Vous êtes sur la page 1sur 406

* B A L T A S A R

G R A C A N

ADOLPHE COSTER

BALTASAR GRACIAN
TRADUCCIN, PRLOGO Y NOTAS DE

RICARDO

DEL

ARCO

GARAY

Profesor, Archivero, Bibliotecario y Arquelogo C. de la Real Academia de la Historia, Comendador de la Orden de Alfonso X el Sabio, Miembro correspondiente de la "Hispanic Scoiety of A m e r i c a " . etc.

INSTITUCIN "FERNANDO EL CATLICO" (C. S. I. C . ) DE LA EXCMA. DIPUTACIN PROVINCIAL DE ZARAGOZA

1947

All por el ao 1910 vino de nuevo a Espaa un Profesor del Liceo de Chartres: Adolphe Coster. Amante y conocedor de nuestra literatura clsica, haba publicado un estudio sobre Fernando de Herrera y la edicin crtica de algunas obras del mismo poeta (1908), ms la versin francesa de la novela de Cervantes Rinconete y Cortadillo" bajo el absurdo ttulo Coignet et Coupill, ya que el Cortadillo cervantino significa en germana cierta fullera en el juego de naipes, y el Coupill de Coster es un mero diminutivo del participio del verbo couper, o cortar. Llevaba introduccin y notas (1909). A la sazn preparaba un estudio sobre Baltasar Gracin.
u

En aquel mismo ao 1910 haba publicado yo en el Boletn de la Real Academia de la Historia (nmeros de abriljunio) un extenso informe intitulado Don Vincencio Juan de Lastanosa. Apuntes bio-bibliogrficos, del que hice una corta tirada aparte. En l di extractos de quince cartas de Gracin a su amigo y protector el patricio oscense Lastanosa en vano buscadas por Vicente de La Fuente y Morel-Fatio, que arrojaban mucha luz sobre la vida del famoso escritor. Fruto del aludido viaje de Coster a Espaa fu la publicacin del texto de 1639 de El Hroe, bajo el ttulo Baltasar Gracin: E l Hroe; reimpresin de la edicin de 1639, publicada con las variantes del cdice indito de Madrid y el retrato del autor (Chartres, 1911). Este

ADOLPHE

COSTER

manuscrito es el nico que subsiste de las obras de Gracin, En la "Advertencia", Coster utiliz y mencion mi dicho informe acadmico. Dos aos despus publiqu en la revista Linajes de A r a g n (nmeros de mayo-julio de 1912) un estudio intitulado Ms datos sobre Don Vincencio Juan de Lastanosa, del que tambin hice una corta edicin aparte. En l asimismo utilizado por Coster hay datos y menciones de Gracin. Mientras, el erudito francs segua preparando su libro, que motiv dos viajes a Espaa y uno a Londres. Entonces, el ao 1912, recib la visita, del hispanista, ya mi amigo. Personalmente no le conoca: era bajo, de cara redonda y colorada, ojos vivos y penetrantes, afectuoso y simptico, que hablaba correctamente nuestra lengua Me comunic sus tareas gracianistas, examin el manuscrito de las Memorias literarias de Aragn del bibligrafo Latassa, el ejemplar de la segunda edicin de Agudeza y Arte de Ingenio (Huesca, 1649), dedicado por Gracin al Colegio de la Compaa de Jess de esta ciudad, y pudo contemplar otros recuerdos de la Huesca del siglo XVII, donde Gracin pas seguramente los mejores das de su vida y donde escribi, y desde luego ide, algunas de sus obras, comentadas en manuscrito en la tertulia literaria lastanosina y corregidas y marginadas por su Mecenas. El plan de Coster era vasto: pretenda dar a la luz el estudio ms completo y documentado que pudiera del autor de El Criticn. Al fin, el trabajo sali en la Revue Hispanique, tomo XXIX, ao 1913, y el autor hizo una separata del mismo en un libro de 406 pginas en 4. con el ttulo Baltasar Gracin (1601-1658), dedicado a su madre en estos trminos: "Comenzado para apartar mi pensamiento de una injusticia siempre actual, continuado y despus acabado para cumplir el precepto divino del trabajo"

BALTASAR GRACIN

XI

Con razn escriba en las lneas que encabezan el libro que eran escasos los trabajos que haba podido utilizar: un estudio de Borinski, otro de Farinelli, artculos de Croce, Morel-Fatio y Bouillier, el folleto de Lin y Heredia y mis monografas sobre Vincencio Juan de Lastanosa. Despus se han publicado estudios crticos, en general poco extensos, sobre Gracin. Sin referirme a ste, en el Boletn de la Real Academia de la Historia, nmero del mes de octubre de 1914, publiqu un informe bajo el ttulo Noticias inditas acerca de la famosa biblioteca de Don Vincencio Juan de Lastanosa, fechado el 13 de junio de aquel ao y redactado antes de conocer el libro de Coster, en el que escrib: "El clebre P. Baltasar Gracin remita a Lastanosa sus libros antes de darlos a la estampa, para examinarlos y censurarlos amistosamente, y cuyo consejo y opinin acataba el profundo escritor con una complacencia en verdad mayor que la que senta ante las disposiciones de los supees de su Orden tocantes a sus obras, a los cuales llamaba "padrastros", aadiendo que no entendan el asunto ni el intento. A 18 ce febrero de 1655 le enviaba el comienzo del Criticn, y a 30 de julio, una de las crisis de la tercera parte, advirtiendo que una vez censurada la devolviese con persona segura. No es aventurado suponer que fragmentos de ste, como de otros libros de Gracin, se leeran con el debido elogio, en la y comentaran pblicamente, morada lastanosina, ante los contertulios, lo cual ayudara a Lastanosa a formar juicio y hacer en el escrito las salvedades que le ocurriesen y que el famoso jesuta le demandaba". Claramente se deduce esto de las cartas de Gracin a Lastanosa que yo di a conocer en mi informe acadmico publicado en el mencionado Boletn de abril-junio de 1910. La biblioteca de Lastanosa es decir la de Gracin, ya que la consult a placer, y sera curioso hacer el cotejo de los

XII

ADOLPHE COSTER

autores y grupos que en la misma figuraban con los prstamos e influencias en la obra de Baltasar Gracin. Pero la obra de Coster sigue siendo, y seguir por mucho tiempo, el mejor y ms completo estudio biogrfico y bibliogrfico del gran pensador aragons. "Su contribucin al estudio de Gracin ha dicho Martn Romera-Navarro, uno de los escritores contemporneos que ms han trabajado sobre Gracin es, desde luego, tan importante, que no ha habido investigador espaol por cerca de medio siglo que haya hecho tanto por un clsico espaol como por Gracin hizo Coster. En la aportacin de datos, si no en su interpretacin, Coster ser para la literatura graciana (hoy naciente, maana copiosa) lo que La Barrera ha sido para los estudios de Lope de Vega". Despus de este libro, aun public Coster otro sobre fray Luis de Len. Todos ellos tuvo a bien dedicrmelos en sendos ejemplares, con generosa hidalgua. Pero a partir de la guerra europea de 1914-1918 no he vuelto a tener noticia de mi amigo. Su silencio fu acaso ojal me equivoque! el silencio de la muerte, que llegara hasta l no s por qu sendero. Es lo cierto que sus dotes de perspicacia, laboriosidad y entusiasmo ya no se han repetido, con dolor de las letras espaolas, a las cuales consagr los mejores aos de su no larga vida. Slo el intento de escribir un libro analtico sobre Gracin era, en un extranjero, un caso de denuedo. Se trata del primero, o del segundo (igual da) prosista del siglo XVII espaol. Es ms fcil para un erudito de allende fronteras trabajar sobre Quevedo que sobre Gracin, por mucho que domine la lengua de nuestros clsicos. Aunque multiforme el lxico del seor de la Torre de Juan Abad, su estilo es ms difano, y su pensamiento, aunque profundo, no tan apretado, alambicado y cambiante como el de Gracin. Con

BALTASAR GRACIN

XIII

tino advirti Menndez y Pelayo su "talento de estilista de primer orden, maleado por la decadencia literaria, pero as y todo el segundo de aquel siglo en originalidad de invenciones fantstico-legricas, en estro satrico, en alcance moral, en bizarra de expresiones nuevas y pintorescas en humorismo profundo y de ley, en vida y movimiento y efervescencia continua, de imaginacin tan varia, tan nueva, tan prolfica, sobre todo en su Criticn, que verdaderamente maravilla y deslumbra, atando de pies y manos el juicio, sorprendido por las raras ocurrencias y excentricidades del autor, que pudo no tener gusto, pero que derroch un caudal de ingenio como para ciento. El que quiera hacerse dueo de las inagotables riquezas de nuestra lengua, tiene todava mucho que aprender en El Criticn, aun despus de haber ledo a Quevedo".
y

Es el que Pfandl ha denominado furor ingenii, caracterstico del ilusionismo barroco: el prurito de lo sentencioso y epigramtico en el pensar y en el hablar, de originalidad ingeniosa, sin ejemplo en la Europa contempornea. En Gracin predominaron, acaso con exceso, las facultades intelectuales y la vena de moralista. Por eso sinti obsesin por lo juicioso, y peda al entendimiento agudeza y conceptos, pero conceptos y verbo preados (vocablo predilecto de Gracin), no hinchados, que signifiquen, no que resuenen, es decir, llenos de substancia y meollo, y al escritor "alma" que hable "con seso". Que todo se entienda por su tersura y naturalidad, pero con sublimidad y fondo en materias importantes, para que la atencin se engolfe, y tenga en qu cebarse la comprensin. Las dificultades de la empresa sortelas Coster con bizarra. Acaso afloja la interpretacin, y se pedira mayor espacio para sealar influjos literarios en Gracin, en lugar de limitarse a unos pocos datos. Por eso el captulo XVIII,
3

XIV

ADOLPHE COSTER

"Gracin escritor", baja de tono. Juzgar al jesuta aragons como escritor, dada su complejidad, no es tarea balad. Romera-Navarro ha escrito: "Habla Coster de los larcins de Gracin. Re sintese aqu su visin crtica. No acab de entender a Gracin, ni acaso entendi tampoco el concepta que se tuvo de la imitacin a todo lo larqo del Renacimiento, en Espaa y fuera de ella". Algo bien especfico ha dicho sobre ello Gracin en su preceptiva literaria: "Gran felicidad conocer los primeros autores en su clase... Suele faltarle de eminencia a la imitacin lo que alcanza de facilidad: no se ha de pasar los lmites del seguir, que sera latrocinio. As el celebrado Camons imita, que no roba, al gran Virgilio, en su Lusiada, describiendo la muerte de Doa Ins de Castro. La destreza est en transfigurar los pensamientos, en trasponer los asuntos, que siquiera se le debe el disfraz de la acomodacin al segundo, y tal vez el ali: que hay ingenios gitanos de Agudeza (Agudeza y Arte de Ingenio, LXIII, edic. de Huesca, 1648, pg. 384). Numerossimas son, en efecto, las reminiscencias y las citas en la obra graciana. Y ni se indica el pasaje de donde salen, ni el libro particular, ni siquiera el autor. Pero Gracin saba muy bien que no hablaba para bobos y tragaplagios. Calla la fuente, como fray Luis de Granada, como Quevedo, como los literatos todos de aquellos siglos. Y si callan la fuente, no es para disimular el prstamo... Lo que sucede es que Gracin se complaca en desplegar sus lecturas ante el lector culto, sabiendo que ste hallara gusto en ir reconociendo as huellas familiares. Mucho ha tomado, ciertamente, de lo que hoy (no entonces) se considera como cercado ajeno. Y lo ha mejorado invariablemente. Pero Gracin es rico por s mismo. Qutesele todo lo ajeno, y no parecer menos rico; desnudmosle de toda prenda y ornato extrao, y seguir siendo un atleta de las letras espaolas...

BALTASAR GRACIN

XV

Dondequiera que este sagaz artista ha puesto la mano, ha sabido aprovechar su cantera con verdadera intuicin del arte... Cosas vetustas, como lo son las de la moral filosofa, las ha acuado de nuevo, revistindolas de esplendor y hermosura. En sensibilidad, en concisin enrgica, en la manera nerviosa y modernsima, ha mejorado todas sus fuentes. Y no ya la de autores como Boccalini y Botero, sobre los cuales tiene un vuelo genial, sino las fuentes mismas de los moralistas latinos. No ganar a un Sneca, a un Cicern, en profundidad y originalidad; ciertamente les queda muy por bajo en la amplitud de su visin; pero cuando en ellos se inspira, s suele aventajarles en la brillantez epigramtica y la eficacia del estilo. Prrafos enteros de aquellos romanos se han convertido en mano de Gracin en una sola y brillante sentencia, como pudieran convertirse las armas de un caballero medieval, mltiples, pesadas, en sola una daga florentina". Coster pone algunas indicaciones para probar que Gracin llev a sus escritos los procedimientos de los sofistas, recogidos por los conceptistas. Le sirve de ayuda el libelo del valenciano Matheu y Sanz intitulado Crtica d e r e f l e sin, impreso en 1658, escrito contra Gracin, cominero y vaco. Se echa de menos una exposicin de la esttica literaria de Gracin, de su doctrina filosfica, el estudio de su estilo jugoso y concentrado, para fijarlo en el cuadro de nuestra literatura del XVII, y hasta qu punto es conceptista o cultista y hasta dnde llega su eclecticismo. Pero esto seria pedir demasiado en un trabajo que llamar princeps, en el que Coster hubo de crearlo casi todo. Con razn destaca en la vida de Gracin su horror a la soledad, al aislamiento. Esto era temperamental, y podemos suponer cunto sera su gozo en el palacio de su amigo Lastanosa, entre eruditos, libros y papeles, adminis-

XVI

ADOLPHE COSTER

trndose con fruicin el mejor vitico de la vida, la dulce y agradable conversacin. El caso de Gracin era en el arte literario el mismo que en la escultura decorativa mudjar, isabelina, plateresca y barroca: el horror vacui. Ya he apuntado sus censuras reiteradas a la oquedad, a la vana hinchazn, y sus peticiones de sustancia, de prodigalidad de figuras retricas, que en su preez encierran conceptos. Por eso, las producciones de Gracin son como mosaicos exuberantes, donde la concisin quiere acaparar mucho en poco espacio, huir de la lisura y la desnudez. De ah que a Gracin no se le puede leer de corrido, aunque siempre se sale maravillado de la lectura. En cambio, el aparato erudito de la obra de Coster es magnfico, y las aportaciones de ejemplos en notas copiosas constituyen una antologa de Gracin. Los Apndices son muy interesantes. Coster se mueve casi siempre en terreno objetivo: pero tiene es natural apreciaciones subjetivas discutibles. Yo no puedo creer que la amistad de Gracin con su protector Lastanosa fu interesada, y ningn dato justifica el aserto. Del Gracin de Coster se obtiene un retrato, seguramente deformado, de frialdad calculadora, de irona burlona, de constante, sorda rebelda. Faltan, cierto es, noticias biogrficas para llenar lagunas: cartas ntimas que contribuiran a perfilar la humanidad de Gracin, pues las conocidas son escasas, y es de suponer que su correspondencia sera copiosa. Dispensemos a Coster ciertas apreciaciones maduradas en libros sobre Espaa, no imparciales, sobre los pretensos abusos de la Inquisicin, la pureza de raza o sangre, con las alegaciones del Tizn de la Nobleza y el Libro Verde de Aragn, libelos de los cuales habra mucho que hablar; sobre la poltica espaola en el siglo XVII y sobre la Compaa de Jess. En este ltimo punto no es

BALTASAR

GRACIN

XVII

cosa de tomarse tan a pecho como Lpez Landa sus censuras a la actuacin de aquella Orden, porque, repito, se trata de un juicio personalsimo de Coster, basado ms en su fantasa que en la realidad de los hechos. Es evidente que Gracin falt a la regla de su Instituto y que desobedeca al publicar sin licencia superior la mayor parte de sus tratados, sobre todo el ms complejo y peligroso, sntesis amplia de los anteriores: El Criticn, y eso lo reconoce Coster, Pero el autor cree excesiva la reprensin, y en verdad no fu dura si consideramos las normas rgidas de la Orden. Dispensemos, repito, la hiprbole de Coster en razn de su obsesin de idealizar y realzar a su personaje, achaque corriente en los bigrafos. Esto aparte, reconozcamos que sin la desobediencia de Gracin, seguramente la literatura espaola (la europea en puridad) no contara una obra de los quilates de El Criticn. Gracin acaso err la vocacin, dado su carcter altivo e independiente de aragons. Es de suponer que si se hubiese accedido a su peticin de separarse de la Compaa para ingresar en una Orden monstica, el final de su vida hubiera sido ms dolorosamente agobiante. No supo, o no pudo, repartir bien su vida quien tantos consejos dio para soportarla a lo discreto. Esto no significa negarle los realces de alteza de nimo, majestad de espritu, despejo, buen gusto, cultura, juicio, seriedad, agudeza y buen modo, que preconiz. Con todas sus acritudes, supo filosofar para aprender a morir, y muri sin haber faltado a su deber de sacerdote y de hombre honrado, sin claudicaciones vergonzosas. Y pudo llegar a la Isla de la Inmortalidad, a la pervivencia en la memoria de los hombres, de tal modo, que ningn escritor espaol de la Edad de Oro alcanz fuera de su patria tan vasta y persistente reputacin.

XVIII

ADOLPHE

COSTER

Si Farinelli y Bouillier han sabido interpretar admirablemente a Gracin; si Andr Rouveyre ha vislumbrado su genio, procurando, en lo posible, levantarse hasta l, reconozcamos en Adolphe Coster al escritor que ha conseguido el hasta ahora mejor libro sobre el autor del Criticn, lleno de noticias y sugestiones. Al presentarlo por vez primera traducido al espaol, ilustrado con algunas notas, Aragn el pas de la varonil edad rinde homenaje a su hijo preclaro, al filsofo y moralista que como ha afirmado Cejador remansa toda la robustez de su tierra; que como fino aragons sobresale por el entendimiento tan pujante y por la gravedad y alteza de pensar. Con ello, la Institucin "Fernando el Catlico" de la Diputacin de Zaragoza presta un servicio valioso a la cultura patria, ya que la obra de Coster no slo est agotada hace aos, sino que es rarsima y, por tanto, conocida de muy pocos. No estarn fuera de lugar unas palabras acerca de la debatida cuestin del Orculo manual, impreso bajo los auspicios de Lastanosa en Huesca, oficina de Juan Nogus, en el ao 1647. No se conoce esta edicin; s la de Madrid, 1653, intitulada Orculo manual y arte de prudencia. Sacada de los aforismos que se discurren en las obras de L o renzo Gracin. Publcala Don Vincencio Juan de Lastanosa... Los ttulos de algunas de sus mximas son los mismos de "primores" de E l Hroe y "realces" de El Discreto. Otras no se corresponden con ninguno de aquellos textos, ni de El Poltico, lo cual induce a sospechar que se tomaran del Varn atento y El Galante, tratados que Gracin tendra en borradores, no creo que en disposicin de llevarlos a las prensas; que de ser as, Lastanosa guardara

BALTASAR

GRACIN

XIX

los manuscritos en su biblioteca como otros, y no constan. Acaso se utiliz tambin la primera parte de El Criticn, seguramente ya avanzada en su redaccin, impresa en 1651. De los cotejos que he realizado se deduce, adems de la labor de traslado al Orculo, otra personal, de engarce y trastrueque del orden, y textos en parte alterados en la forma, y aadidos en poco siempre la mayora. Sin embargo, las ideas matrices quedan subsistentes. Esta tarea la realiz Lastanosa. l firma la dedicatoria del libro a Luis Mndez de Haro, y en el aviso al lector pide le perdone el llamar Orculo "a este eptome de aciertos del vivir, pues lo es en lo sentencioso y en lo conciso". El estilo literario de Lastanosa estuvo embebido del de Gracin. No slo los extranjeros Brunel (1665) y Chappuzeau (1667) recogieron la intervencin de Lastanosa en el Orculo. El gran bibligrafo espaol Nicols Antonio declara en el prefacio de su "Bibliotheca hispana" que se comunic con el cronista de Aragn Juan Francisco Andrs de Uztarroz para las noticias bio-bibliogrficas de este reino. Uztarroz (falleci en 1653) fu ntimo amigo de Gracin y de Lastanosa. Nicols Antonio atribuye el Orculo a Lastanosa, y pone tambin la obra entre las de Gracin, sin indicar pie de imprenta (edicin de Madrid, 1783, utilizando adiciones y enmiendas del autor). Lastanosa no se lo atribuy jams, sino que lo mencion como obra de su amigo, aunque es de suponer que no le disgustara la paternidad. En conclusin: Vincencio Juan de Lastanosa no fu solamente el editor, sino que colabor en el Orculo manual seleccionando y recopilando las mximas, dndoles forma nueva y poniendo aderezo de su propia cosecha. Gracin

XX

ADOLPHE COSTER

no permaneci ajeno a tal empresa, antes bien anduvo de acuerdo con su Mecenas, y se ocup en la misma, no solamente vigilando la impresin desde Huesca (donde descansaba y preparaba la publicacin de su Agudeza y Arte de Ingenio), sino acomodando lo que su amigo dilecto haba hecho; que. al fin y al cabo, en lo fundamental suya era la doctrina llevada al famoso tratadito. Para terminar este prlogo pongo una relacin de ediciones y estudios sobre Gracin, por orden cronolgico, desde luego incompleta, pero que, aun as, podr servir de orientacin a quien quiera profundizar sobre nuestro escritor:
El Discreto, Autores J. El Hroe, el Orculo. edicin A. d e Castro, en Biblioteca de

Espaoles, Critica

vol. 6 5 ( 1 8 7 3 ) . reforma de los comunes refranes, E N Refranero ge-

M . SBARBI: neral,

vol. 9 ( 1 8 7 8 ) , p g . 9 3 . Y PELAYO:
535.

M.

MENNDEZ
(1884), pg.

Historia

de

las

ideas

estticas

en

Espaa,

vol.

II

K. BORINSKI: Cartas tura, inditas,

Gracin

und

die

Hofliteralur

in

Deutschland. critica

HALLE, 1 8 9 4 . y Litera-

e d i c . M. C o m p a n y en pg. 8 1 . italiani del vol.

Revista

de Historia

vol. I ( 1 8 9 6 ) ,

D. C R O C E : I trattatisti dell'Academia les, El 1899. El Discreto,

Concettismo 2 9 (1899), y

e Baltasar tambin

Gracin, como libro:

en

Atti

Pontaniana,

Napo-

Hroe,

e d i c . A. F a r i n e l l i . M a d r i d , 1 9 0 0 . Gracin. D i s c u r s o en la A c a d e m i a d e Buenas

F . R A H O L A Y T R E M O L S Baltasar Letras de Barcelona, 1 9 0 2 .

N . J . D E L I N Y H E R E D I A : Baltasar M . P A R E J A Y N A V A R R O : Las ideas A. M O R E L - F A T I O : Agrgation EN Bulletin Hispanique,

Gracin,

1601-1658.

Madrid, 1 9 0 2 . Granada, 1 9 0 8 . sur Gracin),

polticas

de Baltasar (Notes

Gracin.

d'espagnol

bibliographiques

1 9 0 9 , pg. 4 5 0 . de France sur les moralistes espagnols du XVIIe sur Gracin. Bulletin Hispanique, 1910, p g s . 2 0 1

I D E M : Cours du Collge sicle, et en particulier y 230.

BALTASAR GRACIN A. MOREL-FATIO: panique, IDEM: Liste chronologique des lettres de Gracin. Bulletin His-

1910, p g . 2 0 4 . interpret por Schopenhauer. Bulletin Hispanique, 1910, pa-

Gracin

gina 378. A. C O S T E R : Sur Hispanique, El Hroe, une contrefaon de l'edition de El Hroe de 1689, e n Revue

vol. 23 (1910), p g . 594. de la edicin de 1639, con las variantes del cdice

reimpresin

de Madrid,

e d i c . A. C o s t e r . C h a r t r e s , 1 9 1 1 . l'Oraculo manual, e n Bulletin Hispanique, vol. 13

V . B O U I L L I E R : Notes sur (1911), p g . 3 2 0 . A Z O R N : Baltasar Gracin,

e n Lecturas

Espaolas.

M a d r i d , 1912, p g . 6 5 . Moderna, septiembre de 1913.

E . O V E J E R O Y M A U R Y : El Criticn, A . C O S T E R : Baltasar El Criticn, drid, Gracin,

e n La Espaa e n Revue

1601-1658,

Hispanique,

1913, p g . 3 4 7 .

edic. Julio Cejador, en Biblioteca Renacimiento, vols. 3 y 4 . M a -

1913-1914. Gracin como del pesimista siglo XVI y poltico. con dos Salamanca, cartas 1916.

F . M A L D O N A D O : Baltasar A. B O N I L L A : de Gracin, Un manuscrito en Revista

indito Crtica

autgrafas

Hispanoamericana, de Lastanosa.

v o l . I I , 1916, p g . 1 2 1 . 1918.

El Hroe,

El Discreto, de

el Orculo, amigos

edic. A . Reyes. Madrid,

R I C A R D O D E L A R C O : Los I D E M : Siluetas pg. 39.

Valladolid, 1918. de Barcelona, vol. 2 7 , 1 9 1 9 , e n Revue Hispanique,

Gracin, a-t-il

e n r e v i s t a Estudio, oonnu El Hroe

A . C O S T E R : Corneille vol.
46,

de Gracin,

1919, p g . 569. Gracin, e n Hispanic Notes and Monographs Spanish

A . P . G. B E L L : Baltasar Series,

vol. 3, Oxford, 1921. crtico literario, e n Boletn de la Biblioteca Menn-

J. M. D E C o s s o : Gracin, dez Pelayo,

vol. 5 , 1 9 2 3 , p g . 6 9 . Aragonesas e d'altri Storico de della (1. autori serie), pg. spagnuoli fra italiana, Don 71. Z a r a g o z a , 1923. le m a n i del vol. Juan 82 P. Ca-

R I C A R D O D E L A R C O : Figuras E . M E L E : Opere salicchio, en del Gracin

Giornale admiracin

letteratura por el Infante

(1923). en

E , B U C E T A : La Revista de

Gracin

Manuel,

Filologa Gracin

Espaola,

v o l . 11 (1924), p g . 6 3 . de Corte en Alemania, e n Ensayos y

A. FARINELLI: discursos,

y la literatura

v o l . 2 (1925), p g . 4 4 3 . Viaje de Gracin, e n Revista de Occidente, vol. 9

M . FERNNDEZ ALMAGRO: (1925), p g . 3 7 1 . A. ROUVEYRE: Gracin.

Pages

caracteristiques. de Baltasar

P a r s , 1935. Gracin. Npoles, 1925.

G. M A R O N E : Morale

e poltica

XXII

ADOLPHE COSTER Gracin et Nietzsche, e n Revue de literature compare, vol. 6

V. B O U I L L I E R :
(1926),

pg. 3 8 1 .

I D E M : Traduction
(1926),

de six chapitres

du Discreto,

en Bulletin

Hispanique,

vol.

28

pg. 3 5 6 .

E.

GARCA Gracin,

GMEZ:

Un

cuento de

rabe,

fuente Bibliotecas

comn y

de

Aben

Tofail vol. 47

de

e n Revista

Archivos,

Museos,

(1926)

p g i n a 1. Baltasar brado cin Gracin, escritor aragons Literaria del siglo XVII. Curso monogrfico celeGra-

en la Universidad y su bigrafo El Discreto, Gracin, de Coster,

de Zaragoza.

Ao 1922. C o n t i e n e : el Catlico,

p o r J o s M a r a L p e z L a n d a ; El El Poltico Don Fernando El Hroe, p o r el m i s m o ; El sentido Oracin el de

Comulgatorio, p o r el y de en los mayo d e la GraGracin literaria la vida en

por Francisco de P . Ferrer; mismo; su las en de Baltasar obras funerales colaborador y Mecenas, Gracin, parroquial

p o r el m i s m o ;

p o r R i c a r d o d e l A r c o ; La tcnica Allu Salvador; Minguijn;

por Miguel

por Salvador Gracin, Belmonte de

fnebre da 13 de

del R. P. Baltasar

de la Compaa de Calatayud Fotocopia

de Jess,

celebrados

la iglesia

1922, por D a r o H e r n n d e z ;

Apndice:

del memorial

v i s i t a d e l C o l e g i o d e T a r a z o n a , p o r el P . J a c i n t o P i q u e r , S . J., P r o v i n c i a l de Aragn, en 2 0 de abril de 1 6 5 8 , a o de la m u e r t e del P . Baltasar cin. Zaragoza, Tomo VIII, 1 9 2 6 . A. KNEER: Ein spnischer Blter der Jesuit und die deutsche Rechtsanwaltschaft, 1 9 2 6 , n m . 34. Lebenskunst im Sinne des en Biblioteca de Escritores Aragoneses, Seccin literaria.

Literarische R. FINGER: Spaniers E. MEL:

Klnischen Reden,

Volkszeitung, der

Diplomatisches Gracin. Baltasar

ein Buch

Berln, 1 9 2 7 . Gracin e il Nietzsche, des six premiers e n La Cultura, chapitres vol. 7 (1928). en Bulletin

V . BOUILLIER: Hispanique, O. BRACHFELD: lologa

Traduction

du Discreto,

vol. 3 0 ( 1 9 2 8 ) . Belengabor, un curioso error de Gracin, e n Revista de Fi-

Espaola,

vol. 1 6 ( 1 9 2 9 ) , pg. 2 7 6 . de V Orculo manual en dans Bulletin l'oeuvre de Gracin, et

M. L A C O S T E : Les sources quelques apergus


( 1 9 2 9 ) , pg. 9 3 .

touchant

V Atento,

Hispanique,

vol. 3 1

M.

ROMERA-NAVARRO: Hispanic Review, Orculo

Reflexiones

sobre

los

postreros

das

de

Gracin,

en

I V , 1 9 2 9 , pg. 1 7 0 . manual y El Hroe, edic. de Biblioteca de Filosofa Es-

El Discreto,

paola. Madrid, 1 9 3 0 .
A. G I U L I A N : Martial and the Epigram turies. Filadelfia, 1 9 3 0 . in Spain in the XVIth. and XVIIth. cen-

BALTASAR

GRACIN

XXIII

J.

PARGA Y P O N D A L : Marcial

chivos,
Espaola,
C.

Bibliotecas Betlengabor,

en la preceptiva de Gracin, e n Revista de ArMuseos, vol. 5 1 ( 1 9 3 0 ) , p g . 2 1 9 .


une erreur de Gracin?, en Revista de Filologa

L . SPITZER:

v o l . 17 ( 1 9 3 0 ) , p g . 1 7 3 . La formacin vol. escolar y religiosa de Gracin, 160. en Hongrie, e n Bulletin Hisen

EGUA R U I Z :

Boletn de la

Academia

Espaola, sur

18 ( 1 9 3 1 ) , p g . de Gracin

O. B R A C H F E L D : Note panique,

la fortune

v o l . 3 3 (1931), p g . 3 3 1 . Une note sur El Criticn et V Eclesiastes, e n Bulletin Hispa-

E. SARMIENTO: nique,

v o l . 34 ( 1 9 3 2 ) , p g . 150. Citas bblicas en El Criticn, e n Hispanic Review, 1933,

M. R O M E R A - N A V A R R O : p g s . 323-334. I D E M : Autores latinos

en El

Criticn,

e n Hispanic

Review, XVII

X1, p g . 1 0 2 . en torno a Las-

R I C A R D O D E L A R C O : La

erudicin

aragonesa

en el siglo

tanosa.
ticn,

Madrid,

1934. Gngora, de de Filologa Botero y Quevedo Espaola, Boccalini y algunos literatos ms en El Cri-

M. R O M E R A - N A V A R R O : e n Revista

X X I , 1934, p g . 2 4 8 . en El Criticn, e n Bulletin His-

I D E M : Reminiscencias panique, IDEM: Sobre XXXVI, la moral La

1934, p g . en esttica Gracin, de

149. e n Hispanic Baltasar Review, en 1935, p g . Bulletin 119. Hispanique,

E. SARMIENTO:
XXXVII,

Gracin,

1935,

pg.

27.

D E M : On two

criticism

of

Gratian's

Agudeza, Graciana,

e n Hispanic e n Hispanic the Mximes

Review,

1935,

III.

M . R O M E R A - N A V A R R O : Bibliografa
G. HOUGH:

Review, of

1936, I V , 1 1 . de

Gracian's,

Orculo

manual

and

Mme.

Sable,
1937, Review,

e n Hispanic J. SARRAILH:
XXXIX, pg.

Review,
Note sur
246.

1936, I V , p g . 5 8 . Gracin en critica France, de El en Bulletin en Hispanique, Hispanic

M. R O M E R A - N A V A R R O : 1937, El Hroe, El Poltico 1938-40.


J. A , VON P R A A G :

Sobre

la

Criticn,

p g . 140. traduccin Don y francesa d e E. M i l n e r . P a r s , 1 9 3 8 . para

Fernando.

Meditaciones del Ao.

antes y

despus

de

la Sagrada
Filadelfia,

Comunin

las Selvas

Edic. de M. R o m e r a - N a v a r r o .

Traducciones Review,

neerlandesas V I I , pgs.

de

las obra de

Baltasar

Gra-

cin, e n Hispanic

237-241.

A . ROUVEYRE: El espaol Baltasar Gracin y Federico Nietzsche. Dos apndices de V. Bouiller. T r a d u c c i n d e A . P u m a r o g a .

XXIV E. CORREA Revista Obras CALDERN: de Ideas Sobre

ADOLPHE COSTER Gracin y su Agudeza y Arte de Ingenio, en

Estticas,

1944, p g s . 7 3 - 8 7 . recopilacin 1944. en Baltasar Gracin. Madrid, Editorial y notas d e E. C o r r e a Caldern.

completas.

Introduccin,

Madrid,

Editorial Aguilar, Fernando 1945.

NGEL F E R R A R I : Espasa-Calpe,

el Catlico

J O S M A N U E L B L E C U A : El estilo lologa 1945, Aragonesa, p g s . 7-32. Estudio

de El Criticn,

de Gracin,

e n Archivo

de

Fi

s e r i e B , I. Z a r a g o z a , I n s t i t u c i n " F e r n a n d o el C a t l i c o

M. R O M E R A - N A V A R R O : C. S. d e I. C , Truthtelling Henry Manual Fisher.

del

autgrafo

de

El

Hroe

graciano.

Madrid,

1946. and The Art of worldly C. C, wisdon. 1946. en Revista Nacional de Traduced by Martin:

Springfield. Baltasar

Thomas, o la

LILLO RODELGO: Educacin,

Gracin,

Voluntad,

nm.

64, 1946, p g s .

19-45.

RICARDO DEL ARCO

B A L T A S A R
(1601 - 1658)

C r e o til publicar este libro, a u n q u e n o disimulo las imperfecciones y las lagunas q u e contiene, y deseo d e corazn a quienes lo critiquen q u e lo hagan mejor q u e yo. Los trabajos q u e m e h a sido d a d o utilizar son p o c o s : se r e d u c e n a un estudio d e Karl Borinski sobre Baltasar Gracin und die Hoflitteratur in Deutschland ( 1 8 9 4 ) ; al artculo d e Bened e t t o C r o c e s o b r e I trattatisti italiani del Concettismo e Baltasar Gracin ( 1 8 9 9 ) ; al estudio crtico d e Arturo Farinelli, q u e a c o m paa a la edicin d e El Hroe (Madrid, 1 9 0 0 ) ; al opsculo d e Narciso J. Lin y Heredia intitulado Baltasar Gracin ( 1 9 0 2 ) ; a

los artculos d e Morel-Fatio publicados en el Bulletin Hispa( 1 9 1 0 ) , pginas 3 7 7 , 2 0 1 , 3 3 0 y 2 0 4 ) ; al d e V. Bouillier en la misma revista ( 1 9 1 1 , p . 3 1 6 ) , y a los trabajos d e Ricardo del A r c o sobre Vincencio Juan d e Lastanosa.
nique

D o s viajes a Espaa y u n a estancia en Londres m e h a n permitido recoger d o c u m e n t o s inditos y examinar ediciones raras. Muestro mi gratitud a t o d o s aquellos q u e m e h a n ayudad o c o n su amistoso o b e n v o l o concurso: Morel-Fatio, Profesor en el Colegio d e Francia; el Profesor A r t u r o Farinelli; Juan M e n n d e z Pidal, Director del Archivo Histrico Nacional; Manuel Ramos y C o b o s , Bibliotecario d e la Universidad d e Barcelona; Ricardo del Arco, Archivero d e Huesca; el personal d e la Biblioteca Nacional d e Madrid, c u y o Director eminente, Rodrguez Marn, h a h e c h o c u a n t o h a p o d i d o p o r serme til. T o d o s reciban aqu la expresin d e mi reconocimiento.
ADOLPHE COSTER

OBRA

CAPITULO
(1601-1619)

Nacimiento

de Su

Gracin. ingreso

Su familia. en la Compaa

Sus primeros de Jess.

aos.

MABLE e s p e c t c u l o el d e la p e q u e a c i u d a d a r a g o n e s a d e C a l a t a y u d . E x t e n d i d a a orillas del J a l n , cuyas aguas, r p i d a s y p o c o p r o f u n d a s , r e c i b e n en e s t e sitio las del Jiloca, a p a r e c e en m e d i o d e u n llano frtil, c l e b r e p o r sus h u e r t a s , r e g a d a s , c o m o e n t i e m p o d e los m o r o s , p o r arroyuelos que descienden saltarines d e las sierras p r x i m a s a la "Virgen, o d e Vicor. S o b r e u n a alta colina, el Cerro del Reloj, p e r f i l n d o s e o r g u l l o s a m e n t e en el cielo, u n castillo en r u i n a s p a r e c e q u e vigila a n s o b r e la a p a c i b l e c i u d a d q u e , d e t r s d e u n a c o r t i n a d e follaje, eleva en el aire, c o m o m i n a r e t e s , las t o r r e s d e ladrillo d e sus t e m p l o s . A algunos k i l m e t r o s , s o b r e las p r i m e r a s p e n d i e n t e s d e la Sier r a d e Vicor, e s t el e m p l a z a m i e n t o d e la antigua Blbilis, p a t r i a d e M a r c i a l , c u y o s p e r o v e r b o p a r e c e s u a v i z a d o p o r el r e c u e r d o del m u n i c i p i o n a t i v o ; c u a n d o vea en e s p r i t u las casas q u e e s c a l a b a n las faldas d e la m o n t a a , las aguas o s c u r a s del J a l n a r r a s t r a n d o p e p i t a s d e o r o y d a n d o t e m p l e a las a r m a s f a m o s a s , s o a b a c o n e m o c i n en la gloria q u e l h a b a d a d o a la p e q u e a c i u d a d celtib r i c a , q u e u n da h a b r a d e r e c o r d a r l e , r e c o n o c i d a : Nec me tacebit Bilbilis (1) Respondiendo al voto del poeta, la ciudad de Calatayud, her e d e r a d e Bilbilis, ha d a d o el n o m b r e d e Marcial a u n a d e s u s calles. A c a s o u n da d i s p o n d r el m i s m o h o n o r al M a r c i a l c r i s t i a n o o b j e t o del p r e s e n t e e s t u d i o : Baltasar G r a c i n .
1

ADOLPHE COSTER

En ef ecto: e n e l di s t r i t o u j dicial d e C alatayud, n e B elmonte, d i s t a n t e d o s leguas a la orilla del ro M i e d e s , afluente del J a l n , n a c i Baltasar G r a c i n . E s t e detalle lo p r o p o r c i o n a la i n s c r i p c i n q u e p u e d e leerse al pie del r e t r a t o del e s c r i t o r q u e o r n a b a el c l a u s t r o del C o l e g i o d e J e s u t a s d e C a l a t a y u d (2). Latassa c o n f i r m a q u e n a c i en B e l m o n t e , el da 8 d e e n e r o d e 1601; p e r o n o e x p r e s a d n d e e n c o n t r esta i n d i c a c i n (3). P o r o t r a p a r t e , en el l i b r o d e b a u t i z a d o s d e la p a r r o q u i a d e San M i g u e l , d e B e l m o n t e , c o n fecha 8 d e e n e r o d e 1601, p u e d e leerse la a n o t a c i n siguiente:
"Baltasar galacian hijo de el lido. galacian y angela m o r a l e s cnyuges, fue b a p t i z a d o en 8 d e j a n e r o por m o s s . D o m . pascual padrinos m o s s . martin carrascon y maria fabian (4).

El n o m b r e Galacin p o d r a h a c e r vacilar p a r a c o n s i d e r a r e s t a a c t a d e b a u t i s m o c o m o d e G r a c i n , si serias r a z o n e s n o d e m o s t r a s e n la i d e n t i d a d d e e n t r a m b o s apellidos. En e f e c t o : a u n h o y ciertas familias d e la regin llevan i n d i s t i n t a m e n t e el apellido Galacian o Gracin; el p r i m e r o p a r e c e ser la forma verdaderamente aragonesa. L a t a s s a , t a n al c o r r i e n t e d e las c o s a s d e A r a g n , c o n o c i v e r o s m i l m e n t e esta a c t a , y la tena p o r la d e G r a c i n , lo q u e explica q u e diese a Baltasar el n o m b r e d e Gracin y Morales, p u e s t o q u e s u m a d r e h a b a sido Angela M o r a l e s . Y p r e c i s a m e n t e al a p a r e c e r la p r i m e r a p a r t e d e su Criticn (1651), G r a c i n , q u e n o d e s c o n o c a el peligro d e e s t a p u b l i c a c i n , r e n u n c i al s e u d n i n o d e Lorenzo Gracin, q u e h a b a a d o p t a d o p a r a sus o b r a s p r e c e d e n t e s , y t o m el d e Garca de Marlones, simple a n a g r a m a d e las p a l a b r a s G r a c i n y Morales. En fin, en la Agudeza, G r a c i n h a b l a d e s u h e r m a n a M a g d a l e n a ; y c o n fecha del 20 d e julio d e 1599, se lee en el r e g i s t r o d e b a u t i z a d o s d e San M i g u e l , d e B e l m o n t e , el a c t a siguiente:
madalena galacian morales hija del lido. galacian y A n g e l a morales fue b a p t i z a d a por e1 bachiller m o s . Anthonio m o r o s vi. en 20 de jullio padrinos m o s s . Juan gil y bernarda b e n e d i d .

Parece, p o r t a n t o , c i e r t o q u e el acta d e b a u t i s m o d e Baltasar Galacian es la d e Baltasar G r a c i n (5).

BALTASAR GRACIN

T o d a s sus o b r a s , a e x c e p c i n del Comulgatorio y d e la p r i m e r a p a r t e del Criticn, f u e r o n p u b l i c a d a s bajo el s e u d n i m o Lorenzo Gracin, infanzn, y sus b i g r a f o s , en general, h a n a d m i t i d o sin vacilacin e s t e t t u l o d e n o b l e z a d e u n h e r m a n o d e Baltasar, b a j o c u y o n o m b r e h a b r a d i s i m u l a d o s u c o n d i c i n eclesistica. Si la familia d e G r a c i n t u v o d e r e c h o a la infanzona, la existencia d e u n L o r e n z o , q u e h a b r a p e r m a n e c i d o seglar p a r a a s e g u r a r la p e r p e t u i d a d del t t u l o c u a n d o t o d o s sus h e r m a n o s h a b a n i n g r e s a d o e n los c l a u s t r o s , lo hara m u y verosmil; sin e m b a r g o , en n i n g u n a d e sus o b r a s , ni a u n en el Comulgatorio p u b l i c a d o c i e r t a m e n t e c o n su v e r d a d e r o n o m b r e , Baltasar h a c e m e n c i n d e ello. E s t o m u y o p o r t u n o en m o m e n t o s en q u e sus s u p e r i o r e s , i n q u i e t o s p o r el c a r c t e r m u n d a n o d e u n o s e s c r i t o s d e los q u e s u p o n a n era a u t o r , le p e r s e g u a n , c o m o se ver m s a d e l a n t e . P e r o del a c t a d e b a u t i s m o p r e c i t a d a r e s u l t a q u e el p a d r e d e Baltasar n o e r a i n f a n z n , p u e s lo h u b i e r a h e c h o p o n e r en e s t e d o c u m e n t o oficial; p o r c o n s i g u i e n t e , la existencia d e L o r e n z o es u n a f b u l a (6). El p a d r e d e G r a c i n fu, sin d u d a , j u r i s t a , c o m o p a r e c e i n d i c a r l o el ttulo d e l i c e n c i a d o q u e se le adjudica; y a c a s o s u p r e s e n cia en B e l m o n t e se explica en el s u p u e s t o d e q u e a d m i n i s t r a s e l o s b i e n e s d e alguna familia i m p o r t a n t e , c o m o la d e L u n a , p o r ejemp l o , q u e all p o s e a u n p a l a c i o . C o m o quiera q u e sea, es p r o b a b l e q u e n o fuese rico, y p o r e s o los hijos d e este m o d e s t o c i u d a d a n o a b r a z a r o n s u c e s i v a m e n t e el e s t a d o religioso. E s t e Francisco G r a c i n era, al decir d e sus hijos, h o m b r e d e p r o f u n d o b u e n s e n t i d o y lleno d e experiencia, p e r o c o n i d e a p o c o v e n t a j o s a d e la inteligencia femenina, p o r q u e p r e t e n d a q u e la c a p a c i d a d d e la m u j e r m s juiciosa n o s o b r e p a s a la d e c u a l q u i e r h o m b r e c u e r d o a la e d a d d e c a t o r c e a o s (7). Baltasar, q u e deniega a la mujer, n o s o l a m e n t e la s u p e r i o r i d a d i n t e l e c t u a l , s i n o a u n la d e la belleza, en e s t e p u n t o se m u e s t r a d i g n o hijo d e F r a n cisco (8). En n i n g n lugar G r a c i n h a h a b l a d o d e s u m a d r e , q u e n o e s r e c o r d a d a en sus o b r a s sino p o r el s e u d n i m o Garca de Marlones, q u e a d o p t en 1651. A c a s o falleci p r e m a t u r a m e n t e , y n o la conoci.

ADOLPHE COSTER

S u t o , el licenciado A n t o n i o G r a c i n , en casa del cual se cri en T o l e d o , d e b i d e p o s e e r i g u a l m e n t e e s p r i t u c u s t i c o . P o r e j e m p l o , d e c l a r a b a q u e la o b s t i n a c i n c o n q u e los a r a g o n e s e s se aferran a s u p a r e c e r p r o v i e n e d e q u e s i e m p r e t i e n e n r a z n (9). Sus h e r m a n o s y h e r m a n a s a b r a z a r o n t o d o s la vida religiosa; n o los c o n o c e m o s sino p o r la m e n c i n d e l m i s m o en s u Agudeza. El p r i m e r o , gloria d e la familia, gloria y c o r o n a ma m s q u e h e r m a n o (10), fu el P. Felipe G r a c i n , clrigo m i n o r i s t a , t e l o g o y p r o f e s o r d e T e o l o g a en las c t e d r a s ms i m p o r t a n t e s d e s u O r d e n , p r e d i c a d o r e m i n e n t e y a s i s t e n t e d e E s p a a en R o m a (11). L o s franciscanos c o n t a b a n e n t r e sus m i e m b r o s m s ilustres a D u n s S c o t , el D o c t o r Sutil, a q u i e n el P a d r e Felipe, a j u z g a r p o r los e x t r a c t o s d e sus s e r m o n e s r e c o g i d o s y c e l e b r a d o s p o r s u h e r m a n o , n o ceda en n a d a en p u n t o a sutileza. O r a a p r o v e c h a n d o q u e el n o m b r e Ana, q u e fu el d e la Virgen, significa gracia, d e d u j o t o d o s los m r i t o s d e la M a d r e del S a l v a d o r ; o r a a d j u d i c a n d o a D i o s m i s m o el g u s t o d e los e q u v o c o s , d e s c u b r e u n o en las p a l a b r a s Liber generationis Jesu Christi, y, f u n d n d o s e en el d o b l e s e n t i d o d e Liber, q u e significa Libre y Libro, p r u e b a q u e M a r a , s i e n d o el libro d o n d e se i m p r i m i el V e r b o e t e r n o , d e b a q u e d a r libre del p e c a d o original. P o r o t r a p a r t e , u n a larga c o m p a r a c i n n o s m u e s t r a q u e San J u a n Bautista es d e t o d o p u n t o s e m e j a n t e al Fnix. Baltasar n o cita m e n o s d e siete f r a g m e n t o s d e s e r m o n e s d e l e m i n e n t e franciscano, t o d o s en v e r d a d d e s p r o v i s t o s d e seried a d y eficacia, p e r o q u e p r o v o c a n s u fraternal a d m i r a c i n (12). O t r o d e sus h e r m a n o s , el P. F r a y P e d r o G r a c i n , h a b a ingres a d o en la O r d e n d e T r i n i t a r i o s , q u e tena p o r o b j e t o la r e d e n c i n d e c a u t i v o s . M u r i en la flor d e su e d a d , d e j a n d o a l g u n o s v e r s o s , d e los cuales Baltasar h a b l a c o n elogio: e n t r e o t r o s , u n Poema sobre San Francisco de Borja, y u n o s Sermones. N o r e t r o c e d a a n t e el e p i g r a m a : c u a n d o refiere c m o , c u r a d a p o r C r i s t o , la s u e g r a d e San P e d r o se p u s o a servir, a a d e q u e aqulla m o s t r t a m b i n q u e el S e o r la h a b a c u r a d o n o s o l a m e n t e d e s u d o l e n c i a , sino d e la d e las s u e g r a s , q u e es q u e r e r m a n d a r s i e m p r e (13). P o r o t r a p a r t e , era m a e s t r o en el a r t e d e j u g a r l o s v o c a b l o s , y a u n las slabas d e s t o s ; sean t e s t i g o s los v e r s o s si-

BALTASAR GRACIN

g u i e n t e s , dirigidos a la Reina Isabel d e B o r b n , en los c u a l e s , n o b a s t n d o l e la l e n g u a e s p a o l a , r e c u r r e a las p a l a b r a s f r a n c e s a s is y bel, y t r a n s f o r m a a Felipe IV (cuarto) en a r r i a t e (cuadro).


O h Belisa, bella flor, por lo lindo Lis al fin, que en el Espaol jardn logras el Cuadro mejor: si la belleza y valor te c o m p e t e n A m a z o n a , no fu fin, sino C o r o n a el Bel, que tu nombre sella; primero te llam Bella, y a te define Belona (14).

U n t e r c e r h e r m a n o d e Baltasar, fallecido t a m b i n al t i e m p o d e la p u b l i c a c i n d e la Agudeza, en 1648, fray R a i m u n d o , fu c a r m e lita d e s c a l z o ; sin d u d a n o t u v o t i e m p o d e d e r r a m a r s e en c u l t u r a , p u e s el f r a g m e n t o d e s e r m n q u e n o s h a q u e d a d o d e l es i n g e n i o s o , sin llegar h a s t a lo r i d c u l o (15). E n fin, Baltasar t u v o u n a h e r m a n a , la M a d r e M a g d a l e n a d e l a P r e s e n t a c i n , fallecida i g u a l m e n t e a n t e s d e 1648, p r i o r a d e l a s c a r m e l i t a s descalzas d e San A l b e r t o . P a r e c e q u e le f a l t a b a i n g e nio (16). U n p r i m o d e Baltasar, fray R a i m u n d o G r a c i n , q u e n o h a y q u e c o n f u n d i r c o n el c a r m e l i t a c i t a d o a r r i b a , fu d o m i n i c o , y a m u e r t o en 1648. N o s q u e d a d e l el plan d e u n s e r m n s o b r e S a n t o D o m i n g o , q u e d e n o t a el m i s m o g u s t o d e s u t i l e z a d e s u s p a r i e n t e s ; p e r o , al p a r e c e r , sin llegar a la b u f o n a d a (17). Si e s t a n u m e r o s a familia p a r e c e h a b e r e s t a d o d i c h o s a m e n t e d o t a d a d e ingenio, n a d a indica q u e la afectacin h a y a s i d o m u y viva e n t r e sus m i e m b r o s . A d e m s , la n e c e s i d a d y la p r o f e s i n q u e a b r a z a r o n los d i s p e r s a r o n p r o n t a m e n t e . M u y j o v e n , Baltasar fu e n v i a d o a T o l e d o , j u n t o a s u t o el l i c e n c i a d o A n t o n i o , q u e se e n c a r g d e s u e d u c a c i n . S o r p r e n d e la m a n e r a u n p o c o seca c o n q u e h a b l a d e e s t e p a r i e n t e y b i e n h e c h o r , a c a s o m s espiritual q u e t i e r n o . Sin e m b a r g o , g u a r d u n b u e n r e c u e r d o d e s u estancia e n T o l e d o . R e c u e r d a c o n p l a c e r u n s e r m n del P a d r e J e s u t a P e d r o S a n z , e s c u c h a d o el da d e la I n v e n c i n d e la S a n t a C r u z e n la

ADOLPHE COSTER

magnfica c a t e d r a l t o l e d a n a , c e n t r o d e la ciencia eclesistica, d e la discrecin seglar y d e la g r a v e d a d religiosa (18). L u e g o , e s c r i b i e n d o s u Criticn, revea la c i u d a d r e m o n t n d o s e e n p i r m i d e p o r encima del T a j o ; la m q u i n a e l e v a d o r a d e J u a n e l o , u n a d e las maravillas d e la p o c a , l l e v a n d o el a g u a del ro h a s t a el Alczar, y la a z o t e a d e Buena Vista, q u e h a b a m a r a v i l l a d o s u s ojos d e n i o (19). El ingenio, la c o r t e s a , el r e f i n a m i e n t o d e l o s t o l e d a n o s le h a b a n e n c a n t a d o p r o f u n d a m e n t e : as, c u a n d o la j u i c i o s a A r t e m i a , diosa d e la c u l t u r a i n t e l e c t u a l , o b l i g a d a a h u i r p o r el l e v a n t a m i e n t o d e p a l u r d o s e i g n o r a n t e s , p a s a revista a las c i u d a d e s d o n d e p o d r a fijar s u c o r t e , se d e c i d e p o r la I m p e r i a l T o l e d o , fbrica d e d i s c r e t o s , escuela d e bien d e c i r . . . c e n t r o m e n o s m a t e r i a l q u e f o r m a l d e E s p a a (20). T o l e d o , en e f e c t o , a u n q u e h a b a p e r d i d o , d e s d e 1650, s u r a n g o d e capital, p e r m a n e c a c o m o la c i u d a d a r i s t o c r t i c a p o r e x c e lencia, al l a d o d e M a d r i d , q u e g u a r d a b a a n , c o m o dice G r a c i n , u n r e s a b i o d e villa (21). S e d e del P r i m a d o d e E s p a a , n o se c o n t e n t a b a c o n e n o r g u l l e c e r s e d e g l o r i o s o s r e c u e r d o s , sino q u e d a b a a n asilo a las a r t e s , a las l e t r a s , a la e l o c u e n c i a . E n t r e l o s h o m b r e s ilustres q u e t o d a v a era d a d o e n c o n t r a r , d o s , p o r sus t e o r a s , tendencias y reputacin, parecen haber jugado un papel import a n t e en la f o r m a c i n i n t e l e c t u a l del j o v e n Baltasar: el p i n t o r D o m e n i c o T h e o t o c p u l i , l l a m a d o el G r e c o , y el p r e d i c a d o r H o r t e n s i o Paravicino. El G r e c o e s t a b a e n t o n c e s e n el a p o g e o d e s u r e p u t a c i n (22). D e s d e h a c a t i e m p o h a b a fijado s u residencia en T o l e d o , d o n d e c o n v e n t o s y p a r t i c u l a r e s se d i s p u t a b a n las o b r a s q u e e s t e a r t i s t a singular, n o d e c i d i n d o s e a v e n d e r l a s , ceda en alquiler a s u s a d m i r a d o r e s . E r a u n h o n o r p o s e e r el r e t r a t o d e m a n o d e e s t e p i n t o r insigne, c u y a e x t r a v a g a n c i a v o l u n t a r i a p a r e c a r e s p o n d e r m u y b i e n al ideal m s t i c o d e los c a s t e l l a n o s d e s u t i e m p o ; p o r q u e e s t e afn d e originalidad, q u e c o n s e g u a en d e t r i m e n t o d e la v e r d a d , n o era sino e x p r e s i n del g u s t o general, del q u e el c o n c e p t i s m o d e b a ser la f o r m a literaria. E n t r e los eclesisticos q u e f r e c u e n t a b a n s u taller e s t a b a p r e c i s a m e n t e u n o d e los c a m p e o n e s , p u e d e decirse u n o d e los p a d r e s d e l c o n c e p t i s m o : el t r i n i t a r i o fray Hortensio Flix Paravicino y Ar-

BALTASAR GRACIN

teaga. J o v e n t o d a v a , p u e s t o q u e h a b a n a c i d o en 1580, e s t e fraile, c u y o s xitos c o m o p r e d i c a d o r d e la C o r t e eran i n c o n t a b l e s , p a r e c e q u e sinti p o r el gran p i n t o r , p e s e a la diferencia d e e d a d , real a f e c t o . El G r e c o le h o n r c o n u n magnfico r e t r a t o del q u e c o n o c e m o s la fecha e x a c t a : 1609. El m o d e l o tena e n t o n c e s v e i n t i n u e v e a o s . Figura enrgica, cabellera bien d i s p u e s t a , m i r a d a viva y espiritual: as se n o s a p a r e c e el p r e d i c a d o r d e m o d a en e s t e lienz o , o b r a m a e s t r a del viejo m a e s t r o . En a g r a d e c i m i e n t o , P a r a v i c i n o le d e d i c u n c u r i o s o s o n e t o , del q u e t e n d r e m o s o c a s i n d e h a b l a r d e s p u s ; y c u a n d o u n da la m u l t i t u d p e n e t r en el taller del a r t i s t a , sin d a a r los l i e n z o s q u e all haba; c u a n d o se l e v a n t en la iglesia c a t e d r a l , s o b r e los p l a n o s d e T h e o t o c p u l i , u n catafalco e n h o n o r d e la d i f u n t a Reina M a r g a r i t a d e A u s t r i a , fallecida el 30 d e o c t u b r e d e 1611, y Paravicino p r o n u n c i la o r a c i n f n e b r e , el fraile c a n t la gloria del p i n t o r en v e r s o s sutiles y e r u d i t o s , q u e se p u e d e n c o n t a r e n t r e los m s c a r a c t e r s t i c o s d e la escuela conceptista. Es, sin e m b a r g o , singular q u e G r a c i n , q u e se j a c t a b a d e a d m i r a r las o b r a s d e a r t e , n o h a y a m e n c i o n a d o n u n c a al G r e c o , c u a n d o ha h a b l a d o d e B o s c o , d e V e l z q u e z , d e Miguel ngel, d e R u b e n s : sus r e c u e r d o s a r t s t i c o s p a r e c e n referirse, s o b r e t o d o , a los c u a d r o s q u e p u d o v e r en el Buen R e t i r o , c u a n d o s u estancia e n M a d r i d . P e r o , p u e d e s u p o n e r s e q u e el licenciado A n t o n i o G r a c i n , a u n a d m i t i e n d o q u e la m o d e s t i a d e s u r a n g o n o le p e r m i t i e s e e n t r a r en relacin d i r e c t a c o n el c l e b r e artista, n o llevase j a m s a su s o b r i n o a c o n t e m p l a r en S a n t o T o m el Entierro del Conde de Orgaz? El estilo del G r e c o s e g u r a m e n t e le placera a G r a cin. N o t e m o s e s t e silencio sin explicarlo. P o r c o n t r a , Paravicino es u n o d e los p e r s o n a j e s p a r a l o s c u a les s u a d m i r a c i n n o se fatiga. L o cita c o n p r o d i g a l i d a d en la Agudeza, y s i e m p r e en los t r m i n o s m s elogiosos. P e r o si h a r e c o r d a d o q u e e s c u c h al j e s u t a P e d r o S a n z en la c a t e d r a l d e T o l e d o , en n i n g u n a p a r t e h a d i c h o q u e viese al t r i n i t a r i o . S u silencio e n e s t e p u n t o m e p a r e c e c o n c l u y e n t e : Gracin n o c o n o c i p e r s o n a l m e n t e a P a r a v i c i n o , m s q u e al G r e c o ; si t u v o o c a s i n d e e n c o n t r a r l o s o verlos, n o d u d a m o s d e q u e h u b i e r a a n o t a d o e s t e d e t a l l e , del q u e se e n v a n e c i e r a , c o m o a c o n t e c i en s u relacin

ADOLPHE COSTER

c o n el p o e t a A n t o n i o H u r t a d o d e M e n d o z a o c o n B a r t o l o m L e o n a r d o d e A r g e n s o l a (23). Sin d u d a , s u j u v e n t u d le i m p i d i a c e r c a r s e a e s t o s ilustres p e r s o n a j e s , o la v i d a q u e llevaba en casa d e s u t o era p a r t i c u l a r m e n t e a u s t e r a y r e t i r a d a . N o o b s t a n t e , el e c o d e los a c o n t e c i m i e n t o s q u e i n t e r e s a b a n a la M o n a r q u a e s p a o l a n o d e j a b a d e llegar r p i d a m e n t e h a s t a l, en r a z n d e la p r o x i m i d a d d e M a d r i d . El i n m e n s o I m p e r i o d e C a r l o s V y Felipe II h a b a c a d o en las dbiles m a n o s d e F e lipe III (13 s e p t i e m b r e 1598) y d e s u v i d o f a v o r i t o F r a n c i s c o d e S a n d o v a l y Rojas, m a r q u s d e D e n i a , d e s p u s d u q u e d e L e r m a . A u n q u e en plena d e c a d e n c i a , c o m o lo a t e s t i g u a n la d o l e n c i a e c o n m i c a y las m e d i d a s d e a l t e r a c i n d e la m o n e d a , a las cuales r e c u r r i el p r i m e r m i n i s t r o , E s p a a figuraba t o d a v a ; en p a z c o n l o s Pases Bajos y Francia, h a b a p o d i d o p r o c e d e r a la e x p u l s i n d e los m o r i s c o s en 1609, y e s t e a c o n t e c i m i e n t o , q u e c o l m a b a los d e s e o s del c l e r o , d e b i d e alcanzar en la Iglesia P r i m a d a p r o f u n d a r e s o n a n c i a . El d o b l e m a t r i m o n i o del I n f a n t e Felipe c o n Isabel d e B o r b n , y d e la infanta A n a c o n Luis XIII, p a r e c a n a s e g u r a r a E s p a a la t r a n q u i l a p o s e s i n d e s u s i n m e n s o s d o m i n i o s ; el t u r b u l e n t o M a n u e l d e S a b o y a a c a b a b a d e ser r e d u c i d o a la i m p o t e n c i a p o r la p a z d e Pava, en 1617, y l o s ejrcitos e s p a o l e s h a b a n int e r v e n i d o en Valtelina p a r a d e f e n d e r , en n o m b r e d e la p o l t i c a t r a d i c i o n a l , los i n t e r e s e s c a t l i c o s . En e s t a a t m s f e r a d e gloria y s e g u r i d a d , en m e d i o d e los e m o c i o n a n t e s r e c u e r d o s q u e e v o c a n a c a d a p a s o los m o n u m e n t o s t o l e d a n o s , se h a b a c r i a d o el j o v e n G r a c i n , c u a n d o la c a d a b r u s c a del d u q u e d e L e r m a , r e e m p l a z a d o en 1618 p o r s u hijo el c o n d e , d e s p u s d u q u e , d e U c e d a , v i n o a llamar s u a t e n c i n h a c i a la i n c o n s t a n c i a del f a v o r d e los r e y e s y s o b r e la i n g r a t i t u d h u m a n a . T e r m i n a d a s u e d u c a c i n , v o l v i , sin d u d a , a A r a g n e i n g r e s e n la C o m p a a d e J e s s el 14 d e m a y o d e 1619, p r o b a b l e m e n t e e n T a r r a g o n a , d o n d e e s t a b a el N o v i c i a d o d e la p r o v i n c i a . H i z o la p r o f e s i n s o l e m n e d e los c u a t r o v o t o s el 25 d e julio d e 1635 (24).

NOTAS DEL CAPITULO I


(1) Marcial, I, 62. H a hablado a menudo de su ciudad natal: "Ducit ad auriferas quod me Salo Celtiber oras, Pndula quod patriae visere tecta libet; etc." (X, 20. Ad Juvenalem); "Videbis altm, Liciniane, Bilbilim armis et equis nobilem ...remissum corpus astringas brevi Salone, qui ferrum gelat". (I, 5O). El recuerdo del mordaz satrico no dej de ejercer influencia sobre Gracin, que cita e imita a Marcial con complacencia, y debi de ir, ms de una vez, con sus compaeros colegas, a explorar las ruinas de Blbilis con la esperanza de hallar algunos de los vasos o de las monedas antiguas con las cuales los Jesutas enriquecan el Museo que haban formado en su Colegio de Calatayud. (2) Este retrato, que no es precisamente una obra maestra, despus de haber adornado largo tiempo el claustro en cuestin, desapareci a la supresin de la Orden; encontrado en un mesn por el Doctoral D. Jos Sanz de Larrea, que lo rescat, hoy para en manos de D. Flix Sanz de Larrea, su sobrino, que me ha autorizado para reproducirlo en cabeza de mi reimpresin de El Hroe (1811). De tamao natural, vestido con el hbito de su Orden y tocado con el cuadrado bonete, Gracin est sentado en un silln rojo, delante de una mesa llena de libros y cubierta con un tapete amarillo. Levanta la mano derecha, que tiene una pluma, y extiende la izquierda como en actitud de meditar lo que acaba de escribir. Una cortina azul forma el fondo del cuadro, que lleva en la parte baja esta inscripcin: " P . Balthasar Gracin, ut iam ab ortu emineret, in Bello-monte natus est prope Bilbilim, confinis Martiali Patria, proximus Ingenio, ut profunderet adhuc christianas argutias Blbilis, que pene exhausta videbatur in aethnicis. Ergo augens natale Ingenium innato acumine, Scripsit Artem Ingenii, et arte fecit Scibile quod Scibiles facit artes. Scripsit item Artem Prudentiae, et a Seipso artem didicit. Scripsit Oraculum, et voces Suas protulit. Scripsit Disertum ut Seipsum describiret, et ut Scribiret Heroem, heroica patravit Hac (sic), et alia ejus scripta Mecaenates Reges habuerunt, Iudicem admirationem, Lectorem Mundum, Typographum aeternitatem. Philippus 4s saepe illius argutias inter prandium Versabat, ne deficerent sales regiis dapibus, sed qui plausus excitaverat calamo, debitus Missionibus excitavit planctus verbo, excitaturus desiderium in morte qua raptus est 6 Decembris 1658, sed aliquando extinctus aeternum lucebit". (3) Biblioteca de Escritores Aragoneses. T. I I I , p. 267, "...de una Casa y Familia Infanzona". (4) Esta acta de bautismo, encontrada por D. Ramn Ortega, de Calatayud, fu publicada por D. Narciso Jos de Lin y Heredia en su opsculo intitulado: Gracin 1601-1658. Madrid, 1902, p. 97, pero en forma inexacta. Est al folio 17, tomo I del registro. "Observar V., dice D. Ramn Ortega, que se lee Gracin y no Galacin. Me explico la cosa pensando en que son hoy muchos los analfabetos que llaman Sr. Galacin al distinguido propietario y amigo, de Savin, y es verosmil que quien en 1601 escribiera la partida, aunque no fuese analfabeto, tuviera en los odos el Galacin y no Gracin. La equivalencia entre ambos nombres que tengo por exacta, la prueban los caballeros del apellido de Sess, a quienes se designa indistintamente con uno o con otro; sta parece ser forma ms castellana que aqulla". (Lin, op. cit., p. 98). Estos cambios de nombres eran frecuentes: Nicols Antonio nota que Gracin de Alderete se llamaba en realidad Garca. (5) El registro de bautismos de San Miguel de Belmonte comienza en 1585, pero no es constante sino a partir de 1599. He encontrado el acta de bautismo de un hermano de Gracin del que no se ha hablado nunca: "francisco galacin hijo del Licdo. Galacin y

10

ADOLPHE COSTER

Angela Morales cnyuges fue baptizado por moss. Anthonio moros vi. en 3 de abril padrinos moss. juan ullana y maria guilocha". (t. I, fol. 18, recto, ao 1602). El licenciado fu padrino de una tal Isabel, en 1601, como lo prueba el acta siguiente: "Isabel parejo hija de martin parejo y maria bernal con (sic) cnyuges fue baptizada por moss. juan gil en 17 de octubre padrinos el Licdo. galacian y maria perez." (T. I, fol. 17, verso; ao 1601). (6) Este fu el parecer de Amelot de la Houssaie, quien, en la nota m de su Prefacio a la traduccin de Homme de cour (Orculo manual), dice: "Gracin no tuvo hermano de este nombre. De su Agudeza, donde habla de sus hermanos, menciona tres, todos religiosos; Pedro, trinitario; Felipe, clrigo menor, y Raimundo, carmelita descalzo" ( 5 . edicin, Pars, 1685). En cambio, en su artculo sobre Lorenzo Matheu y Sanz, Ximeno, reproduciendo un aserto de Rodrguez (Biblioteca Valentina, p. 293), dice de su Crtica de refleccin que la escribi "contra un Criticon,, que se avia publicado en nombre de Lorenzo Gracin hermano de su verdadero autor; cuyo nombre callare por la Religin que professava". Biblioteca de Escritores Valencianos, t. ,II, p. 85.
a

(7) "Oile ponderar muchas vezes a Francisco Gracin mi padre, hombre de profundo juizio, y muy noticioso, que la mayor capacidad de la mas sabia muger, no passa de la que tiene cualquier hombre cuerdo a los catorce aos de su edad". Agudeza, Discurso X X I I I , p. 154. (8) "Y entre todas (aadi Critilo) aves, como fieras, notaras siempre que es mas galn, y mas vistoso el macho que la hembra, apoyando lo mismo en el hombre, por mas (que lo desmienta la femenil inclinacion, y lo disimule la cortesa". Criticn, t. I, Crisis 3, pgina 36. (9) "Ponderava el licenciado Antonio Gracin mi tio, con quien me crie en Toledo. que en los Aragoneses no nace de vicio el ser arrimados a su dictamen; sino, que como siempre hazen de parte de la razn, siempre les esta haziendo gran fuerza". Agudeza, XXV, p. 168. (10) (11) (tomo I, he visto de 1633 portantes Agudeza, XX, p. 128.

En sus Memorias Literarias, conservadas en la Biblioteca Provincial de Huesca p. 29), Latassa escribi: "Asimismo entre estas Cartas de la Casa de Lastanosa, dos de uno que firma Felipe con fecha de Madrid, 15 de febrero y 9 de abril (o 1639) y el que las escrivio fue hermano del P. Baltasar Gracin: son poco imlos asuntos". p. 226; X X X I V , p. 234;

(12) Agudeza, X X I I I , p. 148; X X X I , p. 211; X X X I I I , X X X I X , p. 259; L I I I , p. 318.

(13) "Ponder sazonadamente el Padre Fray Pedro Gracin mi hermano... el ponerse a servir la suegra de San Pedro luego que la cur el Seor: y dixo que fue ya para ilustrar el milagro, ya para dar exemplo a las de su estado, pues toda la falta de paz con las nueras suele nacer de el querer mandar siempre las suegras: y assi ella se pone a servir, para mostrar que la ha curado el Seor de enferma, y de suegra". Agudeza, X X V I , p. 176. (14) Agudeza, X X X I , p. 211. Pedro Gracin est an citado, X I I I , p. 83; X X X I I , p. 221; X L V I I , p. 294; XLIX, p. 300; L I I I , p. 320. (15) Agudeza, XX, p. 133.

(16) "Ponderava... que no puede aver santo que sea simple, porque la santidad es muy prudente, y discreta, y sabia, y todo lo es en eminencia, como Dios". Agudeza, X X I X , p. 203. (Ver ms arriba el acta de nacimiento de esta hermana de Gracin).

BALTASAR GRACIN (17) Agudeza, XXXI, p. 210,

11

(18) "Prueve esta verdad, este perfecto discurso del Padre Pedro Sanz, gran Religioso de la Compaa de Iesus, aquel Apostlico Orador, que tan bien supo juntar lo ingenioso, con lo desengaado, el alio en el dezir con la eficazia en el convencer; oisele el dia de la festividad de la Santa Cruz, entre aquellos dos Magestuosos Coros de la Santa Iglesia de Toledo, que es dezir en su centro, pues lo es de la sabidura eclesistica, de la discrecin seglar, y de la gravedad Religiosa, etc...." Agudeza, LI, p. 311. Es probable que al mismo sermn se refiere Gracin al escribir: "Aludiendo a un comn adagio, comenz su sermn en el dia de la Invencin de la Cruz un Predicador diziendo: "algo se ha hallado la Iglesia Santa, quando esta tan contenta el da de hoy, tan festiva y tan regozijada, e t c . . . " Ibidem, XLIX, p. 303. (19) "Que Ciudad es aquella, que tan en punta parace que amenaza al Cielo? Sera Toledo, que a fianzas de sus discreciones, aspira a taladrar las estrellas, si bien aora no la tiene. Que edificio tan raro es aquel, que desde el Tajo sube escalando su alczar, encaramando cristales? Ese es el tan celebrado artificio de Iuanelo; una de las Maravillas modernas. No se yo porque, replico Andrenio, si al uso de las cosas mui artificiosas tuvo ms de gasto que de provecho..." Criticn, I I , 2, p. 34. "...casas todas de recreacin, porque alli campeava la Tapada de Portugal, Buena vista de Toledo, la Troya de Valencia, Comares de Granada, Fontanable de Francia, el Aranjuez de Espaa, el Pusicio (sic) de Napoles, Belveder de Roma". Criticn, I I I , 8, p. 207. (20) "...Al fin fue preferida la Imperial Toledo, a voto de la Catlica Reyna, quando dezia, que nunca se hallava n e c i a en esta oficina de personas, taller de la discrecin, escuela del bien hablar, toda Corte, Ciudad toda, y mas despus que la esponja de Madrid le ha chupado las hezes, donde, aunque entre, pero no duerme la villana: en otras partes tienen el ingenio en las manos, aqui en el pico; si bien censuraron algunos que sin fondo, y que se conocen pocos ingenios Toledanos de profundidad, y de sustancia: con todo estuvo firme Artemia, diziendo: "ea, que mas dize aqui una muger en una palabra, que en Atenas un filosofo en todo un libro: vamos a este centro, no tanto material, quanto formal de Espaa". Criticn, I, 10, ps. 200-201. (21) "Tiravala despues la coronada Madrid, centro de la Monarqua, donde concurre todo lo bueno en eminencias: pero desagradavala otro tanto malo, causndola asco, no la inmundicia de sus calles, sino de los corazones, aquel nunca aver podido perder los resabios de la villa y el ser una Babylonia de Naciones, no bien alojadas". Criticn, I, 10, pginas 198-199. (22) (23) El Greco muri en Toledo, el 7 de abril de 1614. Agudeza, X X I I , p. 145. Bartolom muri en 1631.

(24) El manuscrito 566 B, tomo I I , del Archivo Histrico Nacional, contiene diferentes documentos relativos a la Provincia de Aragn de la Compaa de Jess. Hay cuatro catlogos, desgraciadamente sin fecha, que dan algunas indicaciones sobre la composicin de la Compaa en esta poca. El primero se intitula "Catalogo de la Provincia de Aragon: Catalogo de los Padres Professos". Se lee la mencin siguiente: "A. P. Baltasar Gracin 25 Jul. 1635". En este Catlogo, las letras A, C, M, N, V, que preceden a los nombres de los Padres, son las iniciales de las palabras Aragn, Catalua, Mallorca, Neutrales, Valencia. Sigue el catlogo de los "Professos de tres votos"; el de los "Coadjutores Espirituales"; en fin, el "Catalogo de los Padres que no estn incorporados, y la edad y tiempo en que entraron en la Compaa". En la segunda pgina de este ltimo, se lee: "A. P . Bal thasar Gracin. 18. Mayo 14 1619" (la primera cifra indica la edad en que Gracin entr en la Compaa). Esta anotacin fu borrada, sin duda, cuando Gracin hizo profesin de los cuatro votos. En este ltimo Catlogo aparace el nombre de un fiel amigo de Gracin, en la forma siguiente: "A. P . Emmanuel Ortigas 14. Abril 11 1624".

CAPITULO
(1619-1635)

II

Gracin Sus

en el

Colegio con de

de

Calatayud. Vincencio Retrato

Estancia de de Lastanosa. Gracin

en

Huesca. Academia

relaciones

Juan Huesca.

A C o m p a a n o c o n t a b a a n u n siglo d e existencia, y s u p r o s p e r i d a d se afirmaba c o n i n c e s a n t e s f u n d a c i o n e s , q u e n o b a s t a b a n a las n e c e s i d a d e s d e E u r o p a , y p a r t i c u l a r m e n t e d e E s p a a . A c a s o fu la a t r a c c i n d e e s t e x i t o la q u e d e c i d i a G r a c i n a ingresar en la O r d e n ; t a l v e z s i m p l e m e n t e la influencia del P a d r e P e d r o Sanz, d e q u i e n h a b l a c o n t a n t a simpata. Pensara en q u e el Provincial d e A r a g n , en 1619, era u n tal J u a n S a n z (1); si, c o m o p u e d e s o s p e c h a r s e , e s t e l t i m o era p a r i e n t e del P a d r e P e d r o , se explicara p o r q u , en v e z d e ingresar en la C o m p a a en T o l e d o , G r a c i n se v i n o a A r a g n , d o n d e saba q u e e n c o n t r a r a u n p r o t e c t o r , gracias a la r e c o m e n d a c i n d e P e d r o Sanz. A c e r c a d e e s t e p e r o d o d e la v i d a d e G r a c i n n o t e n e m o s casi d o c u m e n t o s ; p e r o n o es d u d o s o q u e , d e s p u s d e los ejercicios del n o v i c i a d o p r o p i a m e n t e d i c h o , fu o b l i g a d o a r e h a c e r y c o m p l e t a r s u e d u c a c i n en u n o d e l o s C o l e g i o s d e la C o m p a a , s e g n el u s o . Preferira a c e p t a r p a r a el p o r v e n i r d e s u v i d a d e p r o f e s o r el b u e n d e b e r q u e m e n c i o n a en la Agudeza. L o s j e s u t a s t e n a n c o s t u m b r e d e j u n t a r c a d a d o m i n g o a sus a l u m n o s en r e u n i o n e s a c a d m i c a s , en las cuales c a d a u n o d e aqullos p o d a d e s t a c a r s u i n g e n i o en u n t e m a d e t e r m i n a d o . U n da, el p r e s i d e n t e p r o p u s o p a r a u n dstico el a s u n t o siguiente: u n c a r n e r o m a t a a u n n i o , y la m a d r e d e s t e lo degella; el m a r i d o regresa del c a m p o y a p u ala a s u mujer; la j u s t i c i a l o p r e n d e y l o a h o r c a : e s t a c u d r u p l e

14

ADOLPHE

COSTER

t r a g e d i a haba a c o n t e c i d o en el e s p a c i o d e v e i n t i c u a t r o h o r a s . E l diablo a p u n t a u n o de los alumnos estos versos:


Vervex cum puero, puer unus, sponsa, maritus, Impete, cultello, fune, dolore perit> ( 2 ) .

N o p a r e c e , l e y e n d o e s t e leve r e l a t o , v e r al m a e s t r o , a la v e z s o r p r e n d i d o y c a u t i v a d o p o r la d e s t r e z a d e s u d i s c p u l o , r e p i t i e n d o a sus colegas, en el c l a u s t r o del colegio d e C a l a t a y u d o d e H u e s c a , el dstico d i a b l i c o ? L o s j e s u t a s e r a n , a d e m s , j u s t a m e n t e c e l o s o s en la e n s e a n z a del latn en s u s C o l e g i o s ; p u e d e r e p r o c h r s e l e s h a b e r p r e f e r i d o d e m a s i a d o las elegancias, y b u s c a d o las e x p r e s i o n e s r a r a s d e l o s e s c r i t o r e s a m a n e r a d o s , m s q u e el lenguaje s o b r i o y firme d e C s a r o d e C i c e r n ; m a s n o se p o d r a p o n e r en d u d a s u i n c o m p a r a b l e m a e s t r a en el m a n e j o del latn. El m i s m o G r a c i n , al final d e s u vida, en u n a c a r t a al c a n n i g o Salinas, r e c u e r d a c o n o r g u l l o q u e el h e c h o d e h a b e r e n s e a d o e s t a l e n g u a en l o s s e m i n a r i o s d e la C o m p a a es el m e j o r t t u l o q u e p u e d e a p e t e c e r u n l a t i n i s t a (3). D n d e pas Gracin estos aos de profesorado? U n d o c u m e n t o , desgraciadamente de segunda m a n o , nos dice q u e en 1628 e s t a b a en el C o l e g i o d e C a l a t a y u d (4). El P a d r e C o n t i n e n t e , d e q u i e n d e b a e d i t a r d e s p u s las o b r a s p o s t u m a s , era e n t o n c e s rector. M s d e u n a v e z , en e f e c t o , G r a c i n h a b l a d e C a l a t a y u d c o n e v i d e n t e simpata. As, en El Criticn (5) r e c u e r d a el e c o d e Bilbilis, q u e r e p e t a c i n c o veces las slabas, m s o m e n o s g r a c i o s a s , q u e se le confiaban; y en la Agudeza, los p e r r o s , q u e a m e n a z a b a n a los e x t r a o s , d e los q u e se servan los r e c a u d a d o r e s d e a r b i t r i o s d e Calatayud y haban inspirado a Bartolom Leonardo un soneto r e p l e t o d e b u e n h u m o r (6). S o b r e t o d o , la m o r d a c i d a d d e l o s h a b i t a n t e s le c a u t i v a b a . En la p l a z a d e C a l a t a y u d , j u n t o a las b a n a s t a s d o n d e se a m o n t o n a b a n las sandas y los m e l o c o t o n e s e x q u i s i t o s d e C a m p i e l , d e b i d e e s c u c h a r el p i c a n t e d i l o g o e n t r e u n aliengena y u n indgena, q u e se b u r l a b a : P o r e s o d i c e n q u e s a b e m s el m a y o r necio d e C a l a t a y u d q u e el m s c u e r d o d e mi p a t r i a : n o digo b i e n ? N o , p o r c i e r t o . P u e s , p o r q u n o ? P o r q u e

BALTASAR GRACIN

15

n o hay ningn c i u d a d (7).

necio

en

Calatayud,

ni c u e r d o

en

vuestra

As d a b a , en e s t e sitio, p u e s t o p r e f e r e n t e a los e s p r i t u s sutiles, c o m o la Bolsa d e Venecia o la C a s a C o n s i s t o r i a l d e C r d o b a ; y e n t r e los p r o d i g i o s inverosmiles s i t u a b a el hallazgo d e u n c i u d a d a n o d e C a l a t a y u d en el L i m b o (8). E s t o s r e c u e r d o s vivaces, u n i d o s al h e c h o d e q u e s u r e t r a t o , d e s p u s d e s u m u e r t e , vino a o r n a r el c l a u s t r o del C o l e g i o d e C a l a t a y u d , i n d u c e n a c r e e r q u e vivi largo t i e m p o en esta c i u d a d . P e r o , a u n q u e n i n g n d o c u m e n t o lo p r u e b a , r a z o n e s p o d e r o s a s m e h a c e n p e n s a r q u e d e b i d e p r o f e s a r en el C o l e g i o d e H u e s c a . En e f e c t o : la m a y o r p a r t e d e los p e r s o n a j e s q u e h a n ejercido alguna influencia en s u c a r r e r a p a r e c e q u e e s t u v i e r o n a g r u p a d o s en t o r n o d e un c l e b r e c o l e c c i o n i s t a d e H u e s c a : V i n c e n c i o J u a n d e L a s t a n o s a . A u n q u e en 1646-1648 G r a c i n e s t u v o en esta c i u d a d , n o fu en e s t a p o c a t a r d a c u a n d o p u d o c r e a r s e las a m i s t a d e s fieles, activas y oficiosas q u e v a m o s a ver, sino en s e g u i d a d e s u p r o f e s i n s o l e m n e . C m o , d e n o h a b e r r e s i d i d o m u c h o s a o s en H u e s c a , se explicaran la relacin ntima y familiar d e G r a c i n c o n L a s t a n o s a , y la n o t o r i a t e r n u r a c o n q u e h a b l a s i e m p r e d e e s t a c i u d a d y d e s u U n i v e r s i d a d , d e lo q u e es t e s t i g o la d o n a c i n p o r l m i s m o al C o l e g i o d e J e s u t a s d e u n ejemplar d e su Agudeza? (9). C m o , d e s d e C a l a t a y u d , p u d o visitar el M u s e o d e B a r t o l o m L e o n a r d o d e Argensola, q u e estara en la casa d e s t e en B a r b a s t r o , d e n o h a b e r h a b i t a d o en la v e c i n d a d , e s t o es, en H u e s c a ? (10). N o t e m o s d e p a s a d a q u e , h a b i e n d o fallecido B a r t o l o m L e o n a r d o en 1631, h a y q u e situar a n t e s d e esta fecha la estancia d e G r a c i n e n Huesca. L a s t a n o s a t i e n e u n lugar t a n p r e p o n d e r a n t e en su vida; d e tal m a n e r a h a influido s o b r e l, y a e s t i m u l a n d o sus p r o d u c c i o n e s , y a p r o p o r c i o n n d o l e los l i b r o s q u e h a b a m e n e s t e r , y a c e n s u r a n d o sus e s c r i t o s , acaso c o l a b o r a n d o en ellos, q u e m e r e c e u n p u e s t o d e h o n o r en este e s t u d i o . V i n c e n c i o J u a n d e L a s t a n o s a y Bariz d e V e r a n a c i en H u e s c a , el 2 5 d e f e b r e r o d e 1607, en el magnfico palacio q u e J u a n Luis d e L a s t a n o s a II h a b a m a n d a d o c o n s t r u i r . Era hijo d e J u a n A g u s tn IV d e L a s t a n o s a d e A r n e d o y Vargas y d e E s p e r a n z a Bariz

16

ADOLPHE COSTER

d e V e r a N a v a r r o d e A z p i l c u e t a . S u familia, originaria d e T a l a v e r a , j u n t o al ro C i n c a , en la f r o n t e r a d e C a t a l u a , h a b a v i v i d o al p r i n c i p i o en M o n z n , a n t e s d e fijar s u residencia en H u e s c a ; en la h i s t o r i a del pas h a b a d e s e m p e a d o u n p a p e l i m p o r t a n t e . H u r fano t e m p r a n o , V i n c e n c i o h u b o d e r e n u n c i a r a los e s t u d i o s a q u e le llevaba s u aficin, p a r a a s u m i r la d i r e c c i n d e s u casa y la a d m i n i s t r a c i n d e sus b i e n e s . El 23 d e d i c i e m b r e d e 1625 se c a s e n H u e s c a c o n Catalina G a s t n y G u z m n , n a c i d a en Sevilla el 9 d e e n e r o d e 1612, fallecida d e s o b r e p a r t o el 20 d e abril d e 1644, d e s p u s d e h a b e r d a d o a s u m a r i d o c a t o r c e hijos, d e los cuales siete vivan en e s t a fecha. E s t a a d v e r s i d a d d e b i d e dejar en a q u l p r o f u n d o p e s a r , y , j o v e n a n , n o p e n s en casarse d e n u e v o , c o m o d e s e a b a n s u s amigos. V i n c e n c i o n o se dej s e d u c i r p o r el ejemplo d e sus a n t e p a s a d o s , a l g u n o s d e los cuales h a b a n d e s e m p e a d o u n p a p e l p o l t i c o imp o r t a n t e , c o m o su trisabuelo Juan de Lastanosa, embajador de C a r l o s V en Pars, o s u t o - a b u e l o P e d r o d e L a s t a n o s a , e m b a j a d o r en C o n s t a n t i n o p l a . La gloria q u e a m b i c i o n a b a era d e o t r a n a t u r a leza: p r o f u n d a m e n t e u n i d o a s u p a t r i a chica, limit sus afanes a ser el p r i m e r c i u d a d a n o y el b i e n h e c h o r d e H u e s c a ; a h a c e r d e la casa q u e h a b a h e r e d a d o d e sus p a d r e s u n m u s e o , p o d r a d e c i r s e u n e s t a b l e c i m i e n t o cientfico i n c o m p a r a b l e . El artista a n n i m o q u e esculpi las bellas e s t a t u a s d e a l a b a s t r o d e V i n c e n c i o y s u h e r m a n o el c a n n i g o , en la c r i p t a q u e L a s t a n o s a c o n s t r u y p a r a sus familiares en la c a t e d r a l d e H u e s c a , s u p o e x p r e s a r f e l i z m e n t e la n o b l e z a , la b o n d a d , la s e r e n i d a d q u e se a d v i e r t e n en s u r o s t r o . P o r o t r a p a r t e , fu ejemplar la v i d a d e e s t e gran s e o r : d e s e m p e c o n celo los c a r g o s municipales q u e sus c i u d a d a n o s le confiaron, d a n d o p r u e b a s d e energa y a b n e g a c i n ; p o r e j e m p l o , c u a n d o los franceses se a p o d e r a r o n d e M o n z n en m a y o d e 1640, c o r r i en s o c o r r o d e la plaza c o n t r o p a s a r m a d a s p o r la c i u d a d d e H u e s ca y d e f e n d i c o n f o r t u n a los p a s o s del ro Cinca; o c u a n d o , en 1652, h a b i e n d o e s t a l l a d o la p e s t e en la capital, d e s p l e g , c o m o a d m i n i s t r a d o r del H o s p i t a l , a u t n t i c a a b n e g a c i n . P o r lo d e m s , s u vida se deslizaba a p a c i b l e , ya en s u castillo d e F i g u e r u e l a s , ya e n s u palacio d e H u e s c a , d o n d e c o n l viva s u h e r m a n o el c a n -

BALTASAR GRACIN

17

n i g o O r e n c i o (11), p o r q u i e n sinti vivo a f e c t o ; e n t r e s u familia, r o d e a d o del r e s p e t o y la s i m p a t a d e t o d o s , s e r v i d o p o r c r i a d o s p r o n t o s a ejecutar sus r d e n e s y q u e h a b l a b a n bien de su seor, lo q u e , d e c r e e r a G r a c i n , e n t o n c e s era t a n r a r o c o m o a h o r a (12). A c o g e d o r para t o d o s , dispuesto a prestar su a p o y o , su dinero, a q u i e n e s lo h u b i e s e n m e n e s t e r , era lo b a s t a n t e g e n e r o s o p a r a n o g u a r d a r c e l o s a m e n t e p a r a s l o s t e s o r o s q u e s u pericia d e c o l e c c i o n i s t a h a b a a d q u i r i d o . E n sus magnficos j a r d i n e s se vean r e u n i d a s las v a r i e d a d e s d e p l a n t a s o flores m s raras; p e r o d a b a lib e r a l m e n t e semillas a los floristas del Rey d e E s p a a , y a u n a l o s simples aficionados, q u e n o t e n a n d e c a m s q u e m o l e s t a r s e e n pedrselas (13), y n o se p r i v a b a n d e h a c e r l o (14). S u c o l e c c i n d e c u a d r o s era m u y rica: p o r u n c o r t o i n v e n t a r i o q u e d e j , s a b e m o s q u e e n c e r r a b a u n a Lucrecia d e T i z i a n o ; u n Baco d e Anbal C a r a c c i ; Jugadores d e M i g u e l ngel C a r a v a g i o ; u n Cupido d e L u c a s C a m b i a s o ; flores d e C a m i l o ; d o s Nios d e T i n t o r e t t o ; la fortuna p o r S p a d a r i n o ; d o s lienzos d e M a r i o dei Fiori; Paisajes d e o t r o s m a e s t r o s italianos; copias d e la Historia de Jos y de Putifar, d e Susana y los viejos d e R u b e n s ; u n Bao de Diana, d e B a r t o l o m S p r a n g e r ; u n a Lucrecia d e A l b e r t o D u r e r o ; u n Paisaje d e L u c a s d e L e y d e n ; o t r o s c u a t r o d e P a b l o Bril; u n b o s q u e j o del Rey d e Francia p o r C h a p r o n , y n u m e r o s o s paisajes d e p i n t o r e s franceses; las Vrgenes prudentes, u n David y u n San Cristbal, d e Rib a l t a ; un Descendimiento (15) y u n San Bartolom, d e t a m a o n a t u r a l , d e Ribera; u n Jpiter con una Ninfa-, Nios d e M i c e r P a b l o , p i n t o r a r a g o n s ; Paisajes d e C r i s t b a l d e Vargas, p i n t o r sevillano; d e Collantes, de Pedro Orrente, de Pedro de Urzauqui, pintor arag o n s ; d e M i g u e l d e San J u a n , sin c o n t a r los lienzos a n n i m o s q u e l l e n a b a n las galeras o las salas d e s u f a s t u o s a m o r a d a . N o o b s t a n t e , p e r m i t a c o n facilidad el a c c e s o , y a u n se c o n s t i t u a en cicerone a m a b l e y e n t e n d i d o d e l o s v i s i t a n t e s , v e n i d o s alg u n a s v e c e s d e lejos p a r a c o n t e m p l a r o b r a s m a e s t r a s del A r t e o c u r i o s i d a d e s n a t u r a l e s : p i e d r a s , animales, vestigios d e la a n t i g e dad, que haba reunido con muchos dispendios. S u b i b l i o t e c a e s t a b a d i s p u e s t a d e m a n e r a n o t a b l e . El C o n d e s t a b l e d e Castilla le h i z o t a n largas v i s i t a s , d u r a n t e u n a e s t a n c i a d e q u i n c e das en la casa, q u e n o h a b a t e n i d o t i e m p o d e v e r d e s p a 2

18

ADOLPHE COSTER

cio las r e s t a n t e s maravillas del p a l a c i o (16). L a s t a n o s a n o s h a d e j a d o u n c o r t o resumen en u n a d e las n o t i c i a s q u e l m i s m o c o n s a g r a s u m o r a d a . T e o l o g a , filologa, poltica, historia, geografa, ciencia, t o d o tena lugar: m a n u s c r i t o s p r e c i o s o s , ricos m o n e t a r i o s c o m p l e t a b a n e s t a magnfica c o l e c c i n , p u e s t a p o r el p r o p i e t a r i o a d i s p o s i c i n d e sus a m i g o s c o n m e n o r facilidad a c a s o q u e las r e s t a n t e s c u r i o s i d a d e s del p a l a c i o , p o r q u e , sin d u d a , h a b a l l e g a d o a c o n c l u i r q u e los l i b r o s p r e s t a d o s s o n a m e n u d o l i b r o s p e r d i d o s ; p o r t a n t o , tena los s u y o s b a j o llave, p o r q u e e s t n g u a r d a d o s del p o l v o y d e a l g u n o s c u r i o s o s q u e los q u i e r e n sin gastar las s u m a s q u e m e h a n c o s t a d o (17). P e r o p o d a n ser c o n s u l t a d o s all, p o r q u e n o p a r e c e q u e L a s t a n o s a c o n o c i el d e f e c t o d e los b i b l i m a n o s m o d e r n o s , q u e n o t i e n e n i n c o n v e n i e n t e en m o s t r a r sus t e s o r o s , p e r o i m p i d e n t o c a r l o s . A d e m s , era el p r i m e r o en h a c e r u s o d e sus c o l e c c i o n e s , y la o b r a q u e p u b l i c s o b r e Medallas desconocidas de Espaa fu a c o g i d a f a v o r a b l e m e n t e p o r los a n t i cuarios. L o s m s g r a n d e s p e r s o n a j e s d e s u t i e m p o le h o n r a r o n visitand o s u m u s e o : Felipe IV, al r e g r e s o d e C a t a l u a , v i n o d o s v e c e s d e s d e Z a r a g o z a ; el d u q u e d e F e r r a r a , J u a n d e M d i c i s , el m a r q u s d e Pescara, el c o n d e s t a b l e d e Castilla, los d u q u e s d e M e d i naceli, A r c o s , I n f a n t a d o , Bjar, M e d i n a d e las T o r r e s , V i l l a h e r m o s a y Lerma; los m a r q u e s e s d e A y t o n a y C a m a r a s a lo h a b a n v i s i t a d o a n t e s del a o 1639; G a s t n d e O r l e n s , q u e ya en 1631 p e d a a L a s t a n o s a el d i s e o d e algunas d e sus e s t a t u a s , p e r m a n e c i en s u casa d e i n c g n i t o m e s y m e d i o , c o m p l a c i n d o s e en h a b l a r c o n l o s j a r d i n e r o s franceses d e s u anfitrin, y d e c l a r q u e el r e y d e Francia n o t e n a n a d a p a r e c i d o a sus j a r d i n e s ni a s u b i b l i o t e ca (18). Se lo llev c o n s i g o a Pars, d o n d e le m o s t r los p a l a c i o s reales. E s t o s ilustres visitantes desfilaban p o r all n o sin p r o v e c h o p a r a el d u e o , d e q u i e n r e c o n o c a n la a c o g i d a g e n e r o s a , m e d i a n t e ricos presentes de objetos de arte, antigedades o curiosidades (19). P e r o si L a s t a n o s a se v a n a g l o r i a b a d e t a n altas a m i s t a d e s , la c o m u n i d a d d e g u s t o s se las d e p a r a b a m s e s t i m a d a s , sin d u d a : relaciones c o n s t a n t e s c o n los e r u d i t o s o los a n t i c u a r i o s d e A r a g n , t a n n u m e r o s o s en e s t a p o c a , y q u e , r e s i d i e n d o en H u e s c a o

BALTASAR GRACIN

19

e n las p r o x i m i d a d e s , t e n a n a m e n u d o o c a s i n d e verle, o e s t a b a n en c o r r e s p o n d e n c i a a s i d u a c o n l: p o r e j e m p l o el c o n d e d e G u i m e r , gran c o l e c c i o n i s t a t a m b i n ; el c o n d e d e A r a n d a y la c o n d e s a , q u e se p r e c i a b a d e culta; l o s c r o n i s t a s d e A r a g n , c u y a s f u n c i o n e s les llevaban c o n frecuencia a H u e s c a p a r a inquirir l o s d o c u m e n t o s q u e necesitaban, c o m o Francisco Ximnez de Urrea, p a r i e n t e del c o n d e d e A r a n d a , y F r a n c i s c o A n d r s d e U z t a r r o z ; a l g u n o s eclesisticos i n s t r u i d o s d e H u e s c a , c o m o el c a n n i g o Salinas, u n i d o a L a s t a n o s a p o r l a z o s d e p a r e n t e s c o , q u e c u l t i v a b a la p o e s a en sus r a t o s d e o c i o . D o s d e e s t o s p e r s o n a j e s m e r e c e n u n a m e n c i n especial p o r h a b e r e s t a d o en relaciones p a r t i c u l a r m e n t e e s t r e c h a s c o n G r a c i n : el c a n n i g o Salinas y A n d r s d e U z t a r r o z . M a n u e l d e Salinas y Lizana, n a c i d o al final del siglo XVI e n H u e s c a , p r e b o s t e y c a n n i g o d e la C a t e d r a l , c a t e d r t i c o d e D e r e c h o en la U n i v e r s i d a d , p e r t e n e c a a familia influyente; u n o d e sus t o s , J o r g e d e Salinas y A z p i l c u e t a , d o c t o r en D e r e c h o , h a b a s i d o c a t e d r t i c o y d e s p u s r e c t o r d e la U n i v e r s i d a d y p r e b o s t e d e la C a t e d r a l ; o t r o , V i c e n t e d e Salinas, fu J u s t i c i a d e H u e s c a en 1648. M a n u e l se e n l a z a b a , p o r t a n t o , c o n L a s t a n o s a p o r los A z p i l c u e t a . C u l t i v a b a la p o e s a , y d e d i c e n 1651 a la Reina M a riana d e A u s t r i a u n p o e m a i n t i t u l a d o La casta Susana. H a b a t r a d u c i d o los Epigramas d e Marcial, en p a r t e p u b l i c a d o s en l a s e g u n d a e d i c i n d e la Agudeza, d e G r a c i n . F r a n c i s c o A n d r s d e U z t a r r o z fu hijo d e micer Baltasar A n d r s d e U z t a r r o z (1572-1631), j u r i s c o n s u l t o q u e o c u p c a r g o s i m p o r t a n t e s en Z a r a g o z a (20). U n o d e sus h e r m a n o s , fray J e r n i m o A n d r s , d o c t o r e n T e o l o g a , b e n e d i c t i n o del m o n a s t e r i o d e San J u a n d e la Pea, d o n d e o s t e n t el t t u l o d e p r i o r d e Estella, fu a u t o r d e o b r a s msticas, c o m o Jardn Espiritual, q u e q u e d a r o n i n d i t a s (21). F r a n c i s c o n a c i en Z a r a g o z a hacia el a o 1606. D e s p u s d e h a b e r e s t u d i a d o en s u c i u d a d natal, t o m el g r a d o d e d o c t o r en D e r e c h o el 28 d e f e b r e r o d e 1638. S u e n t u s i a s m o p o r las r e b u s c a s h i s t r i c a s d e t e r m i n a F r a n c i s c o Ximnez d e U r r e a a designarle, en 1645, p o r s u s u c e s o r en el c a r g o d e c r o n i s t a d e A r a g n . A c e p t a d o p o r la D i p u t a c i n en 1647, fu c r o n i s t a en p r o p i e d a d a la m u e r t e d e U r r e a . D e s d e e n t o n c e s d i o m u e s t r a s d e a s o m b r o s a a c t i v i d a d , h a c i e n d o q u e se le abriesen l o s a r c h i v o s p -

20

ADOLPHE

COSTER

b l i c o s y p r i v a d o s del r e i n o d e A r a g n ; d e s p u s , los d e la n a c i n e n t e r a . A u n se le n e g a b a el a c c e s o al d e p s i t o d e S i m a n c a s , c u a n d o falleci d e fiebre el 18 d e a g o s t o d e 1653, en M a d r i d , a d o n d e h a b a llegado p a r a solicitar la o r d e n real q u e le h u b i e r a d a d o satisfaccin. La lista d e las o b r a s q u e p u b l i c revela c u n t o signific la p r d i d a p r e m a t u r a del a u t o r p a r a la e r u d i c i n . E s t a b a e n relaciones c o n t o d o s los h o m b r e s c u l t o s d e A r a g n , d e q u i e n e s c o n s e r v a b a c o n c u i d a d o las c a r t a s , y gracias a l p o d e m o s f o r m a r n o s idea d e la a c t i v i d a d i n t e n s a q u e m a r c en esta p r o v i n c i a la m i t a d del siglo XVII. S u relacin c o n G r a c i n fu e s t r e c h a , sin q u e se p u e d a e n c o n t r a r , e m p e r o , en s u c o r r e s p o n d e n c i a huella d e v e r d a d e r o afecto (22). La magnfica m a n s i n d e L a s t a n o s a , d a d o s los g u s t o s d e s u d u e o , p a r e c a i n d i c a d a p a r a s e d e d e u n a d e aquellas A c a d e m i a s q u e h a b a en casi t o d a E s p a a en este t i e m p o . La d e los Nocturnos, en Valencia, es f a m o s a . E n M a d r i d , la A c a d e m i a Salvaje se h o n r a b a c o n la p r e s e n c i a d e G n g o r a , d e L o p e d e V e g a , del c o n d e d e Salinas, y se tena en la casa d e F r a n c i s c o d e Silva (23). P o c o m s o m e n o s p o r los m i s m o s das exista en Z a r a g o z a o t r a A c a d e m i a , la d e los Anhelantes} s a b e m o s q u e A n d r s d e U z t a r r o z f o r m a b a en la m i s m a c o n el s e u d n i m o d e El Solitario (24). U n m a n u s c r i t o , q u e e s t u v o sin d u d a en las m a n o s d e L a s t a n o s a , n o s da c o n precisin las a c t a s d e u n a A c a d e m i a f u n d a d a en H u e s c a , en 1610, p o r a l g u n o s e s t u d i a n t e s y p r o c e r e s d e la c i u d a d (25). En ellas se o b s e r v a q u e J u a n A g u s t n d e L a s t a n o s a , el p a d r e d e V i n c e n c i o , tena el n o m b r e d e El Modesto. E s t a A c a d e m i a celeb r a b a las sesiones p o r t u r n o en la casa d e c a d a p r e s i d e n t e (25): e s t a b a , p o r t a n t o , en el palacio d e los L a s t a n o s a c u a n d o , el 19 d e m a y o d e 1 6 1 1 , El Modesto fu n o m b r a d o p r e s i d e n t e , y t o m p o r fiscal al Solitario, y p o r s e c r e t a r i o a El Aconsolado (27). J u a n A g u s t n p a r e c e q u e fu a c a d m i c o m o d e l o , p o r q u e d e s e m p e a b a c o n p e r f e c t a r e g u l a r i d a d las t a r e a s q u e se le e n c o m e n d a b a n , c o m o lo a t e s t i g u a el r e g i s t r o d e la A c a d e m i a . N o faltaba p r e c e d e n t e en la m a t e r i a , p o r q u e en s u Aganipe de los Cisnes Aragoneses J u a n A n d r s m e n c i o n a o t r a A c a d e m i a r e u n i d a en H u e s c a en 1595, en la q u e se e n c u e n t r a el n o m b r e d e J u a n A g u s t n r o d e a d o

BALTASAR GRACIN

21

d e personajes d i s t i n t o s d e los q u e se citan en la p r e c e d e n t e , e n t r e o t r o s F r a n c i s c o A n t o n i o F s e r (28), d o c t o r en T e o l o g a y p r e c e p t o r d e J u a n A g u s t n , y m s t a r d e d e V i n c e n c i o J u a n , fallecido en 1638. D e b a d e ser e n t o n c e s el b e n j a m n d e la r e u n i n . C m o s u p o n e r q u e s u hijo n o h e r e d a s e s u g u s t o p o r las r e u n i o n e s l i t e r a r i a s , c u a n d o c o n t a b a p a r a invitarle a ello c o n el c a n n i g o F s e r , d e q u i e n h a b l a c o n t a n t o a f e c t o y r e c o n o c i m i e n t o (29); c u a n d o amigos c o m o el c o n d e d e G u i m e r a p r e c i a b a n t a n t o e s t e g n e r o d e d i s t r a c c i n , y f u n d a b a n en el c a m p o A c a d e m i a s t e m p o rales? T e n e m o s la p r u e b a en el d i c h o c o n d e d e G u i m e r , q u e i n s t i t u y , d u r a n t e el v e r a n o d e 1608, c o n a l g u n o s a m i g o s , en u n a d e s u s p o s e s i o n e s , la A c a d e m i a d e la Ptima, c u y o s c u r i o s o s e s t a t u t o s se h a n c o n s e r v a d o (30). E s t o s n o s p e r m i t e n d a r n o s idea d e la o r ganizacin d e tales r e u n i o n e s . La m e s a e s t a b a f o r m a d a p o r el p r e s i d e n t e , el fiscal y el s e c r e t a r i o ; el p r i m e r o i n d i c a b a el o r d e n d e l da d e la p r x i m a sesin; d e s p u s se p r o c e d a a la l e c t u r a d e t r a b a j o s a c a d m i c o s ; a v e c e s , los c o n c u r s o s eran c o n p r e m i o s , y las c o m p o s i c i o n e s g a l a r d o n a d a s se t r a s l a d a b a n c u i d a d o s a m e n t e a l a s a c t a s ; la i g u a l d a d r e i n a b a e n t r e los m i e m b r o s d e la A c a d e m i a , f a v o r e c i d a p o r el s e u d n i m o q u e a d o p t a b a n . E m p e r o , c u a n d o u n f o r a s t e r o d i s t i n g u i d o era a d m i t i d o a u n a sesin, p o r c o r t e s a se l e ceda la p r e s i d e n c i a y a u n el d e r e c h o a v o t a r en las d e l i b e r a ciones. A g r a d a imaginarse a los a c a d m i c o s r e u n i d o s en u n a d e l a s c i n c o salas d e la b i b l i o t e c a , en el s e g u n d o p i s o d e la casa d e L a s t a n o s a , t e n i e n d o a m a n o los e l e m e n t o s ( l i b r o s , m e d a l l a s , e s t a m p a s ) d e la d i s c u s i n q u e segua s i e m p r e a la l e c t u r a d e l o s t r a b a j o s . A l g u n a s v e c e s , i l u s t r e s h u s p e d e s les h o n r a b a n c o n s u p r e s e n c i a ; as desfilaron, sin d u d a , p o r el palacio del C o s o los p e r sonajes e m i n e n t e s q u e m a n t u v i e r o n relacin c o n L a s t a n o s a : v i r r e y e s d e A r a g n , q u e p o d a n venir fcilmente d e Z a r a g o z a ; generales, f u n c i o n a r i o s , q u e , d e c a m i n o a C a t a l u a o al R o s e l l n , se d e t e n a n u n p o c o p a r a c o n t e m p l a r la maravilla d e H u e s c a . M e n c i o n a r l o s es n o m b r a r a los p r o t e c t o r e s o a m i g o s d e G r a c i n , a q u i e n e s c o n o c i en e s t a s r e u n i o n e s a c a d m i c a s y les d i o u n p u e s t o d e h o n o r en sus e s c r i t o s . A los deleites d e la l e c t u r a , d e la a r q u e o l o g a , d e la c u r i o -

22

ADOLPHE COSTER

sidad, se aada el de la conversacin, la dulce conversacin, el mejor vitico del camino de la vida (31), entre tres o cuatro amigos inteligentes, y no ms, porque en pasando de este nmero se caa en desorden y confusin. Gracin habla de la conversacin de un modo verdaderamente lrico, y no duda en declarar q u e es la funcin superior del hombre (32). Debi de ser, en efecto, un conversador admirable; sus obras son la mejor prueba: no adquieren t o d o su valor sino ledas en voz alta, acompaadas d e mmica expresiva, que subraye intenciones, aclare juegos de palabras y haga comprender lo que no va expresado. N o solamente las ley a sus dos grandes amigos Lastanosa y Pablo de Parada; sino que puede sospecharse que las ide en su presencia; que les hizo colaborar, recogiendo al vuelo las respuestas que se escapaban en estas reuniones ntimas, como lo acusan sus escritos. As se explica la prodigiosa cantidad de juegos de v o cablos, de chanzas, de trazos acerados, algunos poco eclesisticos, de que llen su Criticn, y que ciertamente sobrepasan la fecundidad de un solo cerebro. Por lo dems, su inteligencia, siempre despierta, nutrida con los conocimientos ms variados, le permita figurar a la cabeza de los varones distinguidos que acudan a la casa de Lastanosa. Acaso estos conocimientos eran ms extensos que profundos. El idioma griego parece haberle sido poco familiar; aunque preconiza muchas veces el estudio de las lenguas modernas, acaso conoci slo la italiana, y aun superficialmente, a juzgar p o r la peticin a Andrs de Uztarroz, en una de sus cartas, del Pastor Fido en espaol mejor que en italiano (33). La msica no quedaba proscrita de estas reuniones; pero Gracin se contentaba con escuchar y aplaudir, porque en el Criticn prohibe a todos aquellos que pasan de la adolescencia a la edad madura tocar un instrumento o cantar. Si Gracin estimaba la conversacin entre un pequeo nmero de amigos, no hay que olvidar que el de los suyos era considerable; no ahorraba cumplidos, ni ofrecimientos, ni promesas, que acaso no cumpla siempre. As, fray Domingo Escribano, monje del monasterio de Piedra, tuvo ocasin de encontrarle en Pedrola, probablemente en 1649 (34); findose de sus protestas de amistad,

BALTASAR GRACIN

23

l e p i d i a l g u n o s v e r s o s p a r a el epitafio d e u n c o n d e d e L u n a ; r e p e t i d a s v e c e s se l a m e n t a d e n o h a b e r d a d o G r a c i n seales d e v i d a , y al c a b o , en 1 6 5 1 , se vio o b l i g a d o a r e c u r r i r a o t r o a m i g o . Place r e p r e s e n t a r s e el e x t e r i o r fsico del espiritual j e s u t a en el m o m e n t o en q u e , lleno d e vida, d e p r o y e c t o s y d e e s p e r a n z a s , iba a c o m e n z a r su b r i l l a n t e carrera d e e s c r i t o r . D e s g r a c i a d a m e n t e el n i c o r e t r a t o q u e p o s e e m o s d e l, el d e C a l a t a y u d , fu, sin d u d a , e j e c u t a d o d e s p u s d e s u m u e r t e , y n o s lo p r e s e n t a , p o r c o n s i g u i e n t e , en el t r m i n o d e s u existencia, c u a n d o , y a f a t i g a d o y a c a s o a b r u m a d o d e desilusiones, o s t e n t a b a en el r o s t r o seales d e u n fin n o d i s t a n t e . D e ah la t r i s t e z a q u e s o r p r e n d e a p r i m e r a vista en e s t a efigie del c u s t i c o a r a g o n s . E n u n libelo v i o l e n t o c o n t r a el Criticn, p u b l i c a d o en 1658 en Valencia, del q u e t e n d r e m o s o c a s i n d e h a b l a r m s a d e l a n t e , el a u t o r , q u e c o n o c i s e g u r a m e n t e a G r a c i n , le aplicaba casi p a l a b r a p o r p a l a b r a el r e t r a t o q u e n u e s t r o a r a g o n s h a b a t r a z a d o d e M o m o , el t i p o d e la maledicencia; si se a d v i e r t e q u e c i e r t a s car a c t e r s t i c a s se s u p r i m i e r o n en el libelo y o t r a s se a a d i e r o n , se p u e d e , c r e o y o , c o n c l u i r q u e G r a c i n fu p e q u e o ( h o m b r e c i l l o ) , e n d e b l e , e n c o r v a d o ( d e e s p a l d a d o b l e ) , d e vista c o r t a y llevaba a n t e o j o s ; e s t e detalle s l o se lee en el libelo, y e s t m i o p a e x plica la e x p r e s i n d e d u l z u r a y e n s u e o del r e t r a t o ; fu p l i d o ( r o b a d o d e c o l o r ) y d e e s t m a g o d e l i c a d o (aliento insufrible, seal d e e n t r a a s g a s t a d a s ) ; e n fin, d e v o z a p a g a d a y d e c i r p r e c i p i t a d o (su h a b l a r es z u m b a r d e m o s c n ) (35).

NOTAS DEL CAPITULO II


( 1 ) E n el manuscrito antes citado del Archivo Histrico Nacional ( 5 6 6 B , tomo I I ) hay un "Catalogo de los Provinciales de la provincia de A r a g n de la Compaa de Jess". H e encontrado en l los nombres de quienes pudieron conocer a Gracin, y son: X V I I I , P . Juan Sanz, 24 junio 1615-28 julio 1 6 1 9 ; el P . Pedro Gil, 28 julio 1619-agosto 1622; X X , el P . Pedro Continente, agosto 1622-septiembre 1 6 2 5 ; X X I , el P . Diego Escriv, 14 septiembre 1625-14 noviembre 1628; X X I I , el P . Crispn Lpez, 14 noviembre 162821 octubre 1631. Este Padre muri en ejercicio el 21 de octubre de 1631, dejando como viceprovincial al P . Pedro Continente; X X X I I I , el P . Pedro Continente, 1 febrero 1632y marzo 1 6 3 5 ; X X I V , el P . Luis de Ribasm, 7 marzo 1635-...; X X V , el P . Pedro F o n s . . . (Aqu termina el Catlogo). (2) "Ajustanse en este distico quatro muertes variamente sucedidas en veinte y quatro horas. Mat a un nio un carnero, la madre degoll a este, vino el marido del campo, y dio de pualadas a la muger; cogiole a el la Justicia y ahorcole. Seal el Maestro de la Academia este assunto para un distico, y a uno de los discpulos le dio el demonio este Vervex, etc...." ( Agudeza, L X , p. 460). (3) V a s e Apndice I, carta 2 5 .

(4) " A l luir un censal de los que haba (dejado Santangel (fundador del Colegio de los Jesutas de Calatayud) aparece (en 29 de febrero de 1628) que la Comunidad se compona de catorce individuos, entre los que figura como Rector el P . Continente, y entre los nueve Padres que suscriben, consta el nombre del P . Baltasar Gracin, total diez sacerdotes y cuatro hermanos". Vicente de la Fuente, Historia de Calatayud, tomo I I , c. L X X X I I I , p. 2 8 5 . ( 5 ) "Estas vozes las repeta un prodigioso eco, que exceda con mucho a aquel tan celebre, que esta junto a nuestra eterna Bilbilis, pues este su nombre no latino esta diziendo que fue mucho antes que los Romanos, y oy dura, y durara siempre. Repeta aquel eco, no cinco vezes las vozes, como este, sino cien mil, respondindose de siglo en siglo, y de Provincia en Provincia, desde la elada Estocolmo, hasta la abrasada Ormuz, y no resonava frialdades, como suelen otros ecos, sino heroicas hazaas, dichos sabios y prudentes sentencias, y a todo lo que no era digno de fama, enmudeca". Criticn, I I I , 12, p. 339. E n el Criticn, II, 1 0 , p. 223, se habla de un eco que responde a las preguntas de Andrenio. (6) " E n las ponderaciones fue estrenado, fue nico Bartolom Leonardo, entre muchas graves, y de grande enseanza, imitador en esto del antiguo Horacio: oye esta donosa a nuestra Bilbilis, que todos los famosos poetas la celebran de amena y deliciosa con mucha razn, centro sin duda de Flora y de Amaltea.; Bilbilis, aunque el dios que naci en Delos te conserve fructfera sin dao, y quando sobre ti deciende el ao, sus guirnaldas te den todos los cielos. Y aunque hagan tus preciosos arroyuelos fuertes las armas con el noble bao, y aunque eres patria del ,Corts tacao, que en todas sus palabras puso anzuelos. S i no encadenas los infieles canes que tu A d u a n a a los viandantes suelta, ni tu muro ver, ni tu camino. Que paira dar hasta Madrid la vuelta embarcarme en Colibre determino, aunque la d mayor que Magallanes". Agudeza, X X I , p. 1 4 5 .

BALTASAR GRACIN (7) " D u d Critilo, y aun la Lonja de Venecia, o en el es mas que todo, donde dixo dido, o vencido: "Seor mo,

25

le pregunt (al hombre de finia nariz) si acaso estaban en Ayuntamiento de Crdoba, o en la plaza de Calatayud, que un forastero, hablando con un natural, y confesandose venpor eso dizen que sabe mas el mayor necio de Calatayud,

que el mas cuerdo de mi patria: no digo bien? N o por cierto, le respondi. P u e s porque no? Porque no ay ningn necio en Calatayud, ni cuerdo en vuestra ciudad". Criticn, I I I , 6, ps. 1 50-151. (8) Entre los prodigios que muestra Salastano (o Lastanosa) efecto, "uno de Calatayud en el L i m b o " . Criticn, I I , 6, p. 5 1 . en su "Museo, hay, en

(9) Este ejemplar de la edicin de 1649, actualmente en la Biblioteca Provincial de Huesca, lleva la anotacin siguiente: " D e l Collegio de la C o m p . de Iesus de Huesca ex dono P . Graciani".
a

(10) " E r a gran ponderador este ilustre poeta, y. asi son tan preadas sus palabras, pues orselas a l era otra tanta fruicin porque les daba alma. Frequent su Museo, y cada vez admiraba mas su profundidad, su seriedad; l era un Orculo en v e r s o " . Agudeza, X X I I , p. 145. S e trata de Bartolom Leonardo. (11) Orencio de Lastanosa, nacido en Huesca el 5 de mayo de 1609, muri en 1 665 despus de haber sido Maestrescuela y cannigo de la Catedral, rector de la Universidad (1631), diputado del reino de A r a g n ( 1 6 5 1 ) . F u poeta. (12) "Estando en esta divertida fruicin de grandezas, vieron venir azia si cierta maravilla corriente; era un criado pronto, y lo que mas les admir, fue, que dezia bien de su amo". Criticn, I I , 2, p. 36. (13) " L a s tendrn (se refiere a las semillas de flores) los curiosos con solo el coste de pedirlas". Bib. Nac. de Madrid, M s . 18727-45. H e publicado este manuscrito en el tomo X X V I de la Revue Hispanique, ps. 566-610. (14) Juan de Grriz escriba a Andrs de Uztarroz desde Pamplona, el 3 de mayo de 1 6 4 5 : " A nuestro amigo y seor don Vincencio no escribo este camino porque no tenga tiempo. V m . se sirva de decrselo en su carta y que el seor V i r r e y me est haciendo memoria todos los dias de aquellas simientes de flores que me ofreci.". Miguel Jernimo de V a l escriba a Andrs de Uztarroz desde Madrid, a 29 de abril de 1 6 5 1 : " . . . M i ama suplica a casa con seor don ms. 8390 V m . muy encarecidamente que le ayude a conservar un jardinillo que tiene en algunas flores de las estravagantes y curiosas que en su grande pensil sustenta el Vincencio Lastanosa, enviando a su tiempo algunas semillas y r a i c e s . . . " B . N. M . , (antiguo V . 170), fol. 289.

( 1 5 ) Lastanosa deposit despus este lienzo, repeticin de una tela de la Cartuja de Npoles, en la capilla de los Dolores de Santo Domingo, de donde fu sustrado en 1878 por un pintor extranjero, que lo sustituy por una copia grosera. V e r Ricardo del A r c o : Ms datos sobre D. Vincencio Juan de Lastanosa. Huesca, 1 9 1 2 , ps. 76-78. Debo la identificacin de Spadarino y de Spranger a la amabilidad de M . Henri Foncillon. (16) " . . . D o y mi palabra de volver a ver esos portentos meses...", deca. B . N . M . , ms. 18727-45. con el animo de estar dos

(17) "...porque estn los libros guardados del polvo y de algunos curiosos que los quieren sin gastar las sumas que me han costado...". Ibidem. (18) (19) Ibidem. Ibidem, ver cartas de Carlos V y del Condestable de Castilla.

26

ADOLPHE COSTER

(20) (21)

Gracin lo cita en Agudeza, Celebrado en la Agudeza,

X X I X , p. 206.

L I V , p . 324.

(22) E n este prrafo hay que rectificar dos extremos. Uztarroz fu designado Cronista de A r a g n por las Cortes del Reino reunidas en Zaragoza en 1645-1646, bajo la presidencia de Felipe I V , con mayor salario que antes. H a quedado recuerdo de la estancia aqu del rey, de su hijo y sucesor malogrado, el prncipe Baltasar Carlos, fallecido en la ciudad el da 9 de octubre de 1 6 4 6 ; de Velzquez y de su yerno Juan Bautista del Mazo, en el lienzo de la V i s t a de Zaragoza, que se conserva en el Museo del Prado, pintado por M a z o ; pero las deliciosas figuras del primer trmino, entre las cuales destaca, aislada, mirando de frente, en el ngulo inferior de la izquierda, Juan Francisco A n d r s de Uztarroz, fueron aadidas por Velzquez. El segundo extremo es que el Cronista no falleci en Madrid como por error dijo Latassa, sino en su casa de Zaragoza, como lo prob Mario de la Sala y V a l d s en su obra Estudios histricos y artsticos de Zaragoza, p. 5 4 (Zaragoza, 1933), con la partida de defuncin. Tengo en prensa un amplio estudio intitulado La erudicin espaola en el siglo XVII y el Cronista de Aragn Andrs de Uztarroz. N. del T. (23) El ms. 9391 de la B . N . M . (antiguo Cc -77) contiene el "borrador de l a Biblioteca de los Escritores del Reino de A r a g n que escriba el doctor Juan Francisco Andrs, cronista del mismo Reino". Lleva el ex-libris de Lastanosa y anotaciones de Nicols Antonio. Se lee en la pg. 3 4 : "Jernimo de Mora, natural de Zaragoza, excelente en la poesa y e n la pintura, hallose en los concursos numerosos de mas lustre de su tiempo en Valencia, en la Academia de los Nocturnos, donde acudan el conde de Buol, el cannigo Tarrega, don Gaspar Aguilar y otros ingenios de aquella amensima ciudad, y en otra que se celebr en Madrid en casa de don Francisco de Silva, que se llam Salvaje segn refiere Pedro Soto de Rojas en el Desengao de Amor, porque se hizo en casa de don Francisco de Silva, aquel lucido ingenio, aquel animo generoso, calidad de la casa de Pastrana, lustre de las Musas, mayor trofeo de M a r t e ; que parece movi toda aquella guerra para contrastar aquel valor. Hallronse en esta docta junta el conde de Salinas, don L u i s de Gongora, Lope de V e g a Carpi y otros ingenios floridos, e t c . . . . " (24) Con este seudnimo compuso el opsculo siguiente: Descripcin de las antigedades y jardines de D. Vincencio Juan de Lastanosa, hijo y ciudadano de Huesca en el reino de Aragn. Escribiala "El Solitario", ao 1647. Al Doctor D. Francisco Filhol, lustre, ornamento y elogio de la ciudad de Tolosa". (25) Latassa ( B . N . X X A . E., t. I I , p. 99, art. L X X I X : Annimos de 1610), escribe: " E l sabio cosmgrafo Juan Bautista Labaa, en su Itinerario de A r a g n , M s . , al fin del tratado de la ciudad de Huesca dice: "que en el ao de 1610, varios estudiantes y caballeros curiosos instituyeron en dicha ciudad una Academia de Poesa y otros asuntos literarios, de que era presidente en el mencionado ao Vicencio Clemente, y qu el da 13 de diciembre del referido ao fu convidado y asisti Labaa a la citada Academia, que se tenia por la noche, donde se leyeron algunos versos y discursos buenos, y se eligi por presidente a don Jernimo de Heredia, hermano del Gobernador don Juan de Heredia, como lo hacan todos los meses, y que tambin eligieron fiscal y secretario e n la misma noche". Esta es la nica noticia que tenemos de estos literatos. Parece, por tanto, que Latassa no conoci el ms. 3672 (antiguo M -35) de la B . N . M . , que contiene los Certmenes de la Academia de Huesca. L a s actas se extienden desde 1610 hasta 1612. E n el folio 341 se lee: " A 14 de agosto de 1610 se ajunto la Academia de la ciudad de Huesca, y se hallaron en el primer ayuntamiento los seores don Justo de Torres el Ausente; el doctor Mompahonel Callado; Vicencio Climenteel Olvidado; el doctor Ramel Solitario; Martin de Lunael Humilde; Juan Miguel de Lunael Melanclico;

BALTASAR GRACIN

27

George Salinas menorel Tardo; Martn Burgueda menor el Desdichado; Diego A n tonio Fematel Casto; Sebastin de Canalesel Presto. Nombrose presidente, habindose votado por los arriba nombrados a dicho seor D . Justo de Torres, fiscal al dicho doctor Mompahon, secretario a Sebastian de Canales. Determinse luego que los nombres de los que se admitieren en la Academia sean atributos, y as se pusieron l u e g o . . . " Estos seudnimos estn explicados en el ms. por anotaciones de otra mano; son: el Aconsolado, Lupercio Torralba; el Afligido, ( ? ) ; el Agradecido, Toms de O a ; el Aldeano, Vincencio R a m ; el Alegre, F r . Juan Luis Coscn; el Ausente, Justo de Torres; el Callado, doctor Mompahon; el Casto, Diego Antonio Femat; el Desdichado, Martn de Burgueda; el Desfavorecido, Esteban Lpez de Silves; el Disuadido, doctor Jernimo de Heredia; el Eclsistico, mosen Gironza; el Encogido, Bartolom Santularia; el Imaginativo, Domingo Lumbierre; el Humilde, Martin de L u n a ; el Melanclico, Juan Miguel de L u n a ; el Modesto, Juan Agustn de Lastanosa; el Olvidado, Vincencio Climente; el Peligroso ( ? ) ; el Presto, Sebastin de Canales; el Religioso, mosen Sada; el Retirado, Marco Antonio Esporrin; el Rudo, ( ? ) ; el Rstico, Lorenzo Ximnez; el Sincero, ( ? ) ; el Solitario, Jaime R a m ; el Sufrido, Francisco Gmez; el Tardo, Jorge de Salinas; el Temeroso, ( ? ) ; el Universsal, (?). (26) " E n 16 de enero de 1611 se nombr por presidente el Sr. Solitario y nombr por fiscal al Callado y por secretaria al Modesto. Sealse por dia de la Academia lunes a 2 4 del dicho en su casa". B . N . M . , ms. 4672, fol. 352. E n el fol. 360 verso se encuentra la indicacin de la ltima sesin: "Sealse Academia para 8 de mayo 1612, y en ella se nombr por seor presidente al Solitario, y s u merced nombr por fiscal al Melanclico y secretario al Modesto, sealando Academia para el mircoles, a 16 de m a y o . . . " (27) Ibidem, fol. 3 s 9 .

( 2 8 ) Aganipe de los Cisnes Aragoneses celebrados en el clarn de la Fama. Escribile l doctor Juan Francisco Andrs, coronista del Reino de Aragn, Ao MDCLII. B . N . M., ms. 3660, antiguo M-5O. En el fol. 8 3 , verso, Andrs habla de los poetas de H u e s c a : " A q u resplandeci la Academia que copia heroica y grata compona de clebres varones. A q u Calvo, Ferrer y Clavera. Fuser, Roque de Exea Zanoguera, A g u s t n de Lastanosa alumnos claros de la luz Febea. Con envidia gloriosa en una y otra grave competencia d e la Apolnea ciencia sutiles se admiraron los primores de tan nobles y doctos contendores; y entonces ya de Huesca el docto suelo fue de las Musas el mayor consuelo, porque sus ingeniosos moradores lo llenaron de acentos y de flores". A l margen, de otra mano: " A o l595: Pedro Calvo. Bautista Ferrer, cannigo de Lrida, ...Clavera, Francisco Antonio Fuser, cannigo de Barnastro, Juan Roque de Exea, don Jernimo de Zanoguera, Juan Agustn de Lastanosa". H a y dos ediciones del Aganipe: una de Ansterdam, 1781, otra de Zaragoza, 1890. En la dedicatoria de su Monumento de los Santos Mrtires Justo y Pastor (Huesca ( 1 6 4 4 ) , Andrs dice, dirigindose al cannigo Orencio de Lastanosa: "Juan Agustn de Lastanosa, I I I en el nombre, padre de v . m., entre las obligaciones de su estado no olvid las delicias estudiosas de las Academias que se celebraron en su tiempo en la ciudad de Huesca..." R . del A r c o : Ms datos, etc., p. 28. E n la Agudeza, L I , p. 312, Gracin menciona un soneto de Fser, que dice sac d e sus manuscritos. (29) En el Catlogo de su biblioteca, Lastanosa cita: "de poesas modernas cinco tomos en 8., que las junt la curiosidad del D r . Francisco Fuser, cannigo y V i c a r i o general de la Seo de Barbastro, mi amantisimo maestro y amigo". Narracin de la que le pas a don Vincencio Lastanosa a 15 de octubre de 1662 con un religioso docto y grave. Ms. de la B . N . M. 18727 -55, 172.

28

ADOLPHE COSTER

(30) Se encuentran en el ms. 9396 (antiguo Cc-57) de la B . N . M . Los he publicado en la revista de Huesca intitulada Linajes de Aragn (15, X , 1912). (31) " L a dulce conversacin, el mejor viatico del camino de la v i d a " . Criticn, I, II,

pg. 220.
(32) " N o hay rato hoy mas entretenido, ni mas aprovechado, que el de un bel parlar entre tres o cuatro. Recrease el oido con la suave msica, los ojos con las cosas hermosas, el olfato con las flores, el gusto en un convite; pero el entendimiento con la erudita y discreta conversacin entre tres o cuatro amigos entendidos, y no mas, porque en pasando, de ahi, es bulla y confusin: de modo que es la dulce conversacin banquete del entendimiento, manjar del alma, desahogo del corazn, logro del saber, vida de la amistad y empleo mayor del hombre". Criticn, I I I , 12, p. 321-322. Algunos aos despus limitaba a tres. el nmero de los interlocutores: " L a conversacin, dice Artemia, es de entendidos, y ha de tener mucho de gracia, y de las gracias tai mas ni menos de t r e s " . Ibidem, I, 8, p. 155. (33) V e r Apndice I, carta 17.

(34) F r . Domingo Escribano estaba en Pedrola el 20 de octubre de 1649, como lo prueba una de sus cartas a Andrs ( B . N . M . , ms. 8391, fol. 20). Ibidem, fol. 24 verso, en una carta a Andrs, desde Veruela, 14 agosto 1 6 5 0 : "...Dentro del pliego en que envi a V m . la ultima remiti otro para nuestro Padre y amigo Baltasar Gracian, de la Compaa de Jess, y creo que habiendo dado mosen Juan Ferrando, beneficiado de S a n Felipe, a V m . el suyo, habr dado el que iba para aquel reverendo Padre, y m admiro que no haya recebido respuesta, no dudndola de la merced que me hizo en Pedrola. Suplico a V m . se sirva mandar hacrselo a la memoria, pues cada da me dijo estaba en su casa de V m . . . " Ibidem, fol. 26, del mismo al mismo, Veruela, 16 enero 1 6 5 1 : "Siempre hago memoria del Padre Baltasar Gracin..." Ibid., fol. 48, del mismo al mismo, Veruela, 16 junio 1 6 5 1 : " . . . e l dotor Miguel Cariena, medico de Olvega en Castilla, sobrino del seor Obispo de Jan, se me ha concedido de hacerme los versos que no h e podido alcanzar del Padre Baltasar Gracian (no creyera tal accin de quien tan amigo se me mostr en P e d r o l a ) . . . " ( 3 5 ) " E r a un hombrecillo, tan nonada, que aun de ruin jamas se vea harto; tenia cara de pocos amigos, y a todos la torca, mal gesto y peor parecer; los ojos mas asquerosos que los de un medico y sea de la Cmara; brazos de acribador, que se queda con la basura, carrillos de cataln, y aun mas chupados, que no solo no come a dos pero a ninguno, de puro flaco consumido, aunque todo lo morda; robado de color y quitndola a todo lo bueno; su hablar era zumbir de moscn, que en las mas lindas manos, despreciando el ncar, y la nieve, se asienta en el venino, nariz de stiro, y aun mas fisgona, espalda doble, aliento insufrible, seal de entraas gastadas; tomaba de ojo todo lo bueno y hincaba el diente en todo lo malo; l mismo se jactaba de tener mala vista, y deca: maldito lo que veo; y miraba a todos. Este, pues, que por no tener cosa buena en s todo lo hallaba malo en los otros, haba tomado por gusto el dar disgusto". Criticn, I I , I I , ps. 239-240. " E s un hombrecillo tan nonada, que aun de ruin jamas se ve harto; tiene la cara depocos amigos, y a todos la tuerce; mal gesto y peor parecer; los ojos (aunque los trae con viriles) mas asquerosos que los de un medico, y sea de Cmara. Brazos de acribador, que se queda con la basura; de puro flaco consumido aunque todo lo muerde; robado de color aunque le quita a todo lo bueno; su hablar es zumbir de moscn; nariz de stiro, y aun mas fisgona; espalda doble, aliento insufrible, seal de entraas gastadas; toma de ojo todo lo bueno, y hinca el diente en todo lo malo; tiene perversa vista, y con no tener cosa buena en si, todo lo halla malo en los otros". Critica de refleccin, etc., p. 1 7 .

CAPITULO
(1635-1642) Comienzos literarios: El Hroe

III

(1637).Gracin,

en Madrid

e n Z a r a g o z a . E l Poltico ( 1 6 4 0 ) . E l Arte de Ingenio

(1642)

el t i e m p o en q u e h i z o p r o f e s i n d e l o s c u a t r o v o t o s (23 d e j u l i o d e 1635), s u v i d a se e n c e r r e n u n a o b s c u r i d a d r e l a tiva, p e r o en a c t i v i d a d f e c u n d a ; h a b a a c u m u l a d o las i d e a s , l o s c o n o c i m i e n t o s d e q u e i b a a h a c e r e n l o sucesivo u n u s o m s b r i llante. L l e g a d o a la e d a d en q u e el c a r c t e r se f o r m a definitivam e n t e , en q u e el h o m b r e a d q u i e r e n o c i n clara d e s u s f u e r z a s y d e s u d i r e c c i n , d e s d e e n t o n c e s p u d o c a m i n a r c o n p a s o firme h a c i a el fin q u e se h a b a s e a l a d o . S u s ideas s o b r e la vida, la p o ltica, la l i t e r a t u r a , h a b a n t o m a d o f o r m a definitiva, y en s u s r a t o s d e o c i o fijaba en el p a p e l el plan d e las o b r a s q u e p r o y e c t a b a , a l g u n a s d e las cuales t e n a n y a d e s a r r o l l o tal q u e les faltaba p o c o para su publicacin. Vincencio A n t o n i o , hijo d e L a s t a n o s a , en la r p i d a d e s c r i p c i n q u e n o s h a d e j a d o d e la casa d e s u p a d r e , b a j o el t t u l o Habitacin de las "Musas, d e c l a r a q u e a q u l q u i s o sacar d e las m a n o s d e G r a c i n algunas d e s u s o b r a s , y , c o n t r a la v o l u n t a d d e l a u t o r , p u b l i c la p r i m e r a : El Hroe (1). N o h a y q u e t o m a r e s t e a s e r t o al p i e d e la l e t r a , p o r q u e v e m o s a G r a c i n o c u p a r s e a c t i v a m e n t e e n la i m p r e s i n d e s u s o b r a s , y a u n e n b u s c a r d i n e r o . E n el m o m e n t o e n q u e se p r e p a r a b a la p u blicacin d e la s e g u n d a p a r t e d e l Criticn, escriba a L a s t a n o s a q u e crea e s t a r b i e n p a g a d o p o r el l i b r e r o y o b t e n e r a l g n beneficio d e la d e d i c a t o r i a ; r e c o r d a b a t a m b i n q u e la p r i m e r a p a r t e le h a -

HASTA

30

ADOLPHE

COSTER

b a r e p o r t a d o cien e s c u d o s n e t o s , d e l o s cuales o c h e n t a e r a n d e b i d o s a la liberalidad d e P a b l o d e P a r a d a , a q u i e n se la h a b a d e d i c a d o (2). El m a n u s c r i t o d e El Hroe, q u e h e p u b l i c a d o (3), m e p a r e c e q u e d a la clave d e la afirmacin d e V i n c e n c i o A n t o n i o . G r a c i n c o m u n i c , sin d u d a , s u m a n u s c r i t o a L a s t a n o s a a n t e s d e los l t i m o s r e t o q u e s , y s t e , s e d u c i d o p o r la originalidad d e la o b r a , q u i s o p u b l i c a r l a i n m e d i a t a m e n t e . T e m i e n d o q u e ello fuese u n a excusa de su p r o t e c t o r , Gracin decidi laborar personalmente en la p u b l i c a c i n . Asi se explicara q u e el m a n u s c r i t o , q u e a n d u v o v e r o s m i l m e n t e en m a n o s d e L a s t a n o s a , e s t i n c o m p l e t o ; q u e p r e s e n t e frases ina c a b a d a s , y n o sea, p o r c o n s i g u i e n t e , el q u e sirvi p a r a la i m presin. En q u t i e m p o se p u b l i c ? Latassa, y d e s p u s T i c k n o r , d a n la fecha d e 1630. P e r o h a y e r r o r e v i d e n t e : en el m a n u s c r i t o arrib a m e n c i o n a d o , n e c e s a r i a m e n t e a n t e r i o r a la p r i m e r a e d i c i n , se h a b l a d e la batalla d e N o r d l i n g e n , g a n a d a p o r el Infante F e r n a n d o en 1634; y el p r r a f o n o fu a a d i d o d e s p u s , p o r q u e e s t en el c u e r p o m i s m o del t e x t o . A d e m s , el hijo d e L a s t a n o s a , c o m o h e m o s v i s t o , asigna a e s t a e d i c i n la fecha d e 1637. D e s g r a c i a d a m e n t e , h a d e s a p a r e c i d o ; p e r o s a b e m o s q u e exista a n t e s del 2 d e s e p t i e m b r e d e 1637, p o r q u e en e s t e da F r a n c i s c o A n d r s d e U z t a r r o z escriba d e s d e Z a r a g o z a a L a s t a n o s a q u e a c a b a b a d e r e c i b i r d e s u a m i g o c o m n , J u a n d e G r r i z , El Hroe d e L o r e n z o G r a cin (4). Resulta d e los t r m i n o s d e la c a r t a q u e A n d r s , en e s t a p o c a , n o c o n o c a a n a Gracin; el s e u d n i m o d e L o r e n z o le p a r e c a el v e r d a d e r o n o m b r e del a u t o r ; y a h e e x p l i c a d o q u e a q u l es p u r a fantasa, lo m i s m o q u e el t t u l o Infanzn. S u b r a y a , en fin, q u e el l i b r o l o h a p u b l i c a d o L a s t a n o s a , lo q u e se ajusta al t e s t i m o n i o d e V i n c e n c i o A n t o n i o . E s t e a a d e q u e El Hroe iba d e d i c a d o al Rey Felipe IV. En el m a n u s c r i t o d e M a d r i d se e n c u e n t r a , en e f e c t o , u n a d e d i c a t o r i a a Felipe IV (5). P e r o en e s t e p u n t o se p r e s e n t a u n a dificultad singular: en el Tratado de la moneda jaquesa (6), c o m p u e s t o p o r L a s t a n o s a , p u b l i c a d o en 1681, el d o c t o r D i e g o V i n c e n c i o d e V i d a n i a p a s a r e v i s t a a los elogios d e d i c a d o s al a u t o r , y, llegando a los de Lorenzo Gracin, q u e t o m a p o r h e r m a n o d e

BALTASAR GRACIN

31

Baltasar, a a d e q u e en la d e d i c a t o r i a d e El Hroe, q u e se ve en la e d i c i n d e 1637, G r a c i n se dirige a L a s t a n o s a a l a b a n d o s u t a l e n t o , y a s u familia; los t r e s p r r a f o s q u e c o p i a V i d a n i a e s t n fec h a d o s en C a l a t a y u d , a g o s t o 1637. E s t a s lneas f u e r o n i m p r e s a s c o n c o n o c i m i e n t o y a e x p e n s a s d e L a s t a n o s a , q u e n o m u r i h a s t a 1684, y es c i e r t a m e n t e e x t r a o q u e las dejase p u b l i c a r , d e h a b e r s i d o falsas. N o es m e n o s r a r o q u e u n o d e los hijos d e L a s t a n o s a , H e r m e n e g i l d o , q u e m u r i c a r t u j o en 1680, en el m o n a s t e r i o d e A u l a - D e i d e Z a r a g o z a , f o r m a s e u n r e s u m e n d e los elogios a s u p a d r e , y cit a s e p r e c i s a m e n t e esta d e d i c a t o r i a d e la e d i c i n d e El Hroe d e 1637 (7). Sin e m b a r g o , el t e s t i m o n i o d e L a s t a n o s a p a r e c e c o n f i r m a r la existencia d e la d e d i c a t o r i a a Felipe IV. En e f e c t o : al ofrecer a Luis M n d e z d e H a r o el Orculo manual, L a s t a n o s a a d v i e r t e q u e las o b r a s d e G r a c i n n o h a n s i d o d e d i c a d a s sino al Rey y al P r n cipe Baltasar C a r l o s (8). As, El Discreto, p u b l i c a d o en 1646 p o r L a s t a n o s a ; fu d e d i c a d o al Prncipe, lo m i s m o q u e la Agudeza; S Poltico, al d u q u e d e N o c e r a , p o r el a u t o r . N o q u e d a , p u e s , p a r a ser d e d i c a d o al Rey m s q u e El Hroe. E s t e t e s t i m o n i o d e L a s t a n o sa es decisivo: El Hroe fu, e f e c t i v a m e n t e , d e d i c a d o al Rey; p e r o , es n e c e s a r i o s u p o n e r q u e la m i s m a e d i c i n c o n t e n a u n a d e d i c a t o r i a del a u t o r a L a s t a n o s a ? E s t o es inverosmil. Se t r a t a r a solam e n t e d e u n a c a r t a del a u t o r a s u p r o t e c t o r , q u e s t e hara p o n e r c u i d a d o s a m e n t e en c a b e z a d e su ejemplar? M a s e n t o n c e s , c m o V i d a n i a , q u e p a r e c e n o c o n s u l t c o n L a s t a n o s a , d a d o el e r r o r s e a l a d o a n t e s s o b r e la p e r s o n a l i d a d d e L o r e n z o G r a c i n , t e n d r a n o t i c i a d e ello? La h i p t e s i s q u e p a r e c e a d m i s i b l e es q u e h u b o en el m i s m o a o d o s e d i c i o n e s d e El Hroe-, la u n a d e d i c a d a al R e y , la o t r a a L a s t a n o s a . En e f e c t o : en su Museo de las medallas desconocidas, p u b l i c a d o en 1645, L a s t a n o s a h a b l a i n c i d e n t a l m e n t e d e G r a cin, y dice q u e s u Hroe fu i m p r e s o seis veces en d i f e r e n t e s rein o s (9). D e e s t e p e r o d o n o c o n o c e m o s , c o m o se v e r d e s p u s , sino d o s e d i c i o n e s d e 1639 y u n a d e 1640. El caso d e las d o s d e 1639 a u t o r i z a a s u p o n e r q u e e n t r e las d e s a p a r e c i d a s h a y d o s e d i c i o n e s d e 1637. P e r o la c u e s t i n q u e d a r i n s o l u b l e e n t r e t a n t o n o se e n c u e n t r e la e d i c i n p r n c i p e . E n t o d o c a s o , el l i b r o fu d e

32

ADOLPHE

COSTER

c i e r t o p r e s e n t a d o a Felipe I V , q u i e n se d i g n d e c l a r a r q u e este b r i n q u i o e s t lleno d e gracia>, y e n c e r r a b a g r a n d e s c o s a s (10). E s t a alta a p r o b a c i n c o n t r i b u y a la b o g a d e la o b r a ; L a s t a n o s a l o h e m o s v i s t o s e a l a seis e d i c i o n e s en siete a o s , y p o s e e m o s dos de un mismo ao. El x i t o d e b i d e llamar la a t e n c i n d e sus colegas s o b r e G r a c i n , p u e s s u s e u d n i m o n o era difcil d e s c u b r i r l o , y a c a s o fu sta la c a u s a p o r la cual fu e n v i a d o a M a d r i d , d o n d e la C o m p a a se d i s p o n a a c e l e b r a r s u p r i m e r c e n t e n a r i o . En el m e s d e a g o s t o d e 1637, si d a m o s c r d i t o a la d e d i c a t o ria d e El Hroe c o p i a d a p o r V i d a n i a , G r a c i n e s t a b a en C a l a t a y u d . U n a c a r t a d e X i m n e z d e U r r e a p a r e c e i n d i c a r q u e en H u e s c a , al c o m e n z a r el mes d e m a y o d e 1638 (11); en M a d r i d , el 14 d e abril d e 1640. Para u n e s p r i t u c u r i o s o c o m o el d e G r a c i n d e b i d e c o n s t i t u i r u n a u t n t i c o placer s i t u a r s e en esta C o r t e brillante, d o n d e el lujo y la c o r t e s a h a c a n o l v i d a r el e s t a d o m i s e r a b l e del r e s t o d e la n a c i n . A p e n a s l l e g a d o , le v e m o s r e c o r r i e n d o e1 Buen Retiro, el palacio maravilloso a c a b a d o haca o c h o a o s , en el q u e O l i v a r e s h a b a c o n s u m i d o los r e c u r s o s del E s t a d o ; a d m i r a las o b r a s d e a r t e , los m u e b l e s q u e lo llenan. D e s p u s es i n t r o d u c i d o en las casas d e a l g u n o s p e r s o n a j e s , sin o l v i d a r p o r e s o la visita d e l o s c o n v e n t o s , en los cuales p o d a t e n e r la s u e r t e d e e n c o n t r a r a algun o d e sus colegas. S u r e p u t a c i n le a t r a e visitas; p e r o l o s c r i a d o s d e los g r a n d e s , q u e vienen a verle, p r o n t o h i e r e n s u a m o r p r o p i o c o n s u grosera o s u aire d e suficiencia; p o r q u e l n o es, dice, ni h u m i l d e ni z a l a m e r o . El m e n o s p r e c i o d e la h u m a n i d a d , el o r g u llo, la perfidia d e e s t o s s u b a l t e r n o s le sacan d e q u i c i o , y ansia e n c o n t r a r s e en la t r a n q u i l a b i b l i o t e c a d e s u a m i g o L a s t a n o s a p a r a c o n v e r s a r a placer, o t r a b a j a r al a b r i g o d e los f a s t i d i o s o s (12). Algunos aos despus, todava hablar con amargura de estos insolentes d e p u e r t a y d e saleta q u e le p r o d i g a r o n s u s d e s d e nes (13). P e r o e x p e r i m e n t a v i v o p l a c e r al f r e c u e n t a r el t r a t o d e l o s a u t n t i c o s g r a n d e s s e o r e s , c o m o J u a n d e Espina, c u y a casa era u n m u s e o , el d u q u e d e V e r a g u a o el d e Feria. E s t a b a al c o r r i e n t e d e los l i b r o s q u e a p a r e c a n , y p u d o c o m p r o b a r el x i t o d e l o s s u y o s c u a n d o , r e c o r r i e n d o el Palacio Real, r e c o n o c i .

