Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
^^^ronlo, ^^^^:^^
Digitized by the Internet Archive
in 2011 witii funding from
University of Toronto
http://www.archive.org/details/origeneswerke05orig
DIE GRIECHISCHEN
CHRISTLICHES SCHRIFTSTELLER
DER
ORIGENES
FÜNFTER BAND
LEIPZIG
J. C. HINRICHS'SCHE BUCHHANDLUNG
1913
IN DEK EEIHENFOLGE DES ERSCHEINENS BAND 22
Germany
Hermann und Elise geb. Hecicmanx
Wentzel-Stiftüng
OKIGENES WEEKE
FÜNFTER BAND
DE PRINCIPII8
[ APXiiM
HERAUSGEGEBEN
VON
LEIPZIG
J. C. HINRICHS'SCHE BUCHHANDLUNG
1913
TME INSTITUTE ÖF RJEDIAEVAL STÜDl£3
10 ELMSLEY PLACE
TORONTO 5, CAi><ADA.
DEC ^91931
2 345
INHALT VON OEIGENES BAND V
Seite
Einleitung
A. Entstehung und Bezeugung von
. Ursprungsort, Zeit und Zweck der Schrift IX
II. Ausgewählte Zeugnisse XV
B. Handschriftliche Überlieferung
I. Die Übersetzung Rufins
1. Die Handschriften
1
1
2. Die Handschriftengruppen und / XLVI
8. Der Codex Luculianus LVIII
4. Orthographica LXVI
. Sonderüberlieferung der ersten Vorrede Rufins .... LXXI
II. Die Apologie des Pamphilus LXXVII
1. Die Handschriften LXXIX
2. Die Citate aus Periarchon LXXXUI
III. Die Übersetzung des HierOnymus LXXXVIII
1. Die Citate in dem Briefe an Avitus LXXXIX
2. Andere Citate aus der Hieronymus-Übersetzung .... XCII
3. Übersicht über die Fragmente der Hieronymus-Übersetzung XCIII
IV. Citate aus Rufins Übersetzung XCV
1. Die Apologie Rufins XCV
Die Excerpte des Anonymus ad Januarium
2. XCVI
Andere Citate
3. XCVIII
V. Die griechischen Fragmente Cl
1. Die beiden Capitel der Philokalia CI
2. Die Fragmente in dem Briefe des Kaisers Justinian . . CV
3. Sonstige griechische Fragmente CXV
4. Übersicht über die griechischen Fragmente CXXV
C. Wiederherstellung von
. Mängel der Übersetzung Rufins CXXVllI
1. Anlaß und Zeit ihrer Entstehung CXXVIII
2. Die Obersetzungsmethode Rufins CXXIX
3. Behandlung der Bibelcitate CXXXV
H. Correctnr der Übersetzung Rufins CXXXVi
1. Die Polemik der Gegner CXXXVI
2. Die Parallelen bei Origenes und anderen CXXXVI I
VIII Inhalt
Register
. (De principiis) 1 — 364
I. Stellenregister 367
Altes Testament 367
Neues Testament 369
Nichtbiblische Schriften 374
II. Namenregister 375
III. Wort- und Sachregister 378
A. Die griechischen Fragmente 378
B. Die lateinische Übersetzung Rufins 392
Nachträge und Berichtigungen 421—423
Einleitung.
. Entstehiing
.
und Bezeugung von
Urspruiigsort, Zeit und Zweck der Schrift.
.
Wo
hat, erfahren
'
7] .?]
und wann Origenes
' ^,
geschrieben
\ -
''
,
-, ...
. . . .,
( ,,-
^ ,,
)'
fassung von
.... Demnach bezeugt Eusebius
in Alexandria
Ab-
lediglich die
und vor der Übersiedlung des
-
^
Origenes nach Caesarea im 10. Jahr des Severus Alexander (Euseb.
h. e. VI vor 230/31 n. Chr.i, gibt aber weder das Entstehungs-
26), d. h.
jahr, noch einen terminus post quem an. Die Reihenfolge der Origenes-
schriften bei Eusebius h. e. VI 24 ist sicherlich nicht streng chrono-
logisch, und die Bestimmung bezieht
sich nur auf die Stromata. Wenn Eusebius den Johannes-Commentar
(B. I —V) an die erste, und den Genesis-Commentar (B. VIll) an die I.
—
zweite Stelle rückt, so kann er die Priorität des ersteren vielleicht aus
Orig., In Joh. I 2 erschlossen haben 2. Da aber i. J. 230/31 weder
Johannes- noch Genesis- noch Psalmen-Commentar vollendet waren, so
Origenes V.
Origenes
förderte
^ Aus Euseb.
,
h. e. VI
'
23, 1
-
und Psalmen zu erklären begann und die drei Werke gleichzeitig weiter
&^ --
( , 'S^gr/tvei
) wird nun mit Kecht geschlossen, daß Origenes auf Betreiben des
unter Caracalla bekehrten Ambrosius etwa vom Jahre 218 ab Commen-
tare geschrieben hat. Die Entstehung von liegt aber
diesem Zeitpunkt nicht voraus, sondern ist nach demselben, nach dem
Beginn des Psalmen- und Genesis-Commentars anzusetzen. Dies be-
weisen folgende Stellen. Orig., De princ. II 4, 4 (132, 8): De quibus
secundum parvitatem sensus nostri cum secundi psalmi exponeremus illum
versiculum, in quo ait: »Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore
suo conturbabit eos« (Psal. 2, ), prout potuimus, qualiter hoc intellegi
],;
1) Daß nach Orig., In Job. I 2, 14 der Anfang des Genesis-Commentars vor
dem Johannes-Commentar anzusetzen sei, wie Preuschen RE
S.
soll
f.
& ^-
[seil,
anzusetzend Vor
/
vor 23U 31 in Alexandria entstanden sind, so dürfte es sich empfehlen,
die Abfassung von eher bald nach 220 als kurz vor 230
diesem Werk sind ferner die zwei Bücher Iltgl
entstanden, wie De princ. II 10, 1 (173, 7: de quo et in
aüis quidem libris, quos de resurrectione scripsimus, plenius disputa-
vimus) beweist; da nun von Origenes auch in seinem
Klageüeder-Commentar, der den Jahren 218 230 angehört, citiert wird —
(Euseb. h. e. VI 24), so muß man wohl die Abhandlung über die Auf-
erstehung, die eine Art von Vorarbeit zu De principiis bildet, noch
vor den Beginn der großen Commentare, also vor 218 rücken. Die
jener innerlich verwandte, nur viel umfassendere Schrift über die Grund-
lehren aber dürfte wohl eben ihrer innerlichen Zugehörigkeit wegen
nicht zu weit entfernt von jener, d. h. nicht viel nach 220 anzusetzen
Andererseits liegen die von Eusebius h. e. VI 16 unter CaracaUa
"
sein.
1) »Zwischen 220 und 230< ist der Ansatz von Kattenbusch, Das apost. Sym-
bol II 13.5.
widerlegt.
Grund, den Beginn des Genesis-Commentars früher anzunehmen, als
Wir haben
&^
keinen
218; und daß aus Orig., In Joh. I 2, 14 die Priorität des Genesis-
Commentars vor dem Johannes-Commentar nicht gefolgert werden kann,
ist schon oben erwähnt worden. Die von Schnitzer a. a. 0. S. XX
vorgebrachten Gründe sind sämthch unzureichend ^; er scheint zu dem
früheren Ansatz besonders durch die Meinung veranlaßt worden zu
sein, daß Origenes »in den Jahren 219 bis 231« die von Eusebius ge-
nannten Werke gar nicht habe verfassen können: so wenig kennt
er die
Theologen.
Für wen Origenes die Schrift
lich-kirchliche Dogmatik^, geschrieben
... prout potuimus
,
ungewöhnliche Arbeitskraft und Leistungsfähigkeit des großen
hat,
d. h. die
sagt er selbst
in superioribus diximus pro bis,
erste christ-
IV 4, (32)
qui in
(356, 15:
fide nostra etiam credendi rationem perquirere solent, et pro bis, qui
haeretica adversum nos certamina commovent et materiae nomen, quod
ne quidem adhuc quäle sit intellegere potuerunt, solent frequentius
ipsi
Der Verfasser erwartet also, daß
ventilare). zwei von ein-
ander verschiedene Gruppen von Lesern finden wird: einerseits recht-
gläubige, aber tiefer forschende Christen, seine Freunde, andererseits
)
ketzerische Christen oder heidnische Philosophen, seine Gegner. Jeden-
falls hat Origenes sein dogmatisches Hauptwerk, in dem platonische,
stoische und pythagoreische Philosophie mit christlichen Glaubenssätzen
in ganz wundervoller AVeise zu einem Ganzen verbunden ist, nicht für
die Einfältigen (die und nicht für die große Menge ^,
sondern für die Gebildeten, teils die philosophisch gebildeten Christen,
teils die mit dem Christentum vertrauten heidnischen Philosophen oder
Gnostiker —
man denke z. B. an den >Valentinianer< Ambrosius zur —
Belehrung, zur AViderlegung und Bekehrung bestimmt. Daß das Buch
^ ^)
h. e. VI 19, 7 :
'^
.
&-
'&. ,
und Auf das zweite Werk beziehen sich die
absichtlich
opif. 28,
allgemein
Migne SGr
gehaltenen
44, 232 A): ol
^&-
Worte Gregors von Nyssa (De hom.
,
-
Deutlicher
,
spricht sich Marcell von Ancyra Euseb. 22, 29ff Kl.)
,^
(bei c. Marcell. 1 4, S.
^, --
- &
. ' ,
^/ , []^J
'
',
ist hier die von Marcell hervorgehobene Abhängigkeit des Origenes
. -
Richtig
von Piatons Philosophie, nur daß sie nicht so weit ging, wie Marceil
annimmt.
Über den von Marcell und andern Schriftstellern und in den HSS
bezeugten Titel der Schrift hat Schnitzer in seiner Einleitung S. XXI ff
ausführlich gehandelt und als beste Übersetzung »Grundlehren der
Glaubens Wissenschaft« richtig festgestellte Origenes selbst spricht über
den Begriff ausführlich in seinem Johannes-Commentar I 16 ff
(IV 2ü ff). Wenn Kufin, der in seiner ersten Vorrede ebenfalls den
Titel bezeugt (S. , 5), als Übersetzung hinzufügt: »quod
vel de Principiis vel de Principatibus dici potest«, so will er wohl auf
die zwei verschiedenen Bedeutungen von hinweisen, die nach
seiner Meinung beide für das Werk des Origenes passen würden. In
einigen HSS (s. den Apparat zu S. 5, 6) steht anstelle von »Principa-
tibus« die Variante »Principalibus«, die wohl der Vermutung eines
Lesers, Rufin habe zwei synonyme Ausdrücke zur VV^ahl stellen wollen,
ihren Ursprung verdankt.
&
Eine Schrift mit ähnlichem Titel und Inhalt hat auch Clemens von
^. -
Alexandria, der Vorgänger und Lehrer des Origenes ^, verfaßt; vgl.
Quis dives salvetur 26, 8 (177, 25 St.): ev / Jtt\
In den
Stromata wird mehrmals auf eine solche Schrift hingewiesen, in der
dargestellt werden sollen, d. h. die
'
Grundlehren der griechischen und nichtgriechischen Philosophen nebst
&,
einer kurzen Behandlung der (oder ihrer) Theologie; vgl. z. B. Strom.
V 14; 140, 3:
dazu StählinsNote in seiner Ausgabe
Ausführlicher hat über diese Schrift des Clemens Alex. Theodor Zahn,
' "
II 420, 24.
-
sophen auch die wahre Physiologie, die, von der biblischen Kosmogonie
ausgehend, zur Theologie aufsteigen soll, darzustellen (Zahn a. a. 0. S. 39),
so hat er doch wahrscheinlich in der von ihm selbst citierten Schrift
hauptsächlich heidnische Lehren behandelt.
Eine ausführliche Darstellung der christliehen Grundlehren durch Cle-
mens ist schon deshalb nicht wahrscheinlich, weil dann für Origenes so
kurze Zeit danach kaum ein Anlaß für die Behandlung desselben Stoffes
,
(haer. fab. comp. V, Migne SGr
83, 439 ff), hat erst Johannes Damaseenus im 3. Teil der
der ^^
(Migne SGr 94),
-
den Versuch iederholt; vgl. Loofs. Leitf. z. Stud. der Dogmengesch.•*
S. 323.
Die Schrift
Origenes
lichen Geistes,
und vor allem
II.
, Ausgewählte Zeugnisse'.
die
welche gewisse Grundanschauungen des
Verschmelzung griechischen und christ-
die damals in Alexandria vollzogen wurde ^, klar zum
Ausdruck bringt, ist von den Freunden und Anhängern des Origenes
ebenso hoch geschätzt, wie von seinen Feinden und Gegnern schart
bekämpft und verurteilt worden ^ Sie hat in den Jahrhunderten nach
des Origenes Tod den hauptsächlichsten Maßstab für die Beurteilung
seiner Rechtgläubigkeit gebildet, ist der Anlaß zu der heftigen Feind-
schaft zwischen Hieronymus und Rufin geworden und hat ihrem Ver-
fasser den Namen eines Ketzers und die Verdammung unter dem Kaiser
Justinian eingetragen. Welche Bedeutung dieser Schrift von der Nach-
weit beigemessen worden ist, ergibt sich aus einzelnen Zeugnissen, die
)
hier folgen.
Pierius, Presbyter unter Diocletian, hat nach Photius, Bibl. Cod. 119 über
den
, -
und die Präexistenz der Seelen wie Origenes (in
heil, Geist
, ,
lehrt und ist deshalb
Theognostus, Hypotyp.
106, 861j 87 aB.:
-
iv ovv
genannt worden.
7 BB. hat
)
ge-
,
Sri
, , ,
,,-, . , ,
{)-
--.
,'\6
iv
/)
^,^,
'
--
^ "
, & - ^
.
.
...
.
bei Photius, Bibl.
Cod. 118 erwähnt. Fünf Bücher seien von Pamphilus im Gefängnis in Anwesen-
'
heit des Eusebius, das 6. von Eusebius nach dem Tod des Pamphilus (IG. Febr. 310)
ausgearbeitet, -
.
Das Buch der Apologie des Pamphilus,
erste
durch die lateinische Übersetzung Rufins erhalten, bietet zahlreiche Fragmente
aus
-
öffKl.) citiert
,, ,
Athanasius, De decretis Nicaen. Syn. c. 27 (ed. Ben. Paris 1698 I 1 p. 232 f):
-
,. ,
, ''
-
-
}
^.- '
, (]
{^
Fragment aus
,^
(es folgt ein
IV 4, 1 [28] S. 349, 15 ff).
-
Athanasius,Ep. IV9f adSerap.
,
(ed. Ben. Paris 16981 1 p. 702 f):
,
ovv
],--
- ,,& /..&^.]
daß die Sünde gegen den
,
[. h., heil.
\
^ 6, 4 — 6).
?] (10)
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XVII
•?
'"?., )
/]
, "
, ,.
,
,'
,'
/'
,
, ^, ^
'''
^
-
-
-
,
Paraphrase und Erweiterung von ,
^-
wörtliche Citat ist 3, S. 55, 4 ff.
- -
Athanasius, De conimuni essentia Patris, Filii et Spiritus Ben. Paris
1698 II p. 25 BC):
vJV
-, s. (ed.
{, -
)
^
getragene Lehre vom Fall der Seelen herangezogen. Aber daß dort Origenes ge-
meint ist, läßt sich nicht beweisen. Dagegen enthält die von Justinian ebenda
p. 506 D citierte Stelle aus Athanas., Ep. ad Epictet.
-, &> , /)
/ , ,
vgl. zum Text Georg Ludwig, Athanasii ep. ad Epictet.,
, &
Diss. inaug.
45,
SGr
-
?. ,
. Jenae 1911,
Gregorius Nyss., De anima,
221AJ:
Vgl.
Kritik von
ed. Morelli Paris 1638 II p. 113
8, 4,
&
4,
1
4
119
(31), S. 353, 13.
(= Migne SGr
CD (= Migne
- ;/ ,
Hiermit
—234
,.
verbinden Gregor. Nyss., De an. et resurr., ebenda III p. 233 D
ist zu
46, 112 C— 113 D), beide Stücke gehören zu
(= Migne SGr
})
:
8, 4, S. 102, 12
(Mansi IX p. 508 B).
Ein
Justinian
Alex.,
'
—
Das erste Citat findet sich auch bei Justinian, Ep. ad Mennam
Anonymus
ein
ff'.
geschrieben.
Demetrius,
bei Photius,
'^ Bibl. Cod. 117 hat —
^
nach Eusebins und vor
'
habe Origenes nichts Ketzerisches gesagt, sondern ?/
die Trinität
gelehrt. Das Übrige sei von Origenes
& gesagt
oder von Heterodoxen interpoliert. Dem Origenes würden fälschlich 15 Punkte
(die größtenteils aus entnommen sind) vorgeworfen:
, <[
XVIII
'., [vgl.
'
&,
tpv/J]
hierzu Theophil.
'
^
,&, .,
Origenes
,.
,
. synod. 2 (Migne
,,,,
SL
-
22, 76 fj],
^
, ,/ 2, G, S. 36,
-' , , -.
7—10. Wie wenig wurde damals, wie
Vgl. zum
d -
letzten
viel später
Punkt
von
Justinian an
Didymus
,
chon verfaßt, die Hieron., Apol.
nennt. Sokrates schreibt:
,',
/,
& & ,. '
-
beanstandet!
Alex, hat nach Sokrates, hist. eccl. IV 25
II 16 (Migne SL
Commentare zu
23, 438' >breves
Periar-
commentarioloä<
.
Ahnlich spricht
.
sich Hieron. a. a. 0. aus.
,,
Epiphanias, Ancorat.
&
63:
-
Dann folgt das zu De princ. I 1, 8. S. 25, 16 ö' in den Testimonien abgedruckte
Fragment.
Theophilus Alex., Ep. synod. ad episcopos Palaestinos et ad Cyprios c. 2
Errores Origenis, bei Hieron., Ep. 92 (Migne SL 22, 762): Nam cum legeretur
Volumen
est quod ...
',
(es
quem nos De
folgen mehrere Bruchstücke).
principiis possumus dicere, in quibus scriptum
\
4, (32), S. 355, 14 tf.
Rufinus, Apol. I 20 (Migne SL 21, OÖS): Quatuor libri sunt isti [sciL
quos interpretatus sum, in quibus de Trinitate sparsim per singulas paene
paginas disputatur.
Ebenda
inseruit [seil.
I 21 (559): et omnia, quae a
Hieronymus in seiner Übersetzung von
me
quo scilicet
nunc contra sententiam suam Romani per ipsum Origenis cognoscant [-unt Migne]
\ ],
vel improbabilia praetermissa fuerant,
mala et ignorent bona. Hiermit sind die Vorreden Rufins vor dem I. und III. Buch
De princ. zu vergleichen.
ubi sie
aperte, ego petor.
Hieronymus, Apol. III (Migne SL
contexta sunt omnia et alterum pendet ex altero,
23, 460):
addere volueris [tollere volueris aut addere Cod. Par. 1872], quasi pannus in vesti-
... in libris
ut quidquid tollere vel
,
mento statim appareat.
Pammachius et Oceanus, Ep. ad Hieron. 83 (64) (Migne SL 22, 743):
Sanctus aliquis ex fratribus schedulas ad nos cuiusdam [seil. Rufini] detulit, quae
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XIX
Ebenda c.
non
Ebenda
est
quid adhuc
c.
.
10 (Col. 751):
Ambrosium
12 (Col. 752):
sustinuerim, vestro iudicio derelinquo;
Ipse Origenes in epistola,
[a. 236
refert,
aliena esse quae displicent?
in
scribit
— 250], poenitentiam agit, cur talia scripserit,
quod secreto edita
ad Fabia-
publicum protu-
/
. . .
Col. 401).
15. Cum
haec ita se habeant, quae insania est, paucis de Filio et Spiritu sancto
commutatis, quae apertam blasphemiam praeferebant, caetera ita ut scripta sunt
XX Origenes
protulisse in medium et impia voce laudasse, cum utique et illa et ista de uno
impietatis fönte processerint?
Augustinus, De
patur):
civ. dei
scripsit (d. h.
errore, in quo Origenis doctrina
In libris enim, quos appellant ütoi
Lehren vom Fall und der Ein-
, cul-
mann
}.
Sokrates, bist. eccl. VI 13 (Sokrates verteidigt den Origenes;
berichtet,
-
ist wohl hauptsächlich der Arianer Timotheos, der
' hist. eccl. VII 6. ,
Sokrates
daß Origenes zuerst von Methodius von Olympus, dann von Eustathius
von Antiochia und Apollinarius, zuletzt von Theophilus angegrifien worden sei.
Jeder habe nur einzelne Ansichten des Origenes bekämpft, die andern also ge-
sein Gewährs-
^ ?'/
<.
&,'
billigt. Methodius habe später in dem Dialog
Origenes widerrufen.): ii&avaoioq
?.-
& >0
ty
seine frühere Stellung zu
.
^
. .
, ?^
,^- '
^^.
.] ^,
Vgl. IV 4, 1 (28), S. 349, löif und
^ , ., ,,
oben S. XVI.
Ebenda VI 17: [seil. ovv
-
Byzant., sectis, Act. 4 86, 1, 1264 ff):
"Aciov
--
, ?. ,
>)
, .
,
&.
(.)
aus
enim credendum
^
Facundus
Non
humanarum animarum
fuisse,
cum
?.-
Citate
verum etiam
pro peccatorum
suorum meritis cum dicat apostolus (Rom. 9, 20) und IV 4
in corpora truderentur,
(67, 627): asserentis (seil. animas humanas ante corpora in quadam
Origenis)
beata vita praeexstitisse, et omnes, quae fuerint aeterno supplicio destinatae, in
pristinam beatitudinem cum diabolo et angelis eius restitui. Vgl.
II 8, 3. 10, 8.
Kaiser Justinian gibt seinem Brief an Mennas (bei Mansi IX 489 ff) am
Schluß eine Sammlung von Stellen aus bei, die den Verfasser nach
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XXI
Meinung des Kaisers der Ketzerei überführen, geht aber auch in dem Brief selbst
auf einzelne Stellen von ein, um die angebliche Gottlosigkeit des
Origenes
&'
zu beweisen. Die Schrift
, •
<
wird nicht überall ausdrücklich
'
citiert, ist aber sicherlich fast immer gemeint. Ich gebe einige Proben.
?. '' — )
" (. 489
;
1.
-;
(. 12 ).
, — Am
die andern Bischöfe auf, das
(p. 524
Schluß
(p. 533 der Seele Jesu, des Leibes vor der Geburt,
Wesen Christi, kugelförmige Auferstehungskörper, beseelte Himmelskörper, Wieder-
,
holung des Leidens Christi, Begrenzung der Macht Gottes, Begrenzung der ewigen
Strafen) und endlich das Anathem.
Coisl.
,
,
. 394 (Migne SGr
-
&
.,
,
\
&
39, 240):
,
,&, , .
/uavov
ed.
-
Montfaucon in
,
.
.
-
Bibl.
)•
,
'
[forti ]
8, 1. II 8, 3.
Isidorus
auctore exorti sunt,
sanctus Filium.
10, 8.
Hisp.,
Animas quoque in
'
Etymol. VIII
dicentes quod
5,
. ^
Vgl.
-
40 (Migne SL 82, . 356): Origeniani ab Origene
non possit Filius videre Patrem, nee Spiritus
mundi principio dicunt peccasse et pro diver-
sitatepeccatorum a coelis usque ad terras diversa corpora, quasi vincula, meruisse,
eaque causa factum fuisse mundum. Vgl. 1, 8. II 8, 3. 4.
Isidorus Hisp., Carm. Nr. 4 (ed. A.Riese, Rhein. Mus. 1910 S. 497 Wey):
1 nie ego, Origenes, doctor verissimus olim,
Quem primum fidei (iraecia clara dedit,
So der von A. Riese im Rhein. Mus. neu herausgegebene Text. Folgende Va-
rianten finden sichim Cod. Par. 12125 lat. saec. IX (G) fol. Iv (wo das von dem
Marginator saec. XI I geschriebene Stück die Überschrift hat: Titulus Origenis
super tumulum eius, a se ipso conpositusj: 2 Graecia] grä = gratia 3. 4 <
5 Si mihi credere vis libros tot milia scripsi, daneben umrahmt: sex milia
undique.
pag. Cap. VI
• ,
^
sexcentos sexaginta sex
Vgl. Huet, Origen.
Maximus Confessor,
§6 (Migne SGr
6 ducit] mittit
^
II, IV
Schol. in libr.
4, 173): Mi] ovv
8 Sed probus atque vigil
sect. 3, 17 p. 228.
^,
10 impia]
Areo-
oltaS-w
,
kleine Bruchstücke,
^ ^ . ^
Ebenda Cap. VII, § 2 (Migne SGr 4, 176i: zu
,
I
'-
-^
(vgl.
^
-
. }- -^
unten S.
.
281 Test. 6—12)
'
'
Tijv
102):
Anastasius
^Sinait.,
• ,
^,^
Viae dux cap. V De sauctis conciliis
,
(Migne SGr
-^
89,
. . ?.,
Vgl.
?. ]
cJt'
},
drei
.
- &
.
Theologen durch die fünfte ökumenische Sjmode wird ganz ähnlich auch von
Photius, Ep. I 1. 8 (Migne SGr 102, 592 D 644 f) berichtet.
Johannes Damasc, De
Photius,
Ebenda IV
\'gl.
Bibl. Cod. 8
• 9^
.
fide orthod. II
6 (1112):
IV
3b 4^.:
4, 4
^ '^], [1.
(31), S. 353,
,& •,
12 (Migne SGr 94,
13.
1, 921): "^•
' (dann folgt eine kurze Inhaltsangabe nach den Capitel Überschriften).
et dicentem: Quae sint ergo ista omnia recipere non possunt = Ueoi
III 6, 2—5, S. 283, 12—287, 9.
B. Handschriftliche Überlieferung.
1) Die hier und anders-wo gebrauchten Abkürzungen löse ich in der Regel
auf, außer wo ein Grund für ihre Beibehaltung vorlag.
Einleitung. , Handschriftliche Überlieferung XXV
ob der eine Schreiber das neue Buch mit einer neuen Lage hat be-
ginnen wollen, ist nicht klar. Rubra fehlen; die Tinte ist dunkel und
deutlich zu lesen, die Initialen sind einfach und kunstlos. Wir haben
also keine Prunk- sondern eine Gebrauchshandschrift vor uns, die
dem Schriftcharakter nach am Anfang des X. Jahrhunderts entstanden
zu sein scheint. Entweder hat ein Schreiber das Ganze zu verschie-
denen Zeiten und mit teilweise verschiedener Schrift geschrieben, oder
es haben sich zwei Schreiber von derselben Schule in die Arbeit ge-
teilt. Bei dieser Annahme würde sich die teilweise Verschiedenheit der
Schrift leichter erklären. Die offene Form des a, die anfangs vorherrscht,
Avird nämlich von fol. 11 ab seltener, hört fol. 13 '^
fast ganz auf, be-
ginnt aber fol. lö'^, dann fol. 53^, 60^, Tl^, 102'" streckenweise wieder
aufzutauchen. Ferner ist fol. 30 ^ sehr flüchtig und schlecht, fol. 31^,
44 sind sehr groß, fol. 60^', 61 ^, 82 r, 87 ^ verschieden, bald g-rößer bald
kleiner geschrieben. Jedenfalls merkt man der Schrift oft die Eile des
Schreibers AYenn auch Abkürzungen im allgemeinen selten und
an.
meist nur am Zeilenende angewendet sind, so finden sich doch zahl-
reiche Auslassungs- und Flüchtigkeitsfehler, die sich an manchen Stellen
geradezu häufen. Außer Buchstaben sind Silben und Worte öfters über-
gangen worden; so lesen wir z. B. iustiam (statt iustitiam), miseridiae
(st. misericordiae), pectum (st. peccatum), restuat (st. restituat). Umge-
kehrt sind Silben verdoppelt worden, z. B. definititio, virtutute. Falsche
AVorttrennung (von II. H. corrigiert) findet sich z. B. S. 287, 17: terre-
natum. deinde (1. H.). Von Abkürzungen begegnen außer den conven-
tioneUen und sacralen, wie dd ihu |) Tu xpTane sce, auch aut com- : ,
(= vestra), sowie -är (== -arunt) und der nach links offne Haken für
die Endung -us. Die orthographischen Einzelheiten sind unten im
4. Abschnitt gesammelt. Die 1. Hand hat einige Schreibfehler verbessert
und Auslassungen am Rand nachgetragen. Von ihr ist eine ziemlich
gleichzeitige IL Hand zu unterscheiden, die mit trocknem Griffel Ver-
besserungen über der Zeile oder auch am Rand beigefügt und dann
durch ein am Rand auf diese Verbesserungen hingewiesen hat, da-
mit sie nicht übersehen würden. Dieselbe oder eine jüngere Hand hat
mit Blei einige Randbemerkungen (Inhaltsangaben) geschrieben. End-
lich ist mit Sicherheit eine III. jüngere Hand (etwa saec. XIV/XV) fest-
zustellen, die meist nö oder nö bn (= nota bene) mit gelegentlichen
Zusätzen an den Rand schreibt. Auch von IL Hand findet sich Nota
und I^ (= require), letzteres auch gelegentlich von I.Hand, am Rand.
Die Handschrift ist gut erhalten (nur das erste Blatt ist auf der
Origenee V. C
XXVI Origeaes
Das Pergament ist teils dick, teils dünn und beschnitten. Quater-
nionenzahlen ,
teilweise erhalten, sind am Ende jeder Lage angegeben
gewesen. Die Lagen haben acht, aber auch weniger Blätter enthalten.
Die Tinte istmeist dunkel und gut zu lesen. Initialen sind einfach,
mit Tinte geschrieben. Die Rubra zeigen ein blasses Rot. Der Schreiber
hat sorgfältig und mit kräftiger Hand geschrieben, Abkürzungen (außer
Bei der Entziiierung in Jena, Herbst 1902, hat mir Ernst von Dobschütz
1)
wertvolle Hilfe geleistet.
2) Bei Jaeck, Beschreibung der öffentl. Bibl. zu Bamberg, Nürnberg 1S31 S. 120
Nr. 9ö3 sind nur 147 foU. angegeben.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXVII
geöffnete Form. Die Initialen sind einfach, die Rubra nicht mit Un-
cialen geschrieben, Abkürzungen für et, sed, enim, post, sunt, est (am
Zeilenende), auch für qua, homo, david und misericordia finden sich,
allerdings nicht häufig, vor.Bemerkenswert ist der gelegentliche Ge-
brauch von Accenten zur Bezeichnung der richtigen Betonung einiger
AVörter, sowie die Setzung des Fragezeichens zu Anfang des betreffen-
den Satzes. Randnoten von I. Hand sind sehr selten. Eine größere
Randbemerkung einer jüngeren Hand (etwa saec. XIV XV) steht auf —
p. 257; sie handelt, soweit ich sie mit Amellis Hilfe habe entziffern
können, von der Ketzerei des Origenes.
Codex C ist von A. Reifferscheid (Bibl. patr. lat. Ital. 420 f) genau
beschrieben; vgl. auch Montfaucon, Bibl Bibl. 1 226 C Nr. 343. In dem
HSS-Katalog vom Jahre 1532, welchen der Cod. Vat. 3961 enthält, ist
Codex C erwähnt, vgl. Bibl. Casin. vol. I (1S74) p. XVIII. LXIV. LXXXII;
er ist wohl in Monte Cassino selbst geschrieben worden. Im Juli und
August 1903 habe ich die HS im Archiv des Klosters selbst verglichen.
4. Codex Parisinus-Sangermanensis (ursprünglich Corbeiensis) lat.
Blatt, fol. 157, mit alter Schrift saec. IX oder X, angeklebt, Anfang:
inponi. aliud cuidam similitudini Ende: ut se inclinavit ad diu ad-
. . .
Die HS, auf Pergament von verschiedener Dicke und Güte zwar
nicht ganz gleichmäßig, aber meist sehr schön und mit wenigen Correc-
turen wohl von einer Hand' geschrieben und mit prächtigen Initialen und
Überschriften vom Rubricator geschmückt, ist sehr gut erhalten. Ab-
kürzungen außer den Conventionellen dö dnö spm scm ihm xpm aplm
:
eplae eccla ffs epi irl s e u. ä. sind nicht häufig, doch finden sich
folgende: eet er dr timtium s. (=sive) aü q<(=quia) qm (qn qnm) pter
tram omä omps quib. spälibus relq q. (=que) earx iterx verx -m^ oder:
-m (= -mus) min^ (= minus) -t (= -tur). Ferner sind nt rt st ur us ns
ND, besonders am Zeilenende, auch No Ex Et Si zu einer Ligatur ver-
bunden. Das offene, zwei aneinander gerückten c vergleichbare a be-
gegnet dem Leser auch in der Mitte der Worte ziemlich oft. Die ortho-
graphischen Eigentümlichkeiten der HS s. unten im 4. Abschnitt.
Zahlreiche Nägelspuren am Rand weisen auf frühere Benutzung
der HS hin. Correcturen und Nachträge hat entweder der Schreiber
selbst später, oder ein gleichzeitiger Corrector hinzugefügi;. Von dieser
I. Hand ist eine jüngere . Hand,
etwa saec. XH, von der die Zeilen
auf fol. Iv und Eandnoten und grob gezeichnete Hände mit Köpfen
darüber (durch welche bemerkenswerte oder der Erklärung bedürftige
Stellen bezeichnet werden sollen) herrühren, leicht zu unterscheiden.
Hand, welche gelegentlich mit dem Griffel etwas
Vielleicht ist es dieselbe
gemalt oder geschrieben hat, was meist unleserlich ist. Quaternionen-
angaben fehlen jetzt, die Numerierung ist modern; es lassen sich aber
folgende 21 Lagen feststellen: 1—9, 10—17, 18—25, 26—33, 34—41,
42—49, 50—52, 53—60, 61—68, 69—76, 77—84, 85—92, 93—100,
1(11-104,105-112,113-120, 121—128, 129—136, 137—144, 145-152,
—
153 156; nach fol. 156 sind 2 Blätter, vor fol. 51 ist ein Blatt heraus-
geschnitten, und der ersten Lage ist noch ein Blatt zuzurechnen, so-
daß die Zahl der Blätter ursprünglich 160 betrug. Jede Seite enthält
24 gezogene Linien, auf welchen die Schrift steht. Die Tinte ist rotgelb,
die Farbe der Initialen usav. etwas verblaßt.
Die HS ist beschrieben bei Montfaucon, Bibl. Bibl. II p. 1125 D
Nr. 104, und bei Delisle, BibL de l'ecole des chartes XXVIII (1867) p.
350 No. 12 125. Sie wird in dem von Delisle (Le Cabinet des MSS
de la bibL nat. tom. Paris 1874 fol. p. 435) veröffentHchten alten
, ,
,
Katalog von Corbie saec. XI XII unter III Nr. 88 (wohl identisch mit
/
Nr. 232 des L Katalogs, ebenda p. 431, vgl Becker, Catalogi p. 190 u.
279) erwähnt und befand sich also anfangs in der Klosterbibliothek von
Corbie a. d. Somme und ist von da i. .1. 1638 (Delisle a. a. 0. p. 137) nach
St. Germain des Pres und dann in die Pariser Nationalbibliothek ge-
kommen. Der schöne Einband aus rotem Leder stammt aus dem Jahr
1855. Ich habe die HS in Jena Mai bis August 1902 verglichen.
Codex Metensis, früher in der Klosterbibliothek S. Arnulfi, seit
5.
1793 in der Stadtbibliothek von Metz, Nr. 225 membr., saec. X, in Quart
(26 Va X23 cm, Schriftraum: 19 x
16 cm), enthält 1. Eusebi Hieronimi
ad Eiparium presbiterum contra Vigilantium. Anfang: Acceptis pri-
mum litteris tuis .Ende: excidetur et in igne mittetur, 2. Hieron.,
. ,
De vir. ill. LXXV über Pamphilus (vgl. oben G), 3. auf dem fol. S"" die
Capitulatio von Periarchon, darüber zwei Zeilen in blasser feiner Schrift,
von denen die obere vom Buchbinder zur Hälfte weggeschnitten ist: In
hoc codice sunt libri origenis de [?] periarchon id est de principiis *
* * * [in der Lücke können außer (sive principatibus) noch etwa 20
setzte L Buch der Apologie des Pamphilus mit der Vorrede Rufins:
Incipit Apologeticum sei Pamphili martyris pro Origene de Periarchon.
Cognoscendae veritatis amore permotus Ende: et faciliora peccata . . .
sitzer oder Leser des Codex aus dogmatischen Bedenken zwei Blätter
entfernt und vorher auf fol. 69^' 7 Zeilen, nachher auf fol. 70 alle "^
Zeilen bis auf die letzte (halb) ausradiert worden. Der Abschnitt De
fine vel consummatione (I6, S. 7S,7 — 85,24) fehlt also jetzt in M, wenig-
stens zum größten Teil. Denn in den beiden radierten Stücken habe
ich noch jedes Wort und jeden Buchstaben aus den Resten feststellen
können, sodaß nur S. 78,14 animum gerit — S. 84,25 in omnibus illis,
d. h. die 2 ausgeschnittenen Blätter, in der HS verloren sind. Die
HS ist sonst gut erhalten, nur weisen die letzten Blätter einige Brand-
spuren auf, und das Schluß-Deckblatt ist zerschnitten. Nägeleindrücke
am Rand beweisen frühere Benutzung. Auf jeder Seite befinden sich
23 oder 25 mit dem GrifPel gezogene Linien, auf denen die Schrift
steht. Die Tinte ist blaßrötlich, mitunter dunkler. Initialen in Rot
sind selten. Von dem Schreiber, der gelegentlich selbst Schreibfehler
verbessert hat, ist ein ziemlich gleichzeitiger Corrector, der die HS
durchgearbeitet und viele Rasuren vorgenommen hat, und eine dritte
spätereHand zu unterscheiden. Ganz selten hat noch eine vierte Hand,
vie es scheint, mit schAvarzer Tinte und junger Schrift Bemerkungen
gemacht. Die Zahl der Varianten und Randnoten ist sehr gering. Ab-
kürzungen und Ligaturen, z. B. nt st rt ns b. (oder b;) i tue
tjq außer den Conventionellen, Avie ds sps u. ä., sind selten und nur gegen
Ende der HS und am Zeilenende häufiger verAvendet. Dasselbe oben
offene a der HS G findet sich gelegentlich auch in M. Der Schreiber
des Codex verwechselt öfters e und i, e und u, und u, und e,
u und b, ae und e. Eigentümlich ist die nicht seltene Bezeichnung
der Aussprache durch Zeichen bei Worten, wo diese zweifelhaft war,
z. B. comedet eädem eadem invenimus invenit latere pervidi repetitis
tritürat venimus. Die Orthographica sind unten im Abschnitt 4 zu-
sammengestellt.