BALTASAR

GRACIN

33

en un estante, su Hroe (14), muy ledo en Madrid, as como en provincias, pues una nueva edicin apareci en Barcelona en este mismo ao 1640. Durante su estancia en Madrid trab amistad con el poeta Antonio Hurtado de Mendoza, favorito de Olivares, que desempe cerca de Felipe IV, desde 1623, las funciones de secretario particular. Le place recordar en la Agudeza que lo encontr en las galeras del Palacio Real, donde el poeta se dign recitarle algunos de sus versos. Le nombra con insistencia, orgulloso de tal relacin, y adems con simpata por este escritor conceptista, del que elogia especialmente las dos comedias Querer por slo querer y
El marido hace mujer.

Fu preciso abandonar Madrid para regresar a Aragn. Le hallamos en Zaragoza en el mes de diciembre de 1640, asistiendo en su enfermedad al Virrey duque de Nocera (15). Francisco Mara Carrafa Castrioto y Gonzaga, duque de Nocera, estaba cerca de su fin; los sinsabores de este italiano no haban entibiad o su amor a la Monarqua espaola, y no dudaba de que acabara sus das en prisin (16). Gracin parece que sinti por l verdadera simpata, y le fu fiel aun despus de su muerte, rasgo notable de este varn, muy hbil por principio. Precisamente este mismo ao, el 6 de noviembre, el Duque, que haba recibido orden de ir a Catalua, escribi al Rey una carta curiosa, donde le aconsejaba usar de clemencia y no forzar a los catalanes a buscar apoyo en el extranjero. Recordaba con este motivo la fbula del caballo que quiso vengarse del ciervo. Gracin, algunos aos despus, en la Agudeza, volvi sobre este aplogo en honor del Duque, de quien ensalzaba el indecible mrito, la afabilidad, el encanto irresistible, y no vacila en presentarlo como tipo del hroe universal (17). Ms tarde recordaba en el Criticn el decir delicado de Nocera al afirmar que no quera saber lo que haba para comer, sino con quin (18). Gracin tuvo en mucho su proteccin, pues le dedic su segunda obra, que modestamente declaraba no ser sino el resumen de las conversaciones del Virrey: El Poltico Fernando. Acaso la escribi con la intencin secreta de sacudir la apata nefasta de Felipe IV y determinarle a acudir personalmente a

34

ADOLPHE COSTER

C a t a l u a , d o n d e la i n s u r r e c c i n h a b a c o m e n z a d o el da 1 d e m a y o , en S a n t a C o l o m a d e F a r n s , p o r la n e g a t i v a a alojar l a s t r o p a s d e L e o n a r d o M o l e s , c u y o furriel M o n r e d n fu q u e m a d o v i v o e n la casa q u e o c u p a b a . E s t o h a c e r e c o r d a r el pasaje d o n d e e x a m i n a la c u e s t i n d e si el p r n c i p e d e b e ir en p e r s o n a a e x p e d i c i o n e s militares o p e r m a n e c e r e n la capital. S u s p r e f e r e n c i a s p a r e cen e n c a m i n a r s e a la p r i m e r a s o l u c i n ; p e r o c o n c l u y e t o m a n d o o t r o p a r t i d o al d e c i r q u e , sin e x p o n e r s e p e r s o n a l m e n t e , el p r n c i p e d e b e p o n e r s e en c o n t a c t o c o n s u s t r o p a s p a r a animarlas (19). Si tal fu la i n t e n c i n del a u t o r , t a r d t i e m p o en v e r s e r e a l i z a d a , p o r q u e Felipe IV n o lleg a Z a r a g o z a h a s t a el m e s d e j u l i o d e 1642. C o m o la p r i m e r a e d i c i n d e El Poltico n o se e n c u e n t r a , n o s v e m o s f o r z a d o s a a c e p t a r el a s e r t o d e L a t a s s a d e q u e e s t a o b r a a p a r e c i en 1640, e n d o z a v o , p u b l i c a d a p o r L a s t a n o s a . P e r o t e n e m o s u n t e s t i m o n i o m s p r o b a t o r i o , el d e Fr. Miguel D i c a s t i l l o , q u e en 18 d e d i c i e m b r e d e 1640 h a b a l e d o el F ernando, y se lam e n t a b a d e la b r e v e d a d del t e x t o (20). G r a c i n v o l v i p r o n t o a M a d r i d ; e s t a b a all e n j u l i o d e 1 6 4 1 , y se i n t e r e s a b a p o r l o s g r a n d e s a c o n t e c i m i e n t o s p o l t i c o s q u e a c a b a b a n d e s u c e d e r : el c o m i e n z o d e la g u e r r a c o n t r a P o r t u g a l , la d e r r o t a d e C h t i l l o n y la m u e r t e del c o n d e d e S o i s s o n s e n la M a r f e (6 d e julio) (21), m u e r t e q u e p r o d u j o m u c h a e m o c i n , p o r q u e la Princesa d e C a r i g n a n , h e r m a n a del C o n d e , e s t a b a e n t o n c e s e n M a d r i d . C a d a d a l l e g a b a d e fuera alguna m a l a n u e va, e n o c a s i n q u e la c r n i c a local n o d a b a m a t e r i a p a r a lament a c i o n e s , c o m o , p o r e j e m p l o , c u a n d o se i n c e n d i el Palacio. P o r l o d e m s , s u v i d a e r a m u y activa: p r e d i c a b a en M a d r i d c o n x i t o p r o d i g i o s o ; s u fiel c o m p a e r o el P a d r e M a n u e l H o r t i gas escriba a A n d r s q u e G r a c i n no c o n t e s t a b a las c a r t a s p o r q u e e s t a b a r e c a r g a d o d e t r a b a j o ; q u e p r e d i c a b a varias v e c e s al da e n t r e u n c o n c u r s o d e fieles t a l , q u e a lguna s v e c e s c u a t r o mil p e r s o n a s se h a b a n t e n i d o q u e q u e d a r fuera del t e m p l o (22); s u p r i m a m o s u n o o d o s c e r o s , y c o n c l u y a m o s q u e el o r a d o r s a b a atraer a la m u l t i t u d . Ya q u e el n o m b r e del j e s u t a H o r t i g a s s e ha p r e s e n t a d o incidentalmente, no es intil sealar q u e e s t e amigo de G r a c i n n o lo

BALTASAR GRACIN

35

era m e n o s d e L a s t a n o s a y d e los ilustres p e r s o n a j e s q u e p r o t e g a n a s u colega, c o m o el D e n d e S i g e n z a L o r e n z o Francs d e U r r i t i goiti y s u h e r m a n o A n t o n i o , A r c i p r e s t e d e D a r o c a . H a b a explicad o l e t r a s , Filosofa y T e o l o g a en l o s C o l e g i o s d e H u e s c a y Z a r a g o z a , y lleg a ser p r e b o s t e d e misiones en el reino d e A r a g n . N a c i d o el 2 9 d e d i c i e m b r e d e 1609, era b a s t a n t e m s j o v e n q u e G r a c i n c u a n d o p u d o c o n o c e r l e en el n o v i c i a d o , ya q u e i n g r e s en la C o m p a a d e J e s s el 11 d e abril d e 1624. L a s t a n o s a p u b l i c s u o b r a Ll ama eterna. Las fatigas d e la p r e d i c a c i n n o i m p e d a n a G r a c i n e n c o n t r a r a s u e t o p a r a d a r los l t i m o s t o q u e s a u n a n u e v a o b r a , y es d e a d m i r a r la a c t i v i d a d d e s b o r d a n t e y u n t a n t o febril d e q u e d a b a pruebas. E n e f e c t o , a c a b a b a d e t e r m i n a r u n a d e las o b r a s q u e h a b a n d e h a c e r l e f a m o s o : el Arte de Ingenio. El 31 d e o c t u b r e d e 1 6 4 1 , el P a d r e J u a n Bautista Dvila, p r o f e s o r d e h e b r e o , c a l d e o y siriaco en el C o l e g i o d e M a d r i d , a p r o b a b a e s t e n u e v o t r a t a d o d e Lorenzo Gracin, y el 18 d e n o v i e m b r e , el m a e s t r o Gil G o n z l e z D v i l a d a b a licencia p a r a i m p r i m i r l o (23). El l i b r o a p a r e c i , sin d u d a , e n f e b r e r o d e 1642, p o r q u e el 11 d e e s t e m e s el D r . F r a n c i s c o M u r cia d e la Llana c o n s t a t a b a la a u t e n t i c i d a d d e u n a pgina d e e r r a t a s . El Arte iba d e d i c a d o al Prncipe Baltasar C a r l o s . C r i s t b a l d e Salazar M a r d o n e s lo h a b a l e d o en 2 8 d e j u n i o , y se lo p r e s t a b a a M a r t n d e A n g u l o y Pulgar; saba q u e el a u t o r era el P a d r e Baltasar G r a c i n , d e la C o m p a a d e J e s s (24). Es: i n t e r e s a n t e sealar a e s t e p r o p s i t o c m o el s e u d n i m o d e Lo r e n z o o c u l t a b a p o c o la p e r s o n a l i d a d del a u t o r ; s u s colegas, a d e m s , n o p o d a n i g n o r a r l o , y sin m i s t e r i o , p o r q u e el P a d r e F e l i p e A l e g a m b e , en s u Blibliotbeca scriptorum Societats Jesu ( A m b e r e s , 1643) lo m e n c i o n a en e s t o s t r m i n o s (pgina 549 del A p n d i c e ) : Balthasar G r a c i a n u s , n a t i o n e H i s p a n u s , scripsit H i s p a n i c e Artem Ingenii. Es d e n o t a r q u e n o h a b l a d e El Hroe ni d e El Poltico.

NOTAS DEL CAPITULO

III

(1) "...al Padre Balthasar Gracian, bilbilitano, de la Compaa de Iesus, hombre virtuosisimo, docto y gran predicador, le sac cota destreza de sus manos varios escritos que le haba dictado la lozana de su profundo discurso en lo mas florido de su mocedad, y juzgando asuntos dignos de sus mayores primores, contra su voluntad dio a la estampa l Hroe, y lo imprimi en Huesca y lo ofreci por rica primaca al Rey nuestro seor el ao 1637". Habitacin de las musas, recreo de los doctos, asilo de los virtuosos, publicada en Revista de Archivos, 1877, ps. 29 y siguientes, (2) V e r Apndice I, carta 22. con

(3) Baltasar Gracin, El Hroe. Reimpresin de la edicin de 1639, publicada las variantes del cdice indito de Madrid y el retrato del autor, 1 9 1 1 . ,

(4) Zaragoza, 2 septiembre 1 6 3 7 : "Los dias pasados me dio... el amigo Juan de Garriz El Hroe de Lorenzo Gracian, publicado por V. m., y en el hay mucho que admirar, ver la concisin de su estilo y los misterios que en el se comprenden. Obra es de poco volumen, pero de mucha comprehensin. Al fin es obra digna... Principe y digna tambin de que todos los curiosos la lean atentisimamente por el peligro de hurseles el sentido; porque siempre el estilo lacnico suele tener algunos celajes de oscuridad, como lo advirti Horacio en su Arte Potica: Dum brevis esse laboro, obscuras fio. Pero en el volumen que V. m. publica no corre el riesgo de obscuro, sino el de algo reflexivo, y algunas veces por vulgares pudieran haberse negado a tan sublime asunto, porque como las clausulas y periodos estn con tantos matices, cualquiera sombra obscurece sus luminosos resplandores; pero no por eso deja de ser el todo ilustre". Apuntes, p. 6 3 . (5) No es atrevido pensar que esta dedicatoria sea realmente la de la edicin de 1637. Puede notarse que empieza por las palabras "Seor, este juguete de prudencia", y que el dicho atribuido a Felipe IV a propsito del Hroe, "Es muy donoso este brinquio" parece aludir al vocablo juguete, ya que el brinquio era un pequeo pendiente que las damas fijaban en su tocado, y que la Academia define aun hoy como "juguete mujeril". (N. del T . : El brinco era un joyelito pequeo de metal o de vidrio, que colgaban de las tocas; "porque como van en el aire, parece que estn saltando", dice Covarrubias en su Diccionario, verbo Brincar. V. mi obra La sociedad espaola en tas obras dramticas de Lope de Vega, p. 3 5 3 , Madrid, 1942). (6) Tratado de la moneda iaquesa, y de otras de oro, y plata del Rey no de Aragn. Por D. Vincencio Iun de Lastanosa, Gentilhombre de la Casa de su Magestad. Y lo dedica a los iustrissimos Seores Diputados. (Escudo de A r a g n ) . En Zaragoza, Ao 1681. E n 4., de 5O hojas; sign. tip. A - H , ms 11 hojas de grabados en cobre por Francisco Artiga (f. Oscae, 1681). Ttulo encuadrado. Carta del Reino de Aragn. Dedicatoria firmada por el autor: Huesca, 14 febrero 1 6 8 1 . Censura del D r . D . Miguel Mara Gmez de Mendoza: Zaragoza, 2 mayo 1 6 8 1 . Censura del Dr. Diego Vincencio de Vidania. A l que leyere. Errata. Texto. Lminas. (7) Despus de haber tenido Francisco, el 2 de abril de 1635, sus Memorias literarias ya citadas, los autores impresos y manuscriptos sucesivamente cuatro hijas, Lastanosa, hubo un hijo, luego otro, Hermenegildo, el 15 de abril de 1636. En Latassa ha copiado (tomo I I , pg. 207) el Resumen de que hablan de Don Vincencio Iun de Lastanosa, Reco.

BALTASAR GRACIN

37

gidos por mi Hermenegildo de Lastanosa, su hijo. A l l se lee: " E l P . Baltasar Gracin en su Hroe que se imprimi en Huesea el ao 1637, en la dedicatoria a dicho Don Vincencio Iun de Lastanosa". (8) "Seame excusa, que estas obras a nadie las he consagrado, sino al Rey nuestro Seor, al Principe, y a V . E . a quien depreco con propiedad el Catlico". Dedicatoria del Orculo manual, edicin de 1653. L a primera edicin ha desaparecido. (9) Museo de las medallas desconocidas Espaolas, publicalo Don Vincencio Iun de Lastanosa, Seor de Figaruelas, hijo, i ciudadano de Huesca. I lo dedica Al Excelentissimo Seor Don Bemardino Fernandez De Velasco i Tobar, Condestable de Castilla, i Len. Ilustrado Con tres Discursos, del Padre Paulo de Rajas, de la Compaia de Iesus, del Doctor Don Francisco Ximnez de Urrea, Capelln de su Mages-tad, i Chronista del Reyno de Aragn, i del Doctor Iun Francisco Andrs de Uztarroz. Con licencia. Impresso en Huesca, por Iun Nogues. Ao MDC.XLV. En la pg. 77 se lee: " E l Padre Balthasar Gracin... celebrado por sus artificiosos escritos, como lo publican el Hroe impreso seis veces en diferentes reinos, el Poltico Fernando, e t c . . . " (10) " . . . s u verdadero aplauso, y aun su vida fueron estas Reales palabras, que habindose dignado de leerle el gran Filipo Cuarto de las Espaas: E s muy donoso este brinquio, aseguroos que contiene cosas grandes". Discreto. A los Lectores. (11) Francisco Ximnez de U r r e a escriba desde Zaragoza el 6 de mayo de 1638 a Lastanosa, que estaba entonces en Huesca: "...dara vm. a todos esos seores de mi parte muchos cumplimientos; al seor Cannigo, al P . Retor, al P . Gracin y al S r . V i s conde..." (Memorias, t. I, p. 101). E n una carta de Andrs a Lastanosa (Zaragoza, 7 de julio de 1639): "Hace (dice Latassa) memoria del P . Garca sobre unas antigedades, y tratando de un soneto que buscaba, lo hace del cannigo don Martin Miguel Navarro, del P . Gracin, de Bartolom Leonardo y del P . Martin de L a n a j a " . Memorias, t. I, p. 22. (12) V e r Apndice, carta 2.

(13) "Sobre todo Dios nos libre de la vil soberbia de remozos de Palacio, insolentes de puerta y de saleta..." Discreto, p. 36. (14) V e r Apndice I, carta 3. de Zaragoza, y diciembre de 1640, trata (se refiere de que no pudo dar el pliego al P . Gracin porque al Duque de Nochera. L o dems es de poca import. I, p. 20, carta 13.

(15) " E n esta carta con fecha a Andrs, que escriba a Lastanosa) estaba asistiendo en su enfermedad tancia, firma ut supra". Memorias,

(16) E l Duque falleci el 12 de julio; de 1642 en la fortaleza de Pinto, donde haba enfermado al terminarse el proceso que se le instruy en razn del descalabro que sufri en Valls en agosto de 1641. F u asistido por un P . Jesuta en sus ltimos momentos, y sepultado en el Colegio Imperial de la Compaa, en Madrid. (17) "Estremado fue aquel aplogo con que el Excelentsimo seor don Francisco Maria Carrafa, Duque de Nochera, V i r r e y que fu y Capitn general de A r a g n y Navarra, plausible en entrambas naciones por sus grandes prendas, de superior entendimiento, indecible agrado, humano trato, galantera con que hechizaba a las gentes, y en una palabra, l era universal hroe; cuando se le dio orden de que fuese a l ejercit de Fraga para entrar por Lrida en Catalua, mientras el marques de los V l e z entraba con el otro ejrcito por Tortosa, represent los inconvenientes del romper la guerra con Catalua; especialmente ponderaba que llamaran los catalanes a los franceses en su auxilio con la excelente fbula del caballo, cuando pidi favor al hambre contra el ciervo, y este le ensillo y le enfreno, y despus le tuvo siempre sujeto".

38

ADOLPHE COSTER

Agudeza, LV, p. 331. La carta del Duque al Rey donde est este aplogo (Zaragoza, 6 noviembre 1640) ha sido mencionada por M. Morel-Fatio y se ha publicado en el Memorial hist., t. X X I , p. 476, nm. 370. En la pgina 478 se lee: " U n caballo paca en un prado muy verde y muy florecido, cuando un ciervo convidado de la amenidad de aquel sitio fue a gozar en la praderia en compaa del caballo; y habiendo intentado varios modos el caballo de echarla de aquel contorno defendindose el ciervo con las armas que le dio naturaleza, no le fue posible conseguir su intento, y se resolvi de pedir al hombre que le socorriese. Vino en ello el hombre, pero dijo el caballo q u e era menester y forzoso el dejarse poner el freno y la silla, a que concintio el caballo, y subido en el echo el ciervo de la praderia, pero el caballo se qued con el freno y la silla sujeto al hombre". Otro elogio del duque de Nochera se encuentra en el Realce X V de El Discreto ("Tener buenos repentes"). (18) "O que bien decia aquel, grande amigo de sus amigos, y que tan bien lo sola ser, el duque de Nochera". "No me habis de preguntar que quiero comer hoy, sino con quien, que del convivir se llamo convite". Criticn, I I , 3 , p. 60. (19) "Celebre cuestin poltica si el Principe ha de asistir en un centro por presencia, y en todas partes por potencia y por noticia, y si como el sol ha de ir discurriendo por todo el horizonte de su Imperio, ilustrando, influyendo y vivificando en todas partes. Hallanse eficaces argumentos y acreditados ejemplos POR el uno y otro dictamen. Todos los hazaosos principes, y que obraron cosas grandes, (asistieron en persona a Jas empresas, etc...." Poltico, ps. 152-153. "Asi que todos los principes hroes, los que hicieron cosas hazaosas acaudillaron personalmente sus ejrcitos... El ver sus soldados un Rey es premiarlos, y su presencia vale por otro ejercito..." Ibidem, p. 160. ("Mas entre estos extremos hallo el medio el prudentsimo Fernando. No todo era caminar como Adriano, ni todo holgar como Galieno". Poltico, p. 168. ( 2 0 ) Carta de F r . Miguel Dicastillo a Andrs (Zaragoza, C a r t u j a de Aula-Dei, 18 diciembre 1640): "...Luego he leido El Poltico, y me he lastimado que las acciones y hechos de Fernando los haya reducido el autor, siendo tan estudioso, a tanta concisin y cultura; Dios le pague a V. m. el favor..." (21) Ver Apndice I, carta 4.

(22) "...El P. Gracin es fidelsimo correspondiente en todo, y la verdad es que las ocupaciones no son pocas, pues no ha pasado fiesta no haya predicado algunas dos veces, y ayer debia tener a mas de la iglesia llena, fuera mas de cuatro mil personas, etc., mejor se prueban trasplantados ( . . . ) , etc. Nuestro Seor le guarde a v. m. Saludeme al caro don Vincencio, su fidelsimo y devotsimo servidor. Madrid, 7. de 1641. Emanuel Ortigas". B. N. M., ms. 8390 (V-170), fol. 6 5 5 . (23) Gil Gonzlez Dvila escriba a Andrs desde Madrid, el 26 de febrero de 1642: "...y otra para el seor coronista don Francisco Ximenez de Urrea, que suplico le ofrezca de mi parte, y tambin al Padre Gracin- los afectos y efetos de mi buena voluntad, si valen algo para su gusto y servicio..." B. N . M., ms. 8389 (V. 169). (24) Cristbal de Salazar Mardones escribe a Andrs desde Madrid, a 28 de junio de 1642: "El Arte de Ingenio le tiene muy bueno, y luego que sali de la estampa le remit a Don Martin (de Angulo y Pulgar) para que s e valiese de tantos pasos donde cita a don Luis de Gongora. Creia que su autor era el de la fachada, mas huelgome de conocer que el verdadero es el Padre Baltasar Gracin, de la Compaa de Jess, a quien por va de esta me ofrezco servir en lo que me mandare, por ser de los que imitan a Tcito no sindolo". B. N. M., ms. 8391 (antiguo V-171). fol. 426. De una carta de Andrs (Zaragoza, 27 marzo 1644) resulta que Salazar era "Oficial mayor de la secretara del reino de Sicilia".

CAPITULO IV
(1642-1648)

Regreso gio

a Zaragoza:

guerra Gracin,

de Catalua. e n Valencia. Gracin, El

Rectorado

del

Colehosde

de Tarragona. por

C a u s a s de su del ejrcito

tilidad Legans.

los valencianos.

limosnero "Orculo

"El D i s c r e t o " (1646). Agudeza

Manual"

(1647)-

y Arte de Ingenio

(1648).

GRACIN a p e n a s t u v o t i e m p o d e o c u p a r s e del x i t o d e s u l i b r o . Le e n c o n t r a m o s e n Z a r a g o z a , d e s d e d o n d e e s c r i b e , p r o b a b l e m e n t e a u n colega, el 11 d e m a r z o d e 1642, q u e d i e c i o c h o r e ligiosos d e diferentes O r d e n e s , e x p u l s a d o s d e C a t a l u a p o r el Mariscal d e Brez, h a b a n llegado (1). L o s catalanes a c a b a b a n d e r e c o n o c e r a Luis XIII c o m o C o n d e d e Barcelona, c o n u n e n t u s i a s m o q u e j a m s h a b a n d e m o s t r a d o p o r s u s Reyes l e g t i m o s , c o m o l o recalca G r a c i n , e s c a n d a l i z a d o . E s t o s graves a c o n t e c i m i e n t o s n o h a b a n p e r t u r b a d o t o d a v a a n u e s t r o j e s u t a , q u e se a u s e n t a b a d e Z a r a g o z a , p r o b a b l e m e n t e p a r a p r e d i c a r e n l o s a l r e d e d o r e s , y e s t a b a d e v u e l t a el 2 4 d e j u n i o , y a n u n c i a b a la m a r c h a triunfal d e l o s franceses hacia A r a g n , y el a s e d i o y la t o m a d e M o n z n p o r el Mariscal d e La M o t h e , q u e se apoderaba d e ocho caones y muchas provisiones. T a m b i n se m u r m u r a b a del G o b e r n a d o r Martn de Azlor, a quien Gracin defiende. S u c o r r e s p o n d e n c i a d e e s t e t i e m p o e s t llena d e v i d a y d e i n -

40

ADOLPHE

COSTER

t e r s , escrita al c o r r e r d e la p l u m a , a t o d a prisa, en frases i n c o m p l e t a s e i n c o r r e c t a s , p e r o s o r p r e n d e n t e s ; n o faltan las escenas p i n t o r e s c a s : as, G r a c i n n o s p r e s e n t a , d e s p u s d e la cada d e M o n z n , a las religiosas d e u n c o n v e n t o q u e salen del Castillo c o n s u a b a d e s a a p o y a d a en el b r a z o d e u n c a n n i g o . El mariscal d e La M o t h e d e s p a c h a u n oficial p a r a invitarlas a q u e d a r s e en el c o n v e n t o , p e r o sin x i t o . El oficial p r e g u n t a al c a n n i g o : Quo petitis? Caesaraugustam, r e s p o n d e s t e . Y el oficial, r i e n d o , a a d e : Statm ibi ibimus. T a l era s u i n t e n c i n , y tal s u lenguaje, s u s p i r a G r a c i n , q u e halla o c a s i n p a r a ridiculizar el s o l e c i s m o c o m e t i d o p o r el sold a d o . P e r o s u c o r a z n se llena d e p i e d a d p o r los valientes e s p a o l e s q u e a b a n d o n a n sus b i e n e s p a r a p e r m a n e c e r fieles a s u Rey; a l g u n o s q u e en la vspera p o s e a n d o s mil d u c a d o s d e r e n t a , se v e n f o r z a d o s a m e n d i g a r ; las religiosas d e C a s b a s , franciscanas ( 2 ) , se refugian en Z a r a g o z a , y m i e n t r a s las a r m a s e s p a o l a s m a r c h a n i n c i e r t a m e n t e , el francs v e n c e d o r p r o f a n a la c i u d a d d o n d e el Rey c a t l i c o t u v o en o t r o t i e m p o C o r t e s generales d e A r a g n (3). Felipe IV se d e c i d i p o r m o s t r a r alguna energa v i n i e n d o a anim a r a las t r o p a s c o n s u p r e s e n c i a . G r a c i n asisti a s u e n t r a d a s o l e m n e en Z a r a g o z a , a los g r i t o s e n t u s i a s t a s d e Viva el Rey!. V i o desfilar a n t e s el c o c h e d e gala, d e s c u b i e r t o , c o n s u s c i e r r e s d e p l a t a d o r a d a , sus cojines d e b r o c a d o , sus c o r t i n a s grises e s c a r c h a d a s d e o r o y p l a t a , e s p l n d i d o p r e s e n t e d e v a l o r d e c u a t r o mil d u c a d o s o f r e c i d o al s o b e r a n o p o r el reino d e A r a g n . P u d o v e r a Felipe, e l e g a n t e m e n t e v e s t i d o , c o n s u s o m b r e r o d e fieltro o r n a d o d e p l u m a b l a n c a , a c l a m a d o p o r la m u l t i t u d , q u e aada a los g r i t o s d e Viva el Rey! el d e A m u e r t e La M o t h e ! . I r r i t a d o p o r e s t a falta d e r e s p e t o , G r a c i n se v u e l v e p a r a decir a los chillones: Callaos, d e m o n i o s : n o digis e s t o aqu! Idos! (4). Al da siguiente asisti al oficio en el t e m p l o del Pilar, a d o n d e h a b a i d o el Rey c o n s u s c o r t e s a n o s , a q u i e n e s la c e r e m o n i a les p a r e c i e x c e s i v a m e n t e larga, a p e s a r d e la b u e n a m s i c a . P e r o el b e l l o e s p e c t c u l o n o p o d a h a c e r olvidar q u e el e n e m i g o e s t r e c h a b a el c e r c o d e la c i u d a d d e P e r p i n , q u e n o t a r d a r a en c a e r en sus m a n o s ; q u e la flota e s p a o l a se h a b a t e n i d o q u e refugiar en M a h n p a r a r e p a r a r averas, y q u e s l o u n milagro salvara al R o -

BALTASAR GRACIN

41

selln. G r a c i n ira p r o n t o a o c u p a r u n p u e s t o m e n o s que Zaragoza.

tranquilo

El 6 d e m a r z o d e 1643 era r e c t o r del C o l e g i o d e T a r r a g o n a . L o s franceses q u e r a n a p o d e r a r s e d e la c i u d a d , c u y o s h a b i t a n t e s e s t a b a n en alarma c o n t i n u a . Sin e m b a r g o , estas i n q u i e t u d e s n o i m p e d a n q u e el e s t u d i o s o r e c t o r b u s c a s e las a n t i g e d a d e s q u e a b u n d a n en el s u b s u e l o t a r r a c o n e n s e : m o n e d a s o v a s o s q u e c o m p r a b a p o r c u e n t a d e s u colega el P. J e r n i m o G a r c a , e n t o n c e s en el C o l e g i o d e C a l a t a y u d . E s t e s a b i o n u m i s m t i c o se c a r t e a b a c o n frecuencia c o n L a s t a n o s a , q u e le c o n s u l t a b a p a r a l o s e s t u d i o s q u e l l e v a b a e n t r e m a n o s s o b r e las medallas a n t i g u a s d e E s p a a (5). En e s t e p u e s t o a v a n z a d o , G r a c i n reciba noticias d e los s u c e sos d e Barcelona. As a d v i e r t e c o n j b i l o el d e s o r d e n q u e la m u e r t e d e Luis XIII, a c a e c i d a el 14 d e m a y o d e 1643, h a b a t r a d o a los r e b e l d e s , y se regocija al p e n s a r q u e , h a b i e n d o j u r a d o fidelid a d al Rey d e Francia d u r a n t e s u v i d a , n o q u e d a b a n o b l i g a d o s a s u s u c e s o r , y p e d a n , p o r c o n s i g u i e n t e , e n t r a r en n e g o c i a c i o n e s c o n los a g e n t e s d e Felipe IV; h a b l a b a d e e s t o s a c o n t e c i m i e n t o s c o n el c o n d e d e Aguilar (6). El 26 d e j u l i o e s p e r a b a v e r al M a r i s c a l d e La M o t h e a s e d i a n d o a T a r r a g o n a (7). E n s e p t i e m b r e , en e f e c t o , el e n e m i g o a p a r e c a a n t e los m u r o s d i s p a r a n d o c a o n a z o s , p e r o se r e t i r a b a a c o n s e c u e n c i a d e u n a r e s p u e s t a d e artillera d e la p l a z a y d e u n b r e v e e n c u e n t r o c o n la caballera, d e j a n d o s o b r e el t e r r e n o a l g u n o s cad v e r e s y a l g u n o s g u a n t e s b o r d a d o s , lo q u e h a c a s u p o n e r q u e ciertas p e r s o n a s i m p o r t a n t e s h a b a n q u e d a d o h e r i d a s . En la t a r d e del da siguiente, G r a c i n y s u s c o m p a e r o s p a s e a b a n p o r el c a m p o y o b s e r v a b a n u n b l i d o r e s p l a n d e c i e n t e q u e c r u z a b a el cielo en d i r e c c i n a Barcelona, p r o y e c t a n d o u n a l u z tal q u e se vean h a s t a las hierbecillas (8). Continuaba recogiendo y enviando a Lastanosa monedas, q u i e n las m e n c i o n a c o n c o m p l a c e n c i a en sus Medallas desconocidas (9). I g n o r a m o s p o r q u G r a c i n n o p a s en T a r r a g o n a los t r e s a o s o r d i n a r i o s d e r e c t o r a d o . E n 21 d e d i c i e m b r e d e 1644 e s t a b a

42

ADOLPHE COSTER

en Valencia desempeando funciones que no se conocen. Para llegar all h u b o de pasar por Murviedro, la antigua Sagontia, y experiment vivo placer al contemplar sus clebres ruinas. Desde Valencia enva a Lastanosa las medallas que encuentra y un sello de cornalina con la cabeza de Ovidio, al cual Vincencio dedica unas lneas entusiastas (10). Algunos de los envos de Valencia procedan, no obstante, de hallazgos en Tarragona. La biblioteca del Hospital le cautivaba, y escriba a su amigo Andrs que ella sola vala el viaje. En ella pasara horas deliciosas, las que le dejasen libres sus ocupaciones, sobre t o d o las predicaciones. En estos momentos preparaba varias obras, y la infatigable amistad de Lastanosa permiti a una de ellas ver la luz. En efecto, en 1646 apareca, bajo los auspicios del excelente Vincencio, El Discreto de lorenzo Gracin, dedicado al Prncipe Baltasar Carlos, a la sazn dolo de los espaoles, que fundaban en este dbil vstago de la dinasta las ms lisonjeras esperanzas. La aprobacin de Salinas es del 30 de enero de 1646. Pero como, en su Aviso al lector, Lastanosa habla de la condesa de Aranda como difunta, y esta muerte acaeci, sin duda, a fin del mes de junio o primeros das de julio (11), es verosmil que la obra apareci en el segundo semestre de aquel ao. Por otra parte, la publicacin fu anterior a la muerte del Prncipe (Zaragoza, 9 de octubre), y aun al 8 de septiembre, porque en este da Rodrigo Mndez Silva r o gaba a Andrs le comprase un ejemplar de El Discreto (12). Puede, p o r tanto, situarse la aparicin de esta obra en el mes de julio o d agosto de 1646. Lastanosa, al mismo tiempo, anunciaba que el autor no tardara en dar, como continuacin de El Discreto, un Atento y un Galante; promesa que no se cumpli. En los preliminares de El Discreto hay un soneto acrstico del cannigo Salinas, que revela el nombre verdadero del autor, quien crey, sin duda, que ya no tena necesidad de ocultarse.

BALTASAR GRACIN SONETO ACHROSTICO AL AUTOR, DEL DOCTOR D . MANUEL DE SALINAS Y LIZANA, CANNIGO DE LA SANTA IGLESIA DE HUESCA

43

Benjamn de Minerva: no ya en vano A l mundo el nombre recatar intentes. Lauro, el laurel con que el nativo mientes Te corona y te ostenta ms ufano. Hombre que humilde hazaa de su mano A la noticia esconde de las gentes, Solicita con rayos ms lucientes Aplausos del Apolo soberano. Repetidos blasones, El Discreto Goce ya de la Fama, que ligera Rompe el aire tu nombre publicando. Atento ya el Varn, Varn perfeto, Corra en la prensa con veloz carrera, Y vyanse hasta doce continuando. As sers t solo Norte de ingenios y Laurel de Apolo. C o m o se v e , Salinas a n u n c i a b a , a d e m s del Atento, o t r a s siete o b r a s en p r e p a r a c i n . A c e r c a d e la e s t a n c i a d e G r a c i n en Valencia faltan d o c u m e n t o s p r e c i s o s , y ello es t a n t o m s d e l a m e n t a r c u a n t o q u e a q u l l a e s t m a r c a d a p o r u n a c o n t e c i m i e n t o q u e t u v o p a r a el j e s u t a las ms desagradables consecuencias, p e r o q u e c o n o c e m o s slo p o r alusiones. P a r e c e q u e , d e s e o s o d e a t r a e r la m u l t i t u d a s u s s e r m o n e s , G r a c i n t u v o c i e r t o da la d e s d i c h a d a o c u r r e n c i a d e e x t e n d e r el r u m o r d e h a b e r r e c i b i d o u n a c a r t a d e los infiernos, q u e abrira y leera en el p l p i t o . E s e a n u n c i o d e b a p i c a r la c u r i o s i d a d ; G r a c i n u s a b a d e u n a i n g e n i o s i d a d en la q u e ni a u n los m s c n d i d o s p o d a n d e j a r s e p r e n d e r . Y, sin e m b a r g o , la m u l t i t u d a c u d i ; p e r o , s o r p r e n d i dos, los censores obligaron a Gracin a retractarse pblicam e n t e (13). D e s p u s d e e s t a i n v e n c i n d e s a c e r t a d a , q u e s u s c i t el s a r c a s m o d e los u n o s y la i n d i g n a c i n d e los o t r o s , es p r o b a b l e q u e G r a c i n fuese o b l i g a d o p o r s u s s u p e r i o r e s a g u a r d a r silencio, y

44

ADOLPHE

COSTER

q u e , h a c i e n d o a los v a l e n c i a n o s r e s p o n s a b l e s d e la s i t u a c i n ri d c u l a en q u e se h a b a m e t i d o , les g u a r d u n r e n c o r q u e a s o m a e n c a d a lnea d e El Criticn. A u n q u e sus crticas n o o m i t e n a n a d i e , r e serva las m s acres p a r a los v a l e n c i a n o s , a los q u e a c u s a d e c r d u l o s , sin s u s t a n c i a y p o c a c o s a (14). T a l h o s t i l i d a d , q u e n o p u d o manifestarse sino en El Criticn, fu, s e g u r a m e n t e , c a u s a d e l o s a t a q u e s p r f i d o s , p e r o t e n a c e s , q u e se le c o m e n z a r o n a dirigir d e s d e e s t e m o m e n t o , y q u e , p o r fin, o c a s i o n a r o n s u d e s g r a c i a , y acaso su m u e r t e . P e r o a n t e s d e llegar a e s t e p e r o d o l a m e n t a b l e d e s u v i d a le e s t a b a r e s e r v a d o c o n o c e r s e n s a c i o n e s m s f u e r t e s q u e las e x p e r i m e n t a d a s h a s t a e n t o n c e s : u n a gloria d e n d o l e b i e n d i s t i n t a d e la q u e l a m b i c i o n a b a . L o s e s p a o l e s i n t e n t a b a n u n a accin v i g o r o s a p a r a l i b e r a r a L r i d a , p l a z a q u e los franceses h a b a n o c u p a d o , a u n q u e n o p u d i e r o n f o r z a r el castillo q u e la d o m i n a , d o n d e se m a n t e n a el g o b e r n a d o r Brito. El m a r q u s d e Legans f o r m a b a u n ejrcito p a r a ir en s u s o c o r r o , y t e n a n e c e s i d a d d e l i m o s n e r o s , y p a r a o b t e n e r l o s se dirigi al P a t r i a r c a d e Valencia. El P r e l a d o le e n v i v a r i o s , e n t r e ellos G r a c i n , a q u i e n s e g u r a m e n t e n o le c o n t r a r i a r a m a r c h a r s e d e s p u s del e s c n d a l o d e q u e h a b a s i d o p r o t a g o n i s t a . E s t a e x p e d i c i n , q u e r e s u l t f a v o r a b l e p a r a los e s p a o l e s , la c o n o c e m o s p o r u n a larga y p i n t o r e s c a relacin del m i s m o G r a cin (15). D e s p u s d e u n a serie d e m a n i o b r a s sin r e s u l t a d o , el l u n e s 16 d e n o v i e m b r e d e 1646, p o r la n o c h e , se fij el a t a q u e p a r a el da s i g u i e n t e , p e r o la lluvia o b l i g a e s p e r a r h a s t a el 2 1 . Las t r o p a s se p u s i e r o n en m a r c h a el 20, y c u a n d o se a c e r c el m o m e n t o del a t a q u e , y los s o l d a d o s e s t a b a n d i s p u e s t o s , p r e c e d i d o s d e s u s b a n d e r a s , G r a c i n , s o l o , p u e s los o t r o s l i m o s n e r o s h a b a n c a d o e n f e r m o s o p r i s i o n e r o s , r e c o r r i el f r e n t e , e n d e r e z a n d o a c a d a divisin una corta exhortacin, mientras t o d o s , maestres de campo o grand e s s e o r e s , se a r r o d i l l a b a n l l o r a n d o . G r a c i n les d i o la a b s o l u cin, y se l e v a n t a r o n llenos d e c o n f i a n z a a los g r i t o s d e Viva el Rey!, Viva la s a n t a fe catlica!, a r r o j a n d o al aire sus s o m b r e r o s . El e n t u s i a s m o s u s c i t a d o p o r e s t e a c t o fu tal, q u e l o s m a e s t r e s d e c a m p o se d i s p u t a b a n a G r a c i n p a r a q u e e x h o r t a s e y

BALTASAR GRACIN

45

a b s o l v i e s e a sus g e n t e s . D e s p u s se e m p r e n d i la m a r c h a c o n v i e n t o h e l a d o r , t a n v i o l e n t o q u e d e s m o n t a b a a los j i n e t e s , p e r o c e s m i l a g r o s a m e n t e c u a n d o lleg la h o r a d e c o m b a t i r . E n c a b e z a del r e g i m i e n t o d e la g u a r d i a , a p o d a d o d e los G u a p o s , P a b l o d e P a r a d a , a q u i e n G r a c i n a c o m p a a b a (16), se e n c a r g a d e a t a c a r el f u e r t e real, o c u p a d o p o r el c o n d e d e H a r c o u r t . Se lanza al a s a l t o , d i s p u t n d o s e el h o n o r d e llegar p r i m e r o . U n soldado rehusa ceder su puesto a Pablo de Parada, a quien n o r e c o n o c e : T r a i d o r l e dice s u j e f e , no dejas s u b i r a t u m a e s t r e d e c a m p o ? P e r d n , r e s p o n d e el o t r o , s u b i d ; n o os h a b a r e conocido. Despus, c o m o o t r o seor pretendiese pasar igualment e , C u a n t o a s t e , n o , r e s p o n d e el b r a v o ; s u b i d d e t r s d e m. El c o n d e d e H a r c o u r t , s o r p r e n d i d o , resiste c o n gran b r a v u r a ; n u e v e v e c e s vuelve a la carga p a r a r e c h a z a r a sus a d v e r s a r i o s ; en las t r e s l t i m a s , sus g e n t e s aflojan y le es f o r z o s o h u i r . En fin, d e s p u s d e c u a t r o h o r a s d e c o m b a t e , los e s p a o l e s a l c a n z a n la victoria, el e n e m i g o se b a t e en r e t i r a d a hacia Balaguer, d e s t r u y e n d o el p u e n t e d e m a d e r a y h u n d i e n d o las b a r c a s ; el da v i e n e , y G r a c i n p u e d e v e r las t r i n c h e r a s llenas d e c a d v e r e s y h e r i d o s ; c u a t r o c i e n t o s m u e r t o s , b l a n c o s c o m o la n i e v e , d e cabellos r u b i o s , t e n d i d o s e n t r e los caballos; a l g u n o s franceses, t o d a v a v i v o s , se confiesan c o n el jesuta; o t r o s r e h u s a n s u m i n i s t e r i o , d i c i e n d o q u e s o n d e l a religin. Y en seguida, e s p e c t c u l o t r g i c o ! , t o d o s e s t o s c u e r p o s d e e n e m i g o s o d e a m i g o s s o n d e s p o j a d o s p o r los v e n c e d o res y d e j a d o s e n t e r a m e n t e d e s n u d o s s o b r e el s u e l o . G r a c i n r e c o n o c e a C a r l o s d e M e n d o z a c o n d o s h e r i d a s ; v e al c o n d e d e V a g o s , d e s p o j a d o p o r sus c o m p a t r i o t a s y a r r o j a d o en u n f o s o . P e r o t a n h o r r i b l e s e s c e n a s se esfuman en s u e s p r i t u al p e n s a r en los r e s u l t a d o s i n e s p e r a d o s d e e s t a victoria, q u e lleva p o r algn t i e m p o la e s p e r a n z a a los c o r a z o n e s e s p a o l e s ; v i c t o r i a p r o v i dencial s o b r e los herejes, q u e c a d a da i n s u l t a b a n al S a n t s i m o S a c r a m e n t o y c e l e b r a b a n s u s r i t o s en el l u g a r d o n d e f u e r o n derrotados. C o n orgullosa m o d e s t i a , G r a c i n d e c l a r a q u e si el t r i u n f o se d e b e , s o b r e t o d o , a P a b l o d e P a r a d a , l t u v o , sin e m b a r g o , s u p a r t e , y q u e s o l d a d o s y oficiales le l l a m a b a n , d e s d e e s t e da, el P a d r e d e la V i c t o r i a .

46

ADOLPHE

COSTER

Estas emociones violentas debieron agotar su t e m p e r a m e n t o febril: d o s p r o y e c t i l e s h a b a n c a d o en m e d i o del e s c u a d r n d o n d e l e s t a b a , y o y silbar m u c h a s balas d e m o s q u e t e en t o r n o s u y o ; t o d a la n o c h e e s t u v o c o n f e s a n d o , y a en m a r c h a , y a d u r a n t e las p a r a d a s . S u r e l a t o o b t u v o gran x i t o , y el Rey p i d i q u e se le sacasen d o s c o p i a s . Se q u e d a u n o a g r a d a b l e m e n t e s o r p r e n d i d o , l e y n d o l o , al c o m p r o b a r , c o n el P a d r e S e b a s t i n G o n z l e z , q u e refiri los h e c h o s c o n sencillez m u y d i s t a n t e d e l estilo d e sus r e s t a n t e s p r o d u c c i o n e s (17). F u s e a b u s c a r u n r e p o s o bien g a n a d o cerca del e x c e l e n t e L a s t a n o s a . El 22 d e d i c i e m b r e d e 1646 e s t a b a , en e f e c t o , en H u e s c a (18), d o n d e p o d a utilizar a d i s c r e c i n la rica b i b l i o t e c a d e s u a m i g o , y p e n s a r en n u e v a s p r o d u c c i o n e s . Es a d m i r a b l e la p a s i n c o n q u e volva al e s t u d i o al da siguiente d e a c o n t e c i m i e n t o s q u e pudieron trastornar completamente su pensamiento. Invitaba a A n d r s d e U z t a r r o z a j u n t a r s e c o n l en la b i b l i o t e c a d e L a s t a n o s a , a m i g o c o m n , y le r o g a b a se trajese u n ejemplar del p o r t u g u s Sa d e M i r a n d a , q u e s u p o n a en la b i b l i o t e c a d e F r a n c i s c o X i m n e z d e U r r e a . Es p r o b a b l e q u e e s t e p o e t a , p o r q u i e n d e m u e s t r a t a n t a a d m i r a c i n sin c o n o c e r l o , le fuese i n d i c a d o p o r P a b l o d e P a r a d a . B u s c a b a , en e f e c t o , p o r varias p a r t e s p o e s a s a d e c u a d a s a la r e f u n d i c i n del Arte de Ingenio, q u e se d i s p o n a a p u b l i c a r . P r o y e c t o m a d u r a d o h a c a t i e m p o , sin d u d a , c u y a e j e c u c i n se r e m o n t a b a a s u estancia en Valencia. El c a n n i g o Salinas, pariente de Lastanosa, c o m o queda dicho, haba traducido a M a r cial; t u v o el d e s e o d e q u e a p a r e c i e s e u n a p a r t e bajo el p a t r o c i n i o d e G r a c i n ; la o c a s i n h a b a l l e g a d o : p u e s t o q u e en el Arte G r a c i n h a b a c i t a d o v a r i o s e p i g r a m a s del satrico l a t i n o sin t r a d u c i r l o s , l e b a s t a b a a Salinas i n t r o d u c i r s u s v e r s i o n e s e n u n a n u e v a e d i c i n . P r o b a b l e m e n t e , g a n p a r a tal p r o y e c t o a L a s t a n o s a , q u e a d m i r a b a c o n facilidad a s u s a m i g o s . G r a c i n fu i n v i t a d o a p r e p a r a r e n e s t a s c o n d i c i o n e s u n a n u e v a e d i c i n del Arte. P o d a r e h u s a r ? No, p o r q u e l o s d e s e o s d e s u p r o t e c t o r e r a n r d e n e s p a r a l; p e r o e n s u f u e r o i n t e r n o dira p e s t e s c o n t r a e s t e Salinas, c u y a s t r a d u c c i o n e s m e d i o c r e s n o le p a r e c a n m u y p r o p i a s p a r a h o n r a r l e . P a r el g o l p e c o n u n a r e s p u e s t a h b i l y d e l i c a d a : en v e z d e p o n e r a Salinas e n c a b e z a , le anegara e n t r e e s c r i t o r e s m e d i a n o s , y t r a n s -

BALTASAR

GRACIN

47

formara su leve tratado en copiosa antologa de los poetas aragoneses de su tiempo. La idea era doblemente ingeniosa, p o r q u e as complaca a Salinas y se aseguraba la propaganda interesada o la proteccin de todos los que iran citados. En seguida se pone en actividad, y pide a Andrs un soneto del Infante Baltasar Carlos, un madrigal a San Esteban; quiere obtener de Tomasina Francs (19) algo heroico; Ana Francisca de Bolea, religiosa de la Orden del Cister y abadesa de Casbas, hermana del marqus de Torres, encontrara un puesto en el libro; Mara Nieto de Aragn tendra un elogio sonado (20). Estas menciones aduladoras eran, sin duda, sometidas antes al conocimiento de los interesados, ya directa, ya indirectamente. As, bastante antes de la aparicin del libro, el 8 de abril de 1646, fray Jernimo de San Jos devolva a Andrs la Agudeza y Arte de Ingenio, donde haba ledo con placer los elogios, que modestamente declara excesivos, con que Gracin haba sazonado la cita de sus versos al ruiseor (21). Mientras se ocupaba en ultimar esta nueva edicin, preparaba la impresin de otra obra, el Orculo Manual. Se ve claramente, por lo que queda de su correspondencia, que se ocupaba de esta publicacin, a la que Lastanosa prestaba su nombre y su bolsillo. Ya en 3 de marzo de 1647 anunciaba para el da siguiente la conclusin de este tratado, retardada por la lentitud del impresor Nogus, y se aprestaba a enviar a Madrid, donde se los reclamaban, doscientos ejemplares. Contaba con vender otros tantos en Huesca. M as, cuando crea hallarse en el trmino de sus afanes, el Padre Lanaja le comunic un opsculo del Padre Eusebio Nieremberg, que encerraba mximas felizmente expuestas, capaces de establecer enojosa competencia con el Orculo. Se trataba, sin duda, de la Centuria de dictmenes reales, aadidos a la Corona virtuosa, etc., aparecida en 1643, hablando de las virtudes de los prncipes de la Casa de Austria. Pero Gracin no se asust de este rival inesperado. El Orculo se public, ignoramos en qu fecha exacta. Latassa afirma que fu en 1647; y en efecto, resulta de una carta de Gracin a Andrs que la obra haba aparecido antes del 21 de julio, puesto que el autor escriba en este da que haba dado dos

48

ADOLPHE

COSTER

ejemplares en b u e n p a p e l al P. J e r n i m o A n d r s , q u e r e g r e s a b a a S a n J u a n d e la P e a (22). E n t r e t a n t o , la i m p r e s i n del Arte r e f u n d i d o e s t a b a p a r a t e r m i n a r en e n e r o d e 1648; el da 12 d e e s t e m e s y a h a b a t r e i n t a y o c h o c u e r p o s i m p r e s o s y c i n c u e n t a p r e p a r a d o s . En e s t e m o m e n t o se c o m u n i c a b a al a u t o r u n elogio a u n gran a m i g o d e A n d r s : el A l m i r a n t e P o r t e r y C a s a n a t e , c o m p u e s t o p o r el Provincial d e N u e v a Espaa; p e r o d e c i d i a t e n e r s e al q u e h a b a h e c h o d e e s t e p e r s o n a j e en el c a p t u l o XXIX d e s u l i b r o (23). E s t e , en fin, a p a r e c i a n t e s del 30 d e m a r z o d e 1648, b a j o el t t u l o d e Agudeza y Arte de Ingenio. El c a n n i g o Salinas se e n c a r g d e llevar cien ejemplares a Z a r a g o z a p a r a p o n e r l o s en m a n o s d e A n d r s , quien los hara llegar a M a d r i d , al l i b r e r o L o r e n z o R o b e r t o ; al m i s m o t i e m p o , el a u t o r e n v i a b a d i r e c t a m e n t e a A n d r s t r e s c i e n t o s Orculos (24). P e r d e m o s la huella d e G r a c i n en los a o s siguientes; s l o sab e m o s q u e u n a s e g u n d a e d i c i n d e la Agudeza fu p u b l i c a d a en H u e s c a , en 1649. El ejemplar d e la Biblioteca Provincial d e e s t a c i u d a d lleva u n a n o t a m a n u s c r i t a , q u e dice h a b e r s i d o d o n a d o p o r el a u t o r al C o l e g i o d e J e s u t a s . P u e d e c o n j e t u r a r s e q u e G r a cin resida a n en H u e s c a a q u e l a o .

NOTAS DEL CAPITULO I V


(1) V e r Apndice I, carta 5. Estaba all sin duda desde el mes de febrero, Jo indica la carta de Salazar citaba ms arriba. (2) El monasterio de Casbas, fundado por la condesa era y es, de la Orden del Cister. (N. del T.) (3) (4) (5) (6) (7) (8) V e r Apndice I, carta V e r Apndice I, caita 6. 7. D. como

Oria al final del siglo XII.

V e r Apndice I, cartas 8 y 9. V e r Apndice I, carta 10. V e r Apndice I, carta 1 1 . V e r Apndice I, carta 12.

(9) " N o ilustra poco nuestra librera la medalla treinta y siete, que me remiti de Tarragona con otras curiosidades nuestro amigo el Padre Baltasar Gracin, de la Compaa de Jess..." Museo, p. 82. (10) En su Museo, p. 77, nm. X X X I , Lastanosa escribe: "El Padre Baltasar Gracin, de la Compaa de Jess, Rector que fue del Colegio de Tarragona, celebrado por sus artificiosos escritos, como lo publican El Hroe, impreso seis veces en diferente reinos, el Poltico Fernando, el Arte de Ingenio y Agudeza, y otros que tiene prevenidos para dar a la prensa, me remiti de la ciudad de Valencia, el ao mil seiscientos cuarenta y cuatro, la moneda treinta y una, con otras romanas que se hallaron en Tarragona; por cuya diligencia se aumentan cada dia nuestras antigedades, pues cuando escribimos estas advertencias llegan muchos sellos anulares en piedras preciosas, y entre ellos en una cornerina el retrato de Ovidio, con esta inscripcin Ovidivs Naso, y por su semblante se conoce con cuanta agudeza escribi Don L u i s de Gongora en la fbula de Piramo y Tisbe aquella ingeniossima copla, hablando deste famoso poeta. Piramo fueron y Tisbe los que en verso hizo culto el Licenciado Nason bien romo, o bien narigudo. Tengo dos medallas del mismo cuo que la referida, y una dellas barnizada de color verde". " . . . y o tengo cuatro con delfines y conchas, que me envi el Padre Baltasar Gracin, de la Compaa de Jess, halladas en la ciudad de Tarrag o n a . . . " Museo, p. 106. " Y no solo se hallan esculpidos los caracteres espaoles en marmoles, sino en piedras preciosas: gozamos un nicle en nuestra Dactylotheca por el cuidado erudito del Padre Baltasar Gracin, de la Compaa de Jess, hallado en Valencia; cuya figura ecuestre no poco ilustra la caballera espaola y el uso de los sellos anulares". Museo, p. 1 1 6 . E l onyx en cuestin debe de ser el aludido en la carta 1 3 . (Apndice I ) . (11) Esto resulta de la carta que sigue, dirigida a A n d r s : "Muy bien creo y o de la merced que V m . me hace el sentimiento con que me da el psame de la muerte de la Condesa, que. Dios haya, y es tal la pena con que me ha dejado este suceso, que no me es posible hallar alivio en cosa desta vida, y solo lo espero de su Divina Majestad enviandome paciencia y fuerzas para llevar trabajo tal. Suplico a Vmd. me las solicite

50

ADOLPHE COSTER

por su parte, que por la ma queda el hacer siempre todo aprecio destos favores y el desear merecerlos con muchos empleos del servicio de V m d . a quien guarde Dios otros tantos aos. Epila y Julio a 7 de 1646. El Conde de A r a n d a " . B . N . M., ms. 8390 (antiguo V -170), fol. 558. (12) Despus de lamentarse de que los libros confiados al correo no hayan llegado a poder de Andrs, Rodrigo Mndez Silva aade: "...y por el consiguiente no lleg a mi mano el libro de! Discreto, cosa que tanto deseaba... Si v. md. pudiera hacermela de comprarme ese Discreto, y el libro de las Medallas desconocidas, enviandomelos por persona segura, sera para m gran favor, porque deseo en extremo verlos ambos". (Madrid, 8 de septiembre 1646). B . N . M . , ms. 8391 (antiguo V -171), fol. 411. (13) Se alude a estos acontecimientos en el libro intitulado: Critica de refleccion, y censura de las censuras. Fantasa apologtica, y moral, escrita por el dotor Sancho Terzn y Muela), professor de Mathematicas en la villa de Altura, Obispado de Segorbe. Al Excelentissimo Seor Don Fernando de Aragn, y Moncadi, Conde de Caltanageta. Ca vallero de la Orden de Montesa, Co mendador de las Encomiendas de Si lla, y Benasal, Primognito del Ex celentissimo Seor Principe Du que de Montalto, y Bivona. Con licencia, En Valenta, por Bernardo Nogues, junto al molino de Rovella. Ao 1658. (4 ff. prelim. no numeradas, 198 pp. y una hoja para erratas. Aprobacin de F r . Luis Sanz de Proxida, doctor en Teologa y Calificador del Santo Oficio en los tribunales de Catalua y Valencia, fechada "en el Carmen Observante de Valencia, en 15 de Junio, 1658". En 16.) No conozco otro ejemplar de este libro, tan importante para el estudio de Gracin, que el de la Academia de la Historia (4-12-3). El verdadero nombre del autor fu Lorenzo Matheu y S a n z ; nacido en Valencia el 12 de julio de 1618, doctor en Derecho, ejerci en su ciudad natal la profesin de abogado hasta 1646, despus funciones judiciales importantes hasta 1 6 5 9 , en que fu llamado a Madrid como Alcalde de Casa y Corte; Regente del Consejo Supremo de Aragn, en 1671, muri en Madrid en 1680. Este personaje, que pudo conocer personalmente a Gracin y que estaba en Valencia en 1644-1646, le hace decir por un valenciano: "Culpasnos de porfiados en dos partes, y no se compadece con habernos tratado de fciles y crdulos, que el que cree no disputa y el fcil no porfa. Nuestra credulidad no es tanta que los embustes nos cieguen, ni nuestra facilidad tan grande, que la hipocresa nos engae. T u mismo lo has experimentado, cuando intentaste dar a entender que tenias correspondientes en el reino de Pluton, y qu habas de leer una carta que te trajo la estafeta de Aqueronte. Si porque lo supieron los censores, y mandaron que en el publico concurso confesases el embeleco, te persuades que somos amigos de contradecir, vuelva la verdad por nosotros, y explica tu el enigma, y veras con cuanta razn se dispuso". Crtica, p. 1 5 3 . Ximeno ( B . E. V . , artculo Matheu y Sanz) dice de la Crtica: "Escribi esta obra contra un Criticon que se haba publicado en nombre de Lorenzo Gracin, hermano de su verdadero autor; cuyo nombre dallare por la religin que profesaba. Injuriaba en el a todas las naciones, sin perdonar la suya propia de A r a g n ; pero con mayor enojo hincaba el diente en la Valenciana: "Porque antes que este autor escribiera estos libros (palabras son de D . Juan Bautista de Valda en la defensa que sobre esto introduce en el de las Fiestas a la Concepcin) vino a Valencia, quiso en cierta ocasin publica (por veneracin, dice Valda, no lo declaro mas) ser aclamado, llam a ella con exageraciones ofreciendo romper la nema publicamente a una carta original del Infierno, y llam al vulgo con ellas, que con otro no pasara la patarata; vieronle la carta, conocironle el juego y perdi al primer envite el resto de su caudal; con que sin l hubo de retirarse, y desde entonces por esta mal admitida partida del Infierno se dio a las furias siempre que se acordaba de Valencia*. (14) " D e un poca cosa valenciano (atinaba la nacin)". Criticn, I I I , 3 , p. 65

BALTASAR "Agradbala mucho la alegre, florida sustancia". Ibid., I, 10, p. 199. (15) V e r Apndice I, carta 14. y

GRACIN de todo lo que

51
no es

noble Valencia, llena

(16) " A s i tambin oi ponderar algunas veces al tan juicioso como valeroso caballero portugus Pablo de Parada, el Cid de nuestros tiempos, a quien se deben todas las victorias grandes destas campaas: Que si los generales ordenaron las jornadas, l las ejecut. El defendi a Tarragona, cuando la sitio el mas obrador francs de los que han venido a la guerra de Catalua, el Marisca! de la Mota. El en los campos de Lrida, en aquella memorable batalla siendo general don Felipe de Silva, fue el primero en el chocar y en el vencer, gobernando el famoso tercio del seor Principe. El fue el que embisti con el Regimiento de la Guarda las insuperables trincheras del Conde de Ancurt, llamado el invencible, ocup el primero el fuerte Real y lo conserv contra el parecer de los mas; y dndole orden se retirase, suplic diciendo que mientras aquellos buenos caballeros, honrados soldados, y l tuviesen vida, no se perdera aquel puesto; y prosiguiendo en el vencer, hizo huir al famoso Conde de Ancurt y descerc a Lrida. T o d o esto que refiero ahora lo vi entonces yendo a su lado, hasta la misma trinchera enemiga. A este, pues, Marte portugus, que renueva los hechos de aquellos primeros espaoles en Italia y Flandes, digno de aquel siglo del belicoso Carlos, le oi decir y ponderar, que son tontos todos los que lo parecen y la mitad de los que no lo parecen". Agudeza, X X V I I I , ps. 189-190. (17) (18) V e r Apndice I, carta V e r Apndice I, carta 14, nota. 15. ( B . N . M . , ms. 4660, fol. 30) Andrs, Doa Tomasina Francs al sol las todos los arreboles son ensayos sentidos y en su canoro acento la

(19) E n su Aganipe de los Cisnes Aragoneses celebra en estos trminos a doa Tomasina: " Y a luces ilumina que de sus ojos luminosos rayos y sus versos lucidos dulce remora son de los esbelteza se ve de su ingeniosa sutileza". (20) V e r Apndice I, carta 18.

(21) Jernimo de San Jos a Andrs (Zaragoza, 8 abril 1646): "Seor mi: V u e l vo a V . M . la Agudeza y Arte de Ingenio de Lorenzo Gracin, cuyo apellido fue harto necesario y se descubre en su asunto; en el cual solo hallo que reprender lo qu se alarga en honrarme, con que los elogios de otros pueden parecer menos dignos: pero es muy loable culpa derramar alabanzas, etc." B . N . M . , ms. 8389, p. 288. (22) (23) (24) V e r Apndice I, carta 18. V e r Apndice I, carta 19. V e r Apndice I, carta 20.

C A P I T U L O
(1648-1652) Hostilidad Primera contra parte del Gracin Criticn

P r e d i c a c i n fructuosa (1651). Polmica de Sagrada

(1652). cannigo

c o n el

Salinas

( 1 6 5 2 ) . G r a c i n , Profesor

Escritura.

A p u b l i c a c i n d e estas o b r a s , q u e t e n a n u n c a r c t e r t a n p o c o eclesistico, bajo u n s e u d n i m o m u y t r a n s p a r e n t e , claro d e s d e haca t i e m p o , h a b a l e v a n t a d o crticas y m u r m u r a c i o n e s . L a s m x i m a s del Orculo p o d a n ser i n t e r p r e t a d a s d e m a n e r a m o l e s t a p a r a la O r d e n , c u y a m o r a l c o m e n z a b a a v e r s e c o m b a t i d a . C o l e g a s d e e s p r i t u m u y s e v e r o , c e l o s o s , a c a s o sin d a r s e c u e n t a , d e la reputacin mundana de Gracin, empezaron a hacer correr acerca d e l r u m o r e s d e s f a v o r a b l e s . E s t o n o es m e r a h i p t e s i s . H a y q u e s u p o n e r q u e tal malevolencia t r a s c e n d i al p b l i c o , y q u e G r a cin se sentira i n d e c i s o y d e s c o n f i a d o c u a n d o escriba a l o s q u e solicitaban c o n insistencia sus c a r t a s , p o r q u e c o m e t a n , p o r v a n i d a d o p o r simpleza, la i m p r u d e n c i a d e c o m u n i c a r l a s a o t r o s . E n el m e s d e m a y o d e 1646, el m a r q u s d e C o l a r e s , e s c r i b i e n d o a A n d r s a p r o p s i t o d e G r a c i n , s u p o n a q u e la r e p u g n a n c i a d e s t e en r e s p o n d e r l e p r o v e n d r a , s o b r e t o d o , d e la s o r d a o p o s i c i n q u e n o t a b a e n s u O r d e n , y la a t r i b u a al c a r c t e r d e l o s e s c r i t o s del j e s u t a , si b i e n s t o s n o d e s d e c a n d e s u h b i t o (1). C o m o q u i e r a q u e sea, es p r o b a b l e q u e d u r a n t e los a o s 16491651 G r a c i n c o n t i n u a r a p r e d i c a n d o en diversas c i u d a d e s d e A r a g n . S e g n p a r e c e , e s t a b a en P e d r o l a en 1649, p o r q u e fray D o m i n g o E s c r i b a n o e s t a b a a q u y p e d a a G r a c i n el p e q u e o servicio q u e h a b a o l v i d a d o h a c e r l e a s u r e g r e s o a Z a r a g o z a . G r a c i n

54

ADOLPHE

COSTER

resida en aquella ciudad en 1651, ya que en este ao fray Domingo encargaba a Andrs le recordase la promesa (2). Sus amigos de Huesca estaban seguramente satisfechos del xito de la Agudeza, libro que Salinas intentaba poner a la venta en Madrid (3), pero eran impotentes para impedir malvolos propsitos preparados en el interior de los conventos. Hay que atribuir al deseo de deshacer estas enemistades secretas la publicacin p o r Gracin de la obra postuma y piadosa del Padre Jernimo Continente? Este jesuta haba sido, como hemos visto, Provincial y Rector del Colegio de Calatayud cuando estuvo all Gracin. Su tratado de edificacin, intitulado Predicacin fructuosa (4), contiene veintids sermones sobre la Muerte, la Confesin la Extrema-Uncin, etc. Gracin le antepuso una corta dedicatoria, firmada con su verdadero nombre de Baltasar, dirigida al Obispo d e Huesca D. Esteban de Esmir, gran protector de la Compaa, los deseos de la cualya lo veremoseran rdenes para l. Este prefacio, de estilo sencillo, no hizo discurrir apenas al autor de la Agudeza. El libro iba provisto de todas las aprobaciones necesarias, comenzando por la del Provincial Francisco Franco, de 7 de marzo de 1651; sin embargo, no apareci hasta el ao siguiente.
/

Al mismo tiempo que arrojaba esta prenda a sus adversarios, apareca en Zaragoza la primera parte del Criticn, su obra maestra, que deba traerle tantas desdichas; se daba perfecta cuenta del peligro de esta publicacin, y juzg prudente renunciar al seudnimo de Lorenzo Gracin, que, a partir del soneto acrstico del Discreto, no tena objeto, y adoptar el de Garca de Marlones. Este nuevo nombre, no obstante, se trasluca con escasa dificultad, p o r q u e era, segn he dicho, anagrama de los del padre y la madre del autor. La dedicatoria iba dirigida a un amigo fiel y generosoPablo de Parada, a quien haba seguido hasta las trincheras de Lrida, y recuerdos de comunes peligros dispondran su atencin favorablemente. Es curioso que el mismo Sala, Vicario general autorizante, el 17 de abril de 1651, de la publicacin de Predicacin fructuosa, autoriz el 18 la primera parte del Criticn; y notar que aquella primera obra no fu publicada hasta 1652, y la segunda apareci en 1651, despus del da 6 de junio.

BALTASAR GRACIN

55

E v i d e n t e m e n t e , era u n a p u b l i c a c i n u n p o c o e x t r a a en el p r o fesor de Sagrada Escritura de Zaragoza. Gracin acababa d e o b t e n e r e s t e p u e s t o h o n o r f i c o , a c a s o p o r m e d i a c i n del O b i s p o d e H u e s c a , tal v e z en r e c o m p e n s a d e los servicios p r e s t a d o s en el e j r c i t o d e Legans. I g n o r a m o s en q u fecha se h i z o el n o m b r a m i e n t o : es s e g u r o q u e u n m e s o d o s a n t e s del 13 d e abril d e 1652, p u e s t o q u e en e s t e da se le n o m b r a c o m o tal en u n a c a r t a enviad a d e s d e R o m a p o r el G e n e r a l d e los J e s u t a s al Provincial d e A r a g n (5). I n s t a l a d o en Z a r a g o z a cerca d e s u a m i g o A n d r s , q u e viva e n las cercanas d e la C a t e d r a l , p o d a c o m u n i c a r s e fcilmente c o n s u s a m i g o s o s c e n s e s y leer la c o r r e s p o n d e n c i a i n m e n s a q u e el c r o n i s t a d e A r a g n s o s t e n a c o n los e r u d i t o s del Reino, c o n s e r v a d a c o n celoso c u i d a d o . As, refera a L a s t a n o s a la b r i l l a n t e z d e las fiestas del C a r n a v a l d e 1652, y q u e a u n l o s c a n n i g o s h a b a n f i g u r a d o e n t r e las m s c a r a s , lo q u e el j e s u t a a p u n t a c o n indignacin (6). La p r i m e r a p a r t e del Criticn fu bien a c o g i d a , c o n p r o v e c h o p a r a el a u t o r , q u e o b t u v o cien e s c u d o s n e t o s , d e los cuales o c h e n t a p r o v e n a n d e s u gran a m i g o P a b l o d e P a r a d a (7); c o n ellos p o d r a a d q u i r i r l i b r o s y medallas, o u n leve p r e s e n t e c o n q u e m o s t r a r s u g r a t i t u d a la infatigable p r o t e c c i n d e L a s t a n o s a . En e s t o , sin d u d a , i m i t a b a a c i e r t o s c o m p a e r o s q u e , c o n t r a r i a m e n t e a los r e g l a m e n t o s , o b t e n a n p e r m i s o p a r a g u a r d a r en s u celda las m a l e t a s , o t e n e r u n cajn c o n llave p a r a e n c e r r a r ciertas c o s a s q u e e s t a b a n en c o n t r a d i c c i n c o n la s a n t a p o b r e z a (8). El inst i n t o d e p r o p i e d a d se s u b l e v a b a a c a d a i n s t a n t e c o n t r a el v o t o d e p o b r e z a , y la c o r r e s p o n d e n c i a del G e n e r a l d e los J e s u t a s c o n el Provincial d e A r a g n e s t llena d e a d v e r t e n c i a s s o b r e e s t e p u n t o . L o s l i b r o s , s o b r e t o d o , y se c o m p r e n d e , e r a n a p e t e c i d o s p o r q u i e n e s , t e n i n d o l o s q u e u s a r , se i m a g i n a b a n q u e c o n el t i e m p o seran s u y o s . T a m b i n los P a d r e s q u e p a s a b a n d e u n colegio a o t r o se llevaban, algunas v e c e s sin p e r m i s o , v o l m e n e s d e la b i b l i o t e c a del p r i m e r o ; o t r o s , q u e h a b a n r e c i b i d o l i m o s n a s p a r a el c o n v e n t o , se servan d e ellas p a r a c o m p r a r l i b r o s , sin p o n e r e n ellos el n o m b r e d e su C o l e g i o , y los sealaban c o n el p r o p i o , y l o s g u a r d a b a n en s u celda. El i m p l a c a b l e G e n e r a l d a el alerta: o r -

56

ADOLPHE

COSTER

d e n a q u e los l i b r o s n o salgan d e los C o l e g i o s a q u e p e r t e n e c e n , y q u e los o t r o s sean a t r i b u i d o s p o r los P a d r e s q u e los p o s e e n a u n e s t a b l e c i m i e n t o c u y o n o m b r e escribirn d e s u m a n o en c a d a v o l u m e n (9). Es p r o b a b l e q u e G r a c i n n o se a p u r a s e a n t e n i n g u n a m e d i d a r e g l a m e n t a d a . Se le v e e n c a r g a r a s u fiel Vincencio q u e se e n t i e n d a c o n el i m p r e s o r p a r a p u b l i c a r la s e g u n d a p a r t e del Criticn; p e r o especifica s u i n t e n c i n d e n o p a r t i c i p a r en p o c o ni e n m u c h o en los g a s t o s d e la e d i c i n , y r e s e r v a r s e los p r o v e c h o s d e la d e d i c a t o r i a . E s t a s e g u n d a p a r t e d e b a d e e s t a r casi e n t e r a m e n t e a c a b a d a c u a n d o a p a r e c i la p r i m e r a ; en el Aviso al lector, en e f e c t o , a n u n c i a q u e la s e g u n d a est y a d i b u j a d a y c o l o r i d a , y n o faltan sino a l g u n o s r e t o q u e s (10). P o r lo d e m s , en e s t e m o m e n t o el e s p r i t u d e G r a c i n e s t a b a p o c o d i s p u e s t o p a r a la c h a n z a : g r a v e s p r e o c u p a c i o n e s d e b i e r o n d e asaltarle. La p e s t e , d e s d e 1 6 5 1 , h a b a a p a r e c i d o en H u e s c a , y n o t a r d a r o n en m o r i r , v c t i m a s d e ella, el Justicia y s u familia (11). El a z o t e a m e n a z a b a a Z a r a g o z a ; s o n a b a sola la f a m o s a c a m p a n a d e Velilla, q u e n i c a m e n t e se oa p a r a a n u n c i a r c a t s t r o fes, y, m e n o s firme q u e B a r t o l o m A r g e n s o l a , q u e h a b a c o m b a t i d o e s t a s u p e r s t i c i n , G r a c i n se e s p a n t a b a d e e s t e f u n e s t o p r e sagio (12). La d e s m o r a l i z a c i n , c o m p a e r a i n s e p a r a b l e d e e s t a s e p i d e m i a s , le llenaba d e t r i s t e z a ; Z a r a g o z a era t e a t r o d e asesinat o s y r o b o s a m a n o a r m a d a , y la justicia, i n d u l g e n t e , c e r r a b a l o s ojos a n t e ciertas c o m p l i c i d a d e s . Si los i n q u i s i d o r e s se m o s t r a b a n m s e n r g i c o s q u e los m a g i s t r a d o s civiles, se a s o m b r a b a n al v e r , p o r ejemplo en C a l a t a y u d , salir d e u n a cajita q u e se les p r e s e n t m u l t i t u d d e p e q u e o s d a n z a r i n e s a u t m a t a s , e n t r e los cuales t r e s frailecillos p e r t e n e c a n a diversas O r d e n e s : p r u e b a d e irreligin s e c r e t a (13). T o d o e s t o p a r e c e q u e influira en el c a r c t e r d e G r a c i n , y le v a m o s a ver, a c a s o p o r p r i m e r a v e z , c o n t r a r i a m e n t e a sus principios de c o r d u r a m u n d a n a , responder con acritud a un personaje a quien debiera tratar con miramiento. El c a n n i g o Salinas, c u y a s t r a d u c c i o n e s d e M a r c i a l d i e r o n o c a s i n a la s e g u n d a e d i c i n del Arte, a c a b a b a d e p u b l i c a r , en 1 6 5 1 , u n p o e m a d e d i c a d o a la Reina M a r i a n a d e A u s t r i a , i n t i t u l a d o La casta Susana. Al m i s m o t i e m p o h a b a c o m p u e s t o u n r o -

BALTASAR GRACIN

57

m a n c e en latn, q u e , sin d u d a , l e y en m a n u s c r i t o a sus a m i g o s . Q u i s o s o m e t e r el u n o y el o t r o al j u i c i o d e G r a c i n . E s t e e n v i , p o r c o n d u c t o d e s u a m i g o A n d r s , las crticas p r e c i s a s : n o t a b a ciertas e x p r e s i o n e s v u l g a r e s en la Susana, p e r o s o b r e t o d o r e p r o c h a b a los solecismos d e l r o m a n c e , sus h i s p a n i s m o s y sus i m p r o piedades. E s t a s crticas s o r p r e n d i e r o n a Salinas, q u e n u n c a h a b a d u d a d o d e q u e el j e s u t a q u i s o i m p o n e r l e sus t r a d u c c i o n e s d e M a r cial. A c a s o exista ya cierta frialdad e n t r e los d o s c o l a b o r a d o r e s , p o r q u e Salinas, i n s t a d o a q u e c o m u n i c a s e a L a s t a n o s a la c a r t a q u e reciba, en la q u e se t r a t a b a d e la p a z c o n v e n i d a e n t r e a m b o s , vacil al p r i n c i p i o en e n c a r g a r s e d e la c o m i s i n . Sea c o m o q u i e r a , las crticas hirieron v i v a m e n t e su a m o r p r o p i o d e a u t o r , y el 17 d e m a r z o d e 1652 e n v i a b a a G r a c i n u n a larga e p s t o l a en la q u e , c o n t e s t a n d o a g r i a m e n t e a las c e n s u r a s l a n z a d a s c o n t r a l, p r e t e n d a r e d u c i r l a s a la n a d a ; a c o m p a a b a e s t a r e s p u e s t a d e p r o t e s t a s d e a f e c t o , y d e c l a r a b a q u e se defenda c o m o h u m i l d e discpulo q u e venerara siempre a Gracin c o m o a maestro y verd a d e r o amigo. T a l e s e x p r e s i o n e s p a r e c e n c o n m o v e d o r a s si a d v e r t i m o s q u e el c a n n i g o t e n a p o c o m s o m e n o s la m i s m a e d a d q u e s u c e n s o r , y, p o r c o n s i g u i e n t e , c o n t a b a , al m e n o s , c i n c u e n t a a o s e n e s t e t i e m p o (14). G r a c i n , sin e m b a r g o , n o se e n t e r n e c i , y c o n t e s t , en u n a larga c a r t a q u e p o s e e m o s , c o n a c r i m o n i a y d e s d n tales al p o b r e c a n n i g o , q u e en v e r d a d s o r p r e n d e n . D e c l a r a q u e la Susana y el Romance, d e los q u e n a d a h a b a d i c h o h a s t a q u e s u a u t o r le p i d i s u p a r e c e r , s o n o b r a s d e t e s t a b l e s ; q u e la p r i m e r a es u n r o m a n c e d e ciego; q u e e s t e p o e m a h a b a v u e l t o p o r el t e s t i m o n i o q u e les h a b a n l e v a n t a d o a las t r a d u c c i o n e s del Arte de Ingenio", d e las cuales tal v e z se a c u s a b a a Salinas n o ser a u t o r ; d e s p u s , G r a cin v u e l v e al d e s d i c h a d o r o m a n c e , y, c o n s e g u r i d a d d e m a e s t r o q u e h a b l a al d i s c p u l o , d e c l a r a la i n o p i a del c a n n i g o , y q u e los o c h o latinistas del C o l e g i o d e Z a r a g o z a a q u i e n e s h a m o s t r a d o el d e p l o r a b l e p o e m a h a n e s t a l l a d o d e risa al leerlo, a f i r m a n d o q u e m e r e c e ser b o r r a d o d e u n t r a z o (15). E s t e a s u n t o l e v a n t p o l v a r e d a . C a r t a s del carmelita J e r n i m o d e San J o s p r u e b a n q u e se o c u p a b a n d e e s t o t a n t o en Z a r a g o z a

58

ADOLPHE COSTER

c o m o en H u e s c a . E s t e P a d r e , al q u e G r a c i n llen d e elogios en la Agudeza, h a b a q u e d a d o h a l a g a d o ; p e r o la c a r t a en q u e d a las gracias a A n d r s d e n o t a escasa s i m p a t a p o r G r a c i n , y p o r el c o n t r a r i o vivo a f e c t o a Salinas, a q u i e n n o c o n o c a p e r s o n a l m e n t e (16). A c a s o el carmelita m i r a b a c o n r e c e l o al j e s u t a . L o s e g u r o es q u e d e s d e D a r o c a , d o n d e se e n c o n t r a b a d e p a s o , h a b l a b a d e la r e s p u e s t a d e Salinas a G r a c i n en c i n c o hojas d o b l e s , y q u e r a verla (17). P a r e c e q u e e s t a p o l m i c a i m p r e s i o n a los m i e m b r o s d e u n a A c a d e m i a , a c a s o la d e los Anhelantes o la q u e el c o n d e d e A r a n d a t e n a en su palacio d e Z a r a g o z a (18), d o n d e brillaban J u a n L o r e n z o I b e z d e A o z y F r a n c i s c o d e la T o r r e , c u y o s n o m b r e s a p a r e c e n m e z c l a d o s en e s t a h i s t o r i a en la c o r r e s p o n d e n c i a del c a r m e lita; c a d a u n o i n t e r v i n o c r e y e n d o a p a c i g u a r las p a s i o n e s , c u a n d o , p o r el c o n t r a r i o , las a v i v a r o n m s . El m i s m o v e n e r a b l e religioso, a u n r o g a n d o la conciliacin, d e s p u s d e leda la p o l m i c a d e Salinas y G r a c i n , d e c l a r a q u e s t e (a q u i e n n o n o m b r a p o r d i s c r e c i n ) se o c u p a d e c o s a s e x c u s a d a s e injustas, y a u n q u e se e s f u e r c e y r e p l i q u e n o p u e d e q u e d a r a i r o s o ni c o n n o m b r e d e c u e r d o (19). C u a n d o se o b s e r v a la f e c h a d e e s t a q u e r e l l a , d e la cual los d o c u m e n t o s q u e n o s q u e d a n n o m a r c a n sino el final, y q u e s e g u r a m e n t e c o m e n z al iniciarse el m e s d e m a r z o d e 1652, se cae en la c u e n t a d e q u e c o i n c i d e casi e x a c t a m e n t e c o n la p o c a en q u e lleg h a s t a el G e n e r a l d e los J e s u t a s , en R o m a , u n a d e n u n c i a f o r m a l c o n t r a G r a c i n . Es p o c o verosmil q u e Salinas, q u e , a lo q u e p a r e c e , tena u n c a r c t e r d u l c e y b e n v o l o , y a d e m s s i e m p r e se haba considerado ntimo d e su pariente Lastanosa, hubiese cado en la mala o c u r r e n c i a d e d e n u n c i a r a G r a c i n . P e r o e s t a b a r o d e a d o d e a m i g o s m e n o s p a c i e n t e s , a q u i e n e s aquellas c o n s i d e r a c i o n e s n o p o d a n d e t e n e r . H a b r q u e b u s c a r e n t r e ellos el h o m b r e i n d e l i c a d o q u e i b a a a t r a e r s o b r e el a u t o r del Criticn las iras del o m n i p o t e n t e G e n e r a l ? L a o c a s i n q u e p r o p o r c i o n a b a la a p a r i c i n del Criticn a los e n e m i g o s d e G r a c i n e r a c i e r t a m e n t e f a v o r a b l e : la n d o l e d e e s t e l i b r o se p r e s t a b a a a t r a e r m u c h o s l e c t o r e s , p e r o t a m b i n m u c h o s e n e m i g o s ; la m a l e d i c e n c i a p b l i c a se c o m p l a c e r a en v e r en l u n a

BALTASAR GRACIN

59

e s p e c i e d e n o v e l a e n i g m t i c a , p r o p i c i a p a r a aplicar a i n d i v i d u o s d e t e r m i n a d o s las stiras d e q u e e s t a b a r e p l e t a . H a s t a e n t o n c e s G r a c i n fu a c u s a d o , s e g u r a m e n t e , slo a n t e sus s u p e r i o r e s i n m e d i a t o s , los Provinciales d e A r a g n , y p u d o s o r t e a r los a t a q u e s c o n el a p o y o d e altos p e r s o n a j e s c u y o favor s u p o ganarse. P o r n t e g r o q u e fuese u n h o m b r e c o m o J a c i n t o P i q u e r , t e n a i n t e r s en c o n seguir la n e u t r a l i d a d o el a p o y o d e u n O b i s p o d e H u e s c a , d e u n L a s t a n o s a , d e los V i r r e y e s d e A r a g n , a q u i e n e s G r a c i n a d u l a b a e n sus e s c r i t o s , y, p o r t a n t o , n o p o d a n c e r r a r los ojos a n t e l o s t r o p i e z o s d e su p r o t e g i d o . P e r o e s t a v e z las d e n u n c i a s llegaron d i r e c t a m e n t e al G e n e r a l d e los J e s u t a s , e n t o n c e s el P a d r e G o s w i n Nickel; la c o r r e s p o n d e n c i a d e s t e c o n l o s Provinciales d e A r a g n , e s c a p a d a m i l a g r o s a m e n t e d e la d e s t r u c c i n , d a c a b a l idea d e la energa, la d e c i s i n y la rigidez d e e s t e h o m b r e d e l N o r t e q u e a c a b a b a d e s u c e d e r al italiano P i c c o l o m i n i . El 13 d e abril d e 1652 a d v e r t a al Provincial d e A r a g n , J a c i n t o Piquer, q u e tena e n t e nd i do q u e Gracin haba publicado, bajo n o m b r e s u p u e s t o y sin licencia, algunas o b r a s p o c o serias m u y d i s t a n t e s d e s u p r o f e s i n , y q u e en v e z d e castigarle se le h a b a r e c o m p e n s a d o c o n la c t e d r a d e S a g r a d a E s c r i t u r a en el C o l e g i o d e Z a r a g o z a . D a b a o r d e n d e c o m p r o b a r el h e c h o y d e c a s t i g a r c o n s e v e r i d a d si r e s u l t a s e c i e r t o (20). P i q u e r a c a b a b a d e s u c e d e r al P a d r e F r a n c i s c o F r a n c o en el c a r g o d e Provincial. P a r e c e q u e el G e n e r a l n o fu i n f o r m a d o c o n e x a c t i t u d d e la n a t u r a l e z a d e las o b r a s r e p r o c h a d a s . H a y q u e e n t e n d e r p o r o b r a s d i s t a n t e s d e s u p r o f e s i n el Hroe, el Discreto, el Orculo, el Poltico? E s t o s t r a t a d o s d e poltica, m u y en b o g a e n t o n c e s , d e b i e r o n d e c o n t r i b u i r a t r a s t o r n a r a los n o v i c i o s h a s t a p a r e c e r l e s m o d e s t a s y s e c u n d a r i a s las h u m i l d e s o c u p a c i o n e s en la o b s c u r i d a d del c l a u s t r o . El G e n e r a l p r e c e d e n t e c e n s u r a b a en 1651 a l o s n o v i c i o s d e C a t a l u a q u e n o o b s e r v a b a n las c o s t u m b r e s d e d e v o cin y mortificacin d e sus a n t e p a s a d o s , q u e se o c u p a b a n e n c o s a s d e g o b i e r n o , a s u n t o m u y ajeno a s u e s t a d o ; los e s t u d i a n t e s , en el calor d e las d i s c u s i o n e s , b e b a n d e m a s i a d o v i n o (21). El ejemplo de personajes sesudos c o m o Gracin, no tendra p a r t e e n s e m e j a n t e s e x c e s o s ? . La i m p u t a c i n p a r e c e q u e se dirigi n o s l o c o n t r a el Criticn, sino c o n t r a t o d a s las o b r a s d e G r a c i n ,

60

ADOLPHE

COSTER

e x c e p c i n h e c h a , claro est, d e la p i a d o s a Predicacin fructuosa. E l P a d r e J a c i n t o P i q u e r , recin l l e g a d o , se a t u v o a la o r d e n d a d a , p e r o sin p o n e r las c o s a s en el e x t r e m o : sin d u d a i n v i t a G r a c i n a n o v o l v e r a lo m i s m o . As, el 12 d j u n i o , s t e escriba a L a s t a n o s a q u e se le i m p e d a imprimir; q u e le p e r s e g u a n sus e n v i d i o s o s ; y a a d a q u e t o d o lo s o p o r t a b a c o n paciencia y sin p e r d e r el a p e t i t o ni el s u e o (22). P o r lo d e m s , la r e p r e n s i n n o d e b i d e ser m u y fuerte. El P a d r e F r a n c i s c o P i q u e r era Provincial a c c i d e n t a l m e n t e , p u e s en 1652 el P a d r e F r a n c i s c o F r a n c o volva al c a r g o . P a r e c e q u e los s u p e r i o r e s d e G r a c i n se c o n t u v i e r o n d e c a s t i garle, ya p o r q u e t e m i e s e n u n e s c n d a l o , y a p o r q u e la c o n d i c i n d e s u s u b o r d i n a d o les hiciera p r u d e n t e s , y a en fin p o r q u e t e m i e s e n enojar a p o d e r o s o s p r o t e c t o r e s bajo c u y a gida p r e t e n d a n a c o g e r s e . La c o r r e s p o n d e n c i a del G e n e r a l c o n t i e n e algunas c a r t a s s e v e r a s r e s p e c t o d e la ingerencia d e p e r s o n a s e x t r a a s a la O r d e n en los n o m b r a m i e n t o s p a r a d i v e r s a s f u n c i o n e s , lo q u e p r u e b a la frecuencia d e e s t a i n t r o m i s i n (23); y p r e c i s a m e n t e en u n a c a r t a latina del 29 d e j u n i o d e 1652 d e c l a r a i n c u r s o s en p e c a d o m o r t a l a q u i e n e s b u s q u e n tales i n t e r v e n c i o n e s p a r a o b t e n e r e m p l e o a residencia a s u g u s t o , o p a r a i m p e d i r q u e se les p r i v e d e ellos (24). Se b u s c , p o r t a n t o , u n p r e t e x t o d i s c r e t o p a r a alejar a G r a cin d e Z a r a g o z a p o r algn t i e m p o . E s t a b a , en e f e c t o , en G r a u s el 23 d e n o v i e m b r e d e 1652, y a n u n c i a b a a L a s t a n o s a q u e a c a b a b a d e estallar la p e s t e . Por q u se e n c o n t r a b a all? P o d e m o s a v e n t u r a r u n a h i p t e s i s : El O b i s p o d e H u e s c a h a b a d o n a d o a la C o m p a a d e J e s s el t e r r e n o p a r a l e v a n t a r u n C o l e g i o en G r a u s , s u villa natal; e s t a l i b e r a l i d a d la c o m p l e t c o n v e i n t e mil e s c u d o s y u n a a n u a l i d a d d e mil p a r a la c o n s t r u c c i n (25). P a r e c e q u e h a b a m o s t r a d o el d e s e o d e q u e all fuesen d e t e r m i n a d o s s u j e t o s , y los jesutas se v i e r o n f o r z a d o s a c o m p l a c e r l e . Sin d u d a d e s i g n a ran a G r a c i n , c u y a desgracia q u e d a b a d e e s t e m o d o d i s i m u l a d a b a j o apariencia d e distincin h a l a g a d o r a . En r e a l i d a d , el C o l e g i a d e G r a u s n o tena n a d a d e s e d u c t o r . Si el Provincial F r a n c a h a b a e n c o n t r a d o ideal el e m p l a z a m i e n t o , n o t o d o s p a r t i c i p a b a n d e e s t a opinin; o t r o s , e n t r e los cuales estara G r a c i n , crean q u e era m u y i n c m o d o , s i t u a d o fuera d e la villa, al pie d e la P e a ,

BALTASAR GRACIN

61

s i n a g u a ; e n i n v i e r n o h e l a d o r , y a b r a s a d o r en el e s t o , y e s t o s i n c o n v e n i e n t e s lo c o n v e r t i r a n en l u g a r d e d e s t i e r r o d e la P r o v i n cia. P e r o la misin d e G r a c i n era t e m p o r a l , y s u r e g r e s o a Z a r a g o z a p a r e c e q u e se e f e c t u p r o n t o sin r u i d o . P o d a c r e e r q u e la t e m p e s t a d se h a b a c a l m a d o . U n a c i r c u n s t a n c i a feliz p a r e c a a s e g u r a r l e la t r a n q u i l i d a d : al P a d r e F r a n c i s c o F r a n c o a c a b a b a d e s u c e d e r l e en las f u n c i o n e s d e Provincial el P a d r e D i e g o d e A l a s t u e y , d e c a r c t e r p o c o e n r g i c o . N o saba n e g a r s e a n a d a ni a n a d i e , t a n t o s u b o r d i n a d o s c o m o e x t r a o s , y p o r e s t o se e n c o n t r a b a p r e n d i d o en p r o m e s a s q u e le era i m p o s i b l e c u m p l i r ; a c e p t a b a c o n excesiva facilidad los c o n v i t e s o las e x c u r s i o n e s q u e le b r i n d a b a n , y en s u d e s e o d e m o s t r a r s e a m a b l e n o se atreva a declinar las i n v i t a c i o n e s c u a n d o p a r t a n d e a l t o s y p o d e r o s o s p e r s o n a j e s (26). U n h o m b r e as, ajeno a t o d a h o s t i l i d a d , le seria til a G r a c i n . D e b i d e afligirse c u a n d o en el m e s d e d i c i e m b r e u n a s e g u n d a c a r t a d e G o s w i n N i c k e l le o b l i g a o c u p a r s e d e G r a c i n : los e n e m i g o s d e s t e , en e f e c t o , n o h a b a n q u e d a d o d e s a r m a d o s , y le a c u s a r o n c e r c a del G e n e r a l d e insuficiencia c o m o p r o f e s o r d e S a g r a d a E s c r i t u r a , y p o c o a p r o p s i t o p a r a dirigir a los e s t u d i a n t e s . N i c k e l o r d e n a b a a A l a s t u e y c o m p r o b a s e estas d e n u n c i a s , y si r e s u l t a b a n d e s f a v o r a b l e s p a r a G r a cin, le privase d e la c t e d r a (27).

NOTAS

DEL

CAPITULO

(1) Jernimo de Ataide, marqus de Colares, conde de Castaeyra, presentado e n el quinto Realce del Discreto como modelo de la noticiosa erudicin, haba entrado en relaciones con Gracin mediando Andrs, a quien escriba desde Madrid el 20 de abril de 1646: "Dudoso estaba si haba llegado mi carta a manos de V m d . por habella aventurado a la estafeta de febrero, y por todos lados veo que me enga, porque hallo en l mejor correspondencia que merezco en los favores que me hace, y reconocido dellos me pareci escribir al Padre Baltasar Garcian (sic) la carta que sera con esta. Si el sobre escripto no fuere bien puesto, hgame V m d . merced de enmendalle y de decirme la profiion del autor deste libro y si es natural de Huesca y vive ahi, y cual es la razn por que se llama Lorenzo en los escriptos". B . N. M . , ms. 8391, fol. 272. Del mismo al mismo, Madrid, 7 mayo 1646: "Quiero deber a V m d . el ocasionarme la correspondencia del Padre Baltasar Garcian (sic) como pudiera correrme de que no lleguen las noticias de comunicado a las que V m . le dio de mi por hacer merced. Sino es que lo causen los tiempos, menos fecundos de sujetos que otros que a falta dellos pudiese tener lugar lo que Vmd. le diria con su poco de pasin. Juzgo de su carta que le cuesta mas que escribir el escribir por la opusicion de su Provincia, y no veo que sus libros tengan cosa que desdigan con el habito sino es que desdoblada la hoja (como V m d . dice) hallemos entre las paredes de la Religin lo que tachamos dellas afuera; bien se acordara V m d . donde finge el Ariosto que hallo la discordia". Ibid., fol. 173. (2) Vide carta de Domingo Escribano, citada ms arriba.

(3) Miguel Jernimo de Va,l escriba desde Madrid a Andrs, el 19 de junio de 1649: " . . . S u amigo de V m . el cannigo Salinas me escribi la estafeta pasada hacindome mil honras y mandndome que solicitara el despacho del libro de Agudeza; harelo con mucho gusto, como lo he empezado..." B . N . M . , ms. 8390, fol. 233. ( 4 ) Predicacin Fructuoso. Sermones al espritu. Sobre Los motivos que Ay mas poderosos Para reduzir los hombres Al servicio de su criador. Van confirmados con raras historias. Compuestos por el P. Pedro Gernimo Continente de la Compaa de Iesus. Dedcalos. Al Ilustrissimo Seor Don Estevan Esmir, Obispo de Huesca, del Con sejo de su Magestad, etc. Con licencia. En Zaragoza. Por Diego Dormer, Ao M.DC.LII. (En 4 . , de 4 6 4 ps. ms 6 hojas. Licencia del muy R. P . Provincial de Aragn Francisco Franco. Zaragoza 7 de marzo de 1 6 5 1 . Aprobacin del Padre Martin de la Naja, de la Compaa de Iesus. Zaragoza 16 de abril de 1 6 5 1 . Damos licencia para que se imprima, en Zaragoza a 17 de abril de 1 6 5 1 . D . Sala. Offic. y Reg. el V . G. Aprobacin del muy R. P . F . Francisco de San Iulian, Religioso Descalzo de la Santissima Trinidad. Zaragoza M a r z o 2 8 , 1 6 5 1 . Imprimatur. Marta R e g . ; A l Ilustrissimo Seor D . Estevan Esmir, etc. (Dedicatoria de Gracin). V e r Apndice I I . (5) (6) (7) V e r Apndice I I I , carta 9. V e r Apndice I, carta 2 1 . V e r Apndice I, carta 22.

BALTASAR GRACIN (8) (9) V e r Apndice III, V e r Apndice III, carta carta 8. 9. te ofrezco luego la A quien leyere. segunda,

63

(10) " S i esta primera (parte) te contentare, bujada, ya colorida, pero no retocada". Criticn:

ya

di-

( 1 1 ) " . . . A Josef Gracin tenemos fuera de Daroca, que hace la cuarentena por haber salido de Huesca, y en una carta que el mismo ha trado decir que ha vuelto el contagio y muerto el Justicia y los de su casa..." (Carta del doctor Gaspar Martn a Andrs, Daroca, 18 noviembre 1652). B . N . M . , ms. 8390 (antiguo V - 1 7 0 ) , fol. 409. (12) (13) (14) (15) V e r Apndice I, carta 23. V e r Apndice I, carta 24.

V e r Apndice I, carta 25 A . V e r Apndice I, carta 25 B .

(16) En la carta del 8 de abril de 1646, citada ms arriba, el P . Jernimo de San Jos escriba, hablando de la Agudeza: " E s un general minero de muchos y varios tesoros este libro, un cielo sembrado de estrellas, un campo de flores, una tienda de pedrera rica. Todo es muy rico, precioso, frondoso y brillante: pero, confesando a V . m. la verdad, lo que me ha llevado el gusto y admiracin con mayor lisonja han sido las traducciones de nuestro amigo Salinas; y digo nuestro aunque apenas le conozco, porque sindolo de V . m. lo juzgo por mi y yo mucho suyo. Digo cierto que tal gala y facilidad y propiedad apenas la he visto en otro, y en tanta abundancia que me ha admirado. Doy la enhorabuena al gremio de la erudicin, de que se nos haya manifestado ingenio tan feliz y que ostenta y promete tanto: y a este Reino se la doy de que tenga tal hijo, e t c . . . " B . N . M . , ms. 8389, p. 288. (17) "...Diceme que el amigo cannigo (Salinas) ha escrito al Padre Gracin cinco pliegos en respuesta del suyo. Mucho holgara verlos y que V m . , si los tiene me los enviase, pues me hallara la respuesta por algunos d i a s . . . " Daroca, 20 abril 1652. Carta de Jernimo de San Jos a Andrs. B . N . M . , ms. 8389 (antiguo V-169). (18) V i d e Latassa, B . N . E. A . , artculo Juan Lorenzo Ibez de Aoiz.

(19) F r . Jernimo de San Jos a Andrs, Daroca, 27 abril 1652: "Seor mi, mucho me pesa que la Academia haya parado en epidemia de voluntades con tantos encuentros. El padre dellos y de toda inquietud, que es el demonio, pesndole de tan honesto ejercicio, lo ha estragado con esas stiras. Y lo que parece peor es que los que parecan amigos se descubre no serlo tan finos. Pocos tienen la fidelidad y candidez de mi buen coronista y cannigo Salinas. En ambos veo finsima la correspondencia de verdadera amistad. En otro V m . lo experimenta como sea. No puedo persuadirme que Latorre con menos liso corazn haya procedido; sino que habr querido atajar estos dimediretes, para que de lo poco no llegue a mas. Ni quisiera que V m . rompiera con el, sino que blandamente le sinificara su sentimiento, que eso basta para un corazn honrado; y aun es la mayor reprehensin y venganza. Pero V m . con su prudencia lo pesara y templara todo. N o ganara el (...) en esas replicas, ni el (...) Ibez; ni son esos medios a proposito para ganar nombre de eruditos y cuerdos, sino para desacreditarse con los que lo son. Pero al fin ipsi viderint... V e r los pliegos de Salinas, que deseo no pase adelante esta brega..." B . N . M . , ms. 8389, fol. 381. D e l mismo al mismo, Daroca, 17 mayo 1652: " . . . L o s dos pliegos de V m . que vinieran por el carro y con el hermano Donado, habemos recibido el seor Dean y yo, y ambos quedamos bien agradecidos como admirados de los papeles que V m . nos remite: porque se responde al papel contrario m u y

64

ADOLPHE

COSTER

sazonadamente y adecuadamente. Y buena parte de la admiracin carga sobre el ocuparse aquel personaje en cosas tan escusadas y tan injustas; en que por mucho que se es fuerce y replique no puede quedar airoso ni con nombre de cuerdo..." Ibidem, fol. 382. (20) (21) (22) (23) (24) (25) (26) (27) V e r Apndice I I I , carta 9. V e r Apndice I I I , carta 2. V e r Apndice I , carta 26. V e r Apndice I I I , carta V e r Apndice I I I , carta 11. 10. 15.

V e r Apndice I I I , carta

V e r Apndice I I I , carta 14. V e r Apndice I I I , carta 12.

C A P I T U L O
(1652-1658) Segunda Poesas parte varias, parte del del Criticn de Jos (1653) Alfay

VI

El Comulgatorio Gracin, Misin de en Gracin.

(1655). perseguido. Alagn.

(1654) (1657).

Tercera

Criticn

Destierro a Tarazona

y muerte

GNORAMOS c m o el Provincial sali del c o m p r o m i s o ; n o p a r e ce q u e G r a c i n fu d e s p o s e d o d e la c t e d r a ; p o r el c o n t r a r i o , resida en Z a r a g o z a , y c o n la c o m p l i c i d a d d e A n d r s d e U z t a r r o z , p o r m e d i o del cual s o s t e n a c o r r e s p o n d e n c i a c o n sus a m i g o s , p u b l i c a b a u n a s e g u n d a e d i c i n del Orculo (1653); p e r o al m i s m o t i e m p o p r e p a r a b a la aparicin d e la s e g u n d a p a r t e del Criticn, en H u e s c a , c o n p o s t e r i o r i d a d al 20 d e m a r z o y a n t e s del 17 d e julio d e 1653 (1). A n d r s y L a s t a n o s a n o eran los solos c m p l i c e s d e esta publicacin clandestina: Francisco Diego de Sayas, futuro cronista de Aragn, que proporcionaba a Gracin libros comprad o s en M a d r i d , e s t a b a al c o r r i e n t e p o r A n d r s (2). E s t a v e z , la o b r a sala bajo el n o m b r e d e L o r e n z o Gracin; el a u t o r la d e d i c a b a a D o n J u a n d e A u s t r i a , c r e y e n d o , sin d u d a , r e s g u a r d a r s e e n e s t e alto personaje. P o r q u r e n u n c i al s e u d n i m o d e Garcia de Marlones, q u e h a b a a d o p t a d o en la p r i m e r a p a r t e ? A c a s o p e n s a b a q u e y a n a d a t e n a q u e t e m e r , p u e s la t e m p e s t a d q u e s a l u d la a p a r i c i n del p r i m e r v o l u m e n h a b a c a l m a d o , y G r a c i n c o n s e r v a b a s u c t e d r a ; acaso el a s p e c t o e c o n m i c o le d e t e r m i n a r a a a d o p t a r o t r a vez el p r i m e r s e u d n i m o , y a c l e b r e , q u e t a n t o s a d m i r a d o r e s c o n q u i s t ; la v e n t a d e la o b r a tena q u e mejorar. P e r o al t i e m p o q u e c o n t r a v e n a a u d a z m e n t e la o r d e n d e s u s s u p e r i o r e s , e m p l e a n d o el p r o c e d i m i e n t o q u e le sirvi d e s d e la aparicin d e la p r i m e r a p a r t e , s o m e t a a la a p r o b a c i n del P r o v i n cial u n a o b r a p u r a m e n t e religiosa, c i e r t a m e n t e digna d e u n p r o 5

66

ADOLPHE

COSTER

fesor d e S a g r a d a E s c r i t u r a : m e d i t a c i o n e s p r e p a r a t o r i a s d e la C o m u n i n . E s t e t r a t a d o , i n t i t u l a d o El Comulgatorio, d e d i c a d o a D . Elvira P o n c e d e L e n , m a r q u e s a d e V a l d u e z a y c a m a r e r a m a y o r d e la Reina (3), iba a o b t e n e r u n x i t o q u e se ha p r o l o n g a d o hasta n u e s t r o s das.


a

E s t a v e z , G r a c i n e s t a b a bien en regla. En u n a c a r t a d e R o m a , a 31 d e o c t u b r e d e 1653, G o s w i n Nickel a u t o r i z a b a a D i e g o d e A l a s t u e y p a r a n o m b r a r r e v i s o r e s d e e s t a o b r a (4); el 13 d e o c t u b r e d e 1654 p e r m i t a la i m p r e s i n , d e a c u e r d o c o n el i n f o r m e fav o r a b l e d e los c e n s o r e s (5). A s u v e z , D i e g o d e A l a s t u e y d a b a s u licencia, f e c h a d a en C a l a t a y u d a 2 d e f e b r e r o d e 1655, y El Comulgatorio apareca al c o r r e r el a o . T o d o h a b a sido a c t u a d o c o n d i s c r e t a l e n t i t u d , q u e c o n t r a s t a c o n la r a p i d e z d e la p u b l i c a c i n d e l o s d o s p r i m e r o s v o l m e n e s del Criticn. El libro a p a r e c i bajo el n o m b r e d e Baltasar G r a c i n , d e la C o m p a a d e J e s s , Lector de Sagrada Escritura. Sin d u d a , el a u t o r h a b a e n c o n t r a d o u n b u e n m e d i o d e v o l v e r a la gracia d e sus s u p e r i o r e s , y a q u e le dejaban en p o s e s i n d e s u c t e d r a y a p a r e n t a b a n i g n o r a r la p u b l i c a c i n d e la s e g u n d a p a r t e del Criticn. S u a c t i v i d a d n o decreca: es p r o b a b l e q u e fuese el c o m p i l a d o r del l i b r o p u b l i c a d o p o r J o s Alfay, e d i t o r b i e n c o n o c i d o d e Z a r a g o z a , bajo el t t u l o Poesas varias (6), d e d i c a d o a F r a n c i s c o d e la T o r r e ; al m e n o s e s t o p a r e c e d e d u c i r s e d e u n a c a r t a q u e le escriba en 1654 el m a r q u s d e San Felices, al c o n s u l t a r l e s o b r e el s e n t i d o d e u n a d e las c o m p o s i c i o n e s d e la c o l e c c i n , a a d i e n d o q u e e s t e ramillete d e fragantes flores se d e b a el b u e n g u s t o d e G r a c i n (7). S u c o r r e s p o n d e n c i a c o n L a s t a n o s a segua s i e n d o activa. El 24 d e d i c i e m b r e d e 1654 le d a b a n u e v a s d e Z a r a g o z a , e n t e r n d o l e d e la v e n t a d e la b i b l i o t e c a del m a r q u s d e T o r r e s ; d e la d e s e n f r e n a d a p a r t i d a d e j u e g o en el palacio del Virrey, a c a s o i g n o r n d o l o ste; del d e s o r d e n q u e r e i n a b a en la c i u d a d , d o n d e los a s e s i n a t o s se s u c e d a n d i a r i a m e n t e ; n o o m i t e las a n c d o t a s , p o r e j e m p l o la del c u r a q u e , h a b i e n d o d e j a d o m o r i r d e h a m b r e a c u a t r o d e s u s feligreses, m a r i d o , mujer e hijos, e n v i c u a t r o s b a n a s p a r a a m o r tajarlos; d e s p u s del e n t i e r r o , las s b a n a s a p a r e c i e r o n c o l g a d a s en

BALTASAR GRACIN

67

la p u e r t a d e la casa del d e s p i a d a d o c u r a , q u e sali c o m o p a r a l e e r el b r e v i a r i o , y y a n o r e g r e s (8). S i e m p r e i n c o r r e g i b l e , d i s p o n a la p u b l i c a c i n d e la t e r c e r a p a r t e del Criticn. El 18 d e f e b r e r o d e 1655 e n v i a b a a L a s t a n o s a , p a r a s o m e t e r l a s a s u c e n s u r a , algunas d e sus Crisis; aada c o n a m a r g u r a q u e sus padrastros, c o m o n o e n t e n d a n el a s u n t o ni el i n t e n t o d e l l i b r o , se atenan al t t u l o d e Criticn, p o r el q u e sentan b r a v a h o s tilidad. Sin e m b a r g o , el t r a t a d o se v e n d a en Castilla, c o m o s u s r e s t a n t e s o b r a s . Al m i s m o t i e m p o b u s c a b a d i n e r o , y a e s t e e f e c t o p e d a misas al c a n n i g o L a s t a n o s a (9). Sin d u d a se p r e o c u p a b a d e los m e d i o s p a r a i m p r i m i r el n u e v o v o l u m e n . El 30 d e j u l i o d e 1655 e n v i a b a u n o d e sus c a p t u l o s a L a s t a n o sa, r o g n d o l e q u e , u n a v e z e x a m i n a d o , se lo devolviese c o n p e r s o n a segura (10), lo q u e p r u e b a q u e e s t a b a vigilado d e c e r c a , a c a s o p o r sus i n t e r m e d i a r i o s h a b i t u a l e s ; p o r q u e los j e s u t a s , al p a r e cer, n o d e j a b a n d e a b r i r la c o r r e s p o n d e n c i a q u e caa en s u s m a n o s , p r o c e d e n t e d e p e r s o n a s e x t r a a s a la O r d e n , d e las q u e n o se fiaban. Ya en 1643 el c a n n i g o d e T a r a z o n a M a r t n M i g u e l N a v a r r o escriba a L a s t a n o s a q u e n o le enviase c a r t a s p o r c o n d u c t o d e la C o m p a a , p o r q u e d e c a los P a d r e s las a b r e n t o d a s d e s d e q u e t r a t c o n u n a p e r s o n a q u e les es c o n t r a r i a (11). El 19 d e a g o s t o , el 16 d e s e p t i e m b r e y el 21 d e o c t u b r e e s t a b a a n en Z a r a g o z a , d e s d e d o n d e escriba a L a s t a n o s a q u e la c i u d a d se vea s i e m p r e t u r b a d a p o r c r m e n e s diarios, y q u e se a c a b a b a d e d e t e n e r a u n b a n d i d o c u l p a b l e d e violacin (12). E n 1656 p e r d e m o s d e n u e v o su huella. En el m e s d e m a y o d e 1657 e s t a b a t e r m i n a d a la t e r c e r a p a r t e del Criticn, p u e s t o q u e en el da 6 el P a d r e E s t e b a n Sans firmaba su c e n s u r a d e s d e M a d r i d ; el 30 d e julio, las e r r a t a s e r a n a p r o b a d a s , y la o b r a a p a r e c a b a j o el s e u d n i m o d e L o r e n z o G r a c i n en M a d r i d , en casa d e P a b l o del Val. I b a d e d i c a d a al D e n d e S i g e n z a , d o c t o r L o r e n z o F r a n cs d e r r i t i g o i t i . E s t a p u b l i c a c i n p a r e c a u n desafo: d e b i d e ser d e n u n c i a d a i n m e d i a t a m e n t e al G e n e r a l d e los J e s u t a s , q u e o r d e n u n a i n v e s t i g a c i n . Las c i r c u n s t a n c i a s e r a n e n t o n c e s d e s f a v o r a b l e s p a r a G r a cin: el Provincial d e A r a g n n o era el b o n a c h n D i e g o d e A l a s t u e y , sino J a c i n t o P i q u e r , al p a r e c e r m s firme q u e s u a n t e -

68

ADOLPHE COSTER

c e s o r . C o n v e n c i d o d e q u e G r a c i n era el a u t o r d e las t r e s p a r t e s del Criticn, P i q u e r le infligi u n a r e p r i m e n d a p b l i c a , d i s p u s o u n a y u n o a p a n y agua y lo d e s t e r r d e Z a r a g o z a a G r a u s , d e s p o s e y n d o l e esta v e z d e la c t e d r a d e S a g r a d a E s c r i t u r a . G r a c i n , e n e f e c t o , h a b a f a l t a d o s e r i a m e n t e a s u d e b e r religioso, p u e s t o q u e d e s p u s d e la p u b l i c a c i n d e la s e g u n d a p a r t e se le p r o h i b i formalmente imprimir nada. El caso p a r e c i grave, c o m o se d e d u c e d e la e x t e n s i n d e la c a r t a q u e G o s w i n N i c k e l c o n s a g r a a e s t e a s u n t o , en la cual, d e s p u s d e h a b e r a p r o b a d o e x p r e s a m e n t e la c o n d u c t a del Provincial, a a d e q u e esta n u e v a falta d e G r a c i n exige q u e se t o m e n p r e c a u c i o n e s p o r lo q u e a a q u l se refiere; h a y q u e vigilarle d e cerca, visit a r s u celda y sus p a p e l e s , n o dejarle n a d a bajo llave, y si se le d e s c u b r e algn p a p e l s u y o c o n t r a la C o m p a a o sus s u p e r i o r e s , h a b r q u e encerrarle hasta q u e venga a buenas, privndole de papel, p l u m a y t i n t a : Esta r e c l u s i n , a a d e el G e n e r a l , es u n m e d i o n e c e s a r i o y u n a j u s t a defensa d e n u e s t r a C o m p a a , a la q u e e s t a m o s o b l i g a d o s en conciencia q u i e n e s s o m o s sus s u p e r i o r e s . E s t a l t i m a frase arroja p a r t i c u l a r c l a r i d a d a c e r c a d e los m o t i v o s q u e as e x c i t a b a n al G e n e r a l c o n t r a G r a c i n . E n e s t e m o m e n t o la C o m p a a era o b j e t o d e a t a q u e s a p a s i o n a d o s . D e s d e haca t i e m p o sus a d v e r s a r i o s r e p r o c h a b a n su m o r a l relajada; las c a r t a s l a t i n a s d e s t i n a d a s a t o d a la O r d e n , enviadas p o r G o s w i n N i c k e l a los Provinciales d e A r a g n , n o dejan d u d a s o b r e este p u n t o . Ya el 4 d e julio d e 1651 d e p l o r a b a q u e haca a o s n o apareca c a t l o g o del I ndex q u e n o c o n t u v i e s e algn l i b r o d e u n jesuta; o r d e n a b a , p o r t a n t o , a los revisores d e o b r a s q u e se m o s t r a s e n m u y s e v e r o s , y les haca r e s p o n s a b l e s , en c a s o d e c o n d e n a c i n p o r el Index, del libro q u e h u b i e s e n a p r o b a d o . A m e n a z a b a , si e s t a lenid a d persista, c o n n o p e r m i t i r la p u b l i c a c i n d e n i n g u n a o b r a en E u r o p a n o s o m e t i d a a la c e n s u r a del G e n e r a l , lo q u e h a r a casi i m p o s i b l e la i m p r e s i n d e m u l t i t u d d e l i b r o s (14). La c r e a c i n d e l o s Provinciales vino a a l b o r o t a r c o n t r a Jos j e s u t a s a c a n t i d a d d e a d v e r s a r i o s ; el e c o se e n c u e n t r a en u n a c a r t a del 12 d e m a y o d e 1657: el G e n e r a l seala q u e la m o r a l relajada q u e los j a n s e n i s t a s r e p r o c h a n a los j e s u t a s p o n e a la C o m p a a en difcil p o s t u r a ; r e c u e r d a q u e P a u l o V, a raz d e la s p t i m a c o n g r e g a c i n general

BALTASAR GRACIN

69

d e la O r d e n , les r e c o m e n d n o v o l v e r p o r la d o c t r i n a d e la p r o b a b i l i d a d ; y q u e el t e m o r a las i n n o v a c i o n e s y el r e l a j a m i e n t o d e la m o r a l d e los j e s u t a s h a b a a p a r t a d o a los s u c e s o r e s d e a q u e l P a p a d e confiarles u n a U n i v e r s i d a d ; q u e sus e n e m i g o s les a c u s a b a n d e p r e s e n t a r a l o s p e n i t e n t e s , p a r a agradarles, c o m o p r o b a ble y permitido lo q u e hasta entonces estaba prohibido, princip a l m e n t e en m a t e r i a d e d u e l o , d e m u e r t e , d e c a l u m n i a , d e u s u ra, d e simona, y q u e les e c h a b a n en cara las p a l a b r a s d e Isaas, Erunt qui beatificant populum istum seducentes. R e c o m i e n d a , en fin, d e n u e v o a los r e v i s o r e s q u e n o dejen p a s a r n a d a s o s p e c h o s o s o b r e estas m a t e r i a s (15). Se c o m p r e n d e , p o r t a n t o , la clera q u e e x p e r i m e n t a r a el G e n e r a l al e n t e r a r s e d e q u e u n j e s u t a p u b l i c a b a b a j o s e u d n i m o o b r a s del g n e r o d e las d e G r a c i n , e s c a p a n d o a la c e n s u r a d e los r e v i s o r e s d e la C o m p a a y e x p o n i n d o l a a los a t a q u e s d e s u s a d v e r s a r i o s , p u e s t o q u e el s e u d n i m o dejaba adivinar la p e r s o n a l i d a d del a u t o r . A d e m s , es e v i d e n t e q u e el G e n e r a l n o h a b l a b a d e estas o b r a s p o r referencia, y q u e las c o n o c a d i r e c t a m e n t e . El Criticn era p a r a l u n a stira d o n d e t o d o el m u n d o se vea m a l t r a t a d o , en la q u e c i e r t o s pasajes p o d a n ser i n t e r p r e t a d o s c o m o a t a q u e s a la m o r a l jesutica, p o r e j e m p l o los q u e t r a t a b a n d e la sim o n a , d e la flojedad d e los d i r e c t o r e s espirituales. E s c r i b i n d o l o s , G r a c i n a l a r d e a b a d e m o r a l m u y e s t r i c t a , p e r o atraa la a t e n c i n s o b r e c i e r t o s p u n t o s q u e sus s u p e r i o r e s h u b i e s e n p r e f e r i d o q u e d a s e n en la s o m b r a ; p r o p o r c i o n a b a a r m a s a los e n e m i g o s d e la C o m p a a , q u i e n e s , f u n d n d o s e en q u e la c u a l i d a d d e j e s u t a n o a c o m p a a b a al n o m b r e del a u t o r , p r e t e n d e r a n v e r e n e s t a s l n e a s , q u e d e b e r a n justificarla, u n a t a q u e prfido c o n t r a ella. H u m i l l a d o p o r el t r a t o -de q u e se le h a c a o b j e t o , p o r la r e p r i m e n d a p b l i c a , p r x i m o a los c i n c u e n t a y seis a o s d e e d a d , inq u i e t o p o r la s u e r t e q u e en lo s u c e s i v o le estara r e s e r v a d a en la O r d e n , d o n d e la suspicacia, el o d i o y la envidia n o se e s c a t i m a ran d e s p u s d e e s t e p r i m e r r e v s , G r a c i n e s c r i b i d i r e c t a m e n t e al G e n e r a l : le r e c o r d a b a l o s servicios p r e s t a d o s p a r t i c u l a r m e n t e c o m o misionero, y conclua pidiendo autorizacin para a b a n d o n a r la O r d e n c o n el fin d e ingresar en u n a C o n g r e g a c i n asctica o mendicante.

70

ADOLPHE COSTER

Nickel le contest en una carta, que desgraciadamente no p o seemos, reprochndole haber violado el voto de obediencia; pero nada deca sobre el asunto del cambio de Orden; no se sala tan fcilmente de la Compaa; y dejar pasar semejante sujeto a una Congregacin rival, no era exponerse a desagradables aventuras? Esto lo comunic al Provincial el 10 de junio de 1658, al reiterarle sus recomendaciones contra el culpable (16). Esta vez, sin embargo, sus inmediatos superiores usaron con l de miramiento; no se le dej desterrado en el molesto Colegio de Graus: se le confiaron misiones y fuse a predicar a Alagn, muy cerca de Zaragoza y de sus amigos. Este era un empleo honorable, y Gracin o b t u vo all admirables xitos. Piquer seal el hecho al General, pero el implacable Nickel respondi el 16 de julio de 1659 que le complaca el xito de las predicaciones de Gracin en Alagn, pero q u e como haba solicitado abandonar la Compaa, conociendo a la persona, y conforme a las Constituciones, no se le deba permitir la predicacin (17). Fu Jacinto Piquer quien ejecut el decreto? Fu su sucesor el Padre Gins Vidal? Lo ltimo parece ms probable. El Padre Vidal era hombre asaz duro para que el General, al anunciarle su nombramiento de Provincial, le recomendase moderar su energa en la medida que exigieran la razn y la caridad (18). En t o d o caso, Gracin fu reducido al silencio y enviado a Tarazona. Esta residencia era poco estimada de los Padres, que all se consideraban como en destierro; y, en efecto, parece haber servido de lugar de deportacin de sujetos intiles o molestos, a juzgar p o r las recriminaciones de que hay eco en la correspondencia del General (19). En las calles estrechas y escarpadas de la pequea ciudad, encaramada en la colina, resguardada por las austeras pendientes del Moncayo, Gracin arrastr penosamente su cuerpo dbil por la edad, el trabajo y el pesar. Aqu, en la obscuridad, entre la desconfianza y la malevolencia de sus colegas, acabara pronto una vida que haba comenzado bajo tan brillantes auspicios. Vencido, a pesar de toda la ciencia mundana que haba pretendido ensear, el pobre Padre de la Victoria muri, con el corazn destrozado, el da 6 de diciembre de 1658 (20).

BALTASAR

GRACIN

71

Sin embargo, el Criticn segua inquietando a los superiores de Gracin, aun despus de fallecido el autor. La Crtica de refleccin, de que antes hablamos, haba aparecido en Valencia en 1658, despus del mes de junio. Los valencianos tomaban contra Gracin, an vivo, un desquite estridente. La obra debi de meter ruido, ya que excitaba las pasiones regionales, tan violentas en Espaa; contena, adems, un ataque franco contra el protector infatigable y el fiel amigo de Gracin, Vincencio Juan de Lastanosa. El crtico reprochaba con irona a Gracin ser injusto con su amigo Salastano (Lastanosa), al no mencionar entre los prodigios de su casa el arte de ejecutar testamentos para hacer fbricas prodigiosas quien no tiene blanca (21). Esta imputacin soez contra la honestidad de Lastanosa no poda pasar desapercibida: no sabemos a qu aluda, pero debera de excitar vivamente la curiosidad de quien la leyera. Al General le lleg una queja, porque se supona que el Padre Paulo de Rajas era el autor de Crtica de refaccin. Este Padre, preboste de la Casa de Valencia, mostraba, a par de una parcialidad manifiesta por los valencianos, mala voluntad hacia los aragoneses (22). Se le acus con lgica de haber atacado a una familia influyente de Huesca; y el 26 de julio de 1659, Nickel ordenaba al Padre Vidal que averiguase el verdadero autor del libelo, a fin de dar satisfaccin a la persona que se quejaba (23). La pesquisa dio por resultado que el Padre Paulo de Rajas nada tena que ver, y que el autor responsable se llamaba Lorenzo Matheu y Sanz. La calma se restableci (24). El silencio sigui al fin desdichado de Baltasar Gracin. La Compaa de Jess, no temiendo ya nada de l, poda gloriarse de haber contado entre sus miembros un hombre que por un m o mento haba gozado del favor real. Consagraba al autor de El Hroe, del Discreto y del Orculo, al predicador eminente, al limosnero de Legans, un retrato que coloc en el claustro del Colegio de Calatayud, donde haba enseado, con la inscripcin laudatoria que ms atrs hemos transcrito. Sin embargo, su ttulo de lector de Sagrada Escritura y el nombre temible de Criticn fueron omitidos, y, cosa ms singular an, el Comulgatorio, nica obra religiosa de Gracin, era olvidada. A la vctima de la envidia, del celo ininteligente, la inscripcin prometa gloria inmortal.

NOTAS DEL CAPITULO V I


(1) L a Critica del Licenciado Josef Longo es del 20 de marzo de 1653. Juan de Garriz escriba a Andrs desde Pamplona, el 17 de julio de 1 6 5 3 : P o r Juan Andrs librero, tengo casi todos los correos muy buenas nuevas D e que me alegro mucho, y en esta me envia la segunda parte del Criticn, amigo D . Vincencio me avisa lo remita por mano de v. m., que le estimo primera parte y ser tan curioso..." B . N. M., ms. 7095 (antiguo S-232). El Contador "Seor mio. de su salud. que nuestro por tener la

(2) E n sus Memorias, t. I I I , Latassa copia dos cartas de Andrs a Francisco Diego de Sayas. 1 . " . . . E l Padre Gracian vuelve a V m . sus recuerdos amorosos, y dice que no han llegado los libros de Madrid; el que se imprima aqui va muy adelante, y en estar para ponerse en camino ira a besar su mano de V m . . . . " (Zaragoza, 16 mayo 1 6 5 3 ) ; 2. " S u carta de V m . se remiti al cannigo Don Manuel de Salinas anoche, y esta maana antes de las ocho fui a su casa y no le halle en ella. L a que viene para el Padre Baltasar Gracian se dar hoy. El marques de San Felices esta con salud y dice que no hay tal lugar como M a d r i d . . . " (Zaragoza, 27 junio 1653). Andrs muri el 18 de agosto de 1 6 5 3 en Madrid. (Fu en Zaragoza, como qued advertido. N. del T . )
a

(3) (4) (5)

Y a la alab en el Criticn, V e r Apndice I I I , carta 1 3 . V e r Apndice I I I , carta 1 7 .

I , 6.

(6) Poesas Varias de grandes In genios espaoles. Recogidas por Iosef Alfay y dedicadas A Don Francisco de la Torre, Cavallro del abito de Calatrava. Con licenci. En Zaragoza: Por Iun de. Ybar. Ao 1654. A costa de Iosef Alfay Mercader de libros. E n 4., de 160 ps., ms 4 hoj. prelimin. Aprobacin del doctor Juan Francisco Ginovs: Zaragoza, 6 junio 1 6 5 4 . Los poetas mencionados son: Antonio de Mendoza, Quevedo, Gngora, P. Pineda, Francisco de la Torre, Gabriel Bocngel, Garca de Porras, Leonardo de Argensola, Montalbn, Francisco de Sayas, Lope de V e g a . Diego de Morlanes, L u i s V l e z de Guevara, Mira de Mescua, Gabriel Tllez, Salas Barbadillo, F r . Juan Centeno, Castillo Solrzano, Alonso Prez Maino, Diego de Fras, Gaspar Sotelo, Villaisn, Caldern, Jernimo Cancer, Juan Fernndez, Baltasar del Alczar, Jusepe de Zaporta, Cspedes, Alberto Dez, A n tonio Coello, Antonio Sols. (Las ha reimpreso, con notas, J. M . Blecua, por acuerdo de la Institucin "Fernando el Catlico", en Zaragoza, ao 1946. . N. del T.) (7) Carta del marqus de San Felices, copiada por Latassa en sus Memorias, t. I, p. 33: " M i Padre Gracin. Los desvelos de V . Pd. dan motivo a los aficionados a buenas letras parla no tener ocioso el discurso, y aunque el libro que ha sacado Jusepe A l f a y no sea hijo del discurso de V . Pd., pero se le debe mucho por el cuidado que ha tenido en hacerlo dar a la estampa y por haber hecho un ramillete de tan fragantes flores, dignas de su buen gusto y mejor empleo. E n este libro, fol. 30, en (la fbula de Atalante de Cspedes, en la copla 7, dice a s : "es constelacin su rostro es tal que habr quien disculpe bellas envidias de V e n u s : cuando sus circuios hurte." L a duda que se ofrece es en averiguar que circuios sean estos, y con eso dar verdadero sentido a la copla; y aunque se han hecho varios discursos, ninguno me cuadra hasta tener el desengao de V . Pd., que siempre sera lo cierto y lo ms acendrado, y asi le suplico me responda su parecer, a quien siempre tengo de seguir, y l e guard el Cielo.

BALTASAR

GRACIN

73
advierte

D e esta su casa. Agosto 15, 1654. Del Marques de San Felices". (Latassa que en el original la firma solamente es de mano del Marqus). (8) (9) (10) V e r Apndice I, carta V e r Apndice I, carta 28. 29. 30.

V e r Apndice I, carta

( 1 1 ) E n una nota de sus Memorias (tomo I, p. 12), Latassa dice que entre las cartas de Andrs a Lastanosa hay una dirigida a este ltimo por Martn Miguel Navarro, "hijo y cannigo de Tarazona, celebre literato", donde escribe: "Cuando V m . se sirva de favorecerme con sus cartas o papeles, no los encamine por la Compaa, porque los Padres las abren cuantas llegan a sus manos, desde que trat con una persona que les es contraria, y pues V m . escribe al seor Francisco de Gmez, y al doctor Andrs, vendrn seguras en sus pliegos... Tarazona, 3 de mayo de 1643", (12) (13) (14) (15) (16) (17) (18) (19) V e r Apndice I, cartas 31, 32 y 33. V e r Apndice I I I , V e r Apndice III, V e r Apndice I I I , carta 24.

carta 16. carta 20.

V e r Apndice I I I , cartas 27 y 28. V e r Apndice I I I , carta 29. 26. 15.

V e r Apndice I I I , carta V e r Apndice I I I , carta

(20) Sobre la estancia de Gracin en Tarazona no tenemos otros testimonios que los de Latassa y Sommervogel (Bibliothque des ecrivains de la Compagnie de Jess). He podido constatar que en el mes de diciembre de 1658 no se menciona a Gracin ni en el registro de defunciones de la catedral de Tarazona (San Miguel), ni en el de la iglesia de la Magdalena, antigua Catedral. L a casa de los Jesutas, hoy transformada en hospicio, estaba situada en la jurisdiccin de San Miguel. L a fecha de la muerte de Gracin nos es conocida solamente por la inscripcin del retrato de Calatayud. (21) "Y ltimamente injurias a tu mayor amigo Salastano, pues entre los prodigio de su casa no cuentas la cueva de cristal, ni el arte de ejecutar testamentos para hacer fabricas prodigiosas quien no tiene blanca". Crtica, ps. 176-177. (22) (23) (24) V e r Apndice I I I , V e r Apndice I I I , carta 19. carta 32. 33.

V e r Apndice I I I , carta

C A P I T U L O VII
Lista de las obras Selvas de Gracin. Obras Obras desaparecidas. religiosas. Las

del Ao.

AS obras de Gracin de que hemos tenido ocasin de hablar al relatar su vida son en nmero de siete: El Hroe (1637); El Poltico Fernando (1640); El Arte de Ingenio (1642), editado de nuevo en
1648 bajo el ttulo Agudeza y Arte de Ingenio; El Discreto (1646); el Orculo manual (1647), El Criticn (1651-1653-1657) y El Comulgatorio

(1655). Compuso stas solamente? Dej manuscritos que las circunstancias le impidieron publicar? Tal es la cuestin que suscita el prlogo de Lastanosa, puesto en el comienzo de El Discreto. Afirma, en efecto, que este libro es el cuarto de una serie de doce obras que aparecern sucesivamente (1). Vuelve sobre este aserto en el Aviso al Lector, del Orculo manual, que presenta como la sustancia de doce Gracianes (2). Cules eran, pues, las ocho obras que faltaban publicar despus del Discreto? Lastanosa cita dos, de las que anuncia su prxima aparicin: un Atento y un Galante. El Atento deba de estar muy adelantado; el cannigo Salinas, en el soneto acrstico del Discreto, habla de l como si su impresin fuese inminente:
Atento ya el Varn, Varn perfeto, Corra en la prensa con veloz carrera.

El mismo Gracin lo menciona por tres veces en su Discreto (3). La obra no estaba acabada, porque el autor declara que aun trabajaba en ella. Cuanto al Galante, no se trata de l en ninguna parte. Se puede, no obstante, ante la afirmacin tan clara de Lastanosa, tenerlo en cuenta. Las seis primeras obras seran, p o r

76

ADOLPHE

COSTER

t a n t o : El Hroe, El Poltico, el Arte de Ingenio, El Discreto, El Atento y El Galante. C o n o c e m o s s o l a m e n t e el t t u l o d e las o t r a s seis? Si se a d m i t e q u e el Orculo, las t r e s p a r t e s del Criticncontndolas por s e n d a s o b r a s y El Comulgatorio e s t n incluidas en el n m e r o , y si se a a d e el p o e m a Las Selvas del Ao, p u b l i c a d o p o r p r i m e r a v e z e n la e d i c i n d e las O b r a s c o m p l e t a s d e G r a c i n en 1700, se llega al t o t a l b u s c a d o . Bien e n t e n d i d o q u e n o se d e b e c o l o c a r e n t r e las o b r a s a n u n c i a d a s p o r L a s t a n o s a la Agudeza y Arte de Ingenio (1548), q u e slo es u n a r e f u n d i c i n del Arte, d e 1642. Fcil es c o m p r e n d e r q u e n o d e b e m o s c o n t a r as. El Orculo, c o m o se h a v i s t o , e s t p r e s e n t a d o c o m o e p t o m e d e los d o c e G r a c i a n e s , y n o c o m o t r a t a d o p a r t i c u l a r . N o se p u e d e incluir en el t o t a l d e L a s t a n o s a . C u a n t o al Criticn, r e p r e s e n t a t r e s o b r a s ? S e g u r a m e n t e n o , p o r q u e es manifiesto, si n o s a t e n e m o s al p r e f a c i o (4) d e la p r i m e r a p a r t e , q u e G r a c i n n o p e n s d a r a la o b r a la e x t e n s i n q u e a l c a n z en la c o n t i n u a c i n : slo t u v o i n t e n c i n d e ofrecer u n a s e g u n d a p a r t e , q u e h a b r a c o n t e n i d o , sin d u d a , las d o s l t i m a s e s t a c i o n e s d e la vida, en a r m o n a c o n la p r i m e r a , q u e c o m p r e n d a la P r i m a v e r a y el E s t o . A d m i t i e n d o , p u e s , q u e c a d a t o m o p u d o c o n t a r s e p o r u n i d a d , el Criticn n o r e p r e s e n t a r a sino d o s . El Comulgatorio n o p a r e c e , c o n m a y o r m o t i v o , q u e d e b e e n t r a r en la lista. En e f e c t o : G r a c i n declara h a b e r l o c o m p u e s t o p o r c a u s a d e u n v o t o , h e c h o en m o m e n t o d e grave p e l i g r o . E s t e , s e g n t o d a apariencia, n o p u d o ser o t r o q u e el q u e c o r r i en el e j r c i t o d e Legans en 1646, es decir, c o n p o s t e r i o r i d a d a la a p a ricin del Discreto. El Comulgatorio v e n d r a , p o r t a n t o , a a a d i r s e a las o t r a s d o c e o b r a s , p e r o sin f o r m a r p a r t e del g r u p o . S u r g e , a d e m s , o t r a dificultad, p o r q u e al fin del prefacio, el a u t o r a n u n c i a q u e si la o b r a g u s t a , d a r p r o n t o o t r a s o b r e la p r e c i o s a m u e r t e del J u s t o (5). R e s p e c t o d e Las Selvas del Ao, s o n apcrifas; d e h a b e r s i d o d e b i d a s a la p l u m a d e G r a c i n , n o las h a b r a c o n t a d o en el n m e r o d e sus o b r a s , p u e s d e c l a r a b a q u e el h o m b r e d i s c r e t o p u e d e e s c r i b i r u n v e r s o , p e r o se a b s t e n d r d e h a c e r d o s (6). H a y q u e resignarse, p o r t a n t o , a d e s c o n o c e r el t t u l o d e las o b r a s p e r d i d a s d e G r a c i n . M a s , en rigor, se h a n p e r d i d o ? C r e o

BALTASAR

GRACIN

77

q u e n o : existieron en el e s t a d o d e simples p r o y e c t o s , y , a lo q u e p a r e c e , n o l o g r a r o n f o r m a . A d e m s , e s t e n m e r o d o c e , no es tambin sospechoso? No debemos considerarlo c o m o indetermin a d o , en v e z d e darle v a l o r p r e c i s o ? La p r u e b a d e q u e estas o b r a s n o existieron p a r e c e d e d u c i r s e d e la m e n c i n p o r L a s t a n o s a , d e las o b r a s d e G r a c i n q u e p o s e a e n su b i b l i o t e c a en 1662. E n u m e r a las q u e c o n o c e m o s y existen, m a s n o a l u d e a o b r a s inditas d e s u a u t o r p r e d i l e c t o (7); p u e d e c o n c l u i r s e q u e n o existan. C m o s u p o n e r , en e f e c t o , q u e L a s t a n o s a , g u a r d a d o r d e los m a n u s c r i t o s d e G r a c i n , y a q u e s t e n o p o d a , c o m o se h a o b s e r v a d o , c o n s e r v a r n a d a en s u celda, en la q u e se hacan f r e c u e n t e s p e s q u i s a s , n o les diese, d e s p u s d e la m u e r t e del a u t o r , u n p u e s t o d e h o n o r en s u librera? N o h a y , a l o q u e p a r e c e , e s p e r a n z a d e v e r a p a r e c e r algn da un escrito indito de Gracin. A n t e s d e e n t r a r en el e s t u d i o d e las o b r a s q u e p o s e e m o s , p r o c e d e e x a m i n a r r p i d a m e n t e la c u e s t i n d e la a u t e n t i c i d a d d e las Selvas del Ao a q u e a c a b a m o s d e aludir. S o m m e r v o g e l las m e n c i o n a en e s t o s t r m i n o s : Selvas del Ao. A D . D i e g o d e Sierra y Foncillas. En Barcelona: P o r A n t o n i o Lacavallera. A o d e 1668. En 4 . , d e 8 hojas. N o c o n o z c o e s t e i m p r e s o . P e r o , si la fecha es e x a c t a , a p a r e c i diez a o s d e s p u s d e la m u e r t e d e Gracin. Las Selvas f u e r o n i m p r e s a s p o r p r i m e r a v e z , c o n las o t r a s o b r a s d e G r a c i n , en la e d i c i n d e Barcelon a , 1700. N i c o l s A n t o n i o n o h a b l a d e ese p o e m a . Latassa lo cita c o m o p u b l i c a d o p o r v e z p r i m e r a en la e d i c i n d e las o b r a s c o m p l e t a s d e Barcelona, 1734, en casa d e J o s Gailart, bajo el t t u l o Selvas de todo el ao en verso. P e r o e s t a indicacin es falsa, c o m o a c a b a d e v e r s e , y p r u e b a s o l a m e n t e q u e Latassa n o t u v o referencia p r e cisa d e esta o b r a . En s u o p s c u l o s o b r e Gracin, Lin dice q u e existe u n m a n u s c r i t o d e e s t e p o e m a en la Biblioteca N a c i o n a l d e M a d r i d , bajo el t t u l o Selvas de los cuatro tiempos del Ao. Por uno de la Compaa. P e r o n o h e p o d i d o e n c o n t r a r el v o l u m e n (8). Q u i n t a n a lo m e n c i o n a sin d u d a r d e q u e sea d e G r a c i n , y t r a t a c o m o se m e r e c e n las e s t r o f a s q u e cita (9). El D i e g o d e Foncillas a q u i e n va d e d i c a d o el p o e m a p a r e c e q u e fu u n j u e z , d e d a r c r d i t o a los v e r s o s del p r i n c i p i o :

78

ADOLPHE

COSTER

Treguas da pues el hertico bullicio Del excelso Arepago, Y al seco y metafsico ejercicio de ese augusto liceo que el ingenio divino igualmente lo eleva y lo contrasta, pues cuanto ms le aguza, ms le gusta. C u a n t o al a u t o r d e la o b r a , a c a s o fu p o e t a t r g i c o , a j u z g a r p o r los siguientes v e r s o s del c o m i e n z o : Desnudo el pie de su coturno de oro, (Si lo alcanzo jams) desciende agora, Recoleta mi musa, al vulgar zueco. Vers a mi Melpmene salvaje. Serrana de tu sierra, (10) Menospreciar al trgico solare de los cultos teatros. T o d o e s t o n o p a r e c e c o n v e n i r a G r a c i n , q u e n o s a b e m o s cultivase n u n c a la m u s a t r g i c a . El p o e m a c o m i e n z a p o r u n c o r t o e x o r d i o , al q u e siguen c u a t r o c a n t o s en los cuales, en f o r m a h u m o r s t i c a , el a u t o r h a c e desfilar las c u a t r o e s t a c i o n e s , c o m e n z a n d o p o r el I n v i e r n o y t e r m i n a n d o p o r el O t o o . Si fuesen d e l, e s t o s v e r s o s inspidos h o n r a r a n p o c o a G r a c i n . C l a r o q u e s t a n o sera r a z n b a s t a n t e p a r a denegarle la p a t e r n i d a d . P e r o , si p e n s a m o s en q u e h a b a fallecido h a c a diez a o s c u a n d o la o b r a fu i m p r e s a , y q u e esta p u b l i c a c i n se h i z o sin m e d i a r L a s t a n o s a , q u e en p a r t e alguna a l u d e a tales v e r s o s , n o p r o c e d e d u d a r d e la f a l s e d a d d e la a t r i b u c i n . Es lgico c o m e n z a r el e s t u d i o crtico d e G r a c i n p o r las o b r a s ms relacionadas con su profesin. H e m o s t e n i d o o c a s i n , al referir s u v i d a , d e sealar sus t r i u n fos o r a t o r i o s , a lo q u e p a r e c e i n i n t e r r u m p i d o s . Ya en 1640, d e c r e e r a s u c o m p a e r o el P a d r e H o r t i g a s , los t e m p l o s n o p o d a n c o n t e n e r a la m u l t i t u d c o n g r e g a d a p a r a e s c u c h a r l e , y la i n s c r i p cin d e C a l a t a y u d afirma q u e en las misiones a r r a n c lgrimas al a u d i t o r i o . N i n g u n o d e e s t o s s e r m o n e s ha l l e g a d o h a s t a n o s o t r o s . A c a s o n o d e b a m o s l a m e n t a r l o : las m u e s t r a s d e s e r m o n e s q u e d a e n s u Agudeza, q u e e n c u e n t r a a d m i r a b l e s , h a c e n c o n c e b i r j u s t o r e -

BALTASAR

GRACIAN

79

celo del mal g u s t o q u e d e b i d e viciar los s u y o s , c o m o l o s q u e p r o p o n e p o r m o d e l o s . El a r t i s t a u n p o c o t e a t r a l q u e i n v e n t a u n a r d i d p a r a a t r a e r a los v a l e n c i a n o s a la c t e d r a s a g r a d a , y t u v o t a n mal r e s u l t a d o , sirva d e p r u e b a . A d e m s , h u b i e r a s i d o p r e c i s o u n genio s u p e r i o r p a r a resistir a la c o r r u p c i n general d e la e l o c u e n c i a s a g r a d a . En 1657, el G e n e r a l d e los J e s u t a s j u z g o p o r t u n o r e c o m e n d a r a P i q u e r c u i d a s e q u e los n o v i c i o s , e n s u s ejercicios d e p r e d i c a c i n , n o se sirviesen d e lenguaje e x t r a o r d i n a r i o y v a n o ; r e c o m e n d a c i n e x t e n s i v a a los P a d r e s p r e d i c a d o r e s , p o r q u e a l g u n o s m e r e c e n ser c o r r e g i d o s en e s t e r e s p e c t o (11). G r a c i n hara s e g u r a m e n t e c o m o los o t r o s . C i e r t a m e n t e , d e b i d e s p l e g a r t o d a s las gracias d e s u e s p r i t u , vaciar el arsenal d e sus a g u d e z a s , n o t a n t o p a r a d e s l u m b r a r el a u d i t o r i o c o n f r e c u e n c i a m o d e s t o c o m o p o r satisfacer s u p r o p i o g u s t o . M a s , c o m o h a s i d o s e a l a d o c o n j u s t e z a , e s t a s sutilezas q u e n o s p a r e c e n i n s p i d a s , o d i o s a s o e s c a n d a l o s a s , a m e n u d o hacan v e r t e r t o r r e n t e s d e lgrimas sinceras (12). El o r a d o r , q u e h a b l a b a a n t e u n a u d i t o r i o a n i m a d o d e fe a b s o l u t a , n o e x p e r i m e n t a b a el d e s e o d e d i s c u s i o n e s teolgicas (13), q u e en definitiva n o lograran o t r o r e s u l t a d o q u e t u r b a r las conciencias t r a n q u i l a s , d e s p e r t a r en las almas la d u d a o el e s p r i t u d e e x a m e n q u e la p r e c e d e . P r o f u n d a m e n t e c r e y e n t e , ofreca a D i o s el h o m e n a j e d e sus e s f u e r z o s d e m a l g u s t o , y s u s o y e n t e s lo saban; le p a r e c a q u e c u a n t o m a y o r e r a el t r a b a j o del p r e d i c a d o r , t a n t o m s m e r i t o r i o era el servicio r e n d i d o a D i o s , y los o y e n t e s e x p e r i m e n t a b a n satisfaccin m s p r o f u n d a c u a n d o l lo crea m e n o s c o m p r e n s i b l e . N o se p u e d e j u z g a r d e e s t a e l o c u e n c i a p o r las c o s t u m b r e s o ideas a c t u a l e s , ni p o n e r en d u d a q u e G r a c i n p r e d i c s e g n la m o d a d e s u t i e m p o , p e r o s i e m p r e m o s t r a n d o en c i e r t o s pasajes la originalidad, la f e c u n d i d a d d e s u espritu, y la e x t e n s i n d e s u c u l t u r a i n t e l e c t u a l . A d e m s , no h a d i c h o en algn l u g a r q u e nadie d e b e ser j u i c i o s o s o l a m e n t e ? Lo q u e e q u i v a l e a afirmar, en f o r m a m s familiar, q u e h a y q u e ser h o m b r e d e s u t i e m p o . La sola o b r a d e c a r c t e r religioso, a p a r t e la Predicacin fructuosa, d e q u e fu n i c a m e n t e e d i t o r , es el m a n u a l d e p i e d a d i n t i t u l a d o El Comulgatorio, e s c r i t o , c o m o se h a d i c h o , a n t e s del m e s d e o c t u b r e d e 1653. El t t u l o e x a c t o es:

30

ADOLPHE COSTER

El / Comulgatorio, / Contiene / Varias Meditaciones, / para que los que frequentan la / sagrada Comunin, puedan / prepararse, comulgar, / y dar gracias. / Por / El P. Baltasar Gracin / de la Compaa de Iess, Letor / de Escritura, / Dedicado / A la excelentsima Se / ora D. Elvira Ponze de Len, / Marquesa de Valdueza, y / Cama / rera mayor de la Reyna nues / tra Seora. / Con licencia. En Zaragoza, Por Iun de / Ybar, en la Cuchillera, Ao 1655. (14) La obra contiene cincuenta meditaciones, cada una dividida en cuatro puntos: el primero para prepararse, el s e g u n d o para c o mulgar, el tercero para sacar p r o v e c h o de la c o m u n i n y el cuart o para dar gracias. Estas meditaciones versan sobre asuntos varios t o m a d o s de la Sagrada Escritura, t a n t o del A n t i g u o c o m o del N u e v o T e s t a m e n t o . N a d a hay que objetar sobre el f o n d o de la materia, que d e n o t a piedad sincera, sensata y prctica; el estilo solamente p u e d e suscitar algunos reparos. Gracin se jacta de haber empleado el de s u t i e m p o (15), y esta afirmacin es exacta. A u n q u e m e n o s d e f o r m a d o que el de sus restantes tratados, enc o n t r a m o s en l las huellas de mal gusto que recuerdan al destinatario de la carta infernal. Alegar d o s que deslucen una obra tan estimable. Gracin, a pesar de la severidad del asunto, no se priva de jugar c o n el v o c a b l o : as, en la meditacin XXIV (16), escribe: se c o m e el juicio el que sin l c o m e en esta mesa, t o m a n d o el v o c a b l o juicio en los sentidos de c o n d e n a c i n y discernimiento. La meditacin XVI es u n m o d e l o perfecto de falta de g u s t o . El autor compara el b a n q u e t e eucarstico a un festn en el que se da a l o s c o n v i d a d o s la lista para elegir manjares; y c o m o esta lista va designada por la palabra memoria>, por un procedimiento q u e n o hubiera d e s d e a d o Fray Gerundio, pretende apoyarse en el t e x t o de la Sagrada Escritura: Memoriam feci mirabilium suorum, para mostrar que el mismo D i o s da la lista de su banquete: Aqu se sirve un cordero de leche virginal, sazonado al fuego de su amor: Oh qu regalado plato! Aqu un corazn enamorado de las almas: Oh qu comida tan gustosa! Una lengua, que aunque de s mana leche y miel, pero fu aleada con hil y con vinagre: mira que la comas de buen gusto, pues unas manos y unos pies traspasados con los clavos, no son de dejar: ve desta suerte ponderando lo que comes, y repartiendo la devocin (17).

BALTASAR GRACIN

81

Esta p i e d a d g a s t r o n m i c a repele; p e r o n o h a y q u e o l v i d a r q u e lo q u e nos p a r e c e e n o j o s o en estas i m g e n e s e x c e s i v a m e n t e materiales n o llamara la a t e n c i n en m o d o a l g u n o a los c o m p a t r i o t a s del a u t o r , c u y o t e m p e r a m e n t o a p e n a s se a c o m o d a b a a las p u r a s a b s t r a c c i o n e s . La p a l a b r a c o n q u e t e r m i n a el pasaje q u e a c a b o d e citar es significativa a e s t e r e s p e c t o : r e p a r t i e n d o la d e v o c i n , es decir, n o b u s q u e s s e p a r a r t e d e la t i e r r a p a r a e l e v a r t e h a s t a el d o m i n i o d e los e s p r i t u s p u r o s , p e r o h a z d e s c e n d e r el e s p r i t u h a s t a la tierra; dale u n a s u b s t a n c i a , u n a f o r m a , u n c u e r p o sensible y tangible. A p e s a r d e e s t o s r e p a r o s , el t r a t a d i t o d e G r a c i n d e b i d e lograr singular f o r t u n a .