Auf dem ersten beschriebenen Blatt (recto) ist der Stempel der Stadt-
bibliothek von Metz zu sehn. Über die Herkunft des Codex M, der
einen alten braunen Ledereinband hat, liest man im Catalogue Generale
des MSS des bibl. publ. des Departements tom. V 4« Paris 1879 p. 9S:
»De Saint- ArnouD, mais ayant appartenu d'abord a une autre maison,
dont le nom a ete soigneusement gratte, d. h. auf den beiden Deck-
blättern am Anfang und am Schiuli der HS. Auf der Vorderseite des
letzten Blattes steht (vielleicht von H.Hand?) die mir unverständliche
1) Vgl. Gallia christiana XIII p.893 und Histoire de Metz par des rcligieux
Benedictins de la Congrögat. de S. Vanne tora. 1 Metz 1769 4" p. 214 ff. Dieses
Benedictinerkloeter ist in Metz um 600 gegründet worden.
XXXII ,
Origenea
Angabe: Saml. 7 d. 11. dhunart, und darunter sind, von der Hand des
Marginators wie es scheint, folgende Zeilen geschrieben: Liber sei
P//////////////////////
[etwa 14 — 15
Buchstaben getilgt] epi q eü qcunq; modo
abstulerit sit////////////// [etwa 10 —
12 Buchstaben getilgt] IN ETERNVM,
amen. Eine entsprechende Notiz findet sich auch auf dem ersten Deckblatt
(verso) von späterer Hand mit dunklerer Tinte: Liber sei ]}!!': :!ii:i!:!iij!i /'
Die Rasur hat leider so geringe Reste des ursprünglichen Namens stehn
lassen, daß es mir trotz liebenswürdiger Unterstützung von mehreren
Seiten (besonders von Herrn Schüttauf, Beamten der Firma Zeiß in Jena)
nicht möglich gewesen ist, über Vermutungen hinaus zu kommen. Hinter
sit hat wohl sicher maledictus gestanden, und der erste Buchstabe des
Namens ist sehr wahrscheinlich p, so daß man auf Paulini (oder Pauli)
ensis epi raten kann. Bischöfe dieses Namens hat es aber meh-
rere und an mehreren Orten gegeben, sodaß der frühere Besitzer von
wohl kaum noch festgestellt werden kann. Ich habe den Codex
vom September bis November 1901 in Jena verglichen.
Ab 6. Codex Abrincensis (Avranches) Nr. 66 (früher 104) membr.,
saec. XllI (nicht XII) in Folio (271,2 19 cm), enthält 1. fol. 1^: hi ver-
Anfang: hie leo dormivit qui per-
sus scripti sunt in sepulero dominico.
vigil omnia cernit Dann: Versus qui sunt in templo domini. An-
. . .
fang: Corpore sopitus, sed mente iachob vigil intus bis: Rex pius . . .
Pergament sind gut erhalten. Auf jeder Seite finden sich 40 42 ge- —
zogene Linien. Für die Schrift ist dunkle Tinte, für Initialen und Rubra
rote und blaue Farbe verwendet. Der Schreiber, welcher mit vielen
Abkürzungen, wie sie im saec. Xlll üblich sind\ aber klar und deutlich
schreibt, hat auch Correcturen und Nachträge selbst geschrieben. Das-
selbe hat ein ziemlich gleichzeitiger Corrector und Marginator getan.
Die mit einem alten dunklen Ledereinband versehene HS, die jetzt
der Stadtbibliothek von Avranches zugehört, befand sich vorher in dem
Michaelskloster auf der Höhe vor der Stadt. Sie ist erwähnt von
Montfaucon, Bibl. Bibl. . 1360 Nr. 203 und beschrieben im Cata-
logue des Depart. X (1S89) und 4^ tom. IV p. 457. Ich habe den Co-
dex Ab vom Mai bis Juli 1904 in Eisenach verglichen.
7. Codex Parisinus (Sorbonicus) lat. Nr. 16322 (früher 266, auf
fol. 2 ^ unten steht auch 657) membr., saec. XUI in Folio, enthält 1. den Brief
dann die 4 Bücher Periarchon vollständig; Ende fol. 91: ... quam
supra exposuimus sentiendum est. Am Anfang der HS ist als Vor-
setzblatt merkwürdigerweise eine Dublette von fol. 17 des Codex (doch
so, daß die verso-Seite zur recto-Seite geworden ist) vorgeheftet, dieses
fol. 1^'beginnt mit: hec credibilius astruantur (= S. 73, 10 f der Aus-
gabe), und fol. 1' schließt mit: regibus dedi te ostentacionem (= S. 74,
25 f) daran an^. Vermutlich sind fol. 16 und 17 als unbrauchbar vom
Schreiber ausgesondert und nochmals geschrieben worden. Die Qua-
ternionen sind von 1 bis XI numeriert, die letzten 2 Blätter ohne Nummer
angefügt. Die Schrift ist auf den 91 Blättern in 2 Columnen zu je
35 Zeilen zwischen gezogenen Linien angeordnet und sieht kräftig und
sauber, aber auch etwas eckig und steif aus. Man bemerkt nur wenige
Correcturen von I. Hand, aber viele Rubra und Initialen in roter,
grüner und blauer Farbe.
Auf fol. 2^ oben steht eine jetzt leider durch Rasur getilgte Be-
sitzangabe: lib' eccle////////////////// [etwa 25 Buchstaben getilgt] si qs eü abs-
tulerit anathema sit. am. Wenn nun in der Beschreibung der HS im
Catal. des Depart, XVII (1891) S. 168 vermutet wird, daß: Liber ecclesie
de Monte Sancti Martini dagestanden habe, so scheint dies nach den
Spuren wahrscheinlich zu sein; aber die Lücke ist dadurch noch nicht
ausgefüllt. Nach Gallia Christiana, vol. Col. 192 (>Mons S. Martini
iuxta CasteUetum ad Scaldis Üuvii fontes, abbatia est ordinis Praemon-
stratentis, B. Mariae sacra, Laudunensisque S. Martini abbatiae fiba«)
und mit Rücksicht auf die üblichen Abkürzungen ist vielmehr folgen-
der AVortlaut zu vermuten: lilj eccle sce marie de monte sei martini
si qs eü usw.
Ich habe den Codex Cameracensis i. J. 19U3 in Jena so weit ver-
glichen, als es nötig war, um seinen Ursprung festzustellen. Er ist
eine Abschrift des Codex Bambergensis. Aus einer großen Anzahl von
Beweisstellen hebe ich folgende hervor. Am Schluß der ersten Vor-
rede Rufins S. 6, 16 fügt Cam. dieselben Worte wie und C (s. Appa-
rat) hinzu, ist also zu diesen HSS zu stellen. Da Cam. aber nicht cau-
tissima wie C, sondern (utihssimä fehlerhaft statt) utihssima Avie durch
etc.
huius modi huius mundi
solitarium significat usw.,
Cam. Ferner S. 45,
Cam. und S. 21, 13
ebenda h'ag] enas enas
12 vigor] virgo Cam.
]
S. 16, 9
S. 62,
17 nulla umquam] nullam quam Cam. S. 259, IS sicut] si cum
Cam. S. 267, 31 tepore] tempe B* Cam. S. 26S, 16 positam] positae
B* posite Cam. S. 275, B* Cam. Die letzten
12 defectus] defunctus
Stellen zeigen, daß erst nach der Abschrift von Cam. von IL Hand
durchcorrigiert worden ist. Mitunter wagt Cam. eine Verbesserung,
z. B. S. S6, 3 Xunc ergo] nun ergo non ergo Cam. (falsche Correc-
tur), in der Regel übernimmt er aber alle Fehler von B. Da er nir-
gends mehr als dieser Codex, vielmehr dieselben Textlücken hat, so
darf man Cam. mit Sicherheit als Abschrift von bezeichnen.
9. Codex Signiacensis, jetzt in Charleville, Nr. 207 (vol. IV einer
hs. Ausgabe von Origenis opera in VI voll.) membr., saec. XII in Folio
(36 ','2 X 26 cm), enthält 1. Prefatio origenis super cantica canticorum
[Rubrum]. Epythalamium id e nuptiale Carmen in modum lii videtur
dragmatis a salomone conscriptüs Quem . .Ende auf dem 2. Blatt
.
olim Sangermanensis S39 saec. IX, vgl. Cypriani opera ed. G. Hartel
III 3 p. 173fr) überein, daß es gewiß von C abgeschrieben ist, doch von
Ci oder C*, nicht von C"^ (z. B. vgl. Hartel p. 2192- om. ac Sig., p. 219^8
uos Sig.). Sig. ist übrigens unvollständig, er bricht ab mit: in medium
= Hartel p. 22i)^ Das Pergament ist ungleichmäßig, teils gröber, teils
Easuren und Correcturen von L Hand sind selten, und fein ausgeführt.
in nachträglich getilgt ist (s. ob. S. XXXI), fehlt jetzt auch in Sig.:
1 Blatt ist ausgeschnitten und die Schrift, soweit nötig, radiert. Zu
dieser Verstümmelung hat wohl die von I. Hand in G dem 6. Capitel
beigeschriebene Mahnung: Abhinc caute lege usque ad crucem den
Schreiber oder Corrector von Sig. veranlaßt; übrigens sind in Sig. am
Kopf der beiden letzten radierten Columnen noch die Worte: caute
lege zu erkennen. In folgenden Fehlern stimmen nur G und Sig. zu-
sammen: S. 18, 15 esse] e G est Sig., S. 23, 16 tarn] tamq; G^ tamque
Sig. (der Schreiber hat die Tilgungspunkte in G übersehn), S. 41. 12 si
filius non sit] si filius sit G*M nisi filius sit G^^o" Sig., S. 7(1, 10 ista]
11
ira G^o" illa Sig., S. 114, 13 f pro correctione] pro resurrectione nur G
Sig. Der Schreiber des Codex Sig. gibt aber nicht bloß, wie der des
Codex Cameracensis, seine Vorlage mechanisch und fehlerhaft wieder,
sondern sucht sie auch gelegentlich nach dem Sinn zu verbessern, mit-
unter nicht ohne Glück. Z. B. schreibt Sig. S. 32, 17 richtig generanti
für generati GM und 15 ebenso richtig secundum pietatis re-
S. 73,
gulam opinandum während GM s. p. regula inopinandum sit bieten;
sit,
ferner S. 168, 15 audierunt zwar nicht richtig, aber geschickt für adie-
runt 7 und S. 176, 12 reparandi mit richtig (praeparandi 7), löst auch
das Rätsel in G (S. 168, 1): obscuram lumina reclausa richtig so auf:
obscura illuminare, clausa usw. Mitunter ist die Correctur von Sig.
aber auch falsch, z. B. S. 16, 5 qui] que, doch e auf Rasur, Sig. (der
Schreiber hat also den scheinbaren Fehler qui verbessert), S. 17,3 et^
<GM, der Schreiber von Sig. merkt die Lücke, setzt aber vel statt et
ein, S. 107, 30 verbi sui ac sapientiae] uerbis nie sapientie G verbi sive
sapientie Sig. An
andern Stellen kehrt zwar der fehlerhafte Wortlaut
von G in Sig. wieder, aber ein r(equire> am Rand deutet den Fehler
an, z. B. S. 191, 18 multa] ex multu G Sig., S. 267, 30 bei einer Lücke
in G, S. 268, 28 zu nisi und vel (statt velut) usw. Diese Beispiele
mögen genügen, um zu zeigen, daß der Schreiber des Codex Sig. be-
müht gewesen ist, einen verständlichen Text nach G herzustellen. Er
hat auch, abweichend von G, die Capitelangaben in übersichtlicher Zu-
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXXVll
und am Rand von alter Hand: Explicit liber quartus periarchon. Dar-
unter und oben stehen Notizen von junger Hand, Fortsetzung der
Notizen auf den Vorsetzblättern. Auf dem letzten Blatt (verso) findet
sich neben andern Notizen oben die Besitzangabe: LiB siJe Marie de
Clara valle, dann folgen zwei ausradierte Zeilen, 4 Zeilen über Adam-
Christus und dann in drei Zeilen: Magis(ter) Reginaldus de Corbosio
Rem archid' universis praesentes litteras. Dann steht zwischen ver-
schiedenen Notizen noch eine Die HS ist auf
alte Signatur: f. 18.
grobem, löcherigen Pergament in 2 Columnen geschrieben, auf der Seite
befinden sich je 30 gezogene Linien. Die vorhandenen 20 Quaternionen
= 161 foU. sind numeriert. Die Schrift ist kräftig, steif, meist eckig,
doch auch noch rund gestaltet; Rubra und Initialen dienen zum Schmuck
des Textes. Es finden sich viele Correcturen und Rasuren von der
ersten, einer gleichzeitigen und einer späteren Hand. Die HS scheint
systematisch — vielleicht für eine Abschrift — durchcorrigiert zu sein.
Aus Clairvaux ist die HS von Troyes gekommen.
in die Bibliothek
Beschrieben ist sie im vgl. auch
Catal. des Depart. tom. II 4^ p. 2S2,
Montfaucon, Bibl.Bibl.II p. 1366 B, Bibl. Clarevallensis, wo ohne Nummern
mehreres von Origenes, zuletzt: expositio in Ep. ad Rom. interprete
Rufino und: Apologia St. Pamphili Martyris pro Origene angeführt wird.
dem Stück aus Hieron., De vir. ill. LXXV, liest in der Überschrift
dazu fehlerhaft: in defessione, Codex Trec. hat: in defensione, doch
aus s corrigiert. 4. In dem an dritter Stelle stehenden Inhaltsverzeichnis
ist in wie in Trec. die Praefatio Rufins als 1 gezählt, und liber
jjrimus fehlt dann. Im Codex Trec. ist ferner die Überschrift des jetzt
in beiden HSS fehlenden 6. Capitels des I. Buches durchgestrichen und
dafür unten am Rand von späterer Hand eingesetzt: de contrariis vir-
tutibus. 5. Von Anfang an begegnen uns in Sig. dieselben Eigentüm-
lichkeiten, Fehler, Sonderlesarten, Correcturen^ die aufweist. Cha-
rakteristisch sind z. B. folgende Stellen: S. 8, 1 Moyse] moyse_n
(d. h. soll durch den Strich mit e verbunden werden) moysen Trec,
der Abschreiber gab also zuerst seine \^orlage wieder, corrigierte
aber dann die ungewöhnliche Form. S. 8, 11 post adsumptionem eins
in caelos] post adsumptionem [d zu s corr.] //////// in caelos M, durch die
Rasur ist eius getilgt worden, wäe man an den Resten sieht; post adsum-
psitionem [d zu s corr.] eius [übergeschr.] in caelos Trec.^ S. 13, 10 non
satis] nos satis M, doch a. R. ganz schwach und blaß von späterer H.
= non beigeschrieben; non satis Trec, doch von I.Hand aus nos
satis corrigiert. S. 14, 8 quam plurimos] quam plurimos M^ quam
plurimum Trec, d. d. der Abschreiber übernahm zuerst die Correctur
seiner Vorlage, fand aber dann, daß die ursprüngliche Lesart auch be-
merkenswert sei, und schrieb deshalb die Variante darüber. S. 195, 15
credulitas] credulitatis M°orr credulitas aus credulitatis corr. Trec.
S. 245, 5 bietet Trec wieder dieselbe falsche Lesart und auch die falsche
Correctur von (s. den App.). Gelegentlich hat der Corrector des
Codex Trec. auch das Richtige gefunden, z. B. S. 234, 29 spiramus
durch Correctur aus spiramur, wie M' hat, oder S. 228, 22 f conlati
collati
Tyrii] conlatyrii cqnlatyrii Trec^orr ^sw. Nirgends findet sich aber
eine Stelle, wo Trec mehr als bietet oder unabhängig von er-
scheint. Daher ist Trec. mit Sicherheit als Abschrift von zu be-
zeichnen.
sunt. Auf fol. 113 V steht eine Besitzangabe: Ex Kbris magistri Mar-
ciaHs AuribelH. Beschrieben ist der Codex im Catal. des Depart. XXVll 1
(1894) p. 225; vgl. auch G. Haenel, Catal. libror. mss. Lips. 1S30 4»,
Col. 52. Das AVort »emendatum« in der Überschrift des I. Buches und
der Schluß (wo allerdings das letzte Wort »declinamus« fehlt) sind
zwei Beweise, daß dieser Codex von abstammt; vgl. oben S. XXIV.
15. Codex Laurentianus plut. XXH c. 9 membr., inFoHo, saec. XV.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XL!
Finit prefatio rufini pbri super periarchon orig. Incipit translatio ex-
planationum periarchon orig. Der Schluß des IV. Buches lautet genau
so wie bei der vorhergehenden HS: propter quod et propheta dicit
reminiscentur. Dann folgt noch (Rubrum): Periarchon Origenis claris-
simi doctoris liber quartus explicit. Die Probecollation Otto Stählins
ergibt eine enge Verwandtschaft zwischen den beiden Codd. Laurentiani.
Entweder ist dieser von jenem abgeschrieben, oder beide stammen, was
wahrscheinlicher ist, von derselben Vorlage ab. Jedenfalls kommen
beide für den Text nicht in Betracht.
Vgl. die Beschreibung bei Bandini, Suppl. ad Cod. lat. II p. 760 ff
und Montfaucon, Bibl. Bibl. I 420 AD. Stählin teilte mir noch mit, daß
die Codices Florent. Dominic. B. Mariae unterdem Namen »Codices
Sanctae crucis< 1765 in die Laurentiana gekommen sind, aber nicht
alle; vom plut. I dextr. befinden sich nur 10 (lateinische) Codices in der
Laurentiana.
17. Codex Venetus arc ia us lat. XVllI Cl. III 2 Nr. 3S (fondo antico),
von ürbino und Pesaro p. 33 wird unter den dort augeführten Verken
des Origenes auch Periarchon erwähnt; vgl. E. Preuschen, Einl. zu
Origenes, Werke IV XXXIII f.
Die Notizen über die Vatican-HSS
S.
hören des Schlusses wegen sämtlich zur Gruppe und sind ohne Yert
für den Text.
21. Codex Vaticanus ürbinas lat. Xr. 45S, anno 1473 scriptus;
bietet auf 179 Blättern denselben Inhalt Avie Urbinas 44 und ist nach
Schermanns Ansicht eine Abschrift desselben.
22. Codex Vaticanus lat. Xr. 214 saec. XV, chart., enthält zuerst
genau dasselbe wie Urbinas 44 und schließt ebenfalls das IV. Buch von
Periarehon mit reminiscentur. Dann folgen noch auf fol. 163: Expos.
Origenis In principio erat Verbum (vgl. oben Codex Par. Colbert. 1645),
Didymus De spiritus. interprete Hieronymo. Vgl. den Katalog der
Bibl. Vatic. I von Vattasso und Franchi de' CavaHeri 19U2.
23. Codex Romanus Bibl. Angel., olim Aegidii Viterbiensis Ord.
S. Aug. et Card., Xr. 1244, chart.. saec. XVI, enthält auf fol. 1 llu (am
Anfang fehlt ein Blatt, Avodurch der größte Teil der ersten Vorrede
Eufins verloren gegangen ist) die 4 Bücher von Rufin, Periarehon.
Xach Schermanns Xotizen gehört auch diese HS zur Gruppe o.
24. Codex Romanus Basil, S. Petri 11. 192 D, membr., 176 Blätter,
3S Zeilen auf jeder Seite, von einer Hand. Diese HS ist bei Mont-
faucon, Bibl. Bibl. I 158 erwähnt. Theodor Schermann, der diese
nicht leicht zugängliche HS i. J. 1903 geprüft hat, weist sie dem saec.
XIII/XIV zu. Fol. V beginnt: PREPHATIO (Rubrum). Scio quam
plurimos ... bis fol. 2^^ .... quae bona sunt teuere. EXPLICIT PRE-
FATIO HEG . continet Origenis Periarehon. 1. I. Dann folgen 3U Capitel-
überschriften. Dann die Überschrift des 1. (Rubrum) und
Capitels
Omnes qui credunt ac certi sunt .... als Anfang des 1. Capitels,
darauf die übrigen des ersten Buchs. Dasselbe wiederholt sich bei
dem zweiten und dritten Buche. Auf fol. Sl^ (= S. 276, 6) hört das
III. Buch mit den Worten: quidam legentes vel intelleger ne^ auf.
Unten stehen mit roter Tinte die Vorte geschrieben: Residuum huius
operis habetur in opusculo huic annexo. Unten ist etwas radiert, doch
noch »Periarehon «zu lesen. Fol. 92 ist leer, auf fol. 93 ^ steht: Cre-
'^
blieben. Die Ergänzung scheint aus Cod. Laurent. Bibl. Leop. Medic. Fesul.
LIV (s. ob. S. XLl) zu stammen, denn beide HSS haben die charakte-
ristische Unterschrift, die sich sonst nicht findet. Endlich hat Theodor
Schermann noch festgestellt, daß die beiden Codices Vaticani Reginenses
Nr. 82 und 1309 (vgl. Montfaucon, Bibl. Bibl. I 15 C und 43 C) die vier
Bücher Periarchon nicht enthalten.
1) Der Index Beckers, von dem die Vorrede (p. IV) sagt; »Addidi indicem
locapletem, qui commentarii loco et falso scripta corrigeret et parum notos scrip
tores, quantum indagare potui, designaret», war
für meine Zwecke unbrauchbar
Um zu zeigen, wie viel s. v. Origenes
gebe ich ein vollständigeres Verzeich
fehlt,
nis der Stellen; die Zahlen Beckers sind cursiv gedruckt: 7, TS. 79. S,lSsq. 11,
76 sq. 15,lS9sq. 21, lOsq. 22,217—219. 32, Ulsqq. 480. 36,24. 87,294sqq. 324
42,81sq. 51, 27 sq. 55, 8. 30. 49. 68,89. 69,86. 70,16. 2ö. 72,25. 75,29. 76,62sq
78,9. 79, 233 sq. 80,214. 216. 81, 9. 83, 8. 86, 35sq. 95.86—90. 96,18. 100, 3. 109
22. 113,44. 115,161. 170.243. 117,65. 118,20. 125,131sq. 127,44—46. 140. 100—164
129,45. 750,47.86 sq.
I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XLV
Mitte des 16. Jahrhunderts von Lorsch nach Heidelberg überführt worden;
Lorscher HSS kamen dann i. J. 1623 als Codices Palatini nach Korn,
viele andere sind verloren gegangen. Vgl. Mai, Spicil. Rom. vol. V
ISl. XXXIV 14; Gottlieb, Über mittelalt. Bibl., Leipz. 1890, S. 337; Franz
Falk, Beiträge zur ßeconstruction der alten Bibl. Fuldensis u. Bibl.
Laureshamensis (im XXVI. Beiheft zum Centralbl. f. BibliotheksAvesen,
Leipz. 1902) S. 49 f.
27. Codex Fuldensis. In dem von Karl Scherer herausgegebenen
Fuldaer Handschriften-Katalog des 16. Jahrhunderts (XXVI. Beiheft zum
Centralbl. f. Bibliothekswesen, Leipz. 1902) S. 94 (190) werden unter
Repos. III Ordo quartus 7 Handschriften des Origenes, darunter an
dritter Stelle: »liber Periarchon foL« angeführt.
28. Codex Massauensis (abbaye de Massay) wird in dem Cod. Vaticau.
3324 saec. XI fol. Ulf unter Nr. 90 so citiert: Periacon, de auctoritate
canonum 1. Offenbar ist >Periarchon< zu lesen, vgl. DeHsle, Le Cabi-
HSS-Gruppe , also gehört der Codex Aurel. dazu und ist ohne Wert.
XLVI Origenes
Es folgen dann noch Schriften Augustins; vgl. Catal. general des MSS
des Depart., Orleans (Nr. Xll) 1 889.
32.Codex Friulensis, membr., in Folio, saec. XV. Bei Mazzatinti,
Inventar, dei mss 1893, vol. III p. 111 (Sandaniele del Friuli Nr. 21)
liest man: Origenis Periarchon in lat. translat. a Rufino presbitero. —
Rufini über, quo edocet qualiter 0. de singulis capitulis scarum Script,
senserit. — Expositio Origenis pulcherrima quarta: In principio erat
verbum usw. — S. Dydimi De S(5o Spiritu in lat. translat. a s. Hieronymo.
Vgl. oben Nr. 12, S. XXXIX, und Zeitschr. f. östr. Gymnas. 1901 S. 73.
33. Codex Populetanus (Pöblet)*, vgl. Villanueva, Viage literario
a las iglesias de Espana, tom. XX 149, über die Abteibibliothek von
Pöblet bei Tarragona: »Un vol. fol. ms. del siglo XIV que contiene: S.
Basilii Exameron, S. Augustini Retractationes , et librum de Natura et
gratia, S. Hylarii Pictaviensis de Synodis, Origenis Periarchon interprete
Ruffino, y Pamphili Martiris Apologia pro Origine [so]«. Diese Miscellan-
handschrift dürfte wohl, wenn sie noch vorhanden ist, keinen AVert haben.
34.Codex Remensis monasterii sancti Remigii, von Delarue in
der ersten Anmerkung zu seiner Ausgabe von Periarchon unter den
von ihm benutzten SS an 6. Stelle erwähnt. AVenn der dort zuerst
genannte Codex Virodunensis saec. IX vielleicht identisch ist mit dem
oben unter Nr. 30 citierten Codex Verdunensis, so würde von den
HSS Delarues nur der Codex Remensis als unbekannt übrig bleiben.
Denn sein Codex Corbeiensis saec. IX ist oben Nr. 4, Codex Colber- =
tinus =
Nr. 12, Codex Sorbonicus =
Nr. 7, Codex monasterii de Monte
sancti Michaelis in Periculo maris =
Nr. 6. Delarue nennt den Codex
Remensis an letzter SteUe und gibt sein Alter nicht an; daraus kann
man schließen, daß dieser Codex ungefähr so alt wie Ab und S und
wohl nicht sehr wertvoll gewesen ist. Delarue erwähnt nur selten eine
Lesart dieser HS. Wenn Cod. Remig. S. 3, 5 in quo (= ^"•)^ S. 4, 9
comprobat (= Gö) und S. 6, 4 faceret (= ) liest, so gehört er der ge-
ringeren HSS-Gruppe an.
Die Gruppe a.
Von den drei Handschriften, aus denen die Gruppe besteht, sind
und C müssen deshalb als eng zusammen-
zuerst zu besprechen. Sie
gehörig betrachtet werden, weil beide, im Gegensatz zu den übrigen
HSS, auch zu A, eine sehr ausführliche und, abgesehn von Kleinig-
keiten, übereinstimmende Capitulatio vor den einzelnen Büchern haben.
Ferner fehlt nur in und C die zweite Vorrede Rufins (vor dem 1.
Buche). Endlich stimmen beide HSS auch in einer Anzahl von Sonder-
lesarten und Fehlern überein. Zunächst ist die Frage zu beantworten,
ob die dem Anschein nach jüngere HS von C abgeschrieben ist.
Nun findet sich in C eine größere Zahl von Auslassungen, die teils
durch Homoioteleuton, teils durch andere Nachlässigkeiten des Schreibers
verschuldet sind, z. B. S. 13, 9 et hoc ipsum initium, S. 14, 8 quendam,
S. 17, 25 consumit quidem et exterminat sed, S. 19, llf ubi — spiritus
est, S. 20, 1 distinctionem^ — ad, S. 20, 21 atque inaestimabiliter, S. 28,
6f priusquam terram faceret, S. 30, 12 per hoc — 14 aperiat et usw.
Alle diese ausgelassenen Worte und Sätze stehen aber in B, sodaß
C als Vorlage für Wollten wir aber um-
nicht gedient haben kann.
gekehrt wider die AVahrscheinlichkeit als älter und als Vorlage von
28 dei, S, 182, 5 ex, S. 196, 25 sed, S. 206, 24 quo ait, S. 208, 20 deus,
S. 217, 30 in, S. 252, 19 est. Venn man nun annehmen wollte, daß
diese kleinen Lücken von dem Abschreiber richtig ausgefüllt worden
wären, .so hätte er dies doch an zwei Stellen (S. 252, 21, wo quibus
certamen adhuc, und S. 100, 17 f, wo sancta est, non recipit poUutionem;
XLVIII Origenes
Deshalb bleibt nur die Annahme einer gemeinsamen Quelle von und
C übrig, die ich nenne. Diese Handschrift hat zu der Zeit, als
abgeschrieben wurde, Eandnoten (von mir durch Klammern bezeichnet)
enthalten, die der Schreiber von unrichtig mit in den Text aufge-
nommen hat, nämlich S. 21, 13: omni ex parte monas [monas' grece
non solitarium hoc quod nullam aliam in se speciem habet
significat sed
permixtam nee esse ex ulla adiunctione compositum] et ut ita dicam
enas [enas grece dicitur quod ita unum est per naturam ut alterius vel
secundae ahcuius adiectionis in eo non intellegatur ammixtio] et mens
usw., S. 171, 15 vel etiam [alibi perosus] odibilis extiterit. Andere Rand-
noten hat der Schreiber von ebenfalls an den Rand gesetzt: S. 33,
10 f aporroea sive manatio iutellegi potest quod profluit ex aliquo sicut
ex fönte fluius (1. fluviusj; S. 34, 20 f in hoc apertissime unius substan-
tiae (ac na)turae filium dicit sicut erat seth cum adam (ac na ist von
späterer Hand mit schwarzer Tinte corrigiert); S. 122,23.24 und S. 123,
1)
,
?.- ) ' » ,
Vgl. Maximiis, Schol. in Lib. De coelesti hierarchia S. Dionysü Areopag.
VII 3 (Migne SGr IV 76 i: "Ou
.'
&, & '
, " ,^ / , /]
^-
(Job. 17, 22)"
hvag xal
,
6
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XLIX
Aus dieser Liste ergibt sich, daß der hauptsächlich von dar-
gebotene und durch C an einigen Stellen verbesserte Text von ß, der
etwa dem saec. VIII (oder IX) angehört, tatsächlich eine von gelehrter
Hand vorgenommene Textrecension darstellt, deren Benutzung durch
ausführliche Inhaltsangaben erleichtert werden sollte ^ Da C in Monte
Cassino entstanden, und Avahrscheinlich aus Italien nach Bamberg
gebracht worden ist, so dürfte wohl auch der Ursprung von in
Monte Cassino zu suchen sein. Ob die Correcturen des gelehrten
Schreibers von ganz oder teilweise auf hs. Grundlage beruhen, oder
ob sie sämtlich Vermutungen ohne hs. Grundlage sind, wird sich schwer
entscheiden lassen. Auf eine zweite Vorlage von scheint S. 171, 15
die Variante: alibi perosus (s. oben S. XLVIII) hinzudeuten. Hieraus kann
man vielleicht auch in andern Fällen auf hs. Begründung einer Sonder-
lesart von schliessen.
Jedenfalls wird man die einzelnen Sonderlesarten von zunächst
an dem Text von zu prüfen haben. Denn hier ist uns der -Text
zwar mit vielen Auslassungen und Fehlern, aber doch frei von will-
kürlicher Bearbeitung erhalten. Während also die Lücken von
ergänzt, zeigt uns A, wo von dem Text der gemeinsamen Vorlage
abgewichen ist. Die dem Codex eigentümlichen Fehler hier anzu-
führen erscheint unnötig. Der Schreiber hat größtenteils, besonders
gegen Ende, viel zu flüchtig geschrieben und seine Vorlage nicht noch-
1) Auf trifft also die allgemeine Bemerkung von Ed. Schwartz über die
machte, während die II. Hand abusi darüber schrieb. Daß die I. Hand
auch geändert hat, beweist S. 274, 1. 3, wo zweimal in latini aus
latine corrigiert ist. Auf eine in Uncialen geschriebene Vorlage ohne
V^'^orttrennung lassen z. B. folgende Stellen schließen: S. 167, 15 super-
filium A* superfluum A*^»", d.h. A* hat FLUÜM als FILIUM gelesen;
S. 218, 19 ac semina receperunt] adseminare coeperunt A; S. 253, 5 certa
mensura] certamen supra A; S. 297, 21 ludae, istum] iudaeis dum A;
S. 316, 25 consequenti] e sequenti (aus CSEQUENTI) A. Auf Rand-
noten in der Vorlage weist z. B. S. 149, 15 hin: spiritale quid / spiri-
talem sensum quid { läßt das ihm unverständliche quid poterat aus);
spiritalem sensum
also stand vermutlich in a: spiritale quid. Die IL Hand in A, welche
mit trocknem GrrifFel Verbesserungen überschreibt, hat die Lücken zwar
gelegentlich bemerkt, aber nicht ausfüllen können. Sie hat also keine
HS benutzt. Der Corrector war aber ein kluger und gelehrter Mann,
dem eine Anzahl von Verbesserungen auch ohne hs. Hilfe wohl ge-
lungen sind. So hat er z. B. S. 342, 12 aus der Corruptel & eleuabrentur
(A^) richtig tela vibrentur erschlossen und S. 112, 21 das richtige nam-
que über das falsche numquam geschrieben. Aber S. 343, 3 corrigiert
die IL Hand das corrupte omni zu omnis statt zu omnium, und S. 346, 11
schreibt sie rei über das falsche omnis, anstatt daraus omnium zu
machen; endlich S. 363, 22 verbessert sie corum (= chorum) in un-
richtig durch ein darüber geschriebenes decorem. Die Varianten in
sind also bloße Vermutungen und dürfen daher nur dann berücksichtigt
werden, wenn sie mit oder / übereinstimmen.
Die gemeinsame Vorlage von und scheint also eine Uucial-
handschrift gewesen zu sein. Als daraus abgeschrieben \vurde (etwa
saec. VIII), war sie am Anfang noch unversehrt; als im saec. X ent-
stand, war die Vorlage am Anfang teilweise beschädigt (s. ob. S. XXVI).
Wo ist nun diese alte Vorlage des Codex Augiensis zu suchen? Dieser ist
im saec. X sehr schnell und flüchtig geschrieben worden (s. ob. S. XX\'. L).
LH Origenes
habe; Reichenau habe dann zwar dieselbe Anzahl, aber nicht dieselben
AVerke zurückgegeben. Das deutet darauf hin, daß die beiden Abteien
auch sonst gegenseitig HSS zum
Lesen oder Abschreiben ausgetauscht
und es mit der Rückgabe nicht allzu genau genommen haben ^. In
dem von Becker unter Nr. 15 abgedruckten Bibliothekskatalog von
St. Gallen aus dem saec. IX erscheint Periarchon als Nr. 193, voraus
Die Gruppe /.
2) Ein Beispiel für diese engen Beziehungen zwischen Reichenau und St.
Gallen ist von L. Traube in der Testgesch. d. Regula S. Benedicti (Abh. d. bist.
Gl. d. Kgl. Bayr. Akad. d. Wiss. XXI, 111. Abt.) S. 665 erwähnt. Ygl. auch Sa-
muel Berger, Histoire de la Vulgate pendant les premiers siecles du moyeu age,
Paris 1893, p. 56: »11 n'est pas possible de separer Reichenau de Saint-Gall. Les
deux abbayes etaient unies par les liens les plus etroits<t etc.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LIII
daß man zunächst geneigt ist, die eine HS als die Abschrift der andern
anzusehen. Aber M, anscheinend jünger kann unmöglich von G
als Gr,
deutlich und richtig: verbi sui ac sapientiae. Wollte man aber an-
nehmen, daß G das höhere Alter nur vortäusche und tatsächlich von
abgeschrieben sei, so würden folgende Stellen dagegen sprechen:
S. 25, 1 inde G (mit a) de M*, S. 31, 13 ad vivendum G (mit a) ad
vivent dum M* (adviverent dum M*<^°"), S. 76, 11 unusquisque G (richtig)
unusque M, S. 262, 5 priores G (mit a) prohises M* (prores M^^orr)^
S. 330, 23 perplurima G (mit a) quamplurima M, S. 351, 26 summam]
sümae G summam (wohl während des Schreibens aus summae corri-
giert) M^ Wenn aber weder von G, noch G von abgeleitet
werden kann, so bleibt nur die Annahme einer gemeinsamen Quelle,
die ich nenne, übrig. Hierfür zeugen auch folgende Stellen: S. 268,30
einer anderen HS diese Fehler beseitigen. Daher kommt es, daß der
Text von (und /) erheblich schlechter ist, als der von a. Immerhin
ist der Text von noch etwas besser, als der von Gruppe , als deren
Vertreter ich die Codices Ab und S, beide saec. Xlll, ausgewählt habe.
Diese beiden HSS sind zwar von einander unabhängig, da sowohl Ab
alsS Lücken enthalten, die in der andern HS fehlen (z. B. S. 29, 3
autem, S. 42, 21 plenius, S. 43, 13f omnipotens venturus est <C Ab, —
S. 56, 19 et in sanctis, S. 60, 16 autem, S. 64, 4 eius << S), zeigen aber
sehr enge Verwandtschaft in gleichen Fehlern und willkürlichen Correc-
turen sowie darin, daß sie mit reminiscentur (S, 363, llf) endigen, also
unvollständig sind. Den gleichen Schluß bieten die oben unter den
Nummern 15 und 16 (Laurent.), 17 (Marc), IS (Bodl), 20 und 21 (Urbi-
nas), 22 (Vatic.) beschriebenen HSS; ferner gehören, wie oben gezeigt
ist, zur Gruppe noch die HSS 11 (Matr.), 12 (Colbert.), 13 (Xavarr.),
23 (Roman.). Daß der Text der Gruppe ö, der im wesentlichen seit
Delarue unser Vulgattext ist, um eine ganze Stufe tiefer steht, als der-
jenige der Gruppe , ergibt sich z. B. aus folgenden Stellen. S. 22, 3
alienum una sola] esse alienum et una sola ö, S. 25, 4 alicui] aliquibus
ö (wegen aliis Z. 5), S. SO, 9 pro suis unusquisque motibus varie acti
pro s. u. motibus varie actibus G (M fehlt) pro s. u. motibus et varie-
tatibus ö, S. S5, 7 schreibt unrichtig sit statt fit und schiebt deshalb
lapte
willkürlich ut vor inmutatio ein, S. 101, 29 apti iudicantur] apte iudi-
cantur Ab apte apte iudeant"ir S, also hat die Vorlage von AbS
(= ö) Varianten enthalten, S. 266, 13 schiebt ö willkürlich videntur vor
trahere ein, weil vorher nonne statt non corrigiert war; vgl. auch den
Apparat zu S. 357, 29 und 362, 18. Im übrigen zeigt ö größtenteils,
im Gegensatz zu , dieselben Lücken und Fehler wie //, oder setzt sie
voraus, sodaß unzweifelhaft mit sehr nah verwandt ist. Man könnte
zunächst als Vorlage von ö annehmen. Indessen würden die Ab-
weichungen der Gruppe von dann doch zu groß sein, als daß sie
allein aus einer systematisch durchgeführton Correctur von (die ja
tatsächlich vorliegt) erklärt werden könnten. Entscheidend für die An-
nahme einer gewissen Selbständigkeit von gegenüber sind nun eine
Anzahl von Stellen, aus denen ich folgende ausAvähle. S. 62, 5 utique
ao itaque ,
S. 70, 10 sciamus ao sciam ,
S. 71, 10 tot et tantis aG
tote tantis GM* (tantis ^"), S. 77, 23 potest ao <C , S. 110, 17 di-
centes ao dicent G dicent zu dicant corr. ^, S. 147, 12 Cuius aO cum
/M, S. 154, 20 stultam aS stultum Ab, wie die Vorlage von (= /) ge-
lesen hat, da G tum und M* stum (M<=o" stolidum) haben, S. 157, 14
dicitur ao, <C , S. 178,22 emendationis ao emendaueris GM* (emeu-
LVI Origenes
hellt,daß der Text der Gruppe a, welcher aus den HSS ABC gewonnen
werden kann, den durch Fehler und Lücken entstellten Text von /
(=GM, AbS) erheblich an Wert übertrifft. Der Unterschied ist tat-
sächlich so groß, daß man annehmen möchte, sei auch für die Quelle
gewesen. Diese Annahme scheint auch dadurch begründet, daß viele
Seiten hindurch die Gruppe nicht mehr, sondern oft weniger bietet
als a. Aber schon die beiden oben angeführten Stellen, wo o, d. h. also
7, Lücken von ausfüllt, sprechen für Selbständigkeit von neben a.