NOTAS DEL CAPITULO VII


( 1 ) " E l cuarto (que es calidad) de los trabajos de un amigo, doy al lucimiento. Muchos faltan hasta doce, que aspiran a tanta emulacin". A los lectores. " N i n g u n o pues de los que le preceden juzgara que le espanta: si los que le siguen, especialmente un Atento y un Galante, que le vienen ya a los alcances y le han de pasar a non plus ultra". Ibidem. (2) " U n a cosa me has de perdonar y epitome de aciertos del vivir. El ofrecerte Orculo. A l Letor. otra agradecer. E l llamar Orculo a este de un rasgo todos los doce Gracianos..."

(3) " Y con esto, vamos uno a su Historia, digo a la Zaragoza Antigua... y yo a mi filosofa del Varn atento". Discreto, V I I I , p, 149. "Gran leccin es esta del saberse hacer estimar, de saber vender una eminencia, afectando el encubrirla para conservarla y aun aumentarla con el deseo; que en los avisos al Varn Atento se discurrir con enseanza". Ibidem, X I , p. 199. " B i e n es verdad, que el varn sabio ha de ir detenindose, y mas donde no conoce; entra con recato sondando los fondos, especialmente si presiente profundidad; como lo encargaremos en nuestros Avisos al Varn Atento". Ibidem, I I , ps. 33-34. (4) " H e dividido la obra en dos partes, treta de discurrir lo penado, dejando siempre picado el gusto, no molido. Si esta primera te contentare, te ofrezco luego la segunda, ya dibujada, ya colorida; pero no retocada, y tanto mas critica cuanto son mas juiciosas las otras dos edades de quienes se filosofa en ella". Criticn. A quien leyere. (5) "Hice voto en un peligro de la vida de servir al A u t o r della con este t o m o . S i este te acertare el gusto, te ofrezco otro de oro pues de la preciosa muerte del justo con afectuosos coloquios, provechosas consideraciones y devotas oraciones para aquel trance". Comulgatorio, A l Letor. (6) " C o n todo eso, ni fue tan ignorante que no inconsiderado que hiciese dos". Discreto, X X V , p. 466. supiese hacer un verso, ni tan

(7) " L a s obras todas de la gloria de nuestro siglo, el muy docto Baltasar Gracin, las cuales son el Hroe, el Poltico, el Discreto, el Orculo manual, la Agudeza o arte de Ingenio, tres tomos del Criticn, el Comulgador". Mas datos, p. 1 1 3 . (8) Lin da esta referencia para el manuscrito: ginas, ps. 167-195", sin indicar la signatura. " V a r i a s poesas, en 4., 248 p-

(9) " E s t e mismo Gracian es el que compuso un poema descriptivo sobre las estaciones con el titulo de "Selvas del A o " ; el primero, segn creo, que se ha escrito en Europa sobre este asunto, y sin duda alguna el peor. Para muestra de su estilo y de la risible degradacin a que haba llegado la poesa, bastaran los versos siguientes sacados de la entrada del esto. "Despus que en el celeste anfiteatro El ginete del da Sobre Flegetonte toreo valiente Al luminoso toro Vibrando por rejones rayos de oro Aplaudido sus suertes El hermoso espectculo de estrellas. Turba de damas bellas Que a gozar de su talle alegre mora Encima los balcones de la A u r o r a : Despus que en tan singular metamorfosi, Con talones de plumas Y con cresta

BALTASAR GRACIN

83

de fuego, A la gran multitud de astros lucientes Gallinas de los campos celestiales Presidio gallo el boquirubio Febo, Entre los pollos del tindario huevo. No hay mas que ver, ni mas que decir: todo el poema esta escrito de este modo brbaro y ridculo: y es una prueba tan evidente y triste de que ya no quedaban principios ningunos de imitacin, ni vestigios de elocuencia". Quintana: Poesas selectas castella, nos, t. I. (Jos M. Blecua se inclina a creer que fu un doctor, Juan Francisco Ginovs, cura de la parroquial de San Pablo, de Zaragoza, el autor de estas Selvas de todo el ao en verso. V. su edicin del Cancionero de 1628. (Madrid, C. S. de I. C , 1945), ps. 20 y 6 5 1 . N. del T.) (10) (11) Ntese la alusin al nombre de Sierra y Foncillas. Ver Apndice I I I , carta 22. Predicatori italiani del Seicento e il gusto spagnuolo, 1899,

(12) Ver B. Croce: I pgina 8.

(13) En su Hroe, p. 22, escribe: "Lo suave de un discurso plausible recrea el alma, lisonjea el oido, que lo seco de un concepto metafisico los atormenta y enfada". (14) Licencia de Diego de Alastuey, "Provincial de la Compaa de Iesus en la Provincia de Aragn... En Calatayud: a 2 del mes de Febrero de 1655". "Damos licencia para que se imprima. En Zaragoza a 10 de Abril de 1655. D. Sala V. G. y Off.: Exea, Regent." Dedicatoria. Al Letor. (8. reducido de 399 pginas, una pgina de erratas y 8 hojas). (15) (16) "El estilo es el que pide el tiempo". Al Punto 3. Letor.

(17) "Acostumbrase en los convites ir descubriendo los platos para que los convidados vayan eligiendo conforme a su gusto, y comiendo al sabor de su paladar; pero cuando es un suntuoso banquete, en que se sirven muchas y exquisitas viandas, dsele a cada uno de los convidados una memoria de todos, para que sepan lo que han de comer y guarden el apetito para el plato, que llaman suyo, del que gustan mas, para que vayan repartiendo las ganas y se logre todo con sazn. Oh tu, que te sientas hoy al infinito regalado banquete, que celebra el poder del Padre, que traza la sabidura del Hijo, que sazona el fuego del Espritu Santo: advierte que estn cubiertos los preciosos manjares, entre accidentes de pan: llegue tu fe, y vayalos descubriendo, y tu registrando para que sabiendo lo que has de comer, lo sepas mejor lograr. Un memorial se te dar de las milagrosas viandas: Memoriam fecit mirabilium suorum: lelo con atencin y hallaras que dice: aqui se sirve un cordero de leche virginal, sazonado al fuego de su amor: Oh que regalado plato! Aqui un corazn enamorado de las almas: Oh que comida tan gustosa! Una lengua, que aunque de si mana leche y miel; pero fue aeleada con hil y con vinagre: mira que la comas de buen gusto, pues unas manos y unos pies traspasados por los clavos, no son de dejar: ve desta suerte ponderando lo que comes, y repartiendo la devocin". Ps. 124-126.

C A P I T U L O
Obras polticas. El Hroe. Fuentes.

VIII
Doctrina. Teora Hroe de

Texto.
Objeto

la Fortuna.

de El

A p r i m e r o b r a poltica d e G r a c i n , t a m b i n s u p r i m e r l i b r o , fu El "Hroe, p u b l i c a d o , c o m o q u e d a d i c h o , en 1637 (1). E s t a p r i m e r a edicin h a d e s a p a r e c i d o ; acaso n u n c a se p u s o a la v e n t a . L a s t a n o s a , q u e la p u b l i c , p a r e c e q u e , en e f e c t o , d i s t r i b u a g e n e r o s a m e n t e las o b r a s q u e m a n d a b a imprimir: as, la relacin q u e h i z o d e s u M u s e o , a u n q u e t i r d o s mil ejemplares, q u e d a g o t a d a en v i d a suya, p u e s es p o c o verosmil q u e lo fuese p o r los c o m pradores. La p r i m e r a e d i c i n accesible p a r a n o s o t r o s lleva el t t u l o guiente: si-

El H r o e / de / L o r e n z o / G r a c i n / Infanzn. / En esta Segunda Impression / nuevamente corregido. / C o n licencia, / En Madrid, Por D i e g o D a z , Ao M D C X X X I X ( 2 ) .

N o t e m o s , d e p a s o , q u e el t t u l o da esta e d i c i n c o m o s e g u n d a , lo q u e confirma q u e la d e 1637 fu la p r i m e r a . Va d i r i g i d a p o r P e d r o d e Q u e s a d a a J u a n Bautista Brescia, P r o t o n o t a r i o Apostlico. N o he p o d i d o encontrar datos sobre ninguno de est o s personajes; es p o c o verosmil q u e se t r a t e del c a r m e l i t a c a n a rio P e d r o d e Q u e s a d a , s e g n N i c o l s A n t o n i o , m a e s t r o d e T e o l o ga q u e vivi m u c h o t i e m p o en Sevilla, d o n d e m u r i en 1661. N o s es c o n o c i d o bajo d o s f o r m a s (3), u n a d e las cuales d e b e d e ser u n a limitacin d e la o t r a , q u e difieren slo en detalles t i p o grficos. Si se la c o m p a r a c o n el m a n u s c r i t o d e M a d r i d , se o b s e r v a n m u c h a s l e c c i o n e s d i f e r e n t e s , p e r o i n t e r e s a n s o l a m e n t e , en g e neral, p o r el estilo. P u e d e , p o r t a n t o , servir d e b a s e a u n e s t u d i o c r t i c o , c o n la a y u d a del m a n u s c r i t o . Q u e n t i e n d e el a u t o r p o r Hroe? N o es el s e m i d i s d e l o s

86

ADOLPHE

COSTER

antiguos, ni el vidente de Carlyle, conductor de pueblos, que lleva a los caminos de la verdad, ni el superhombre de Nietzsche, ante el cual desaparecen los intereses o los derechos de los hombres vulgares, ni aun el hombre que se sacrifica noblemente por una causa grande: su Hroe es el gran hombre, pero el de buen xito, que, por sus escritos (4), por su virtud, sobre t o d o por sus hazaas o por su poltica, adquiere renombre eterno. Acaso ha nacido en el trono; pero si es rey por mrito, es ventaja, una perfeccin mayor (5). El autor pasa revista sucesivamente a veinte cualidades que constituyen el Hroe; les da el nombre de Primores o excelencias. El primero consiste en no traslucir los lmites de su capacidad. La mitad vale ms que el todo, ha dicho Pittacus. N o dejando ver sino parte de su valer, dar lugar a creer que es infinito. Que todos te conozcan, dice Gracin a su discpulo; que nadie te abarque (6). El silencio puede servir al objeto; pero ser til, sobre t o d o , para ocultar los sentimientos que no basta reprimir. Saber callar es ciencia indispensable, y se puede justamente calificar de necio, no al que comete una necedad, sino al que, habindola cometido, no la sabe ahogar en el silencio (7). El Hroe debe tener juicio seguro, servido por un espritu pronto y sutil, cuya vivacidad se manifestar no slo en palabras, sino en acciones espirituales (8). Ser magnnimo, capaz de afrontar sin desmayo los mayores peligros, o de perdonar sin violencia a sus enemigos (9). Su gusto seguro le har distribuir la alabanza con justeza y sin exceso (10). C o m o es imposible sobresalir en t o d o , hay que escoger entre sus cualidades aquellas que lo destaquen ms; pero es intil, y aun nocivo, sobresalir en pequeas cosas, aunque importa salir bien; en efecto, aade finamente Gracin, quedarse en el justo medio en estas materias confirma la universalidad; y pasar a eminencia desacredita (11). El Hroe sabr de t o d o , pero no lo practicar t o d o . Es, adems, de capital importancia buscar un gnero de excelencia del que no haya precedente. El sucesor de un prncipe guerrero no aspirar a la gloria militar. As, al belicoso Carlos V sucedi el poltico Felipe II; Velzquez, desesperanzado de superar la perfeccin de Rafael y Tiziano, se lanz a pintar a grandes tra-

BALTASAR GRACIN

87

z o s (12). I m p o r t a m e n o s elegir e m p r e s a s q u e a t r a e n el a p l a u s o y n o el o d i o ; en e s t e p u n t o , el p r n c i p e g u e r r e r o t i e n e m s p r o b a b i l i d a d d e ser f a m o s o q u e el j u s t i c i e r o (13). P e r o , s o b r e t o d o , el H r o e d e b e r b u s c a r s u c u a l i d a d d i r e c t o r a (14) y c o n o c e r t a m b i n s u f o r t u n a ; s e g n la sienta f a v o r a b l e o a d v e r s a , p e r s e v e r a r o se retirar; e v i t a r t a m b i n la v e c i n d a d d e los q u e la s u e r t e p e r s i g u e , p a r a a c e r c a r s e a q u i e n e s f a v o r e c e (15); p e r o se a b s t e n d r d e a b u s a r d e su v e n t u r a , y sin a g u a r d a r a q u e se v u e l v a c o n t r a l, i m i t a r al j u g a d o r a f o r t u n a d o , q u e n o e s p e r a u n a p r i m e r a p r d i d a p a r a l e v a n t a r s e d e la m e s a (16). Es p r e c i s o s a b e r g a n a r s e los c o r a z o n e s (17), y p a r a e s t o s a z o n a r las a c c i o n e s y las p a l a b r a s d e gracia n a t u r a l , q u e G r a c i n d e n o m i n a despejo, s o b r e la cual h a b r e m o s d e insistir (18); p o s e e r a u t o r i d a d m o r a l (19); s a b e r c o n q u i s t a r la simpata d e los g r a n d e s h o m b r e s y s e n t i r s e a t r a d o p o r ellos. D e e s t a s d o s f o r m a s d e s i m p a t a , la p r i m e r a e s p e c i a l m e n t e es p r o p i a del H r o e (20). H a y q u e c o m e n z a r p o r golpes d e e f e c t o , p e r o s a b e r s u p e r a r los en a d e l a n t e (21); n o m o s t r a r n u n c a afectacin; n o d e j a r d e s c u b r i r el a r t e s u p r e m o (22). Es n e c e s a r i o p r o p o n e r s e u n m o d e l o , para intentar sobrepujarlo; y Gracin declara a este p r o p s i t o q u e el t i p o d e H r o e es Felipe IV (23). D e s p u s viene u n a c u a l i d a d d e p a r a d o j a , q u e c o n s i s t e en afect a r u n a ligera i m p e r f e c c i n ; es u n a satisfaccin q u e se d a a los e n v i d i o s o s ; p e r o , a a d e e s p i r i t u a l m e n t e el a u t o r , e s t e c o n s e j o a p e n a s es n e c e s a r i o , y n o es m e n e s t e r a r t e d o n d e b a s t a la n a t u r a l e z a ; el m s p e r f e c t o p r e s e n t a s i e m p r e , a u n sin q u e r e r , alguna p r e s a a la c r t i c a (24). En fin, n o o l v i d n d o s e d e q u e es s a c e r d o t e , G r a c i n r e c u e r d a al H r o e q u e la excelencia p r i m o r d i a l es la s a n t i d a d (25). A e s t o s c o n s e j o s , e x p r e s a d o s en f o r m a concisa y o b s c u r a , d e p r o p s i t o , en lenguaje e x t r a o r d i n a r i o p l a g a d o d e n e o l o g i s m o s y c o n s t r u c c i o n e s a n o r m a l e s , se r e d u c e la d o c t r i n a del H r o e . P e r o , p u e d e llamarse c o n s e j o s a lo q u e n o es, en s u m a , m s q u e u n a s e rie d e c o m p r o b a c i o n e s ? El H r o e d e b e p o s e e r , en e f e c t o , las c u a l i d a d e s q u e e n u m e r a G r a c i n ; p u e d e adquirirlas? S e g u r a m e n t e n o . As, el a t r a c t i v o p e r s o n a l es u n d o n ; la s u e r t e , o t r o ; se p u e d e d e c i r o t r o t a n t o d e t o d a s las c u a l i d a d e s p r e s e n t a d a s c o m o esenciales p a r a el x i t o del H r o e ; y , sin e m b a r g , h a y o t r a s , d e

88

ADOLPHE

COSTER

las q u e n o h a b l a G r a c i n , sin las cuales n o h a y v e r d a d e r o gran h o m b r e , q u e p u e d e n a d q u i r i r s e , a saber: v o l u n t a d y p e r s e v e r a n c i a . En c a m b i o , la idea d e q u e la f o r t u n a , la s u e r t e , la b u e n a e s trella, d e s e m p e a n u n p a p e l p r e p o n d e r a n t e en el x i t o , r e a p a r e c e a c a d a i n s t a n t e en la p l u m a d e G r a c i n , q u e , p o r lo d e m s , t o m a m u l t i t u d d e e x p r e s i o n e s del v o c a b u l a r i o d e j u g a d o r e s y t a h res (26), y f o r m u l a el a f o r i s m o t o d o h r o e t i e n e p o r p a d r i n o s el valor y la f o r t u n a (27). E s t a t e o r a d e la f o r t u n a es a c a s o la p a r t e m s original del Hroe. Parece i n s p i r a d a en el c a p t u l o XXV del Prncipe, d e M a q u i a v e l o , d o n d e s t e e x a m i n a lo q u e p u e d e la f o r t u n a en las c o s a s h u m a n a s , y en q u m e d i d a se la p u e d e e s t o r b a r (28). M a q u i a velo n o a d m i t e la s o b e r a n a d e la f o r t u n a ; e s t o e q u i v a l d r a a r e c o n o c e r q u e los p r e c e p t o s p o l t i c o s q u e da s o n ilusorios; sin e m b a r g o , n o p u e d e n e g a r su p o d e r , y a q u e su h r o e , C s a r Borja, h a s i d o d i c e la vctima (29). A d m i t e , p u e s , q u e si la f o r t u n a es d u e a d e la m i t a d d e n u e s t r a s a c c i o n e s , la o t r a m i t a d q u e d a libre; p o r c o n s i g u i e n t e , el h o m b r e c o n s e r v a la p o s i b i l i d a d d e o b r a r s o b r e su p r o p i o d e s t i n o (30). A d e m s , n o ve en ella sino u n peligro del q u e h a y q u e d e f e n d e r s e , y n o c u e n t a c o n s u a y u d a p a r a llegar al x i t o . O t r o es el p e n s a m i e n t o d e G r a c i n : p a r t i e n d o , c o m o es n a t u ral, d e la idea q u e la f o r t u n a n o es o t r a c o s a q u e la P r o v i d e n cia (31), c u e n t a d e m o d o esencial c o n su a y u d a , y n o s u p o n e q u e se p u e d a a c e r t a r sin ella. Es p r e c i s o q u e el H r o e p r u e b e su fort u n a a n t e s d e e m p e a r s e , q u e s e p a a p r o v e c h a r s e d e e s t e favor g r a t u i t o (regalo), y n o se o b s t i n e si la siente h o s t i l (32). P e r o , si s u c e d e as, se p u e d e p r e g u n t a r cul es la u t i l i d a d d e los p r e c e p t o s d e G r a c i n , p u e s t o q u e c o n t o d o su m r i t o u n h o m b r e n o llega a n a d a si la f o r t u n a n o le s o s t i e n e . A p e s a r d e ello, este lugar d a d o a la f o r t u n a d i s t i n g u e a G r a cin d e la m a y o r a d e los t e r i c o s d e su t i e m p o , i n g e n i a d o s a t r a z a r el r e t r a t o del r e y o del f a v o r i t o p e r f e c t o , r e c o g i e n d o invariab l e m e n t e el f r u t o d e su b u e n p r o c e d e r . El t r a t a d o d e G r a c i n n o d e n o t a originalidad p o d e r o s a , p e r o es la o b r a d e u n e s p r i t u a b i e r t o y clarividente, m e j o r q u e p r o -

BALTASAR

GRACIN

89

f u n d o ; a d e m s , la e d a d en q u e lo e s c r i b i , s u p r o f e s i n , q u e n o le m e z c l a b a a p e n a s c o n el m u n d o p o l t i c o , n o p o d a n h a c e r e s p e r a r d e l reflexiones v e r d a d e r a m e n t e p e r s o n a l e s ; es, en s u m a , el r e s u m e n d e a b u n d a n t e s l e c t u r a s . Al p r i n c i p i o d e El Hroe, G r a c i n alega a Sneca, E s o p o , H o m e r o , A r i s t t e l e s y Castiglione, y d e clara q u e se c o n t e n t a c o n c o p i a r a sus m a e s t r o s (33). Les h a t o m a d o m e n o s d e lo q u e dice; s o n o t r o s , a q u i e n e s n o n o m b r a , sus mayores acreedores. La m a y o r a d e los e j e m p l o s q u e d a e s t n t o m a d o s d e l o s Apophtegmas d e P l u t a r c o , d e los Adaga d e E r a s m o ; p e r o , s o b r e t o d o , del l i b r o d e J u a n B o t e r o i n t i t u l a d o Detti memorabili di personnaggi illustri, p u b l i c a d o en T u r n en 1608 (34). B o t e r o refiere q u e c o n c i b i la idea el da en q u e , en u n p a s e o q u e d i o p o r las j a r d i n e s d e A r a n j u e z en c o m p a a del c o n d e d e L e m o s , o y h a b l a r bien d e u n g e n t i l h o m b r e , q u e a c a s o era el c l e b r e J u a n Rufo. Gracin conoca a fondo esta coleccin, que a p r o v e c h , no s o l a m e n t e en El Hroe, sino t a m b i n en El Poltico, la Agudeza, el Orculo y El Criticn. La m a y o r p a r t e d e e s t o s p r s t a m o s se e n c u e n t r a n , sin e m b a r g o , en El Hroe. As, la frase c l e b r e d e Luis XII: Un r e y d e Francia n o venga las injurias del d u q u e d e O r l e a n s (35); la h i s t o r i a del m e r c a d e r p o r t u g u s y Felipe II (36); las d e A b u l , p r i s i o n e r o d e su h e r m a n o M a h o m e t (37); d e D i e g o P r e z d e V a r g a s y Alfonso d e Castilla (38), y m u c h a s m s , e s t n s a c a d a s del l i b r o d e B o t e r o . G r a c i n n o se p r e o c u p d e modificarlas, y casi las c o p i p a l a b r a p o r p a l a b r a . As, B o t e r o h a b a e s c r i t o : M a tas C o r v i n o , r e y d e H u n g r a , afirmaba q u e el oficio p r o p i o d e la g r a n d e z a real era v e n c e r a los e n e m i g o s , h a c e r c o s a s dignas d e ser escritas y alargar la m a n o a los v i r t u o s o s . (Pgina 5). G r a c i n , en su p r i m e r a r e d a c c i n del m a n u s c r i t o d e M a d r i d , copia: D e ca C o r v i n o q u e la g r a n d e z a consista en d o s cosas... en h a c e r c o s a s dignas d e ser escritas y en alargar la m a n o c o n los h i s t o r i a d o r e s p o r q u e ellos la a l a r g u e n . (Pg. 3 1 , n o t a 1). La l e c t u r a d e 1639 se aleja u n p o c o m s del t e x t o p r i m i t i v o : . . . s o l i a decir, y platicar mejor: Q u e la g r a n d e z a d e u n H r o e consista en d o s c o s a s : en alargar la m a n o a las h a z a a s y a las p l u m a s , p o r q u e car a c t e r e s d e o r o vinculan e t e r n i d a d . (Pgs. 30-31).

90

ADOLPHE COSTER

C u a n d o se refera al d i c h o del d u q u e d e Alba, q u e e x p r e s a b a s u p e s a r p o r n o h a b e r t e n i d o o c a s i n d e m e d i r sus a r m a s c o n el ejrcito t u r c o , B o t e r o h a b a e s c r i t o : Sin e m b a r g o , n o le p a reca h a b e r r e a l i z a d o ninguna; p o r q u e n u n c a se h a b a v i s t o d e l a n t e d e u n ejrcito t u r c o . P o r q u e h a s t a e n t o n c e s h a b a c o m b a t i d o c o n fuerzas s u p e r i o r e s , o iguales, o p o c o inferiores a las del e n e m i g o . . . (Pg. 94). G r a c i n , en el m a n u s c r i t o d e M a d r i d : P u e s n u n c a habia visto u n ejercito d e t u r c o s d e l a n t e , q u e lo [que (?)] h a b i a v e n c i d o h a b i a s i d o o a iguales en p o d e r , o a inferiores o s u p e r i o r e s p o c o m s . . . (Pg. 15, n o t a 16). En el t e x t o i m p r e s o , la l t i m a p a r t e d e la frase, d e s p u s del v o c a b l o d e l a n t e , fu s u primida. L o s ejemplos q u e p r e c e d e n d a n idea d e la d e s p r e o c u p a c i n c o n q u e utiliz el l i b r o d e B o t e r o . Se inspir i g u a l m e n t e en A n t o n i o P r e z , c u y o n o m b r e dio en la Agudeza (39), p e r o a q u i e n d i b u j c l a r a m e n t e en El Discreto bajo el d i c t a d o Amphion Aragons, lo q u e p r u e b a s u a d m i r a c i n p o r el sutil e s c r i t o r . El P r i m o r XVI, Re novacin de grandeza, p a r e c e p r o c e d e r d e u n a c a r t a d o n d e Prez r e c u e r d a u n d i c h o d e C a r l o s V a c o n s e j a n d o a los p r n c i p e s t e n e r i n c e s a n t e m e n t e d e s p i e r t a la a d m i r a c i n d e sus s b d i t o s (40). O t r o t a n t o p u e d e afirmarse del P r i m o r XII, c u y o t t u l o , Grazia de las Gentes, p a r e c e s a c a d o d e la c a r t a A un gran Privado (41). C u r i o s o hallazgo es el siguiente: Al final del P r i m o r VII, G r a cin m e n c i o n a u n p i n t o r q u e , v i n d o s e a v e n t a j a d o p o r T i z i a n o y Rafael, i n t e n t p i n t a r a g r a n d e s t r a z o s p a r a distinguirse d e ellos. M . M o r e l - F a t i o h a n o t a d o q u e se t r a t a d e V e l z q u e z y d e su p r i m e r a m a n e r a d e b a m b o c h a d a s , c o m o lo indica u n pasaje d e Pa l o m i n o (42). A n t o n i o Prez t r a e u n a a n c d o t a anloga a p r o p s i t o d e T i z i a n o , q u e h a b a d e c l a r a d o en cierta o c a s i n d e l a n t e d e l, en V e n e c i a , q u e , si se h a b a d e c i d i d o a p i n t a r a g r a n d e s t r a z o s , era p a r a evitar p a s a r p o r i m i t a d o r d e M i g u e l ngel, Rafael, C o r r e gi y P a r m e s a n o (43). P a r e c e q u e en e s t e p u n t o G r a c i n d e b e t a m b i n algo a A n t o n i o P r e z . U n e s c r i t o r italiano, M a t e o Peregrini, del q u e n o s o c u p a r e m o s a p r o p s i t o d e la Agudeza, le p r o p o r c i o n t a m b i n , p r o b a b l e m e n t e , algunas ideas p a r a s u Hroe. La a p r o x i m a c i n n o es e x a c t a , p e r o s m u y v e r o s m i l .

BALTASAR

GRACIN

91

M a t e o Peregrini h a b a n a c i d o hacia 1598 en L i a n o , a l r e d e d o r e s d e Bolonia; d o c t o r en Filosofa (1620) y en T e o l o g a (1622), fu o r d e n a d o d e p r e s b t e r o y llego a ser p r o t e g i d o del c a r d e n a l Barb e r i n i , a quien a c o m p a a Palestrina, F e r m o y V i t e r b o . En 1637 f u e s e a G n o v a c o m o C o n s u l t o r d e la R e p b l i c a , y d o c e a o s d e s p u s volvi a Bolonia, d o n d e o b t u v o p o r c o n c u r s o la p l a z a d e p r i m e r s e c r e t a r i o del S e n a d o . E n 1650, m e r c e d a S f o r z a Pallavic i n o , fu l l a m a d o a R o m a p a r a el c a r g o de b i b l i o t e c a r i o del V a t i c a n o , y all m u r i el 10 d e d i c i e m b r e d e 1652 (44). F u m u y a c t i v o : dej u n a serie d e o b r a s s o b r e la poltica o la vida c o r t e s a n a , d e las cuales u n a a p a r e c i en 1624 bajo el t t u l o Al Sabio e convenevole il Corteggiare, y p u d o inspirar a G r a c i n (45). H e s e a l a d o q u e e n el m a n u s c r i t o d e El Hroe, el P r i m o r XV, De la simpata sublime, n o existe. A h o r a bien: en el libro d e Peregrin i , el c a p t u l o XXV del l i b r o I e s t p r e c i s a m e n t e i n t i t u l a d o Della Simpata. A u n q u e n o h a y a i m i t a c i n en el s e n t i d o e s t r i c t o d e la p a l a b r a , es fcil a c e r c a r las i d e a s d e Peregrini a las d e G r a c i n . C o m o s t e , Peregrini se extasa a n t e el p o d e r d e la s i m p a t a , en la q u e q u i e r e v e r u n a m a r c a del y u g o del u n i v e r s o . Es u n d o n del cielo, p o r e n c i m a d e las f u e r z a s d e n u e s t r a r a z n ; u n a p u r a f o r t u n a (46). G r a c i n dice e x a c t a m e n t e lo m i s m o , a u n q u e en forma ms obscura y pretenciosa. P e r o h e a q u u n a f u e n t e m s cierta del Hroe. En s u p r e f a c i o al Homme de coeur, t r a d u c c i n del Orculo, A m e l o t d e la H o u s s a i e e s c r i b i : El Aviso al L e c t o r c o n q u e c o m i e n z a el Orculo Manual (47), dice q u e El Discreto h a s i d o t r a d u c i d o al francs; p e r o s e t r a t a d e u n e r r o r d e q u i e n e s h a n c r e d o q u e el Honneste-Homme, d e F a r e t , era u n a v e r s i n del Discreto, d e G r a c i n . N i c o l s F a r e t , fallecido en 1646, s e c r e t a r i o del c o n d e d e H a r c o u r t y u n o d e l o s p r i m e r o s m i e m b r o s d e la A c a d e m i a francesa, p u b l i c , en e f e c t o , e n 1630, s u Honneste-Homme (48), q u e a p a r e c i d e n u e v o en 1633 c o n u n a t r a d u c c i n e s p a o l a d e A m b r o s i o d e Salazar. E s , p o r t a n t o , e v i d e n t e q u e n o p u d o c o n o c e r El Discreto, a p a r e c i d o e n 1646, ni El Hroe, p u b l i c a d o en 1637. En c a m b i o , la p o s i c i n d e G r a c i n es m e n o s slida. C o n o c i la o b r a d e Faret. En s u Orculo h a b l a d e las p a l a b r a s d e s e d a c o n q u e h a y q u e h a b l a r a los r e y e s . E s t a e x p r e s i n

92

ADOLPHE

COSTER

p r o v i e n e , a t r a v s d e los e s c r i t o r e s franceses, d e u n o d e los A p o t e g m a s d e P l u t a r c o , r e p r o d u c i d o en los d e E r a s m o (49). El v o c a b l o griego q u e designa u n lino m u y fino, c o m o n o t i e n e e q u i v a l e n t e en francs, h a s i d o o b j e t o d e c o n t r a s e n t i d o p o r p a r t e d e los t r a d u c t o r e s . Rabelais, q u e r e c u e r d a e s t a a n c d o t a , dice en s u Pantagruel S ' i l p a r l o i t , c ' e s t o i t g r o s b u r e a u d ' A u v e r g n e , t a n t s'en falloit q u e fust s o y e c a r m o i s i e , de laquelle v o u l o i t Parisatis e s t r e les p a r o l e s - t i s s u e s d e c e u x q u i p a r l o i e n t a s o n filz C y r u s , r o i d e s Perses (50). M s t a r d e , A m y o t t r a d u j o : Q u e aquel q u e q u i e r a h a c e r alguna d e m o s t r a c i n a u n r e y , d e b e u s a r p a l a b r a s d e seda, es decir, las m s d u l c e s q u e p u e d a e s c o g e r (51). Y F a r e t , i n s p i r n d o s e en A m y o t , e s c r i b i en el H onneste-Homme: Q u i e n p u e d a , n o d e b e r j a m s t r a e r a este n e g o c i o (alude a la benevolencia con las mujeres) sino las p a l a b r a s d e seda c o n q u e c o n v e r san los reyes (pg. 240). En la t r a d u c c i n d e A m b r o s i o d e Salazar (52), las paroles d e s o y e s o n las p a l a b r a s d e s e d a d e q u e h a b l a G r a c i n . Esta afinidad d e m u e s t r a q u e c o n o c i el l i b r o d e F a r e t , al m e n o s p o r la t r a d u c c i n d e Salazar, a u n q u e n o p r u e b e q u e lo c o n o c i antes d e escribir El Hroe. P e r o e n c o n t r a m o s en F a r e t u n c a p t u l o i n t i t u l a d o De la G r a c e naturelle (p. 32), q u e p a r e c e origin t r e s P r i m o r e s del Hroe: Gracia de las gentes, Del despejo, y toda prenda sin afectacin.
T o d a s las buenas partes que hemos alegado son muy importantes en un gentilhombre d i c e Faret; pero el culmen de estas c o s a s consiste en una cierta gracia natural, que en t o d o s sus ejercicios y hasta en sus menores acciones d e b e relucir c o m o un leve r a y o de divinidad ( 5 3 ) , que se observa en quienes han n a c i d o p a r a complacer en el m u n d o . Este e x t r e m o es tan alto, que est por encima de los p r e c e p t o s del Arte, y no se podra b u e n a m e n t e ensear. El consejo que se p u e d e dar en esto es que los que tienen el buen j u i c i o por regla de c o n d u c t a , si no se sienten d o t a d o s de este sublime don de naturaleza, intenten al m e n o s reparar esta falta p o r la imitacin de los ejemplos ms perfectos, y que adquieran la a p r o b a c i n general. L a buena e d u c a c i n sirve m u c h o . . . M a s qu d i c h o s o s aquellos que no tienen n e c e s i d a d de industria para agradar, y han sido c o m o r e g a d o s por el cielo con esta gracia que cautiva los ojos y los c o r a z o n e s de t o d o el mundo! Sin e m b a r g o , p a r a

BALTASAR

GRACIN

93

hacer un p o c o ms clara una cosa tan i m p o r t a n t e , m e parece p u e d e decirse q u e c o m o esta gracia d e q u e h a b l a m o s se extiende generalpara un que m e n t e p o r t o d a s las a c c i o n e s y se m e z c l a h a s t a e n los m e n o r e s d i s c u r s o s , h a y d e l m i s m o m o d o u n a r e g l a g e n e r a l q u e s i r v e , si n o a d q u i r i r l a , al m e n o s p a r a n o a l e j a r s e n u n c a ; e s h u i r , c o m o precipicio mortal, de esta desdichada e importuna de afectacin,

e m p a a y ensucia las cosas m s bellas; y usar en t o d o d e cierta n e g l i g e n c i a q u e o c u l t a el a r t i f i c i o sin p e n s a r y sin e s f u e r z o . p u r a d e la g r a c i a (54). y a t e s t i g u a q u e t o d o se h a c e c o m o ms A q u est, a m i p a r e c e r , la f u e n t e

La analoga c o n G r a c i n es s o r p r e n d e n t e ; p e r o a q u l h a p r e t e n d i d o e x a g e r a r en F a r e t y definir t r e s p e r f e c c i o n e s d i s t i n t a s d o n d e su a n t e c e s o r n o h a b a v i s t o ms q u e u n a . En r e a l i d a d , se limita a c o n s i d e r a r la m i s m a c u a l i d a d en t r e s series d e a c t o s difer e n t e s , y las distinciones artificiosas q u e i n t e n t a e s t a b l e c e r s o n d e tal m a n e r a sutiles, q u e n o p u e d e m a n t e n e r l a s r i g u r o s a m e n t e . La analoga q u e a c a b o d e e s t a b l e c e r p e r m i t e a c a s o t r a d u c i r c o n e x a c t i t u d el t t u l o del P r i m o r XIII, Del Despejo. El p r i m e r t r a d u c t o r f r a n c s , G e r v a i s e , h a e m p l e a d o el t r m i n o e n t r e g e n t , q u e es u n c o n t r a s e n t i d o f o r m a l . A m e l o t d e la H o u s s a i e y d e s p u s el P. C o u r b e v i l l e h a n a d o p t a d o el d e je ne sais q u o i , e x p r e s i n m u y en m o d a en el siglo XVII. P e r o , expresa b i e n e s t a p e r f e c c i n d e la p e r f e c c i n m i s m a " , q u e e x t r a a la explicacin? (55). Si se r e c u e r d a q u e F a r e t d e b i d e ser el i n s p i r a d o r d e e s t e c a p t u l o , o b s e r v a r e m o s q u e las p a l a b r a s gracia n a t u r a l d e q u e usa, sin t e n e r n a d a m i s t e r i o s o y r a r o , e x p r e s a n m u y bien, a u n q u e i n c o m p l e t a m e n t e , e s t a idea d e d e s p e j o . G r a c i n p r e t e n d e refinar esta gracia n a t u r a l , y d i s t i n g u e d o s f o r m a s , s e g n q u e t e n g a p o r o b j e t o a d q u i r i r las s i m p a t a s ajenas o i m p r i m i r a t o d a s las a c c i o n e s el sello d e p e r f e c c i n q u e las t e r m i n a . A d e m s , sus e s f u e r z o s p o r definirla d e u n m o d o p r e c i s o son v a n o s : r e c o n o c e q u e lleva d i s t i n t o s n o m b r e s q u e la d e s i g n a n en sus d i v e r s a s aplic a c i o n e s , s e g n q u e en ella se c o n s i d e r e d e p r e f e r e n c i a q u e es i m p e r c e p t i b l e , a l e n t a d a , galante o fcil; p e r o a a d e en s e g u i d a q u e se c o m e t e e r r o r c o n f u n d i n d o l a c o n la facilidad (56) d e q u e a c a b a d e h a b l a r en la lnea p r e c e d e n t e ; d e s u e r t e q u e , lej o s d e dejarse e n t e n d e r , a a d e m s i n c e r t i d u m b r e a la q u e p r e -

94

ADOLPHE COSTER

tende disipar. Este ejemplo puede hacernos comprender que la originalidad del Hroe radica principalmente en el estilo y en la tentativa de refinar la expresin de ideas no nuevas. Sin embargo, para el estudio de Gracin esta obrita reviste importancia considerable: un examen atento revela que, en el m o mento en que la escribi, el autor posea todas las ideas que desarrollara despus; y esto (sea dicho de paso) hace ms verosmil, si no la existencia, al menos la intencin de escribir las d o c e obras de que habla Lastanosa. La substancia de cada una de las que poseemos se encuentra, efectivamente, en El Hroe. El Comulgatorio es la nica excepcin, pero hemos visto que ello fu debido a una circunstancia fortuita. El Atento y El Galante, perdidos, estn diseados en diversos lugares. La Agudeza se halla en germen en el Primor II, donde Gracin declara que, si aqul es u n don de naturaleza, el espritu de oportunidad puede ser desarrollado por el estudio (57). Una cuestin se ofrece respecto del Hroe: qu fin anim al autor a escribirlo? En 1645, Ceriziers public una obra intitulada Le Heros Francois (58), en la cual elogiaba a Enrique de Lorena, duque de Harcourt, a la sazn gobernador de Catalua en nombre de Luis XIII. Este libro, de asunto poltico, fu traducido p o r el agustino cataln Gaspar Sala, abad de San Cugat del Valls (59), y se extendi por las provincias sublevadas para presentarles su nuevo gobernador. El autor se inspir directamente en el opsculo de Gracin, que nombra al comenzar el prefacio:
Gracindicecree formar el Hroe, y apenas da su fantasma; pero aun cuando hubiese logrado su intento, estara muy lejos de su C o n de ( hay aqui un equvoco voluntario); Olivares no ha arruinado tantos monstruos para pasar por un prodigio de fuerza: toda su nacin no proporcionara la materia de esta gran obra; Espaa tiene muchos sensatos, pero pocos valientes. Cualquier relieve que la hiprbole d a este coloso, se oculta en el espritu de su autor; as est lleno de aire y no subsiste ms que en el pensamiento.

As, El Hroe sera un panegrico del Conde-Duque, t o d o p o d e roso en este tiempo. Qu hay que pensar de este aserto? En El Hroe, que conocemos por la edicin de 1639, no se habla para nada de Olivares; al menos no se nombra al favorito; un

BALTASAR

GRACIN

95

s o l o pasaje p o d r a , en rigor, referirse a l: la frase en q u e G r a cin o p o n e a la s i m p a t a activa, q u e aludira al a f e c t o d e Felipe IV p o r s u m i n i s t r o , la s i m p a t a pasiva, q u e se referira a O l i v a r e s , o b j e t o del a f e c t o d e s u s o b e r a n o . A d e m s , es d e n o t a r q u e la s e g u n d a f o r m a e s t c o n s i d e r a d a c o m o , s u p e r i o r a la p r i m e r a , lo q u e c o n s t i t u i r a u n a lisonja refinada al f a v o r i t o (60). P e r o es u n i n d i cio m u y ligero, si se c o n s i d e r a , s o b r e t o d o , q u e en el m a n u s c r i t o d e M a d r i d el c a p t u l o d e la simpata sublime n o e x i s t e . N o o b s t a n t e , en e s t e m i s m o m a n u s c r i t o O l i v a r e s es m e n c i o n a d o d o s v e c e s . Al final del P r i m o r XIII, G r a c i n h a b a p u e s t o u n e l o g i o i n f l a m a d o d e Felipe IV (61), h r o e p o r excelencia; a a d a q u e se d u d a b a a c e r c a del n o m b r e q u e d e b a d r s e l e , y deca q u e m e r e ca, e n t r e o t r o s , el d e a f o r t u n a d o , p o r h a b e r l o s i d o en t o d o : e n p a d r e s , en e s p o s a , en h e r e d e r o s , en h e r m a n o s y en f a v o r i t o . H a y q u e sealar q u e el f a v o r i t o t i e n e p o c o l u g a r en e s t a e n u m e r a c i n . A s i m i s m o , el m a n u s c r i t o t e r m i n a p o r u n elogio i n a c a b a d o d e l Rey y d e s u f a v o r i t o , d e q u i e n el a u t o r realza e s p e c i a l m e n t e la p i e d a d . G r a c i n llega h a s t a a felicitar a la E s p a a p e r d i d a p o r el f a m o s o C o n d e D o n R o d r i g o y r e s t a u r a d a p o r el C o n d e - D u q u e (62). E s t e e l o g i o d e s a p a r e c i en la e d i c i n d e 1639; p e r o p u e d e a s e g u r a r s e q u e n o existi en la d e 1637, p o r q u e O l i v a r e s , a n en p l e n o f a v o r en 1639, h u b i e r a p o d i d o e n o j a r s e p o r e s t a s u p r e s i n . U n e x a m e n a t e n t o del Hroe n o p e r m i t e , p o r t a n t o , c o n c l u i r c o n Ceriziers q u e el l i b r o fu e s c r i t o p a r a glorificar al f a v o r i t o . Se p u e d e p r e g u n t a r si n o h a y a q u s i m p l e m e n t e u n a servil a d u lacin a Felipe IV. El s o b e r a n o e s t d i p u t a d o d e H r o e p o r e x c e lencia, n o s l o en la d e d i c a t o r i a del m a n u s c r i t o , d o n d e G r a c i n d e c l a r a q u e s u l i b r o aspira a la p r o t e c c i n d e a q u e l a q u i e n d e b e el ser, y q u i e r e r e c o n o c e r s e d e u d o r p o r e n t e r o a S u M a j e s t a d , c o m o a su idea y s u c e n t r o (63), sino t a m b i n en el pasaje del P r i m o r XIII, a r r i b a c i t a d o a p r o p s i t o d e O l i v a r e s . H a y all h a s t a d i e c i o c h o lneas, p a r t i c u l a r m e n t e t r a b a j a d a s p o r G r a c i n , en las c u a les se esfuerza p o r p u n t u a l i z a r u n elogio c o n f u s o del r e y , a t r i b u y n d o l e t o d a s las v i r t u d e s y h a c i e n d o d e l u n p r o d i g i o (milagro) i n i m i t a b l e (64). D e s p u s d e n u e v a s c o r r e c c i o n e s , e s t e elogio fu llev a d o al final d e l P r i m o r XVIII: Felipe es calificado d e M o n a r c a d e los H r o e s , la p r i m e r a d e las maravillas vivientes del m u n d o ( 6 5 ) .

96

ADOLPHE COSTER

Sera, p o r t a n t o , lgico s o s t e n e r q u e G r a c i n p e n s a b a en Felipe IV al escribir s u l i b r i t o ; y, a d e m s , la p r i m e r a d e las cualid a d e s q u e r e q u i e r e s u H r o e , la i n c o m p r e n s i b i l i d a d , n o c o n v i e n e p e r f e c t a m e n t e al s o b e r a n o q u e s u p o s i e m p r e e s c o n d e r bajo u n a apariencia digna y m a j e s t u o s a la v a c i e d a d d e sus p e n s a m i e n t o s y la i m p o t e n c i a d e s u v o l u n t a d ? La s e g u n d a , el a r t e d e d i s i m u l a r s u s s e n t i m i e n t o s (cifrar su voluntad), n o le c o n v e n a m e n o s : G r a cin declara, n o sin irona, q u e si e s t a c u a l i d a d n o es v e r d a d e r a m e n t e divina, al m e n o s lo p a r e c e (66). P e r o , en realidad, h a y q u e v e r e n e s t o s elogios u n a d e esas lisonjas b a n a l e s c o n las cuales los a u t o r e s crean c o n v e n i e n t e p u b l i c a r s u lealtad. O t r a h i p t e s i s h a s u g e r i d o u n a frase del c a n n i g o M a n u e l d e Salinas, c u y o t e s t i m o n i o es d e gran p e s o en r a z n d e sus relaciones n t i m a s c o n G r a c i n y L a s t a n o s a . En la a p r o b a c i n d e El Discreto, afirma q u e el a u t o r c o n s a g r las primicias d e s u e s p r i t u a la e n s e a n z a d e u n p r n c i p e en El Hroe y El Poltico (67). Se h a q u e r i d o ver en estas p a l a b r a s la afirmacin d e q u e El Hroe fu c o m p u e s t o c o n vista a la e d u c a c i n del p r n c i p e B a l t a s a r - C a r l o s , p r e s u n t o h e r e d e r o d e la c o r o n a , n a c i d o en o c t u b r e d e 1629, y, p o r c o n s i g u i e n t e , d e e d a d d e o c h o a o s a la s a z n . P e r o tal i n t e r p r e t a c i n m e p a r e c e inexacta; n o c r e o q u e la p a l a b r a Prncipe d e signe a q u u n p e r s o n a j e d e t e r m i n a d o ; n i n g u n a en El Hroe r e c u e r d a al j o v e n v s t a g o real, a p a r t e el pasaje c i t a d o m s arrib a (68), q u e , p r e c i s a m e n t e , fu s u p r i m i d o en el t e x t o d e 1629. N i n g u n a alusin se h a c e , p o r e j e m p l o , al p r o v e c h o q u e el Prncipe p o d r a sacar d e las l e c c i o n e s d e s u p a d r e , t i p o a c a b a d o del h e r o s m o , ni a u n a las v i r t u d e s q u e u n sujeto e n t u s i a s t a o a d u l a d o r n o h a b r a d e j a d o d e d e s c u b r i r en l. Q u i n t e r s t e n d r a G r a c i n en e s t o ? Aspirara a p r e c e p t o r del p r i n c i p i t o ? N o , sin d u d a , p o r q u e e n t o n c e s s t e era a n m u y p e q u e o , y a d e m s , n o h a y q u e o l v i d a r q u e , en e s t a fecha, Felipe IV c o n t a b a s o l a m e n t e t r e i n t a y d o s a o s y n o p o d a p r e v e r la elevacin al t r o n o d e s u h e r e d e r o , y q u e el a u t o r t e n d r a i n t e r s en halagar a u n s o b e r a n o q u e , al p a r e c e r o c u p a r a p o r largo t i e m p o el t r o n o .
/

La a m b i c i n d e G r a c i n fu, a mi e n t e n d e r , ms vaga y m e n o s m o d e s t a : q u i s o d a r leccin a los p r n c i p e s , a los s o b e r a n o s rein a n t e s y n o a los s u c e s o r e s . A c a s o fu u n ejercicio d e r e t r i c a t o -

BALTASAR

GRACIN

97

m a d o en serio, tal v e z u n simple p a s a t i e m p o . La m a n a p o r las o b r a s polticas era e n t o n c e s e x t r e m a d a , o al m e n o s p o r e s t a liter a t u r a c o r t e s a n a , q u e p r e s e n t a b a el m o d e l o del c o r t e s a n o , del f a v o r i t o , del s o b e r a n o p e r f e c t o . D e s d e el final del siglo X V I , e s t e g n e r o d e o b r a s se m u l t i p l i c sin t r e g u a , u n a s s i g u i e n d o la t r a z a d e M a q u i a v e l o , o t r a s v o l v i n d o s e a la l i t e r a t u r a d e edificacin. P o r n o citar m s q u e u n e j e m p l o , Faret, en Francia, escriba Honneste-Homme (1630); Peregrini, Sabio in Corte (1624) en Italia, y Saav e d r a Fajardo, en E s p a a , Idea de un Prncipe poltico cristiano (1640). H a y q u e r e c o r d a r a q u los e s c r i t o s p o l t i c o s d e Q u e v e d o ? El c a n n i g o d e T o u l o u s s e F r a n c i s c o Filhol (69) c o n t e s t a b a en 1636 a u n a c a r t a del c r o n i s t a d e A r a g n F r a n c i s c o X i m n e z d e U r r e a , q u e d e s e a b a t e n e r u n c o n o c i m i e n t o p a r t i c u l a r d e varios a u t o r e s q u e h a n e s c r i t o d e Poltica, y q u e en s u b i b l i o t e c a p o s e a m s de d o s c i e n t o s v o l m e n e s d e esta n d o l e . G r a c i n , p u e s , segua la m o d a al escribir El Hroe o El Poltico Fernando; a c a s o c e d i t a m bin al d e s e o , p e c u l i a r en sus colegas, d e r e f u t a r Il Principe, d e M a q u i a v e l o , d e m o s t r a n d o q u e las leyes del x i t o n o se o p o n e n a las d e la m o r a l . En s u Criticn se l e v a n t a r c o n m p e t u c o n t r a e s t e m a n u a l d e i n m o r a l i d a d , c o n t r a estas r a z o n e s n o d e E s t a d o , sino d e e s t a b l o (70). U n a o a n t e s d e a p a r e c e r El Hroe, el j e s u t a del F r a n c o - C o n d a d o C l a u d i o C l e m e n t e , p r o f e s o r en el C o l e g i o Imperial d e M a d r i d , h a b a p u b l i c a d o u n l i b r o c o n el l l a m a t i v o tt u l o d e Machiavelismus iugulatus (71): el m a q u i a v e l i s m o d e g o l l a d o . G r a c i n n o p u d o d e s c o n o c e r esta o b r a , r e e d i t a d a en 1637 y t r a d u c i d a el m i s m o a o al e s p a o l p o r A n t o n i o V z q u e z , t a n t o m s c u a n t o q u e e s t a b a en la b i b l i o t e c a d e s u a m i g o L a s t a n o s a . A c a s o dile la idea p a r a c o m p o n e r El Hroe.

NOTAS DEL CAPITULO V I I I


(1) V e r el captulo III.

(2) L a he reimpreso bajo el ttulo Baltasar Gracin. El Hroe. Reimpresin de la edicin de 1639, publicada con las variantes del cdice indito de Madrid y el retrato del autor. Chartres 1 9 1 1 .
}

(3) H e estudiado t. X X I I I , p. 594).

estas

dos formas

del texto de

1639 en Revue

Hispanique

(1911,

(4) El Padre Caussin, de quien es el libro De Eloquentia sacra et humana (1619), que Gracin debi de conocer, daba el nombre de hroes a escritores: "Non ea mihi mens... heroas illos Senecam, Sallustium, Plinium, Cornelium Tacitum, et caeteros... incusare". I I , 14, p. 102, ed. de 1643. (5) "Emprendo formar con un libro enano un varn gigante... Sacar un varn mximo: esto es milagro en perfeccin, y ya que no por naturaleza Rey, por sus pren das es ventaja". Hroe, p. 3. (6) "Todos te conozcan, ninguno te abarque, que con esta treta lo moderado recer mucho, y lo mucho infinito, y lo infinito m a s " . Ibid., Primor I , p. 6. pa

(7) " N o graduaba de necio el Cardenal Madrucio al que aborta una necedad, sino al que, cometida, no sabe ahogarla. Accesible es el primor a un varn callado, calificada, inclinacin, mejorada del arte, prenda de divinidad, sino por naturaleza, por semejanza", Ibid., I I , p. 8. (8) (9) (10) Ibid., I I I , p. 9. Ibid., I V , p. 11. Ibid., V , p. 13.

(11) " S e r eminente en profesin humilde, es ser grande en lo poco, es ser algo en nada. Quedarse en una mediana, apoya la universalidad: pasar a eminencia desluce el crdito". Ibid., V I , p. 17. (12) (13) (14) Ibid., V I I , p. 19. Ibid., V I I I , p. 20. Ibid., I X , p. 22. lado. Atienda y descartarse

(15) "Peganse de ordinario la prospera y adversa fortuna a los del pues el discreto a ladearse y en el juego deste triunfo sepa encartarse con ganancia". Ibid., X , p. 26. (16) (17) (18) (19) "Sutileza de tahr Ibid., X I I , p. 29. saberse dejar con ganancia". Ibid., X I , p.

27.

Ibid., X I I I , p. 31. Ibid., X I V , p. 33.

BALTASAR GRACIN

99

(20) Ibid., X V , p. 36. "Gran realce es la simpata activa, si es sublime, y mayor la pasiva si es heroica". (21) (22) (23) Ibid., X V I , p. 37.

Ibid., X V I I , p. 39. Ibid., X V I I I , p. 41. naturaleza.

(24) "Quien es el sol sin eclipses... No es menester arte donde basta la Sobra la afectacin donde basta el descuido". Ibid., X I X , p. 45. (25) Ibid. Primor ultimo y corona, p. 45.

(26) "Pero a quien deslumbro... fue... despus a los p. 6. "Hasta el ciego jugador consulta la suerte al "Atienda pues el discreto a ladearse, y en el juego deste cartarse con ganancia". Ibid., p. 26. El Primor X I lleva dejarse, ganando con la fortuna".

tahres del P a l a c i o . . . " Ibidem. arrojarse..." Ibid., p. 25. triunfo sepa encartarse y desel ttulo: " Q u e el Hroe sepa

(27) L o cierto es que a todo Hroe le apadrinaron el valor y la fortuna". Ibid., p. 25. Le Rochefoucauld ha dicho: " P o r grandes ventajas que la naturaleza d, no es ella, sino la fortuna la que hace los hroes". E n esta forma (nm. 62 de la edicin de 1655), la mxima se acerca menos a la de Gracin que la segunda redaccin: " . . . N o es ella Bola, sino la fortuna con ella, etc." (28) "Faltarle (se trata de la fortuna) de constante lo que le sobra "de mujer, sienten algunos escocidos. Y aadi el Marques de Mariano para consuelo del Emperador sobre Metz, que no solo tiene instabilidad de mujer, sino liviandad de joven en hacer cara a los mancebos". Ibid., X I , p. 27. Estas palabras del Marqus estn tomadas casi al pie de la letra de Maquiavelo: "Perch la fortuna donna, ed necessario, volendola tener sotto, batterla ed urtarla; e si vede che la si lascia pi vincere da questi che da quelli che freddamente procedono. E pero sempre come donna, amica de' giovani, perche sono meno respettivi, pi feroci e con pi audacia la comandano". CI1 Principe, X X V . Quanto possa nelle umane cose la fortuna, e in che modo se gli possa ostare. In fine). En realidad Gracin tom esta ancdota de Juan Botero (Detti memorabili, p. 92), que pone en boca de Juan de Mdicis, marqus de M a r i g n a n : "Perche s ' a f f l i g g e tanto vostra Maest? Non s ella, che la fortuna e una cattiva donna che non va dietro, e non s'accosta, se non a g i o v a n i . . . ? " (29) "Io non saprei quali precetti mi dar miglliori a un principe nuovo che lo esempio delle azioni sue (se trata de Csar Borja): ese gli ordini suoi non gli giovarono, non fu sua colpa, perch nacque da una straordinaria es estrema malignit di fortuna".

Principe, c. V I L
(30) "Nondimanco, perch il nostro libero arbitrio non sia spento, giudico potere esser vero che la fortuna sia arbitra della meta delle axioni nostre, ma che ancore Ha ne lasci governare l'altra meta, o poco meno, a n o i " . Principe, X X V . (31) " L a fortuna, tan nombrada cuan poco conocida, no es otra, hablando a lo cuerdo, y aun catlico, que aquella gran madre de contingencias, y gran hija de la suprema providencia, asistente siempre a sus causas, y a queriendo, ya permitiendo". Hroe, X , p. 24. (32) "Regla es muy de maestros en la discrecin poltica tener observada su fortuna, y la de sus adherentes. El que la experiment madre, logre el regalo, empeese con bizarra, que como amante se deja lisonjear de la confianza... P e r o quien de ordi-

100

ADOLPHE COSTER que suele ser de

nario prob agrios de madrastra, amaine en los empeos, no terquee, plomo en el disfavor". Ibid., X , ps. 24-25.

(33) "Formronle prudente Sneca, sagaz Esopo, belicoso Homero, Aristteles filosofo, Tcito poltico, y cortesano el Conde. Y o copiando algunos primores de tan grandes maestros intento bosquejarle..." Ibid., p. 3. (34) Detti memorabili di personaggi illustri Del Signor Giovanni Botero Abbate di San Michele della Chiusa, etc.... Al serenissimo Carie Emanuel Duca di Savoia, etc. Principe di Piamonte, etc. In Torino Per Gio. Dmente Torino, MDCVIII. Con licenza del Superiori. Hay en esta coleccin ancdotas muy conocidas, como la del huevo de Coln p. 138, y el dicho de Bayardo, muriendo, al Condestable de Borbn. E l libro de Botero va dividido en dos partes; la segunda est reservada a ejemplos edificantes, de los cuales Gracin apenas ha hecho uso. (35) (36) (37) Hroe, Hroe, Hroe, p. 1 3 ; Detti, p. 5 3 . p. 1 1 8 .

ps. 14-1 5; Detti, p. 28; Detti,

p. 81.

(38) Hroe, p. 1 8 ; Detti, p. 106. Acaso conoci a Commines por la versin de Juan Vitrin y Pujadas, intitulada: Las Memorias de Felipe de Comines seor de Argenton, de los hechos y empressas de Luis undcimo y Carlos octavo Reyes de Francia, traducidas del francs con escolios propios. L a obra no fu impresa hasta el ao 1643, en Amberes; pero Vitrin pas su vida en Calatayud y Gracin pudo conocer el manuscrito. (39) "Esta eminencia ha hecho tan estimadas las cartas de aquel tan favorcelo de la fama cuan perseguido de la fortuna Antonio Prez, como se admira en esta, que mereci ser la primera, a Madama Caterina, hermana de Henrico I V , Rey de Francia, etc...." Agudeza, L X I I , p. 367. "Este le vali a aquel nuestro Anfin aragons, cuando perseguido de los propios hall amparo y aun aplauso, en los coronados Delfines extraos". Discreto, V I I I , p. 6 5 . (40) Carlos V deca "que deban procurar los Principes Soberanos ejercitar siempre alguna virtud grande de su oficio, en cuya admiracin tengan entretenidos y ocupados los nimos de sus subditos. Porque de otra manera corrern peligro que no se les pierda con facilidad el respeto". Las Obras y Relaciones de Antonio Prez, secretario' de estado que fue del Rey de Espaa Don Phelippe II deste nombre. Illustrat dum vexat. Por Iun de la Planche. MDCXXXI. P . 5 5 5 . Prez explica que el Prncipe debe manifestar desde luego su valor, y, si no sostiene guerras, su piedad y su liberalidad; pero en todo caso debe mantener la atencin aunque sea reformando el calendario. (41. " P o r gracia de las Advertimiento. los Principes: cierta como la al fin. (42) eso, seor, con esa gentes, consrvela con Porque la gracia de a lo menos obrar a hora de la muerte". gracia de ese Principe estime en mucho V . . . . esa ese noble natural, con esos medios que van en el las gentes hace mas durable y firme la gracia de respecto cuando llegue la hora de la mudanza, tan Obras y Relaciones, carta del 24 de junio de 1594,

V e r Bulletin

Hispanique,

1910, p. 204.

(43) " V i o el otro galante pintor que le haban cogido la delantera, el Ticiano, Rafael y otros. Estaba mas viva la fama cuando muertos ellos; valise de su invencible inventiva. Dio en pintar a lo valentn, objetronle algunos el no pintar a lo suave 7 pulido, en que podia emular al Ticiano, y satisfizo galantemente que quera mas ser primero en aquella grosera que segundo en la delicadeza". Hroe, p. 20. " T a l me

BALTASAR paresce lo un dia el pintar tan no con la

GRACIN

101

que oi un dia en Venecia a Ticiano mismo, aquel gran pintor. Preguntbale embajador Francisco de V a r g a s . . . por que haba dado en aquella manera de subida suya de golpes de pincel groseros, casi como borrones al descuido... y dulzura del pincel de los raros de su tiempo. Respondi el Ticiano: Seor,

yo desconfi de llegar a la delicadeza y primor del pincel de Michael Angelo, Urbina, Corregio y Parmesano, y que cuando bien llegase seria estimado tras ellos, o tenido por imitador dellos, y la ambicin natural, no menos a mi arte que a las otras, me hizo echar por camino nuevo, que me hiciese celebre en algo, como los otros lo fueron por el que siguieron". Obras y Relaciones, p. 874. En sus Entretienes d' Ariste t d' Eugne, 1671, I V , p. 196-197, Bouhours cita esta respuesta de Velzquez segn Gracin, pero sin nombrarlo. (44) V e r Fantuzzi, Noticie degli scrittori bolognesi, 1778, vol. V I , . ps. 331-333. S u ltimo libro se intitula: I Fonti Dell' Ingegno ridatti ad arte, Et all' Illustrissimo Senato de Bologna dedicati de Mateo Pellegrini Bolognese, Della Sacra Teologa e dell' una, e l' altra legge Dottore, e nel publico patrio Etudio di Filosofa naturale Professor Ordinario. In Bologna, MDCL. Per Cario Zenero. Con licenza de' Superiori. E n el prefacio de esta ltima obra da la lista de las suyas y curiosas explicaciones sobre los diferentes estilos que haba empleado: " E c r i s s i il Savio in Corte nel primo bollore della giovent, intento a prender saggio della locutione di Sneca in Toscano, se bene peravventura non l' imitai (come sovente pur avviene a chi vuole fare la Simia degli huomini grandi) salvoche ne' difetti. L a Pratica comun a' Prcncipi, e Servidori, con la Difesa del Savio furono pot scritte da me dieci anni dopo, e cosi come frutti di stagione pi temperata, rimase in essi altresi quella prima soverchia vehemenza molto rimessa: e quello veramente lo stile, che al natural mi talento, pi confacente. L e Acutezze poi, che son A r t e , non voleano altre stile. Nella Poltica massima finalmente mi sforzai di conditionare la locutione secondo che giudicai convenirsi a quelle Declarationi portate tutte s la nota vehemente". L a Difesa se publica en Viterbo en 1634, lo mismo que la Pratica. (45) Al Savio convenevole il corteggiare Libri IIII Di Matteo Peregrini Bolognese nell' Ac. della Notte l' Errante. All' Illmo. et Eccmo. Sig. Fra Don Antonio Barberini Cavre. della Reine. Gieosolna. di 5. Gio. Prior del Baliaggio di Bola. Comtor. di Milano Nipote di N. S. Papa Urbano VIII Con licenza de Superiori In Bologna per Nicol Tebaldini Ad Instanza di Pellegrino Golfarini 1624. En 4. de 16 fols. ms 454 ps. Esta obra fu traducida al francs por Marcassus: Le Sage en Cour de Matteo Peregrini par Pierre de Marcassuis. A Monseigneur Messira Pierre Seguier ChaneUer de France. A Paris, chez Pierre Rocolet. MDC.XXXVIII. Avec Privilegie du Roy. H a y otra edicin de Pars, 1639. (46) " F r a le maravglie, che per ignote cagioni sospendono il giuditio di quelli, che sanno: quella benevolenza che senza palese allettamento, improvisa s' apprende, a null' altra seconda. Io la credo un saggio del vincolo di questo universo. Si vede fra le piante, fra gli animali, et anco n e ' c o r p inanimati, etc.... Chi all' amicitia reale h questo mezano, tost, e di leggiero, passa al da gli altri con tanti travagli, in vano desiderato fine. Non ha bisogno d' ossequio, o d' altro sensale. L a fortuna gli e'l tutto... Ma quanto piu agevole e piano questo sentiero, tanto pi fuori dello studio umano. E un dono del Cielo; e sopra le forze del nostro consiglio; pura fortuna; Avventurato chi l' af f ronta. Non sar ne savio, ne sciocco, chi con questa fidanza s' accosti a la C o r t e " . Al Sabio 4 convenevole e t c . . . , p. 39. (47) E n el A v i s o al Lector, del Orculo, Lastanosa deca: "El ofrecerte de un rasgo todos los doce Gracianes, tan estimado cada uno, que el Discreto, apenas se vio en Espaa, cuando se logro en Francs, traducido en su lengua y impreso en su C ort e".

102

ADOLPHE COSTER

(48) L' Honneste-Homme, au, V art de plaire a la court. Par le sieur Faret. A Pars, chez Toussaincts du Bray, ru Saint-Jacques, aux Epics meurs. MDCXXX. Avec Privilege du Roy. L' Honneste-Homme ou, V art de plaire a la court. Par le sieur Faret. Traduit en Espagnol, por Dom Ambrosio de Salazar, secrtaire. interprete du Roy en la langue espagnole. A Paris, chez Tamssainet-Quinet, au Palais, dans la petite Salle, sous la monte de la Cour des Aydes. MDC.XXXIV. Avec Privilege du Roy. F a r e t fu tambin autor del tratado Des Vertus necessaires a un Prince pour bien gouverner ses sujets. Paris, 1623 (dedicado al conde de Harcourt). (49) (50) (51) Regum et Imperatorum Apophthegmata, edicin Didot, t. I, p. 206. p. 177.

Edicin Gurgaud des Marets et Rathery, tercera edic. Ecuvres morales, edic. Janet, 1819, t. I I I , p. 270.

t. I I ,

(52) "Quien podra no devria nunca traer en este trfago sino destas palabras de seda con que los Reyes se entretienen". Honneste Homme, 1634, p. 234. (53) (54) En el Primor I I del Hroe, p. 8, Gracin emplea la expresin prenda de Honneste-Homme, ps. 32-35. XIII, p. 31. " E x t r a a la exdivinidad.

(55) " E s perfeccin de la misma perfeccin". Hroe, plicacin". Ibid.

(56) " P o r robador del gusto le llamaron garabato; por lo imperceptible, donaire; por lo alentado, brio; por lo galn, despejo; por lo fcil, desenfado... A g r a v i o se le hace en confundirle con la facilidad". Ibid., XIII, ps. 31-32. (57) "Hasta aqui favores de la naturaleza, desde aqui realces gendra la agudeza; esta la alimenta ya de ajenas sales, ya de la Son los dichos y hechos ajenos en una frtil capacidad semillas de fecundado el ingenio multiplica cosecha de prontitudes y abundancia pg. 1 1 . del arte. Aquella enprevenida advertencia. agudeza de las cuales de agudezas". Hroe,

(58) Le Heros Franois ou l' Idee du grand capitaine Par le Sieur de Ceriziers, Aumosnier de Monseigneur le duc d' Orleans. A Paris, Chez la Venue Iean Camusat, et Pierre le Petit, rue Saint Iacques, A la Toyson d' Or. M.DC.XLV. Avec Privilege du Roy. (59) L' Hroe francs. Barcelona, 1646, en 4. si es sublime, y mayor la pasiva si es

(60) " G r a n realce es la simpata activa, heroica". Hroe, p. 36. (61) Ibid., p. 33, nota.

(62) En favor de Olivares se podra argir con el prrafo del Aviso que no por naturaleza Rey, por sus prendas es ventaja". (63) (64) Ibid., p. 1, nota, lneas 8-9.

al Lector:

"y

ya

Ibid., p. 33.

( 6 5 ) Ibid., p. 42. V e r igualmente en la p. 47 la lectura del manuscrito donde Felipe IV es alabado junto a Olivares. (66) "Accesible es el primor a un varn callado, calificada inclinacin mejorada delarte, prenda de divinidad, si no por naturaleza, por semejanza". Ibid., p. 8. (67) " D i o las primeras luces de su idea a la enseanza de un Principe, en el

BALTASAR GRACIN Hroe (68) y Poltico,

103

que es muy propio de Sol dorar en sus primeros rayos las cumbres".

Hroe, p. 33. d' autrefois, en la Revue des Pyrnes,

(69) Sobre Filhol ver mi artculo Antiquaires X X I I I , 1911.

(70) "Este es un falso poltico, llamado el Maquiavelo, que quiere dar a beber sus falsos aforismos a los ignorantes: no ves como ellos se los tragan, pareciendoles muy plausibles y verdaderos; y bien examinados, no son otro que una confitada inmundicia de vicios y d pecados, razones no de estado, sino de establo; parece que tiene candidez en sus labios, pureza en su lengua, y arroja fuego infernal, que abrasa las costumbres, y quema las repblicas, etc...." Criticn, I , 7, ps. 140-141. "Vieron otras dos ( Polticas), aunque de oro, pero muy descompuestas, y de tan mal arte, aunque buena apariencia que al punto las arrojo en el suelo, y las piso diciendo: Este principe del M a quiavelo, y esta Repblica del Bodino, no pueden parecer entre gentes, no se llamen de razn, pues son tan contrarias a ella: y advertid cuanto denotan ambas Polticas la ruindad destos tiempos, la malignidad destos siglos, y cuan acabado esta el mundo". Criticn, I I , 4, p. 105. (71) No he podido ver la primera edicin dedicada a Felipe I V . L a segunda lleva un ttulo diferente: Machiavellismus iugulatus a Christiana Sapientia Hispnica et Austraca. Dissertatio Crristiano-Politica Ad Philippum Quartum Regem Catholicum. Auctore P. Claudio Clemente Societati Iesu Omacensi in Collegio Imperiali Madritensi. Altera editio priore auctior singularium et novarum rerum huius tempore accessione. Anno M . D C . X X X V I I . L a obra va dedicada a D . Diego Lpez Pacheco Acua Cabrera y Bobadilla, V I I marqus de Villena. L a traduccin de Vzquez se intitula: El Machiavelismo degollado por la christiana sabidura de Espaa y de Austria. Discurso christianopotitico a la catholica Magestad de Philippo IV Rey de las Espaas. Por el Padre Claudio Clemente de la Compaa de Iesus, natural de Ornans en el Condado de Borgoa, Cathedratico de Erudicin en los Estudios Reales de Madrid. Traducido de la segunda edicin latina, aadida con cosas muy particulares, y del tiempo. Con licencia, un Alcal por Antonio Vzquez. Ao 1637. V a dedicada a Luis de Moncada A r a g n y Cerda, Principe de Paterno, Duque de Montalto Alcal y Bibona, etc. Este mismo Vzquiez haba traducido, segn Nicols Antonio, Las dos centurias y avisos polticos de Trajano Boccalini. (Madrid, 4.)

C A P I T U L O
El Poltico Fernando. Anlisis. Su

IX
apareci.

Condiciones en que

importancia.

s e g u n d a o b r a p o l t i c a d e G r a c i n fu, c o m o se h a d i c h o , El Poltico, p u b l i c a d a en 1640 en Z a r a g o z a , en casa d e D i e g o D o r m e r , y d e d i c a d a al V i r r e y d e A r a g n d u q u e d e N o c e r a . E s t a p r i m e r a edicin p a r e c e q u e h a d e s a p a r e c i d o ; p e r o u n a c a r t a d e fray M i g u e l Dicastillo, del 18 d e d i c i e m b r e d e 1640, p r u e b a q u e existi. La p r i m e r a q u e c o n o c e m o s , d e 222 pginas en 8., se intitula:
El P o l i t i c o / D . Fernando E l / C a t h o l i c o . / D e L o r e n z o G r a c i a n . / Q u e publica D . V i n c e n c i o Iun de L a s t a n o s a . / C o n licencia en Huesca.- Por Iun N o g u e s . A o 1 6 4 6 . / V e n d e s e en casa de Francisco L a m b e r t o , en la Carrera de San G e r n i m o .

LA

A u n q u e dirigido al d u q u e d e N o c e r a , c u y a s relaciones c o n G r a c i n es o c i o s o r e c o r d a r a h o r a , el l i b r o , tal c o m o lo c o n o c e m o s , n o tiene d e d i c a t o r i a : c o m i e n z a p o r la e x p o s i c i n del a s u n t o , o sea d a r a t o d o s los s o b e r a n o s u n m o d e l o en la p e r s o n a d e Fern a n d o el C a t l i c o , O r c u l o s u p r e m o d e la r a z n d e E s t a d o . Al e x p o n e r las m x i m a s polticas d e F e r n a n d o , el a u t o r a d v i e r t e q u e se limita a r e s u m i r sus c o n v e r s a c i o n e s c o n el d u q u e d e N o c e r a (1), y declara q u e si osa a b o r d a r el a s u n t o es p o r q u e t i e n e e n t r e m a n o s papeles a u t g r a f o s del Rey C a t l i c o , c a r a c t e r e s i n f o r m e s , m a s e x p r e s i v o s d e p r o f u n d o s p e n s a m i e n t o s (2). F e r n a n d o , dice, f u n d u n I m p e r i o ; y las c u a l i d a d e s r e q u e r i d a s p a r a salir a d e l a n t e en t a m a a e m p r e s a son, a n t e t o d o , favores del d e s t i n o m s q u e m r i t o s p r o p i o s ( 3 ) . R e a p a r e c e a q u la t e o r a d e la f o r t u n a e x p u e s t a en El Hroe. La p r i m e r a d e estas c u a l i d a d e s es el valor; la s e g u n d a , la p r u -

106

ADOLPHE

COSTER

d e n c i a ; n o b a s t a , en e f e c t o , h a b e r c r e a d o un I m p e r i o ; es p r e c i s o d a r l e f o r m a definitiva. G r a c i n e x p o n e c o n viveza la diferencia q u e h a y e n t r e u n I m p e r i o h o m o g n e o y u n a M o n a r q u a d e diversas p r o v i n c i a s y n a c i o n e s . La fuerza q u e Francia sacaba e n t o n c e s d e s u u n i d a d h a c e m s s o r p r e n d e n t e s las divisiones i n t e r i o r e s d e E s p a a (4). Esta idea, n e t a m e n t e p r e s e n t a d a , n o es original: los a c o n t e c i m i e n t o s se e n c a r g a b a n d e d e s t a c a r el a n t a g o n i s m o d e las r e g i o n e s d e E s p a a , y los h o m b r e s p o l t i c o s del t i e m p o , Olivares al frente, b u s c a b a n r e m e d i o a u n mal q u e p a r a l i z a b a su accin (5). F e r n a n d o t u v o la dicha d e p r o c e d e r d e u n a casa ilustre, la d e A r a g n , y la c o r d u r a d e c o n s a g r a r su j u v e n t u d a e x p e d i c i o n e s g u e r r e r a s q u e p e d a n cierta t e m e r i d a d ; s u e d a d m a d u r a , a los cuid a d o s del g o b i e r n o , y la s u e r t e d e h e r e d a r u n a M o n a r q u a p o d e r o s a (6); d e p e r t e n e c e r a u n pas d o n d e la realeza n o h a b a , c o m o en otras partes, sufrido alternativas de prosperidad y decadencia, y d o n d e c a d a s o b e r a n o h a b a s o b r e p u j a d o al a n t e r i o r en m r i t o s (7); en fin, d e g o b e r n a r u n p u e b l o e n r g i c o (8). R e u n i en s las c u a l i d a d e s d e gran h o m b r e y gran rey. P o r eso n o se le h a c e justicia: sus e n e m i g o s le r e p r o c h a n faltas, y sus c o m p a t r i o t a s le u s u r p a n a c i e r t o s (9). El c a r c t e r d e los s o b e r a n o s c a m b i a segn los t i e m p o s ; p e r o en u n a p o c a d e t e r m i n a d a es el m i s m o en p u e b l o s diferentes. Se ven p e r o d o s d e r e y e s g u e r r e r o s , o j u s t o s , o voluptuosos*. F e r n a n d o p e r t e n e c a a u n a era d e r e y e s p o l t i c o s : sus c o n t e m p o r n e o s Luis XI, M a x i m i l i a n o I, Alejandro VI, L u d o v i c o el M o r o , d e s t a c a b a n p o r su a s t u c i a o s u s a g a c i d a d . F u m a e s t r o d e ellos en e s t e a r t e ; p e r o a a d e G r a c i n , p a r a b o r r a r lo q u e d e m o l e s t o p u d i e r a h a b e r en e s t e elogio: fu p o l t i c o p r u d e n t e , n o p o l t i c o a s t u t o (10). E s t a o b s e r v a c i n sirve d e p r e t e x t o al a u t o r p a r a e n f r e n t a r s e c o n la poltica prfida d e u n Luis XI o d e u n T i b e r i o ; poltica ineficaz, dice, c u y a fama se d e b e e x c l u s i v a m e n t e a los h i s t o r i a d o res q u e la h a n e n s a l z a d o : T c i t o y C o m m i n e s . E n u n a r r a n q u e d e e n t u s i a s m o algo e x c e s i v o , G r a c i n afirma q u e F e r n a n d o d i o ejemp l o d e v e r d a d e r a poltica, s e g u r a , firme y n o q u i m r i c a , til y, en fin, h o n e s t a , p u e s t o q u e o s t e n t el s o b r e n o m b r e d e C a t l i c o (11). La c a p a c i d a d y el v a l o r h a c e n el r e y p e r f e c t o : la p r i m e r a , a d e m s , s u p e r a a la s e g u n d a : c o n s i s t e en ser e n t e n d i d o , p r u d e n t e , d i s -

BALTASAR

GRACIN

107

c r e t o , p e n e t r a n t e , vivo, a t e n t o , c o m o Felipe II, q u e se c o m p a r a b a a u n t e j e d o r , s i e m p r e o c u p a d o en r e n o v a r los hilos d e la t r a m a q u e se r o m p e n (12); en fin, sensible a los reveses. El gran r e y d e b e ser e c n o m o y s a b e r h a c e r la g u e r r a c o n p l v o r a s o r d a , es d e c i r , sin a d v e r t i r al a d v e r s a r i o sus i n t e n c i o n e s . Q u e n o e x p o n g a su p e r s o n a , p e r o siga d e cerca las o p e r a c i o n e s militares; q u e escoja y se r o d e e d e b u e n o s m i n i s t r o s ; si n o d e p e n d e d e l h a c e r q u e sean a f o r t u n a d o s , d e b e d e s c u b r i r si lo s o n (13). A q u halla o c a s i n p a r a d e c l a r a r q u e Felipe IV, r e y p e r f e c t o , h a e n c o n t r a d o u n m i n i s t r o p e r f e c t o , m e j o r u n a r c h i m i n i s t r o , en la p e r s o n a d e O l i v a r e s , q u e el cielo tena r e s e r v a d a p a r a r e m e d i a r l o s m a y o r e s males q u e j a m s p a d e c i la M o n a r q u a C a t l i c a (14). El s o b e r a n o p o d r i g u a l m e n t e , a u n q u e c o n p r u d e n c i a , utiliz a r , p a r a aliviarle en el ejercicio d e sus d e b e r e s d e r e y , a las m u j e r e s d e su familia q u e j u z g u e c a p a c e s . E n s u m a , F e r n a n d o lleg al t r m i n o del fin p o l t i c o h a c i e n d o s e n t i r a la M o n a r q u a q u e tena n e c e s i d a d d e l, m a s n o l d e ella (15). C o n j u s t o t t u l o deca su b i s n i e t o Felipe II, c u a n d o salud a b a a s u r e t r a t o : A s t e lo d e b e m o s t o d o (16). P e r o el m r i t o s u p r e m o d e F e r n a n d o es h a b e r e j e c u t a d o los designios d e la P r o v i d e n c i a u n i n d o s e a la C a s a d e A u s t r i a , d e la q u e G r a c i n p o n e u n elogio sin tasa, d e s e a n d o q u e el cielo haga universal el p o d e r d e sus d e s c e n d i e n t e s . E s t e r e s u m e n d e El Poltico d e m u e s t r a c u n p o c o originales s o n las ideas d e G r a c i n . P o d r a s u p o n e r s e q u e i n t e n t u n a filosofa d e la h i s t o r i a d e E s p a a , b u s c a n d o d e s t a c a r los p r i n c i p i o s d i r e c t r i c e s q u e d e b a n inspirar a los s u c e s o r e s d e F e r n a n d o ; p e r o , c o m o h e s e a l a d o , t o d o s los h o m b r e s inteligentes d e la p o c a e s t a b a n p r e o c u p a d o s p o r la divisin del t e r r i t o r i o , la diferencia d e clima, c o s t u m b r e s y c a r a c t e r e s , q u e i m p e d a n sacar p a r t i d o d e los r e c u r s o s del pas. E s t a s ideas las a g i t a b a n los c o n s e j e r o s d e Felipe IV, O l i v a r e s p r i n c i p a l m e n t e , q u e i n t e n t en v a n o unific a r el r e i n o , y es n a t u r a l q u e G r a c i n r e c o g i e s e l o s e c o s d e e s t a s d i s c u s i o n e s y d e estas l a m e n t a c i o n e s d e b o c a del d u q u e d e N o cera. La b r e v e d a d c o n q u e los e x p o n e les q u i t a i n t e r s . C e l e b r a el e s t a b l e c i m i e n t o d e la Inquisicin y la e x p u l s i n d e j u d o s y m o r i s c o s ; p e r o en ello ve el t r i u n f o d e la Relign, la

108

ADOLPHE

COSTER

p r u e b a d e la p i e d a d d e su h r o e , sin i n q u i e t a r l e el r e s u l t a d o d e e s t a s m e d i d a s i m p o r t a n t e s , ni p a r e c e t e n e r idea d e las p r o f u n d a s r a z o n e s polticas q u e las a c o n s e j a r o n ( 1 7 ) . M s n u e v a es, a c a s o , la i n d i c a c i n d e q u e existen eras d e r e y e s (18), q u e a u n t i e m p o los s o b e r a n o s ofrecen casi t o d o s c a r a c t e r e s c o m u n e s : s o n t o d o s g u e r r e r o s , o t o d o s pacficos. P e r o G r a cin seala la coincidencia, sin p a r a r s e a explicarla. Llama la a t e n c i n c o n j u s t e z a s o b r e el h e c h o d e v e r s e s i m u l t n e a m e n t e t r e s r e y e s g u e r r e r o s : C a r l o s V, F r a n c i s c o I y Solimn; c a d a u n o p r e tenda c o n q u i s t a r el m u n d o , y lo h u b i e r a c o n s e g u i d o d e n o t e n e r e n f r e n t e tales a d v e r s a r i o s ; p e r o n o d e s c u b r e la r a z n d e esta c o n c o m i t a n c i a , simple m a n i f e s t a c i n d e la ley d e a d a p t a c i n al medio. Para d e s a r r o l l a r e s t e a s u n t o e s c o g i u n m e d i o singular y p o c a cientfico: e n u m e r a r j u n t o a los m r i t o s d e F e r n a n d o los e j e m p l o s d e v i r t u d e s p a r e c i d a s o d e vicios c o n t r a r i o s , q u e t o m d e la h i s t o r i a d e los s o b e r a n o s d e t o d o s t i e m p o s y pases, sin excluir Persia, T u r q u a y C h i n a . U n o se d e s c o n c i e r t a u n p o c o a n t e e s t e a l a r d e d e e r u d i c i n alejandrina, en la q u e los n o m b r e s p r o p i o s r e e m p l a z a n al r a z o n a m i e n t o , y, s o b r e t o d o , a n t e la ausencia d e d e talles r e l a t i v o s a F e r n a n d o , q u e n o casa c o n el s o l e m n e c o m i e n z o del l i b r o , d o n d e G r a c i n se j a c t a d e c o n o c e r d o c u m e n t o s i n d i t o s a u t g r a f o s del m o n a r c a . A s o m b r a q u e , p r e t e n d i e n d o d a r l e c c i o n e s del a r t e d e g o b e r n a r , n o h a y a e x a m i n a d o ni e x p u e s t o n i n g u n o d e los r e c u r s o s d e q u e e c h m a n o e s t e p r n c i p e , t a n p r o f u n d a m e n t e p o l t i c o . M e j o r q u e u n p a n e g r i c o , la o b r a es u n larg o d i t i r a m b o q u e a c a b a c o n u n Amn, c o m o si se t r a t a s e d e u n s e r m n . El gran d e f e c t o d e e s t e r e t r a t o d e a p a r a t o , q u e d e b a h a b e r n o s d e s c u b i e r t o al H r o e ideal d e q u i e n G r a c i n h a b a a n t e s t r a z a d o la i m a g e n , es faltarle vida, a n c d o t a s q u e p e r m i t i r a n p e n e t r a r en el alma del personaje; el anlisis a g u d o , al m e n o s , d e u n o d e l o s a c t o s del sutil m o n a r c a . M a q u i a v e l o h a b a d a d o ejem, p l o ; p e r o a c a s o G r a c i n , q u e g a r a n t i z a la v i r t u d d e su h r o e , se e n c o n t r perplejo al q u e r e r justificar s u a s t u c i a c o n ejemplos p r e cisos. As e s t e elogio sin c a m b i a n t e s m e r e c i la crtica del P a d r e Dicastillo, q u i e n d e p l o r a b a el v e r la vida del gran p o l t i c o r e f e r i d a c o n t a n t a c o n c i s i n y t a n t a s o m i s i o n e s (20).

BALTASAR GRACIAN

109

Si n o p o r la e x t e n s i n d e la o b r a , m e inclinara a c r e e r q u e e s t e f r a g m e n t o d e e l o c u e n c i a u n p o c o h u e c a , d e estilo, n o o b s t a n t e , m e n o s o b s c u r o q u e el del Hroe, fu d e s t i n a d o a ser l e d o e n u n a A c a d e m i a c o m o las q u e se t e n a n en Z a r a g o z a , d e las q u e h a b l m s atrs; es del t i p o r e q u e r i d o p a r a l e c t u r a s p b l i c a s ; u n o se lo imagina p r o n u n c i a d o a n t e el d u q u e d e N o c e r a , lo q u e e x plicara q u e la d e d i c a t o r i a sirva d e e x o r d i o al t r a t a d o , as c o m o las alusiones a B a l t a s a r - C a r l o s , c u y o n o m b r e presagia la s o b e r a n a u n i v e r s a l en E u r o p a , Asia, frica y A m r i c a (21); el elogio sin lm i t e s d e O l i v a r e s , e n t o n c e s o m n i p o t e n t e , y la c o n c l u s i n i n e s p e r a d a : la beatificacin d e la C a s a d e Austria, i n t r p r e t e y m a n d a taria d e D i o s en la tierra, q u e a c a b a en u n Amn q u e n o dejara d e suscitar el a p l a u s o e n t u s i a s t a d e la leal a s a m b l e a (22). P o r o t r a p a r t e , c u a n d o a p a r e c i El Poltico, la r e v o l u c i n d e C a t a l u a h a b a e m p e z a d o : el p o r v e n i r se p r e s e n t a b a c o n s o m b r o s c o l o r e s p a r a la M o n a r q u a e s p a o l a . Se n o t a en e s t e p a n e g r i c o la nostalgia d e o t r o F e r n a n d o c a p a z d e salvar a E s p a a , y el a m a r g o p l a c e r d e olvidar las i n q u i e t u d e s p r e s e n t e s e v o c a n d o la m e m o r i a del r e y q u e n u n c a p e r d i p r o v i n c i a s y a d q u i r i m u c h o s r e i n o s . C o m o q u i e r a q u e sea, G r a c i n e s t i m en m u c h o la o b r i t a . En el Criticn, al l a d o d e t r a t a d o s f a m o s o s d e Poltica, c o m o Il Principe, d e M a q u i a v e l o ; la Repblica, d e Bodino; la Razn de Estado, d e B o t e r o , y o t r o s , la Ninfa m u e s t r a u n o al q u e n o le falta p a r a ser a d m i r a d o sino h a b e r s i d o e s c r i t o p o r u n a u t o r f a m o s o (24). E s t e pasaje n o a l u d e a la Poltica d e Q u e v e d o , c o m o se h a d i c h o c o n e r r o r (25). Q u e v e d o era d e m a s i a d o c o n o c i d o p a r a referirse a su o b r a en esta forma m i s t e r i o s a . Se t r a t a s i m p l e m e n t e d e u n elogio q u e G r a c i n discierne p a r a s. As lo e n t e n d i e r o n sus e n e m i g o s . En s u Crtica, M a t h e u y S a n z e x p r e s a c o n c l a r i d a d q u esta Poltica a n n i m a es El Poltico d e n u e s t r o j e s u t a (26). E s t e elogio i n s o s p e c h a d o , q u e G r a c i n n o a d j u d i c a n i n g u n o d e s u s r e s t a n t e s e s c r i t o s , p o d r a s o r p r e n d e r si n o t u v i s e m o s en c u e n t a q u e las g e n t e s m s espirituales se e n g a a n s o b r e el valor d e sus obras.

NOTAS DEL CAPITULO IX


(1) "Opongo un Rey a todos los pasados, propongo un Rey a todos los venideros. D. Fernando el Catlico, aquel gran maestro del arte de reinar, el orculo mayor d e la razon de Estada. Sera este (oh Excelentisimo Duque, Mecenas y maestro mio juntamente) no tanto cuerpo de su historia, cuanto alma de su poltica, no narracin de sus hazaas, discurso si de sus aciertos. Crisis de muchos reyes, que no panegiris de unosolo, debida a la magistral conversacin de V . Excelencia, lograda de mi observacin. Comentar algunos de sus reales aforismos; los mas fciles, los accesibles, que los primorosos, los recnditos, esos cederlos he a quien presumiere alcanzarlos. Apreciar reglas ciertas, no paradojas polticas, peligrosos ensanches de la razn, estimando mas la seguridad que la novedad". Poltico, ps. 1-3. (2) "Escusa si mi osada y aun la solicita mi suerte, de hallarme, digo, con muchas noticias, eternizadas por su propia Real Catlica mano; deformes caracteres pero informados de mucho espritu. Orculo dos veces, por lo arcano de la inscripcin, y mas por lo profundo del pensamiento". Ibid., p. 4. (3) " L a s principales destas heroicas prendas, que mritos del propio desvelo". Ibid., ps. 8-9. son antes favores del celestial destino,

(4) " H a y tambin grande distancia de fundar un reino especial y homogneo dentro de una Provincia, al componer un Imperio universal de diversas Provincias y Naciones. A l l i la uniformidad de leyes, semejanza de costumbres, una lengua y un clima, al paso que lo unen en s, lo separan de los estraos. L o s mismos mares, los montes y los rios, le son a Francia termino connatural y muralla para su conservacin. Pero e n la Monarqua de Espaa, donde las Provincias son muchas, las naciones diferentes, las lenguas varias, las inclinaciones opuestas, los climas encontrados, asi como es menester gran capacidad para conservar, asi mucha para unir". Ibid., ps. 13-14. (5) V e r Cnovas del Castillo: Estudios del reinado de Felipe IV.

(6) "Sorte Fernando Monarqua augusta, reciproca felicidad de parte del Principe casar con Monarqua igual a su capacidad y valor, de parte de la Monarqua alcanzar esposo igual a su grandeza y poder". Ibid., ps. 47-48. (7) " S o l o en A r a g n falt esta dependencia del estado de la Monarqua, porque fueron extravagantes sus Reyes, todos a una mano esclarecidos..., y al contrario de otras Monarquas, el ultimo fue el mejor; creci la virtud con impulso natural en sus Reyes, que es mayor en el fin, que en el principio". Ibid., p. 68. (8) " C a d a uno de los Ricos Hombres de A r a g n era espejo de su Rey, era un ayo ejemplar de su Prinicipe. Nacin al fin propia para oficina de heroicos R e y e s " . Ibid., p- 68. (9) "Exageraron en Fernando algunos ligeros achaques los estranjeros, como interesados, y como si en l fueran culpables, porque prevaleci, los que en sus Principes escusables, porque le cedieron, S i falt, no fu por faltar, sino por contemporizar, efectos de la ocasin, no del vicio; llevbalos el tiempo. A r g u y e contradicion que los extranjeros le atribuyan todo lo malo, y los espaoles le nieguen todo lo bueno; aquellos l e acumulan culpas; estos le usurpan los aciertos". Ibid., ps. 80-81.

BALTASAR GRACIN (10) "Concurri Fernando con Principes de su genio, sagaces, atentos y polticos. Son Eras de Reyes... Contemporiz Fernando con la poltica de un Luis Undcimo, con la prudencia de un primer Maximiliano, con la sagacidad de un Alejandro Sexto, con la astucia de un Ludovico Moro; dioles por su comer a cada uno, y alzse al cabo con la ganancia. Fue Era de Politicos, y Fernando el catedrtico de Prima. Digo, poltico prudente, no poltico astuto, que es grande la diferencia. V u l g a r agravio es de la poltica el confundirla con la astucia..." Ibid., ps. 100-104. ( 1 1 ) " L a verdadera y magistral politica fue la de Fernando, segura y firme, que no se resolvia en fantasticas quimeras; til, pues le rindi reino por ao. Honesta, pues le mereci el blasn de Catlico. Conquisto reinos para Dios; coronas para trono de su C r u z ; provincias para campos de la F e ; y al fin l fue el que supo juntar la tierra con el cielo". Ibid., p. 1 1 0 . (12) Esta comparacin est sacada de Botero, Detti, p. 36.

(13) " N o solo los escoge buenos un Rey sabio, sino que los hace, los forma, los amaestra. El que ellos sean asortados, no es del Principe conocer si lo son, s i . . . " Ibidem, pg. 182. (14) " E l gran Filipo Cuarto de las Espaas, porque lo es todo ha tenido un Ministro, digo, un Archiministro, el Excelentsimo seor Don Gaspar de Guzman, Conde Duque de Olivares, eminente en todo, Ministro Grande del Monarca Grande, verdade.ramente gigante de cien brazos, de cien entendimientos, de cien prudencias. Que sin duda previno el Cielo para los mayores riesgos de esta Catlica Monarqua los mayores hombres. Y el conjurarse el mundo todo contra ella, no ha sido sino para que las Reales y Ducales prendas saliesen a la luz universal de todo el Orbe y de todos los siglos". Ibid., ps. 1 85-186. ( 1 5 ) "Llego Fernando a donde pocos llegaron, al extremo de la poltica, a hacer de su gobierno dependencia, a que conociese la Monarqua que ella le habia de menester a l, y no al contrario; los mismos que le ahuyentaron con su ingratitud le instaron con sus ruegos; buscronle agraviado pero prudente, y juzgaron por mayor mal carecer de sus acertados dictmenes, que sujetarse a su indignada prudencia". Ibid., ps. 196-197. (16) " D e suerte que con mucha razn el prudentsimo Filipo su cortesa a sus retratos aada, a este lo debemos todo". Ibid., p. 204. (17) " E l la hizo (la Monarqua) religiosa con purgarla de unos y con ensalzar el Tribunal Sacro y vigilante de la Inquisicin". Ibid., p. clebre hizo a Fernando el haber fundado el integrrimo, el celador, el de la Inquisicin, que por haber establecida su Monarqua". Ibid., ps. nieto, haciendo

otros infieles, y 203. " M a s Sacro Tribunal 139-140.

(18) " S o n Eras de Reyes, acontece en un tiempo ser todos marciales y guerreros, compitindose el valor, amulndose la fama. Coincidieron desta suerte en un tiempo el invicto Carlos Quinto en Espaa, el belicosa Francisco en Francia y el bravo Solimn en Turqua. Todos tres grandes caudillos. Hubierase apoderado cada uno dellos del mundo todo, a no haber tenido tales antagonistas: quebrantronse reciprocamente el poder y enfrenronse el esfuerzo", Ibid., ps. 100-102. (19) "Esta (la Casa de Austria) pues escogi el Catlico y sabio Rey, para sucesora augusta de su catlico celo, para heredera de su gran potencia, para conservadora de s u prudente gobierno, para dilatadora de su felicsima Monarqua, que el Cielo haga universal. A m e n " . Ibid., p. 222. (20) V e r captulo I I I , in fine.

112

ADOLPHE COSTER

(21) "Sea orculo su real nombre Baltasar Rey, compuesto de las cuatro vocales que dan principio a todas las cuatro partes del mundo, en presagio de que su Monarqua y su fama han de ocuparlas todas". Poltico, p. 23. (22) "Cuyo mayor acierto... fue haber escogido, digo, haber ejecutado la ya superior divina eleccin de la catolicisima Casa de Austria. Casa que la ensalz Dios, para ensalzar con ella su Iglesia, acabndose las discordias tan antiguas como crueles entre los Federicos emperadores y los sagrados Pontfices, comenzando la paz en el emperador Rodolfo de Austria. Casa, que despues que ella reina no sabe la Iglesia del Seor que son cismas, ni los conoce. Casa, que volvi los Sumos Pontfices de Avion a su trono de Roma, y mantiene su autoridad suprema. Casa que la levant Dios para muralla de la Cristiandad contra la potencia otomana. Casa, que la fortaleci Dios para ser martillo de los herejes en Bohemia, Hungra, Alemania, Flandes y aun en Francia, etctera..." Ibid., ps. 219-221. (23) "Lleg el encarecimiento de un gran politico a decir que el remedio de esta Monarqua, si acaso declinase, no era otro sino que resucitase el Rey Catlico y volviese a restaurarla". Ibid. p. 199. (24) "Esta otra, aunque pequea, si que es preciosa, dijo la sagaz Ninfa, no tiene otra falta esta Poltica, sino de un autor autorizado". Criticn, II, 4, p. 106. (25) Ver E. Merime, Essai sur Quevedo, 1886, p. 217, nota 2.

(26) "En las otras que nombras discurres sin tino, condenando la de Bovadilla, que a todas luces es admirable, y ensalzando una otra pequea, no hallndole otra falta que la de Autor autorizado, y es que aunque sea el Poltico la materia, y capaz de discurrir prodigiosamente, quien emprendi el asunto no sabe leer ni escribir, pues no se acuerda de las de Santo Tomas, Sigonio, Lipsio, Pedro Gregorio, Menochio, Velazquez, Saavedra, Solorzano, Kotzen, Cokier, Timpio, Besoldo, y otras infinitas..." Crtica de refleccin, p. 179.

CAPITULO
El Discreto. Composicin de la obra.

X
L o s elogios del "Dis-

creto".

Anlisis.

os d o s t r a t a d o s q u e a c a b a m o s d e e s t u d i a r p e r t e n e c e n a la P o ltica general; el Discreto se d i s t i n g u e d e ellos: n o se t r a t a ya de f o r m a r el gran h o m b r e , el h o m b r e d e E s t a d o , el C a p i t n o el S o b e r a n o ; el o b j e t o del a u t o r es a h o r a ms m o d e s t o : c o m o lo h a b a n h e c h o Castiglione, G r a c i n D a n t i s c o o Faret, se dirige al s i m p l e p a r t i c u l a r , o, c o n ms e x a c t i t u d , al h o m b r e d e m u n d o . Es difcil e n c o n t r a r u n v o c a b l o francs q u e se c o r r e s p o n d a c o n p r e c i s i n c o n Discreto. A m e l o t d e la H o u s s a i e , t r a d u c t o r c o n c i e n z u d o y c u l t o del Orculo, a c e p t la p a l a b r a discret. El P a d r e C o u r beville i n v e n t el t t u l o b a j o el cual e s t e t r a t a d o se h a e x t e n d i d o p o r Francia: H o m m e U n i v e r s e l . Encierra en l dice del Discreto todas las grandes y todas las bellas cualidades que se pueden adquirir con el ms dichoso fondo que la naturaleza pueda dar. A este retrato no se le podra denominar sino el hombre consumado en todo, el hombre perfecto, el discreto, el hombre universal. Todos estos trminos se emplean alternativamente para designar el Hroe que se pretende formar, y el vocablo El Discreto es siempre sinnimo de compaa con aqullos (1). P e r o el crtico del Journal des Savants n o iba d e s c a m i n a d o en s u s reservas sobre esta traduccin: El hombre universal dice es propiamente el que todo lo sabe, o que est cerca de todo, sin excepcin. Pero ste no es por completo el asunto del libro de Gracin, sino solamente algo del ltimo captulo, donde quiere que su discreto aprenda el latn, el griego, el francs, el italiano y las lenguas orientales, y dispensa a
8

114

ADOLPHE

COSTER

su hombre de todas las ciencias profundas; de d o n d e se podra c o n cluir a c a s o que Gracin no ha p r e t e n d i d o pintar un hombre universal, sino un hombre cumplido para el mundo, un h o m b r e p r u d e n t e y de espritu adornado, un Virtuoso y t o d o c u a n t o nos plazca. Cierto, sin embargo, que un varn tan raro c o m o el que es descrito en este libro podra ser mirado por la inmensa mayora c o m o h o m b r e verdaderamente universal ( 2 ) .

E n e f e c t o : el t t u l o de C o u r b e v i l l e es d e m a s i a d o a m b i c i o s o . 'honneste homme en el s e n t i d o del siglo XVII, o el galant homme, tal c o m o V a u g e l a s ha i n t e n t a d o definirlo (3), c o r r e s p o n d e r a n m e j o r al s e n t i d o d e Discreto. P e r o se p u e d e r e p e t i r d e e s t a p e r f e c c i n t a n h u m a n a lo q u e deca V a u g e l a s a p r o p s i t o d e la p a l a b r a galant: N o es fcil definirla, p o r q u e s u p o n e m u c h a s e x c e l e n t e s c u a l i d a d e s q u e valdra la p e n a e n u m e r a r , y f a l t a n d o u n a sola ya n o sera gal a n t e (4). C o n esta r e s t r i c c i n , p u e d e c o n s i d e r a r s e el t r m i n o Discreto s u f i c i e n t e m e n t e r e p r e s e n t a d o p o r el h o n n e s t e h o m m e , q u e caracteriza a quien une a un fondo cumplido de conocimient o s y c u a l i d a d e s a d q u i r i d a s , a m a b i l i d a d , aire c o r t e s a n o , i n g e n i o , j u i c i o , sociabilidad, c o r t e s a y alegra, t o d o sin violencia, sin a f e c t a c i n y sin d e f e c t o . Para el e s t u d i o del Discreto t e n e m o s ms f o r t u n a q u e p a r a las d o s o b r a s p r e c e d e n t e s , y a q u e p o s e e m o s la p r i m e r a e d i c i n , intitulada:
El D i s c r e t o / de / L o r e n z o Gracin, / Q u e publica / D o n Vincencio Iun / de L a s t a n o s a . / Y / L o D e d i c a / Al / Serenissimo Seor, / D o n Baltasar C a r l o s / Principe de las E s p a a s . / Y / D e l N u e v o M u n d o . / C o n licencia. / Impresso en Huesca, por Iun N o g u e s , A o 1646 ( 5 ) .

H a b a a p a r e c i d o , c o m o se h a d i c h o , a n t e s del 8 d e s e p t i e m b r e d e 1646, y, p o r t a n t o , a n t e s del fallecimiento del p r n c i p e Balt a s a r (6). I g u a l m e n t e p o s e e m o s la s e g u n d a e d i c i n , i n t i t u l a d a :


El / D i s c r e t o / de / L o r e n z o G r a c i n . / Q u e publica / D o n V i n cencio / Iun de L a s t a n o s a . / C o n licencia, en H u e s c a , Por / Iun N o g u e s , / Ao 1646. / V n d e s e en casa de Francisco L a m b e r t o , en la Carrera / de S. G e r n i m o ( 7 ) .

BALTASAR

GRACIN

115

A p e s a r del t t u l o , es del a o 1647, c o m o lo p r u e b a la a p r o b a c i n d e Fr. T o m s Ros, f e c h a d a en Barcelona a 6 d e j u n i o d e 1647, y fu h e c h a , sin d u d a , en C a t a l u a . I n t e r e s a p o r q u e m a r c a el origen d e c i e r t o n m e r o d e faltas a c r e c i d a s c o n s i d e r a b l e m e n t e , h a s t a el p u n t o d e desfigurar el t e x t o , en e d i c i o n e s s u c e sivas, d e las q u e s t a q u e d a c o m o p r o t o t i p o ; s o b r e t o d o , p o r la s u p r e s i n d e c u a t r o pasajes r e l a t i v o s a Felipe IV y a M a d r i d (8), al c a r c t e r grave y d o m i n a d o r d e los e s p a o l e s (9), al m o d o c o m o J u a n II d e A r a g n r e d u j o la r e v u e l t a d e Barcelona y se m o s t r g e n e r o s o c o n los v e n c i d o s (10), y, en fin, al m a r q u s d e T o r r e c u s a y s u a f o r t u n a d a a c t u a c i n en F u e n t e r r a b a y P e r p i n (11). E s t o s pasajes, l g i c a m e n t e m o l e s t a r a n a los c a t a l a n e s , a la s a z n s u b l e v a d o s c o n t r a Felipe IV, a d v e r s a r i o s i n e x o r a b l e s d e l o s e s p a o l e s , q u e a c a b a b a n d e v e r c a e r en el a s e d i o d e Barcelona a C a r l o s C a r a c c i o l o , m a r q u s d e T o r r e c u s a , y a su hijo el d u q u e d e San G i o r g i o (1642). P o r t a n t o , es e v i d e n t e q u e esta edicin fu h e c h a en C a t a l u a , lo cual revela el x i t o d e G r a c i n , y a q u e , en plena l u c h a , los catalanes i m p r i m a n en s u tierra las o b r a s d e u n o de sus adversarios. A d e m s d e la d e d i c a t o r i a al Prncipe, la p r i m e r a e d i c i n c o n t i e n e u n a a p r o b a c i n e n t u s i a s t a d e M a n u e l d e Salinas, q u i e n a d v i e r t e q u e a u n la p u n t u a c i n d e El Discreto i n c l u y e m i s t e r i o s ; o t r a a p r o b a c i n d e F r a n c i s c o A n d r s y u n prefacio d e L a s t a n o s a , del q u e a n t e s h a b l . E s t e c o n s a g r a u n p r r a f o a d e f e n d e r el estilo d e G r a c i n (12), q u e era t a c h a d o d e o s c u r o . D e c l a r a q u e n o es p r e c i s o escribir p a r a la g e n e r a l i d a d , y q u e u n a s o m b r a t e n u e inf u n d e m s r e s p e t o a las c o s a s : vieja t e o r a q u e ya h a b a f o r m u l a d o H e r r e r a . E s t a d e f e n s a era, sin e m b a r g o , m e n o s necesaria p a r a El Discreto q u e p a r a El Hroe, p o r q u e la n d o l e d e los t e m a s t r a t a d o s en el p r i m e r o h a c e el p e n s a m i e n t o ms inteligible. Es difcil d a r u n a idea d e c o n j u n t o d e e s t a o b r a : C o u r b e v i l l e , q u e vio en El Poltico u n plan q u e n o p u e d e a c e p t a r s e sin algo d e e s c e p t i c i s m o , n o o s p r o p o n e r l o p a r a El Discreto. En e f e c t o , s u s veinticinco c a p t u l o s p r e s e n t a n , a e x c e p c i n del l t i m o , s e n d a s c u a l i d a d e s del D i s c r e t o , clasificadas b a j o el n o m b r e d e realces, p e r o p o d r a n ser v e i n t e o t r e i n t a . N o h a y q u e b u s c a r t r a b a z n : e s t o s realces se s u c e d e n sin q u e se alcance p o r q u el u n o v a

116

ADOLPHE COSTER

detrs del otro; cabe exceptuar el primero, que, naturalmente, deba dirigirse a Baltasar Carlos, y el ltimo, resumen de la vida del Discreto. En fin: afectan t o d o s las formas ms diversas: dilogos en los cuales el autor es interlocutor con sus amigos, o cartas, o alegoras, o disertaciones. Me inclino a creer, como para El Poltico, pero con mayor seguridad, que se trata de trozos compuestos, la mayor parte, para ser ledos en una de las Academias de que se ha hablado; algunos captulos, adems, llevan los subttulos de Discurso acadmico, Razonamiento acadmico, Elogio, Panegrico (13). Es manifiesto que pertenecen a momentos diversos, y lo atestiguan determinados elogios que contienen. Era costumbre en estas Academias admitir a las sesiones algunos huspedes ilustres, y el reglamento marcaba las condiciones en que seran introducidos, y se les conceda puesto de honor y derecho a votar (14). Los elogios pomposos que de modo casi siempre artificioso siguen a cada realce me parece fueron aadidos despus para honrar al personaje que en el da de la lectura tomaba parte, como invitado, en la sesin acadmica. Bastara, por tanto, averiguar la poca en que Gracin se hall entre los aludidos ilustres huspedes, para fijar la fecha de la mayor parte de estos realces, cuando aqulla no est clara por las alusiones a acontecimient o s contemporneos. Voy a intentarlo al examinar las distintas partes de El Discreto. I. Es difcil dar una traduccin satisfactoria del primer real ce: Genio y Ingenio En sus Entretiens d' Ariste et d'Eugene (15), el Padre Bouhours, a quien siguen Amelot de la Houssaie y CourbeviHe, emple las palabras gnie et sprit, que, en efecto, expresaban con exactitud en el siglo XVII el sentido de las espaolas; hoy resultan oscuras porque han cambiado de valor. Gracin quiere establecer distincin entre la inteligencia (juicio, razn, etc.) y las disposiciones naturales. Pero sus esfuerzos infructuosos justifican el parecer de Bouhours:
Se sienten cosas que estn por encima de nuestras expresio nes, porque los sentimientos del corazn son algunas veces tan enmaraados o tan delicados, que no se les puede explicar sino imperf e c t a m e n t e . . . Pero los trminos fracasan un poco para dar a

BALTASAR

GRACIN

117

entender concepciones del espritu, a menos que stas no sean oscuras o embrolladas de por s, y seal cierta de que lo son es no encontrar palabras que las den a entender (16).

Efectivamente: t o d o este captulo se encuentra en germen en el Primor III del Hroe (17), donde Gracin opone juicio e ingenio, sindresis y agudeza. Pero si en aquel tratado la palabra ingenio designa las facultades intelectuales, sobre t o d o el juicio, en oposicin a la agudeza, la delicadeza nativa, aqu designa no slo el juicio y la razn, sino tambin la aptitud para las ciencias, mientras que el genio representa los gustos, el carcter. Vese cuan vagos resultan estos trminos, a los cuales el autor pretende dar un significado preciso. Constantemente es dable esta crtica en el vocabulario de Gracin. En realidad, l presente captulo obedece a un juego de palabras entre genio e ingenio, que slo difieren en una slaba. C u a n t o al resto, el autor se embrolla y se contradice. Parece que opone la inteligencia a la sensibilidad cuando dice que el entendimiento (lo entendido) es intil si no va acompaado del carcter amable (agradable genial inclinacin) (18). Pero por otra parte parece que considera dichos vocablos como dos formas de la inteligencia, y a que declara que el arte puede perfeccionarlas. (19) II. Del seoro en el decir y en el hacer (20). Amelot traduce sin fundamento seoro por ascendant; el influjo es una de las cualidades del Hroe (21); pero aqu Gracin distingue netamente en esta superioridad natural, la que proviene de la prctica en los negocios, de la ciencia, de la experiencia o de los aos, y q u e puede expresarse por el vocablo assurance (22). Esta seguridad se encuentra en los necios en forma de descaro; tambin entre los ricos, y es curioso que Gracin no se indigna por ello. Declara que se aplauden las tonteras de un rico y no se escuchan las palabras sensatas de un pobre, pero estima que la autoridad que proviene de las riquezas es, en definitiva, un bien (23). III. Hombre de espera: el hombre que sabe esperar. Esta alegora muestra al Atento de m o d o pintoresco, avanzando en su carro, rodeado de consejeros, entre stos los polticos mas famosos, como Augusto, Fernando el Catlico, quien recuerda el dicho cataln:

118

ADOLPHE

COSTER

D e u n o p e g a d e b a s t , sino d e sao; C a r l o s V, r e p i t i e n d o su m x i m a favorita: El T i e m p o y y o , a o t r o s d o s (24). T r i u n f a , c o n t e m p o r i z a n d o , d e t o d a s las a s e c h a n z a s . IV. De la galantera. G r a c i n p r e t e n d e d e s c u b r i r a q u u n m r i t o n u e v o , y p o r eso este c a p t u l o es u n a d e m a n d a d e la G a l a n t e ra a la D i s c r e c i n p a r a q u e la a d m i t a en s u c o r t e . Esta c u a l i d a d h a s i d o ya e s t u d i a d a en El Hroe (25). Es la g e n e r o s i d a d o g r a n d e za d e n i m o , p r e s e n t a d a c o m o u n a d e las manifestaciones del c o r a z n del rey, y c o m e n t a d a p o r el d i c h o f a m o s o d e Luis XII. Sin e m b a r g o , G r a c i n a a d e a la f a c u l t a d d e p e r d o n a r la d e n o h u m i llar su. d i g n i d a d , s a b e r ser h u m a n o c o n los d e m s . Es lo c o n t r a r i o d e la bajeza. E s t e realce m e r e c e el m i s m o r e p r o c h e q u e el p r i m e r o : G r a cin, al e m p l e a r la p a l a b r a galante, q u i e r e d a r n o m b r e a u n a cualid a d d e t e r m i n a d a ; p e r o el anlisis n o p u e d e s e p a r a r l a d e la b i z a rra o la h i d a l g u a , p o r e j e m p l o . Es c u r i o s o o b s e r v a r , casi en el m i s m o t i e m p o , los e s f u e r z o s inf r u c t u o s o s d e Vaugelas p a r a precisar el s e n t i d o del v o c a b l o gal a n t (26) en francs. D b e s e a q u e es difcil definir e x a c t a m e n t e e s t o s t r m i n o s , c u y o valor se e x t i e n d e sin cesar a m e d i d a d e q u i e n e s lo e m p l e a n . M o d e l o d e galantera es el c o n d e d e A r a n d a . V. Hombre de plausibles noticias (27). E s t e c a p t u l o se e n c a m i n a a definir la e r u d i c i n m u n d a n a , q u e G r a c i n o p o n e a la p e d a n t e . A m e l o t h a t r a d u c i d o el t t u l o p o r l ' h o m m e d e mise, lo q u e es i n e x a c t o y e s t a b l e c e c o n f u s i n c o n el realce VII, q u e t r a t a del omnium horarum homo. C o m i e n z a p o r u n a alusin a la elocuencia d e H r c u l e s s u j e t a n d o los p u e b l o s c o n las c a d e n a s d e o r o q u e salen d e s u b o c a , imagen t o m a d a , sin d u d a , d e u n o d e los e m b l e m a s d e A l c i a t o . C o m o h a b a h e c h o en El Hroe (28), G r a c i n p r e c o n i z a c o m o u n m e d i o d e a g r a d a r , a l m a c e n a r en la m e m o r i a p a l a b r a s escogidas o ancdotas referentes a grandes h o m b r e s , sobre t o d o a los d e t i e m p o s m o d e r n o s m e j o r q u e a los a n t i g u o s , q u e r e z u m a n p e d a n t e r a al citarlos (29). El m o d e l o d e e s t a ciencia a m a b l e es el m a r q u s d e C o l a r e s , c o n d e d e C a s t a e y r a , J e r n i m o d e A t a i d e , q u e e n t r en relacin c o n el a u t o r p r e c i s a m e n t e en el m e s d e abril d e 1646 (30).

BALTASAR GRACIN

119

VI. No sea desigual (31). Se t r a t a d e la i g u a l d a d d e h u m o r q u e Gracin recomienda a los grandes, indicando, de paso, q u e sus c a p r i c h o s n o d e s c o n c e r t a r n al h o m b r e a v i s a d o . El m o d e l o d e e s t a c u a l i d a d es el d u q u e F r a n c i s c o d e Borja y la d u q u e s a A r t e m i sia D o r i a y C o l o n n a . VII. El hombre de todas horas ( c a r t a a L a s t a n o s a ) , e s t i n s p i r a d o en u n pasaje d e Q u i n t i l i a n o d o n d e califica a Asinius Pollion d e omnium horarum homo (32). E s t e realce va en f o r m a d e c a r t a a V i n c e n c i o J u a n d e L a s t a n o s a , d e q u i e n p r e t e n d e ser r e t r a t o ; a l c o n s e g u r i d a d a l u d e c u a n d o celebra los g u s t o s v a r i a d o s del Discreto, q u e d e b e a m a r los j a r d i n e s , la p i n t u r a , las p i e d r a s p r e c i o s a s , la a r q u e o l o g a , la h i s t o r i a y la filosofa, y se a b s t i e n e c o n c u i d a d o d e aplicarse a u n solo a s u n t o (33). El f r a g m e n t o a c a b a , es c i e r t o , c o n u n elogio del c o n d e d e L e m o s , v e r d a d e r o H r o e u n i v e r s a l . P e r o estas a l a b a n z a s son c o m o v i e t a s . VIII. El buen entendedor (34). E s t e b i z a r r o d i l o g o e n t r e el d o c t o r J u a n F r a n c i s c o A n d r s y el a u t o r a p e n a s c o n t i e n e o t r a i d e a q u e sta: h a y q u e c o m p r e n d e r a las g e n t e s p o r m e d i a s p a l a b r a s , m e j o r a n , antes d e q u e h a b l e n ; d o s d e las i n v e n c i o n e s d e s a r r o lladas en el Criticn (el Z a h o r i o a d i v i n o ) (35) y la R e f o r m a d e los p r o v e r b i o s (36) e s t n a q u en g e r m e n . E n c i e r r a u n a c u r i o s a alusin a A n t o n i o P r e z , el A m p h i o n a r a g o n s , r e c o g i d o p o r Delfines c o r o n a d o s (37), p u e s t a c o n p r u d e n c i a en b o c a del d o c t o r A n d r s . IX. No estar siempre de burlas (38). N o h a y q u e c h a n c e a r siemp r e , m e n o s c o n d e l i b e r a d o p r o p s i t o . Es o d i o s o ser s i e m p r e sev e r o c o m o C a t n , p e r o al m e n o s la g r a v e d a d i n f u n d e r e s p e t o , al p a s o q u e u n Carvajal (39) m u r i e n d o b r o m e a n d o inspira r e p u g nancia. X. Hombre de buena eleccin (40). S a b e r escoger, y e s c o g e r b i e n , es i n d i s p e n s a b l e p a r a la d i c h a y el x i t o : tal es el p e n s a m i e n t o d e s a r r o l l a d o larga, p e r o v a g a m e n t e , p o r el a u t o r . XI. No ser malilla (41). A p a r t i r d e la s e g u n d a e d i c i n , e s t a p a l a b r a , malilla, fu c o r r o m p i d a en maravilla, lo q u e h a c e ininteligible el t e x t o . La malilla o manilla es u n a c a r t a privilegiada q u e sirve p a r a t o d a s las j u g a d a s : G r a c i n r e c o m i e n d a n o h a c e r e s t e

120

ADOLPHE COSTER

papel, no prodigarse, porque lo que mucho se repite es pronto despreciado; es gran habilidad saber vender una eminencia afectando el encubrirla. Acaso hay que ver en la expresin vender una eminencia" un recuerdo de Francisco Bacon, que recomienda, casi en los mismos trminos, como un medio de medrar hacerse valer sin delicadeza: Audacter te vendita (43). XII. Hombre de buen dejo (44). Es el que sabe concluir bien y se retira a tiempo. Este captulo contiene muchas ideas desarrolladas en El Criticn: empieza por la comparacin de la fortuna con una casa con dos puertas, las de la dicha y la desdicha; no se puede salir sino por la misma que se ha entrado (45). Tambin se encuentra la idea del viaje de la vida (46), que constituye el fondo del Criticn. Este realce va en forma de carta dirigida al cannigo Orencio de Lastanosa, hermano de Vincencio Juan y singular amigo del autor. Parece que alude al fin desdichado de algn conocido, acaso las dos hijas de Lastanosa, Gracia y Catalina, nacidas el 24 de marzo de 1642 y fallecidas dos horas despus (47). XIII. Hombre de ostentacin (48). Hay que saber mostrar el mrito, pero sin afectacin, mas no el que no se tiene. As se ve en el aplogo del pavo real, citado con elogio p o r Schopenhauer en sus Parerga. Gracin lo desarrolla con cuidado, y pide un puest o para esta fbula al lado de las de Esopo. XIV. No rendirse al humor (49). N o contradecir p o r principio, no mostrarse agresivo, defectos que quitan t o d o encanto a la conversacin; adems es agradable, como simple espectador, asistir al encuentro de dos espritus de esa naturaleza, y contemplar (segn la pintoresca expresin de Gracin) desde la barrera de la discrecin propia los toros de la necedad ajena (50).
XV. "Tener buenos repentes (51). Es encontrar sin preparacin las

palabras o las acciones ms oportunas; pero se trata en especial de las palabras agudas. Gracin opone est don del cielo, q u e nada debe al artificio (52), a la reflexin, y parodiando el dicho de Carlos V, que haba citado en la Agudeza y en l Discreto, pretende qu s poco decir El tiempo y yo, a otros dos; hay q u e enmendar: El sin tiempo y yo, a cualquiera (53). Presenta por modelo de ste mrito Francisco Mara Carrafa, duque de N o -

BALTASAR

GRACIN

121

c e r a , s u a n t i g u o p r o t e c t o r , fallecido d e desgracia en 1642, d e q u i e n h a c e u n elogio p o m p o s o . P u e d e s u p o n e r s e q u e e s t e f r a g m e n t o fu c o m p u e s t o p o c o d e s p u s d e la m u e r t e del m a l o g r a d o V i r r e y de Aragn. XVI. Contra la figurera (satyricn) (54). D i a t r i b a c o n t r a las m a n e r a s a f e c t a d a s , el s n o b i s m o y la falsa gloria. Gracin ridiculiza la s i n g u l a r i d a d en los g u s t o s , en los v e s t i d o s , q u e t i e n e s u e x p r e sin r e c p r o c a en las c o s t u m b r e s : vestirse a la e s p a o l a en Francia y a la francesa en E s p a a ; a f e c t a r n e c i o o r g u l l o , c o m o a c o n t e c e en n a c i o n e s e n t e r a s d i c e , p e n s a n d o a c a s o en sus c o m p a t r i o t a s (55). Se t r a t a d e u n a serie d e r e t r a t o s u n p o c o m o r d a c e s , d o n d e el estilo del a u t o r se m u e s t r a c o n c l a r i d a d , a u n s i e n d o p i n t o r e s c o . El t i p o d e la c u a l i d a d o p u e s t a a la figurera fu el c o n d e d e A g u i lar, m a r q u s d e la H i n o j o s a , a q u i e n G r a c i n llama s u s e g u n d o M e c e n a s , fallecido c u a n d o el a u t o r escriba, y al q u e c o n o c i en T a r r a g o n a el a o 1643 (56). XVII. El hombre en su punto (57). Es u n dilogo e n t r e el c a n n i g o Salinas y G r a c i n . El h o m b r e es c o m o el v i n o , q u e llega a e x q u i s i t o c u a n d o es viejo; p e r o , p o r desgracia, es i m p o s i b l e p e r m a n e c e r en e s t e p u n t o d e p e r f e c c i n : crecer y d e c r e c e r es ley d e n a t u r a l e z a , y p a r a c r e c e r h a c e n falta m u c h o s aos: a n t e s d e ser u n r e y d i g n o d e e s t e n o m b r e , p r e c i s a larga experiencia, y el m d i c o d i c e c o n gracia el c a n n i g o p a r a l e v a n t a r a u n e n f e r m o d e s u l e c h o h a m e t i d o c i e n t o en la t u m b a (58). P r i m e r a pulla q u e G r a cin lanza c o n t r a los discpulos d e E s c u l a p i o . Para El Criticn r e s e r var sus frases m s m o r d a c e s . XVIII. De la cultura y alio. Bajo e s t e t t u l o , G r a c i n a b a r c a la c u l t u r a intelectual y la p r o p i e d a d d e los a d o r n o s ; los c r e e i n d i s p e n s a b l e s p a r a realzar el m r i t o n a t u r a l , y declara q u e p u e d e n j u n t a r s e p e r f e c t a m e n t e c o n la s a n t i d a d , c o m o a c o n t e c i en J u a n d e Ribera, f u n d a d o r del f a m o s o C o l e g i o del Patriarca en V a l e n c i a , c o n s u s u c e s o r A l o n s o P r e z d e G u z m n , a q u i e n n o elogia, y c o n J u a n d e Palafox, o b i s p o d e La P u e b l a d e los Angeles. E s t e n o h a ba e n t a b l a d o a n c o n t r a los j e s u t a s la l u c h a q u e le hara t a n fam o s o en Francia y s u s c i t la e n e m i g a t e n a z d e la C o m p a a . La c u e s t i n c o m e n z en 1645 y se p r o l o n g h a s t a d e s p u s d e la

122

ADOLPHE

COSTER

m u e r t e del p r e l a d o , c u y o s a d v e r s a r i o s p r e t e n d i e r o n i m p e d i r s u beatificacin. D e s p u s d e u n c o r t o r e s u m e n d e la h i s t o r i a d e la civilizacin e n G r e c i a y R o m a , G r a c i n i n t r o d u c e u n l e v a n t a d o elogio d e L a s t a n o s a y s u libro s o b r e Medallas desconocidas. D e c l a r a q u e Italia e s t en la c u m b r e d e la civilizacin; q u e E s p a a c o n o c e a u n slo el r e f i n a m i e n t o p e r s o n a l , p e r o sus c i u d a d e s dejan q u e d e s e a r en e s t e r e s p e c t o , y q u e en Francia la n o b l e z a , c o n exclusin del p u e b l o a q u i e n d e s p r e c i a , d a ejemplo d e c u l t u r a a v a n z a d a . P o r p r o t o t i p o p o n e al c a n n i g o d e T o u l o u s s e F r a n c i s c o Filhol (59). M o d e l o acab a d o d e c u l t u r a y alio es D u a r t e F e r n n d e z Alvarez d e T o l e d o , conde de Oropesa. XIX. Hombre juicioso y notable (60). E s t e realce es el r e s u m e n d e u n a p r e t e n d i d a c o n v e r s a c i n del a u t o r c o n el d u q u e d e Hjar, c o m p l i c a d o en 1648 en u n a c o n s p i r a c i n c o n t r a Felipe IV. H a y q u e s a b e r p e n e t r a r el s e c r e t o d e los c o r a z o n e s , y p o r sutiles o b s e r v a c i o n e s d e s c u b r i r la v e r d a d . Es u n g o z o hallar u n o d e e s t o s h o m b r e s q u e s o n d e a n c o r a z o n e s ; d o s q u e se m i d e n m u t u a m e n t e o se c o m u n i c a n s u ciencia. Se e n c u e n t r a n en e s t e realce m u c h o s e l e m e n t o s q u e d e s e n v o l v e r en El Criticn: la idea d e la v e n t a n a q u e M o m o q u e r a se abriese en el p e c h o del h o m b r e a fin d e v e r s u s p e n s a m i e n t o s ; la del Z a h o r i , y a i n s i n u a d a a n t e s , y o t r a s (61). XX. Contra la hazaera (62). G r a c i n e s t a b l e c e o p o s i c i n e n t r e h a z a o s o s y h a z a e r o s " ; los p r i m e r o s hacen g r a n d e s c o s a s ; los s e g u n d o s fingen e s t a r a t a r e a d o s . U n a serie d e t i p o s d e e s t o s falsos g l o r i o s o s disea el a u t o r , c o n p l u m a vigilante y espir i t u a l , q u e r e c u e r d a los r e t r a t o s d e C l i m e n e . En este c a p t u l o e n c o n t r a m o s u n a d e las d o s alusiones a C e r v a n t e s (63), a u t o r l e d o p o r G r a c i n c o n placer. Es p r o b a b l e q u e e s t e realce se escribiese a n t e s d e 1641. En la p r i m e r a edicin d e El Discreto h a y u n pasaje, s u p r i m i d o en las r e i m p r e s i o n e s siguientes, d o n d e se h a b l a del b e l i c o s o y a f o r t u n a d o m a r q u s d e T o r r e c u s a y d e sus xitos en F u e n t e r r a b a y P e r p i n . A h o r a bien: el m a r q u s fu m u e r t o a n t e los m u r o s d e Barcelona, c o n s u hijo, en 1641 (64). Al m a r c h a r a C a t a l u a p a s p o r Z a r a g o z a , d o n d e p u d o c o n o c e r a Gracin; a c a s o s t e l e y a n -

BALTASAR

GRACIN

123

t e aqul el p r e s e n t e realce, d o n d e desliz, segn e l o g i o circunstancial.

costumbre,

un

XXI. Diligente y inteligente H a y q u e s a b e r c o n c e b i r y ejecutar; m a s la reflexin i m p i d e algunas v e c e s o b r a r , y a m e n u d o la r a p i d e z d e ejecucin p r o v i e n e d e la ausencia d e reflexin. Sin d u d a h a y a q u u n a alusin a O l i v a r e s , c a d o en desgracia en 1643, e m i sario d e las d e s d i c h a s d e E s p a a en el pasaje d o n d e G r a c i n cita a e s t e m i n i s t r o m s diligente q u e inteligente (65). E s t e c a p t u l o c o n t i e n e i g u a l m e n t e u n c u r i o s o p a r a l e l o e n t r e la p r u d e n c i a e s p a o l a y la r a p i d e z francesa, q u e se c o n t r a p e s a n (66). XXII. Del modo y agrado (67). En esta c a r t a , dirigida al d o c t o r B a r t o l o m d e M o r l a n e s , G r a c i n celebra el m o d o d e ser y el a t r a c t i v o , i n d i s p e n s a b l e s p a r a v a l o r a r el m r i t o , p e r o n o se p u e d e definir (68). P r e t e n d e , sin e m b a r g o , y ello p a r e c e p o c o l g i c o , q u e e s t a c u a l i d a d p u e d e ser a d q u i r i d a (69). E s t e a t r a c t i v o s o b e r a n o e irresistible a d o r n a b a d i c e a Isabel d e B o r b n ; es, p o r t a n t o , p r o b a b l e q u e el elogio se escribiese p o c o d e s p u s d e la m u e r t e d e la Reina, q u e h a b a c o n q u i s t a d o el c o r a z n d e los e s p a o l e s (6 o c t u b r e 1644). XXIII. Arte para ser dichoso. E s t a fbula m u e s t r a al a s n o q u e a n t e J p i t e r se queja d e la F o r t u n a : a q u l la h a c e venir, y s t a se justifica d i c i e n d o s o n r i e n t e : Si es u n a s n o , de q u se queja? J p i t e r le d a la r a z n y declara q u e , en e f e c t o , n o h a y o t r a d i c h a o d e s d i c h a q u e la p r u d e n c i a o la i m p r u d e n c i a (70). Es u n a d e las ideas p r e f e r i d a s d e G r a c i n : q u e los necios n o t i e n e n d e r e c h o a lamentarse de su suerte. XXIV. Corona de la discrecin. En e s t e p a n e g r i c o , la V e r d a d d e c l a r a q u e el r e m a t e d e la D i s c r e c i n es la V i r t u d . M o d e l o d e v i r t u d es Luis M n d e z d e H a r o (71), c u y o v a l i m i e n t o c o m e n z a b a a la s a z n . E s t e realce e n u m e r a v e i n t i n u e v e c u a l i d a d e s del h o m b r e p e r f e c t o (72), e n t r e ellas la r e t e n t i v a , q u e n o p a r e c e c o r r e s p o n d e r a n i n g u n a d e las e s t u d i a d a s en El Discreto o El Hroe: n o c o n s i s t e en s a b e r a g u a r d a r , p o r q u e es d i s t i n t a d e la e s p e r a . A d e m s , el a u t o r tiene c u i d a d o d e a a d i r q u e h a y o t r o s m r i t o s q u e c o n t r i b u y e n a la p e r f e c c i n . XXV. Culta reparticin de la vida de un discreto (73). Este cap-

124

ADOLPHE

COSTER

t u l o i n c l u y e t o d o u n p r o g r a m a d e e d u c a c i n , d e s p u s , u n plan d e vida, y p u e d e afirmarse q u e la s u s t a n c i a d e El Criticn. La vida d e l h o m b r e se divide en c u a t r o e d a d e s : la p r i m a v e r a o infancia, el e s t o o j u v e n t u d , el o t o o f e c u n d o o la e d a d m a d u r a y el i n v i e r n o o la vejez. R e c o r d a n d o u n a fbula del valenciano Falcn (74), G r a c i n c o n c e d e al h o m b r e t r e i n t a a o s p a r a g o z a r , v e i n t e p a r a t r a b a j a r c o m o el asno, v e i n t e p a r a l a d r a r c o m o el p e r r o y v e i n t e p a r a t o n t e a r c o m o la m o n a . Invita al h o m b r e a dividir el viaje d e la vida en t r e s j o r n a d a s , c o m o en las c o m e d i a s . La p r i m e r a la e m p l e a r en h a b l a r c o n los m u e r t o s , la s e g u n d a en c o n v e r s a r c o n los v i v o s y la t e r c e r a en h a b l a r c o n s i g o m i s m o . Es decir: el p r i m e r p e r o d o lo c o n s a g r a r a los l i b r o s y a las l e n g u a s : al principio a p r e n d e r l o s d o s i d i o m a s universales, latn y e s p a o l ; d e s p u s el g r i e g o , el italiano, el francs, el ingls y el a l e m n . Pasar en s e g u i d a al e s t u d i o d e la historia; d a r u n p a s e o p o r los deliciosos j a r d i n e s d e la p o e s a , n o t a n t o p a r a versificar c o m o p a r a g o z a r , sin ser t a n i g n o r a n t e q u e n o sepa h a c e r u n v e r s o , ni t a n i n c o n s i d e r a d o q u e h a g a d o s (75). D e s p u s p a s a r a la filosofa n a t u r a l , a la filosofa m o r a l , a la c o s m o g r a f a , a la geografa, a la astrologa o a s t r o n o ma y a la l e c t u r a d e la Biblia. El s e g u n d o p e r o d o lo d e d i c a r a viajar. El t e r c e r o , c o r r e s p o n d i e n t e a la e d a d m a d u r a , lo e m p l e a r en m e d i t a r s o b r e lo q u e h a y a a p r e n d i d o o v i s t o : a sacar c o n c l u s i o n e s , a filosofar p a r a a p r e n d e r a m o r i r , q u e es m e n e s t e r m e d i t a r l a m u c h a s v e c e s a n t e s p a r a a c e r t a r a hacerla bien u n a sola d e s p u s (76). El p r o g r a m a del Criticn. T a l es la singular c o l e c c i n d o n d e G r a c i n se m u e s t r a m e n o s f o r z a d o q u e en las r e s t a n t e s o b r a s ; q u e d e n o t a seso d e s p i e r t o , e s p r i t u s i e m p r e en a c e c h , s e n t i m i e n t o m u y v i v o d e lo r i d c u l o . N o es l i b r o p a r a r e c o r r e r l o sin p a r a r d e s d e el p r i n c i p i o h a s t a el fin, sino p a r a leer u n c a p t u l o aislado c o n el o b j e t o d e p r o c u r a r s e u n p l a c e r d e l i c a d o y g u s t a r sin fatiga del ingenio y la sutileza del a u t o r .

NOTAS DEL CAPITULO X


(1) (2) Courbeville: Ao L' homme 40-43. II, 208-211), citado por Brunot (Histoire de la langue franuniversel, 1723. Prefacio.

1735, p s .

(3) V a u g e l a s ( R e m . , aise, t. I I I , p . 2 4 0 ) . (4) (5) Lizana... Oficial primatur, Juan y Ver Brunot, op. de a

cit.,

ps.

236-240. Aprobacin de 1646. del D. de de del doctor y doctor de Juan D. "El Manuel D. de de Salinas y Imdoctor

Dedicatoria En Vicario Marta

Lastanosa. 30 d e A

Huesca,

enero los

Licencia Vincencio Salinas

Gernimo Andrs. Lastanosa. Epigrama de los

Atasques, del Soneto

General". Regens. del doctor a 480 de 314 ps.,

Aprobacin letores Juan hojas Manuel 15

Francisco

Juan Lizana.

acrstico al a u t o r , Francisco En Ver En Errata. (6) (7) (8)

Don ms

Andrs

D. Vincencio

Lastanosa.

ndice

realces.

16., de la carta

preliminares. (capitulo IV).

Rodrigo ps.

Mndez

Silva

16., de

" . . . d e s t i e r r o , y a u n la g r a n

Madrid,

por

ser

madre

del

mundo, I, otras lo que

desde el p. 14. sagaces no es

Oriente

h a s t a el Ocaso, en fe del g r a n (9) piertas. "...extremo. La Espaola Hay es

Filipo en su c u a r t a e s f e r a " . enteras majestuosas, parece asi

Discreto, como

naciones por

y sino

desun

naturaleza

seoril;

soberbia,

s e o r i o c o n n a t u r a l . N a c e en los espaoles la g r a v e d a d del Genio, n o d e la a f e c t a c i n , y asi como o t r a s naciones se a p l i c a n al obsequio, esta n o s i n o al m a n d o " . Discreto, Il, p s . 37-38. (10) el "...Por haberse maleado el dia en de que la entre en los h o m b r e s . celebre Soy Poltica de su tambin, fama, y aun a troc gala la

de la m a y o r r a z n de e s t a d o , q u e esta y yo hicimos i n m o r t a l al R e y D o n J u a n el de A r a g n irritada en digo; aquel inaudita Que teatro En Catalua, del mas venganza carros mas clemencia. fue vindose en los vencedor corazones, IV, la a ps.

Segundo, cataln cara) vtores

p a s a serlo de si m i s m o . O h n u e v o y r a r o Barcelona de P a d r e (11) mas cusa, XX, en ps. (12) nidad radas ni del las misericordia! Espaol y desengaos y del e s t r a n j e r o niera, que de

modo de e n t r a r entrada

t r i u n f a n d o en

(la t a n con 69-71. y de y

p a d r a s t r o " . Discreto, que se les en ofrezca, un

"...ocasiones en una un romper

cualquiera

celebran, marques Francia".

meten TorredesDiscreto,

maquina

antojada

aventura,

el belicoso y y numerosos

afortunado socorrer de ejrcitos

las t r i n c h e r a s

Fuenterrabia,

Perpian,

baratar

campalmente tantas 385-396. "Digo estilo cosas

veces los b r a v o s

p u e s , q u e no se escribe aumente el veneracin modo griega a de misterioso

para la

todos, y por de no la Que

eso es de modo materia: echaron recndito. a perder

que

la

arcaveneni

sublimidad con su

haciendo mas Afectronle,

decirlas.

Aristteles, por

Sneca

las dos l e n g u a s

y latina

escribir

126

ADOLPHE COSTER

vulgarizar entrambas filosofas, la Natural aquel, y la Moral este; por mas que el Momo intil, los apode a entrambos de jibia al uno y de arena sin cal al otro". Discreto. A los Letores. (13) V e r los Realces I I , V , I , X I V .

(14) Pueden verse, a este propsito, los estatutos de la Academia fundada en 1608 por el conde de Guimer, que he publicado en la revista Linajes de Aragn (15-X, 1912), bajo el ttulo Una Academia aragonesa. La Pitima contra la ociosidad (1608). El artculo 10 dice: " E s condicin que ninguno pueda tener asiento en la Academia que n o sea de ella, sino que sea el que quisiere entrar ttulo o caballero muy notable o de particular respeto y obligacin; cuya deliberacin ha de ser de consentimiento de la mayor parte de los que concurrieren en la junta, y cuando sucediere entrarse sin licencia, el promovedor se levante y cese la A c a d e m i a " . Artculo 62: " t e m , es condicin que a los que se diere silla en la Academia se les d la mas preeminente, y voto". (15) (16) Entretiens Maniere d' Ariste et d' Eugne, 1 6 7 1 , I V , Le bel esprit, p. 220.

de bien penser, 1667, I V , p. 3 5 6 . Es el pensamiento de Boileau: Ce que l' on concoit bien s' enonce clairement, Et les mots, pour le dir, arrivent aisment. p. 9.

(17)

Hroe,

(18) "Plausible fue siempre lo entendido, pero infeliz sin el realce de una agradable genial inclinacin: y al contrario, la misma especiosidad del Genio, hace ms censurable la falta del Ingenio". Discreto, ps. 2 - 3 . (19) "Puede mejorarlos la industria, y realzarlos el arte". Ibid., p. 19. Este realce corresponde al primor I X del Hroe, a las mximas 2 , 34, 143 y 146 del Orculo. (20) (21) V e r Orculo, mximas 42 y 182. Primor X I V .

(22) " N o hablo aqui de aquella natural superioridad que sealamos por singular realce al Hroe: sino de una cuerda intrepidez contraria al deslucido encogimiento; fundada o en la comprehensiom de las materias, o en la autoridad de los aos, o en la calificacin de las dignidades, que en fe de cualquiera dellas puede uno hacer y decir con seoro". Discreto, ps. 26-27. (23) "Hasta las riquezas dan autoridad. Dora las mas veces el oro las necias tazones de sus dueos: comunica la plata su argentado sonido a las palabras, de moda que son aplaudidas las necedades de un rico, cuando las sentencias de un pobre no son escuchadas". Ibid., ps. 27-28. Este pasaje hace pensar en el Giton y en el Phdon de L a B r u y r e . (24) (25) " E l Tiempo y yo a otros dos". Ibid., p. 63. V e r la mxima 55 del Primor I V . II, 208-211). V e r Brunet; Histoire de Orculo.

(26) Vaugelas ha hecho este ensayo (Rem., la langue franaise, t. I I I , ps. 237-240. (27) (28) V e r Orculo, Hroe, mximas 4 y 2 2 .

I I I , p. 1 1 .

(29) "Sobre todo tiene una tan sazonada como curiosa copia de todos los buenos dichos y galantes hechos, asi heroicos como donosos: las sentencias de los prudentes,

BALTASAR

GRACIAN

127
las las sales de Alenquer, del 91-92, los piCaaun galanteras ps. gran

las

malicias del

de

los

crticos, las

los

chistes del

de

los

aulicos; y el

cantes pitn; (30) (31) (32) (33) singular

Toledo:

donosidades toda 1. 196. para

Zapata;

dulcsima V e r pg. Ver

municin 65, nota

conquistar

gusto".

Discreto,

Orculo,

mxima V I , 3 el
#

Quintiliano, "Platico el de

110. de

Este

capitulo mejor

de el

Quintiliano de de los ha

trata

de

la el de

urbanitas. pinturas; y la emip-

gustar piedras mayor que

jardines, la la

edificios, calificado la antigedad, pero la todas

preciosas; que todas, perfecta

observacin filosofa de

erudicin, ellas son

plausible nencias ginas

histor!a, parciales,

cuerdos; de

una

universalidad

adecuarlas

todas".

Discreto,

124-125. Ver "Han Orculo, de Ibid., necio tener p. mas Ibid., valio y m x i m a s 2 5 , 210 (los 138. sabe ps, a de la casa ajena, que de la suya, que ya hasta los refranes Prncipes) y 225. mucho de adivinos de verdades, y de zahones de

(34) (35)

desengaos". (36) andan (37) propios ginas (38) (39) Castro, cado por al "El

revs". "Eso le

145-146. aquel nuestro en Anfin los Aragons, cuando perseguido de los p-

hall 135-136. Ver

amparo,

aun

aplauso,

coronados

Delfines

extraos".

Ibid.,

Orculo, de

mximas Carvajal abraz

76,

241

275. al de xito Pizarra; del fu gobernador preso con del l Per, en 1548 Vaca y de ahor-

Francisco sobre

contribuy el partido

Almagro: en

traidor Ver Ver "Gran afectando p. 199.

Cuzco. mximas mxima es esta 51 y 67.

(40) (41) (42) nencia, Discreto, (43) sic dici

Orculo, Orculo, leccin el

85. del para saberse hacer y estimar, aun de saber vender con el una emi-

encubrirla,

conservarla,

aumentarla

deseo..."

"Sicut possit haeret. et en

enim de

dici

solet (nisi certe

de

calumnia

Audacter et

calumniari, ridicula) Audactor

semper te

aliquid vendita,

haeret semper Bacon: Amelot es

jactantia

plane apud

deformis populum, VIII, p.

aliquid De ha

Haerebit augmentis

licet 228 de

prudentiores (edicin de

subrideant..." l665).

dignitate incurrido la a la

scientiarum, al

Francfort, de este ricas tener sigue dicho

contrasentido de en las las que 300). que como ms

traducir

uno

los y a de

pasajes de las

realce:

"Esta

dice puestas cuentran por piezas

renta vista

excelentes fiestas. los Como

pinturas Pero

ms de se

tapiceras; espectadores, pronto que

estar enpasen reciben peor" presto

grandes sealan presto andan

fuerza donde

muchos

jueces (p. con que

defectos; todo a

comunes"

lo a n d a n ser partes

haba o

Gracin, que y es

muchos (p. por 190). no (44) (45) (46)

encuentros, Es servir Ver decir, para Orculo, ps. asiste

vienen
por todas

intiles

comunes,

sufren

rozamientos,

acaban

nada, mxima 204-205. al gobernalle en el viaje de la vida". Ibi d., p, 213. 59.

Discreto, "All

128

ADOLPHE COSTER

(47) " O h cuantos soles habernos visto entrambos nacer con risas del Aurora, y tambin nuestra, y sepultarse despues con llanto del ocaso. Saludronlos al amanecer las lisonjeras aves con sus cantos, al fin quiebros, y despidironlos, al ponerse, nocturnos pjaros con sus ahullos". Ibid. ps. 207-208. (48) (49) (50) Discreto, (51) V e r Orculo, V e r Orculo, " M i r e desde p. 268. V e r Orculo, mxima mxima 69. la talanquera de su cordura los toros de la necedad ajena". 277.

mxima 56. es al arte; todo lo agra-

(52) " A quien no reconoce deuda este realce de hroes dece a la naturaleza y a la dicha". Discreto, p. 277.

(53) " N o decia mucho, aunque bien, el que deca: el tiempo y yo a otros dos. El sin tiempo y yo a cualquiera, esto si que es decir, y mas hacer". Ibid., p. 275. (54) V e r Orculo, mxima 223.

(55) "Otros hay que en Espaa visten a lo francs, y en Francia a lo espaol: y no falta quien en la campaa sale con golilla, y en la corte con valona; haciendo desta suerte celebrados matachines". Discreto, ps. 300-301. "Ponen otros su capricho en una vansima hinchazn, nacida de una loca fantasa y forrada de necedad; con esto afectan una enfadosa gravedad en todo, y con todos, que parece que honran con mirar, y que hablan de merced. Hay naciones enteras tocadas deste humor". Discreto, pginas 303-304. (56) (57) Discreto, p. 299. mxima 6.

V e r Orculo,

(58) "Hacese un general a costa de su sangre y de la ajena: un orador despues de mucho estudio y ejercicio. Hasta un medico, que para levantar a uno de una cama ech ciento en la sepultura". Discreto, ps. 323-324. (59) (60) Sobre Francisco Filhol, vase el captulo V I I I , mximas 43 y 49. al fin.

V e r Orculo,

(61) " S o n grandes descifradores de intenciones y de fines, que llevan siempre consigo la juiciosa contracifra". "Desta suerte van haciendo anatoma del animo". Discreto, ps. 359 y 362. " M u y a lo vulgar discurri Momo, cuando dese la ventanilla en e] pecho humano... debiera advertir, que los zahones de corazones, que realmente los hay, no necesitan ni aun los resquicios para penetrar al mas reservado interior". Discreto, ps. 354-355. (62) (63) (64) V e r Orculo, mxima 295. salieron de la Mancha". Discreto, I, I I I , prrafo 68. ps. 383-334,

" N o todos los ridiculos andantes V e r Mel: Guerra de Catalua,

(65) " V i m o s ya hombres muy diligentes, obradores de grandes cosas, ejecutivos, -eficaces, pero nada inteligentes: y de uno dellos dijo un critico frescamente, alabando otros su diligencia: que si el tal fuera tan inteligente, como era diligente, fuera sin duda un gran Ministro del Monarca Grande". Discreto, ps. 397-398. (66) "Este es aquel excedido exceso, que entre si mantienen los valerosos espao-

BALTASAR GRACIN

129

les y los belicosos franceses, igualando el Cielo la competencia, contrapesando la prudencia espaola a la presteza francesa. Opuso la detencin de aquellos a la colera destos, etctera". Ibid., ps. 406-407. (67) V e r Orculo, mximas 14 y 267. definir, porque no se sabe en que consiste".

(68) " L o bueno es que no se puede Discreto, p, 423.

(69) "Pudese adquirir, y por eso la falta verdad que no habla aqu del " M o d o " .

della es inescusable". Ibid.,

p. 412. E s

(70) V e r Botero: Detti, p. 1 4 : "Ciappi Vitelli capitano di molte accortezza, diceva, che nelle cose della guerra, non che nell' altre, la fortuna e' 1 caso non haveva parte alcuna: ma che tutto era prudenza, o imprudenza". (71) En el ms. Esp. 302 de la B . N . P . se lee la nota siguiente sobre L u i s Mndez de H a r o : "Sobrino y heredero no solo de la casa y estados, sino tambin de la privanza, que, por mirarle con cario el Rey y entender la sofistera de la casa real, le llamaban el Discreto de palacio". Citado por M . Morel-Fatio en su edic. de la Caduta del Cont d' Olivares, de Hiplito Camilo Guidi, p. 44, nota 1. (72) "Contendan la alteza de animo, la majestad de espritu, la Autoridad, la Estimacin, la Reputacin, la Universalidad, la Ostentacin, la Galantera, el Despejo, la Plausibilidad, el buen Gusto, la Cultura, Gracia de las gentes, la Retentiva, lo noticioso, lo juicioso, lo inapasionable, lo desafectado, la Seriedad, el Seoro, la Espera, lo agudo, el buen Modo, lo Platico, lo Ejecutivo, lo Atento, la Simpata sublime, la Incomprensibilidad, la Indefinibilidad, con otras muchas deste porte y grandeza". Discreto, ps. 446-447. Courbeville ha maltratado y acortado este "realce" de modo increble. (73) V e r Orculo, mxima 229: "Saber repartir la vida lo discreto, etc."

(74) "Donosamente discurri uno, y dulcemente lo cant otro, el Falcon que se convirti en Cisne: dieronle al hombre treinta aos suyos para gozarse y gozar: veinte despues prestados del jumento para trabajar; otros tantos del perro para ladrar, y veinte ltimos de la mona para caducar". Discreto, ps. 460-461. Jaime Falcn, o Falc, que viva al final del siglo XVI, fu matemtico: escribi un tratado sobre la cuadratura del crculo y algunos poemas latinos. Gracin lo menciona siete veces en su Agudeza: X I X , X X I , X X I X , X X X I X , L I V , L V I , L I X . Ignoro de quin habla Gracin como primer inventor de esta fbula, que Voltaire refiere de modo diferente. (Ver en el Apndice I V la fbula de Falcn y la de Voltaire). (75) " C o n todo eso, ni fue tan Ignorante que no supiese hacer inconsiderado que hiciese dos". Discreto, p. 466. un verso, ni tan

(76) " L a misma Filosofa no es otro que meditacin de la muerte, que es meditarla muchas veces antes, para acertar a hacer bien una sola despues". p. 480.

menester Discreto,

CAPITULO
El Orculo del Manual.Fuentes de de

XI
esta algunas obra.Doctrina mximas

Orculo.Examen

NINGUNA d e las o b r a s d e G r a c i n h a l o g r a d o m a y o r influencia fuera d e E s p a a q u e el Orculo Manual) t r a d u c i d o y r e e d i t a d o , c o m o se ver, en v a r i o s i d i o m a s , ejerci en l o s e s c r i t o r e s y p e n s a d o r e s d e E u r o p a u n a influencia a u n n o e x p l i c a d a c l a r a m e n t e , e x t e n d i d a en g r a d o m u c h o m a y o r d e lo q u e en general se c r e e . H e m o s d i c h o q u e el Orculo a p a r e c i en 1647; Latassa a a d e q u e fu en H u e s c a , en la i m p r e n t a d e J u a n N o g u s . E s t a e d i c i n p a r e c e q u e h a d e s a p a r e c i d o . La p r i m e r a c o n o c i d a es la d e M a d r i d , 1653; se intitula: Orculo / Manual, y arte / de prudencia. / Sacada de los A / forismos que se discurren en / las obras de Lorenzo / Gracin. Publcala D. Vi / cencio Iun de Lastanosa. / Y la dedica / At excelentsimo / Seor D. Luis Mndez / de Haro / Con licencia, en Madrid, por / Maria de Quiones, / ao de 1653. / Vndese en casa de Francisco / Lamberto, en la Carrera / de San Gernimo (1). E s t a e d i c i n n o es la s e g u n d a , p o r q u e el firmante d e la T a s a d i c e del l i b r o q u e o t r a s v e c e s h a s i d o i m p r e s o . P e r o n o es p o sible c o m p r o b a r e s t e a s e r t o : G r a c i n , en s u c o r r e s p o n d e n c i a , n a d a afirma a e s t e r e s p e c t o . P o r l o d e m s , ofrece p o c a s v a r i a n t e s c o m p a r a d a c o n las e d i c i o n e s siguientes, c o r r i e n t e m e n t e e m p l e a d a s . U n a c u e s t i n previa a p r o p s i t o del Orculo: Q u p a r t e d e c o l a b o r a c i n t u v o L a s t a n o s a en esta o b r a ? C h a p p u z e a u , e n Europe vivante, p r e t e n d e a t r i b u i r a L a s t a n o s a s u p a t e r n i d a d . A q u l , e n el A v i s o al L e c t o r , p a r e c e t o m a r la r e s p o n s a b i l i d a d d e la p u b l i c a c i n y d e c l a r a q u e las m x i m a s q u e se v a n a leer h a n s i d o s a c a d a s p o r l d e o b r a s i n d i t a s d e G r a c i n . D e h e c h o , c a d a u n a d e las t r e s -

132

ADOLPHE

COSTER

c i e n t a s m x i m a s del Orculo v a p r e c e d i d a d e u n t t u l o q u e se c r e e r a e s c o g i d o p o r el e d i t o r y n o p o r el a u t o r . P e r o , p u e d e s u p o n e r s e q u e u n e s c r i t o r t a n original c o m o G r a c i n , p a r a u n a p u b l i c a c i n realizada d e a c u e r d o c o n l y a s u vista, n o c o m p u siera e s t o s b r e v e s r e s m e n e s q u e , p o r su c a r c t e r m i s t e r i o s o , p o r su forma alambicada, convienen perfectamente con su manera espiritual, y m s d e u n o es r e p r o d u c c i n d e u n t t u l o o u n a frase del Hroe o El Discreto? As, e n t r e a q u l l o s h a l l a m o s Genio y ingenio, Hombre de plausibles noticias, Palabras de seda, y o t r a s . P o r t a n t o , n o m e inclino a c r e e r en u n a i n t e r v e n c i n d i r e c t a d e L a s t a n o s a e n l a o b r a . P e r o , e s t o equivale a afirmar q u e a q u l n o t o m p a r t e a l g u n a ? H e m o s v i s t o q u e G r a c i n le c o m u n i c a b a sus e s c r i t o s a n t e s d e imprimirlos; t e n e m o s la p r u e b a en El Criticn (2). I n d u d a b l e m e n t e , L a s t a n o s a n o s o l a m e n t e emita sus j u i c i o s , sino q u e s u g e r a ideas; sus amigos h a c a n o t r o t a n t o . As, lo m s verosmil e s q u e c a d a u n a d e estas frases remilgadas era e x a m i n a d a y , sin d u d a , p e r f e c c i o n a d a d e a c u e r d o c o n el e n t e n d i d o t r i b u n a l a q u e e r a s o m e t i d a . E s t o m i s m o a c o n t e c e r a d e s p u s en Francia c o n las M x i m a s d e La R o c h e f o u c a u l d , las cuales d e b e n m u c h o , p o r e j e m p l o , a M a d a m e d e Sable. Yo v e o aqu, c o m o en la m a y o r p a r t e d e las o b r a s d e G r a c i n , u n a c o l a b o r a c i n b e n v o l a , q u e el a u t o r estimara y a c e p t a r a , c o n s e r v a n d o i n d e p e n d e n c i a en la eleccin y su responsabilidad. El t t u l o s o l e m n e d e Orculo p u d o ser i n s p i r a d o p o r el q u e F r a n c i s c o Filhol (3) (de q u i e n y a se h a h a b l a d o ) h a b a d a d o a s u Oracle Potique. Filhol e s t a b a haca a l g u n o s a o s en relacin c o n L a s t a n o s a . En 1644, u n folleto (4) d e Francisco A n d r s d e U s t a r r o z d i o la d e s c r i p c i n d e las c o l e c c i o n e s del c a n n i g o d e T o u l o u s s e , y del m i s m o t u v o n o t i c i a G r a c i n . D a el t t u l o d e la obrita, hoy perdida. L o s t r a d u c t o r e s se h a n v i s t o a p u r a d o s p o r el t t u l o d e Orculo. A m e l o t le h a d a d o el d e Homme de Cour (5), y bajo e s t e n o m b r e es c o n o c i d o en el e x t r a n j e r o . U n s e g u n d o t r a d u c t o r , C o u r b e v i l l e , critica a A m e l o t en e s t e p u n t o y p r e t e n d e q u e Homme d'Etat es t t u l o m s e x a c t o . Las t r e s c i e n t a s m x i m a s d e l Orculo Manual n o se dirigen al h o m b r e d e E s t a d o en p a r t i c u lar, p u e s t o q u e t r a t a n p r i n c i p a l m e n t e d e la relacin entre

BALTASAR

GRACIN

133

iguales. N o se t r a t a , c o m o se d e d u c i r a del t t u l o d e A m e l o t , d e m x i m a s q u e i n t e r e s a n slo a los c o r t e s a n o s ; y d i r i g i n d o l a s a t o d o s los h o m b r e s , es p r e f e r i b l e dejar a esta c o l e c c i n el t t u l o a d o p t a d o p o r el a u t o r : Oracle portatif et Art de la Prudence. En M o r a l n o se i n v e n t a , y p o r eso es superfluo a d v e r t i r q u e e s t a s m x i m a s , a u n q u e originales en la f o r m a , n o p r e s e n t a n n a d a n u e v o en la s u b s t a n c i a . Sera v a n o i n d a g a r la f u e n t e e x a c t a en q u e b e b i G r a c i n . U n c r t i c o del siglo XVII o p i n q u e d e las t r e s cientas m x i m a s m s d e c i e n t o e s t n s a c a d a s d e S a l o m n ; c u a r e n t a o c i n c u e n t a , si se q u i e r e , tienen su f u e n t e en el Hombre universal o en el Hroe; las c i e n t o c i n c u e n t a r e s t a n t e s s o n e x t r a d a s d e las o b r a s d e G r a c i n (6). En realidad, el crtico deja la p a r t e m s feliz a la i n v e n t i v a d e G r a c i n : s t e n o se inspir slo en S a l o m n . A c u d i al l i b r o de la s a b i d u r a universal, al q u e S a l o m n t a m b i n h a b a r e c u r r i d o : al t e s o r o d e la experiencia h u m a n a ; p e r o si y l m i s m o e s t a b a c o n f o r m e n a d a i n v e n t , t u v o el m r i t o d e p r e s e n t a r l o s p e n s a m i e n t o s a n t i g u o s bajo f o r m a n u e v a , y tal fu, a n o d u d a r , s u v e r d a dera ambicin. Sin e m b a r g o , es i n t e r e s a n t e a v e r i g u a r a l g u n o s d e los e l e m e n t o s u t i l i z a d o s , y e s t o es lo q u e h a i n t e n t a d o M . V. Bouillier en u n n o t a b l e a r t c u l o (7). E n t r e los e s c r i t o r e s a n t i g u o s , Sneca, a q u i e n Gracin admir tanto, tiene derecho a una mencin particular, as c o m o Plinio el J o v e n . A n t o n i o P r e z , n o c i t a d o p o r M . B o u i ller, e l o g i a d o r e p e t i d a m e n t e p o r G r a c i n (8), le i n s p i r d e m o d a manifiesto. U n a f u e n t e m e n o s a d v e r t i d a y m s i n t e r e s a n t e e s F r a n c i s c o B a c o n , c u y a s e d i c i o n e s latinas a p a r e c i e r o n d e s d e 1 6 1 7 h a s t a 1638. Bacon, p r e c i s a m e n t e h a b a e x p r e s a d o s u p e s a r d e q u e n i n g n l i b r o d i g n o d e la i m p o r t a n c i a del a s u n t o t r a t a s e d e la p r u d e n c i a en los n e g o c i o s (9). P r e t e n d i G r a c i n llenar e s t a l a g u n a ? P a r e c e q u e s, c u a n d o se a d v i e r t e n c o i n c i d e n c i a s c u r i o s a s e n t r e l o s d o s e s c r i t o r e s : p o r e j e m p l o , la r e c o m e n d a c i n a los p r n c i p e s d e t e n e r u n e m i s a r i o , q u e se halla e n d o s m x i m a s del Orculo (10), o el c o n s e j o d e h a c e r s e valer (11). Por esta c o y u n t u r a , G r a c i n invita a s u d i s c p u l o a v e n d e r s u s c o s a s , c u a n d o Bacon a c o n s e j a al s u y o : Audacter te vendita?

134

ADOLPHE

COSTER

P e r o estas afinidades, c o m o c o n r a z n dice M . Bouiller, p o d r a n llevarse h a s t a el infinito sin q u e se o b t u v i e s e o t r a c o n c l u sin q u e sta: t o d o a u t o r d e m x i m a s es f o r z o s a m e n t e u n c o m p i l a d o r . G r a c i n m i s m o lo r e c o n o c i i m p l c i t a m e n t e al c o m i e n z o d e s u c o l e c c i n , c u a n d o declara q u e t o d o ha llegado ya a su p e r f e c c i n (12), y n o p a r e c e d e s p r o v i s t o d e i n t e n c i n h a b e r d a d o l u g a r preferente a este pensamiento. E s t o n o s lleva a averiguar si las t r e s c i e n t a s m x i m a s del Orculo f u e r o n d i s t r i b u i d a s p o r el a u t o r s e g n u n p l a n m e t d i c o . P o r m u c h o s esfuerzos que hagamos, creo imposible descubrir ningun o ; el P a d r e C o u r b e v i l l e , a r d o r o s o e s c r u t a d o r d e las i n t e n c i o n e s d e G r a c i n , y t a n sutil en p r o p o n e r u n plan d e El Poltico, lo h a r e n u n c i a d o p a r a el Orculo. N o h a y a q u , en e f e c t o , m s q u e u n a serie d e p r e c e p t o s q u e se s u c e d e n al azar; u n s o l o l a z o los u n e : el p r o p s i t o d e h a c e r al h o m b r e q u e los p r a c t i q u e s u p e r i o r a los d e m s . N o se p u e d e , p o r t a n t o , d a r u n anlisis d e la o b r a ; p e r o se p u e d e intentar obtener de estos consejos, expresados a m e n u d o e n d o s o t r e s f o r m a s d i s t i n t a s , el p e q u e o n m e r o d e v e r d a d e s simplicsimas q u e e n c i e r r a n . P r i m e r o h a y q u e c o n o c e r s e a s m i s m o , t e n e r n o c i n e x a c t a d e s u fuerza y d e s u d e b i l i d a d , d e los m r i t o s y los d e f e c t o s , p a r a utilizar y h a c e r valer los u n o s y disimular u o l v i d a r los o t r o s ; p r e ciarse d e las apariencias o e s c o n d e r s e t r a s ellas. P e r o c o m o es d e s u p o n e r q u e q u i e n e s los h a y a n m e n e s t e r a p e larn a medios idnticos, ante t o d o hay que conocerlos, p e n e t r a r l o s , disipar el celaje t r a s el q u e se e n c u b r e n e i n t e n t a n e n g a ar; en u n a p a l a b r a , h a y q u e ser z a h o r i , e s t o es, a d i v i n o o b r u j o . La l t i m a p a l a b r a d e la p r u d e n c i a ser n o exagerar n a d a , ni en b i e n ni en mal, ni a u n en g r a d o d e desconfianza, p o r q u e , c o n frec u e n c i a , n o s e n g a a m o s en m e d i o d e la m i s m a v e r d a d . En definitiva, el a r t e s u p r e m o es ser fino: q u i e n lo sea s a l d r d e l p a s o en las c i r c u n s t a n c i a s m s crticas, y n o p o r u n simple a c i e r t o . C i e r t a m e n t e n o c o r r e r n u n c a g r a n d e s riesgos, y ser s e o r e n el c o m e r c i o d e la v i d a , p o r q u e s i e m p r e t e n d r c o n t a c t o c o n infinidad d e n e c i o s , p e r o n o m u c h a s o c a s i o n e s d e m e d i r s e c o n el h o m b r e d e l i c a d o , s u igual. El e m p l e o c o r r i e n t e d e la fineza t i e n e algo q u e c h o c a a las al-

BALTASAR GRACIN

135

mas vigorosas. Es ha dicho justamente La Bruyre la ocasin inmediata de la bellaquera: de la una a la otra el trnsito es resbaladizo; slo la ficcin las diferencia; si se junta a la fineza resulta la bellaquera (13). Es la impresin un poco penosa que se experimenta leyendo estas trescientas mximas, donde jams, por decirlo as, aparece la idea religiosa, cosa extraa si consideramos la profesin del autor, ni aun la piedad por los necios; stos nunca son compadecidos, como se observ en el aplogo del
Discreto.

Ms grave es que algunas parecen sospechosas desde el p u n t o de vista moral; vamos a examinar algunas que, mal comprendidas, podran merecer reprensin y acusar a Gracin de predicar la hipocresa, la mentira, la insensibilidad o el egosmo. As, recomienda ser antes loco con t o d o s que cuerdo a solas (14). La Bruyre parece aludir a esta sentencia cuando escribe: Hay que obrar como los dems; mxima sospechosa, que casi siempre significa Hay que obrar mal, si se extiende ms all de las cosas puramente externas, que dependen de la costumbre, de la moda o de la urbanidad (15). Con la restriccin de La Bruyre lo entiende Gracin, que se cuida de corregir su aforismo aadiendo: Antes cuerdo con los dems que loco a solas (16). Porque si recomienda someterse al uso, tanto para las cosas espirituales como para las corporales, tiene cuidado de especificar que slo en la bondad no vale esta regla de vivir, porque siempre se ha de practicar la virtud (17). El consejo de pensar como la minora y hablar como la mayora parece, a primera vista, autorizar la mentira. Pero se trata simplemente de demostrar que la verdad amarga. El prudente evita tanto ser contradecido como contradecir. Su crtica es pronta, pero se abstiene de hacerla pblica; no la confa ms que a sus amigos ms seguros (18). A primera vista, las mximas sobre la amistad no son menos sorprendentes. No se ha de querer ni aborrecer para siempre (19), dice Gracin. Los amigos que se apartan son con frecuencia los peores enemigos; hay que prever la posibilidad de este cambio. La Bruyre se revuelve violentamente contra este pensamiento: Vivir con sus enemigos dice como si algn da lle-

136

ADOLPHE COSTER

gasen a ser n u e s t r o s a m i g o s , y vivir c o n n u e s t r o s a m i g o s c o m o si p u d i e s e n llegar a ser n u e s t r o s e n e m i g o s , n o o b e d e c e ni a la n a t u raleza del a b o r r e c i m i e n t o , ni a las reglas d e la a m i s t a d . E s t a n o es m x i m a m o r a l , sino poltica (20). La B r u y r e tiene r a z n si se c o n s i d e r a esta m x i m a c o m o r e gla d e m o r a l ; h a b r a en ella, o indigna s e q u e d a d d e c o r a z n o insigne bajeza; y a d e m s , c o m o h a s e a l a d o el m o r a l i s t a francs, ni el a f e c t o ni el o d i o s o n c a p a c e s d e dejarse d o m i n a r p o r la s u e r t e . P e r o es u n a m x i m a poltica, se t r a t e d e amigos o e n e m i g o s p o l t i c o s , y G r a c i n , en s u m a , h a r e p r o d u c i d o el c o n s e j o d e Bacon, q u e dice: El s p t i m o p r e c e p t o (del a r t e d e p r o g r e s a r en el m u n d o ) es esta a n t i g u a m x i m a d e Bias, c o n tal q u e , sin e m b a r g o , n o se vea en l u n a invitacin a la perfidia, sino s o l a m e n t e u n a r a z n p a r a ser c i r c u n s p e c t o y m o d e r a r las p a s i o n e s : A m a a t u a m i g o d i c e c o m o si p u d i e r a ser t u e n e m i g o , y a b o r r e c e a t u e n e m i g o c o m o si h u b i e r a d e ser t u a m i g o " (21). T o d a s las m x i m a s del Orculo q u e v e r s a n s o b r e la a m i s t a d d e b e n ser e n t e n d i d a s del m i s m o m o d o , a u n c u a n d o a p r i m e r a v i s t a parezca que denotan ternura. H a y q u e t e n e r a m i g o s : Es el s e g u n d o ser (22), dice G r a c i n ; p e r o , en q u ? E n q u e el a m i g o d u p l i c a n u e s t r a f u e r z a o n u e s t r a s e g u r i d a d p o r sus elogios o p o r sus b u e n o s oficios; n o se t r a t a , p o r t a n t o , d e a m i g o s n t i m o s , ni a u n d e c o n f i d e n t e s , a u n q u e algun o s p u e d a n llegar a serlo, sino d e a m i g o s tiles. H a y q u e ganar el a f e c t o , p e r o c o m o m e d i o e x c e l e n t e d e gan a r el e s p r i t u , y, u n a v e z c o n s e g u i d o , servirse d e l (23). A d e m s , h a y q u e b u s c a r en la a m i s t a d el placer o el p r o v e c h o . N o d e s e e m o s m u c h a d i c h a a n u e s t r o s amigos si n o q u e r e m o s p e r d e r l o s (24), y n o l o s m u l t i p l i q u e m o s p o r t e m o r d e e q u i v o c a r n o s en la c u e n t a . El a m i g o h a d e e n c e r r a r en s las t r e s c u a l i d a d e s d e l e n t e : u n o , b u e n o y v e r d a d e r o (25). Y a u n c o n e s t e n i c o a m i g o se e s t a r s i e m p r e a la defensiva. N o h a y q u e e n t r e g a r s e a l p o r e n t e r o . N o b a s t a la s a n g r e , ni la a m i s t a d , ni la obligacin m s estricta; p o r q u e h a y m u c h a d i f e r e n cia e n t r e d a r el c o r a z n o la v o l u n t a d : la u n i n m s e s t r e c h a a d m i t e e x c e p c i n , sin q u e p o r e s o se o f e n d a n las leyes d e la fineza: el a m i g o se r e s e r v a s i e m p r e algn s e c r e t o , y a u n el hijo se r e c a t a

BALTASAR

GRACIN

137

e n algn p u n t o f r e n t e al p a d r e ; h a y cosas q u e se o c u l t a n a u n o s y se c o m u n i c a n c o n o t r o s , y a la inversa, d e s u e r t e q u e se a c u e r d a n o se r e h u s a n las c o s a s segn a quien c o n v e n g a (26). H e t r a d u c i d o e s t a m x i m a p o r e n t e r o p o r q u e d a idea d e la fin u r a psicolgica d e G r a c i n . C i e r t o q u e n o c o n t i e n e n a d a f o r m a l m e n t e c o n t r a r i o a la a m i s t a d , y, sin e m b a r g o , u n o n o se siente m u y d i s t a n t e , l e y n d o l a , d e la bella definicin q u e dice: el a m i g o es o t r o y o ? En el Criticn h a p i n t a d o la a m i s t a d c o n los c o l o r e s m s s e d u c t o r e s . El s e r v i d o r d e S a l a s t a n o , e n c a r g a d o d e b u s c a r l e p a r a s u m u s e o u n v e r d a d e r o a m i g o , llega a los confines d e C a t a l u a , d o n d e e n c u e n t r a u n ser f a n t s t i c o , u n o y t r i p l e a la v e z , q u e le a s e g u r a q u e la a m i s t a d es u n alma en varios c u e r p o s . Y, p o r t a n t o , en e s t e elogio e n t u s i a s t a , d o n d e G e r i n d e c l a r a q u e l es aquel o t r o y o , el t i p o ideal d e la a m i s t a d (27), la d e s c o n f i a n z a d e G r a c i n n o deja d e m a n i f e s t a r s e , p o r q u e n o t a q u e los e s p e j o s d e la h o s p i t a l a r i a m a n s i n s o n d e a c e r o o d e p l a t a , n o d e cristal, p a r a q u e n o se q u i e b r e n . F u e r z a es c o n f e s a r q u e n o se adivina q u e G r a c i n h a y a e s t r e c h a d o c o n h o m b r e s d e s u c o n d i c i n o su p r o f e s i n u n a d e esas a m i s t a d e s p r o f u n d a s y sencillas p r o p i a s d e c o r a z o n e s g e n e r o s o s , y q u e s u i n t i m i d a d c o n L a s t a n o s a o c o n P a b l o d e P a r a d a , las d o s p e r s o n a s q u e p a r e c e t u v i e r o n m s lugar en su a f e c t o , p u e d e ser tachada de interesada. A e n t r a m b o s p r o t e c t o r e s , d e r a n g o s u p e r i o r al s u y o , p u d o consagrarse con verdadera simpata, pero supo aprovecharla dem a s i a d o bien p a r a q u e el t r i s t e c o n s e j o d e s a b e r u s a r d e la a m i s t a d (28) n o hiciera la s u y a u n p o c o s o s p e c h o s a . Algunas veces, e s t o s p r e c e p t o s utilitarios a d q u i e r e n f o r m a a u n m s s o r p r e n d e n t e . H a y q u e s a b e r e x c u s a r s e p e s a r e s , dice G r a cin, y si h a y q u e elegir e n t r e la p e n a d e o t r o y la p r o p i a , n o se d u d a r en preferir la ajena (29). Es, p u e s , n a t u r a l v o l c a r en o t r o s los males q u e n o s a m e n a z a n (30); y en el s u p u e s t o d e q u e se sienta c o m p a s i n p o r los infelices, n o se i n c u r r i r en la d e s g r a cia del a f o r t u n a d o . Es a s i m i s m o c o n d u c t a hbil a p a r t a r s e d e l o s d e s d i c h a d o s (31). un T o d o s e s t o s c o n s e j o s , t o m a d o s al pie d e la letra, justificaran p r o c e d e r a b o m i n a b l e ; en realidad, Gracin s o b r e e n t i e n d e

138

ADOLPHE COSTER

s i e m p r e q u e la v i r t u d j a m s p i e r d e sus d e r e c h o s ; p e r o j u z g a q u e e n a s u n t o s d e escasa i m p o r t a n c i a , en las relaciones m u n d a n a s , p o r e j e m p l o , es p e r m i t i d a la e c o n o m a d e u n h e r o s m o q u e servira n i c a m e n t e p a r a a t r a e r d e s a g r a d e c i m i e n t o s . S e a l e m o s , p a r a t e r m i n a r , las m x i m a s s o b r e la s u e r t e , s o b r e la f o r t u n a , q u e p a r e c e n algo e x t r a a s en b o c a d e un religioso. G r a c i n , c o m o ya h e a d v e r t i d o , c r e e casi c o n s u p e r s t i c i n e n la f o r t u n a : r o d e a d o d e j u g a d o r e s , c o m o e s t a b a (32), a c a s o l c e d i , m e j o r q u e h u y , a la influencia q u e ejerce s u frenes, si b i e n d e clara, p o r lo d e m s , q u e n o existe o t r a f o r t u n a q u e la p r u d e n c i a o la i m p r u d e n c i a (33). Es e v i d e n t e q u e la l e c t u r a del Orculo n o da la i m p r e s i n d e o b r a escrita p o r u n religioso; p e r o , si el a u t o r se p r o p u s o e x p o n e r las reglas d e la p r u d e n c i a m u n d a n a , d e b e m o s a s o m b r a r n o s d e q u e h a y a o m i t i d o fundarlas en la v i r t u d ? Les h a d a d o c o m o b a s e el inters; as p a r e c e n e g o s t a s , secas, d e s p e r o p e s i m i s m o , si se a d m i t e q u e la h u m a n i d a d se c o m p o n e d e u n n m e r o infinito d e imbciles e x p l o t a d o s p o r a l g u n o s m a l v a d o s . As las e n t e n d e r n u n S c h o p e n h a u e r o un N i e t z s c h e , p o r q u e t o m a r n c o m o r e glas d e m o r a l e s t o s p r e c e p t o s d e s a b i d u r a m u n d a n a . M a s n o h a y q u e olvidar q u e d e t r s del a u t o r del Orculo se o c u l t a el h o m b r e q u e a b r a z el e s t a d o religioso, y s o p o r t esta vida, al p a r e c e r , sin p e n a , sin l a m e n t a c i o n e s ; q u e s u p o c u m p l i r sus d e b e r e s d e sacerd o t e y d e p a t r i o t a c u a n d o la o c a s i n se p r e s e n t ; q u e c o n s a g r l o m e j o r d e s u existencia a p r e d i c a r , a c o n f e s a r , a e n s e a r . Sus e s c r i t o s f u e r o n , c i e r t a m e n t e , u n solaz, u n j u e g o en h o r a s d e a s u e t o . La s e g u r i d a d d e s u fe, d e s u s u m i s i n a la ley m o r a l religiosa, le d i s p e n s d e r e c u r r i r a e s t o s p r i n c i p i o s p a r a c o r r e g i r o a t e n u a r l o q u e las m x i m a s del Orculo p u e d e n t e n e r d e c h o c a n t e p a r a un incrdulo. Q u e no posey un corazn ardiente, c o m o acontece de ordin a r i o a a q u e l l o s c u y o e s p r i t u es p a r t i c u l a r m e n t e a v i s a d o o a g u d o , p a r e c e p r o b a b l e ; q u e h a y a s i d o insensible, n a d a lo indica. G r a c i n n o fu u n alma f u e r t e ; el h o r r o r q u e e x p e r i m e n t a a la s o l e d a d l o p r u e b a . Dira d e b u e n g r a d o , c o n Pascal, q u e el p l a c e r d e la s o l e d a d es c o s a i n c o m p r e n s i b l e (34). Para vivir

BALTASAR GRACIN

139

a solas dijo l h a y q u e t e n e r o m u c h o d e D i o s , o t o d o bestia (35).

de

P o r q u e , febril c o m o lo h e m o s t r a d o , v i v i e n d o y p e n s a n d o al h a b l a r , senta la i m p e r i o s a n e c e s i d a d d e s o c i e d a d , d e e s t i m a c i n , del a p l a u s o ajeno; es n a t u r a l q u p a r a vivir en el m u n d o e x c o g i t a s e los m e d i o s d e p r o t e g e r s e en la m e d i d a p o s i b l e c o n t r a golp e s inevitables; d e ah estas p e q u e a s h a b i l i d a d e s q u e p u e d e n , sin d a o d e la c o n c i e n c i a , p e r m i t i r la c o n t i n u i d a d del t r a t o c o n los h o m b r e s . Y, a d e m s , no se o b s e r v a en l a q u e l g u s t o i n g e n u o q u e m u c h o s e x p e r i m e n t a n , d i r a m o s i n o c e n t e m a q u i a v e l i s m o ? Sienten u n s e c r e t o p l a c e r en figurarse q u e p o d r a n , c o m o los p i c a r o s , p o n e r e n a c c i n las a s t u t a s m a q u i n a c i o n e s c o n q u e s u e a n a m e n u d o : se h a c e n as la ilusin d e ser v c t i m a s , y n o c a n d i d o s . H a y , sin d u d a , algo d e e s t o en G r a c i n : c o m o o t r o s m u c h o s , le p l u g o s o p e s a r a r m a s peligrosas q u e s u h o n r a d e z le p r o h i b i usar, p e r o n o i m p e d i r q u e a d m i r a s e s u t e m p l e y s u filo.

NOTAS DEL CAPITULO X I


(1) Licencia de Francisco Espadaa, Madrid, 18 septiembre 1653. Tasa, del mismo, Madrid, 25 septiembre 1653. Errata de Carlos Murcia de la Llana, Madrid, 23 septiembre 1653. Aprobacin del P . Alonso Muoz de Otalora, 14 mayo 1653. A l lector. Dedicatoria de Vincencio Juan de Lastanosa. En 16., de 160 folios. (2) (3) V e r Apndice I, cartas 29 y 30. Sobre Filhol, ver en la Revue des Pyrnes ( X X I I I , 1 9 1 1 ) : Antiquaires d' autrefois.

(4) Diseo de la insigne, i copiosa bibliotheca de Francisco Filhol, Presbtero, y Hebdomadario en la santa Iglesia Metropolitana del Protomartyr San Estevan, de la ciudad de Tolosa. Publicalo El Doctor Iun Francisco Andrs. I lo dedica al Excelentissimo Seor Don Antonio Ximenez de Urrea i Enriquez, Marques de Afononazir, i Conde de Pavas, del consejo de su Magestad, Virrey, i Capitn general, que fue del Reino de Cerdea. Con licencia. En Huesca: por Iun Francisco de Lorumbe, Impressor de la Universidad. Ao 1644. H a y ejemplar de este raro opsculo en la Biblioteca Pblica deHuesca, ex dono Valentn Carderera. (N. del T.) (5) V e r captulo X X .

(6) Mmoires de Trvoux, 1 7 3 3 ; V I I I artculo del primer trimestre, ps. 160-164. "Todas estas mximas aade no son repeticiones del Hombre universal y del Hroe, como lo ha publicado el censor". Este censor es Guyot-Desfontaines. (7) (8) Bulletin Hispanique, 1 9 1 1 , ps. 315-336. LXII.

En el Discreto,

V I I I , ps. 133-136, y la Agudeza,

(9) " D e prudentia autem negotiandi... in qua vita humana plurimum versatur, nulli omnino libri conscripti habentur: praeter pauca quaedam monita civilia in fasciculum unum aut alterum collecta quae amplitudini hujus subjecti nullo modo respondent. Etenim si libri aliqui extarent de hoc argumento, sicut de caeteris, minime dubitaverim quin viri jeruditi aliqui experientiae manipulo instructi, ineruditos, lioet diutina expenentia edoctos, longe superarent et proprio illorum (quod dicitur) arco usi magis e longinquoferirent". De Augmentis scientiarum, V I I I - I I , p. 208, de la edic. de Francfort, 1665. (10) " Q u i et alter invidiam et periculum". V e r las mximas 149 obrarlo por s, todo lo samiento ha podido ser usus Ambitiosorum est, ut umbellae loco Principibus sint, contra Sermones fideles, X X X V , De Ambitione, p. 1.201 (edic. 1665). (Saber declinar a otro los males) y 187. (Todo lo favorable odioso por terceros). Adems, como lo indica Amelot, este pentomado de Plinio el Joven o del jesuta Strada.

( 1 1 ) V e r este pasaje de Bacon ms arriba, cap. X , y la mxima 150 (Saber vender sus cosas). Notemos que la mxima 149 parece tambin tomada de Bacon. (12) (13) (14) " T o d o est ya en su punto, y el ser persona en el mayor". Mxima 1. L a Bruyre, V I H , De la Cour. Mxima 133: " A n t e s loco con todos que cuerdo a solas".

BALTASAR GRACIN

141
diciendo: antes cuerdo con los

(15)

Des

jugements. yo moderara el aforismo,

(16) Mxima 1 3 3 : " M a s dems, que loco a solas".

(17) Mxima 120: " V i v i r a lo pltico. Acomdese el cuerdo a lo presente, aunque l e parezca mejor lo pasado, asi en los arreos del alma, como del cuerpo. Solo en la bondad no vale esta regla de v i v i r : que siempre se ha de platicar la virtud... V i v a el discreto como puede, si no como querra". (18) Mxima 43: "Sentir con los menos, y hablar con los mas... Tanto huye de ser contradicho el cuerdo, como de contradecir: lo que es pronto a la censura es dete nido a la publicidad della. El sentir es libre, no se puede ni debe violentar: retirase el sagrado de su silencia y si tal vez se permite, es a sombra de pocos, y cuerdos". (19) (20) " N o se ha de querer, Du coeur. ni aborrecer para siempre". Mxima 217.

(21) De dignitate, et augmentis scientiarum, V I I I , 2. Publius Syrus expresa la misma idea: "Ita amicum habeas, posse inimicum fieri ut putes". (22) Mxima 1 1 1 : "Tener amigos. Es el segundo ser... Cada dia se ha de diligen ciar uno, aunque no para intimo, para aficionado, que algunos se quedan despus para confidentes, pasando por el acierto del delecto". (23) Mxima 1 1 2 : "Ganar la pia aficin... Entrase d e l e diligenciar, y saberse valer della por el afecto al concepto... pu

(24) Mxima 1 5 6 : "Amigos de eleccin... H a y amistades legitimas, y otras adulte rinas; estas para la delectacin, aquellas para la fecundidad de aciertos: hallanse pocos de la persona y muchos de la fortuna... Ni desearles mucha fortuna si no los quiere perder". ( 2 5 ) Mxima 1 5 8 : "Saber usar de los amigos... N o solo se ha de procurar en ello conseguir el gusto, sino la utilidad, que ha de tener las tres calidades del bien, otros dicen las del ente, uno, bueno y verdadero". (26) Mxima 260: "ni ser, ni tendr a ninguno todo por s u y o " . aquel otro yo, idea de la amistad". Criticn, II,

(27) " Y o soy... el de tres uno; 3, p. 59. (28)

Mxima 1 1 2 : "Ganar la pia aficin". de pecar contra la dicha todo acontecimiento, siem a s pesar, es licin de no t despus, y sin re

(29) Mxima 64: "Saberse escusar pesares. ...Nunca se ha propia, por complacer al que aconseja, y se queda fuera: y en pre que se encontraren el hacer placer a otro, con el hacerse conveniencia, que vale mas que el otro se disguste ahora, que medio".

(30) Mxima 149: "Saber declinar a otro los males: tener escudos contra la ma levolencia... H a y a pues un testa de yerros, terrero de infelicidades, a costa de su misma ambicin". (31) Mxima 163: "Nunca por la compasin del infeliz se ha de incurrir en la des gracia del afortunado... H a y algunos que nunca van sino con los desdichados y ladean hoy por infeliz al que huyeron ayer por afortunado; arguye tal ver nobleza del natural, pero no sagacidad". (32) V e r Apndice I, carta 28.

142

ADOLPHE COSTER

(33) Ver mxima 21: "No hay ms dicha, ni ms desdicha que prudencia o im prudencia". Este aforismo se encuentra en Botero (Detti, p. 91). (34) Penses, artculo IV, edic. Havet.

(35) Mxima 133: "Antes loco con todos que cuerdo a solas... Para vivir a solas ha de tener o mucho de Dios, o todo de bestia". Pascal ha dicho: "El hombre no es n i ngel ni bestia, y la desdicha viene de que quien quiere hacer de ngel hace de bestia". Penses, artculo VII, nm. 13, edic. Havet.

C A P I T U L O
El Criticn. Anlisis. Fuentes.

XII
de esta obra.

Significacin

N la serie d e las o b r a s m o r a l e s d e G r a c i n , El Criticn o c u p a lugar a p a r t e ; es su libro, m s t r a b a j a d o , el q u e le atrajo la d e s gracia q u e d e b a p r o d u c i r l e la m u e r t e , el en q u e p u s o t o d a s u t e n a c i d a d a r a g o n e s a p a r a p u b l i c a r l o , y q u e c o n t i e n e la e x p e r i e n c i a d e sus c i n c u e n t a a o s . L e y e n d o esta novela filosfica se p u e d e c o n o c e r v e r d a d e r a m e n t e a G r a c i n , h a c e r su a n a t o m a m o r a l , s e g n s u p r o p i a e x p r e s i n . En s u s r e s t a n t e s e s c r i t o s , s u e s t a d o , la r e s p o n s a b i l i d a d d e las ideas q u e f o r m u l a b a , s e g u r a m e n t e le c o n s t r i e r o n a d e s n a t u r a l i z a r su p e n s a m i e n t o , s o b r e t o d o p o r o m i s i n . E n e s t a n o v e l a , p o r m e d i o d e sus p e r s o n a j e s , p u d o a v e n t u r a r s e a l a n z a r crticas a u d a c e s , a e m i t i r j u i c i o s sinceros, sin n e c e s i d a d d e e n d o s a r l o s . Es c i e r t a m e n t e s u o b r a m a e s t r a : si n o g o z a d e la r e p u t a c i n q u e m e r e c e es p o r q u e es i n t r a d u c i b i e , y, p o r c o n s e cuencia, inasequible a q u i e n e s n o d o m i n a n el e s p a o l , y a u n difcil p a r a los m i s m o s e s p a o l e s , en r a z n del u s o d e u n a l e n g u a p r o d i g i o s a m e n t e sutil y d e las i n n u m e r a b l e s alusiones a a c o n t e c i m i e n t o s o a personajes c o n t e m p o r n e o s , d e los cuales h e m o s p e r d i d o la clave: d e s u e r t e q u e la p a r t e p u r a m e n t e m o r a l del l i b r o es l a q u e p u e d e i n t e r e s a r al l e c t o r d e h o y , al p a s o q u e c u a n d o a p a r e ci, c a d a u n o d e sus c a p t u l o s d e b i d e t e n e r t o d o el s a b o r d e u n p a s q u n o d e u n a r t c u l o d e p e r i d i c o (1). G r a c i n s e g u r a m e n t e m e d i t l a r g o t i e m p o la o b r a . El l t i m o c a p t u l o d e El Discreto p r o p o r c i o n a v a g a m e n t e a l g u n o s d a t o s e s e n ciales. C u a n t o a la e l a b o r a c i n , fu l e n t a y c o m p l i c a d a . P i e n s o q u El Criticn fu o b r a n o slo d e G r a c i n , sino, a d e m s , d e L a s t a n o s a y sus a m i g o s . T e n e m o s u n t e s t i m o n i o e v i d e n t e d e la i n t e r v e n c i n d e L a s t a -

144

ADOLPHE

COSTER

n o s a en la c o r r e s p o n d e n c i a d e G r a c i n ; v e m o s q u e s t e c o m u n i c a b a a s u a m i g o los c a p t u l o s del Criticn a m e d i d a q u e los c o m p o n a , y a q u l los d e v o l v a c o r r e g i d o s o a n o t a d o s . Seran, c i e r t a m e n t e , h o r a s exquisitas las q u e pasara D . V i n c e n c i o c u a n d o , al recibir alguna d e estas Crisis, se e n c e r r a s e en s u b i b l i o t e c a p a r a leerla a sus familiares, a s u h e r m a n o el c a n n i g o , al c o n d e d e G u i m e r , a Salinas, p o r e j e m p l o . Risas y a p l a u s o s d e b i e r o n d e s a l u d a r el desfile d e alusiones p u n z a n t e s ; frases q u e p a r e c e n o b s c u r a s c u a n d o s o n ledas en silencio, p e r o q u e p r o n u n c i a d a s en v o z alta, c o n el g e s t o , c o n las p a u s a s precisas, se aclaran d e s b i t o , t e n d r a n d e c o n t i n u o s u s p e n s o al a u d i t o r i o y s o r p r e n d i d o sin i n t e r r u p c i n . D e s p u s , t e r m i n a d a la p g i n a , c a d a cual p r o p o n dra el r e t r u c a n o o el e q u v o c o , el t r a z o m o r d a z q u e la l e c t u r a le sugiriese, q u e en s e g u i d a o r n a b a las m r g e n e s del m a n u s c r i t o . R e c i b i d o s t e p o r G r a c i n , e s c o g e r a e n t r e los m a t e r i a l e s n u e v o s aquellos q u e le c o n v i n i e r a p a r a i n s e r t a r l o s en sus Crisis a m a y o r deleite d e amigos q u e t a n t o se i n t e r e s a b a n p o r el x i t o del l i b r o . As se explica, a mi ver, el n m e r o p r o d i g i o s o d e j u e g o s d e p a l a b r a s , d e r a s g o s satricos, d e ideas b u r l o n a s q u e p u e b l a n El Criticn, las cuales u n o se resiste a a t r i b u i r a la i m a g i n a c i n d e u n solo h o m b r e , p o r f e c u n d a q u e s e a . Para d a r u n e j e m p l o c o n c r e t o , la i n v e n c i n t a n d o n o s a d e la r e f o r m a d e los p r o v e r b i o s (2), q u e c o n s i s t e en darles u n s e n t i d o o p u e s t o al q u e t i e n e n d e o r d i n a r i o , se ve y a en El Discreto, d o n d e es a t r i b u i d a a A n d r s d e U s t a r r o z (3): e v i d e n t e m e n t e n o p u d o llevarse a c a b o sino m e d i a n d o u n a r e u n i n d e e s p r i t u s s e l e c t o s d i v e r t i d o s en t o m a r los p r o v e r b i o s u n o a u n o p a r a v o l v e r l o s al revs. D e s u e r t e q u e El Criticn e n c a r n a n o slo el e s p r i t u d e G r a c i n , sino, en c i e r t o m o d o , el d e A r a g n . P o s e e m o s la e d i c i n p r n c i p e , e x t r e m a d a m e n t e rara, p u e s d e la p r i m e r a p a r t e n o c o n o z c o m s ejemplar q u e el del British M u s e u m , p r o c e d e n t e d e la b i b l i o t e c a d e Salva. Lleva e s t e t t u l o : El Criticn / Primera Parte / En / La Primavera / de la Niez, / y en / el estio de la iuventud. / Autor / Garca de Marlones. / Y lo dedica / Al Valeroso Cavallero / Don Pablo de Parada, / De la orden de Christo, / General de la Artillera, y Governa- / dor de Tortosa. /

BALTASAR

GRACIN

145

Con licencia. / En Zaragoza, por Iun Nogues, y a su costa / Ao M.DC.LI (4). H e m o s v i s t o a n t e r i o r m e n t e q u e el s e u d n i m o G a r c a d e M a r l o n e s era el a n a g r a m a d e los n o m b r e s G r a c i n y M o r a l e s , y c u l f u la r a z n d e a d o p t a r l o el a u t o r . U n a s e g u n d a e d i c i n d e e s t a p r i m e r a p a r t e a p a r e c i en 1658 bajo el t t u l o : El Criticon, / Primera Parte. / En / La Primavera de la niez, / y en / el estio de la juventud. / Su Autor Lorenzo Gracin / Y lo dedica / Al Valeroso Cavallero D. / Pablo de Parada, de la orden "de Christo, General / de la Artillera: y Governador de Tortosa. / Con licencia. / En Madrid. Por Pablo de Val. Ao 1658. / Vndese en casa de la viuda de Francisco Lamberto, / en la carrera de San Gernimo (5). D e d n d e p r o c e d e el t t u l o d e Criticn a d o p t a d o p o r G r a c i n p a r a s u n o v e l a , q u e , al p a r e c e r , fu p a r a sus colegas m o t i v o d e e s c n d a l o ? (6). En El Discreto, el realce XVI lleva el s u b t t u l o d e Satiricn, e v i d e n t e m e n t e t o m a d o d e la c l e b r e n o v e l a a t r i b u i d a e n t o n c e s a P e t r o n i o , a c a s o p o r c o n d u c t o d e Barclay, c u y o Satyricon se h a b a p u b l i c a d o en 1603, y c u y o r e c u e r d o d e b a ser i n f a m a d o en la C o m p a a . Barclay a t a c a b a a los j e s u t a s . P o d r a p r e g u n t a r s e si n o fu s t e el m o t i v o d e preferir G r a c i n la p a l a b r a Criticn a la d e Satiricn. L o c i e r t o es q u e i n t i t u l a n d o Crisis, o Crticas, los c a p t u l o s d e s u o b r a , q u i s o i n d i c a r q u e p r e t e n d a , n o u n a crtica d e s p i a d a d a , sino u n anlisis imparcial d e las c o s t u m b r e s h u m a n a s . D e l v o c a b l o Crisis d e r i v a b a , n a t u r a l m e n t e , Criticn. El plan es m u y sencillo. U n a t e m p e s t a d arroja en las c o s t a s d e S a n t a Elena, en t i e m p o d e Felipe IV, a u n n u f r a g o d e b l a n c o s c a b e l l o s l l a m a d o C r i t i l o , e s t o es, el C r t i c o , el h o m b r e j u i c i o s o . L o a c o g e u n salvaje q u e s l o t i e n e p o r lenguaje el r u g i d o d e las fieras y el c a n t o d e los p j a r o s : es A n d r e n i o , el h o m b r e d e la n a t u raleza. Critilo le e n s e a a h a b l a r y , c u a n d o y a est en d i s p o s i c i n d e e x p r e s a r s e , le p r e g u n t a q u i n es y c m o se e n c u e n t r a solitario e n e s t a isla d e s i e r t a . A n d r e n i o refiere q u e u n da se d e s p e r t en el f o n d o d e u n a o b s c u r a c a v e r n a , e n t r e fieras, u n a d e las cuales le n u t r i c o n s u leche y d e s p u s c o n los f r u t o s q u e traa a sus p e q u e u e 10

146

ADOLPHE

COSTER

l o s . P r i v a d o d e la l u z del da, A n d r e n i o , p r i s i o n e r o , c r e c i i n c o n s c i e n t e . C u a n d o d e s b i t o la l u z d e la r a z n d i s i p las tinieblas d e s u e s p r i t u , se v u e l v e a s; se e x a m i n a : S o y o n o s o y ? , dice. P e r o si s o y , quin s o y ? Q u i n m e h a d a d o el ser, y p o r q u ? (7). Comienza, pues, a compararse con sus c o m p a e r o s , y o b s e r v a q u e se d i s t i n g u e d e ellos n o slo p o r s u p o r t e e x t e r i o r , sino e n q u e l re y llora, m i e n t r a s a q u l l o s allan. D e s d e e n t o n c e s d e s e a salir d e la prisin, se esfuerza en v e r y s a b e r . P e r o , c o m o l o s p r i s i o n e r o s d e P l u t n en su c a v e r n a , n o p o d a f o r m a r s e idea del m u n d o e x t e r i o r , y el r u i d o d e las olas, d e la lluvia, del t r u e n o , algunas veces el s o n i d o d e v o c e s m i s t e r i o s a s , v o c e s h u m a n a s , t u r b a b a n y t o r t u r a b a n su alma, vida d e c o n o c e r h a s t a la m u e r t e . U n da, en fin, u n t e m b l o r d e t i e r r a desgaja las p a r e d e s d e s u prisin: e s p a n t a d o del e s t r u e n d o s o r p r e n d e n t e , A n d r e n i o h u y e p o r los i n t e r s t i c i o s d e las r o c a s q u e se r e s q u e b r a j a n . V u e l v e e n s p o r la a p a r i c i n del da n a c i e n t e , da m a r a v i l l o s o , da g r a n d e , da i n f i n i t a m e n t e d i c h o s o , el m e j o r d e t o d a s u v i d a . Se l e v a n t a y se a c e r c a a la fisura p o r la q u e p e n e t r a la l u z . A s u vista e n a j e n a d a se p r e s e n t a el e s p e c t c u l o del m u n d o (8). S u alma e n t e r a p a r e c e c o n c e n t r a r s e en sus o j o s , y u n da q u e d a inmvil en e s t a d o c o n t e m p l a t i v o . V e c m o a s c i e n d e el sol, al q u e t e m e al v e r q u e se acerca, c u y a d e s a p a r i c i n le c a u s a u n m o m e n t o d e c o n t r a r i e d a d ; p e r o se r e a n i m a a n t e el e s p e c t c u l o i n c o m p a r a b l e d e la n o c h e r e s p l a n d e c i e n t e d e estrellas, p r o n t o a l u m b r a d a p o r la d u l c e l u z d e la l u n a . En fin, el sol r e a p a r e c e ; p e r o A n d r e n i o lo s a l u d a con menos entusiasmo, porque, aade sentenciosamente Critilo, a u n el sol a la s e g u n d a v e z y a n o e s p a n t a , ni a la t e r c e r a a d m i ra (9). A n d r e n i o a v a n z a , y t o d o s los o b j e t o s q u e d e s c u b r e lo s u m e n p o c o a p o c o en xtasis: flores y f r u t o s , p o r s u v a r i e d a d , s u p e r f u m e o s u s a b o r ; los animales, p o r s u s f o r m a s , s u s g r i t o s o sus c a n t o s , p r o v o c a n s u a d m i r a c i n . Y G r a c i n n o cesa d e i n d i c a r p o r b o c a d e C r i t i l o q u e el m a c h o es s i e m p r e m s e l e g a n t e y bello q u e la h e m b r a (10). El g r a n d i o s o e s p e c t c u l o del m a r e n f u r e c i d o , i m p o t e n t e , sin e m b a r g o , p a r a i n u n d a r la t i e r r a , la a l t e r n a t i v a d e das y n o c h e s ,

BALTASAR GRACIN

147

sequa y lluvias, despiertan en Andrenio la idea de la armona de la naturaleza y la necesidad de un Creador. Satisfecha la curiosidad de Critilo, Andrenio le pregunta por su historia. Pero en el momento en que el viejo se dispone a contarla, aperciben unos navios: Critilo se turba y gime, y, en un acceso de feroz misantropa, pone en cuidado al joven Andrenio contra los hombres a quienes no conoce an, con los cuales habr de vivir en adelante. Los hombres, le dice, son ms feroces que las bestias feroces; y para darle idea de ello, le refiere la aventura del criminal encerrado en una cueva con toda suerte de bestias que le daran muerte. Atrado por sus gemidos, un viandante caritativo levanta la piedra que cubre la fosa; de sbito ve salir un tigre, una serpiente, todos los animales dainos all encerrados: lejos de hacer mal al imprudente que les daba libertad, uno a uno le dan las gracias por haberles librado de la compaa del criminal, y le aconsejan que huya inmediatamente, antes que el hombre salga. Este aparece, en efecto, y su primera accin es matar a su bienhechor para despojarlo. As son los hombres; cuant o a las mujeres, aun son ms temibles (11). En este momento, los navios arriban; sus tripulantes se asustan al encontrar estos dos hombres en la isla, y Critilo les dice que, habindose dormido, fueron abandonados por los navios anteriores. Son acogidos con jbilo, e izan las velas con rumbo a Espaa. Durante la travesa, Critilo refiere sus aventuras a su amigo. Naci en alta mar, en medio de horrible tempestad, en el barco que llevaba a sus padres a Goa, donde el padre ocupara un cargo lucrativo. Hijo nico, mimado por los suyos, se entrega al libertinaje, y despus se enamora de una joven noble, pero pobre, llamada Felisinda (12). Los padres se oponen a su matrimonio; l se obstina, y ve m o rir de pena a su padre, pronto seguido a la tumba por la madre. Hijo desnaturalizado, se regocija al verse en disposicin de satisfacer su capricho. Pero el hermano de Felisinda haba muerto sbitamente, y aqulla quedaba por uno de los ms ricos partidos de Goa; el hijo del virrey pretende su mano, y para desembarazarse de su rival, entabla pleito a Critilo sobre la herencia. Los padres de Felisinda conceden la mano al hijo del virrey. Critilo,

148

ADOLPHE

COSTER

f u r i o s o , p r o v o c a a s u rival y lo m a t a . G r a n d e es el e s c n d a l o . C r i t i l o es d e t e n i d o ; s a q u e a d a s u casa, p i e r d e el p l e i t o y la f o r t u n a . E n fin, l o s p a d r e s d e Felisinda a b a n d o n a n G o a y r e g r e s a n a E u r o p a c o n s u hija e n c i n t a d e C r i t i l o . A b r u m a d o p o r t a n t o s i n f o r t u n i o s , C r i t i l o se d e s e s p e r a en la p r i s i n ; p e r o al fin reflexiona y lee b u e n o s l i b r o s . S u alma se ilum i n a y se a q u i e t a . En e s t e t i e m p o , los v i r r e y e s se s u c e d e n , sin q u e s u s e n e m i g o s desistan. U n da llega la o r d e n , g e s t i o n a d a en s e c r e t o p o r Felisinda, d e t r a e r l e a E s p a a , d o n d e s u c a u s a es a v o c a d a . E s e m b a r c a d o en u n n a v i o y se h a c e a m i g o del capitn; p e r o c o m e t e la i m p r u d e n c i a d e m o s t r a r l e las j o y a s q u e h a b a r e s c a t a d o d e l pillaje d e sus b i e n e s , y un da en q u e p a s e a b a n e n t r a m b o s s o b r e c u b i e r t a , el p r f i d o c a p i t n , c e g a d o p o r la codicia, e c h a a C r i t i l o al m a r , fingiendo u n a c c i d e n t e f o r t u i t o , y p i d e a y u d a ; se a r r o j a n t a b l a s a C r i t i l o ; s t e ase u n a , m i e n t r a s el n a v i o se aleja. P o r f o r t u n a p a r a l, u n a t e m p e s t a d arroja al n u f r a g o a la orilla d e S a n t a Elena. E n t r e t a n t o , la flota llega a Espaa; los d o s h r o e s d e s e m b a r c a n . C r i t i l o , p o r l t i m a v e z , p o n e en c u i d a d o a s u c o m p a e r o c o n t r a la civilizacin. T o d o est b i e n al salir d e las m a n o s del A u t o r d e las c o s a s d i r d e s p u s R o u s s e a u ; t o d o d e g e n e r a en las m a n o s d e l h o m b r e (13). T o d o c u a n t o h a h e c h o el Artfice s u p r e m o a d v i e r t e G r a c i n es t a n a c a b a d o q u e n o se le sabra p e r f e c cionar; p e r o t o d o c u a n t o los h o m b r e s le h a n a a d i d o es i m p e r f e c t o . D i o s lo ha c r e a d o t o d o a r m o n i o s a m e n t e c o n c e r t a d o ; el h o m b r e lo ha c o n f u n d i d o t o d o (14). N u e s t r o s d o s p e r e g r i n o s , a p e n a s d e s e m b a r c a d o s , e m p r e n d e n el c a m i n o d e la vida. A p a r t i r d e aqu, las alegoras m s e x t r a a s e i m p r e v i s t a s m a r c a n c a d a e t a p a del viaje: el sencillo A n d r e n i o se deja s i e m p r e llevar d e sus i n s t i n t o s ; C r i t i l o , g u i a d o p o r la r a z n , r e s i s t e a los s u y o s , sin llegar a d e t e n e r a s u c o m p a e r o , q u e c o r r e h a c i a s u p e r d i c i n . L l e g a d o a la e n c r u c i j a d a del Vicio y la V i r t u d , en el q u e h a b a v a c i l a d o H r c u l e s , se a s o m b r a al e n c o n t r a r t r e s c a m i n o s : d e s c u b r e q u e la r e c t a va es la del j u s t o m e d i o , e q u i d i s t a n t e del vicio y d e la aspiracin a m s alta v i r t u d ; a d i e s t r a a A n d r e n i o , y en seguida los viajeros se sienten c o n t e n t o s ; p e r o el m s j o v e n se a s o m b r a d e q u e el c a m i n o a s c i e n d e sin cesar. Parece

BALTASAR

GRACIN

149

q u e n o s lleva al cielo d i c e . C i e r t o r e s p o n d e C r i t i l o , d a n d o la clave d e la n o v e l a , p o r q u e es el s e n d e r o d e la e t e r n i d a d (15). E n fin, llegan a u n a gran c i u d a d , d o n d e se a d m i r a n d e n o e n c o n t r a r ni u n solo h o m b r e ; el C e n t a u r o C h i r o n , q u e se b r i n d a a c o n ducirles, les m u e s t r a q u e t o d o va al revs: a l g u n o s c a m i n a n c a b e za abajo; o t r o s , r e t r o c e d i e n d o ; las m u j e r e s m a n d a n a los h o m b r e s . P r o n t o d a n vista a la f u e n t e d e las ilusiones, en la q u e los n e c i o s se p r e c i p i t a n p a r a b e b e r sus p r o p i a s q u i m e r a s , y Critilo n o p u e d e i m p e d i r q u e A n d r e n i o h u m e d e z c a en ella los l a b i o s . E n la p l a z a p b l i c a asisten a las soflamas y j u e g o s d e m a n o s d e los c h a r l a t a nes p o l t i c o s , a los cuales F a l i m u n d o , p r n c i p e d e las ilusiones, v i gila t r a s las celosas d e su p a l a c i o . A n d r e n i o q u i e r e c u m p l i m e n t a r a e s t e p r n c i p e invisible, y C r i t i l o , n o p u d i e n d o a r r a n c a r l e d e s u q u i m e r a , c o n t i n a solo el c a m i n o hacia la c o r t e d e la d i s c r e t a A r t e m i a , diosa d e la c u l t u r a i n t e l e c t u a l ; es a c o g i d o c o n l o s b r a z o s a b i e r t o s , y suplica a la p o d e r o s a d e i d a d q u e c u r e a A n d r e n i o d e s u l o c u r a . A r t e m i a c o n s i e n t e : enva u n s a b i o q u e h a c e ver a A n d r e n i o , en el espejo d e la D e s i l u s i n , q u e F a l i m u n d o n o es o t r a c o s a q u e u n m o n s t r u o h o r r i b l e e i n f o r m e , y t r a e a la c o r t e al j o v e n , q u e se a r r e p i e n t e . A r t e m i a le h a c e c o n t a r sus a v e n t u r a s . A n d r e n i o a a d e el d e s c u b r i m i e n t o d e s m i s m o ; e s t a a n a t o m a m o r a l , en la q u e el c u e r p o h u m a n o es e x a m i n a d o en su valor a l e g r i c o , c o n s tituye un alarde de ingeniosidad. La d o c t a c o n v e r s a c i n es i n t e r r u m p i d a p o r los c l a m o r e s d e m u l t i t u d d e i m b c i l e s , q u e la Envidia, p a g a d a p o r F a l i m u n d o , h a s u b l e v a d o c o n t r a A r t e m i a . E s t a r e c u r r e a la e s t r a t a g e m a d e C o l n . A p r o v e c h a n d o la p r o x i m i d a d d e u n eclipse, a n u n c i a q u e h a r d e s a p a r e c e r el sol, y llena a sus e n e m i g o s d e t e r r o r . P e r o , s a b i e n d o q u e el o d i o d e los n e c i o s hacia q u i e n e s s o n s u p e r i o r e s a ellos n o c e s a n u n c a , se d e c i d e a llevar s u casa a o t r a p a r t e , y e s c o g e la c i u d a d d e T o l e d o . Le a c o m p a a n A n d r e n i o y C r i t i l o , q u e se d e s p i d e n d e all p a r a irse a M a d r i d , d o n d e el viejo e s p e r a e n c o n t r a r a Felisinda. E n el c a m i n o s o n d e t e n i d o s p o r a m a b l e s b a n d o l e r o s m a n d a d o s p o r Volusia (voluptas), q u e p r e n d e n a t o d o s los p a s a j e r o s , enc a d e n n d o l o s c o n los l a z o s q u e c a d a cual e s c o g e . A n d r e n i o p i d e ser a t a d o c o n flores, y C r i t i l o , c o n l i b r o s . Llegan a M a d r i d , y al p u n t o se p r e s e n t a a A n d r e n i o u n paje d e p a r t e d e s u s o b r i n a Fal-

150

ADOLPHE COSTER

sirena, y pide vaya a verla. El joven ingenuo, aunque sorprendido al principio, vase a ver a la encantadora, que lo acoge con muestras de alegra, afirma que es sobrina de Felisinda y le insta a que se hospede en su casa. Enterada de que Andrenio tiene un compaero, solicita de Critilo venga a instalarse en su morada, y el viejo, incrdulo al principio, acaba por consentir, con esperanza de ver a Felisinda, de la que Andrenio sera hijo, al decir de Falsirena. Locamente prendado de su bella prima, Andrenio rehusa acompaar a Critilo en una excursin al Escorial y Aranjuez, antes de partir para Alemania, donde Falsirena afirma est su ta. A la vuelta, Critilo no encuentra el palacio de la encantadora: s una casucha infecta y abandonada; los vecinos le enteran de que Falsirena es una aventurera que embauca en los barrios de la ciudad a los extranjeros ricos. Inquieto por la suerte de Andrenio, le busca por doquier, ayudado por Egenio, el hombre de los seis sentidos. "As, en cada etapa de la vida los dos peregrinos encuentran el gua y maestro que les revelar el significado de lo que ven: lo ms frecuente una cualidad personificada. Egenio encarna la necesidad, que es un sexto sentido (16). En vano buscan a Andrenio en todos los sitios sospechosos, y creen reconocerle bajo las formas ms grotescas. Es posible, dice su amigo con plcida desolacin, que no le hallemos entre tantas bestias como nos salen al paso? (17). Llegan a la casa, y sobre un montn de estircol infecto descubren el orificio de una cueva donde aperciben, a la luz de una antorcha sostenida por una mano admirable ornada de sortijas y brazaletes, multitud de cuerpos echados: jvenes, ancianos, sabios, todos enteramente desnudos, sin un pao por mortaja. Egenio aparta la antorcha y la apaga: al punto todos se despiertan y vanse confusos echando pestes de las mujeres (18). Abandonando la corte, nuestros peregrinos pasan a la feria del mundo, donde, al salir del pas de la juventud, cada uno hace provisin de vicios o virtudes para el duro viaje de la edad viril: salen llevando muchas cosas intiles, sobre t o d o de su propiedad, y emprenden la marcha hacia Aragn. Porque, segn el dicho de Fernando, comparando las naciones de Espaa a las edades de la

BALTASAR GRACIN

151

v i d a , los a r a g o n e s e s s o n l o s v a r o n e s (19). A q u a c a b a la p r i m e r a p a r t e del Criticn. La s e g u n d a a p a r e c i en 1653, y s e g n el plan p r i m i t i v o d e b a t e r m i n a r la o b r a . As lo a n u n c i a b a G r a c i n en el Aviso al Lector, d e la p r i m e r a p a r t e (20). P e r o , a n i m a d o p o r el x i t o , la d e s d o b l y p u b l i c la e d a d m a d u r a , r e s e r v a n d o la vejez p a r a u n t e r c e r v o l u m e n . P o s e e m o s la e d i c i n p r i m e r a , i n t i t u l a d a : El Criticn / segunda parte / Iuyziosa cortesana / Filosofa, / en el otoo de la / varonil edad. / Por / Lorenzo Gracin / Y / Lo dedica al serenissimo seor / D. Iuan de Austria. Con licencia, / En Huesca por Iuan Nogues. Ao 1653. / A costa de Francisco Lamberto, Mercader de Libros. / Vndese en la carrera de San Gernimo. (21) L o s viajeros c o m i e n z a n a a s c e n d e r p o r las p e n d i e n t e s m o n t a o s a s , d o n d e el v e r d o r y las flores s o n r e e m p l a z a d o s p o r los f r u tos; conducidos ahora p o r Argos, cuyo cuerpo y miembros estn c u b i e r t o s d e ojos, llegan a la a d u a n a d e la e d a d viril y se m a r a v i llan d e la t r a n s f o r m a c i n q u e e x p e r i m e n t a n los q u e p a s a n . L o s b u r l o n e s salen p e n s a t i v o s ; los q u e llegan s a l t a n d o y d a n z a n d o a la francesa, se q u e d a n s o m b r o s y graves c o m o los e s p a o l e s . A n d r e n i o se p r e g u n t a si sern c a s a d o s , segn salen p e n s a t i v o s (22). Llegan a la c i m a d e la m o n t a a , d e s d e d o n d e c o n t e m p l a n el c a m i n o r e c o r r i d o y el pas q u e se e x t i e n d e a n t e ellos; d e p r o n t o , v e n llegar cierta maravilla q u e c o r r e : u n c r i a d o p r o n t o , y, c o s a m s a d m i r a b l e a n , q u e dice bien d e su a m o (23). Es e n v i a d o p o r Salastano ( a n a g r a m a d e L a s t a n o s a ) p a r a o b t e n e r d e A r g o s u n o d e sus o j o s , q u e s t e e n t r e g a i n m e d i a t a m e n t e . P e r o A n d r e n i o y C r i t i l o , d e s e o s o s d e v e r las maravillas r e u n i d a s p o r S a l a s t a n o , d e c i d e n visitarle. Le e n c u e n t r a n a t a r e a d o en a t e n d e r en s u casa a a l g u n o s oficiales e s p a o l e s y p o r t u g u e s e s , c o n los cuales r e c o r r e n las galeras d e s u m u s e o ; las c u r i o s i d a d e s q u e les v a m o s t r a n d o s o n p r e s e n t a d a s c o m o s m b o l o s , d e los cuales el d u e o aclara el s e n t i d o o c u l t o . Esta descripcin del palacio de H u e s c a resulta m u y curiosa, si se tiene a la vista la q u e L a s t a n o s a h i z o (24). G r a c i n cita e s c r u p u l o s a m e n t e las maravillas del j a r d n , la c o l e c c i n d e fier a s , y, s o b r e t o d o , la a r m e r a , l i m i t n d o s e a p r e s e n t a r l a s e n f o r m a alegrica. D e p r o n t o , aparece un nuevo criado anunciando que acaba de

152

ADOLPHE COSTER

d e s c u b r i r la maravilla q u e le h a b a n e n c a r g a d o a d q u i r i r , q u e s o b r e p a s a a t o d a s las q u e a d o r n a n el m u s e o d e S a l a s t a n o : u n a m i g o v e r d a d e r o . D e s p u s d e m u c h a s b u s c a s lo h a e n c o n t r a d o en el e x t r e m o d e C a t a l u a ; e s t e ser p r o d i g i o s o t i e n e t r e s c u e r p o s , p e r o u n a sola alma. Es u n m o d o i n g e n i o s o , sin d u d a , d e a l u d i r a la a m i s t a d q u e u n i a G r a c i n y L a s t a n o s a y P a b l o d e P a r a d a , a la s a z n g o b e r n a d o r d e T o r t o s a , en la f r o n t e r a catalana. E s t e m o n s t r u o h a e n v i a d o c o n el c r i a d o s u r e t r a t o ; t o d o s los asistentes l o c o n t e m p l a n y se r e c o n o c e n , dice e s p i r i t u a l m e n t e G r a c i n (25). H a y q u e separarse; los militares h a n d e v o l v e r a sus c a n t o n e s , y los d o s p e r e g r i n o s , c o n t i n u a n d o s u viaje, se dirigen a Francia. A p e n a s llegados, e n c u e n t r a n u n i n d g e n a q u e q u i e r e guiarles hacia el palacio del O r o y la Avaricia; bajo el a s p e c t o d e m e n d i g o s v i d o s , G r a c i n p r e s e n t a a los franceses n o n o b l e s . Se dejan llevar, y d e s p u s d e r e c o r r e r esta s r d i d a casa y c o m p r o b a d o la miseria del d u e o q u e vive all, salen c o n la n u e v a leccin d e desilusin q u e les d a u n ser a l a d o , el C e c r o p s ; s t e les p r o p o n e c o n d u c i r l e s h a s t a Sofisbella, la Ninfa d e la S a b i d u r a , a c u y a casa llega, d o n d e hallarn la p e r f e c t a l i b e r t a d . P e r o e n el c a m i n o e n c u e n t r a n u n monstruo extrao, seguido de m u c h e d u m b r e numerosa y entusiasta d e q u i e n e s sin h a b e r e s t u d i a d o p a s a n p o r e r u d i t o s , sin fatigarse s o n s a b i o s , sin q u e m a r s e las p e s t a a s llevan b a r b a r e s p e t a b l e , sin h a b e r s a c u d i d o el p o l v o d e los l i b r o s l e v a n t a n m u c h o p o l v o (26). S o r p r e n d i d o p o r e s t e m t o d o fcil d e llegar a s a b i o , s o r d o a l o s r e p r o c h e s d e s u gua, A n d r e n i o sigue al m o n s t r u o m i e n t r a s C r i t i l o v a s e a casa d e Sofisbella. All e n c u e n t r a a la Ninfa d e las A r t e s y las L e t r a s , lo cual d a o c a s i n a G r a c i n p a r a e n u m e r a r los principales e s c r i t o r e s e s p a o l e s , c o n j u i c i o s m u y c u r i o s o s acerca d e ellos, y p a r a deslizar elogios a sus a m i g o s (27). Al salir, atraviesa la G r a n Plaza d o n d e t r i u n f a el p o p u l a c h o , c o m p u e s t o d e n e c i o s d e t o d a laya en t o d o s los g r a d o s d e la j e r a r q u a . A b a n d o n a d o p o r C e c r o p s , C r i t i l o llega al palacio d e la F o r t u n a , al q u e d a e n t r a d a u n a escalera r e s b a l a d i z a ; n o la s u b i e r a n u n c a d e n o h a b e r r e c o n o c i d o en lo alto a A n d r e n i o , c u y a v u l g a r i d a d la h a b a f r a n q u e a d o fcilmente; le t i e n d e la m a n o y lo p r e s e n t a a la F o r t u n a (28). E n c u e n t r a n a la diosa m u y d i s t i n t a del

BALTASAR GRACIN

153

r e t r a t o q u e d e o r d i n a r i o se h a c e d e ella, y e s c u c h a n c m o se j u s tifica e s p i r i t u a l m e n t e del r e p r o c h e d e ser ciega y d e f a v o r e c e r a g e n t e s indignas. Al dejarla, los viajeros p a s a n al c o n v e n t o d e H y p o c r i n d a (la h i p o c r e s a ) (29). E s t e c a p t u l o , u n o d e los m s a u d a c e s d e la n o vela, d e b i d e escandalizar a los espritus t i m o r a t o s , y n o sera c i e r t a m e n t e e x t r a o a la desgracia del a u t o r . Salen d i s g u s t a d o s d e e s t a casa infame y se d i s p o n e n a a b a n d o n a r Francia p a s a n d o p o r Picarda; p o r el c a m i n o se p r o v e e n d e arm a s p a r a d e f e n d e r s e d e los peligros del c a m i n o en el arsenal del Valor (30). V e n all a r m a s c l e b r e s , lo q u e d a o c a s i n al a u t o r p a r a j u z g a r a los personajes q u e las l l e v a r o n . En el palacio d e la V i r t u d r e c o n o c e n al P a p a I n o c e n c i o X, q u e a la s a z n o c u p a b a la C t e d r a Pontificia. D e s p u s se dirigen a la c o r t e d e H o n o r i a , diosa d e la R e p u t a cin (31). Para llegar h a s t a all h a y q u e a t r a v e s a r el p u e n t e d e l o s p e r o s . P e r o significa u n a especie d e p e r a , y t a m b i n m a s . G r a c i n , c o n v e r b o a s o m b r o s o , p r e s e n t a a q u i e n e s se m e t e n en el p u e n t e resbalando y d a n d o traspis sobre estos peros, para div e r s i n del p b l i c o ; es u n a d e las i n v e n c i o n e s m s r e g o c i j a n t e s del Criticn. L o s d o s a m i g o s se d i s p o n e n a f r a n q u e a r e s t e p a s o d i fcil c e r r a n d o los ojos y t a p n d o s e las orejas. Al e n t r a r en la c i u d a d , c u y a s casas estn c u b i e r t a s d e cristal, e n c u e n t r a n al malicios o M o m o , t i p o d e la m a l e d i c e n c i a , q u e se d i v i e r t e en q u e b r a r l o s v i d r i o s ; p e r o t o p a n t a m b i n c o n el B o b o , anttesis d e M o m o , q u e t o d o lo a p r u e b a , q u e t o d o lo halla p e r f e c t o , p e r o r e p e l e p o r s u s majaderas (32). Buscan en v a n o al e m b a j a d o r d e E s p a a , en c u y a casa d e b a d e vivir Felisinda. Les e n t e r a n d e q u e a c a b a d e salir d e A l e m a n i a d o n d e e s t n n u e s t r o s viajeros hacia R o m a . Se d i s p o n e n a b u s c a r l e . P e r o a n t e s visitan la casa d e l o c o s : t o d a la h u m a n i d a d est e n c e r r a d a all; c a d a n a c i n p o r c a u s a d i f e r e n t e , p e r o los franceses p o r cien r a z o n e s (33). V e n t a m b i n u n h o m b r e q u e p a r e c e h a q u e d a d o i n m u n e d e t o d a clase d e l o c u r a : sin e m b a r g o , m e r e c e e s t a r e n c e r r a d o p o r q u e se cree el n i c o c u e r d o (34). El t i e m p o t r a n s c u r r e , y los d o s p e r e g r i n o s , r e a n u d a n d o el ca-

154

ADOLPHE COSTER

m i n o , se dirigen hacia <dos Alpes c a n o s , d o n d e m o r a la t e m i d a Vejez. La t e r c e r a p a r t e a p a r e c i en 1657, bajo el siguiente t t u l o : El Criticn / tercera parte. / En / el invierno de la vejez. / Por / Lorenzo Gracin. / Y lo dedica / Al Doctor Don / Lorenzo Francs de Urritigoyti, / Dean de la Santa Iglesia / de Siguenza. / Con Privilegio. / En Madrid. Por Pablo de Val. Ao de 1657. ( A costa de Francisco Lamberto, vndese en su casa / en la Carrera de San Gernimo (35). P a r e c e q u e a c u s a u n p o c o d e fatiga en el a u t o r , q u e m u e s t r a m e n o s f e c u n d i d a d en las i n v e n c i o n e s , a u n q u e algunas s o n a u n e x c e l e n t e s . C o n t i e n e s o l a m e n t e d o c e Crisis, frente a t r e c e d e las otras dos partes. A n d r e n i o y C r i t i l o h a n llegado a viejos: el p r i m e r o se l a m e n t a d e ello, y el s e g u n d o se resigna. A r r i b a n al palacio d e la Vejez, al q u e d a n a c c e s o d o s p u e r t a s : la d e los H o n o r e s y la d e los H o r r o res. A n d r e n i o e n t r a p o r sta, p e r o Critilo p o r la p r i m e r a . A m b o s s o n l l e v a d o s s i m u l t n e a m e n t e a n t e la d i o s a , q u e les da a c o n o c e r l o s privilegios d e la vejez h o n r a d a y las p e n a s i m p u e s t a s a la vejez sin h o n o r . V o l v i e n d o a s u c a m i n o , los c o m p a e r o s llegan p r i m e r o al p a lacio d e la E m b r i a g u e z , d o n d e el d e s d i c h a d o A n d r e n i o se q u e d a . A c o m p a a d o d e u n n u e v o gua, el A c e r t a d o r , h o m b r e p e n e t r a n t e , C r i t i l o saca a s u amigo d e la t r i s t e m o r a d a , y los t r e s se p a s e a n p o r las calles d e la c i u d a d d e la V e r d a d , en la q u e d e s c u b r e n c o n a s o m b r o al H o m b r e fiel a s u p a l a b r a , al H o m b r e v e r d i c o y o t r o s m u c h o s del m i s m o g n e r o , q u e en n i n g u n a o t r a p a r t e se e n c u e n t r a n (36). Se d i s p o n e n a d e s c a n s a r c o n t a n b u e n a c o m p a a , c u a n d o u n g r i t e r o general, s e g u i d o d e la h u i d a p r e c i p i t a d a d e l o s c i r c u n s t a n t e s , a n u n c i a q u e la V e r d a d a c a b a d e d a r a l u z u n n i o a b o m i n a b l e : el R e n c o r . A p e s a r d e los c o n s e j o s del A c e r t a d o r , Critilo h u y e tambin. P r o n t o e n c u e n t r a n u n n u e v o gua, el D e s c i f r a d o r , el q u e sabe, i n t e r p r e t a r el e n i g m a del m u n d o ; m u e s t r a a e n t r a m b o s a m i g o s l o s seres d i p t o n g o s , c o m p u e s t o s d e c u a l i d a d e s c o n t r a d i c t o r i a s : p o r ejemplo, un h o m b r e q u e tiene v o z de mujer, una mujer con c a l z o n e s (37), u n francs i n s e r t o en e s p a o l , la p e o r d e t o d a s las

BALTASAR GRACIN

155

mezclas (38); los seres parntesis, intiles en el mundo, como los que tienen el nmero de cuarto Conde o quinto D u q u e en sus ilustres casas, pero son no-valores. Les revela el sentido misterioso del etctera (39), instrumento de toda maledicencia; y aqu halla ocasin Gracin para escribir una pgina gil, donde reproduce las frases usuales en las que se emplea esta palabra misteriosa para hacerse entender sin expresarse. Les explica lo que es un qutildeque (40), un alterutrum, dos invenciones del pedante, no explicadas de modo feliz por el autor. En la Gran Plaza ven al charlatn que embauca audazmente a su pblico de papanatas, presentndoles un asno por guila, con tal descaro que los ms cuerdos no osan contradecirle. Entretanto, Critilo y Andrenio pierden el gua entre, la multitud, y se dan cuenta de que era la Desilusin, el Desengao. Pero lo reemplaza el Zahori, el hombre que penetra en lo oculto. Al llegar junto a un palacio sin puertas, ven desaparecer de sbito a Andrenio. Critilo y el gua logran entrar y contemplan en el interior escenas extraas: gentes que viven, comen, beben, se visten como prncipes sin poseer blanca. Sentados ante una mesa suntuosa, saborean manjares exquisitos que manos misteriosas, cuajadas de diamantes y sortijas, depositan. Esta alegora de los aventureros que rodean a los grandes y viven de su deshonor, no carece de audacia. Ante este espectculo fantstico no olvidan a Andrenio, al que buscan intilmente, porque se hace invisible como la mayor parte de los habitantes de esta morada encantada; no obstante, se dan cuenta por los resbalones. La luz de la Desilusin se introduce suavemente en el palacio hundido en el campo; Andrenio cae en brazos de Critilo, y entrambos emprenden la marcha hacia Roma, donde, al fin, encontrarn a Felisinda. Pasan a la corte del Saber Coronado, despus de haber t o p a d o con todos los tipos sagaces, desconfiados o prfidos, de los cuales Italia es patria electiva, y atravesado el pas de las gentes honradas o, con ms exactitud, de los benditos (41). Estos viven felices, sin devanarse los sesos, comiendo bien, durmiendo mejor, de suerte que no envejecen nunca y parecen eternos. El verbo de Gracin se excita al pintar estos imbciles, cuya dicha despre-

156

A D O L P H E COSTER

ciable d i s g u s t a al h o n r a d o C r i t i l o . En la c o r t e del S a b e r C o r o n a d o asisten a la p r o m u l g a c i n d e u n e d i c t o p o r el cual s o n p r o s c r i t o s c i e r t o n m e r o d e p r o v e r b i o s d e c l a r a d o s falsos y r e e m p l a z a d o s p o r sus c o n t r a r i o s (42). E s t a idea, a n t e s i n s i n u a d a en El Discreto, se desarrolla a q u c o n a m p l i t u d d e m o d o m u y o r i ginal; e s t a serie d e m x i m a s v u e l t a s al revs s o n d e e f e c t o m u y c m i c o . Al salir d e la c o r t e del S a b e r , a d v i e r t e n a d o s g u e r r e r o s q u e se b a t e n e n c a r n i z a d a m e n t e (43): el u n o es el H o n r o s o , el p r e s u n t u o s o , q u e aspira a la gloria, ya v e r d a d e r a , ya falsa; el o t r o , el O c i o s o , q u e p r e d i c a el r e p o s o y la inaccin; n a t u r a l m e n t e , C r i tilo se inclina p o r el p r i m e r o , y A n d r e n i o , p o r el s e g u n d o . Sin e m b a r g o , se p o n e n d e a c u e r d o p a r a seguir al H o n r o s o . E s t e les lleva al palacio del O r g u l l o , en c u y o s g r a n e r o s d e s c u b r e n m u c h a s c o s a s originales, e n t r e ellas m u j e r e s y p e d a n t e s . Es i n t e r e s a n t e n o t a r q u e e n t r e los l t i m o s G r a c i n sita los c o n c e p t i s t a s y las c u l t a s r e s a b i d a s (44). P e r o , r e c h a z a d o s p o r la vanagloria, a b a n d o n a n al H o n r o s o p a r a seguir al O c i o s o . En u n a escena q u e r e c u e r d a la c o m e d i a italiana, v e n a u n p e r s o n a j e v e n t r u d o , i n d o l e n t e m e n t e s e n t a d o en u n silln, q u e d a lecciones d e bien vivir e n u n italiano i n c o r r e c t o . Le c o n s u l t a n y le p i d e n s u r e c e t a : el bet Poltrone r e s p o n d e : Ora va di regola, attenzione. No pigliar fastidio di nienti... De nada, seor? Di nienti. Aun si pierdo una hija, una hermana? Di nienti. Ni mi mujer? Aun menos. Una ta de la que heredar? O che cosa aquesta! Aunque se os muera todo un linaje entero de madrastras, cuadas y suegras, haceros insensibles y decid que es por magnanimidad: (45). Y c o n c l u y e c o n el a d a g i o d e m o d a en Italia: Cena poco, usa el foco, in testa capelo, e poqui pensieri en el cerbello. T o d a e s t a ciencia, dice C r i t i l o c o n d e s p r e c i o , se r e s u m e n o p e n s a r en n a d a , n o h a c e r n a d a y n o valer n a d a (46). en

Salen d e las llanuras d e la O c i o s i d a d p a r a e n t r a r en el a b i s m a d e la N a d a , d o n d e v e n d e s a p a r e c e r m u l t i t u d i n m e n s a d e g e n t e s q u e h u b i e r a n p o d i d o h a c e r algo p r o v e c h o s o , p e r o a las c u a l e s s u inercia p e r d i ; u n ser s o b r e h u m a n o d e r r i b a b a t a m b i n edifl-

BALTASAR GRACIN

157

c i o s intiles, a r r o j a b a l i b r o s d e t o d a especie, n o v e l a s i n s p i d a s , c o m e d i a s silbadas, h i s t o r i a s m e n t i r o s a s , la Piazza universale d e G a r z o n i , las n u m e r o s a s y estriles o b r a s d e t e l o g o s , e s c o l s t i c o s , m o r a l i s t a s y c o m e n t a d o r e s , d e los q u e G r a c i n p u d o g u s t a r c u a n d o e x p l i c a b a S a g r a d a E s c r i t u r a . P e r o e x c e p t a las c o m e d i a s d e M o r e t o , el T e r e n c i o e s p a o l (47), c u y a p r i m e r a p a r t e h a b a a p a r e c i d o en 1654. En u n r i n c n d e este a b i s m o ven g e n t e s q u e s o n a n m e n o s q u e n a d a : n o n a d i l l a s , cosillas, figurillas, ruincillos, seres n u l o s y r i d c u l o s . Sin e m b a r g o , el a b i s m o ejerce irresistible a t r a c c i n : A n d r e n i o e s t a p u n t o d e resbalar; C r i t i l o m i s m o se ve en p e l i g r o , p e r o el H o n r o s o le sujeta a t i e m p o l l e n n d o l e la c a b e z a d e v a n i d a d . H a b i e n d o e s c a p a d o d e e s t e m o d o al peligro d e caer e n la n a d a , los d o s a m i g o s se dirigen a R o m a , y a p e n a s l l e g a d o s e n c u e n t r a n u n gua m s sutil q u e A r g o s , el Z a h o r i o D e s c i f r a d o r , en la p e r s o n a d e u n viejo c o r t e s a n o e s t a b l e c i d o h a c a t i e m p o en la C i u d a d E t e r n a , e s p a o l injerto en italiano, q u e es c u a n t o se p u e d e decir (48). Les p r e g u n t a q u vienen a b u s c a r en R o m a , y al e n t e r a r s e d e q u e Felisinda d e b e d e e s t a r en casa del e m b a j a d o r d e E s p a a (49), se o f r e c e p a r a c o n d u c i r l e s all, a d o n d e i b a p r e c i s a m e n t e p a r a asistir a u n a sesin a c a d m i c a . E s t n r e u n i d o s Barclay, Boccalini, C a t a r i n i , Siri, V i r a g o , Achillini, el G n g o r a d e Italia, M a s c a r d o ; M a r i n o a c t a d e s e c r e t a r i o y lee u n s o n e t o s o b r e las miserias h u m a n a s , q u e h a b r d e servir d e b a s e a u n ens a y o d e definicin d e la felicidad t e r r e n a . C a d a u n o e x p o n e s u o p i n i n , h a s t a q u e el l o c o del e m b a j a d o r vocifera q u e t o d o s e s t o s d o c t o s personajes h a b l a n c o m o n e c i o s , p o r q u e b u s c a n la felicidad en la tierra, c u a n d o n o existe m s q u e en el cielo. Los a c a d m i c o s se confiesan v e n c i d o s , y el c o r t e s a n o r e s u m e la d i s c u s i n , y la n o vela misma, d i c i e n d o q u e e s t a Felisinda (imagen d e la Felicidad), q u e los d o s p e r e g r i n o s se afanan en b u s c a r d e s d e la c u n a a la t u m b a , n o la e n c o n t r a r n sino en el cielo, si la h a n s a b i d o m e r e c e r en la t i e r r a (50). L e v a n t a d a la sesin, el c o r t e s a n o m a n d a a sus a m i g o s a v e r las maravillas d e R o m a , r e s u m e n d e t o d o lo m e j o r del u n i v e r s o . D e s p u s les c o n d u c e a u n a colina d e la capital del m u n d o c r i s t i a n o , y les m u e s t r a la r u e d a del t i e m p o , q u e l e v a n t a y d e s p u s baja t o d a

158

ADOLPHE COSTER

cosa, alternativamente, trayendo el pasado que se hace presenteAs ven la sucesin ridicula de las modas en el curso de las edades; por ejemplo, los sombreros son sucesivamente inmensos y chatos; despus, pequeos y puntiagudos, variando de b o r d e s , formas y dimensiones, y siempre grotescos para quienes no estn acostumbrados (51). Las mujeres, especialmente, se distinguen p o r su falta de seso en esta materia. T o d o cambia, aun el idioma y la manera de predicar (52). Contemplan, en fin, las revoluciones polticas, la fundacin y la ruina de los imperios. Pero el cortesano llama la atencin sobre los hilos innumerables que se cruzan en el cielo: los hilos de la vida humana. Critilo, desilusionado, Andrenio, melanclico, observan que estn devanados casi por entero; deciden tomar el camino de su albergue. Al atravesar la plaza Navona ven un volatinero cuya audacia les estremece; su compaero les explica que su vida no est ms segura que la de este hombre (53). Los deja en la puerta; la posadera los acoge con amabilidad, recordndoles que si no hay que vivir para comer, hay que comer para vivir (54). Van a acostarse; cuando un viajero les advierte que no se fen, porque la casa es sospechosa, ya que sus compaeros desaparecen cada da sin dejar rastro. Les muestra una baldosa oculta por el lecho: la levanta y los tres descienden a una inmensa cueva, donde reconocen a sus compaeros de los das precedentes, muertos en el suelo. Espantados por el espectculo, oyen al punto sonido de campanas: el cortejo de la Muerte avanza; pero se quedan estupefactos al ver los rostros joviales de sus ministros; gordos, la tez lozana, amables y vivarachos, cantando y danzando, se llaman Indigestin, Comida, Cena, y los nombres de todos los excesos. La Muerte aparece; Andrenio la ve horrible, vestida de negro; Critilo la encuentra sonriente bajo vestidos verdes. Da rdenes a sus agentes, examina su conducta; despus, apercibiendo a los dos peregrinos, ordena a la Decrepitud que termine con ellos, p o r q u e su largo viaje acaba por enojar a t o d o el mundo (55.) Pero el gua les da nimo y declara que va a proporcionarles el medio de salvarse: en efecto, los conduce por un mar de tinta a la Isla de la Inmortalidad (56), donde ven que son rechazados muchos hombres clebres en vida, pero al fin admitidos. Al ter-

BALTASAR GRACIN

159

minar, el a u t o r invita a q u i e n e s d e s e e n e n t e r a r s e d e la gloriosa e s t a n c i a d e A n d r e n i o y C r i t i l o a q u e sigan el c a m i n o d e la v i r t u d y del v a l o r p a r a e n t r a r all. T a l es el anlisis d e e s t a o b r a singular. C u l e s f u e r o n fuentes? sus

Para c o m p o n e r El Criticn, G r a c i n r e c u r r i a materiales d i v e r sos; d e a l g u n o s n o d i s i m u l la p r o c e d e n c i a , a u n q u e n o la i n d i c siempre. El plan d e la n o v e l a , es s u y o ? P o d r a b u s c a r s e la idea p r i m e r a en el Don Quijote; los d o s c o m p a e r o s q u e v a n p o r el c a m i n o d e la vida, el u n o r e p r e s e n t a n d o la n a t u r a l e z a i n c u l t a y sensual, el o t r o la c u l t u r a y el idealismo; q u e e n c u e n t r a n a c a d a p a s o g e n t e s d e p r o f e s i o n e s varias c o n las cuales c o n v e r s a n , e s t u d i a n d o as al h o m b r e en diferentes c o n d i c i o n e s d e existencia, r e c u e r d a n m u c h o a los d o s h r o e s d e C e r v a n t e s . G r a c i n , q u e h a b l a u n a sola v e z clar a m e n t e d e a q u l , y q u e a d e m s le a t a c a , c o m o se h a v i s t o , sin n o m b r a r l o , a p r o v e c h c i e r t a m e n t e la c l e b r e n o v e l a . P e r o a c a s o m s la Piazza universale (57), d e T o m s G a r z o n i , d e q u i e n , p o r l o d e m s , dice q u e era u n a b u e n a idea mal u t i l i z a d a (58). La Piazza es u n g r u e s o v o l u m e n d o n d e desfilan t o d a s las p r o f e s i o n e s , a u n las d e i m p r e s o r , c r t i c o , c a r n i c e r o , e n t e r r a d o r , rufin y e n t r o m e t i d o . C a d a u n o d e los c a p t u l o s es el e x a m e n d e u n oficio, e x p o n i e n d o sus ventajas y s u s i n c o n v e n i e n t e s ; p e r o n o existe ligaz n alguna e n t r e a m b o s l i b r o s ; G r a c i n t o m d e G a r z o n i el t t u l o p a r a la crisis V d e la s e g u n d a p a r t e del Criticn: Plaza del P o p u l a c h o y C o r r a l del V u l g o , y t a m b i n , p r o b a b l e m e n t e , la idea d e j u z g a r las diversas c o n d i c i o n e s h u m a n a s . La d e r e p a r t i r la v i d a del h o m b r e en c u a t r o e s t a c i o n e s a c a s o la t o m d e las Soledades d e G n g o r a , q u e d e b a n ser c u a t r o , s i m b o l i z a n d o las c u a t r o e d a d e s (59). P u d o , a d e m s , t o m a r d e e s t e p o e m a el c o m i e n z o d e s u n o v e l a , p o r q u e el p r o t a g o n i s t a d e G n g o r a h a s i d o a r r o j a d o a u n a isla p o r la t e m p e s t a d c u a n d o el p o e t a n o s lo m u e s t r a l l o r a n d o e n la orilla:

160

ADOLPHE COSTER

De el Occeano pues antes sorbido, Y luego vomitado, No lexos de un escollo, coronado De secos juncos, de calientes plumas (Alga todo, y espumas), Hall hospitalidad, donde hall nido. De Jpiter el ave Besa la arena, e t c . . (Soledad I, v. 59-66). G r a c i n d e b i i g u a l m e n t e d e i n s p i r a r s e en R a i m u n d o L u l i o : a c a s o en Blanquerna, n o v e l a biogrfica llena d e a p l o g o s y reflexio n e s m o r a l e s ; a b u e n s e g u r o en el c u r i o s o Libre appellat Felix de les marevelles del mon (60). E s t e Flix q u e r e c o r r e el m u n d o a s o m b r n d o s e d e t o d a s las c o s a s q u e e n c u e n t r a , d e las q u e saca m o t i v o p a r a l o a r a D i o s , se p a r e c e a A n d r e n i o y C r i t i l o , f u n d i d o s en u n s o l o p e r s o n a j e . Es e v i d e n t e q u e G r a c i n c o n o c i e s t e l i b r o : l o a l u d e en s u Agudeza (61), en el c u e n t o del ciego a q u i e n r o b a n s u t e s o r o y e n c u e n t r a el m e d i o d e d e v o l v e r l o a s u cajita p o r el m i s m o l a d r n . E n El Criticn i n t r o d u c e el a p l o g o del h o m b r e i n g r a t o y las b e s t i a s a g r a d e c i d a s , q u e e n c o n t r a m o s i g u a l m e n t e en el Libre appellat Felix. D e b e a Boccalini la idea d e la Feria (62) d o n d e Bien y el M a l . se v e n d e el

P e r o h a y u n a afinidad m s singular, c i e r t a m e n t e inexplicable si no la a t r i b u m o s al azar: el r a b e I b n T o f a i l , q u e m u r i en 1185, e s c r i b i u n a n o v e l a filosfica i n t i t u l a d a H a y y ben Yaqzhan (el hijo v i v i e n t e del vigilante), c u y o inicio p r e s e n t a s o r p r e n d e n t e semejan z a c o n la idea f u n d a m e n t a l del Criticn. H a y y n o tiene p a d r e s ; n a c i p o r u n a s u e r t e d e g e n e r a c i n e s p o n t n e a ; a b r e los ojos a la v i d a en u n a isla d e s i e r t a del E c u a d o r ; es a m a m a n t a d o y c r i a d o p o r u n a gacela; e m p i e z a a h a b l a r i m i t a n d o los g r i t o s d e los animales; r e c o n o c e s u i m p e r f e c c i n y s u d e b i l i d a d fsica en relacin c o n a q u l l o s , p e r o c o m i e n z a a r e m e d i a r l a c o n a y u d a d e sus m a n o s . Al m o r i r la gacela q u e h a b a s i d o s u n o d r i z a , H a y y t i e n e a n t e s el f o r m i d a b l e p r o b l e m a d e la vida. La a n a t o m a del animal le lleva a c o n j e t u r a r la existencia d e u n p r i n c i p i o vital s u p e r i o r al c u e r p o . S o s p e c h a q u e este p r i n c i p i o es a n l o g o al f u e g o , del q u e d e s c u b r e las p r o p i e d a d e s al ver a r d e r u n

BALTASAR GRACIN

161

b o s q u e , q u e en seguida aplica a s u p r o p i a u t i l i d a d . A los v e i n t i n a o s h a b a a p r e n d i d o a p r e p a r a r la c a r n e , a vestirse y c a l z a r s e c o n pieles d e animales o p l a n t a s textiles; a f a b r i c a r cuchillos c o n e s p i n a s d e p e s c a d o s y c o n c a a s a g u z a d a s en la p i e d r a ; a l e v a n t a r u n a c a b a a d e caas g u i n d o s e p o r lo q u e h a b a v i s t o p r a c t i c a r a las g o l o n d r i n a s ; a c o n v e r t i r l o s c u e r n o s d e los b f a l o s en p u n t a s d e lanzas; a c a p t u r a r y d o m e s t i c a r el c a b a l l o y el a s n o salvajes. H a b a t r i u n f a d o d e los animales; la p r c t i c a , hbil y c o n t i n u a d a , d e la viviseccin a g r a n d el c r c u l o d e s u s ideas fisiolgicas, y le h i z o e n t r e v e r la a n a t o m a c o m p a r a d a . H a b a l l e g a d o a c o m p r e n d e r y afirmar la u n i d a d del e s p r i t u vital y la m u l t i p l i c i d a d d e sus o p e r a c i o n e s s e g n los r g a n o s c o r p o r a l e s d e q u e se sirve. Se r e m o n t a , en fin, a c o n c e b i r la u n i d a d d e la m a t e r i a v e r s i d a d d e f o r m a s ; la c o n t e m p l a c i n d e l o s a s t r o s le u n i d a d y la a r m o n a del U n i v e r s o y la n e c e s i d a d d e u n Ser perfecto, incorpreo, de cuya naturaleza participa humana. b a j o dir e v e l a la Creador, el alma

Hayy, entonces de e d a d de treinta y cinco aos, a b a n d o n a n d o el e s t u d i o d e la n a t u r a l e z a , a b o r d a el del alma, d e la q u e p i e n s a q u e s u fin l t i m o es la c o n t e m p l a c i n y el g o c e d e la esencia divina. P e r o e s t a u n i n c o n D i o s n o es p o s i b l e si el alma n o se a b s t r a e d e los o b j e t o s e x t e r i o r e s , y a u n d e s u p r o p i a c o n c i e n c i a . P o r el p r o c e d i m i e n t o m e c n i c o del m o v i m i e n t o circular, H a y y se r e m o n t a al xtasis. El solitario h a b a a l c a n z a d o la p e r f e c c i n c u a n d o d e s e m b a r c a en la isla u n v e n e r a b l e a s c e t a m u s u l m n l l a m a d o Asal, q u e q u e r a c o n s a g r a r s e a la m e d i t a c i n solitaria. En p r e s e n c i a d e H a y y , le e n s e a el lenguaje h u m a n o (63) y l o s d o g m a s m u s u l m a n e s . H a y y le explica, a s u v e z , s u s d e s c u b r i m i e n t o s , y e n t r a m b o s r e c o n o c e n c o n e s t u p o r q u e e l u n o p o r la r a z n , el o t r o p o r la f e h a n l l e g a d o al m i s m o r e s u l t a d o . Sin e m b a r g o , H a y y q u i e r e d i v u l g a r s u d o c t r i n a , y d e t e r m i n a a Asal a v o l v e r c o n l e n t r e l o s h o m b r e s ; p e r o su p r e d i c a c i n e n c u e n t r a h o s t i l i d a d o indiferencia, y , c o n v e n c i d o de que la m u l t i t u d es i m p o t e n t e p a r a c o m p r e n d e r o t r a c o s a que n o sea la p a r t e e x t e r n a y m a t e r i a l d e la religin, v u e l v e c o n Asal a la s o l e d a d , d o n -

11

162

ADOLPHE COSTER

d e los d o s , e j e r c i t a n d o la c o n t e m p l a c i n , a g u a r d a n i m p a s i b l e s l a m u e r t e (64). H a y , c i e r t a m e n t e , e n t r e la n o v e l a metafsica d e Ibn T o f a i l y la n o v e l a m o r a l d e Gracin u n a diferencia p r o f u n d a ; p e r o , c u n t a s c o n c o r d a n c i a s s o r p r e n d e n t e s e n t r e las d o s o b r a s ? Lo q u e las h a c e m s a s o m b r o s a s es q u e la p r i m e r a p a r t e del Criticn fu p u b l i c a d a en 1 6 5 1 , y el libro d e Tofail fu i m p r e s o en r a b e , c o n v e r s i n latina, en 1671. La nica explicacin verosmil es q u e G r a c i n t u v o n o t i c i a p o r u n colega s u y o , p r o f e s o r d e l e n g u a h e b r a i c a ; p o r q u e la n o v e l a de Tofail, q u e n o p a r e c e se e x t e n d i m u c h o e n t r e los r a b e s , a l c a n z , p o r el c o n t r a r i o , vivo x i t o e n t r e los j u d o s , y fu t r a d u c i d a y c o m e n t a d a en h e b r e o p o r M o i s s d e N a r b o n a . En e s t a f o r m a la c o n o c i e r o n los e s c o l s t i c o s c r i s t i a n o s , en p a r t i c u l a r A l b e r t o M a g n o . C o m o q u i e r a q u e sea, p a r e c e p o c o d u d o s o q u e G r a c i n c o n o c i , p o r lo m e n o s , el plan d e esta o b r a . F u e r a d e e s t a s fuentes d e i n s p i r a c i n , utiliz m u l t i t u d d e a u t o res, tal q u e h a r a n falta m u c h a s m s n o t a s q u e lneas c o n t i e n e el t e x t o del Criticn p a r a sealarlos t o d o s . E m p l e los r e c u e r d o s d e s u frtil m e m o r i a , sin indicar d e d n d e los t o m a b a . A c a d a inst a n t e , l e y e n d o El Criticn, se a d v i e r t e u n a frase d e Boccalini, o d e B o t e r o , o d e Barclay, o d e Q u e v e d o , sin c o n t a r el d e s p o j o de autores latinos. As, el c o m i e n z o . Ya e n t r a m b o s m u n d o s h a b a n a d o r a d o el pie a su universal M o n a r c a (65) es u n r e c u e r d o d e la p r i m e r a frase del Argnis, d e Barclay: N o n d u m O r b i s a d o r a v e r a t R o m a m . M n d a s m e r e n o v a r u n d o l o r q u e es m s p a r a s e n t i d o q u e p a r a d i c h o (66), es u n a a d a p t a c i n del f a m o s o v e r s o d e Virgilio: Inf a n d u m , regina, j u b e s r e n o v a r e d o l o r e m . L u e g o e r r a d o h a b e rnos el c a m i n o (67), Los p a s t e l e r o s h a c a n valientes e m p a n a d a s d e p e r r o , ni faltaban a q u t a n t a s m o s c a s c o m o all m o s q u i t o s (68), s o n r e c u e r d o s del Sueo del Infierno, d e Q u e v e d o . M a t h e u y S a n z r e p r o c h a a G r a c i n e s t o s plagios, y o t r o s m u c h o s . P e r o n o seala a D e s c a r t e s , d e q u i e n es el r a z o n a m i e n t o d e A n d r e n i o : Si v i v , si c o n o z c o , si o b s e r v o , existo (69); ni a Plinio el Viejo, c u y o famoso f r a g m e n t o s o b r e el h o m b r e inspira las inv e c t i v a s d e Critilo " c u a n d o los d o s p e r e g r i n o s e n t r a n en el m u n d o (70), ni m u c h a s m s . H a y q u e indignarse c o n M a t h e u d e q u e

BALTASAR GRACIN

163

G r a c i n n o h a y a s e a l a d o los a u t o r e s q u e s a q u e ? N o lo h a r a m o s sin injusticia, p o r q u e G r a c i n n o i n t e n t e n g a a r , y le h u b i e r a s i d o i m p o s i b l e , a m e n o s d e t r a n s f o r m a r s u l i b r o en u n r e p e r t o r i o i n s o p o r t a b l e , c o n c e d e r a c a d a u n o su p a r t e (71). E s t a c a n t i d a d d e p r s t a m o s d e t o d a clase n o s revela q u e n o h a y q u e b u s c a r en e s t e l i b r o p u n t o s d e vista n u e v o s o p r o f u n d o s s o b r e el h o m b r e , la s o c i e d a d o la poltica: es la i n d i c a c i n q u e h e m o s h e c h o a p r o p s i t o d e los e s c r i t o s d e m o r a l p r c t i c a d e G r a c i n . P o d r a i n t e n t a r s e d e s c u b r i r un s e n t i d o o c u l t o , c o m o lo deja e n t e n d e r u n a c a r t a en la q u e el a u t o r se l a m e n t a d e q u e s u s colegas n o e n t i e n d e n el a s u n t o , ni el i n t e n t o d e su Criticn? Sin d u d a h a y o t r a i n t e n c i n q u e la d e d i v e r t i r en e s t a alegora d e la vida h u m a n a , p e r o n o es original. El h o m b r e , al salir del s e n o m a t e r n o (73), a v a n z a n d o p o r el c a m i n o d e la vida, e n c u e n t r a e m b o s c a d o s , segn la e d a d a q u e llega, los d i f e r e n t e s p e c a d o s c a p i t a les, q u e G r a c i n personifica c o n los rasgos d e m o n s t r u o s r e p u g n a n t e s ; el a u t o r i n t e n t a p r e c a v e r s e d e ellos, e invita al p e r e g r i n o a ver d e lejos el fin d e la vida, q u e es la m u e r t e ; el a c t o en q u e , c o m o dice en El Discreto, hay q u e p e n s a r m u c h a s veces p a r a h a cerlo bien u n a sola (74). S a c e r d o t e , r e c u e r d a sin cesar al h o m b r e q u e es i n m o r t a l y q u e sus e s f u e r z o s en la t i e r r a t e n d r n p o r r e c o m p e n s a la felicidad e t e r n a . T a l es el s e n t i d o del Criticn. N o o b s t a n t e , p o r singular c o n t r a d i c c i n , en el c u r s o d e la vid a d e los d o s p e r e g r i n o s n o h a y n i n g u n a alusin a la religin. El a u t o r d e la Crtica de refleccin c e n s u r a a G r a c i n p o r n o h a b e r d a d o a c o n o c e r a s u A n d r e n i o los d o g m a s d e la fe, y p o r n o i n d i car, en el largo t r a y e c t o r e c o r r i d o , ni u n s o l o t e m p l o d o n d e i n s t r u i r l e (75). E s t a omisin es, en e f e c t o , e x t r a a : A n d r e n i o se eleva p o r la sola luz d e la r a z n , y C r i t i l o n o a d u c e o t r o s a r g u m e n t o s q u e el s e n t i d o c o m n p a r a a s e n t a r los c i m i e n t o s d e la m o r a l . Asal revela a H a y y los d o g m a s d e la fe m a h o m e t a n a . Era u n s a c e r d o t e . C r i t i l o n o es ms q u e u n filsofo. En fin, la c o n c l u s i n del Criticn, q u e p a r e c e d e b i e r a ser mstica y m o s t r a r la d i c h a e t e r n a c o n q u i s t a d a p o r la v i r t u d , n o es m e n o s p a g a n a : e n t r a m b o s p e r e g r i n o s , al t r m i n o d e s u viaje, llegan a la isla d e la I n m o r t a l i d a d ; p e r o e s t a i n m o r t a l i d a d n o tiene n a d a d e c o m n c o n la q u e p r o m e t e n , no. dir el c r i s t i a n i s m o , sino t o d a s las religiones, y a u n el

164

ADOLPHE COSTER

s i m p l e d e s m o : es la s u p e r v i v e n c i a en la m e m o r i a d e los h o m b r e s , n o la v i d a e t e r n a , q u e h a c e o l v i d a r lo t e r r e n a l . D e h e c h o , la isla d e la I n m o r t a l i d a d es u n P a n t e n d e H r o e s . P o d r a , p u e s , p r e t e n d e r s e q u e G r a c i n q u i s o escribir u n a o b r a irreligiosa, si n o se t u v i e r a la c e r t e z a , p o r s u c o r r e s p o n d e n c i a y p o r lo q u e s a b e m o s d e s u v i d a , d e q u e fu u n f e r v i e n t e c a t l i c o . C m o explicar e n t o n c e s e s t a ausencia del e l e m e n t o religioso, n o s l o en El Criticn, sino en sus r e s t a n t e s e s c r i t o s , e x c e p c i n h e c h a , c l a r o est, del Comulgatorio? E s t a explicacin r a d i c a p r e c i s a m e n t e en la p r o f u n d i d a d d e s u fe. C u a n d o el v e n t e r o aconseja a D o n Q u i j o t e q u e se p r o v e a p a r a f u t u r a s e x p e d i c i o n e s d e d i n e r o y camisas d e m u d a , le aclara q u e si los a u t o r e s d e l i b r o s d e caballeras n o m e n c i o n a n e s t o s v u l g a res d e t a l l e s , es p o r q u e les p a r e c i q u e se s o b r e n t e n d a n (76). L o m i s m o en G r a c i n : n o h a h a b l a d o d e religin p o r q u e s u p o n e q u e el c a t o l i c i s m o es, p a r a s u l e c t o r c o m o p a r a l, la b a s e d e t o d o , y o h a y n e c e s i d a d d e p r o c l a m a r a c a d a i n s t a n t e v e r d a d e s q u e se t i e n e n p o r i n c o n t e s t a b l e s a n t e g e n t e s q u e n o las p o n e n en d u d a .

NOTAS DEL CAPITULO

XII

(1) El libro alcanz gran xito desde su aparicin, como lo demuestra esta f r a s e de la Crtica de refleccin (ps. 81-82): " B i e n se conoce el acierto, pues el mundo todo lo celebra; y el papel corre sin parar en las tiendas de libros". (2) Criticn, III, 6.

(3) " Y el necio ms sabe de la casa ajena, que de la suya, que ya hasta los refranes andan al revs". Discreto, V I I I , p. 146. (4) l i c e n c i a del Vicario general Sala. Censura del P . Antonio Liperi "en Zaragoza, 6 de junio de 1 6 5 1 " . Imprimatur de Canales.Dedicatoria de Garca de Mariones. A quien leyere. Errata. Texto. E n 8. de 288 pginas. ( 5 ) Censura del P . Antonio Liperi. Imprimatur de Canales. Dedicatoria de Lorenzo Gracin. A quien leyere. Licencia a la viuda de Francisco Lamberto. " E n Madrid, a 1 1 de abril de 1 6 5 8 " . Errata. Legalizacin de las erratas "Madrid, 13 de abril de 1 6 5 8 " , del licenciado Carlos Murcia de la Diana. Texto. E n 8., de 288 pginas. (6) V e r Apndice I, carta 29.

( 7 ) " P e r o llegando a cierto trmino de crecer y de vivir, me salte de repente un tan extraordinario mpetu de conocimiento, un tan grande golpe de luz y de advertencia, que revolviendo sobre m comenc a reconocerme haciendo una y otra reflexin sobre mi propio ser". " Q u e es esto, deca, soy, o no soy? Pero pues vivo, pues conozco y advierto, ser tengo. Mas si soy, quien soy yo? Quien me ha dado este ser, y para que me lo ha dado?" Criticn, I , 1, p. 1 0 . Bueno es recordar aqui que el Discours de lo Mthode haba aparecido en 1637. ( 8 ) Milton, que era polglota, tuvo conocimiento de este notable pasaje del Criticn? Fu hacia 1 6 5 5 cuando comenz su Paraso perdido, acabado hacia 1 6 6 5 . En el canto V I I I de este poema, A d n cuenta tambin al arcngel Rafael sus impresiones en el momento en que despert a la vida: " A s new zaked from soundest sleep. Soft on the flowery herb I found me laid In balmy sweat, which with his beams the sun Soon dried. and on the reeking moisture fed. Straight toward Heaven my wondering eyes I turned A n d gazed a zhile the ampie s k y ; till, raised B y quiak instinctive motion, up I sprung, A s thitherward endeavouring, and upright Stood on my feet about me round I saw Hill, dale, and shady woods, and sunny plains, A n d liquid lapse of murmu ring streams; by these Creatures that Hved, and moved, and walked, or flew Bird on the branches warbling; all things smiled; With fragance and with joy my heart o' erflo; w q s . " (v. 2s2 y ss.) Ms adelante se examina l mismo: Myself I then pensed, and limb by limb Surveyed, and sometimes went, and sometimes ran With supple joints, as lively vigour led: But who I was, or where, or from what cause. Knew not; to speak I tried, and Forthwitb spake; M y tongue obeyed, and readily could name Whate' er I s a w " . (Ibid. v. 266 y ss.) E s notable que Gracin, apartndose de la opinin tradicional, reproducida por Milton, no considera la adquisicin del

166

ADOLPHE COSTER

lenguaje como espontnea, ya que Andrenio necesita las lecciones de Critilo para aprender a hablar: Despus, dirigindose al sol, a las criaturas, A d n exclama: " . . . T e l l Tell if ye saw, how carne I thus, how here? Not of myself; by some great Maker, then In goodness and in power preeminent;Tell me, how may I know him, how adore,From whom I have that thus I move and live, A n d feel that I am happier than I k n o w ? " (Ibid., v. 274 y ss.) En el canto I V (v. 449 y ss.), E v a dice: " T h a t day I oft remember, when from sleep I first awaked, and found myself reposed Under a shade of flower, much wendering when A n d what I was whenche thither brought and how". Gracin no tuvo la idea del espejo formado en la superficie del agua, en el que E v a descubre su imagen en los versos siguientes. (9) " Q u e aun el Sol (dice Critilo), a la segunda vez ya no espanta, ni a la tercera admira". Criticn, I, 2, p. 27. (10) " Y entre todas (aadi Critilo) asi aves, como fieras, notars siempre que es mas galn, y mas vistoso el macho que la hembra, apoyando lo mismo en el hombre, por mas que lo desmienta la femenil inclinacin, y lo disimule la cortesa". Criticn, I, 3, p. 36. Este ataque a las mujeres hace pensar en la frase de Bossuet: " L a s mujeres no tienen ms que recordar su origen; y sin ensalzar su delicadeza, soar despus de todo que proceden de un hueso supernumerario que no tena otra belleza que la que Dios quiso poner". Elvations sur les Mystres, V , 2, La cration du second sexe. (11) (12) (13) Criticn, I, 4, ps. 56-57. Inda (?). I.

Juego de vocablos sobre Flix Emile, edic. Hachette,

I I , p. 3, principio del libro

(14) "Todo cuanto obr el supremo Artifice, est tan acabado, que no se puede mejorar: mas todo cuanto han aadido los hombres, es imperfecto: crilo Dios muy concertado, y el hombre lo ha confundido, digo lo que ha podido alcanzar, que aun donde no ha llegado con el poder, con la imaginacin ha pretendido trabucarlo". Criticn, I , 5, ps. 73-74. (15) "Este camino mas parece que nos lleva al Cielo, que al mundo. A s i es, le respondi Critilo, porque son las sendas de la eternidad". Criticn, I, 5, p. 91. (16) "Francesco Queva, hoggi Arciprete de Daroca, parlando con molta livert sopra un negotio fastidioso, con Clemente V I I I , gli disse, che i grandi e i ricchi havevano cinque sentimenti, e i poveri sei: perche il bisogno, ae la necessit ne aggiungeva oro uno". Botero, Detti, p. 127. (17) " Q u e es posible... que no le podamos hallar entre tantos brutos como vemos, entre tanta bestia como topamos? Ni arrastrando el coche ramera, ni llevando en andas al que es mas grande que el, ni acuestas al mas pesado, ni al que va dentro la litera en mal latin, y tan fuera della en buen romance, ni acarreando inmundicia de costumbres". Criticn, 1, 12, pe. 263-264. (18) "Donde hay juncos, decia uno, hay agua; donde humo, fuego, y donde mujeres, demonios. Cual es mayor mal que una mujer decia un viejo, sino dos, porque es doblado? Basta, que no tiene ingenio sino para mal", decia Critilo; pero Andrenio; "Callad, les dijo, que con todo el mal que me han causado, confieso que no las puedo aborrecer, ni aun olvidar: y os aseguro, que de todo cuanto en el mundo he visto, -oro, plata, perlas, piedras, palacios, edificios, jardines, flores, aves, astros, Luna, y el Sol mismo, lo que mas me ha contentado es la mujer. Alto, dijo Egenio, vamos de aqui. que esta es locura sin cura, y el mal que yo tengo que decir de la mujer mala es mucho". Criticn, I, 12, p. 267.

BALTASAR GRACIN

167

(19) "Critilo y Andrenio se encaminaron a pasar los puertos de la edad varonil en A r a g o n , de quien decia aquel su famoso Rey (que en naciendo fue asortado para dar tantos Santiagos, para ser conquistador de tantos reinos), comparando las naciones de Espaa a las edades, que los aragoneses eran los varones". Criticn, I , 1 3 , p. 288. (20) " H e dividido la obra en dos partes, treta de discurrir lo penado, dejando siempre picado el gusto, no molido". Al que leyere. Criticn, I. (21) Dedicatoria de Lorenzo Gracin. Licencia del Dr. Sala, Zaragoza, 24 febrero 1653. Censura de Juan Francisco A n d r s , Zaragoza, 9 marzo 1653. Imprimatur del Regente Exea. - Censura crtica del licenciado Jos Longo, Zaragoza, 20 marzo 1653. Texto. H e credo por mucho tiempo que Jos Longo era el mismo Gracin; pero no hay tal: este personaje ha existido. E n su Aganipe de los Cisnes Aragoneses (1652), y a mencionado, Andrs le consagra la estrofa siguiente: "Josef Longo, en quien puede lo ingenioso suplir las consonancias de las dulces estancias pero aunque no es su genio numeroso lo primoroso de su culta idea lo ensalza hasta la cumbre P o e s a , Que no consiste slo la Poesa en aquella acordada meloda, sino en las ( . . . ) invenciones vestidas de elegantes locuciones y asi por esta parte en el Apolo su laurel reparte". B . N . M . , ms. 3660 (antiguo M-5O). (22) " N o es posible sino que aqui hay algn encanto, repitia Andrenio, aqui algn misterio hay. O esos hombres se han casado, segn salen pensativos". Criticn, II, p. 15. Esta Crisis encierra una alusin a Cervantes: se prohibe severamente a todos los que han alcanzado la edad madura, la lectura de los libros de caballeras. "Replicaron algunos, que para pasar el tiempo se les diese facultad de leer las obras de algunos otros autores que haban escrito contra estos primeros, burlndose de su quinerico trabajo; y respondiles la Cordura, que de ningn modo, porque era dar del lodo en el cieno, y haba sido querer sacar del mundo una necedad con otra mayor". Criticn, II, 1, p. 1 9 . (23) "Estando en esta divertida fruicin de grandezas, vieron venir hacia s cierta maravilla corriente; era un criado pronto, y lo que mas les admir fue, que decia bien de su amo". Criticn, II, 2, p. 36. (24) L a he publicado en la Revue Hispanique, t. XXV, 1913. V e r tambin mi artculo Antiquaires d' autrefois en la Revue des Pyrenees, XXIII, 1 9 1 1 . (25) "Entregme, al despedirme, esta lamina preciosa, con este su retrato, dedicado la amigable fineza: miranronle todos con admiracin, y aun repararon en que aquellos rostros eran sus verdaderos retratos, ocasin de quedar declarada y conformada la amistad entre todos, muy a la enseanza del Gerion: feliz empleo de la varonil edad". Criticn, II, 3, p. 6 1 . (26) (27) Criticn, Criticn, II, 4, p. 86. II, 4, ps. 88-108.

(28) "Estando en esta dificultad, asomse acull en lo mas alto Andrenio, que por lo vulgar haba subido tan arriba, y estaba muy adelantado en el valer; conoci a Critilo, que no fue poco desde tan alto... diole luego la mano y levantle". Criticn, I I , 6, p. 141. (29) Criticn, II, 7: El Mermo de Hipocrinda, ps. 154-173.

(30) A s , en el Pilgrim' s Progress. Christian se arma antes de penetrar en el Valle de la Humillacin: "The next day they took him, and had him into the Armory, where they shewed him all manner of Furniture, which their Lord had provided for Pilgrims, as Sword, Shield, Helmet, Breast-Plate, All -Prayer, and Shoes that would not wear out... They also shewed him some of the Engines which some of his Servants had done won-

168

ADOLPHE COSTER

derfl thimgs. T h e y shewed him Moses' Rod, the Hammer and Nail with which Jaef slew Sisera, the Pitchers, Trumpets and Lamps too, with which Gideon put to Flight the Armies of Midian, etc.... Now he bethought himself of setting forward But first, said they, let us go again into the A r m o r y : So they did; and when he carne there, they harnessed him from head to foot, with what was of Proof, lest perhaps he should meet with Asaults in the W a y " . (Part the first). ( 3 1 ) "Es la honra sombra de la virtud, que la sigue y no se consigne; huye del que la busca, y busca a quien la huye; es efeto del bien obrar, pero no afecto". Criticn, I I , 11, p. 234. (32) Criticn, II, 1 1 , ps. 25l -253.

(33) "Toparon los ingleses metidos en una muy alegre jaula. " Q u e alegremente se condenan estos?" dijo Andrenio; y respondironle estaban all por vanos; es achaque de la belleza; vieron los espaoles en otra por maliciosos, los italianos por invencioneros, los alemanes por furiosos, los franceses por cien cosas, y los polacos a la otra banda". Criticn, I I , 13, ps. 279-280. (34) "Engavenle, gritaba el regidor mayor; y l : "Porque?Porque el solo se tiene por cuerdo, y aunque no sea loco puede ser tenido por tal, como acontece cada dia. Y entiendan todos, que por cuerdos que sean, si dan los otros en decirles " A l loco! a l loco!" o le han de sacar de tino, o de crdito". Criticn, I I , 13, p. 285. (35) Dedicatoria a Lorenzo Francs. Censura de F r . Esteban S a n s , Madrid, 6 mayo 1657. Licencia del D r . Pedro Fernndez de P a r g a y Gayoso, Madrid, 5 mayo 1657. Aprobacin del P . Alonso Muoz de Otolora, 10 junio 1657. Privilegio. Errata del licenciado Carlos Murcia de la Llana, Madrid, 3 0 julio 1657. A l que leyere, ndice de las Crisis. Texto. E n 8., de 350 pginas. (36) " A q u i hallaron el si, si, y el no, no, que aunque tan viejos nunca los haban topado: aqui el hombre de su palabra, que casi na le conocan; vindolo estaban y no lo crean, como ni a l hombre de verdad y de entereza: e l de, andemos claros; vamos con cuenta y razn; el de, la verdad por un moro, que todos eran personajes prodigiosos. " Y aun por eso no los hemos encontrado en otras partes, decia Critilo, porque estn aqui j u n t o s " . A q u i hallaron los hombres sin artificio, las mujeres sin enredo, gente sin tramoya. " Q u e hombres son estos, deca Critilo, y de donde han salido, tan opuestos con los que por all corren?" Criticn, I I I , 3, p. 6 4 . (37) " L a mujer con calzones". Criticn, I I I , 4, p. 8 1 . mezcla de cuantas

( 3 8 ) "Diptongo es un francs h a y " . Ibid., I I I , 4, p. 9 1 .

inserto en espaol, que es la peor

(39) " N o habis visto estar hablando dos, y pasar otro: "Quien es aquel?Quien? Fulano.No lo entiendo.Oh! vlgame Dios (dice el otro) aquel que, etc.... - O , si, si ya lo entiendo". Pues eso es el etc." Criticn, I I I , 4, p. 93. ( 4 0 ) Qutildeque es evidentemente la transcripcin de la abreviatura qque. E n vano he buscado su sentido. M i docto amigo D . Francisco Rodrguez Marn me ha sugerido la palabra quisque, que algunas veces se emplea en el sentido depreciativo de qudam Esta explicacin no me satisface por entero. Gracin define as el Qutildeque: "Incluye muchas y muy enfadosas impertinencias, y se descifra por ella la necia afectacin". Criticn, (41) (42) I I I , 4, p. 95. Criticn, I I I , 6, ps. 1 5 1 5 5 . Criticn, I I , 6, ps. 165-174.

BALTASAR GRACIN (43) (44) (45) (46) Parece ste un recuerdo de Don Quijote y Sancho. " L o s conceptistas, las cultas resabidas". Criticn, Criticn, I I I , 8, p. 209. I I I , 8, p. 213. Criticn, III, 7, p. 195.

169

(47) "Apart unas (comedias), y dijo: "Estas, no; resrvense para inmortales, por a mucha propiedad y donoso gracejo". Mir el titulo Critilo, creyendo fuesen las de Terencio, y ley, Parte primera de Moreto. "Este es, le dijo, el Terencio de Espaa". Criticn, I I I , 8, ps. 225-226. (48) " E r a un cortesano viejo de muchos cursos de Roma, espaol inserto en italiano, que es decir, un prodigio". Criticn, I I I , 9, p. 235. (49) S e trata, sin duda, del conde de Siruela: " N o se ha visto otro embajador Roma, como el conde de Siruela". Criticn, I I I , 12, p. 318. (50) "En vano, oh peregrinos desde la cuna a la tumba este el otro madre: ya muri para el supieredes merecer en la tierra". (51) (52) (53) (54) Criticn, I I I , 10, p. 267. en

del mundo, pasajeros de la vida, os cansis en buscar vuestra imaginada Felisinda, que el uno llama esposa, mundo, y vive para el Cielo; hallarla heis all, si la Criticn, I I I , 9, p. 248.

Ibid., p. 276. Criticn, III, 1 1 , p. 283.

Ibid., p. 285.

(55) " A l punto que la vieron, dijo Andrenio: " Q u e cosa tan f e a ! " Y Critilo: " Q u e cosa tan bella!" Que monstruo! Que prodigio! D e negro viene vestida. N o , sino de verde. Ella parece madrastra. No, sino esposa. Que desapacible! Q u e agradable! Que pobre! Que rica! Que triste! Que risuea!; E s , dijo el ministro, que estaba en medio de ambos, que la miris por diferentes efectos y a f e c t o s . Criticn, I I I . 1 1 , ps. 294-295, Ce la Muerte a una decrepitud, y la dijo: "Llgate ahi, y emprende de buen animo, que yo acometo cara a cara a los viejos, si a traicin a los jvenes: y acaba ya con esos dos pasajeros de la vida, y su peregrinaqion tan prolija, que tienen ya enfadado y cansado a todo el mundo. Vinieron a Roma en busca de la felicidad, y habrn, encontrado la desdicha". Criticn, I I I , 1 1 , p. 312. (56) Idea inspirada sin duda por el monumento que se levantaba en el islote situado en medio del estanque de los jardines de Lastanosa. (57) Conozco la edicin siguiente: La Piazza Universale di tutte le professioni del mondo, Nuovamente ristampata e posta in luce da Thomaso Garzoni da Bagnacavallo. Con l' Aggiunta d' alcune bellissime Annotationi a Discorso per Discorso. Al Serenissimo et Invittissimo Alfonso secando da Este Duca di Ferrara. Con Privilegio. In Venetia Appresso Gio. Battista Sonasco. 1587. La dedicatoria es de Trevise, 5 diciembre 1585, fecha de la primera edicin. (58) "Muchos destos italianos, debajo de rumbosos ttulos, sustancia: los mas pecan de flojos, no tienen pimienta en lo que otro muchos de ellos, que echar a perder buenos ttulos, como universal: prometen mucho, y dejan burlado al letor, y mas si es 8, P. 226. (59) A s lo dice Pellicer: " A q u i feneci D . Luis de no meten realidad, ni escriben, ni han hecho el autor de la Plaza espaol". Criticn, I I I ,

Gongora la

Soledad

primera,

170

ADOLPHE COSTER

en que deja pintada la Iuventud, a que moralmente atendi, pues su principal intencin fue en Cuatro Soledades describir las cuatro edades del hombre. E n la primera la Iuventud, con amores, prados, juegos, bodas y alegrias. En la segunda la Adolescencia, con pescas, cetrera, mavegaciones. E n la tercera la Virilidad, con monteras, cazas, prudencia y econmica: En la cuarta la Senectud, y all poltica y gobierno. Sac a luz las dos solamente". Lecciones Solemnes, columna 523 (edicin de 1631). (60) (61) V e r Menndez y Pelayo, Orgenes Agudeza, XXXVIII. misma idea se encuentra en la. de la Novela, t. I, p. L X X V I I I y siguientes.

(62) Criticn, I, 4, ps. 56-57. Es curioso que esta Vanity Fair del Pilgrim's Progress.

(63) Andrenio, lo mismo que H a y y , a pesar de su inteligencia, no ha podido llegar a hablar. Critilo le ensea su lengua. Esta semejanza es aun ms sorprendente, porque la teora tradicional afirma que el primer hombre nombr las cosas sin vacilacin: es la que adopta Milton, como se ha visto ms arriba (captulo X I I ) . (64) V e r Menndez y Pelayo, Orgenes de la Novela, t. I ps. X L V 1 1 - X L I X . L a obra de Ibn Tofail fu publicada en 1671 bajo el ttulo Philosophus Autodidactus sive Epstola Abi Jaafar, Ebn Tophail de Hai Ebn Jokdhan, in qua Ostenditur quomodo ex Inferiorum contemplatione ad Superiomm notiPiam Ratio humana ascendere poissit. Ex Arbica in Linguam Latinam versa ab Eduardo Pocockio A, M. Oxonii, excudebat H. Hall Academiae Typographus. 1671. H a y una traduccin espaola moderna: El filsofo autodidacto de Abentfail, novela psicolgica, traducida directamente del rabe por don Francisco Pons Boigues, con un prlogo de Menndez y Pelayo. Zaragoza, 1900. (65) Criticn, I, 1. p. 1. Barclay, autor del Argnis y del Satyricon, fu uno de los predilectos de Gracin, al que nombra en el A v i s o al Lector de la primera parto del Criticn, como a Boccalini. (66) (67) (68) (69) (70) Criticn, Criticn, Criticn, Criticn, Criticn, I, 4, p. 51. I , 1 1 , p. 230. I I , 5, p. 1 1 9 . I, 1, p. 10. I, 5, ps. 71-73, Plinio, V I I , 1, 1 y siguientes.

(71) Matheu Sanz reprocha a su adversario los hurtos siguientes: "Los largos raras veces son sabios. Bocalini lo explica, Raguallo 74, aunque con mas profundidad. Las atalayas en atenciones avisaron a los fuegos de su celo, es de Gngora, en el romance del Espaol de Oran. Que unieron camo, y cera, del mismo en el Polifemo. El dote fiaao, y la suegra de contado, de Benavente, en el baile de Martinico mtele dentro. Hombres sin conciencia, hembras sin vergenza, parte de la definicin de Genova. Ayer maravillas, y hoy sombras esta dos lineas mas abajo de "aprended flores de m i " . Acomodabuntur, del entrems de Palomo. Mas para que me canso si toda la obra se compone de semejantes hurtos, cosa facilsima de probar con las deposiciones de Barclayo y Bocalini. ESO es lo que mas me ilustra, respondi el Peregrino (Gracin), pues comprueba la erudicin con que escribo, sacndolo de tales autores. S i tu lo manifestaras, replico don Luis, apoyando tus discursos con su autoridad, fuera exornacin, pero prohijarse ajenos conceptos sin reconocerle a su dueo la gloria de haberlo dicho, es contrectar la s a b i d u r a ' . Crtica, p s . 147-148. (72) V e r Apndice I, carta 29.

BALTASAR GRACIN

171

(73) "Perviertes el curso de las edades, sacando a los dos Peregrinos en el principio de su vida, de una isla oriental, que si no me engao, significa las entraas maternas, y les conduces al mundo por las regiones occidentales". Critica, ps. 65-66. (74) Discreto, p. 480.

(75) " E s falta que no admite enmienda el haber, sacado de una isla inculta y despoblada, a un mozo criado entre fieras, educado entre brutos y tanto, que aun no sabia formar la menos voz humana, y pasndole por toda Europa, olvidar la diligencia mayor y mas debida, que era instruirle en la fe, ensearle los divinos preceptos, y darle noticia de la Religin Catlica. Este es... el error mas intolerable desta obra. N o parece haberlo olvidado, dijo el Peregrino, pues diferentes veces exclam, reconociendo al supremo Hacedor beneficios recibidos de su mano, ordenaciones admirables de su divina providencia, y obras raras de su sacrosanta sabidura. N o se te hace cargo (aadi don Bernardo) de no haber reconocido a Dios, ni de no haberle enseado esta verdad al inculto joven, que esto fuera desatino de mayor quilate... L o que te acuso es, no haber instruido su rudeza en los misterios de la verdadera religin, ni haber destinado en la carrera de la vida, puesto donde se ensee, ni templo donde se aprenda; y es tanto mayor el delito, cuanto en ti mas precisa la obligacin de ensear la doctrina cristiana". Critica, ps. 189-190. (76) " A esto dijo el ventero que se engaaba: que puesto caso que en las historias no se escriba, por haberles parecido a los autores dellas que no era menester escribir una cosa tan clara y tan necesaria de traerse como eran dinero y camisas limpias, no por eso se habia de creer que no los trujeron". Don Quijote, I, 3, p. 97 de la edic. de Rodrguez Marn.

C A P I T U L O
El Criticn (continuacin). mujeres.

XIII
Las desilusin. nacionalida-

I d e a s polticas.

des. La S o c i e d a d . Las p r o f e s i o n e s . Los hipcritas.