Hierzu kommen noch folgende Stellen. S. 246, 29 potestates richtig,
putantes falsch. S. 93, 13 f wird Phil. 1, 23 von so citiert: Optarem
enim resolvi vel redire, während in resolvi vel fehlt. Diese Variante
steht aber gleich darauf (Z. 21) sowohl in als auch in /, daraus folgt,
daß vorher eine Lücke hat, die / richtig ausfüllt. Doppelübersetzungen
6)
bietet Eufin
(=
in De
auch anderswo, z. B. verbum est vel ratio
S.
princ.
haben nur S. 130, 2 und
100, 14 f. Ferner
ein Rubrum, eine Art von Überschrift, die in y fehlt.
S. 130, 6
AVäre / aus
abgeschrieben, so ließe sich das Fehlen des Rubrums in nicht erklären,
da / sogar Notizen, die nicht zum Text gehören, aus der Stammhand-
schrift übernommen hat. Andererseits fehlt S. 131, 22. 23 patrem nur
in , ebenso S. 140, 11 est, 179, 2 quidem, 180, 9 in peccata, 181, 3 sit,
)
a. ist
richtig.
: nolite resistere non resistere
unrichtig, /:
Da nun im allgemeinen, abgesehn von den Fehlern, / mit
{
nicht nur in den Hauptsachen, sondern auch in Einzelheiten, wie unten
S. LXniff gezeigt werden soll, übereinstimmt, so darf man schließen, daß
erste von Rufin übersetzte Buch der Apologie des Pamphilus mit dessen
Anhang (Rufin, De adulteratione) und außerdem vor diesen beiden Stücken
gleichsam als Einleitung den Abschnitt über Pamphilus aus Hieronymus,
De viris illustribus; allein schickt diesem Stück auch noch den Brief
dem sie zugleich mit dem Text übernommen worden sind, etwas ge-
nauer kennen lehren. Diese Urhandschrift ist also schon i. J. 544 in ,
welchem die erste Notiz geschrieben ist, yorhanden gewesen und noch
i. J. 565, in welches die zweite Notiz gehört, an demselben Ort ver-
blieben. Wenn nun diese nicht zum Text gehörigen Notizen, die von
Martinus und Gaudiosus an einer leeren Stelle zwischen dem III. und
IV. Buch zur Erinnerung niedergeschrieben worden waren, nicht nur in
sondern auch in erhalten geblieben sind, während später die II. Hand
in die Zeilen als unnötig oder störend durchgestrichen hat, sodaß sie
sich von
in Abschriften nicht mehr vorfinden, da darf man wohl
eben aus der Erhaltung der Notizen in und ö schKeßen, daß zwischen
jenem alten Codex saec, VI (oder V) und den Codices und (etwa
saec. VlII und X) nur sehr wenige Zwischenglieder, ja vielleicht nur
das eine, Codex 7, anzunehmen sind. Wo hat sich aber der alte Stamm-
Codex befunden? Hierauf geben uns folgende Eintragungen, die eben-
falls glücklicherweise erhalten geblieben sind, Antwort, Nur in M,
und auch hier von I. Hand, wie es scheint, durchgestrichen 1. steht
zwischen Eufins Schrift De adulteratione und dem Anfang der ersten
Vorrede Rufins zu Periarchon folgende Notiz:
Donatus diaconus in aedibus beati apostoh petri dö volente pro-
prium codice vicees pc basili vc Indicione decima infirmus et debilis
legi legi legi.
Das ist das 20. Jahr nach dem Consulat des Fl. Basihus in der 10. In-
diction, Damals hat Donatus in einem dem heil. Petrus ge-
also 562.
weihten Kloster denselben alten Codex in Händen gehabt, gelesen und
verbessert. Hiermit ist zu vergleichen das in Halbunciale geschriebene
Autograph 2 desselben Donatus im Codex Casinensis Nr. 15il, Teil II,
1) Vermutlich hat also der Schreiber von G wie der von diese Notiz nach
eigenem Urteil weggelassen.
2) Vgl. Reiflerscheid, Bibl. patr. lat. Ital. II, Monte Cassino, p. 416—421 und
Bibl. Casin. 111 p. 317 b u. 334 Cod. CL.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXl
Donatus i. J.562 gelesen und wohl auch corrigiert hat \ Codex Lucul-
lanus (L). Die Lage jenes Castells läßt sich nicht genau bestimmen.
Sicher ist soviel, daß es in der Umgebung von Neapel gesucht werden
muß. Dahin ist der letzte weströmische Kaiser verbannt, dahin der
Leib des heil. und dort für die Schüler Severins
Severinus überführt,
von Barbaria ein Kloster eingerichtet worden (492 496, alsGelasiusL —
Bischof von Rom war^). In diesem Kloster hat sich der Codex Lu-
cullanus schon i. J. 544 (s. oben S. LX) oder noch früher, vielleicht be-
reits am Ende des saec. V, befunden. Infolge der Zerstörung des Ca-
stellum Lucullanum umman die Gebeine des heil.
900 überführte
Severinus am
902 nach Neapel. Vermutlich ist der Codex
13. Sept.
LucuUanus schon eine geraume Zeit vorher, vielleicht schon am Ende
des saec. VI, nach Monte Cassino gekommen ^, um dort copiert zu werden,
und so sind dann die beiden von dem gleichen Stamm ausgehenden
Aste der hs. Überlieferung von Periarchon, und , entstanden. AVährend
7 jene drei für uns so wichtigen Eintragungen mit übernommen hat,
sind sie in der Copie weggebKeben; der Grund läßt sich nicht an-
geben. AVenn nun der Codex Lueullanus wirklich schon dem Ende des
saee. V angehört, so darf man vielleicht noch folgende Vermutung über
seinen früheren Besitzer hinzufügen. Der erste Abt des Petersklosters im
Castellum Lucullanum war Eugip(p)ius (-{- vor 543/4), ein gelehrter
Mann, der in ausgedehntem Briefwechsel mit anderen Gelehrten stand,
in den heiligen Schriften belesen war** und eine schöne Bibliothek^ und
Schreibsklaven besaß. Bekannt ist sein Florilegium aus Augustins Verken,
das 492—511 entstanden ist, und seine Vita S. Severini. Seine Biblio-
thek wird ausdrücklich in einer, den Eintragungen des Diakonen Dona-
tus ähnlichen und zeitlich ihnen nahe stehenden Notiz vom Jahre 558
1) Im Codex Casin. 150 saec. Vi finden sich Correcturen von der Hand des
L'onatus. Vgl. auch die 'ähnliche Notiz in dem bekannten Codex Fuldensis p. 398,
—
27 29 am Schluß der Apostelgeschichte: victor famulus +
et eius gratiaepisc
capuae legi VI non. mai. d. ind. nona quinq. p~c basilii vc es (= 2. Mai 546) bei
E. Ranke, Marburgi & Lipsiae 18(38 Proleg. p. VlJl.
2) Vgl.Mon. (ierni. hist., Scriptor. rer. Langobard. et Ital. s. VI— IX p. 207, 31.
409,5; W. Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen im MA< 1877 I S. 42;
Büdinger, SB der Wiener Akad., phil. hist. Cl. XCI, 1878, S. 801f.
3) Leider kann man aus dem von Monte Cassino, den
ältesten Katalog
L. Traube aus einem Codex Cavensis saec. VIII in seiner Textgesch. d. Regula S.
Benedict! rAbh. d. hist. Cl. d. Kgl.Bair. Ak. d. Wiss. XXI, III. Abt. S. 711) abge-
druckt hat, gar nichts Sicheres entnehmen.
4) Vgl. Cassiodor.l, De instit, divin. litt. c. XXIII (Migne SL 70,1137); Isi-
dof. Hisp., De vir. ill. c. XXVI (Migne SL 83, 1097).
Vgl. L. Traube, Vorlesungen und Abbandlungen I 108.
."))
LXII Origenes
J
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXV
stoße vorliegen, muß man sich stets fragen, wem sie zur Last fallen,
ob dem Codex L oder nicht vielmehr dem Übersetzer Rufin selbst.
Handschriften
von Origenes' De principiis.
p.c.
nach 220
398 Übersetzung Rufins
4. Orthographica.
Codex A.
Vocale.
1.
öfters) explecionem faties (öfters) fatilius (II. H. corr.) fatio (u. ä. öfters) felitior
felititas fornatibus gracia greti (st. graoci) indissatiabilis inditium introdutit iuditium
mendatia miratulis moethatus
iusticia (öfters) laeticiae luaceriae inalicia martioni
(st. moechatus) mordatioris nastitur obitiunt ociosus offitimn pacientia (öfters)
partitipare pai'tius perfeccionis pernitiem pertipientes pocius pollititationibus
praeiuditio printipalia printipatu printipes printipio pronunciandum prospiti pro-
vintiae purifitatoruiu racionem raditibus respitiens scifitationis senciendum sim-
plitiorum sotiat spetialia speties (u. ä. öfters) subplitiis supplitium substancialiter
Buffitiam (u. ä.) suffitioutia suspitiones tercius
d und t: adque aliut aput (öfters) capud dauit dura (st. tum) illut inquid
(öfters) iudaeis. ludae istuni) iudicanti (st. -di) otio
dura (st. (st. odio) relinquind
(st. -quit) set stadio velud (öfters, einmal aus velut corr.)
LXVni Origenes
Codex G.
1. Yocale.
ae und e: aecclesiastica aescam caelans (caelata) cetere demonibus deprae-
cator enigmate expraesserat fenum greco (grecarum) hebreos bec heresis innumere
I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXIX
Codex M.
1. Vocale.
ae und e: aptae (Adv.) braevitatis caelans (= Celans) caelata (= celata)
conquaeri depraecator depraehendimus expraessa faeminae (I. H. corr.) faetoris
(u. ä.) grecarum haebetior hec heresis interpraetando nimiaetates paenitus peni-
tentiam (u. ä.) plenae (Adv., öfters) praeces praeciosis (u. ä. öfters) praecipuae
praetium prescientiae prestari (öfters) propriae (Adv., öfters) purae (Adv,) que-
cumquae querere speciae spraetis tenuae vite
e caudata: avidissime (Adv.) consequetur ecclesiis ^nigmatae (doch an
späterer Stelle: enigmatae) manifeste (Adv.) sincere (Adv.)
e und i: congemescit (I. H. corr.) diliciis (dilitiis) genisi (öfters) malivoliä
paracleti (öfters) quatenus vidilicet
e und u: medullam
i einfach: fili (öfters als Gen. sing.)
i zugesetzt: qualitatium (öfters) virtutium (öfters)
i und y: pamphylus presbiteri scythas (zu scithas corr. von LH.)
e und y: paraclesis (I. H. corr.) paracletum (I. H. corr.)
und u: doabulum (zu diabolum corr. von I. H.) fortuitu (fortuito, go-
naurra (öfters)
u und y: amathusto (zu amethisto corr.) berullio
u und i: cornipeta (zu cornupeta von I. H. corr.)
u fehlt: dilui (= diluuii)
y fehlt: mosi (zu moysi von I. H. corr.)
e und u: geruadi (I. H.)
2. Consonanten.
inquid (öfters) mendatia numquit quit (öfters) siquit (öfters) supplitia (suplitia)
f und ph: fantasiam faraonis (u. ä. öfters) fenicis filosophari filosophi (u. ä.)
paraflexia
h zugesetzt oder fehlend: armoniam athomos bahal cartis ebreis habun-
dantibus helisabeth hiesu (öfters) bis (= is, öfters) is (I. H. = is) inherat michabelo
omeliticos speram (öfters) tesaurizasti (I. H.)
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXXI
auf das Beispiel und den Vorgang des Hieronymus und stellt diesen
als Verehrer und Lobredner des Origenes hin. Dies mußte dem Hiero-
nymus in einer Zeit, wo er gegen Origenes Stellung nahm, unangenehm
sein. »Praefatiuncula librorum ad me missa est, quam ex
stilo intellexi qua oblique, immo aperte, ego petor« schreibt
tuam esse, in
Hieronymus in dem Brief an ßufin (LXXXI, Migne SL 22, 735). So
ist denn diese Vorrede der Anlaß zu dem heftigen Streit des Hierony-
Ocean., Hieron. contra Rufinum, Rufin. contra Hieron. Die den Streit
des Hieronymus und Rufinus betreffenden Schriften sind also, vie man
vermuten kann, ursprünglich in einer besonderen Sammlung vereinigt
gewesen. Von folgenden Handschriften der Sonderüberlieferung des
Prologs habe ich Kenntnis erhalten.
LXXIl Origenes
Nr. ML 41), membr., in Folio (ca. 25 16 cm), 324 Blätter, saec. IX,
enthält 70 Stücke, meist von Hieronymus. Nr. 63 auf fol. 296 be-
ginnt: Incip pref rufini librorum periarcon quos de greco transtuHt in
latinum. Scio quam plurimos
Schluß: legentibus generet. Apologia
. . .
zeichnis der latein. HSS von Valentin Rose, I. Bd. Berlin 1S93 S. 17 ff.
Quaternionen sind angegeben, Randnoten und Text Verbesserungen zahl-
reich. Auf fol. 1"" oben steht: Collegii Par. Soc*'« Jesu (Kat. no. 447).
Die schon von Rose erkannte Verwandtschaft mit dem Cod. Veron.
saec. VIII besteht darin, daß dieser die Vorlage jenes gebildet hat. Das
ergibt sich aus der Vergleichung der Collation des Cod. Berol.. welche
mir Carl Schmidt freundlichst besorgt hat, mit der des Cod. Veron.
ziemlich zweifellos. Z. B. schreibt Cod. Veron. in den Worten: in quod
etiam cum frater (S. 3, 5) das cum so, daß es als eum gelesen werden
konnte. Im Cod. Berol. steht ursprünglich eum frater , dies ist dann
zu confrater worden. Auch haben beide HSS von I. Hand
corrigiert
largeturum (S. 4, 3), redicebam (S. 4, 10) und lassen die Worte: dispu-
tat in quibus (S. 5, S) weg. Jedenfalls sind sich die beiden Codices ähn-
lich wie zwei Zwillingsbrüder, daher kann der jüngere, Cod. Berol., un-
berücksichtigt bleiben.
r 3. Codex Rotomagensis (Saint-Ouen de Ronen) Nr. 453 i^A 425),
membr., in Folio (23 17 cm), 100 Blätter, saec. X, enthält Schriften
und Briefe des Hieronymus und auf fol. 4 Rufini apologia ad Anastasium
papam de fide sua. Epistola Jeronimi ad Rufinum. Praefatio Rufini
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXXIII
kommen nicht in Betracht, Vgl. Catal, codd. mss. Bibl. reg. III (1744)
p. 204. Von dieser HS und von dem Cod. Parisin. Reg. Nr. 1800 habe
ich durch Vermittlung von Herrn Professor Carl Schmidt eine Collation
des Herrn Dr. Junker erhalten.
6. Codex Parisinus Nr. 12 162, membr., saec. XI, enthält 1. De-
fensio Jeronymi contra accusatorem, 2. Hieron., Ep. ad Rufin., 3. Pre-
fatio Rufini super peri arcon, 4. Invectio Jeronymi in scripta Rufini,
5. Dialogus Jeronymi, 6. De nominibus hebreis. Vgl, Bibliotheque de
l'ecole des chartes XXVIII (1867) p, 352 (Inventaire des MSS Latins de
—
Saint-Germain des-Pres Nr, 11 929 12 633) und Delisle, Le cabinet des
mss, II p, 434 Nr, 46 des dritten der alten Kataloge von Corbie.
7. Codex Parisinus Regius (olim Tellerianus) Nr. ISOO, membr.,
,
saec. XHI, enthält unter 12 Stücken an 4, Stelle: Pammach. et Oceani
ep. ad Hieron., 5. Rufini presbyteri praefatio in libros Origenis
6. Rufini apologia ad Anastas,, 7. Hieron. ad Pammach. et
saec. X\\[, hat von Nr. 4 bis 10 genau denselben Inhalt wie die vorher-
gehende HS. Vgl. Catal. codd. mss. Bibl. reg. III (1744) p. 200.
OrigenesV, F
LXXIV Origenes
an
et
9.
Ocean.
gegen Hieron.
Codex Parisinus Eegiiis Nr. 1890, membr.,
6. Stelle:
ep.
Eufini praefatio in libros Origenis
ad Hieron.,
Dann folgen
8. Rufini apologia ad
10. — 15.
^ , a.
Anastas.,
noch Stücke anderer Art.
1483,
7.
9.
enthält
Pammach.
Rufiu
Vgl.
Catal. codd. mss. Bibl. reg.
2.
3.
10.
Stelle:
Pammach.
dann noch
Rufini presbyteri praefatio
5.
et
—
HI
Codex Parisinus Regius Nr. 1896, membr.,
verschiedene Stücke.
in libros Origenis
4.
saec.
,
11. Codex Parisinus Regius (olim Colbertinus) Nr. 2668, membr.,
saec. XV, hat 1. Rufin gegen Hieron., 2. Hieron. gegen Rufin., 3. Hieron.
ep. ad Rufin., 4. Rufini praefatio in libros Origenis 5. Ru-
Bibl. I
an 4. Stelle
danke ich Ernst von Dobschütz. Vgl. Ed. Bernard, Catal. libror. mss.
AngKae et Hibern., Oxon. 1697, fol. tom. II p. 9.
22. Codex Casinensis lat. Nr. 295, membr., saec. X med., enthält
unter Schriften des Hieron. und Kufin auch den Prolog zu Periarchon.
Voraus geht: Ad Kusticü monachü exortäXII, am Ende: Explicit. Incipit
Prefatio Eufini presbiteri librorum periarchon. quos de greco transtulit
in latinum. XVII. Dann ein schöner blauer Initial. Schluß: legentibus
generet. eiusdem rufini pbri. quam pro se
Explicit. Incipit apologia
misit ad anastasium romane urbis epm. XVIII. Ich habe den Prolog
im August 1903 verglichen und hierbei eine gewisse Verwandtschaft
zwischen Cod. Cas. und Cod. Eotomag. 453 (r) gefunden.
23. Codex Vaticanus Reginensis Miscell. lat. 557 fol. 25—29, saec.
XII. Voraus geht: Si inter vos una fides e ilico pax sequetur. Darauf:
Incip prologus rufini in periarchon origenis (Rubrum). Scio quam plu-
rimos . . . HS im
August 1903 in Rom eingesehn und
Ich habe diese
soweit verglichen, daß ich ihre Verwandtschaft mit den Codd. r p^ und
Atreb. 724 feststellen konnte.
Anhangsweise gebe ich noch folgende Notizen.
A. Mai druckt im Spicil. Rom. V 204 ff ein Breviarium codicum
Monasterü Corbeiensis (in Germania) ab, wo unter Nr. VI 9 (p. 205) er-
,
wähnt ist: Epistola Hieronymi ad Rufin., 10. Praefatio Rufini super
11. Invectio Hieronymi in scripta Rufini und unter
Nr. VIII 13 (p. 206) Origenis super cantica, 14. Apologeticus Pamphili
Origenis, 15. Homiliae super cantica et prophetas et super
. . .
numeros.
H. Omont teilt in der Revue des Bibliotheques I p. 3ff einen aus
dem Jahr 1049 stammenden Katalog der Abteibibüothek von Lobbes
(au diocese de Liege, gegründet i. J. 654) mit. Unter Nr. 5S (p. 7) findet
Wenn auch die Vorrede Rufins zu kurz ist, als daß das gegenseitige
Verhältnis der oben genannten HSS durchweg erwiesen werden könnte,
so lassen sich doch einige Tatsachen feststellen. Codex v, von dem
der Cod. Berol. wohl sicher abzuleiten ist, weist verschiedene Lücken und
Fehler auf, die in den übrigen HSS (soweit ich sie kenne) nicht vor-
Einleitung. . Handschriftliclie Überlieferung LXXVII
,
') ^,•
'^ ],
ovv
II. Die Apologie des Painphilus.
Eusebius schreibt in seiner Kirchengeschichte VI 33, 4:
?/
Jti-Qt
•'
•' ?)
,
^ Pamphilus
von Caesarea, der am IG. Februar 310 den Märtyrertod erlitt, hat also
während seiner Gefangenschaft in den Jahren 308 und 309 unter Bei-
hilfe des Eusebius eine Apologie für Origenes in 5 Büchern geschrieben,
welchen Eusebius nach dem Tod des Pamphilus noch ein 6. Buch hinzu-
fügte ^ Photius hat die ganze Apologie noch griechisch gelesen, vgl.
Bibl. Cod. IIS, wo wir auch ziemlich genaue Angaben über den Inhalt
der Apologie finden:
' . . . xcu
,. Von diesen 6 Büchern
-
^L^^iyt-
der Apologie des Pamphilus-Eusebius hat Rufin das erste i. J. 397 ins
Lateinische übersetzt. In seiner Apologie I 11 (Migne SL 21, ö4S) er-
gründe gelegt. Leider ist bei Lommatzsch da, wo das griechische von
Pamphilus citierte Original erhalten ist, nur dieses, ohne die Übersetzung
Rufins, gedruckt worden. Die Ausgabe von Routh, Reliquiae sacrae^
—
IV 339 392, bietet kaum die Hälfte der Apologie »plerumque omissis
excerptis ex Origene, quae tantum Latine supersunt«, und ist schon
deshalb für unsere Zwecke unbrauchbar.
Wenn uns nun auch nur der 6. Teil der Apologie, und dazu in
der Übersetzung Rufins, erhalten geblieben ist, so könnte doch diese
Parallelüberlieferung vielleicht dem Texte von Periarchon Nutzen
bringen oder wenigstens einen guten Maßstab zur Beurteilung seines
AVertes abgeben. Daher müssen wir zunächst die Textüberheferuug
des ersten Buches der Apologie des Pamphilus, übersetzt von Rufiu,
prüfen und dann den Text der Apologie da, wo er Citate aus Peri-
archon enthält, mit dem Text von L vergleichen.
1. Die Handschriften.
Schon oben S. LVHf ist auf die Tatsache hingewiesen worden, daß
Avir dieÜberlieferung der Apologie des Pamphilus-Rufin der Gruppe /
verdanken, während in dem ältesten Vertreter der Gruppe nur noch
ein paar Fragmente davon erhalten sind. Vollständig bieten also die
Apologie zunächst folgende HSS:
1. Codex Parisinus Sangermanensis (Corbeiensis) lat. Xr. 12125, PafG)
membr., saec. IX, an 4. Stelle (s. oben S. XXVllI).
2. Codex Metensis (S. Arnulfi)Nr. 225, membr., saec.X. an 4. Stelle PaiM)
(s. oben S. XXX).
auch für die Apologie. Denn es kann keinem Zweifel unterliegen, daß
derselbe Inhalt, der sich sowohl in den gemeinsamen Vorlagen von
= =
GM // und von AbS ö als auch ^ in der gemeinsamen Quelle von Pai/o Pi
/Uö, d. h. in 7, vorgefunden hat und also ursprünglich aus dem Codex
in Folio (32,5x21,8 cm), enthält von fol. 220 ab: Prologus Eufini
presbiteri in apologeticum Eusebii, Cesariensis episcopi, heretici arriani,
pro Origene, quod Rufinus transtulit de greco in latinum imponendo ei
falsum titulum: Apologeticum Pamphili martyris pro Origene, von fol.
236 ab: Opusculum Apologeticum Rufiui presbiteri ad Macharium de
adulteracione librorum Origenis, von fol. 239 ab: Prefatio Rufini pres-
biteri in quatuor libros peri Archon Origenis, quos e greco transtulit
in latinum. Dann folgen noch Schriften des Hieronymus und Rufinus,.
die den Streit wegen Origenes betreffen, vgl. den Catal. Mazar. I (1SS5) p.
—
234 238. Diese in 2 Columnen und von zwei verschiedenen Händen
geschriebene junge Miscellanhandschrift ist jedenfalls ohne Wert.
10. Codex Matritensis, Bibl. nac. 15, membr., saec. XHl/XIV,
vgl. oben S. XXXVHIf. Wenn der Periarchon-Text des Matrit., wie ich oben
nachgewiesen habe, zu der Gruppe 6 gehört und besonders mit S nahe
verwandt ist, so darf man dasselbe von dem Apologie-Text vermuten.
Die Vorlage des Matrit., ein Codex Curiae Dei, hat wahrscheinlich
schon denselben Inhalt gehabt, der sich, von den beiden ersten Stücken
abgesehen, mit dem Inhalt von GMAbS deckt, also die oben S. LH ff
besprochene /-Recension darstellt. Bemerkenswert ist bei dem Cod.
Matrit. noch der Umstand, daß er, ebenso \vie Cod. Par. Reg. 1641, am
Anfang die 10 Bücher des von Rufin übersetzten Römerbrief-Commeu-
tars des Origenes enthält. Danach scheint zwischen den beiden HSS
noch eine besondere, über ihre gemeinsame Zugehörigkeit zu der Gruppe
7 hinausgehende Verwandtschaft vorzuliegen.
11. Codex Laurentianus plut. XXII c. 9, membr., saec. XV; vgl.
oben S. XL f. Da der Periarchon-Text dieser HS zur Gruppe ö gehört,
so gilt das gleiche auch von dem direct darauf folgenden Apologie-Text.
12. Codex Venetus Marcianus lat. XVIII Cl. lll 2 Nr. 38, membr.,
saec. XV, vgl. oben S. XLIf. Diese HS ist, wie der Cod. Laureut., ein
Gbed der Gruppe o.
uh
Einleitung. . Handschriftliclie Überlieferang LXXXJII
der Lesart: >quam quem illi< (statt: >quam quae illi< und >quam ea
quae illi< ö) zwar originell erscheint, aber wahrscheinlich wiederum die
ihm unverständliche Vorlage corrigiert hat.
Endlich ist noch eine HS zu nennen :
,
Von Pamphilus sind im ganzen folgende 26 Fragmente, und zwar
1—16 aus dem L Buch, 17 —
22 aus dem H. Buch, 23—26 aus dem
IV. Buch in dem I. Buche seiner Apologie citiert worden:
wahrscheinlich in gestanden und ist von Ab als Variante behandelt, von S aber
in den Text aufgenommen worden.
LXXXIV Origenes
S. Per. Pa
57,1 —5 Ex eo autem, qui vere Sed et hoc ipsum, quod est et
est, qui dixit per Moysen: »Ego permanet omnis creatura, operatio
sum qui sum«, omnia quae sunt est Dei patris, qui dixit: »Ego sum
participium trahunt; quae parti- qui sum«, quae pervenit super om-
cipatio dei patris pervenit in nes. Ipse est enim, »quisolem suum
omnes tam iustos quam pecca- oriri iubet super bonos et malos,
sit capax.
11)5,11 — 13
Quas nos non solum Sed haec, quantum ad nos per-
non suscipimus, sed et omnes tinet,non sint dogmata, sed dis-
has assertiones eorum contra cussionis gratia dicta sint et abi-
fidem nostram venientes refu- ciantur. Pro eo autem solo dicta
tamus atque respuimus. (Ruf. sunt, ne videatur quaestio mota
ganz ungenau und willkürlich.) non esse discussa. (Richtigkeit durch
Hieron., Ep. ad Avit, 4 bewiesen).
148,7 f Tempus est ergo nunc de Tempus est nunc nos pro viribus
spiritu sancto nos pro viribus de spiritu sancto pauca describere.
pauca disserere.
180,14 — 16 Quoniam autem et ea Quoniam autem pernecessaria
poena, quae per ignem inferri poena est ea, quae per ignem in-
dicitur, pro adiutorio intellegi- ferri dicitur, Esaias docens de Is-
sancto disseruimus,
13 — 15 nunc commonitionis gra- de bis quoque, quae a nobis re-
tia eorum, quae sparsim dixi- pauca repetere.
licta fuerant,
Aus diesen sechs Parallelen ergibt sich die Tatsache, daß Rufin an
einigen Stellen seine frühere Übersetzung später corrigiert hat. Im
übrigen aber hat er sie unverändert übernommen.
AYenn wir nun nach Erledigung dieser Vorfragen den Text der
Apologie mit dem von Periarchon vergleichen wollen, so ist vor allem
zu bedenken, daß der erstere dem zw^eiten an Wert deshalb nach-
stehen muß, weil wir für jenen nur HSS der Gruppe 7, für diesen aber
auch HSS der Gruppe heranziehen können. Hier werden also die
Fehler von / durch corrigiert, dort aber fehlt die Correctur, so-
daß der aus einer Vergleichung sich ergebende Gewinn für den Text
recht gering ist. Zwar haben wir an 22 Stellen im Text der Apologie
ein Mehr gegenüber dem von Periarchon, aber in den meisten Fällen
(S. 11, 2 32, 15 36, 3 56, 19 lÜÜ, 25 127, 2. 5 140, 2. 7. 9. 10 17b,
6. 7 180, 21 299, 26 345, 13 347, 4) handelt es sich hier um willkür-
liche oder durch einen andern Bibeltext verursachte Zusätze. Nur an
folgenden Stellen sind diese der Erwägung wert: S. 41, 2, wo die Les-
art von Pa vielleicht den Weg zur Heilung der Stelle weist, S. 41, 5,
S. Per. Pa
9,6 f mererentur — percepissent percipere merebautur
10 ostenderent ostendere valerent
14 cum nihil esset ex nullis
10,12 per phantasiam per imaginem
14,10 una sententia est unus est sensus
16,8. 56,11. 12 f sine anima exanima
20,5 corporeum corporale
127,9 praedicenda gerenda
19 caeli sohs
Einleitung. . Handscliiiftliche Überlieferung LXXXVII
S. Per. Pa
178,2 effervescit concitatur
295,10 supplicioruru
21 credulitate
296,29 exultabant
297,20 qnod de Juda dicta sint
25 f nee erit hostia
af'flictionuna
persuasione
gloriabantur
de Juda
nee est sacrificium
{)
(-)
S. 55, 2 sit participem fieri patris] sit participem filii patris Pa (M)
sit participem //,7/ vel patris Pa (G) sit esse participem filii vel
patris Pa (ö).
Der Fehler der Vorlage filii statt fieri hat also in den Pa-HSS ver-
schiedene Corruptelen verursacht.
An Lücken entfallen in Pa auf die 570 Textzeilen im ganzen 66,
darunter 5 größere (S. 45,5 295, 25 f 297, 30 f 298, 22 f 299,21), die
durch Homoioteleuton verschuldet sind; meist fehlt nur ein Wort, das
der Schreiber infolge von Nachlässigkeit übergangen hat. Die große
Zahl dieser Fehler beweist, daß der /-Text von Pa ursprünglich nicht
sehr sorgfältig geschrieben und nachträglich nicht genau durchgesehen
und corrigiert worden ist.
sind,nur mit großer Vorsicht verwenden und muß stets auf Lücken
und Fehler ähnlicher Art, die oben angegebenen, gefaßt sein.
LXXXVIII Origenes
widerlegen; vgl. den Brief des Pammach. und Ocean., Ep. 83 (64)
(Migne SL 22, 743) und Hieron., Apol. I 6 (Migne SL 23, 401 f Hiero- ).
die Stellen, welche er für ketzerisch hielt, meist Avörtlich aus seiner
authentischen Übersetzung angeführt, um den Avitus ausdrücklich auf
sie aufmerksam zu machen. Hierdurch und durch die griechischen
Fragmente in dem Briefe des Kaisers Justinian (s. unten Abschnitt V 2)
sind uns nun glücklicherweise gerade die Stellen, welche Rufin als be-
denklich übergangen hatte, gerettet worden.
Die Bedeutung der etwa 5U Bruchstücke in dem Briefe an Avitus
wird dadurch noch erhöht, daß sie in genauer Aufeinanderfolge, so
wie sie in der Übersetzung gestanden haben, in dem Briefe citiert
werden; auch versäumt Hieronymus meistens nicht anzugeben, wie weit
die einzelnen Stücke von einander entfernt sind. Mit Hilfe dieser Bruch-
stücke kann also nicht nur die lückenhafte und teilweise gefälschte
Übersetzung Rufins ergänzt und corrigiert, sondern auch die richtige
Einordnung der griechischen Fragmente ermöglicht werden. Ja, man
kann behaupten, daß gerade diejenigen Stellen von ',
welelie
Rufin hatte unterdrücken oder abschvächen wollen, uns in erfreulicher
hat, so könnte doch auch dieses Fragment, das ganz ähnlichen Inhalt
wie das vorhergehende aufweist, ebendaher stammen.
4. In derselben Schrift referiert Hieronymus c. 16 p. 368 und c. 19
p.370 über die Dämonenlehre des Origenes; die beiden Stellen stimmen
mit dem S. 83, 9 ff citierten Fragment aus dem Brief an Avitus so
augenscheinlich überein, daß man für alle drei Stellen die Übersetzung
von Periarchon als Quelle betrachten muß.
5. Ebenda c. 17 p. 369 (= S. 90, 22 ff Test.) finden sich Ausfüh-
rungen über die Körper der Gestirne, die vielleicht das Original aus-
führlicher und genauer wiedergeben als das in den Text eingefügte
Fragment aus dem Brief an Avitus. Da wir aber nur ein Referat,
kein wörtliches Fragment haben, so läßt sich hier über Vermutungen
nicht hinauskommen.
6. Die große Lücke bei Rufin in dem Capitel »De angelis« S. 95,
I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XCIII
. Bach.
m. Buch.
238,9(21) Ep. ad Avit. 8 Sin autem fratre Ruf. parallel, ebenso Phi-
lokalia
239,4 (21) Ep. ad Avit. 8 Ut autem — praecesse- Ruf. und Philokalia pa-
runt rallel
240,11 (31) Ep. ad Avit. 8 Juxta nos — paratum Ruf. etwas breiter, Phi-
lokalia parallel
242,12 Ep. ad Avit. 8 Ego — virtutem
arbitror Ruf.u.Philokaliaparallel
iSed et hoc — confitetur] Hieron. nicht ganz wört-
261,10.17 Ep. ad Avit. 8 Et e contrario — guber- lich; Ruf. parallel
I
l nari I
I
Eialeitung. . Haudschriftliche Überlieferung xcv
284,10 j
Ep. ad Avit. 10 |
Nee dubiuni est — ami- j
Ruf. hat fast alles dies
1 sere virtutem weggelassen
290,22 Ep. ad Avit. 10 Et erit — est melior Ruf. parallel
iV. Buch.
Wenn man in der Streitschrift des Hieronymus die von ihm gegen
Kutinus erhobenen Vorwürfe liest, so könnte mau meinen, Rufinus habe,
um sich und sein Verfahren zu rechtfertigen, in der Apologie einzelne,
von ihm übersetzte Stellen behandelt und dabei den Text von Periarchon
öfters citiert. Dies hat er leider nicht getan; er hat zwar mehrere
Stücke seiner im I. und 11. Buch der Apologie ange-
ersten Vorrede
führt, aber — wenn man von einer in der Schrift De adulteratione
(Lom. XXV 384) frei citierten Stelle aus Periarchon I 3, 3 (S. 51,9—11)
absehen will —
nur einmal ein längeres Stück aus seiner Periarchon-
Übersetzung 1 1, 8. 9 (S. 24, 22—27, 1, davon S. 25, 13 Quodsi Ki —
consequenter sogar z\veimal) in der Apologie 1 17 (Migne SL 21, 554 f)
wörtlich citiert. Indessen reicht dieses eine Stück schon hin, um den
XCVI Origenes
Text der Apologie beurteilen zu können. Freilich darf dabei nicht über-
sehen werden, daß Rufin möglicherweise ungenau citiert, oder sogar
creaturae (=
cognosci (agnosci)
schrieben.
)
etwas geändert hat. Vielleicht hat er quidem S. 26, 2 nachträglich ein-
gefügt, vielleicht auch quia
S. 26,
S.
non
25, 11,
statt
noscere
non enim
—
2f 10 f 14 und vel statt et ebenda Z. 10 ge-
Aber andere Varianten der Apologie: impossibile statt im-
S. 25, 5, naturae statt
nosci statt cognoscere —
possibilis S. 25, 12, Sed si statt Quodsi S. 25, 13, requiris statt requiras
ebenda, qui statt quae S, 25, 14 und die andere AVortstellung S. 25,
10. 14 dürften wohl eher als Fehler des Apologie-Textes anzusehen
sein. Wenn in diesem res S. 26, 3 fehlt, so muß das mit Rücksicht
auf S. 131, 15 (entgegen meiner im Apparat geäußerten Ansicht) als
falsche Correctur betrachtet werden; die Auslassung von etiam S. 26, 1(5
gedruckt ist ^ mit einer gewissen Vorsicht benutzen. AVie der Heraus-
geber seineu Text bebandelt bat, ergibt sich z. B. daraus, daß er S. 279, 17
et Filio im Text zu patre hinzufügt und a. R. gauz naiv bemerkt: »MSS
uon habent & filio: nee Origenes fd. h. in Periarchon]«. Solche Eigen-
mächtigkeiten, auch offenbare Druckfehler im Jan-Text habe ich nicht
notiert, dagegen da, \vo eine hs. Variante am Rande steht, diese statt
oder neben der Textlesart angegeben; vgl. z. B. S. 34, 13: in illo Jan-
Text; S. 39,2 Jan-HSS claritatis Jan-Text; S. 44, 6:
deitatis] divinitatis
Jan antiquius (-us) aj\ S. 43, 8 quae Jan qui /; S. 44, 13 pura nee
sincera Jan pure nee sincere ay\ S. 54, 12 in unitate Jan in unitatem
c/; S. 144, 5 ei Jan < «/; S. 350, 10 erat Jan fuerit ay\ vielleicht ist
auch S. 31, 5 der Zusatz et via bei Jan richtig. Nun muß die dem Jan-
Text zugrunde liegende HS trotzdem, wie ich glaube, aus L abgeleitet,
und die besseren Lesarten müssen einem Corrector zugeschrieben Averden,
da sieh Jan, abgesehn von seinen zahlreichen Sonderlesarten, die meist
Fehler darstellen, im übrigen eng mit der Gruppe berührt. Ich gebe
folgende Beispiele:
S. 16, 7 distinguitur aPa Jan dcsignatur /
S. 31,9 sapientes Jan sapiens (saperent) y
S. 34, 6 quae Jan (juaeque {iy
1) Als BtMspiel erwähne ich nur, diiB S. 54, St die Worte: per prot. — Spiritus
wenigstens von der zweiten HS wegen der aus ihr zu S. lU, llf mit-
geteilten corrigierten Lesart: »passus in veritate, et non per phantasiani,
communicavit hanc mortem vere mortuus« mit ziemlicher Sicherheit
anzunehmen. Sieht man nun sowohl von den zahlreichen Lücken als
auch von den der jungen Textüberlieferung eigenen Fehlern ab, so stellt
das was übrig bleibt einen relativ guten Text dar und trägt sogar zur
Verbesserung des L-Textes mit bei. Deshalb mußten die Varianten des
Jan-Textes möglichst vollständig in dem Apparat verzeichnet werden.