Los n e c i o s . La

Las

las i d e a s d e G r a c i n n o s o n a b s o l u t a m e n t e p e r s o n a l e s , n o o b s t a n t e interesa e x a m i n a r algunas d e las a d o p t a d a s , q u e c o n t r i b u y e n a p e n e t r a r e n s u ideal p o l t i c o y m o r a l . En el t i e m p o en q u e fu e s c r i t o El Criticn, l o s r e s u l t a d o s n e f a s t o s d e la o c u p a c i n d e A m r i c a p o r l o s e s p a o l e s c o m e n z a b a n a dejarse sentir c r u e l m e n t e ; l o s beneficios d e e s t a s c o n q u i s t a s fab u l o s a s , d e las cuales la M o n a r q u a o b t e n a t a n t o e s p l e n d o r a p a r e n t e , e r a n m s tiles a l o s e x t r a n j e r o s q u e a l o s e s p a o l e s ; el o r o , fcilmente l o g r a d o , d e s a r r o l l a b a la p e r e z a y el g o c e i n m e d i a t o , a la v e z q u e alejaba la v i d a m o d e s t a y l a b o r i o s a . G r a c i n s e s o r p r e n d e , c o m o s u s c o n t e m p o r n e o s , d e v e r e s t o s t e s o r o s , t a n vid a m e n t e a r r a n c a d o s a l o s i n d i o s , e n m a n o s d e g e n o v e s e s o franc e s e s . P r e s e n t a a s t o s l a m e n t n d o s e , a n t e la F o r t u n a , d e n o h a b e r l e s d a d o las Indias. Y la d i o s a les r e s p o n d e q u e se e n g a a n , p u e s les h a d a d o E s p a a , d e la q u e sacan sin riesgo el o r o q u e l o s e s p a o l e s les t r a e n d e A m r i c a a c o s t a d e g r a n d e s sacrificios (1). E n e f e c t o , c u a n d o C r i t i l o y A n d r e n i o p o n e n p i e e n Francia, el p r i m e r francs q u e e n c u e n t r a n les p r e g u n t a si la flota d e Indias ha l l e g a d o ; y, c o m o se s o r p r e n d a n d e verle g o z o s o d e q u e h a y a Heg a d o a p u e r t o , les i n f o r m a d e q u e u n a o e n q u e la flota n o a r r i b a E u r o p a , los enemigos del Rey catlico se vieron imposibilitados d e p r o s e g u i r la g u e r r a , y a q u e s u s r e c u r s o s s e vean d i s m i n u i d o s p o r e s t e c o n t r a t i e m p o (2). Visin j u s t a , m a s n o p r i v a t i v a d e G r a c i n , q u e s e l i m i t a d a r l e la f o r m a satrica q u e la h a c e m s c h o c a n t e . La idea d e i n t e n t a r al anlisis d e l c a r c t e r d e l o s p u e b l o s n o es

Si

174

ADOLPHE COSTER

m s original q u e la p r e c e d e n t e : G r a c i n la t o m d e la c u a r t a p a r t e del Satyricon, d e Barclay, q u e d e d i c a siete c a p t u l o s al e s t u d i o del g e n i o d e franceses, ingleses, a l e m a n e s , italianos, e s p a o l e s , t u r c o s y j u d o s . P e r o n o d e s a r r o l l a s o l a m e n t e la d i s e a d a p o r Barclay s o b r e la influencia del clima y del s u e l o en el c a r c t e r d e los h a b i t a n t e s (3). P r e s e n t a , p u e s , u n o t r a s o t r o , el a s p e c t o del lugar y el p u e b l o q u e lo h a b i t a , sin p r e o c u p a r s e d e e s t a b l e c e r la relacin s l i d a d e e n t r a m b o s e l e m e n t o s . Al l a d o d e p r e c i s i o n e s j u s t a s o finas, se e n c u e n t r a n en e s t o s r e t r a t o s m u c h o s r a s g o s t r a d i c i o n a l e s q u e el autor no comprob. L o s e s p a o l e s t i e n e n p o r d e f e c t o capital el o r g u l l o . G r a c i n los p i n t a a t o d o s , d e s d e el m s n o b l e al l t i m o p l e b e y o , g r a v e s , d e s d e o s o s , indciles, f a s t u o s o s , q u e h a b l a n alto y h u e c o y d e s p r e cian a los d e m s p u e b l o s (4). Q u i n os g u a r d a el g a n a d o ? , p r e g u n t a u n italiano a u n s o l d a d o e s p a o l . A n d a , r e s p o n d e el o t r o : en E s p a a n o h a y b e s t i a s , ni v u l g o , c o m o en o t r a s n a ciones! (5). E s t o a p a r t e , son n o b l e s , g e n e r o s o s , s o b r i o s , a p e g a d o s a s u religin, a u n q u e G r a c i n indica q u e n o s o n m u y d e v o t o s : en u n a p a l a b r a , es el p r i m e r p u e b l o del m u n d o . C u a n t o al t e r r e n o , d e m u e s t r a lo q u e vale el h e c h o d e q u e los e x t r a o s se d i s p u t a n s u s p r o d u c t o s ; d e solas t r e s cosas d e b e n g u a r d a r s e : d e los v i n o s , q u e h a c e n p e r d e r la c a b e z a ; d e sus soles, q u e a b r a s a n , y d e sus l u n a s femeniles, q u e e n l o q u e c e n (6). L o s d o s p e r e g r i n o s o b s e r v a n en Francia q u e a q u e l pas es j u s t a m e n t e la anttesis d e E s p a a . La c o d i c i a t o m p o s e s i n d e la p r i m e r a , d e s d e G a s c u a h a s t a Picarda (7). G r a c i n d e s c r i b e a l o s franceses a la vista d e los q u e llegaban a p r o b a r f o r t u n a : se aplican a los m s viles m e n e s t e r e s , mal v e s t i d o s , q u e p o r e c o n o m a llevan el c a l z a d o bajo el b r a z o , p r o n t o s a n o i m p o r t a q u , c o n t a l d e g a n a r d i n e r o . As s o n l o s p l e b e y o s , p o r q u e la n o b l e z a francesa es g a l a n t e , p u l i d a , i n s t r u i d a y h o n r a d a ; las m u j e r e s n o se casan s i n o con q u i e n h a p a r t i c i p a d o en u n a c a m p a a . G r a c i n , sin d u d a , a l u d e , en r e p r o c h e i n d i r e c t o , a los n o b l e s e s p a o l e s d e s u t i e m p o , q u e , s i g u i e n d o el e j e m p l o del s o b e r a n o , vivan alejados del c a m p o , d o n d e s u p r e s e n c i a era p a r t i c u l a r m e n t e necesaria (8). La i n g e n i o s i d a d , el e s p r i t u l a b o r i o s o , el n i m o de los franceses

BALTASAR

GRACIN

175

se ven c o n t r a r r e s t a d o s p o r s u a v i d e z , su ligereza, su falta d e p e r severancia y su d e s l e a l t a d ; s u t u r b u l e n c i a los c o n v i e r t e en los diablillos d e E u r o p a . G r a c i n n o deja d e ridiculizar la alegra ligera d e los M o n s i u r e s , q u e se d e d i c a n a d a n z a r y n o h a c e n n a d a en serio. As, c u a n d o el Juicio p r e s i d e el e x a m e n s o l e m n e d e q u i e nes h a n a l c a n z a d o la e d a d m a d u r a , el c o n c u r s o , i n d i g n a d o , d e p r o n t o o y e silbar a u n o : d e s p u s d e las a v e r i g u a c i o n e s d e rigor, se d e s c u b r e q u e ha s i d o u n francs, el c u a l es c o n d e n a d o a n o p e r m a n e c e r j a m s e n t r e p e r s o n a s d e m r i t o . G r a c i n acusa t a m bin d e m e l i n d r o s o s a los franceses; p e r o el r e p r o c h e m s g r a v e es s u mala fe (9). Si los franceses s o n desleales, los italianos s o n m a e s t r o s d e astucia: t o d o s los g n e r o s d e e n g a o , c o n s i d e r a d o s c o m o seal d e c a b e z a solida, los p r a c t i c a n bajo el n o m b r e d e poltica (10). Y s o n , a d e m s , v o l u p t u o s o s y a m i g o s del farniente, c o m o el Bel Poltron, q u e v i m o s m s arriba, d a b a f a m o s o s p r e c e p t o s d e larga v i d a d e s d e el silln d o n d e e s t a b a s e n t a d o c m o d a m e n t e , r e c o m e n d a n d o n o d e v a n a r s e los sesos si se q u i e r e llegar a viejo (11). L o s alemanes son f l e m t i c o s , p a c i e n t e s , hbiles, c u r i o s o s d e ver m u n d o , p e r o d a d o s a la b e b i d a . H a y m u c h o s q u e n o se e m b r i a g a n ms q u e u n a vez, p e r o esta vez d u r a t o d a la vida. C u a n d o se e n c u e n t r a u n a l e m n , s o b r i o , se p u e d e p o n e r en el n m e r o de los p r o d i g i o s . M a s lo q u e G r a c i n les r e p r o c h a c o n preferencia es h a b e r d a d o c u n a al p r o t e s t a n t i s m o (12). A n d r e n i o y Critilo n o t i e n e n o c a s i n d e p a s a r a Inglaterra; p e r o G r a c i n h a b l a varias v e c e s d e los ingleses, c u y a a c t i t u d p r e o c u p a b a a la s a z n j u s t a m e n t e a los e s p a o l e s : A s c h a m , e m b a j a d o r d e C r o m w e l l , a c a b a b a d e ser a s e s i n a d o en M a d r i d , el 10 d e j u n i o d e 1650, m i e n t r a s C o t t i n g t o n , e n v i a d o del p r e t e n d i e n t e , resida s i e m p r e en la capital. S u c u a l i d a d d e h e r t i c o s los h a c e p o c o s i m p t i c o s a G r a c i n , q u e n o les c o n c e d e o t r o m r i t o q u e el d e la h e r m o s u r a (13). A p e n a s h a b l a d e otras n a c i o n e s ; p e r o es c u r i o s o o b s e r v a r el m o d o p a r t i c u l a r m e n t e h o n r o s o c o n q u e t r a t a a los j a p o n e s e s ; s u principal c u a l i d a d es el valor, algunas veces t e m e r a r i o : s o n los e s p a o l e s d e O r i e n t e (14). M u c h a s veces se le p r e s e n t o c a s i n d e c a r a c t e r i z a r a los r e g -

176

ADOLPHE

COSTER

ncolas espaoles. L o s portugueses, a l o s que considera f o r m a n d o p a r t e d e la g r a n familia e s p a o l a , s o n p r e s e n t a d o s , p o r l o general, bajo aspecto simptico. A d e m s , s u amistad c o n Pablo de Parada le d i s p u s o b i e n p a r a j u z g a r a l o s c o m p a t r i o t a s d e s u p r o t e c t o r : n o v e en ellos o t r o s d e f e c t o s q u e s e n t i m i e n t o s y expresiones e x a g e r a d a s y la i n g e n u i d a d d e s u o r g u l l o . E s regocijante s u retrato c u a n d o l o s presenta e n l o s g r a n e r o s del m u n d o , j a c t n d o s e d e s u n o b l e z a , q u e r e m o n t a n m s all d e A d n , y c e l e b r a n d o s u m rito c o n las h i p r b o l e s m s r i d i c u l a s . C u a n t o a l o s d e m s , ensalza u n a c u a l i d a d : entre ellos n o h a y n i n g n t o n t o , n i c o b a r d e (15). A l o s a r a g o n e s e s , c o m o es natural, autnticos tambin de grandeza de nimo (17). L o s a n d a l u c e s h a b l a n m u c h o y o b r a n p o c o (18). L o s v a l e n c i a n o s tienen p u e s t o d e h o n o r entre las v c t i m a s d e G r a c i n : les a c u s a d e falta d e f o n d o , d e i n c a p a c i d a d para g u a r d a r u n secreto, d e ser c r d u l o s ; y , en r e s u m e n , s o n gente de p o c a c o s a . S u a d v e r s a r i o M a t h e u y S a n z seal c o n a m a r g u r a l o s pasajes principales d o n d e G r a c i n h a b l a m a l d e V a l e n c i a , q u e d e n o t a n r e n c o r o c u l t o (19). S i n g u l a r es la s i m p a t a manifiesta q u e este v a r n leal a F e lipe I V d e m u e s t r a p o r l o s catalanes en el m o m e n t o m i s m o d e s u r e b e l i n . Barcelona h a s i d o regida p o r s a b i o s (20), y en C a t a l u a s i t a el a m i g o v e r d a d e r o q u e Salastano ha mandado buscar. E s v e r d a d q u e se trata d e P a b l o d e P a r a d a , c o m o q u e d a d i c h o ; p e r o G r a c i n halla o c a s i n d e alabar la fidelidad d e l o s catalanes a s u s a m i g o s y a u n a s u s a b o r r e c i d o s , p o r q u e d i c e quien n o tiene enemigos, tampoco suele tener a m i g o s (21). E s t a s i m p a t a es t a n t o m s rara si c o n s i d e r a m o s q u e G r a c i n n o parece t u v o a m i g o s entre l o s catalanes; al m e n o s , t a n p r d i g o en l o s e l o g i o s , n u n ca m e n c i o n a a n i n g n cataln en El Criticn, c o m o t a m p o c o en s u correspondencia. H a y aqu u n pequeo problema, que n o permiten resolver l o s d a t o s q u e t e n e m o s . C u a n t o a la p l e b e , e n t o d a s l a s r e g i o n e s d e E s p a a tiene a l g n d e f e c t o . G r a c i n n o e x c e p t a ni a la d e Z a r a g o z a (22). E n s u m a , en n i n g u n a parte se encuentra u n a tentativa seria l o s trata b i e n : s o n l o s pero

h o m b r e s d e E s p a a (16). C a r e c e n d e malicia,

BALTASAR

GRACIN

177

d e definir el c a r c t e r d e los r e g n c o l a s , q u e s o n calificados p o r l o c o m n c o n u n a sola p a l a b r a . Lo q u e llama la a t e n c i n d e G r a c i n es el a s p e c t o e x t e r n o d e las c o s a s , a u n q u e a f e c t e n o dejarse llevar d e las apariencias; las profesiones o c u p a n largo espacio. L o s c r i a d o s p u d o v e r m u c h o s ejemplares en las g r a n d e s c a sas q u e f r e c u e n t e s t n v i v a m e n t e j u z g a d o s : e n e m i g o s p r e c i s o s , n o los e n c u e n t r a b u e n o s sino en casa d e L a s t a n o s a . Es m a r a villa u n s e r v i d o r p r o n t o y q u e h a b l e b i e n d e s u a m o (23). L o s s o l d a d o s f a n f a r r o n e s , q u e las m a l h a d a d a s g u e r r a s d e a q u e l siglo le h i c i e r o n c o n o c e r , s o n o b j e t o d e r e p e t i d o s a t a q u e s . E s t i g m a t i z a a e s t o s militares al u s o , q u e , v i v i e n d o d e la g u e r r a , h a c e n c u a n t o p u e d e n p o r p r o l o n g a r l a ; c o b a r d e s , q u e se e s c o n d e n el da del c o m b a t e p a r a m o s t r a r s e j a c t a n c i o s o s el da d e la p a z ; a los generales d e s e g u n d o o r d e n , q u e h a y q u e c a m b i a r c a d a a o (24). D o s p r o f e s i o n e s m e r e c e n los t i r o s m s p r e c i s o s d e G r a c i n . La p r i m e r a , los s a s t r e s . Q u le h a b a n h e c h o e s t o s a r t e s a n o s p a r a ser v c t i m a s d e u n a h o s t i l i d a d t a n viva, q u e c o m p a r t e c o n la d e Q u e v e d o ? L o i g n o r a m o s , p e r o p r o c e d e n o t a r l o . En u n pasaje p r e s e n t a a los h e r r e r o s en d i s p u t a c o n los s a s t r e s , a q u i e n e s e c h a n en cara q u e n i n g n d i o s h a q u e r i d o p r o t e g e r l e s . S o n e n e m i g o s j u r a d o s d e la v e r d a d , e m b u s t e r o s p o r oficio. N o t i e n e n p a l a b r a , s i e m p r e r e p i t e n : Maana! Maana!. As, d e s p u s d e s u m u e r t e , son t r a n s f o r m a d o s en c u e r v o s q u e gritan sin cesar: Cras! Cras! Maana! (25). La o t r a p r o f e s i n p r e f e r e n t e m e n t e a t a c a d a es los m d i c o s , a q u i e n e s larga t r a d i c i n h a b a e n t r e g a d o a la m o r d a c i d a d d e los s a t r i c o s . Marcial dio e j e m p l o en s u s e p i g r a m a s c o n t r a el m d i c o D i a u l u s , q u e n o c a m b i d e f u n c i n al t r o c a r s e en s e p u l t u r e r o ; o H e r m c r a t e s , c u y a vista sola, e n s u e o s , b a s t a b a a d a r m u e r t e . N o se p u e d e decir d e los m d i c o s ni bien ni mal, afirma G r a c i n ; a n t e s , p o r q u e a u n n o se les h a p r o b a d o ; d e s p u s , p o r q u e u n o y a e s t m u e r t o . S o n los m d i c o s los q u e a b r e n el c o r t e j o d e la M u e r t e ; c o m p a r a b l e s a los s a c e r d o t e s , p o r q u e s t o s e n t i e r r a n a q u i e n e s a q u l l o s d e s t i e r r a n . D i c h o s o s t i e m p o s en q u e n o h a b a ni a b o g a d o s , ni alguaciles, ni m d i c o s (26). M a s estas c h a n z a s , q u e p u d o a p r o v e c h a r M o l i e r e , s o n d e
12

178

ADOLPHE

COSTER

- s i e m p r e . U n a s u n t o m s original, q u e n o se e s p e r a r a excitase el v e r b o d e G r a c i n , a t e n d i d a s s u p r o f e s i n y la p o c a en q u e escrib a , es el m u n d o religioso. A l g u n o s d e s u s t i r o s p a r e c e n dirigidos c o n t r a sus c o m p a e r o s , a q u i e n e s acusa, c o m o se h a v i s t o , d e n o e n t e n d e r El Criticn. En ellos, sin d u d a , piensa c u a n d o p o n e en b o c a del S a b i o q u e , p o r refinada q u e sea u n a comunidad, s i e m p r e h a y en ella i g n o r a n t e s q u e q u i e r e n h a b l a r d e t o d o sin d i s c e r n i m i e n t o . Q u e f e c t o d e b i d e p r o d u c i r en sus s u p e r i o r e s el r e t r a t o del c a n n i g o Blandura, a c o m p a a d o del religioso Miel y d e u n a serie d e b o b a l i c o n e s q u e p a r e c e n e t e r n o s , p o r q u e la falta d e mollera les p e r m i t e vivir l a r g o t i e m p o ! H e ah d i c e G r a c i n las g e n t e s b u s c a d a s p o r los s u p e r i o r e s , p o r q u e p u e d e n manejarlos a s u c a p r i c h o . N o haca, al escribir estas p a l a b r a s , u n a m a r g o e x a m e n d e c o n c i e n c i a ? C o n e s c n d a l o del a u t o r d e Crtica de refleccin, G r a c i n n o se a n d a en c h i q u i t a s p a r a e s t i g m a t i z a r la codicia d e c i e r t o s p r e l a d o s , la i m p e r t i n e n c i a d e d e t e r m i n a d o s eclesisticos (27). P e r o es m s a t r e v i d o a n s u a t a q u e a la h i p o c r e s a , u n o d e los vicios d e la e d a d m a d u r a , q u e a c e c h a a Critilo y A n d r e n i o en el c a m i n o : se d i rigen a la m a n s i n d e Virtelia, la V i r t u d sincera, y e n c u e n t r a n u n e r m i t a o q u e les dice existe u n a v i r t u d fcil y lucrativa, personific a d a en H i p o c r i n d a . H i p o c r i n d a es a b a d e s a d e u n c o n v e n t o d o n d e , c o n m s c a r a d e la v i r t u d , t r i u n f a n t o d o s los vicios. All e s t n el s o l d a d o fanfarrn, del q u e a c a b a m o s d e h a b l a r , c o b a r d e a n t e el e n e m i g o , p e r o v i d o ; el oficial d e j u s t i c i a , i m p l a c a b l e c o n los lad r o n e s para q u e d a r s e solo r o b a n d o (28); el j u e z q u e , so p r e t e x t o d e s e v e r i d a d , satisface s u s i n s t i n t o s s a n g u i n a r i o s ; el a v a r o q u e a y u d a p o r e c o n o m a y n o p o r p i e d a d ; el v o l u p t u o s o q u e va al s e r m n o al t e m p l o p a r a satisfacer s u p a s i n (29). P e r o estas crticas se refieren s l o a laicos: h e a q u al s i m o n a c o , q u e v e n d e las cosas s a g r a d a s bajo p r e t e x t o d e a g r a d e c i m i e n t o (30); al m o n j e p e r v e r t i d o , q u e se i n t r o d u c e en las casas p a r a saciar s u lujuria y s u codicia, d e j n d o l a s s u m i d a s en lgrimas al a b a n d o n a r l a s (31). G r a c i n , en la t e r c e r a p a r t e del Criticn, v o l v e r s o b r e el a s u n t o . C u a n d o p r e s e n t a los p r o v e r b i o s r e f o r m a d o s p o r el S a b e r , declara q u e q u i e n s o s t i e n e q u e es d e d e s e a r en la casa la presencia d e u n t o n s u r a d o , se e q u i v o c a , p o r q u e es c a u s a d e

BALTASAR GRACIN

179

ruina d e la f o r t u n a m s s a n e a d a (32). P a l a b r a s a u d a c e s en b o c a d e u n j e s u t a en aquella p o c a , t a n t o m s c u a n t o a p u n t a n a l o s m i s m o s eclesisticos. C u a n d o se p i e n s a en el e s c n d a l o q u e l e v a n t Tartufo a l g u n o s a o s d e s p u s , u n o se imagina q u p a r t i d o se p u d o sacar c o n t r a G r a c i n d e estas lneas, q u e r e c u e r d a n m u c h o al t i p o i n m o r t a l d e M o l i e r e . E s t e e r m i t a o del c o n v e n t o d e H i p o c r i n d a lleva u n a disciplina q u e h a c e m s d a o a los ojos d e q u i e n e s la ven q u e a las e s p a l d a s d e q u i e n la lleva (33). Baja la vista p a r a n o ver a las mujeres c u y o s trajes le llaman la a t e n c i n (34). As, n o es s o r p r e n d e n t e q u e M a t h e u y S a n z e c h e en cara a G r a cin, c o n violencia, q u e p a r a p i n t a r la h i p o c r e s a e m p l e a m e t f o r a s t o m a d a s d e la v i d a religiosa, y a b u s a d e e x p r e s i o n e s p r o p i a s d e l v o c a b u l a r i o m o n s t i c o . Es u n c r i m e n a a d e escribir u n a stira q u e , mal i n t e r p r e t a d a p o r los i g n a r o s , les d a u n a i d e a e s c a n d a l o s a d e lo q u e p a s a en l o s c o n v e n t o s (35). Sin e m b a r g o , n i n g u n a d e las crticas d e G r a c i n se a p a r t a d e la m s e s t r i c t a o r todoxia. M e n o r riesgo c o r r i a t a c a n d o a las m u j e r e s , d e las q u e se c o n s t i t u y e en a d v e r s a r i o d e c i d i d o , o b e d e c i e n d o as, n o s l o a s u t e m p e r a m e n t o , sino al e s p r i t u q u e a n i m a la C o m p a a d e J e s s en su origen, a u n q u e c o m e n z a b a a modificarse. En v a n o s a z o n a s u s a t a q u e s , d e v e z en c u a n d o , c o n c u m p l i d o s a algunas g r a n d e s s e o r a s ; en r e a l i d a d , v u e l v e a t o m a r p o r su c u e n t a las a m a r g a s p a l a b r a s d e S a l o m n : M e l i o r e s t iniquitas viri q u a m mulier b e n e faciens (36). La mujer es enemiga del h o m b r e ; le t i e n d e l a z o s en t o d a e d a d ; n a d a h a y ajeno a s u s a t a q u e s : ni a o s , ni s a b i d u r a , ni aun la s a n t i d a d . Es u n f a r d o d e malicia d e pies a c a b e z a , y si el Cielo n o h u b i e r a p r e v e n i d o q u e la h e r m o s u r a d e o r d i n a r i o fuera t r o n o d e la n e c e d a d , n o q u e d a r a h o m b r e a vida (37). En el c o n v e n t o d e H i p o c r i n d a n o olvida a las m u j e r e s , a n t e s bien o c u p a n u n p u e s t o p r e f e r e n t e (38). G r a c i n les d i s c u t e h a s t a la belleza, y afirma q u e l o s h o m b r e s se la a d j u d i c a n p o r p u r a c o r tesa. P e r o lo q u e c o n s t i t u y e , p o r decirlo as, el f o n d o del Criticn, es la stira d e los n e c i o s . G r a c i n p o d r a h a b e r d a d o a s u l i b r o p o r t t u l o la frase d e S a l o m n : S t u l t o r u m infinitus est n u m e r u s (Ecclesiastes, I, 15). N o h a y pgina d e su n o v e l a d o n d e n o a p a r e z -

180

ADOLPHE

COSTER

ca el n e c i o , d e s i g n a d o por los v o c a b l o s necio, t o n t o o b o b o . Los n e c i o s s o n legin: f o r m a n la m a y o r a ; ms a n : e n c u a drados entre un pequeo n m e r o de picaros y gente honrada, c o n s t i t u y e n v e r d a d e r a m e n t e la e s p e c i e p o r e n t e r o . El m a l v a d o es r a r o . P e r o , p u e d e p a s a r p o r inteligente? G r a c i n lo negara, p o r q u e la p e r v e r s i d a d es u n a t o n t e r a a sus ojos d e c r i s t i a n o , ya q u e , a u n s u p o n i n d o l e x i t o en la tierra, d e b e ser i r r e m i s i b l e m e n t e c a s t i g a d a en el o t r o m u n d o . As, h a y q u e c o l o c a r e n t r e los n e c i o s n o s l o a t o d o s a q u e l l o s q u e lo p a r e c e n , sino a la m i t a d d e los q u e n o lo p a r e c e n (39). La h o m b r a d e bien n o p u e d e d i s p e n s a r la n e c e d a d , y G r a c i n flagela c o n p a l a b r a a t o l o n d r a d a a e s t o s b u e n o s h o m b r e s q u e o p i n a n c o m o t o d o el m u n d o , q u e a p r u e b a n s i e m p r e y n o se c o n m u e v e n j a m s ; a d o p t a n s i e m p r e la o p i n i n del l t i m o q u e llega, y t i e n e n el c o r a z n en la m a n o . N o m u e r e n , q u e ya lo e s t n afirma; n o s e n h o m b r e s , p o r q u e h a n r e n u n c i a d o a las n o b l e s p r e o c u p a c i o n e s q u e a t o r m e n t a n , p e r o e n n o b l e c e n a la h u m a n i d a d (40). F r e n t e a ellos c o l o c a su ideal: el h o m b r e d i g n o d e e s t e n o m b r e , i n s t r u i d o , viril y d u e o d e s, al q u e califica d e p e r s o n a . T a l h o m b r e es r a r o , y en la p l a z a del P o p u l a c h o , d o n d e h o r m i g u e a n t a n t a s g e n t e s , n o d e s c u b r e ni u n o (41). P o r lo d e m s , la satisfaccin q u e se e x p e r i m e n t a al c o n s e g u i r e s t e ideal, ser alg u i e n , t i e n e d o l o r o s a c o n t r a p a r t i d a , p o r q u e es el m e d i o m e j o r p a r a n o salir bien en el m u n d o y a t r a e r s e el o d i o d e los n e cios (42). Sin e m b a r g o , d e e s t a s p e r a stira d e la h u m a n i d a d n o se d e s p r e n d e u n a leccin d e p e s i m i s m o . En v a n o se citaran, p a r a afirm a r lo c o n t r a r i o , las e x c l a m a c i o n e s d e Critilo, llenas d e s o m b r a m i s a n t r o p a , c u a n d o llega a tierra, c u a n d o ve a p a r e c e r la flota o c u a n d o e n t r a c o n A n d r e n i o en el c a m i n o d e la vida (43); a c a s o el a p l o g o del criminal m s m a l h e c h o r q u e las bestias f e r o c e s c o n las q u e e s t e n c e r r a d o (44). E s t a s s o n i m i t a c i o n e s literarias d o n d e la e x a g e r a c i n del s e n t i m i e n t o va a c o m p a a d a d e u n a sonrisa apenas disimulada. El p r i m e r t r a d u c t o r del Criticn d e s t a c el v e r d a d e r o p e n s a m i e n t o del l i b r o al darle el t t u l o d e el h o m b r e d e s e n g a a d o . A c a d a i n s t a n t e . A n d r e n i o , el h o m b r e d e la n a t u r a l e z a , el h o m b r e

BALTASAR

GRACIN

181

sin e x p e r i e n c i a , se t r o p i e z a c o n u n vicio, al q u e c e d e , p e r o c a d a v e z u n gua p r o v i d e n c i a l lo saca del a p u r o : el D e s e n g a o , la D e s ilusin, q u e le m u e s t r a la v a c i e d a d d e los placeres, d e la v o l u p t u o s i d a d , d e la m i s m a inteligencia, y le indica el c a m i n o d e la d i c h a , q u e alcanzar m s all d e esta vida. C i e r t a m e n t e , el c o m e n t a r i o del Vanidad de vanidades, d e S a l o m n , p u e d e ser t o m a d o c o m o m a nifestacin d e s o m b r o p e s i m i s m o , d e n o aadirle, c o m o h a c e G r a cin, la c o n c e p c i n cristiana d e o t r a vida, o el c o m p l e m e n t o p a g a n o d e la i n m o r t a l i d a d en la m e m o r i a d e los h o m b r e s . E s t o e s lo q u e i m p i d e al Criticn ser l e c c i n d e d e s a l i e n t o , y se c o n v i e r t e , p o r el c o n t r a r i o , en leccin d e energa, p e r s e v e r a n c i a y v i r t u d . P e r o despejar e s t a filosofa sera, a c a s o , p e d i r d e m a s i a d o al Criticn. E s t e l i b r o , c o m o las n o v e l a s p o r e n t r e g a s , n o se h i z o p a r a ser ledo d e u n t i r n : h a y q u e t o m a r u n a crisis, y, sin p r e o c u p a r s e d e sacar u n a c o n c l u s i n , dejarse llevar del placer d e ver al d e s n u d o el c o r a z n h u m a n o y los mviles s e c r e t o s d e las a c c i o n e s d e los h o m b r e s ; d i v e r t i r s e sin mala i n t e n c i n c o n el e s p e c t c u l o d e sus r e v e s e s , y c u i d a r d e n o dejar e s c a p a r n i n g u n o d e los r a s g o s espirituales q u e G r a c i n s i e m b r a en c a d a lnea, u n p o c o al a z a r , sin o t r a p r e t e n s i n q u e p r o v o c a r la risa p o r a p r o x i m a c i o n e s ine s p e r a d a s d e ideas, p a l a b r a s o slabas; s a b o r e a r , en fin, s u d e s t r e z a en j u g a r el v o c a b u l a r i o , c o n el q u e forja n e o l o g i s m o s y estira las e n u m e r a c i o n e s , r e c o r d a n d o a R a b e l a i s , c o n la diferencia d e q u e en l el p e n s a m i e n t o n o se disfraza, sino q u e se ofrece c o n p e r fecta i n g e n u i d a d . E s t e placer, e n t e r a m e n t e literario, n o i m p i d e q u e el l e c t o r s e s u d o , d e s p u s d e g u s t a r las d e s c r i p c i o n e s p i n t o r e s c a s o los r e t r a t o s , el s a b e r c m i c o d e los d i l o g o s y la f e c u n d i d a d d e las i n v e n c i o n e s , s a q u e m o t i v o s d e m e d i t a c i n p r o v e c h o s a . En s u m a : el Criticn es o b r a m a e s t r a , d e un g n e r o e s p e c i a l , c u y a gloria p e r m a n e c e r f o r z o s a m e n t e limitada a la p a t r i a d e G r a c i n , p o r q u e es i n t r a d u c i b i e ; p e r o m e r e c e u n p u e s t o s o b r e s a liente en la h i s t o r i a d e la p r o s a e s p a o l a del siglo XVII.

NOTAS DEL CAPITULO X I I I


(1) "Como que no os he dado Indias, eso podis negar con verdad? Indias os he dado, y bien baratas, y aun de mogolln, pues sin costaros nada. Y sino decidme: Q u e Indias para Francia como la misma Espaa? Venid a c : lo que los espaoles ejecutan con los indios, no lo desquitis vosotros con los espaoles? Si ellos los engaan con ios espejillos, cascabeles y alfileres, sacndoles con cuentas los tesoros sin cuento: vosotros con lo mismo, con peines, con estuchitos y con trompas de Paris, no les volvis a chupar a los espaoles toda la plata, y todo el oro; y esto sin gasto de flotas, sin disparar una bala, sin derramar una gota de sangre, sin labrar minas, sin penetrar abismos, sin despoblar vuestros reinos, sin atravesar mares? A n d a y acaba de conocer esta certsima verdad, y estimadme este favor: creedme, que los espaoles son vuestros indios, y aun mas desatentos, pues con sus flotas os traen a vuestras casas la plata ya acendrada y ya acuada, quedndose ellos con el velln, cuando ms trasquilados". Criticn, II, 3, p. 54. (2) "La primera pregunta que el francs les hizo, aun antes de saludarles, viendo que iban de Espaa, fue si habia llegado la flota. Respondironle que si, y muy rica; y cuando creyeron se habia de desazonar mucho con la nueva, fue tan al contrario, que ccmenz a dar saltos de placer, hacindose son a si mismo. Admirado Andrenio, le preg u n t : "Pues de eso te alegras tu, siendo francs?" Y l : "Porque no, cuando las mas remotas naciones la festejan? Pues de que provecho le es a Francia que enriquezca Espaa y se le aumente su potencia?; Oh, que bueno est eso!, dijo el Mosiur. N o sabis vosotros, que un ao que no vino la flota por cierto incidente, no le pudieron hacer guerra al Rey Catlico ninguno de sus enemigos: y ahora frescamente, cuando se ha alterado algo la plata del Pir, no se han turbado todos los Principes de la Europa, y todos sus Reinos con ellos? Creedme, que los espaoles brindan flotas de oro y plata a la sed de todo el mundo". Criticn, I I , 3, p. 6 5 . (Para el desarrollo de esta idea en la poltica europea, vase el cap. X V I de mi obra La idea de Imperio en la poltica y la literatura espaolas (Madrid, 1944), y para su reflejo en los ltimos ingenios de la Edad de Oro de Espaa, el cap. X V I I de la misma obra. N. del T.) (3) El captulo I I del Icn animorum se intitula: "Saecula poene singula suum genium habere diversumque a caeteris. Esse praeterea cuilibet regioni proprium spiritum, qui nimos in certa studia et mores quodammodo adigat. Hos spiritus investigari operae pretium esse". (4) " L a soberbia, como primera en todo lo malo, cogi la delantera; top con Espaa, primera Provincia de Europa: parecila tan de su genio, que se perpetu en ella; all vive y alli reina con todos sus aliados, la estimacin propia, el desprecio ajeno, el querer mandarlo todo y servir a nadie; hacer del Don Diego, y "vengo de los G o d o s " ; el lucir, el campear, el alabarse, el hablar mucho, alto y hueco; la gravedad, el fausto, el bro, con todo genero de presuncin, y todo esto desde el mas noble al mas plebeyo". Criticn, I, 13, p. 269. ( 5 ) " N o faltaba en Italia soldado espaol que no fuese luego Don Diego, y Don Alonso; y decia un italiano: Signori, en Espaa quien guarda) la pcora?-Anda, le res-

BALTASAR GRACIN pondio uno, que en Espaa no hay bestias, ni hay vulgo como es las dems Criticn, I I I , 7, ps. 198-199.

183
naciones".

(6) "Pues dime (dice Andrenio), que concepto has hecho de Espaa?No malo (responde Critilo).Luego bueno?Tampoco.Segn eso, ni bueno ni malo?; No digo eso.Pues que?Agridulce.No te parece muy seca, y que de ahi les viene a los espaoles aquella su sequedad de condicin y melanclica gravedad?Si, pero tambin es sazonada en sus frutos, y todas sus cosas son muy substanciales. De tres cosas, dicen, se han de guardar mucho en ella, y mas los estranjeros.De tres solas? Y que son? D e sus vinos, que dementan; de sus soles, que abrasan; y de sus femeniles lunas, que enloquecen.No te parece que es muy montuosa, y que aun por eso poco frtil?; A s i es: pero muy sana y templada; que si fuera llana, los veranos fuera inhabitable.Est muy des. poblada.Tambin vale uno de ella por ciento de otras naciones.Es poco amena.No la faltan vegas muy deliciosas.Est aislada entre ambos mares.Tambin est defendida y coronada de capaces puertos, y muy regalada de pescados.Parece que est muy apartada del comercio de las dems provincias, y al cabo del mundo.Aun habia de estarlo mas, pues todos la buscan y la chupan lo mejor que tiene: sus generosos vinos Inglaterra, sus finas lanas Holanda, su vidrio Venecia, su azafrn Alemania, sus sedas Naples, sus azucares Genova, sus caballos Francia, y sus patacones todo el mundo. D i m e : y de sus naturales, que juicio has hecho?Ahi hay mas que decir, que tienen tales virtudes, como si no tuviesen vicios, y tienen tales vicios como si no tuviesen tan relevantes virtudes.No me puedes negar que son los espaoles muy bizarros?Si, pero de ahi les nace el ser altivos. Son muy juiciosos.No tan ingeniosos.Son valientes. Pero tardos.Son leones.Mas con cuartana.Muy generosos.Y aun perdidos.Parcos en el comer y sobrios en el beber.Pero superfluos en el vestir.Abrazan todos los estranjeros.Pero no estiman los propios.No son muy crecidos de cuerpo.Pero de grande animo.Son poco apasionados por su patria.Y trasplantados son mejores.Son muy allegados a la razn. Pero arrimados a su dictamen. No son muy devotos. Pero tenaces de su religin, y absolutamente es la primer nacin de Europa, odiada porque envidiada". Criticn, I I , 3, ps. 62-64. (7) " L a codicia... hallando desocupada la Francia, se apoder de toda ella, desde la Gascua hasta la Picardia; distribuy su humilde familia por todas partes, la miseria, el abatimiento de animo, la poquedad, el ser esclavos de todas las dems naciones, aplicndose a los mas viles oficios, el alquilarse por un vil inters, la mercanca laboriosa, el andar desnudos y descalzos, con los zapatos bajo el brazo, el ir todo barato con tanta multitud: finalmente el cometer cualquier bajeza por el dinero: si bien dicen que la Fortuna, compadecida, para realzar tanta vileza, introdujo su nobleza, pero tan bizarra que hacen dos extremos sin medio". Criticn, I, 13, ps. 269-270. (8) "He reparado, dijo Critilo. que no se topa un caballero francs sepultado en vida, habiendo tantos de otras naciones. Esa, dijo el Honroso, es una singular prerogativa de la nacin francesa, que lo bueno se debe aplaudir. Sabed que en aquel belicoso reino, ninguna damisela admitir para esposo al que no hubiere asistido en algunas campaas, que no los sacan para el tlamo del tmulo del ocio: desprecian los Adonis de la Corte por los Martes de la campaa. Oh que buen gusto de M a d a m a s ! " Criticn, 111, 8, p. 215. (9) "Saldris... con cario de la Francia?No por cierto... cuando sus mismos naturales la dejan y los estranjeros no la buscan.Gran Provincia... S, respondi Critilo, si se contentase con s misma.Que poblada de gentes!; Pero no de hombres.Que frtil!; Mas no de cosas substanciales.Que llana y que agradable!Pero combatida de los vientos, de donde se les origina a sus naturales la ligereza. Que industriosa!Pero mecnica. Que laboriosa!Pero v u l g a r : la provincia mas popular que se conoce.Que belicosos y gallardos sus naturales!Pero inquietos; los duendes de la Europa en mar y tierra.Son

184

ADOLPHE COSTER

un rayo en los primeros acometimientos.Y un desmayo en los segundos.Son dciles S, pero fciles.Oficiosos.-Pero despreciables y esclavos de las otras naciones. Emprenden mucho.Y ejecutan poco y conservan nada: todo lo emprenden y todo lo pierden. Que ingeniosos, que vivos y que prontos!Pero sin fondo.No se conocen tontos entre ellos.Ni doctos, que nunca pasan de una mediana.Es gente de gran cortesa.Mas de poca fe, que hasta, sus mismos Enricos no viven esentos de sus alevosos cuchillos. Son laboriosos.Asi es, al paso que codiciosos.No me podis negar que han tenido grandes Reyes?Pero los mas de poqusimo provecho.Tienen bizarras entradas para hacerse seores del mundo. Pero que desairadas salidas! Que si entran a Laudes salen a Vsperas.Acuden con sus armas a amparar cuantos se socorren dellas.Es que son los rufianes de las Provincias Adulteras.Son aprovechados.Si, y tanto que estiman mas una onza de plata que un quintal de honra. El primer dia son esclavos, pero el segundo amos, el tercero tiranos insufribles; pasan de estremo a estremo, sin medio, de humanos a insolentsimos.Tienen grandes virtudes.Y tan grandes vicios que no se puede fcilmente averiguar cual sea el Rey; y al fin ellos son antipodas de los espaoles". Criticn, I I , 8, ps. 176-179. "All vieron los bailetes franceses, hacindose piezas los mismos Monsieures, bailando y silbando". Criticn, I I I , 8, p. 208. "En medio desta suspensin y silencio, se le oy silbar a uno, cosa que escandaliz mucho a todos los circunstantes, y mas a los espaoles; y averiguada la desatencin, hallaron habia sido un francs, y condenronle a nunca estar entre personas". Criticn, I I , 1, p. 20. un " A s i es, dijo melindroso". "Bien dudas, como cosa rara, uno con una voz muy afeminada, que pareca francs, y no era sino Criticn, I, 7, p. 130. le respondi el hombre, de su palabra (a quien se holg mucho de ver y no era francs"). Ibid., I I , 6, p. 152.

(10) " E l engao trascendi toda la Italia, echando hondas raices en los italianos pechos; en Naples hablando, y en Genova tratando, en toda aquella Provincia est muy valida, con toda su parentela la mentira, el embuste y el enredo, las invenciones, trazas, tramoyas; y todo ello dicen que es poltica, y tener brava testa". Criticn, I, 13, p. 270. "Desde aqui aseguran que a los franceses, que bebieron mas que todos, y les brindaron los italianos, les qued el no hablar como escriben, ni el obrar lo que dicen; de modo que es menester atenderles mucho a lo que pronuncian y escriben, entendindolo todo al r e v s " . Criticn, I , 7, p. 1 3 1 . ( 1 1 ) "Toparon una gran muela do gentes y no personas: tenan rodeado un monstruo de g o r d u r a que no se le vean los ojos, pero si una gran panza colgada al cuello de una banda... Estaba actualmente diciendo: E yo vol vedere quanto tempo potra acampare un bel poltroni. Y repantigse en una silla poltrona. Lleg uno que platicaba en pachorra, y dijole: "Messere, que remedio para tener buenos dias y mejores a o s ? " A q u i l abriendo un gerne de boca de los del gigante Goliat, habiendo hecho la salva a carcajadas, le respondi: Bono, bono; sentaos, que mientras pudiereis estar sentado, nunca habis de estar en pie... Ora v de regola, atenchicne. No pillar fastidio de nienti.De nada, messere?; Di nienti.Aunque se me muera una hija, una hermana? Di nienti.Ni la mujer?Menos.Una tia de quien herede? O que cosa aquesta! Aunque se os muera todo un linaje entero de madrastras, cuadas y suegras, haced los insensibles y decid que es magnanimidad"... Ibase ya muy desconsolado este, cuando le llam el bel poltroni, y le dijo: " H o r a , mire V . seora, que no querra que se fuese triste de mi jovial presencia: yo le dar una recetilla de conservar el individuo, que es hoy la mas valida en Italia, y la mas corriente en todo el mundo, y es esta: Cena poco, usa el foco, in testa capelo, poqui pensieri en el cerbelo. O la bela cosa!De modo que me dice V . seora, que pocos cuidados?; Poquisimi. Segn eso, no me conviene a mi ser hombre de ne-

BALTASAR GRACIN

185

gocios, ni asistir al despacho?Por ningn caso.Ni ministro?; Menos.Ni tratar de avos, llevar cuentas, ser asentista, mayordomo?De ningn modo.Ni estudiar mucho, ni pleitear, ni pretender?; Nata, nata de todo eso, nunca trabajar de cabeza; y en una palabra, non curare de niente". Desta suerte acudan unos y otros a consultarle de tuenda valetudine, y a todos responda muy al caso, a este: Folgueta; a aquel: Vita bona! Y a todos: Andiamo alegremente! Y a cierto personaje bien g r a v e le encarg mucho aquello de las sesenta ollas al mes". Criticn, I I I , 8, ps. 209-213. " N o os queris sisar los buenos dias: placheri, liano". Criticn, I I I , 8, p. 208. placheri y mas placheri!, decia un ita-

(12) "Cmo quedais con los alemanes?; Y o muy bien (dijo Andrenio); hanme parecido muy lindamente, son de mi genio; engaanse las dems naciones en llamar a los alemanes los animales; y me atrevo a decir que son los mas grandes hombres de la Europa. S i (dijo Critilo), pero no los mayores. Tiene dos cuerpos de un espaol cada alemn.Si, pero no medio corazn.Que corpulentos!(Pero sin alma.Que frscos!Y aun fros.Que b r a v o s ! Y aun feroces.Que hermosos!-Nada bizarros.Que altos! Nada altivos.Que rubios!Hasta en la boca.Que fuerzas las suyas!Mas sin bros. Son de cuerpos gigantescos.Y de almas enanas.Son moderados en el vestir.No as en el comer. Son parcos en el regalo de sus camas y menaje de sus cosas. Pero destemplados en el beber.He, que ese en ellos no es vicio, sino necesidad. Q u e habia de hacer un corpacho de un alemn sin vino? Fuera un cuerpo sin alma: l les da alma y vida. Hablan la lengua mas antigua de todas.Y la mas barbara tambin.Son curiosos de ver mundo. Y si no no serian del. H a y grandes artfices. Pero no grandes doctos.Hasta en los dedos tienen la sutileza. Mas valiera en el celebro.No pueden pasar sin ellos los ejrcitos.Asi como ni el cuerpo sin el vientre.Resplandece su nobleza.Ojala su piedad.Pero su infelicidad es que, asi como otras Provincias de Europa han sido ilustres madres de insignes Patriarcas, de fundadores de las Sagradas Ordenes, esta al contrario de, etc...." Criticn, I I I , 3, ps. 69-70."La Gula con su hermana la embriaguez... se sorbi toda la Alemania alta y baja, gustando y gastando en banquetes los dias, y las noches, las haciendas y las conciencias; y aunque algunos no se han emborrachado sino una sola vez, pero les ha durado toda la vida. Devoran en la guerra las provincias, abastecen los campos; y aun por eso formaba el Emperador Carlos Quinto de los alemanes el vientre de su ejercito". Criticn, I , 1 3 , p. 270. Entre los prodigios del Museo de Salastano, cita "un alemn aguado, y jur Balboa era el Barn de Sabac". Criticn, I I , 2, p. 51 En otro lugar (III, 8, p. 208) habla de las "borracheras septentrionales". (13) " L o s ingleses tan feos en el alma cuan hermosos en el cuerpo" (I, 7, p. 118). Les reconoce tambin gusto: "les cupo... a los ingleses el gusto" ( I I , 3, p. 55). N o ignora que les agradan las rias de gallos: " A l l vieron... los gallos ingleses". ( I I I , 8, p 208). (14) " L a temeridad (aport) al Japn". Ibid., I, 13, p. 271. El valor lega "el corazn a los Japones, que son los espaoles del A s i a " . Ibid., I I , 8, p. 175. O s ) " O r a . dejaos (dijo Andrenio) de caprichosas cuestiones, y decidnos que desvn fuese aquel ultimo y tan estremado?; Aquel, respondi el Fantstico, el de los primeros hombres del mundo, de los que ocupan la coronilla de Europa, y aun la coronan y por eso tan altivos, que realmente tienen valor, pero se lo presumen; saben, pero se escuchan; obran, pero blasonan. Oh que capaz me pareci, decia Critilo.Si el mas hueco, porque es un agregado de todos los otros. Haced cuenta que estuvisteis a las mismas puertas de la plausible Lisboa. Si, si, exclamaron, el desvn de los fidalgos portugueses.Cierto que serian famosos, si no fuesen fumosos. Pero responden ellos que

186

ADOLPHE COSTER

no pueden dejar de haber mucho humo donde hay mucho fuego. Llamantes sebosos vulgarmente, pero ellos echanlo a crueles en sus memorables batallas. Tomaron mucho de su fundador Ulises, con que no se topa jamas portugus, ni bobo, ni cobarde.Psame que no entrasedes alla, dijo el Holgn, porque hubierades visto estremados pasajes de fantasa; que como en otras partes se fij el non plus ultra del valor, aqui el de la presuncin: all hubieradeis topado hidalguas de a par de Deus, solares de antes de Adan) enamorados perenales, poetas atronados, aunque ninguno aturdido, musicos de quita all, angeles, ingenios prodigiosos, sin rastro de juicio; y en una palabra, cuando las dems naciones de Espaa, aun los mismos castellanos, alaban sus cosas con algn recelo, por excelentes que sean, yendo con tiento en celebrarlas: "Esto vale algo?Es asi, asi.Parece bueno"; los portugueses alaban sus cosas a todo hiprbole, a superlativa satisfacin: "Cosa famosa, cosa grande, la primera del mundo! No se hallar otra como ella en todo el Orbe, que eso de Cstela es poca cosa". Criticn, I I I , 8, ps. 205-206. (16) "Critilo y Andrenio se encaminaron a pasar los puertos de la edad varonil en A r a g n , de quien decia aquel su famoso Rey (que en naciendo fue asortado para dar tantos Santiagos, para ser conquistador de tantos reinos), comparando las Naciones de Espaa a las edades, que los aragoneses eran los varones". Criticn, I, 13, p. 288. (17) " L a abundante Zaragoza, cabeza de Aragn, madre de insignes Reyes, basa de la mayor Columna, y columna de la Fe, catlica en santuarios, y hermosa en edificios, poblada de buenos, asi como todo A r a g n de gente sin embeleco, parecale muy bien; pero echaba mucho menos la grandeza de los corazones y espantbala aquel proseguir en la primera necesidad". Criticn, I, 10, p. 199. (18) " D e Sevilla habia que tratar, por estar apoderada della la vil ganancia, su gran contraria, estomago indigesto de la plata, cuyos moradores, ni bien son blancos, ni bien negros, donde se habla mucho y se obra poco, achaque de toda Andaluca". Criticn, I, 10, p. 199. (19) "Que caus mucha risa uno que lleg con un ramo en la mano, y averiguado que no era medico, ni valenciano, sino pisaverde, te atropell la Atencin, has escrito (27, 2 , p. 21) libando de las flores no el nctar como la abeja, sino la lonzoa como el spid. Que Valencia goza ese don florido de la mano de Dios, no ignoras... si bien no se ha de entender esto materialmente, que llevar flores en las manos los de Valencia, significa lo florido de su erudicin". (Crtica, p. 151). "Que entran poqusimas valencianos en la tienda del secreto, refieres (I, 13, p. 282), injuria que no tiene mas fundamento que tu antojo; sino es que sea poique no contratan con el, y le guardan con suma fidelidad". (Ibid., p. 152). "Culpasnos de porfiados en dos partes, y no se compadece con habernos tratado de fciles y credulos (II, 5, p. 129), que el que cree no disputa, y el fcil no porfa". (Ibid., p. 154). Que Valencia est llena de todo lo que no es substancia (I, 10, p. 199) nos dices, y que en viendo un poca cosa se infiere que es valenciano ( I I I , 3, p. 65). Larga satisfacion pide esta calumnia, mas yo procurar ceirme. Omito los sazonados y sustanciales frutos que produce mi patria, con que abastece muchas Provincias de seda, vino, arroz, miel, aceite, azcar y barrilla, dando materia a los artfices de Genova, Venecia y casi toda Europa, todo perfectisimo en su genero. No escribo su rara amenidad por notoria, efeto de faltarle la culpa que le acusas a Espaa, diciendo que las campaas se estn paramos sin haber sacado para su riego las acequias, etc." (Ibid., ps. 155-156). (20) "Barcelona, aunque rica, cuando Dios quera, escala de Italia, paradero del oro, regida de sabios, entre tanta barbaridad, no la juzgo por segura, porque siempre se ha de caminar por ella con la barba sobre el hombro". (I, 10, p. 200 de la edicin de 1657 y de la de 1658). E n las ediciones siguientes este pasaje fu sustituido por ste: "Barcelona, centro de sabios, modelo de honestidad, cantera de Reyes, que los dio a

BALTASAR GRACIN

187

A r a g n y de aqui a Castilla, aunque consider sencillo el trato de sus vecinos, no le parecio bien, porque las celosas que erigi el recato de sus matronas, le causaron celos a sus divertimientos". (21) " L o s catalanes saben ser amigos de sus amigos: tambin son malos para enemig o s : bien se ve, piensanlo mucho antes de comenzar una amistad, pero una vez confirmada, hasta las aras. "Como puede ser eso, inst un forastero, si all se hereda la enemistad, y llega mas alla del caducar la venganza, siendo fruto de la tierra la bandolina?Y aun por eso, respondi; que quien no tiene enemigos, tampoco suele tener amigos". Criticn, I I , 3, ps. 57-58. (22) " E s tan ordinario como fcil alborotarse un vulgo, y mas si es tan crdulo como el de Valencia, tan brbaro como el de Barcelona, tan necio como el de Valladolid, tan libre como el de Zaragoza, tan novelero como el de Toledo, tan insolente como el de Lisboa, tan hablador como el de Sevilla, tan sucio como el de Madrid, tan vocinglero como el de Salamanca, tan embustero como el de Crdoba, y tan vil como el de Granada". Criticn. I I , 5, p. 129. (23) "Estando en esta divertida fruicin de grandezas, vieron venir hacia s cierta maravilla corriente: era un criado pronto, y lo que mas le admir, fue que decia bien de su amo". Criticn, II, 2, p. 36. (24) "Comenz a llevarse los ojos y los aplausos un valiente hombre, que pudiera competir con el mismo Pablo de Parada; venia armado de un temido peto, conjugado por todos tiempos, nmeros y personas: traia dos pistolas, pero muy dormidas en sus fundas, a lo descansado; caballo desorejado, y no por culpas suyas; dorado espadn en solo si nombre, hembra en los hechos, nunca desnuda, por lo recatada. Coronbase de plumas, avechucho de la bizarra, que no del v a l o r . . . " Criticn, I, 6, p. 1 1 1 . "Estos que haban de acabar las guerras las alargan; su empleo es pelear, que no tienen otros juros, ni otra renta; y como acabada la guerra quedaran sin oficio, ni beneficio, ellos popan al enemigo, porque papan del. Para que han de matar las centinelas al Marques de Pescara, si viven del? Que hasta el atambor sabe estos primores; y asi veris que la guerra que a lo mas tirar estas nuestras barras, pudiera durar un ao, dura doce, y fuera eterna si la felicidad y el valor no se hubieran juntado hoy en un Marques de Mortara". Criticn, I, 6, p. 112. "Tambin hay soldados cofrades de la apariencia?, pregunt Andrenio.Y son los mejores, respondi el Hermitao, tan buenos cristianos, que aun al enemigo no le quieren hacer mala cara, con que no le querran ver. No ves aquel, pues en dando un Santiago se mete a peregrino; en su vida se sabe que haya hecho mal a nadie, no tengan miedo que l beba la sangre de su contrario; aquellas plumas que tremola, yo jurara que son mas de Santo Domingo de la Calzada, que de Santiago: el dia de la muestra es soldado, y el de la batalla Hermitao; mas hace l con un lanzon que otros con una pica; sus armas siempre fueron dobles, desde que tom capa de valiente, es un Rui Diaz atildado. Es de tan sano corazn que siempre le hallarn en el cuartel de la salud; no es nada vanaglorioso, y asi suele decir que siempre le hallarn en el cuartel de la salud; no es nada vanaglorioso, y asi suele decir que mas quiere escudos que armas; en dando un espaldar al enemigo acude al consejo con un peto, y as es tenido por un buen soldado, muy aplaudido, y en competencia de dos Bernardos est consultado en un generalato, y dicen que l sera el hombre, y los otros se lo jugarn; que aqui mas importa el parecer que el ser". Criticn, I I , 7, ps. 166-167. " S a l e una vez un Gran Capitn, y bullen despus cien Capitanejos, con que se ha de mudar cada ao de j e f e " . Criticn, I I I , 10, p. 277. (Sobre este asunto, vase mi obra La Sociedad Espaola en Has obras dramticas d Lope de Vega, cap. X X I , Madrid, 1942. N. del T.).

188

ADOLPHE

COSTER

(25) "Los herreros llevaban brava herrera, y aun todos parecan caldereros. Enfadados los sastres, les dijeron que callasen y dejasen or, si no entender. Sobre esto armaron una pendencia, aunque no nueva en tales puestos; tratronse muy mal, pero no se maltrataron, y dijeronles los herreros a los sastres despus de encomios solemnes: "Quita de ah, que sois gentes sin Dios.Como sin Dios?, replicaron ellos enfurecidos. Si dijerades sin conciencia, pase; pero sin Dios, que quiere decir eso? Si, repitieron los herreros, que no tienen un dios sastre, como nosotros un herrero; y cuando todos le tienen, los taberneros a Baco, aunque anda en celos con Tetis, los mercaderes a Mercurio, de quien tomaron las trampas con el nombre; los panaderos a Ceres, los soldados a Marte, los boticarios a Esculapio; mira que tales sois vosotros, que ningn dios os quiere.Ancla de ahi, respondieron los sastres, que sois unos gentiles.Vosotros si lo sois, que a todos queris hacer gentiles hombres". Lleg en esto el Sabio, y meti paz, consolando a los sastres, conque ya que no tenan dios, todos los daban al diablo". Criticn, II, 5, ps. 120-121.tuando se pretende hacer volver a la Verdad sobre la tierra, todo el mundo rehusa ponerla en su boca: "Convidaron a los oficiales, menos; antes dijeron que moriran de hambre en cuatro dias, si en la boca la tomasen, especialmente los sas-. tres". Criticn, I I I , 3, p. 80.Si los hombres vivan antes tanto tiempo es porque: "No mentan los oficiales, ni aun los sastres". Criticn, I I I , 8, p. 212. "Vieron cruzar de una parte a otra muchos cuervos muy domsticos y muy hallados con sus amos: extralo Andrenio, y aun lo tuvo por mal aguero: mas dijole el Proteo: "No te espantes, que destas malas aves dijo una muy aguda necedad Pitagoras, prosiguiendo aquel su opinado disparate de que Dios castigaba los malos en muerte, trasladando sus almas a los cuerpos de aquellos brutos a quienes haban simbolizado en vida. Las de los crueles meta a tigres, las de los soberbios a leones, las de los deshonestos a jabales, y asi de todos: dijo pues que las almas de los oficiales, especialmente aquellos que nos dejan en cueros cuando nos visten, las daba a cuervos; y, como siempre haban mentido, diciendo: "Maana, seor, estar acabado; para maana sin falta!"; ahora prosiguiendo en su misma cancin, van repitiendo por castigo y por costumbre aquel su Cras Cras, que nunca llega". Criticn, I, 7, ps. 134-135. (26) "Un medico en viendo un enfermo, no le mata? Que veneno como el de su tinta en un recipe? Que basilisco mas criminal y pagado, que un Hermocrates, que aun soando mat a Andragoras? Digoos, que dejan atrs a los mismos basiliscos, pues aquellos ponindoles un cristal delante, ellos se matan a si mismos; y estos ponindoles un vidrio que trajeron de un enfermo, con solo mirarle, le echan en la sepultura, estando cien leguas distante". Criticn, IT, 2, p. 42. Ver sobre Hermcrates y Diaulus, Marcial, V I , 53, y I, 48. "Es de advertir que donde hay mas doctores hay mas dolores. Esto dice dellos la ojeriza comn; pero engaase en la venganza vulgar, porque yo tengo por cierto, que del medico nadie puede decir ni bien, ni mal; no, antes de ponerse en sus manos, porque aun no tiene experiencia; no, despues, porque no tiene ya vida. Pero advertid (aade maliciosamente Gracin) que no hablo del medico material, sino de los morales, de los de la Repblica y costumbres". Criticn, I, 6, p. 1 1 3 . "Pero atended, que entra ya ella misma (la Muerte), si no en persona, en sombra y en huesos.En que lo conoces?En que comienzan a entrar ya los mdicos, que son; los inmediatos a ella, los mas ciertos ministros, los que la atraen infaliblemente". Criticn, I I I , 11, p. 294. "Que todos los anillos se entregasen a los mdicos y abades, a estos porque entierran los que aquellos destierran". Criticn, I I , 1, p. 23. Ver tambin el pasaje del Discreto citado a propsito del Realce X V I I . (27) "Nunca pense ver, ponderaba Andrenio, tanto Necidiscreto junto, y aqui VEO

BALTASAR

GRACIN

189

de todos estados y gneros, hasta legos. Oh, si, dijo el Sabio, que en todas partes hay vulgo, y por atildada que sea una comunidad, hay ignorantes en ella, que quieren hablar de todo, y se meten a juzgar de las cosas, sin tener punto de juicio". Criticn, II, 5, P 1 1 7 . "Aquel otro es el ca nonigo Blandura, que todo lo hace bueno". Vieron ver uno todo comido de moscas: "Aquel es la buena miel'. Que buena gente toda esta para superiores, que ya asi los buscan, cabezas de cera, que las puedan volver y revolver donde quisieren y retorcerles las narices a un lado y a otro". Criticn, I I I , 6, p. 152."El seglar ponderando las obligaciones del eclesistico, y el eclesistico las desatenciones del seglar". Criticn, I I , 5, ps. 115-116."El Prelado que atesora los cincuenta mil pesos de renta, por bien que lo hable, no sera el boca de oro, sino el bolsa de oro". Criticn, I, 13, p. 273.Matheu cita este pasaje, y aade: "Bien sabido debieras tener el respeto con que se han de tratar las cosas sagradas, la veneracin con que se ha de hablar de los eclesisticos, la culpa que se incurre de mezclar lo sacro con pasatiempos profanos; advierte, pues que lo sabes, en estas proposiciones entresacadas de tu libro. El prelado, e t c . . . ; si en el pulpito no es licito hablar destos sujetos con individuacin, sino con sumo respeto, apuntando muy en sombra, por no empaar las luces del estado, que sera en lo que se estampa? Todo Jubileo se arrima a buena esquina (Criticn, I I , 1 , p. 8); y aunque hables del ceduln material que le publica, deja de ser irreverente modo de hablar de las Indulgencias?" (Critica, ps. 193-194). (28) "Repara en aquel ministro de justicia, que celoso, que justiciero se muestra! No hay Alcalde Ronquillo rancio, ni fresco Quiones, que le llegue, con nadie se ahorra, y con todos se viste, a todos les va quitando las ocasiones del mal, para quedarse con ellas; siempre va en busca de ruindades, y con ese titulo entra en todas las casas ruines libremente; desarma a los valientes y hace en su casa una armera; destierra a los ladrones por quedar l solo; siempre va repitiendo justicia, mas no por su casa, y todo esto con buen titulo, y aun colorado". Criticn, I I , ps. 167-168. (29) "Con capa de justicia, es el juez un sanguinario; con capa de celo todo lo malea el envidioso; con capa de galantera anda la otra libertada... -Quien sera aquel que toma la capa, o el manto para ir al sermn, a visitar el Santuario? Y parece el festejo? El mismo.Oh maldito sacrilego!Con capa de ayuno ahorra la avaricia; con capa de gravedad nos quiere desmentir la grosera; aquel que entra alli, parece que lleva capa de amigo, y realmente lo es; y aun con la de pariente se introduce el adulterio". Criticn, II, 7, p. 163. (30) "Quien es aquella que pasa con capa de agradecimiento?Quien ha de ser, sino la Simona?" Criticn, I I , 7, p. 163. (31) "No veis aquel bendito, que fuera del mundo anda, que metido va, pues no piensa en cosa suya, sino en las ajenas, que no tiene cosa propia; no se le ve la cara, no es lo mejor lo descarado; a nadie mira a la cara, y a todos quita el sombrero; anda descalzo por no ser sentido; tan enemigo es de buscar ruido.Quien es el tal, pregunt Andrenio: es profesor?S, con que cada dia, toma el habito, y es muy bien disciplinado; dicen que es un arrapa Altares, por tener mucho de Dios. Hace una vida extravagante, toda la noche vela, nunca reposa; no tiene cosa, ni casa suya, y asi es dueo de todas las ajenas: y sin saber como, ni por donde, se entra en todas, y se hace luego dueo dellas; es tan caritativo, que a todos ayuda a llevar la ropa, y a cuantos topa las capas, y asi lo quieren de modo que cuando se parte de alguna, todos quedan llorando, y nunca se olvidan del.Este, dijo Andrenio, con tantas prendas ajenas, mas me huele a ladrn que a monje.Ahi veras el milagro de nuestra Hipocrinda, que siendo lo que t dices, le hace parecer un bendito, tanto que esta ya consultado en un gran cargo, en competencia de otro de casa de Virtelia, y se tiene por cierto que le ha de hurtar la bendicin, y

190

ADOLPHE COSTER

cuando no, trata de irse a Aragn, donde muera de viejo". Criticn, I I , 7, ps. 164-165. Este rasgo recuerda al conde de Juan de A r g u i j o (Paz y M e l i a ; Sales Espaolas, t. II, pg. 128). (32) "Extnguese de todo punto aquel que dice: " M a l le va a la casa donde n o hay corona r a s a " ; antes muy bien, y muy mal donde la hay, porque la hacienda de la Iglesia pierde toda la otra, y arrasa la mejor casa". Criticn, I I I , 6, p. 170. (33) " S e les hizo encontradizo un hombre venerable por su aspecto, muy autorizado de barba, el rostro ya pasado, y todas sus facciones desterradas, hundidos ios ojos, la color robada, chupadas las mejillas, la boca despoblada, ahiladas las narices, la alegra entredicha, el cuello de azucena lnguido, la frente encapotada, su vestido por lo pi remendado, colgando de la cinta unas diciplinas, lastimando mas los ojos del que las mira, que las espaldas del que las afecta, zapatos doblados a remiendos, de mas comodidad que gala; al fin l pareca semilla de hermitaos. Saludles muy a lo del Ciclo para ganar mas tierra". Criticn, I I , 7, p. 158. ( 3 4 ) " V i e r o n uno que estaba escupiendo y haciendo grandes ascos: " Q u e tiene este?, pregunto Andrenio.Acrcate y le oirs decir mucho mal de las mujeres y de sus t r a j e s : cerraba los ojos por no verlas. Este si, dijo el Hermitao, que es cauto.Mas valiera casto, replic Critilo, que desta suerte abrasan muchos el mundo en fuego de secreta lujuria; introducense en las casas como golondrinas, que entran dos y salen s e i s " . Criticn, I I , 7, p. 170. ( 3 5 ) " L a hipocresa la pintas en metfora de vida monstica, pues usas de las voces hermitao, silencio, novicios, profeso, yermo, celda, monje bendito, claustro, y otras deste jaez. Luego tratas de desacreditar la vida, que el ignorante no alcanzar la metafsica que puede salvar el error". Critica, p. 184. (36) Ecclesiasticus, X L I I , 1 4 . " E t inveni amariorem morte mulierem quae laqueus venatorum est, et sagena cor ejus vincula sunt manus illius; qui placet Deo ettugiet illam; qui autem peccator est capietur ab illa... V i r u m de mille unum reperi, mulierem ex mnibus n o n inveni". Ecclesiastes, V I I , 27-28. (37) "Como la mujer fue la primera con quien embistieron los males, todos hicieron presa en ella, quedando rebutida de malicia de pies a cabeza". Criticn, I, 1 3 , p. 2 7 1 . Y Critilo, dirigindose a V e n u s : " T u eres al fin la aniquiladora comn de sabios, santos y valerosos". Criticn, I I I , 8, p. 224. " F u e Salomn el mas sabio de los hombres, y fue el hombre a quien mas engaaron las mujeres; y con haber sido el que mas las am, fue el que mas mal dijo dellas; argumento de cuan gran mal es el del hombre a mujer mala, y su mayor enemigo: mas fuerte es que el vino, mas poderosa que el R e y , y que compite con la verdad, siendo toda mentira. Mas vale la maldad del varn que el bien de la mujer, dijo quien mas bien dijo, porque menos mal te har un hombre que te persiga, que una mujer que te siga. Mas no es un enemigo solo, sino todo en uno, que todos han hecho plaza de armas en ella...; de aqui sin duda procedi el apellidarse todos los males hembras, las furias, las parcas, las sirenas y las arpias; que todo lo es una mujer mala. Hacenle guerra al hombre diferentes tentaciones en sus edades diferentes, unas en la mocedad, y otras en la vejez; pero la mujer en todas. Nunca est seguro dellas, ni mozo, ni varn, ni viejo, ni sabio, ni valiente, ni aun santo; siempre est tocando al arma e ste enemigo comn, y tan casero, que los mismos criados del alma la ayudan: los ojos franquean la entrada a su belleza, los odos escuchan su dulzura, las manos la atraen, los labios la pronuncian, la lengua la vocea, los pies l a buscan, el pecho las suspira, y el corazn la abraza: si es hermosa es buscada; si fea, ella busca; y si el Cielo no hubiera prevenido que la hermosura de ordinario fuera trono

BALTASAR GRACIN de la necedad, no quedara hombre a vida, que la libertad lo e s " . Criticn, ginas 246-247. I,

191
12, p-

(38) " M a s ahora que hemos nombrado mujeres, dime, no hay clausura para ellas? Pues de verdad que pueden profesar de enredo. -S le hay, dijo el Hermitao: Convento hay, y bien malignante. Dios nos defienda de su multitud: aqui estn de parte, y asomles a una ventana, para que viesen de paso, no de proposito, su proceder. V i e r o n ya unas muy devotas, aunque no de San Lino, ni de San Hilario, que no gustan de devociones al uso, s de San Alejos, y de toda romera. "Aquella que alli se parece, dije el Hermitao, es la viuda recatada, que cierra su puerta al A v e Maria. M i r a la doncella, que puesta en pretina, no sea en cinta. Aquella otra es una bella casada, tienela su marido por una santa, y ella le hace fiestas, cuando menos de guardar; a esta otra nunca le faltan joyas, porque ella lo es buena: a aquella la adora su marido; sera porque lo dora: no gusta de galas, por no gastar la hacienda, y gstale la honra, De aquella dice su marido, que metera las manos en un fuego por ella; mas valiera que las pusiera en ella y apagara el de su lujuria". Estaba una riendo unas criadas pequeas, porque brujule no s que ceos; y ella con mayor decia: " E n esta casa no se consiente ni aun el pensamiento". Y repetia entre dientes la criada el eco. Desta otra anda siempre predicando su madre lo que ella no se confiesa. Deca otra buena madre de su hija: "Es una bienaventurada". Y era asi, que siempre quisiera estar en gloria.Como estn descoloridas aquellas?, repar Andrenio. Y el Hermitao: "Pues no es de malas, sino de puro buenas; son tan mortificadas, que echan tierra en lo que comen, no sea barro. Mira qu celosas se muestran estas!: ms valiera celadas". Criticn, I I , 7, ps. 170-171. (39) Ver Agudeza, XXVIII, p. 190.

(40) "Hallbase en el pais de los buenos hombres, y que diferentes de aquellos otros! Parecan de otra especie, gente toda pacifica, por quienes nunca se revolvi el mundo, ni se alborot la feria. Encontr de los primeros con Juan de Buen A l m a , a medio saludar, que se le olvidaban las palabras; con todo eso contrajeron estrecha amistad: allegoseles un otro, que tambin dijo llamarse Juan, que aqui los mas lo eran, y buenos... - Quien es aquel que pasa rindose?Aquel es de quien dicen que de puro bueno se pierde, y es un perdido; aquel otro el bueno, bueno, y el que de puro bueno vale para nada, gente toda amigable.Que poca ceremonia gastan, ponder Andrenio, aun cortesa no hacen.- Es que no saben engaar..." Con todo eso, se lleg y les salud bon campano que venia con tal sea mi vida y mi alma con la suya. N o se oia un si ni un no entre ellos, en nada se contradecan, aunque dijeran la mayor paradoja, ni porfiaban, y era tal su paz y sosiego, que dud Andrenio si eran hombres de carne y sangre. "Bien dudas, le respondi el hombre de su palabra (a quien se holg mucho de ver como cosa rara, y no era francs), oue los mas de ellos son de pasta, y buenas pastas; y, en confirmacin dello, repara en aquel, todo bocadeado, don fulano de mazapn, que cada uno le da un pellizco; aquel otro es el cannigo Blandura, que todo lo hace bueno: "Vieron uno todo comido de moscas: "Aquel es la buena m i e l . . . " V i o a don fulano de todos, y para nadie, y para nada, acompaado de un gran camarada. Aquel de la mano derecha es el primero que llega, y el de la izquierda el timo se le lleva; al de mas alia, el que le pierde le gana, et c. .. ." Andrenio se asombra de ver vivir eternamente todas estas gentes, y su gua le responde: " N o mueren, que ya lo estn". Criticn, I I I , 6, ps. 1 5 1 - 1 5 3 . (41) "Pero vamos (dice el Sesudo), que hoy os he de conducir a las mismas oficinas donde se forjan y se labran los buenos juicios, los valientes entendimientos, a las escuelas de ser personas". Criticn, I I I , 6, ps. 157-158. "Entraron ya en la plaza mayor del universo, pero nada capaz, llena de gentes,

192

ADOLPHE COSTER

pero sin persona, a dicho de un sabio que con la antorcha en la mano al medio dia iba buscando un hombre que lo fuese, y no habia podido hallar uno entero". Criticn, I I , 5, p. 1 1 0 . (42) "Cuando los aspirantes a la dicha llegan ante la Fortuna, "suplic el primero !e hiciese dichoso entre personas, que le diese cabida con los varones sabios y prudentes: mirronse unos a otros los curiales, y dijeron: "Este se alzar con el mundo". M a s la Fortuna con semblante mesurado, y aun triste, le otorg la gracia pretendida: " . . . S a b e d que fue un necio; no supo lo que pidi; nada valdr en el mundo". Criticn, I I , 5 , ps. 109-110. (43) " O h vida, no habas de comenzar; pero ya que comenzaste, no habas de acabar!... Madrastra se mostr la Naturaleza con el hombre, pues lo que le quit de conocimiento al nacer, le restituye el morir". Criticn, I, 1, p. 2. "Advierte Andrenio que ya estamos entre enemigos: ya es tiempo de abrir los ojos, ya es menester vivir alerta; procura de ir con cautela en el ver, en el oir, y mucho mas en el hablar; oye a todos y de ninguno te fies; tendrs a todos por amigos, pero guardarte has de todos, como de enemigos... Si los hombres no son fieras, es porque son mas fieros, que de su crueldad aprendieron muchas veces ellas". Criticn, I, 4, ps. 52-53. "Quien no te conoce, oh vivir, te estime; pero un desengaado tomara antes haber sido trasladado de la cuna a la urna, del tlamo al tmulo". Criticn, I, 5, p. 73. (44) V e r captulo X I I .

C A P I T U L O
El Arte de Ingenio. Conceptismo cultismo en

X I V
y cultismo. del Eufusmo y el

Preciosismo.

Marinismo.

Orgenes Espaa.

conceptismo

q u e r e c o n o c e r q u e G r a c i n d e b e la m a y o r , si n o la m e j o r , p a r t e d e s u r e p u t a c i n a c t u a l al Arte de Ingenio; ms e x a c t a m e n t e , a la r e f u n d i c i n d e esta o b r a , p u b l i c a d a en 1648 bajo el t t u l o Agudeza y Arte de Ingenio. T e r i c o del c o n c e p t i s m o , p a r a u n o s ; del c u l t i s m o , p a r a o t r o s : tal es la e n o j o s a e t i q u e t a c o n la q u e e s t g e n e r a l m e n t e clasificado. E n v a n o el Orculo, t r a d u c i d o y r e i m p r e s o varias v e c e s , fu el l i b r o d e c a b e c e r a d e S c h o p e n h a u e r ; e n v a n o en El Criticn s e m b r c o n p r o f u s i n sus h a l l a z g o s d e v o c a b l o s n o t a b l e s , o b s e r v a c i o n e s finas, el e s p r i t u m s a s o m b r o s o ; en v a n o la f o r t u n a del Comulgatorio llega a n u e s t r o s das; la crtica n o v e y p o r m u c h o t i e m p o , sin d u d a , n o q u e r r v e r en G r a c i n sino al iniciador, al m a e s t r o del mal g u s t o . Es cruel e x p i a r u n a falta d e j u v e n t u d , y el a u t o r q u e en el prefacio d e s u Criticn, en 1 6 5 1 , d i r i g i e n d o la vista hacia a t r s , s o b r e las o b r a s q u e h a b a p u b l i c a d o , calificaba a s u Arte d e m s sutil q u e til (1), se q u e d a r a h a r t o s o r p r e n d i d o si p r e v i e r a q u e s t a sera p r e c i s a m e n t e la o b r a d e s t i nada a sostener su nombre. A n t e s d e e x a m i n a r el v a l o r d e e s t e j u i c i o d e s f a v o r a b l e , p r e c i s a r e c o r d a r las c i r c u n s t a n c i a s en q u e el Arte fu c o m p u e s t o y p u b l i c a d o ; definir el c o n c e p t i s m o y el c u l t i s m o y averiguar las c a u s a s d e s u d e s a r r o l l o en E s p a a . D e las p a l a b r a s conceptismo y conceptista, cultismo y cultista, las d o s p r i m e r a s s o l a m e n t e s o n t o m a d a s del e s p a o l (conceptismo y conceptista) las o t r a s d o s s o n simples f o r m a s analgicas q u e n o p u e d e n a u t o r i z a r l o s v o c a b l o s culteranismo y culto, c o n los c u a l e s los e s p a o l e s designan las m i s m a s ideas. Sin e m b a r g o , l o s c o n s e r 13

HAY

194

ADOLPHE

COSTER

var, p o r q u e estn generalmente admitidos. Ninguna de estas cuat r o p a l a b r a s figura, h a s t a el p r e s e n t e , en el D i c c i o n a r i o d e la A c a d e m i a Francesa. C i e r t o s g n e r o s literarios a c a b a n p o r a g o t a r s e : la h i s t o r i a , la n o v e l a , el d r a m a , se r e n u e v a n s i e m p r e , si n o en el f o n d o , al m e n o s en s u o r n a t o ; p e r o la m o r a l o la lrica han d e e x p r e s a r en s e g u i d a , en f o r m a definitiva, las ideas a b s t r a c t a s , p o c o n u m e r o s a s p o r l o d e m s , q u e les sirven d e m a t e r i a . D i c h o s o s los e s c r i t o r e s q u e , s i e n d o los p r i m e r o s , h a n p o d i d o c o s e c h a r en estas t i e r r a s sin m a e s t r o s ! N o dejan p a r a sus s u c e s o r e s sino u n a s p o c a s e s p i g a s que rebuscar. G r a c i a n , Pascal, La B r u y r e , S c h o p e n h a u e r , h a n s e n t i d o r e s o n a r en s u m e m o r i a las p a l a b r a s d e S a l o m n , c o n s o l a d o r a s d e s d e el p u n t o de vista m o r a l , d e s o l a d o r a s bajo el a s p e c t o l i t e r a r i o : N a d a h a y n u e v o bajo el sol (2). H o r a c i o o D e s p r e a u x lo h a n d i c h o a n t e s , se o b j e t a a La B r u y r e . Lo c r e o p o r v u e s t r a p a l a b r a , a r g u y e , p e r o lo h e d i c h o c o m o cosa ma. D b i l satisfaccin a u n pblico que pide novedad. E n t o n c e s Jos e s c r i t o r e s se ingenian p a r a salir d e la b a n a l i d a d . L o s u n o s b u s c a n en la sutileza del p e n s a m i e n t o u n r e n u e v o . Las p a r a d o j a s ms s o r p r e n d e n t e s , los p r o b l e m a s m o r a l e s m s e x t r a o s , los m a t i c e s m s i m p e r c e p t i b l e s del s e n t i m i e n t o c o n s t i t u y e n el n i c o o b j e t o d e s u a n s i o s a b s q u e d a . P e r o e s t e r e c u r s o s l o es accesible a espritus v e r d a d e r a m e n t e e x c e p c i o n a l e s , q u e , a d e m s , c e d e r a n a este g u s t o d e la dificultad, c u a l q u i e r a q u e fuese la p o ca en q u e vivieran. Y, en s u m a , tales a b s t r a c c i o n e s d e q u i n t a e s e n cia, a p e s a r d e s u m r i t o , s i e m p r e sern para el c o m n d e las g e n t e s o b j e t o d e a s o m b r o , a veces d e r e p u l s i n , p e r o n u n c a d e a d m i r a c i n (3). O t r o s , m e n o s d o t a d o s , e n c u b r e n c o n la r i q u e z a d e f o r m a la indigencia d e s u p e n s a m i e n t o : los t r o p o s e x t r a o r d i n a r i o s , las m e t f o r a s m s r a r a s , las afinidades m s i n s o s p e c h a d a s , y a r a z o n a b l e s , ya b a s a d a s en simples j u e g o s d e p a l a b r a s , s o n m e d i o s e x p e d i t o s d e incitar la c u r i o s i d a d o d e llamar la a t e n c i n ; s t o s s o n p r o p i a m e n t e los d e n o m i n a d o s conceptistas. O t r o s , en fin, a u n a d o p t a n d o el m t o d o d e los c o n c e p t i s t a s , b u s c a n a d e m s , en el e s c a p a r a t e d e la e r u d i c i n p e d a n t e , u n n u e -

BALTASAR

GRACIN

195

v o i n s t r u m e n t o d e x i t o : el e m p l e o d e a r c a s m o s del t o d o olvid a d o s , n e o l o g i s m o s a u d a c e s c o n l o s q u e p r e t e n d e n d a r la ilusin d e ideas n u e v a s , c o n s t r u c c i o n e s c o n t r a r i a s al genio del i d i o m a , a u n en a l g u n o s c a s o s t o m a d a s d e lenguas e x t r a a s , s o n s u s p r o c e d i m i e n t o s esenciales, c o n el fin d e d e s p e r t a r el p a l a d a r e m b o t a d o d e sus l e c t o r e s . P a r a ellos se r e s e r v el n o m b r e d e cultistas. El x i t o r e c o m p e n s a , p o r lo general, t a m a o s e s f u e r z o s ; n o el x i t o definitivo e i n c o n t e s t a b l e , f r u t o d e la c o m u n i n d e la m a s a d e la n a c i n c o n el e s c r i t o r a t e n t o a sus l a t i d o s . El d e los e s c r i t o res r e f i n a d o s es d e o t r a n a t u r a l e z a : d e s c a n s a en el p l a c e r i n c o n s c i e n t e , o n o r e v e l a d o , q u e se e x p e r i m e n t a al c r e e r s e o h a c e r s e p a s a r p o r s u p e r i o r a la m u l t i t u d . Al p r o p o n e r e n i g m a s a s u s l e c t o r e s , e s t n s e g u r o s d e fascinar a q u i e n e s c r e e n p o d e r descifrarl o s , y d e o b t e n e r el a p l a u s o d e u n m a y o r n m e r o , q u e , a u n n o c o m p r e n d i e n d o n a d a , s e n t i r n la flaqueza d e n o e s t a r c o n f o r m e s . V a m o s (dice el c h a r l a t n del Criticn al m o s t r a r a los b o b a l i c o nes u n a s n o , q u e a s e g u r a es u n guila), t e n e d la b o n d a d d e r e t i r a r o s si n o sois guilas d e inteligencia... M a s q u ? N a d i e se va? N a d i e se m u e v e ? E f e c t i v a m e n t e , n a d i e se va, p o r el t e m o r d e p a r e c e r m e n o s i n t e l i g e n t e q u e el v e c i n o , y a u n los d i s c r e t o s , p o r s e g u r o s q u e e s t n d e e n c o n t r a r s e a n t e un a s n o y n o a n t e u n guila, n o osan decir p a l a b r a (4). P e r o , lejos d e d o m i n a r y guiar a su p b l i c o , e s t o s e s c r i t o r e s s o n , p o r el c o n t r a r i o , sus esclavos: a r r a s t r a d o s p r o n t o a amplificar sus d e t e s t a b l e s p r o c e d i m i e n t o s , n o t a r d a n en caer en m o n s truosos excesos. El g e r m e n d e estas e n f e r m e d a d e s literarias existe s i e m p r e ; u n a s veces se desarrolla en f o r m a e s p o r d i c a , a t a c a n d o a individ u o s aislados o a u n a p a r t e s o l a m e n t e del d o m i n i o l i t e r a r i o , s e g n el g r a d o d e s a l u d i n t e l e c t u a l d e la p o c a , d o n d e el b u e n s e n t i d o d e la masa tiene f u e r z a b a s t a n t e para s o r t e a r tales e x c e s o s y n o caer en ellos. E s t o o c u r r i en Grecia en el p e r o d o a l e j a n d r i n o ; en R o m a , bajo el I m p e r i o ; en Italia, en el siglo XVIII, c o n los discp u l o s d e Marini; en Francia, en la p o c a d e las P r e c i o s a s . O t r a s v e c e s y e s t o n o s u c e d e sino en t i e m p o s d e l a x i t u d i n t e l e c t u a l y d e c a d e n c i a m o r a l s e manifiesta en f o r m a e p i d m i c a y p u e d e c o n t a m i n a r n t e g r a m e n t e la p r o d u c c i n literaria d e u n p a s . T a l fu el

196

ADOLPHE

COSTER

f e n m e n o e s p a o l del siglo XVII, q u e vali a la n a c i n la m o l e s t a gloria d e personificar estas m a n i f e s t a c i o n e s p a t o l g i c a s . N o e s t a r fuera d e lugar decir algunas p a l a b r a s acerca d e las afinidades e s t a b l e c i d a s g e n e r a l m e n t e e n t r e el c o n c e p t i s m o y el eufusmo ingls, q u e seala el final del siglo XVI y d e b e s u n o m b r e a las d o s f a m o s a s o b r a s d e J o h n Lyly Euphues. The Anatomy of wit (1578) y Euphues and bis England (1580). E s t a relacin es p o r c o m p l e t o inexacta. H o y e s t a m o s en s i t u a c i n d e c a r a c t e r i z a r n e t a m e n t e los p r o c e d i m i e n t o s d e Lyly, d e quien s u l t i m o e d i t o r d i c e , c o n r a z n , q u e fu el p r i m e r ingls q u e dio a sus c o m p a t r i o t a s la idea d e u n a p r o s a c u l t a (5). Lyly s u b o r d i n a d e l i b e r a d a m e n t e la m a t e r i a a la f o r m a , y p a r a ello r e c u r r e a e s t o s m e d i o s : el paralelismo o la anttesis, ya e n t r e p a l a b r a s , ya e n t r e m i e m b r o s d e frases, y las ideas; algunas veces d e b i d e o b t e n e r l o en d e t r i m e n t o del s e n t i d o ; las i n t e r r o g a c i o n e s r e t r i c a s , las r e p e t i c i o n e s , la aliteracin simple o t r a n s v e r s a l ; la p a r o n o m a s i a , la rima y los juegos de vocablos. El m s c a r a c t e r s t i c o d e e s t o s p r o c e d i m i e n t o s , la aliteracin t r a n s v e r s a l (hcd-bcd), de la q u e Lyly usa s i s t e m t i c a m e n t e (), es d e s c o n o c i d o d e los c o n c e p t i s t a s y d e los c u l t i s t a s e s p a o l e s ; c u a n t o a los o t r o s , es c i e r t o q u e los h a n e m p l e a d o , p e r o n o h a n h e c h o d e ellos, c o m o Lyly, el f o n d o d e s u a r t e . La o b s c u r i d a d y la r a r e z a del p e n s a m i e n t o s o n , c o m o v e r e m o s , d o s e l e m e n t o s esenciales del c o n c e p t i s m o ; n a d a m s sencillo q u e los p e n s a m i e n t o s d e Lyly, q u e se d i s t i n g u e , a d e m s , d e los cultistas p o r la p u r e z a d e s u lxico, la a u s e n c i a d e n e o l o g i s m o s y l a t i n i s m o s (7). En s u m a : a u n q u e h a y a s a c a d o los e l e m e n t o s d e su a r t e d e la t r a d u c c i n d e G u e v a r a p o r N o r t h en 1667, o del Petite Pallace, d e P e t t i e (1576), n o h i z o m s q u e t r a n s p o r t a r a su lengua m a t e r n a los p r o c e d i m i e n t o s a r m n i c o s d e los r e t r i c o s l a t i n o s , q u e p u d o c o n o c e r d i r e c t a m e n t e c o m o e s t u d i a n t e en O x f o r d (8). D e o r d i n a r i o se e s t a b l e c e t a m b i n p a r a n g n e n t r e el c o n c e p t i s m o y lo q u e se h a l l a m a d o la p r e c i o s i t , el p r e c i o s i s m o , en Francia. Se p u e d e a d m i t i r si n o s r e f e r i m o s s o l a m e n t e al p r e c i o s i s m o ridculo del q u e p a s a n p o r m o d e l o s a c a b a d o s las n o v e l a s d e E s c u t e a u x y N e r v e z e . El a b u s o d e m e t f o r a s , el e m p l e o d e p e r frasis intiles, los a p r o x i m a n , en e f e c t o , a los c o n c e p t i s t a s .

BALTASAR

GRACIN

197

C u a n d o D u S o u h a i t e s c r i b e : M e l l o n i m p h e vela su a r d o r c o n u n c r e s p n d e d i s c r e c i n (1599), o el a u t o r del Breviaire des Amoureux (1604) dice: E n c u e n t r o e s t a h a b l a d u r a m u y a m a r g a p a r a u n h o m b r e v e r d e , p e r o e x t r e m a d a m e n t e c o r r o s i v a p a r a mi g u s t o , y difcil d e digerir (9), h a b l a n c o m o p u d i e r a h a c e r l o A l o n s o d e L e d e s m a . M a s n o h a y q u e o l v i d a r q u e e s t a ridicula a f e c t a c i n q u e d localizada en la n o v e l a s e n t i m e n t a l , y a u n en ciertas p a r t e s s o l a m e n t e d e este g n e r o l i t e r a r i o , m i e n t r a s , al l a d o d e e s t o s d e s m a a d o s e s c r i t o r e s , o t r o s p r e c i o s i s t a s c o n t r i b u a n a d e p u r a r el lenguaje y afinar los e s p r i t u s . S u s e x c e s o s d u r a r o n a l g u n o s a o s , y p r o v o caron una reaccin inesperada p o r Malherbe. C m o c o m p a r a r c o n e s t a m o d a efmera y parcial el t r i u n f o general y definitivo del mal g u s t o en E s p a a en el siglo XVII? O t r o t a n t o se p u e d e decir del m a r i n i s m o , q u e se e x t e n d i i g u a l m e n t e al c o m e n z a r aquella c e n t u r i a , n o sin viva o p o s i c i n p o r p a r t e d e c i e r t o s e s c r i t o r e s italianos, y q u e , a d e m s , o f r e c e las c a r a c t e r s t i c a s del c o n c e p t i s m o , m a s n o del c u l t i s m o . P e r s o n a l m e n t e , M a r i n o r e s p e t s i e m p r e el i d i o m a . P a r e c e , p o r o t r a p a r t e b i e n a v e r i g u a d o q u e M a r i n o , p r o t a g o n i s t a d e los concetti en Italia, a u n q u e c o n t e m p o r n e o d e n u e s t r o G n g o r a , n o ejerci s o b r e s t e n i n g u n a influencia (10). N o es p o s i b l e , p o r t a n t o , b u s c a r en las l i t e r a t u r a s e x t r a n j e r a s el e l e m e n t o q u e h i z o cristalizar en E s p a a d i s p o s i c i o n e s y t e n d e n cias t o d a v a a m o r f a s . P e r o p r o c e d e p r e g u n t a r s e q u c a u s a s i n t e r n a s m o t i v a r o n q u e E s p a a n o t u v i e s e rival en esta l u c h a del m a l gusto. El e l e m e n t o musical d e s e m p e a b a u n p a p e l t a n i m p o r t a n t e en las l e n g u a s a n t i g u a s , q u e la p r o s a y la poesa, p a r a a d q u i r i r t o d o s u valor, d e b a n ser ledas en alta v o z . La e l o c u e n c i a d e los a n t i g u o s h a b l a b a a los s e n t i d o s t a n t o c o m o al espritu; y, p a r t i e n d o d e e s t e p r i n c i p i o , los sofistas i d e a r o n los p r o c e d i m i e n t o s d e la p r o s a sabia, q u e se h a n p e r p e t u a d o h a s t a t i e m p o s m o d e r n o s (11). El h b i t o d e los a n t i g u o s d e leer en alta v o z , a u n c u a n d o e s t a b a n s o l o s , es u n a p r u e b a d e la i m p o r t a n c i a p r e p o n d e r a n t e del e l e m e n t o musical. N o s h a s i d o r e v e l a d o en un pasaje d e las Confesiones, d e San A g u s t n , d o n d e e s t e P a d r e d e la Iglesia a t e s t i g u a la s o r p r e sa q u e e x p e r i m e n t u n da al e n c o n t r a r a San A m b r o s i o en d i s p o -

198

ADOLPHE COSTER

sicin d e leer sin h a b l a r . T a n m a r a v i l l a d o q u e d , q u e d e ello i n t e n t a d a r explicacin (12). A d a s e a e s t a a r m o n a i n t r n s e c a d e las frases la a c c i n expresiva del o r a d o r y el c a r c t e r d e m e l o p e a (13) d e q u e revesta a s u r e c i t a d o , y se c o m p r e n d e r q u e la a c c i n fsica d e la e l o c u e n c i a fu t a n p o d e r o s a en el a u d i t o r i o , q u e , algunas v e c e s , o l v i d a b a las i d e a s p a r a dejarse g a n a r p o r la a r m o n a d e las p a l a b r a s . El m i s m o San A g u s t n e x p r e s a q u e c u a n d o , a n t e s d e s u c o n v e r s i n , e s c u c h a b a a San A m b r o s i o , se q u e d a b a s u s p e n s o d e sus l a b i o s , i n d i f e r e n t e al a s u n t o t r a t a d o ; se a b a n d o n a b a p o r e n t e r o al e n c a n t o d e la e x p r e s i n (14). As se explica q u e se fuese a e s c u c h a r c o n igual c u r i o s i d a d e igual e s c e p t i c i s m o a San P a b l o c u a n d o a n u n c i a b a el c r i s t i a n i s m o , o d e s p u s a L u c i a n o , q u e e l o giaba la g o t a , y q u e la g e n t e m o s t r a s e a v i d e z p o r las l e c t u r a s p blicas. Para satisfacer estas exigencias, los sofistas a d o p t a r o n p r o c e d i m i e n t o s en c i e r t o m o d o m e c n i c o s , r e d u c i d o s e s e n c i a l m e n t e a t r e s : el e m p l e o d e figuras d e t r o p o s , d e c o l o r i d o p o t i c o y d e p r o s a r i m a d a . L o s principales t r o p o s eran la anttesis, el p a r a l e l i s m o , la c o n s o n a n c i a y la p a r o n o m a s i a o j u e g o d e v o c a b l o s . E s t a l t i m a d e b i d e d a r , n a t u r a l m e n t e , n a c i m i e n t o al r e t r u c a n o o e q u v o c o , y el p a r a l e l i s m o trajo las frases c o r t a s . El c o l o r i d o p o t i c o o b t e n i d o p o r el e m p l e o del h i p r b a t o n , la m e t f o r a , la c o m p a r a c i n y p a l a b r a s arcaicas, c o n d u j o a la s i n g u l a r i d a d , a la o b s c u r i d a d , a la p u e r i l i d a d o la h i n c h a z n . C u a n t o al r i t m o , a u n q u e d i s t i n t o d e la m t r i c a , t e n d i f a t a l m e n t e a c o n f u n d i r la p r o s a c o n el v e r s o . T a l e s f u e r o n los p r o c e d i m i e n t o s estilsticos q u e se i m p u s o t o d a la a n t i g e d a d . C r e a d o s p a r a la p r o s a , o b r a r o n t a m b i n s o b r e la poesa. M a n e j a d o s p o r h o m b r e s d e g u s t o p o d a n p r o d u c i r o b r a s d e a r t e e x q u i s i t o y s e d u c t o r ; en m a n o s d e e s c r i t o r e s m e d i o c r e s d e b a n c o n d u c i r a los p e o r e s e x c e s o s . N o t e m o s , d e p a s o , q u e a l g u n o s d e los r e p r e s e n t a n t e s m s t p i c o s e ilustres d e e s t a escuela, los d o s S n e c a s , L u c a n o y Marcial, fueron e s p a o l e s , y n o d e j a r o n n u n c a d e ser p o p u l a r e s en E s p a a . D e s p u s , los c r i s t i a n o s , e d u c a d o s en la escuela d e los sofistas, a d o p t a r o n i d n t i c o s p r o c e d i m i e n t o s ; a d e m s , a l g u n o s d e ellos, c o m o San A m b r o s i o o San A g u s t n , h a b a n sido r e t r i c o s . S a n

BALTASAR

GRACIN

199

J e r n i m o , p e n e t r a d o d e e s t a e n s e a n z a , si bien d e n u n c i la h i n c h a z n y la a f e c t a c i n d e s u s c o n t e m p o r n e o s , e s c r i b i frases c o m o sta, q u e suscribira el m s p u r o c o n c e p t i s t a : Nihil illius s e v e r i t a t e i u c u n d i u s , nihil i u c u n d i t a t e s e v e r i u s , nihil s u a v i t a t e t r i s t i u s , nihil tristitia s u a v i u s , Ita pallor in facie est, u t c u m c o n t i n e n t i a m i n d i c e t , n o n r e d o l e a t o s t e n t a t i o n e m , s e r m o silens e t sil e n t i u m l o q u e n s , n e g l e c t a m u n d i t i e s e t in c u l t a v e s t e c u l t u i p s e sine c u l t u (15). E s t e l t i m o t r a z o h u b i e r a o b t e n i d o vivo x i t o en E s p a a en el siglo XVII. F e n e l n , sin m o s t r a r s e s e v e r o , c o n s i g n a q u e San A m b r o s i o sigue algunas v e c e s la m o d a d e su t i e m p o . Reviste s u d i s c u r s o d e los o r n a t o s m s en b o g a . A c a s o e s t o s g r a n d e s h o m b r e s , q u e m i r a b a n p o r e n c i m a a las reglas c o m u n e s d e la E l o c u e n cia, se a c o m o d a b a n al g u s t o del t i e m p o p a r a q u e se e s c u c h a s e la p a l a b r a d e D i o s y p a r a insinuar las v e r d a d e s d e la Religin (16). G r a c i n , q u e en a d e l a n t e n o s servir d e gua en esta revista d e l o s g r a n d e s c o n c e p t i s t a s , alega u n ejemplo d e e s t e P a d r e . Se t r a t a del m a r t i r i o d e S a n t a I n s : F u i t n e in illo c o r p s c u l o vulneri locus? et quae n o n h a b u i t q u o ferrum reciperet, habuit quo f e r r u m v i n c e r e t . N o n d u m i d n e a p o e n a e e t iam m a t u r a v i c t o r i a e ; c e r t a r i difficilis, fciles c o r o n a r i . Al citar e s t e s e r m n , r e c o r d a d o m s d e u n a vez en la Agudeza, G r a c i n alaba en S a n A m b r o s i o s u c a l i d a d d e c o n c e p t i s t a m s q u e e l o c u e n t e (17). San A g u s t n , d i s c p u l o d e San A m b r o s i o , se a c o m o d t a m b i n al g u s t o d e su t i e m p o ; el p a r a l e l i s m o d e la frase, el homoiotteuton, e s s u p r o c e d i m i e n t o h a b i t u a l ; los j u e g o s d e v o c a b l o s a b u n d a n en l. Ejemplos c o m o distulit s e c u r i m ; d e d i t s e c u r i t a t e m (72, p rrafo 2); h a b e n s in d e o s a n c t o s a m o r e s et i d e o b o n o s m o res (78-3); c e t e r a o n e r a n t n o n h o n o r a n t (85-5); dic h a b e o s e d a b e o (84-14); q u i d s t r e p i s , o m u n d e i n m u n d e (105-6); e s t enim severitas q u a s i saeva veritas (171-5), justifican la frase d e Feneln: San A g u s t n , no es el e s c r i t o r del m u n d o m s a c o s t u m b r a d o a j u g a r los v o c a b l o s ? (18). Las m e t f o r a s m s a u d a c e s se e n c u e n t r a n en l en c a d a lnea; p o r e j e m p l o : o si p o s s e n t i n s p i c e r e a g r u m c o r d i s , sui, p r o f e c t o l u g e r e n t , d u m ibi n o n i n v e n i r e n t q u o d in os m e n t i s m i t t e r e n t (8-7); a u r u m p a l l o r e m t e r r a e ;

200

ADOLPHE

COSTER

a r g e n t u m , l i v o r e m t e r r a e ; h o n o r e n t e m p o r i s f u m u m (19-5). La anttesis es s u f u e r t e . En u n s e r m n o p o n e la p e r f e c c i n del C r e a d o r a la p e r v e r s i d a d del m u n d o : M a l u s e s t m u n d u s e t b o n u s e s t a q u o f a c t u s est m u n d u s , y a p r e t e x t o d e los a p l a u s o s q u e saludan este comienzo, prosigue: Q u o m o d o p o t e r o absolvere et explicare q u o d dixi? a d i u v e t d e u s . Q u i d enim dixi? Q u i d laudastis? E c c e q u a e s t i o e s t e t t a m e n iam l a u d a s t i s : q u o m o d o m a l u s e s t m u n d u s , si b o n u s est a q u o f a c t u s est m u n d u s ? , e t c . (Serm n 9 6 , 4). (19). G r a c i n , b u e n j u e z en la m a t e r i a , celebra las sutilezas d e San A g u s t n . Q u e fuera A g u s t i n o sin s u s sutilezas?, d i c e el t e l o g o d e la Agudeza (20). Es el r e y d e los h o m b r e s c u l t o s . E n e f e c t o , e n c o n t r a m o s en e s t e P a d r e v e r d a d e r o s c o n c e p t o s . P o r e j e m p l o , o p o n i e n d o las f e c h a s del n a c i m i e n t o d e San J u a n Baut i s t a y d e C r i s t o , San A g u s t n dijo: J u a n n a c e c u a n d o l o s d a s e m p i e z a n a d e c r e c e r : J e s s n a c e c u a n d o los das e m p i e z a n a c r e c e r , a fin d e figurar lo q u e d i c e el m i s m o San J u a n : Es p r e c i s o q u e El c r e z c a y q u e y o d i s m i n u y a (21). Y l u e g o , q u e r i e n d o ind i c a r q u e el S a l v a d o r v i n o al m u n d o c u a n d o la p e r v e r s i d a d h u m a n a c u l m i n a b a , exclama: N o sin r a z n , h a b i e n d o a u m e n t a d o h o y el da, la l u z h a c o m e n z a d o a c r e c e r , p u e s e n e s t e da la v e r d a d e ra l u z h a llegado p a r a el g n e r o h u m a n o . En e f e c t o , n a c i e n d o el da e t e r n o , el da t e m p o r a l h a d e b i d o a u m e n t a r ; las o b r a s d e las tinieblas sufren eclipse (22). Es c u r i o s o q u e c u a n d o , u n o s v e i n t e a o s d e s p u s d e la a p a r i cin d e la Agudeza, el c o n c e p t i s m o t r i u n f sin d i s p u t a , en Italia M a n u e l T e s a u r o escoga p r e c i s a m e n t e e s t e ejemplo d e San A g u s tn p a r a d a r idea d e lo q u e es u n concetto predicabile (23). L o s P a d r e s d e la Iglesia griega n o h a b a n r e c i b i d o m e n o s q u e l o s d e la Iglesia latina la m a r c a d e la e n s e a n z a sofstica. Para n o alegar s i n o l o s m s g r a n d e s , San Basilio y San G r e g o r i o N a z i a n c e n o f u e r o n discpulos d e H i m e r i o s , y San J u a n C r i s o s t o m o , d e L i b a n i u s , q u e d e c a d e s m i s m o , en el l e c h o d e m u e r t e , q u e h u b i e r a s i d o d i g n o d e s u c e d e r l e si los c r i s t i a n o s n o se lo h u b i e s e n r o b a d o . M a s e s t o s m o d e l o s t i e n e n s l o u n a dbil i m p o r t a n c i a en la h i s t o r i a del c o n c e p t i s m o , p o r q u e n o f u e r o n r e a l m e n t e c o n o c i d o s en E s p a a sino p o r t r a d u c c i o n e s , en las q u e d e s a p a r e c e n f o r z o s a m e n t e la

BALTASAR

GRACIN

201

m a y o r p a r t e d e las gracias a f e c t a d a s del t e x t o p r i m i t i v o ; y si las magnficas i m g e n e s d e u n San J u a n C r i s s t o m o p o d a n resistir e s t a p r u e b a , n o as los p r o c e d i m i e n t o s p l e n a m e n t e sofstiscos d e u n G r e g o r i o N a z i a n c e n o . L o p r u e b a q u e G r a c i n cita u n pasaje s o l a m e n t e , s e g n u n a v e r s i n latina:
V t Phoenix moriens p r i m o s revirescit a d annos, In mediis flammis p o s t plurima lustra Haud secus egregia redduntur m o r t e renascens, perennes, A t q u e novum veteri surgit de corpore corpus, D u n pia divinis ardescunt pectora flammis,

C o r p o r e in afflicto sita vis, roburque piorum est. H a e c quisqus b e n e perspiciet, cum c o r p o r e foedus N o n feriet, p o s t q u a m meliori exarserit igne. ( 2 4 ) .

D e San J u a n C r i s s t o m o cita u n a m x i m a p a r a d j i c a : Nemo laeditur nisi a seipso. ( N o r e c i b i m o s h e r i d a s sino d e n o s o t r o s m i s m o s ) (25). Es c u r i o s o c o m p r o b a r algunas analogas s o r p r e n d e n t e s e n t r e e s t o s p r e d i c a d o r e s del siglo IV y los o r a d o r e s c o n c e p t i s t a s : u n o s y o t r o s o b e d e c e n al d e s e o d e s u s a u d i t o r i o s , q u e , n o c u r n d o s e d e d i s e r t a c i o n e s t e o l g i c a s o d e e n s e a n z a s m o r a l e s , a c u d a n al t e m p l o a b u s c a r u n a d i s t r a c c i n . San J u a n C r i s s t o m o se l a m e n t a d e ello en u n a d e s u s homilas (26). Ibase, en e f e c t o , en el siglo IV a la iglesia c o m o a la e s c u e l a del sofista, y se a p l a u d a n l o s b e l l o s pasajes sin r e s p e t o al l u g a r s a g r a d o . T e n e m o s la p r u e b a en el m i s m o d i s c u r s o d e San A m b r o s i o , a n t e s c i t a d o . En el siglo XVII e s p a o l n o h a b a fiesta s o l e m n e sin s e r m n y sin c o r r i d a d e t o r o s . E n t r a m b a s d i s t r a c c i o nes eran i n d i s p e n s a b l e s , y se a p l a u d a n en el t e m p l o l o s e s f u e r z o s del p r e d i c a d o r , c o m o se i b a a la plaza a c e l e b r a r la agilidad d e los t o r e r o s . El P a d r e Isla n o s h a d a d o la p r u e b a en u n a f a m o s a novela: c u a n d o Fray G e r u n d i o p r e d i c a en s u p u e b l o natal d e C a m p a z a s , t e r m i n a d a la s a l u t a c i n , en la q u e a n u n c i a el a s u n t o del s e r m n : o h a y S a c r a m e n t o en C a m p a z a s , o n o h a y en la Iglesia fe, el a u d i t o r i o l a a c o g e al p r i n c i p i o c o n m u r m u l l o s d e a s o m b r o y a g r a d o , q u e a c a b a n en a c l a m a c i o n e s y vivas; a l g u n o s a r r o j a n al aire s o m b r e r o s y m o n t e r a s (27). El ejemplo d e e s t o s e s c r i t o r e s r o d e a d o s d e la v e n e r a c i n u n i -

202

ADOLPHE COSTER

versal, c o n s i d e r a d o s c o m o infalibles en m a t e r i a d e d o g m a , lo q u e l l e v a b a a mirarlos c o m o infalibles t a m b i n en p u n t o a g u s t o , es l g i c o q u e en un pas tan e n t u s i a s t a d e la religin ejerciese p r o f u n d a influencia literaria; y c o m o los d e f e c t o s s o n m s fciles d e i m i t a r q u e las v i r t u d e s , f u e r o n los p r o c e d i m i e n t o s e n f a d o s o s d e los s o fistas r e c o g i d o s p o r los P a d r e s d e la Iglesia, los q u e d e b a n s e d u cir a los e s p r i t u s . A e s t a influencia religiosa h a y q u e a a d i r la q u e ejercieron los h u m a n i s t a s e s p a o l e s q u e seguan t a m b i n las e n s e a n z a s d e l o s sofistas. As, Luis Vives (1492-1540) r e c o m e n d a b a f o r m a r u n a t a b l a s i n p t i c a d e las figuras gramaticales, y c o l garla en la p a r e d a fin d e q u e c u a n d o el e s t u d i a n t e pasease, las fig u r a s atrajeran sus m i r a d a s y se g r a b a s e n , p o r decirlo as, en s u s ojos ( 2 8 ) . H e m o s v i s t o q u e el c o l o r i d o p o t i c o , e s t o es, el e m p l e o d e i m g e n e s a t r e v i d a s y m e t f o r a s a u d a c e s , fu u n o d e los e l e m e n t o s c o n s t i t u t i v o s del a r t e d e los r e t r i c o s . U n a c i r c u n s t a n c i a p a r t i c u lar, a p a r t e las q u e h e m o s a p u n t a d o , d e b a f a v o r e c e r s u d e s a r r o l l o e n E s p a a . L o s e s t u d i o s b b l i c o s se llevaron m u y a d e l a n t e en e s t a n a c i n , d o n d e los j u d i o s g o z a r o n p o r l a r g o t i e m p o d e favor; s t o s c o n t r i b u y e r o n n o p o c o a d e s a r r o l l a r el g u s t o p o r la p o e s a p o m p o s a . Las imgenes g r a n d i o s a s y s o r p r e n d e n t e s p a r a los o c i d e n t a l e s , q u e se e n c u e n t r a n en la Biblia en c a d a lnea, d e b a n , f o r z o s a m e n t e , ser familiares a los l e c t o r e s a s i d u o s d e los l i b r o s s a g r a d o s . A d e m s , n o h a y q u e o l v i d a r en q u p r o p o r c i n la d i l a t a d a c o n v i v e n cia d e j u d o s y m o r o s c o n los c r i s t i a n o s h a b a i n f u n d i d o en las venas de stos sangre semtica. Pocos espaoles podan vanagloriarse l e g t i m a m e n t e d e la p u r e z a d e su linaje. Q u i e n q u i e r a q u e fuese el a u t o r del c l e b r e libelo a t r i b u i d o al c a r d e n a l F r a n c i s c o d e M e n d o z a y Bobadilla b a j o el t t u l o d e 7izn de la Nobleza Espaola o Mculas y Sambenitos de sus Linajes, el h e c h o solo d e p r o d u c i r s e tales i m p u t a c i o n e s , p r u e b a q u e eran raras las familias q u e p o d a n a p o r t a r las p r u e b a s d e l i m p i e z a exigidas p a r a ciertas f u n c i o n e s o d e t e r m i n a d a s d i g n i d a d e s . Y si se q u i e r e u n d o c u m e n t o m s p r o b a t o r i o , n o t e n e m o s el f a m o s o Libro Verde f o r m a d o p o r la Inquisicin d e A r a g n , m o t i v o d e t e r r o r p a r a t a n t o s r e s p e t a b l e s p e r s o n a j e s q u e saban e s t a b a c o n s i g n a d a all la p r u e b a d e s u filiacin e x t r a a ? E s t a s i t u a c i n , q u e haca t e m e r en t o d o i n s t a n t e

BALTASAR

GRACIN

203

q u e la n a c i n , f o r m a d a t a n p e n o s a m e n t e p o r l o s Reyes C a t l i c o s , c e d e r a a p o d e r o s a s influencias atvicas y se o r i e n t a r a h a c i a el j u d a i s m o o el m a h o m e t i s m o , explica el a p o y o d e c i d i d o q u e el G o b i e r n o e s p a o l c o n c e d i s i e m p r e a la Inquisicin en la Pennsula, y el r i g o r q u e aqulla d e s p l e g (29). U n p u e b l o as d e b a , sin d a r s e c u e n t a , e x p e r i m e n t a r c o n la l e c t u r a d e la Biblia u n g o z o d e s c o n o c i d o d e los r e s t a n t e s o c c i d e n t a l e s . E s t a influencia t n i c a m e p a r e ce q u e explica sin violencia el a b u s o d e m e t f o r a s d e los c o n c e p t i s t a s , i n c o n s c i e n t e s h e r e d e r o s d e los p r o f e t a s h e b r e o s . M a s los e s t u d i o s e s c r i t u r a r i o s d e b a n d e s a r r o l l a r o t r o e f e c t o , f u n d a m e n t o m i s m o del c o n c e p t i s m o : la b u s c a excesiva d e la s u t i leza. N o h a y q u e olvidar, en e f e c t o , q u e en la Iglesia c a t l i c a la l e c t u r a d e la Biblia es c o n s i d e r a d a d e s d e u n d o b l e p u n t o d e vista: p r i m e r a m e n t e , t o d a s las p a l a b r a s del t e x t o s a g r a d o t i e n e n u n sent i d o literal y e x a c t o ; d e ah la n e c e s i d a d d e e x a m i n a r l a s d e c e r c a ; e n c i e r r a n t a m b i n u n s e n t i d o figurado, definido p o r los e x g e t a s a p o y a d o s en la t r a d i c i n . D e ah r e s u l t a q u e el t e x t o b b l i c o es, d e s d e e s t e p u n t o d e vista, u n a larga m e t f o r a , y p o r c o n s i g u i e n t e , sin d u d a , u n a d e las f u e n t e s m s c o p i o s a s del c o n c e p t i s m o e s paol. D e s d e q u e San I s i d o r o , en el siglo VII, escribi el o p s c u l o int i t u l a d o Allegoriae quaedam Sacrae Scripturae, d o n d e e s t u d i la significacin alegrica d e los p e r s o n a j e s m s i m p o r t a n t e s del A n t i g u o T e s t a m e n t o , q u e c o m p l e t c o n el Lber numerorun qui in Sanctis scripturis occurrunt, d o n d e d e c l a r a q u e e s t o s n o m b r e s habent quandam scientiae doctrinam plurimacjue mystica sacramenta (30), el e s t u d i o aleg r i c o d e la E s c r i t u r a S a g r a d a p r o s i g u i sin i n t e r r u p c i n , p a s a n d o d e los a u t o r e s e s c r i t u r a r i o s a l o s s e r m o n e s y a u n a la p o e s a . E s t e h b i t o d e i n t e r p r e t a r a l e g r i c a m e n t e los t e x t o s s a g r a d o s d i o ms de una vez materia a escandalosas chanzas; permiti tergiversar d e m a n e r a sacrilega el s e n t i d o d e las p a l a b r a s d e la E s c r i t u r a o p a r o d i a r la liturgia eclesistica, c o m o el A r c i p r e s t e d e H i t a en s u r e l a t o d e la e n t r a d a d e D o n A m o r y D o n Carnal en T o l e d o . I g u a l m e n t e explica el n a c i m i e n t o del A u t o S a c r a m e n t a l , c u y o o r i g e n es l e j a n o (31), si b i e n n o a l c a n z s u d e s a r r o l l o h a s t a L o p e d e V e g a y C a l d e r n . Es u n a c o m p e n s a c i n . Las c a u s a s a n t e s e n u m e r a d a s m e p a r e c e q u e explican el d e s -

204

ADOLPHE

COSTER

arrollo e x t r a o r d i n a r i o del c o n c e p t i s m o en E s p a a . C u a n t o al c u l t i s m o , a d e m s del d e s e o d e n o v e d a d , p u e d e a t r i b u i r s e t a m b i n a la o b r a d e los h u m a n i s t a s . Sin r e m o n t a r n o s a J u a n d e M e n a , c u y a s t e n t a t i v a s i n n o v a d o r a s p u e d e n c o m p a r a r s e c o n la invasin del lat i n i s m o en Francia en los siglos XIII y XIV, p e r o sin c o n t i n u a c i n , es n o t a b l e q u e e s t a t e n d e n c i a p e d a n t e se justificaba p o r la t e o r a , g e n e r a l m e n t e a d m i t i d a en E s p a a , d e q u e el castellano es el latn c o r r o m p i d o ; q u e , en c o n s e c u e n c i a , es lcito r e m o n t a r s e a la f u e n t e p r i m e r a , y r e s t a b l e c e r las p a l a b r a s en s u f o r m a primitiva; q u e si el v o c a b l o falta en e s p a o l , se p u e d e t o m a r d e la l e n g u a italiana, q u e h a c o n s e r v a d o ms c o m p l e t o q u e n i n g u n a o t r a el v o c a b u l a rio l a t i n o . Es, en e f e c t o , c u r i o s o q u e el c u l t i s t a n o b u s c a s u s a p o r t a c i o n e s en o t r a s l e n g u a s , lo q u e se explica en p a r t e p o r las r e l a c i o n e s e s t r e c h a s e x i s t e n t e s a la s a z n e n t r e E s p a a e Italia, c u y o i d i o m a era familiar p a r a la m a y o r p a r t e d e los e s p a o l e s cultos. Los h u m a n i s t a s h a b a n p r o p a g a d o e s t a idea, y v e m o s a Luis Vives, en 1531, r e c o m e n d a r a las l e n g u a s r o m a n c e s q u e r e c u r r a n al latn p a r a ser, a la v e z , m s p u r a s y m s ricas (32). Si a esta creencia d e los d o c t o s se a a d e el d e s e o d e singularid a d p o r afectacin d e e r u d i c i n , t e n e m o s suficientes r a z o n e s p a r a explicar el d e s e n v o l v i m i e n t o del c u l t i s m o .

N O T A S D E L C A P I T U L O XIV
(1) " . . . P o r ms que el rgido Gracian lo censure, juguete de la traza sutil que provechosa A r t e de Ingenio". Criticn, I. A l que leyere. en su mas

(2) "Nihil sub sol novum, nec valet quisquam dicere: Ecce hoc recens est: jam enim praecessit in saeculis quae fuerunt ante nos". (Ecclesiastes, 10). "Todo est ya en su punto, y el ser persona en el mayor: mas se requiere hoy para un sabio, que antiguamente para siete, e t c . . . . " (Orculo, 1 ) . " Q u e no se diga que yo no he dicho nada nuevo; la disposicin de las materias es nueva, etc...." (Pascal, V I I , 9, edic. Havet). "Todo est dicho; y se llega demasiado tarde despus de ms de siete mil aos que hay hombres, y piensan. Sobre lo )que concierne a las costumbres, lo ms hermoso y mejor ha sido arrebatado: no se ha hecho sino espigar entre los antiguos y entre los ms hbiles modernos". (La Bruyre, I, 1 ) . " I m Allgemeinen freilich haben die Weisen aller Zeiten immer das Selbe gesagt, und die Thoren, d. h. die unermeszliche Majoritt aller Zeiten haben immer das Selbe, nmlich das Cegenthe. gethan". (Schopenhauer, Aphorismen, Einleitvng, edic. Grisebach). (3) " E l extremo ingenio es acusado de locura, como el extremo defecto. Nada hay mejor que la mediocridad. Es la pluralidad la que ha establecido esto, que muerde a quien se escapa por cualquier cabo que s e a . . . " (Pascal, V I , 14). Esta doctrina del justo medio es la de Gracin (ver Criticn, I, 5 ) . Los casuistas espaoles, a quienes espritus simples consideran destructores voluntarios de la moral, sencillamente han cado en este gusto de la novedad y la sutileza que acabamos de sealar. (4) " E a (deca el Charlatn) tmense la honra los que no fueren guilas en el entender, que no tienen que atender. Que es esto?, ninguno se v a ? , nadie se mueve?" El caso fue que ninguno se dio por entendido, de desentendido, antes todos por muy entendedores, todos mostraron estimarse mucho, y concebir altamente de s " . Criticn, I I I , 4, p. 105. ( 5 ) The complete works of John Lyly... by M D C C C C I I ) , t. I, p. V I : "These volumes dead English writer with an acute sense of form, or if least with the first who made Englishmen feel that R. Warwich Bond M. A . (Oxford, in the first place with the earliest Pettie his model must be excepted at prose was an art."

(6) V e r tambin John Lyly amd Euphuism by Clarence Griffin Child (1894). Child cuenta en Euphues 241 aliteraciones transversales y 112 en Euphues and his England <Op. cit., p. 62). Ejemplo de aliteracin transversal: Although hetherto, Euphues, I have shrined thee in my heart fort a trustie friende, I will shunnne thee heerafter a s a trothles foe. (Bond, I, p. 233). (7) "Finally, we find his English comparatively pure. Considering the large infusin of foreing terms, the free coinage of Latinisms which the language was undergoing at this period, L y l y deserves the praise of conservatism. He has placed to his credit the acknowledgement that "English men desire to heare finer speach then the language will allow, p. 81, I. 1 7 ; and while himself striving to gratify this taste for fineness, does so without debasing the currency. It is remarkable how few of his words have passed out of use, how much more modera his diction seems than that of most of his contemporaries The explanation is, no doubt, partly that suggested by M r . Child, that works so famous

206

ADOLPHE COSTER

as Euphues, Arcadia, and the Bible exercise a very imoortant influence of the destiny of the words which they contain. A very few Latinisms not confined to him, have passed out of use". (Bond, op. cit., I , p. 128). (8) The Diall of Princes, Compiled by the reverende father in God, Don Anthony of Guevara, Bysshop of Guadix. Preacher and Cronicler of Charles the fyft Emperour of Rome. Englysshed oute of the Frenche, by Thomas North, seconde sonne of the Lorde North. Ryght necessary and pleasaunt, to all bentylmen and others whiche are louers of vertue. Anno 1557. Imprinted at Londn by Iohn Waylande. Cum privilegio, ad imprimendum solum septennium. El libro de Antonio de Guevara, Reloj de Principes, haba aparecido en Valladolid en 1529, y haba sido traducido al francs por Rene Berthaut con el ttulo Horloge des Princes, en 1 5 3 1 . L a obra de Pettie se intitula: A Petite Pallace of Pettie his pleasure: Containing many pretie Histories, by him set foorth in comely colours and most delyghtfully discoursed tamente los mismos procedimientos tcnicos que en L y l y , aplicados; por ejemplo, la aliteracin transversal: "Though nesse, that I for glory folowe no faythfulnesse". (Bond, (s. f.) - Se encuentran exacaunque menos sistemticamente vou for gayne flee no filthyp. 13).

(9) Tomo estas citas del estudio de G. Reynier sobre el Romn sentimental avant l' Astre (1908); cap. X I I I , Le Styie prcieux, ps. 331 y 333. M . Reynier no atribuye ninguna influencia en el desenvolvimiento del estilo precioso a Antonio Prez, de quien no habla Sin embargo, Prez, llegado a Francia en 1 5 9 1 , y bien recibido por Enrique I V , despus enviado a Inglaterra por tres aos, parece haber podido contribuir, por sus cartas latinas en particular, que presentan ejemplos notables de sutileza. Aqullas no fueron publicadas, es cierto, sino en 1631. Pero no es dudoso que corriesen manuscritas y que se las disputasen como despus las de Madame de Svign, tan pronto como llegaban al destinatario. Prez afirma que uno de sus secretarios era muy poco delicado en dar copias a terceros. ( V e r edic. de Ginebra, 1631, carta L X X X I , p. 892). (10) Esto lo ha demostrado bien M . L . P . Thomas en su estudio sobre Gngora le Gongorisme dans leurs rapports avec le Marinisme (1911). et

(11) L a historia de la prosa culta ha sido hecha con exactitud para la antigedad, con menor acierto para los tiempos modernos, por Eduardo Norden: Die Antike Kunstprosa vom VI Jahrhttndert V. Chr. bis in die Zeit der Renaissamde, 1898. (12) Ver Norden. Op. cit., I, p. 5; el pasaje de San Agustn est en Confe-

siones, V I , 3. (13) flautista C. Gracchus, cuando hablaba en pblico haca que escondido detrs de l. V e r Norden, Ibid., p. 57. le dieran el tono por un

(14) "Studiose audiebam disputantem in populo, tum rhetor non intentione qua debui, sed quasi explorans eius facundiam, utrum conveniret famae suae an maior minorve proflueret quam praedicabatur, et verbis eius suspendebar intentas, rerum autem incuriosus et contemptor astabam et delectabar suavitate sermonis". Norden menciona adems un pasaje (I, ps. 5 - 6 ) , donde Michel Psellos declara que leyendo los Sermones de S a a Gregorio Nazianceno quedbase prendado por la expresin, hasta el punto de no prestar atencin al sentido, y (II, p. 5 6 8 ) un juicio de Psellos sobre el mismo Padre. (15) (16) Citado por Norden, op. cit., I I , p. 6 5 1 . Dialogues sur V Eloquence, 1 7 1 8 , p. 224, C.

(17) San Ambrosio es citado con frecuencia en la Agudeza: " E s t a urgencia de lo conceptuoso es igual a la prosa y al verso. Qu fuera Agustino sin sus sutilezas, y Ambrosio sin sus ponderaciones?", I, p. 3 , "Sealo este (concepto) del suavsimo de

BALTASAR GRACIN

207

los Doctores a la Cordera de las Virgines. Fue (dice Ambrosio) su fervor sobre su edad: muchas mas sus virtudes que sus aos; y dira yo que su nombre de Cordera (que esto significa Ins) no fue nombre de mujer, sine orculo de Mrtir; profeca de su sacrificio: Fuit devotio supra aetatem; virtus supra naturam: ut mihi videatur non hominis haWisse nomen; sed oraculum Martyris, quod indicavit, quid esset futura..." I I , ps. 3-4. "Care San Ambrosio en el Bautista su nacimiento, y su muerte, hall que aquel fue por profecia, y esta por la verdad: exprimi luego la correlacin, y dijo: no s de que me admire mas, si de su prodigioso nacimiento, o si de su prodigiosa muerte? Con razn muri por la verdad, el que naci por profeca. Utrum quod mirobiliter natus sit: an quod mivabilius sit ocisus? Natus enim est in prophetia; in veritate peremptus est". I V . p. 13. " E l Gran Ambrosio, cuyo nombre bautiz misterioso sus escritos, siempre conceptuoso sobre elocuente, pero en el discurso de Santa Ins apasionado, contrapuso con grande artificio la pequeez de su cuerpo, a la grandeza de su espritu, la delicadeza virginal con la crueldad tirana. Hubo (dice) lugar en aquel tierno cuerpecito para tantas y tan grandes heridas? y lo que no tenia donde recibir los golpes del hierro, tuvo donde conseguir las coronas. A u n no sazonada para la pena, y ya madura para la vitoria: Fuitne, e t c . . . ' V , p. 22; X I I I , p. 8 1 ; X L V I I I , p. 296. "Ntese la diferencia que hay de un sermn de San Agustn, y del elegante Ambrosio, a una cansada alegora de Orgenes, y sus semejantes". L I , p. 3 1 1 ; L X I I , p. 374. (18) Dialogues sur V Eloquence, 1 7 1 8 , 219 B . V e r A . Rgnier, La latinit sermons de saint Augustin, 1886. (19) Citado por Norden, op. cit., p. 623. (20) " Q u fuera Agustino sin sus sutilezas?" Agudeza, I, p. 3. dans les

(21) " L a incompleja (agudeza) es un acto solo, pero con pluralidad de formalidades y de extremos, que terminan el artificio, que fundan la correlacin, como se muestra en esta ponderacin de aquel gran Padre, cuyo augusto nombre le corona por Rey de los ingenios. Nace Juan (dice Agustino) cuando los dias comienzan a menguar: nace Cristo cuando comienzan a crecer, para que se cumpla lo que el mismo Juan dijo: l conviene que crezca, y que yo mengue. Nascitur Ioannes cum dies inciperent minui; natus est ipse cum dies inciperent crescere; et praefiguraretur, quod ait idem ioannes, illum oportet crescere, me autem minui". Agudeza, I I I , ps. 11-12. (22) "Ponder S. Agustn el crecer del dia, al nacer el Sol de Justicia, y dijo: Crezca el dia temporal, cuando nace el dia eterno; acerquesenos el sol material, pues el Divino nace en la tierra: menguen los horrores de las tinieblas, al amanecer la verdadera l u z : Nec inmrito aucto iam adhinc die, hodie lux incrementum cepit; cum humano generi in hoc utique die vera lux venit. Die enim aeterno nascente, augmentum debuit dies temporalis accipere: defectionem sentiunt opera tenebrarum". Ibid., I V , p. 17. San Agustn es citado adems en la Agudeza: I V , p. 1 4 : " H i z o Agustino centro de su agudeza a aquella Seora, que lo fue de la sabidura infinita, y dijo: "Dignse el Verbo Eterno de trocar el seno del Padre por el sagrado virginal vientre de su Madre, y pas esta Seora de Esposa de un pobre Carpintero, a serlo del Arquitecto del cielo. Ex sinu Patris in uterum dignatur descender Matris, quae, dum desponsaretur fabro, coeli nupsit Architecto. Puso la correspondencia primero entre el seno del Padre y el de la Virgen Madre: y luego entre aquellos dos extremos de un Carpintero al Arquitecto Criador". V . p. 2 7 : comenta la frase de S. Agustn sobre Esteban: Qualis ibat ad amicos qui sic diligebat inimicos?" X X X I , p. 2 1 2 : aade algunos ornatos a su modelo; "El vitorioso nombre de Esteban, que significa corona, lo esmalt Agustino de los diamantes de las piedras, que le hirieron, y de los rubes de la sangre que le sacaron. Lapidatus a Iudaeis coronam meruit, tanquam suo sibi nomine positam, Stephanus enim Graece, Latine corona apellatur. Iam corone nomen habebat, et ideo palmam martirii suo nomine praeferebat".

208

ADOLPHE

COSTER

X X X I I I , p. 2 2 5 ; X X X V I , p. 244: " G r a n concepto el de San Agustn, ponderando la turbacin de Herodes, y de toda Ierusalen con la nueva del Rey verdadero. Que har, dice, el Tribunal del juicio, si asi atierra a los malos el pesebre? Quid erit Tribunal iudidantis, quando superbos Reges cuna terrebat Infantis?" L I , p. 311; L X I I , p. 374. (23) Camnocchiale Aristotlico O sia, Idea Dell' arguta et ingeniosa Elocutione che serve a tutta P Arte oratoria, lapidaria, et simblica, Esaminata Co Principii del divina Aristotele dal Cont D. Emanuele Tesauro Cavalier Gran Croce De Santi Mauritio, Et Lzaro. Quarta impressione, Accresciuta dall' Autore di due nuovi Trattati, cio, De Concetti Predicabili, Et Degli Emblemi, etc. In Roma, Spese di Guglielmo Hall Librar o nella Piazza di Pasquino M.DC.LXIV. (24) "nicamente el Poeta Telogo San Gregorio Nazianzeno, ornamento de la Iglesia Catlica en su Poema de la virginidad, hace argumento de la Fnix, a la inmortalidad de la pureza: Ut Phoenix, etc." Agudeza, X I I , p. 73. (25) Agudeza, X X I I I , p. 152. p. 551 (Hom. 3, in ep. 2 ad Thessal., c. 4, 62,

(26) Citado por Norden, op. cit., 485 Migne).

(27) " E n medio de eso, no pudo contenerse el auditorio sin prorrumpir de contado, primero en un alegre y bullicioso murmurio, muy parecido al que hacen las abejas al rededor de la colmena; despues en aclamaciones y en vtores descubiertos, arrojando hasta la bveda o artesonado de la Iglesia no solo las monteras y sombreros, sino que no falta quien diga se vieron tambin revolotear algunos bonetes". Fray Gerundio, I V , 4, p, 43 (dic. Lidforss, 1 8 8 5 ) . (28) tradendis " U t deambulanti studioso occurrant figurae disciplinis. I, p. 476, edic. de Baile, 1555. et quasi ingerant se oculis". De

(29) Los reyes de Espaa no se mostraban igualmente bien dispuestos para la Inquisicin fuera de la Pennsula. A s , Cristbal Surez de Figueroa pudo entablar contra la Inquisicin de Npoles una lucha en la que fu sostenido por Felipe I I . L a aventura de Antonio Prez prueba que el gobierno se serva de este tribunal como de un instrumento poltico. (30) V e r Menndez y Pelayo: Historia de las ideas estticas, I, 2, p. 44, nota.

(31) El primero conocido est en un volumen impreso en 1 5 2 0 . y ha sido publicado por E. Cotarelo (Revista de Archivos, octubre de 1902). (32) V i v e s dice de las lenguas romances "quas mxime expediret latino sermoni assuescere, tum ut eum ipsum et per ipsum eum artes omnes prob intelligerent, tum ut sermonem suum patrium ex illo velut aqua copiosius ex fonte derivata puriorem atque opulentiorem redderet". De tradendis disciplinis, edic. de Bale, 1 555, p. 463. Citado por Norden, op. cit., p. 780.

CAPITULO
El conceptismo y el cultismo

XV
antes de Gracin

espaoles

distincin t e r i c a q u e h e m o s e s t a b l e c i d o e n t r e el c o n c e p t i s m o y el c u l t i s m o es m u y difcil d e m a n t e n e r si se p a s a al d o m i n i o d e l o s h e c h o s , y si se i n t e n t a m a r c a r a l o s e s c r i t o r e s c o n u n a u o t r a d e e s t a s e t i q u e t a s . E n r e a l i d a d , e n t r a m b o s d e f e c t o s se u n e n a maravilla, y se r e s b a l a del u n o al o t r o n a t u r a l m e n t e . El c o n c e p t i s t a y el c u l t i s t a b u s c a n d i s t i n g u i r s e d e la m u l t i t u d p o r el p e n s a m i e n t o y p o r el estilo; el c u l t i s t a p r e t e n d e , a d e m s , c r e a r s e u n a l e n g u a p a r t i c u l a r y m o s t r a r s u e r u d i c i n ; el c o n c e p t i s t a p u e d e ser i g n o r a n t e ; el c u l t i s t a p r e t e n d e ser s a b i o . D e ello r e s u l t a q u e n o p u e d e ser c u l t i s t a q u i e n n o sea c o n c e p t i s t a . El c o n c e p t i s m o , c o m o se h a v i s t o , t i e n e orgenes a n t i g u o s : s e le e n c u e n t r a en p o t e n c i a en el p o e t a H e r r e r a , q u i e n d a y a la t e o ra: La o s c u r i d a d d i c e q u e p r o c e d e d e las c o s a s y d e la d o c t r i n a es a l a b a d a y t e n i d a en m u c h o e n t r e los q u e s a b e n . (1) Y en o t r a p a r t e : N o e n t i e n d e n q u e n i n g u n o p u e d e m e r e c e r la e s t i m a c i n d e n o b l e p o e t a , q u e fuese fcil a t o d o s y n o t u v i e s e e n c u b i e r t a m u c h a e r u d i c i n y c o n o c i m i e n t o d e cosas (2). T a c h a a s u s e n e m i g o s d e v u l g a r e s . S u s t e o r a s s o b r e la e r u d i c i n , s o b r e la existencia d e u n lenguaje p o t i c o y s o b r e el d e r e c h o al n e o l o g i s m o o al a r c a s m o , le c o n s t i t u y e n t a m b i n en p r e c u r s o r d e l o s c u l t i s t a s (3); s l o s u g u s t o n a t u r a l le i m p i d i c a e r en excesos reprobables. A d e m s , h e d e m o s t r a d o q u e s u influencia fu d e s p r e c i a b l e , y n o h u b i e r a p o d i d o ejercerse sino e n el m o m e n t o en q u e P a c h e c o p u b l i c la edicin d e s u s o b r a s , en 1619. A h o r a bien: el c o n c e p t i s m o h a b a n a c i d o y a y c o m e n z a b a a t r i u n f a r e n e s t a fecha. G r a c i n n o se p r e o c u p a b a d e H e r r e r a : s l o lo cita en la s e g u n d a r e d a c c i n d e s u Arte, y en f o r m a asaz d e s d e o s a : N i t o d o h a d e ser j o c o s o , ni t o d o a m o r o s o , q u e t a n t o s s o n e t o s a u n a s u n t o liviano, m s s e n 14

LA

210

ADOLPHE COSTER

t i d o s q u e e n t e n d i d o s , en el m i s m o P e t r a r c a , en el m i s m o H e r r e r a e m p a l a g a n (4). El p r i m e r a d e p t o s i s t e m t i c o del c o n c e p t i s m o fu, a lo q u e p a r e c e , un tal J u a n d e H o r o z c o , del cual, d e s g r a c i a d a m e n t e , falt a n d a t o s (5). G r a c i n n o le c o n o c a c u a n d o la p r i m e r a r e d a c c i n del Arte. M u y p o c o antes d e a p a r e c e r la s e g u n d a , escriba a s u a m i g o A n d r s , el 10 d e m a r z o d e 1647: Se dice q u e h a y un c i e r t o H o r o z c o , t a n a d m i r a b l e p o r sus e q u v o c o s , q u e h a s u p e r a d o a L e d e s m a . En e f e c t o : cita en la Agudeza, sin d a r el n o m b r e del a u t o r , u n e p i g r a m a d e H o r o z c o p u e s t o en b o c a d e u n a menina:
El galn que me quisiere, S i e m p r e me regalar, Porque del se m e d a r L o m i s m o que se me diere (6).

En s u Templo de la Fma, F r a y A n d r s Ferrer d e V a l d e c e b r o d i c e q u e el p r i m e r o q u e dio c u e r p o a los e q u v o c o s fu H o r o z c o , p e r o el p r i m e r o q u e les d i o alma fu J e r n i m o d e C n c e r y V e l a s c o (7). Gracin c o n o c i a s t e , sin d u d a , p o r la p u b l i c a c i n d e s u s o b r a s en 1651, p o r q u e lo m e n c i o n a en la s e g u n d a p a r t e del Criticn, aparecida en 1653: O y e r o n u n a m u y g u s t o s a z a m p o a , m s p o r t e n e r C n c e r la M u s a q u e la t o c a b a , a c a d a c o n c e p t o se le e q u i v o c a b a n las v o c e s (8). P e r o antes q u e l e s t el f a m o s o A l o n s o d e L e d e s m a ( 1 5 5 2 1623), q u e p a s a p o r ser el r e p r e s e n t a n t e m s c a r a c t e r i z a d o del c o n c e p t i s m o . U n o se q u e d a a s o m b r a d o , l e y e n d o las o b r a s d e e s t e versificador, d e la a p r o b a c i n universal q u e a c o m p a a s u s escrit o s . U n e s p r i t u serio y c u l t i v a d o c o m o el d e N i c o l s A n t o n i o le elogia g r a n d e m e n t e . S u s o b r a s a p a r e c i e r o n en t r e s p a r t e s , b a j o el t t u l o d e Conceptos espirituales, en 1600, 1606 y 1616, en M a d r i d . P u b l i c , a d e m s , Juegos de Nochebuena (1611), Monstro imaginado (1615), Epigramas y (jeroglficos (1625), y Eptome de la Vida de Christo en discursos metafricos (1629) (9). E s t e g e n t i l h o m b r e s e g o v i a n o h a b a s i d o d i s c p u l o d e los j e s u t a s . Al d e d i c a r la t e r c e r a p a r t e d e sus Conceptos a la d o c t a y s a n t a C o m p a a de Jess, recuerda, ms a reconocimiento de dis-

BALTASAR GRACIN

211

c p u l o q u e a o s t e n t a c i n d e a u t o r , q u e ha s i d o i n s t r u i d o p o r aqulla. Su d e v o c i n p o r la C o m p a a b a s t a b a p a r a r e c o m e n d a r l e a sus m i e m b r o s : G r a c i n le t i e n e en alta estima. Las o b r a s del d i v i n o L e d e s m a afirma s o n u n e q u v o c o c o n t i n u a d o . F u a d m i r a b l e en e s t e g n e r o d e i n v e n c i n , y prefiri ser el p r i m e r o en el m i s m o , q u e s e g u n d o en o t r o s (11). Y cita el pasaje s i g u i e n t e , c o m i e n z o d e u n r o m a n c e i n t i t u l a d o Testamento de Nuestro Seor: En una cama de campo estaba Cristo a la muerte, que en cama de campo nace, y en cama de campo muere. G r a c i n d e t i e n e a q u la cita d e los v e r s o s , q u e e n c u e n t r a a d m i r a b l e s , a a d i e n d o etc., lo q u e p r u e b a q u e las e s t r o f a s sig u i e n t e s n o le p a r e c a n inferiores a la p r i m e r a ; en e f e c t o , la s e gunda no merece menor honor: Es la cama tan angosta que revolverse no puede, pues para caber en ella, un pie sobre el otro tiene (12). A c a s o n o es intil explicar q u e la c a m a d e c a m p o d o n d e r e p o sa C r i s t o es la C r u z , y q u e , s e g n u n a t r a d i c i n r e s p e t a d a p o r p i n t o r e s y e s c u l t o r e s , J e s s t i e n e los pies c r u z a d o s el u n o s o b r e el o t r o (13), lo q u e d a lugar al e q u v o c o d e L e d e s m a . D e s p u s , C r i s t o h a c e t e s t a m e n t o a n t e J u a n c o m o n o t a r i o , q u e es i n s t i t u i d o e j e c u t o r t e s t a m e n t a r i o (esta p a l a b r a sirve p a r a r e c o r d a r la d e N u e v o T e s t a m e n t o ) ; lega sus b i e n e s a s u E s p o s a la Iglesia, c o m p r e n d i d o s l o s gananciales, e t c . G r a c i n m e n c i o n a t a m b i n c o n e n t u s i a s m o el s o n e t o A la c o n v e r s i n q u e h i z o el B. P a d r e Ignacio en la l a g u n a c o n u n p e c a d o r d e s h o n e s t o . En m e t f o r a d e u n a fragua (14): Vulcano cojo, herrero vizcano, si quieres ablandar un hierro helado de un pecador protervo y obstinado, saca tu fragua al medio del camino. Los fuelles de oracin sopla contino, hasta que enciendas un carbn tiznado,

212

ADOLPHE COSTER

que en fuego de lujuria se ha q u e m a d o , y es para fragua cual carbn d e pino. El hierro y el carbn (que es c u l p a , y h o m b r e ) trairs con las t e n a z a s d e paciencia a tu a m o r o s a y e n c e n d i d a fragua: Pide a J e s s el fuego d e su nombre, la y u n q u e y el martillo a su conciencia, y t sers h i s o p o p u e s t o en agua.

P e r o le t r a n s p o r t a , s o b r e t o d o , el p o e m a a San L o r e n z o . D e l e x t r a e estas r e d o n d i l l a s :
Esas encendidas barras q u e abrasan vuestras costillas, para t o d o s son parrillas y para vos frescas parras. Daris sabroso b o c a d o para la m e s a de D i o s , pues sois c r u d o para vos y para t o d o s a s a d o . . . (15)

E s t o es b a s t a n t e dice G r a c i n p a r a c o r o n a r d e laure ( a q u , n u e v o j u e g o d e v o c a b l o s s o b r e laurel y Laurencio) s u m u s a florida (16). El sistema d e L e d e s m a es m u y sencillo: e m p i e z a c o n u n a c o m p a r a c i n s u g e r i d a p o r algn a c c i d e n t e del a s u n t o : as, San Ignacio es c o j o , V u l c a n o lo fu t a m b i n , p e r o V u l c a n o es h e r r e r o , la ale g o r a d e u n a fragua e s t indicada; slo h a y q u e b u s c a r las cir c u n s t a n c i a s del t r a b a j o del h e r r e r o , q u e p o d r n c o n s t i t u i r r e p r e s e n t a c i o n e s alegricas d e las acciones d e San Ignacio: el h i e r r o es d u r o c o m o el p e c a d o r e m p e d e r n i d o (y la p a l a b r a h i e r r o q u e lo e x p r e s a h a c e e q u v o c o c o n la p a l a b r a y e r r o , falta); el p e c a d o r o s c u r e c i d o p o r s u falta es c o m p a r a d o al c a r b n a p a g a d o , q u e v o l v e r a e n c e n d e r el f u e g o del a m o r divino; e s t e fuego es el d e la fragua, a t i z a d o p o r el S a n t o ; en fin, s t e , m e d i o s u m e r g i d o en el e s t a n q u e , es c o m p a r a d o al h i s o p o en agua b e n d i t a . E s t a l t i m a imagen d e s d i c e u n p o c o del r e s t o d e la alegora, p e r o n o sera d e ella d e la q u e se m o s t r a r a m e n o s o r g u l l o s o . E s t a s m e t f o r a s c o n s t i t u y e n p r e c i s a m e n t e el coneepto; algunas v e c e s v a n e x p l i c a d a s al m a r g e n , del m i s m o m o d o q u e los t e x t o s

BALTASAR GRACIN

213

d e la S a g r a d a E s c r i t u r a se a n o t a n frente a los v e r s o s q u e a l u d e n a a q u l l o s . D a r u n e j e m p l o s a c a d o d e la s e g u n d a p a r t e d e l o s Conceptos:


A S. IOAN EVANGELISTA ANTE PORTAM LATINAM. ( 1 7 ) EN METFORA DE FRER PECES Concepto A p e s c a r se p u s o D i o s en el mar de G a l i l e a , y cuantos peces desea los saca d e d o s en d o s . U n o grande fuistes y dijo Pedro esta vez: q u se ha d e hacer deste p e z q u e m e p a r e c e el m a y o r ? R e s p o n d i o l e el p e s c a d o r , quirole p a r a guardar, y pues t a n t o ha de durar, frito q u e d a r mejor. Martirio. Sic vol eum manere vos, Excelencias del Evangelista Apstoles

A p e n a s se p u e d e c r e e r q u e s e m e j a n t e s c a n c i o n e s d e c i e g o h i cieran las delicias d e u n e s p r i t u t a n a v i s a d o c o m o G r a c i n , y , sin e m b a r g o , el h e c h o es p a t e n t e : G r a c i n l e y y g u a r d s u L e d e s m a , c o m o lo d e m u e s t r a n las citas alegadas. T a l v e z fu L e d e s m a q u i e n le h i z o c o n c e b i r el n o m b r e Andrenio. En e f e c t o : en l a t e r c e r a p a r t e d e l o s Conceptos h a y seis r o m a n c e s s o b r e la Desilusin, d o n d e se v e a u n a m a n t e m o s t r a r s e a m o r o s o y d e s p u s o l v i d a r p o r c o n s e j o del E n t e n d i m i e n t o y la R a z n . En el p r i m e r o , el p o e t a n o s p r e s e n t a en el Infierno d e a m o r el e n a m o r a d o A r d e n i o . La f o r m a c i n d e las d o s p a l a b r a s es anloga. A d e m s , v e s e al D e s e n g a o , en funcin d e alcalde, visitar el a l b e r g u e del E n g a o y d e s u m u j e r la M e n t i r a :
Esta es la venta del o por decirlo m s claro, cueva propia d e ladrones, p u e s viven t o d o s r o b a n d o (18). mundo,

E s t a p o s a d a del M u n d o r e c u e r d a el p e n l t i m o c a p t u l o d e l Criticn (19). En fin, la m s a b s u r d a d e las o b r a s d e L e d e s m a , el Monstro imaginado, c o m p u e s t a , c o m o d e c l a r a el a u t o r , e n la alegra

214

ADOLPHE COSTER

del C a r n a v a l ; esa inspida s a r t a d e e q u v o c o s q u e el a u t o r c r e y c o n v e n i e n t e a d v e r t i r era u n a b u f o n a d a , m a n i f i e s t a m e n t e i n s p i r a r o n a G r a c i n . V e m o s , p o r e j e m p l o , u n a p o e s a en la q u e el E c o r e s p o n d e a las p r e g u n t a s p o r u n a l e t r a del a l f a b e t o . G r a c i n h a c e a s i m i s m o h a b l a r al E c o , a u n q u e m s e s p i r i t u a l m e n t e . P o r o t r a p a r t e , la a d m i r a c i n p o r L e d e s m a e r a general. H a b a h a s t a i m i t a d o r e s , c o m o A l o n s o d e Bonilla, d e q u i e n G r a c i n n o h a b l a , p e r o al q u e L o p e d e V e g a , en las A p r o b a c i o n e s , n o le e s c a t i m a e l o g i o s . Bonilla e m p l e a a l g u n o s d e los p r o c e d i m i e n t o s d e L e d e s m a , p e r o c o n m e n o s t a l e n t o en la i n v e n c i n d e c o n c e p t o s ; c o m o l, usa con preferencia ritmos indgenas; no d e s d e c o m p o n e r canc i o n e s p a r a los n i o s d e las escuelas. El s i g u i e n t e s o n e t o c o m p r u e b a c m o Bonilla se sirvi d e r e c e t a s c o n c e p t i s t a s :
A C R I S T O D E S C O Y U N T A D O E N LA C R U Z

Soneto
El t i r a d o r d e b a r r a , q u e e s p r u d e n t e , h a c e a la p o s t r e el t i r o m s y e s t o s e v i o e n el b r a z o c u a n d o tir la d e su a m o r famoso; ardiente. poderoso

F o r m a r a el h o m b r e : t i r o fu v a l i e n t e , bajar a repararle prodigioso, m a s no f u e l d e s c e n d e r e l m s c o s t o s o , q u e a l fin f u tirando a cuesta abajo, aunque excelente. Al p o s t r e r o m o s t r f u e r z a excesiva,

el

h o m b r e d e la t i e r r a al

Cielo,

r o m p i e n d o de l a m u e r t e e l y u g o y l a z o . Y c o m o fu este t i r o cuesta arriba,

a Dios le cost p o r d a r l e v u e l o , que le qued d e s c o y u n t a d o e l b r a z o ( 2 0 ) .


tanto

C r i s t o d i s l o c n d o s e el b r a z o al l a n z a r la b a r r a n o es hallazgo trivial; c o m p a r a r a D i o s c o n u n a z o r q u e ase un A v e m a r i a , j u g a n d o c o n el s e n t i d o del v o c a b l o e s p a o l ave, n o d e n o t a m e n o s a b s u r d a i n g e n i o s i d a d . J z g u e s e p o r la c h a n z o n e t a s i g u i e n t e del m i s m o Bonilla:


CHANZONETA

Un azor que el Cielo enva en la tierra se ceb porque en la tierra hall carne de un Ave Mara.

BALTASAR GRACIN

215

Si el azor bello y ligero con tal ave no encontrara, tan ayuno se quedara
c o m o se e s t a b a primero. Pero la h a m b r e este da a la tierra le a b a t i , p o r q u e en la tierra hall carne d e un Ave M a r a . C u a n d o el azor es de raza no se mueve ni se a b a t e , si al valor de su quilate no c o r r e s p o n d e la caza: M a s a b a t i s e este da p o r los quilates q u e vio, en la p r e s a en quien hall carne de un Ave M a r a ( 2 1 ) .

E s t e d e p l o r a b l e j u e g o d e v o c a b l o s s o b r e el Ave Mara ser r e p r o d u c i d o , a l g u n o s a o s d e s p u s , p o r el f a m o s o H o r t e n s i o P a r a vicino e n u n o d e s u s p a n e g r i c o s , lo q u e p r u e b a q u e los r a s g o s espirituales d e Bonilla n o p a r e c i e r o n ridculos (22). L e d e s m a , c o m o Bonilla, n o c a y e n los e x c e s o s d e los c u l t i s tas: s i e m p r e r e s p e t la lengua; p e r o , d e s d e el p u n t o d e vista c o n c e p t i s t a , s u influencia fu c o n s i d e r a b l e y nefasta. Al p r e s e n t a r al l e c t o r la p r i m e r a p a r t e d e los Conceptos Espirituales, Fr. J u a n d e A r e n a s , p r i o r d e los a g u s t i n o s d e Segovia, r e c o m i e n d a a los p r e d i c a d o r e s q u e b u s q u e n a s u n t o s p a r a s u s s e r m o n e s en las p o e s a s d e L e d e s m a (23). E s t a invitacin fu e s c u c h a d a . U n o d e los p r e d i c a d o r e s m s c l e b r e s d e la p o c a , el P a d r e J e r n i m o d e Florencia (1565-1633), fu t i t u l a r d e la C o r t e p o r m s d e t r e i n t a a o s (24). Ya se e n c u e n t r a n en l r a s g o s d e c o n c e p t i s m o . P o r e j e m p l o , e n la o r a c i n f n e b r e d e Felipe III, p r o n u n c i a d a a n t e Felipe IV el d a 4 d e m a y o de 1 6 2 1 , n o p u e d e , a p e s a r del t o n o r a z o n a b l e d e s u d i s c u r s o , a b s t e n e r s e d e u n fro e q u v o c o s o b r e la p a l a b r a a b r o j o s , q u e , significando a la v e z u n a disciplina p a r t i c u l a r m e n t e c r u e l de q u e se servan c i e r t o s p e n i t e n t e s , y las p i e z a s d e h i e r r o q u e se e m p l e a n

216

ADOLPHE

COSTER

p a r a e m b a r a z a r el p a s o d e la caballera enemiga, se p r e s t a b a a u n d e t e s t a b l e e q u v o c o (25). G r a c i n le c o l m a d e elogios. Le llama el A m b r o s i o d e su siglo, el p r e d i c a d o r d e l o s Reyes y el Rey d e los p r e d i c a d o r e s , y se extasa a n t e el c o n c e p t o u n t a n t o a u d a z del P a d r e J e r n i m o , q u e h a c e d e la Virgen u n c o m p l e m e n t o d e la Santsima T r i n i d a d (26). El j e s u t a Florencia, c o m o L e d e s m a , se c o n t e n t c o n ser c o n c e p t i s t a ; r e s p e t el v o c a b u l a r i o y la sintaxis del i d i o m a castellan o (27). O t r o p r e d i c a d o r d e la C o r t e a a d i a e s t a c u a l i d a d la d e cultista: fu F r a y H o r t e n s i o Flix Paravicino y A r t e a g a , t r i n i t a r i o d e s c a l z o . N a c i d o en M a d r i d en 1580, fu en 1616 p r e d i c a d o r del Rey, c a r g o q u e o c u p d u r a n t e veintisiete a o s h a s t a s u m u e r t e a c a e c i d a el 12 d e d i c i e m b r e d e 1633. G e n i o p r e c o z , Paravicino fu p o e t a p r o n t o (28); se c o n s e r v a n s u s v e r s o s , p u b l i c a d o s d e s p u s d e s u m u e r t e (29), en 1 6 4 1 . V e s e en ellos q u e d e s i e m p r e h a b a sacrificado sus o c i o s al c o n c e p t i s m o ; se e n c u e n t r a n en e s t a c o l e c c i n d o s c o m p o s i c i o n e s s o b r e el m a r t i r i o d e San E s t e b a n , u n a d e j u v e n t u d , o t r a escrita m s t a r d e , p o r q u e se le a c u s a b a d e n o ser el a u t o r d e la p r i m e r a ; s t a es y a u n f u e g o g r a n e a d o d e e q u v o c o s s o b r e la p a l a b r a p i e d r a , q u e se le ofreca d e p r o p s i t o , y a q u e el S a n t o fu l a p i d a d o . La e s t r o f a siguiente d a i d e a d e e s t a singular c o m p o s i c i n :
Lino sois martirizado d e q u e D i o s vestir se suele. y pone vindoos mojado piedras p o r q u e no se vuele un lienzo tan bien l a v a d o .

La l t i m a d e las c u a r e n t a y o c h o e s t r o f a s c o n c l u y e mente:
A otro m u n d o habis llegado; del Per, rico en las venas, otra piedra habis hallado, y y o , con las que he tirado, aun t e n g o las m a n o s llenas.

digna-

Y, en e f e c t o , p o d e m o s c r e e r q u e tena en reserva b u e n a p r o visin d e e s t o s j u e g o s d e v o c a b l o s d e t e s t a b l e s , o, p a r a h a b l a r c o m o l, le q u e d a b a m s d e u n a p i e d r a en el costal.

BALTASAR GRACIN

217

E s t e p o e t a e x u b e r a n t e t u v o a m i s t a d , c o m o se h a v i s t o , c o n el c l e b r e G r e c o , q u e h a b a p a s a d o del c o l o r i d o m s r i c o a la m a y o r indigencia, y d e la a m p l i t u d d e f o r m a s a la s e q u e d a d y la rigidez. Paravicino le e n d e r e z t r e s s o n e t o s , en l o s cuales reina el m s p u r o y o b s c u r o c o n c e p t i s m o . El m s c u r i o s o lo c o m p u s o p a r a a g r a d e c e r al p i n t o r el magnfico r e t r a t o q u e le h i z o . O f r e c e el i n t e r s d e e s t a r f e c h a d o , p u e s P a r a v i c i n o d e c l a r a q u e a la s a z n contaba veintinueve aos de edad. Estos versos datan, p o r t a n t o , d e 1609. H e l o s a q u :
AL... G R I E G O EN UN RETRATO QUE HIZO DEL A U T O R . Soneto

Divino Griego, de tu obrar, no admira que en la imagen exceda al ser el arte, sino que della el cielo, por templarte, la vida deuda a tu pincel retira. No el Sol sus rayos por su esfera gira, como en tus lienzos, basta el empearte, en amagos de Dios, entre a la parte naturaleza que vencer se mira. Emulo de Prometeo en un retrato, no afectes lumbre, el hurto vital deja, que hasta mi alma a tanto ser ayuda. Y contra veinte y nueve aos de trato, entre tu mano y la de Dios, perpleja, cul es el cuerpo en que ha de vivir duda (30). La fecha d e e s t e s o n e t o ofrece c o n s i d e r a b l e i n t e r s . As, en 1609 se e n c u e n t r a y a r e u n i d o t o d o c u a n t o c a r a c t e r i z a , n o solam e n t e al c o n c e p t i s m o , sino t a m b i n al c u l t i s m o : o b s c u r i d a d , e r u dicin, sintaxis a n o r m a l , h i p r b a t o n , n e o l o g i s m o s . El e m p l e o d e a d m i r a en s e n t i d o n e u t r o , la c o n s t r u c c i n e m p e a r t e e n t r e , son procedimientos enteramente cultistas. Los mismos defectos h a l l a m o s en el s o n e t o q u e Paravicino dirige al G r e c o a p r o p s i t o del m a u s o l e o q u e h a b a c o n s t r u i d o en T o l e d o p a r a las h o n r a s f n e b r e s d e la reina M a r g a r i t a d e A u s t r i a , fallecida el 3 d e o c t u b r e d e 1611. El j u e g o d e v o c a b l o s e n t r e M a r g a r i t a y Piedra fina, el m i s m o e m p l e o del v e r b o a d m i r a r , s e a l a d o m s a r r i b a , m e r e c e n ser n o t a d o s (31). Paravicino i n t r o d u j o e s t e estilo en la p r e d i c a c i n , a c a s o p o r -

ADOLPHE

COSTER

q u e l o d b i l d e su v o z le i m p e d a g r a n d e s e f e c t o s o r a t o r i o s ; le p a r e c i m s c m o d o y m e n o s f a t i g o s o c a u t i v a r al a u d i t o r i o c o n sutiles j u e g o s d e p a l a b r a s o enigmas (32). N o s i e m p r e c e d i a este d e s e o , y se p u e d e citar, p o r e j e m p l o , el p a n e g r i c o d e Fray S i m n d e Rojas, c o n f e s o r d e la Reina y Provincial d e los t r i n i t a r i o s , q u e p r o n u n c i el 12 d e o c t u b r e d e 1624, c o m o casi i n d e m n e d e e s t o s d e f e c t o s . Sin e m b a r g o , e n c o n t r a m o s u n c o n c e p t o r i d c u l o : el p r e d i c a d o r refiere q u e S i m n , al nacer, era m u d o ; d e s p u s , a la vista del i n c e n d i o d e s u a p o s e n t o , a r r a n c a h a b l a r , y sus p r i m e r a s p a l a b r a s f u e r o n : Ave Mara. Paravicino a p r o v e c h a la p a l a b r a Ave y la i n t e r p r e t a a la m a n e r a d e A l o n s o d e Bonilla: Ya d e la b o c a d e P l a t n m i e n t e n , d e la d e A m b r o s i o (con m s r a z n divino) c u e n t a n q u e e n t r a b a n a ella a l a b r a r la savia del cielo las abejas. P e r o d e la d e S i m n salen A v e s , y esas M a r a s : n u e v o panal d e miel, n u n c a c o n m s rigor virgen, p o r q u e Aves M a r a s slo salen d e la b o c a d e G a b r i e l (si dijsemos) en s u virilidad, p e r o d e la d e S i m n en s u infancia (33). G r a c i n le c o n s i d e r a c o m o m o d e l o , en el m i s m o r a n g o q u e G n g o r a : R e u n i d i c e l a i n g e n i o s i d a d d e p e n s a m i e n t o a la o r i g i n a l i d a d d e e x p r e s i n : es m s a d m i r a b l e q u e i m i t a b l e . L o q u e m o t i v a este e n t u s i a s m o es u n pasaje d e u n s e r m n d e P a r a v i c i n o s o b r e la Visitacin, d o n d e a l g u n o s v e r s o s d e Manilius van t r a s p u e s t o s a lo d i v i n o . El p o e t a l a t i n o r e c u e r d a la a v e n t u r a del a r q u e r o A l c o n , p a d r e d e u n o d e los A r g o n a u t a s , q u e , v i e n d o a s u hijo d o r m i d o a p r i s i o n a d o p o r u n a s e r p i e n t e , t u v o el v a l o r y la pericia d e m a t a r al reptil sin r o z a r al j o v e n :
Ars erat esse patrem: vicit natura periclum. Et pariter j u v e n e m s o m n o q u e a c m o r t e levavit ( 3 4 ) ,

a a d e Manilius. P a r a v i c i n o c o m p a r a al Bautista, d o r m i d o en el s e n o d e s u m a d r e y l i g a d o p o r el p e c a d o original, c o n el hijo d e A l c o n a p r i s i o n a d o p o r la s e r p i e n t e . M o v i d a p o r el a m o r m a t e r n a l , M a r a se a c e r c a y m a t a al reptil, imagen del p e c a d o . El n i o se d e s p i e r t a al r u i d o : Exultavit infans in gaudio in tero suo (35). E s t e f r a g m e n t o p e r m i t e f o r m a r s e cabal idea del estilo d e Paravicino, modelo acabado de conceptismo y de cultismo. Gracin, q u e g u s t a d e sus v e r s o s casi t a n t o c o m o d e s u p r o s a (36), n o cesa d e llamarle c o n c e p t i s t a y c u l t i s t a : i n g e n i o s o y c u l t o ; p e r o aplica

BALTASAR

GRACIN

219

c o n p r e f e r e n c i a el e p t e t o c u l t o y a d m i r a en l, s o b r e t o d o , la e s t r u c t u r a del e s t i l o . E s t a n u e v a m a n e r a d e p r e d i c a r n o dej d e l e v a n t a r p r o t e s t a s , d e las cuales Paravicino m i s m o c o n s e r v el e c o . En la d e d i c a t o r i a al C a r d e n a l - I n f a n t e del p a n e g r i c o d e M a r g a r i t a d e A u s t r i a se vanagloria d e h a b e r d e s c u b i e r t o u n n u e v o estilo, y se c o m p a r a a C o l n , d e s c u b r i d o r d e u n n u e v o m u n d o ; p e r o se d u e l e d e las crticas q u e le a c u s a n d e c r e a r u n a lengua n u e v a q u e n a d a t i e n e q u e v e r c o n la e s p a o l a (37). E s t a s c e n s u r a s n o i m p i d i e r o n en m o d o a l g u n o s u x i t o definit i v o , y d u r a n t e un siglo s u s p r o c e d i m i e n t o s f u e r o n ley en la c t e d r a s a g r a d a e s p a o l a . En vida, los m i s m o s a d v e r s a r i o s d e G n g o r a le c u b r i e r o n d e flores. As, L o p e d e V e g a lo c e l e b r a en el Laurel de Apolo (39), y le d e d i c u n a larga elega c u a n d o m u r i . A c a s o c a b r a a a d i r a e s t a gloria fastidiosa la d e h a b e r s i d o n o s l o el rival, sino el i n s p i r a d o r d e G n g o r a . El elogio d e la p r o s a d e Paravicino p o r G r a c i n p a r e c e a u t o r i z a r e s t a h i p t e sis (40); p e r o , c o m o a n t e s h e i n d i c a d o , es o c i o s o a v e r i g u a r q u i n fu el p r i m e r o , en a l g u n o s a o s , en c u l t i v a r esta f o r m a n u e v a , y n o d e b e m o s v e r e n e s t a e x p l o s i n del estilo c u l t i s t a o t r a c o s a q u e la s u p u r a c i n d e fuerzas l a t e n t e s q u e se m a n i f e s t a r o n s i m u l t n e a m e n t e en diversas p a r t e s . Las relaciones e n t r e los d o s i n n o v a d o r e s f u e r o n , p o r lo d e m s , m u y e s t r e c h a s : P a r a v i c i n o d e d i c a G n g o r a u n Himno al amanecer, y el s o n e t o siguiente: Ya que obediente, o a interior respeto, o entera admiracin venera mudo, Crdoba, cuanto atenta a usurpar pudo, sed ma estudiosa a tu mayor sujeto. Recibe para el tan leve efeto de gratitud, como este acento rudo, de quien aceros ya colg, y escudo, siervo, sino del ocio, del secreto. De cisnes jams vistos, genio oculto las plumas pareci, si bien menores stas, cual breve arroyo a largo ro. Rinda pues al mayor, el menor cuito, y en grata niebla, en pompa igual de olores tus aras cubra ofrecimiento mo (41).

220

ADOLPHE

COSTER

N o se podra concluir de estos versos que Paravicino reconoci en Gngora ya un discpulo, ya un imitador; le trata, ante t o d o , como rival afortunado. En cambio, hay que considerar como inspirador de Gngora a Luis Carrillo y Sotomayor (1583-1610), poeta joven fallecido a los treinta y seis aos de edad, que nos ha dejado cincuenta sonetos publicados despus de su muerte? (42). Esto equivaldra a interpretar de modo abusivo el juicio de Gracin sobre aqul, que leemos en la Agudeza: le llama, en efecto, el primer cultista de Espaa, y como precursor le menciona de nuevo cuando trata del estilo adornado, que tiene ms de ingenioso que de juicioso, y se refiere a la frase destacada, a la expresin florida (43). Declara que el maestro incuestionable en este gnero es Gngora, pero le precedieron Apuleyo y Carrillo. Nada mejor para juzgar el talento de Carrillo que el soneto que sigue, estimado por Gracin como obra maestra porque encuentra en l reunidas la elevacin de estilo y la alteza de pensamiento (44):
Pues servs a un perdido, y tan dejadme pensamientos desdichados, basten los p a s o s por mi mal a n d a d o s , basten los p a s o s por mi mal p e r d i d o s . Q u e o s a d o s me queris, a do atrevidos m o n t e s altos ponis de mis c u i d a d o s ? M i r a d vuestros iguales fulminados, mirad los robles de su piel vestidos. D a n vida a mi m e d i a n o p e n s a m i e n t o , el ver un pino, y una fuente clara en esta s o l e d a d que el alma adora. El rbol t i e m b l a al p r o c e l o s o v i e n t o , corrida el a g u a de humildad no para que el alto t e m e , y el h u m i l d e llora. perdidos

Seguramente Carrillo es cultista, pero incompleto; entre l y Gngora la diferencia es considerable: Carrillo emplea una sintaxis contraria al genio de la lengua, pero apenas innova en el vocabulario; en este punto se acerca a Paravicino. Parece, pues, aventurado hacerle responsable de los excesos de Gngora, sobre el cual apenas tuvo tiempo de ejercer influencia. Pero, si se reflexiona en que las obras de Carrillo fueron publicadas en 1611, y,

BALTASAR

GRACIN

221

p o r c o n s i g u i e n t e , s o n a n t e r i o r e s a las Soledades y al Polifemo, l o s d o s p o e m a s v e r d a d e r a m e n t e cultistas d e G n g o r a , y q u e las o b r a s d e Paravicino n o lo f u e r o n h a s t a 1 6 4 1 , se c o m p r e n d e q u e p a r a G r a c i n , Carrillo t i e n e p r i o r i d a d (45). G n g o r a r e p r e s e n t a , en fin, j u s t a m e n t e lo q u e el c u l t i s m o t i e ne de ms carasterstico y enfadoso. Latinismos, imgenes extrao r d i n a r i a s , enigmas tales, q u e sus p o e s a s , a u n en vida del a u t o r , p r e c i s a b a n c o m e n t a r i s t a s ; h e a q u lo q u e s i e m p r e q u e d a r l i g a d o a s u m e m o r i a , en perjuicio d e los v e r s o s e x q u i s i t o s , p i n t o r e s c o s e i n g e n i o s o s q u e p r o d i g en la p r i m e r a e t a p a d e s u c a r r e r a . G r a c i n lo t o m a r p o r m o d e l o i n i m i t a b l e en la Agudeza. Le cita s e s e n t a y c u a t r o veces, s i e m p r e c o n los m a y o r e s elogios: Este p o e t a c u l t o a f i r m a fu u n cisne en los c o n c e n t o s , u n guila en los c o n c e p t o s , e m i n e n t e en t o d a s u e r t e d e a g u d e z a (46). N o o b s t a n t e , p u e d e sealarse q u e G r a c i n n o e s c o g i los t r o z o s m s g o n g o r i n o s de este poeta. Menciona con particular admiracin su comedia tit u l a d a Isabela, q u e d a t a d e 1613, y varias v e c e s . C u a n t o al Polifemo y a las Soledades, m o d e l o s definitivos del estilo c u l t o , s l o l o s a l u d e d o s v e c e s , la p r i m e r a p a r a citar e s t o s v e r s o s del Polifemo:
L o s b u e y e s a su albergue reduca p i s a n d o la d u d o s a luz del da (37);

la s e g u n d a , c u a n d o e n u m e r a los e s c r i t o r e s m e r e c e d o r e s d e a t e n c i n p o r s u sutileza: V e n g a m o s d i c e al estilo a l i a d o , q u e t i e n e m s d e ingenio q u e d e j u i c i o , a t i e n d e a la frase r e l e v a n t e , al m o d o d e decir florido: fu Fnix del, n o t a n t o p o r p r i m e r o , p u e s y a en el latn A p u l e y o , y en el e s p a o l d o n Luis Carrillo, lo plat i c a r o n , c u a n t o p o r q u e lo r e m o n t a s u m a y o r p u n t o , d o n Luis d e G n g o r a , e s p e c i a l m e n t e en s u Polifemo y Soledades. E s t e m i s m o pasaje p a r e c e c o n t e n e r cierta reserva s o b r e tales elogios; en e f e c t o , a c u s a a l o s necios i m i t a d o r e s d e G n g o r a d e c o n t e n t a r s e c o n t o m a r l e algunas p a l a b r a s s o n o r a s o algunas frases e x t r a o r d i n a r i a s , y d e h a c e r c o m o los c o r t e s a n o s q u e , p a r a i m i t a r a c i e r t o r e y d e Npoles, le t o m a r o n el d e f e c t o d e t o r c e r la b o c a . P o d r a h a b e r a q u u n a crtica disfrazada, a la cual s i e m p r e es b u e n o a t e n e r s e r e s p e c t o d e u n e s p r i t u t a n sutil y e n g a o s o c o m o G r a c i n (48). El t r i u n f o d e la n u e v a escuela fu, c o m o es s a b i d o , irresistible;

222

A D O L P H E COSTER

los m e j o r e s ingenios, q u e se l a n z a r o n c o n t r a los r e f o r m a d o r e s , a c a b a r o n p o r ser a r r o l l a d o s p o r el t o r r e n t e , lo q u e p r u e b a c u a n p o c o s t e x i t o c o n t u v o a las p e r s o n a s . Q u e v e d o y L o p e d e V e g a , q u e les d i s t i n g u i e r o n p o r s u a r d o r en la l u c h a c o n t r a el c u l t i s m o , n o q u e d a r o n t a n i n m u n e s c o m o ellos crean d e los e r r o r e s q u e c e n suraban. Q u e v e d o r e c i b e en la Agudeza el elogio d e h a b e r s i d o el i n v e n t r d e los e q u v o c o s c o n t i n u o s ; G r a c i n a d m i r a m u c h o s u finura, y le i n c l u y e e n t r e los c o n c e p t i s t a s , m a s n o e n t r e los cultistas; la c a u s t i c i d a d d e s u i n g e n i o , s u v e r b o i n a g o t a b l e , le e n c a n t a n y s u b y u g a n , p e r o c o m p a r a sus o b r a s a las hojas del t a b a c o , q u e s o n m s viciosas q u e p r o v e c h o s a s . El lxico e n d i a b l a d o d e sus j c a r a s le s e d u c e h a s t a el p u n t o d e c i t a r u n largo pasaje d e la Relacin que hace un jaque de s y de otros, y a l u d e a la d e Marica en el Hospital en u n p r r a f o del Criticn (49). C u a n t o a L o p e d e Vega, le cita f r e c u e n t e m e n t e c o n elogio y l o c o l o c a sin vacilar e n t r e los c o n c e p t i s t a s ; le c e n s u r a s u estilo p o c o r e a l z a d o , p e r o s u p l i d o c o n la valenta del c o n c e p t o , q u e e s lo principal (50).

NOTAS AL CAPITULO XV
(1) Anotaciones a Garcilaso, p. 127. p. 86. V e r Adolfo Coster, Fernando de Herrera.

(2) Respuesta a Prete Jacopin, 1908, p. 298, nota. (3) (4) Ibidem, Agudeza, p. 299. LXIII. p. 375.

( 5 ) Nicols Antonio cita dos personajes de este nombre: el uno, Juan Horozco, el otro Juan de Horozco y Covarrubias. No se puede referir al primero, docto profesor de Derecho en Salamanca en la primera mitad del siglo XVI. El segundo, despus de haber sido cannigo en Segovia y arcediano de Cullar, fu nombrado obispo de Agrigento; puesto en justicia en Roma a consecuencia de altercados con su clero, despus absuelto, obtuvo de Clemente V I I y de Felipe I I I licencia para no volver a Girgenti, y fu en 1605 obispo de Guadix, donde muri tres aos despus. Es autor de Emblemas morales, prosa y verso, publicados en Segovia en 1589 (reimpresos en l591 y 1604) y reeditados en Girgenti en 1601 en traduccin latina bajo el ttulo Symbola sacra ad Clementem VIII P. M. No parece que haya de identificarse con el protagonista del conceptismo. Alonso de Ledesma, de quien luego hablaremos, fu tambin natural de Segovia. (6) "Deste genero son los equvocos; muy celebrado este que por mote lo dijo una menina de la Reina, en aquella usada, ingeniosa recreacin de Palacio. El galan, etc...." Agudeza, I I I , p. 9. Castro, en B . A . E., t. X I I I , ps. L X X - L X X I , da este epigrama, y otro y un retrato como de Horozco, sin indicar de dnde ha tomado estos datos. D e l tomo el juicio de F r . Andrs Ferrer de Valdecebro. (Ibidem). (7) Nicols Antonio dice de l : " D . Hieronymus Cncer, aetate nostra in jocis larmine pangendis atque fundendis, reliquaque poeticae facultatis laude pares habuit paucos, Matriti in curia degens, praecipue ejus, qui ante non multos annos placere coepit hodieque ludiera mxime in re summa cum voluptate auribus excipitur, aequivocorum, ut appellam, vocabulorum usus: quo in genere cum paucissimis contendere, reliquos omnes superare visus fuit. Mtrica hujus opera urbanitate et facetiis pleba viderunt Iucem Matriti sub hox titulo: Obras de D. Gernimo Canter. Anno 1651, in-4 Comoedias quasdam una cum alus Hieronymus actibus inter se, ut in orem ivit ultimi hujus temporis, distributis laudabiliter scripsit. Matriti obiit Septembri mease M D C L V " . (Jernimo Cancer y Velasco naci en BarbastroHuesca. Trata de l Latassa en B . N . E. A . , t. I I I , art. 158, p. 224. Por el tiempo en que vivi y por razn de paisanaje, seguramente le conoci Gracin personalmente. N. del T.) (8) Criticn, II, 1, p. 92.

( 9 ) Cito por las ediciones siguientes: Conceptos Espirituales de Alonso de Ledesma, natural de Segovia. Dirigidos a nuestra Seora de la Fuenciscla. con licencia y privilegio. En Madrid, En la Imprenta Real. Ao 1609. Vendese en casa de Pedro de la Torre. Segunda Parte de los conceptos Espirituales, y

224

ADOLPHE COSTER

Morales. Compuesta por Alonso de Ledesma, natural de Segovia. Dirigida a don Pedro de Castro, Conde de Lemos, Marques de Saria, Presidente de Indias. Ao 1607. En Barcelona. En la Imprenta de Jaime Cendrat, A costa de Juan Simn. En 8., de 383 pginas. Tercera Parte de Conceptos espirituales. Con las obras hechas a la Beatificacin del glorioso Patriarca Ignacio de Loyola, fundador de la Compaa de Iesus, para el Colegio de la Ciudad de Segovia. Dirigido a la misma sagrada, y doctissima Religin. Compuesto por Alonso de Ledesma, natural de Segovia. Ao 1612. Con licencia del Ordinario. En Lrida, por Luis Manescal, mercader de Libros. En 8. de 154 fols. Romancero y Monstro imaginado. Compuesto, por Alonso de Ledesma. Dirigido a Pedro de Tapia del Consejo Real, y de la general, y suprema Inquisicin, Ao 1616. Con licencia del ordinario. Impresso en Lrida, por Luis Manescal mercader de Libros. En 8. No he podido ver los Epigramas y Geroglificos a la Vida de Christo, festividades de nuestra Seora, Excelencias de Sanctos y grandezas de Segovia, Madrid, 1625, ni el Epitome de la Vida de Christo en discursos metafricos, Segovia, 1629, que seala Nicols Antonio, quien cita de la primera parte de los Conceptos ediciones de Madrid, 1600, 1625, 1629, en 8.; de Barcelona, 16O5, en 8., y 1612: de la segunda, una edicin de Madrid, 1606; de la tercera, una edicin de Madrid, 1616. D e los Juegos de Noche buena indica una edicin de Barcelona, 1 6 1 1 , y otra de Madrid, 1 6 1 3 ; y del Monstro imaginado una edicin de Madrid, 1616. H e aqu cmo habla de L e desma: "Poeta elegans et argutus, res, praesertim sacras, Hispanis versibus brevioribus luculenter et ingenise admodum pertractavit, meritus in re mtrica, quod v i x uni aut alteri ex nostris contigit, Divini cognomentum. Metaphoricis inventionibus genio quodam singularique felicitate mancipavit animum; docilis ubique, et accintus quodcumque argumentum per verba non unius significationis, quo genere Hispanus sermo plurimum viget (Homonyma Graeci dicunt) acute ac suaviter mirifica legentium delectatione et lubentia describere, singularem fere idiomatis nostri gratiam affectatione ipsa frequentis perpet u a e q u e usurpationis, quae felicissime jam et alus cessit, inculcans pariter et commendans". (11) " S o n las obras del divino Ledesma un equivoco continuado. F u e plausible en este genio, y quiso mas ser primero en l, que segundo en otros. Estremado fue este: En una cama de campo, etc...." Agudeza, X X X I I I , p. 223. (12) (13) (14) (15) Conceptos espirituales, Madrid, 1609, p. 83.

Velzquez, cuando pint su gran Cristo no respet esta tradicin. Conceptos, tercera parte, Lrida, 1612, fol. 137 recto. parte, Madrid, 1609, ps. 248-252.

Ibidem, primera

(16) "Pero entre todos el Poema al Laurel de la vencedora Huesca su dichosa patria, bast a laurear su florida M u s a " . Agudeza, X X X I I I , ps. 223-224. (17) (18) Conceptos, Romancero tercera parte, Lrida, 1612, f. 69 v. y Monstro imaginado. Lrida, 1616, p. 372.

(19) Criticn, I I , 10, p. 142. Doy como ejemplo del Monstro el "Prologo de b u r l a s " : "Este librillo de triperas (ocioso Lector de artes) te saco a luz de linterna, cuenta sus hojas de espada, mira sus captulos de Provincia, lee sus escritos de meln, nota sus cotas de malla, pasa su tabla de manteles, y aceta este don de la Cartuja. V a l e . . . L o que tu quisieres". Sin embargo, realzo esta idea potica en el Romancero que precede; Dirigindose a la Muerte, que se ha llevado a la reina Mara de Austria, dice: " F u pjaro que en el suelo Estim en crcel estrecha, - Pero rompi vuestra flecha S u jaula, y volse al cielo".

BALTASAR (20) (21) Peregrinos Ibidem, fol. pensamientos, 10 v.

GRACIN

225

fol. 2 verso.

(22) He visto de Bonilla las obras siguientes: Peregrinos Pensamien- tos, de Mysterios Di- vinos, en varios Versos, y Glosas dificultosas. Compuestos por Alonso de Bonilla, natural de la Ciudad de Baeza. Dirigidos a la Perso- na de Iesu Christo Redentor, Dios nuestro. Con Privilegio. Impresso en Baeza, por Pedro de la Cuesta este presente Ao. 1614. Aprobacin de Juan de Dicastillo. del Colegio de los Jesutas de Madrid, 5 septiembre 1612. Privilegio Real, Aranjuez, 4 mayo 1613. En 8 . 0 , de III, ms 227 ms X I fols. Nuevo Iardin de Flores Di- vinas, en que se halla- r variedad de pensamientos peregrinos, Compuesto por Alonso de Bonilla, vecino de la Ciudad de Baeza. A Don Pedro Fernandez Castro, Conde de Lemos, Andrade, y Villalva Marques de Sarria; del Consejo de Estado. Presidente de Italia, etc. Ao (escudo) 1617. Con Privilegio: En Baeza, por Pedro de la Cuesta. Pequeo in 8. de V I I I ms 431 ms V fols.; Aprobacin de Lope de Vega Carpi, Madrid, 6 noviembre 1616. Tasa del 18 de julio 1617. Prlogo. En las Advertencias que siguen, Bonilla dice: "Repare el Lector en un Romance que est a 140 fojas, que en componerlo, y consultado, gast un aa de tiempo; tiene ciento y trece coplas. (Este romance trata de la Trinidad del modo ms abstracto). "Nombres Y Atributos de la impecable Seora Nuestra. En Octavas. Con otras rimas a diversos Assumptos, y Glosas difciles. Por Alonso de Bonilla. Dirigido Al Excelentissimo Seor Don Gaspar de Guzman, Conde de Olivares. Ao (escudo) 1624. Con Privilegio. Impresso en Baeza, por Pedro de la Cuesta". En la pg. 203 acaba la obra; despus viene otra coleccin con un Aviso al Lector y ttulo: "Siguense algunas obras que tratan de la Inmaculada Concepcin de la siempre Virgen Maria, Madre de Dios Hombre, y Reyna de Cielos, y tierra", con paginacin distinta. El ejemplar de la B. N. M. acaba en la hoja 128, pero faltan pginas. Lope de Vega firma la Aprobacin, y adems escribe un "Prlogo de Lope de Vega Carpi al lector", muy elogioso para el Autor. (23) "As habr servido esta diligencia de advertir a los Predicadores que le leyeren, no pasen de paso, sino que reparen y tanteen todos sus dichos, y hallaran muchos conceptos no predicados, como los que agora se escriben (pues el Autor no es predicador), si no para predicar, que cayendo en hombres versados en la Escritura, los sabrn acompaar con tales lugares, y tan a proposito, que sean muy agradables al auditorio, con cuyos sanetes abrirn la gana tan perdida, y apetito tan postrado a las cosas Divinas, engolosinndole con las curiosidades que el libro a cada paso tiene". Conceptos, parte, Madrid, 1609. primera

(24) Nacido en Alcal en 1565, fu admitido al noviciado en 1582. Despus de haber enseado Filosofa y Teologa, se entreg al ministerio de la predicacin; por su talento fu llamado a la corte de Madrid, donde predic por ms de treinta aos. Falleci el 12 de marzo de 1633. (Somervogel). ( 2 5 ) "Lo primero tomaba muchas veces disciplina, y la Cuaresma la tomaba tres das en la semana; y la de Viernes era de abrojos, remedando aquel estratagema blico de que han usado grandes Capitanes de sembrar el campo de abrojos, para mancar los caballos de su enemigo, mancando su Majestad con los abrojos de las disciplinas los apetitos de sc carne". Sermn que predic a la Magestad Catlica del Rey Don Felipe Quarto nuestro Seor el Padre Gernimo de Florencia, Religioso de la Compaia de Jess, Predicador de su Magestad y Confesor de sus Altezas los Serenisimos Infantes don Curios y don Fernando Cardenal y Arzobispo de Toledo en las honras que su Magestad tozo 15

226

ADOLPHE COSTER

al Rey Felipe III, su padre y nuestro Seor, que Dios tiene, en San Gernimo el Real de Madrid a quatro de Mayo de 1621. Dirigido al Rey nuestro Seor. Con licencia. En Madrid, por Luis Sanchez, Impresor del Rey N. S., fol. 16 v. (26) "Merece ser idea aquel tan aplaudido pensamiento del Padre Jernimo de Florencia, llamado el Predicador de los Reyes y Rey de los Predicadores. Ponder que la Madre de Dios fue como un complemento de la Santsima Trinidad: fundandose en que teniendo el Padre a quien comunicarse, y tambin el Hijo, Mara fue a quien se comunic el Espritu Santo, en quien parece que se desahog esta Divina tercera Persona, refundiendo todos sus dones y gracias: de modo, que aquella circunstancia tan especial de no tener el Espritu Santo cuarta persona a quien comunicarse, da pie al concepto, y hace que participe de sutileza". Agudeza, XXIII, p. 147. (27) Jernimo de Florencia es citado varias veces en la Agudeza: "Not el Padre Jernimo de Florencia que espir el Autor de la vida, hablando con su santsima M a d r e para endulzar (dice) su amarga muerte; pero si Mara es amargura, y no como quiera, sino la del mar, que eso significa su nombre: como puede azucarar cosa tan amarga como la muerte? Si, que esta Seora es triaca del consuelo, que atrayendo para si las penas, y sinsabores, deja para sus hijos el contento". V I I I , p. 51. " T a l fue aquel del docto y grave Padre Jernimo de Florencia, en las exequias del Hroe de L e m o s : hizo esposa a la muerte, y diola en dote las tres propiedades del bien, probando que es noble, hermosa y rica, disfrazando en la ingeniosa metfora los tres quicios de la voluntad sobre quienes se mueve, lo honroso, lo til y lo deleitable, a que se reduce todo el artificio retorico, y toda la eficacia persuasiva". L I I I , p. 321. "Deste modo de invenciones y trazas us mucho el Padre Jernimo de Florencia, y en el Real Discurso a la muerte de la Margarita de las Reinas introduce los cuatro doctores de la Iglesia, cantando cuatro lamentaciones". "Desta suerte compar el Ambrosio desde siglo, el Padre Jernimo de Florencia el Nacimiento de la Madre de Dios al de la Aurora, discurriendo con mucha propiedad, y atribuyndole todos los efectos, el alegrar los campos, el lucir y hermosear las flores, el fecundar las plantas, y sobre todo anunciar el S o l " . LIV, p. 322. (28) "Vix quinquennis perfecte legere (dice de l Nicols Antonio), notas formare, computare numeris, latinas litteras paulo post avidissime arripere atque ad unguem percipere. Salmanticae vero eam curam utriusque juris studio impendit ut anno aetatis duodevicessimo id assequutus videretur quod multum temporis spatium v i x alus concedit. Attamen e va hac revocatus institumque sodaiium Sanctissimae Trinitatis in eadem urbe amplexus doctrina omni, cum philosophica tum theologica, brevissime ornavit atque instruxit animum ita ut viginti et uno annis natus gyninasticam doctoris Salmantini Jauream reportaverit". (29) Obras Post humas, Divinas, y humanas de Don Feliz de Arteaga. Al Excelentissimo Seor don Diego Lpez de Haro y Soto Mayor, Cavallero del Orden d Alcntara, Marques del Carpio, Seor de ta Casa de Haro y del Estado de Servas, Cavallerizo Mayor perpetuo de las Reales Cavallerizas de Cordova, Alcalde perpetuo de los Reales Alcazares y Torres della y de la Ciudad de Mojacar. Gentilhombre de la Cmara de su Majestad, y Capitn de sus Guardas Espaolas. Fnix si Flix. Con Privilegio. En Madrid. Por Carlos Snchez. Ao 1641. A costa de Iun Bautista Tavanno. Mercader de libros en la calle de Atocha. (30) Obras Posthumas..., f. 63. Doy no una traduccin, que sera imposible, sino una interpretacin de este curioso soneto: "Greco divino, en tu obra lo que asombra no es que el arle supere al objeto en su imagen, pero que el cielo, para moderar tu orgullo retire de esta imagen la vida debida a tu pincel. El sol, en su esfera, da vuel-

BALTASAR GRACIN

227

tas a sus rayos como en tus lienzos: te basta aplicarte, a la manera de un Dios, a lo que, que la naturaleza, que se mira vencedora, entre a la parte. - Emulo de Prometeo en un retrato no busca el fuego, deja el hurto de la vida, porque mi alma te ayudar a ser tan grande, y pese a veintinueve aos de trato, entre tu mano y la de Dios, perpleja, se pregunta cul es el cuerpo donde debe v i v i r " . (31) "Al tmulo que hizo el Griego en Toledo para las honras de la Reina Marga rita, que fu de piedra. Soneto". Husped curioso, a quien la pompa admira, desde aparato Real milagro Griego, no lgubres exequias juzgues ciego, ni mrmol fiel en venerable pira. = El Sol que Margarita estable mira, Le arranc del fatal desasosiego, desta vana regin, y en puro fuego, vibrantes luces a su rostro aspira. = A l ncar que visti cndido, pone Toledo agradecido, por valiente Mano de Creta caja peregrina. = Tosca piedra la mquina compone que ya su grande Margarita ausente, no le ha quedado a Espaa piedra fina. (Paravicino hizo una Oracin fnebre de Margarita de Austria). A un rayo, que entr en el aposento de un pintor. Soneto. Y a fuese Griego ofensa, o ya cuidado, que emulo tu pincel de mayor vida, le diese a Jove, nieve vi encendida, el taller de tus tintas ilustrado, = Y a sea que el laurel horror sagrado, guard la lumbre, ya que reprimida, la saa fue de imagen parecida, desvaneci el estruendo, venci el hado. N o por tus lienzos perdon a Toledo el triunfador del Asia, antes ms dueo, gobernaste del cielo los enojos. = Envidia los mostr, templlos miedo, y el triunfo tuyo su castigo o ceo, hiciste insignias, cuando no despojos. = Al tmulo deste mismo pintor, que era el Griego de Toledo. Soneto. Del Griego aqu lo que encerrarse pudo yace, piedad lo esconde, fe lo sella, blando le oprime, blando mientras huella zafir, la parte que se hurt del nudo. Su fama el Orbe no reserva mudo, Humano clima, bien que a obscurecella, se arma una envidia, -y otra tanta estrella, nieblas no atiende de horizonte rudo. = Obr a siglo mayor, mayor Apeles, no el aplauso venal, y su estraeza admirarn, no imitarn edades. = Creta le dio la vida, y los pinceles Toledo, mejor patria donde empieza a lograr con la muerte eternidades. = Greco muri el 7 de abril de 1614. Estos tres sonetos estn en los folios 62 v . , 73 v. y 74 recto de las Obras Posthumas. (32) "Gracilis enim vox ac demissa nil sublime ad circumstantium aures deferre poterat. Mire tamen deflectabatur flos hominum, qui non cum plebe sapiunt, homimsexquisite urbano atque diserto, vereque masculo dicendi genere, quo vel in familiaribus colloquiis utebatur, mira que subtilissimi ingenii ubertnte et anioeiiitate". Nicols Antonio, B. H. N. (33) Oracin fnebre del maestro fray Hortensio Paravidino. En Madrid, por Luis Snchez, Impresor del Rey nuestro Seor, Ao 1624. En 4. , fol. 10 v. Citemos aun esta metfora del mismo sermn: "Casto y puro el campo, hechos los trazos o muestras del rasguo, se ofrece luego al meter colores lo grosero del ocre, o del azarcon, humildes y bajas tintas con que entraremos a celebrar su pobreza". Fol. 15a

(34)

Astronmica,

V , v.

302-303.

(35) " E n la prosa fue igual suyo el agradable Hortensio; junt lo ingenioso del pensar con lo bizarro del decir: es mas admirable que imitable: con todo sea para pocos, y singulares, este trozo de oro en el Sermn de la Visitacin. "Celebre es en la antigedad la destreza de Alcon (as se llamaba un tirador grande de aquellos siglos); durmise en el campo un hijuelo suyo, y como suele ser la yerba dulce, si engaosa celada de las culebras, una que acreditaba, entre otras, aquella verde traicin, lleg al muchacho, y embrazndole engaosamente con un orbe y otro, con una y otra vuelta, hall quietud a su enojo, y prevena la muerte al muchacho: vnole a buscar el padre,

228

ADOLPHE COSTER

pasm a la primera vista, y neutral al ardor y al hielo, entre el temor de la muerte del hijo, y el deseo de librarle della, qued perplejo; pero a cuanta lisonja le sirvi el susto! coge el arco, ajusta la flecha, vibra la cuerda, pone l a mira, sale la pluma del arco, rompiendo con tanto silencio, como velocidad el aire; clava la culebra con tiento tal, que para, que obediente tanto al amor como a la destreza, midi la distancia que habia del estruendo a la lesin, y en las entraas de l a sierpe, abrazada con el mozo, logrando el tiro, a la sierpe quit la vida, y al mozo no ofendi la piel; antes despertando al golpe, lleg (como decimos vulgarmente) hasta saltar de placer. Feliz golpe, estraa destreza, rara arte! la arte, dice Manilio, era el ser padre, la naturaleza venci al peligro, y a un mismo tiempo apart del mozo la muerte, y el sueo, l a imagen, y la verdad. Ars erat patrem: vicit natura peridlum. Et pariter iuvenem somnoque et morte levavit. Durmiendo estaba en la ignorancia de las entraas, Juan, de su madre, cogido le tenia la primer culebra, vueltas dadas tan apretadamente al pecho, que bebia el veneno la alma, achaques de la primera yerba del Paraso: desde su casa le da animo a M a r i a ; era Madre de Dios, y nuestra; viene al lugar del peligro, reconoce en Juan la sierpe, vibra el amor, no los brazos de traidora, las entraas si de Madre, arroja la flecha que escogi el Padre por tal, como a voces lo dijo I s a a s : Posuit me quasi sagittam eleotam. Penetr las entraas de Isabel, atraves la culebra; solo el estruendo sinti Juan, y en l el beneficio de verse libre; salt gozoso. Exultavit infans in gaudio in tero meo: estraa destreza, rara arte! Ars erat esse Matrem. L a A r t e era ser Madre d e D i o s " . Agudeza, L X I I , ps. 373-374.

esse

(36) "Asi dijo el culto y aliado Hortensio: " A l fin con menguadas luces mir de Alfonso la cara. - Al, dijo, y callo con duda si fabl Alfonso, o Alma". Agudeza, X L I V , p. 283. " A s i dijo el eminente Hortensio, atento siempre a la perfecion de! estilo, asi en el verso, como en la prosa: " M a n o y faz ayuntar quiso; mas la muerte al ayuntarlas, a entrambos toll el conorte ella fina, y l desmaya". Ibid., L , p. 305. " E l culto Hortensio: "Ay ngel, de aquesta g u i s a te ha parado mi amistanza, que Ja fermosura es culpa, cuando a\bunda la desgracia". Ibid., L I , p. 308. " E l cultamente elocuente Hortensio Paravicino". Ibid., L I , ps. 309-310. " E l ingenioso y cultamente elocuente Hortensio, en el sermn de la V i a , form el discurso del sujeto, y de sus partes, correspondiendo a cada una dellas una agradable moralidad, y propuso a s : Hoy en la V i a tenemos Sacra Real Majestad, hoy tenemos en la V i a , uvas, pmpanos y agraz". Ibid., LIV, p. 325. (37) "Confieso que sin cuidado y xasi sin libertad, no sin eleccin, he deseado con -esta (tal cual) pluma levantarme de tierra. Mas no las presunciones de guila, al Cielo verdaderas, las templanzas de Ddalo, que fingen en lo peligroso del vuelosi sublime del aire, desee imitar. No coreen las ruinas de los Icaros por mi cuenta; si bien el que va arrastrando, mas seguro est de caer. No fue temeridad y soberbia, sino curiosidad y nimo el de Colon, ni invent nuevos climas: halllos. Haber hallado, despus de tantos, algo nuevo, en esta lengua (sea estrecho, nuevo mar es) a confesin de los que viven, y murieron con amor de ella, no es formar otro idioma, sino venerar tanto el vulgar Castellano nuestro, que nos prometamos del la sublimidad clasica de los otros". Oraciones evanglicas y Panegricas Funerales que a diversos intentos dixo el reverendissimo Padre Maestro Fr. Hortensio Felis Paravicino, Predicador de las Magestades de Filipo Tercero y Cuarto; una y otra vez Provincial y Vicario general en la Provincia de Castilla: atrs dos Visitador Apostlico en la de Andaluzia, del Orden de Redentores de la Santissima Trinidad. Sacados a luz por el Padre Fray Christobal Nuez, Predicador general de la misma Orden. Dirigidas a don Iigo Lpez de Mendoza, conde de Tendilla, seor de la Provincia de Almoguera, hijo primognito del Excelentissimo seor Marques de Mondejar, Alcaide y Capitn General del Alhambra de Granada y de su tierra. Con

BALTASAR GRACIN licencia. En libros. 1641. Madrid. Por Maria (Fol. 43 v.) de Quiones. A costa de Pedro Coello,

229 Mercader de

(38) E n el ms. 3661 de la B . N. M . , fol. 1 1 7 , se leen los dos sonetos satricos siguientes: Al Padre Hortensio. Mi Padre, su pensar iluminado adornado de escorzos y de lejos, bien podr lejos ser, pero tan lejos ninguno fu que no volvi cansado. = No hay bocado sin hueso, y lo mondado todo para en reflejos y reflejos; manjar de mozos es, porque los viejos buscan lo vivo y cuelgan lo pintado. = Quiere perder los medios con que labra la palabra forma, voz y concepto; orejas le daban pero no oido. = Predicar voces no es decir palabra; de excesos ha querido hacer defecto, y sin darse a entender ser entendido: = No le responder ningn gemido. bostezos s, que es cosa averiguada que abren como l la boca, y dicen nada". Al mismo: De aquel lenguaje crespo e intrincado, escuro y con cuidado oscurecido, entre transposiciones escondido, goce hora y media de un silencio gallardo. = Traspies de lengua es todo lo inventado y pasajes de boca l o pulido; ecos de luces hay, quede perdido en lugar de volver edificado. = Despus de haberme dado garatusa y quedar como dicen zapatero, tela no vi de toda esta maraa. = Huyo de ti, pedernalina musa, orlen tus estribillos y el empero - locuciones de erizos sin castaa". (39) "Pero ya de mi amor las justas quejas (Fama, si t las alabanzas dejas Por infinita suma, que no querrs fiarla de otra pluma) A l Padre Hortensio F l i x me proponen: Los laureles perdonen De Grecia y Roma en ocasin tan justa; Que el cerco de oro de su frente augusta Juzgo a pequeo premio, y le consagro Estos versos por nico milagro; Porque como l lo es, tambin lo fuera S i amor, y no la pluma- los hiciera. = Si Dios no hiciera flores, primavera Fuera tu ingenio celestial florido; Y si frutos no hubiera producido, T u ingenio frutos celestiales iera. = Si el sol de nuestro polo se escondiera. T u ingenio sol de Espaa hubiera sido, Y donde Dios no fuera conocido, Por tu ingenio sutil se conociera. E l ingenio del ngel reservado, Porque el ngel bast que le imitaras, En lo mortal ninguno te ha igualado; = Que si en ideas puramente claras Dios te mostrara cuantos ka c r i a d o S o l o el ingenio que te dio tomaras. Laurel de Apolo, I X silva V I I , B . A . E , (40) Ignoro de dnde M . L. P . Thomas ha sacado el pasaje siguiente, que no se halla, como indica, en las Lecciones solemnes de Pellicer, pero que sera concluyente: " P u e s el docto y rev. P . M . F . Hortensio F l i x Paravicino (seame licito citar aqui rasos poeticos de mi grande amigo y mayor maestro...) Este pues gran varon en su Himno al amanecer, que dedic a D . Luis, amigo grande suyo, y tanto que le escuch de su boca decir que el estilo nuevo de escribir D. L . tan fuera de lo comn en verso, y tan superior a todos los que hoy poetizan, se le debi a la singular elocuencia del M . Hortensio, en que aventaja a los de nuestro siglo, y que a imitacin suya en la oratoria determin D. L . tomar rumbo distinto de todos en la potica, que consigui con felicidad tanta". (Le lyrisme et la prciosit cultistes en Espagne, 1909, p. 93, I I , I. V e r tambin las Obras de Anastasio Pantaleon de Ribera, ilustradas... por Don Joseph Pellicer de Tovar, seor de la casa de Pellicer, cronista de Castilla, de Len... En Madrid, por Francisco Martines, Ao de M.DC.XXXIV. A costa de Pedro Coello, mercader de libros. E n la pg. 10, sin numerar, del Prlogo Pellicer escribe: "Frecuent algunos tiempos la celda... del mas grave y mas docto varn que ya ilustr nuestra nacin, siendo el primer que introdujo a las tinieblas de la elocuencia espaola las luces griegas y latinas"). (41) Obras Posthumas, fol. 59.

(42) Obras de Don Luys Carrillo y Soto mayor, cavallero de la Orden de Santiago, Comen dador de la Fuente del Maestre, Quatralvo de las Galeras de Espaa, natural de la Ciu dad de Cordova. A Don Manuel Aln so Perez

230

ADOLPHE

COSTER

de Guzman el Bueno, Conde de Niebla, Gentil hombre de la Cmara de su Magestad, y Capitn Gene ral de la Costa de An daluzia. Con Privilegio. En Madrid, Por Iun de la Cuesta. Ao de M.DC.XI. (43) " P e r o vengamos ya al estilo aliado, que tiene mas de ingenio que de juicio, atiende a la frase relevante, al modo de decir florido: fue Fnix del, no tanto por primero, pues ya en el Latn Apuleyo, y en el Espaol Don Luis Carrillo lo platicaron, cuanto porque lo remont a su mayor punto Don Luis de Gngora, especialmente en su Polifemo, y Soledades". Agudeza, L X I I , p. 373. " C o n esta misma sutileza concluye Don L u i s Carrillo, el primer culto de Espaa, este soneto al desengao: Cuando me vuelvo a mi y el dulce engao..." Ibid., I I I , p. 10. ( 4 4 ) " S o n los conceptos vida del estilo, espritu del decir, y tanto tiene de perfeccin, cuanto de sutileza: mas cuando se junta lo realzado del estilo, y lo remontado del concepto, hacen la obra cabal, como lo fue este gran soneto de Don L u i s Carrillo: Pues servs, etc." Agudeza, L X , p. 3$7. ( 4 5 ) Carrillo es citado ms veces en la Agudeza: " . . . y sea este (soneto) del ingenioso don Luis Carrillo: Mira el amante pulido, y rendido..." I I I , p. 12. " N o menos ingenioso, como de su misma patria (Crdoba), D . Luis Carrillo discurri del tiempo en este soneto: Con que ligeros pasos vas corriendo..." V , p. 29. " A s i el profundo y culto Don L u i s Carrillo dio por razn de la crueldad del amor, y su terribilidad siendo tan nio, el ser ciego, para ver el mal que causa; es perfecto el epigrama, como todos los deste autor: Amor, djame amar, queden perdidos". V I I I , p. 5O. " D e un acaso form este gran soneto don Luis Carrillo: Viste de ejemplo el tronco, y de fiereza..." (se realzan los vocablos Centimano, Altitonante). I X , p. 60. " D e don Luis Carrillo, a un caballo, ejemplo de lo que fue, gran soneto: El imperioso brazo, y dueo airado..." X I , p. 69. "Cant a un olmo don Luis Carrillo: Enojo un tiempo fue tu cuello alzado..." X I I I , p. 80. " P o r una artificiosa correccin convirti don Luis Carrillo el alivio de su mal en mayor pena, y dijo: Llorad, ojos, llorad, pues desatando..." X V I I , p. 1 1 4 . " E n s mismo fingi don Luis Carrillo el afecto del temor, para mas exagerar el de su amor: Pngale guarda a mi pecho..." X X I , p. 142. " P o r otra paridad, arguyendo con el ejemplo, form una valiente exageracin don Luis Carrillo, cuya musa fue siempre bizarra y ingeniosa: habla con el Betis: No luches con los remos, no arrogante..." X X I I , p. 144. " A s i don Luis Carrillo en este valiente epigrama al varn mas valiente, digo a Sansn; nota dos improporciones, una en el juez que le condena, y otra en l, que no vio los engaos de una mujer: Verse duda Sansn, y duda el lazo..." X X V I I p. 1 8 1 . " P o r la semejanza se arguye con no menor propiedad y sutileza, que por la paridad: ingeniosamente don Luis Carrillo: Y si es cierto no consume..." X X X V I I , p. 253. " E l mismo dudar declara mucho, y aumenta la ponderacin; don Luis Carrillo dijo: Es la duda si es mi pena..." X L I V . p. 283. " A u n la misma semejanza la transform en identidad, y la exprimi por encarecimiento don Luis Carrillo: De la salamandra dicen..." L I X , p. 352. " P o r argumento y ponderacin, aadiendo exceso de parte del sujeto al termino aplicado, es primer elegante desta sutileza: vase en este culto epigrama de don Luis Carrillo competido, pues fue primero, o imitado: Caste? S, si valeroso osaste..." L I X , p. 353. (46) " F u e este culto poeta Cisne en los concentos, guila en los conceptos; en toda especie de agudeza eminente; pero en esta de contraproporciones consisti el triunfo de SU grande ingenio: vense sus obras entretejidas desta sutileza". Agudeza, V . p. 25. Gngora es mencionado muchas veces en la Agudeza: I V , 13-14; I V , 15; I V , 1 7 ; V I , 3 5 ; V I , 36; V I , 3 7 ; V I , 40; V I , 4 1 ; V I I I , 5 2 ; I X , 5 6 ; I X , 59; I X , 60; I X , 6 1 ; X , 64; X , 6 6 ; X , 67; X I , 6 8 ; X I , 70; X I I , 73-74. "Pinta D . Luis de Gngora el Palacio de la Primavera, apodando y celebrando cada flor en aquel florido romance, que comienza: Esperando

BALTASAR GRACIN

231

estn la roca... V a describiendo con la cultura y realces de estilo, que acostumbra, y concluye con esta sentencia, que fue el fruto de tanta flor: Este de la Primavera X I I , 76; X I I , 78; " S e a corona desta agudeza este precioso soneto, compuesto de las mismas arenas de oro de Hipocrene en vez de silabas. Don Luis de Gngora a la brevedad de la v i d a : Menos solcito velos carrera..." X I I I , 8 1 ; X I V , 87; X I V , 89; X V , 96 y 98; X V I I , 1 1 1 , 1 1 2 , 1 1 4 ; X I X , 122, 1 2 3 ; X X , 130, 1 3 1 ; X X I , 136, 1 4 1 ; XXII, 144; X X I V , ls8; X X V , 164; X X V I , 1 7 1 , 174, 1 7 7 ; X X V I I , 187; XXIX, 201; X X X I , 216; X X X I I , 217, 218, 2 1 9 ; X X X I I I , 2 2 2 , 227, 228; X X X V , 236-237, 2 4 1 ; X X X V I , 248; X X X V I I , 243; X L I I , 274; X L I V , 284, 2 S 5 (tres citas); X L V I I I , 297; " A s i don Luis de Gngora en su aliado, elocuente y recondito Poema del Polifemo, dijo: Los bueyes a su albergue reduca pisando la dudosa luz del da". X L I X , 301, 303; L , 305: "Destas (impropiedades o ripios) no tienen ni don Luis de Gngora, ni los Leonardos, ni mucho menos el propio y atento Garcilaso; escriban con total perfeccin". L , 306; L I , 3 1 2 ; L I X , 352; L X I I , 373. En El Criticn, Gracin muestra a la diosa de la Poesa haciendo resonar los instrumentos de diferentes poetas: " E l primero que puls fue una culta citara, haciendo extremada armona, aunque la perciban pocos, que no era para muchos; con todo notaron en ella una desproporcin harto considerable, que aunque sus cuerdas eran de oro finsimo, y muy sutiles, la materia de que se compona, debiendo ser de un marfil terso, de un bano bruido, era de haya, y aun mas comn. Advirti el reparo la conceptuosa Ninfa, y con un regalado suspiro, les dijo: " S i en este culto plectro Cordobs hubiera correspondido la moral enseanza a la heroica composicin, los asuntos graves, a la cultura de su estilo, la materia a la bizarra del verso, a la sutileza de sus conceptos, no digo yo de marfil, pero de un finsimo diamante mereca formarse su concha". I I , 4, p. 89. (47) Agudeza, XLVIII, p. 297. Polifemo, estancia I X , v. 7-8.

(48) "Pero vengamos ya al estilo aliado, que tiene mas de ingenio que de juicio, atiende a la frase relevante, al modo de decir florido: fue Feniz del, no tanto por primero, pues ya en el latn Apuleyo, y en el Espaol don Luis Carrillo lo platicaron, cuanto porque lo remont a su mayor punto don Luis de Gngora; especialmente en su Polifemo, y Soledades. Algunos le han querido seguir, como Icaros a Ddalo, cogenle algunas palabras de las mas sonoras, y aun frases de las mas sobresalientes (como el que imit el defecto de torcer la boca del Rey de Npoles); inculcanlas muchas veces, de modo que a cuatro o seis voces reducen su cultura; oh que bien les nota el juicioso Bartolom Leonardo: Con, marmoles de nobles inscripciones (Teatro un tiempo, y aras) en Sagunto fabrican hoy tabernas y mesones". Agudeza, L X I I , p. 373. (49) "Por muchos equvocos continuados don Francisco de Quevedo, que fue el primero en este modo de composicin, introduce a uno, que va describiendo su infeliz vida, etc. (cita los versos 48-80 de la jcara V I I I de la edc. Janer, p. 106, con una variante"). Agudeza, X X X I I I , ps. 228-229. Quevedo est citado varias veces en la Agudeza: LV m 18, 19, 20; I X , 57, 5 8 , 6 1 ; X, 63; X V I I I , 1 1 5 ; X L I V , 282; X L V I I I , 296. Por tres veces es citado El Criticn: "pero entre tan graves plectros vieron unas tejuelas picariles, de que se escandalizaron mucho. " N o las estraeis, les dijo (la Ninfa), que son muy donosas: con estas espantaba sus dolores Marica en el Hospital". (Es una alusin a los romances de la coleccin de Durn, nms. 1.751 y 1.75 2: Tomando estaba sudores, etc., y A Marica la Chupona, etc.), I I , 4, p. 91. " A c e r t a sacar unas (hojas) de tal calidad, que al mismo punto los circunstantes las apetecieron, y unos las mascaban, otros las molan, y estaban todo el dia sin parar, aplicando el polvo a las narices. "Basta, dijo, que estas hojas de Quevedo son como las del tabaco, de mas vicio que provecho, mas para rer que aprovechar". I I , 4, p. 103. " P u e s Horacio, Marcial, Ariosto y Quevedo, en bebiendolo (el vino) hacan versos superiores". I I I , 2 , p. 4 1 .

232

ADOLPHE COSTER

(50) Lope de Vega est citado en la Agudeza: I I I , 8; IV, 20; V , 22, 26, 32-33; V I , 34, 35; "Desta suerte glosa Lope de Vega el morir Absalon en el aire, en este g r a v e y conceptuoso soneto: Suspenso est Absalon entre las ramas... Ntese la muchedumbre de correspondencias entre el quedar en el aire, y su vanidad, mejor entre su ambicin de ocupar la tierra y quedarse al aire; mas recndita entre la ocasin c a l v a , y sus cabellos, que le fueron lazo para tan desdichada muerte". V I I , p. 45; V I I I , 47-48; X I I , 75; X I V , 92: " S i el reparo en que se funda la paridad, incluye contradiccin, es el sumo primor desta sutileza. Admralo en este valiente soneto de Lope de V e g a , t r a s conceptuoso que bizarro: Sangrienta la quijada, que por ellas... Comienza aqu por una excelente proporcin en los dos primeros versos: forma el careo, levanta el reparo, y dale salida sentenciosa". X V , 95: " D i j o Lope de V e g a : Celebran nuevo, y viejo testamento... Propone por cuestin el careo, forma la artificiosa competencia, y da la razn del exceso con la exageracin: y aunque no es muy realzado el estilo, suple con la valenta del concepto, que es la parte mas principal". X V , 97-98; X V I , 1 0 1 , 107; X I X , 1 2 1 : "Galante encarecimiento este de Lope de V e g a , que en lo cmico sin duda excedi a todos los espaoles, si no en lo limado, en lo gustoso, y en lo inventivo, en lo copioso y en lo propio". X X , 129, 1 3 3 ; X X I , 139-140; X X V , 163-164; X X V I , 1 7 2 , 175-176 y 177-178; X X V I I , 180-181; X X V I I I , 190; X X X V I , 244; X X X V I I , 251; X L I I I , 280; X L I V , 282; X L V , 287, 289-290: "Sucedi Lope de V e g a con su fertilidad, y abundancia; hubiera sido mas perfecto, si no hubiera sido tan copioso; flaquea a veces el estilo, y aun las trazas: tiene gran propiedad en los personajes, especialmente en los plebeyos: en las Fbulas morales mereci alabanza, como aquella del Villano en su rincn, Con su pan se lo coma, La dama boba, Los melindres de Belisa, y fue excelente El domine Lucas". X L I X , p. 302; L , 306, 307 y 308; L V , 333. H e aqu cmo lo juzga en El Criticn: "Resonaba mucho, y embarazaba a muchos un instrumento que unieron camo, y cera; pareca rgano por lo desigual, y era compuesto de las caas de Siringa, cogidas en la mas frtil V e g a ; llenbanse de viento popular, mas con todo este aplauso, no les satisfizo, y dijo entonces la Potica belleza: "Pues sabed que este en aquel tiempo amaliado fue bien oido, y llen por lo plausible todos los teatros de Espaa". I I , 4, p. 99. Lope haba fallecido en 1635.

CAPITULO

XVI
tratado de Delle Peregrini

Las dos redacciones de


tezze, de Peregrini

la de

Agudeza.El La Gracin. doctrina

Acuy la

(1639).

La r p i d a r e s e a q u e , g u i a d o s p o r G r a c i n , a c a b a m o s d e h a c e r d e los f a u t o r e s r e s p o n s a b l e s del c o n c e p t i s m o y del c u l t i s m o , n o s permitir examinar con ms neta comprensin su famoso t r a t a d o d e la Agudeza. Esa r e s e a era i n d i s p e n s a b l e p a r a d a r idea d e las c i r c u n s t a n c i a s en q u e a p a r e c i . L o s i n n o v a d o r e s , L e d e s m a ( 1 5 5 2 1623), Florencia (1565-1633), Paravicino (1580-1633), Carrillo (1583-1610), G n g o r a (1561-1627) y sus g r a n d e s a d v e r s a r i o s , L o p e d e V e g a (1582-1635) y Q u e v e d o (1580-1645), h a b a n fallecido, salv o el l t i m o . D e los ejemplos o f r e c i d o s p o r los p r i m e r o s , q u e h a b a n c o n q u i s t a d o a las n u e v a s g e n e r a c i o n e s , era p o s i b l e e x t r a e r la d o c t r i n a q u e a p l i c a r o n , a c a s o i n c o n s c i e n t e m e n t e . E s t o i n t e n t h a c e r Gracin: n o se p r e s e n t a c o m o p r o f e t a , sino c o m o legista; se c o n t e n t a c o n codificar, n o legisla. H e m o s v i s t o q u e su c l e b r e o p s c u l o a p a r e c i s u c e s i v a m e n t e b a j o d o s f o r m a s . La p r i m e r a r e d a c c i n lleva el t t u l o siguiente:
Arte / de ingenio, / t r a t a d o de la / A g u d e z a . / En que se explican t o d o s los / m o d o s , y diferencias de / C o n c e p t o s . / Por / L o r e n z o Gracin. / Dedcala / Al Principe N u e s t r o Seor. / C o n privilegio en M a d r i d , Por Iuan / Snchez. Ao 1642. / A c o s t a de Roberto L o r e n z o , Merca; / der de Libros (1).

La s e g u n d a sali en 1648 c o n t t u l o d i f e r e n t e :
Agudeza / y / arte de ingenio, / en que se explican t o d o s los m o dos, y dife- / rencias de C o n c e t o s , con exemplares e s c o g i d o s de tod o lo / mas bien dicho, assi sacro, c o m o humano. / Por / L o r e n o Gracin. / Aumntala / El m e s m o Autor en esta s e g u n d a impression, con un t r a t a d o de los / Estilos, su p r o p i e d a d . Ideas del bien hablar: con el Arte de / Erudicin, y m o d o de aplicarla,- Crisis de l o s Au- /

234

ADOLPHE

COSTER

tores, y / noticias de libros. / Illustrala / el doctor don Manuel de Salinas, y Lizana / Cannigo de la Cathedral de Huesca, con saponadas traduc- / ciones de los Epigramas de Marcial. / Publcala / don Vincencio Ivan de Lastanosa / Gavallero, y Ciudadano de Huesca, en el / Reyno de Aragn. / Cornala / Con su nobilissima proteccin, el Excelentissimo Seor / don Antonio Ximenez de Urrea, / Conde de Aranda, etc. Grande de Espaa. / Con licencia. Impresso en Huesca, por Ivan Nogves. al Coso, / Ao M.DC.XLVII ( 2 ) . La d o c t r i n a en las d o s o b r a s es la misma; a l g u n o s c a p t u l o s f u e r o n c a m b i a d o s d e sitio o d e s d o b l a d o s en la s e g u n d a e d i c i n , q u e c u e n t a s e s e n t a y t r e s en v e z d e c i n c u e n t a , y va dividida en d o s p a r t e s , la u n a c o n s a g r a d a a la Agudeza simple y la o t r a a la Agudeza complexa. La v e r d a d e r a diferencia e n t r e las d o s e d i c i o n e s e s t r i b a en las citas, c u y o n m e r o se ve c o n s i d e r a b l e m e n t e a c r e c i d o en 1648. En 1642, G r a c i n se l i m i t a m e n c i o n a r a u t o r e s l a t i n o s , M a r c i a l en p a r t i c u l a r , y e n t r e los m o d e r n o s , s o b r e t o d o , a C a m o e n s , M o n t e m a y o r , Carrillo y G n g o r a . L o s s e r m o n a r i o s , d e los c u a l e s t o m u n n m e r o c o n s i d e r a b l e d e citas, n o f u e r o n s i e m p r e m e n c i o n a d o s . As, el n o m b r e d e l o s h e r m a n o s d e G r a c i n n o a p a r e c e en e s t a r e d a c c i n , a u n q u e r e p r o d u c e f r a g m e n t o s d e sus sermones. La s e g u n d a r e d a c c i n fu m o t i v a d a , c o m o s a b e m o s , p o r el d e s e o d e p u b l i c a r las t r a d u c c i o n e s d e Marcial h e c h a s p o r Salinas, q u e o b l i g a r o n a G r a c i n a t r a n s f o r m a r , p o r los m o t i v o s q u e m s a t r s h e d a d o , su p e q u e o in 8. d e t r e s c i e n t a s pginas en u n g r u e s o in 4. d e c e r c a d e c u a t r o c i e n t a s pginas, v e r d a d e r a a n t o loga d e los p o e t a s c o n c e p t i s t a s o c u l t i s t a s , en p a r t i c u l a r a r a g o neses. A n t e s d e e x p o n e r la d o c t r i n a d e e s t o s t r a t a d o s , se ofrece u n a p r i m e r a c u e s t i n : el Arte de Ingenio, es original, o, p o r el c o n t r a r i o , es u n plagio? En s u prefacio d e El Discreto, en 1646, L a s t a n o s a , d e s p u s d e c e l e b r a r c o n e n t u s i a s m o e s t e Arte de Ingenio, p r o d i g i o s o p o r s u singularidad, su erudicin, su ingeniosidad, aada que un genov s l o hall t a n s a t i s f a c t o r i o , q u e i n m e d i a t a m e n t e l o t r a d u j o al italiano, h a c i n d o s e p a s a r p o r s u a u t o r (3). E s t e a u d a z plagiario es c o n o c i d o : se t r a t a d e u n tal M a t t e o Peregrini, d e q u i e n h e h a b l a d o a p r o p s i t o d e El Hroe.

BALTASAR

GRACIN

235

La o b r a a c u s a d a lleva el t t u l o siguiente: Delle / Acvtezze / che altrimenti, Spiriti, Vivezze, e Concetti / Volgarmente si appellano, / Trattato / Del Sig. Matteo Peregrini Bolognese di Teologa, / Filosofa, e dell' vna, e l'altra Legge, / Dottore. / In questa seconda Impressione dall' Autore / riuiste, e migliorate. /All' Illvstriss. Sig. / Galeazzo Poeti. / In Genoua, et in Bologna. / Presso Clemente Ferroni, MDC.XXXIX. / Con licenza del Superiori. Es s e g u r o q u e se t r a t a d e e s t a o b r a , p o r q u e en el p r e f a c i o d e Fonti dell' Ingegno (1650), Peregrini declara sin arribajes q u e sus Acutezze h a n s i d o t r a d u c i d a s al e s p a o l p o r u n p e r s o n a j e asaz ind e l i c a d o , p o r q u e le a c u s a d e ser s o l a m e n t e el t r a d u c t o r (4). En e s t a a c u s a c i n aluda a G r a c i n sin n o m b r a r l e , p e r o c l a r a m e n t e , y si se e x a m i n a n las fechas, se c o n c l u i r q u e t e n a r a z n . S l o c o n o c e m o s , en e f e c t o , la s e g u n d a e d i c i n , c i t a d a m s a r r i b a , d e las Acutezze-, p e r o se p u e d e d e d u c i r q u e la p r i m e r a d e b i d e a p a r e c e r i g u a l m e n t e en 1639, p o r el c o l o f n , q u e lleva fecha 23 d e abril d e 1639 (5). P a r e c e , p o r t a n t o , p r o b a b l e q u e el o p s c u l o t u v o x i t o b a s t a n t e p a r a ser e d i t a d o d o s v e c e s en n u e v e m e s e s . C o m o q u i e r a q u e sea, el Arte d e G r a c i n , a p a r e c i d o en 1642, n o p u d o c o p i a r l o Peregrini; h a b r a q u e s u p o n e r , p a r a lo c o n t r a r i o , q u e el Arte c i r c u l a b a m a n u s c r i t o m u c h o a n t e s d e ser i m p r e s o ; p e r o e n t o n c e s , c m o L a s t a n o s a n o d i o esta e x p l i c a c i n ? P o r c o n t r a , p a r e c e p o c o p r o b a b l e q u e G r a c i n i g n o r a s e el t r a t a d o d e Peregrini. H e m o s v i s t o q u e , sin d u d a , t u v o n o t i c i a d e los e s c r i t o s p o l t i c o s d e a q u l , y q u e a c a s o le d e b i algunas ideas del Hroe. A d e m s , e n t r e las d o s o b r a s las semejanzas s o n s o r p r e n d e n t e s : el p r i m i t i v o t t u l o d e G r a c i n : Arte de Ingenio, tratado de la Agudeza, r e c u e r d a c o n m s e x a c t i t u d q u e el s e g u n d o , d e Agudeza y Arte de Ingenio, el d e Peregrini; las e x p r e s i o n e s e m p l e a d a s p o r e n t r a m b o s a u t o r e s s o n a m e n u d o i d n t i c a s , as c o m o los e j e m p l o s ; h a y c i e r t a m e n t e algo m s q u e simple coincidencia. Se h a p r e t e n d i d o v e r en la a c u s a c i n d e L a s t a n o s a u n a h a b i l i d a d e n c a m i n a d a a p r e v e n i r la p r o t e s t a q u e se t e m a p o r p a r t e d e Peregrini (6). P e r o , p o r q u s u p o n e r a G r a c i n y a s u a m i g o c a p a c e s d e e s t a perfidia? La c o s a p u e d e explicarse d e m a n e r a m u c h o m s sencilla, en v e r d a d n o gloriosa p a r a G r a c i n , p e r o q u e n o le d e s h o n r a en m o d o

236

ADOLPHE

COSTER

a l g u n o . S: G r a c i n c o n o c i el l i b r o d e Peregrini; d e l t o m l a idea p r i m e r a y el t t u l o d e s u t r a t a d o , p e r o lo t r a n s f o r m p o r c o m p l e t o , p u e s t o q u e a d o p t , en s u m a , c o m o se ver, el c o n t r a pi del a u t o r italiano. J u z g til, al c o m u n i c a r s u t r a b a j o a L a s t a n o s a , indicarle el origen? N o es p r o b a b l e ; d e s u e r t e q u e L a s t a n o s a , sin d e c a e r el e n t u s i a s m o p o r su a m i g o , q u e d s o r p r e n d i d o c u a n d o t u v o c o n o c i m i e n t o del t r a t a d o d e Peregrini, a q u i e n , sin vacilacin, y sin c o n s u l t a r a G r a c i n , a t r i b u y el plagio. P o r lo d e m s , a p e s a r del t t u l o , d e a l g u n o s e j e m p l o s , d e ciert a s e x p r e s i o n e s y d e algunas t e o r a s c u y a f u e n t e c o m n es A r i s t teles, las d o s o b r a s difieren p r o f u n d a m e n t e . En el prefacio, Peregrini declara q u e su t r a t a d o (7) lo h a m o t i v a d o la c a r t a d e u n O l i v e t a n o , el P a d r e V i n c e n z o Renieri, q u e le p r e g u n t lo q u e p e n s a b a d e los t r m i n o s (Acutezze o Spiriti) d e q u e los e s c r i t o r e s c o n t e m p o r n e o s e m p e z a b a n a a b u s a r ; el b u e n P a d r e se i n d i g n a b a a n t e e s t o s fuegos d e artificio q u e d e s v i a b a n al espr i t u d e t o d a reflexin, y se p r e g u n t a b a si los q u e los p r o d u c a n n o eran m s p o s e s o s (spiritati) q u e espirituales (spiritosi); a q u Renieri caa en la m o d a y se p e r m i t a u n o d e los j u e g o s d e p a l a b r a s q u e r e p r o c h a b a a los e s c r i t o r e s d e s u t i e m p o . Sin e m b a r g o , p o r t e m o r d e e q u i v o c a r s e al c e n s u r a r l o s , r o g a b a a Peregrini le e x p l i case lo q u e e n t e n d a p o r spiriti o vivezze, y si le p a r e c a j u s t o e m plear a q u e l l o s v o c a b l o s t a n c o p i o s a m e n t e . Para r e s p o n d e r a e s t e d e s e o , Peregrini c o m p u s o , el t r a t a d o . Peregrini c o m i e n z a p o r referir los a u t o r e s q u e h a n h a b l a d o d e la acutezza. A r i s t t e l e s , D e m e t r i o d e F a l e r o , C i c e r n , Q u i n t i l i a n o , t i e n e n d e ello idea vaga y n o h a b l a n sino i n c i d e n t a l m e n t e . El Pad r e C a u s s i n , en el Liber de Elocuentia Sacra (8), e s c r i b i u n c a p t u l o , Laudatorum acuminum, sin e x p o n e r la t e o r a . A g o s t i n o M a s c a r d i n o h i z o m s , y los m o d e r n o s n o h a n s a b i d o , en n i n g u n a l e n g u a , d a r u n n o m b r e p r e c i s o a e s t o s solaces espirituales; es, p o r t a n t o , u n c a m p o t o d a v a virgen q u e d e b e r o t u r a r el t e r i c o . Peregrini c o m i e n z a d e c l a r a n d o q u e la acutezza n o es un a c t o del p e n s a m i e n t o , y p i d e se le c o n c e d a n los c i n c o p r i n c i p i o s siguientes: 1. La acutezza no c o n s i s t e en u n r a z o n a m i e n t o , sino en un

BALTASAR

GRACIN

237

d i c h o (detto) q u e p u e d e c o m p r e n d e r varias p a r t e s , uno. 2. E s t e d i c h o ser n e c e s a r i a m e n t e del g n e r o dable. 3. En el c a m p o d e la e l o c u e n c i a , gracias a las m s o en m e n o s , lo bello y lo a g r a d a b l e llegan m u y

pero

siempre

bello y agradiferencias e n lejos.

4. E n t r e los lmites del m s o del m e n o s , la b e l l e z a y el a g r a d o d e la acutezza van m u c h o m s all d e lo p o c o y d e lo mediocre. 5. La acutezza n o d e p e n d e d e la c u a l i d a d d e la m a t e r i a o d e l o b j e t o significado, sino del artificio y d e la f o r m a d e e x p r e s i n (favellare). Para m e j o r e n t e n d e r , e n u m e r a p o r parejas c i e r t o n m e r o d e d i c h o s , d e los cuales el p r i m e r o es s i m p l e m e n t e bello y el s e g u n d o espiritual (vibrato con V acutezza). D e s p u s , e x a m i n a los d i c h o s q u e c a l i f i c a d e d i g n o s d e a p l a u s o (plausibili), y define d e e s t e m o d o : El d i c h o plausible es el q u e tiene fuerza especial p a r a instruir, c o n m o v e r o a g r a d a r d e m a n e r a m u y n o t a b l e (9). Los h a y d e c i n c o clases: 1. Plausibili gravi: q u e i n s t r u y e n o m u e v e n p o d e r o s a m e n t e , n i c a o p r i n c i p a l m e n t e p o r la m a t e r i a . 2. Plausibili dilettevol: q u e e n c a n t a n c o n fuerza, n i c a o p r i n c i p a l m e n t e p o r la m a t e r i a . 3. Acutezze gravi: los d i c h o s p r e s e n t a d o s en f o r m a tal, q u e a r r a n c a n el a p l a u s o p o r q u e i n s t r u y e n o c o n m u e v e n m u c h o . S o n las acutezze, p r o d u c t o del espritu, q u e , al f o r m a r l a s , m u e s t r a felizm e n t e s u p e n e t r a c i n , y son gravi p o r q u e n o es s u a s p e c t o , s i n o s u m e d u l a d e p e s o , lo q u e excita el a p l a u s o . 4. Acutezze leggiadre: d i c h o s q u e , m e r c e d a la hbil d i s p o s i cin d e las p a l a b r a s , o p u e s t a s la u n a a la o t r a , r e s u l t a n lo suficient e m e n t e a g r a d a b l e s p a r a m e r e c e r el a p l a u s o . 5. En fin, la q u i n t a clase es la Acutezza mirabile, d i c h o d o n d e el artificio realza t a n m a r a v i l l o s a m e n t e el e s p r i t u (l' ingeniosit) q u e r e s u l t a e x t r e m a d a m e n t e a g r a d a b l e . Es la c a t e g o r a q u e P e r e grini p r e t e n d e e s t u d i a r . El o b j e t o del plausibili n o a t a e al e n t e n d i m i e n t o , q u e p e r s i g u e la v e r d a d y la ciencia, sino al e s p r i t u , q u e b u s c a la belleza, y se

238

ADOLPHE COSTER

p u e d e definir c o m o finura del e s p r i t u : la f a c u l t a d d e r e u n i r c o n p r o p i e d a d a d m i r a b l e en u n d i c h o , p o r u n t r o p o , c o s a s o p u e s t a s . A d e m s , slo es a d m i r a b l e lo q u e se aleja d e lo v u l g a r (10). N o t e m o s , d e p a s o , q u e el v o c a b l o plausibile, t a n f r e c u e n t e m e n t e u s a d o p o r G r a c i n , n o lo t o m d e Peregrini, p o r q u e lo e n c o n t r a m o s y a en El Hroe. El a u t o r e x a m i n a diversas especies d e Acutezze: serias, j o c o s a s , p l a c e n t e r a s , ridiculas y m i x t a s ; i n t e n t a , sin a c e r t a r , definir las c a u s a s d e la risa (c. 5); d e s p u s , e n u m e r a siete f u e n t e s d e la Acutezza: lo increble o i n a d v e r t i d o , el e n g a o , el c o n c i e r t o (11), la i m i t a c i n , el e n t i m e m a , el s o b r e n t e n d i d o y la b u r l a . E s t u d i a e n s e g u i d a la m e t f o r a , el noema, la anfibologa y la ficcin manifiesta c o m o o t r a s t a n t a s f u e n t e s d e la acutezza, as c o m o los m e d i o s d e u n i r los d o s t r m i n o s q u e la c o m p o n e n , y c o n c l u y e q u e la acutezza es u n g n e r o inferior (c. 9), y p o r e s t a r a z n los g r a n d e s t e r i c o s d e la a n t i g e d a d n o h a b l a r o n d e ella. A las v e r d a d e r a s o p o n e diez clases d e acutezze viciosas, y s e a la, e n t r e o t r a s , c o m o t r a d a s p o r los cabellos (stiracchiate), frases c o m o stas: Los s u s p i r o s d e Pris f u e r o n l o s fuelles q u e avivar o n la llama q u e i n c e n d i T r o y a . La t i n t a d e los p o e t a s e m b a l s a m a los n o m b r e s d e los H r o e s . E s t a l t i m a es c u r i o s a , p o r q u e g u a r d a relacin c o n ciertas m e t f o r a s del Criticn y c o n la alegora del m a r d e t i n t a q u e r o d e a la Isla d e la I n m o r t a l i d a d . En fin, d e s p u s d e n u m e r o s a s o b s e r v a c i o n e s s o b r e el e m p l e o d e las acutezze, d a c o m o m o d e l o s a c a b a d o s d e las acutezze gravi a S n e c a y a Plinio el J o v e n , y aconseja d e n u e v o m o d e r a c i n en el e m p l e o de estos ornatos. N o p u e d e dejarse d e a d m i r a r el firme b u e n s e n t i d o c o n q u e Peregrini t r a t a el a s u n t o : d e s g r a c i a d a m e n t e , las p r e m i s a s en las q u e se a p o y a son e r r n e a s . A d o p t a , en e f e c t o , la d o c t r i n a , g e n e r a l m e n t e a d m i t i d a en s u t i e m p o , b a s a d a en u n a falsa i n t e r p r e t a c i n d e la d e A r i s t t e l e s , s o b r e la m e t f o r a , q u e e n c a n t a al m i s m o t i e m p o q u e i n s t r u y e . Para l, la f o r m a es i n d e p e n d i e n t e d e la m a t e ria, c o m o e x p r e s i n del p e n s a m i e n t o . La m e t f o r a s e o p i n a b a es p r e c i o s a en s p o r q u e e n s e a y e n c a n t a . A c u m u l e m o s , p u e s , y c o m p l i q u e m o s las m e t f o r a s , y t e n d r e m o s a c r e c i d o s y m s i n t e n s o s el p l a c e r y la i n s t r u c c i n . D e m o d o a n l o g o se e n t e n d a n y

BALTASAR

GRACIN

239

d e s a r r o l l a b a n las t e o r a s d e la i n v e n c i n , d e la c o m p o s i c i n , d e la e l o c u c i n y del r i t m o . Si n o eran simples m e d i o s d e e x p r e s i n , y s r i q u e z a s , c o m o n o q u e d a r a g r a d e c i d o s al e s c r i t o r q u e se serva d e ellas c o n e x u b e r a n c i a o las ofreca c o n p r o f u s i n ? (12). C o m o Peregrini es h o m b r e d e b u e n s e n t i d o , n o se le o c u l t a n las c o n s e c u e n c i a s lgicas q u e los c o n t e m p o r n e o s p o d a n d e d u c i r d e e s t a d o c t r i n a , a f a n n d o s e p o r e m b e l l e c e r y a d o r n a r el p e n s a m i e n t o c o n a d e r e z o s facticios, c o m o se cuelga u n c u a d r o en u n a p a r e d para o c u l t a r s u d e s n u d e z . P e r o , a u n q u e r e c o n o z c a q u e p u e d e s u c e d e r q u e el v a l o r del e s p r i t u se manifieste n o t a b l e m e n t e en la i n v e n c i n del m e d i o d e ligar las c o s a s , sin q u e , n o o b s t a n t e , se le c o n c e d a a t e n c i n o a d m i r a c i n p a r t i c u l a r , en r a z n del e f e c t o i m p o r t a n t e y p o d e r o s o q u e p o r o t r a p a r t e p r e d o m i n a en el d i c h o , el placer d e la acutezza d i c e n o q u e d a p o r e s t o t o t a l m e n t e o c i o s o , m a s sirve, p o r d e c i r l o as, d e a r c o p a r a q u e la fuerza del d i c h o se fije m s fcilmente. C r o c e n o t a c o n r a z n q u e estas p o c a s lneas indican y a la t e o r a m o d e r n a d e la f o r m a literaria c o n s i d e r a d a , n o c o m o o r n a t o , sino c o m o v e h c u l o del p e n s a m i e n t o (13). P e r o Peregrini n o saca d e e s t a fina o b s e r v a c i n las c o n c l u s i o n e s q u e encierra. H a b r q u e e s p e r a r t o d a v a m e d i o siglo p a r a q u e La B r u y e r e escriba: E n t r e las d i f e r e n t e s e x p r e s i o nes q u e p u e d e d a r u n o s o l o d e n u e s t r o s p e n s a m i e n t o s , slo h a y u n a b u e n a . T a m b i n Peregrini es i n c a p a z d e definir la esencia d e la acutezza y d e fijar el l m i t e q u e la s e p a r a del simple p e n s a miento. Peregrini m a r c u n a r e a c c i n c o n t r a el c o n c e p t i s m o . G r a c i n se anima d e o t r o e s p r i t u y se erige en d e f e n s o r , en p r o f e t a d e la agudeza. La simple e x p o s i c i n d e s u d o c t r i n a dejar ver, sin n e c e s i d a d d e s u b r a y a r l a s , las s e m e j a n z a s y las diferencias q u e e x i s t e n en los d o s t r a t a d o s . C o m o s u a n t e c e s o r , G r a c i n c o m i e n z a p o r sealar q u e la agudeza n o m o t i v n i n g u n a t e o r a p o r p a r t e d e los a n t i g u o s , l o s cuales, sin e m b a r g o , n o la i g n o r a r o n . D e s p u s , en lenguaje p o m p o s o y alambicado, ciertamente digno de un cultista, intenta definir la n a t u r a l e z a d e la a g u d e z a . R e c o n o c e i n m e d i a t a m e n t e q u e e s t o es difcil, y q u e la a g u d e z a se siente m e j o r q u e se definer e c u r r e , p o r t a n t o , a u n a c o m p a r a c i n . El c o n c e p t o es p a r a el

240

ADOLPHE

COSTER

e n t e n d i m i e n t o lo q u e la belleza p a r a la vista, o la a r m o n a p a r a el o d o . N o t e m o s , d e p a s o , q u e , c o m o Peregrini, n o lleg a e n c o n t r a r v o c a b l o n i c o p a r a e x p r e s a r e s t e indefinible; lo llama i n d i s t i n t a m e n t e agudeza o concepto. H a y u n a r t e del c o n c e p t o o d e la a g u d e z a . E s t e a r t e , q u e n o t i e n e n o m b r e h a s t a el p r e s e n t e , c o n s i s t e en e s t a b l e c e r u n a hbil c o n c o r d a n c i a , u n a a r m o n i o s a c o r r e lacin e n t r e d o s o t r e s t r m i n o s c o g n o s c i b l e s p o r u n a c t o del e n t e n d i m i e n t o (14), y el c o n c e p t o p u e d e definirse: u n a c t o del e n t e n d i m i e n t o q u e e x p r e s a la c o r r e s p o n d e n c i a e n t r e l o s o b j e t o s . La e x p r e s i n d e e s t a a r m o n a o c o r r e l a c i n c o n s t i t u y e la agudeza objetiva (15). E s t a definicin a p a r e c e s o l a m e n t e e n la r e d a c c i n d e 1648. Se r e c o n o c e n a q u las ideas d e Peregrini en f o r m a m s pretenciosa. G r a c i n d i s t i n g u e a c o n t i n u a c i n d o s especies d e a g u d e z a : la d e p e n e t r a c i n ( p e r s p i c a c i a ) y la d e artificio (16). La p r i m e r a c o n s i s t e en p e n e t r a r las v e r d a d e s m s difciles; la s e g u n d a b u s c a , s o b r e t o d o , la belleza sutil; aqulla es m s til; sta, m s a g r a d a b l e . D e la l t i m a va a h a b l a r G r a c i n . E s t a d i s t i n c i n c o r r e s p o n d e a la q u e h a b a e s t a b l e c i d o Peregrini e n t r e l o s detti plausibili y la acutezza mirabile. L a a g u d e z a d e artificio se d i v i d e a su vez: 1. En a g u d e z a d e c o n c e p t o , q u e e s t r i b a m s en la sutileza del p e n s a m i e n t o q u e en las p a l a b r a s . 2. En a g u d e z a v e r b a l , q u e c o n s i s t e en las p a l a b r a s , d e s u e r t e q u e , si se s u p r i m e n los d i c h o s , n o q u e d a alma. E s t e v o c a b l o alma p a r e c e c o r r e s p o n d e r s e c o n el q u e Peregrini llama spirito. E s t a s a g u d e z a s n o p u e d e n t r a d u c i r s e a o t r a lengua. 3. En a g u d e z a d e a c c i n . E s t a c a t e g o r a n o tiene e q u i v a l e n t e en Peregrini, y c o n s t i t u y e u n a i n n o v a c i n . P e r o , d e j a n d o a u n l a d o e s t a t e r c e r a divisin, q u e n o e n t r a a p e n a s en s u a s u n t o , G r a c i n v u e l v e a dividir la a g u d e z a en sim ple y c o m p l e j a , d e artificio m e n o r y d e artificio m a y o r , s e g n q u e c o m p r e n d a u n r a z o n a m i e n t o o u n a serie d e r a z o n a m i e n t o s . El t r a t a d o , p o r t a n t o , se d i v i d e en d o s p a r t e s en el t e x t o d e 1648: la p r i m e r a e s t u d i a en c i n c u e n t a c a p t u l o s la a g u d e z a simple; la s e g u n d a , en t r e c e c a p t u l o s , la a g u d e z a compleja. En el Arte d e 1642,

BALTASAR

GRACIN

241

los c a p t u l o s se s u c e d e n sin i n t e r r u p c i n ; los c u a r e n t a y u n o p r i m e r o s c o r r e s p o n d e n a la p r i m e r a divisin, y los n u e v e l t i m o s , a la s e g u n d a . H a y c u a t r o f o r m a s d e a g u d e z a s i m p l e : 1. d e c o r r e l a c i n y c o n v e n i e n c i a d e u n t r m i n o c o n o t r o ; i n c l u y e las p r o p o r c i o n e s , d e s p r o p o r c i o n e s , similitudes, paridades, alusiones, etc.; 2. de p o n d e r a c i n j u i c i o s a s u t i l , q u e c o m p r e n d e las crticas, p a r a d o j a s , e x a g e r a c i o n e s , s e n t e n c i a s , d e s e m p e o s , e t c . ; 3. d e r a c i o c i n a c i n : m i s t e r i o s , r e p a r o s , d e d u c c i o n e s , p r u e b a s , etc.; 4. d e inv e n c i n : ficciones, e s t r a t a g e m a s , i n v e n c i o n e s en a c t o o e n p a l a b r a s , e t c . (17). T a n t a p r e c i s i n en la clasificacin d e las f o r m a s d e la a g u d e z a p a r e c e q u e d a a e n t e n d e r u n a d o c t r i n a clara s o b r e los m e d i o s d e p r o v o c a r l a ; p e r o , d e s g r a c i a d a m e n t e , h a y q u e rebajarla en p r o p o r c i o n e s . En la e x p o s i c i n d o g m t i c a p r e c e d e n t e h e m o s e n c o n t r a d o u n a p a r t e d e las i d e a s y a u n d e las e x p r e s i o n e s d e Peregrini; e n l o s c a p t u l o s s i g u i e n t e s n o h a l l a r e m o s , c o m o en el a u t o r i t a l i a n o , s i n o i m p o t e n c i a manifiesta p a r a explicar c m o se p r o d u c e la a g u d e z a . El m t o d o e m p l e a d o p o r G r a c i n es el d e los t r a t a d o s d e retrica. El a s u n t o d e q u e se h a b l a d i c e es c o m o u n c e n t r o d e d o n d e p a r t e n los r a d i o s q u e van a los a c c i d e n t e s , c a u s a s , e f e c t o s , a t r i b u t o s , cualidades, contingencias, circunstancias de tiempo, de lugar, d e m o d o , e t c . El e s c r i t o r los c o n f r o n t a u n o a u n o : p r i m e r o c o n el a s u n t o , en s e g u i d a los u n o s c o n los o t r o s , y c a d a vez q u e d e s c u b r e alguna c o n f o r m i d a d o c o n v e n i e n c i a , y a c o n el a s u n t o principal, y a e n t r e ellos, lo e x p r e s a , e insiste; h e a q u la sutil e z a (18). M a s si estas relaciones eran simples, fciles d e d e s c u b r i r o a u n n a t u r a l e s , a u n q u e difciles, n o diferan en n a d a d e los t r o p o s y las figuras r e t r i c a s ; G r a c i n se d a c u e n t a y o b s e r v a q u e p o r i n s t a n t e s el t e r r e n o d e s a p a r e c e a s u p a s o . I n t e n t a , p o r t a n t o , l e v a n t a r d b i l e s b a r r e r a s e n t r e la r e t r i c a y la a g u d e z a . P r e t e n d e q u e los t r o p o s y las figuras r e t r i c a s son la m a t e r i a , c o m o el f u n d a m e n t o s o b r e el q u e la a g u d e z a p u e d e l e v a n t a r s u s o b r a s m a e s t r a s : l o q u e la r e t r i c a tiene p o r f o r m a l i d a d , e s t a a r t e t i e n e p o r m a t e r i a s o b r e la cual e c h a el e s m a l t e d e la sutileza (19). A b s u r d o r a z o n a 16

242

ADOLPHE

COSTER

m i e n t o , q u e hara d e la f o r m a d e u n a m a t e r i a la m a t e r i a d e o t r a f o r m a . T a m b i n , c o n s c i e n t e d e la i n a n i d a d d e e s t a d i s t i n c i n , G r a cian b u s c a o t r o m e d i o d e d i s c e r n i r las c o n d i c i o n e s en las cuales p u e d e m a n i f e s t a r s e la a g u d e z a : Es p r e c i s o afirma q u e h a y a a l g u n a c i r c u n s t a n c i a especial s o b r e q u e se f u n d e la c o n f o r m i d a d d e los t r m i n o s p a r a l e v a n t a r la c o m p a r a c i n c o n c e p t u o s a , sin la c u a l n o ser sutileza, sino simple figura r e t r i c a (20). Se ir, p u e s , a b u s c a r m u c h o m s lejos las relaciones e n t r e l o s t r m i n o s , y, en estas c o n d i c i o n e s , aqullas c o r r e n riesgo d e ser s i m p l e m e n t e e s p e c i o s a s , falsas o a b s u r d a s : e s t a d o c t r i n a se manifiesta c o n t o d a i n g e n u i d a d en el Discurso VI, q u e lleva el t t u l o p r o m e t e d o r d e Agudeza por ponderacin misteriosa. Q u i e n dice m i s t e r i o dice preez, verdad escondida y recndita, porque t o d o conocimiento q u e c u e s t a es m s e s t i m a b l e y g r a t o . E s t e artificio c o n s i s t e en p r o m o v e r u n m i s t e r i o en la c o n e x i n d e e x t r e m o s o t r m i n o s c o r r e l a t i v o s del a s u n t o (causas, e f e c t o s , a c c i d e n t e s , c i r c u n s t a n c i a s , c o n t i n g e n c i a s ) , y d e s p u s d e h a b e r s e a p o y a d o en e s t a c o i n c i d e n c i a y e s t a u n i n , se da u n a r a z n sutil y c o n v e n i e n t e q u e satisfaga (21). La e x p o s i c i n d e la d o c t r i n a d e G r a c i n , q u e se a c a b a d e leer, d e m u e s t r a q u e el a u t o r d e la Agudeza n o i n v e n t n a d a , y q u e n o se d i s t i n g u e d e Peregrini sino p o r s u e n t u s i a s m o p a r a e s t o s e x t r e m o s y e s t o s rasgos d e ingenio, q u e el italiano m i r a b a , c o n j u s t o t t u l o , c o m o m a n i f e s t a c i o n e s inferiores d e la inteligencia.

NOTAS DEL CAPITULO XVI


(1) Aprobacin del P . Juan Bautista de Avila, de la Compaa de Jess... Madrid y Octubre 31 de 1641. Licencia, id. Imprimatur de Gil Gonzlez Dvila. Madrid, Noviembre 18 de 1641. Privilegio. Madrid, 10 diciembre 1641. Tasa, Madrid, 12 febrero 1642. Fe de erratas del Dr. Francisco Murcia de la Llana, Madrid, 11 febrero 1642. En 8., de 8 folios sin numerar, ms 152 fols. (2) Aprobacin del Dr. Gabriel Hernndez, Huesca 12 septiembre de 1647.Censura de Andrs de Uztarroz, Zaragoza, 7 enero 1648. Dedicatoria de Lastanosa. Errata. A l lector. En 4., de 4 fols. sin numerar, ms 384 pgs. ms 2 fols. sin numerar. E n 1649 apareci una e<iicin idntica, con el ttulo solo reimpreso y las palabras "tercera impression" en lugar de "segunda impression". (3) "Tampoco le retira la Crisis Real, aquella clebre Poltica del Rey Don Fernando el Catlico, que a votos de juiciosos, es lo mejor deste Autor, no la prodigiosa Arte de Agudeza, por lo raro, erudito, y ingenioso-, que antes della se tenia por imposible hallarle A r t e al Ingenio. Contentole tanto a un Genoves, que la tradujo luego en italiano, y aun se la apropi; que no se contentan estos con traducir el oro y plata de Espaa, sino que quieren chuparla hasta los Ingenios". A los Letores. (4) "In ogni caso io haver obligo a chi vorra migfliorarmi il mio trovato. Se abbondassi di tiempo potrei migliorarlo forse ancor' io, ma la ocupationi publiche, le forze deboli, e'l Sol, cbe gira verso l' Occidente, non mi danno licenza di molto pensarvi. Replico pero que mi trro obligato a chi si degnasse di fiarlo. Non parlero gi cos di chi mi trattasse, come un certo, che tradotto il mi libretto delle Acutezze in Castigliano, se ne fecie Autore, e di pi si glori che fosse stato da me trasportato in Toscano. N e l primo io non havrei difficult in darcene il perdono, e quasi dissi in compiacermene, perche non potea quel bell' Ingegno dar altra maggior prova di farne stima grandissima. Il secondo poi bene stato un tiro, per non dir' altro, sfoggiatamente indiscreto". I Fonti dell Ingegno. L ' A u t o r e a' lettori, p. 21. ( 5 ) L a dedicatoria a Filippo Adorno est fechada en Fassuolo, palacio de Juan Andrea Doria, el Viernes Santo 22 de abril de 1639, y en la pgina 256 se lee: "Delle acutezze fato dal sig. Matteo Peregrini principalmente per sua recreatione, mientre componea la gravissima Operetta della Poltica massima in Genoa nel Palazzo di Fassuolo del Eccelentis. Prencipe Gio. Andrea Doria suo signore, finito- a gloria d' Iddio omnipotente il giorno del glorioso s. Francesco di Paola 1639". La fiesta de este santo cae en 2 de abril. L a edicin descrita arriba es un in-octavo de 256 pginas. (6) V e r Benedetto Croce: I trattatisti Italiani del " Concettismo" e Baltasar Gracian, 1899: " M e n o sicura potrebbe considerarsi la posizione del Gracin, non solo perch egh fece stampare alcuni anni dopo, ed era assai pratico della contempornea litteratura italiana, ma per aver messo le man avant col far proclamare dal suo amico editore un plagio inesistente, per covrirne forse si direbbe uno meno fantstico". P . 1 3 . (7) Peregrini haba tenido un antecesor en este estudio. En su libro Il c avalier Giovan Battista Marino, 1560-1625 (Npoles, l898), Angelo Borzelli reproduce (Appendice, III,

244

ADOLPHE COSTER

p 325) un dilogo indito de Camilo Pellegrino el Viejo, primiciero de Cpua, intitulado Del Concetto potico. Los interlocutores son el principe de Conca, muerto en Cpua en casa de su pariente el marqus de Campolattaro, su secretario Marino y el cannigo Pompeo Carigliano. El dilogo tiene por asunto la distincin que se puede establecer entre el Concetto y la Locuzione, el pensamiento y la expresin. Marino sostiene que entrambas cosas son distintas y reconoce que en general el concetto se basa en la anttesis y la metfora, Pero su doctrina est muy lejos de prever los excesos del conceptismo. ( 8 ) L a obra de P . Causin apareci en 1 6 1 9 ; cito segn la edicin Nicolai Caussini Trecensis, e societate Iesu. De Eloquentia sacra et humana Ubri XVI (Paris, 1643). En el libro I I hay muchos captulos que Gracin debi de aprovechar, de donde sac mu chos ejemplos que introdujo en su Arte: cap. X I V , De acuta styli brevtate, sententiisque abruptis et suspiciosis. Eius ortus et progressus; cap. X I , Adjiciuntur quaedam haudatorum acuminum exempla; cap. X V I , De erroribus abrupti styli et frigide acuti. (9) "Plausibile qualunque Detto habbia forza particolare de molto notabilmente insegnare o muovere o dilettare. Detto plausibile grave quello, che solo, o principal mente, per virt della materia potentemente insegna o commuove. Detto plausibile diiettevole quello, che solo, o principalmente per la virt delle cose, potentemente diletta. Acutezza Grave un Detto dall' ingegno del Dicitore artificiosamente figurato in maniera, che riesce plausibile per l' effetto del molto insegnare, o muovere. A c u t e z z a . leggiadra un Detto, che per un' artificiosa dispositione di parole per tal guisa collocate, che una faccia notabilmente contraposto all' altra, riesce plausibilmente dilettoso.Acutezza mirabile un Detto che per la virt dell' ingegno nell' artificio d' esso maravigliosamente campeggiante, riesce molto plausibilmente dilettevole". Cap. I I . Entre estos plausibili gravi cita la respuesta de los Corintios a Alejandro al concederle el derecho de ciudadana: "Nulli unquam Civitatem dedimus nisi tibi et Herculi". Este dicho lo cita Lastanosa en la dedicatoria del Orculo a Luis Mndez de Haro. (10) " N o i potremo diffinir l' accortezza dell' ingegno al proposto nostro un felice trovamento del mezzo per legar figuramente in un Detto: con mirabile acconcezza diverse cose. Si vede ancora la radice del mirabile la quale questo esser lonano dal comunale". Cap. I I I . (11) " D i qu dunque haveremo un terzo fonte d ' A c u t e z z a , che appellaremo Concert: consestir nel raro entimematico legamento di due o pi cose vicendevolmetite se riguardanti". Cap. V I , p. 95. (12) (13) Benedetto Croce: Op. cit., p. 2. 16.

Benedetto Croce: Op. cit., p.

(14) " L o que es para los ojos la hermosura, y para los oidos la consonancia, eso -es para el entendimiento el concepto". Agudeza, I I , p. 2. "Consiste pues este artificio conceptuoso en una primorosa concordancia, en una armnica correlacin entre los cog noscibles extremos, expresa por un acto del entendimiento". Arte, fol. 4 recto. Agudeza, I I , p. 6. (15) " D e suerte que se puede definir el concepto. Es un acto del entendimiento, que exprime la correspondencia que se halla entre los objetos. L a misma consonancia, o correlacin artificiosa exprimida es la sutileza objetiva". Agudeza, I I , p. 7. (16) " L a primera distincin sea entre la Agudeza de perspicacia y la de artificio que es el objecto desta Arte. Aquella atiende a dar alcance a las dificultosas verdades, descubriendo la mas recndita; esta no cuidando de eso afecta, la hermosura sutil; aquella es mas til, esta deleitable: aquella es todas las Artes y Ciencias en sus actos y sus

BALTASAR GRACIN

245

habitos; esta corno estrella errante, no tiene casa fija. Pudiera dividirse la Agudeza de artificio en Agudeza de Concepto, de palabras y de accin, que las hay prontas, muy hijas del Ingenio: divisin de accidente en los sujetos, pero 1o que merece por adecuada, desmerece por vulgar (f. 5 ) . Divdese adecuadamente en Agudeza de artificio menor, y de artificio mayor, quiero decir Incomplexa y Compuesta. L a Incomplexa es un acto solo, pero con pluralidad de formalidades, y de extremos, que terminan el artificio, que tunda la correlacin", (f. 6 r.) " L a Agudeza compuesta consta de muchos actos, si bien se unen en la moral trabazn de un discurso. Cada piedra de las preciosas, de por si pudiera oponerse a estrella; pero juntas en un joyel, emulan el firmamento. Composicin artificiosa del Ingenio, en que se erige maquina sublime, no de columnas, ni architrabes, sino de asumptos y de conceptos". Arte, I I I , f. 5. v . (17) "Vulvese a dividir la Agudeza incomplexa en sus gneros y modos; y redcese a cuatro raices, y como fuentes. L a primera es de correlacin y conveniencia de un sujeto con otro; y aqui entran las proporciones, semejanzas, paridades, alusiones, etc. L a segunda es de ponderacin juiciosa sutil, y a esta se reducen los desempeos, crisis, paradojas, encarecimientos, sentencias, etc. L a tercera es de raciocinacin, y a esta pertenecen los reparos, misterios, ilaciones, pruebas, etc. L a cuarta es de invencin, y comprende las ficciones, estratagemas, invenciones raras en accin y dicho..." Arte. T i l . (18) " E s el sujeto sobre quien se discurre, ya en conceptuosa panegiri, ya en ingeniosa crisi, uno como centro de quien reparte el discurso lineas de sutileza a las entidades que lo rodean; a los adjuntos que lo coronan; como son causas, efectos, atributos, contingencias, circunstancias y cualquiera otra entidad correspondiente. Carealas con el sujeto, y unas con otras entre si, y en descubriendo alguna conformidad, o proporcin, que digan unas con otras, exprmela con sutileza". Arte, I V , f. 7 v. La traduccin dada arriba es la del texto de 1648. Agudeza, I V , p. 13. (19) "Consiste su artificio en un encarecimiento ingenioso, debido a la ocasin, que en las extraordinarias ha de ser el pensar extraordinario, y aunque no escrupulea en la verdad esta Agudeza, por tener licencia general de exagerar; con todo eso pide fundamento en que apoyarse y que la mesma concurrencia de circunstancias de pie para la exageracin, porque sin este fundamento no seria Agudeza, sino un hiprbole retorico sin vida de Concepto. Son los tropos y figuras retoricas materia y como fundamenta para el realce de la Agudeza, y lo que la Retorica tiene por formalidad, esta arte tiene por materia sobre que echa el esmalte de sutileza". Arte, X V I I , f. 48 v. Agudeza, X X , p. 127. (20) "Siempre ha de haber alguna circunstancia especial, en que se funde la conformidad de los trminos, para levantar la comparacin conceptuosa, que sin esta no ser sutileza, sino una desnuda figura retorica, sin viveza de ingenio, como se dijo de la semejanza y otras". Agudeza, X I V , p. 87. Arte, X I V , f. 39 v . " L a s conceptuosas, y que son rigurosamente conceptos, son las que se fundan en alguna circunstancia especial, tomando pie della el discurso, para conceptear, y entonces a mas del artificio retorico, aaden el conceptuoso". Agudeza, X I I I , p. 80. Arte, X I I I , f. 33 v. (21) "Mucho promete el nombre, corresponde la realidad; quien dice Misterio dice preez, verdad escondida y recndita; noticias pleiteadas causan mas gusto, que por pacifica cognicin; son como Vitorias del discurso, trofeos de la curiosidad. Consiste el artificio desta gran especie de Agudeza en levantar misterio entre la conexin de los extremos. Repito causas, efectos, adjuntos, circunstancias, contingencias, etc. Y despus de bien ponderada la dificultad, dase una razn sutil y adecuada que la satisfaga". Arte, VI, f. 17 v. Agudeza, V I , p. 33.

CAPITULO
Preceptos trica sobre el estilo.La

XVII
es un tratado Influencia de de rela

Agudeza, de

cultista?Juicios

literarios

Gracin.

Agudeza.

A doctrina que acabamos de exponer interesa a la composicin, no al estilo. Los numerosos ejemplos que hacen de la Agudeza una muy curiosa antologa muestran el grado de mal gusto y exageracin que Gracin era capaz de soportar y aun de admirar, pero parecen dejar incierta la escuela en que quiere situarse. En otros trminos: La Agudeza, es un tratado de retrica conceptista o cultista? Es a un tiempo lo uno y lo otro, y el autor no establece ninguna distincin entre las dos escuelas? (1). Hemos tenido ocasin de responder incidentalmente a esta cuestin al trazar, con ayuda de Gracin, la historia sumaria del conceptismo y del cultismo anteriores a l. Un estudio algo atento permitir decidirla. Es notable, en primer trmino, que cuantas veces cita y juzga a escritores, Gracin establece una distincin clara entre los que son simplemente conceptuosos y los que son cultos o bizarros, segn su expresin. Jams adjudica al azar estos calificativos, y ello es fcil comprobarlo. Quevedo, Lope de Vega, nunca son llamados sino conceptuosos o ingeniosos-, Carrillo, Gngora, Paravicino, son siempre calificados de bizarros o cultos. Gracin insiste y nota como ligero defecto la ausencia de cultismo en los dos primeros. A los restantes escritores que nombra los sita siempre con precisin en una o en otra categora. N o veo ms que un caso en que se haya equivocado: el de Marino; le da el doble calificativo de conceptuoso y culto o aliado; pero Marino no tiene, al parecer, derecho al ttulo de culto, tal como lo hemos definido al principio del presente estudio. Acaso el conocimiento insuficiente de la lengua italiana p o r

248

ADOLPHE COSTER

G r a c i n , y a n o t a d o , le i m p i d i j u z g a r c o n j u s t e z a a e s t e p o e t a . A d e m s , h a y q u e r e c o n o c e r q u e la p a l a b r a c u l t o n o t i e n e p a r a l u n s e n t i d o t a n e x a c t o c o m o el q u e le h e m o s d a d o , y q u e d i s t i n g u e u n b u e n o y u n mal c u l t i s m o . S e g n G r a c i n , h a y d o s g n e r o s d e estilo (2): el n a t u r a l , u n i d o , c o r r i e n t e , sin a f e c t a c i n , p e r o p r o p i o , p u r o y p u l i d o , y el estilo artificial, p o m p o s o , l i m a d o c o n e s f u e r z o . El u n o , claro; el o t r o , difcil. El estilo n a t u r a l es el q u e u s a n las p e r s o n a s q u e h a b l a n b i e n d e o r d i n a r i o , y sin e s t u d i o ; p u e d e ser m s o m e n o s l e v a n t a d o , s e g n el g r a d o d e i n s t r u c c i n o d e ingenio d e la p e r s o n a q u e h a b l a ; es c o m o el p a n , q u e n o d i s g u s t a n u n c a (3); b a s t a p a r a e x p r i m i r los p e n s a m i e n t o s m s sutiles, los conceptos. P e r o c u a n d o el artificio d e las p a l a b r a s se u n e a la sutileza d e los p e n s a m i e n t o s , se o b t i e n e u n a o b r a m a e s t r a . El c o n c e p t o es c o m o el f r u t o del r b o l , q u e n o a d q u i e r e t o d a s u belleza sino en m e d i o d e o p u l e n t o follaje (4). A d e m s , h a y q u e u s a r e s t e estilo artificial c o n t a c t o y n o f u e ra d e p r o p s i t o , y, s o b r e t o d o , desconfiar del estilo c u l t o b a s t a r d o y visible, q u e n o se aplica m s q u e a la d i s p o s i c i n d e los v o c a b l o s , a s u a d e r e z o m a t e r i a l , sin alma, a b u s a n d o d e los c o n c e p t o s d e alforja, q u e e x p r e s a n la m i s m a c o s a , y a v a y a n d e l a n t e o d e t r s (5). P e r o e s t a c u e s t i n del estilo es s e c u n d a r i a a los ojos d e G r a cin; as, d e c l a r a q u e l o s a n t i g u o s , c o m o A l o n s o d e C a r t a g e n a o Antonio Prez, son modelos acabados de conceptismo. H a y afirma e s t a diferencia e n t r e las c o m p o s i c i o n e s a n t i g u a s y las m o d e r n a s : q u e en las p r i m e r a s t o d o es c o n c e p t o , q u e las c o n s t i t u y e n en llenas d e alma e i n g e n i o s a v i v a c i d a d , al p a s o q u e las o t r a s p o n e n t o d o el m r i t o en el follaje d e las p a l a b r a s , en la o b s c u r i d a d d e la frase, en el c u l t i s m o del estilo. As n o alcanzan t a n t o f r u t o d e a g u d e z a (6). N o se p u e d e negar, d e s p u s d e estas d e c l a r a c i o n e s , q u e el a r t e d e G r a c i n es e s e n c i a l m e n t e c o n c e p t i s t a , q u e a d m i t e u n c u l t i s m o d i s c r e t o c o m o c o m p l e m e n t o eficaz d e la belleza del c o n c e p t o , p e r o n o c o n s t i t u y e u n a r t e a p a r t e . Si se a r g u y e q u e , a p r i m e r a vista, p a r e c e q u e la Agudeza e s t c o n s a g r a d a a la gloria d e G n g o r a , m e n c i o n a d o con p r o f u s i n , h a y q u e o b s e r v a r q u e las p o e -

BALTASAR

GRACIN

249

sas del gran cultista q u e d a en e j e m p l o s n o g u a r d a n , p o r lo general, n i n g u n a relacin c o n el c u l t i s m o del Polifemo o d e las Soledades. Si G r a c i n d e c l a r a q u e el m o d e l o a c a b a d o del estilo aliado es t a m b i n G n g o r a , s o b r e t o d o en a q u e l l o s d o s p o e m a s , h a y q u e r e c o n o c e r q u e cita slo d o s v e r s o s en la Agudeza (XLVIII, p . 297) y q u e se b u r l a d e los n e c i o s i m i t a d o r e s q u e se imaginan igualarle c o n t o m a r l e algunas p a l a b r a s o ciertas frases s o n o r a s (7). L o q u e a d m i r a en G n g o r a es la sutileza d e p e n s a m i e n t o . Y q u i n e s s o n , a d e m s d e G n g o r a , los a u t o r e s q u e p r e s e n t a , al final d e s u o b r a , c o m o m a e s t r o s a q u i e n e s imitar? S n e c a , Plinio el J o v e n , c u y o Panegrico es el r e s u m e n del a r t e c o n c e p t i s t a ; Marcial, J u a n R u f o , A n t o n i o d e M e n d o z a . N i n g u n o d e e s t o s e s c r i t o r e s m e r e c e el n o m b r e d e c u l t i s t a , y a u n a l g u n o s difieren t o t a l m e n t e d e e s t a e s cuela. Y el m o d e l o definitivo, n i c o , es Plinio, el a u t o r c o r r e c t o e n t r e t o d o s , r e s p e t u o s o c o n la lengua, i m i t a d o r dcil d e los clsicos (8). P e r o sera c o n o c e r mal a G r a c i n c o n t e n t a r s e c o n los j u i c i o s q u e v i e r t e en la Agudeza s o b r e los e s c r i t o r e s . A d e m s , n o s h a d e j a d o el s e c r e t o d e s u s p r e f e r e n c i a s literarias en u n a e d a d e n q u e los g u s t o s a p e n a s c a m b i a n . En la s e g u n d a p a r t e del Criticn, en e f e c t o , A n d r e n i o y Critilo p e n e t r a n , c o n d u c i d o s p o r el E s p r i t u , q u e personifica al H o m b r e a l a d o , en el palacio del E n t e n d i m i e n t o : en u n a d e las salas ven a la Ninfa d e la Poesa, q u e ante ellos t o c a los i n s t r u m e n t o s q u e h a n p e r t e n e c i d o a p o e t a s f a m o s o s . E n t r a m b o s p e r e g r i n o s se a s o m b r a n al o b s e r v a r q u e la ctara d e G n g o r a es s i m p l e m e n t e d e h a y a , y la Ninfa les dice: Si en e s t e arquillo c u l t i s t a d e C r d o b a la e n s e a n z a m o r a l h u b i e s e r e s p o n d i d o a la c o m p o s i c i n h e r o i c a , lo serio del a s u n t o a la c u l t u r a del estilo, la m a t e r i a a la bizarra del v e r s o , a la sutileza d e los c o n c e p t o s , n o d e marfil, sino del m s fino chamante m e r e c e r a e s t a r h e c h a s u ctara (9). As, G n g o r a n o alcanza la perfeccin; la futilidad d e sus t e mas le c o n d e n a , y c i e r t a m e n t e s t e n o es el juicio d e un cultista. G u a r i n i , n o o b s t a n t e la a r m o n a d e su estilo, es d e m a s i a d o c o n c e p t i s t a para ser p o e t a pastoril (10). T e n e m o s a q u u n a crtica q u e n o se esperara d e u n c o n c e p t i s t a . L o p e d e V e g a es desigual; su i n s t r u m e n t o es la flauta d e Pan. G r a c i n r e c o n o c e su gloria,

250

ADOLPHE

COSTER

p e r o p a r e c e a t r i b u i r s u x i t o a la grosera del t i e m p o en q u e v i v i (11). P e t r a r c a , D a n t e y Boscn afectan d e s e s p e r a n t e frialdad; s o n b u e n o s p a r a dejarlos e n u n r i n c n (12). Ya e n la Agudeza, G r a c i n h a b a j u z g a d o s e v e r a m e n t e a P e t r a r c a (13), j u n t a m e n t e c o n H e r r e r a . Es c u r i o s o o b s e r v a r q u e n o c i t a s t e en s u Arte, y q u e d e s p u s d e h a b e r d i c h o d e l, en la Agudeza, q u e sus s o n e t o s a m o r o s o s s o n fastidiosos, le arroja, a d e m s , u n d a r d o m o r d a z h a b l a n d o d e l o s e s c r i t o r e s c e l e b r a d o s p o r divinos, a q u i e n e s h a h e c h o a n a t o m a d e s u alma, y n u n c a la h a p o d i d o hallar (14). C a m o e n s , p o r s u s c o n c e p t o s , a r r a s t r a la a d m i r a c i n general (15). M a r i n o , a p e s a r d e su m r i t o , d i s g u s t a p o r s u s o b s c e n i d a d e s (16). En u n rinc n y a c e n c o n f u n d i d o s l o s i n s t r u m e n t o s d e los p o e t a s p i c o s m o d e r n o s , c u b i e r t o s d e p o l v o , a e x c e p c i n del d e T a s s o , Virgilio c r i s t i a n o . P e r o en m e d i o d e estas p o e s a s serias, o t r a b a j a d a s , G r a cin c o n c e d e u n p u e s t o i n e s p e r a d o a la m u s a d e Q u e v e d o . E n t r e t i o r b a s , liras y ctaras s o l e m n e s v e n s e c a s t a u e l a s picarescas, q u e la Ninfa c o n s i d e r a m u y d i v e r t i d a s . C o n ellas, M a r i c a o l v i d a b a s u s d o l o r e s . P o d r a v e r s e a q u u n a alusin a la p o e s a p o p u l a r , q u e a G r a c i n d e b i d e placerle p o r s u e s p o n t a n e i d a d y s u valor p i n t o r e s c o ; p e r o n o h a y tal: se t r a t a d e Q u e v e d o , q u e dej d o s r o m a n ces s o b r e M a r i c a en s u s vivas j c a r a s , en las cuales d e s t a c a , c o n lenguaje a p r o p i a d o , l o s p r o t a g o n i s t a s d e la Vida airada (17). S o r p r e n d e ver a G r a c i n , n o o b s t a n t e s u s o t a n a , e s c o g e r p r e c i s a m e n t e estas poesas e s c a b r o s a s p a r a f u n d a r s o b r e ellas el p r i n cipal t t u l o d e gloria d e Q u e v e d o ; p r u e b a i n n e g a b l e d e s u a m p l i t u d d e criterio. A u n menciona a Q u e v e d o entre los moralistas, d e s p u s d e Sneca, P l a t n , L u c i a n o , P l u t a r c o y J u s t o Lipsio. P r e s e n t a a la ninfa d e la M o r a l c o g i e n d o algunas hojas q u e t o d o s e n vidian; u n o s las m a s c a n , o t r o s las t r i t u r a n p a r a s o r b e r r a p . P e r o e s t a s hojas d e Q u e v e d o s o n c o m o las del t a b a c o , d e m s vicio q u e p r o v e c h o , m s p a r a rer q u e a p r o v e c h a r (18). La Celestina la c o m p a r a al perejil, p a r a p o d e r p a s a r sin a s c o la carnal grosera (19). Barclay es c o m o la m o s t a z a , q u e , a u n q u e irrita la nariz, d a g u s t o c o n s u s a b o r p i c a n t e ( 2 0 ) . El Infante J u a n M a n u e l t i e n e u n sitio d e h o n o r , p e r o h a y q u e leerle sin p o n e r a t e n c i n e n s u e s t i l o ; singular p r e c e p t o si G r a c i n h u b i e s e s i d o v e r d a d e r a m e n t e

BALTASAR

GRACIN

251

cultista. C u a n t o a los Ragguagli d e Boccalini, s o n a p e t i t o s o s , p e r o s e m e j a n t e s a las hojas d e la alcachofa, d e las q u e s l o se c o m e el c a b o c o n sal y vinagre (21). Estos juicios d e n o t a n un espritu abierto, ciertamente eclctico, y h o n r a n m u c h o a G r a c i n . D e d c e s e e s t a c o n c l u s i n : el a u t o r d e la Agudeza prefiri s i e m p r e el f o n d o a la f o r m a , c o n t r a la t r a d i c i n t e n a z q u e n o q u i e r e v e r en l sino u n a r t e s a n o d e p a l a b r a s , s u p e r ficial y r i d c u l o . D e s g r a c i a d a m e n t e , si p o d e m o s s o s p e c h a r q u e G r a c i n c o n c e d i i m p o r t a n c i a s e c u n d a r i a a las d o c t r i n a s d e la Agudeza, y q u e al e x p o n e r l a s c o n s o l e m n i d a d d e s e m p e u n p o c o el p a p e l d e m i x t i ficador, e n c o n t r l e c t o r e s q u e le t o m a r o n en serio, c u y o s c e r e b r o s p o c o s l i d o s se v i e r o n i r r e m e d i a b l e m e n t e t u r b a d o s p o r e s t a e n s e a n z a . G r a c i n h a s i d o , i n c o n t e s t a b l e m e n t e , el v u l g a r i z a d o r del c o n c e p t i s m o y del c u l t i s m o , y h a c o n t r i b u i d o p o d e r o s a m e n t e al d e s e n v o l v i m i e n t o del mal g u s t o , t a n t o en Italia c o m o en E s p a a . Para d a r n o s c u e n t a d e la n e c e d a d e s c a n d a l o s a q u e m o t i v tal d o c t r i n a , v e r t i d a en e s p r i t u s m e d i o c r e s , b a s t a r e f e r i r n o s al t r a t a d o d e T e s a u r o , d e q u e ya se h a h a b l a d o : el Cannocchiale Aristotlico. Es u n e x c e l e n t e c o m e n t a r i o d e la Agudeza (22). P u b l i c a d o en 1645, e s t e l i b r o desarrolla y c o m p l e t a las t e o r a s d e G r a c i n . O c h o e d i c i o n e s d e aquella o b r a , e n t r e 1654 y 1682, u n a t r a d u c c i n latina d e G a s p a r C o r b e r en 1698, d e s p u s en 1714 y los a t a q u e s del P a d r e B o u h o u r s , d e m u e s t r a n su i m p o r t a n c i a y s u x i t o (23). P a r t i e n d o s i e m p r e d e la d o c t r i n a d e A r i s t t e l e s s o b r e la m e t f o r a , T e s a u r o la define: U n a p a r o l a p e r e g r i n a v e l o c e m e n t e significante u n o b i e t t o p e r m e z z o di u n a l t r o , y la c r e e el f u n d a m e n t o del concetto. C u a n t o a s t e , l l a m a d o t a m b i n arguzia o acutezza, es u n a r g o m e n t o u r b a n a m e n t e fallace (24). Es intil insistir en e s t a p a r t e d e la d o c t r i n a d e M a n u e l T e s a u r o , q u e es, en s u m a , la d e G r a c i n , algo m s precisa y m s s l i d a m e n t e d i s p u e s t a . P e r o los c a p t u l o s q u e c o n s a g r a a la e l o c u e n cia s a g r a d a m e r e c e n u n a leve d e t e n c i n . G r a c i n se c o n t e n t c o n a p o r t a r ejemplos d e s e r m o n e s , q u e le p a r e c i e r o n d i g n o s d e a p l a u s o , y c o n explicar en p o c a s p a l a b r a s la c a u s a del deleite q u e motivaban. Tesauro adopta otro mtodo enteramente dogmtico: p u e s t o q u e el concetto es i n d i s p e n s a b l e p a r a a t r a e r o r e t e n e r la

252

ADOLPHE

COSTER

a t e n c i n , c m o llegar, en c i e r t o m o d o m e c n i c a m e n t e , a p r o d u cirlo, o al m e n o s a sacar p a r t i d o d e l? T a l es el a s u n t o d e los cap t u l o s i n t i t u l a d o s C o n c e p t o s p a r a s e r m o n e s (Concetti predicabili) y T e o r e m a s p r c t i c o s p a r a fabricar c o n c e p t o s sutiles (Teoremi prattici per fabricar concetti arguti) (25). D e s p u s d e e x a m i n a r en o c h o c a p t u l o s l o s c o n c e p t o s d e P r o porcin, Atribucin, Equvoco, Hipotiposis, Hiprbole, Lacon i s m o , S u p o s i c i n , O p o s i c i n y D e c e p c i n , p r o p o n e la m a n e r a d e servirse d e ellos. Se h a visto q u e u n a p a r t e del x i t o d e L e d e s m a se d e b i al h e c h o d e p r o p o r c i o n a r a los p r e d i c a d o r e s m u l t i t u d d e conceptos, q u e b a s t a b a a p r o v e c h a r . A l g u n o s a o s a n t e s , u n franciscano italiano, c i t a d o d o s veces p o r G r a c i n (26), el cual d e b i d e sealarle s u h e r m a n o Felipe c o m o a u n a d e las glorias d e s u O r d e n , F r a n c e s c o Panigarola, m u e r t o o b i s p o d e Asti en 1594, se h a b a p r e o c u p a d o d e d a r a s u s colegas el m e d i o d e hallar las ideas necesarias p a r a e l a b o r a r u n s e r m n : tal es el a s u n t o d e su o b r a Il Predicatore. l p r e d i c a d o r afirma d e b e sacar d e los l i b r o s q u e p o s e e u n m o n t n d e c o n c e p c i o n e s d e t o d o g n e r o , y b u e n a s similitud e s (27). Para llegar a e s t e r e s u l t a d o ser c o n v e n i e n t e p o s e e r c o p i o s a b i b l i o t e c a ; p e r o si el p r e d i c a d o r t i e n e s o l a m e n t e los d o s l i b r o s . . . q u e p a r e c e c o n t i e n e n t o d o s los d e m s en m a t e r i a d e S a g r a d a E s c r i t u r a , a saber: el T o s t a d o (28) y N i c o l s d e Lira, se le p u e d e d a r . . . el m e d i o y la f o r m a d e p o d e r c o n p o c o s l i b r o s y e s c a s o g a s t o escribir a b u n d a n t e m e n t e t o d o s los s e r m o n e s q u e p u e d a p r e d i c a r . La c o n c o r d a n c i a maravillosa d e J a n s e n i u s y la C a d e n a d e O r o d e S a n t o T o m s b a s t a r n p a r a los s e r m o n e s s o b r e la E s c r i t u r a . Para los t e m a s e s c o l s t i c o s p o d r c o n t e n t a r s e c o n la Summa d e S a n t o T o m s y, si es p o s i b l e , el b e l l o Rosal d e P e l b a r t u s y, s o b r e t o d o , G. P e p i n . Para p r e d i c a r s o b r e los S a n t o s , la H i s t o r i a eclesistica d e E u s e b i o , y, p o r lo q u e t o c a al Breviario, Bellarmino, si se h a b l a c o n t r a herejes, d a r n lo n e c e s a r i o . Querra contina Panigarola que tuvieran libritos d e c o s a s c o m u n e s q u e sirven m u c h o , c o m o Exempla virtutum et vitiorum, los E j e m p l o s d e M a r c o M a r u l l e ; Similitudines sacrae scripturae; Summa Conciliorum, y l i b r o s p a r e c i d o s . . . M e s o n i g u a l m e n t e g r a t o s la Biblioteca d e S i x t o y el D e c r e t o , p o r la v a r i e d a d d e c o s a s

BALTASAR

GRACIN

253

q u e c o n t i e n e n . . . e n t e n d i e n d o s i e m p r e q u e n a d a se p u e d e h a c e r sin u n a c o n c o r d a n c i a d e la Biblia, la cual, a ser p o s i b l e , t e n d r t a blas d e m a t e r i a s , q u e se llama Index Biblicus. Panigarola, q u e d i o a sus s e r m o n e s cierta gracia, y c i e r t o p o r t e d e s e n v u e l t o , al decir d e T e s a u r o , n o t u v o idea alguna d e las sutilezas ridiculas, p a r a las cuales daran m a t e r i a los p r e c e p t o s vulgares (29). T e s a u r o a d o p t a el plan d e Panigarola; p e r o , i n s t r u i d o en los e j e m p l o s llegados d e E s p a a , c o m i e n z a p o r o c u p a r s e d e la i n v e n c i n d e los c o n c e p t o s . P e r o dice: A p e n a s es til h o y b u s c a r l o s o i n v e n t a r l o s u n o m i s m o , c u a n d o existen t a n t o s v o l m e n e s e s p a o les llenos d e ellos, q u e s o b r e la m a t e r i a d e c u a l q u i e r s e r m n b a s t a r e c u r r i r a los ndices d e e s t o s l i b r o s p a r a e n c o n t r a r infinidad (30). H a b a , en e f e c t o , t o d a u n a l i t e r a t u r a e s p a o l a d e c o n c e p t o s p r e d i c a b l e s , q u e , p a s a n d o d e E s p a a a Npoles, o b t u v i e r o n tal favor, q u e en Italia se d e s i g n a b a a e s t e g n e r o d e c o n c e p t o s Concetti napoletani. N i c o l s A n t o n i o cita u n a c u a r e n t e n a d e c o l e c c i o n e s , e n t r e los cuales estn Promptuarium conceptum, d e Rafael S a r m i e n t o (1604), Conceptos predicables y Miscelneas predicables (1611-1612), d e M e l c h o r F u s t e r ; Silva Comparationum, d e G o n z l e z d e C r i t a n a (1611); Apparatus concionatorum, d e F r a n c i s c o L a b a t a (1614); Conceptos extra-, vagantes que se ofrecen entre ao (1619), d e T o m s R a m n ; Conceptos predicables polticos y morales a diferentes asuntos, d e F r a n c i s c o d e H o n t i v e r o s (1663). P e r o , si n o se a c e p t a el p a p e l d e m e r o c o p i s t a , e s fcil c r e a r u n o m i s m o n u e v o s c o n c e p t o s r e c u r r i e n d o a la Catena urea q u e p r e c o n i z a b a Panigarola, o a la Selva delle Allegorie, q u e es u n vasto bosque de conceptos. U n a vez e n c o n t r a d o el c o n c e p t o seco y d e s n u d o , h a y q u e vestirlo y e n r i q u e c e r l o . Para ello se b u s c a el argomento ingegnoso, o t r m i n o m e d i o , p o r el cual se d e m o s t r a r la v e r d a d del c o n c e p t o . Se le saca d e u n pasaje d e la E s c r i t u r a , q u e a p r i m e r a vista p a r e c e difcil, a b s u r d o , i n e p t o o c o n t r a d i c t o r i o d e o t r o pasaje. E n t o n c e s s u r g e la d i f i c u l t a d q u e se deja ver en el pasaje c i t a d o , l u e g o la s o l u c i n p o r la q u e se p r u e b a q u e el pasaje q u e p a r e c a t a n difcil o a b s u r d o es u n a Argutezza Divina, u n p r i m o r d e D i o s , c u a n d o se le e n t i e n d e b i e n . A q u se m u e s t r a el ingenio del o r a d o r .

254

ADOLPHE COSTER

E n s e g u i d a se aplica la s o l u c i n al paisaje d e la E s c r i t u r a , y d e s t e al a s u n t o , y se t e r m i n a i n v o c a n d o la a u t o r i d a d d e u n P a d r e o u n c o m e n t a r i s t a en a p o y o d e s u o p i n i n , p a r a h a c e r v e r q u e n o se t r a t a d e p u r a fantasa y t r a n q u i l i z a r la conciencia del a u d i t o r i o (31). N o e s t en e s t o s p r e c e p t o s la r e c e t a q u e p e r m i t i r c o n s t r u i r s e r m o n e s d e t e s t a b l e s , c o m o los d e Fr. Felipe G r a c i n , o m s t a r d e F r a y G e r u n d i o ? La n o v e l a del P a d r e Isla p r u e b a a q u g r a d o d e m a l g u s t o y a b s u r d i d a d h a b a n l l e g a d o en 1758 los p r e d i c a d o r e s e s p a o l e s . G r a c i n t u v o s u p a r t e d e r e s p o n s a b i l i d a d en e s t a lamentable decadencia.

NOTAS DEL CAPITULO XVII


(1) " L a Agudeza y arte de ingenio no es de ningn modo una Retrica culterana; es precisamente el contrario: es una Retrica conceptista, un tratado de preceptiva literaria, cuyo error consiste en haber reducido todas las cualidades del estilo a una sola; todas las facultades que concurren a la produccin de la obra artstica a una sola tambin. E s el cdigo del intelectualismo potico". Menndez y Pelayo: Historia de las ideas estticas, I I , ps. 522-523. Croce, al citar este pasaje aade: " P e r o conviniendo al por mayor en esta observacin (pero muy al por mayor, ya que Gracin era, al fin, admirador de Gngora), no podemos admitir que una retrica sea lo contrario de la otra: son ms bien dos gemelas". I trattatisti, etc., p. 28, n. 2. "Gracin en su Agudeza usa indistintamente los eptetos de culto y conceptuoso; llamando por ejemplo a Marino ora el culto Marino (discurso V ) ora el conceptuoso Marino (disc. X ) . Id. Ibid., p. 27, n. 1. (2) " D o s gneros de estilo hay celebres, muy altercados de los valientes gustos, y son el natural y artificial, aquel liso, corriente, sin afectacin, pero propio, casto y terso: este pulido, limado, con estudio y atencin: aquel claro, este dificultoso". Agudeza, L X I I , p. 366. " H a y uno como medio entre los estilos natural, y culto, que ni del todo se descuida, ni del todo se remonta, de frase substancial, y llena". Agudeza, L X I I , p. 3 7 0 . (3) " E s el estilo natural, como el pan, que nunca enfada, gustase mas del que del violento, por lo verdadero, y claro, ni repugna a la elocuencia; antes fluye con palabras castas, y propias... En este mismo genero de estilo natural hay tambin su latitud: uno mas realzado que otro, o por mas erudicin, o por mas preez de agudeza, y tambin por mas elocuencia natural. Que aunque este lenguaje es aquel que usan los hombres bien hablados en su ordinario trato sin mas estudio; con todo eso hay unos naturalmente mas elocuentes que otros, y mas aliados". Agudeza, L X I I , ps. 368-369. ( 4 ) " D o s cosas hacen perfecto un estilo, lo material de las palabras y lo formal d e los pensamientos, que de ambas eminencias se adeca su perfeccin. Contentanse unos con sola la alma de la agudeza, sin atender a la bizarra del exprimirla, antes tienen por felicidad la facilidad del decir, aun en la Poesa". Agudeza, L X , p. 3 5 6 . "Son las voces lo que las hojas en el rbol; y los conceptos el fruto... Son los conceptos vida del estilo, espritu del decir, y tanto tiene de perfeccin cuanto de sutileza; mas cuando se junta lo realzado del estilo, y lo remontado del concepto, hacen la obra cabal". Ibid., L X , p. 357. ( 5 ) "Pero cada uno en su sazn, y todo con cordura: y ntese con toda advertencia que hay un estilo culto, bastardo, y aparente, que pone la mira en sola la colocacin de las palabras, en la pulideza material dellas, sin alma de agudeza, usando de e ncontrados, y partidos, conceptos de alforja los apodaba Bartolom Leonardo; porque lo mismo exprime el que va delante, como el que viene detras. Esta es una enfadosa, vana, intil afectacin, indigna de ser escuchada... Siempre insisto en que lo conceptuoso es el espritu del estilo". Agudeza, L X I I , p. 367. (6) "Esta diferencia hay entre las composiciones antiguas, y las modernas, que aquellas todo lo echaban en concepto, y asi estn llenas de alma y viveza ingeniosa; estas toda

256

ADOLPHE COSTER

s u eminencia ponen en las hojas de las palabras, en la escuridad de la frase, en lo culto del estilo, y asi no tienen tanto fruto de agudeza". Agudeza, XXV, p. 168. (7) Agudeza, LXII, p. 373. Citado en el captulo XV.

(8) " O h tu cualquiera que aspiras a la inmortalidad con la agudeza y cultura de tus obras, procura de censurar como Tcito, ponderar como Valerio, reparar como Floro, proporcionar como Paterculo aludir como Tulio, sentenciar como Sneca, y todo como P l i n i o " . Agudeza, L X I , p. 366. (9) Criticn, II, 4, p. 89. Citado en el captulo XV.

(10) " T o m ya un Italiano rebelejo, tan dulce, que al pasar el arco pareci suspender la misma armona de los Cielos, si bien para ser pastoril, y tan Fido, pareci sobradamente conceptuoso". Criticn, I I , 4, ps. 89-90. (11) Criticn, I I , 4, p. 90.

(12) "Descolg una vihuela, tan de marfil, que afrentaba la misma nieve, pero tan fria, que al punto se le helaron los dedos y hubo de dejarla, diciendo: " E n estas rimas del Petrarca se ven unidos dos estremos que son, su mucha frialdad con el amoroso fuego". Colgola junto a otras dos, muy sus semejantes, de quienes dijo: "Estas mas se suspenden que suspenden", y en secreto confesles eran del Dante Aligero, y del Espaol Boscan". Criticn, I I , 4, ps. 90-91. (13) " N i todo ha de ser jocoso, ni todo amoroso, que tantos sonetos a un asunto liviano, mas sentidos que entendidos, en el mismo Petrarca, en el mismo Herrera, empalagan", Agudeza, L X I I 1 , p. 375. (14) "Otros se dejan (dice de los autores que no ha citado) y aun de los celebrados por divinos, porque confieso que aunque les he hecho anatomia del alma, jamas la pude hallar". Ibid., L X I I I , p. 376. (15) " T a con indecible meloda unas folias a una L i r a conceptuosa, que todos celebraron mucho, y con razn: "Bstale, dijo, ser plectro Portugus, tiernamente regalado; que l mismo se est diciendo, el que amo es" (Camons). Criticn, I I , 4, p. 9 1 . (16) "Grande asco les caus ver una tiorba italiana llena de suciedad, y que frescamente pareca haber cado en algn cieno, y sin osarla tocar, cuanto menos taer, la recatada Ninfa dijo: "Lastima es, que este culto plectro del Marino haya dado en tanta inmundicia lasciva". Criticn, I I , 4, p. 91. (17) (18) V e r captulo X V . V e r capitulo X V .

(19) " D e la Celestina, y otros tales, aunque ingeniosos, compar sus hojas a las del perejil para poder pasar sin asco la carnal grosera". Criticn, I I , 4, p. 103. (20) "Estas de Barclayo, y otros, son como las de la mostaza, que aunque l a s narices dan gasto con su picante". Ibid., I I , 4, p. 103. irritan

(21) "Ostent mucho unas hojas, aunque mal aliadas, y tan feas, que les causaron horror, mas la prudente Ninfa dijo: " N o se ha de atender al estilo del infante Don Manuel, sino a la estremada moralidad y al artificio con que ensea". Por buen dejo sac una alcarchofa, y con lindo gusto la fue deshojando, y dijo: "Estos raguallos del Boquelino son muy apetitosos, pero de toda una hoja solo se come el cabo con su sal y su vinagre". Ibid., I I , 4, ps. 103-104. (22) V e r el ttulo de la obra de Tesauro en el cap. X I V .

BALTASAR GRACIN

257

(23) Muratori (1672-1 750), en su tratado Della Perfetta Poesa a taca a la vez a Gracin y a Tesauro: "Poca obligacin en verdad tiene Espaa con Baltasar Gracin, que en su tratado de la Agudeza ha puesto en tan gran reputacin este mezquinsimo estilo (de los conceptos). Poqusima tambin nosotros con Manuel Tesauro, que con sus libros, sobre todo el Cannocchiale Aristotlico, autentic el uso. Estos autores, por otra parte ingenios felicsimos, fuera de su deber, han daado y corrompido la naturaleza de la verdadera elocuencia y la buena poesa, cuando ms se jactaron de haberla ayudado". Citado por Croce, op. cit., p. 2 1 . (24) (25) V e r Benedetto Croce, I trattatisti, etc., ps. 7 y 2.

P s . 586-634 y 644-685 de la edic. de 1664.

(26) "Este modo de discurrir con trabazn y orden estaba muy valido antes, asi lo platicaron el muy agradable Paniguerola, etc.... Y asi en Roma de tres grandes predicadores que concurrieron juntos decan: Totetus docet, Lupus movet, Panigarola delectat. Enseaba el doctsimo Toledo, movia el fervoroso Lobo, y deleitaba e l agradable Panigarola". Agudeza, L I , p. 310, y L I I , p. 3 1 7 . (27) Cito segn la traduccin francesa: L' art de prescher et bien faire un sermn. Avec la Memoire Lcale et artificiclle, faite por R. P. F. Franois Panigarole, Mineur Observantin et Evesque d' Ostie. Ensemble V Art de Memoire de Hierosme Marafiot Calabrois, Theologien. A Pars, Ches Regnauld Chaudiere, ru S. lacques, a l' Escu de Florence. M.DC.XXIV. Avec Privilege du Roy. Captulo I I I , p. 1 4 . (28) (29) El Tostado, Alfonso de Madrigal, obispo de A v i l a . italiani del seicento e il gusto spagnuolo. 1899, p. 1 2 .

V e r B . Croce. I Predicatori

(30) " M a a quegli che si spingono dalle mosse per correr quella sacra facticosia Carriera; non sarn forse inutili per cominciare a comprendere la quiddit di questi Concetti la Mtodo per maneggiarli: che il principal di quest' A r t e . Peroche il fabricarli di propio Marte, hoggidi non troppo necessario: essendone pieni tanti volurai Spagnuoli, che sopra qualunque Tema predicabile basta ricorrere agl' Indici di que' libri per t r v a m e infiniti". Cannocchiale, p. 6 3 1 . (31) E n su Paraso, X X I X , v. 94 y ss., Dante estigmatiz y a a los predicadores de su tiempo: " P e r apparer ciascun s' ingegna e face Sue invenzioni, e quelle son trascorse Dai predicanti, e il Vangelio tace. - . . . S i che le pecorelle, che non sanno Tornan dal pasco pasciute di viento E non le scusa non veder lor danno". (32) U n excelente ejemplo de estas predicaciones ridiculas se ofrece en l siguiente sermn de Felipe Gracin, cuyo sumario se encuentra en la Agudeza ( X X X I I I , p. 1 4 9 ) : " A un reparo extravagante, se le debe un desempeo igual, pero bien fundado, y cuando Ja razn sutil lo afianza, aunque se desmande en paradoxo, ser plausible. Repar el Padre Felipe Gracin, mi hermano, en aquellas palabras del Psal. 1 1 0 : Escam dedit timentibus se; otra letra lee: Praedam dedit timentibus se. Porque llama comida hurtada y bocado robado al cuerpo Sacramentado del Seor, que este divinsimo Sacramento, aplica la Iglesia estas misteriosas palabras? Tenia (dice este ingenioso Padre) este manjar Eucaristco todos los gustos y delicias que se podan desear; solo parece que le faltaba aquel sainete, que lo es grande del ser hurtado, que aun all dijo el Espritu Santo: Aquae furtivae dulciores. Pues para que se entienda, que nada de gusto y de regalo le falta, le llama manjar robado, de pillaje: Praedam dedit timentibus se. Pero entra la mayor dificultad ahora, y es saber a quien se hurt? Por ventura a los Angeles? Panem Angelorum manducabit homo, Quitoseles el hombre de entre las manos? Poco decir es ese. Pues a quien lo rob? A quien? Quitselo de la boca al mismo P a d r e : Ego ex ore Altissimi prodivi, y San Juan: Sic Deus dilexit mundum, ut filium suum unigenitum daret. O h c o a qu gusto, oh con qu hambre, oh con qu aprecio se ha de comer!".

C A P I T U L O
Gracin,

X V I I I

escritor

N q u m e d i d a G r a c i n p u s o e n p r c t i c a las t e o r a s e x p u e s t a s en la Agudeza? El e s t u d i o q u e a c a b a m o s d e h a c e r n o s p e r m i t e adivinarlo. A p e s a r d e s u s pullas c o n t r a c o n c e p t i s t a s (1) y c u l t i s t a s (2), p e r t e n e c e a e n t r a m b a s escuelas. P a r a d a r n o s c u e n t a , b a s t a a b r i r s u s l i b r o s al azar: en ellos e n c o n t r a m o s t o d o s los p r o c e d i m i e n t o s d e l o s sofistas, r e c o g i d o s , c o m o se h a v i s t o , p o r l o s c o n c e p t i s t a s : 1 . La anttesis en las ideas o en las p a l a b r a s , y m u c h a s v e c e s en a m b a s a la v e z : Las s o b r a s d e alabanza s o n m e n g u a s d e la c a p a c i d a d . (Hroe, p . 15). C o s a s h a y q u e valen p o c o p o r s u ser, y se e s t i m a n p o r s u m o d o . (Discreto, XXII, p . 416). S e n t i r c o n los m e n o s y h a b l a r c o n l o s ms. (Orculo, 43). 2. El paralelismo: L o s m s valientes o b j e t o s le t e m e n , y las m s s e g u r a s p e r f e c c i o n e s le t i e m b l a n . (Hroe, p . 1 4 ) . N o gana la s a n t i d a d p o r g r o s e r a , ni p i e r d e t a m p o c o p o r e n t e n d i d a . (Dis creto, XVIII, p . 337). Sea el decir c o n j u i c i o , el o b r a r c o n d e c o r o ; las c o s t u m b r e s graves, las a c c i o n e s heroicas. (Discreto, XVI, p g i n a s 304-305). A c a b a d a la d e p e n d e n c i a , a c a b a la c o r r e s p o n dencia. ( Orculo, 5). 3. La c o n s o n a n c i a : H a y d e f e c t o s sin d e f e c t o . (Hroe, p gina 4 4 ) . V a n s e c a d a da p e r f i c i o n a n d o , al p a s o q u e e n lo nat u r a l , en lo m o r a l . (Discreto, XVII, p . 311-312). C a m p e a n al d o b l e s u s h e c h o s y s u s d i c h o s . (Discreto, II, p . 30). N o b a s t a la s u b s t a n c i a , r e q u i r e s e t a m b i n la c i r c u n s t a n c i a . (Orculo, 14). 4. L o s j u e g o s d e p a l a b r a s : Se les e n c u e n t r a , n a t u r a l m e n t e , e n p e q u e o n m e r o , en o b r a s d i s t i n t a s del Criticn; p e r o sta c o n tiene tan prodigiosa cantidad d e buenos, medianos y detestables, q u e sera o c i o s o b u s c a r a l g u n o s c o m o ejemplos. L o s e l e m e n t o s del c o l o r i d o p o t i c o e s t n i g u a l m e n t e e n c a d a lnea d e las o b r a s d e G r a c i n :

260

ADOLPHE

COSTER

1. El h i p r b a t o n : T a n i n d i s c r e t a c u a n mal l o g r a d a es la p o r f a d e p r e t e n d e r . (Hroe, p . 36). N o a t r a e la calamita al h i e r r o fuera d e s u d i s t r i t o . (Ibid., p . 36). G r a n s u p e r i o r i d a d d e c a u d a l a r g u y e p r e v e n i r sus h u m o s (Discreto, XIV, p . 2 6 3 ) . T r a e u n e m p e o o t r o m a y o r . (Orculo, 47). E s t e p r o c e d i m i e n t o , q u e c o n s i s t e en p o n e r el s u j e t o d e s p u s del v e r b o , es c o n s t a n t e en Gracin, y, p o r lo mismo, manifestacin de cultismo, 2. La m e t f o r a : A q u e l Sol d e C a p i t a n e s , y G e n e r a l d e H r o e s . (Hroe, p . 3 7 ) . C m e n s e m e j o r los b u e n o s b o c a d o s d e la s u e r t e c o n el a g r i d u l c e d e u n a z a r . (Ibid., p . 28). H a y s u j e t o s d e sola fachada. (Orculo, 48). 3. La c o m p a r a c i n : F o r m i d a b l e fu u n ro h a s t a q u e se le hall v a d o , y v e n e r a d o u n v a r n h a s t a q u e se le c o n o c i t r m i n o a la c a p a c i d a d . (Hroe, p . 5). Basta la p r e s t e z a h a c e r r e y d e las fieras al l e n , etc. (Discreto, XXI, p . 405-406).-Entran p o r las p r i m e r a s c o r t e s a s c o m o caballos sicilianos. (Orculo, 48). C i e r t a m e n t e , el e m p l e o d e e s t o s t r o p o s p u e d e e n c o n t r a r s e en los e s c r i t o r e s m s s e v e r o s ; p e r o lo q u e c a r a c t e r i z a al c o n c e p t i s m o es la p e r s i s t e n c i a y la p r o f u s i n c o n q u e son e m p l e a d o s . C u a n t o a los p r o c e d i m i e n t o s c u l t i s t a s , q u e c o n s i s t e n , c o m o h e m o s d i c h o , en el e m p l e o d e c o n s t r u c c i o n e s r a r a s , y a u n e x t r a as a la lengua, en la m o d i f i c a c i n del s e n t i d o d e las p a l a b r a s , en la i n t r o d u c c i n d e t r m i n o s c a d o s en d e s u s o o d e n e o l o g i s m o s , y en p a r t i c u l a r d e l a t i n i s m o s , t o d o s se hallan en G r a c i n . La s u p r e s i n del a r t c u l o d e f i n i d o o i n d e f i n i d o , a i m i t a c i n del latn, exista ya en e s p a o l : p o r e j e m p l o , en los p r o v e r b i o s ; s u e m p l e o s i s t e m t i c o p o r G r a c i n le d a c a r c t e r d e p r o c e d i m i e n t o c u l t i s t a . Se c o m p l a c e en realizar la elipsis del v e r b o , y en p a r t i c u lar del v e r b o ser, lo q u e h a c e o b s c u r a la frase: H a r t o p r e s t o , si b i e n . (Orculo, 57). La inversin, i n s p i r a d a i g u a l m e n t e p o r el latn, y q u e , p o r la a u s e n c i a d e desinencias casuales, r e s u l t a t a n fcilmente o b s c u r a en e s p a o l , es t a m b i n u n o d e sus p r o c e d i m i e n t o s f a v o r i t o s : V i v o el h o m b r e , le h a c e a m a b l e , y m u e r t o m e m o r a b l e . (Orculo, 300). Sus l i b e r t a d e s c o n el v o c a b u l a r i o s o n e s p e c i a l m e n t e n u m e r o sas: t a m b i n p o r e s t e l a d o s u a d v e r s a r i o M a t h e u y S a n z l a n z la fuerza d e s u crtica.
o

BALTASAR

GRACIN

261

S o r p r e n d e el e s f u e r z o c o n s t a n t e d e G r a c i n p o r alejarse d e la e x p r e s i n p r o p i a ; e s t o n o es d e c i r q u e restrinja el v o c a b u l a r i o , o q u e lo t a p i c e d e t r m i n o s b a j o s y c h o c a n t e s ; n i n g n v o c a b l o del i d i o m a r e c h a z a , y s u c r t i c o le r e p r o c h a p r e c i s a m e n t e h a b e r s e servido de palabras soeces, humildes, speras, brbaras, obscenas y r s t i c a s (3). N o se e n c u e n t r a en G r a c i n el s e n t i m i e n t o d e delic a d e z a q u e g u i a los p r e c i o s i s t a s d e F r a n c i a en s u t e n t a t i v a d e p e r f e c c i o n a r el i d i o m a . G r a c i n e m p l e a e s t a s p a l a b r a s sin e s c r p u l o c u a n d o d e ellas h a m e n e s t e r ; p o r e j e m p l o , p a r a c o n s t r u i r u n e q u v o c o . P e r o se aleja del t r m i n o a p r o p i a d o p a r a d a r al p e n s a m i e n t o u n a f o r m a , si n o m s m a j e s t u o s a , m s m i s t e r i o s a . E m p l e a , p u e s , s i s t e m t i c a m e n t e la e x p r e s i n a b s t r a c t a en l u g a r del t r m i n o c o n c r e t o ; p o r e j e m p l o , el adjetivo s u s t a n t i v a d o en v e z del s u s t a n t i v o (el a t e n t o , el galante), el v e r b o en lugar del s u s t a n t i v o : P r o p i o a p r e c i a r d e u n Prncipe. (Hroe, p . 13) C u a n t o a los a r c a s m o s , n e o l o g i s m o s , p r o v i n c i a l i s m o s y l a t i n i s m o s d e q u e usa, n o s v e m o s en la i m p o s i b i l i d a d d e j u z g a r c o n f u n d a m e n t o . Para ello p r e c i s a r a p o s e e r e d i c i o n e s definitivas d e los g r a n d e s e s c r i t o r e s d e la p o c a p r e c e d e n t e , c o m p l e t a d a s c o n lxicos m e t d i c o s y sin l a g u n a s . P e r o en e s t e p u n t o p o d e m o s c o n c e d e r algn c r d i t o a las c e n s u r a s d e M a t h e u y S a n z , c u y a c u l t u r a literaria p a r e c e se sali d e lo o r d i n a r i o . As, le r e p r o c h a : 1. El e m p l e o d e p a l a b r a s i n u s i t a d a s , e n t r e o t r a s , b e n e f i c e n cia, c a r a m a n c h o n e s , fruslera, i n t r e p i d e z , panegiri, r e z o n g n , s a banilla (4). E s t o s v o c a b l o s , a e x c e p c i n d e panegiri, e s t n i n c l u d o s en el D i c c i o n a r i o d e la A c a d e m i a . 2. El u s o d e p a l a b r a s i m p r o p i a s : a d o b a r , b r o m a , c u c a a , d o t o r c e t e s , m a n g u i t o s , melsa, r e m a s (5). S l o d o t o r c e t e n o h a s i d o a d m i t i d a p o r la A c a d e m i a . 3. En fin, el e m p l e o d e p u r o s latinismos: a n t a g o n i s t a s , a s c t i c a s , b a l t e o , b i v i o , c a c o e t e s , c a n d i d a d o s , crasicies, c a t s t r o f e , d e l i q u i o , d e s m e n t a n , escandecrtela, fachata, f a n t i c o , fruicin, i n e d i a , letfero, linfas, m e d u l a , m r u l a s , p i r a u s t a s , t r i n e o s , v a t i c i n a n t e , vial, vicisitud. F u e r a d e las p a l a b r a s en cursiva, las o t r a s h a n p a s a d o al i d i o m a ; fachata e s u n italianismo. Al citar estas e x p r e s i o n e s , M a t h e u p i d e a s u a d v e r s a r i o ser l g i c o , y si c o n d e n a los l a t i n i s m o s en l o s d e m s , n o los u s e l. G r a c i n p a r e c e , en e f e c t o , c o n d e n a r e s t o e n

262

ADOLPHE COSTER

el poeta Villamediana, que se haca entender afirma latinizando (6). Matheu le acusa tambin de abusar de los derivados: alzaprimaba, azinadas, bocadeado, brolladores, callejeando, centelleantes, fatiguillas, huequedades, madronas, niquilote, padrazos, perinquinosos, quilatador, rebutelas, satrapa, sabandijn, vejedad, cuya mitad (los que no van en cursiva) han pasado al idioma, donde algunos, ciertamente, faltaban. Otras crticas ataen a cambios de rgimen contrarios al uso. Algunas son injustas. As, Matheu censura a Gracin el haber escrito acabado un fruto entra otro. Supone que Gracin, queriendo designar los frutos de los rboles, debi emplear la palabra fruta. Pero basta ir al texto para ver que Gracin quiso hablar de los productos de la tierra en general, lo que justificaba perfectamente el empleo de fruto (7). Asimismo, Gracin es culpable de haber hecho femenino el vocablo color? Los eruditos dudaban entonces entre los dos gneros, y si en el siglo XVII el masculino ganaba terreno, los arcaizantes podan, evidentemente, argir de tradicin constante para justificarse (8). Escribi ciertamente higadillas, que sera un diminutivo formado irregularmente del masculino hgado, o hemos de ver aqu una errata de imprenta, bien comprensible por higadillos? M e inclino a esta ltima hiptesis (9). Hace tambin imn femenino, contrariamente al uso; no obstante, acaso podra justificrsele en este punto diciendo que hizo elipsis del vocablo piedra; la expresin corriente es, en efecto, piedra imn, y la frase criticada dice: Esta es la piedra de toque que examina el bien y el mal, sta la imn. En fin, Gracin cre el vocablo presidenta, que le parece incorrecto a Matheu, puesto que los adjetivos en ente son, a la vez, masculinos y femeninos. En resumen: ninguno de los vicios conceptistas o cultistas est ausente en la obra de Gracin. El anlisis que acabamos de hacer ha mostrado el resultado a que lleg el escritor. Una circunstancia feliz nos permite penetrar ms profundamente en sus procedimientos: es la conservacin del

BALTASAR GRACIN

263

m a n u s c r i t o d e El Hroe. En l a d i v i n a m o s al a u t o r en s u m e s a d e t r a b a j o ; d e s c u b r i m o s en q u f o r m a el p e n s a m i e n t o b r o t d e s u e s p r i t u , y c m o , s i g u i e n d o s u d e p l o r a b l e t e o r a , lleg a a d o r narlo. Se le ve i n g e n i n d o s e p o r e n c o n t r a r p a l a b r a s r a r a s , e p t e t o s s o r p r e n d e n t e s . P o r e j e m p l o , e s c r i b e al p r i n c i p i o : M s es la m i t a d q u e el t o d o , p o r q u e u n a m i t a d b r i n d a d a y o t r a en e m p e o , m s es q u e u n t o d o d e c l a r a d o r (Hroe, p . 6). Brindada f o r m a b a y a m e t f o r a , q u e n o le c o n t e n t a b a , y la s u s t i t u y p o r f r a n q u e a d a ; d e s p u s , p e n s a n d o en el p a r a l e l i s m o d e la frase, r e n u n c i a al p a r t i cipio y b u s c a u n a e l o c u c i n q u e h a g a j u e g o c o n en e m p e o : e n c u e n t r a la d e en a l a r d e , q u e satisface a la simetra, p e r o d e s n a t u r a l i z a el p e n s a m i e n t o p r i m i t i v o e x a g e r n d o l o y f a l s e n d o l o . En e f e c t o , n o se t r a t a d e h a c e r alarde d e la m i t a d del m r i t o , sino s i m p l e m e n t e d e dejarla v e r . E s t e t r a b a j o lo lleva m u y lejos. As, e s c r i b e d e Isabel d e P o r t u gal: Q u i e n as m e n u d e a b a en t a n e s c u s a b l e s a c h a q u e s c o m o q u e e s c r u p u l e a r a en los del n i m o (Hroe, p . 8). Esta l e c t u r a p r e s e n t a u n s e n t i d o v a g o . N o h a y a q u ni el paralelismo d e final d e frases, ni el refinamiento d e la c o n s o n a n c i a . G r a c i n lleva p r i m e r o s u e s f u e r z o al v o c a b l o n i m o , q u e r e e m p l a z a p o r real c r d i t o , d a n d o as a la p a l a b r a a c h a q u e v a l o r d e m e t f o r a ; l u e g o , p o n e real d e t r s d e c r d i t o ; b o r r a d e n u e v o los d o s v o c a b l o s , q u e a c a b a p o r r e s t a b l e c e r bajo la f o r m a c r d i t o real. A h p a r a n las c o r r e c c i o n e s del m a n u s c r i t o ; p e r o n o f u e r o n las l t i m a s , p o r q u e en la e d i c i n d e 1639 la p a l a b r a real fu s u p r i m i d a , y las del r e c a t o , a a d i d a s d e t r s d e a c h a q u e s , lo q u e d a a e n t r a m b o s finales d e frases igual n m e r o d e slabas y u n a especie d e c o n s o n a n c i a . P o r o t r a p a r t e , se d e s c u b r e la b u s c a del nfasis: u n e p t e t o p r e t e n c i o s o r e c a r g a r la l e c t u r a p r i m i t i v a . As n o c o n o c e n v a r n e n t e n d i d o sin g r a n d e z a (Hroe, p . 9), e s c r i b i p r i m e r o , p a r a a a dir despus excesivamente entendido. Casi s i e m p r e la e x p r e s i n simple es s u s t i t u i d a p o r o t r a m s c o n c i s a , m e n o s n a t u r a l y m s o b s c u r a . Es en t o d o e s t a d o e n t r e las d e m s p r e n d a s la malilla la a g u d e z a (Hroe, p . 10), e s c r i b i p r i m e r o , c o m p a r a n d o s i m p l e m e n t e las c u a l i d a d e s a las c a r t a s d e la b a raja, d e las q u e u n a es la "malilla"; u n a p r i m e r a c o r r e c c i n d a es

264

ADOLPE COSTER

en t o d o estado la malilla de las prendas la agudeza, donde la imagen, ms apretada, resulta menos fcil de comprender; en fin, en el texto de 1639 puso: Es en t o d o porte... A este propsito, es curioso comparar uno de los pasajes tomados de Botero con la transcripcin que hizo Gracin:
BOTERO:

Dett, p. 81-82.