Die früheren Herausgeber scheinen den Wert dieser Parallel-Über-
lieferung nicht recht erkannt zu haben, sonst hätten sie bessern Ge-
brauch davon gemacht und wären z. ß. S. 352, 28 f nicht der schlechten
Lesart von y gefolgt.
3. Andere Citate.
1) Vgl. Job. Dräseke, Job. Scotus Erigena, Leipzig 1903 (= Stud. z. Gesch.
d. Th. u. d.Kirche, her. v. Bonwetsch u. Seeberg 1X2).
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XCIX
natura festinat, ut >Deus omnia in omnibus< sit; non enim alia consum-
matio mundi est praeter >Deum omnia in omnibus esse<) tractantem et
dieentem: »Quae sint ergo ista omnia — recipere non possunt«. Dies
ist das einzige wörtliche Citat aus Periarchon; es dürfte aber keinem
Zweifel unterliegen, daß Erigena nicht nur Periarchon, sondern über-
haupt den Origenes (in lateinischer Übersetzung) genau gelesen und
sich dessenGedanken angeeignet und diese auch in seinen Werken ver-
Avertet hat.Wenigstens klingt hier manches an Origenes an, wenn dieser
auch unter den Quellen des Erigena (Migne SL 122, S60A) nicht, und sonst
nur selten erwähnt wird; vgl. z. B. »Dens incomprehensibilis«
(p. 443 = De princ. I 1, , S. 20, 7), »in suis causis praecedentibus«
(p. 444 = Deprinc. 118, 3, S. 161, 13; S. 23S Test. u. ö.), »totumque
ferrum liquefactum, ut diximus, igneum, imo etiam ignis apparet, ma-
nentibus tamen eorum substantiis« (p. 451 =
De princ. 116, 6^ S. 145,
iifP) usw. Es würde eine dankbare Aufgabe sein, festzustellen, inwie-
weit Erigena Gedanken des Origenes auch da, wo er ihn nicht nennt,
verwertet hat. Der Name des Origenes, stets mit großer Hochachtung
genannt, findet sich p. S15 C, SIS BD, S32D, 930 D; außerdem haben
wir auch noch ein Citat aus dem III. Buche des Kömerbrief-Commen-
tars des Origenes p. 922 C (= Lom. VI 166 f).
Da nun Erigena am Hofe Karls des Kahlen lebte und besonders
um die Mitte des 9. Jahrhunderts in Frankreich wirkte, so muß der
von ihm benutzte Codex von Periarchon spätestens im 9. Jahrhundert,
vermutlich aber früher entstanden sein. Ferner ist es wahrscheinlich,
daß sich dieser Codex in Frankreich befunden hat. Sind doch auch die
Werke des Erigena in mehreren Pariser HSS, die ursprünglich dem
Kloster S. Germain-des-Pres angehörten, und außer in der von A. Schmitt ^
entdeckten Bamberger HS noch in einer von Avranches enthalten. Der
von Erigena gebrauchte Periarchon-Text stimmt, wie eine Vergleichung
zeigt, im allgemeinen mit dem von L überein. Aus zAvei Stellen (S. 2S3,
20 ei < /Sc und S. 287, 2 destruetur /Sc) kann man auf Zugehörig-
keit zu der Gruppe / schließen; doch reicht das Material nicht hin,
um dies mit Bestimmtheit behaupten zu können. Allerdings scheinen
1) Progr. des Kön. Neuen Gymniis. in Bamberg 100l»,-vgl. die Anzeige von
Dräseke Zfw Th XLIV, S. 478—480 u. die Abhandlung desselben XLVJ, S. 563—580.
C Origenes
fehlerhaft und geringwertig bezeichnen. Nur an einer Stelle (S. 283, 20)
scheint er mir das Richtige bewahrt zu haben. Denn die "Worte modus
et mensura geben erstens einen guten Sinn, ferner würde die Lesart
von AB (C fehlt) /: Omnes motus sui deus sit in dieser Allgemeinheit
nicht recht zu dem Wort: >in omnibus omnia esse deum< stimmen,
auch ist omnis von Jan und sui von AB/ bezeugt, endhch hat Dela-
rae die Worte modus et mensura im Text. AVenn man aus seinem
Schweigen schließen darf, so hat er das Citat bei Erigeua nicht gekannt
(er hätte dazu ja das ganze Werk De divisione naturae durchlesen
müssen!), hat also die Worte vermutlich in einer HS gefunden. Da
nun Delarue zwei Codices: Virodunensis und Remensis (s. oben S. XLV.
XLVI) die mir nicht bekannt sind, mit benutzt hat, so könnte er
,
Daß wir uns von dem wirklichen Inhalt des dogmatischen Haupt-
Averks des Origenes und von seinen dort dargelegten philosophischen
und theologischen Grundanschauungen ein verhältnismäßig klares Bild
machen können, verdanken wir außer den Fragmenten der Hieronymus-
übersetzung vor allem den griechischen Fragmenten, die uns teüs durch
,
Freunde teüs durch Gegner des Origenes erhalten worden sind. Basi-
lius und Gregorius Theologus haben ihrer Blütenlese aus den AVerken
des Origenes auch zwei Stücke aus Buch III und IV, ein-
verleibt, die dogmatisch ohne Anstoß waren. Einer der heftigsten
Gegner des Origenes aber, der rechtgläubige Kaiser Justinian, hat zwar
einerseits den Verlust der ganzen Schrift durch deren Verdammung mit
verschuldet, andererseits aber eine erhebliche Anzahl von Fragmenten
daraus erhalten. Da diese größtenteils dem I. und IL Buch entnommen
sind, so verteilen sich die griechisch erhaltenen Reste erfreulicherweise
auf alle vier Bücher,
sjuechend doch auch besser und dem von ähnlicher. Ich habe
eil Origenes
den betreffenden Stellen verglichen; die Lesarten von Pat und C sind
die Eobinsons.
Außerdem liegt noch eine teilweise Parallelüberlieferung in einer
schon von Robinson benutzten Catenenhaudschrift vor:
8. Codex Monacensis gr. Nr. 412, menibr., in Folio, saec. XII, ent-
hält eine Catene zum Römerbrief, die bei Gramer im IV. Band abge-
druckt ist. Vgl. über diese HS: Karo und Lietzmann, Catenarum grae-
car. catalog. fasc. II S. 600 f (= Nachr. d. Kön. Ges. d. Wiss. zuGötting.,
phil.-hist. KL 1902 H. ) und Robinsons Einleitung zur Philokalia p. XXX f.
Auf
kalia
()()
S. 215 dieser HS steht der größte Teil des 25. Capitels der Philo-
S. 346ff mit der Randbemerkung:
und auf
Auszug aus dem 21. Capitel, nämlich:
ein
o)Qi- .
1. S. 206, 10—214, 5f =
p. 158, 14—162, 9 Rob.
2. S. 229, 8 —233, 13 =
p. 170, 3 —172, 17 „
3. S. 235, 9 —244, 2f =
p. 173, 17—177, 15 „ (mit Auslassungen),
aber in der Reihenfolge 2, 1, 3; außerdem wird das vorher ausgelassene
Stück S. 239, 9-240, 5 =
p. 175, 21—176, 2 Rob. auf S. 365 der HS
mit der Randbemerkung: ()() nachgetragen. Ich
habe diese Stücke i. J. 1909 hier in Weimar verglichen; Abweichungen
meines Apparates von dem Apparat Robinsons beruhen auf dieser Nach-
vergleichung.
Der Catenentext bietet nur einmal eine Verbesserung des -Textes:
S. 239, 11 Cat . Aber der Unterschied zwischen den Abkür-
zungen von und ist so gering, daß der Catenenschreiber hier
]
geht Cat S. 207, 8
<CCat,
Bemerkenswert
S.
+
CD Cat, S. 208, 3
211, 4 e/t/oz^fiöar
ist
CCat, S. 210, 2
CD Cat,C D Cat.
/}-<PatCD, nachgetragen Cat\ dies
auch: S. 211, 12
<
S. 231, 2 ^ <
beweist also nachträgliche Correctur des Catenentextes. Aus den an-
geführten Stellen scheint eine nähere Vervandtschaft zwischen Cat und
der Vorlage von CD (=) hervorzugehen. Da aber Cat z. B. S. 210. llf
die den beiden HSS CD gemeinsame, also schon in ihrer Vorlage vor-
handene Lücke nicht aufweist und außerdem auch Beziehuno-en zu Pat
Einleitung. . Handscbriftlicbe Überlieferung CHI
und H, ich oben erwähnt habe, zeigt, so dürfte sein Text eher
aus der gemeinsamen Vorlage von Pat und und H, also aus 7 (etwa
saec. VIII) stammen.
'
entweder hat Rufin die fehlenden IVorte aus Nachlässigkeit nicht über-
setzt, oder er hat sie übersetzt, sie sind aber in L ausgefallen. Mir
ist das letztere wahrscheinlicher; dann würde die Fehlerliste von L um
eine Auslassung bereichert werden. —
S. 206, 15 fehlt bei Rufin ein
ganzes Citat: Gal. 5, 8. Hier liegt wohl eher Nachlässigkeit des Über-
setzers vor; oder wollte Rufin den Zusammenhang von Rom. 9, 18. 19
und 20. 21 nicht durch ein anderes Citat unterbrechen? S. 211, 12 —
glaube ich eine Lücke im griechischen Text annehmen zu müssen, die
von den Excerptoren nicht angedeutet worden ist. Denn die über-
schießenden Worte Rufins S. 211, 32 non tamen 212, 14 excultum —
schließen den Gedanken sehr wirksam und ganz nach Art des Origenes
ab, während der griechische Text hier unvollständig und abgebrochen
erscheint. Beweisend hierfür scheinen mir die AVorte Ruiins: »non tarnen
unius eiusdemque culturae« zusein, denn sie enthalten gerade den zweiten
Teil des Gedankens, der im griechischen Text vermißt wird. Hier hat
uns also Rufin ein Stück von Periarchon gerettet, das im griechischen
Philokaliatext verloren war. S. 242, —
wird das Vorhandensein einer
Lücke im griechischen Text, für die jede Andeutung fehlt, durch die
Übereinstimmung von Hieronymus (Ep. ad Avit. S) und Eufin Z. 12 22 —
sicher nachgewiesen. Offenbar ist den Excerptoren die Ansicht des
Origenes, daß aus Menschen Dämonen, und umgekehrt, werden könnten,
anstößig erschienen und deshalb gestrichen vorden. S. 295, 11 fehlt —
eines von den drei Schriftbeispielen, die in solchen Fällen Origenes
mindestens beizubringen pflegt, ist aber bei Rufin erhalten, nämlich
Matth. 24, 14. Die Lücke ist vermutlich wegen des Gleichklangs
t&veoi 'AOL in entstanden. — S. 318, 23 haben wir dagegen eine Lücke
im Rufintext. Dort ist in L
Ausdruck, der den griechischen
ein verbaler
AVorten . . (. 9. 11) entsprechen würde,
ausgefallen. —
S. 330, 23 fehlt bei Rufin das Citat Matth. 5, 22, es ist
wohl des gleichen Anfangs wegen (»Ego autem«) von dem Schreiber
von L übergangen worden. S. 332, 11 — S. 333, 28 '
suchen wir vergeblich in der Rufin-Übersetzung. Die Möglich-
— -
<
keit, daß die Excerptoren das ganze Stück anderswoher entnommen
und muß deshalb beiseite gelassen werden, weil
hier eingefügt hätten,
durch die Worte: Kai tva
>
(S. 333, 8f) der innere Zusammenhang
> )<
des ganzen bei Rufin fehlenden
Stückes mit dem vorhergehenden sicher nachgewiesen wird. Rufin hat
den Abschnitt als scheinbar unnötig oder als anstößig wegen der dort
gebrauchten weggelassen. S. 334, 12 ist dagegen —
wieder eine Lücke im griechischen Text festzustellen. Denn die AVorte
»de qua —accidisse« (Z. 28 —
31) enthalten einen zwar neuen, aber für
den Zusammenhang notwendigen Gedanken, den Rufin aus eigener Über-
legung gar nicht hätte hinzufügen können. Je weiter gegen Ende —
des IV. Buches, desto lückenhafter wird wohl aus dogmatischen —
—
^
Gründen
in
der griechische Text. Die Lücke S. 33(i, 13 ist durch y.al
angegeben; sie wird durch Rufins Übersetzung S. 336, 27
bis 337, 11 ergänzt. —
Auch für die nicht angedeutete Lücke S. 338, 1
haben wir Ergänzung durch Rufin (Z. 7— 10). Denn daß hier im grie-
chischen Text eine Lücke klafi't. Rufin aber das Original vollständig
wiedergegeben hat, scheint mir ziemlich sicher. Die Erklärung von
Psal. 85, 13 ist so eigenartig Origenisch, daß die Möglichkeit, sie rühre
von Rufin her, wohl als ausgeschlossen gelten muß. Auch passen die
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CV
^
y.al
1) Vgl. die genaue Angabe des Inhalts in der Inaug.-Diss. von Georg Lud-
wig, Athanasii epistula ad Epicteturu, Jenae 1911, p. 32tf.
Origenes V.
CVI Origenes
des Textes aufmerksam geworden. Diese HS, die an . Stelle fol. 111 fF
den Brief des Justinian an Mennas enthält, zeigt zwar noch mehr
Schreibfehler als die vom Athos, ist aber selbständig und geht mit Ath
wohl auf dieselbe Quelle zurück. Die Excerpte aus ütgt werden
in beiden HSS durch die Worte Justinians eingeleitet:
-.
?]-
.
öh
. --
Die einzelnen Fragmente
folgen in dieser Ordnung aufeinander (Ath ist zugrunde gelegt, von
: /-
Mon sind Varianten angegeben):
^ +
.
-(-
—
. - (<C Mon)
— (9 S. 55, 4).
—
;
(24 S. 164,
" .) .
.
) {) ) ,
\ -
3).
—
(
(<C Ath)
(38 S. 359, 16).
{
(<C 6 —
(),
(32 S. 349, 11).
' , . 6
) .. ( —
(<C
(39 S. 360,
. . Ath)
1).
—
. + ,,"
(4 S. 36, 10).
(<^ Ath) 4-
(6 S. 47, 3).
- —
.
^'
{<CMon)
. )+
(7 S. 52, 1).
(8 S. 52, 17)._
:— Jia
,
—
6
(^
?]-
&.
(20
S. 143, 18).
-f- ^{&
«.
)c — (
.
Ath).
S. 42, 11).
+
—
)
—
Einleitung.
,
,. , .
^-
« ) - .{
)
Handschriftliche Überlieferung
•^ —
'/
-f-
—
(<?) Ath)
(cv) . ).
«^. ,-Mon und Mansi).
. Ath).
—
. -{-
-
(19 S, 118, 4).
—
€. &
(21 S. 282, 21).
—
,
setzt in dieser Form ans
{<^ .. /9. Ath),
(die
Ende des folgenden Frag-
\yorte
ments: ovv ).
^
—
) (23b S.
.
161, 2; vgl. Test. 2 —
- 6).
. ',
{<C. ''62
—
. ^ ^ ^-
(21 S. 155, 13).
+^ — /iVfö^ai (40 S. 361, 9).
+ 6
—
) ' , *
(13
S. 91, 4).
&
(<C Ath). (»
[so] stellt
—
noch vor
+
&.
—
. .
(14 S. 93, 15).
^) .
(30 S. 344, 8).
,
(29 S. 323, 5).
Hieran schließt sich die Einleitung zu den neun gegen Origenes und
seine Anhänger gerichteten Anathematismen:
Dann
&.
ginnend: El
533, dessen Text ich nach Cod.
.
folgen die neun Anathematismen selbst, jede mit der Formel be-
Ich gebe einen Abdruck nach Mansi IX
Mon. verbessere,
1.
*
CVIII
ola '
&&, --
• 0•3 & ,
Origenes
öia
. {)
, &) & - --
,
2.
& -
vrjo&at
.
'
.
^{ ) -
3.
& ^
-,
4.
. .
. .
. . (Nr. 5 ist
{ ).
&
im Cod.
,
6
6. •
&
Paganinus
).
) & ^.
Gaudentius) . . (Nr. 6 ist im Cod.
^,
7. (<C
. .
,- ' 8.
( , {oöov Mansi)
^, . . —
^,,
. .
Mansi)
& {-\-
(<C
. ).
.
- ' ,
Den Text der von Justinian citierten Fragmente habe ich nach
Mansi und dem Cod. Athous hergestellt. Der Cod. Monacensis 186 hat
nur wenige bemerkenswerte Lesarten. Der Vollständigkeit wegen teile
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CIX
^/
]= ]
bloJie Schreibfehler beiseite lasse.
]
S. 47, 3
4
5
12 fi
•<
<
:
Cod. Äth.
-
= Mansi
S. Ö2. 1
8
2
] <
= Cod. Ath.
/. ] .
S. 53, 3 <
S. 56, 2
4
] ,]]
]
<.
,
]
4
6
S.
S.
68, 10 f
11 ^ 9- =
',]
81, 1
6 = Cod. Ath.
<
»
7
-]
.*
8
S. 93.
9
1 vor { <) +
<. «']
'
20
17 f
18
?.] .]
<;
= Mansi
S. 104, 8
9
10
] ( ^ = Cod. Ath. u. Mansi
13 cv? = Mansi
S. 107, 3
S. 118, 4 = Mansi a. R.
21 f
,.
S. 143,
'] +
] ,,
S. 155, 13 CVD ^^
]
,
14 = Red
1 ''''^] +
^
"vre
16 <
S. 156, 1
S. 161, 3 = Mansi
'
4
6 ^]
S. Test. 2—6.
, ] ,
S. 164, 4
8
]
9 = Cod. Ath.
S. 282, 21 <
22 '\
ex Origenes
S. 282,
S. 323,
S. 344,
S. 345, 1
25
5
9
] < ] = Cod.
] =
Ath. Cod. Ath,
3
S. 349,
3f
11
13
]
'^<
= Cod. Ath. &, = Mansi
S. 359,
14
19
£
]]
?]]
{ und <)
S. 360, 1
5 ^ <.
und S.
S. 93,
155, 13 ,
a.
23 vor
4
^
zusammen, da dieses mit den AVorten: an jenes ange-
reiht wird. Da nun das zweite sicher an der genannten Stelle einzu-
fügen muß das erste kurz vorher gestanden haben.
.. ,.
ist, so Beide Frag-
mente sind bei Justinian mit dieser Überschrift versehen: +
dies auch vom 7., daher ist A' als aus A' verschrieben anzusehen.
Für Fragment 7 paßt m. E. nur die gewählte Stelle kurz vor dem
Ende des 3. Abschnitts. Rufin hat das Fragment als anstößig über-
gangen, verrät aber die Lücke durch das jetzt nicht recht verständliche
»igitur«
von
schöpfung
S. 52, 3.
&
Diese Partikel hat nur dann einen Sinn,
,)
Inhalt der Lücke De adult. (Lom. XXV 384, 6) referierend so an: »inter
ceteras creaturas factum esse Spiritura sanctum«. Dasselbe wird durch
andere Zeugen (s. die Test.) bestätigt. Schnitzer (S. 43 Anm.*) hat
unter
Joh. 1,
,
Benutzung von Orig.,
tOTLV, Ix ()
von dem unge wordenen Gott- Vater am Anfang
^-
Origenes
-, und
in gleicher IVeise ihren Ursprung genommen, aber zugleich als
dem Gott- Vater zur Seite gestanden haben).
so dürften
Indessen sind
alle solcheVermutungen durchaus unsicher, da wir leider das Buch
des Genesis-Commentars, in welchem Origenes Gen. 1, 2 ausführlich
erörtert hatte, nicht mehr besitzen.
in
Als
dem Brief an Mennas (Mansi IX 524) das mit
(S. 55, 4)
[]
beginnende Frg. 9 allen übrigen vorangestellt. In der
6 -
hat Justinian
Tat mußte es wegen der hier gelehrten Unterordnung des Sohnes unter
den Vater und des heil. Geistes unter Vater und Sohn zur Zeit Justinians
besonders anstößig erscheinen. Rufin hat es, vermutlich in der Meinung,
es sei interpoliert, sowohl hier als auch in der Übersetzung der Apo-
logie des Pamphilus stillschweigend übergangen. An welcher Stelle
ist es aber ausgefallen? Schnitzer (S. 46 Anm.*) meint, Rufin habe
>die Lehre von der Tätigkeit des Sohnes ganz weggelassen und das
übrige entstellt.< Nun wird S. 55, 3f das Thema für die folgende Aus-
führung angegeben: Beschreibung der operatio specialis des heiligen
Geistes und — der notwendigen Ergänzung wegen — auch derjenigen
des Vaters und des Sohnes. Hierher paßt das griechische Frg. ausge-
zeichnet als Einleitung zum folgenden, da es gleichsam die Einfluß-
sphären der drei Hypostasen der Gottheit von einander abgrenzt. Daher
konnte es auch Rufin, ohne stärker ändern zu müssen, einfach weg-
lassen. Nun entsteht die Frage, ob er nicht auch in dem Abschnitt
S. 56, 8 ff geändert hat. Ich halte dies nicht für wahrscheinlich, ver-
mute daß die Worte (patris autem) vor et in mutis animal.
aber,
(S. 56, 10) ausgefallen sind*. Denn der Ausdruck: »operationem qui-
dem esse Patris et Filii« (S. 56, 8f) läßt erwarten, daß dann gefolgt
ist: »Patris autem« (oder: »Filii autem«). Den griechischen Text hat
übrigens Hieronymus, Ep. ad Avit. 2 (s. Test. S. 55) ziemlich wörtlich
wiedergegeben; vorher mag ein Ausdruck wie * gestanden
haben.
Fragment 18 gehört ohne Zweifel zu S. IGT, Iff, deckt sich aber
nur mit den Hauptgedanken, sodaß die Frage entsteht, ob nicht
Justinians Gewährsmann beim Excerpieren gekürzt hat. Ihm kam es
natürlich nur auf die Hauptsachen an, aus denen die Ketzerei des
Origenes bewiesen werden konnte: die Nebengedanken durften weg-
bleiben. Nun fehlen hier 1. propter quam — extitisse (S. 107, 7f),
2. praeeipue — videtur (S. 107,9 — 11) im griechischen Text, zwei Stücke,
die für die Darlegung der Hauptansicht als entbehrlich gelten müssen.
Das Stück enthält offenbar einen Gedanken des Origenes und ist
erste
sicherlich nicht von Eufin hinzugefügt, der den griechischen Text
zwar zu verbreitern oder zu verkürzen, aber nicht zu erweitern pflegt.
Das zweite kann ebensowenig Erfindung Rufins sein, da es vortrefflich
in den Gedankengang des Origenes hineinpaßt; höchstens könnte es
aus dem Commentar des Didymus hinzugefügt sein. Aber der hat ja
doch auch nicht sowohl ergänzt und erweitert, als gemildert und er-
klärt. Danach scheint es mir sicher zu sein, daß hier das griechische
Fragment an zwei Stellen lückenhaft ist und der Ergänzung durch
Eufln bedarf.
AhnKch verhält es sich beim 24. Fragment, das sicher zu S. 164, Iff
gehört, aber am Anfang lückenhaft ist. Auch hier kommt uns Rufin
zu Hilfe,
demnach
der S. 164,
^.
einschalten
diximus« (Z. 11 f) von Rufin aus dem griechischen Original übersetzt
sind und dort (hinter . 2) etwa so gelautet haben:
o:TroöOTi^oT ovv Am Ende
des Fragments hat Rufin wiederum sogar einen ganzen Satz: —
—
(. 6 9) ausgelassen. Dieser Satz wird aber außerdem noch
von Theophil. ., Ep. pasch. 17 wörtlich als Origenisch citiert. Die
von Rufin S. 165, 4 f citierte Schriftstelle hat natürlich der Gewährs-
mann Justinians nicht mit excerpiert, weil sie seinen Zwecken wenig
entsprach. Sie schließt offenbar direct an (S. 164, 9) an.
Excurse liebt, wenn er die Sache auch so kurz wie möglich behandelt
haben mag (S. 183, 6f), nicht begnügt haben: es ist zu vermuten, daß
Kufin auch hier gekürzt hat. Nun liegen mehrere Citate und Hinweise
darauf vor, daß von Origenes die
behandelt worden sind (vgl. die Test. S. 182 f). Wo kann dies aber
sonst geschehen sein, als in dem Abschnitt De resurrectione et iudicio?
Ferner stimmen die zwei von mir vermutungsweise S. 182, 15 —183, 5
eingefügten Citate des Leontius Byz. und des Justinian sachlich durch-
aus überein und gehören beide ihrem Inhalt nach in den Zusammen-
hang am Schluß von 10, 8. Auch die Aufeinanderfolge scheint mir
so, wie ich sie gegeben, richtig zu sein. Denn die allgemeine Er-
örterung der und der schließt sich
naturgemäß an die Ausführung über >carcer< S. 182, 14 an; dann folgt
^
der specielle Gedanke, daß auch bei den und die
Strafe begrenzt ist. Allerdings glaube ich nicht, daß mit diesen beiden
griechischen Fragmenten die Lücke ganz ausgefüllt wird. \Venn auch
die Erörterungen über die Auferstehung deshalb kürzer sein konnten,
weil die Specialschrift des Origenes vorlag, so mußte
Origenes doch in dem zweiten Abschnitt De iudicio etwas ausführlicher
sein; er betont ja auch, daß er nur, um nicht zu sehr abzuschweifen,
sich so kurz gefaßt habe (S. 183, 6f). Wie
Eufin am Ende von 10, 3
-
(S. 176, 20) Lehre des Origenes von der Beschaffenheit des Auf-
die
erstehungsleibes gestrichen zu haben scheint, so hat er, wie ich über-
,
zeugt bin, am Ende von II 10, 8 eine der Hauptlehren des Origenes,
die von der Begrenzung der ewigen Strafen und von der
vollständig unterdrückt. Seine Verkürzung des Urtextes konnte
ja Kufin hier sogar mit den Vorten des Origenes (_S. 183, 6f recht- )
fertigen.
Zum Schluß möchte ich noch betonen, daß sich in dem sehr um-
fangreichen Schreiben des Kaisers Justinian an Mennas (Mansi IX von
p. 489 ab) wichtige Parallelen zu den Excerpten aus und
zu den am Schluß des Briefes stehenden neun Anathematismen finden.
Dies beweist, daß der Briefschreiber die Excerptensammlung immer '
vor Augen gehabt und benutzt hat. Wenn auch die Parallelen meist
keine wörtlichen Citate sind, so dienen sie doch im allgemeinen auch
zur Bestätigung gewisser Lesarten. Ich habe möglichst alle derartigen
Berührungen unter den Testimonien angegeben. Es scheint mir nun
keinem Zweifel zu unterliegen, daß, wenn die Excerpte als Citate aus
ausdrücklich bezeugt sind, auch die neun Anathematismen
am Schluß und die sonstigen Berührungen im Briefe vorher ebenfalls
aus stammen und mehrfach zur Ergänzung der griechischen
Reste verwendet werden können. Ferner sind in den Brief an Mennas
noch Zeugnisse von orthodoxen Vätern eingefügt. Auch diese gehen
m. E. durchweg auf zurück, tragen aber nur wenig zur
Besserung oder Erweiterung des Textes bei. Sie beziehen sich auch
größtenteils nur auf die Präexistenz der Seelen. Ob hier außer
die verlorene Schrift benutzt ist, scheint mir fraglich
zu sein. Dagegen hat Hexaem. 111 gegen Ende, der p. 513
Basilius,
(Mansi) von Justinian als Zeuge gegen Origenes citiert wird, wohl
An
3.
1) Auf diese Abschnitte ist wohl vor allem der Vorwurf des Hieronymus:
„Quis tibi dedit hanc licentiain, ut niulta de interpretatione decideres?" (Apol. in
Ruf. II IIb, Migne SL 23, 434) zu beziehen.
CXVI Origenes
nichts Ketzerisches und sieht so harmlos aus, daß mau vermuteu kauti.
Rufin habe auch hier noch einiges verwischt und geändert. Nur soviel
scheint mir wahrscheinlich zu sein, daß wir den Anfang des Capitels
in Rufins Übersetzung haben, und daß die Lücke erst S. 95, ID beginnt.
Meine Ergänzung ist, das betone ich auch hier ausdrücklich, lediglich
ein Versuch, durch Zusammensetzung verschiedener Stücke eine Vor-
stellung davon zu geben, was Origenes hier geschrieben haben kann.
Die meisten Fragmente sind von Antipater von Bostra in seiner Schrift
gegen Origenes erhalten. In den Sacra Parall. II habeu wir von p. 769
ab zusammenhängende Excerpte aus Origenes. Daß diese aus
(vgl.
stammen, wird dadurch bewiesen, daß die Fragmente 2. 3. KJ
unten die Übersicht) ihren sicheren Platz in
auch weist die Erwähnung des hebräischen Lehrers des Origenes
/ haben;
(p. 77 ID,
vgl. Frg. 8) ebenfalls auf hin. Da nun die sämtlichen
Stücke inhaltlich eng zusammengehören \ so bedurfte es nur einiger
Umstellungen, um den Rahmen zu schaffen, in welchen die übrigen
,
dem Inhalt nach verwandten Fragmente aus Leontius Byz., Epiphanius
und Theophilus Alex, eingeordnet werden konnten. Leontius, der das
—
zusammenhängende Stück S. 95, 14 97, If bietet, gibt De sectis, Act. Xö
eine Darstellung der Lehre des Origenes von der und ^ -
,
^
worauf dann die V^iderlegung folgt. Die erstere kann
Leontius, wie ich glaube, nirgends sonst gefunden haben als in
und zwar wegen der mehrfach erwähnten Engel in dem Ab-
schnitt De angelis. Dem Inhalt nach paßt das Fragment des Leontius
vortrefflich an den Anfang der Lücke und steht in engem Zusammen-
hang mit Stellen bei Antipater. Von
(S. 96, 11 f) ab wird das Fragment durch als wörtliches Citat
gekennzeichnet; aber auch vorher dürfte wohl nicht allzuviel fehlen.
An das Fragment des Leontius reiht sich das des Epiphanius so un-
mittelbar ich keine Lücke dazwischen angenommen habe.
an, daß
Dagegen Einordnung der bei Theophilus-Hieronymus erhaltenen
ist die
—
Worte S. 97, S 11 schwieriger. Doch soviel scheint mir wahrschein-
lich zu sein, daß der Zusammenhang S. 97, 5 15 durch eine Art von —
,
Parenthese schon bei Origenes unterbrochen gewesen ist; dennS. 97, 11
wird der vorher Z. 5f begonnene Hauptgedanke durch eine kurze
&
De
1)
divinis
Über die Gleichsetzung von und
uom. Dionys. Areop. 1 (Migne SGr
?. ) 4,
vgl.
18S: ,
Maximus, Scbol. in lib.
•,'
SGr 4,
Maximus, Schol. in
^. 32:
lib. De
ol ' " '
und über den Begriff
coelesti hierarchia S. Dionys. Areop. I § 2
-
(Migne
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXVII
,
gelehrt hat,wird obendrein noch durch Hieronymus a. a. 0. bestätigt.
Da also der »sermo latissimus•^ oder die >nefanda disputatio< (Hieron.)
in dieses Fragment am Schluß ausmündet, so müssen wir vorher das
Passende einzuschalten suchen. Origenes hat nach Hieronymus in der
Lücke den >decessus animarum< erörtert, wobei der Verdacht, er ver-
trete die Lehre von der laut werden konnte. Diese
Lehre des Origenes von dem >decessus animarum< finden wir nun bei
Gregor von Nyssa in den Schriften De anima et resurrectione und
, 6
. .
benutzt hat.
{
',
Dasselbe
zu
'?.,
S. 102,
^)
De hominis opificio, die sich beide ergänzen (vgl. die Test. S. 102 104),
ziemlich wörtlich vor. In der Schrift De hom. opif. 28 (Migne SGr 44,
-)
S. 103,
hierzu
12
,
citierten Worten Gregors aus
d. h. in ). einer
mit den in den Test.
anderen Schrift (.
Freilich erhalten wir auch
. .
CXV1]I Origones
hier
Referat,
nicht den genauen Wortlaut,
das von S. 103, 18
in ein wörtliches Citat übergeht.
sondern ein ziemlich
ab wegen der Hinzufügung von ^
wörtliches
I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXIX
worden war. Wo finden wir nun Citate, die den erwähnten Voraussetz-
ungen entsprechen? Am Schluß des Briefes an Mennas faßt Justinian die
vorher in den Excerpten und sonstigen Anführungen bereits erwähnten
Ketzereien des Origenes in 9 Anathematismen zusammen, an deren
Schluß die übliche Verfluchung des Vertreters dieser Sätze steht.
Außer diesen 9 sind aber auch 15 Anathematismen (abgedruckt
—
aus einer Wiener HS bei Mansi IX 396 400 und Hahn, Bibl. d. Symb.-^
S. 227 f ) gegen Origenes erhalten, über die letzteren urteilt Hahn
(a. a. 0. S. 227 A. 436) folgendermaßen: »Sie sind übrigens nur eine
Überarbeitung der 10 [1. 9] Anathematismen (Mansi T, IS p. 533, Har-
duin . III p. 282), welche der Kaiser Justinian in einem kurz zuvor
an Mennas erlassenen Edicte zur Annahme empfohlen hatte«. Ich
halte diese Annahme für unrichtig; denn die folgende Übersicht be-
weist, daß von den 9 Anathematismen Justinians nur 6 den 15 Anathe-
matismen einigermaßen parallel sind, während sich 3 mit jenen gar
nicht berühren. Umgekehrt haben von den 15 Anathematismen 8 gar
keine Beziehung zu den 9 Anathematismen. Daraus folgt, daß die
beiden Gruppen unabhängig von einander sind und, der Berührungen
,
wegen, auf eine gemeinsame Quelle zurückgehen.
Die 15 Anathematismen, j
Die 9 Anathematismen,
Nr. I— VI unten S. CXXIff abgedruckt. oben CVII abgedruckt.
- S. f
II.
,
I. Thema: jcQOVjrag^iq
,
desgleichen die Gestirne,
IV. Sturz und Einkörperung der
V. Gleichheit der
Menschenseelen,
Engel und der
6. Himmelskörper beseelt.
ycxoq,
= Christus, == )-
VII. Christi: ist allen alles 4. Christus ist ähnlich den himmli-
geworden, , sehen Wesen geworden,
VIII. mit verbunden |
2. 3(?). Präexistenz der Seele Jesu
= Christus, und Bildung seines Leibes,
IX. ist herab- und aufge-
,
stiegen,
X. Auferstehungsleib Christi und 5. Kugelförmige Auferstehungs-
der Menschen, körper,
XL
. Vereinigung des Logos
Himmelsmächten, Teufel und
mit
XIII.
XIV.
,
, -
Menschen,
,
Kein Unterschied zwischen
Christus und den
XV. == ,.
Zu IL in. IV. V. VL . XI. 7. Christus später für Dämooen
-
j
9.
die
Gott,
begrenzt,
(s.
{, ,
der
Wenn
ist.
nun die 9 Anathematismen aus
) entnommen sind
CXV), so ist diese Schrift die gemeinsame Quelle für überein-
ob. S.
Daß nicht alle 9 parallel
sind, erklärt sich daraus, daß das Thema der 15 Anathematismen
'^.
zw^ar sehr nahe, verwandt.
Auch hier liegt keine Abhängigkeit der einen Schrift von der anderen
vor. Denn wenn auch beide im ersten Drittel größtenteils wörtlich
parallel sind, so hören die Berührungen von Nr. VI ab ziemlich ganz
auf, es stimmen nur noch einzelne wenige Sätze überein, und dazu ist
Einleitung. . Handschriftliche Überliefening CXXl
,
die Aufeinanderfolge der parallelen Sätze an beiden Stellen verschieden.
Dies läßt sich nur so erklären, daß eine gemeinsame Quelle, d. h.
Citate
und zwar ziemlich wörtlich benutzt worden ist.
einige Jerusalemische
\4€<
werden
Mönche,
so eingeleitet:
>•
Der Anlaß des Synodalschreibens Justinians war die Tatsache, daß
jene Mönche.
etwa
,
Ist
keit
noch der eine
y.ai
^
des Ketzers Origenes lediglich dessen Schrift entnimmt,
so haben wir in diesen Parallelen die sicherste Bestätigung dafür, daß
die 15 Anathematismen Avenigstens im ersten Drittel fast wörtlich aus
herausgezogen sind. Die folgende Übersicht mag meine
Ausführungen verdeutlichen. Ich gebe einen Abdruck nach Mansi,
ohne mehr als ganz naheliegende Verbesserungen hinzuzufügen,
-
543 gegen Origenes (Mansi IX
396—400; Hahn, Bibl, d, Symb,^ (Mansi IX 536— 5:}7).
)
S, 227-229),
1 1. El
tJto-
OrigenesV.
'
CXXII
.
. .
,
Origenes
-
& ,&- & ,'
5
'/
-
10
\ ()
'& . ^
& ^, ^ -
-
-^ -
d
15
, - &.
20
60&
^
' &-- .
,
6()
25
^' , -
III.
. .
, , ,
, , ,
& .
30
',
3
- , •'
IV.
-.
. .
-
-- •'
^^
-'
40
-
^ &
>', < . --
. .
-
-
V. kS.
-
4 ()
, - . ,Einleitung.
-, -
.
&-
-ac,
Handschriftliche Überlieferung CXXUI
-
^-
-
',VI. , . .
-
-
-
^^-
55
, -
--
-, ^-
60
- ].
,' [.
--
Mennas:
_
-
-
Z. 6f
.
.
13
34—36
— 15
ebenda.
& ebenda,
^
. 492D,
--
, , , - --
Endlich möchte ich
Maximus Confessor,
(Migne SGr 4, 172)
auch noch auf folgende
Schol. in
schreibt:
lib. De
Stellen
ecclesiastica hierarchia
'£2
hinweisen.
c. VI § VI
, '
) -
, ),
. . ,
dem
^
II. Anathematismus (S. 159, 4. Sff) vor, und der Gedanke ist genau
derselbe wie dort. Also wird auch durch diese Parallele Origenes als
Verfasser dieses Stückes bezeugt.