GRACIN:

Hroe, p. 13.

Albigualit, r d'Arabia fece alcune feste molto alia grande, nelle quali volle, che i grandi del suo regno intervenisero. un de'quali, f presente d'un Alfange, e per l'eccellenza della materia, e degli ornamenti, e per la nobilit della fattura, maraviglioso, se non fosse stato un poco corto. Del che disgustato alquanto il R, fece chiamar il Principe Iacob Almanzor, suo figliuolo: accioche lo vedesse, e *ne dicesse il suo parere: comandando quei Signori, che non gli dicessero nulla di quel difetto della cortezza. II Prencipe, visto l'alfange, disse sbito cosi fatte parole, Questa pezza vale una citt, onde replicandogli il padre, che mirasse bene, se vi era alcun difetto, rispse egli: che non ce ne trovava nissuno: m ch'era tanto compito, quanto si potesse desiderare. Soggiunse il padre, e pur questi Signori dicevano, ch'era corto. All'hora il Prencipe, metiendo mano alia zimitarra, disse, il cavallier animoso non trova arma corta: e facendosi inanzi un passo col pie dritto, soggiunse: perch' con un passo innanzi si f piu lunga di quel, che si pu desiderare.

Presentronle al Rey de Arabia un alfange Damasquino, lisonja para un guerrero. Alabronle los Grandes de la asistencia ulica no por ceremonia, si con razn: y atentos a la fineza y arte, alargaran se a juzgarle por rayo de acero, si no pecara algo en corto. Mand llamar el Rey al Principe, para que diese su voto, y podia, pues era el famoso Iacob Almanzor. Vino, examinle, y dijo que valia una ciudad, propio apreciar de un Principe. Inst el Rey, que si le hallaba alguna falta. Respondi, que todas eran sobras. Pues Principe, estos Caballeros todos le condenan por corto. El entonces echando mano a su cimitarra, dijo: Para un Caballero animoso nunca hay arma corta, porque con hacerse l un paso adelante se alarga ella bastantemente, y lo que le falta de acero, lo suple el corazn de valor.

Vese cmo Gracin abrevi el texto primitivo, y lo que aadi: Propio apreciar de un Principe, aposicin que reemplaza a una proposicin y contiene un infinitivo sustantivado. Que t o das eran sobras; le condenan por corto: expresiones enfticas e inexactas. Con hacerse l un paso adelante, se alarga ella bas-

BALTASAR GRACIN

265

tantemente, paralelismo y consonancia. Y lo que le falta de acero, lo suple el corazn de valor, expresin inexacta y falso paralelismo, si damos al vocablo valor su sentido verdadero. U n o de los pasajes ms cuidados del Hroe, tambin t o m a d o de Botero, (p. 94), es aquel en que Gracin habla del duque de Alba (1. 15). Se observa, por ejemplo, la expresin primitiva humillar el excesivo poder, transformada en la excesiva potencia humillada, que es latinismo (10). T o d o esto, ciertamente, es malo y merece justas crticas, lo mismo que la insuficiencia de las definiciones que Gracin intent hacer en su Hroe, su Discreto y su Orculo-, sus distinciones son

tan sutiles, o, mejor, tan vanas, que ciertamente era imposible crear una lengua especial capaz de expresarlas. Menos se podran justificar los detestables juegos de palabras que pululan en El Criticn: equvocos bilinges, como el de los sastres convertidos en cuervos, que gritan cras cras-, o el de pernil y nihil; el que representa a Camoens por el que amo es, y otros. Pero sera imprudente tomar en serio t o d o esto; desconfiemos del burln implacable que es Gracin; si l pudiese advertir cmo pesamos gravemente el valor de sus equvocos, o cmo disertamos doctamente sobre la audacia de sus neologismos, estamos seguros de que no nos situara entre la turbamulta de los necios? Me parece verle espiando en el rostro de sus oyentes el efecto del trmino enftico, del barbarismo descarado o del equvoco inesperado subrayado por un guio, alternativamente cautivado de haber provocado el estupor o la indignacin de los imbciles o la risa de los prudentes. Adems, hay que concederle la justicia de no haber igualado los excesos de los maestros del conceptismo y el cultismo, al paso que su destreza en el arte de volver vocablos, de interpretar sentidos variados, de yuxtaponerlos, de oponerlos, de obtener efectos imprevistos, es tan prodigiosa que permite afirmar con Menndez y Pelayo que quien quiera hacerse dueo de las inagotables riquezas del habla espaola, tiene mucho que aprender en El Criticn, aun despus de haber ledo a Quevedo (11). Cedamos, pues, a sus detractores la solemnidad, un poco burlesca, de sus primeros tratados, y saludemos en el autor del Criticn a u n o de los maestros de la lengua espaola.

NOTAS DEL CAPITULO XVIII


(1) Ataca con -vigor las diversas formas del conceptismo en el pasaje siguiente: " L o mismo que en la Ctedra suceda en el pulpito, con notable variedad, que en el breve rato que se asomaron a ver la rueda, notaron una docena de varios modos de orar, Dejaron la sustancial ponderacin del Sagrado Texto, y dieron en alegoras fras, metforas cansadas, haciendo soles y guilas los Santos, mares las virtudes, teniendo toda una hora ocupado el auditorio, pensando en una ave, o una flor. Dejaron esto, y dieron en descripciones y pinturillas: lleg a estar muy valida la humanidad, mezclando lo sagrado con lo profano: y comenzaba el otro afectado su Sermn por un lugar de Sneca, como si no hubiera San Pablo: ya con trazas, ya sin ellas; ya discursos atados, ya desatados; ya uniendo, ya postulando; ya echndolo todo en frasecillas y mdulos de decir, rascando la picazn de las orejas de cuatro impertinentillas bachilleres, dejando la solida y sustancial doctrina, y aquel verdadero modo de predicar del boca de Oro, y de la Ambrosa dulcsima, y del nctar provechoso del gran Prelado de M i l n " . Criticn, I I I , 10, pginas 267-277. ( 2 ) "Faltles la paciencia, y pasaron al desvn de la ciencia, que de verdad hincha mucho, y no hay peor locura que enloquecer de entendido, ni mayor necedad que la que se origina del saber. Toparon aqui raras sabandijas del aire; los preciados de discretos, los bachilleres de estomago, los doctos legos, los conceptistas, las cultas resabidas, los miceros, los sabihondos y dotorcetes". Ibid., I I I , 7, p. 195. ( 3 ) " U s a s de palabras soeces, humildes, speras, barbaras, obscenas y agrestes... mocos, gargajos, borrego, muladares son las soeces... Fatiguillas, albardas, tronchos, rebuznos, pasma simples y fajados, las humildes... Apegadizo, ruincillos, nonadillas, redrojos, apaado, fofas, las speras. Salvajaz, desquijarrado, cojn, esquiroles, amigada, punchoneros, desmazalados, angarillas, miceros, atapado, las barbaras. Oste puto, emprea, y ojo atrs, las obscenas. Y ltimamente las agrestes, cobanchon, refilando, vejedad, villanon, necidiscreto, mentecato y otras muchas". Critica, ps. 73-74. (4) (5) Crtica, p. 7 4 . Crtica, p. 7 3 .

"Son estremos de impropiedad".

(6) " C m o pareciendote imperfeccin te vales de tantas voces latinizadas? Deliquio... inedia y otros infinitos? Sea la ley igual; si es vicio dial hablar o escribir, no lo uses en tus escritos: si no lo es, no lo condenes con tan rgida censura..." Crtica, p. 8 5 . " A V i llamediana le pones pleito en lo grande (que tambin los hay en el Parnaso) aadiendo que "se daba a entender latinizando"; y no seria milagro que t no entendieses ni lo uno, ni lo otro..." Crtica, p. 5 3 . Gracin, en efecto, haba dicho: "Hacase bien de sentir una lira, aunque mediana, mas en lo satrico, superior, y dbase a entender latinizando". Criticn, I I , p. 92. ( 7 ) " E n la gramtica tropiezas a cada paso. "Acabado un es barbarismo castellano, habiendo de decir fruta, que fruto cada cual de las que con orden sucesivo maduran los rayos frase acusada est en El Criticn, I, 3 , p. 4 4 . Se trata no fruto entra otro", dijiste, y es nombre genrico, y fruta del S o l " . Crtica, p. 5 2 . L a de los frutos de los rboles.

BALTASAR GRACIN

267

llamados "frutas" algunas lineas ms arriba, sino de los productos del suelo. E n efecto: inmediatamente antes Gracin habla de las legumbres: " L a s hortalizas frescas templan Jos ardores del Julio, y las calientes confortan contra los rigores del Diciembre; de suerte que, acabado un fruto, e t c . . . " ; Matheu pone en boca del Peregrino (Gracin), que intenta justificarse: "Cuntas veces me valgo de la derivada fruicin? Cuyas breves silabas incluyen mucho sentido. Cuantas de brolladores..." Critica, p. 60. (8) Covarrubias emplea color como femenino al lado de color masculino.

(9) " Robando de color, y quitndola a todo, aades; afeminas los colores, siendo de genero diverso. Presidenta de tormentos, haces a tu Vegecia, y te olvidas de que en lengua Espaola hay adjetivos del genero comn de tres, y como fuera mala locucin, elementa, o prudenta, asi lo viene a ser presidenta, de que reiteradas veces u s a s . Higadillas de la Fnix dices que son el pasto de los Hroes, y ellos estn tan mal con lo afeminado, que no los comieran, si el Espaol no dijera higadillos del Fnix, que 1 uno es diminutivo de masculino, con que lo ha de ser tambin; y el otro es ambiguo, por no saber si es hembra o macho, lo que no pueden negar, pues lo tienes escrito". Crtica, ps. 5O-51. Fnix es empleado ya como femenino en El Hroe. Es difcil explicarse por que Gracin hace regularmente Fnix femenino cuando el masculino es lo correcto. (10) (11) V e r captulo V I I I . Historia de las ideas estticas en Espaa, t. I I , p. 5 2 1 .

C A P I T U L O
Gracin, en

XIX
Espaa

RACIN n o fu i n n o v a d o r ; se limit a codificar u n a m o d a c r e a d a p o r o t r o s , y a t r i u n f a n t e e n el t i e m p o en q u e e s c r i b i . Sin e m b a r g o , s u r e s p o n s a b i l i d a d p a r e c e c o n s i d e r a b l e , c o m o h e m o s d i c h o , en los e s t r a g o s del c o n c e p t i s m o y el c u l t i s m o . D e s e m p e el p a p e l d e v u l g a r i z a d o r , y los F r a y G e r u n d i o , q u e p r o n t o p u l u l a r o n en E s p a a , n o t e n a n p o r q u d u d a r d e los l e c t o r e s asid u o s d e sus o b r a s . I n c a p a c e s , p o r lo d e m s , d e g u s t a r del eclectic i s m o , slo r e t e n a n los ejemplos d e t e s t a b l e s q u e h a l a g a b a n s u m a na. T a m b i n sera i m p o s i b l e especificar la influencia p e r s o n a l d e G r a c i n en los e s c r i t o r e s p o s t e r i o r e s a l. P e r o p o d e m o s j u z g a r de su popularidad. D e s d e 1 6 4 1 , u n a g u s t i s n o , Fr. J o s Lainez, t r a s l a d a b a casi nt e g r a s pginas e n t e r a s d e El Hroe a s u Privado Cristiano (1), d e d i c a d o a O l i v a r e s . L a s t a n o s a seala este p r o c e d i m i e n t o i n d e l i c a d o e n el aviso al l e c t o r del Discreto (2), p o r q u e Lainez se a b s t u v o c u i d a d o s a m e n t e d e d a r el n o m b r e d e a q u e l a q u i e n s a q u e a b a sin p u d o r (3). En 1655, el francs A n t o n i o d e Brunel, v i s i t a n d o A r a g n , se d e t u v o en C a l a t a y u d ; se le i n d i c q u e sta era la p a t r i a d e L o r e n z o G r a c i n (4), l o q u e d e m u e s t r a la r e p u t a c i n d e q u e g o z a b a e n t o n c e s el e s c r i t o r . El da siguiente d i c e fuimos a c o m e r a T e x a , q u e n o t i e n e n a d a n o t a b l e , y a d o r m i r a C a l a t a y u d (Catalaud, p o n e ) , u n a d e las principales c i u d a d e s del reino; est s i t u a d a en el c o m i e n z o d e u n valle m u y frtil; n o h e o b s e r v a d o all n a d a d e c o n s i d e r a c i n , c o m o n o sea e n t e r a r m e d e q u e h a s i d o el l u g a r d e n a c i m i e n t o y d e m o r a d a d e Lorenzo Gracin, Infanzn) es u n e s c r i t o r de este tiempo, m u y n o m b r a d o entre los espaoles. H a p u b l i c a d o d i v e r s o s t r a t a d i t o s d e Poltica y M o r a l ; e n t r e sus o b r a s h a y u n a i n t i t u l a d a Criticn, d e la q u e slo se h a n i m p r e s o d o s p a r t e s , d o n d e , s i g u i e n d o las e d a d e s d e los h o m b r e s , h a p r o d u c i d o u n a e s p e c i e d e stira del m u n d o asaz ingeniosa, a i m i t a c i n d e Barclay e n

270

ADOLPHE

COSTER

s u Euphormion. E n e s t a o b r a , s u estilo es m u y d i f e r e n t e del d e s u s trataditos, tan conciso y tan extraamente cortado, que parece h a t o m a d o p o r t a r e a la o b s c u r i d a d ; as, el l e c t o r n e c e s i t a a d i v i n a r el s e n t i d o , y a m e n u d o , c u a n d o lo h a c o m p r e n d i d o , halla q u e se e s f o r z en p r e s e n t a r c o m o e n i g m a algo m u y c o m n . S n e c a y T c i t o n o a d m i t i e r o n e s t a m a n e r a d e escribir, y si se afirma del p r i m e r o q u e s u estilo es c o m o a r e n a sin cal, y q u e el del s e g u n d o es tan misterioso q u e contiene ms q u e expresa, p u e d e asegurarse q u e el d e G r a c i n o s t e n t a t a n p o c a t r a b a z n en l o s p e r o d o s , y t a n t a r e s t r i c c i n en las p a l a b r a s , q u e s u p e n s a m i e n t o es c o m o u n d i a m a n t e mal t a l l a d o y mal e n g a s t a d o , c u y o f u e g o y brillo a p a r e c e n a m e d i a s , y p e r j u d i c a en m s d e la m i t a d d e s u v a l o r a e s t a bella o b r a . (Pginas 277-278). Brunel j u z g a a G r a c i n c o m o si lo h u b i e s e l e d o ; es n o t a b l e q u e a t r i b u y e la p a t e r n i d a d del Orculo manual a L a s t a n o s a , c u y a r e p u t a c i n h a b a l l e g a d o h a s t a l (5). P e r o t e n e m o s u n a p r u e b a m s decisiva d e la p o p u l a r i d a d d e G r a c i n . e n E s p a a e n el n m e r o d e e d i c i o n e s d e s u s o b r a s p u b l i c a d a s d e s p u s d e s u m u e r t e . Sera e n o j o s o e intil p o n e r a q u u n a bibliografa c o m p l e t a d e e s t e e s c r i t o r . El t r a b a j o h a s i d o h e c h o , a u n q u e c o n frecuencia d e m a n e r a i n e x a c t a , p o r S o m m e r v o gel en Bibliotheque des Ecrivains de la Compagnie de Isus. N o s c o n t e n t a r e m o s , p u e s , c o n algunas b r e v e s i n d i c a c i o n e s . C o n o c e m o s u n a e d i c i n p o s t u m a d e El Hroe: El Hroe / de / Lorenzo / Gracin / Infanzn. En esta Impression nuevamente / corregido. / A Amsterdam, / En casa de Iuan Blaeu. / M . D C L I X . F u p u b l i c a d a al m i s m o t i e m p o q u e El Poltico: El Poltico / D. Fernando / El Catholico, / de Lorenzo Gracin, / que publica / Don Vincencio Ivan de Lastanosa. / Con licencia en Huesca, por Ivan No / gues, Ao 1646 / A Amsterdam, / En casa de Juan Blaev. / MDCLIX. El Discreto fu r e i m p r e s o en 1665: El / Discreto / de / Lorenzo Gracin. / Que publica / Don Vincencio Juan / de Lastanosa / (Marca con esfinge) / En Amsterdam, / en casa de Pedro le Grand, M.DC.LXV

BALTASAR

GRACIN

271

El Orculo, c o n el m i s m o t t u l o q u e en la edicin d e 1653, se p u b l i c en A m s t e r d a m , en casa d e J u a n Blaeu, a o 1 6 5 9 . El Comulgatorio fu r e i m p r e s o m u c h a s veces: d e s d e 1736 h a s t a 1860. S o m m e r v o g e l registra c a t o r c e e d i c i o n e s . Las o b r a s c o m p l e t a s d e G r a c i n a p a r e c i e r o n en d o s v o l m e nes, bajo el t t u l o Obras de Lorenzo Gracin, en casa d e P a b l o d e Val, en M a d r i d , a o 1664. El p r i m e r t o m o c o n t i e n e El Criticn, el Orculo y El Hroe-, el s e g u n d o , la Agudeza, El Discreto, El Poltico Fernando y El Comulgatorio, c o n el t t u l o Meditaciones varias para antes y despues de la Sagrada Comunin, que basta aora han corrido con titulo de Comulgador (6). S o m m e r v o g e l indica c o m o fecha d e la p r i m e r a e d i c i n d e las Obras el a o 1652 ( A m b e r e s ) . Se t r a t a d e u n e r r o r manifiesto, p u e s t o q u e en aquella fecha G r a c i n , v i v i e n t e , h a b a p u b l i c a d o s o l a m e n t e la p r i m e r a p a r t e d e s u Criticn. O t r a s r e i m p r e s i o n e s d e las Obras: A m b e r e s , en casa d e J e r n i m o y J u a n Bautista V e r d u s s e n , 1669. M a d r i d , a o d e 1674, a c o s t a d e S a n t i a g o M a r t n R e d o n d o , m e r c a d e r d e l i b r o s . Barcelona, p o r A n t o n i o Lacavallera, en la calle d e los L i b r e r o s , a o 1683. En la m i s m a c i u d a d , en casa d e J u a n Jolis, i m p r e s o r , a o 1700. (El t o m o II, sin fecha: Barcelona, p o r J a i m e Suri). A m b e r e s , en casa d e J u a n Bautista V e r d u s s e n , i m p r e s o r y m e r c a d e r d e l i b r o s , a o 1702. M a d r i d , a o d e 1720, p o r A n t o n i o G o n z l e z d e Reyes. A m b e r e s , en casa d e J u a n Bautista V e r d u s s e n , a o 1725. Barcelona, p o r P e d r o E s c u d e r y P a b l o N a d a l , a o 1748. (El t o m o II, sin fecha, p o r J a i m e Suri). En la m i s m a c i u d a d , i m p r e n t a d e M a r a Angela M a r t y Gali, v i u d a , a o 1757. M a d r i d , i m p r e n t a d e P e d r o M a r n , a o d e 1773. La edicin d e 1700 es la p r i m e r a q u e c o n t i e n e , al final del t o m o II, las Selvas de el Ao. As, d u r a n t e u n siglo, G r a c i n t u v o l e c t o r e s . D e s p u s c a y en el o l v i d o ; la influencia d e los e s c r i t o r e s franceses, t r i u n f a n t e s e n t o n c e s en la Pennsula, d e b i d e c o n s i d e r a r e s t o s e s c r i t o s a l a m b i cados merecedores de desprecio y desagrado. Sin e m b a r g o , C a p m a n y , en s u Teatro ( t o m o V), c o n s a g r algun a s pginas a G r a c i n . D a n d o d e b a r a t o las r e s t a n t e s o b r a s , d e d i c h o m e n a j e m u y j u s t o al Criticn, calificado d e o b r a i n m o r t a l p o r el ingenio, el c h i s t e y el j u i c i o .

272

A D O L P H E COSTER

En 1835-36, el erudito Gallardo dio a una hoja efmera el nombre de Criticn en recuerdo del satrico aragons. En 1873, Adolfo de Castro reserv lugar al Hroe, El Discreto y
el Orculo en las Obras escogidas de filsofos de la Biblioteca de Auto-

res Espaoles. En 1887, Jos Mara Sbarbi, en el volumen IX del Refranero general espaol, insert (pgina 95) la Crtica reforma de los comunes refranes en un bando mandado publicar por el coronado saber, que

hall en El Criticn. Marcelino Menndez y Pelayo, en fin, sac a Gracin del olvido consagrndole algunas pginas muy simpticas en Historia de las ideas estticas en Espaa (tomo II, pginas 520 y siguientes). Confesaba que relea a menudo la Agudeza. Algunos aos despus, en 1900, el editor Rodrguez Serra reimprima, en Biblioteca de filosofa y Sociologa, El Hroe y El Discreto, seguidos de un excelente

estudio crtico de Arturo Farinelli. El t o m o XVIII de la misma c o leccin (sin fecha) encierra el Orculo y El Poltico. En 1902 apareci un opsculo de Narciso Jos de Lian y Heredia intitulado Baltasar Gracin, donde dio algunas noticias inditas sobre la vida de este autor. En 1911 publiqu una reimpresin del texto de El Heroe con las variantes del manuscrito indito de Madrid. En 1913, Julio Cejador dio una nueva edicin del Criticn en la
Biblioteca Renacimiento (7).

Parece que en Espaa se inicia un movimiento favorable a Gracin: interesa, se habla de l. Despus de un perodo de desdn inmerecido, es seguro que no tardar en volver a ocupar el puesto debido, si no en el comn de las gentes, al menos entre el pblico culto, nico de quien siempre busc ardorosamente el aplauso.

NOTAS

DEL

CAPITULO

XIX

(1) El Privado Christiano Deducido d las Vidas de Ioseph y Daniel que fueron Valanzas de los Validos en el fiel Contraste del pueblo de Dios: que escrivia Al exm. Sor. Don Gaspar De Guzman Conde Duque de San Lucar la mayor primer Ministro De Don Fhelipe Quarto el Grande Rey Catholico de las Espaas y Embajador de America El Maestro Fray Ioseph Laynez Predicador de su Magestad de la Orden de san Agustn ...en Madrid. Ao 1641. L a aprobacin de Fr. Francisco Boyl "Predicador de su Magestad" va fechada "en este Convento de la Merced de Madrid, a tres de Octubre de mil y seiscientos y quarenta". (2) " U n Hroe, cuya mayor gloria no es haberse visto impreso tantas veces... no haberle honrado tanto algunos escritores, que ingirieron capitulos enteros en sus eruditas obras, como lo es el Privado Christiano..." Discreto, A los Letores. (3) Juzgese de la despreocupacin de Laynez por este extracto del cap. X V I , parrafo 3, de su Privado, que copia palabra por palabra al Hroe (p. 29): "Ejecut los medios felizmente para esta comn gracia (aunque no asi para la de su R e y ) aquel infaustamente inclito Francs, a quien hizo Grande un Rey favorecindole, y mayor otro emulandole; el tercero de los franceses Enrique. Fatal nombre para Principes en toda Monarqua, que en tan alto sujeto hasta los nombres parece que descifran Orculos. Pregunt un dia este Rey a sus continuos, que hace Guisa, etc." E l cap. X X , prrafo 2. fu tambin copiado, pero el Benjamn de la Felicidad es ahora el Conde-Duque, y la batalla de Nordlingen est sustituida por el sitio de Fuenterraba. Otros plagios patentes, en los captulos X X I I I , prrafo 7, y X X X I V , prrafo 2. (4) 1655... Voyage d' Espagne curieux, historique, et politique. A Paris, chez Charles de Sercy, M.DC.LXV. E n 4. Fit en l' anne

( 5 ) " H a y otro sabio en este mismo reino, que afecta como l inquirir el antiguo laconismo; se llama Don Vincencio Iun de Lastanosa; por su mediacin la mayor parte de las obras de Gracin han sido impresas; as, hay gran amistad entre ellos, y se muestra en un libro publicado por Lastanosa, seleccin de las sentencias y aforismos polticos y morales que se encuentran en las obras de Gracin. Este Lastanosa pasa por ser uno de los ms curiosos de toda Espaa. V i v e en Huesca, segunda ciudad de A r a g n , donde se dice ha dispuesto un Museo que es un grato teatro de la antigedad griega y romana, y vense all cantidad de estatuas, piedras antiguas, vasos, urnas, espadas, camafeos, y porcin de monedas del tiempo viejo, medallas y anillos. H a estudiado mucho sobre estas antiguallas, y ha publicado un libro de las antiguas monedas de Espaa, que se tiene por exquisito en la materia y raro por sus notas". Ibid., ps. 278-279. (6) Esta distribucin de las obras de Gracin no es la misma e n todas las ediciones en coleccin. (7) Con posterioridad a la publicacin del libro de Coster, A . Reyes public El Hroe, El Discreto y el Orculo en Editorial Calleja, Madrid, 1918. (Vase la bibliografa en el Prlogo del presente libro). (N. del T.)

18

C A P I T U L O
Gracin, fuera de Espaa: en

XX
Francia

i la f o r t u n a d e G r a c i n fu honorfica en s u patria, a c a s o alcanz s u p e r i o r brillantez en el e x t r a n j e r o , c o m o lo p r u e b a la m u l t i p l i c a c i n d e t r a d u c c i o n e s en la m a y o r p a r t e d e las l e n g u a s europeas.

La p r i m e r a o b r a q u e a l c a n z el privilegio d e la t r a d u c c i n fu 1 Hroe. Nicols G e r v a i s e (1), m d i c o d la g u a r n i c i n francesa d e P e r p i n , pas n u e v a m e n t e c o n q u i s t a d o , se e n o j a b a d e la g r a v e d a d d e los h o m b r e s y la reclusin d e las m u j e r e s , casi inaccesibles a la c o n v e r s a c i n d e l o s vivientes. M e v e o o b l i g a d o d i c e a dirigirme a los m u e r t o s p a r a hallar alguna diversin, y e n t r e el n m e r o d e l i b r o s q u e h a n l l e g a d o a mis m a n o s , e s t e p e q u e o Hroe h a d e l e i t a d o mi fantasa y m e h a satisfecho d e tal m a n e r a , q u e , en a g r a d e c i m i e n t o del p l a c e r q u e m e h a d e p a r a d o s u l e c t u r a , h e r e s u e l t o p a s e a r l o p o r Francia a e x p e n s a s d e mi t r a b a j o , y f a v o r e c e r a inclinacin, t a n c o m n a t o d o s los h r o e s , d e viajar p o r p a s e s extraos. P u s o m a n o s a la o b r a , y s u v e r s i n a p a r e c i b a j o el t t u l o : L'Heros / de Lavrens Gracin / gentil-homme / arragonois. / Traduit nouuellement en Frangois / Par le Sr. Gervaise Medecin Ordinaire du / Roy, estably dans la ville et Chasteau de Perpignan. / A Pars, / Chez la veufue Pierre Chevalier. / ru S. Iacques, a l' Image S. Pierre. / M.DCXLV. / Avec Privilege du Roy ( 2 ) . V a d e d i c a d a a M o n s i e u r Le R o y Conseiller d u R o y en ses C o n s e i l s , q u e d e s e m p e a b a altas funciones en Roselln. El p r i vilegio Real c o n c e d i d o a la v i u d a C h e v a l i e r p a r a c i n c o a o s es del 12 d e m a r z o d e 1645. H a c a , p u e s , algn t i e m p o q u e se h a b a p u b l i c a d o el t e x t o e s p a o l , y el a z a r o la f o r t u n a d e la g u e r r a h i z o

276

ADOLPHE COSTER

c a e r el o p s c u l o en m a n o s d e G e r v a i s e . Vese, en e f e c t o , p o r e l p r e f a c i o , q u e n a d a saba d e G r a c i n , p o r q u e n o s l o i g n o r a b a q u e L o r e n z o era s e u d n i m o , sino q u e crea q u e el a u t o r h a b a fallecido. D e q u e d i c i n se vali: d e la d e 1637 la d e 1639? Es difcil o p i n a r . N o recoje G e r v a i s e la d e d i c a t o r i a a Felipe IV, c o n t e n i d a e n la e d i c i n p r n c i p e p e r o e s t o n a d a p r u e b a . R a z o n e s p o l t i c a s b a s t a n p a r a explicar q u e et t r a d u c t o r la s u p r i m i e s e , c o m o lo h i z o c o n los p r r a f o s 10 y 11 del P r i m o r X, q u e a l u d e n al x i t o del Inf a n t e F e r n a n d o e n N o r d l i n g e n , y c o n l o s c i n c o l t i m o s del P r i m o r XVIII, q u e e n c e r r a b a n el elogio d e a q u e l M o n a r c a . E s t o a p a r t e , la v e r s i n a p a r e c i s e g n el t e x t o e s p a o l q u e p o s e e m o s . G e r v a i s e c o n o c a m e d i a n a m e n t e la l e n g u a e s p a o l a , y s u h a b i l i d a d en el m a n e j o d e la francesa deja q u e d e s e a r : l m i s m o se e x c u s a d e s u t o r p e z a : Q u e si m e r e p r o c h a s d i c e al l e c t o r la r u d e z a d e mi lenguaje, q u e n o c o r r e s p o n d e a la m a j e s t a d d e t a n b e l l o s p e n s a m i e n t o s , t e r u e g o c o n s i d e r e s q u e e s t o y r o d e a d o d e la a s p e r e z a d e los Pirineos, y v i v o e n u n pas d o n d e las p u b l i c a c i o nes d e la A c a d e m i a s o n t a n raras c o m o los das agradables (3). C u i d a el t e x t o c u a n t o p u e d e , p e r o p r o d i g a c o n t r a s e n t i d o s , n o vacila en alargar la frase, c o n frecuencia es m s o b s c u r o q u e el m i s m o t e x t o , y s i e m p r e r e s u l t a p e s a d o . Es c u r i o s o verle d e b a t i r s e c o n las dificultades q u e p a r a ser t r a d u c i d o ofrece el P r i m o r XIII, e n el q u e G r a c i n i n t e n t a definir el Despejo, p a l a b r a q u e G e r v a i s e t r a d u c e e q u i v o c a d a m e n t e p o r entregent. O f r e c e as el p r r a f o 5: Si a r r a s t r a las v o l u n t a d e s , es u n a t r a c t i v o ; si i m p e r c e p t i b l e , aire; si el n i m o le empuja, a r d o r ; si estalla en gentileza, galantera; si o b r a c o n facilidad, d e s t r e z a : p o r q u e el d e s e o y la dificultad d e d e c l a r a r l o b i e n le h a n a d j u d i c a d o tal v a r i e d a d d e n o m b r e s . En A m s t e r d a m , a o 1695, a p a r e c i o t r a edicin. P e r o el t r a b a j o d e G e r v a i s e n o o b t u v o m u c h o x i t o , a lo q u e p a r e c e . G e r vaise h a b a t r a d u c i d o El Hroe, p e r o s i m u l t n e a m e n t e Ceriziers se i n s p i r a b a en la misma o b r a , c o m o a n t e s se dijo. Ceriziers p u d o c o n o c e r l a p o r m e d i a c i n del d u q u e d e O r l a n s , q u e e s t a b a en r e lacin c o n L a s t a n o s a . S u Hros franois (1645), d e q u e m s a t r s h a b l a m o s (4), d e d i c a d o a los E s t a d o s d e C a t a l u a , t u v o p o r

BALTASAR

GRACIN

277

o b j e t o p r e s e n t a r l o al c o n d e d e H a r c o u r t , H e n r i d e L o r r a i n e , q u e a c a b a b a d e ser e n v i a d o c o m o jefe del ejrcito p o r Luis XIII. El a u t o r e x p o n e en c i e n t o c u a t r o secciones lo q u e es el H r o e , d e q u i e n el c o n d e s i m a g e n p e r f e c t a , y c o n c l u y e , c o m o G r a c i n , e l o g i a n d o su sincera p i e d a d . La i m i t a c i n q u e se manifiesta sin a m b a g e s d e s d e el p r e f a c i o , c o m o se h a p o d i d o o b s e r v a r , c o n t i n a en el r e s t o del l i b r o , a u n en el estilo. C i e r t o s pasajes s o n t r a d u c c i o n e s libres; o t r a s c o p i a n a G r a c i n p a l a b r a p o r p a l a b r a . As e n c o n t r a m o s l i g e r a m e n t e m o d i f i c a d o s los m i s m o s t t u l o s d e los P r i m o r e s : D e la d i c h a y s u s c a u s a s (S. 6). La b u e n a p r o s e c u c i n d e p e n d e d e u n b u e n c o m i e n z o (S. 56). L o a b l e hipocresa (S. 49). N o se d e b e m a n i f e s t a r t o d a la v i r t u d q u e se tiene (S.50). T i e n e m s q u e ver n u e s t r o H r o e q u e lo q u e en l se ve (S. 51). M a r a villoso e f e c t o d e este artificio en general (S. 52). H a b r a q u e citar t o d o el libro p a r a m o s t r a r c m o C e r i z i e r s sigue a G r a c i n p a s o a p a s o , l i m i t n d o s e a p o n e r el n o m b r e del c o n d e H a r c o u r t en l u g a r d e los n o m b r e s e s p a o l e s . H a s t a las a n c d o t a s las t r a d u c e servilmente: Bravo A l m a n z o r , t e q u i e r o e s c u c h a r : a c a s o t u p a l a b r a m e dir el p e n s a m i e n t o d e n u e s t r o ilustre. Se h a b a p r e s e n t a d o u n alfange al r e y d e A r a b i a , s u p a d r e ; c a d a cual a d m i r a b a el t e m p l e y el t r a b a j o , p e r o n a d i e lo e s t i m a b a s u f i c i e n t e m e n t e l a r g o . El P r n c i p e q u i s o c o n o c e r la o p i n i n d e s u hijo. E s t e lo t o m y l o m i r : n o , n o (dijo) lo es m u c h o ; p a r a u n h o m b r e d e v a l o r n o h a y a r m a c o r t a ; d a n d o u n s o l o p a s o hacia a d e l a n t e , la e s p a d a se alarga. El v a l o r s u p l e la falta d e a c e r o , y el q u e lo p o s e e c a m i n a s i e m p r e , p o r p o c o q u e a v a n c e , h a s t a t o c a r los d o s p o l o s d e la T i e r r a . E s t e pasaje se e n c u e n t r a casi literal en El Hroe, p g i n a 13. Red u n d a en gloria d e G r a c i n q u e el l i b r o n o se h a y a i n s p i r a d o e n la t r a d u c c i n d e G e r v a i s e , sino en el t e x t o original. En e f e c t o : la a p r o b a c i n del Hros d e G e r v a i s e es del 12 d e m a r z o , y el p r i vilegio d e C e r i z i e r s , del 17 d e m a r z o d e 1645. D e s p u s d e la m u e r t e d e G r a c i n , s u s o b r a s s i g u i e r o n s i e n d o c o n o c i d a s en Francia. Si C h a p e l a i n , en 1659, p a r e c a i g n o r a r l o , L a n c e l o t lo m e n c i o n a h o n r o s a m e n t e en s u Nouvelle mthode pour apprendre la langue espagnole (1660) (5).

278

ADOLPHE

COSTER

P r o n t o adquirira n o m b r a d a ms ruidosa m e r c e d a los ataq u e s del j e s u t a B o u h o u r s . E n sus Entretiens A'Ariste et d'Eugne, p u b l i c a d o s en 1671, se i n s p i r en G r a c i n , a q u i e n c o n e v i d e n c i a c o n o c a a f o n d o , p e r o n o p o r e s o deja d e c e n s u r a r l o a c r e m e n t e . A l a l u d e c u a n d o a t a c a a l o s e s c r i t o r e s o b s c u r o s : La m a y o r p a r t e d e s u s p e n s a m i e n t o s d i c e s o n o t r o s t a n t o s e n i g m a s y misterios; s u lenguaje, u n a especie d e cifra, d o n d e se c o m p r e n d e algo en fuerza d e adivinar. G r a c i n es, e n t r e los e s p a o l e s m o d e r n o s , u n o d e e s t o s genios i n c o m p r e n s i b l e s ; p o s e e m u c h a elevacin, sutileza, fuerza y a u n b u e n s e n t i d o ; p e r o a m e n u d o n o se s a b e lo q u e q u i e r e decir, y a c a s o l t a m b i n lo i g n o r ; algunas d e sus o b r a s p a r e c e las e s c r i b i p a r a q u e n o se e n t e n d i e s e n (6). D e s p u s d e h a b e r e s c a r n e c i d o al castellano, q u e casi n o t i e n e p a l a b r a q u e n o h i n c h e la b o c a y n o llene los o d o s , r e p r o c h a a G r a c i n el c o m i e n z o m i s m o d e s u Hroe: Q u e el H r o e p l a t i q u e i n c o m p r e h e n s i b i l i d a d e s d e c a u d a l . E s t e incomprehensibilidades s u e n a m u y alto: significa en b u e n francs q u e u n Prncipe d i s c r e t o d e b e p o r t a r s e d e s u e r t e q u e n a d i e le p e n e t r e (ste no es el sentido). El a u t o r e s p a o l p r o s i g u e en el m i s m o t o n o , y p a r a d e c i r q u e es g r a n h a b i l i d a d d a r s e a c o n o c e r sin d e j a r s e c o m p r e n d e r , se e x p r e s a as: G ran treta en el arte de entendidos ostentarse al conocimiento, pero no a la comprehensin. H a y a v u e s t r o e n t e n d e r g r a n d e z a y m a j e s t a d en t o d o eso? La n o b l e z a d e u n i d i o m a , d e p e n d e p r e c i s a m e n t e del n m e r o d e slabas y d e la h i n c h a z n d e las p a l a b r a s ? Se t i e n e m a y o r e s t a t u r a p o r ir p u e s t o s o b r e z a n c o s ? Se g o z a m e j o r s e m b l a n t e c o n c a r a g o r d i n f l o na? (7) Sus l i b r o s afirma d e los l i b r o s e s p a o l e s e s t n r e p l e t o s d e m e t f o r a s a u d a c e s e h i p r b o l e s excesivas. U n o d e sus c l e b r e s a u t o r e s llama a u n gran c o r a z n , corazn gigante. Y al d e A l e j a n d r o , u n archicorazn, en u n r i n c n del cual el m u n d o en q u e v i v i m o s estara c o n t a n t o d e s a h o g o q u e a u n q u e d a r a l u g a r p a r a o t r o s seis. Archicorazn, pues cupo en un rincn de todo este mundo holgadamente, dejando lugar para otros seis (8). P o r lo d e m s , B o u h o u r s utiliza a G r a c i n sin cesar. D e l, m e j o r q u e d e F a r e t , t o m a la e x p r e s i n p a l a b r a s d e s e d a . Le d e b e ideas:

BALTASAR

GRACIN

279

El s e c r e t o c o n s t i t u y e u n a p a r t e d e s u a u t o r i d a d y d e s u g r a n d e z a , n o slo p o r q u e c o n t r i b u y e a salir b i e n d e las e m p r e s a s , s i n o t a m b i n p o r q u e es u n a s u e r t e d e s o b e r a n a , s e g n e x p r e s i n d e u n p o l t i c o e s p a o l , g u a r d a r los p e n s a m i e n t o s y las r e s o l u c i o n e s m u y s e c r e t o s . Si todo exceso en secreto lo es en caudal-, sacramentar una voluntad ser soberana. Y s e g n el p e n s a m i e n t o del m i s m o a u t o r , p e r t e n e c e a u n genio s u b l i m e , h e c h o p a r a m a n d a r , p a r a p e n e t r a r l o s designios d e los o t r o s y s a b e r e s c o n d e r los p r o p i o s . Arguye eminencia de caudal penetrar toda voluntad ajena, y concluye-, superioridad saber celar la propia (10). H a b l a n d o del s e c r e t o d e ligar c o r a z o n e s , e s c r i b e : P u e d e d e c i r s e , a d e m s , q u e es la inclinacin y el i n s t i n t o del c o r a z n ; e x q u i s i t o s e n t i m i e n t o del alma hacia el o b j e t o q u e la c o n m u e v e ; s i m p a t a maravillosa, y c o m o u n c i e r t o p a r e n t e s c o d e c o r a z o n e s , p a r a u s a r d e los t r m i n o s d e u n h o m b r e c u l t o e s p a ol: un parentesco de los corazones (11). P e r o le d e b i a u n m s , y p a r e c e q u e el q u i n t o d i l o g o , i n t i t u l a d o le Je ne sais quoi, el m e j o r del v o l u m e n , n o es o t r a c o s a q u e el d e s a r r o l l o del P r i m o r XIII: Del Despejo: L o s e s p a o l e s tienen t a m b i n s u no s qu a f i r m a , q u e m e z c l a n en t o d o y d e q u e u s a n a t o d a h o r a ; a d e m s d e donaire, bro y despejo, q u e G r a c i n llama alma de toda prenda, realce de los mismos realces, perfeccin de la misma perfeccin, q u e , segn el m i s m o a u t o r , est p o r e n c i m a d e n u e s t r o s p e n s a m i e n t o s y n u e s t r a s p a l a b r a s : lisonjea la inteligencia y estraa la explicacin. La i m p o r t a n c i a d e la f o r t u n a en el x i t o , s o b r e la cual cin insiste t a n t o , n o es m e n o s a d m i t i d a p o r B o u h o u r s : Gra-

As, dice A r i s t e , es p r o p i a m e n t e la f o r t u n a la q u e h a c e d e s e m p e a r u n gran p a p e l al h o m b r e c u l t o e n el t e a t r o del m u n d o al p a s o q u e deja a o t r o s en la o s c u r i d a d y en el p o l v o . P o r q u e s e g u r a m e n t e h a y h o m b r e s c u l t o s d e s c o n o c i d o s e intiles, p o r faltarles e m p l e o q u e los h a g a d e s t a c a r y les o b l i g u e a t r a b a j a r E s t o n o es b a s t a n t e , r e s p o n d e E u g n e , p a r a c o n s e g u i r ser m u y esclarecido y aun m u y discreto: hay que tener talento propio para g o b e r n a r los o t r o s e s p r i t u s b a j o la a u t o r i d a d del Prncipe, p a r a m a n d a r o b e d e c i e n d o . Lo q u e h a o b l i g a d o a decir a u n p o l t i c o

280

ADOLPHE

COSTER

e s p a o l q u e el genio y el ingenio s o n las d o s c o s a s principales del l u c i m i e n t o y la gloria d e u n gran h o m b r e : Genio y ingenio los dos ejes del lucimiento de prendas, el uno sin el otro felicidad a medias; no basta lo entendido, desase lo genial (12). E s t e p e n s a m i e n t o , a diferencia d e l o s p r e c e d e n t e s , s a c a d o s del Hroe, e s t t o m a d o del Orculo ( M . 112). B o u h o u r s , p o r t a n t o , c o n o c a b i e n a G r a c i n . A u n p e n s en t r a d u c i r la Agudeza, c o m o l o d e c l a r a l m i s m o en la Maniere de bien penser; p e r o la dificultad d e la t a r e a le o b l i g a r e t r o c e d e r . T a l e s elogios y crticas a i r e a r o n la r e p u t a c i n d e G r a c i n , p u e s t o q u e , al m e n o s , i n s p i r a r o n el d e s e o d e c o n o c e r l o . P e r o u n n u e v o t r a d u c t o r iba a a s e g u r a r s u p o p u l a r i d a d : fu A b r a h a m N i cols A m e l o t d e la H o u s s a i e . N a c i d o en O r l e n s en 1634, A m e l o t se inici en la d i p l o m a c i a e n P o r t u g a l ; fu en 1669 s e c r e t a r i o del P r e s i d e n t e S a i n t - A n d r , en V e n e c i a , y falleci en Pars el 8 d e d i c i e m b r e d e 1706. P o s e a s lida y v a s t a c u l t u r a i n t e l e c t u a l . S u s aficiones le l l e v a r o n a la p o ltica, y p u b l i c en 1683 u n a t r a d u c c i n a n o t a d a del Prncipe, d e M a q u i a v e l o . En 1684 dio u n a v e r s i n del Orculo manual (13), a c o m p a a d a d e afinidades c o n a u t o r e s a n t i g u o s y m o d e r n o s , y a u n c o n las r e s t a n t e s o b r a s d e G r a c i n , d e las q u e ciertas Mximas s o n e x t r a c t o s ; as fu l l e v a d o a t r a d u c i r i n c i d e n t a l m e n t e g r a n p a r t e d e El Hroe y d e El Discreto. E s t a t r a d u c c i n fu la c a u s a p r i m e r a d e la n o m b r a d a d e G r a c i n fuera d e E s p a a . Se p r e s e n t a u n a c u e s t i n p r e v i a : La t r a d u c c i n d e A m e l o t , es original? A p r o v e c h , p o r el c o n t r a r i o , u n a v e r s i n italiana (14) a p a r e c i d a en 1679, q u e sigue c o n la e x a c t i t u d p o s i b l e el giro d e la frase e s p a o l a , d e s u e r t e q u e q u e d a t a n o b s c u r a c o m o en el o r i ginal? N o es verosmil, y , en c o n s e c u e n c i a , p u e d e d i s c e r n i r s e a A m e l o t el h o n o r d e h a b e r d e s t r o z a d o e s t e t e x t o difcil, d o n d e a c e r t , sin q u e sea d a b l e r e p r o c h a r l e c o n a c r i t u d los e r r o r e s q u e h a y a p o d i d o c o m e t e r y q u e sus s u c e s o r e s n o h a n s a b i d o s i e m p r e enmendar. P o d r a c r e e r s e q u e la t r a d u c c i n q u e n o s o c u p a la i n s p i r el d e s e o d e r e s p o n d e r a los a t a q u e s d e B o u h o u r s a G r a c i n , en l o s Entretiens d'Ariste et d'Eugne. Al m e n o s , a u n q u e B o u h o u r s es c i t a d o

BALTASAR

GRACIN

281

en o c a s i o n e s en el c u r s o d e la o b r a , el p r e f a c i o r e p r o d u c e los p a sajes d e los Entretiens m s d u r o s p a r a G r a c i n , y a ellos sigue u n a rplica en la q u e A m e l o t i n t e n t a justificar la o b s c u r i d a d del original. Seala i g u a l m e n t e q u e el v e r d a d e r o n o m b r e d e G r a c i n fu Baltasar, y n o L o r e n z o , y refiere el p r o c e s o d e sus o b r a s ; sin e m b a r g o , p a r e c e i g n o r a r q u e h u b o u n a d o b l e r e d a c c i n d e la Agudeza) fija la m u e r t e d e G r a c i n el 6 d e d i c i e m b r e d e 1658, p e r o le a d j u d i c a la e d a d d e c i n c u e n t a y c u a t r o a o s . Bayle, en sus Nouvelles de la Rpublique des lettres (15), d e d i c a u n a r t c u l o elogioso a e s t a t r a d u c c i n . Las Acta Eruditorum d i e r o n c u e n t a del p r e f a c i o d e A m e l o t , c o n r e m i s i n al t e x t o p a r a el r e s t o (16). El Homme de cour se p u b l i c a u n t i e m p o en Pars, e n 4 . , y en La H a y a , en 12., en 1684. A p a r t i r d e e s t e m o m e n t o a p a r e c e u n a larga serie d e r e i m p r e s i o n e s . D e s d e 1685 h a s t a 1716 t e n e m o s el r a s t r o d e c a t o r c e , y a u n la t r a d u c c i n d e C o u r b e v i l l e , d e q u e h a b l a r e m o s en seguida, a p a r e c i d a en 1730, n o lleg a s u p l a n t a r la d e A m e l o t , la cual, d e s d e 1732 h a s t a 1808, fu i m p r e s a c u a t r o v e c e s . M e r e c i p o r lo d e m s e s t e x i t o , p o r la e x a c t i t u d e i n t e ligencia c o n q u e fu h e c h a . E n la Maniere de bien penser (1687), B o u h o u r s seal v i o l e n t a m e n t e los a t a q u e s d e A m e l o t , a q u i e n a c u s a d e c o m e t e r c o n t r a s e n t i d o s y n o s a b e r h a b l a r francs (17). H e l e d o , dice E u d o x e , c o n gran p l a c e r s u E p s t o l a d e d i c a t o r i a . H a b l a e s p a o l en francs a d m i r a b l e m e n t e , y l o s ttulos- q u e d a a Luis el G r a n d e , d e Roy Roy, d e Maistre Roy, d e Grand Tout, d e non plus ultra de la Royaut, m e h a n r e g o c i j a d o m u c h o . H e ; v i s t o en H o m e r o , d i c e P h i l a n t h e , Rey ms Rey que otros-, en M a r o t , Rey el ms Rey que haya sido coronado, y en u n p o e t a m o d e r n o , Rey verdaderamente Rey. P e r o y o n o h a b a v i s t o j a m s Roy Roy-, y Roy Roy m e p a r e c e casi t a n d i v e r t i d o c o m o loro loro. Amelot, ciertamente, haba t o m a d o de Gracin cierto n m e r o d e e x p r e s i o n e s r a r a s , q u e , a d e m s , lo e r a n t a n t o en e s p a o l c o m o en francs. La m a n e r a c o n q u e B o u h o u r s j u z g a las o b r a s d e G r a c i n es i n t e r e s a n t e , en r a z n d e la a u t o r i d a d d e q u e g o z a b a y d e la escuela que representaba.

282

ADOLPHE

COSTER

H a y e s c r i b e en sus o b r a s algo t a n s o m b r o , t a n a b s t r a c t o y t a n o p u e s t o al c a r c t e r d e los a n t i g u o s , q u e n o p u e d e deleit a r m e . . . El Homme de cour, q u e L a s t a n o s a d e n o m i n a u n a r a z n d e E s t a d o d e s m i s m o y u n a b r j u l a c o n q u e es fcil llegar al p u e r t o d e la excelencia; el t r a d u c t o r , u n a especie d e r u d i m e n t o d e C o r t e y d e C d i g o p o l t i c o . . . es u n a c o l e c c i n d e m x i m a s sin t r a b a z n n a t u r a l , q u e n o c o n d u c e n a u n o b j e t o , la m a y o r p a r t e q u i n t a e s e n c i a d a s y q u i m r i c a s , casi t o d a s t a n o b s c u r a s q u e n a d a se e n t i e n d e , s o b r e t o d o en la t r a d u c c i n . El l i b r o q u e lleva p o r t t u l o Agudeza y Arte de ingenio es u n bello p r o y e c t o mal ejec u t a d o , a mi ver: q u e d i m p r e s i o n a d o la p r i m e r a v e z q u e lo vi, y m e e n t r el d e s e o d e t r a d u c i r l o ; p e r o d e s p u s q u e h u b e l e d o algo del m i s m o , c o n t u v e la t e n t a c i n . P o r q u e , a u n q u e e n c o n t r s u t i l e z a y r a z n en m u c h o s p u n t o s , n o hall p r o v e c h o en ello y j u z g u , al r e c o r r e r l o , q u e u n a o b r a d e e s t a n a t u r a l e z a r e s u l t a r a u n m o n s t r u o en n u e s t r a l e n g u a . El a u t o r p r e t e n d e e n s e a r el a r t e d e la A g u d e z a , p e r o s u m t o d o est f u n d a d o en reglas t a n m e t a fsicas y t a n p o c o claras, q u e a p e n a s se las c o n c i b e ; p o r o t r a p a r t e , t a n p o c o s e g u r a s q u e se p o d r a algunas v e c e s caer en e r r o r s i g u i n d o l a s . L o s r e s t a n t e s l i b r o s d e G r a c i n t i e n e n el m i s m o c a r c t e r , a u n s u Poltico Fernando, el m s inteligible y r a z o n a b l e . P o r q u e , sin h a b l a r del Criticn, d o n d e n o v e o g u s t o , s u Discreto es algo v i s i o n a r i o , y s u Hroe c o m p l e t a m e n t e fanfarrn; la i n c o m p r e n s i b i l i d a d es la p r i m e r a c u a l i d a d y la p r i m e r a ventaja q u e el a u t o r le c o n c e d e : P r i m o r p r i m e r o , q u e el H r o e p l a t i q u e i n c o m prehensibilidades de caudal. En una palabra, acaso nunca e s c r i t o r a l g u n o h a t e n i d o p e n s a m i e n t o s t a n sutiles, a f e c t a d o s y o b s c u r o s (18). E s t a s crticas, lejos d e d e t e n e r el x i t o del Homme de cour, a t r a j e r o n la a t e n c i n s o b r e G r a c i n , c u y a sola o b r a q u e p a r e c e i g n o r B o u h o u r s , el Comulgatorio, fu t r a d u c i d a en 1693 al francs p o r C l a u d i o d e la G r a n g e , c a n n i g o regular d e San V c t o r , b a j o el t t u l o Modele d'une sainte et parfaite communion (19). T r e s a o s d e s p u s , El f r a n c e s e s . E n 1696, u n tal d e l) d e d i c a b a al d u q u e Roselln, la t r a d u c c i n d e Criticn m i s m o fu accesible p a r a los M a u n o r y (carecemos de datos acerca d e Noalles, g o b e r n a d o r general del la p r i m e r a p a r t e , bajo el t t u l o Homme

BALTASAR GRACIN

283

detrompe (20). En el p r e f a c i o d a algunas i n d i c a c i o n e s s o b r e G r a c i n q u e d e m u e s t r a n q u e n a d a saba del a u t o r . Alega q u e n o h a s i d o c a p a z d e c o m p r e n d e r l e d o n d e q u i s o ser o b s c u r o . Justifica el t t u l o d e su v e r s i n d i c i e n d o q u e el n i c o p r o p s i t o d e G r a c i n e n e s t a o b r a es d e s e n g a a r a los h o m b r e s d e los a p e g o s m u n d a n o s y las pasiones... S u m o r a l es s l i d a a a d e ; sus m x i m a s , s i e m p r e v e r d a d e r a s ; sus p r e c e p t o s , m u y tiles. C o n s c i e n t e d e la d i f i c u l t a d d e la e m p r e s a , se e x c u s a d e n o t r a d u c i r ciertas e x p r e s i o n e s e s p a o l a s , q u e n o se p u e d e n p o n e r en n u e s t r o i d i o m a sin q u i t a r l e p o r e n t e r o su belleza; p e r o , r e c o r d a n d o la a c o g i d a f a v o r a b l e del Homme de cour, se j a c t a d e q u e s u t r a d u c c i n n o desagradar. P r o b a b l e m e n t e d e s p u s d e la m u e r t e d e M a u n o r y , u n l i b r e r o d e La H a y a , l l a m a d o V a n E l l i n c k h u y s e n , h i z o p r o s e g u i r la t r a d u c cin y p u b l i c El Criticn, p o r e n t e r o , en t r e s v o l m e n e s (21). E s t a t r a d u c c i n fu r e e d i t a d a c u a t r o v e c e s h a s t a 1734. La i m p o s i b i l i d a d d e v e r t e r al francs los j u e g o s d e v o c a b l o s d e la o b r a e x p l i c a el e s c a s o x i t o q u e o b t u v o . E n 1768, J u a n P a b l o d e A r a g n d e A z l o r p r e s e n t en la A c a d e m i a F r a n c e s a u n r e s u m e n y u n a v e r s i n en francs del Criticn (22). A p a r t i r d e e s t e m o m e n t o , la n o v e l a d e G r a c i n c a y e n el o l v i d o m s p r o f u n d o en Francia. A e x c e p c i n d e la Agudeza, t o d a s las o b r a s d e n u e s t r o a u t o r h a b a n s i d o t r a d u c i d a s al francs, en t o d o o en p a r t e . D e s p u s d e u n a c a l m a d e a l g u n o s a o s , s u r g i u n n u e v o c a m p e n d e la gloria d e G r a c i n en la p e r s o n a del j e s u t a J o s d e C o u r b e v i l l e , f e c u n d o si n o hbil t r a d u c t o r d e o b r a s italianas, inglesas y e s p a o l a s (23). E n 1723 p u b l i c u n a v e r s i n del Discreto bajo el t t u l o Homme universel (24). E s t a b a t e r m i n a d a d e s d e 1 7 2 1 , p u e s en las Mmoires de Trvoux ( a g o s t o d e 1 7 2 1 , pginas 1459-1475), u n a n n i m o , q u e n o es o t r o q u e el m i s m o C o u r b e v i l l e , la a n u n c i a i n t e n t a n d o justificar el t t u l o q u e h a e s c o g i d o en s u t r a d u c c i n : Encierra en s t o d a s las b u e n a s c u a l i d a d e s q u e se p u e d e n a d q u i r i r , c o n u n f o n d o , a d e m s , el m s d i c h o s o q u e se p u e d a recibir d e la n a t u r a l e z a . Y d a c o m o ejemplo d e s u t r a d u c c i n el Realce D e l s e o r o e n el h a c e r y e n el decir. D e p a s o , a t a c a a A m e l o t a m s n o p o d e r , p o r s u v e r -

284

ADOLPHE

COSTER

sin d e las p a l a b r a s Orculo manual e n Homme de cour, y d e Discreta p o r Discret; anuncia a e s t e p r o p s i t o q u e u n a t r a d u c c i n del Orculo e s t d i s p u e s t a , y n o falta m s q u e d a r l e t t u l o . Ridiculiza a s u c o lega B o u h o u r s , q u e a t r i b u y e a las sagaces investigaciones d e A m e l o t el d e s c u b r i m i e n t o del v e r d a d e r o n o m b r e d e G r a c i n , a c l a r a d o h a c a m u c h o t i e m p o p o r el s o n e t o a c r s t i c o d e Salinas. El Journal des Savants d i o c u e n t a d e la aparicin del Homme universel en t r m i n o s h a l a g e o s t a n t o p a r a G r a c i n c o m o p a r a C o u r b e v i l l e , a q u i e n , n o o b s t a n t e , le r e p r o c h a b a el a b u s o del n e o l o g i s m o (25). C o u r b e v i l l e n o q u e d satisfecho: p u b l i c u n folleto i n t i t u l a d o Observations critiques sur le huitime article du Journal des Savants, q u e p r o v o c u n a r e s p u e s t a del r e d a c t o r a n n i m o d o n d e se p o n a a la vista s u ignorancia d e las o b r a s d e G r a c i n . C o u r b e v i l l e es u n p o b r e t r a d u c t o r ; se p e r m i t e las m a y o r e s lib e r t a d e s c o n el t e x t o : c o r t a , a a d e , c a m b i a los n o m b r e s p r o p i o s , intercala alusiones d e s u i n v e n c i n y c o m e t e c o n t r a s e n t i d o s ; q u i so (lo afirma en el p r e f a c i o ) m o d i f i c a r la f o r m a d e c i e r t o s Realces p a r a d e v o l v e r s u s e n t i d o p r o p i o a c u a t r o o c i n c o c a p t u l o s aleg r i c o s del original; p e r o c a m b i d e p a r e c e r p o r e s c r p u l o . La t r a d u c c i n n o va a c o m p a a d a d e n i n g n c o m e n t a r i o , del q u e t a n t a n e c e s i d a d tiene, lo q u e h o n r a p o c o al a u t o r . A p e s a r d e t o d o , ofrece i m p o r t a n c i a capital, p o r q u e sirvi a los t r a d u c t o r e s , e x t r a n j e r o s , y gracias a ella, e s t a o b r a d e G r a c i n se r e p r o d u j o e n Italia, Inglaterra y Alemania. El Homme universel fu- r e e d i t a d o e n 1724 y 1729. C o u r b e v i l l e e m p r e n d i en s e g u i d a la t r a d u c c i n d e El Hroe b a j o el t t u l o d e Hros (26). La o b r a a p a r e c i en 1725 en Pars, d e s p u s en A m s t e r d a m , y fu r e e d i t a d a en 1729 en la m i s m a c i u d a d , y d e s p u s en R o t t e r d a m . E s t a v e r s i n la r e g i s t r en el Journal des Savants u n r e d a c t o r , el s a c e r d o t e G u y o t - D e s f o n t a i n e s . El c r t i c o , m u y d u r o c o n el t r a d u c t o r , le a c u s a b a , s o b r e t o d o , d e amplificacin (27). N o a n d a b a e q u i v o c a d o : j u z g e s e p o r el s i g u i e n t e pasaje:

BALTASAR

GRACIN

285 Gracin (Hroe, p. 26).

Courbeville (ps. 168-169). Solimn scavoit la necessit de ce discernement: il en fit usage dans une circonstance, o il sentit que malgr tous ses succes passez il hazardoit trop sa gloire avec le rival hereux auquel il avoit affaire. Ce rival estoit CharlesQuint: la fortune alors fidelle a le servir donna de Pinquietude a Solimn qui fut plus frapp du bonheur constant de son nouvel antagoniste, que de toutes les puissances de l'Europe. Ainsi sans se soucier de ce que diroient ceux qui ne pensoient pas comme luy en pareil risque: Solimn prt le sage part de ne se point commettre avec Charles-Quint.

Previno Solimn la gran felici dad de nuestro Catlico Marte, quinto de los Carlos, para que es tuviera el valor en su esfera. Te mi ms a sola ella, que a todos los tercios de Poniente, contem placin de otros.

Guyot-Desfontaines

censura, adems, a Courbeville

haber

t r a d u c i d o Despejo por Je ne sais quoi, y opina que esta palabra sig

nifica un talante alegre y abierto. En fin, anuncia que un litera to, a quien no nombra, promete dar una traduccin literal del H roe en menos de dos hojas de impresin. Dar en seguida una
verdadera traduccin de El Discreto, del Orculo manual y de El Po

ltico Fernando, y t o d o con prefacios modestos y sencillos. Esta

promesa parece que no tuvo efecto; pero Guyot-Desfontaines no menospreci tanto la versin de Courbeville como para no en viarla a Voltaire, que le contest: Os quedo casi igualmente
obligado por Marianne que por El Hroe, de Gracin (28).

La traduccin del Orculo prometida por Courbeville apareci


en 1730 con el ttulo de Mximes de Baltazar Gracien. En el prlo

go, el autor responda a las crticas de Guyot-Desfontaines

con

tra sus traducciones de El Discreto y El Hroe, y pretenda probar

que Amelot cometi contrasentidos graves (29). Esta nueva ver sin no vala lo que la de Amelot. Por entonces no mereci el h o nor de la reedicin. Courbeville haba llamado la atencin sobre Gracin. El Pol
tico Fernando, que aun no haba tentado a los traductores, apare ci pronto en francs, en 1730, bajo el ttulo Reflexions politiques de

286

ADOLPHE

COSTER

Baltasar Gracian sur les plus grands princes, et particulirement sur Terdi nand le Catholique. Ouvrage traduit de l'espagnol avec des Notes, historia s et critiques par M . D . S * * * . M . D C C . X X X (en 4., d e 120 p g i nas). El t r a d u c t o r era el j o v e n E s t e b a n d e S i l h o u e t t e , f u t u r o i n s p e c t o r general d e H a c i e n d a (1709-1767). S u a n n i m o fu d e s c u b i e r t o en u n a r t c u l o b i l i o s o d e las Nouvelles ecclsiastiques del 21 d e abril d e 1731 ( p s . 81-82): E l q u e pasa p o r a u t o r se llama S i l h o u e t t e , j o v e n d e u n o s v e i n t i d s a o s , a m i g o p a r t i c u l a r y d i s c p u l o del P. T o u r n e m i n e . L o s e x p e r t o s q u e lean estas d o s o b r a s (la segunda era un tratado sobre la moral de Confucio) r e c o n o c e r n sin t r a b a j o el e s t i l o , y e n l a s n o t a s h i s t r i c a s , la p l u m a y la e r u d i c i n p r o f a n a d e e s t e f a m o s o j e s u t a . Se n o t a n a d e m s p e s q u i s a s y reflexiones polticas q u e e s t n p o r e n c i m a d e la c a p a c i d a d del j o v e n d e q u i e n h a t o m a d o el n o m b r e . N o n o s p r o p o n e m o s h a b l a r d e Baltasar G r a c i n . S a b i d a es la diligencia d e los j e s u t a s p o r t r a d u c i r al francs las o b r a s d e e s t e ingenio e s p a o l , s u colega, o c u p a d o en t r a t a r d e p o l t i c a s e g n u n a m o r a l p r o f a n a y m e n o s e x a c t a q u e la q u e l o s m i s m o s jesutas atribuyen a Confucio. P e r o el Journal des Savants d a b a c u e n t a d e la o b r a c o n b e n e v o lencia hacia el t r a d u c t o r , del q u e a l a b a b a las n o t a s h i s t r i c a s , a u n q u e c o n cierta s e v e r i d a d c o n el a u t o r (30). La t r a d u c c i n d e S i l h o u e t t e h a b a a p a r e c i d o el m i s m o a o en d o s f o r m a t o s , 4 . y 12. F u r e e d i t a d a en A m s t e r d a m en 1731. El P. C o u r b e v i l l e n o a c t u c o n c e l e r i d a d . H a s t a 1732 n o pub l i c s u versin bajo el t t u l o Le Politique Don Ferdinand le Catholique traduit de l'Espagnol de Baltazar Gracien. Avec des Notes (Pars, 1732, e n 12.) G u y o t - D e s f o n t a i n e s , q u e e s t a b a en malas relaciones c o n l o s j e s u t a s , a t a c esta o b r a y a G r a c i n al m i s m o t i e m p o en u n lib r o p e r i d i c o d e p o c a d u r a c i n ; calificaba a G r a c i n d e L i c o p h r o n e s p a o l , y las t r a d u c c i o n e s d e C o u r b e v i l l e , d e parfrasis. Les Mmoires de Trvoux r e s p o n d i e r o n c o n u n a clida a p o l o g a de Courbeville y con violentas diatribas contra G u y o t - D e s f o n t a i n e s , a q u i e n se le r e c o r d a b a q u e a n t a o h a b a p r o m e t i d o d a r d e G r a c i n u n a v e r s i n literal, d o n d e confiaba h a c e r s e e n t e n d e r ,

BALTASAR GRACIN

287

en la q u e se justificara al a u t o r e s p a o l , a q u i e n G u y o t - D e s f o n t a i n e s a c u s a b a d e n o h a b e r s e g u i d o u n plan en s u Poltico (31). El x i t o d e e s t a l t i m a o b r a p a r e c e q u e fu m e d i a n o , ya q u e n o m e r e c i o t r a e d i c i n q u e la d e R o t t e r d a m en 1732. C o m o q u i e r a q u e sea, la m u l t i p l i c i d a d d e t r a d u c c i o n e s d e m u e s t r a c l a r a m e n t e q u e G r a c i n ejerci en Francia influencia c o n s i d e r a b l e , a la cual n o se h a p r e s t a d o t o d a v a la a t e n c i n q u e m e r e c e . D e t e r m i n a r sus lmites sera e m p r e s a , h o y p o r h o y , i m p o sible. Slo se p u e d e n emitir s o b r e e s t e e x t r e m o p r u d e n t e s h i p tesis, a c o m p a a d a s d e h e c h o s p r e c i s o s . La p r i m e r a c u e s t i n q u e se ofrece es a v e r i g u a r si G r a c i n i n f l u y d i r e c t a m e n t e en los m o r a l i s t a s franceses p o s t e r i o r e s (32). Las Mximes de La Rochefoucauld f u e r o n p u b l i c a d a s en 1665, o sea d i e c i o c h o a o s d e s p u s q u e el Orculo manual, q u e n o sera t r a d u c i d o p o r A m e l o t h a s t a 1684. Es p o c o p r o b a b l e q u e La R o c h e f o u c a u l d leyese en el t e x t o original u n a o b r a t a n difcil c o m o el Orculo. P e r o la m a r q u e s a d e Sable, q u e c o l a b o r a c t i v a m e n t e en las Mximas, saba e s p a o l y c o n o c a el Orculo. T e n e m o s la p r u e b a , p o r q u e d e las o c h e n t a y u n a m x i m a s q u e el c u r a d e Ailly p u b l i c d e s p u s c o m o d e la s e o r a d e Sable, diecisis s o n t r a d u c i d a s o p a r a f r a s e a d a s d e G r a c i n . D e a q u q u e , si n o p o r l m i s m o , al m e n o s p o r su amiga, La R o c h e f o u c a u l d c o n o c i a G r a cin, y m u c h a s d e sus reflexiones t i e n e n s u f u e n t e en el Orculo. As, G r a c i n h a b a e s c r i t o : Estima p o r m s v a l o r el n o e m p e a r s e q u e el vencer ( M . 47), y La R o c h e f o u c a u l d t r a d u j o : El d i s c r e t o e n c u e n t r a m s ventaja en n o e m p e a r s e q u e e n v e n c e r ( M . 549). La i m i t a c i n es p a t e n t e . E s t a d e m o s t r a c i n s o l a m e n t e interesa al h i s t o r i a d o r d e G r a c i n . P o r l o q u e t o c a al e x a m e n d e la e x t e n s i n d e la influencia d e a q u l s o b r e La R o c h e f o u c a u l d , sera o c i o s o i n t e n t a r l o aqu, y, a d e m s , n o s p o d e m o s referir a las c o n c l u s i o n e s d e Bouillier, q u i e n , a c a s o c o n e x c e s i v a p r u d e n c i a , d e s t a c a en el m o r a l i s t a francs slo u n a q u i n c e n a d e p r s t a m o s del Orculo. Bouillier a a d e q u e n i n g u n o d e ellos c u e n t a e n t r e las m x i m a s f u n d a m e n t a l e s d e La R o c h e f o u c a u l d . P o d r a verse a q u u n a p r u e b a i n d i r e c t a d e s u origen e x t r a n j e r o . La B r u y r e p u b l i c Caracteres en 1688, c u a t r o a o s d e s p u s d e

288

ADOLPHE COSTER

la t r a d u c c i n d e A m e l o t . P u d o , p o r t a n t o , c o n o c e r fcilmente a G r a c i n , a c a s o e n s u t e x t o ; y n o es d u d o s o q u e m s d e u n a v e z p e n s a s e en l, y a p a r a criticarle o m i t i e n d o el n o m b r e , y a p a r a inspirarse. L o h e m o s o b s e r v a d o al e s t u d i a r el Orculo; se e n c o n t r a r a n h a s t a u n a d o c e n a d e pasajes s e m e j a n t e s . Courbeville opina q u e Saint-Evremont copi p u r a y s i m p l e m e n t e a G r a c i n e n s u s Conseils au Comte de Saint-Alban; p e r o e s t e f r a g m e n t o , q u e es e f e c t i v a m e n t e la parfrasis d e algunas m x i m a s del Orculo y del Hroe, n o e s , en r e a l i d a d , d e S a i n t - E v r e m o n t . E n las Mximes, sentences et rflexions morales du Chevalier de Mere (1618-1685) se a d v i e r t e n c u a t r o m x i m a s t o m a d a s del Orculo p o r m e d i o d e la t r a d u c c i n d e A m e l o t , y del m i s m o m o d o p o d r a n d e s c u b r i r s e en C h a m f o r t a l g u n o s p r s t a m o s d e G r a c i n . Es simple c o i n c i d e n c i a q u e e n 1699, d o s a o s d e s p u s d e la a p a r i c i n del Homme Detromp, d e M a u r n o y , F n e l o n p u b l i c a s e las Aventures de Tlmaque, d o n d e v e m o s u n C r i t i l o e n la p e r s o n a de Mentor? U n tal Le M a i t r e d e Claville, a n t i g u o d e c a n o d e la oficina d e l T e s o r o d e R o u e n , p u b l i c , e n 1734, u n Traite du vrai mrite de l'homme consider dans tous les ages et dans toutes les conditions, avec des principes d'ducation propres former les jeunes gens a la vertu. E s t e l i b r o a l c a n z gran x i t o en el siglo XVIII, p u e s t o q u e fu r e e d i t a d o c u a t r o v e c e s d e s d e 1734 a 1742, e i m i t a d o o c h o (33). E n t r e l o s autores q u e menciona est Gracin, a quien conoca, c o m o a p a r e c e e n las citas, p o r la t r a d u c c i n d e A m e l o t . C u a n d o t e n g i s en v u e s t r a s m a n o s d i c e el Homme de cour d e A m e l o t d e la H o u s s a i e , o el Homme universel del P. C o u r b e v i l l e , d o s b u e n o s t r a d u c t o r e s d e Baltasar G r a c i n . . . , e s c r i b i d p r o n t o , h a c e d l a r g o s e x t r a c t o s ; t o d o es b u e n o (34). E s t a a d m i r a c i n d e Claville n o deja d e ofrecer inters p a r a n u e s t r a h i s t o r i a literaria; en e f e c t o , R o u s s e a u a c a s o n o l e y a G r a c i n (35), p e r o c o n o c i a G a v i l l e , a q u i e n p o n e en c o m p a a d e a u t o r e s d e m a y o r r e n o m b r e en el Verger des Charmettes: Oh, v o s , t i e r n o Racine; o h , v o s , a m a b l e H o r a c i o ! T e n i s l u g a r en mis r a t o s d e ocio; Claville, S a i n t - A u b i n P l u t a r c o , M z e r a y , D e s p r a u x , C i c e r n , P o p e , Rollin, B a r c l a y ' , e t c t e r a (36). En fin, c i t e m o s a V a u v e n a r g u e s , c u y a s o b r a s a p a r e c i e r o n en

BALTASAR GRACIN

289

1746, q u e p a r e c e t u v o p r e s e n t e el r e c u e r d o d e G r a c i n c u a n d o e s c r i b i : N a d i e e s t s u j e t o a m s faltas q u e los q u e o b r a n p o r reflexin ( M . 131), o: C u a n d o n o se q u i e r e p e r d e r ni o c u l t a r n a d a del e s p r i t u , d e o r d i n a r i o d i s m i n u y e la r e p u t a c i n ( M . 2 6 1 . V e r Orculo, p . 94). D e p a s o h e m o s s e a l a d o q u e Voltaire c o n o c i a G r a c i n , al q u e a t r i b u y e , en s u Dicionario filosfico, u n a frase d e t e s t a b l e d e la q u e se b u r l a (37). E s t a s c o n c o r d a n c i a s revelan c u a n i m p o r t a n t e es p a r a la h i s t o ria d e la l i t e r a t u r a francesa en los siglos XVII y XVIII el c o n o c i miento de Gracin.

19

NOTAS AL CAPITULO XX

(1) (2) (3) (4)

Nicols

Gervaise, nacido en Pars hacia 1 6 1 0 ; muri despus de 1066.

En 8., de 8 folios ms 128 pp. E l autor de la traduccin, al lector. V e r el ttulo completo en el captulo V I I I .

(5) "El Hroe de Gracin y sus otras obritas son tambin muy estimadas en este tiempo, aunque este autor sea un poco hinchado en las metforas y forzado en las f i g u r a s " . Nouvelle mthode, p. 1 1 . (6) Entretiens, 1 6 7 1 , I V , L e Bel-Esprit, p. 203. E s ste el origen L a B r u y r e : " N o se escribe sino para ser comprendido?". (7) (8) Entretiens, Entretiens, 1 6 7 1 , I I , La langue franaise, I I , ps. 48-49; Hroe, p. 1 2 . p. 4 1 . del dicho de

(9) " S u s palabras (de la lengua francesa), dice Eugne, no son todas de seda, como las que un discreto poltico quera se empleasen para hablar a los prncipes". Entretiens, I I , p. 67. (10) (11) (12) Hroe, p. 7. Entretien I I I , ps. 163-164. p. 35.

Entretien Entretien

V , p. 239; Hroe, I V , ps. 219-220.

(13) L'Homme de cour. Traduit de l' Espagnol de Baltasar Gracin. Par le sieur Amelot de la Houssaie. A v e c des Notes. A Paris chez la veuve Martin, et Jean Boudot, re Saint Jaques, au Soleil d' or. M.DC.LXXXIV. Avec Privilege du Roi. E n 4., de 33 folios sin numerar, 326 ps., 9 folios no numerados. (14) Oracolo manuale, e Arte di Prudenza, cavata dagl Aforismi, che si discorrono nell' Opre di Lorenzo Gratiano. Mndalo in luce D. Vicnzo Giovanni de Lastanosa. Diretto alia Nobilt Venetiam, e dedicto all' Illustriss. et Eccelentiss. Sig. Leonardo Pesaro, procuratore di S. Marco, e riformatore dello Studio di Padova. In Venetia, MDCLXXIX. Presso Gio. Giacomo Hertz. E n 12. de 12 folios preliminares y 332 pginas. L a mxima 97, Conseguir y conservar la reputacin, est omitida, y algunos artculos v a n invertidos. V e r acerca de esta traduccin Morel-Fatio, Bulletin Hispanique, 1910, ps. 379-380. (15) Julio de 1684, artculo V I I , ps. 520-524.

(16) Febrero de 1785, ps. 89-91. E l crtico concluye: "Axiomata trecenta, concisissimo stylo arctata, in compendio exhibere, idem esset ac describere. L e g possunt exiguo labore, sed nonnisi magno et repetito intelligi; qumvis interpres operam dederit ut ad perspicuitatis Gallicae genium griphos illos explicaret, et e x autoris, quae supra indicavimus, scriptis, Hroe et Discreto liquidiora annotationibus subjungeret, in quibus et e x alus accuratissimis rerum politicarum scriptoribus sententias selectas cum fruatu reperire licet".

BALTASAR GRACIN

291

(17) V e r Manire de bien penser, I V , ps. 358-365. " P o r lo dems, no ha descifrado muy bien ciertos pasajes de que me acuerdo. E l autor dice, hablando del ingenio: Es este el atributo Rey; y assi qualquier crimen contra l, fue de lesa magestad. E l traductor descifra as este pasaje: El Ingenio es el Rey de los atributos; y en consecuencia cada ofensa que se le hace es un crimen de lesa majestad (p. 361). E l autor dice sobre el asunto de la disimulacin: Sacramentar una voluntad sera soberania. E l traductor interpreta de este modo: Quien de su voluntad sabe hacer un sacramento, es a menudo soberano de s mismo. Entiendo menos la traduccin francesa que el original espaol, dice Philanthe, y no s lo que quiere decir en nuestra lengua el Roy des attributs, de sa volont faire un sacrament. Adivino por el atributo Rey que el ingenio es la perfeccin soberana, la que tiene el primer rango. M e imaginaba que Sacramentar una voluntad quera decir ocultar los movimientos de su corazn y presentarlo misterioso a los dems. Pero el Roy des attributs, de sa volante faire un sacrement es verdadera cifra para mi, y apostara a que los lectores no lo entienden. E s decir, replic Eudoxe, que un Edipo del carcter de aqul es propio para oscurecer los enigmas en v e z de explicarlos. S i tuviese tiempo de examinar l a traduccin, aadi, y ello valiera la pena, verais que el traductor, que se precia de su obra y se jacta de haber traducido con xito un libro ininteligible segn la opinin comn, por propia confesin, no es tan buen entendedor como cree, por servirme de sus trminos". Ibid., I V , ps. 361-362. (18) Maniere de bien penser, I V , ps. 363-365. modernes (1689), cita tambin la frase de Gracin: superior a l: obra de un igual, y excede la cortesa dadano, que compara con una carta de Bussy-Rabutin (p. 225 de la edic. de 1722). En sus Penses des anciens et des "Iguala la palabra favorable de un de un Principe al don de un ciuy con una mxima de L a B r u y r e

(19) Modele D' une Sainte et Parfaite Communion, En 50 Meditations tires de l' anden et du nouveau Testamenta pour tous les Dimanches et les Festes de l' anne, Et traduites de l' Espagnol de Baltasar Gracin. (Que chacun s' examine soi-mame, et qu' ainsi il mange de ce pain. I. Cor. II. 28.) A Paris, Chez Jean Boudot, ru S. Jaques;. au Soleil d' or. M.DC.XCIII. Avec Privilege et Approbation. L a aprobacin "en Sorbonne, el 12 de enero de 1693. Firmado P i r o t " . E n e l Privilegio se lee: " S e permite al seor C D . L . G. mandar imprimir en la ciudad y por el librero que quiera escoger, la traduccin que ha hecho de las Meditaciones d e Gracin sobre la Comunin, etc.", lo que prueba que la versin no es de Amelot, como lo indica equivocadamente el catlogo de la Biblioteca Nacional. (20) V Homme detromp, ou le Criticn de Baltazar Gracian Traduit de Espagnol en Franois. A Paris. Chez Jacques Collombat, ru S. Jacques, prs la Fontaina saint Severin au Pelican. M.DC.XCVI. Avec Privilege du Roy. E l privilegio es del 24 de septiembre, el registro del sndico de los libreros, del 1 d e octubre de 1695, y el colofn del 15 de junio de 1696. Maunory recuerda en la dedicatoria que conoci al Duque treinta aos antes, cuando estaba en Holanda en el ejrcito de M . de Pradel, a ttulo de secretario. (21) (22) L a Haya, 1709; 1 7 2 3 ; Ginebra, 1 7 2 5 ; L a Haya, 1734. V e r Latassa, B . N . E . A . el 1 1 d e Mmoires de 1746. en 1 7 1 5 -

(23) Naci en Orleans el 12 de noviembre de 1668; entr en la Compaa septiembre de 1686. Despus de su regencia fu agregado a los redactores de las de Trvoux, y muri en Pars, en el Colegio de L u i s el Grande, el 23 de junio N o hay que confundirlo con un Jesuta misionero do nombre Francisco, fallecido

292

ADOLPHE

COSTER

(24) L' Homme Universel, traduit de l' Espagnol de Baltasar Gracien. A Paris chez Noel Pissot, 1723. En 12. de 312 ps. Reimpresiones de L a Haya, 1724, y Rotterdam, 1 7 2 9 . ( 2 5 ) Journal des Savants, 1 7 2 4 , ps. 40-43. demasiado tarde", dice el crtico. "Esta obra es un libro que conocemos

(26) Le Heros, traduit de V Espagnol de Baltasar Gracien. A v e c des Remarques. Ddi Monseigneur le Duc de Bourbon, A Pars, Ches Noel Pissot... M.DCC.XXV. En 1 2 . , de 368 ps. L a aprobacin es del 29 de marzo. H a y reimpresin de Rotterdam, 1729. (27) Octubre de 1725, ps. 591-597.

(28) Edicin Moland, t. X X X I I I , p. 155. Carta del 13 de noviembre de 1 7 2 5 . El 10 de agosto de 1767, Voltaire escriba al marqus de Aranda, Camarero mayor del rey de Espaa (bajo el nombre de un amtmann de B a l e ) : "Habis nacido con genio superior; hacis tan lindos versos como Lope de V e g a ; escribs en prosa mejor que Gracin". Ibid., p. 3 4 5 . (29) Mximes de Baltasar Gracien, traduites de l' Espagnol, avec les reponses aux Critiques de l' Homme universel et du Heros, traduits du meme Auteur. A Paris, ches Rollin fils, quai des Augustins, S. Athanase. M.DCC.XXX. Avec Approbation et Privilege du Roy. V e r Mmoires de Trvoux, 1730, p. 375 y 1.000-1.018. (30) Junio de 1 7 3 1 , ps. 361-364. E n la Suite d la Clef ou Journal historique sur les matires du tems (enero-junio 1 7 3 1 , ps. 237-241) hay una resea de la obra, aparecida simultneamente en 12. de 350 pginas sin el prefacio y la tabla. E s un corto resumen del libro, con notas histricas, una crtica poco simptica de Fernando, una frase malvola para Olivares y una muestra de las notas histricas que el redactor considera indispensables. Seala la supresin de ciertas osadas del original. V e r tambin Mmoires de Trvoux, 1732, ps. 621-657. (31) Mmoires de Trvoux, ha 1734, primer trimestre, artculo octavo. por M. V. Bouillier en Bulletin Hispanique,

(32) Este asunto 1 9 1 1 , ps. 316-336. (33)

sido estudiado

V e r Lanson; Manuel

bibliographique,

siglo

XVIII,

p. 5 5 1 .

(34) Cita (tomo I, p. 2 5 6 de la edic. de 1742) un pasaje del Discreto: " M e gusta mucho la chanza de los espaoles: dicen que hay que ser necio para no saber hacer dos versos y loco para hacer cuatro". Amelot haba traducido con ms rigor pero con menos claridad: " N o fu por tanto tan ignorante que no supiera hacer un verso; ni tan poco discreto para hacer dos" (p. 2 4 9 ) . V e r el ltimo realce del Discreto y mxima 229 del Orculo. T . I., p. 5 6 , cita la traduccin de Amelot. (Orculo, m, 4 4 ) : "Baltasar, Gracin dice excelentemente que hay afinidad de corazones y genios, que esta simpata no permanece en la estimacin, sino que va hasta la benevolencia, de donde llega al fin al afecto; que persuade sin hablar y consigue sin recomendacin". Menciona igualmente el Homme Universel, t. I I , p. 5 , nota; t. I, p. 8 9 2 , y t. I, p. 1 1 : " H e ah el Virtuosus de los alemanes, he ah el hombre universal o el discreto de los espaoles, he ah, en una palabra, nuestro modelo; he ah la idea que Platn nos da del filsofo, u n amante de la sabidura universal". Estas citas de Claville, as como la mencin de este autor por Rousseau, me las ha proporcionado M . Jean Marel. ( 3 5 ) V e r sin embargo ms atrs, captulo X I I ; el comienzo del libro primero Emilio parece inspirado en una frase del Criticn. del

BALTASAR GRACIN (36) Le Verger des Chartnettes, edic. Hachette, V I , p. 6.

293

(37) "Baltasar Gracin dice que "los pensamientos parten de las vastas costas de la memoria, se embarcan en el mar de imaginacin, llegan al puerto del ingenio para ser registrados en la aduana del entendimiento". Este es precisamente el estilo de A r lequn..." Dictionnaire philosaphique, art. Figure. Edic. Moland t. X I X , p. 132.

CAPITULO
Gracin, fuera de Espaa: e n Inglaterra,

XXI
en Italia y en Alemania

pases d e E u r o p a c o n o c i e r o n a G r a c i n p o r t r a d u c c i o nes en sus i d i o m a s r e s p e c t i v o s ; p e r o d u r a n t e b a s t a n t e t i e m p o , p o r las versiones f r a n c e s a s . En Inglaterra se p u b l i c u n a t r a d u c c i n d e El Hroe en 1652, intitulada:


T h e H r o e o f L o r e n z o G r a c i n , or the w a y to eminence a n d perfection. A piece o f serious S p a n i s h Wit, originally in t h a t lang u a g e written, and in English translated bi Sir J . Skeffington. London, 1652.

OTROS

La o b r a va p r e c e d i d a d e u n p r e f a c i o d e Izaak W a l t o n . E s t a t r a d u c c i n n o p u d o ser h e c h a s o b r e el original, a m e n o s q u e lo fuese s o b r e la d e G e r v a i s e , e x t r e m o q u e n o h e p o d i d o c o m probar. E n 1 6 8 1 , R y c a u t p u b l i c u n a versin del Criticn (1), a n t e rior, p o r c o n s i g u i e n t e , a la d e M a u n o r y . R y c a u t c o n o c a el e s p a o l y h a b a e s t u d i a d o en Alcal, d o n d e le r e c o m e n d a r o n la n o v e l a q u e a c a b a b a d e a p a r e c e r . H a y q u e a t r i b u i r al l i b r o d e R y c a u t el h o n o r d e sugerir a D a n i e l d e Fo la idea d e s u Robinsn Cruso y d e s u Viernes? Sera a t r e v i d o afirmarlo (2). E s t a t r a d u c c i n fu la p r i m e r a del Criticn. E n 1694, c o n el t t u l o d e 7he Courtier's Oracle (3), a p a r e c i u n a t r a d u c c i n del Orculo s o b r e la d e A m e l o t d e la H o u s s a i e . E n 1702 fu r e f u n d i d a p o r Savage b a j o el t t u l o d e The Art of Prudence (4), y r e e d i t a d a en e s t a f o r m a en 1705 y 1714. E n 1726, El Hroe (5), s e g n la t r a d u c c i n d e C o u r b e v i l l e , y El Discreto, b a j o el t t u l o d e The complet Gentleman (6), a p a r e c i e r o n en ingls. V i e n e l u e g o u n l a r g o p e r o d o d e o l v i d o h a s t a q u e v u e l v a n a o c u p a r s e d e G r a c i n e n Inglaterra. E n 1875, El Comulgatorio f u

296

ADOLPHE

COSTER

traducido bajo el ttulo de Sanctuary Meditatins (7), y la obra o b tuvo xito bastante para ser reeditada en 1876 y 1900. Por ltimo, en 1892 apareci una nueva traduccin del Orculo, debida a M. Joseph Jacobs; 7he Art of Wordly Wisdom (8). Este xito de un jesuta en Inglaterra no es uno de los menores ttulos de gloria de Gracin. En Italia, el Orculo fu traducido, como se ha visto, en 1679 (9) por un annimo. Despus, la traduccin de Amelot fu, a su vez, vertida al italiano por el presbtero Francesco Tosques en 1698, bajo el ttulo L'uomo di corte (10). El libro de Tosques logr mucho xito, porque se conocen reimpresiones de 1708, 1718, 1730, 1734 y 1761. El Criticn fu vertido al italiano en 1685 por Pietro Cattaneo (11), libro reeditado en 1720, 1730 y 1745. Sommervogel indica una traduccin italiana annima del Comulgatorio, de 1675 (12).

En 1713, el jesuta Francesco de Castro public una parfrasis de la misma obra con el ttulo de Meditazioni. En 1725, la traduccin del Discreto de Courbeville pas a Italia
con el ttulo de L'uomo universale (13).

En Alemania, el xito de Gracin no fu menos grande, ni menos prolongado. M. Karl Borinski ha hecho historia de ello (14). N o parece que el Hroe y la Agudeza hayan sido traducidos al alemn. El Poltico lo fu, en 1672, por Daniel Casper von Lohenstein. Las traducciones del Orculo fueron especialmente numerosas, la ms antigua, la de Joh. Leonhard Sauter, 1687 (15). Despus vienen las de Weissbach (16), bajo el nombre de Selintes, 1711; de A. F. Mller, 1715-1717, reeditada en 1733 (17). Freiesleben tradujo la de Tosques en 1723 (18). En 1786, una versin, annima (19); en 1804, otra de Heydenreich (20), reimpresa en 1804; en 1826. una nueva traduccin annima (21); despus, otra de Klle (22), en 1838; en fin, la de Schopenhauer (1862), reeditada en 1871, 1877, 1890 y 1895, dan idea halagea de la estima en que se tena a Gracin en Alemania. En el ao 1708, El Criticn fu traducido por Casp. Gottschling, y reeditado en 1710 y 1721 (23).

BALTASAR

GRACIN

297

La p r i m e r a v e r s i n a l e m a n a del Comulgatorio es d e 1734; siguen o t r a s d e 1738, 1751 y 1847 (24). M . Borinski h a e s t u d i a d o la influencia d e G r a c i n en la literat u r a c o r t e s a n a d e A l e m a n i a en los siglos XVII y XVIII, y seala c o m o c o p i a del Criticn la n o v e l a d e C h r i s t i a n W e i s e Die drei Erznarren, c o n sus c o n t i n u a c i o n e s Die drei klgsten Leute y Der poltische Nascher (25). G o e t h e , en s u Diario, c o n fecha 26 d e j u n i o d e 1810, a d v i e r t e q u e en ese da h a l e d o el Homme de cour. S c h o p e n h a u e r , q u e t a n t o h i z o p o r la gloria d e G r a c i n c o n s u t r a d u c c i n del Orculo (26), t r i b u t a n u e s t r o e s c r i t o r u n v e r d a d e r o c u l t o . N o h a b l a r a q u d e e s t a v e r s i n , a la q u e d e d i c u n a p a r t e d e su vida. M o r e l - F a t i o h a e x a m i n a d o s u valor y r e s a l t a alg u n o s d e los e r r o r e s , m u y e x c u s a b l e s , q u e c o n t i e n e (27). L o c i e r t o es q u e G r a c i n ejerci influencia i n n e g a b l e s o b r e el filsofo pesimista, q u e lo i n t e r p r e t a s u m a n e r a . S c h o p e n h a u e r escriba a Keil q u e G r a c i n era s u a u t o r p r e d i l e c t o , q u e h a b a l e d o t o d a s s u s o b r a s y q u e El Criticn era u n o d e los l i b r o s q u e m s le placan (28). L o cita m u c h a s v e c e s en sus o b r a s , y, e n t r e o t r a s , elogia c o n e n t u s i a s m o la fbula del p a v o real c o n t a d a p o r s u e x c e l e n t e G r a c i n en El Discreto (29). E v i d e n t e m e n t e , lo i n t e r p r e t a s u m o d o , y vio en G r a c i n u n p e s i m i s t a a u t n t i c o . Ya h e e x p l i c a d o m s a r r i b a c m o fu p o s i b l e e s t a c o n f u s i n . N i e t z s c h e , recibi la influencia d e G r a c i n ? P o d r a c r e e r s e . El c o m i e n z o d e s u Zarathustra n o s m u e s t r a a u n v o l a t i n e r o e n t r e la m u l t i t u d a p a s i o n a d a , q u e r e c u e r d a el del Criticn en la Plaza N a v o n a (30). La m a n e r a c o n q u e el solitario v e a los h o m b r e s d e f o r m a d o s , l o s u n o s p r i v a d o s d e u n ojo, o t r o s d e u n a oreja, o t r o s sin p i e r n a s , sin l e n g u a , sin nariz o sin c a b e z a ; o t r o s , p o r el c o n t r a r i o , lisiados al r e v s , q u e n o s o n n a d a m s q u e u n g r a n ojo o u n a gran b o c a o u n v i e n t r e g o r d o , n o i m p o r t a c u n t o , r e c u e r d a c o m p l e t a m e n t e la d e G r a c i n : Y c u a n d o v o l v i e n d o d e m i s o l e d a d , dice el a n a c o r e t a , p a s a b a p o r p r i m e r a v e z p o r e s t e p u e n t e , d e s c o n f i a n d o d e mi vista, n o c e s a b a d e mirar y a c a b p o r decir: H e a q u u n a oreja. U n a oreja t a n g r a n d e c o m o u n h o m b r e . M i r m s cerca, y en v e r d a d d e t r s d e

298

ADOLPHE COSTER

la oreja se m o v a algo, t a n p e q u e o q u e d a b a lstima, p o b r e y d bil. Y en v e r d a d la oreja e n o r m e e s t a b a en u n d e l g a d o tallo, y e s t e tallo era u n h o m b r e (31). E s t a alegora p o d r a p a s a r p o r t o m a d a del Criticn. El francs, el ingls, el italiano, el alemn n o f u e r o n los n i c o s i d i o m a s en los cuales G r a c i n a l c a n z la gloria d e ser t r a d u c i d o . El Homme de cour fu t r a s l a d a d o al h o l a n d s en 1696, y r e e d i t a d o en 1700; al h n g a r o , en 1750, c o n r e e d i c i o n e s , en 1 7 7 0 - 1 7 7 1 , 1772, 1790 y 1837; al p o l a c o , en 1802; al r u s o , en 1742 (32). El Discreto fu t r a d u c i d o al h o l a n d s en 1762. En fin, diversas o b r a s d e G r a c i n f u e r o n p u e s t a s en latn: El Orculo, bajo el t t u l o d e Aulicus en 1731, fu r e i m p r e s o en 1750 (33). O t r a t r a d u c c i n latina a p a r e c i en 1734 (34). El Comulgatorio, en 1750-1753, se p u b l i c bajo el t t u l o d e Praxis communicandi (35). S e g u r a m e n t e p o c o s e s c r i t o r e s e s p a o l e s h a n g o z a d o fuera d e s u patria de tan grande y persistente reputacin.

N O T A S DEL CAPITULO XXI

(1) The Critick. Written Originally in Spanish; by Lorenzo Gracian One of the Best Wits of Spain, And translated into English By Paul Rycaut esq; London: Printed by T. N. for Henry Brown at the Gun in St. Paul's Church yard, 4681. El libro va dedicado al Rey. E n el prlogo Rycaut da algunos detalles interesantes: " W h e n I W a s about the age of twenty... my good Father... thought fit to send me to the Court of Spain... I studied a while at Alcal de Henares... I there applied my self especially to learn the Spanish tongue... and then this work of the Critic being newly published and recommended to me... I was easily persuaded to read it over... when I, had once read it, I was so pleased with the subjeta that I was willing to try how it would run in English". (2) M . Joseph Jacobs ha lanzado esta idea en su traduccin del Orculo (introduccin, p. X X I I I , nota). "It is not impossible that the English ad translation of the Critick by Rycaut, 1681, may have suggested the Friday incident of Robinson Crusoe, which was intended to be a more didactic book than it looks". De Fo pudo conocer el Philosophus autodidactus aparecido en 1 6 7 1 , y la historia de este Pines, tenedor de libros que, arrojado en un naufragio, en 1 5 8 9 , a una isla desierta del Pacfico, lleg a ser padre de un pueblo numeroso gracias a las cinco mujeres que haban naufragado con l. Chappuzeau en su Europe vivante (Ginebra, 1669), ps. 17 y siguientes, refiere esta aventura y dice que la relacin fu publicada en Londres el 26 de julio de 1668. ( 3 ) The Courtier's Oracle; or the Art of Prudence ginally in Spanish And now done into English. London, 1694. ...Written ori-

(4) The Art of Prudence; or a Companion for a Man of Sense. Made English... and illustrated with the Sieur Amelot de la Houssai's notes, by Mr. Savage. London, 1702. ( 5 ) The Hero from the Spanish of Balthazar Gracian with remarks moral, political and historical of the learned Father J. de Courbeville translated by a gentlemn of Oxford, Londn, 1726. Reeditado en Dublin el mismo ao. (6) The complet gentleman, or a description of the severai qualifications, both natural and acquired, that are necessary to form a great man Written originally in spanish and now translated into English by T. Saldkeld. E s segunda edicin; ignoramos la fecha de la primera. E n Dublin, ao 1760, se public una reimpresin. (7) Sanctuary Meditations for Priests and Frequent Communicants. Serving as a preparation for, at the time of, and thankgiving after receiving Holy Comunin. Translated from the Original Spanish of Father Baltasar Gracin, S. J. 1669. By Mariana Monteiro, London, Washboume, 1875. (8) The Art of Wordly Wisdom Joseph Jacobs... London 1904. by Balthasar Gracin Translated from the spanish

(9) Oracolo manuale, e Arte di Prudenza Cavati dagl' Aforismi, che si discorrono nell' Opre di Lorenzo Gratiano Mndalo in Luce D. Vinoenzo Giovnni de Lastanosa. Diretto alia Nobilt Venetiana e dedicato all' Illustr. et Eccellentiss. Sig. Leonardo Pesaro... In Venetia MDCLXXIX. Reimpresiones de 1708, 1 7 1 8 , 1790.

300

ADOLPHE COSTER

(10) L' uomo di corte di Baldassar Graciano, tradotto dallo spagnuolo nel francese Idioma dal Signor Amelot de la Houssaie, nuovamente tradotto dal francese nll' Italiano dall' abate Francesco Tosques. Roma, stampa di Luca Antonio Chiacas, 1698. (11) Il Criticn overo Regle della vita Poltica Mrale di Don Lorenzo Gracian, Tradotte dallo Spagnuolo in Italiano da Gio. Pietro Cattaneo. Divisa in tre Parti; La Primavera Della Fanciullezza. La Seconda L' Estte della Gioventu. La terza l' Invern della Vecchiezza. Venetia MDCLXXXV. Appresso Nicolo Pezzana. (12) V e r reimpresin. Sommervogel, op, cit. Suplemento. Esta edicin de 1675 ser tambin

(13) L' uomo Universale o sia il carattere dell' uomo perfetto di Boldassare Graziano. Tradotto dalla Lingua Spagnuola nella Francese, E dalla Francse nell' Italiana. A. S. Eccell. il Sig. Pietro Gradenigo Di S. E. Sig. Vicenzo Procurator. In Venezia Appresso Angelo Geremia,. MDCC.XXV. (14) Baltasar Halle, 1894. Gracin und die Hoflitteratur in Deutschland von Karl Borinski.

(15) L' Homme de cour Oder der heutige politische Welt und Staats Weise frgestellt von Balthasar Gracian, Hispaniern, Und wegen seiner hohen Wrde in unsre hochteusche Sprache bersetzet, anilzo aus dem Original vermehret, und zum Andernmahl herausgegeben von Joh. Leonhard Sautet, J. U. D. Frankfurth und Leipzig. 1687. (16) Balthasar Gracian's Homme de Cour, oder: Kluger Hof und Wertmann, nich Mr. Amelot de la Houssaie seiner franzsischen Versin, in's Teutsche bersetztet von Selintes ( = C . Weissbach.) Nebst Herrn C. Thomasii judicio vom Gradan. Augspurg. 1711. A. (17) Balthasar Gracian's Oracul; d. i. Regeln F. Mller. Peipzig, 1715-1717. Dos volmenes. der Klugheit. Aus dem Spanischen von

(18) B. Gracian's Uomo di corte oder kluger Hof=und Weltmann. Nach Fr. Tosques seiner Italidnichen Versin ins Deustche bersetzt von Christoph Heinnch Freieslben. Altenburg, 1723. (19) Die Kunst zu leben. Vortreffliche che Leben. Leipzig, Weygand, 1786. Regeln eines alten Weltmannes frs menschli-

(20) Der Mann von Welt, eingeweiht in die Geheimnisse der Lebensklugheit, ein nach Balthasar Gracian frei bearbeitetes vollstandig hinterlissenes Manuskript von P. H. Heydenreich, herausgegeben von K. G. Schile. Leipzig, Martini, 1803. (21) Das schawarze Buch von B. oder Lehren Gracian. der Lbensweishit dem Spanischen Gracian's..., bersetzt 1826. von Fr. Kolle.

(22) Mannerschule Stuttgart, 1838.

Aus

(23) Der Entdeckte Selbstbetrug oder Balthasar Gracian's Criticn ber die Allgemeinen Laster des Menschens, welche dem selben in de Jugend, in dem mannlichen und hohen Alter omkleben welche aus der Frantzdsishen Sprache, in die Teutsche berstzt worden ist, und nunmehr zum andermahl jerausgegeben wird. Von M. Caspar Gottsching, Siler. Neustadt-Brandeb. Rct. und Bibliothek. I. II. III. Theil Halle uns Leipzig bey Joh. Friedr. Zeitlers. Erben, 1721. L a fecha de las otras dos ediciones la ha dado Som mervogel.
Y

(24) Balthazar Gracians Priesters der Gesellschaft lesu, und Lehrers der heiligen Schrift, Communion-buch, enthaltend verschiedene Betrachtungen, fr diejenige, welche die heilige Communion begehen wollen, zur Vorbereitung und Danksagung; gezogen ans dem

BALTASAR GRACIN Iten und neuen Testamemt, eingetheilet auf alie Somn-und Feyertag des Mit graneen

301
Jahrs.

Verteutschet

aus dem spanischen

durch den Verseiter bey Marco Antonio und Hort.

des Wett-Eckels. Engmann,

Genehmhaltunj

deren Obern. Wrtzburg. 1734. Francfurth, 25)

Gedrckt

Universitats-Buchdrucker.

in Verlag Andrea

V e r los otros ttulos en Sommervogei.

V e r Borinski, op. cit., p. 1 3 1 .

(26) Balthasar Gracin' s HandOrakel und Kunst der Weltklugheit, aus dessen Werken gezogen von D. Vincencio Juan de Lastanosa, und aus dem Spanischen Original tren und sorgfdltig bersetzt yon Arthur Schopenhauer. Este texto ha sido publicado en l a Universal-Bibliothek de Reclam por Eduardo Grisebach. (27) En Bulletin Hispanique, 1910, ps. 377-407.

(28) " M e i n Lieblings-Schriftsteller ist aber dieser philosophische Gracin: ich habe alie seine W e r k e gelesen, und sein Criticon ist mir eines der liebstn Btichr auf dr W e l t : ich wrde es gern X bersetzen, wenn dazu ein Verleger zu finden w r e " . (Schopenhauers Briefe, edic. Schemann. Leipzig, 1893, p. 1 7 1 ) . (29) " D a s Verhalten des Neides gegen die Ausgezeichneten hat mein trefflicher Balthazar Gracin in einer ausfhrlichen Fabel beraus schon dargestellt: sie steht in seinem Discreto, unter der Ueberschrift hombre de ostentacin. D a sind smmtliehe V o g e l aufgebracht und verschworen gegen den Pfau, mit seinem Federrade. " W e n n wir nur erlangen", sagte die Elster, "dass er die vermaledeite Parade mit seinem Federschweif nicht mehr machen kann; da wird seine Schnheit bald ganz verfinstert seyn: denn was Keiner sieht ist ais ob es nicht existierte". u. s. f. Arthur Schopenhauers' s smmtliehe Werkei in sechs Bnden herausgegeben von Eduard Grisebach, V , p. 489. V e r en la misma edicin, I , p. 320; I I , ps. 87, 264, 692; I I I , p. 232; I V , ps. 514, 524; V , ps. 96, 5 0 2 . (30) Traduccin de Henri Albert, p. 1, prrafos 3-6.

(31) Ibid., p. 197. Podran indicarse otras afinidades; as en la cuarta parte, p. 3 7 9 : " E l ms feo de los hombres", ese algo innominado en que la voz es un gorgoteo del cieno recuerda la nada de la Cueva de la Nada, cuyo mismo nombre aparece en l a Genealoga de la Moral, p. 284: " P o r doquier nieve, la vida permanece muda aqu, las ltimas cornejas dejan oir su voz graznando: " P a r a q u ? " " E n v a n o ! " " N a d a l " . Y en Humano muy humano, p. 3 1 6 : " E l mismo camino que termina en la vejez, acaba tambin en la cordura, gozo constante del espritu en esta dulce luz del sol; una y otra, vejez y cordura te llegan en la misma vertiente de la vida; as lo ha querido la naturaleza. Entonces es tiempo, sin que haya modo de indignarse, de que se acerque la niebla de la muerte. Hacia la luz tu ltimo movimiento; un v i v a ! de amistad tu ltimo g r i t o " . (32) V e r la descripcin bibliogrfica en la edic. del Orakel der Weltklugheit penhauer, por Eduardo Grisebach. de Scho-

(33) Baltlhas. Graciani, Hispani, Aulicus sive de prudentia civili et mxime ulica lber singularis olim hispanice considriptus poste et Gallice, Italice, Germanice editus, nunc ex Amelot versione Latine redditus... Franc. Glarianus Meidenus, Comstantiensis, recensuit, latine vertit... et notis illustravit. Accessit Joh. Gottl. Heineccii J. C. praffatie. Francofurti ad Viadrum MDCCXXXI.
}

(34) Hominis rum politicarum rich. 1734.

Aulici notum Graciani oraculum prudentiae, depromptum in sententiacenturias III... Latinonim lingua loquens per interpretem P. A. Ul-

(35) Praxis communicandi, continens varas meditationes depromptas, queis Sacerdotes, aliique omnes qui frequentant

ex vetere et novo Testament Sacram Communionem possint

302

ADOLPHE

COSTER

se in primo Puncto praeparare, in secundo communicare, in tertio decerpere congruos sa cros fructus, et in quarto debitas grates agere. Concinnata, et Hispanice in lucem edito, a Reverendo Patre Balthasare Graciano, e Societate Jesu, et S. Scripturae explonatore latine reddita a quodam ejusdem Societatis Sacerdote D. D. Sodalibus Marianis in strenam oblata. Anno MDCCL. Permissu Superiorum. Monasterii Westphaliae, Typis Joannis Joachimi Koerdinck. Praxis communicandi continuata, sive Pars tertio... Anno MDCCLIII. Ibidem.

CONCLUSIN Al llegar al t r m i n o del p r e s e n t e e s t u d i o , m s d e u n l e c t o r , a c a s o sin c o n f e s a r l o , llevar a m a l q u e y o h a y a d i s i p a d o la a t m o s fera r o m n t i c a d e q u e se h a c o m p l a c i d o r o d e a r a G r a c i n . Es p o s i b l e q u e e s t e r e t r a t o , d o n d e la d u l z u r a d e los r a s g o s p a r e c e d e s c a r t a r t o d a idea d e malicia, sea el del m o r d a z satrico? E s t a s invectivas c o n t r a las m u j e r e s , n o se explicaran p o r u n a m o r d e s d i c h a d o , ni e s t e p e s i m i s m o p o r las d e c e p c i o n e s d e u n legtimo o r gullo? N o sera ni u n r e v o l t o s o , ni u n M a q u i a v e l o , a q u i e n c u b r i ra la s o t a n a del j e s u t a ? C r e o h a b e r r e s p o n d i d o a e s t a s p r e g u n t a s en los c a p t u l o s p r e c e d e n t e s . Sin d u d a , r e c o r r i e n d o la p e q u e a p a r t e d e la c o r r e s p o n d e n c i a d e Gracin q u e ha llegado hasta n o s o t r o s , hay q u e reconocer q u e c o n t i e n e , en s u m a , c a r t a s d e a s u n t o s en las q u e n o t u v o o c a s i n d e d e s c u b r i r el f o n d o d e su alma. Le c o n o c e r a m o s m e j o r si las q u e dirigi a s u familia h u b i e s e n c a d o en n u e s t r a s m a n o s ? N o p u e d o c r e e r l o : sea p o r p u d o r , p o r t i m i d e z o p o r p r u d e n c i a , G r a cin n u n c a d e b i d e confiar s u p e n s a m i e n t o p o r e n t e r o . F u lo h e m o s c o m p r o b a d o b u e n s a c e r d o t e , b u e n p a t r i o t a , d e v o t o c u a n d o el d e b e r lo exiga; p a r e c e q u e j a m s t r a s p a s los lmites d e e s t e d e b e r . El n i c o r a s g o d e s u c a r c t e r q u e e n t i e n d o se d e s p r e n d e d e e s t a larga investigacin s o b r e s u vida y sus o b r a s es s u h o r r o r a la s o l e d a d ; precisa p a r a s o p o r t a r el aislamiento, vivir u n a i n t e n s a vid a i n t e r i o r , p o s e e r u n p e n s a m i e n t o firme, s e n t i m i e n t o s p r o f u n d o s . S o n m u y r a r o s l o s h o m b r e s c a p a c e s d e p e r m a n e c e r s i e m p r e solit a r i o s . P e r o lo q u e llama la a t e n c i n en G r a c i n es q u e n o p u e d e vivir solo u n i n s t a n t e . N o e s p e r e m o s , p o r t a n t o , e n c o n t r a r en l ni p r o f u n d a s p a s i o n e s , ni a u n p e n s a m i e n t o s v e r d a d e r a m e n t e p e r s o n a l e s . D e e s t a i n c a p a c i d a d d e vivir s o l o deriva, n a t u r a l m e n t e , la n e c e s i d a d d e s o c i e d a d . R e c u r d e s e c o n q u lirismo G r a c i n h a celebrad o los e n c a n t o s d e la c o n v e r s a c i n . P e r o p a r a vivir en c o m p a a h a y q u e c o n o c e r a los h o m b r e s , s a b e r l o s manejar, y, p a r a e s o , p o seer e x a c t a n o c i n d e sus m a n a s y d e f e c t o s ; p e n e t r a r s e d e la p r u d e n c i a m u n d a n a , d e la q u e p r e c i s a m e n t e l p r e t e n d i d a r l e c c i o -

304

ADOLPHE

COSTER

n e s . P o r l o d e m s , el n i c o p r o v e c h o q u e e s p e r a o b t e n e r es s i m p l e m e n t e q u e d a r , en la m e d i d a d e lo p o s i b l e , al a b r i g o d e los c h o q u e s q u e a m e n a z a n a q u i e n vive e n s o c i e d a d . Se p u e d e , sin e m b a r g o , vivir c o n los h o m b r e s e i n t e n t a r p e n e t r a r l o s sin e x p e r i m e n t a r al p u n t o p r o f u n d a d e c e p c i n ? Q u m o r a l i s t a n o h a i n t e n t a d o , d e s d e l u e g o , hallar u n p r i n c i p i o m a l o e n t o d o s n u e s t r o s a c t o s ? P a r e c e q u e el e s t u d i o del c o r a z n h u m a n o c o n d u c e , casi a t i r o h e c h o , a ser p e s i m i s t a . G r a c i n n o e s c a p a e s t a ley. P e r o , c o m o h e i n t e n t a d o d e m o s t r a r , s u p e s i m i s m o es m u y r e l a t i v o , p o r q u e se v e m o d e r a d o p o r sus c r e e n c i a s c r i s t i a n a s . Para l, el mal n o es definitivo ni i r r e m e d i a b l e : t i e n e s u c o n t r a p a r t i d a en o t r a vida, y le es lcito al h o m b r e v i r t u o s o a s e g u r r sela e t e r n a m e n t e d i c h o s a . As, al r e a l z a r las d e b i l i d a d e s h u m a n a s , se p e r m i t e s o n r e r en v e z d e a b a n d o n a r s e a la d e s e s p e r a c i n . D e s d e el p u n t o d e vista literario h e m o s l l e v a d o s u m r i t o y s u e n d e b l e z a j u s t o s lmites. N a c i d o e n m o m e n t o s en q u e el c o n c e p t i s m o y el c u l t i s m o h a b a n t r i u n f a d o d e f i n i t i v a m e n t e , sigui la c o r r i e n t e y c o d i f i c , tal v e z sin c r e e r d e m a s i a d o en ellas, las t e o ras d e la n u e v a escuela; l m i s m o las aplic en cierta m e d i d a , p e r o c o n m u c h a m s m o d e r a c i n d e la q u e c a b a e s p e r a r del a u t o r d e la Agudeza; y es m u y c a r a c t e r s t i c o q u e e s t a c o n c e s i n al g u s t o c o r r i e n t e , a c a s o en v i r t u d del a x i o m a Hablar con los ms y sentir con los menos, n o o b s c u r e c i s u j u i c i o , q u e p e r m a n e c i c a p a z d e r e c o n o c e r el m r i t o d e los e s c r i t o r e s q u e n o p e r t e n e c a n a s u e s cuela; q u e e n c e r r suficiente l i b e r t a d espiritual p a r a s a b o r e a r la p o e s a d e u n A r g e n s o l a o d e u n Q u e v e d o , j u n t o c o n la d e u n G n g o r a . En fin, fu c u l t i s t a en la m e d i d a suficiente p a r a p a r e c e r de su tiempo. C u a l i d a d original s u y a es la p e r s e v e r a n c i a c o n q u e t r a b a j s u estilo; los r e t o q u e s i n c e s a n t e s d e la frase p r i m i t i v a , la b u s c a afan o s a d e u n ideal d e p e r f e c c i n , tal v e z falso, p e r o l i m p i o , s o n r a r o s en la h i s t o r i a d e la l i t e r a t u r a e s p a o l a y a p r o x i m a n a G r a cin al H e r r e r a a q u i e n d e s d e . D o t a d o d e a r d i e n t e i m a g i n a c i n , d e m e m o r i a feliz, d e f u e r z a c m i c a d e la q u e dej i m p e r e c e d e r o s m o d e l o s en t a n t o s d i l o g o s del Criticn, G r a c i n h u b i e r a s i d o u n e s c r i t o r sin p a r si n o le h u b i e s e f a l t a d o m o d e r a c i n . C o n t o d o , en la h i s t o r i a literaria d e E s p a a m e r e c e u n p u e s t o d e h o n o r al l a d o d e Q u e v e d o , a q u i e n s e p a r e c e p o r m s d e u n m o t i v o , c o n la diferencia d e q u e el p o e t a es m s m o r d a z , s o b r e t o d o m s agrio q u e el p r o s i s t a , m s r e s p e t u o s o t a m b i n c o n la l e n g u a q u e e m p l e a . G r a c i n s e h a p o d i d o a p r e c i a r sinti p o r Q u e v e d o s e c r e t a t e r n u r a , seal d e i n c o n s c i e n t e afinidad.

BALTASAR

GRACIN

305

C o n o c i en su p a t r i a r e p u t a c i n envidiable; p e r o lo q u e le sit a en lugar a p a r t e es la e x t e n s i n y la d u r a c i n d e s u x i t o en el e x t r a n j e r o . Slo h e p o d i d o b o s q u e j a r s u h i s t o r i a . P e r o e s t a p o p u l a r i d a d e n t r a a u n a influencia q u e se revelar, sin d u d a , p o c o a p o c o , y le sita en c a b e z a d e los e s c r i t o r e s d e s u pas, e n t r e l o s c u a l e s u n p e q u e o n m e r o h a n c o n o c i d o la gloria fuera d e s u p a tria. Si en E s p a a su influencia p u d o ser p e r n i c i o s a en r a z n d e las d e t e s t a b l e s d o c t r i n a s q u e s e m b r en el alma d e los n e c i o s , y si p o r e s t e t t u l o sus c o m p a t r i o t a s h a n p o d i d o ser inflexibles c o n l, c m o n o e n v a n e c e r s e d e la a c c i n ejercida p o r G r a c i n en el e x t e r i o r , p o r m e d i o d e las t r a d u c c i o n e s d e El Hroe y el Orculo? L o s e s p r i t u s superficiales lo j u z g a r n a la ligera d i c i e n d o q u e n o h a e x p u e s t o n a d a n u e v o en el d o m i n i o del p e n s a m i e n t o . Q u i m p o r t a , si h a c e reflexionar? La l e c t u r a d e G r a c i n es u n e x c e l e n t e ejercicio i n t e l e c t u a l : el t r a b a j o q u e c u e s t a c o m p r e n d e r l o , y a u n d e s c u b r i r la trivialidad d e algunas d e sus i d e a s , obliga al l e c t o r a d e t e n e r s e , y as aqullas p e n e t r a n p r o f u n d a m e n t e en el espritu. N o t o d o es falso en su d o c t r i n a literaria, p u e s t o q u e estas m i s m a s i d e a s c o n las cuales m s d e u n o se desviara si e s t u v i e r a n p r e s e n t a d a s en f o r m a sencilla y d e s n u d a h a n p r o p o r c i o n a d o p l a c e r al d e s c u b r i r l a s bajo el velo c o n q u e h b i l m e n t e las e n v o l v i el e s c r i t o r . P o c o s p o s e e n b a s t a n t e s r e c u r s o s espirituales p a r a c o n t e n t a r s e c o n la v e r d a d p u r a ; o t r o s n e c e s i t a n q u e se la a d o r n e ; p e r o h a y q u e e n t o n a r c o n el d i a p a s n d e la m a y o r a . T a l es la d o c t r i n a d e G r a c i n . N o p a r e c e q u e los h e c h o s le q u i t a r o n r a z n . G r a c i n n o p u e d e s e d u c i r a q u i e n e s se c o m p l a c e n c o n frases h u e c a s y s o n o r a s , y, a p e s a r d e los a o s , a p e t e c e n a p a r e c e r s i e m p r e j o v e n z u e l o s . Para s a b o r e a r l o h a y q u e vivir i n t e n s a m e n t e , s u frir la bajeza h u m a n a , e x p e r i m e n t a r la fragilidad d e las a m i s t a d e s , el r e n c o r e s p o n t n e o d e los imbciles hacia t o d a originalidad, la v a n i d a d d e los p e d a n t e s d e t o d a p r o f e s i n y r a n g o . A m e n o s d e n o ser alguien persona, c o m o dira G r a c i n , n o se llega a la e d a d m a d u r a sin esta experiencia. Q u e u n o se d e s e s p e r e c o n A l c e s t e o se ra c o n Philinte, s i e m p r e e s t d i s p u e s t o a leer a G r a cin, a g u s t a r la finura y la j u s t e z a d e sus o b s e r v a c i o n e s y la r i q u e z a d e s u experiencia. D e s e e m o s q u e en E s p a a , y p a r t i c u l a r m e n t e en A r a g n e l pas d e la varonil e d a d , s e g n frase d e G r a c i n , al q u e a m t a n t o , s u s a d m i r a d o r e s sean c a d a da en m a y o r n m e r o , p a r a q u e c o l o q u e n algn da en los m u r o s del a n t i g u o C o l e g i o d e J e s u t a s d e C a l a t a y u d un m e d a l l n d i s c r e t o q u e r e c u e r d e al a u t o r del Orculo manual y del Criticn.

20

APNDICES

APNDICE

I
GRACIN

CORRESPONDENCIA DE BALTASAR

Poseemos solamente una pequea parte de la correspondencia de Gracin, a saber: 1. O c h o cartas autgrafas conservadas en la Biblioteca Nacional de Madrid, as como una de Salinas, acompaada de la copia de la respuesta de Gracin (ms. 8391, antiguo V-171, ps. 462 y siguientes. Estas diez cartas fueron publicadas por D . Manuel Company en la Revista Crtica de Historia y Literatura (febrero de 1896), ps. 81-88. 2. Siete cartas insertas en la correspondencia de los jesutas, que llena los tomos XIII-XIX del Memorial histrico espaol. Son copias hechas por el P. Sebastin Gonzlez, dirigidas desde Madrid al P. Rafael Pereyra, en Sevilla. Se conservan en la Academia de la Historia, en Madrid. 3. Extractos de quince cartas sealadas por Latassa en su Biblioteca nueva de los escritores aragoneses; en el t o m o I, pgs. 66 y siguientes, de las Memorias literarias de Aragn, de este erudito, conservadas en la Biblioteca Pblica de Huesca. D o n Ricardo del Arco las ha publicado en su opsculo intitulado: Don Vincencio Juan de Lastanosa. Apuntes bio-bibliogrficos. Huesca, 1911, ps. 46-52 (1).
(1) Este folleto fu edicin aparte de mi informe que, con el mismo ttulo, publica la Real Academia de la Historia en su Boletn, t. L V I , cuadernos 4 a 6, meses de abriljunio de 1910. Despus, en la revista quincenal intitulada Linajes de Aragn, nmero de 1 de mayo a 15 de julio de 1912, publiqu Ms datos sobre D. Vincencio Juan de Lastanosa, del que hice una corta edicin aparte, en el mismo ao. En el Boletn de la Real Academia de la Historia, t. L X V , cuaderno 4., octubre de 1 9 1 4 , publiqu otro informe: Noticias inditds acerca de la famosa biblioteca de D. Vincencio Juan de Lastanosa. Estos estudios, en los que hay constantes citas de Gracin los he refundido, con muchos datos nuevos, en mi libro intitulado La erudicin aragonesa en el siglo XVII en torno a Lastanosa (Madrid, 1934), premiado por la Junta Facultativa de Archivos, Bibliotecas y Museos en concurso pblico e impreso a expensas del Estado; en el que tambin inclu mis trabajos Los amigos de Lastanosa. Cartas interesantes de varios eruditos del siglo XVII (Valladolid, 1918), Dos grandes coleccionistas aragoneses de antao: Lastanosa y Carderero (Madrid, 1919), y Gracin y su colaborador y mecenas (Zaragoza, 1926). (N. del T.)

310

ADOLPHE COSTER

4. D o s c a r t a s , m e n c i o n a d a s p o r La Barrera, d e las q u e s l o c o n o c e m o s la fecha (1). H e p u b l i c a d o las c a r t a s m e n c i o n a d a s e n el p r r a f o 1. s e g n l o s m a n u s c r i t o s ; c u a n t o a las o b r a s , r e p r o d u z c o los t e x t o s i m p r e s o s d e s p u s d e c o t e j a d o s c o n l o s o r i g i n a l e s , lo q u e m e h a p e r m i t i d o r e s t a b l e c e r c i e r t o s pasajes a l t e r a d o s en el M e m o r i a l h i s t r i c o . Sin e m b a r g o , n o se m e h a p o d i d o p r o p o r c i o n a r en la A c a d e m i a d e la H i s t o r i a el Legajo s u e l t o , n m e r o 1, folio 831, original d e la c a r t a 5 del p r e s e n t e A p n d i c e . Las q u i n c e c a r t a s c i t a d a s en el p r r a f o 3. a c a s o n o h a n d e s a p a r e c i d o sin e s p e r a n z a d e r e c o b r a r l a s . H e a q u lo q u e a c e r c a d e las m i s m a s dice D . R i c a r d o del A r c o ( A p u n t e s , p s . 45-46): Escribi el P. G r a c i n , e n t r e o t r a s , varias c a r t a s e n n m e r o d e X V , c o m o afirma L a t a s s a e n el a r t c u l o q u e le d e d i c e n s u Biblioteca n u e v a d e e s c r i t o r e s a r a g o n e s e s , dirigidas a L a s t a n o s a . D i c h a s c a r t a s e s t a b a n en casa d e s t e en j u l i o d e 1788, e n c u y o d a 30 el D r . D . J o s S a n z d e L a r r e a , colegial del M a y o r d e S a n t i a g o , d e H u e s c a , f o r m u n a N o t i c i a d e los p a p e l e s q u e h e e n c o n t r a d o en casa d e L a s t a n o s a , d e H u e s c a ; n o t i c i a q u e e x a m i n el e r u d i t o D . V i c e n t e d e La F u e n t e , s e g n c o n s t a en u n a c a r t a f e c h a d a en C a l a t a y u d , q u e dirigi a D . V a l e n t n C a r d e r e r a . . . En esa N o t i c i a inclua el D r . L a r r e a u n a cita d e C a r t a s del P. Baltasar G r a c i n : c a t o r c e (sic); c o m i e n z a n en 2 8 d e abril d e 1640; a c a b a n e n 21 d e o c t u b r e d e l 55; y el c i t a d o La F u e n t e a a d a en la e p s t o l a : ...Por m s q u e h e r e v u e l t o t o d o s l o s p a p e l e s d e d i c h o Larrea n o h e h a l l a d o c a r t a s , ni c o p i a s d e las c i t a d a s , lo c u a l m e h a c e c r e e r q u e n o se d e t u v o a c o p i a r l a s . A a d a q u e b u s c a b a i n t i l m e n t e d e s d e h a c a d o s a o s las c a r t a s d e G r a c i n , lo c u a l revela el a p r e c i o e n q u e se las tena. N o a n d u v o c i e r t o e n a q u e l l o La F u e n t e , p u e s t o q u e las c a r t a s salieron d e casa L a s t a n o s a e n m a n o s d e D . J o s d e L a r r e a , q u i e n se las p r e s t al P r i o r d e la C o l e g i a t a del S e p u l c r o d e C a l a t a y u d , D . M i g u e l M o n t e r d e . E s t e
(1) L a Barrera las describe as en su Catlogo del teatro antiguo espaol, artculo Torre y Sevil: "Dos cartas autgrafas del Padre Baltasar Gracin a don Francisco de L a T o r r e ; sus datas de Zaragoza: 19 de agosto y 16 de septiembre de 1655- V e r s a n especialmente sobre novedades polticas y de aquella ciudad". L a s vio en un tomo miscelneo que perteneci a D . Antonio Cavanilles.

BALTASAR GRACIN

311

s a c c o n n o p o c a d i f i c u l t a d p o r lo fatal d e la l e t r a , c o p i a d e ellas, d e la cual f o r m L a t a s s a u n a s M e m o r i a s e n Z a r a g o z a , y m a r z o 22 d e 1789, e s t o e s , a p o c o d e salir d e casa L a s t a n o s a las a n t e d i c h a s e p s t o l a s . O b r a n e s t o s e x t r a c t o s en las p g i n a s 6 6 y sig u i e n t e s , t o m o I, d e u n a s m u y c u r i o s a s M e m o r i a s literarias d e Aragn, manuscritas p o r Latassa. P a r e c e e v i d e n t e q u e las c a r t a s originales v i n i e r o n a m a n o s d e D . J o s S a n z d e L a r r e a , y a p o s e e d o r del r e t r a t o d e G r a c i n , y , p r o b a b l e m e n t e , siguieron la m i s m a f o r t u n a q u e s t e .

C A R T A S

DE I

G R A C I N

A Lastanosa: "Con Trata turas, giosas". y fecha del de de Madrid del de y a b r i l 14 d e Buen casas Retiro, Grandes de 1640. sus ricas su alhajas, muebles Casas y pinreliy de visita a varias

palacio algunos

(Apuntes, ps. 46-47). II A Lastanosa:

" M a d r i d , y a b r i l 28 d e 1640. Se visitas, muy ellos queja que mal de dice s. los son criados "yo de los Grandes, y que por los esto tienen de no aborrece los Vm.; hay dejo de la Al sus sujetos; todo es hombres estar". estoico. del fin

descorteses,

y que aade con

generalmente gusto que

Ministros

acondicionados; mentiras, sino vez Feria, salido ellos. de y gente

no los he menester al estudio les y dice duque la de parece que vana,

a estos

a m no

Me volvera Yo soy Palacio, de otras Floriante, lisonjas".

mucho y humilde casa

embeleco, ni mundo Luego Trata duque dice: del ao otra de "Ha

soberbia poco de un la de D. Juan

y zalamero, del

y as los Veraguas,

habla

de la casa

de Espina, casas como

es hombre preciosas. Malvezzi,

particulares tomo

y alhajas Libra de

sucesos

39, bravas

(Apuntes, p. 47).

III A Lastanosa: "Madrid, y mayo Vuelve a tratar 19 d e del 1640. y dice que se alegr mucho de ver en un

Palacio,

312
estante ferentes". de libros Luego el H r o e de trata de

ADOLPHE COSTER Gracin, otras cosas, libro que dice era all ledo y tena di-

acogimiento.

y refiere

noticias

y novedades

(Apuntes, ps. 47-48).

IV Madrid, ms. 8.391).


"P. X.

27

de

julio

de

1641.

Andrs

de

Uztarroz

(B. N .

M.,

Seor borrasca o Dios. que por que mera remedio 7 no de lucironles pareca bien

mi: no Hase

aun remitido

no

he

podido para duque

hablar cosas de

con

don

Tomas Va ya todo los es

Tamayo,, amainando, de las

que

la

ha dado

lugar del

gusto. Borja; de ganar

gracias maquinas dar porprihubo que parte; artillera muchos. estara y prin-

el caso padecer.

al Cardenal se han ya

se usan. De Portugal ocasin de Olivenza

Si a costa el

reinos,

pudese buen en y el no caso tal la que es el pie, la

empleado

se ha comenzado escribe quisieron Mataron trato que pelear, a con no

la guerra, otro echronse

no s si con que aquella en dicen. hora tripa tierra, Fue y

el de Monterrey avanzar. tenia(n) escribir alma

enven Ferrazas,

gente;

segn

Monterrey: que a su viniese tiempo

descubrise a tal jug a Elvas aqui se hizo fue

los y por

prendieron;

al de Monterrey en las trincheras; Vm. la riza,

de repente atropello tal pensando cosa. Este

y mosquetera. Ahorcaron descuidada, tal cipio el echarse

Considere y porque en tierra de correo que es de de vino

y nuestra

caballera

los 7 a vista.

Partieron de alla

los nuestros el socorro: que no

la resistencia

los nuestros, Portugal. del Papa,

de la guerra lleg

Anoche pliego. Roma Los los mal

inmediatamente de haber admitido y Portugal derrotaron que tan

al

Nuncio, con

con tanta de en

solo fiesta su

su en parte un su

Dicese

satisfacin Francia, Francia

embajadores contentos El Rey gran poder.

Catalua. muri fue luego la visera y la dieron la muerte y ha cas su gracias El de

a Xatillon: se alz picado que

D e l l o s el General, mosquetazo. alla con hermano. El de Inglaterra a con Dios sil las se pedir que al

el Conde Aqui cas del cosa. su el Ingles;

de Suysons, qued llora hija

de Francia

persona

grandemente con

la Cariana de

el heredero El se a v. de M. peg fuego

Orange, dicen en

enviada hijo a Brade

Emperador hija un

Palatinado. anoche Dios famoso

Vergara

la otra Ha salido entreg y de

Palacio; catlica.

no fue

Gurdeme al tres de 27

Aristarco

contra

la proclamacin en y l a Lisboa Zellez

luego la India

Berganza, llegaron 1641. de

perdindose

cinco salio

millones a

renta,

que

convoyan

naos.

Madrid

y Julio

BALTASAR

GRACIN".

BALTASAR GRACIN

313

V
Sr. D. A n d r s . Zaragoza, 11 m a r z o 1642, s i n d i r e c c i n . ( A c a d e m i a hist. de XVI, 2 8 6 . de varias rdenes, bando de se los aragoneses pena han de Creo nacin hecho que lo se talando No parti el Virrey han y la exporque religiosos Padre fiestas, jur se hizo extranjeros. valenciano cuando que entr no de la Historia, legajo

s u e l t o , n m . 1, fol. 8 3 1 ) . Mem. "Aqui navarros, vida ceptuado Navarro. mariscal a ninguno tena; y roban ya con con lugares asomo han que llegado los han dentro dicen hasta echado de tantos criollo, le hicieron reyes entre Pedro dicen Dicese baja se hallaron

18 religiosos Catalua los y a un tales y sus que dias

saliesen Estos Brez,

al P. Cabrera, y que les

llamado francs jams les matan junt los juntar hay ya

en Barcelona

de sus

buenos entreg mal Don

autoridades. el Virrey un todos ello con rehenes a solas de aqu cataln

El Francs con todo

al punto

estn

s, y en topando de Aragn que que son hay (1). entre para atraviesa

los franceses. que

el ejrcito a Catalua harta

los de Tarragona; se le resisten.

15.000, y va dificultad. que

y se va a

los nuestros de paces,

de Roselln, antes dicen

aunque

a Tolosa

el rey

de Francia,

de Len.

P. Baltasar Graciano"

VI Z a r a g o z a , 24 fol. 5 0 4 ) . Mem. "Estos deciendo bien han si puede presentes. Ya ble, Dios veinte han cuerda, gumbres. y V. R. sabr la llave no y dos ocho de Fu de dias al piezas harina, por falta lo remedia; de cmo este se rindi reino; rindise sitio, no lunes por dentro el castillo ahora a diez falta habla muchas bizcocho; agua, que de de Monzn, la puerta y seis vveres de ni que que franca junio de era al despus plvora, tenia cahces sed. No inexpugnaenemigo, de pues 1.000 de si ha le de lehaba dias sido ser junio hist., he 1642, sin direccin. (Acad. de la Hist., tomo 90}

XVI, 416. fuera para un de Zaragoza, de tantos y por eso que no he nos ha para como escrito enviado, aqu tantos agraque tenemos, males

estado

a V. R. la caridad, menester consuelo buen

las nuevas consuelo suceso

y noticias ausente y tan

trabajos lejos

queda

municiones, l no 1.000 de

quedado

enemigo; mucho de

150 quintales bombas, carnes perecieron saladas,

de artillera,

ninguna,

100 cahces

muchos

(1) L a copia del P . Pereyra trae en efecto Graciano; de Gracin.

pero se trata

evidentemente

314
ya sino sose tarde, taban pero de dos para das que ya esto dos das pareci rendirse era domingo hechos resolvi no y de fuera Azlor y los se cuando que

ADOLPHE COSTER

el enemigo era mejor Hechos el Consejo Hizo antes para con su

hizo rendirlo, ya agua de se tambin defender pica. gente que

llamada los tratos tres

ofreciendo l, que llovi das; aunque una pegarle y el y de quera

mucho. no como aquella pero hubo gran fuego hay

Pdentro misma esmina; se varios diversos

a consejo;

llamando para

a discrecin. conciertos, entregase. a punto el primero tambin gran pudo pena y ese hechos que Aqu se han de ella han bastante;

14, y se recogi

Guerra, dijo la A este

pareceres, confesaron D. Martn dichos, y nios ms echar: gran pues una de unos que

el enemigo brecha, es que cerca compasin otros

cuando

pusieron

gobernador alentado mujeres castillo quiso pasando bien, Juan, se veces, partida Arn a San y ha dicen las

le culpan

en bien de l, otros daban que

cargndole. con la sed

Lo cierto intil,

es muy mil en el no

y experimentado, 3.000 un rigor trabajo de las la primera un

lo es tanta pobre

padecan. de

Haba

personas, los ms nios surtida brazo parte

caballero

a los principios hicieron estaba pasado por ido hasta tres en dicho y traa y le dijo buen aqu otros

en los soldados aunque

haciendo, han peleado de rod que

a su regalo, La

desalojaron Mota; de que por Francia,

al enemigo huyendo parte, dicen por es sangrado

fortificaciones. valones con que

descoyunt y algunos un mariscal

o quebr

las costillas,

cuatro

a nuestra a lo de

la Vall de

lo de Roselln, Ha tomado y saqueado; conventos: acarreado con que

y de all ya todo

Picarda. y casi ha all brazo, con milln; de todos toda de que grande los ha y que un quemado muchos la han, sala marisconvento, y su de al morir Todos y a humonjas El fueron una ponerse aunque vista en ya Cate"Caesarlos

el enemigo lo se tala; llame castillo haran le dijo aprecia

200 lugares, ms un de un

iglesias

colegiales

destruido Monzn, lleg en su

el dao a Lrida, del

la ropa

cannigo a la abadesa

las monjas

la abadesa pasaje, etc.

del Esto

cal de parte que viendo intento Monzn pidiendo iban 2.000 drales yendo bernardas Condestable de al Fraga enemigo,

de La Mota, no quera lenguaje sus casas Ellos

se quedase

lo reedificaran,

insistencia,

al cannigo: el mariscal, si Dios etc.; esto

" Q u o p e t i t i s ? El respondi: aadi: ayuda. haban no, de Todo un entreg y y en que el es con ricas, ampararlos vino se esto que que no nos pero Convid de hacer que ms se han a ms a todos, es venir convento cosa a todos queran venido. de y de

a u g u s t a m " , y dando y su con

un risada es ste, y races, en oyendo

" S t a t i m ibi i b i m u s " . Y homenaje

Cristiansimo. pidiendo ducados han

clamaron y seor; muy de ayer trata y los otro y no

limosna,

vasallos El

de su Rey personas Reino va

limosna; de renta. escogido los que

1.000 las gente

clrigos se entr

sustentan. Hoy de que franciscas:

a Zaragoza, de con y riesgo, Casbas;

llenando. el da de

ayer

lastimosa.

y marqus hasta se vindole

de Tabara, 1.000 caballos tan superior Aqu

el castillo, dieron era reino,

alguna hay

infantera, armas

caballera,

evidente

retiraron.

BALTASAR

GRACIN

315
para sino da viene, El cobro encamina tablones enemigo hall en ac, bien pero las a 32 piezas, pocas enemigo, iglesias, sitiar los un de a en dicen, nunca que Fraga. llega; ha porque Fraga. rastrillos tambor las de

van aqui son

viniendo: no 2.000 hay del

la una

artillera pieza, de 3.000 y ni

parte en Legans infantes,

hoy todo

de el

Tudela reino, cada

La gente enviado pasado Todo tos diciendo Fuenterraba La lleg segura de entre han llama

marqus

dicen que

caballos trompeta Juan solos

soldados pongan dicen hasta adonde que se

viejos. en los el

a Barbastro, estar y cuatro Una retirado Cardona de as enemigo de cabo que que all; llevar das pieza a con todo

San

otros vveres; ha,

es fortalecerla llevaron se rindiesen. la ha de ciudad, y un al es, del mi el

para envi Monzn

grande Lrida. sus antes Ha el dos de

duquesa a esta en

hijos, ayer en

D. cobro el

Vicente y tan

y por

D. no a viene y a

Pascual, hallarse dentro y le aqu

Huesca, caminar.

domingo, nombre Roselln,

Huesca;

es ponerse quitado le ha

retirarse poco;

Espaa, ellos dado Esto

d Monzn,

Villafranca

la Mota, le

porque llaman

costado de

vizconde

Espenan

Canet. padre, lo que hay, se lo y el nombrado oficina al rey de Monzn, tantas 24 de Don Jaime emporio leyes de y de paces, Aragn, Padre

las en

Cortes poder

de Aragn, enemigo. Don la Catlico

Valencia Quin Fernando?

y Catalua, dijera Zaragoza

o al Rey

y Junio

1642. =

B a l t a s a r G r a c i n , de

Compaa".

VII

Zaragoza,

29 j u l i o hist., etc.

1642, t. X I X ,

un 299.

Jesuta

de

Madrid

(1). (Ac. His., t.

90,

fol. 4 9 4 ) . Mem. Pax de cin, este de Entr y gusto a voces Hubo caballos un S. que la da M. en una Christi, Colegio nuestra

Hoy

remito desde su

a V. R. copia Zaragoza fecha julio en el

de

la carta Gernimo

que

a un Baltasar julio de

Padre Gra1642.

escribe

Padre

Compaa, domingo mostrando "Viva 1.500 descrdito no hay la de

Zaragoza, en Zaragoza en S. que nota unas Lo de ni

a 29 de con

S. M. el recproco, gritando:

27 de mucho el Rey

mucha y le los el las

grandeza aragoneses mundo. 1.000 puertas a en ajust Resolvise Palacio se

agrado que

el rostro, que M. las etc. en los peda guardas La la otras;

nuestro sobre segundo,

seor!",

se hunda de

antes y que las fuesen

algunas hasta era

dificultades infantes; otro suyo haya y

alojasen suplic

aragoneses,

castellanos, alguna ni

Ciudad confianza. slo en

puertas

guardas castellanos.

puerta

alojamientos

(1)

Seguramente el mismo a quien dirigi la carta num. V I . (N. del T.)

316
que en fuese doce Vena y y S. M., as segundo tolas, bordado y galn compaas jal, muy das; antojos. eran que el danos rados; el all de muy el de y la lugares infantera los ms a los

ADOLPHE COSTER

arrabales, Con reino desde no este

digo esto fu

Altabs, la entrada de a pie, siguieron seguir paga los ms

la

caballera

cercanos. del que estribo,

clebre. con la sus carroza da. y aspas de etc., En pisde azules las Gray espade los hileras clarines, Seguase de los de la de ser el ciudaJuy seores: Cmara, Crdenas. decano, por de\ vale rodados, caballo otros le y tanguarde) izquierdo. partes; a idos librea los S. de no es que de M., los a y a capadilibrea dije

lo primero

la guarda mozos al aadir

de Aragn Molina pudiendo reales reino muy ciento. haba de

pedreales, corriendo S. M. lugar su de

valientes siempre mand vena su los les capitn plata de

caballos, cada lanzas un se

cuatro de de Aran otros del era del

la guarda D. Alberto pistola ms. en

de a caballo, galante, toda estos por ttulos: Tras

de con

vestido seguan el de

de plata,

la mano;

la guarda Conde-Duque, muchos Veraguas; La del y as vena con que caballos. de

vaquerillos cabo

Seran

a caballo, y grave. etc., del segua en diez. Eran que mucho Zalmedina,

la primera

galn

En las primeras la segunda de corazas

el de con fuera Las de

Palacios,

Cantillana, donoso, la tercera A esta diez

l iba Conde-Duque galn, las dems. el juego todo se Los carrozas los debe de de D. Jaime

bizarrsimo

su gente

con pistolas. Oropesa; de Ariscot, compaas eminentes la Ciudad, en estos de

conde

de

el mismo

muy

la del ocho de

duque las S. M., de de Tras al

Acabadas llaman cota etc. el

suspendan. acompaamiento y

extremo. compone ltimos

caballeros, ltimo de puesto y vena toda cortinas de muy caballos y

negro

entraban Alemania, de que

cardenal vena

Espinola, llevaba una de

embajador estribo

D. Enrique Carpio.

Felipez

derecho

El mejor Legans Luego cierto, brocado, 4.000 jaeces seis tos muy Viraban slo que otra pie. y que tena parte", y

D. Fernando carroza de parda, Tiran de

de Borja, toda de de carroza despus respeto. Finalmente, el y no Real chivos, Remataron 24 pajes y Lo con de estado plata

respeto, presente

descubierta, sobredorada, reino caballos Grandes del S. M. a su que

riqusima asientos rucios a diestro (Dios estribo todas yo su de de cerca;

tachonada lana plata.

clavazn esta Venan de

este seis

a S. M. Dicen

ducados verdes u ocho

vistosos. enjaezados su mulas; muera "Calla, a que dos de eran la son etc.,

otros Traanlos vena conde otros; digis los muy los con de s rica que una

criados galn

de S. M. con aplaudido; seis "Y

librea. pluma La

blanca; el pueblo Mota!" diablos, carroza como y hasta

la carroza aadan:

"Viva

el R e y ! " por aun con eso, aqu archeros diferentes criados la librea seores, decir y

a la espalda: inmediatos camino, ala La o en guadarneses, infinidad que esperar, en y de

cuchillas Iban amarillo. ballerizos ciencia jeron

apiados. coches sin de

colorado hubo me

para era

nmero. Mlaga,

el ltimo

el obispo

majestuosa

BALTASAR

GRACIN

317
entrada por las principales

de

grande de

nmero

de hasta

criados. Palacio:

Esta gente

fu

la

calles Ayer excelente vuelta guarda, por la Esto socorro Agosto otra, Es estar a unos tamos tres los

la ciudad lunes sali

infinita. Pilar. Estuvo de cerca de una Luego etc., solo, hora; dio sin fu suerte. Insta para una parte porfi dicen los todos que el todo ni tomar. en, que malos con l entrega. el los mejor, ca-

S. M. a la Virgen los caballeros todo con Pilar, hay tienen de as cree y ha con y cree y va el y el ya Coso, se

del

msica; por y la la

cansaban Mercado,

tanto y

rezar. Puente, tambin la

ciudad, gente al

Ribera El Conde, con grande de una hambre El que lenta; al del de rey se de ha

mismo despus hospedaje. lo escribe comer. que no una se

aplauso. por De No la

maana es de y no

ciudad

misma

lo que Perpin; ms

guerras se tira

trabajo. de

Torrecusa es por con

Tarragona; bala no

qu

porque inexpugnable all en baos,

el Francs Roselln, y que

si no

se puede Francia

el castillo,

engaa.

enfermado, resucit. Aquitania que ser Ha

retirado, luego que despus, o de que es de

calentura vengan a su

nosotros el Francs cerco 40 das; socorro tierra, para

a todos, de caballos

y Rochelu Lenguadoc cada uno, porque

mandado costa

caballeros

Perpin la

sustentados

sustentar, Vase trazando de

el tiempo el camino

el socorro, partes en

porque partes;

est ballos; tosa. est peor puerto ya de

cortado en tres El otro, menos, que de la

estacadas y artillera. y Puigcerd, enemiga, Barcelona harto no

de Todos

punta dicen

mancar muy mar

partes que

trincheras Urgel

es cosa

dificulno lo y

es por

es malsimo. qued La

El de muy nuestra mal

porque nuestra,

el armada est en

aunque al

parada en

paso.

Mahn, llegado

Menorca,

reparndose, El enemigo que

maltratada. tiene sino 16; llevar

Tambin las nuestras no

han son Los ha y

28 galeras 40, pero no socorro en Hay esto

de Italia. para la

cerca gaser

caballera estos valor todo. diferencia. y

es menester as que No

bastan.

leones este que

tienen

viento

meses; oraciones.

milagrosamente hay sino misas

de

y a puro nos va otra junto

oraciones,

tambin ejrcito vaya

Los El

capitanes Conde es

dicen de

que

es que parte

mejor una al y

vaya parte socorro. guarda

todo del

el

a Roselln. y llamar

parecer

ejrcito

a Lrida, la dificultad:

al enemigo, nos

y la otra

Ahora a V.

se altera R." aqu la

el Seor

alumbre

y favorezca,

Hasta el

carta. Pereyra, en Sevilla). dirigida por

P . S e b a s t i n G o n z l e z al P . R a f a e l

( E s t a c a r t a , f e c h a d a e n M a d r i d , a 6 d e a g o s t o d e 1642, v a

318

ADOLPHE COSTER

VIII A Lastanosa: "Tarragona, y Marzo a 6 de 1643. etc."

E n e l l a t r a t a d e l o s r e b a t o s q u e el e n e m i g o d a b a a d i c h a c i u d a d , (Apuntes, p. 48).

IX A Lastanosa: "Tarragona, y Marzo 23 de 1643.

T r a t a d e lo m i s m o q u e l a a n t e c e d e n t e , y d e v a r i a s m o n e d a s y c o s a s a n t i g u a s , y q u e h a r e s c a t a d o a l g u n a s d e a q u l l a s p a r a el P . G a r c a ( 1 ) " . (Apuntes, p . 48).

X Tarragona, fol. 3 4 3 ) . Mem. "...El casa del das. dijeron surtir rey Est los debajo Padre de lo siguiente: Francia, aquello del que mucho slo prisioneros partan la jur lo que el carta vida al de bien ajustar Padre de y das de su junio hist, de 1643, a un Jesuta de Madrid (Ac. Hist., t. 101,

t. X V I I , p . 119. Gracin, que en en rector Barcelona Barcelona hicieron aqui Clara; y le de por su de con Silva, y dicho se dice han aun Santa conde de su de Tarragona, se supo exequias un por al grande estandarte escribe va y difunto navio las los que Dios dicho viene en que sino confa han cierta las rey, que fragatas en a la uno de suerte segn vino a de Barpudiesen hay el conde Dios est muchos puerta encamine". de al llegar muy a retirando

Baltasar "Luego muy baluarte

quitaron que

salvaguar-

revuelto: cogieron de del les en a Rosas, Francia

acometironle rindieron. Aguilar vida, S. de para y que M. cmo nada,

Dunquerque, Importa celona, hacer abierta Aguilar enemigo por ac. ocupado Barcelona". que para que con Del en

tratos hoy lo

despus

libremente

estuviese, otro

manera "Hame que

poderse tiene 3.500 enemigo las

honrosamente D. Felipe 10.000 rey, de

Aade

despus

captulo: infantes, y

caballos estos

no nos

exequias

acudido

H a s t a a q u el P .