Stelle:
'-
avQ
,
avco .Ebenda
/]'-
Euagrius (der natürlich die Ansichten des Origenes wiedergibt):
07] .
ix
p. 173 citiert
Und
Maximus den
an einer zweiten
Diese
tx
zwei
Citate stimmen in veränderter Reihenfolge fast wörtlich mit dem
V. Anathematismus (S. 160, 8—12) überein. Da nun die Anathematis-
men II —
Via genau den Inhalt haben, den wir für die Ausfüllung der
von mir angesetzten Lücke brauchen, da sie in sich eng zusammen-
hängen, weil der Begriff immer wiederkehrt, und da ihre Her-
kunft aus durch dreifache Parallelen genügend bezeugt ist,
so habe ich mich für berechtigt gehalten, diese Fragmente S. 159 f als
nicht wörtliche, aber sachlich richtige Ergänzung in den Text einzu-
fügen. Außerdem schien es mir richtig, die Parallelen zur Vervoll-
ständigung des Textes heranzuziehen und auch an zwei Stellen (S. 160, 6 f.
—
160,19 161,2) hierher gehörige Sätze aus Justinians Brief an Mennas
einzuschalten. An den zweiten Einschub fügen sich dann S. 161, 2—15
die beiden Fragmente des Justinian und des Hieronymus sinngemäß an.
Ich reihe hier ein Fragment ein, das ich erst nach dem Druck des
Textes habe fixieren können und deshalb hier nachtrage. Maximus
^
Confessor, Schol.
(Migne SGr 4, 173) schreibt:
in lib.
7]1
De ecclesiastica hierarchia cap. VI §
,,
VI
,
' '2
,,
^
, &• *0
'. Das
><
erste Stück gehört zu 6, 16—18). Rufin hat am Anfang
3 (S. S4,
genau, am Ende ungenau übersetzt. Das zweite Stück aber, das sich
an das erste anschließen müßte, scheint von Rufin über-
gangen zu sein. Denn es kann seine Stelle nur am Ende des 3. Ab-
schnitts gehabt haben, dort aber bietet Rufins Übersetzung nichts Ent-
sprechendes.
Zum Schluß möchte ich noch einen Irrtum richtig stellen. In der
Vita Rufini (Mignß SL 21, 126) wird ein Fragment aus Periarchon
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung cxxv
p. 233. In der Ausgabe der Miscellanea, Londini 1617 4*^, die ich be-
nutzt habe, wird p. 552 am Kand 1. 6. MS. (nicht I 6, wie
es zuerst scheint) citiert und p. 559 das Fragment wörtlich angeführt.
Es ist nicht aus Periarchon, sondern aus Origenes c. Geis. VI 32
(II 102, 17—20) entnommen.
4. Übersicht
I. Buch.
Nr. i
Seite Urspi ungsort Anfang und Ende Bemerkungen
1
—
1
2
7,G
14,14
1
i
Euseb.
Antipatei
adv.
c. Mareen.
V.
Orig.
Dam., Sacra Par.
Bostra
1
(Joh.
4
"(
Ol
a?Jid-sia<'
—
Anfang von
parallel
Ruf.
1.
stimmt übereiu
Ruf.
II
770 Le Quien)
3 16,1 Antipater V. Bostra — Ruf. stimmt überein
adv. Orig. (Joh.
Dam., Sacra Par.
'%
5
30, 10
42,11
770)
Justinian, Ep.
nam
Justinian,
p. 525
adMen-
Ep. ad M.
^- —
— Lücke bei Ruf.
Ruf. parallel
6 47,3
p.
p.
528
Justinian,
525
Ep. ad M. —
9•• bei
kürzt
Ruf. stark ver-
— --
*7 52,1 Justinian, Ep. ad M.
& - Lücke bei Ruf.
"' "
p. 528 * * *
12 83,5
p. 528
Justinian,
p. 529
Ep. ad M. ' ^- «)
— Ruf. lückenhaft
CXXVI n'igenes
Ruf. ungenau
Schol. in De
lib.
eccl. hier. c. VI § VI
91,4
93,15
(Migne SGr IV 173)
Justinian,
p. 532
Justinian,
Ep. ad M. ort Ss
Ep. ad M.
^ — -
— Ruf. ungenau
95, 14
j
'
'
p. 532
Antipater
(Sacra Par.
v. Bostra ovx
II 770f);
&— \
bei Ruf. Lücke;
mutungsweise von
ver-
100, 4
c. 2
Antipater v. Bostra ' — Ruf. parallel, doch
102, 12
(Sacra Par. II 771)
Gregor. Nyss.
et res. u.
De an.
De hom.
& ).&>
—
erweitert
bei Ruf. Lücke;
mutungsweise
ver-
ein-
opif. gefügt
104,8 Justinian, Ep. ad M. — Ruf. verkürzt und
; p. 529 i
ändert
107, 1 Justinian,
. 529
Ep. ad .
II. Buch.
—^
übersetzt hat.
118,4
143, 18
155, 13
Justinian,
.
.
529
Justinian,
528
Justinian,
. 532
Ep. ad
Ep.
Ep.
.
ad .
ad .
|
j
& —
—
Hier,
Ruf.
genau
hat
parallel,
Ruf. weniger genau
Ruf. kürzt
etwas
weitert und freier,
Hieron. genauer
er-
übersetzt
—-
j
. 529 I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXXVII
Nr.
24
*2 I
i
Seite
164,1
182,16
p.
Ursprungsort
Justinian,
489
Leont. Byz.,
Act. X
6
u.
Ep. ad M. iv
525
=
Justi-
De sect.
—
§ * ^
Anfang und Ende
—-
Bemerkungen
Ruf. ungenau
nian, Ep. ad M. p.
517 C
111. Buch.
26 195, 4 Philokalia, Cap. 21 iv — Ruf. im ganzen pa-
—244,4
|
rallel
IV. Buch.
28 292,8
-341, 4 f
Philokalia, Cap. 1 -
- ''
— i]
Ruf. parallel,
auch Hieron.
einmal
— -
p. 533 — und Ruf.
30
31
344,8
348, 5 j
!
Justinian,
p. 532
Ep. ad M.
Marcell v. Ancyra(Eu-
&&
"— -
Lücke bei Ruf., Hie-
ron, parallel
Ruf. parallel
seb. c. Marc. 1 4 Fr.
32 Kl.)
02 349, 11 Justinian,
525
Ep. ad M.
« —— d?) Lücke bei Ruf.
-
p.
33 349,15 Athanasius.De decret. Ruf. parallel
34 350,14
Nicaen. syn.
Athanasius, De decret.
Nicaen. syn.
c.
c.
27
27
' — Lücke bei Ruf.
38
39
354, 15
359, 16
360,1
Theophil.
pasch.
Justinian,
p. 525
Justinian,
II
.,
16
Ep. ad M.
. ad .
Ep.
]
- —
—
— fehlt
Ruf.
zur
40 361,9
. 525
Justinian,
. 532
. ad .
& — - läßt aus und ändert
Hieron. parallel. Ruf.
läßt aus und ändert
CJULVin Orig^nes
C.
Die Bedeutäng
Wiederherstellung von
der griecmschen Fragmente nnd der Reste
. der
ffieronymus-Cbersetzung für den Text von Ufpi ist schon oben
und V betont worden. Wäre auch nichts weiter von dem griechischen
Text erhalten, als was wir jetzt haben, so könnten wir doch für den
FalL daß die genaue HieronTmus-Cberserzung vollständig überliefert wäre.
mit deren Hilfe nicht nur feststellen, wo Bufin ungenau übersetzt oder
Lacken gelassen hat, sondern auch eine Wiederherstellung des Originals
durch Betroversion versuchen. So aber müssen wir, abgesehn von
wenigen Stellen, darauf verzichten. Denn die Arbeit Eu&ns stellt eher
eine Bearbeitung als eine Cbersetzxmg des griechischen Originals dar
und ist im einzelnen so wenig zuverlässig, daß sie stets der Controlle
bedarf, um benutzbar zu werden. Ich versuche dies in den folgenden
Abschnitten nachzuweisen.
—
Kenntnisse sind gering (p, 192 201), und im Girieren anderer Autoren
—
ist Bufin ungenau fp. 217
an.
220)*. Dieselben Fehler und Mängel, nur
in verstärktem Maße, treffen wir in der Übersetztmg von
Denn hier liegen noch besondere Gründe für ungenaue Behandlung
(
und Yerfalschung des Originals vor.
1) Vgl anch dasUrteü von Ed, Schwartz, Panly-Wissowas RE, Euseb. Sp. Wßi.
2) TgL hierüber die Aasfahmngen von Grfitzmacber, Hieronrmas DT, K08.
Cap. X.
3» TgL Grützmacher, Hieronymus I 69. 49£E.
Einleitung- C. Wiededrersteilaii^ . Hsg'i.
Dräiigeii
ziemlicL• eilig,
des Macarins
and
die beiden, ersten Bii<!iier .
einige Zeit darauf die beiden Letzten Böcinar eirwaa
Hsot
langsamer übersetzt. rgL die zweite Vorrede S. 1'3•. 6ffi, SotiL• vor 39}?
liegt seine Übertragnng des L Buciies der Apoicoie des PampfuIoiL
Beide Übersetzungen verfaßte er in apolögetisiiiein Lrrterese vgL .
,
Er tat dies vor allem in den drei Büchern seiner rm Jahre ^)1 ver-
(iffentlichten Streits«: kriffc gegen Eutin'- und in seiner Übersetzung von
die den >rigenes der Ketzerei überfähren und zugLeoÄ
Ruiin. den Verteidiger des Thigenes. der Mitschuld verdächcbi machen
sollte. 3 Duplex in opere meo utilitas f^it^'r. schreibt HierTinjDius. ApoLlT
3'
"Vgl. Grützmaeirer. Hieroaymos
Paul de Lagardesv 3titteilTmü??n.
Vgl. das scharfe TJrtifil
Man braaebfc mit dea obea im. Text eitiecten. Wortifn nur
IH TS
»^
.itii tbiaKndum:
iS&t.
steht auf S. 164 f. Hier hatte Origenes, wie das erhaltene griechische
Fragment beweist, von der Begrenztheit der Macht Gottes gesprochen.
Rufin läßt diesen Gedanken nicht einfach aus, sondern ändert ihn um
und spricht lediglich von der Begrenztheit der Schöpfung nach Zahl
und Maß und verwirft die entgegengesetzte Ansicht »gewisser Leute*.
Dabei schiebt er, zum Übergang, aus dem folgenden eine Anspielung
auf Weish. Sal. 11, 20 (21) vor, während dieselbe Stelle im Original
— auf die Creaturen bezogen —
erst hinter dem griechischen Frag-
ment gestanden hat. Endlich läßt er die Ausführung S. 164, 6 9 ganz —
weg und begnügt sich mit der Übersetzung des Satzes Z. 1 f. Vielleicht
ist aber das ausgelassene Stück S. 165, 7 f von Rufin mit verwendet
Avorden, wenn sich hier Origenes nicht, wie so oft, wiederholt hat. —
(Migne SL
Eine Einschaltung Rufins
23, 434), S. 26, 2 ff vorliegen.
soll nach Hieronymus, Apol.
»In primo libro ^, II 11
sagt Hie-
a) Lücken Rufins.
S. 196, 2 — <C Ruf.
S. 202, 10 fehlt der Schluß des Citats Psal. 80, 15 bei Ruf, aber
auch in B. Sollte ein Stück in den übrigen Codd. zu-
gesetzt worden sein? Das ist doch unwahrscheinlich;
s. oben S. CHE
S. 206, 15 fehlt das Citat Gal. 5, 8 (Z. 2); vielleicht ist es vom
Schreiber des Cod. L ausgelassen worden, s. oben S. CHI.
S. 216, 10 (30) — < Ruf.
S. 233, 8—10 zweimaliges Citat Rom. 9, 16 < Ruf.
S. 234, 8 Jia?uv — 12 << Ruf.
S. 235, 3 <C Ruf.
10 f In — < Ruf.
S. 241,
S. 292, 12
S. 294, 2
.— < Ruf.
<C Ruf.
S. 297, 11 < Ruf (aber . 18 [4] übersetzt).
S. 298, 7
erst in L?)
< Ruf.
ov - und . 8. 12 kjt' -
— ?.(^ 6 &6 <
-
S. 298 9 Ruf wohl vegen
,
'
Homoioteleuton.
S. 300, 2 -< Ruf.
4f <; Ruf.
S. 323,
S. 325, 6
S. 328, 2
If
9f
—
—
—
9 ^ -< Ruf.
•< Ruf.
<C Ruf.
< Ruf (dafür . 17 Aut — 19 Pauli
S. 330, 7
zugesetzt).
—S ^ <C Ruf (wohl in L Avegen Homoioteleuton
II
11
ausgefallen,
ft
plurima«.
— 13 ^
s. oben S. CIV).
<C; Ruf absichtlich, dafür: »et alia quam
— 12
S. 331, 3
S. 332, 9 ov — 10 -<
<; Ruf, der hier stark gekürzt
Ruf absichtlich, da
hat.
(. 10) mit
S. 332,
S. 334,
11 '
Non
4f Rom.
(Z. 28)
9, 8
—
übersetzt
S.
< Ruf.
333, 28
ist.
; <
S. ist iaceat
S. 327, 23 Sed et illud — 26 debeat (oder wenigstens Z. 24 in bis
— 25 pruinis) + Ruf. Wenn Z. 9 eine Lücke im griecbi-
töTL
ist, so bat dort böcbstens gestanden:
-
S. 330, 24 et cum ait — 26 suo + Ruf.
S. 334, 16 f secundum — 18 interpraetatur + Ruf.
S. 297, 5
S. 301, 5
^&
halb Z. 22
.—
ff ungenau übersetzt.
nicht ausgedrückt, auch sonst ungenau.
ist . 21f ungenau übersetzt (vgl.
S. 295, 20).
S. 302, 28 f unnötige Änderung der Construction.
S. 303, 5—12 ist von Rufin Z. 18-29 phantasievoll erweitert (Z. 7f
fehlt der Vergleich).
S. 304, 21 f ist Z. 5 ungenau übersetzt.
S. 310, 21 f ungenau = Z. 5f.
'
Einleitung. C. Wiederherstellung von CXXXV
S. 321,
S. 327,
S.
27—32
12 ] unnötige Erweiterung.
Ruf scheint nach Matth.
zu haben, da er »eruatur« (Z. 30) übersetzt.
33ü, 20 ordnet Euf die Gebote anders als Z. 4.
5, 29. 18, 9 ßaXeiv gelesen
Ich habe sämtliche Citate geprüft und hoffe die Resultate meiner Unter-
suchung an einem andern Ort veröffentlichen zu können. Hier mögen
vorläufig folgende Bemerkungen Platz finden. Im allgemeinen hat
Rufiu die Schriftstellen sorgfältiger als das übrige behandelt und ge-
nauer übersetzt. Gelegentlich hat er dem Wortlaut des Originals eine
ihm vertraute Variante vorgezogen und kleinere Änderungen angebracht.
Eine einzige >versio latina< scheint er weder für das AT noch für das
NT consequent benutzt zu haben ^ Sonst wären die Differenzen bei
der Wiederholung desselben Citats, wenn man auch die Flüchtigkeit
Rufins berücksichtigt, doch kaum zu erklären. Auf Flüchtigkeit gehen
vermutlich Abweichungen in der AVortstellung, z. B. S. 170, 20 und
31. 32, oder in der Satzform, z. B. 170, 25 (numquid) und S. 171, 2
(Ergo), zurück. Ähnlich sind folgende Stellen: S. 258, 10 übersetzt
Rufin (I naturgemäß mit »gloriae« (Cod. A), dagegen
Kor. 2, 8)
drei Zeilen weiter mit »raaiestatis« (Cod. F). Origenes hat doch sicher-
des Origenes und Rufin, teils durch Origenes selbst und seine Anhänger
in Parallelstellen dargeboten.
Der Kampf des Hieronymus gegen Rufin wurde mit einer solchen
Schärfe und Gehässigkeit geführt, daß man mit Sicherheit annehmen
kann, Hieronymus habe alles den Rufin belastende Material in seinen
Briefen und Streitschriften zusammengetragen. In den an Avitus ge-
sandten Excerpten aus fehlt sicherlich nichts Wichtiges.
Wir hätten davon für die Textherstellung noch mehr Gewinn, wenn
Hieronymus immer wörtlich citiert hätte; aber auch so können wir zu-
frieden sein. Theophilus von Alexandria hat nur einzelne Lehren des
Origenes in seinen Rundschreiben hervorgehoben. Viel mehr wird aber
unsere Kenntnis des Originals durch die fast durchweg wörtlich citierten
Fragmente Justinians und der späteren Gegner des Origenes bereichert,
die den großen Theologen eitleren mußten, wenn sie seine Ketzereien
bekämpfen wollten. Endlich ist am Anfang des 111. und IV. Buches
je ein großes und zusammenhängendes Stück vom Original durch die
Philokalia gerettet worden. Fassen wir dies alles zusammen, so ist das
Ergebnis doch nicht allzu dürftig. Auch erscheint es sehr wohl mög-
lich, daß eine systematische Durcharbeitung der späteren Kirchen-
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXXXVU
An den Anfang seines Werkes hat Origenes einen kurzen Abriß der
4. vgl. S. 195, 14) übersetzt. Da das genannte Fragment und auch ein
zweites (S. 14, 14) mit Rufins Übersetzung übereinstimmen, so darf man
annehmen, daß Eufin die Einleitung im allgemeinen nicht verändert
hat. Einschaltungen und Erweiterungen kann er aber, z. B. S. S, 2öiF,
vorgenommen haben. Diese Glaubenslehre führt Origenes auf die Apostel
zurück (S. 9. If) und betont, daß diese zwar allen Gläubigen gewisse
notwendige Hauptlehren überhefert, aber deren Begründung nur den
Geistbegabten vorbehalten hätten (S. 9, 3 ff). Hiermit will Origenes
offenbar die Berechtigung seines dogmatischen Werkes erweisen. Dann
werden die einzelnen Teile dieses aufgezählt: ein Gott, der
alles geschaffen, Propheten und Jesus Christus gesandt hat, der
die
Gott des alten und neuen Bundes; Jesus Christus, vor der Schöpfung
aus dem Vater geboren, mitwirkend bei der Schöpfung, Mensch geworden,
von einer Jungfrau aus dem heil. Geist geboren, wahrhaftig gestorben
und auferstanden und erhöht; der heilige Geist, über dessen Ursprung
und "Wesen noch nachzuforschen ist, der aber sowohl Propheten als
Apostel erleuchtet hat. Dann folgt die Lehre von der Unsterblichkeit
und Bestrafung der Seele, ihrer freien "Willensbestimmung und ihrem
Kampf mit den feindlichen Mächten. Über den Ursprung der Seele
hat dagegen das yJjQvyua nichts festgestellt, ebenso auch nichts über
"Wesen imd Ursprung des Teufels und seiner Diener. Ferner lehrt das
zeitlichen Anfang und zeitliches Ende dieser "Welt, sagt aber
nicht, was vorher gewesen sei oder später sein werde. Ferner lehrt es
Inspiration und tieferen Sinn der heiligen Schrift. "VS^eiter enthält das
die Lehre von den Engeln und guten Mächten, sagt aber über
ihren Ursprung, ihren Aufenthaltsort und ihr "Wesen ebensowenig
etwas aus, wie über die Belebtheit der Gestirne. Diese Lehren muß
man, so schließt die Vorrede, zugrunde legen, wenn man mit Hufe von
Schriftbeweisen ein ganzes (dogmatisches) "Werk schaffen will.
"Was bezweckt nun Origenes mit seiner Einleitung? Offenbar will er
bekräftigen, daß er die in der Kirche giltigen Glaubenssätze ebenfalls
bekennt und unverändert festhält. Da er aber zugleich auch hervor-
hebt, welche Punkte in dem noch nicht festgelegt waren,
sondern der Untersuchung durch geistbegabte Gelehrte harrten, ver-
steht er es sehr geschickt, sich für seine philosophisch-theologischen
Speculationen über das "Wesen des heiUgen Geistes, den Ursprung der
Seelen und der Engel und des Teufels, die TVelterneuerung, die Belebt-
heit der Gestirne,neben der Erörterung der eigentlichen Grundlehreu
() Raum und Berechtigung zu
schaffen. Tatsächhch folgt also
Origenes in seinem "Werke den einzelnen Teilen des verweilt
aber bei dem Unsichern und Problematischen viel länger als bei jenen
/),
Einleitung. D. Iniialt und Gliederung der Schrift CXXXIX
ihm unrichtig
bei ihm ein
einem Abschreiber zur Last
offenbarer Fehler vor, der entweder ihm
,.
Es fragt sich nun, ob die von Photius überlieferten Capitelüber-
schriffcen als oder als erst später in den HSS hinzuge-
ursprünglich,
fügt angesehn
fang des III.
werden müssen. In der Philokalia hat das aus dem An-
Buches entnommene 21. Capitel folgende Überschrift: ^
Die beiden ersten Worte stehen als Überschrift
des 1. Buches auch bei Photius, und die Überschrift des
Capitels des III.
Cod. L: »De arhitrii libertate« stimmt genau dazu. Gelegentlich sind
- -.,
ja die Überschriften der Philokalia etwas wortreich und enthalten mehr,
als in der Vorlage stand. Beim 1. Capitel der Philokalia, das den
ersten Capiteln des IV. Buches von entspricht, ist dies aber
wohl nicht der Fall. Die Philokalia bietet die Überschritt:
)
wo 6
Dieser Wortlaut ist weiter nichts als
eine
)
schrift des
^—
3.
läßt
(und auch des
.
Zusammenfassung der Überschriften der drei ersten Capitel des
IV. Buches und stimmt im allgemeinen mit Photius überein.
dieser kürzer (
ii
'.
.
.
..
..
Buch I.
Caput
„ .
Praefatio S.
. De deo. S. 16—27.
7—16.
De Christo. S. 27—48.
HL De spiritu sancto. S. 48
.
„
—63.
[ „ IV. De imminutione vel lapsu.
S. 63-65.]
[ „ IV *, De creaturis vel condi-
tionibus. S. 65—68.]
„ V. De rationabilibus naturis.
S. 68— ()9.
[ „ V^ De contrariis virtutibus.
S. 70—78.]
.
Buch IL
'.
-.
6
&- , V.
et prophetarum
mini nostri lesu Christi
pater.
De
—139.
S. 126—132.
iusto et bono.
et
S.
do-
132
^. De
.
'. „ VI. incarnatione Christi.
'.
'- „ Vlll.
—152.
De anima. S. 152—163.
.
et de causis
eorum. S. 163—172.
„ X. De resurrectione et iudi-
cio. S. 172—183.
'. „ XL De repromissionibus. S.
183—192.
Caput
„
1.
IL
De
S.
De
195—244.
arbitrii
contrariis
libertate.
potestati-
6 - „ 111.
bus. S.
De
256—263.]
244—256.
triplici sapieutia. S.
-
^' . „ IV. Utrum verum sit quod
quidam dicunt, quasi bi-
nas animas esse per sin-
sulos. S. 263—270.
. .
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXLIII
-- di. S. 279—291.
Buch IV.
^ Phot.).
d
{ Caput . Quod scripturae divinitus
inspiratae sunt. S. 292
305.
'.
^ ( „ II. Quod multi
non
turas
intellegentes
et male
spiritaliter
scrip-
intelle-
7'. ^ - „ III.
305—323.
narint. S.
Exempla scripturarum
de ratione intellegendae
scripturae. S. 323 347. —
(<C Phot.).
('.
^) „ IV. Anacefaleosis de
et filio et spiritu sancto
ceterisque, quae superius
patre
HSS sind nicht berücksichtigt. Am Rande sind die Capitel von Cod. L
angemerkt.
(II) VUI. De quod diversis appellationibus nunc unum esse cum patre
secundum divinitatis naturam docetur, nunc etiam cum hominibus
secundum dispensationem carnis assumptae.
IX. Quod sicut semper pater, ita semper et filius, et quomodo intellegi
debeat »dnä creavit me initium [B i. Text, in initium C in initio
Gap.] viarum suarum« {Prov. 8, 22).
X. Quod non corporali progenie pater filium genuit, sed ut cor verbum,
ut voluntatem mens, ut sapientiam sensus, ut splendorem lux.
XI. Quod homousius sit filius patri id est unius cum eo substantiae,
,
substantia et inoperatio.
XIII.De bonitate filii di, et quomodo intellegi debeat quod scriptum est
»nemo bonus nisi unus ds pater» {Mark, 10, 18).
(III) XIV. De spü scö quod neque creatura esse usquam in scribturis scis
legatur, neque in aliquo a virtute et potestate patris ac filii differat.
XV. De seraphin.
XVI. Quod sps scs tantummodo scis detur, et quod patris et filii et sps
sc! inoperationes vel efficientiae nunc [non C] separentur in scrib-
turis propter personarum vel proprietatum distinctionem, nunc ad
unü revocentur et indiscrete habeantur propter substantiae uni-
cum varia trinitatis dispensatio referatur, ad unum tarnen
tatem, et
dm omnium summa revocetur.
(IV) XVII. De imminutione [immutatione Gap.] vel labsu rationabilium.
(IVa) XVIII. De creaturis vel conditionibus et virtutibus di, per quas creat et
benefacit his quos creavit.
XIX. Quod cum semper ds beneficus fuerit, semper habuerit creatm-as
quibus benefaceret.
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXLV
.
et ex pristina bonitate dilabsa sub vocabulo principis tyri, quid
[quod CCap.] etiam de alia simili esaias propheta commemorat.
CVIi De consummatione nee non et de principio rerum sed et
fine vel
ordinum ac restitutione in unum.
diversitate
XXIV. Quae sint rationabili naturae emendationum species, et quae uti-
litas correptionis et poenae tarn in teraporalibus quam etiam in
aeternis, et quod finis mundi per immutationem habitus eius fiat,
non per interitü substantiae corporalis.
(Vllj XXV. De incorporeis et corporibus.
XXVI. De sole et luna ac stellis.
XXVII. Quomodo secundü sermone apostoli pauli >creatura vanitati sub-
iecta est^ [Rom. 8, 20).
(VIU) XXVm. De angelis.
(Villa) XXIX. De his, qui diversas naturas esse spiritales [spüäles GCap.] affirmant,
et quod omnis rationabilis creatura boni malique sit capax atque
Cod. L XIV. Quod anima ihü non forfcuito nee pro aliqua acceptione peraonae,
sed virtutum suarum et puritatis merito, ut vas verbi di esset,
electa est.
(VII) XV. De spü scö.
XVI. Quae sit paracleti significantia [significatio C Gap.] in spü scö,
qiiae vero in filio di.
gnificantia.
XVIII. Quae sit significantia animae, quaeve sps vel mentis.
etiam sit 'dividi et partem eins cum infidelibus poni<, qui [qd CT
carcer vel cetera suppliciorum genera.
XXVI. Quod a dö quae fiunt sie bona sunt omnia, ut etiam poena quae
infertur ab eo ad emendationem inferatur, non ad interitum.
(XI) XXVII. De repromissionibus.
XXVIII. Quo sensu >manducandi et bibendi in futuro saeculo<, quo etiam >re-
gnandi vel potestatem habendi super alios< accipi debeat repromissio.
XXIX. Quod cupiditas scientiae arcanorum di naturaliter mentibus insita
sit, hanc omne quidquid in praesenti saeculo videtur oecul-
et per
tum in futuro mens et assequi gestiat et exuta pondere corrnptionis
facilius possit adipisci.
XXX. Quod nihil sine summa ratione sit quod a dö factum est sive cae-
lestium sive terrestrium ;
quam ratione etiamsi in praesenti saeculo
hominibus adsequi inpossibile est, possibile tamen sit in futuro,
cum anima vel meritis vel eruditione profecerit convenire namque ;
Cod. L XXXI I. Quod cum mens ad summam perfectionis ascenderit, cibus ei sit
di sapieutia et potus rei-um scientia [et p. r. sc. < C], et his ali-
mentis aut incrementum capiat, si adhuc indiget incrementis, aut
stabilitatem teneat, si in id loci ventum est, ubi addi iam nihil possit.
(IV) X. Quae siut diversorum de anima opiniones, et utrum verum sit quod
quidam dicunt quasi binas animas esse per singulos ''et utrum
— singulos < C].
(V) XI. Quod mundus ex tempore coeperit et finem speret.
XII. Quod etiam ante hunc visibilem mundum fuerint creaturae ratio-
nabiles, quas et tunc dispensabat ds et nunc dispensat et in futu-
der Composition der ganzen Schrift scheint es mir nun nicht unwichtig
zu sein, die Dispositionsangaben, welche sich im Text von
vorfinden, hier zusammenzustellen.
Praef. 1, S. 8, ö: nisi studii nobis esset, praesens hoc opus omni qua possu-
raus brevitate succingere.
Anlaß zur Abfassung und Thema, Praef. 2, S. 8, 14: Quoniam ergo multi ex
his, non solum in parvis et minimis discordant,
qui Christo se credere profitentur,
verum etiam in magnis et maximis, id est vel de deo vel de ipso domino Jesu
Christo vel de spiritu sancto, non solum autem de his, sed et de aliis creaturis,
id est vel de dominationibus vel de virtutibus sanctis: propter hoc necessarium
videtur prius de his singulis certam lineam manifestamque regulam
ponere, tum deinde etiam de ceteris quaerere. Vgl. auch die Aufzählung
der einzelnen Teile seines Themas IV 2, 7 (14), S. 319, 3ff.
Oportet igitur velnt elementis ac fundamentis huiusmodi
Praef. 10, S. lü, 0:
uti secundum mandatum, quod dicit: »luluminate vobis lumen scientiae«, omnem
qui cupit seriem quandam et corpus ex horum omnium [d. h, der einzelnen Punkte
der kirchlichen Überlieferung] ratione perficere, ut .... et unum . corpus effi- .
ciat exemplis et affirmationibus, vel his, quas in sanctis scripturis invenerit, vel
quas ex consequentiae ipsius indagine ac recti tenore reppererit.
11,9, S. 27, 16: naturam dei intellegentes, nunc quid sibi nomen Christi
velit videamus.
I 2, 10, S. 42, 20: de quibus plenius in locis propriis, in quibus de «"eaturis
ei US disputandum fuerit, disseremus.
13,1, S. 48, 17: Consequens igitur est nunc, ut de spiritu sancto quam
possumus breviter requiramus. (Voraus geht 12, 13, S. 48, 12: Sed contenti his,
de quibus superius disseruimus, consequenter etiam reliqua perquiramus).
I 3, 8, S. 60, 22: His igitur de unitate patris et filii ac spiritus sancti prote-
statis,redeamus nunc ad eum ordinem, quem disserere coeperamus.
I , 1, S. 68, 19: Post eam dissertionem, quam de patre et filio et spiritu
post eumlocum, quem de patre et filio et spiritu sancto pro nostris viribus
exposuimus. Nunc ergo videamus quae sint, de quibus disserere in consequentibus
convenit secundum dogma nostrum, id est secundum ecclesiae fidera.
I 8, 4, S. '5, 14: Verumtamen suo in loco et tempore confntato hoc pervorso
dogmate atque depulso, ea quae de scripturis sanctis ab illis prolata sunt, qualiter
intellegi debeant exponemus.
1, 1, S. 106, 8: Consequens nunc videtur, licet oinnia, quae superiore libello
disserta sunt, de mundo atque eius ordinatione disserta sint, proprie tamen pauca
de ipso mundo ropetere, id est de initio eins ac fine vel his, quae inter iui-
CL Origenes
tium ac finem eius per divinam providentiam dispensantur, seu de bis, quae
ante mundum vel post mundum patantur (vgl. S. 107, 10).
3, 6, S. 121, 1: His pro nostris viribus de mundi ratione dissertis, non vi-
detur incongruum etiam ipsius mundi appellatio quid sibi velit inquirere.
114,1, S. 126, 22: His per ordinein prout potuimus breviter digestis, conse-
quens est secundum id, quod ex initio proposuimus (Praef. 4), confutare etiam
eos, qui putant (daß der Gott des ATs verschieden sei von dem des NTs).
116,1, S. 139, 6: Tempus est his decursis de incarnatione
repetere nos
domini et salvatoris nostri, quomodo vel homo homines con-
factus est vel inter
versatus est. Pro viribus igitur nostris psrexiguis considerata ex openim suorum
magis quam ex nostri sensu s contemplatione divina natura, intuitisque nihilominus
creaturis eius visibilibus. fide quoque invisibilibus contemplatis superest
ut harum omnium creaturarum et dei medium, id est mediatorem quaeramus.
II 7, 1, S. 147,24: Quia ergo post primas illas dissertiones, quas de patre
et filio et spiritu sancto in initiis secundum quod res poposcerat exposuimus,
Visum est rursum repetere nos debere et ostendere quod deus idem esset creator et
conditor mundi et pater domini nostri lesu Christi, id est legis et prophetarum
atque evangeliorum unus atque idem deus, tum deinde etiam de Christo,
quod is, qui verbum et sapientia dei superius fuerat ostensus, etiam qualitcr homo
factus est in consequentibus debuit demonstrari: superest ut etiam de spiritu
sancto quam possumus breviter repetamus. Tempus est ergo nunc de spiritu
sancto nos pro viribus pauca disserere . . .
118,1, S. 152, 11: Post haec iam ordo deposcit nos etiam de anima gene-
raliter inquirere . . ., vgl. S. 163, 17.
119, 1, nunc ad propositae disputationis ordinem redeamus et
S. 163, 24: Sed
intueamur initium creaturae, quodcumque illud initium creantis dei mens
potuerit intueri.
S. 172, 28: Sed quoniam nos sermo commonuit de iudicio futuro
1110,1,
videamus quid etiam de his sentiri oporteat. Sed ut ad haec compe-
tenti ordine veniatur, prius mihi videtur de resurrectione sermo movendus . . .
II 10, 8, S. 1S3, 6: Sed sufficiant ista in praesenti loco, quae interim nunc, ut
dicendi ordo servaretur,
sentiendum
II 11, 1, S. Ib3, 11:
.
sit.
III 1, 1, S. 195, 4:
. . .,
^
quam
'Enel
vgl. S. 244, 3:
tv }
paucissimis dicta sunt.
Videamus nunc breviter,
^
quid etiam de repromissionibus
[]
9^ 6
III 2, 1, S. "^Ai, 14: Videndum nunc est secundum scripturas, quomodo con-
trariae virtutes vel ipse diabolus reluctantur humano generi . . .
111 3, 6, S. 263, 9: Verum sufficiant ista pro viribus disserta a nobis de his
virtutibus, quae humano generi adversantur.
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift. CLI
absurdum.
111 6, 1, S. 279, 22: De fine vero et consummatione omnium iam quidem
)^
Hactenus nobis etiam corporeae naturae vel spiritalis
Nos vero
^- ^ ^?.^--
quod melius
discussa, arbitrio legentis relinquimus ex utroque
in his finem libri tertii faciamus.
r/)v ....
)- ,
(seil, . . .
IV 1, 6, S. 301, 8: . .
IV 2, 1, S. 30, 10:
?.- -
IV
IV
,
V
3,
dixisse sufiiciat
4, 1
1 (27), S. 347, 23:
(28
4, 3 (30),
.
,
. .
S. 348,
S. 32,
consequens est etiam illud pariter admonere, quod
5 : ",
. .
Verum haec
.
&.
4: His igitur nobis de trinitatis ratione breviter repetitis,
(vgl. Z. 14j.
IV 4, (32), 8.356, 14: Sed et mundi huius visibilis ratio, quoniam vel
maxiraa etiam de hoc haberi quaestio solet, qualiter se habeat, prout potuimus
. . .
. . . breviter
IV 4, 9(36), S. 361, 14: Puto sane operi huic nostro contrarium non videri, si
etiam de inmortalitate rationabilium naturarum quam possumus breviter
repetamus.
IV 4, 10 (37) Schluß, S. 364, 14: De his autem, quae diximus, vel de reliquis, quae
consequentia sunt, secundum haue iormam, quam supra exposuimus, sentiendura est.
^
deuten,daß Origenes frühere Capitel weder umzuarbeiten noch zu be-
reichernwünschte, sondern das Material, das er inzwischen noch ge-
sammelt hatte, lieber in Form einer Zusammenfassung des ganzen
schon behandelten Stoffes yorlegen wollte. Daß bei einem solchen
Verfahren Wiederholungen unvermeidlich waren, ist natürlich. Zu-
gleich legt aber die Zeugnis für die Sorgfalt und
Genauigkeit des Origenes ab. Diese tritt uns auch bei der Behandlung
seines Themas im einzelnen mehrfach entgegen. Man vergleiche z. B.
die Disposition von II 3, 1 (S. 113, 13ff). Hier erwägt Origenes 1., ob
vor dieser Welt eine andere existiert hat, und wenn ja, ob sie so be-
schaffen gewesen wie die jetzige; oder ob keine Welt vorher anzu-
ist,
nehmen ist; ferner 2., ob nach dieser Welt das Gericht mit Reinigung
und Läuterung durch Strafen eintreten, und dann das Ende der Welt
folgen wird; oder ob zur sittlichen Besserung der Menschheit eine
andere Welt wiederum erstehen wird, der jetzigen ähnlich, oder besser,
oder schlechter als diese; und wie lange sie bestehen, oder ob sie über-
haupt sein wird; ferner 3., ob einmal eine Zeit kommen wird, wo
nirgends eine Welt vorhanden ist, oder ob es eine Zeit gegeben hat,
wo überhaupt keine Welt existierte; endlich 4., ob mehrere Welten
existiert haben oder existieren werden, oder ob es sich einmal ereignet,
daß eine Welt der andern ganz gleich in jeder Hinsicht ist.
Die beiden tomi III und IV sind (wie I und II) zu einem Band ver-
einigt, dem eine »Epistola nuncupatoria Jacobi Merlini. In Apologiam
Origenis« vorausgeht mit dem Anfang: »lacobus Merlinus Victurniensis
sacrae tbeologiae professor immeritus« und dem Schluß: »Valete.
Navarra Parrhisien. Finis«. Dem IV. tomus geht noch voraus: »Ori-
genis vita et opera latinitate donata, loannis Tritthemius abbas Span-
hemensis in libro de scriptoribus ecclesiasticis: de vita et scriptis Ori-
genis«. Darauf folgt die Capitulatio der IV Bücher Periarchon und
der Text vollständig. Am Schluß des tomus IV steht: »Finis quartae
partis operum Origenis Adamantii. In edibus Ascensianis. Idibus
octob.MDXII« und nach einem Schlußwort, wo das Privilegium des
Königs Ludwig XII. erwähnt wird, »E chalcographia nostra in academia
Parrhisiorum. Decimo quarto Kaien. Novembris MDXII«,
Über die editio princeps gibt Delarue tom. I praef. p. VII folgendes
Urteil ab: »Merlinus incidit, uti conjicio, in unicum codicem Sorboni-
cum, accuratum quidem, sed frequentibus abbreviaturis ita implicitum,
ut ei pene ad singula verba haeserit aqua, divinarit potius quam legerit,
et divinando absurdas saepissime et ridiculas pro genuinis obtrudat
lectiones«. Auch p. XVII wird Cod. Sorbon. 16322 s. XIII, (Par. lat.
s. oben XXXIII) als Quelle für Merlin genannt; mit Unrecht. Delarue
S.
scheint weder Merlins Ausgabe mit Cod. S verglichen, noch an den
Codex Parisin. lat, Nr. 17 348, Colleg. Navarr. 89 (s. oben S. XL) ge-
dacht zu haben, den doch Merlin, der »E Navarra Parrhisiensi« schreibt,
gekannt haben muß. In der Tat ist dieser Codex Navarr. die hs.
Grundlage der editio princeps. Dies wird durch zahlreiche Überein-
stimmungen bewiesen, wenn auch Merlin vielfach abweicht, weil er den
lücken- und fehlerhaften Text dieser HS lesbar machen wollte. Über
die Verwandtschaft des Codex Navarr. mit der Handschriften-Gruppe /
ist schon oben S. XL gesprochen worden. Der nach dieser einen HS
saec. XIV hergestellte Text Merlins ist natürKch sehr fehlerhaft und
viel schlechter als der von Delarue, aber da Codex Navarr. an einigen
Stellen Lesarten der Gruppe bietet, so ist er gelegentlich besser als
jener. Ich habe den Text der Merlinschen Ausgabe nicht vollständig
durcharbeiten, sondern nur an zahlreichen Stellen prüfen und dabei
feststellen können, daß Delarue im ganzen 261 Lücken der editio prin-
ceps, darunter 45 größere, nachweist. Daraus erklärt sich wohl vor
allem sein geringschätziges Urteil über diese Ausgabe.
2. Die zweibändige Folioausgabe des Erasmus, nach dessen Tod
Cr ige es V. L
CLIV Origeues
Froben, spätere Auflagen ebenda 1551, 1557 und (mit den Prolegomena
des Simon Grynaeus ad Tbo. Erastum) 1571.
Der Titel des ersten Abdrucks
lautet: Origenis Adamantii eximii
Scripturarum interpretis opera, quae quidem extant omnia, per Des.
Erasmum Roterodamum partim versa, partim vigilanter recognita, cum
praefatione de Vita, Phrasi, Docendi ratione, k Operibus ilHus, adiectis
epistolaBeatiRhenani nuncupatoria, quae pleraque de vita obituque ipsius
Erasmi cognitu digna eontinet, et indice copiosissimo. Apud Inclytam
Basileam ex officina Frobeniana [das Signum Froben. steht darüber
an. MDXXXVl Mense septembri.
Dann Rheu. an den Erzbischof Hermann
folgt der Brief des Beatus
V. Köln , datiert decimo octavo calend. Septembreis.
aus » Sletstadt
Anno ä partu virginis matris MDXXXVl«; dann das Leben des Origenes
von Erasmus und Ausführungen über seine Lehre und Schriften. Die
Aufeinanderfolge der Schriften ist dieselbe wie bei Merlin:
Periarchon, id est de principiis, libri Threni seu planctus |
Der Neudruck der Ausgabe des Erasmus von Grynaeus hat den
Titel: Origenis Adamantii magni illius et vetusti scripturarum inter-
pretis opera quae quidem extant omnia doctiss. virorum studio iam
olim translata et recognita nunc vero ulteriore cura, sincera fide, ab
innumeris repurgata mendis. Cum vita Auctoris et Indice copiosissimo.
Basileae Per Eusebium Episcopium, et Nicolai Fr. haeredes. MDLXXl.
Dann folgt: Clarissimo viro D, Thomae Erasto, Doctori medico, Johannes
Jacobus Grynaeus Der Schluß lautet: Postridie Calendas Septem-
S. D.
bris Anno MDLXXl. Das Übrige deckt sich genau mit der Ausgabe
des Erasmus, und der Text beider stimmt, abgesehn von Verbesse-
rungen der Herausgeber, mit Merlin überein.
3. Die zweibändige Folioausgabe von Gilbert Genebrard, Paris
1574 (wiederholt 1604, 1619), zeigt nur darin eine Verbesserung gegen-
über den vorigen Ausgaben, daß Genebrard im Buch 111 und IV die
Philokaliastücke neu übersetzt hat.
4. Origenis opera omnia. Opera et studio Domni Caroli Delarue,
Presbyteri et monachi Benedictini e congregatione S. Mauri. Tomus
^,
primus. Parisiis 1733, in Fol. Vorausgeht dasVidmungsschreiben an den
Papst Clemens .
Dann folgt p. I— XVH die Praefatio darauf
p. 42—195 an 4. Stelle der Text von eingeleitet durch
,
eine Admonitio. Diese Ausgabe, die bis jetzt für Periarchon maß-
gebend geblieben ist, stellt einen erheblichen Fortschritt, verglichen
Einleitung. . Ausgaben und Schlußwort CLV
mit deu früheren Ausgaben, dar. Denn Delarue hat zuerst die grie-
chischen Fragmente und die Parallelen des Hieronymus neben Eutins
lateinische Übersetzung gestellt und für letztere ein reiches Hand-
schriftenmaterial herangezogen, nämlich (vgl. oben S. XLVl): 1. Viro-
dunensis saec. IX, 2. Corbeiensis saec. IX, 3. Colbertinus (= Paris. Keg.
1645 saec. XIV), 4. Sorbonicus (= Paris. 16322 saec. XIII), . Mona-
sterii de Monte Sancti Michaelis in Periculo maris (^= Abrinc. 66 saec.
XIII), 6. Monasterii Sancti Kemigii Rhemensis. Freilich sind diese HSS
Aveder Yollständig noch kritisch verwertet worden. Dazu
ausgenutzt,
kommt, daß sie sämtlich (die Codices Virodunensis und Remensis, die
mir unbekannt sind, nicht ausgenommen) der Handschriften-Gruppe y
angehören. Dies wird dadurch bewiesen, daß der Text Delarues fast
alle die in meinem Apparat verzeichneten Lücken von y aufAveist und
nur an ein paar Stellen von / abweicht. Ich habe die Textlücken bei
Delarue, um einen Maßstab zur Beurteilung seiner Ausgabe zu finden,
zusammengezählt und folgendes Resultat erhalten:
B. I: 88 kleine 7 große
B. II: 113 „ lU „
B.III: 122 „ 8 „
B.IV:_82 „ ^ „
zusammen 405 kleine 33 große Lücken.
Bei Merlin hatte Delarue nur 261 Lücken nachgewiesen! In diesen Lücken
sehen wir den einen großen Mangel von Delarues Ausgabe ; der andere
besteht darin, daß dort bei weitem nicht alle Schriftstellen verzeichnet
sind. Seitdem ist weder in diesem noch in jenem Punkt ein Fortschritt
zu verzeichnen; denn die noch übrigen Ausgaben sind lediglich Wieder-
holungen der Ausgabe Delarues, nämlich:
). die von Oberthür, AVürzburg 1781, 8-;
6. die der Collectio selecta Patrum, ed. Caillau et Guillon, Lipsiae,
Parisiis et Bruxellis, tom. VII 1829;
7. die von Lommatzsch, in der Gesamtausgabe vol. XXI, Bero-
lini 1847, 80;
8. die vonMigue, Patrologia, SGr XI (1857) und SGr, Latine tan-
tum edit., VIII (1856); endlich
9. die einzige und, wie es scheint, sehr viel benutzte Separataus-
gabe: Origenes De principiis. Primum separatim edidit et annotatione
in usumacademicum instruxit Ern. Rud. Redepen niug, Lipsiae
1836, 8". Der Herausgeber äußert sich in der Epistola dedicatoria
(p. IX) folgendermaßen: »Quoties fieri potuit a Ruaei lectione non . . .
discessi« und (p. XII): »in versionis latinae textu constituendo varie-
tatom lectionis nee desideravi nee affectavi«. Richtig ist, was er von
L*
CLVI Origenes
den HSS Delarues (p. X) bemerkt: »(quum) tarn mirum plerumque ser-
vent consensum, ut eodemque codice archetypo eos descriptos
ex iino
esse vix dubium videatur«. Besonderes Gewicht hat er auf die Emen-
dation der griechischen Fragmente verwendet: »ubi a praecessoribus
destitutum me sentirem, quid ipse possem expertus sum « (p. XIII), ist
aber dabei nicht immer glücklich gewesen. Einen Rückschritt bedeutet
bei ihm die Trennung der griechischen Fragmente von der lateinischen
Übersetzung Rufins, die Redepenning (p. XIII) vergeblich zu recht-
fertigen sucht. Noch schlimmer aber steht es in dieser Separatausgabe
mit den Bibelcitaten. Redepenning hat sich nicht nur nicht der Mühe
unterzogen, die Citate zu sondern sie nicht einmal
vervollständigen,
richtiggestellt. meiner Ausgabe fehlt bei Redepenning
Z. B. S. 177, 9 f
I Kor. 3, 12, obwohl die Stelle ganz bekannt, und Paulus dort genannt
ist; ferner stehen p. 239 Red. (= S. 189, 15. 17) zwei Fehler hinter-
4, 17, p. 250 Red. (= S. 205, 25) steht Mark. XII 4 statt Mark. 4, 12 usw.
Genug, diese Ausgabe ist wie die von Lommatzsch eine bequeme Hand-
ausgabe; aber mit verschiedenen Mängeln behaftet, verdient sie das
Lob nicht, das ihr mehrfach gespendet Avorden ist. Ich habe sie als
Druckexemplar verwendet.
Als wichtige Hilfsmittel für das Verständnis des Textes mögen an
dieser Stelle noch genannt sein:
10. die Bücher »Origeniana«, die der gelehrte Bischof Peter
drei
Daniel Huet Verbindung mit Commentaren des Origenes zur heil.
in
Schrift Rothomagi MDCLXVIII in Folio (später in den Origenes-Aus-
gaben wieder abgedruckt) hat erscheinen lassen. Wir finden dort ein
reiches Material zu dem Leben, den Lehren und Schriften des Origenes,
das noch jetzt sehr wertvoll ist.
11. Origenes über die Grundlehren der Glaubens Wissenschaft.
AViederherstellungsversuch von Dr. Karl Fr. Schnitzer, Professor an
der Kantonsschule in Aarau. Stuttgart, 1835. Schnitzer hat die grie-
chischen Fragmente sowie die sonstige indirecte Überlieferung mit
großem Fleiß zusammengetragen, mit der Übersetzung Rufins klug und
scharfsinnig verbunden und dem Ganzen in seinem Viederherstellungs-
versuch eine gute deutsche Form gegeben. Das Buch ist mir bei der
Textherstellung eine wertvolle Hilfe gewesen.
durch die Berufung des Herausgebers nach Eisenach Ostern 1904 und
seine Versetzung nach Weimar Michaelis 190S zweimal auf längere
Zeit unterbrochen. Auch in den letzten Jahren war mir, vermehrter
Amtsgeschäfte wegen, nur selten eine längere zusammenhängende Arbeits-
zeit vergönnt. Seit Ostern 1904 fehlte mir auch eine größere Bibliothek
am Ort. Gewisse Unebenheiten und Inconsequenzen möge man mit
diesen persönlichen Verhältnissen entschuldigen. Das Manuscript des
Textes vurde im März 1911 abgeschlossen , der Druck im Mai 1911
begonnen und im Februar 1912 vollendet. Die Herstellung der Kegister
(März bis August 1912) und die Abfassung der Einleitung (September
bis December 1912) erforderten so viel Zeit, daß die Ausgabe erst im
Jahre 1913 erscheinen kann. Sie unterscheidet sich von allen frühereu
dadurch, daß hier zum ersten Male die bessere Handschriftengruppe
herangezogen und verwertet, und im Zusammenhang des Ganzen der
nur in erhaltene Abschnitt »De creaturis vel conditionibus« (I 4, 3)
gedruckt worden ist. Durch Vergleichung der Gruppen und / habe
ich den Text des Codex LucuUanus wieder herzustellen und möglichst
von Fehlern zu reinigen, ferner die griechischen Fragmente ebenso wie
die Citate des Hieronymus und anderer an den richtigen Stellen ein-
zuordnen gesucht. Wenn ich vielleicht hier und da zu kühn gewesen
bin, so möge man bedenken, daß es sich um Versuche handelte, an
heillos verdorbenen Stellen wenigstens teilweise das Ursprüngliche
wiederzugewinnen. Rechtschreibung des lateinischen Textes
In der
habe ich jedesmal die Form gewählt, die durch vollständige oder teil-
Aveise Übereinstimmung der Handschriftengruppen « und als die wahr-
Zum Schluß sei allen Behörden und Gelehrten, die diese Ausgabe
gefördert haben, vor allem dem Präfecten der Vaticana P. Ehrle, dem
früheren Bibliothekar in Monte Cassino Ambrosio Amelli. den Vor-
ständen der Bibliotheken in Gotha, Jena, AVeimar, ferner den Herren
Professor Hilberg und Director Julius Koch für Mitteilung von Hiero-
nymus-Collationen, sowie allen schon früher im Text genannten freund-
lichen Helfern auch hier ergebenster Dank ausgesprochen. Ganz be-
sonders aber fühle ich mich den Herren Gotthold Gundermann. Erich
Klostermann, Carl Schmidt und Carl Weyman, die sämtHche Druck-
bogen mit mir gelesen und sehr wertvolle Beiträge zur Textverbesserung
und Vervollständigung der Testimonien beigesteuert haben, zu auf-
richtigstem und dauerndem Dank verpflichtet.
L Origenes, De prineipiis:
L == Codex Luculianus saec. V/VI
=
= ,?
= Cod. Augien.s. (Karlsruhe) saec. X
/9 = BC
= Cod. Bamberg, saec. XI
C = Cod. Casineus. saec. X/XI
=
= GM
6 = Cod. Paris. Germ. saec. IX
= Cod. Metens. saec. X
= Ab S
Ab = Cod. Abriac. saec. XIIl
S -= Cod. Paris. Sorb. saec. XIII
Pa (G) = Cod. G
Pa(M) = Cod.
I
s. oben Abschnitt I
Pa () = Cod. Ab und sJ
CLX Origenes
V. Sonstige Abkürzungen:
Del = Delarues Ausgabe
Gu = Gotthold Gundermann
Hier = Hieronymus
Hi = Isidor Hilberg
Jan = Anonyrpus, De incaruatione Verbi ad Januarium (Augustin, Opp. ed.
Ben. Vlll Append.)
Kl = Erich Klostermann
Koe = Paul Koetschau
Pa = Pamphilus, Apologie (Lom. XXIV)
Red = Origenes De principiis ed. E. R. Redepenning, Lipsiae 1836
Ruf = Rufinus (besonders seine Apologie)
Schnitzer = Origenes über die Grundlehren der Glaubens Wissenschaft, Wieder-
herstellungsversuch von K. Fr. Schnitzel*, Stuttgart 1835
Sc = loannes Scotus Erigena
Wey = Carl Weyman
Zahlen am Rand sind die der Ausgabe Delarues
Zahlen mit Rob sind die der Philokaliaausgabe von Robinson
t bezeichnet nicht geheilte Textverderbnisse
* Lücken im Text (und über der Zeile bei griech. Fragmenten deren
„
vermutungsweise Einordnung)
[ ] „ zu tilgende Einschübe
V
) „ Einschaltungen in den Text
l[]| „ die mit den vorausgehenden oder nachfolgenden griech. Fragmenten
parallele Übersetzung Ruiins.
02
> '
ORIGENIS
DE PRINCIPIIS LlßPI IV
RUFINO INTERPRETE
Origenes V.
l
PRAEFATIO RUFINL
1. Scio quam plurimos fratrum, scientiae scripturarum desiderio 45
provocatos, poposcisse ab aliquantis eruditis viris et graecarum litte-
Origenes, quum in ceteris libris omnes vicerit, in Cantico canticorum ipse se vicit),
434 f) 14 (436) III 12 (466) 14 (467) 20 (472); praefatiuncula: Praef Ruf x.u Buch III
a. A. u. Hieron., Apol. I 11 (405) \l 15 (437) III 11 (465) 14 (468) 27 (477); prologus:
Hieron., Apol. I 7 (402) III 35 (482), n-echselnd mit praefatio ebenda HI 14 (467 f)
8 cuivis] cuius M* (huius il/''"''' cuiusvis rp- 10 eum < i» | cum] eum r
1*
4 Origenes
man
4
—
>patei• verbi< uohl nach Plato, Sympos.
7 f vgl. Hieron., Praef. in XIV.
p. 177 D:
Hotnil. Orig. in Exech. {Lom.
^ XIV
IVey-
4); Ruf.,
I
vis
tuagena
aliquanta r
J.
omileticos
19 f
14 in quantum
omiliticos
in interpretando
v, z^. w. Z. 22 lä
homeliticas r homeliaticosp^ omeliticos
A^co'^rCAb 21 ergo <r
Arp^p^
22 sequamur
^
16fsep-
,
Pamphilus pro libris ipsius Origenis scripsit, edidimus, brevissimo libello
superaddito, in quo evidentibus, ut arbitror, probamentis corruptos
esse in quam plurimis ab haereticis et malivolis libros eins ostendimus,
5 et praecipue istos, quos nunc exigis ut interpreter, id est
pietatem iste converteret. Sicubi ergo nos in libris eius aliquid contra
id invenimus, quod ab ipso in ceteris locis pie de trinitate fuerat defi-
nitum, velut adulteratum hoc et alienum aut praetermisimus aut secun-
dum eam regulam protulimus, quam ab ipso frequenter invenimus ad-
15 firmatam. Si qua sane velut peritis iam et scientibus loquens, dum
breviter transire vult, obscurius protulit, nos, ut manifestior fieret
locus, ea quae de ipsa re in aliis eius libris apertius legeramus adie-
cimus explanationi studentes. Nihil tamen nostrum diximus, sed licet
in aliis locis dicta, sua tamen sibi reddidimus.
20 4. Haec autem idcirco in praefatione commonui, ne forte calum-
firmatam — 19
(
verteret Rtif., Apol. I 15 (551)
=
reddidimus
principatus)
—
—
S. 6,
2
tmd unten
1
ff
materiani
vgl. Hieron., Apol. III 12 (466)
I Cap.
— 13
7, 1
iramutet
— 11
— 6
Sicubi — 14 f ad-
citiert Ruf.,
v(/l.
Apol.
1 15 (552) — 19 vf/l. Hieron., Apol. III 39 (484: sed sua reddidisse suis) —
20 Haec — S. 6, 1 materiam — 13 immutet citiert Ruf.. Apol. I 16 (552 f)
calumniosis os (quod fieri non potest, licet forte etiam hoc deus faciet)
5 clauderemus, sed ut proficere ad scientiam rerum volentibus materiam
praeberemus. Ulud sane omnem, qui hos Kbros vel descripturus est
vel lecturus, in conspectu dei patris et filii et Spiritus sancti contestor
atque convenio per futuri regni fidem, per resurrectionis ex mortuis
sacramentum, per illum >qui praeparatus est diabolo et angelis eins
10 aeternum ignem<: sie non illum locum aeterna hereditate possideat, ubi
est >fletus et Stridor dentium<, et >ubi ignis eorum non extinguetur et
vermis eornm non morietur<: ne addat aliquid huic scripturae, ne
auferat, ne inserat, ne immutet, sed conferat cum exemplaribus unde
scripserit, et emendet ad litteram et distinguat, et inemendatum vel
15 non distinctum codicem non habeat, ne sensuum difficultas, si distinctus
codex non sit, maiores obscuritates legentibus generet.
1 videris] viderint {mis vider in corr il/ij Eitf. Apol. Merlin Del 2 et]
,
\
^.
1. Ol
^, 0010 PRAEFATIO.
' ' »/ -«
-
^, 47
[
quae homo factus atque in carne positus docuit; et prius namque
11 Joh. 14, 6 — 13 ff rgl. Kattenbusch, Das apost. Symbol II 135 ff — 14 f rgl. Orig.,
In Matth. Conim. ser. 28 (Low/. IV 241: Sed non solum in praeseutia, verum etiam
substantialiter semper Christus praesens fuit et in Mose et in prophetis), In Jes. hom.
. VII 2 (Lom. XIII 246. 289), /« Je)-m. hoin. IX 1 ( 64, 10), c. Gels. VI . 1
(II 74, 23. 122, 20j ii. a. Stellen
Christus dei verbum in Moyse atque in prophetis erat. Nam sine verbo (Pa)
deiquomodo poterant prophetare de Christo? Ad cuius rei probationem
non esset difficile ex divinis scripturis ostendere, quomodo vel Moyses
vel prophetae spiritu Christi repleti vel locuti sunt vel gesserunt omnia
quae gesserunt, nisi studii nobis esset, praesens hoc opus omni qua
possumus brevitate succingere. Unde sufficere aestimo uno hoc Pauli
testimonio debere nos uti ex epistula, quam ad Hebraeos scribit, in qua
ita ait: »Fide magnus factus Moyses negavit se dici filium filiae Pha-
raonis, magis eligens afflictari cum populo dei quam temporalem habere
10 peccati iucunditatem, maiores divitias aestimans Aegyptiorum thesauris
inproperium Christi«. Sed et post adsumptionem eins in caelos quod
in apostolis suis locutus sit, hoc modo indicat Paulus:
»Aut numquid
probamentum quaeritis eius, qui in me loquitur Christus?«
2. Quoniam ergo multi ex bis, qui Christo se credere profitentur,
Orig., In Matth. Comm. ser. 46 {Lom. IV 296): Sed nos illis credere non debemus
nee exire a prima et ecclesiastica traditione nee aliter credere, nisi quemadmodum
per successionem ecclesiae Dei tradiderunt nobis.
1 in2<:y 5 quae \ locuti sunt et gess. z-cr?». TFe// 8 Fide] -}- enim 11 in-
Rönsch, Itala und Vulgata S. 32 f {u. Collect, phil. p. 105 Wey) 23 cvj dei esse
24 sint qui sunt qui sint illi qui Pa {M* o) 28 et apostolica < Pa
De principiis I Praef. 1. 2. 3. 4 9
- &
1 t£ vgl. X. B. Oriri. c. Gels. III
,
(II
,'
370, 8 St.)
&,
und Hahn, Bibl. d. Symb.s § 8
^
»y«;««); Clemens Alex., Strom.
S. 11—13 — 5 f vr/l. I Kor. 12,
V
--
10,
7.
ü6
8
— 12 zu Cap. 4—10 vgl. Orig., In Jäh. XXXII 16. 187—194. XX 30, 269—272,
In Matth. Comm. ser. 33 {Lom. IV 251 f), In Ep. ad Tit. Frg. [Lom. V 285—290)
— 12 Species — S. 14, 13 condonatur = Anonymus, De incamatione Verbi ad
—
Januarium
Pastor, Mand.
{Aiigustin. Opp. ed. Bened. iom. VIII
I 1:
)
App. p. 47)
{soweit
citiert von Orig., In Joh. XXXII 16, 187) tind Katienbusch, Symb. II 138 A. 5. 877
A.ö — 17— S. 10,2 vgl. Joel S, 1 oder Hehr. 1, 1: ' {Orig.
277, 1); Matth. 15, 24. 28, 19 — 17 f vgl. Kattenbusch a. a. 0. S. 251 A. 14
&
non per phantasiam, communem hanc mortem vere mortuus; vere enim
^^
^)
VIII 13 231, 3: &,
),
(II
]
confitemur) 6 vgl. Hieron., Ep. ad Avil. 2 {Migne SL 1060): ut est ülud,
et statim in primo volumiue: Christum filium Dei non natum esse, sed
factum {= ^) — 6f vgl. On'g. c. Gels.
&, ?.
VI 60 (II 130, 21:
). II 9 (1
9-
136, Iff). V 12 ( 14, 3), In Joh. 1
&
19 (IV 23, 17). II 3 (IV 55, 14:
?.).
65, 29: ?] 7]). II 30 (IV 87, 26) und Schnitxer, S. 4f
&,
II
Änm.
10 (IV
- **
—
11
8• /
23 152, 23). II 31 158, 28) 10 vgl. Orig., In Joh.
7] —
XXXII 16 (IV 452, 4):
^ ^ ^)),
(I (I
11 vgl.
Kattenbuseh, Symb. — 11 f
' 893 J..
?.&
42 vgl. Orig., In Joh. Frg. 53 (IV 527, 18:
c Gels. II 16 145, 8:
— 12 vgl. Orig., Exltort. 39 ( 37, 9f)
<
,
et Pa 5 oo lesus Christus Jan \ ipse Jan (> in omni Jan \ condi-
tionem 8 est^ < 9 deus] + et 10 natus (Go) 11 hie] + Deus
Jan et2 < Jan 12 per phantasiam] per imaginem [= s. Test.] Pa
{)
I
mortem] + sustinuit \
mortuus] -f- est Jan
De principiis I Praef. 4. 11
-^ ,
. Post haec iam quod anima substantiam vitamque habeus pro-
3 —5 vgl. besonders Orig., In Joh. 10 (IV 6, 1: 7)
. . .
-);
.
Hieron.,
. .
nicht, wie
—
nihil absque solo
,
honore post Patrena et Filium
cum ignorare se dicat, utrum factus
Ruf. las,
sit
vgl. Orig.
Spiritum sanctum.
an in£ectus[^
. . .
G4, 8], in posterioribus quid sentiret expressit,
: - ,
IV 6,
c. Geis.
17:
VI 17
' ( 88, 21 :
).
[d. h.
-
Orig.) u.
34 (
231, 7); Hiiet, Origen. \12 qu. 2, 21—24; Schnitzer S. 6f Anm. * und Denis, De la
XXVIII
26:
XIX
-
(III
,-
^^
( — 11— S. . .
1G6,
or. 29,
),
13
c. Cels.
( 387, 26):
44 (
, &
94, 22). VI 19
d>)
89, 29)
7)
12, 4 vgl. Orig., De
/.
1 conversatus] -f est (*) 2 suis] + et in celum {) 3 Tunc
deinde] demum natura Jan | ac^J et Pa \ tradidit Jan 4 In hoc — 7 in-
2—4 v(il. Orig. c. Geh. III 31 (I 228, 20). VIII 48. 52 (II 263, 13. 268, 2) —
4f rgl. Katfenbusch, Sijmb. II 137 f 4 — 5—7 vgl. I /•. lö, 42.43 — 8—12 vgl.
- )
Orig., or. 29, 2 (II 382, 20). 22, 4 (II 414)
II. unten III 1 — 8f vgl. Orig. e. Gels. IV 83 (I 354, 11:
?.
')^
wird bestritten). III 69 ( 261, 12: ///).
IV ( — 13: — —
&,
58. 89 330, 31. 301, 6 rpv/i])
9—11 vgl.
),
Orig., De or. 13,
In Joh.
3 (II
X
327, 10
&In Joh. XX
^
40 (IV 383, 2): [die Ghrisfen]
^-
TJ,
, -
Orig.,
& ).
In Jerem. kam.
,
XX
'
2
),
(III 178,
In Joh.
16: '
16 (IV 451, 31:
'
— 13 vgl.
)
(= Dial. d.
);
Adam.
rgl.
ed.
auch Methodiiis,
ran de Sande Bahh. S. 160, 3: ov (f
S. 47 ed. Bomr.
-
1 oo discesserit mundo Jan 3 sive iieterno supplicio mancipanda Jan
4 eam] eandem Jaji \ quia < Jan 5 nunc <. Pa 9 c>o esse ration. LPaJan
rationalem Jan 10 adversus ÄJan 11 cv^ peccatis eam illi Ja7i 12 labe]
clade Pa{a) <; Pa{GM) \
nos exuere Jan 13 omni modo] omnino Jan
14 CND vel bona vel mala Jan
De principiis I Praef. . 6 13
^
--
&
tut övvaßsojv
—
)), )
3 —6 On'g., In Matth. XIII 6 {Lom. III 221: booi ?)
vffl.
'
-'
») /,
-' c Gels. V 6. 12 und 21 ( 22, 22), Phüokal. Cai^.
XXIII [. 187—212 Roh) und . Wendland, Philos Schrift über die Vorsehung
—
,
7—10
& IV 30
),•
S. 28 f. 34 f) vgl. Orig. c. Cels. (I 300, 9: ai
} '
In Joh. II 30 (IV 87, 11), In . ad Tit. Frg. {Lom. V 291 = XXIV 398: si quis
116, 21)
genitum Jan 10 non < PaiMo) 12 quoque < Fa 14 velj aut Jan 17 us-
tione solvendus. Quid tarnen ante hunc mundum fuerit, aut quid post
mundum erit, iam non pro manifesto multis innotuit. Non enim evi-
5 dens de his in ecclesiastica praedicatione sermo profertur.
8. Tum deinde quod per spiritum dei scripturae conscriptae sint
et sensum habeant non eum solum, qui in manifesto est, sed et alium
quendam latentem quam plurimos. Formae enim sunt haec quae de-
scripta sunt sacramentorum quorundam et divinarum rerum imagines. 49
|
10 De quo totius ecclesiae una sententia est, esse quidem omnem legem
spiritalem, non tarnen ea, quae spirat lex, esse omnibus nota nisi his
1 ."
solis,
condonatur.
quibus
[Appellatio autem
gratia spiritus sancti in verbo
multos alios, verum etiam apud nostras scripturas inusitata est et in-
cognita.3 Si vero quis velit nobis proferre ex illo libello, qui Petri
^-
IV 9 (
1 —3 vgl.
280, 18:
K:B. Orig.
'
c.
,).-, &
Gels. I 37 (I 89, 2: tt
^-
).
^
IV 21 ( 291, 10:
?)
). — (=
]
In Joh. 26 (IV 33, 13) vgl. unten IV 1, 9 Philokal.
7 f vgl. unten IV 11
^ :
I 299 — lOf
ff Rum. vgl. 7, 14
—
—
12
,
XU
vgl. I
Antipater
22 (IV 246,4:
)
Gregor. Nyss.,
Kor. 12, 8
—
v.
vgl.
J'
18
,"
De
ir.
an.
f vgl.
—
et
14 f Frg. 2 (= Z. 16
Bostra adv. Orig. hei Joh. Dam., Sacra parall.
B. Orig., In Gen. hom.
resurr. {Migne
. . DobschüL•,
),
1,
Appellatio — 17 f incognita
or. 27,
{TU XI
770
f),
ed.
8 (U 367, 13)
1. 1893) S.
Rtif.) des
Lc Quien-,
In Joh. XIII
82-S4
.
20 9. Quaeremus tamen si vel alio nomine res ipsa, quam graeci philo-
sophi (id est incorporeum) dicunt, in sanctis scripturis
invenitur. Dens quoque ipse quomodo intellegi debeat requirendum
est, corporeus et secundum aliquem habitum deformatus, an alterius
vgl.
20
If
vgl.
griechisch bei Ignatius ad Smyrn. 3:
Schnitzer S. 9
Orig.,
Anm. ** und A. Hügenfeld, Novum Test, extra can. ree. IV 57. 62 —
De or. 27, 8 (
367, 13 ff) u. Geffekm, Zwei griech. Apolog. S. 89
ovx ,
—
\
(
22 vgl. Orig. c. Gels. VI 64
^ (II 135, 4: tV evQsQ-y,
).
inixeiva
)
. . . . VII 27 (178, 13:
-). VII 38. 66 ( 188, 11. 216, 4)
. 7. &'
Schnitzer S. 10 f
&' " }]
*, der Orig.
u. Sei. in
c. Gels.
Gen.
VIII 49
1,
(II
7)
citiert
quosdam
10.
[[Est
summandam
^Ev
Pa
«'. ctaTQOi.
CAPUT PRIMÜM
De deo.
?.
rgl.
— 1 xu Gap. 10
Orig. c.
Huet, Origen.
15 reppererit = Painphil.,Apol.l {Lom.XXLY 310
7f Gels. V 10
-
2 qu.
(II 11,
11 — 13 — 4 Est —
vgl.
—
f)
II
oi ev
»
ö,
Yvdjasojg"
—
&
U. Test.), In Jerem. hom. 6 (III 76, 21) 10 Hos. 10, 12 16 xu der griech.
Überschrift {bei Photins, Bibl. God. VIII ^.4» ed. Bekker) vgl. unten Gap. 5, 1 a. A.
und Gap.
nur:
,&
—
=
19 f vgl.
1
7, 1
Orig.,
?. (&>
viöv
vgl.
a. A. Photius
., a. a. 0. jo.
ministrent
S. 17,
Pa
17 xu
und Denis,
9, unten
7
, ,
,'
Orig. p. 77
Gap.
distinguitur
4,
ff
aPaJan designatur |
De sole — 8 traditur < Jan 8 an sine anima] an
exanima (3/5) aut exanima Pa{G Ab) 9 ac] vel y 10 omnem] eum Pa omnis
Jan 14 bis] iis Jan 14 f ex consequentiae] consequenter Jan
De principiis I Praef. 10. Cap. 1, 1. 2 17
,-
inhabitans secundum quod dictum est: »Ego et pater veniemus et
",
6
—
,
I
»« "
Joh.
21— S.
1, 5
18,
—
2
7
vgl.
vgl.
Orig.
«'
Joh. 1,9
c.
Kl
Gels.
— 8 12
IV 13
u.
(I
&
Fsal. 35, 10
283, 4:
&
ovv
— 20
.).
f vgl. Deut. 4, 24
»«
VI
»-«
70. 72 —
23 rgl. Kor. 3, 12 — 27— S. 18, 1 vgl. Orig., In Jerem. hoyn. VIII 1 (III 55, 21)
— 29 Joh. 14, 23, vgl. xur Fonn des Gitats Orig., In Jerern. hom. VIII 1 (11 1 55, 23)
30 legitur Moyses, velamen est positum super cor eorum; cum autem
conversus quis fuerit ad dominum, auferetur velamen; ubi autem domini
Spiritus, ibi libertas«. Donec enim quis non se converterit ad intelle-
gentiam spiritalem, >velamen est positum super cor< eins, quo yelamine,
id est intellegentia crassiore, scriptura ipsa velari dicitur vel putatur:
15 et hoc quod ait superpositum esse velamen vultui Moysi, cum
est
loqueretur ad populum, id est, cum lex vulgo recitatur. Si autem
'convertamus nos ad dominum<, ubi est et verbum dei, et ubi spiritus
sanctus revelat scientiam spiritalem, tunc >auferetur velamen<, et tunc
>revelata facie< in scripturis sanctis >gloriam domini speculamur*.
20 3. Sed et cum de spiritu sancto multi sancti participant, non
utique corpus aliquod intellegi potest spiritus sanctus, quod divisum
in partes corporales percipiat unusquisque sanctorum; sed virtus pro-
fecto sanctificans est, cuius participium habere dicuntur omnes, qui per
eins gratiam sanctificari meruerint. quod dicimus possit Et ut facilius
25 intellegi, ex rebus quamvis inparibus sumamus exemplum. Multi sunt
qui disciplinae sive artis medicinae participant, et numquid putandum
3 Joh. 4, 24
-
est omnes eos, qui medicinae participant, corporis alicuius, quod medi-
] »« »«
{dann folgt dasselbe Gitat tvie hier Z. T) 7 Kor. 3, 6
7f
—
vgl.
12—19
Orig.
^
V
— 9
V
II Koi: 3, 15 —17
, '^
vgl. Orig., In Jerem. hom. 8 (III 37, 18), c. Gels. 60 (U 63, 29) u. ö.
— 15f vgl. Exod. 34, 35 — 20—24 ob Act. 2, 3f vorschicebtl vgl. oben S. 11, 7—9
und Orig. e. Gels. VI 70 (II 139, 29: « 6
—
.
22—24 vgl. Orig.,
&' ), 1
In Joh. XXVIII 17 (IV 411, 16 f)
Num. hom. '
«.
2 {Lotn.X 47)
ebenda Frg. 37 (IV 513)
cina dicitur, in medio positi sibi auferre particulas et ita eius partici-
piüm sumere? an potius intellegendum est quod quicumque promptis
paratisque nientibus intellectum artis ipsius disciplinaeque percipiimt,
hi medicinae participare dicantur? Sed haec non omnimodis similia
5 exempla putanda sunt de medicina sancto spiritui comparata; sed ad
hoc tantummodo conprobandum quia non continuo corpus putandum ,
i)
f/leicht)
XII 1 (Lom.
20
,
von
S.15 Änm.*
Joh. 4, 20
Sclmitxer
X
—
vgl.
127)
auch
25
—
(der
vgl.
Oriff.,
so xuriicküberseizf:
Orig.,
12 u.
Joh. 4, 21
In Joh.
In Lue. hom.
17 Joh.
—
4,
26
1 23.
24
XXV
—
II . X
iazi
(Lom.
18-20
Joh. 4, 21. 23. 24.
21,
V
e.
182),
vgl.
Cels.
In
Mll
Kum.
Joh. 4, 9. 20
12 ler-
hoin.
—
Orig.,
11 et
8 fcv) Spiritus sanctus
In Joh. Frg.
< 7
37, S. 513, 12 Pr.
19 oporteret
AB
9 subsistentia
oportet 20
subsistentia
aut] an /9
substantia
21 f
doch
(vi
)
unten
{vgl.
adoran^
oportet 21 opoiteat 23 vel recte] vel rite Del, vgl. III
Cap. 1, G a. A. \
adorabatur aDel 26 veniet \
ut] quando
20 Origenes
modis eum meliorem esse ab eo quod sensimus necesse est credi. Sicut 51
10 enim si videamus aliquem vix posse scintillam luminis aut brevissimae
lucernae lumen aspicere et eum, cuius acies oculorum plus luminis
capere quam supra diximus non yalet, si velimus de claritate ac splen-
dore solis edocere, nonne oportebit nos ei dicere quia omni hoc lumine
quod vides ineffabiliter et inaestimabiliter melior ac praestantior solis
15 est splendor? — ita mens nostra cum intra carnis et sanguinis claustra
concluditur et pro talis materiae participatione hebetior atque obtusior
redditur, licet ad comparationem naturae corporeae longe praecellens
habeatur, tamen cum ad incorporea nititur atque eorum riioatur intui-
tum, tunc aut lucernae vix obtinet locum.
scintillae alicuius Quid
20 autem Omnibus intellectualibus, id est incorporeis, tam praestans
in
Omnibus, tam ineffabiliter atque inaestimabiliter praecellens quam deus?
cuius utique natura acie humanae mentis intendi atque intueri, quamvis
ea sit purissima mens ac limpidissima, non potest.
6. Verum non videtur absurdum, si ad evidentiorem rei manifesta-
— 15—23
&
380, 16 St.)
vgl.
—
Orig.
9—15
c.
,
rgl Orig.
Gels.
&,
e. Gels.
VI 17 (1188,3:
><
V 11 (II 11, 23), In Joh.
-
II 17
iv
,^
VIII 32
(IV 87, 12:
., Strom.
'
( 247, 25:
V
3 non veritate neque
....
1 (II 330, 2 St.)
,
spiritu O, s. S. 19,
^ 28
^ ),');
4 deum] dominum
In Joh.
\
^).
II
Glemens
et hi
30
I
cum] c in Gorr. Anm. \%t co eorum intuitum rimatur Pa 19 aut < Pa
21 atque inaestimabiliter J.i a. R. <. G 23 ea < Pa
De principiis I Cap. 1, 4. . 6 21
tionem etiam alia utamiir similitudiue. Interdum ocuK nostri ipsam (Pa)
natiiram lueis, id. est substantiam soKs, intueri non possunt; splendorem
vero eius vel radios fenestris forte vel quibuslibet luminum brevibus
receptaculis infusos intuentes, considerare ex bis possumus, fomes ipse
5 ac fons quantus sit corporei luminis. Ita ergo quasi radii quidam sunt
dei naturae opera divinae providentiae et ars universitatis huius ad
comparationem ipsius substantiae eius ac naturae. Quia ergo mens
nostra ipsum per se ipsam deum sicut est non potest intueri, ex pulchri-
tudine operum et decore creaturarum parentem universitatis intellegit.