Gracin. G o n z l e z al P . R a f a e l Pereyra,

(Extracto de u n a carta en Sevilla. Madrid,

del P . Sebastin 1643).

16 j u n i o

(1) Jesuta erudito, amigo de Lastanosa y Gracin, nacido en Ariza en 1580, rector de los Colegios de Huesca y Calatayud. Vide noticias y cartas suyas en mi obra La erudicin aragonesa en el siglo XVII en torno a Lastanosa, ps. 128-132. Madrid, 1934. (N. del T.)

BALTASAR

GRACIN

319

XI

T a r r a g o n a , 2 6 d e j u l i o d e 1 6 4 3 , s i n d i r e c c i n . (Ac. Hist. t. 1 0 1 , fol. 3 7 4 ) . Mem. hist., XVII, 478. Christi, etc. Copia de u n a carta s u fecha pero del P . Baltasar Gracin, rector

"Pax del

Colegio d e T a r r a g o n a , "Aqu no estamos vigilia

a 26 de Julio de 1 6 4 3 .

sitiados,

en

vigilia; viene

segn

dicen y el apaa toda priesa, y

rejo antes

muy

prximo.

El de La Mota de Santiago,

se dice

marchando

Adems de esto se sabe que pasaron a Toln 2.000 marineros para componer aquella armada. Tres das ha se hizo en Monjug seal de armada de galeones y galeras; as lo ha contado un prisionero de los que cada dia se huyen y vienen aqu; aunque ahora dicen los han sacado a los prisioneros en Barcelona de las Atarazanas, donde estaban ms de 1.000 pereciendo de hambre y haciendo las fortificaciones, y los han llevado a Francia. Con estas nuevas y avisos todo es aqui prevencin; hase pasado muestra
de anoche, durmi en Monblanc. figurosa ms todos, gado venido jados abadejo, las casas, Seor Hoy enemigo, ha sabido se cree sin esto de aunque 1.2O0 los caballera y infantera, sin soldados los y hay entre montados de infantera Sin esto y hay hoy cada desmontados 4.000 han una, de lledede 300 de la caballera, galeones vveres arroz, aceite, oficiales; buenos

son los ms tres

y viejos.

en

saetas cuatro

de los de la tierra; con los que han


compaas de a cien cuatro slo lea

de Reus tocino, bendito

se han formado hay

intiles;

muchos legumbre,

para
etc.,

aos, de pan, vino,


faltar; pganlo sea el

que no hay 400 en p i e . Este que nos favorezca un tambor

es el estado

en que estamos;

y ayude.
mayor nuestro, que fu a tomar Este su de y que delante ms lengua dice del que de unos prisioneros.

ha llegado que

con achaque all; lanchas que

de ir a trueque se iba retirando la armada porque peste a la de Rosas Gerona. nuestro por que que

el enemigo

a Barcelona, ha aparecido Ellos estn

artillera Barcelona y han cuidado}

la ha enviado no ha echado dicen metido tem: grandemente enemigo perezca el psame como

es la nuestra

de Italia, de aviso ha dado en Lrida

han descubierto en el ejrcito retirada. hacen falta ejrcito grandes tambin dentro

de 30 galeras y que

a Barcelona.

con mucho francs,

medio

4.000 enfermos dicen

que los nuestros la comarca de empear viuda por

salidas, quien de

y diga

molestan que y el que

No

se retira

Catalua,

el del ao pasado Miguel; Margarit.

con mal pasar. Ciudad ntimo

De Barcelona

han ido a dar

a la Reina

a Paris,

la Diputacin

el Comendador aqulla

por la
El nico

bierna

D. Luis de Rocadell D. Pedro de Aymaya y otro. Gode los designios de Mota, Mosiur

320 de Argensn, voz tiras que y para sali todas de Barcelona y que crdito hallan

A D O L P H E COSTER

para l iba en

la raya

de Aragn aquello.

Lrida, Todas son

echando men-

Aragn

pactaba

a concertar Barcelona".

H a s t a a q u la c a r t a del P . Gracin. E s t a c a r t a se escribi a n t e s q u e T a r r a g o n a tuviesen noticia de la r o t a q u e franceses, etc." (Carta de Sebastin 1643). Gonzlez al P . R a f a e l Pereyra, en Sevilla. los n u e s t r o s h a b a n dado a

en los

Ma-

d r i d , 11 a g o s t o

X?I Tarragona, fol. 4 9 0 ) . Mem. "...El de de 12 d e hist, septiembre XVII, 295. Gracin, que vicerrector del Colegio de Tarragona, y se acerc caballera de alguna bordados y iba muy que a picar caro el de escribe a a tiro esgente, en despus en trigo la y de 1 6 4 3 , sin d i r e c c i n . (Ac. Hist., t. 101,

P. Baltasar

12 de Setiembre can; saludronle con

el Francs con toda

dio vista

a Tarragona y sali con nuestra prdida

la artillera, a retirarse hallaron alguna alguna en

caramuzar, y que

lo que los cree

le obligaron de la ciudad recibi en ms, dao

a la maana que se

algunos gente

guantes

el suelo, nuestra retaguardia que y

principal,

caballera, enemiga. est del que

llevando Dice

grupa que y que

infantera, va

Barcelona le ha obligado nuevas

el vulgo dems para dado

algo

inquieto,

a la Reina a los para leer.

Francia anivulgo franesestrella) yertambin

a los

gobierno no llamen

a escribir a su rey para que

cartas y stas las puedan y

catalanes, quietar Que al los noche,

mndolos las ceses tando muy becitas, los han

natural, todos de

a la estampa, a Tarragona,

se pasan todos

muertos de luz hacia Quiera

hambre,

que

la otra una las la bien!,

los PP.

en la huerta con cuya corri

Tarragona, en

apareci tierra y sea hasta sta para

como menudas vieron y V.

resplandeciente, y que de despus las

vieron

Barcelona; Dios

soldados etc."

trincheras.

R.

me

mande,

( E s t a c a r t a e s t f i r m a d a p o r el P . L u i s d e T a p i a y f e c h a d a e n y octubre 7 de 1643).

Calatayud,

XIII V a l e n c i a , 21 d i c i e m b r e 1 6 4 4 ; a A n d r s d e U z t a r r o z . (B. N . M., m s . 8.391). "Pax Christi, estar etc. en su Zaragoza de dos maneras, viviendo y trabajando.

Ya v. m.

BALTASAR GARCIAN El M o n u m e n t o (1) es muy dec vuelta Suplico nedas tras tirelos ciembre y estimo por ac, grandemente: y tambin Ahora tambin m. santa con la y felices curioso; por Morviedro. y la del le tengo sello, primera Pascuas, m. siervo. dilo solo al Vicario esa para Garca, famoso cosa, que yo y vaya se las Esa Padre del Hospital, podra Don v. que m. lo

321
agrauna (2). moleRemiTenga y dide

ver

librera

dar 100

el amigo el cual de Ovidio otros

Vincencio

a v. m. la remita, escogidas.

le remitir y el nigle curiosos. por alla. Valencia muy

el sello excelente ocasin como =

incgnitas, a v.

alguno deseo.

v. m . muy

21 de

1644, de v.

Baltasar

Gracin.

S r . D. F r a n c i s c o

Andrs".

XIV Lrida, 24 n o v i e m b r e hist, etc. de ha los 1.646, a un Jesuta de Madrid. (Ac. Hist., t. 129,

fol. 1.141). Mem. "Pax mandarle al aunque Christi, copia no me que

X V I I I , 434. Mi buen P. de poco as Pereyra: uno el (3): esta campaa por no haber cosa considede En sobre la pasada que y mediante promet se a hall lo mis hoy a V. R.

la relacin franceses Dice costado

los nuestros

presente cumplo, muchas

desbarate

recibieron

Lrida,

transcribirla,

ocupaciones

y achaques.

" N o he escrito

a V. R. en toda

(1) Alude al raro librito escrito por el cronista Juan Francisco Andrs de Uztarroz gran amigo de Gracin, Monumento de los Santos Mrtires Justo y Pastor en la ciudad de Huesca, impreso en Huesca este mismo ao, a lo que se ve recin aparecido, en 8 . , con curiosas lminas en cobre de las antigedades que se encontraron al fabricar la capilla de dichos Santos en el templo de San. Pedro el Viejo de Huesca, de la poca romana, grabadas por el oscense Lorenzo Agesca, miembro de una dinasta de grabadores de este apellido al servicio de Lastanosa. Ver mi cit. obra La erudicin aragonesa.., ps. 53 y 54. (N. del T.) (2) Lastanosa. (N. del T.)

( 3 ) El comienzo de la carta ha desaparecido del registro de la Academia de la Historia; slo subsiste el relato de Gracin, que comienza con las palabras " N o be escrito..." A l fol. 1.139 del registro hay esta carta: " P a x Christi. Estos dos correos pasados tengo escrito a V . R.; no s en qu pueda consistir el no haber recibido V . R. mis cartas. En la ultima enviaba una copia de la carta que escribi al Sr. D . Luis de Haro el Marqus de Legans despues del suceso de Lrida, que ha sido milagroso. = Ahora remito una copia de una relacin que se envi del ejercito. Hay otra ms ajustada del Padre Gracin, que enva a un Padre Sardo de este Colegio para que la comunicase al seor D . Fernando de Borja. Esta se llev a su Majestad y mand le sacasen dos copias della: es grandemente verdico el Padre, y muy sencillo, y dice el suceso con grande verdad. Es la substancia la misma, mas el modo y los sucesos en razn del afecto muy diverso de lo que en esta relacin va. El correo que viene la enviare sin falta". (Madrid, 6 noviembre 1646).

21

322 rable; grande, de casa Digo, haberse sino por las se Alis. cios Alonso Zaragoza con pues, pero ahora gente, que no

ADOLPHE COSTER

el Seor puedo noticia que al

ha sido el especial de de para los

servido favor

de a V.

darnos R. y

una Seor a toda se hall hacer el

victoria y el esa tan sitio, en y otra

tan valor santa cerca-

aunque

ha concurrido

de nuestro quien

nuestra

dejar y por despus

consolar haberse

la verdadera mi Padre, los podido y del vveres

menudo,

como

procurado no volver ms con de la

la

diversin, y no cosa ya embestir que Castel y los el de y el as de terdon de

cortndole dnde el tesn trincheras, hiciese. A este de de y

enemigo ya porque llevarles hubo

obligarle paisanos

a levantar pensaron grandes apretada abajo Guarda,

conseguir, cmo conde y aun poder dicen

vveres, se determin carta del de

pasando

convoyes, para de y Nio,

de Ancourt, todos que sea

a la lnea

de S. M. muy Lrida, Infantado el de

Juntmonos puesto de otros. noche, el sin da tren algn que tanto del fu que cielo un que de marchse hecho; Villamayor lleg Prada,

enfrente es

el duque (que en

1.000 caballos

Pablo

el regimiento gloria),

D. Rodrigo

A la media lleg ms orden ian hasta Nuestra bo hacia dndolo su favor, Cuando escuadrones exhortacin, seores siones gritando: Que campo dijo ms. por da que han por que el marqus tercios, de espesa, otro

el lunes de la

a 19 de noviembre, de Belpuche, con otros y fue como que una puente pero

y una carros forzoso da de se deca, de Lrida, de

hora la

despus y los

que de-

de Legans, para

1.000 caballos lluvia, la aunque dilatar tomando el

artillera, da; de 21 de fuego,

proveedura: menuda, la el faccin, de rumFrancs, que con echaron. todos hice ttulos de se fe los las los breve y mi-

embestir

el otro abrigo a los

noviembre, a 20, a vista Brito, soberbio echar valor que

Presentacin

Seora, Flix, ya por

el martes se desconsol y estaba tan no le poda

cuanto

descuid y aun que gente, hecho uno de y alto les campo, que m

escriba, el Seor le

si no era Dios

otro,

y as fu, en nuestra

infundiendo yo supe

extraordinario bamos banderas, todos y esto

a embestir, me fui de y llorando absolva nuestro Venan si se solo les de tanta

habiendo uno en los maeses

enfrente haba.

arrodillndose haba publicado. Viva en alto que esto tanto me dej

cuantos

Luego Fu

los el Rey

aplicaba importancia, seor y a porfa hubieran y que por

el jubileo la santa por

levantaban Catlica!" maeses cabo envi S. de que M. el

"Peleemos. para

arrojaban que Para el de no import seor

los sombreros. nimo como todos fuese casi el Seor que y que el suceso, esto

les diese

a su gente

y absolverlos; los religiosos otros estas que enteros o cuatro era

y hubo 4.000 que

aadido hizo

hombres

de todos enfermaron de del noche,

Patriarca,

prisioneros el

enemigo.

Prosiguiendo la Presentacin, ofendera ms segunda, tanto

se determin

se embistiese

mircoles, primera, pues se extraoracertara tercera,

razones: mucha, no y algunos partes

la artillera dndose el grueso,

enemigo, caones por tres

hallado cual

de 20 piezas, porque, con

todos arma

dinarios;

se le atacaba

y haba

de dividir

las fuerzas;

BALTASAR

GRACIN

323
se nos no al mucha haba disminuido la infantera cuando dejando para los y furioso impedira, no se pero al punto sin de de de milagro, modo los modo caballera y que por a salimos, todo fosos; fro ya podra conoque que que y caque atambores y no llegaba acometer anochecer, fagina un viento nos de que fogones Madre, otro

que 5.000 pero

con

eso no vera pues no haba pero con resolucin para

nuestra la nata. la

falta Fu

de gente sino grande del

que 2.000,

mitad,

de 4.000 caballos enmienda. salimos en un valle desmentir los en de

hombres: disimlase esta

yerro

Con el bagaje hicironse que nos porque disparar, cise ni

alojamiento se hizo temase desatapando ojos

y carruaje fuegos derribaba arrebatara ya porque favor a pelear por tenido

donde

al enemigo.

Corra mucho los

caballos; a unos Seor

la plvora daba del ces

en los y de su y

y a otros bamos fu

lado;

el especial

Santsima ste un no As sin que

s e comenz clarines, el enemigo, habiendo de ballos cuando Otra ataque haba embestir noche, trasen una de Con infantera,

y se seren al enemigo; que nos

el cielo.

callando, y gran descuidado batalln acostado, los mismos nos

desmentir todas esta y corte. y las

entendiendo noche

bamos, antes "Ya de Ancurt

se haba grueso es se haba

noches dijeron:

menester;

descansen

y la gente", se embisti de su providencia a las de venir por porque hora cinco la otra

el Conde Con favor con del el esto del

l estaba

en su cama. llegamos cielo y dado

lo dicen que habiendo

monsieures fuese Butier infantera once orden ganarle. ms tercio abajo de y y todos la dia las a lo Pablo soldados abajo de stos revientan escalas, y de el que a la en-

prisioneros

sintiesen. determinado de

de la maana, parte en esta ro,

el orden de Borgoa fuese y

al barn y alguna luego, haba y fuerte con ms Corregidor traidor As

de Fraga dispar

la caballera dos real que Seor tena su y el lado

se resolvi que se de

a las dado si nos el Real un

enemigo con del por

caonazos, fuera casi lleg corte.

500 hombres entrara todos estos donde Pablo llaman tiene el ms despus portugueses, leal de

el fuerte gente, el conde Prada los en

acometimos, al

tardramos

imposible

favores de "de

Villanoveta, Embisti que que los

Villanoveta del "el Seor. esta

guarda choso quien nuestras quien, dicen;

Guapos"; sus

l es el hombre hermano llaman nuestro se le debe cuando con mira soldado para su

valiente de deben y Prada",

el Rey. y

Es portugus, relaciones, al Rey Seor, le dijo se valeroso nuestro como la otra retn nueces

Lisboa, llamar

Dios Es Por

victoria, "Al que y sus

y el marqus todo". retn Alonso Llevabapor Don

de Legans a Don

lo abraz: tercio, por asir

Seor

se lo debemos Llevaba viejos acometi este con faginas, unas muy ejrcito.

ver. Nio que gran garfios que, en es de riberas al Segre

Rodrigo cortina

buenos.

de Villamayor, por como de

cierto Estos las

y de la flor llevaban

al tercio

de Zaragoza. asiendo,

muchos granadas

instrumentos

trincheras, fuego y

pegan

324 arrojando escalas Cacho, soldado arroj, maese que maese de m". y luego ron, las en zapas de no y escarpas. del que cuadrados al fuerte Real, El primero regimiento otra no le quera no dejas conocido"; lo rechaz de suerte los matanza entrase y balas, que que de escala era la y dejar

A D O L P H E COSTER

con muy subi fu

que

hicieron dentro

mucho con sus fu digno por Djole: otro "Eso

efecto. cuatro de ella, "Oh vuestra caballero no, un suba hombre abrieron cordn, el capitn todo y

Arrimaron baluartes, don premio. el soldado A y

las fosos Molan Un le tu suba, del despus primero,

grande, hombre

y entr luego Dijo l:

guarda, subir

arrim de campo le hab'a de campo,

a subir "Perdone subir y dijo:

primero.

traidor! merced V. M. entr lo y as brecha camarada

subir? y que en la con

queriendo Pablo sin que los 800

el soldado

Y as fu, Villamayor, cruel para del campo, gran que el

de Prada les franceses. dentro y avanzase General, fuerte el caballos que del

con su tercio Luego del doblaron que real,

cuales

mataran

gobernacon entr el a y la yo all; los a de un ca-

haciendo el Duque

que

caballera

Infantado general contra de se hiciesen el de cuando y con todo

dentro. era por y con del

Mand abajo escrito, l todos

maese campaa, pero dems lado ms el ballera,

Totavilla, el orden fuertes Villalba, lleg

la infantera

yerro orden Estaba

lo he ledo, con tercios. y

en bajaron que

su

y se detuviesen Castrillo,

Totavilla

regimiento conde con en pele de

es el del Ancurt, suelen y

del regimiento, infantera, hombres; del y esto que enemigo, Con

el conde como

todo bien

su grueso nuestra

acometi se port herido viendo y los de don y con Slo Campo en a

el primer pero Villalba, y sali el conde de atravesado Juan don de con sali con por calar del Pacheco tres Miguel Campo herido 1.000 con volviendo su toda de esto por

acometimiento, caballera, a los de los el de fu de don por un de cargar dio a las fosos. pormarqus arcaherido; caqued Pablo mados parte los y un se a que picas hombres, subir Fuentes, dems tercio fuera Ouasto,

le rechazaron, don que luego general nuestros; fu herido mayor Lujn. el de muchos vez Villamayor, Diego otros otra Daza,

y el duque huir. tercios Aqu tugus, de don buzazo ballos; hermano herido Prada. yor del partes. y porque que carros dispar soto de las pequeo

Infantado habiendo el francs las de

excelentemente; Diego huyen, avanza,

volvieron hubo don por gran

espaldas,

la caballera y muchos muri muri don capitn de los maeses Real, Murieron

trincheras.

El maese Carlos don de

se echaban Vagos;

matanza Lorenzo

de Mendoza; y su

el conde

Lorenzana, Manuel del don Este tercio Pablo

los riones, Bauelos, heridos, P. Fuentes, Rodrigo recogi de

sargento entre ellos qued

capitanes Tambin el sargento

muchos

la infantera.

Nio. Zaragoza, Ancurt

la gente

al fuerte soldado el fuerte en

grande

que Real

de Prada y

se hizo sin sus mismas

fuerte foso ni

el mismo la

en persona caballos, que

les acometa trinhera, aqu diligencia una Prada

a subir sino exento hizo hicieron mala

aquella para las puesto con

cae adentro bocas y

estaba y sus de fuego;

artillera en

a toda barracas,

trinchera

BALTASAR

GRACIN

325 en romper la gente sustentar y los que de y no con poco y y as a echarla avis poco, que y don y tanto retiradonde con iny hasta fuerte hiciesen del esos o, con

cubran del fuerte Totavilla y que temer, as todas peligro ron matase fantera, luego Real fuerte Felipe

algo. con

Aqu tal

Ancurt braveza,

puso que

toda

su fuerza ste

se desconfi y dio no all y bien. lo general carga y vena Ancurt lo que los

de poder orden

al marqus la caballera con le que de les que Prada diesen otros Agramonte, rechazaron,

de Legans, los abrigase, si estaba otros que 1.000 pele infantes,

de retirarse dijo que Campo los nobleza,

siguiese ms,

el enemigo estaba

degollase. haba pocos, Ancurt,

Comunicse entraron

con el

seguridad, maese de veces de dos era un los otro. su donde batalln nuestros, Nueve desesperado.

hombres Nueve mejor Entonces no enviaba

1.000

Navarra l en le sino suyos muchos, a su se y salidos nuestros,

acometi suyos los

matndole el caballo. del de rabia; valiente y se retir a que Real

le mataron que dbanle la vuelta el lugar loco una

caballeros de veces

diciendo y daba de

le matasen, matndole Retirse que y que vez, a los

l. Estaba

el batalln y consult

chocaron,

que se desmay all fuertes, mezclados si no, dar Esto ballera fantes, orden ana. debe pelear, valientes, "Qui luego pequeo trincheras, Villanoveta. por otra Balaguer", y pas todo y si el barn al puente lo que Por ms otra va

su gente

Villanoveta, y que entraran la batalla trazado no vena eran a la Campaa

hacan. como

Resolvironse avanzasen, la primera de all gente.

esperasen volviesen el fuerte

los nuestros y los

a cerrar y degollar aviso y

echaran nuestra que

en el campo cuando sino 200 y de estn l de

estaba pero Este

lleg por

el barn parte

de Butier El cual a las cinco el ataque porque la faccin; sinti

con barn

la

caintena maonce;

de Borgoa de venir

estaba

dentro

la otra por

con 400 caballos

y 400 de la

caballos a media lo que

150 infantes. parte, sinti de hacer, a perder Porque entonces, Lleg eran pas legua

de Fraga

y acometer dud

la otra haba echo

marchando falsa, lleg

a las deca: si acaso cargas

y admirado el ataque,

y confuso que se l?"

"Esto es de tan

de ser arma hasta que

y si yo acometo, Ancurt dio su entr en en al socorro; chocar carga, huida.

los nuestros determin Entonces con que

rechazados". tambin. y como sin esto Con pas a Ancurt Con sto la puente estaban de que mucha

la suspensin las linea; que un y dobl Haba

sintiendo a la los pocos las de "Esto que

dijronle: guarnecan, batalln contrahacia entrada retirar avisar; que a que acudido es Balaguer

huyeron, y luego En parte su

en la lnea

contradiccin.

los puso esto lleg su gente Los tuviera

trincheras piedra y haban hacia hubiera el bagaje,

y se entr y que bagaje.

la plaza: el aviso por

la punta que dijo: de palo suspensos

los nuestros tenia hua,

les cortaban. nuestros aviso

es perdido; sin poder

y puso

de Butier le hubiera siente parte,

el enemigo gente y

degollado fuese. que los

cogido

se le crea

nuestros

haban

sido

rechazados

estaba

326
en notable la puente Dur dbaseme del ms cipio abajo cuidado. de palo; el pelear decir que con estaban luego. ste Al amanecer porque cuatro cuando en El y los no les horas pidi se vio que siguiesen

ADOLPHE COSTER

el enemigo quemronles siempre Prada, el tercio batallones arma de con que por los solos la gente seran con

haba las valientes entr de de catalanes

huido

cortado

barcas. cargas. el y al Lleva vise que es, al en catalanes Olviduque que los prindivertir ms bien blancos mi vivos; herejes. estaba y echaron

juntas ms

dando gente en toc

tambin los

Infantado huir

1.000 caballos, escuadrones cojo valones de

y dieron Grogtel por

y algunos el cuartel y toda mezclados ser hasta de

caballera para

hicieron a Ancurt. despus como vida otros En en otra por un

Villanoveta,

del ataque, Lleg

a la posta todos melenas horrendo. que una

a Balaguer

30 caballos. particular; hasta que los caballos, an de cuello esto

de 2.000 heridos la nieve no

y muertos, y ms, tan los dos

los mejores los muertos, rubias, decan todos; que

ser as, porque

400, eran estaban Mendoza y

vi espectculo queran con instante

Confes

a algunos don

confesarse, desnudaron heridas, el conde

la religin, Carlos del

cueros el Son foso.

le atravesaba nuestros

costado,

en la cabeza;

Vagos,

los mismos

lo pillaron

pocos

nuestros toda

muertos: ms de

no llegan

a 100, los los luego surtida meses dar gente. En que el fuerte

heridos dos Real cargaron porque ms. ms Hay

hasta que y no Antes onzas, algunos que

300; de

dej barcas los hacan gente;

el enemigo y de palo, nuestros, grande esto muerto diera ros, no Esta gracias vios cando Al para en los voz cierto, fantes meses, Prada Dime de milagro,

la artillera, vveres tres que piezas franceses. vveres sobra y algunos y su estos Madre

de 30 caones,

puentes,

muchos haba a los

y municiones. artillera Brito tena no para

ganaron les tena se le y as

dao le faltaba, muchos la plaza

hizo cuatro

han per-

soldados por

de hambre, de vveres de la relacin

pudindoles y falta de

prisioneV. la R. d pelea agrapredivencidos. que Pablo ahora la y y esto 5.000 hizo de todos Victoria. una es inde evidente

muchos, es, al Seor aqu

cuenta. cierta de que le lo sucedido en su da para Santsima, se comenz pblicamente, que fueron

mi Padre, se gan

y el jueves como

la victoria, y aun

desagravindose haban que se dice

al Santsimo hecho en la parte por la grande pele

de tantos

sacramentarlos

la Preja duque que

en el sitio, del Infantado

se debe las trincheras,

mucho

instancia muy bien que de ha al valiente

se acometiesen peligro. y

y despus alguna ven, por parte. me

ponindose

el mayor soldados clarn.

Dbese

la victoria yo tuve me aquel tena y esto han

principalmente llaman que

y confieso el Seor porque y sobre que

a V. R. que seores, su Sea espritu el Seor todos al ver

De modo el esto P.

cuando

da para 8.000

exhortarles todo, y 2.000 cierto,

y disponerlos sido caballos,

glorificado los prisioneros,

el enemigo 2.000 caballos,

infantes

y lo confiesan admira

y nosotros

no tenamos y ellos

es tambin trabajado.

fortificados

lo que

BALTASAR GRACIN

327

Vuestra Reverencia, mi Padre, se acuerde de este su siervo en sus santos sacrificios y oraciones, y comunique esto con el seor don Fernando a quien beso su mano, y con el seor don Francisco, y orea V. R. que esta es cierta y verdadera, y que lo ms vi yo porque estuve exhortando los tercios as como iban entrando a pelear; por seas que dieron dos balas de artillera en el mismo escuadrn donde yo actualmente estaba entonces, y muchas b a l a s de mosquete que pasaban zumbando. Toda la noche confes marchando, y cuando hacamos alto: en mi vida he trabajado ms. Sea a gloria del Seor, que me guarde a V. R. Lrida y Noviembre 24 de 1646. En este mismo punto en nuestras aulas, y con los cogimos durmiendo a pensaban nos bamos a he hablado con los prisioneros franceses que un capitn de caballos dellos, y me asegura todos y que el de Ancurt estaba en la cama, Flix". XV H u e s c a , 22 d i c i e m b r e "Pax Christi, etc. de lienzo y me las y enseencomend 1646, a A n d r s d e U z t a r r o z . (B. N . M., m s . 8.391). estn que que

Al P. Martnez dej encomendadas unas brazas que me hacan encerado, y le he escrito que v. m. ha de venir para Ao Nuevo, podra traer, y en ellas puede v. m. meter mucha cosa y estrenallas rmelas a buenas costumbres de buenos papeles. Tambin le unos buenos cristales en un joyelito: todo lo tiene a punto.

Suplico a v. m. me haga merced de trarselo y venir luego, que la librera del amigo D. Vincencio (1) merece quien tan bien la sepa lograr como v. m. T a m b i n suplico a v. m. se sirva de traerse a un tal S, portugus, poeta que es. tan bueno, que me dice lo tena siempre abierto el Conde-Duque. Tendralo sin duda don Francisco de H o r r e a ( 2 ) : es en portugus, en quintillas, o redondillas. Y todo lo bueno y ingenioso que v. m. hallare, porque la A g u d e z a ha de salir muy augmentada. Guarde nuestro Seor a v. m. y nos le traiga con salud. Y tenga v. m. felicsimas Pascuas con todos esos seores; y a nuestro Padre y seor Monje de San Juan de la Pea un gran parabin del Seor Abad: todo le viene a pedir de boca, que quien se muda Dios le ayuda. Huesca y deciembre 22 de 1646. A. mi seora doa Tomasina (3) las Pascuas por todos. De v. m. = B a l t a s a r G r a c i n " . XVI Huesca, 3 marzo "Pax En Christi, este instante etc. se despide el seor Fr. Gernimo (4), que asiste a San 1647, a A n d r s d e U z t a r r o z . (B. N. M., m s . 8.391).

(1)

Lastanosa. (N. del T . )

(2) Ser el cronista Francisco Jimnez de Urrea? (N. del T.) (3) La poetisa Tomasina Francs, elogiada por Juan Francisco Andrs de Uztarroz en su Aganipe de los Cisnes Aragoneses celebrados en el Clarn de la Fama (Amsterdam, 1781). (N. del T.) (4) Es Fray Jernimo de San Jos, en el mundo D . Jernimo Exquerra de Rozas, autor de Genio de Ja Historia y de poesas delicadas. V e r mi obra citada La erudicin aragonesa..., ps. 147-149 principalmente. (N. del T.)

328
Juan que lante, Noques para los aqui Madrid que venda creo Lo que de que tilos; y esto mano, Los Si con ac de todo Coimes, de ahora; buga, Salinas con 1647. ores saberme cosa que sea fray amigos estas anoche Cuchillera. gaciones, y de la Pea, alla y ya fuera como va tan como se se bueno muerto. poda los a la larga el amigo

ADOLHPE COSTER y colorado, Pareceme esperar; como Roberto ahora haga ahora v. etc. que m. y unos Fue muy acertado de v. m. se remiteremos libreros, tambin el quedarse ya esta que algunos digo enviaremos los piden de muy el que acaba, aqu, adebuen libros nos para alla;

su obra sabe; en los ya otro;

la nuestra

maana amigos

v. m. nos

despachar y otros

algn 200.

unos

doscientos despacharn

200 del O r c u l o , que

mas (un Su es su si con

se me ofrece tal Isidro padre calidad, unos que ya

suplicar Vicente, era de

a v. m. por hijo de un tiene, su ser y a una para tal procurador) que padre

esta

es que que

me

haga hacia y que estima,

favor la oblicon etc., herdecirme

Vicente, saberme empleo

vive

muri, que

v. m. si platica, que v. Tiene

hacienda importa,

bastardillos me si puede

viven, persona

y que

obligacin m. aqui un

es cosa

brevedad, Bernardo. estn

la estafeta.

buenos, a que no

aunque cada otro hace de de

don dia

Vincencio no se

siempre sera don

de dos con

mal viudas un El tal

humor. por casa Sans Bellacannigo todo 3 de seesos

bodas

acude

mejora por

incurable; Francisco

es casamientos; se jur Solo y mo, y a doa Monzn. Seor las manos. Dr.

el conde Isabel tiene no muy acaba la cosa

de Atares; Cohon de adelante mas monja, bien Huesca

con la una, Monica muy nuestro v. m.

doa

Torres amigo Himeneo; se

resolverse.

(1) contento Doy beso a v. m.

dispuesta: y Marzo

grandeza.

esfuerce

y mande. Gracin.

la norabuena De v.

de la ilustrisima m., B a l t a s a r

y a todos

Seor

y amigo

Andrs".

XVII H u e s c a , 10 m a r z o 1647, a A n d r s d e U z t a r r o z . (B. N . M., m s . "Pax Muy Pero Don al Christi, caro fin etc. y muy la de m. haga a costa tardanza la utilidad de los amigos de la el de venida ndice que se ha sido con de sepan una la los este flota libros librera cargo. de de y 8.391).

es v. m. de ver, recompense Sobre todo (2), que v.

v. m. a mas

curiosidades. Francisco

imprimir

(1) D . Manuel de Salinas y Lizana, cannigo de la catedral de Huesca, amigo de Gracin, aunque luego se enemist con l. (N. del T.) (2) El cronista D. Francisco Jimnez de Urrea, cuya biblioteca contena ms de echo mil volmenes impresos y manuscritos y su museo seis mil medallas, camafeos, etc. (N. del T.)

BALTASAR GRACIN para mundo veniente deseamos; si esta italiano, acaba y es ha que halla, y lo broza de consigo. Madrid hay todo selecto una todo El ver me de en la codicia de ver para v. como asi su de la m. se muy buen los le los compaeros de nos recoger (yo El "noso le vi portugus entendimento y v. critico. sera m. cosa; El que patria. Lastanosa muchos (3) y me pero, que 10 de (4), que y algunas que de mejor asi: sera nuestros encarecer si halla y le Sa, El gran buena cosas que en Este los del otros puede lei que proprio Conde cosa. voluntad curiosas; Principe lucir luego El el otro Padre excedi de suma el honra valor que Solo de Y es se hay los

329
admire un libros Guarini, sea el inconque y en

estudiosidad no deje

Aragoneses.

nosotros,

el P a s t o r F i d o del traducido). yo digo Duque Al fin, con un esta no nos

castellano quintilla

si no, poeta

hallare.

porque dejar", le aqui traa se De dicen m. te bueno, mucha (1). feliz la Juan un dicello; a v. m. Baltasar

le quieren siempre seor, los Orozco Si v. muy salia quiera Sea de Naja, desmaya Seor siervo,

sentencioso portugus gusto me en de enviarn gran mucho; provecho.

Romancero dicen entrara

amigos.

equvocos, califica

a Ledesma. cartamenes donde por dia La no nos nuestro v. m. alla. nos

Obelisco

con desdoro que m. al Padre se

de nuestra el cannigo sirva seor y bien en Eusebio dar Baltasar

Pareceme venida. de librito tmenes gnanos muchos Gracin". V. del la Pea,

(2) ira a todos. remiti bien 1647.

recados

a nuestro

Padre

San espanto de

buenos de mano aos.

declarados: el asunto, y Marzo

mirado, Guarde De

es harto.

Huesca

XVIII

H u e s c a , 21 j u l i o 1647, a A n d r s d e U z t a r r o z . (B. N . M., m s . 8.391). "Pax Estimo Infante Christi, etc. que v. m. me hizo de remitirme el soneto Alemn del seor estimare

la merced

y el madrigal

a San

Esteban.

El 2. tomo

de Mateo

(1) Alude Gracin a la obra Obelisco histrico y honorario que la Imperial ciudad de Zaragoza erigi a la inmortal memoria del serensimo seor Don Baltasar Carlos de Austria, Prncipe de las Espaas, escrito por el D r . Andrs de Uztarroz de orden de la Ciudad (Zaragoza, 1646). L a censura de la obra es de F r . Jernimo de San Jos, carmelita calzado, de 3 de diciembre de 1646. El autor lo dedic a los Jurado de la Ciudad en 27 de noviembre anterior. E n 8., de 12 fois. ms 206 ps. (N. del T . ) (2) (N. Orencio Juan de Lastanosa, hermano de D . Vincencio Juan. (N. del T.) Andrs de Uztarroz, hermano del cronista D. Juan Francisco.

(3) D . Baltasar del T.) (4)

El Padre Juan Eusebio Nieremberg, conocido escritor. (N. del T.)

330 mucho doa Doa ( 1 ) , y si v. m. puede Tomasina Ana ya Doa A mi me esta Maria hermano llego un holgara

ADOLPHE COSTER sacar de alguna mostrar la va con cosa la de buena y heroica que de de la y (2) prima debo. estara le

estimacin aqui y la

tengo

campanudamente; Nieto me con par de ( 3 ) ya har felicidad

Casvas saque El

tambin. suplico. Gernimo Ya libro tasar De

repique, mandar Juan

etc. esa y creo

V. m. carta. le ira Si

lo que Padre por algn seor 1647.

merced a San

seor all. otro Bal

( 4 ) ya con pueda

mejor hay Al

le serv que

Orculos no beso deje las

( 5 ) de v. m.

buen pasar

papel. la

aprovechar, esos seores

ocasin. y Julio

y a todos v. m.,

manos.

Huesca

21 de

Baltasar Dr.

Gracin.

Seor

Andrs".

XIX

Huesca, "Pax No

1 2 enero etc.

1 6 4 8 , a Andrs

d e U z t a r r o z . (B. N . M., m s .

8.391).

Christi, escribo

a v. m. tanto

las gracias por

de

la honra cuanto

que

v. m.

me

hace del

en

el

S a n O r e n c i o ( 6 ) , que

reconozco

suma,

la norabuena

realzado

(1) Alude al tomo I I del Guzmn de Alfarache. A la sazn, Gracin tena entre manos la refundicin del Arte del Ingenio bajo el ttulo Agudeza y arte de Ingenio, que apareci en 1648. E n el discurso L X I I de e s t a obra, intitulado "Ideas de hablar b i e n " , dedic a Mateo Alemn un subido elogio diputndolo por "clsico". Dice as el fragment, interesante para valorar las ideas literarias de Gracin: "Es el Estilo natural como el pan, que nunca enfada: gstase ms d e l que del violento, por lo verdadero y claro; ni repugna a la elocuencia, antes fluye con palabras castas y propias; por esto ha sido tan ledo y celebrado Mateo Alemn, que a gusto de muchos y entendidos es el mejor y ms clsico Espaol". Copia a continuacin un prrafo del Guzmn, y lo comenta aadiendo: " Q u cosa ms dulce puede hallarse? Q u cultura que llegue a la elocuencia natural? E n las cosas hermosas de s la verdadera A r t e ha de ser huir del arte y afectacin". (Pgs. 376 y 377 de la edic. de Huesca, 1649). (N. del T.) ( 2 ) Es D. A n a Francisca Abarca de Bolea, de la Casa de los marqueses de Torres, religiosa en el monasterio cisterciense de Casbas (Huasca), autora del libro Catorce vidas de Santas del Orden del Cister (Zaragoza, 1 6 5 5 ) e inspirada poetisa. Gracin la menciona con elogio en Agudeza y arte de Ingenio. ( N . del T.) (3) Es la poetisa D. Mara Nieto de A r a g n , que concurri a diversos certmenes o "palestras" de Zaragoza y Huesca. Gracin la menciona en su Agudeza. (N. del T.) (4) F r . Jernimo de San Jos, que haba llegado al monasterio de San Juan Pea. (N. de la T.) (5) E l Orculo manual y arte de prudencia, de Gracin. (N. del T.) de la

( 6 ) Alude a la obra escrita por Uztarroz, intitulada: Vida de San Orencio, Obispo de Aux. Translacin de sus reliquias a la ciudad de Huesca, su patria, y de las de San Orencio y Sta. Paciencia sus gloriosos Padres al Monasterio de San Orencio de la dudan de Aux. Zaragoza, 1648. L a censura es de F r . Jernimo de San Jos, de Zaragoza, 12 noviembre 1647. (N. del T.)

BALTASAR GRACIN

331
nuevo, los dos obra don un en y de pero muy Esto nogal el pliego otra bueno porque Cronista v. m. monje servido seora m. a v. Porter como aun Real. habr esta dar doa como nos han un de

y
me

elocuente se excede han aun

estilo, satisfecho

que

aunque

en sera

v. m.
sin dice luego

no

es
que la

en este parece
3 y 4; por v. es tendr de el El visto mis en la tiene es 38: bala pero el m. estimada si que que

que

a si mismo; mucho: y el modo; de su gusto y no tanteo, habr como con y asi el fruto

no he visto asi me

mas duda

pliegos

asunto otro y aun

y por mas volar, coger eso 50 segn con s que esta

el amigo de ya de

Vincencio

que dar nosotros, violencia. v. y en todo cada m. sea

a la estampa.

correr menester la papel, pasado. maamigo en bedeseo. ledo tomo Nueva bonsimo, Gracia

a paso Vamos habr tan nos

siempre obra que V. m.

remitir

recado;

blanco

lo ha acertado perfecto; bueno: que esta V. m. Baltasar el seor vase muy

el papel huele dia

de Francia, como santo

terialidad Cannigo la gracias samanos Lastanosa, Huesca un que gran

salga

a riqueza remontando, ( 1 ) . Nuestro

Cleopatra,

donosa Andrs,

al Seor. al seor con y Enero elogio Con

se acuerde don

de

mandarme, hermana Guarde el Almirante Cinaloa en

y sea y mi Dios

seora v. m., v. m. de

Alejandro. de

12 de 1648.De de su de eso amigo las me Misiones atengo

Baltasar Gracin.Hoy el Padre

(2), en (3).

ha compuesto todo

Provincial

Espaa.

al nuestro

el A r t e "

XX H u e s c a , 30 m a r z o "Pax Estimo de No pagar asi y disposicin, Christi, mucho a v. m., todo etc. el presente al contrario, aun manco acertado en todo del v. San m. O r e n c i o , que lo franquea. del lo Est papel lo del que muy y de Antonio, todos de la que su habamos pluma impresin. no se 1648, a A n d r s d e U z t a r r o z . (B. N . M., m s . 8.391).

en el material ( 4 ) ; remedise

el nuestro,

(1) E s el citado cannigo Orencio Juan de Lastanosa, hermano de D . Vincencio. Latassa lo menciona como poeta. Antes de las Rimas del Marqus de San Felices se estamparon en 1647 unas dcimas suyas. Gracin nos da en esta carta el asunto de una de las composiciones poticas del Cannigo (V. del T.) (2) E l zaragozano Pedro Porter y Casanate, explorador de California, a quien menciona Latassa como autor de la rarsima obra Reparos a errores de la navegacin espaola. (Zaragoza 1634). (N. del T.) (3) En Agudeza y Arte de Ingenio (1648) discurso X X I X , " D e la Agudeza sentenc i o s a " : "...Cuando la sentencia es til, se eterniza en la memoria. El no menos ingenioso que valiente zaragozano, el Almirante D . Pedro Porter y Casanate suele decir, que para valer, mritos y medios". (Pg. 208 de la edic. de Huesca, 1649). (N. del T.) (4) Vase mi nota ms arriba sobre el libro de Uztarroz sobre la vida de S a n Orencio. La obra de Gracin a que alude en la carta, como en la anterior, es la Agudeza. (N. del T.)

332

ADOLPHE COSTER se fue, porque yerro francs, a Roberto En y un naipe de v. merced aqui Rey yo con siquiera Lorenzo, puede m., del pues Rey; a su Perdone manos. lo habia acierto, para ir ese mirado porque el amigo de en una Hoy dedicatoria aquel que mas le remito aqui Roberto, al ordinario es atrevida. v. m., 1648.De se vive desto de alla de medio a v. las abuso otro y remito de A de Conclupliem. envi la del fardo yo dos Madrid. todos Baltasar

como siones, go para a

y ha sido Madrid

se ha impreso engae. Salinas, libros; cosido. portes y dla de para

en papel Madrid

la entrada mercader tomando Roberto; de ahi casa Huesca v. m. y

le remiten v. m. yo arriba

100 A r t e s , esas

Soledad. favor con los reales Jaime esos

sobrescrito los

Tambin

ocasin a Madrid, que

300 O r c u l o s para pago del a Jaime los dar. beso las Juan para seores Amigo Esa que

el mismo

a Zaragoza

se lleven

de v. m., Marzo

la comisin

Gracin. y seor Francisco Lorenzo le escribo Andrs. en Madrid, otra por para la que la lleve el or-

carta con

es para los fardos.

Roberto Ya yo

dinario

estafeta".

XXI

A Lastanosa: Zaragoza, Habla Dice que fiestas das, pera y en y Febrero ella que luego que loca entre con muri por sus 14 de honor 1652. del diputado Regente al P. del Ortigas que hasta reino el cannigo en varias de tres y y asimismo la Seo, Lastanosa. das, de y las vitu-

tambin tendran de de esta

el buen Zaragoza de mscaras

Ortigas

en Madrid ( 1 ) . Trata muy

Carnestolendas diversin".

Zaragoza, iban

fueron

diverti-

cannigos

(Apuntes, p. 48).

XXII

A Lastanosa: "Zaragoza, Lo particular los mercaderes, y Febrero de ella me 12 de es: 1652. por mi cuenta no ha de ir cosa, de la sino por

"Ya

y que

pague

el original

y sacar

algo

dedicatoria,

(1) Se trata de D . Vicente Hortigas y Villalpando, zaragozano, lugarteniente de la corte del Justicia de Aragn, y en entrambas Salas de la Real Chancillera de este Reino; en 1638 en la Asesora General del mismo y en el de Regente de aquel Tribunal, desde 1643. S u hijo fu el Jesuta D . Manuel Hortigas y Bardaj, autor de diversos tratados de ndole religiosa, mencionados por Latassa. S u obra ms interesante, intitulada Llama eterna, fu impresa en Zaragoza, ao 1641. L a tradujo al francs, con notas, el D r . D . Francisco Filhol, prebendado de Toulouse, amigo de Lastanosa y de los eruditos aragoneses de aquel tiempo. Reimprimise esta obra en el t. I de las del Autor, en Zaragoza, 1678. (N. del T.)

BALTASAR GRACIN que el pasado me es que me es ha valido amigo de en esto 100 escudos clase". libres 80 escudos (Apuntes, p. y horros. y muchas 48). Slo

333 Pablo gracias;

de Parada verdad

ha dado

en dinero

y presentes

primera

XXIII

A Lastanosa: "Zaragoza, Dice: cada dia: "Esta nos y Febrero campana tiene 29 de de 1652. Velilla y van ha ocho das que tae poco o mucho

espantados

muchos

a verla"

(1). ( A p u n t e s , p . 4 9 ) .

XXIV

A Lastanosa: "En Zaragoza, nos por se hace Dentro pero, en dicen, asi y la a 21 de guarda falta caso. de Marzo de 1652. la de Virgen y tiempo tiene para est la muerte el Dicen hay donde arquilla en su verdicos, ellas y tres de en de a un la afliccin que D. Josef Torrero, cmplice Mejor de una de un de el de de ya la del Conque alta, anda Castro. grande muchos, bufete religiones cosas.

"...Aqu peste, sexto mat la El cosa muchas que (No no tamina... importancia, Inquisicin otro da, y no no

milagrosamente Todo a los le se en Han cogido das digo: de

de pecados. cinco

es asesinos acaba

ladrones,

a doa

rsula

y la ech como

el pozo.

agua una

bendita

todos. de

la visita le fu como escriben bailando, pero sobre

Calatayud,

D. Antonio y a vista encima de tres

llevada la abrieron hombres y se ese entre

o cofrecillo saltaron frailecillos stas cuentan

hechura; rara

y que figurillas

presencia

las nombran; ms

sabrn, caso)".

grandes

reflexiona

(Apuntes, ps. 51-52).

XXV

Zaragoza, marzo

(?)

1652, al c a n n i g o S a l i n a s . (B. N . M., m s . 8 3 - 1 ) .


A

C a r t a d e l c a n n i g o M a n u e l d e S a l i n a s a G r a c i n . H u e s c a , 17 m a r z o 1652. "Antes el Coronista de recibir Andrs su mi carta romance de V. P. tuve latino con en las espliego notas de de V. nuestro P., y como amigo su

(1) L a campana de la iglesia de Velilla de Ebro, famosa entonces porque, decan, taa espontneamente para anunciar prximos sucesos funestos. Esta supersticin motiv alegatos diversos. Trato del asunto en mi obra La sociedad espaola en las obras dramticas de Lope de Vega, ps. 137 y 138. Madrid, 1942. Es curioso que un espritu tan avisado y zumbn como el d Gracin crey en el funesto presagio. (N. del T.)

334
respuesta cabeza Luego deca lo que es que que yo Cuanto voz bres que tambin realzado En que merezco era brevemente. que recib de su para cartas a afecto. carta D. ha harto de ocupar lo de

ADOLPHE COSTER ms, un de y esto me coje con dos a no sangras otros advert y la

maltratada

corrimiento, V. P. y con

responder las pero le nuevas, rehusaba al cabo ha sido amo no como por

capitulos que me por Verdad persona; y ms creo le

tambin dos

Vincencio,

despus

el invirsela se la invi. tercera antes,

V. P. decia he visto no me

las paces cansarle,

de ambos; aunque opinin La voz holgara

de las de V. P., pero

atrevo

el mismo l a b i a adonde

a la S u s a n a

(1), hay

que

poda

hallarse por los estas cosas que

propia lo ser nom-

se coloca. y me nombrar lo

b a l s a s , si se tiene no tienen saber nmbralas. fin no nos mucho cmo

vulgar otros

Cielo y T i e r r a , y Sol y L u n a , pues lengua, para dijeron los Eptetos b a l s a s sin mismo: en su los lo ha que he de me ddole notas ansia con y al

en nuestra

componen

corre est

detengamos

en

esto,

cuerno y badajo Con mucho realce, obras de

dicho yo,

ocasin. visto que estimar dice V. P. nombrados no est mucho. ha notado mi de y de amigo, conocer algn Padre, sino el que de olvidarse hallar solesi de los trodesapaen impresa, una y de las

como

ms yo se

clebres

Bartolom

Leonardo,

cuando

la comunique al romance

a V. P. me latino, y o si creer las razn. copla dirn nota que en

Vamos cismo, no mi que piezos sionado En habr de mi En no ms me s conociera amistad, leen en y

alguna

romanzada a V. pudiera escudrian tiene P.,

alguna hubiera que obras estas

impropiedad. alguna no de

Cierto, ocasin de y son una

zaherirlas

ellas.

Responder

brevemente

a cada

quin la

primera que

debajo he est puesto

el

trmino chapines de

a nativitate. con la esa copla.

Yo

creo al

que linaje

muchos Mecenas

palabra

y que

l no

descontento

la segunda, que sea ms

decir que

clara Progenies heroum, ganas de borrar. En la que la copla octava me est pone ms querra

o ponrmelo copla me sptima, dijese

al qu

principio, tiene qu Faa Por que significa dedicatoria. en

sive que condena

s e u ? En la frase: y en

V. P. por V. P. echndome es justo no

pulchro impositus otros, y

e q u o , que insidens bien la copla de Minerva. dicho

la hallar que dcima, Esta

m i a n o , Estrada perder esto quite lo que el verso. s dijo

equo veloci, no

Genuit q u e m

quem genuit?

e l e g a n t e h a b l a s t e i s m e n t e . En ponerme que abrazos que es ms

V. P. i p s i u s n u t r i t i o por pretendo,

m u t u i s a m p l e x i b u s , que es la

( 1 ) L a obra del cannigo Salinas intitulada La casta Susana, parfrasis potica de su sagrada historia. Huesca, 1 6 5 1 . Dedicada a la Reina Doa Mariana de Austria. (N. del T.)

BALTASAR GRACIN

335
la echa a perder ni es V. P., verso asi ni

La en

primera dganlo

copla las

del

texto como

totalmente en

me

la elegancia

y sentido,

el verso,

que

el tercero

es nada:

coplas: De V. P . et Orbis Gaudebat Urbis et Orbis unus alter. En En la la V. P. al verso, Perot; for foris, larga, tercera, tempore copla Repare que y por y y la al

Ma Gaudebat Ecclesia Diei

celebritate portitor tiene y V. alter. lo mismo tenga por el que facta

Ecclesia Ensisque la segunda crepuscula y as falta deriva de la En la copla lo niega? no me se

celebritate portitor

Quo Principes, Clavium u n u s Ensisque La segunda cuando exacto, quinta es breve cuando ser pues larga, por halle lo me

D u m Princeps claviger

copla

de arriba. por pone viene apoyo del fatus, orta.

V. P. quien condena P.

mejor

n o c t i s e l a p s a m e t a que inequitare. dice bien en verbo tambin

mudar, es frase la palabra

tambin

cepisset quin es fatim, fatum, misma

purpurissare, se larga por

V. P. que

de Apuleyo affatim; que adverbio tiene su la defender

y Marcial.

sptima

quisiera segn fatim,

compuesta

del que

el cual

el Nebrisense,

derivarse

a, m , tiene

derivacin, affatim. donde dijo:

tendr

el consiguiente Lleguemos

compuesto doce,

ya a la copla sobre lo cojo

a r c a n o P h o e b i l u m i n e , y V. lo que el nombre por Regia escribi del de malas.

P. Pico

nota

a la margen

la palabra: lindamente de que no 36 del hablando

A r c a n o : impropio, q u e no es a V. P. y verifico imitatione, de quien 8", que las que Virgilio

escondido autor Cicern Esta Acur-

s i n o p a t e n t e . Aqu Mirandulano acredita las frase, dese tanto mi Padre, V. P. del referimos

al Bembo, por

la escritura, nuestras,

si versos faltar libro le ya

o clusulas condene

es de Marcial, Epigrama

y en l la ha celebrado comienza: traduzgo. pudo conocer es que

V. P. mucho.

pyramidum,

y V. P. le celebra En la copla libro estar a otro

en el A r t e , y yo

21, en el 3. verso, s e r t i t , y que 6., epigrama sucio; sentido pero habia

V. P. que

fu

yerro es

de frase

la pluma de Marcial, propiamente que pues dijo

el decir

de decir: acordarse autores.

t e x t i l i b u s S e r t i s , que el verbo V. Lipsio por y echa y y aun si los P. de aquallere la

80. Verdad debe

significa con P., copla y el textos, la a V.

elegancia de En el verso librara porque nuevos

le traen denotando

los mejores

se lo acuerda la multitud sucia. a perder deste el muy lo decir

lo inaccesible c r e d e r e me barbarismo

de la jurisprudencia V. P. si quiso le hace bastara dao para V. P. finito, que que fuera, haber el caso,

S q u a l l e n t e m S y l v a m L e g u m . Vea de la copla. pues ms no tiene En la copla otro

22 el infinitivo sentido de docto, adjetivo hablar solecismo;

27 digo

f r o n d i s a l i c t o , y V. P. lo inventado vocablo,

reprehende algn el para estar

frondens

es impropio

vocablos

propiamente

se condenan

en los auctores,

condenable

336
Plauto, ha poco En Calepino, auctoridad V. P. latina, si Apuleyo y ms de Horacio, de una los tomado V. P. ms rindose se

A D O L P H E COSTER

que vez sin

en su ser nota, P. el no dijo que ser

A r t e da esta menester, de como genitivo le da; Hermolao as para que el la que vocablos,

licencia, pues

la cual en lo verdad tiene ha la siglo cosa

se de

es lo que

condena ensea. que ms visto lengua tan, quia graarrimo palabras:

Quintiliano,

tales

inventores

momento la copla Plinio Plinio

exponen

a mucha V. quien con

experiencia es que (como en

S5 me V. P.

condena ha de faltado, cita

orium, y pero creo Brbaro lleg caso lib. que

a quien

seguido, romance) Despauterio raro

el mayor, deste hubiera pues,

en la Epistolica ste, ita n o n las

tunderemus

aquas con

a aquel estas

adulterado; doctissimi para tapar

Os q u a n d o g e n i t i v u s e s t ORIS n o n v e r e r e r multm que se veolentia que sanare a f i r m a t bocas 56 sobre del

O R I U M et O R I B U S d i c e r e : 2 0 : Vitia tengo genitivo. "No la hay tal del a es orium bastante

legunt, Plinius a estas del

G a t o ; y asi parece opongan

En la copla Scala potico En que verbo rode no dena En firme mala latinos primero condenarlo que sabe unir propio, lo se llama vale

la palabra dos

factitio, dice y Estrada testigos

V. P.: en para

vocablo". estilo muerte. Imhaber que conprotelet: me filsofos diga,

Herculeum vocablo: digo pensar en de ver, defiende V. P. que haba muchas de los de la En

factitium,

prolusin condenar

bastan

la copla y me ms creyeron

66 donde da que que propio

o r b e s c i r c u m d a , dice si se est lengua esta V. P. aun la nave el mundo, latina; copla en

V. P. que en el error sindolo "Victoria"

el verbo de los no puede lo

no era redondo

porque condena

de Polo cuando

a Polo. me

misma yo, Apuleyo. es mala

V. P. el verbo

lo ha debido

como

Tertuliano.

C l a n g e n s tambin

la 67 dice V. P. sintaxis imitacin que en

sintaxis una dice:

o b r o d e c a n t a r e , queriendo Segn eso, Virgilio et c a n t a r e p a r e s , e t de acusativo, sobre la copla puede el estilo adjetivo En es en los el Nebrisense; 71 me serlo; con el la condena V. P. caso viveza que

dehizo responpoetas que lo a fu latina se

decir partes;

ad decantandum. en por gerundio

d e r p e r i t i . El poner l escobar

el infinitivo griegos: deste cuando

vase escrpulo. de ningn

a Escobar

la conciencia solecismo, y poner de Saturnia

V. P. el ablativo

de modo: que

r o m a n a e l o q u e n t i a : y se tienta modo con el es que V. mil. es en un salir impropia elogio deste pudo a decir del la frase de Juan Fnix gratias Pico de Italia sino fugiens P. y elocuencia ambrosiam,

no atendi

V. P. al sentido, Jernimo. Regna 92 dice no no No y

in c o n c r e t o la melifluidad condena otros que

de Ambrosio,

acrimonia enojarn En

la copla

V. P.

non que

sentit versos habl satisfacer aturdido seala

s a l t a n t e s ; pero de Pedro a la ltima (...), impropiamente. nota porque

si la viera Ya sobre resta

V. P. para

a unos

de Mdicis,

se atreviera

empeo

grande

en la copla

95, la cual

p r i m a facie dejarme

la oracin

et i g n a v i e

pestis ingeniorum

BALTASAR GRACIN

337
desdichada de V. de P. las sin pareja escuelas duda los Torrellas lo dijo de per (...) mehabr nombres (si en soleLi-

V. P. en los dos genitivos para nores (...) con no me aquellas cismos: toeralis Esto podido satisface, conseguirlo He hecho venerar satisfaccin c o r r i p i , como Huesca. parme, la V. P. me no voluntad. Mi Padre Baltasar correrme cuanto enseado forma engao, si al hubiera regimiento muchas que

dos de veces rigen su

solecismos atenerme al son verbo no

a la par: canto fugio; pero y no en

llano

del

que caso Sintaxis: dos

solecismos,

porque verbo. la defensa), forman me

de participios palabritas Caesar, de primo

de nombre de bravo et parejas

no quiero

presumir

adiectivam por erat tam

participiorum imputa Herus iam FUGIENS grandis he si y de V. se P. que dar sed deseo, disculno m. de b., para

h a b e n t i a , etc. Srvole

a V. P. con d e Bello

la que

civili. A l e a

tardus ET

LABORIS. T a c i t u s : v u l g u s

CUPIENS VOLUPTATUM. Teren.: ALIENI mi de defensa. ms, su que APPETENS. poder Suplico mi deseo erudicin como non sino cansar a V. y mucho P.

E T FUGITANS LITIUM. J u v e n a l i s : M E T U E N S VIRG(ae) es lo que discurrir y y si tiene esta siempre dijo en breves hallar alguna no de Lipsio. 1652. le suplico, entender Gracin, si en que algo son excedo con el deseo del que en ms P. como mi horas, duda como y sin

Achilles. Salust. Sui p r o f u s u s ,

la cabeza, me avise

es de aprender, censura discpulo amigo, potest aos humilde ofreciendo

aprovecharme defensa a V

grande

igual-, maestro Dios docilidad

y verdadero

siempre 17 Marzo dudo

solum

corrigi como de

Gurdeme

a V. P. muchos

perdone, que

estas

contiendas y... de

ingenio, q. s.

siempre

discpulo

V. P.,

J. Man. Salinas".

B R e s p u e s t a de "Bien sentir mastix, representar porque ciego, testimonio y asi otros; eptetos civilisimas, que tantos ponde no son a las y de sabe que v. que ya algn quien que les Gracin. m. v. muri tizne, no que m. el que veia sino no asi del Pero ni me de ha la S u s a n a , ni obligado, Salva, un otro gran que y del no sino, dije esa romance con un intento amigo tomo que como yo de de no ser deca mi

hasta

SalinoCristbal, senta; de el los etc., tiene resde por

ingenioso

no deformidad, mucho,

de lo que parecan haba versos vuelto

no dije

de la S u s a n a lo que haban levantado que haya vas lo que

ingenio,

Susana

a las rara, (...) no y

traducciones humilde, como y mas candil, para que

del suma, una todo

Arte de algunas

Ingenio, palabras

yo no dir que para aunque

era poema Otras

lo asonante cedazo, Reina, es lo que

vulgar, orinal, que v. m. lleno

pobrisimos,

la agudeza el verso etc.

la prolijidad

estanques,

puedo

disimular

objecciones

romance,

dejando

l est

22

338 solecismos, v. m. que y verdadero cuden en le es ios esto quiso una; que cuantos atribuir auctores los traan habla en affirmat ni entoda ojos este y comenzando Plinio Asino la usa; humanistas que una dicen s, aun por este, hay

ADOLPHE COSTER

la diccin seor que y a un los mio, por auctor como sino las

o r i u m , plural fue leer buenos tan esta, un error

de

os, o r i s , puro asi tan como Plinio bien orium;

responde gramtico le saPlinio ni los dicen lee no y maa los ojos. y in forma armado sed mi, y los porque ignorante

del y fue

Dispauterio,

e a r u m puso latinos, grave porque la lengua, a mas libro as dijo: y alguno retorica que tener quien mas que, y

Dispauterio

elegante nunca

impropiedad las bocas, las narices, en de en las los se

clasicos

la boca, orejas; 9 del y

la cabeza, como Dispauterio asi diga esto, ha de abiertos una habia

punto,

el cap. cdices

20, donde earum correctos que

orium sanare orium;

l Plinio Cato, y un

narices, hallar auctor quien y crea habr que claro, decir en dad

graveolentiam dice, orium; seor dar

antiguos auctor ha leido v. yo ni in forma aire m. de

la Latinidad grave

a Dispauterio es hablar yores, latinos forma una de

le llama

c o r r u p t o r Plinii, y

con fundamento, mi religin un hay el

y como tapabocas cuartos, en solecismo decir

y prosodia,

y seminario

en mi religin; de cuatro solecismo aquel y decia asi ha de modum. que

El 2. solecismo T h e a t r i . Aqui la en que impropiedad:

le dije forma, de

a v. m. es decir que de

e r a t in decir

excusable,

romanzada erat in

formam; de que punta ya

romanzada es como blanco, dijera

estaba decia: decir

Teatro:

T h e a t r i , que

al verso,

dato aera;

a r m a t u s d e c s p i d e in l b u m . La in s p e c i e m T h e a t r i , no tiene verbo de Lipsio han salida, es sino que que de

impropiedad,

in f o r m a m , es no significa porque y de ocasin de salicto s qu y asi van

in s p e c i e m , v e l a d la propiedad y dice uno que y la con

El 3., H o r t u s s q u a l e t f l o r i b u s , no significacin que tantos v. m. textos del cita sucio, Lipsio decir in la auctoridad Y as dice Coelum ablativo Virgilio por v. m. aqui,

entender estar all broza para latn. porque es sino inno a aqui ad Digo, de la porque

squaleo, llenado

condenarse, basura tomar entender inexcusables, en alli y dativo, no lo es;

y leyes una hay si de

el drecho.

s q u a l e n t e m s i l v a m l e g u m , y de ahi impropiedad dos y frondi salicto estar en y no est toma S a l i c t o ; aqui por ser fronde es que este solecismos

s q u a l e t , l dir alli, dice sino

C a n t a n s in f r o n d i pide neutro: sustantivo venta s por pares. piden su

quietud, salicta; ha tenga

adjetivado,

s a l i c e t u sincopado, versado Sa (...),

genitivo pero (casi) verbos

licencia aunque

de inventar no tanto, que los

solecismos, siempre de ni vale

f r o n s , d i s , es latino donde Lo de supino,

v. m. escusa y esto, tiene si los

solecismo solecismo, v. m. cita

preado, porque de

c a n t a r e es vulgar ni el asilo que hacer de que La auctoridad verbos

movimiento

de Dispauterio esa auctoridad movimiento nace de

puede Virgilio

escusarlo es sino

sacrista. para que

a d effesios

t r o y a n o s ; qu etctera, seor, lengua

de la gloga piden no supino en estar

7 et c a n t a r e p a r e s , o infinitivo? la propiedad

n o n e s t a d r e m y que

latina.

BALTASAR GRACIN O r b e s c i r c u n d a r e , impropiedad que con prior como nenter. solecismo ablativo c i r c u n d o significa movimiento, v. m. Vuelvo dice; y asi rodear, el sol rodean, redonda, ligando porque, la seor ciudad mi, los quien muros

339
ignora que se la dijo: permaclangens, ha usado con rodear

como

m o e n i b u s c i r c u n d a r e u r b e m , z o n a c o r p u s , etc.; circumit orbem: orbem: entender ni el mas libro no la dice no circundat ego velibolis ambibi a decir o sin caso, que cursibus es dijo

c i r c u m e o es Victoria ego Tubam hasta hoy eme

de la nave prior

circumded,

corona se

c a p u t , porque latinidad.

inremediable; de instrumento,

ni Apuleyo, como como

licencioso 3: t u b a y el

a c l a n g o , sino,

el auctor Valerius,

de Filomela:

Aquile c l a n g u n t , o clang(it). en ello, que a

G r a t i a s n o n s e n t i t S a l t a n t e s , vuelvo alli non pero est pase, impropio, como porque dijo a mas se hay de que usa tal hechiza, sentio P e t r u m , F a c t i t i o , n i s , digo ponele intentaba con un Horacio en algn tum, van etc. s e n t i o no Planto, que no

a decir, sino diccin por

estoy dolor, como sino est,

sentio Pedro: entender;

es hispanismo:

no siento o para v. con por m. arte, eso querer en su que elegancia.

s e n t i o s o n i t u m , no por latina, all bravo tienen entonces, ahora, hecha, no natural, como es

supone Alli le v.

alli m. lo y conden

f a c t i c i u s , a, u m . Si le hay, yo, a que no le hay, como romance con sus termino En el la como dice en obras.

cosa

factitio, o n i s , y si no es solecismo por no admitir de otros, Y, seor, que que tomar cierto que

solecismos.

Aunque

yo crea aliento

v. m. Eneida,

competir ahora, sino auctores de lo que habla levangozaba; hundida en y le lo pacogi nasolo un Genuit heroum porque progenies imitacin.

la licencia

Virgilio como

en el latin no le haba inventar

no se puede

inventar estos salir

de cosa castellano Lengua.

bombarda,

sclope-

pudese

porque ni hay (...) ella de

haciendo La Latina,

no es usual, dar casos y bien,

ya se supone a los nombres en mas aun alto pero el epigrama alia

se halla,

ni se puede del Cesar cuando dijo arcano etc..., responde

que no lo tienen. 36 del donde casa y de Roma, en una decir imita una no hay como y dije: elegante lo el mas

Arcano Phoebi porque tan le ya campo de la otra va la

l u m i n e , Marcial de la casa tada, por alto Eso un que eso

lo dice, el sol para vea aquel haca

en el monte estaba los m.

estaba

en los antipodas

dems; qu bien que

ella, y a mas esenta, mismo gesto

de eso asombrada v.

de los arboles, que de latin por modo yo mas de

lo que como Don

convendr, al Rey

v. m. a lo de Susana, caballero vicio lo dijo, por que viendo en le qued

a los Leonardos, Fernando, sino no con enfermedad.

receme

es como feo que

A n a t i v i t a t e es idiotismo t a l i u m ; ningn en una ley punto. En todo auctor el latin le usa Ulpiano

castellano; y Cicern no tener otro, es

natalis, o le usa; claridad

vasto decir

no se halla en el

y en la sacrista

de la Iglesia. q u e m genuit, quem genuit, clara

q u e m y c l a r a p r o g e n i e s H e r o u m , traspuse progenies el caso c l a r a , porque el verbo latin tras es composicin

nios;

mesmo

340 heroum; vez otros, nados, en alli su tres antiguos citadas; alguno es ocho hallan es Marcial, mienda: como me tiene gran en la censura Padres lo mas lo usa como asi seguidito, adjetivo Sneca, como lo usan. genitivos pero de los del no tengo llanito, no est y por Protelet, sentido El est modo pasados; y aqui, gran que se espantosa; todos y puede un que parte que decir non duro que ya el texto, que no no

ADOLPHE COSTER caiga el nio; y con todo eso da de Solo ojos. una de que los condetodos

N u t r i c i o sin

bien, no en solo

porque puedo

no hay Quintiliano, dar que

sustantivo porque sta

propio. fueron lo casi como las no no ledo, latinos la

eso le censura

romana eloquentia; y hay no o tiene,

ta razn pero no era tengo para y los redo hasta declarar v. m. sabe

el sentido Tertuliano,

verdadero

todos, fugiens, cometen solecismo el la texto ha de y dado el fin quien mejores

avis yo

pestis

ingeniorum lo cual no la los se

coinciden auctoridades, como hacer Latinidad como que son, se qu de enapriesa Siempre

y vicioso; digo, pero como mi, de ledo quien

le vi pareceme el papel mayores, han

de a dos, puedo sabe

absolutamente. cosa

Seor maestros han

Seminarios

Compaa, la sentencia ser tan puede

todos desde no

que

solo

borrn descubrir a sus

el principio trate y

una litura potest; la S u s a n a , v. m. muy

asi que ordenes.

de imprimirlo testimonial.

la verdad

Zaragqza".

XXVI A Lastanosa. "Zaragoza, tan envidiosos; cenar, comer, y Junio pero dormir, yo 12 de 1652. Me impiden todo lo llevo con paciencia, etc." (Apuntes, p. 5 1 ) . que imprima, y no pierdo y no me falde

la gana

XXVII A "Graus, tes, p. 5 1 ) . XXVIII A "Zaragoza marques Lastanosa. y Diciembre 24 de 1654. Aqui, hay de todo dice, se vende muy la librera del Lastanosa. 23 de 1652. Trata de la peste que corra". (Apun-

y Noviembre

de Torres

( 1 ) ; en ella

y algo

curioso.

(1) D . Luis Abarca de Bolea y Fernndez de Heredia, segundo marqus de Torres, conde de las Almunias, barn de Olamosa, de Sitamo, de Rodellar, etc., caballero del Hbito de Santiago por merced de Felipe I V , Capitn en los tercios de Flandes en 1636 y gentilhombre de S. M . en 1639. F u poeta. (N. del T.)

BALTASAR GRACIN

34
quien que ao, del ha perdido el Duque de que que de haber en stas, ste su sobre Cura siete no mil sabe de se de de como caso, antes Luego no mujer mu-

En casa a ocho: juegue hambre y que a rezar que bien, aade: que, chos por sin enterradas, tan "Aqui tan

del alto.

Virrey a mil; Habla mujer supo ha

se juega hay de tres oda

muy del hijos, envi

alto: Yo suceso y cuatro hace

hay de

otros marido, cuando y no otras en

mesas.

creo este

muerte despus

y dos colgadas

de la dureza mortajas; del alguna como cada la visita no s cario Cura,

socorrerlos,

la muerte

aparecieron

a la puerta No como

se sali este etc. el Virrey a una glosaron verdad;

aparecido dice

ms. que

reflexin caso noche de qu,

extraordinario pruebas suceden castigar, a su de tener mat

le mereca, desgracias; libert en tirndole

el apuro

lo cuenta

reciente, matan;

muchas pero marido

se descuida irritada, que

la crcel lo cual

no debe

el Duque

mucho

a la Duquesa".

(Apuntes,

ps. 49-50). XXIX A "Zaragoza, cartas dice con sabr los, hecho otras ridad. tando de que slo sus estos en que Lastanosa. y Febrero obras, SS., sus Castilla, Navarro tiene me me que 18 de remita 1655. Habla para verlas de su y Criticn, como el asunto, ojeriza mis unos que otras libros y me ni el contra holgar que obras... de me de en otras y "Al Yo verhan enviar las segupreguny intento, l.

censurarlas brava como libros, por Vm.

a Lastanosa,

P a d r a s t r o s , como donde se despacha hay muy Cannigo favor,

no entienden y con sta

el nombre

de C r i t i c n se quedan, lo que el Martn Al seor har dicho, dejado gran

contrario con

de Martn falta.

de aquellos enfadado le diga y que

P. D.: se han haban que

si me quiere la cdula para Coloma, ms

a buscar

50 misas siempre

ah mas

le remito algunas D. Miguel

100, cmo Aqu a quin dijo

y yo he aadido sus estados notarios XXX

duran

los pleitos;

y as dijo

los condes

de Aranda,

de Sstago

Guimer,

a los abogados,

y procuradores".

(Apuntes, p. 50).

A "Zaragoza, la 8. parte Felipe quiere librera Gazo pagar de del est

Lastanosa. y Julio muy los de SO de 1655. Dice censurada, el agente va ya asi se al cabo... portes; Garcs que de le enva una de de las Crisis de Don no La 50-51).

Criticn, y que

la vuelva

con persona su

segura. la Torre

D. Francisco

aqu Juan

se ha interrumpido desmoronando".

comunicacin...

(Apuntes, ps.

XXXI

A Don Francisco Barrera menciona:

de la T o r r e y Sevil; cartas autgrafas

Zaragoza, del Padre

19 agosto Baltasar

de Gracin

1655. a

La don

"Dos

342
Francisco bre de ciudad". de la Torre; l655. Versan sus

BALTASAR GRACIN datas de Zaragoza, sobr 19 de agosto polticas y 19 de y de septiemaquella

especialmente

novedades

XXXII
A D o n F r a n c i s c o d e l a T o r r e . Zaragoza, carta XXXI). 19 septiembre 1655. ( V e r a r r i b a la

XXXIII

A "Zaragoza, ahorcaron del otro cerero "El Monisni riendas, Rey rey Mercado

Lastanosa. y Octubre 21 de y violador porque y Villela, 1655. "Aqui de mujeres. se habia muerto ido a prosiguen El otro con un las criado maldades. un del Virrey Ayer soguero y

un salteador a su llamado

dia degoll

mujer

l fu

pualadas". los amores muchas solo caballo casarla la Francia". de tirado, con el madama con y meel Rey,

de Francia, bailes, de un

en Paris, de y la lleva Todos

prosigue Mazarino.

o comienza Reglala d un revolvera

( M a n c i n i ) , la sobrina canes, es el cochero.

veces

en su trineo dicen pretende ahi si que

mismo

Mazarino

s i e n d o nieta ps. 51-52).

sombrerero;

(Apuntes,

APNDICE

II

D e d i c a t o r i a escrita p o r G r a c i n p a r a la o b r a i n t i t u l a d a : P R E D I C A C I N F R U C T U O S A . S e r m o n e s al e s p r i t u . S o b r e los m o t i v o s , q u e ay mas p o d e r o s o s Para reduzir los h o m b r e s Al servicio d e criador. Van confirmados c o n raras Historias. p o r el P. P e d r o G e r n i m o C o n t i n e n t e Huesca, del C o n d e la C o m p a a de su Compuestos Iesus. de

Dedcalos Al Ilustrissimo S e o r D o n Estevan Esmir, O b i s p o En aragoa. Por D i e g o D o r m e r , A o M.DC.LII.

sejo d e su Magestad, etc. C o n licencia.

(En 4. d e 6 h o j a s m s 464 p s . L i c e n c i a d e l m u y R. P . P r o v i n c i a l ce Aragn, Francisco Franco. Zaragoza, 7 de Marzo 1651. Aprobacin 16 d e del abril P a d r e Martn de la Naja, de l a C o m p a a d e J e s s . Z a r a g o z a ,

d e 1 6 5 1 . D a m o s l i c e n c i a p a r a q u e se i m p r i m a , e n Z a r a g o z a , a 17 d e a b r i l 1 6 5 1 . D . Sala, Offic. y R e g . el V. G.. A p r o b a c i n d e l m u y R. P . F . F r a n cisco de San Julin, religioso Descalzo M a r z o 28 d e 1651. Imprimatur, de la Santsima Reg. Trinidad. de Zaragoza, Gracin). consejo Marta Dedicatoria

"Al Ilustrissimo Seor Don Esteban Esmir, obispo de Huesca, del de s u Majestad, etc. El apostlico de nuestra que fervor licitud, miento dores por con ternal blos su gran y espritu, siempre grey; mano de su misma y ardiente contagio, y empleado noble un Colegio de la Dicesi; celo de salvar de en Jess, con almas, igual que acierto en llevar de nuestra el Pan sus hoy que almas. movi estos de al P. Jernimo sermones la salud tan a la y

Continente, llenos de sopredicaV. S. I. orejas, padel puede en su ta de armas a la que por Pastoral

Compaa

a estampar

le oblig como

a dedicarlos en todas Compaa, baj Pero del donde

V. S. I. ha resplandecido, se ha visto confesores pueblo de aflige obra villa

aprovecha-

las visitas y dando Cielo esta a sus caridad presente y otros ausente fundar ser de aviso por de

apostlicos consuelo

y doctos

en cada y edificacin

celo ms que pues

se ha mostrado, cogindole de

ha sido a la ciudad gloria (mas del para

en la ocasin de Huesca, calamidad Seor ya que genero como sea

lastimoso Iglesia, antigua, V. S. I.) espiritual Ribagorza,

tanto

a V. S. I. esta Graus escuelas

en una

de tanta

y populosa

dichosa

patria

de la Compaa doctrinas, habia entrado de Sobrarbe

de Jess,

plaza

en misiones, al reino de que

y todo

enseanza a Dios

y Montaas la peste

de Aragn: en Huesca,

al primer dejando

V. S. I. tuvo,

344

ADOLPHE COSTER se parti aqui acude para alla, todos y metindose huan, cumple y vigilante, espiritual continuas, de consuelo, celebrada que buena antes es por Seor de medio sin a medio un ese gruesas en aquel del dia, rebao los con y no el de punto trabajado de contagioso Pastor y de con mediciEs glode obra Seor tan pon-

Dios, bueno; noche, los nas, tados, riosa derar.

incendio,

de donde

a la l e t r a V. S. I. el oficio descansar de temporal procesiones,

paternalmente al remedio oraciones genero la siempre en Miln;

Sacramentos, y con todo a la Iglesia, imitacin Reciba su darla glora; y a

limosnas, a todos renovando nosotros fructuosa; premi patrocinio vida, en Roma,

asistiendo caridad sazn, su y mucho premie

y confortando y hospitales, de los premiar esta Gregorios lo que

a la Ciudad,

a los conventos solo Dios puede de acabar

los Borromeos postuma con gran en

V. S. 1. en tan a quien nuestro merecedora guarde tantos. de

Predicacin del

de su Autor, celo,

de estamparla espritu tan ejemplar

empleada

Humilde Capelln Compaa de Jess.

V. S. I. que

su

mano

besa,

B a l t a s a r G r a c i n , de

la

ADICIN

DEL

TRADUCTOR ENTRETENIMIENDIVI/ HEROICOS, DON GEseor de En

Aprobacin de Baltasar Gracin de la obra intitulada: TO y DE LAS MVSAS. / EN EN ESTA / DIDA / QVATRO MANJARES. / BVRLESGOS. / TORTOSA. / la Torre, de Gracia, y Meslofa, DE ASVNTOS /

BARAXA N U E V A DE VERSOS. / SACROS, DE /

LRICOS, Y / NATURAL RONIMO de / Nuestra / DE de

COMPVESTA / Noble, Reino

POR FENISO DE LA TORRE, de San / Iuan y Castillo, General,

OFRECIDA A LA PROTECCIN Varn del y Regidor Hospital Real

Cavallero en el /

Almudafar, Seora

de Aragn,

CON L I C E N C I A , /

a r a g o a : P o r I u a n de Ybar. Ao "APROBACIN Vicario General de de DE su las LORENZO Arzobispado. Musas, postrado y al los b u e n o s

M.DC.LIIII. GRACIN. P o r He leido del de este comission libro, q u e del se seor y

D o t o r D. Diego G e r n i m o Sala, Cannigo de la S a n t a Iglesia de Z a r a g o z a , Entretenimiento que tenia estos pudiera ratos apetito aadir, un delicias gran de Apolo, de

inscribe, recreacoplas; de fue insino Astros Confiesso

ciones del P a r n a s o , y dias

gusto, y

del i n g e n i o . artazgo desta nueva obras es

pero luego que coment entrando genioso mas en comer, Don que

a c e b a r s e en los m a n j a r e s queda picado de la para Torre

Baraja de su

versos, tan llenos de sales, donaires, agudezas, y concetos; otras muchas en quien no le l l a m a Autor Francisco Torre,

de tal modo novedad, los

h a b i t o , lo i n g e n i o s o , y

lo d i s c r e t o . S u descaece;

Elicona, q u e a herir

quando

R i m a s h a z e , on c a e , n o

a n t e s se e m p i n a

BALTASAR GRACIN con sublime 0.1.) dorado Chapitel. Sublimi feriam lio. 8. Ep, merece sydera 56.) salir vrtice. (Al arcano la

345
margen: satiatur estampa, cos-

Horatio

P o r ellas beve los rosicleres

d e l dia, et p r i u s

i u m i n e P h o e b i ; (Al m a r g e n : Marcial tes rayos del laureado Planeta, bien

y b a a d a de los brillana la luz de

q u a n d o no escrive tilde contra n u e s t r a Santa Fe, ni contra las b u e n a s t u m b r e ( s i c ) . E n Z a r a g o a a 12 d e I u l i o d e 1654. Loreno Hay ejemplar del libro en la Biblioteca Universitaria de Baltasar 6. fu el p o e t a t o r t o s i n o en Zaragoza, dems En y Francisco del crculo de la Torre, literario de de Gracin dio de Gracian". Zaragoza. Manuel

De esta aprobacin t e r r n e o " , 1945, n m . El a u t o r amigo de

noticia Jos

Blecua "Medi-

en u n artculo sobre Francisco

de la T o r r e publicado

en l a r e v i s t a

de la obra

muy Juan los y tuvo com-

Gracin,

residente

Francisco Andrs de Uztarroz y Anhelantes. Su n o m b r e en la correspondencia aparece de

compaeros en l a s de el seno de

de la A c a d e m i a pginas aquella

varias veces

precedentes, Academia

Gracin.

u n a cuestin de ndole literaria con Uztarroz, ponedor Fray Jernimo La obra aprobada guientes: de San Jos, amigo contiene

en la cual m e d i como entrambos.

por Gracin

poesas estimables,

como las

si-

AL
SONETO MERAFRICO

JUEGO

Acompaada del Temor, y del bien

del

Acaso y

fuerte, la la Malicia, Codicia Suerte. slo advierte,

Cuidado sedienta,

descalza,

corre a pedirle lluvias a la A un en la altares sangre, templo llega,

donde de

manchados que del

injusticia, desperdicia,

alma

el q u e s a c r i f i c a d o , el o r o v i e r t e . Es la Fortuna sacerdote ciego, sumo,

cuchillo, de u n

a z a r el g o l p e

v o t o d e infiel o r a r , el vil A r a v o l u b l e , al n a i p e sacrificio llama el p e r d e r , dolo

reniego: le el presumo, juego, Humo.

su adoracin, y

el c a u d a l

ADOLPHE COSTER

AL

PAPEL

DCIMA

Blanco

del

docto,

cuidado

del ausente, albor en los libros fiel,

preciso, y liso,

y en mil billetes Campo de lneas

doblado. surcado, trasuntos,

crece, que en

sabios

c o n t r a olvido y t i e m p o j u n t o s , s e r n , si s u t i l triunfantes penetras, tus letras,

armas,

y eternos siglos, t u s

puntos.

C E L E B R A N D O E L VIVO P R I M O R D E D O S S I E R P E S , Q U E S I R V E N D E A UNA HERMOSA JARRA, QUE SE ADMIRA ENTRE LAS DON V I N C E N C I O LASTANOSA

ASAS DE

ALHAJAS

SONETO

A estas

d o s fieras

de

enroscadas

frentes,

q u e en lo i g u a l s l o , d e a s a s d a n piedad del arte fu, entorpecer la furia oh al h a c e r l a s de sus

seales, tales,

dientes.

Prodceslas,

vaso!, o las consientes? cristales,

En los q u e p u e d e s o c u l t a r mas dellos, p a r a fueron eftos

desiguales, serpientes. primoroso, tarda,

hidras

aborto, no en ellas

Al c o d i c i a r t e

a u n m s l a a d m i r a c i n , q u e el m i e d o y s e h i e l a d e l t a c t o lo a n i m o s o . G u a r d a n t e del q u e al v e r l a s s e q u e prodigio del arte tan hermoso, guarda.

acobarda,

no h a m e n e s t e r a d o r n o , sino

BALTASAR GRACIN

347

DEFINICIN

DEL

AMOR

SONETO

N a c e a m o r de los ojos, p o r q u e es l l a n t o ; sale luego a la boca, porque es risa, e s b r e v e p u n t o , e s s i g l o , e s ocio, e s p r i s a , ya m e n g u a , y se dilata, y s i e m p r e es tanto. De r a p a z a g i g a n t e crece, en pisa, avisa, grave espanto. tiene, cuanto

i n g r a t a r e s i s t e n c i a m s le es ciego, y pinta en

e s nio y loco, y l a v e r d a d n o sombras

V i v e e n el c o r a z n , p o r q u e a l a s vstese de s u s telas, por bebe en sangre la vida, desnudo, por

sediento. viene, aliento.

Ausente, o despreciado, a estremo que inconstante, en luz ciega rayo o le a p a g a , o l a e n c i e n d e u n m i s m o

crudo,

RESPUESTA A UNA PRODIGIOSA


REDONDILLA

BELLEZA

P u e s v i e r o n lo q u e vieron mejor, ciegos mis ojos, q u e a u n q u e es imposible ver ms.

jams ms vean,

sean

Obsrvese la p a r t i c u l a r i d a d de q u e la adicin que, s e g n Gracin, el t t u l o d e l l i b r o d e L a T o r r e , Delicias creaciones del Parnaso. Por las tres de Apolo, recreaciones Euterpe, del y

merece Parnaso, reen Caliope.

l a e m p l e e n 1670 J o s A l f a y e n l a o b r a i n t i t u l a d a " D e l i c i a s d e A p o l o , Musas (1). Urania, H e c h a s de v a r i a s poesas, de los m e j o r e s Zaragoza por J u a n de Y b a r en aquel ao ingenios de E s p a a " , impresa

(1) Sobre las arbitrariedades en las atribuciones de autor en varias de las poesas que publica, vase el prlogo de Jos M . Blecua en la edicin de "Poesas varias de grandes ingenios espaoles, recogidas por Josef A l f a y " . (Zaragoza, 1654), pp. X I I a X V . (Zaragoza, 1946).

APNDICE

III

Extractos de la correspondencia de los Padres Francesco Piccolomini y Goswin Nickel, Generales de los Jesutas, con los Provinciales de Aragn. 1651 - 1660.
(Archivo Histrico Nacional, Ms. 254 J).

F r a n c e s c o P i c c o l o m i n i al P a d r e F r a n c i s c o F r a n c o , e n V a l e n c i a . 15 e n e r o 1 6 5 1 . Despus de h a b e r hablado de u n asunto escandaloso, que h a aade: V. R. es respuesta de los los las bien causas Jernimo ajustado estaran ni vaya acabado termino pronto; oficio dichas, de fundador llustrsima y servirle; dispondr que que se le las lo de que prudentemente las se V. etc.... Virreyes, se pueda, haber si este tan el de Crespo por mas PP. de

Roma,

arreglado ex-

e n s u s c a r t a s del 6 de s e p t i e m b r e y del 9 d e n o v i e m b r e , q u e traviado, de las cuales enva u n duplicado, " S e r breve, yo que he escrito Vilar. y no tuvo al Sr. Yo darn industria porque dias ha. Conde creo casi Quedo de que todo bien Oropesa todo de de lo que contra dice

se h a n

lo y

que Jede

informado quedado a los es justo, lo dilate Borja, que no se

sentimiento medio

rnimo la buena tidos denado a ser maciones se puede ejecute P. Vilar, gracias seor dadero muy de aquella

habr

y celo ocasin si se que

V. R., y que quejas como no de

nuestros lo que

adverArzobispos, ha orVilar inforle R. tenia para da, lo el Doy el verquedo negocio en de a en-

seores que hasta

particularmente Rector del sin a N. Obispo seguro carta que la dellas de

observa, y que

V. R. Conviene Segorbe, con toda S. de de de que que de pide Beato admitir

luego,

o lo antes

el P.

Francisco fundamento nuevas la priesa lleg tengo con

porque dando

temer y d

acabaran a otro la patente

dilaciones, posible a buen eso

a las informaciones tiempo habr de conocido a su gusto, V. R., en lo mismo a fin que en de su

Huesca; la atencin Graus setiembre;

cuan y yo este advert escuelas vuelva

es el deseo

de atender y eficacia como y que de har conviene,

la fundacin

la forma

Gramtica, cargar

la ciudad Compaa..."

Tarazona,

350

A D O L P H E COSTER

II

(Del m i s m o al P . P e d r o F o n s , " V i s i t a d o r d e l o s C o l e g i o s d e l a e n el P r i n c i p a d o d e C a t a l u a " , e n V a l e n c i a . R o m a , 27 f e b r e r o "...Dicenme mortificacin tratan alguna vino..." de libertad cosas que que los hermanos se criaban; materia hermanos novicios que bien no hablan ajena y se de crian de su con estado; demasia la

Compaa 1651.

devocin Seor, que se en

y que nota beber

antes en los

poco

nuestro

de gobierno,

estudiantes,

alguna

III

Francesco

Piccolomini

al

Provincial

Francisco

Franco,

en

Valencia.

R o m a , 30 m a r z o 1 6 5 1 . "...y P. Paulo latayud..." asi digo que sea Prepsito Martin de de la casa sea profesa Retor del de Valencia de el Ca-

de Rajas...

El P

la Naja

Colegio

IV Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 4 a b r i l 1 6 5 1 . "...en ciado..." los primeros votos que se hacen despus del bienio del Novi-

Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 14 m a y o 1 6 5 1 . "...los antes que motivos cumpla que cinco hay aos para de que el mismo reciba los ordenes Sacros

Compaa..."

VI

Del

m i s m o al m i s m o . R o m a , 14 m a y o 1 6 5 1 . que futuro que se se vencer de hayan y sin todo nos deben la dificultad y que que las que est las escribe que con bien V. se los ha ofrecido y la en la funMateria de hecho Tay la atencin ha

"...Espero dacin de es de razona buena Ciudad, del

Colegio

Graus,

medios de R., a que

diligencia

V. R. se apartar consuelo con el industria etc...."

de manera ventajas duda

a la Compaa... Gramtica cuya nos

restituido

Escuelas

aplauso

conveniencias

BALTASAR GRACIN

351

VII En c a r t a de Roma, la m a a n a , y q u e h a de 1651. VIII C a r t a d e l G e n e r a l G o s w i n N i c k e l al P . P e d r o F o n s , v i s i t a d o r d e l a vincia, en G e r o n a . R o m a , 11 s e p t i e m b r e 1 6 5 1 . "...Dicen... de camino, donde se ponen que y que algunos hay algunas guardan cosos, que en sus aposentos llave para las maletas, de o la alhajas mesa, Pro17 j u n i o 1651, Goswin ha por Nickel anuncia al Provincial 17 j u n i o

Francisco Franco que Piccolomini

f a l l e c i d o en a q u e l da, a l a s n u e v e d e l, N i c k e l . Roma,

sido r e e m p l a z a d o

facilidad

en conceder contradicen

el cajn

a la santa

pobreza".

IX El General Goswin 1652. Avisanme y sin profesin; ha sido sus que uno lo que con cese son..." que y el P. Baltasar algunos que en libros lugar con Gracian poco de ha sacado y la que penitencia de es asi, desde ninguna a otro sino el y la a luz con que Escritura trapemalleve cuando estilo advierto aposentos Colegio, modo. del, ni Haga semepara Nickel a Jacinto Piquer, Provincial de Aragn.

R o m a , 13 a b r i l "Pax nombre mucho" por del ello de Christi. ajeno, mereca, antes que libros para cerca permita

licencia,

graves darle

desdicen

nuestra

premiado

encomendndole diligencia es de lo que letras y a su muda no dar si se uno se averigua

la ctedra si esto culpado, De Colegio es Lo en a su que el nombre

Colegio

de Zaragoza. con se sin llevar de juzgara expresa

V. R. examine consultores, sea cuando licencia, o otro y algunos limosnas con poner este luego a algn proporcionada la cual

tndolo nitencia nera consigo mucho comn a V. R. los libros aplicarlos,

culpa... un

V. R.

el Provincial dems

libro; contra sin

porque la santa escribir

contra mismo sus del

de nuestra comprados

Compaa

pobreza. es tener el que

practican, unas Colegio,

nombre los

contentndose con efecto los cuyos apliquen

o cifras

V. R. que jantes que libros conste

abuso,

tuvieren

y escriban

X El General Goswin 1652. latina, el General se l a m e n t a de las recomendaciones de Nickel al Provincial de A r a g n Francisco Franco.

R o m a , 29 j u n i o En esta carta

352

ADOLPHE

COSTER

a l g u n a s p e r s o n a s e x t r a a s a la Compaa, y r e c u e r d a la decisin d e la tima Congregacin: in virtute suarn, iis sanctae vel vel vel qui aliorum eorum ratione obedientiae impediendum de opera et sub poena tam peccati circa apud Ecclesia

l-

"...praecipitur talis quam aut res, ne quis occupationem patrocinia exceptis habent

marlocura Superioaucto-

ad obtinendum exteriorum, dumtaxat in

quidpiam, ullatenus utatur curae in

Somtate,

procuret

ntercessiones

universalis

ritatem

Societatem". se c o m p l e t a invitus, statim aut ac con las dos disposiciones etiam ad sibi fideliter sed inscius insuper talia eadem eiusmodi quantum illorum plurimum intercessionum superiori notitiam siguientes: patrocinia non impedir: an 3. externis sciant..." refectorio. modo paea monsQuicumque inten-

Este decreto "2. tiatur, omnia tretque conscit tataium, Si quis teneatur Superioribus re ipsa aliqua aperiant

externorum pervenerit, studiose officia.

denunciare, displicere erunt

ratione statim

huiuscemodi

de illis

R e c o m i e n d a q u e u n a v e z al a o s e l e a n e s t o s a r t c u l o s e n el

XI

Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 26 s e p t i e m b r e "...Muy nuevo principio de de su gozo; da sin de debido de a aquella sitio y si bien agua, helar y de era Graus al seor los Lo aguado que Obispo mucho V. R. de que Huesca deseaba bueno como

1652. darle su que della de gusto y de enviando para la es diferente fuera en de calor, at dar materia de de con y Auny como es al que a V. R. me que se tan seor en la invierno

Colegio

sujetos

llustrisima vista

fundacin. nos lo ha

bondad

disposicin

escribe dicen de un los mal que sitio

testigo otra

en parte el sitio y de ha o pea en ser hecho

informacin desacomodado alta, donde de hace abrasar era me mas

la que la Villa, se han otros que que obliga ejecute refiere, malo Obispo mudarse ejecucin de

V. R., porque debajo de fri tan

es muy muy verano porque

monte ha se

moradores,

achaques; la eleccin yo no doy a encargar lo que y tiene

concluyen

el destierro

la provincia, barato. reparar esta es para

crdito en ella que

totalmente se contiene), se ha que aun avise de

a esa sucesor que

relacin, a quien consideren

a V. R. y a su

entregar si lo dicho nuestro las muy

y si el sitio y persuadirle, a mejor clesto y tratado

escogido estamos de lo

para

fundar procure

Colegio

las calidades pues sitio que en

he significado; la Compaa.

V. R. hablar conveniencias de veras resuelto

a tiempo, Encargo que alli se

tendr me consulta

habr

despus

haverlo

Provincia..."

BALTASAR

GRACIN

353

XII El General Goswin Nickel al Provincial d e A r a g n Diego d e A l a s t u e y . Roma, 8 Diciembre 1652. "..."Del de Maestro tros hermanos obligacin, P. Baltasar de Escritura, estudiantes. poniendo avisado..." Gracian se nos ha escrito para

que no

satisface

al de

oficio
nuescon que

ni es apropiado V. R. otro

la buena educacin verifica

vea

si

su

maestro

esto tiene fundamento, en su lugar, si se

y cumpla

lo

fie me ha

XIII Del m i s m o al m i s m o . Roma, 3 1 Octubre 1653.

"...Mucho se debe Muesca ha dado veinte


y mil mas cada

estimar

el afecto la fabrica, para espirituales

grande

con

que el seor que para

Obispo en

de

mil ducados Doy licencia

al Colegio

de Graus

que nos ha revisores, el P.

fundado, adelante como Baltasar

ao para

con lo dems

ofrece su
se suele,

Ilustrisima.

que V. R. nombre que ha compuesto

de las Meditaciones

Gradan..."
XIV Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 3 1 o c t u b r e 1653. "...A V. R. le notan pues reparan (no admite s si tendr los nuestros fcilmente aunque bastante convites fundamento), y paseos que es y despues y se detiene no se puede fcil no lo muconen prometer puede cumplir; lo que le piden y los seglares, si es necesario con facilidad

cho en

las

visitas de

los Colegios,

denar. Tambin

que V. R. cede

en algunas

ocasiones,

llevado de su natural

suave".

XV Del m i s m o al m i s m o . Roma, 20 J u n i o 1654.

"...El Colegio de porque segn dicen


aunque pequeo: paga

Tarazona

est

mal

acomodado de
Navarro

hermanos

coadjutores, tras esto aaque Colegio Consi ese intil, en un salud.

los que tiene Zaragoza

son viejos Pedro

y achacosos; embarazo

den que le han enviado sus alimentos tambin parece piden porque

al hermano que les envien

enfermo de buena

es de grande un hermano

sidere
posible,

V. R. la necesidad est

que representan de su parte la

y no deje razn..."

de

consolarlos

23

354

A D O L P H E COSTER

XVI Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 4 J u l i o 1 6 5 4 . "Cum publice Catalogue cuius subiit mmc viter sendos accuraie tribuant, privatis novas, reant; poenas tavae parte eos tates positas; avertenda tisfiat, poterit matoris ne saepe proscripti Librorum ex Societate de remedio. praesentius inculcent acceperint, perleqant, sed bonum rationibus prae serum alioqui, dent. nter prodire. inde Nollem. Domino alia in conligerut fuerint posterioribus a S. Congregatione dedecore quam ut nostro, cum hisce annis, Indias hins ut vixque magna singuli ut nostrorum prodeat opus me serio fyibri nuno alialiud et gracenatque posset) quibusvis aut etiam praeteoscitantiae sotlicituao

prohibitorum, cum non levi Et habita non occurr,

in quo confixum delber atione,

non appareat P. P. Assistentibus suis libros

Provintiales expediant, (quae oculis laxas, perdiligenti ipsi

mnibus nihil

Revisoribus favori,

in Provinciis

quos

non leviter commune anteferant, materia postea equidem nostro si libri

aut perfunctorie aut anncitiae Societatis nec ullas morali, cogi prae opiniones absque

sed atiente forte et

interceder habeant, exticos,

examine suae propostum

prohibeantur, ad aliud

Censores

remedium cupiunt quia suae suis satis

ab ips
ocexpediat difficulexad certe Europae

Sanctssimo

Innocenti ad Generalem

X congregationi edere mittere

nostrae

Generali an humiliter cogar ullum Vestra melius

nimirum; eos prius inquam,

ut qui Libros

in quavis praevideo

tencantur

ut Ule judicet Sanctitati officiis

Nollem, nascituras,

ad hoc compellt, congregatione defuerint ment et ut censendos commendet

et a dicta incommoda, maioris huc in Provincia et denique

sed si Revisores tam gravia libros omnes proscribantur mnibus momenti,

in Provinciis momenti,

suae Sanctitatis
periculum Reverentia in Librum Deo suis sanctis

sainesse haec

et quibus evocar. me

communicet

sua, referatque

Ordnationum sacrificas,

liomae,

4 Iulii 1654.
Vestrae Servus in Christo,
GOSWINUS NICKEL".

Reverentiae

XVII

Del mismo al mismo. Roma, 13 octubre 1654.


"...Los revisores de las Meditaciones del Santsimo Sacramento, que ha, para

compuesto el P. Baltasar Gracian, que se puedan imprimir..."

las aprueban, y as yo doy Ucencia

En la misma carta se habla del P. Martn de la Naja, que haba llegado a Roma portador de varias cartas. Este Padre deba ejercer las funoiones -de Penitenciario espaol en Loreto.

BALTASAR GRACIN

355

XVIII

D e l m i s m o al m i s m o . R o m a , 12 m a y o 1 6 5 5 . Esta carta latina vuelve sobre el peligro de las publicaciones de loa

P a d r e s Jesutas autorizadas con excesiva ligereza.

XIX G o s w i n N i c k e l al P r o v i n c i a l d e A r a g n J a c i n t o P i q u e r . R o m a , 24 m a r z o 1656.

" ...Tambin reparan algunos que el P. Prepsito es muy desigual con sus subditos, y favorece en demasa a los valencianos y muestra hacer poco caso de los de Aragn, y destas cosas refieren casos singulares..."

XX

D e l m i s m o al m i s m o . R o m a , 12 m a y o 1 6 5 7 .

"Pax Christi. Reverende in Christo Pater. Querelae graves ex variis paribus nos allatae etiam ab extems de nimia laxitate opinionum quas subinde docent et typis imprimunt aliqui ex nostris in rebus moralibis, impellunt ftos, ut ad omnes Provincias conscribamus. Nam etsi anno 1654, die 4 Iulii monuerimus librorum Revisores nter alia, ut diigenter attenderent ad sententias laxiores tamen quia undique hoc ex capite impetimur ab adversaras, qui studiose corradunt quidquid possunt huiuscemodi ex nostrorum libris, et simul collecta protrudunt in publicum ad aspergendam nobis inde aliquam si possunt maculam, ideo de consilio P. P. Asistentium visum id est iterum et explicatius inculcandum.
t

Enimvero vix ullum hodie argumentum est in quo licentius exultant lansenistae et alii obtrectaiores nostri, putantes sibi amplam hinc suppeditari segetem carpendi nos, et apud populum traducendi, ut propterea magna cum cautela et circumspectone necesse sit, ut in hisce materiis nos geramus, ne scilicet demus occasionem iis qui volunt oocasionem, et ex hoo capite vituperetur ministerium nostrum. Certe devitandum nobis summopere scopulum istud monuit olim Summus Pontifex Paulus Vs. quando Patribus septimae Congregationis generalis ad pedes Suae Sanctitatis petendae benedictionis causa provolutis, nominatim, et serio commendavit, prout refertur, in Actis Congregationis hisce verbis: ut ea diligencia in librorum editione, t eorumdem recognitione adhiberetur, ne plura face ad probabilitatem revocarentur; id quod videretur incommodare posse Ecclesiae Dei et bono publico. dem inculcarunt aUi quoqut in eadem Sancta Sede succtssores.

356
quos qudam parum norum cra ne committendam a novis deterruit. vigiliis et laxis Mitto elaboratos, Indicis singuli etiam dum pietati; dirigendis placendi usura, non audiebant, simona, paucos aiunt nobis, hoc vehementer

ADOLPHE COSTER

censerent opmionibus dicere non quia cupio erga sine atque felicem Ule nos tribuunt

nobis nonnullos dedecvre adeo

solis

Academiam vulgo amantes libros proscriptos est. obsecro nostrae dependet. speculationi, a Ladala vitiis, de

aliquam, credimur) muitorum fuisse a ut

metus non anSaquo eodem adversara conmaiorum mores, quae Isaiae: conhomicidio,

(quarum

nostrorum nostro omnes id notissimum

Congregatione Quocirca fruntur nostros fidelium in studio calumnia,

mnibus

in Domino, Societatis, Dicunt non severitate corrumpere et de illud audere licita, duello, in nos

affectu Doctores sulere dum olim, de nostrorum

progressum plurimum humanae multum laxare viam

complectantur

a quo recedere

nimium

satis

conscientiis; poenitentibus et id et nominatim

multa genus

facimus in materiis alus.

probabilia Iactant

ut illicita,

E r u n t q u i b e a t i f i c a n t p o p u l u m i s t u m s e d u c e n t e s , et q u i b e a t i f i c a n t u r p r a e c i p i t a t i , et hinc credere severo, Haec vera sumus suis suas quam possint modis, mnibus timoratae quos sed omnem P. IV. in conscientiae tanquam Deus viros non mallent mala conscientias periculose plura de nobis mdicos ne salubriter simul et posquoa sciiicet :

blandos. illi: avertat causam et unquam mnibus p. 4c, spargere. hisce S. facltate Conemur nihilominus, praecidere. magis Et quibus 5, 4:

et eiusmodi

calumniis praescribit quavis

Meminerimus

Constitutionibus,

S e q u a n t u r in Jtrinae omnium tentias quam re in

securiorem se idem

approbatam cum cap. Sectemur conscientiis scopus in placer. saepius sibi non ad

doctrinam, doctrinae et senvoce, in quid utu lesu orationVespraxi tam tanquam tam de

et p. 8, c. 1 K, q u i s t u d i o r u m c u r s u m i a m p e r e g i t q u o a d e i u s fieri p o s s i t d o c Societate in Societate, tiles scripto, potius Censores attendant dici quam sit cum aut librum mnibus. Romae, dubitare eos communiori uti quam monet accommodet. S. P. N. initio prodesse. dirigendis magis iterum et et in prximo muneris laxiores, quam aliqua me quid in 5, p. 4, sit s u i s

proxmorum

a n i m i s Dei f a v o r e studeamus commonemus, defend de suis prodesse

aspirante

iucundas, sui ut queat, opinione calculis Commendo 12 maii

quam operibus

Denique gravissima diligentissime speculative et si forte referant, Christi pus trae.

librorum

recognoscendis

commissis convenat, nos Nostri

ad sententias

considerentque in praxi Gratia omnium in Christo contigerit, prius

usurpari Domini

comprobent. vicissim Servus

sanctis Reverentiae

et Sacrificas. Goswinus

1657.

Nickel". XXI

Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 20 m a y o "...No la causa ignorar dellos, V. R. pues le los ha empeos visitado; grandes

1657. del Colegio le de asista Zaragoza, ni

ruegole

que

eficazmente

BALTASAR GRACIN

357
habr y muy visto entendido est del; han Quejanse y que latn..." muy en el gran grave se V. en el descuido si lo que descuidado que el cuide R. cuan Maestro que se y en Mique

aplicando poco o en hay fio cosa nistro los escribe dudo tan fruto los en

los

medios y

necesarios. habr de cierto

En

la

visita

se saca discpulos,

de la licin acudir

de Escritura, procurado y servir V. de R.

y si la culpa a los- enfermos de ha si

corregirla; digno

dicho fuese sino

Colegio verdad, que de

que dado

seria

reprehensin,

la habr

propria

la caridad si la queja guarden

nuestra la regid

Compaa. de hablar

es negligente;

es fundada

V. R. le avise,

hermanos

estudiantes

De o t r a s c a r t a s r e s u l t a q u e l a s i t u a c i n e c o n m i c a d e e s t a c a s a e r a difcil, en r a z n del n m e r o de estudiantes que reciba.

XXII Del m i s m o a l m i s m o . "...de les avisan aparejar se altere y atienda o poco que en hay esta los Hermanos, antes, con que no y avisa usen esto que R o m a , 20 m a y o los de hacen los 1657. en que refitorio, se d orden 54 del a y y dicen que que para, no Retor; vanidad porcorregaos

cuando dndoles dispendio de

predicar del estudios. conforme por

mucho el sermn, el estilo a que

mas

tiempo

acostumbra

V. R. y que ser

siempre

ha habido, lenguaje tambin

a la regla

extraordinario nuestros de necesitan

huela

espritu; quien parte..."

lo digo algunos

predicadores, avisados

XXIII Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 15 j u n i o 1657. "...Materia haya su de siga que hallado punto mi parte a gloria ejercitan de fundar V. R., los es de consuelo que en la visita que las que y lo mismo tan cumplen las en Escuelas Universidad de Teruel mas de el los santo con de su estudios y deseo obligacin, Humanidad; aquellas para crdito tres y de tres de Graus los del Colegio y que misiones; haga Pues no y si de estn V. R. Zaragoza, alli tan no en prolos de las no que como quidecir, a tu

V. R. cosa al P. Manuel de nuestro frecuentemente Teologa quitarnos se funden el seor sin duda y de

considerable ministerios, Hortigas Seor:

remediar, ha hecho, ministerio.

la observancia,

agradezca a que todos temer Artes

y le anime los hay su

V. R. con que de

Maestros Magestad

Gramtica amenaazs viene intenta espera tando "De pero

y de

en que

ctedras nuestras

Obispo crecer

los Padres

Dominicanos, opiniones, hay los que tienen

la contradicion Colegios que mucho

oposicin Huesca, y alabar

catedrticos..." poco que

Tarazona

agradecer

el cuidado

358

ADOLPHE COSTER

cargo, la observancia, ministerios y ejercicios de oracin y devocin que se han introducido en el de Huesca y Graus y las misiones que se hacen en ellos..."
Habla tambin de la situacin desfavorable Que s e p a r e n l o s t r a b a j o s h a s t a n u e v o a v i s o . d e l Colegio d e G r a u s , y pide

XXIV D e l m i s m o al m i s m o . R o m a , 16 m a r z o 1658.

"...Harto manifiestos son los indicios que hay para creer s i n e f o r m i d i n i que el autor de aquellos libros 1., 2. y 3. parte del Criticn es el P. Baltasar Gracin, y V. R. hizo lo que debia dndole aquella reprehensin publica y un ayuno a pan y agua, y privndole de la Catreda de Escritura, y oraenandole que saliese de Zaragoza y fuese a Graus. Si l tiene juicio y temor de Dios, no ha menester otro freno para no escribir, ni sacar a luz semejantes libros que el que le ha puesto V. R. de precepto y censura; pues se sabe ya que no ha guardado el que se le puso cuando sac dicha 2. parte, conviene velar sobre l, mirarle a las manos, visitarle de cuando en cuando su aposento y papeles, y no permitirte cosa cerrada en l; y si acaso se le hallase algn papel o escritura contra la Compaa, o contra su gobierno, compuesta por dicho P. Gracian, V. P. le encierre y tngale encerrado hasta que est muy reconocido y reducido, y no se le permita mientras estuviere, incluso tener papel, pluma, ni tinta; pero antes de llegar a esto, asegrese bien V. R. que sea cierta la falta que he dicho, por la cual se le ha de dar este castigo; para proceder con mayor acierto sera muy conveniente que cuando haya tiempo oiga V. R. el sentir de sus Consultores, y despues nos vaya avisando de lo que ha sucedido y de lo que ha obrado; el valemos del medio de la inclusin, ya que otros no han sido de provecho, es medio necesario y justa defensa de nuestra Compaa, a la cual estamos obligados en conciencia los Superiores della...".
a

XXV Del m i s m o al m i s m o . R o m a , 13 m a y o 1658. E s t a c a r t a a d v i e r t e a J a c i n t o P i q u e r q u e s u s u c e s o r s e r el P . G i n s Vidal.

XXVI De Goswin Nickel al P a d r e Gins Vidal. Roma, 13 m a y o 1658. Pro-

P o r esta carta, Nickel advierte vincial de Aragn, y aade:

al P . Vidal q u e h a sido n o m b r a d o

"Solo

quiero

decirle

dos cosas:

la 1. que sin faltar

a la obligacin

de

BALTASAR GRACIN

359
su natural, subditos de la reprimindolo con el Compaa..." en agrado a sus

su

oficio

procure que

V. R. moderar la razn nos y claridad, ensea

la eficacia y tratando

de

cuanto

lo dicta

y suavidad

y ordena

el Instituto

XXVII Goswin j u n i o 1658. "...El dado, tenia y las Mendicantes: aquellos y las libros, misiones he dicho. alguna de aprobando P. Baltasar me pide no y que penitencias puesto; Gradan para ha sentido mucho a otra transito, al precepto se estado de que lo la penitencia Religin pero por de haber de Ias le digo santa y del en que cuan sin obediencia, en la despues sujeto, la 5 carta de deste se le ha a Nickel a Jacinto Piquer, Provincial de Aragn. Roma, 10

licencia que por ha

pasarse a lo del faltado l refiere tambin del con

Monacales,

le respondo haber hecho,

merecidas licencia que aado y si de la Compaa,

se le han

impuesto, lo que

impreso

se le habia lo que Marzo, Catreda

y porque V. R. nos novedad, el justo

ha trabajado agradezco, escrib sido

avise despues rigor

y disposicin tratado,

ha habido

lo que habia

y privado

Escritura". XXVIII

Del "...En expulsin mano penitencia

mismo otra del

al m i s m o . carta Hermano Monje; aprob sobre repite

Roma,

10 j u n i o cosas los

1658. que del dado y de me P. del ha escrito, como del Gracian y la Hery etc." aad, visitase alguna por etc." tinta,

V. R.

varias de

Gaspar

Pearosa;

el desorden libros

escandaloso Baltasar libro que

Miyuel

la impresin la censura que el castigo de o

que se le dio;

de los Revisores se le habia en su cuando, modo cosa

D e Fide, se le

"Tambin que el cosa se velase aposento contra y

al P. Gracin. que tener hallndosele

l y no se le permitiese cuando contra

perrada; gobierno,

papeles Compaa

la

compuesto papel,

d i c h o Padre,

fuese

encerrado,

y no se le concediese XXIX

D e l m i s m o a l m i s m o . R o m a , 16 d e j u l i o 1658. "...Acerca me solo las ha mones de lo dems grandemente Ortigas que no ignora penitencia contra ste, tratando que toca con al el de Colegio fruto pasarse se ordena le dio que de que Zaragoza, han hecho Gradan religin, ocuparle por y en la 3.
a

solo con en

digo sus siendo

que serAlagon; de

consolado el P. Manuel en que

en Monreal,

y el P. Baltasar a otra

reparo calidades

V. R., no es conveniente de lo que que se la mereca se

semejantes Gener. del parte

ministerios, C r i t i c n , que

en conformidad imprimi

en el G a p . 12, o r d i n . le habia puesto..."

d e d i m i t t e n d i s . La

el precepto

360

ADOLPHE COSTER

D e u n a c a r t a d e 24 d e a g o s t o , d e G o s w i n N i c k e l a J a c i n t o P i q u e r , r e s u l t a q u e l a s c a r t a s a l a s c u a l e s r e s p o n d e el 16 d e j u l i o e s t n f e c h a d a s e n e n e r o , abril y 20 d e m a y o . XXX G o s w i n N i c k e l al P . G i n s V i d a l , P r o v i n c i a l d e A r a g n . R o m a , b r e r o 1659. E s t a c a r t a c o n t e s t a a o t r a s s e i s f e c h a d a s el 6, 2 1 y 24 d e o c t u b r e , y 2 6 y 29 d e d i c i e m b r e precedentes. En ella s e l e e : "...El nombramiento del 14 f e -

Retor

de Tarazona

ir

presto..."
XXXI

Del m i s m o a l m i s m o . R o m a , 2 2 m a r z o 1 6 5 9 . "...Han La Naja, Penitenciario... P. La Naja. el P. Jos pasado el cual por Loreto por falta Con sta V. R. la dar Fernandez". XXXII Del m i s m o a l m i s m o . R o m a . 26 j u l i o 1 6 5 9 . envi y se llevan la patente en su compaia proseguir de hubiere de Retor al P. Martin en el oficio para su Tarazona cumplido de de el

de salud a su tiempo

no ha podido y cuando

trienio

"...Lo
era

que yo escrib

a V. R. cerca
lo avisaron

de la respuesta
personas,

que habia salido al


diciendo que el autor

Criticn del P. Gracin,


el P. Paulo civil de Valencia,

diversas

de Rajas, y no Don Lorenzo Matheu, Juez de la Audiencia y lo colegian, no solo del estilo, sino de otras circunstancias y principios que tenian para decirlo. V. R. no me dice que haya hecho diligencia ninguna para averiguarlo, y se contenta con escribir que es publico en Valencia que dicho Don Lorenzo es el autor, y que puso su nombre en Anagrama, y que no lo niega. Supuesto que yo encargu a V. R. que hiciese diligencias en orden a averiguarlo, las debia hacer y avisarme
en particular
principal

las que habia

hecho,

para

que se pudiese

dar satisfacion

quien se ha quejado
de Huesca;

de lo mal que tratan


que por esto

en dicha respuesta

a una

familia

di yo orden

a V. R. que lo

averiguase;

fio deje de hacerlo,

ni de

avisarme..."
XXXIII

Del m i s m o a l m i s m o . R o m a ,

16 d e e n e r o 1 6 6 0 . de Rajas, que no fue

"...Estoy en lo que avisa


del libro que se estamp

V. R. del P. Paulo

autor

contra

aquel

otro

del C r i t i c n ;

y que no se ha

podido escusar el permitir que se imprimiese con los dems sermones de las fiestas de Santo Toms de Villanueva, el que predic el P. Magino solo en
Barcelona; pero mejor hubiera sido que se hubieran observado nuestras

ordenes..."

APNDICE
DE PARTIBUS V I T A E . Magistrum.

IV

A d Petrum Borgiam, Montesianae Militiae

SATYRA

V aetas. narrat.

Borgia, vive modo, melior d u m labitur

P s t e r a n o n n o s t r a e s t , si v e r u m h a e c f b u l a Iupiter orbe novo trras lustravit ut u n i Cuique d a r e t leges animanti, et t m p o r a Ergo vocans asinum: " T e nasci fecimus, farias N e f a t u m i g n o r e s , u t dolia, l i g n a , vitae.

inquit,

A c c i p i a s facili t e r g o , a t q u e in t e c t a r e p o r t e s . T o t v i v e s a n n o s , q u o t s u n t in m e n s e d i e s . - T o t ? T a m graviter? Placeat viginti tollere. Tectorum custos, hortos pecudesque Tollo. D e i n d e c a n e m a g g r e s s u s sio i n q u i t : " T u vigil e s t o tuere me Non tibi; l u s t r a m a n e n t te s e p t e m et semis. Ad h o c Tot lustris o n e r a s ? D m e illinc q u i n q u . L i b e n t e r " . S i m i a m i t e m a c c e r s e n s : " T u , dixit, v i v i t o A p t a m i n i s t e r i o , f e r s e m p e r g r a n d i a eolio Vincula, n u n c pueris, n u n c gesticulare puellis, sex. Nec moriare prius, q u a m impleris olympiades Denique Sic a i t : Dum compellans "En hominem larga non hic Rex ille nulli

Sed t a m ridicufe? Satis est p a r s tertia.Sit s a t . " deorum ubique cernes vitae vult est carpe, trras, en aequora, manu quicquid

O m n e t u u m est, t u licet, aeternus Triginta Hanc Da autumnos: tantas

tibi g a u d i a

es, t a n t u m m o d o vitae terminus

esto. arctas? simia non ut ad annos

O Pater, hoene a e q u u m est? Post tot data m u e r a vitam plenam sed cum dulcedinis tali lege, Quos canis atque asinus, quod t e m p u s mihi.Do facilis, Illorum vivens, illorum fata Hinc h o m o ter denos Cantat, Pectus amat, habet, Morborum Nimirum sequitur donat, s e m p e r curarum, tmpora. sequaris." n o n d u m venit gaudere funditus Cum conviva, tamen paratum ludos, itur expers.

dies

pompas,

ignarus, vivit s u a

362
Ulterius Nil paulum

ADOLPHE COSTER

atque asini j a m vivitur nihil evitamus natum atque censusque novos atque et ejus attingit

aevum, ad nepotum ultra avarum

oneris

fugimus,

acerbi,

(Ut r e s h i c , illic p a r t a s , Tecta reportem?) Quinquaginta annos

memores est aetas

c u m vita

Progreditur, canis Sed s e r v a m u s Extremum

Vivimus ad morem, j a m non a u g e m u s , u t ante, opes, et nobis p a r t a est quod negamus, reliquit. vitae Simia sponte annis parvis

Et misero t r a n s c r i p t u m homini est. Hinc o r a m a n u s q u e Sulcatus rugs, aevoque ligatus et Non facti est dictive capax, n o n a p t u s a d u l l u m Vel belli, v e l p a c i s o p u s , t a n t u m m o d o Neptibus indulget, Illorum (OPERVM Militiae Regis Sausa dacti, equitis Coutigno atque irridit gaudet muloere nugas, ridctur IACOBI ordinis e t illis. FALCONIS loco, Libri VALENTNI ac nomine. quinqu. Ab Montesianae Philippi II reummanueie Carpetanonepotes,

POETICORVM eiusdemque Lusitano

Praefecti studioso typis

His. Poetae,

et G e o m e t r a e amici cura,

clarissimi.

famae

collecti,

in v o l u m e n q u e

eiusdem

et impensa

mandati. Mantuae

rum. A p u d P e t r u m Voltaire,

M a d r i g a l e m . A n n o M. D C . F o l . 60 v e r s o ) . philosophiqie, fbula artculo "Momme", a cinco escribe: destinado valorando una

e n s u Dictionnaire

" E s u n bello aplogo esta a n t i g u a una vida con otra. "El hombre estaba desesperanzado;

del primer hombre,

p r i m e r o a v i v i r v e i n t e a o s a lo m s ; q u e s e r e d u j e r o n tena cerca

d e s u n a o r u g a ,

m a r i p o s a , u n pavo real, u n caballo, u n zorro y u n m o n o . " P r o l o n g a m i v i d a l e dijo a J p i t e r ; valgo m s q u e todos estos a n i m a l e s : es justo q u e y o a todas las bestias. De para drms que p e r o slo d i s p o n g o d e cierto n m e r o de d a s aos de y mis hijos vivamos largo tiempo para dominar b u e n g r a d o , dijo J p i t e r ;

r e p a r t i r l o s entre todos los seres a quienes h e dado la vida. No p u e d o telo sin quitrselo a los d e m s . . . Y a ! Quiero concederte algunos quitndolos a estos como seis a n i m a l e s ella a los q u e envidias, infancia. a condicin hasta los

s u c e s i v a m e n t e a d q u i e r a s s u s m a n e r a s de ser. E l h o m b r e s e r p r i m e r o o r u g a , arrastrndose en la p r i m e r a Tendr quince real. a o s la l i g e r e z a de l a m a r i p o s a : en s u j u v e n t u d l a v a n i d a d d e l p a v o En la edad v i r i l h a b r de s u f r i r tantos trabajos

como el c a b a l l o . H a c i a lo

c i n c u e n t a a o s p o s e e r l a s a s t u c i a s del z o r r o ; y en s u v e j e z s e r feo y r i d c u l o c o m o e l m o n o . A s e s e n g e n e r a l el d e s t i n o del h o m b r e " . (Edic. M o land, t. XIX, p s . 373-374).

APNDICE

V
de la moneda jaquesa,

Fragmento de la dedicatoria de Vidania del Tratado d e Lastanosa (1681).

"Lorenzo Gracin, hermano del P . Baltasar Gracan, en el Discreto, en el "hombre de todas h o r a s " y carta a Don Vincencio Juan de Lastanosa, fol. 343, col, 2 del tomo II de sus obras, le llama discretsimo... Y en l a dedicatoria del Hroe, que se ve en la edicin de 1637, le dice: "Sucedeme hoy en este primer pino del discurso, sino brinco de la discrecin, lo que a un aprendiz de hombre que se arriesga a unos brazos abiertos. Yo aprendiz de ingenio acudo al maestro con este, no rasgo sino borrn, para que cogindole v. m. entre su agudeza y juicio, lo castigue y reforme, que despus osar llamarse el correcto Hroe, el discreto culto, el varn raro. Ea, galn de la cultura, el amartelado de la curiosidad, para cuyo gusto compitieron la naturaleza a prodigios y el arte a milagros, en ese culto camarn retrete de la curiosidad, donde no entra sino lo m u y perfecto, merezca u n rincn entre tantas curiosidades esta del ingenio, digo despus que p o r m u y emendada sea m u y propria de v. m. Anticip entre los primores el d e la curiosidad p a r a este puesto, por no sacarle de su turquesa. Sea, sefor, espejo v. m. de tan brillante prenda, y pudiera s e r aquel del Paro por moderna maravilla. Es la curiosidad sanete del saber, acicate del ingenio, y sin ella u n varn corre equivocacin con los brutos. Solan ser los ilustres progenitores de v. m. Concelleres de los Reyes de Aragn (sea testimonio coronado u n a carta del Rey Don Pedro el Cuarto). Faltaron antes Reyes de todo Aragn, que en su nobilsima Casa de Lastanosa mritos de servirles. Desocupado v. m. de real empleo, no por falta de caudal, si de materia, h a transformado el archivo de los Reyes en Panten de Hroes, en efigies, en monedas y en historias. Toda la casa de v. m. es u n non plus ultra del gusto, s u camarn alczar de l a curiosidad, s u librera esfera de la agudeza, su jardn Elseo de la primavera. Y sobre todo en consorte echo el resto de s u favor el Cielo, que guarde a v . m. = De Calatayud y Agosto 1637".

N D I C E S

ndice de los principales nombres propios (*)

A
ABARCA ABARCA 66, DE BOLEA (Ana Y Francisca), DE 47, 3 3 0 . D E BOLEA FERNNDEZ

ARISTTELES,

89, 236,

251.

ARTEAGA ( F l i x d e ) , 2 2 6 . A S C H A M (Antonio), 1 7 5 . ATAIDE (Jernimo d e , m a r q u s Colares), 5 3 , 6 2 , 1 1 8 .

de

HEREDIA (Luis, m a r q u s d e T o r r e s ) ,
340. DE HUESCA, 2 0 , 2 1 . ACADEMIA

B
BACON ( F r a n c i s c o ) , 1 2 0 , 1 3 3 .
BALTASAR 96, 109. CARLOS (infante), 47. BALTASAR 269. CARLOS (prncipe), 26, 3 1 ,

ACHILLINI (Claudio), 1 5 7 . AGUILAR, m a r q u s de la (conde d e ) , 4 1 , 1 2 1 .


AGUSTN (San), 197-200.

Hinojosa

A I L L Y (Diego d e ) , 6 1 , 6 6 , 6 7 , 8 3 . A L A S T U E Y (Diego d e ) , 6 1 , 6 6 . ALBA (duque d e ) , 9 0 . ALEGAMBE (Felipe), 3 5 . ALEMN (Mateo), 3 3 0 . ALFAY (Jos), 6 6 , 7 2 , 3 4 7 . AMBROSIO (San), 1 9 7 , 1 9 9 , 2 0 1 , 2 1 6 .
AMELOT 280, ANDRS 329. ANDRS 19, DE U Z T A R R O Z (Jernimo), DE LA HOUSSAIE (Abraftam

BARCLAY ( J u a n ) ,

145, 157, 1 6 2 ,1 7 4 ,

BASILIO (San), 2 0 0 . BENAVENTE (Luis d e ) , 1 7 0 . BLECUA (Jos M a n u e l ) , 8 3 , 3 4 7 . BOCCALTNI ( T r a j a n o ) , 1 5 7 , 1 6 0 ,


251

162,

Nicols), 1 0 , 9 1 , 9 3 , 1 1 3 , 1 1 6 , 1 3 2 ,
287 DE UZTARROZ (Baltasar), 19,

AMYOT (Jacobo), 9 2 .

BODIN (Juan), 1 0 9 . BONILLA (Alonso), 2 1 4 . BORJA (Francisco d e ) , 1 1 9 .


BOSCN ALMOGAVER (Juan), 2 5 0 .

48. ANDRS D E UZTARROZ (Juan Francisco), 1 9 , 2 2 , 2 7 , 3 0 , 4 6 , 4 7 , 5 5 , 6 3 ,


65, 329, 119, 132, 3 1 3 , 320, 3 2 1 , 330, 331. 327,

BOSSUET (Jacobo Benigno), 1 6 6 . BOTERO (Juan), 8 9 , 1 0 9 , 1 6 2 , 2 6 4 . B O U H O U R S (Dominico), 1 1 6 , 2 5 1 , 2 7 8 .


BOUILLIER (V.), 133, 2 8 7 .

NGULO Y PULGAR (Martn de), 3 5 .

BRESCIA (Juan Bautista), 8 5 . B R Z ( U r b a n o Maill, m a r i s c a l d e ) , 3 9 . B R U N E L (Antonio d e ) , 2 6 9 . BUNYAN (Juan), 1 6 7 . c


C A L D E R N D E LA B A R C A (Pedro), 2 0 3 .

ANTONIO (Nicols), ARAGN D E AZLOR


283.

85. (Juan

Pablo de),

ARANDA (conde d e ) , 1 9 , 4 9 , 118. ARANDA (condesa d e ) , 19.


ARCO 309, Y GARAY (Ricardo del) 25, 310.

CAMOENS (Luis d e ) , 2 5 0 .
CNCER Y VELASCO (Jernimo d e ) , 2 1 0 . CARLYLE, 8 6 . C A R R A F A C A S T R I O T O Y GONZAGA ( F r a n -

ARGENSOLA ( V . L e o n a r d o sola, Bartolom).

de

Argn-

cisco M a r a , d u q u e d e N o c e r a ) , 3 3 ,
105, 120.

(i)

Corregido y aadido el que pone Coster. - (N. del T.)

368
CARRILLO Y SOTOMAYOR de), 296. 98, 236.

ADOLPHE

COSTER

(Luis), 248.

22U,

247.
CARTAGENA CATTANEO CAUSSIN CELESTINA CERIZIERS, CERVANTES (Alonso (Pedro), (Nicols), (La), 94, 276. (Miguel de), CASTIGLIONE (Baltasar d e ) , 89, 113.

FLORO (Anneo Julio), 256. F O E (Daniel de), 2 9 5 .


FRANCS FRANCS ( T o m a s i n a ) , 47, DE 327. FRANCS DE URRITIGOYTI

(Antonio), 3 5 . URRITIGOYTI (Lorenzo),


54, 6 1 .

35, FSER

67, 154.
(P. Francisco),

250.

FRANCO

(Francisco

Antonio),

21, 27.

SAAVEDRA

122, 1 5 9 . CHAMFORT (Sebastin llamado), 288.


CHAPPUZEAU CLAVILLE, CLEMENTE COMMINES (Samuel), 288. (Claudio), (Felipe

Roen
131.

Nicols,
GARCA GARRIZ GARZONI GASTN 106. GOETHE, (Juan

G
(Jernimo), (Toms), Y GUZMN (Nicols), 297. ( L u i s d e ) , 2 0 , 4V, 41, 318, 3 2 1 . 159. (Catalina), 93, 275. 16. d e ) , 25, 30.

97. 100,

de),

GERVAISE

CONTINENTE 343.
COTARELO COTTINGTON, COURBEVILLE CROCE

(Pedro

Jernimo),
208. de), 239, 93, 255. 113,

54,

GNGORA Y A R G O T E

(Emilio), 175. (Jos

159, 304.
114, GRACIAN GRACIAN GRACIAN GRACIAN GRACIAN GRACIAN

169, 197, 2 1 9 , 2 2 1 , 2 4 7 , 2 4 9 ,
DVILA (Gil), 3 5 , 4, 3, 5. (Felipe), 4, 254, 9. 2. 10. 10. 38.

GONZLEZ

116, 1 3 3 , 2 8 3 - 2 8 5 .
(Benedetto),

(Antonio), (Francisco), (Jos), 63. (Raimundo), DANTISCO, Y MORALES Y MORALES Y MORALES Y MORALES

D
DANTE, 250.

113.

DVILA
DES

(Juan

Bautista), 35.
196. 162. 34, 108. 119.

257.
GRACIAN GRACIAN GRACIAN GRECO, (Francisco), (Pedro), 10. 5. (Magdalena), (Raimundo),

ESGUTEAUX,

DESCARTES DIGASTILLO DORIA

(Renato), (Miguel),

Y COLONNA

(Artemisia),

GRACIAN Y MORALES 6, 217.

E
ERASMO, ESMIR ESOPO, ESPINA 89. 92. 22, 28, 53. 54. 32. ESCRIBANO 89. (Juan de), (Domingo), (Esteban),

GUARINI
GUEVARA GUIMER

(Juan
(conde

Bautista), 249.
196. de), 19, 2 1 , 1 2 6 .

(Antonio de),

CUYOT-DESFONTAINES co), 284.

(Pedro

Francis

H
HARCOURT (Enrique de), 9 1 .
362. 113, 278. 87, 95, 107, HERRERA HJAR HITA HIMERIOS, HOMERO, DE TOLEDO HORACIO, HOROZCO HORTIGAS (Fernando de), 200. de), 203. 89. 24, 194. de), 210. 11, 34, 7 8 , 332, (Vicente). (Juan (duque

F
FALCN FARET FELIPE (Jaime), (Nicols), IV, 18, 124, 30, 9 1 , 97, 33,

de Lorena,
de), 209, 122.

conde
304.

115, 2 1 5 .
FENELN, FERNNDEZ 288. A L V A R E Z

(arcipreste

(Duarte,
FERNANDO

conde (cardenal

de Oropesa),
105-109.

122

E L CATLICO,

(Manuel), Y

FERNANDO
FILHOL

infante), 30.
26, 97, 122, 132.

359.
HORTIGAS VILLALPANDO

F E R R E R D E VALDECEBRO (Andrs), 210. (Francisco), (Jernimo FLORENCIA de), 215.

332.
H U R T A D O D E M E N D O Z A ( A n t o n i o ) , 8, 3 3 .

BALTASAR

GRACIN

369
200.

I
IBEZ Y A O I Z ( J u a n L o r e n z o ) , 5 8 .
IBN-TOFAIL, 1 6 0 . ISABEL D E BORBN, 1 2 3 .

LIBANIUS,

LONGO ( J o s ) , 7 2 , 1 6 7 . LORENZO (Roberto), 328, 332.


LUCANO, LUCIANO, 198. 198.

ISIDORO (San), 2 0 3 . ISLA (Jos F r a n c i s c o d e ) , 2 0 1 .

LULIO ( R a i m u n d o ) , 160. LYLY (Juan), 1 9 6 ,

J
JACOBS (Jos), 2 9 6 , 2 9 9 .
JERNIMO DE SAN JOS (Fray), 63, 37, JUAN JUAN JUAN 327, 330. DE URREA (Francisco), 19, 46, 97, 327, 328. DE AUSTRIA (infante), 65, 151. JIMNEZ 47, 57,

M
MALHERBE
MANILIUS

(Francisco
(M.), 218. 88, 99,

d e ) , 197.
109.

MAQUIAVELO,

JIMENO (Vicente), 1 0 , 5 0 .
CRISSTOMO (San), 200-201.

MARCIAL ( M a r c o V a l e r i o ) , 1, 9 , 46. 198, 234. MARINO ( J u a n Bautista), 157, 250, 2 5 5 . MARTN (Gaspar), 63. MASCARDI (Agustn), 236.
MATHEU Y SANZ (Lorenzo), 10, 50,

MANUEL (infante), 2 5 0 .

109,

162, 176, 179, 2 6 2 , 3 6 0 .


282, 288. (Rodrigo), 50. de), 170,

L
LABAA ( J u a n B a u t i s t a ) , 2 6 . LA BRUYRE (Juan de), 1 3 6 , 1 9 4 . L A F U E N T E (Vicente d e ) , 2 4 , 3 1 0 . L A GRANGE (Claudio d e ) , 2 8 2 . LANEZ ( J o s ) , 2 6 9 . L A NAJA (Martn d e ) , 4 7 , 3 6 0 . LANCELOT (Claudio), 2 7 7 . LA ROCHEFOUCAULD (Francisco, d u q u e de), 1 3 2 , 2 8 7 . LASTANOSA (Catalina), 1 2 0 . LASTANOSA (Gracia d e ) , 1 2 0 . LASTANOSA (Hermenegildo d e ) , 3 1 , 3 6 . LASTANOSA (Juan Agustn d e ) , 2 0 . LASTANOSA (Juan Luis d e ) , 1 5 . LASTANOSA (Orencio J u a n d e ) , 1 6 , 1 7 ,

MAUNORY, MNDEZ

M N D E Z D E H A R O (Luis), 3 1 , 123, 1 3 1 . SILVA MENDOZA Y BOBADILLA (Francisco

202.
MENNDEZ Y PELAYO (Marcelino),

255, 2 6 5 . MILTON (Juan), 165.


MOLIERE, MORETO 179. Y CABANA ( A g u s t n ) , 157.

MORALES (Angela), 2. MOTHE-HOUDANCOURT d e l a ) , 39, 4 0 .


MURCIA

(Felipe,

conde
35.

D E LA L L A N A ( F r a n c i s c o ) ,

NAVARRO (Martn Miguel), 67, 7 3 . 67, 1 2 0 , 3 2 9 , 3 3 1 . NERVZE (Guillermo Bernardo d e ) , LASTANOSA (Pedro d e ) , 1 6 . 196. L A S T A N O S A (Vincencio A n t o n i o d e ) , 2 9 . L A S T A N O S A (Vincencio J u a n d e ) , 1 5 - N I C K E L ( G o s w i n ) , 5 9 , 6 1 , 6 6 , 6 8 - 7 0 , 349-360. 19, 3 0 , 3 1 , 3 6 , 3 7 , 4 9 , 5 5 , 6 5 , 6 7 , 7 1 , 7 5 , 1 1 5 , 1 1 9 , 1 2 2 , 1 3 1 , 1 3 7 , 1 4 4 . NIEREMBERG (Eusebio), 47, 329.
151, 327, LA 269, 273, 311-312, 332, 333, 340-342. de), 5 8 , 318,321, NIETO D E ARAGN (Mara), 47, 330.

LATASSA (Flix d e ) , 1 0 , 2 6 , 3 0 , 3 1 1 .
T O R R E Y SEVIL (Francisco 66, 72, 3 4 1 ,344-347.

N I E T Z S C H E ( F e d e r i c o ) , 8 6 , 138, 2 9 7 . NORDEN (Eduardo), 206. N O R T H (Toms), 196.

1
O
OLIVARES ( c o n d e - d u q u e d e ) , 94, 107. 109, 1 2 3 . ORLENS (Gastn d e ) , 18.
OVIDIO, 42, 4 9 , 3 2 1 . 24 197, 210-214, (Bartolom),

LAYNEZ (Jos), 2 6 9 , 2 7 3 .
LEDESMA LE 8, LEONARDO (Alonso de), MATRE DE CLAVILLE, 2 8 8 . DE ARGENSOLA 15, 24, 304.

370

ADOLPHE

COSTER

P
PALAFOX, (Juan d e ) , 121. PANIGAROLA ( F r a n c i s c o ) , 2 5 2 .
P A R A D A ( P a b l o d e ) , 22, 30, 45, 5 1 ,

SALINAS

LIZANA

(Manuel

de),

14.

19, 4 2 , 4 6 , 5 6 , 5 7 , 9 6 , 1 1 5 , 328, 3 3 3 - 3 3 7 .
SALOMN, SAN SANZ F SANZ SANZ SANZ (Jos), 234206, 133, 179, 181, 194. 72. FELICES (Juan), (marqus 13. 11, 13. (Flix), (Jos), 9. 9, 310. de),

121,

144, 1 5 2 , 1 7 6 .
PARAVICINO Y ARTEAGA PASCAL PELLICER (Blas), 138, (Hortensio

l i x ) , 6, 2 1 5 . 2 1 9 , 2 4 7 .
194. 244. Y TOVAR 90, 91, PELLEGRINI (Camilo),

( P e d r o ) , 7, DE LARREA DE LARREA

SAYAS RABANEDA Y O R T U B I A

(Francisco 193,

D E SALAS (Mateo),

169.
PEREGRINI 97, 133, 121.

Diego d e ) , 65, 72.


S C H O P E N H A U E R ( A r t u r o ) , 120, 1 3 8 ,

239.
PREZ (Antonio), D E GUZMN 250. 90, 119,

296, 2 9 7 .
SNECA, SIRUELA 89, 133. (Diego d e ) , 7 7 . 169. de), 286. 73, 77, 270, 208. de), SIERRA Y FONCILLAS (conde SILHOUETE (Esteban

248.
PREZ (Alonso), PETRARCA, PIQUER PLINIO PONCE PORTER

SOMMERVOGEL

(Carlos),

PICCOLOMINI (Francisco),
EL JOVEN, 89. (Elvira), DE LEN 133.

59, 3 4 9 - 3 5 1 .

271.
SUREZ DE FIGUEROA (Cristbal),

( J a c i n t o ) , 59, 60, 67, 359.

PLUTARCO,

66, 8 0 . 48, 3 3 1 . TCITO, TASSO 106, 256.

T
TAMAYO D E VARGAS (Tomis), 250. 251. 229. de), 122. 312.

Y CASANATE

(Pedro),

Q
QUESADA (Pedro de), 85. 162, QUEVEDO (Francisco QUINTILIANO, 119, d e ) , 9 7 , 109, 236.

(Torcuato), (Manuel), (M. L . P . ) ,

TESAURO THOMAS

222, 2 3 1 , 2 4 7 , 2 5 0 , 3 0 4 .

TORRECUSA

(marqus

T O R R E S ( m a r q u s d e ) , ( V . A b a r c a deBolea, L u i s ) .
TOSQUES (Francisco), 296.

R
RABELAIS ( F r a n c i s c o ) , 9 2 , 1 8 1 . RAJAS (Paulo Albiniano d e ) , 7 1 , 360.
REYNIER ( M . ) , 206. (Jos), MARN 89, 10. (Francisco), 249. 295. 168. RODRGUEZ RODRGUEZ RUFO

V
VAL ( M i g u e l J e r n i m o d e ) , 6 2 .
VAUGELAS VZQUEZ (Claudio (Antonio), de), 97. 125. de), 288. VAUVENARGUES (Lucas

ROUSSEAU (Juan Jacobo), 148.


(Juan), RYCAUT (Pablo},

VEGA C A R P I (Lope F l i x d e ) , 20, 2 0 3 ;

210, 222, 232, 247, 249.


VELZQUEZ DE S I L V A 70, 358. (Diego), 26.

S
S D E MIRANDA (Francisco d e ) , 46, 327. SAAVEDRA FAJARDO SABAC SABLE (barn de), (madame (Diego d e ) , 185. 132, 287. de), 288. 97.

86, 9 0 .
VIDAL (Gins),

V I D A N I A (Diego 31, 363.


VILLAMEDIANA VIVES (Luis), 289, VOLTAIRE,

Vincencio
de),

de), 30,
262.

(conde 202. 362.

de),

SAINT-EVREMONT

(Carlos

SALA (Gaspar), 94. SALAZAR (Ambrosio d e ) , 9 1 , 92. SALAZAR M A R D O N E S (Cristbal de), WALTON (Tsaac),

W
295.

35, 3 8 .

P R I N C I P A L E S

A B R E V I A T U R A S

Ac.

Hist.

= = =

Academia de la Historia. Agudeza y Arte de Ingenio (1648). Juan de Lastanosa. Apuntes

Agudeza. Apuntes.

R i c a r d o d e l A r c o : Don Vincencio biobibliogrficos. Huesca, Nacional. de la Agudeza de Valencia, de escritores

1911.

A.

H. N. = Arte

Archivo Histrico de Ingenio, Escritores Tratado del reino nueva

Arte. =

(1642).

B. E. V. = B. B. B.

de Ximeno. aragoneses, d e Latassa.

N . E . A. = N. M. = N. P. =

Biblioteca

Biblioteca Nacional d e Madrid. Bibliotque Nationale d e P a r s . = El Comulgatorio de refleccin, primera segunda tercera (1655). de Matheu y parte parte (1651). (1653). Sanz.

Comulgatorio. Crtica. Criticn, Criticn, Criticn, Hroe. = Mas =

Crtica I. = II. = III. =

Criticn, Criticn, Criticn,

parte (1657).

El Hroe,

e d i c i n d e C h a r t r e s , 1911. datos 1912. de Latassa (Biblioteca provincial de sobre Don Vincencio Juan de

datos. =

R i c a r d o d e l A r c o : Ms Lastanosa. Huesca,

Memorias.

Memorias Huesca).

literarias,

Orculo. = Discreto. Poltico. = =

Orculo

manual

(1653).

El Discreto El Poltico

(1646). Fernando (1646).

Pgs. PRLOGO DEL TRADUCTOR BALTASAR GRACIN . ix xxv

CAPITULO I (1601-1619). Nacimiento de Gracin. Su familia. Sus primeros aos. Su ingreso en la Compaa de Jess Notas del captulo I . . . . CAPITULO II (1619-1635). G r a c i n , en el Colegio de Calatayud. Estancia en Huesca. Sus relaciones con Vincencio Juan de Lastanosa.Academia de Huesca. Retrato de Gracin Notas del captulo I I . . . . CAPITULO III (1635-1642). Comienzos literarios. El Hroe (1637). Gracin, en Madrid y en Z a ragoza.El Poltico (1640). El Arte de Ingenio (1642) Notas del captulo III CAPITULO IV ( 1 6 4 2 - 1 6 4 8 ) . Regreso a Zaragoza: guerra de Catalua. Rectorado del Colegio de Tarragona. Gracin, en Valencia. Causas de su hostilidad por los valencianos. Gracin, limosnero del ejrcito de Legans. El Discreto (1646).El Orculo Manual (1647). Agudeza y Arte de Ingenio (1648) Notas del captulo IV . . . . . . . . CAPITULO V (1648-1652). Hostilidad contra Gracin. Predicacin fructuosa (1652). Primera parte del Criticn (1651).Polmica con el cannigo Salinas (1652). Gracin, Profesor de Sagrada Escritura Notas del captulo V

1 9

13 24

29 36

39 49

53 62

374

ADOLPHE COSTER

Pgs.
CAPITULO

V I . ( 1 6 5 2 - 1 6 5 8 ) . Segunda parte del Criticn (1653).El Comulgatorio (1655). Poesas varias, de Jos Alfay (1654). Gracin, perseguido, Tercera parte del Criticn (1657).Misin en Alagn.Destierro a T a razona y muerte de Gracin Notas del captulo VI VII. Lista de las obras de Gracin. Obras desaparecidas.Las Selvas del Ao.Obras religiosas Notas del captulo VII : VIII. Obras polticas.El Hroe.Texto.Doctrina.Teora de la Fortuna.Fuentes.Objeto de El Hroe Notas del captulo VIII IX. El Poltico Fernando. Anlisis.Condiciones en que apareci.Su importancia . . . . . . . Notas del captulo IX X. El Discreto. Composicin de la obra. Los elogios del Discreto.Anlisis . Notas del captulo X. XI. El Orculo Manual.Fuentes de esta obra. Doctrina del Orculo.Examen de algunas mximas Notas del captulo XI XII. E l Criticn. Anlisis. Fuentes. Significacin de esta obra Notas del captulo XII XIII.El Criticn (continuacin).Ideas polticas. Las nacionalidades. La sociedad. Las profesiones. Los hipcritas. Las mujeres. Los necios. La desilusin Notas del captulo XIII. X I V E l Arte de Ingenio.Conceptismo y cultismo. Eufusmo. Preciosismo. Marinismo. Orgenes del conceptismo y cultismo en Espaa Notas del captulo XIV

65 72

CAPITULO

75 S2

CAPITULO

S5 9S 105 110 113 125

CAPITULO

CAPITULO

CAPITULO

131 140 143 165

CAPITULO

CAPITULO

173 182

CAPITULO

193 205

BALTASAR

GRACIN

375

Pgs.
CAPITULO

XV. El conceptismo y el cultismo espaoles antes de Gracin Notas del captulo X V XVI. Las dos redacciones de la Agudeza. El tratado Delle Acutezze, de Peregrini ( 1 6 3 9 ) . La doctrina de Peregrini y la de G r a c i n . . . . Notas del captulo XVI , XVII.Preceptos sobre el estilo. La Agudeza, es un tratado de retrica cultista? Juicios literarios de Gracin. Influencia de la Agudeza Notas del captulo XVII XVIII.Gracin, escritor Notas del captulo XVIII XIX. Gracin, en Espaa Notas del captulo XIX XX. Gracin, fuera de Espaa: en Francia Notas del captulo X X
.

209 223

CAPITULO

235 243

CAPITULO

247 255
259

CAPITULO

266
269

CAPITULO

273
275

CAPITULO

290 295 299


303 307

CAPITULO

XXI. Gracin, fuera de Espaa: en Inglaterra, en Italia y en Alemania Notas del captulo XXI

CONCLUSIN APNDICES

Apndice I. Correspondencia de Baltasar Gracin A p n d i c e II.Dedicatoria escrita por Gracin para la obra intitulada Predicacin fructuosa, del P. Jernimo Continente Adicin del traductor: Aprobacin de Baltasar Gracin de la obra intitulada Entretenimiento de las Musas, de Francisco de la Torre y Sevil Apndice III.Extractos de la correspondencia de los Padres Francesco Piccolomini y Goswin Nickel, G e n e rales de los jesutas, con los Provinciales de Aragn ( 1 6 5 1 - 1 6 6 0 )

309

343

344

349

376

ADOLPHE COSTER

Pgs. Apndice IV. De partibus vitae. Ad Petrum Borgiam, Montesianae Militiae Magistrum. Satyra V. por Jaime Falcn . Apndice V.Fragmento de la dedicatoria de Vidania del Tratado de la moneda jaquesa, de Lastanosa
(1681) . ... 363 365 , 371 NDICE DE LOS PRINCIPALES NOMBRES PROPIOS. . . PRINCIPALES ABREVIATURAS.

361

SE ACAB LA IMPRESIN DE ESTE LIBRO DA 12 DE DICIEMBRE DE 1947, D A D DE NUESTRA DALUPE, EN LA SEORA DE TIPOGRAFA DE

EL

FESTIVIGUADEL

HOGAR PIGNATELLI,

ZARA-

G O Z A , S I E N D O REGENTE DE LA MISMA T E O D O R O CEBRIAN

L A U S *

D E O

Vous aimerez peut-être aussi