10 Non ergo corpus aliquod aut in corpore esse putandus est deus,
sed intellectualis natura simplex, nihil omnino in se adiunctionis ad-
XIX
6—9
&).
(IV 305, 16:
vgl. Qeffcken,
&^^ ^
Äpol. 5. 33 f — 11 vgl.
),
On'g.,
c
(
In Joh.
Geis.
VII 34 (II
58
14 f
184, 14);
( 34, 22
vgl.
Gregor.
W.:
Clemens .,
Nyss.,
Strom.
De anima
V 11 (II 374,
et resurr.
18-20 St.);
tom. III
, } );(
/).
i:
211
Cels.
ed. Morelli,
VI
'
und Ilennecke, Die Apol.
1 nostri
(54 (11
< Pa
Paris 1638
134, 15:
3
d. Arist.,
forte <y
— 15—17
Philo,
Index S. 53 1)
4 ex bis
vgl.
De
< Fa
Orig., De
post. Gain. 9
5 ac] vel
or. 27,
Pa
( 231
<»
8
.,
(II
&
367, 16),
II 7
universitatis
We.)
non loci culpam, sed morbum corporis esse causandum, per quem
20 perturbatum corpus atque confusum nequaquam notis ac naturalibus
Hneis solita menti dependit officia, quoniam quidem nos homines animal
sumus compositum ex corporis animaeque concursu; hoc enim modo
habitare nos super terras possibile fuit. Deum vero, qui omnium
initium est, compositum esse non est putandum; ne forte priora ipso
25 principio esse inveniantur elementa, ex quibus compositum est omne
quicquid illud est quod compositum dieitur.
&-
'^
.,
VIII 23
1—3
Strom. IV 2G
(
rr/l. Clemens
(II
, ?.
321, 20 St.);
',
V 12
Orig.
(
,
Cels. VI 63
). (II
denn
— '2\i
133, 18:
VII 24
rr/l.
(
Clemens
avv
176,
liomo< besteht aus >caiO, aniiua, spiritus<, vr/l. Iren., Adr. haer. V 9, I = 342
Earvey; die Dreiteihmr/ ebenda V6 = II 333 H. und unten IV Cap. 11 = Philoka/.
/ );-
ff 1,
-
I 11, p. 18, 9 Bob.)
d
Gregor. Nyss.,
il/' <;
2
(7
sit] si
esse
De anima
|
quid
et resurr.
9
[ed.
adquii-it ^-
)
Morelli, Paris 1638 tom. III p. 186
velut] ut (getilgt)
Sed nee magnitudine corporali mens indiget, iit agat aliquid vel
moveatur, sicut oculus, cum in maiora quidem corpora intuendo diffun-
ditur, ad parva vero et exigua coartatur et adstringitur ad videndum.
Indiget sane mens magnitudine intellegibili, quia non corporaliter, sed
5 intellegibiliter crescit. Non enim corporalibus incrementis simul cum
corpore mens usque ad vicesimum vel tricesimum annum aetatis augetur,
sed adhibitis acumen quidem elimatur
eruditionibus atque exercitiis | :
ingenii, quaeque sunt ad intellegentiam provocantur, et capax
ei insita
maioris efficitur intellectus non corporalibus incrementis aucta, sed
10 eruditionis exercitiis elimata. Quae idcirco non statim a puero vel a
nativitate recipere potest, quia invalida adhuc et inbecilla membrorum
conpago, quibus velut organis ad exercitium sui mens utitur, neque
operandi vim sustentare valet neque percipiendae disciplinae exhibere
sufficit facultatem.
.
;/
^
2 (III 197, 25):
mente vel anima diximus, eo quod praestantior sit totius naturae cor-
&] 3—7
',
t^fji Philo, De opif. mundi 20
[?/]
{p.
,
14 M., I
',
20, IG— 19
'
Colin:
&,
',
[seil.
,
22 Verum
und bemerkt dann
— S. 27, 1
^ ^
e.
cognoscere
), De
Gels.
[xu Z. 22 ff oder
VI 69
plant,
^
(
citiert
tm
^
Buf.,
.
139, 10:
&),
S. 26, 6 ff?] I
349
Apol.
.
««
II 159 f We.
SL XXI
15—21
f)
554
etiamsi aliqua
vgl.
—
f)
odores y 7 levia] lenea B* lenia B'^GM^eorrAb lania li* 8 cxj sit sensus
et inde sibi approbari quaeruut, quomodo natura dei supereminet cor- Ruf
porum naturam. non etiam apostolus hoc idem ait, cum
Vide ergo si
178, 14)
3—8
3 ^/. 7 Kol.
/)
1,
ai
15
^
—
.,
auch sonst verbunden,
8 Joh. 1, 18 —
Q-eöv
—
rrjl.
9—12
x. B. Orig.
rr/l.
13 Quodsi
Orig.,
— 16
c. Cels.
^
VII 27
In Joh. Frg. 13
consequenter
^-
(II
&&
citiert Bufin nochmals Apol. I 19 {Migne SL XXI 556) — 15 vgl. Ruf., Apol.
— — = Hieron.
,
I 20 (XXI 558) 16 Sicut S. 26, 2 filium c. Joh. Hieros. c. 7 {Migne
SL 360), ron mir nach Schnitzer S. 21 hier eingefügt; dazu stimmt Justinian,
Ep. ad Mennam {Mansi IX
); femer
[. ] vgl. Hieron.
489 B:
. . . c 9 (. 362:
, Filius
?]
Filium non videt Spiritus sanctus), Apol. 11 b (Migne SL XXIII 434) und Ep.
adAvit.2 (i^^V/we XXII 1060: Deum Patrem per naturam invisibilem etiam a
, Filio
bis 5 non enim L quia non Ruf. Apol. 10 oo sit quidem Ruf. Apol. 11 crea-
turae L naturae Ruf. Apol. 12 impossibilis est impossibile est BS
Ruf. Apol. 13 Quodsi] Sed si Ruf. Apol.^ \
requiras] requiris Ruf Apol.-
filius videre patrem, ita inconveniens est opinari quod spiritus sanchis
possit videre iilium.) Aliud est videre, aliud cognoscere: videri et Ruf
videre corporum res est, cognosci et cognoscere intellectualis naturae
est. Quicquid ergo proprium corporum est, hoc nee de patre nee de
filio sentiendum est; quod vero ad naturam pertinet deitatis, hoc inter
patrem et filium constat. Denique etiam ipse in evangelio non dixit
quia >nemo vidit patrem filius neque filium nisi pater<, sed ait:
nisi
»Nemo novit filium nisi pater, neque patrem quis novit nisi filius«.
Ex quo manifeste indicatur quod quicquid inter corporeas naturas
10 videre et videri dicitur, hoc inter patrem et filium cognoscere dicitur
et cognosci, per virtutem scientiae, non per visibilitatis fragilitatem.
äyLOV
die ]Vorte
—
-.
Stelle). Rufin
wirklich ans
citiert Apol. I
\
19 {Mü/ne
.) entnommen, so
SL XXI
Sind
dasselbe Fragment so: quia sicut Filius Patrem non videt, ita nee Spiritus
sanctus videt Filium Übersetzung seiner Gegner, die behaupteten: in Graeco
& ,-
«7s
).
2 —4
XIX
,
rgl. Orig.,
6.
c.
XXXII
—
20 p. 558);
29 (IV 305, 3
vgl.
—
ff. 475, ),
:
c Gels. MI 44 (
II
^-
194, 29)
S9öi
—
(- . 6 und Orig.
.
8 Matth. 11, 27 15 Matth. 8 17 f oben Gap.
,^ > <
5, rgl. 1, c.
-
Gels. VII 33 (II 184, 2): d
^• '^
--
{es folgt dann
Matth. 5, 8)
Ruf. Apol. 10 eti] vel Ruf. Apol. 10 f cognoscere — cognosci] noscere — nosci
Ruf. Apol. 1 4 agnosci] nosci Ruf. Apol. 1 mundo A* Cy Ruf Apol. {vgl.
5
S. 27, 12) mundi A^cn-ß 16 etiam < Ruf Apol. 17 f cv3 deum videre corde
18 id < Ruf Apol.
De priucipiis I Cap. 1, 8. 9. Cap. 2, 1 27
.
sibi
ß.'
CAPUT SECUNDUM
20 De Christo.
//
) &
natura,
&&
'),-
1.
2
Primo
quod
Tffl.
illud nos scire oportet,
est unigenitus filius patris,
EpJies. 1, 18
c. Gels. VII 44
—
(
Wey) u.
( 19, 29:
3 f vffl.
Orig.,
:. . Ori;/.,
quod
De
alia est in Christo deitatis eins
et alia
or. 13,
humana
4 (U 328, 14):
1:
natura, quam
,& -] ^ &-
S. 22 Anm. * und Orig. c. Gels. VII 34 (11 184 f) — 12 vgl. Matth. 5, 8 — 12f rgl.
Orig. c. Gels. VI 09 (II 139, 11), In Joh. Frg. 13 (IV 49, 10—14) — 21 vgl. Orig.,
>]
), . Gels. III 28 ( 22(3,13: ' d -
([). VII 17 (II 108, 1)
1 7 O.J sibi velit nomen Christi 18 Überschrift griech. bei Phot., Cod. VIII p. 4a B.
28 Origenes
(Lom.
(11
?.,
15 —
XXIV
334, 4 f)
'
12
^
«
I Kor.
329
18
).
f)
r;jl.
1,
—
24
,
Orig.,
—
17-19
17
rgl. Orig.,
c
S. 30,
In Joh.
Geis.
2 sapientiam
VIII 12
37 (IV 212, 17
^ ,
= »;?7.. Apol. 3
229 230), De
ff), De
&,
or. 15, 1
or. 27, 12
)
(II
Worte: id est substantia sind tcoM,wie oben Praef. 9 die Worte: id est incoii>oreum
?<. ä. Ziisatx Rufins\ Orig. braucht und . . In Joh. 1 24 (IV 29, 24:
. . .
nicht als völlig identische Begriffe; vgl. aber Loofs, Leitf. x. Sind. d. DG.* S. 194
^. 8 — 21 f vgl. oben Gap. 1, 6
J
De principiis 1 Cap. 2, 1. 2 29
XXIV
3 —5
328
,,
vgl.
=
xoj?.voßSvo?,
Orig.,
Euseb.
In Gen. comm.
c. Marcell. I
oi
4,
6
I Frg.
S. 22, 11 Kl.:
^,
hei
-,
PamphiL, Apol.
ov
,
/] ^
3 {Lotti. VIII 4.
7?} elvui
( ,; - , , , ()
/, ?.),
Joh.
);
XIX 6 (IV 30, 10: >] ^
Method. bei PL•t., Cod. 2So {. 302a, SO .), abgedr. bei Bonwetsch,
- In
Method. r. Ol. S. 341, unfen I Cap. 4t>. " Cap. 4,1 und Hamack, Dogmengesck. 672 —
12 nos semper — S. 63, 7 ^,. = Anonymus, De incarn. Verbi ad Janicarium
{Augustin, Opp. ed. Ben. tom. VIII p. 48 —53) — 12 f vgl. Orig., In Jerem. kam.
,
IX 4 {III 70,
/
14:
,' [Fror. 2]
.
\
. . [. 21) ^
);
prium est
Hilarius,
quod semper
De Trin. XII 23 {Migne
8,
5LX447: Quod si
si non semper et Filius; aut si semper Pater, semper et Filius) zind unten Cap. 2, 4,
S. 32, 15 ff (= Pamphil., Apol. 3 [Lom. XXIV 333], worauf die citierte Stelle aus
vel dici vel intellegi potest initium generatam esse credendum est CPa)
5 praeformata atque disposita: pro his ipsis, quae in ipsa sapientia velut
descriptae ac praefiguratae fuerant, ereaturis se ipsam per Salomonem
dicit ereatam esse sapientia >initium viarum< dei, continens scilicet in
semet ipsa universae creaturae vel initia vel rationes vel species.
2—8
/ V 39
^
22: &
-
^
)
rgl. Orirj. c. Gels. (II 43,
?.€ ij /) -
[Lom.
&, XV 48) imd Denis, De
^
la philos. d'Orig. p. 93 —
,
16
?'/
XX 12 (IV 342, 5), In Jerem. hom. XX 1 ( 176. 177); Hebr. 4, 12 und Harnack.
TU NF V 3 5. 102 ff; Harnack u. Garl Schmidt, Die alten Petrusacten TU NF
IX 1 S. 83; Acta Paidi, her. von Garl Schmidt, Lpx. 1905, S. 108 f. 161 f. 198;
Jan 15 Unde — 17 vivens < Jan 17 vero excelsius et praeclai-ius < Jan
18 dicit < Jayi \ dicens] dicit Jan 19f cva dat initium Jan
De principiis 1 Cap. 2, 2. 3. 4 31
dat verbo dei vel sapientiae dei, intuere ne magis in ipsum ingenitum Pa
patrem impietatem suam iactet, cum eum neget seraper patrem fuisse
et genuisse verbum et habuisse sapientiam in omnibus anterioribus vel
temporibus vel saeculis, vel si Cjuid illud est quod nominari potest.
5 4. Hie ergo filius etiam omnium quae sunt veritas est et vita; et recte.
Nam quomodo viverent quae facta sunt, nisi ex vita? vel quomodo
veritate constarent ea quae sunt, nisi ex veritate descenderent? vel
quomodo rationabiles esse possent substantiae, nisi verbum vel ratio
praecederet? vel quomodo sapientes, nisi esset sapientia? Verum quo-
10 niam futurum erat ut etiam deciderent aliqui a vita et mortem sibi
ipsi consciscerent ex eo ipso, quod a vita deciderent (non enim aliud
est mors quam a vita discedere), et utique non esset consequens ut ea, quae
semel ad vivendum fuerant procreata a deo, penitus deperirent, oportuit
ante mortem esse talem virtutem, quae futuram dissolveret mortem
lö et esset resurrectio, quae in domino et salvatore nostro formata est, quae
resurrectio in ipsa dei sapientia et verbo ac vita consisteret. Tum deinde
quoniam futurum erat ut aliqui ex bis, qui creati sunt, pro eo quod
non naturaliter, id est substantialiter, inesset eis bonum sed accidens,
non valentes inconvertibiles et incommutabiles permanere ac semper in
'
(II
—
167, 22)
Yl 38 (lY
S. 32,
—
14(3,
4 i-fjl.
13),
tyl.
&
De
Orvj., In Joh.
Joh. 14, 6
6—9
87
;
rr/l.
,
(lY 26,
-
, ,-
Orig.,
2. 47, 15),
In Joh.
ry
II
c.
18
Geis.
(lY 75,
YU 16
4j.
},
^ — 9-16 vffL Orig., In Joh. XX 39 (1" 380, 27).
-
;)
). 37 ( 47, 16:
-,
^^ }]
....
9--
" );
VI 44 114, 18:
Joh. 11, 25. 6, 51
ov oiov '
— 17 f vgl. Orig. c. Gels.
&& lY 45 (I
»-
318, 4).
(11
^ &)
1 intuere] intueatiir () 3 in omnibus <. 4 illud] ob aliud? vgl.
X. B. Orig. c. Gels. VII 16 (II 168, 10) vita] + et via Jan, vielleicht richtig,
liientes Jan sapiens saperent | Verum — .S". 32. 2 deciderent < Jan
19 valentes « volentes
32 Ongenes
mutati de statu suo deciderent, via factus est verbum dei ac sa-
pientia. Quae via idcirco dicitur, quod ad patrem dueit eos, qui incedunt
per eam.
num filii vel ceterorum animalium, semini eorum a quibus seminati sunt
respondent vel earum in quarum utero formantur ac nutriuntur, habentes
ex his quicquid illud est, quod in lucem hanc assumunt ac deferunt
15 processuri: infandum est et inlicitum deum patrem in generatione uni- Pa
geniti filii sui atque in subsistentia eius exaequare alicui vel hominum
vel aliorum animantium generanti; sed necesse est exceptum aliquid
esse et deo dignum, cuius nulla prorsus comparatio non in rebus so-
lum sed ne in eogitatione quidem vel sensu inveniri potest, ut humana
20 cogitatio possit adpraebendere quomodo ingenitus deus pater efficitur
Joh. 14,
2-4
6. 11,
&. —
vgl Orig., In Joh.
25 —
,
8f
11—15
vgl.
XXXII
Orig.,
vgl.
7
Orig.,
(IV 437, 5—12); Joh. 14, 6
In Jerem. hom. IX 4
29),
—
c
ß— 8
Zaov
Gels.
'
\
rgl.
20
(II 22,
333 f)
3)
—
—
17 f
'
15 infandum
.
vgl.
. .
Orig.
—
c.
—
S. 33, 2 filius est
Cels. II
19— S.
69 (I 191,
=
11):
-
c. Cels.
&,
?)
VIII 14
.
(II 231,
XXIV
^-
-17):
2 factum est Jan; vielleicht urspr. factus est (Logos sive) verbum ac]
et Jan '
5 dixerimus Ja« 6 intellegentur *<• intelleguntur
|
G "'"'' il/*
intelliguntur \
oo etiam hinter haec Z. 5 Jan 7 et pro eo quod via est < }'
unigeniti filii. Est namque ita aeterua ac sempiterna generatio, sicut Jan
splendor generatur ex luce. Non enim per adoptiouem Spiritus filius
,'^
If rgl. oben S. 10, f 29, 13. Seeberg, Dogmengesch. I 415 und Orig., In
Jerem. hom. IX 4 (III 70, 14:
// - ?;,
))
. . .
), In Joh.
-
XXIV
),
Frg. 2 (IV 486, 6:
quando Filius non Filius fuit. Erat autem non . . innatus . ., sed sicut ingenitae
lacis splendor ipsam illam lucem initium habens ac fontem, natus quidem ex ipsa;
sed non erat quando non erat). Der Vergleich ergab sieh aus Weish. Sal. 7, 26.
Hebr. 1, 3 von selbst — 2 f vgl. Rom. 8, 15 und Orig., In Joh. V Frg. {Lom. V
305 f), In Jerem. hom. I 10 (1118,28), In Isai.l Frg. {Lotn. Xill 2S5 = Pamphil.,
Äpol.ö, Low. XXIV 371: Christus vero, sicut per hoc, quod Christus est, Christos
facit, ita et per hoc, quod Filius Dei est, et Filius proprius et unigenitus, omnes
eos, qui percipiunt ab eo spiritum adoptionis, filios Dei facit); Ruf., De adult. libr.
Orig. {Lom.. XXV 384, 7: aut itenim qui Fatrem et Filium unius substantiae, quod
Graece dicitur, designavit, in consequentibus statim capitulis alterius
esse substantiae et creatum poterat dicere eum, quem paulo ante de ipsa natura
Dei Patris pronuntiaverat natum?); Schnitzer S. 27 Anm..* — ^fi Die folgenden
Ausführungen in Abschn. 5—13 scheint Athanas., Or. I contra Arianos e. 20 tf
6 oo
Cete.
ebenda
VIII 14 (II 231,13:
III
invisibilis
72 ( 263, 28)
Dei Jan
7 oo de eo"" dicit Jan \
quia] quod Jan 8 oo etiam nihilominus Jan
10 aijörroea G
rigeues V. 3
34 Ori genes
4 vgl. oben Cap. 2, 2 — 8 f vf/l. Kol. 1, 15 — 10 vgl. etwa Matth. 11, 27.
Kol. 1, 3. 12. 13. Eebr. 1, 5. Rom. 15, 6 u. ähnl. Stellen. — 15 f vgl. Gen. 1, 26 und
Orig., Sei. in Gen. {Lom. VIII 49— öl), In Gen. hom. 1 13 {Lom. VIII 121) — 20 vgl.
Kol. 1, 15 — 22 Gen. 5, 3 — 23- S. 35, 6 vgl. Orig., In Joh. XIII 36 (IV 260 f) —
23— S. 35, 3 tgl. Eilarius, SL X274): Sentisne iam quid
De Trin. VIIl 51 {Migne
sit esse imaginem Dei? Creari utique omnia in eo per eum. Cum in eo creantur
omnia, intellige etiam eum, cuius imago est, creantem in eo omnia. Cum autem
quae in eo creantur, per ipsum creantur, in hoc quoque, qui imago est, naturam
eius, cuius imago est, inesse cognosce.
beat < Jan 9 dei <. \ et < Jan 10 his] iis Jan 12 sculpi Ja« 13 in
nuUo] rnxWü. Jan-ESS 14 similitudinem M'' Jan -Text 16 dei] + primus Jan
verum etiam ultimae insipientiae, nee omnino vel ad intellege ntiam conse-
15 quens, ut incorporeae naturae substantialis divisio possit intellegi. Magis
ergo sicut voluntas procedit e mente et neque partem aliquam mentis
^ / &' _ 2—4
.
1 f ?y. Joh. 5, 19 c vßl. Orirj., In Joh. XIII 36 (IV 261, 11):
,
6
(.
}
24)
- ,- ,),
9•?.7] — 3f vgl. Clemens ., Strom. Vi; 6,3 (II
329, 20 St.:
^,
&
III
tiilL,
12; 98, 1
De or. 4
( 2S9, 28 St.:
imd
Schnitzer S. 28
XXIV
65, 17:
S. 11,
,^
xai
3—5
)
,^ ,
—
Änm.**
10—12
—
vgl.
ego
Justin,
— S.
Dial.
36, 7
c.
lumen
Tryph. 128
= Pampliil., Äpol. 5 {Lofn.
'
•
anderen vmiMayor, Clement fAlex. Mise. BookNll, London 1902, p.2W) cilierten
^ und die
Stellen.
7
In Joh.
voluntatis
stentia] substantia
36,
Jan
IV
9
261, 23)
() Jan voluntas
c<o
[\
fatontur patrem Jan
\
ita fecit
cvj et
11
omnia Jan
ab eo
i]isis Jan
Filii Pa
3 formatur
14
\
vel <C
subsi-
secat neque ab ea separatur aut clividitur: tali quadam specie putandus iPa)
^^"
est pater filium genuisse, imaginem scilicet suam, ut sicut ipse est in-
-
dem patrem >Yeritas<, quantum autem ad nos, quibus revelat patrem,
-, "^ ,
10 >imago< est,
6 , per
7)
quam cognoscimus >patrem<, quem nemo
alius >novit nisi filius et cui voluerit filius revelare<. Kevelat
15 autem per hoc, quod ipse intellegitur. quo enim ipse fuerit intel-
?.•.
9-
Ferner gehört hierher Theophil. .,
, ,
33 B.) bestätigt iverden, tvo als letxier von 15 Vorwürfen gegen Orig. steht:
Ep. synod.
•^
e.
8
2 bei Hieron., Ep. 92
{Migne SL XXII 762: quod Filius nobis comparatus sit veritas, Patri
conlatus mendacium, dies Wort tvohl rhetor. Übertreibung des Hier.); vgl.
d'Orig.p. 350 ^.1 — 9 vgl. Joh. 14, 6 — 10—14 vgl. Matih.n, 27 — 10-13 Frg. *4
{fehlt bei Rufin) bei Jastinian, Ep. ad Mennam (Mansi IX 525, vgl. 489 Bj, von
mir vermutungsweise hier eingeschoben, vgl. d. Einleit. J5 V 2 — 14 — S. 87, 1 vgl.
0^} - -
Orig.,
6—195,
-,
^
In Joh.
12)
XIX
avaßahojv
6 (IV 305, 7:
»). XXXII 29
&'
(IV 475, 5), c Gels. VII 43. 44
/
(II 194,
lectus, consequenter intellegitur et pater, secundum hoc quod ipse dixit : Jan
>Qiii ine Yidit, vidit et patrem«.-«- ^^^^f^^i-^^jj.^^
7. Sed quoniam sermonem Pauli inseruimus de Christo dicentis
5 in eo quod ait quia »splendor est gloriae dei et figura expressa sub-
stantiae eius«, quid ex hoc sentiendum sit videamus. »Deus lux est«
secundum lohannem. >Splendor< ergo huius lucis est unigenitus filius,
2 Joh. 14, 9 — 2f iji der von mir angenommenen Lücke stand uahrsckeinlich
das Frg. des Hierou,, Ep. ad Aiit.2 {Migne ,S'Z/ XXIIlüGO: Deum patrem esse
Joh.
187,18):
2,
1,
Weg
9 —
s. 2
9—12
/& ,
390 f)
vgl.
«. TertulL, Apol.
oben Cap.
—
2,
18 Matth.
4
c.
—
21
(f
7,
—
14—16
8 vgl.
{Ltik. 6,
vgl.
oben S. 33, 1 f
Orig.
42 —
c.
19 f
Gels.
vgl.
— .8
VI 67
f vgl.
Tiyn.
(II
2 c^ vidit me Jan quod Jan quo u 6 ex^ de Jan 7 huius < Jan
7 est —8 ex luce < Jan 9 haec] hoc Jan \
quae < Jan 11 ac^] et Jan
12 resurrectio] -f- est Jan 14 cognoscitur Jan 16 pati <
38 Origenes
Orig. c. Gels. VII 17 (II 168, 15) — KJf vgl. Phil. 2, 7. 6 und die Verwendung dieser
Stelle in ähnlichem Gedankengang bei Orig., In Gen. hom. 113 {Lom. VIII 123) —
17 vgl. Kol. 2, 9 Kl — 18—25' vgl. Hieron., Ep. ad Ar it. 2 {Migne SL 1060:
Jan I
de} dei Merlin
De principiis 1 Cap. 2, 8. 9 39
uobis cognitionis eius ostendens, >figura expressa substantiae eins* efti- J^m
citur; uti qui in magnitudine deitatis suae positam gloriam merae lucis
non poteramus aspicere, per hoc quod nobis >splendor< ef'fi citur, in-
tuendae lucis divinae viam per splendoris capiamus aspectum. Con-
5 paratio sane de sbatuis, quasi in rebus materialibus posita, ad nihil
aliud recipiatur quam ad hoc, quod filius dei brevissimae insertus
humani corporis formae ex operum virtutisque similitudine dei patris
in se inmensam atque invisibilem magnitudinem designabat per hoc,
quod dicebat ad discipulos suos quia »qui me vidit, vidit et patrera«
10 et »ego et pater unum sumus«. Quibus et illud simile intellegenduni
est, quod ait quia »pater in me, et ego in patre«.
9. Videamus nunc etiam illud qualiter sentiendum est, quod in
Sapientia Salomonis scriptum legimus, qui ita ait de sapientia quia
»vapor est quidam yirtutis dei et (id est raanatio) omnipo-
15 tentis gloriae purissima et splendor lucis aeternae et speculum inma-
culatum inoperationis sive virtutis dei et imago bonitatis eius«.
Quinque igitur haec de deo deiinieus ex singulis quibusque certa
quaeldara inesse sapientiae dei designat; >virtutem< namque >dei< nominat 57
et >gloriam< et >lucem aeternam< et >inoperationem< et >bouitatem<. Ait
20 autem sapientiam >vaporem< esse non gloriae omnipotentis neque aeternae
lucis nee inoperationis patris nee bonitatis eius, neque enim conveniens
10,
XX
30
1 —4
—
&
vgl. Heb)•. 1,
11 Joh.
18 (IV 350, 24)
10, 38;
—
3 —
vgl.
14 Weish.
6f
Orig.,
vf/l.
Sal.
Euseh., h.
In Jerem. hom.
7, 25.
-e.
2 —
1 13, 20:
X
— 9 Joh.
7 (III 77,
20— S. 40,
14, 9 —
9—12), In Joh.
rgl.
10
Orig.,
Joh.
In
Ep. ad Hebr. Frg. bei Pamphil., Apol. 5 (Lom. XXIV 358 f = V 299 f): >Vaporis<
enim nomen inducens hoc ideo de rebus corporalibus assumsit, ut vel ex parte
aliqua intelligere possiiuus quomodo Christus, qui est Sapientia, secundum simili-
tudinem eius vaporis, qui de substantia aliqua coi^orea procedit, aic etiam ipse
ut quidam vapor exoiitur de virtute ipsius Dei: sie et Sapientia ex eo procedens
ex ipsa substantia Dei gencratur.
2 uti] ut GJan hi \
deitatis] divinitatis Jan-HSS claritatis Jan-Texf
merae Jan mirae 3 c>o splendor nobis Jan 4 t>o divinae lucis Jan
(i recipitur \
insertus ßO-aJati incertus 0*M inservitus 7 dei «< /
,
oben S. 34,
vgl.
1)
Orig.
Jan aporroea
1(1
c. Gels. VIII 14
L \
(II
id est
17 Quinque] quique
\
emauatio Jan {wie
Rußns von
\
-
haee]
)
verbo iuterrogationis ascendentes perveniemus in illum
• ) ?/
, &
Ä:
virtus (= vgl.
(III
Orig.,
202, 20
&,
In Ep. ad Rotn.
St.,
1 5 [Lom, VI 24)
erhalten bei PhoL, Bibl. Cod. 109,
— 2 rgl. Orig.,
,
-
und
Jerem.
^&]) -
hont. Villi (lll 55, 12: oh
).,
ygl. S. 41, 7 di-
= Paniphil., —
cenda est
(II 229, 31:
Apol. 8 {Lom.
ovv
^
XXIV
^
331 f) ?>
^
vgl. Orig.
vidv
c. Gels.
&,
-
VIII 12
ry
Joh. 37 (IV 212, 13—19) — 10. 15 . S. 41, 3f
vgl. Weish. Sal. 7, 25 — 11 vgl. Orig., Tn Ep. ad Ecbr. Frg. bei Pamphil., Apol. 3
{Lom. XXIV 328 V 297), Tu Ep. ad Born. I 5 {Lom. VI 22 f: Factus est autem sine
dubio id, quod prius uou erat, secuuduru carnem; secuiiduni spiritum vero erat
prius, et non erat quando non erat); Orig. bei Äthanas., De dccrct. Xir. si/nod.
4 qua] quia Mo Jan 5 unita Jan uni ita Ay 12 cv. dicere voluerit Jan
13 subsisteutiam] substanciam P« () subsistere fecit] substituit 14 oo hoc
|
vel decuerit vel causa aKqua exiatere potuerit, ut non hoc, quod bomun
volebat, semper habuerit. Ex quo ostenditur semper fuisse vaporem
istum Tirtutis dei, nullum babentem initium. niai ipaum. deum, iieque
5 enim decebat aliud esse initium nisi ipsum, unde et est et naacitur,
deum, Secundum apostolum vero dicentem quia >C'liristus dei virtas<
est. iam noa solum >vapor virtutis dei<, sed virtus ex virtute dicenda est,
'
1—4 rfj/.
-
oben S. 29, 13f
-,•
, '
— l—i rrjL Clemens AL, Strom.
,
^ .•
V 14
—
( 421, 7 St)i
ft
'
vgl.
-
,Kor.
1. 24 — 8 Weish. Sal. 2; vgl. zu den folgenden Ausfüknmgen Oenh^ De la
7,
---
(
,
, ^
•, - .,
. ,,
.
7)
-. (-
)•.
' .
& .',—
-
.
11 f vgl. Orig.,
iercebatl 4- ei C |
aliud] -|- ei (/<) |
et^ < PaJan 8 Videomua — S. 42,
-:4f puriseima < Jan 9 id est manatio <: 12 si filius non :4it Aß filins ei
servo: ita ne omuipotens quidem deus dici potest, si non sint in quos 'Jan)
, )
venisse, si quidem melius esse non dubitatur, esse eum omnipotentem
10 quam nou esse.
,&;
öl• 58
/.
&^6
, .
15 [[Et quomodo non videtur absurdum, ut cum non haberet aliquid
ex bis deus, quae eum habere dignum erat, postmodum per profectum
quendam in hoc venerit ut haberet? Quodsi numquam est quando
non omnipotens fuerit, necessario subsistere oportet etiam ea, per quae
omnipotens dicitur, et semper habuerit in quibus exercuerit potentatum
20 et quae fuerint ab ipso vel rege vel principe moderata;J de quibus
plenius in locis propriis, in quibus de creaturis eins disputandum fuerit.
disseremus. Sed et nunc strictim licet, tamen admonere necessarium
puto, quoniam quidem quaestio nobis de sapientia agitatur, quemad-
modum >aporrhoea< vel manatio sit sapientia >gloriae omnipotentis puris-
2ö sima<, ne videatur alicui anterior esse in deo omnipotentis appellatio Jan
nativitate sapientiae, per quam pater vocatur, quoniam dicta est >apor-
rhoea omnipotentis gloriae purissima< esse sapientia, quae est filius dei.
liXU omnipotens []
Audiat qui haec ita vult suspicari quod manifeste scriptura pronuntiat
S. 43, 5 f vgl.
[+
Weish. Sal.
+
Maust])
7, 25
II
—
139 Ä. 6
21 vgl.
—
20 moderata Ruf.) bei Jnstinian, Ep. ad Mennani {Mansi IX 528: im
& '
11—14
imten Cap.
Frg.
4,
(
8— 5
{=
—
. 1
ä
24. 26 f
Et quo-
u.
tentatum iS' agere pote (poterat corr. A-) potentatum A* 12 et Cod. Ath.
1 Psal. 103, 24 — 2 Joh. 1, 3 — 2-4 vgl. Orig., In Joh. \l 38 (IV 146, 16—18)
— 12 Apok. Joh. — 18 22 Joh. — 19—22
,'
8 10 vgl. Orig., Sei. in Psal.
,
1, u. 17,
"^
,
(Loni.
9•
XI 400): ovv
3f
2f intelliget
CN3 appell.
.Tan
omnip. Jan
;j
8 enim
antiquior
<
Jan Del antiquius
Jan \
quae Jan Merlin Del,
- antiquus
vgl. S. 42, 27
A*
qui L 13 et* < .Jan 17 dixit 19 vero'] ergo CJan 20 unigenitus] -j- Dei
Jan 23 et' < .Jan 24 quoniam] quia Jan \ est < 26 dei <
44 OrijfiMios
ctiani hatu- addinnis. Denis paior »oniiiipotons* est oo (piod poli-ntafiuu Jan
uninimn ionoi, id est caeli et terrae, solis et liinae et stellarum et (tin-
ninni quac in ipsis sunt. Horuni autem ^»otcntainni tierit per verlnnn
snnni, (pioniam >in nomine lesn onine genn fiectitur caelestinni et ter-
,') restrinm et infernornni•. Et si onine gen\i tieetitur« lesti, sine dubio
lesus est, >cui subieeta sunt oninia<, et ipse est cjui ]>otentatum ajxil in
oiunibus, et »per quem subieeta sunt, patri oninia-; per sapientiani nani-
(jue. id est verbo ac ratione, non vi ae neeessitate, subieeta sunt. Kl
ideo in eo ipso, quo obtinet oninia, gloria sua est; et baee est onini-
1(1 potentiae >purissinia ae limpidissima gloria-, cuni
non vi ae neeessitate, euneta subieeta
dissima g]oria< sapientiae satis eonvenienter dietuni est ad distinetioneui
siinl. »INirissinia
ratione et sapienlia.
vero ae -
eins gloriae, quae non ])ura nee sineera gloria dieitur. Oninis eniiu
natura, tjuae convertibilis est et eoniniutal)ilis, etianisi gloritieetur in
15 operibus institiae vel sapientiae, per boe i])s\iui (piod aeeidentem liabet
iustitiani vel sapientiam. et quod boe (juod aeeiilit etiam decidere
potest, gloria eins sineera diei ae lini)>ida non ]>otest. Sapientia vm»
dei, quae est unigmitus lilius eins, quoniani in oninibus ineonvertibilis
est et ineommutabilis, et substanliale in eo onine l)()n\ini est. (juod
20 utique mutari aut converti imiii(|ii:nii jKitcst. idiirco pura c-ins ac sin-
eera gloria praedieatur.
11. Tertio dieitur sapientia esse »splendor lueis aeteruae-; euius
rei virtutem iam in praeee dentibus exposuimus, euiu solis similitudinem 6•
et radiorum eins s]5lendorem introduxinius et pro viribus uostris osten-
25 dinnis, (piomodo boe deberet intellegi. Addenius tarnen etiani boe
oben S. 43, 8 — 22 /y//. Weish. Sal 7. 25 mul oben S. 30, 15 — 28 ?-//. »l-eu
ü'
Oap. 1, .S'. 21, 1
2 tenoat Jan \
solii* et bniao ft stellannii luaris .hm 8 in ipsis; in «ms
et ... et Jan 1) quo] qnod Jan 10 etl ac Jan 11 no'l aut Jan \
ounctai
4- ei 18 jinra nee sineera Jau pure nee Mincore L, »v//. X. 17. 2() f |
«MÜm
vero \i oo et, tommiit. est Jan \
glorificatur lÄ ipeuin] 4- tami'n cj
1({ h(i<• qui)d < (x/iJan, rtjl. unten I Cap. 8, 3 a. K. \ dii^cedere Jan 1 7 diei <;
cvi HC litn]»ida dici Jan \
lira])idisKima y, doeh . S. 43, 2 |
n«Mi] esüi•
mm <j 18 quar• Merlin DeJ, r(jl. oben S. 42, 27. 43,8; qui LJan |
eiue < Jan
li> o^ bonum est omnc j• 20 antl nc .7(7»> 21 jrlorii»^ -f- <'i"*' •^''" 22 Tertii> — 8.4.^,1
im\im <; J(ni
Do principiirt 1 Cap. 2, 10. 11. 12 45
umiin. Seiiipiternum vel aet(3riium pruprie dieitur (piod neque iriitiuni l^'^ c
ut esset liabuit, ueque cessare umquam potest esse quod est. Hoc
autom desigiiatur apud. lohamieni, cum dieit quoiiiam »deus lux est«.
>Splendür< autem lucis eius sapientia sua est, non solum secuudum
fj quod lux est, sed et secundum id, quod sempiterna lux est, ita ut
aeternus et aeteruitatis splendor sit sapientia sua. Quod si integre
intollegatur, manifeste declarat quia subsistentia tilii ab ipso patre de-
scendit, sed non temporaliter ne({ue ab uUo alio initio nisi, ut diximus,
ab ipso deo.
10
dei
12.
esse
Sed et
sapientia
>speculum inmaculatum
nominatur. Ergo
8£< inoperatio
(id est inoperationis)
.
1 Sempiternuiu 5) aeo == PamphiL, Apol. 3 {Lom. XXIV 332 f); rffl. Theo-
&'
^)• -,
Frr/. [bei Gramer, Cai. VF, Suppl.
, e cod. Paris. 238, p. 361:
, ,^ ',
f/nosl,
iatlv
,
/
L• /]
^
' •
\) — 3 1 Joh. 1, ; vgl.
oben Gap. 2, 7, -S'. 37, Gf — 10 vf/. Weis/i. Hai. 7, 25 und oben Gap. 2, 9, Ä 3Ü,
iu'.tibus Jan ii,cfcil)U8 .4 <y 1(5 isdciii AOM''">'>' hisdem ßM*a 17 et] vel Jan
Ü() iiiopcratioMiriipie Ab operationiHque aS inoperationis Dei Jan *2()f cv> qui äny.
])( est Jan 2ii titiani) + et Jan 28 cv) Filius a Hometipaü facere Jan
46 Origenes
^
tem«. Quoniam ergo in nullo prorsus filius a j^atre virtute operum Jan
inmutatur ac differt. nee aliud est opus filii quam patris, sed unus
atque idem. ut ita dicam, etiam motus in omnibus est: idcirco >spe- j
/ &
2 f vffl. Orifj., In Lee. hora. XIII 4 Lom. IX 404f ), In Joh. XIll 36 (IV 261, 24)
htvgl. Orif/., In Joh.XX17 (IV 349, 21):
sicht des
.
..
Comm.
oben Gap.
in Gant. Gant. lU (Lom.
2, 2, S. 80, 2—8
XV
dargelegte
47 i): Paulus
An-
apostolus nos docet quod invisibilia Dei ex visibilibus intelligantur, et ea, quae
non videntur, ex eorum, quae videntur, ratione et similitudine contemplentur,
ostendens per hoc quod visibilis hie mundus de invisibili doceat, et exemplaria I
quaedam coelestium contineat positio ista terrena Et fortassis sicut ho- '
minem Dens ad imaginem et similitudinem suam fecit, ita etiam ceteras creaturas
j
unterscheiden sich also dadurch ron Origenes, daß sie dem Sohn eine Schöpfung,
die der des Vaters ähnlich ist, xuschreiben — 9f vgl. Joh. , 19 — 11 tgl. Weisk. ,
Sal. 7, 26 — 12 f vgl. oben Gap. 2, 12, >S•. 4, 1 ff — 13— S. 47, 10 vgl. Hieron..
SL XXII 1060: Deum Patrem omnipotentem appellat
Ep. ad Avit. 2 (Migne
j
&
III 346 t:
<»
19],
. .
////
.
&
[Weisk. Sal. 7,26]
.
"
[.
*&;^
1, ],
, ....
>/ «
sine
patris, jLprocul
. . .
dubio
ovTOJ
>'/.
-
^&< pater est:
^
ex
\
qua
^<
filius natus,
dubio etiam >bonitatis eius< convenienter >imago< dicetur.J
, &. ^.>
,
qui per omnia imago est Jan
^,
->
10 praeter
....
eam, quae
6 >
&< enim
est in patre.
alia
//'
aliqua
Unde
secunda bonitas
et
/.
/.^ ^<,
existit
recte ipse salvator in evan-
in filio
gelio dicit quoniam »nemo bonus nisi unus deus pater«, quo scilicet
per hoc intellegatur filius non esse alterius >bonitatis<. sed illius solius,
quae in patre est; cuius recte >imago< appellatur, quia neque aliunde
est nisi ex ipsa principali bonitate, quam ea quae in ne altera bonitas
15 patre est neque aliqua dissimilitudo aut distantia
videatur in filio,
bonitatis in filio est. Propter quod non debet velut blasphemiae ali-
quod genus putari in eo quod dictum est quia »nemo bonus nisi unus
deus pater«, ut
(fwvt],
• 9^, /
trr'
Spiritus
. . sanctus
& ^,,
& 9-<
. . .
aiiov ^,
auch In . ad liom.
3—9 Frcj. ö {= Z.2 procul dubio — dicetiu• Ruf., das Übrige hat Ruf. weg-
gelassen imd tcohl deshalb enim ZAigesetxt; der Übergang war vielleicht so: Wenn nun
auch der Sohn nur >aura quaedam et imago bonitatis Dei<: [Hieran.] ist und des-
halb mit einem Zusatz >pastor bonus< usw. [Eieron.] genannt wird, so findet sich
doch in ihm keine >secunda bonitas< [Ruf.] usic) bei Jastinian. Ep. ad Memmm
(Mansi IX 525) — ^ u. 8 vgl. Weish. Sal. 7, 26 — 5f vgl. KoL 1, 15 — 7 Joh.
17, 3 — 11 Mark. 10, 18 {Luk. 18, 19), vgl. x. B. Orig.. In Joh. I 35 (IV 45, 11) und
Hautsch, Die Evangelieneitate des Origenes, '. 112f — 17 Mark. 10, 18 {Luk. 18, 19)
& ^
1 pater est < 7 |
natus] + est | imago —2 convenienter < Jan
2 dicitur JaJi 5 Cod. Ath. Mansi Mansi Anonym,
bei Phot., Cod. 117: }
(
&) {vgl.
Cod. Ath. 8
Cod. Ath. Maitsi 11 quoniam] quin Jan |
pater < Ja»
14 nel nee ßJati 15 videtur Jan 18 pater < Jan
48 Origenes
negari quod >bonus< sit; sed, ut superius diximus, principalis bonitas Jan
in deo patre sentienda est, ex quo vel filius natus vel spiritus sanctus
procedens sine dubio bonitatis eins naturam in se refert, quae est in
eo fönte, de quo vel natus est filius vel procedit spiritus sanctus.
'. ::.
CAPUT TEKTlUxM
De spiritu sancto.
1 vgl. oben S. 46, 13 — 3 f vgl. oben *S. 21, 13f — 5f vgl. {Tob. , 22.
II Makk. 15, 23 El) Matth. 7, 17 f. 12, 35. 25, 21. 23. Luk. 6, 45. 8, 15 und Orig.,
In Joh. VI 19 (IV 128, 15—17), In Luc. hom. XII {Lom. V 126—128), In Ep. ad
Rom. I 18 {Lom. VI 56 f) — 9—11 %u den appellationes filii dei vgl. Orig., In
Joh. I 21—24 (IV 26—30); Wey vergleicht auch Archiv f. lat. Lexihogr. XIV (1906)
481 — \1ft7iu Gap. 3 vgl. Didymus, De spir. s. {lat. tlbers. von Hieron., Migne
SL 103ff) tmd Harnack, Dogmengesch. 674f — 19 f vgl. oben Cap. 2, 6,
S. 35, 8 f
< y 14 Überschrift griech. bei Phot., Cod. VIII />. 4a 5. 17 c^ est igitur Jan
\
ut < Jan 20 agnoscunt] intelligunt Jan 22 velj et
I
De principiis I Cap. 2, 13. Cap. 3, 1. 2 49
sophari videntur; tarnen a nonnullis etiam ipsorum habita eius videtur (Pa)
opinio, cum verbo dei vel ratione creata esse omnia confitentur. Nos
vero secundum fidem doctrinae eius, quam divinitus adspiratam pro
certo habemus, eminentiorem divinioremque rationem de filio dei nullius
5 alterius possibilitatis esse credimus exponere atque in hominum cogni-
tionem proferre, nisi eius solius scripturae, quae a spiritu sancto in-
spirata est, id est evangelicae atque apostolicae nee non legis ac prophe-
tarum, sicut ipse Christus asseruit. De subsistentia vero spiritus sancti
ne suspicionem quidem uUam habere quis potuit praeter eos, qui in
10 lege et prophetis versati sunt, vel eos, qui se Christo credere profitentur.
Nam de deo quidem patre quamvis digne proloqui nemo valeat, tarnen
possibile est intellectum aliquem capi ex occasione visibilium creatu-
rarum et ex bis, quae humana mens naturaliter sentit; insuper etiam
de scripturis sanctis confirmari possibile est, Sed et de filio dei,
2 vgl. Piatun, Tim. 8 p. ÜB; Zeller, Phil. d. Gr. II 13, 646. III 13, 812. III 23,
371 ff. 538 ff — 3 f vgl. unten IV Gap. 1, 1 ff — 7 f vgl. etiva Luk. 24, 25—27. Jo/i.
Spiritu sancto Jan ab spiritu sancto a sancto spiritu 7 c>o apost. atque
evangel. Jan \
ac] et Jan 8 subsistentia] substantia Jan 9 ne] nee Jan
I
quidem <iJan 10 se] + in Ja« |
profitentur Jan confitentur 11 digne]
•quidem y
Jan
23 cv>
20
18 oo
quia]
in te est
figur,
quod Jan
Jan
ad Christum Jan
| sit]
22 danihelo
\
natura eius Jan
describitur
* 19 fxi est ass.
danihele J^itwa
scribitur Ja?i
Origenes V. 4
50 Origenes
»Accipite spiritum |
sanctum«, et ad Mariam dicitur ab angelo: »Spiritus 61
sanctus veniet super te«; Paulus vero docet quia »nemo potest dicere (j^^^
dominum lesura nisi in spiritu sancto«; et in Actibus apostolorum >per
inpositionem manuum apostolicarum spiritus sanctus dabatur< in bap-
5 tismo. Ex quibus omnibus didieimus, tantae esse et auctoritatis et
dignitatis substantiam spiritus sancti, ut salutare baptismum non aliter
nisi excellentissimae omnium trinitatis auctoritate, id est patris et filii
,
28, 19
iis
, 1
sufficit
Luk.
—
),
1,
6—8
35 —
vrjl.
/ ^
Frg. 36 (IV 512,
2
Orifj.,
-^
20— 23j,
bis,
vgl.
Isai.
Act. 8, 18
hom. IV
sed perfectum
1
— 6—9
numerum
?] &-
{Lom. XIII 2G0: non
rgl Matth.
-
Trinitatis
/
—
. sanctitas unigeniti filii et Spiritus sancti
-.
und Seeberg, Dogmengesch. I 420 6 f vgl. Orig., In Jerem. hom. II 3 (III 19, 14,:
{bei Hieron.,
ed. Ben.:
,
-,&
Migne
.
SL
.
XXIII 153 fj und Athanas., Ep. IV ad Serap.
. . .
Tf/
;
[6,
9 f
4
(I
—
1
6]
702 f
2 superveniet in te Jan \
docet Jan dicet M* Aicii M^'^o^'' G 3 Domi-
nus Jesus Jan 5 didieimus] dicimus A*B \
et* < Jan 5 f et dignitatis
<y 6 substantiam] subsistentiam J.w•'" |
oo spiritus sancti substantiam Jan
1
baptisma Jan 8 ingenito] innato Pa 9 oo spiritus sancti Jan 10 stupescafc
Jan 1 eum < Jan 11 audiat] audeat A*Pa{M*GcorrS)Jan \
oo posse
veniam Jan 14 Quod — S. 51, 9 describuntur < Jan \ sint sunt
I
De principiis I Cap. 3, 2. 3 51
2.
aliisque
4—6 vr/l.
appellationibus
^
Orifj.,
.
,
In Joh.
^, ^
dei intellegenda esse tractavimus.
' '
17 itV 22, 14:
. . .
u-ohl Onostiker,
,
^^
besonders der roti Orifj.
)
oft bekämpfte Marcion; vgl. Tertull. adv. Marc. {Ho: si et ille miiadum ex aliqua
materia subiacente molitus est innata et infecta et contemporali Deo I und Hilgen-
)
feld, Ketxerr/esch. s. Htjle — vgl. Orig. Cels. IV 30 300, 7:
&-
r. c. (I
,
[seil,
, ) -8
,.
Ruf.,
oüm,
ad Anastas. 6 [Migne
cum omnia Deus
SL XXI 626 : alii [seil,
'
asserunt ] quod factas iam
nunc eas iudicio suo dispenset
und
)
id est tunc, creavit ex nihilo,
in coi-pore.
mas, Vis. ö,
Hoc
7 (8) u.
sentit et Origenes et nonnulli alii
2—5
Cleincns AI., Strom,
—
—
Herrn., Mand.
l 17,
— 11
85
1,
(II
vgl.
Graecorum)
, 12 St.
unten IV Cap.
=
—
, 5
2,
vgl.
4 (11)
Her-
-
—
8 vgl. Henoeh Cap. 9 Verum tamen dieeretur P(?/w/;/«7. , Apol. 4
{Lom. XXIV 340) — 9—11 frei citiert von Ruf, De adult. libr. Orig. (Lom. XXV
384): nusquam inveniii in omni Scriptura, ubi Spiritus sanctus factus vel creatus
esse dieeretur {diese Stelle citiert Hieron., Apol. adr. Ruf. II 15. Migne SL XXIII
458) — 12 vgl. oben Cap. 2, 1 u. 4. 9—13
*****
, , && * * *
&6 fJan)
"
id est ter-
rena
'^
et corporalia,
6
particeps est spiritus sancti, a deo
^, eum accipiens.
1 Die Lücke [vgl. Einl. V 2) hat enthalten, was Ruf., De adult. {Loin. XXV
384) so umschreibt:
64, :
ceteras
489: ozt
creataras factum esse Spiiitum sanctum,
), ) Justinian,
und
und andere hier als ketzerisch bezeichnen. Schnitzer S, 43 f füllt die Lücke so aus :
(Gleicliwohl müssen wir annehmen, daß auch der heilige Geist, wenn nach Joh.
1, 3 durch den Logos Alles gemacht ist, durch ebendenselben geschalten sei.)
(+
Orig. gebraucht icorden
nach und weil
Mansi).
— 3f
,
, - es
=
Es wird
[
1, 2. 1 —
Z. 17 fif
so eingeleitet:
aus
ht
.
verschrieben]
nicht erhalten
Mennam
siclier fixierten
—
{Matisi
Frg. 8
10
-
IX
(7)
viov
hier ron
Gal.
Sacra Par.
& hom. I
[ed.
2 [Lom.
Le Quien
8 praedecessoribus Jan
242)
II 771:
&
und Antipater r.
10
,
Bostra bei Johannes Dam.,
1
cvs
j
debeat deberet debetur debet debere Jan 12 nunc < Jan |
perfi-
'
- ^
•
principiis I Cap. 3, 3. 4
. ^*
53
. Jan)
-7]•
et
PDicebat autem
Hebraeus magister quod duo illa Seraphin, quae in Esaia senis alis
describuntur clamantia adinvicem et dicentia: »Sanctus sanctus sanctus
. ^
15 revelare«, haec eadem etiam de spiritu saneto dicit apostolus, cum ait:
»Nobis autem revelavit deus per spiritum suum; spiritus enim omnia
scrutatur, etiam alta dei«. Sed et rursus in evangelio de divinis ac
profundioribus doctrinis eommemorans salvator quae nondum eapere
poterant discipuli sui, ita ait ad apostolos: »Adhuc multa habeo quae
20 vobis dicam, sed non potestis illa modo eapere; cum autem venerit
paracletus spiritus sanctus, qui ex patre procedit. vos doeebit
, ]
ille
est quod sicut filius, qui solus cognoscit patrem, revelat cui vult: ita (Pa)
°^
et Spiritus sanctus, qui solus >scrutatur etiam alta dei^, revelat deum cui
vult. »Spiritus enim ubi vult spirat.«
Neque enim putan dum est quod etiam spiritus >filio revelante< cogno- 62
5 seit. Si enim >revelante filio< cognoscit patrem spiritus sanctus. ergo ex igno-
rantia ad scientiam venit; quod utique et impium pariter et stultum est,
sanctum spiritum confiteri et ignorantiam ei adscribere. Xon enim cum
aliud aliquid esset antea quam spiritus sanctus, per profectum venit in hoc,
ut esset spiritus sanctus ut quis audeat dicere quia tunc quidem, cumnon-
;
10 dum esset spiritus sanctus, ignorabat patrem, postea vero quam recepit
scientiam, etiam spiritus sanctus efFectus est; quod si esset, numquam
utique in unitate trinitatis, id est dei patris inconvertibilis et filii eius,
etiam ipse spiritus sanctus haberetur, nisi quia et ipse semper erat spiritus
sanctus. Hoc sane quod dicimus, vel »semper« vel >erat« vel si quod
15 aKud tale temporalis significationis nomen adseiscimus, simpliciter et
cum venia accipiendum est, quoniam nominum quidem horum signifi-
cationes temporales sunt, ea autem de quibus loquimur tractatu qui-
dem sermonis temporaliter nominantur, natura autem sui omnem intelle-
gentiam sensus temporalis excedunt.
20 5. Kectum tarnen videtur inquirere quid causae sit, quod qui Pa
>regeneratur per deum< in salutem opus habet et patre et filio et spiritu
— — —
) ).
1 vgl. Matth. 11, 27 2 vgl. I Kor. 2, 10 S Joh. 3, 8 Si— 14 sanc-
tuB = Pamphü., Apol. 4 {Lom. XXIV 340) — 12 igl. Orig., In Joh. X 39 (IV 216, 31:
xy VI 33 (IV 142, 30:
',
,
\
&,
\.,''
lioe^ ^
•^
()
« . . .
— 20 Rectum — S. 57, 1 Christus = Patnphil., Apol. 4 (Lom.
XXIV 341—343) — 21 rgl. I Pctr. 1, 3 Kl
5 enim <; Pa |
oo Filio revelante Jan 7 cv> scfii Jan 8 «^ ali-
quid aliud Jan \ ante Jan 9 oo ut spir. s. esset Jan 11 etiam < y 12 in
sancto, non percepturus salutem, nisi sit integra trinitas; nee possibile Pa
sit partieipem fieri patris vel filii sine spiritu sancto. De quibus dis-
eutientes sine dubio necessarium erit ut operationem specialem Spiritus
sancti et specialem patris ac iilii describamus. [] 6 &6
2 njl. Orirj., In Jerem. hom. XVllI 9 illl 163, 10— 19; — 4— S. Ö6, 8 Frg.%
{ton Ruf.
Ubcrschrift:"OTi ')
Keggelassen) hei Jnstinian,
als erste
Ep. ad Mennam {Mansi IX ö24 mit der
=
,
8 Red.), Paraphrase und
Ericeiterung von . 4—5'. 56, hei Athanas., Ep. IV ad Serap. 10 (I 1 p. 702 ed. Bened.\ ;
rgl. Einl. V 2, Theophil AI, Ep. pasch. II 13 hei Eieron. Ep. XCVIII 13 [Migne
SL XXII 801. 802 wid Hieron., Ep. ad Ävit. 2 {Migne SL XXTI 1061: Filium
i
}
quenter ipsius sancti Spiritus maiorem esse virtutem ceteris, quae sancta
dicuntur).
V 39 (U 43, 22:
Vgl. hierzu Justin,
^
Apol.
ovv
I 13 er
&,
•
. . .); Orig. c.
-
Gels.
SGr LXXXVI
^\
' );
). VIII 1( 233, 6:
,
Frg. hei Leonf. Byz.,
, -
De
vibv
sectis, Act. X 4
[Migne
. );
1,
Isai.
1264:
Frg.
[.
{=
] 6
Pamphil., Apol.
[.
, Lom. XXIV
], 371: sed nobis
unus est Dens Pater, ex quo omnia. ünus ergo est vems Dens, qui, ut ita dixerim,
praestator est deitatis, et unus Christus factor Christorum, et unus Spiritus sanctus,
qui per singulas animas sanctorum facit Spiritum sanctum); Hilarius, De Trin.
III 12 {Migne SL X 82: Et quis non Patrem potiorem confitebitur, ut ingenitum
a genito, ut patrem a filio, ut eum qui miserit ab eo qui missus sit, ut volentem
ab eo qui oboediat?). IX 06 {ehenda 327: Maior itaque Pater est, dum pater est;
sed Filius, dum filius est, minor non est. Nativitas Filii patrem constituit maio-
rem: minorem vero Filium esse nativitatis natura non i)atituri, Tract. in Psal. 138, 17
i Migne SL IX 801 : Est enim Pater maior Filio, sed ut pater filio, generatione non
genere: filius enim est et ex eo exivit), De Tri». XII 54 {Migne SL X 468: Nam dum
ex te est, secundus a te est) und oben S. 33, 2 f, daxu Huef, Origen. II qu. 2. 27. 28
2 sit] + esse Pa ( |
fieri] filii Pa{M) HIHI vel Pa{G) filii vel Pa ^) 4 et specia-
lem patris acj epecialem patris vel () specialem etiam patris vel Pa{a) |
\] Koe
56
& & ,
,
. Origenes
,
{ Pa
), 6
, , -
quidem esse patris et filii tarn
.
in
Arbitror igitur Operationen!
sanctis quam in peccatoribus,
10 f in hominibus rationabilibus et in mutis animalibus, sed et in bis,
quae sine anima sunt, et in omnibus omnino quae sunt; Operationen!
vero Spiritus sancti nequaquam prorsus incidere vel in ea, quae sine
anima sunt, vel in ea, quae animantia quidem sed muta sunt, sed
ne in illis quidem inveniri, qui rationabiles quidem sunt sed >in
15 malitia positi< nee omnino ad meliora conversi. In illis autem solis
esse arbitror opus Spiritus sancti, qui iam se ad meliora convertunt
et >per vias Christi iesu< incedunt, id est qui sunt >in bonis actibus< et
in deo permanent<.
14—18
]',
rffl. unten Gap. 3, 8 tmd Orig., In Joh. XXVIII 15 (IV 40S, 13:
^, ^
&)
c
[seil,
Gels.
—
VII 8
14
(II 160, 26:
— 17 Kor.
'—
f vgl. IJoh. 5, 19 vgl. 4, 17 vgl.
]
2 God. Äth., vgl. Antipater r. Bostra bei Joh. Dam., Sacra Par.
&9-
, ,^,
God. Rupef. {p 7A1
),
D ed. Le Quien:
. .. ilansi \
, [seil,
. .
Mansi 4 Mansi 10 in ratioii. hom. \ f iu hominibus]
in Omnibus Semler [bei Bedep. S. 127 Ä. 6), aber die Stelle ist so noch nicht heil;
boni ac mali, ut per hanc debeant refugere et cavere quod malum est,
et quia >scienti bonum et non facienti« inquit > peccatum est illi<.
25 Item quod omnes homines non sunt extra communionem dei, hoc modo
evangelium docet, dicente salvatore: »Regnum dei cum observatione
non venit, neque dicent: ecce hie aut ibi; sed regnum dei intra vos
est«. Sed et illud videndum est, ne forte eadem significet quod in
suum oriri iubet super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos« {Matth.
5, 45). Bufin hat also dieselbe Stelle hier und dort ganx verschieden übersetzt —
2 Exod. 3, 14 — Föm. 10, G. 7. 8 {Deut. 30, 12. 14) — 12 Joh. 15, 22 —
24 Jak. 4, 17 — 2ß lAfk. 17, 20. 21
patione i corr 3/1 »n- ^ 15 sit Ab Del fit A,uS fiat 24 inquit <
58 Origenes
Genesi scriptum est. cum ait: »Et insufflavit in faciem eius spiramentum
vitae, et factus est homo in animam Tivam«. Quod si generaliter in
omnes homines datum esse intellegitur, omnes homines habent parti-
cipium dei: [7.] si vero hoc de spiritu dei dictum intellegendum est.
in ecclesia, dicens
quia [Ejyhes.
9 Gen. 6, 3
, 32);
— 12 Psal.
: Gen.
&.
Clemens
2, 24
.,
1.
,^.
Evidenter enim de his dictis eius dicit Apostolus
Strom. I 21; 135, 3 (II 84,
—
103, 29. 30, n/l. den rp-iech. Text Orig., In Joh.
7 f
.SY.i:
gl.
' '^—
Gen. 6, 12 Kl
24
lIV 247, 23) — 16f vgl. Kol. 3, 9. Rom. 6, 4 — 19 igl. Psal. 103, 29 —
20 f vgl. Act. 8, 18. Tit. 3, — 22 f vgl. Kor. , 17 — 23 vgl. Ephes. 2, 15.
gabat, sed iubebat >utres fieri novos<. id est homines >ia novitate vitae (Pa)
ambulare<, iit yiniim noYum. id est spiritus sancti gratiae susciperent
novitatem.
Hoc ergo paeto operatio virtutis dei patris et filii indiscrete super
ö omnem protenditur creaturam. spiritus vero sancti participationem a Pa
sanctis tantummodo haberi invenimus. Propter quod dicitur: »Xemo
potest dicere dotuinum lesum nisi in spiritu sancto«. Et vix aliquando
ipsi apostoli digni habentur audire: »Accipietis virtutem superveniente
in TOS spiritu sancto«. Propter quod et consequens puto quia >qui
10 peccaverit quidem in tilium hominis venia dignus est< pro eo quod is,
-
1 f vgl. Rom. ti,
>(
-l- f rgl. oben S. 56,
f
8—11
vgl. Orig.,
-.
—
^
5 spiritus
In Joh.
XXVIII 15 ilV
XXXII 8 lIV
— 15
,
408, 9
sanctum
437, 31:
ff , In
Num. Iwm. \l 3 /^ow. X48: Requiescit enim spii-itus Dei in iis, qui mundo sunt
corde, et in üs, qui jmiificant animas suas a peccato) und oben Cap. 3, , 5. 56, 4f
—
—
6 lAV. 12,
13—15 vgl.
3 —
Orig.,
8 Act. 1, 8 — 9—15
In Joh. XXVIII 15 (IV 408, 17:
,
vgl. Matth. 12, 32. 31. Mark. 3, 29
)
\Maflh. 12, 31»•
[Mark. 3, 29 -j- Mafth. 12, 32).
-
Ilcbr. •;, 4—0 ?)
,
7 — f vgl.
und oben Cap.
oben S. 50, 1—5
3,
-
2, S. 50.
18 vgl.
9—13
Matth.
—
5,
6
45
13 f
Kl
vgl.
+ ad JC'•'^'^''
50 Origenes
maius minusve dicendum est, cum unus deitatis fons >verbo< ac ratione
sua teneat universa, >spiritu vero oris sui< quae digna sunt sancti-
ficatione sanctificet, sicut in psalmo scriptum est: »Verbo domini caeli
firmati sunt, et spiritu oris eius omnis virtus eorum«. Est namque
etiam dei patris quaedam inoperatio praecipua praeter illam, quam
Omnibus ut essent naturaliter praestitit. Est et domini lesu Christi
praecipuum quoddam ministerium in eos, quibus naturaliter ut ratio-
nabiles sint confert, per quod ad hoc quod sunt praestatur eis ut bene
10 sint. Est alia quoque etiam Spiritus sancti gratia, quae dignis praestatur,
dem ersten Satx hier und dem griech. Frg. oben S. ,4 S. ,8 ein Widerspruch.
— 2—4 Quod non sint tres dei {ed. Morelli III 22 Ä, Migne SGr
. ,[
vgl. Gregor. Nyss.,
XLV 2 C): näoa ^&
iv — 4 Psal. 32, 6 — 10—12 vgl. Orig.
,
,
In Joh. II 10 (IV 6, 29:
-,
es folgt Kor. 12, 4-6) tmd oben Praef. 4, *?. 11, 7 f; Gap. 1, 3, S. 18, 20 ff
quod verbum (vel ratio) est, facit ea esse rationabilia. Ex quo conse- Jan
quens est ea vel laude digna esse vel culpa, quia et virtutis et malitiae
dei est, capacia efficiuntur ea, quae iam sanctificata ante fuerint per
spiritum sanctum; et qui in hunc gradum proficere meruerint per
10 sanctificationem Spiritus sancti, consequuntur nihilominus donum sa-
pientiaesecundum virtutem inoperationis spiritus dei. Et hoc puto
Paulum dicere, cum ait quibusdam >sermonem dari sapientiae, aHis
sermonem scientiae secundum eundem spiritum<. Et designans unam-
quamque discretionem donorum, refert omnia ad universitatis fontem
15 et dicit: »Divisiones sunt inoperationum, sed unus deus, qui operatur
omnia in omnibus«. Unde et inoperatio patris, quae esse praestat
Omnibus, clarior ac magnificentior invenitur, cum unusquisque per
participationem Christi secundum id, quod >sapientia< est, et secundum
id, quod scientia est et >sanctificatio< est, proficit et in altiores pro-
20 fectuum gradus venit; et per hoc quod participatione spiritus sancti sancti-
, ^
Seeberg, Oogrmngesch. I 420
15 IKor.
) )
12, 6 — \%l
xal
oc
7
vgl.
t<. 18
oben Cap.
f vgl. I Kor.
2, 1—3 und
1, 30
Orig.,
12 f vgl. I
In Joh.
—
I
12,
34 (IV
8
- ,, ^&,' ,- .} •
19fiF vgl.
^
. . Orig., In Joh.
'
6 (IV 305, 17:
&•
-
-
, --,
).
avS
2 eti
consequentur
< y
18 (IV 76, 2
'
)& )
—
Jati
27 (IV
, In
|
3,
Num. hom.
aliis
4:
9-
,
{I^m.
10 consequuntur aJati
vgl. unten II
Sil
Cap.
f)
ficatus est quis, purior ac sincerior effectus, dignius recipit sapientiae Jan
ac scientiae gratiam, ut depulsis omnibus expurgatisque pollutionis atque
ignorantiae maculis, tantum profectum sinceritatis ac piiritatis accipiat.
ut hoc quod accepit a deo ut esset tale sit, quäle deo dignum est
[eo], qui ut esset pure utique praestitit ac perfecte; ut tarn dignum sit
id quod est, quam est ille qui id esse fecit. Ita namque et virtutem
semper esse atque in aeternum manere percipiet a deo is, qui talis
est, qualem eum voluit esse ille qui fecit. Quod ut accidat et ut in-
desinenter atque inseparabiliter adsint ei, qui est, ea, quae ab ipso
10 facta sunt, sapientiae id opus est instruere atque erudire ea et ad
perfectionem perducere ex spiritus sancti confirmatione atque indesi-
nenti sanctificatione, per quam solam deum capere possunt.
Ita ergo indesinenti erga nos opere patris et filii et spiritus sancti
2f rrjl.
}, Orig.^
.
In Joh. Frg. 54 lIV 528, 28
fjV
1 : & • \scil.
—
— 6f vgl. Huet, Origen.,
-- 2 qu. 7, 18
8—15
), 1.39
^ vgl. Orig.,
(137, 2: ««
, ^;
In Joh.
2
XX
(II 357, 3 ff.
<; Jan 16 f in qua ... in eam] in quam Ja7i 16 cvs multos agones Jan
in eam in ea///// ad eam C ad eadem |
perveniri potuerit] pervenire
1
De principiis I Cap. 3, 8. Cap. 4. 1 63
quando satietas cepit aliquem ex his, qui in summo perfectoque con- Janj
stiterunt gradu. non arbitror quod ad subitum quis evacuetur ac decidat.
sed paulatim et per partes defluere eum necesse est (ita ut fieri possit
interdum. si brevis aliquis lapsus acciderit, ut cito resipiscat atque in
5 se revertatur). non penitus ruere. sed revocare pedem et redire ad
statum sumn ac rursum statuere posse id. quod per neglegentiam
fuerat elapsum.
[CAPUT QUARTUM
De imminutione vel lapsu.j
7 Mit elapsum mdif/t Anojiym. ad Jan. p. 53,. vf/l. oben S. 29, 12 — 8 f die
Überschrift — uenn überhaupt von Riifin verfaßt — leitet keinen neuen Abschnitt
ein, vgl. S.&i, 17 — S. 65, 4; Orig. spricht hier im allgemeinen "de natura ratiunabili'
iS. 65, 4fl tind von den Wohltaten, die diese durch die Trinität erhält.
1 cepit ceperit Jan coepit capifc }' 1 f coastiterint Jan 2 ac] atque
Jan 4 si ^ ufc ut si yJan \
co lapsus aliquis Jan \
ut et ßyJan
7 elapsum Jan lapsum 13 f pervenerit venerit
64 Origenes
6 vgl. I Kor. 13, 12. Rom. 16, 25 — 7 hier fehlt m. E. die tveitere Aus-
führung von: quae sit adsumptio scientiae und quae sit eius abolitio {Z. 4), die
schon oben S. 62, 20 — S, 63, 7 begonnen war. Über den Inhalt des zweiten Punktes
berichtet Hieron. e. Joh. Hieros. 16 {Migne SL XXIII 868, mit der Einführung
an Origenis doctrina sit vera, qui dixit: cunctas etc.) und gibt daraus Ep. ad Avit. %
{Migne SLXX{llQ<a\ nach den Worten: Cumque venisset ad rationabiles crea-
turas et dixisset eas er neglegentiam ad terrena corpora esse dilapsas,^
etiam haec addidit) ein tcortlicfies Frg. (Grandis — conligari). Vielleicht gehört
hierher atieh Hieron. c. Joh. Hieros. 19 {Migne SL XXIII 370: Docet Origenes
per scalam Jacob [öen. 28, 12; vgl. hierzu Orig. c. Ce/s. "VI 21, 'Nikephoros-Catene
^
Corpora
(I 71, 23.
S. 116
VI 33 (IV
f.
313
166
142, 27:
f.
cogantur iterum mitti in corpus),
365,
3 —
8). VII 5
15 f
und unten Gap.
^
(II 156, 25)
&^ , )
vgl. Phot.,
und P. Wendland,
Cod. 117:
8,
}]
. .—
....
Orig.
17
c.
S. 65,
Gels. I 20.
/:
und oben Gap.
2 vgl. Orig.,
9•'
3,
IV
5
40. 92r
-
In JoL•
10 gerentem
omnium
3.
()
Hanc ergo beatam
pater, simul
et ,
[De creaturis vel conditionibus.]
et
principatum
07],
et
omnium
benignus
id est
bene faciendi virtus et creandi ac providendi. Quas virtutes dei ab-
)^).
fehlt,
—
Cap.
In Joh.
4, rgl.
vgl.
unten Gap.
Orig.,
18 (IV 189, 2:
In Matth.
5, 1 a.
XV 31
A. {S. 68, 19
(Lom.
ff)
III 393: « }
U7id die Einleit. l 2
— 10
9 «m
^
vgl.
-
den Anonym, bei
— 11
P/iot.,
vgl.
Cod. 117:
Orig. c. Gels.
(Ongenes)
^
(
V ( 16, 19: «'
-
Q^eöv
-
. . .
,,
. . .), In Sam. Frg. 4 29. 26: inl 6s d
), In Joh. Frg. 1 (IV 48, 8: ?)
>9•<
/
Syn.
vgl.
a.
>}}
d.
{cgi.
Symb.^
Cod. 285
Prov.
S. 228:
.
8, 22),
«'
•^
),^
))
302 a, 30 5. [bei Bomcetsch
und
^,,
ov
Anathefti.
—
,
,
12
Method.
^^
VI der
S. 66,
Const.
v.
14
Ol.
,
N. 341), der folgendes
'
Fragment des Origenes citiert:
> -
& .
[
et
miurgite
9
ac
] archiceu
11 euergetiee
archien
AC inergice
10
\
dynamis
Koe, vgl.
|
witen S. 81, 4
demiurgice /9 de-
Origenes V. 5
66 Origenes
vel piguisse eas agere et operari quae se digna erant vel dissimu-
lasse credendum est. Et ideo nullum prorsus momentum sentiri
potest, quo non virtus illa benefica bene fecerit. Unde consequens
10 est fuisse semper quibus bene faceret, conditionibus videlicet vel
creaturis bene faciens ordine et merito in bis sua beneficia
suis, et
virtute providentiae
dispensaret. Et per hoc consequens videtur
quod neque conditor neque beneficus neque providens deus aKquando
non fuerit.
Sed rursum in hoc humana intellegentia hebetatur atque con-
^
15 4.
^ &),
. ,,
.
& ?~]{^, ,
'
}]
12 — 14 fffl. die
,
- . ' 5, 3
}
Vgl. oben Gap. 2, 2. 3. 9. 10
civ. Dei
XU 16 (15): (An ut Deus semper etiam dominus fuisse intellegatur, credendum
sit creaturam quoque numquam defuisse cui dominaretur, et quo modo dicatur
semper creatum quod dici non potest coaeternum) . . . Quapropter si Deus semper
dominus fuit, semper habuit creaturam suo dominatui servientem; verum tameu
non de ipso genitam, sed ab ipso de nihilo factam nee ei coaeternam; erat quippe
ante illam, quamvis nuUo tempore sine illa, non eam spatio transcurrente, sed
manente perpetuitate praecedens. Sed hoc si respondero eis qui requirunt, quo
modo semper creator, semper dominus fuit, si creatura serviens non semper fuit,
aut quo modo creata est et non potius creatori coaeterna est, si semper fuit:
vereor ne facilius iudicer adfirmare quod nescio, quam docei'e quod scio. Ähnlich
ebenda XI 5. 6
a
1 c>o est simul et impium 2 otiosis A^ odiosas G 4 cessasse ces-
stringitur, quomodo possit intellegi semper ex quo deus est fuisse etiam
creaturas et sine initio, ut ita dixerim, substitisse eas, quae utique
sine dubio creatae esse atque a deo factae credendae sunt. Cum ergo
haec inter se humauarum cogitationum atque intellectuum pugna sit,
-
creaturas dicamus, neque rursum cum nihil boni prius egerit
deus, in id ut ageret esse conversum; cum verus sit ille sermo,
20 qui scriptus est quia »omnia in sapientia fecisti«. Et si utique >in
, ,»
8f vgl. oben Gap. 2, 10 9f vgl. oben Gap.
3 — 11 f rgl. Fror. 30 f (Ephes. 10 f); Orig., In Joh. I 9 (IV 14, 26:
><
2, 2. 8, 3,
TL 0• -
>'.:
«,
)
/
)
- ' 9- & und Method.,
, Cap. XXII 9
,^
-^
(S. Qli ed. Bonnetsch:
-
—
,}
. . .
'
&
12 f vgl. Orig., In Joh. Frg. 1 (IV 484, 17:
'- «
)
....
— 19 flf vgl. Orosius, De
,
errore Priscill. et Origenist. {Augustin,
'
-
ed. Ben.
tom. VIII Col. 432 G: omnia aniequam facta apparerent, semper in Dei sapientia
facta mansisse . . . »Deus enim quaecuuique fecit faciendo non coepit«, s. S. 68, 14f )
20 Psal. 103, 24
3 creata G \
credenda A^ 4 haec] häe A^ 10 ipsa AG ipse 13 ac
praoformata Koe, s. S. 30, 5. 11. GS, 2
5*
ßg Origenes
6 &6
^ &• . [sine dubio omhia vel
genera vel species fuerunt semper, et fortassis etiam per singula.
Verum tarnen omnimodo hoc est, quod ostenditur, quod non deus
15 conditor aliquando esse coeperit, cum ante non fuerit.]
d'. '.
CAPUT QUINTUM
De rationabilibus naturis.
4 Pred. Sal. 1, 9. 10, rcjl. unten III Gap. , 3 dasselbe Gitat in teilweise anderer
Form — 10—12 Frr/. 10 (3 Eed. = Z. 12 sine dubio — 15 non fuerit Fuf.) bei
p. 4a B.) vgl. oben S. IG und unten Gap. 7, 1 — 20—22 vgl. Or>g., In Joh. I 31
38, 17—30)
rentibus
Mansi;
10 f
rgl.
numero
unten
]'
dixerifc
II Gap.
quispiam
9, 1:
rers. lat.
Mansi .
11
quod praedefinito aliquo apud
.
^ ^ ita de singularibus diffe-
Eoe
se numero eas
God. Ath.
{seil.
has id est bonas et malas medii quidam sunt et adhuc in agone atque
in certamine positi, pauca disserere. Quam plurima nomina in sanctis
seripturis invenimus ordinum quorundam atque officiorum tarn sancto-
rum quam etiam contrariorum ,
quae nomina prius proponentes, tum
5 deinde quid sibi velit eorum significatio, pro viribus nostris discutere
pertemptabimus.
Sunt quidam saucti angeli dei. quos Paulus >ministeriales spiritus<
appellat >ad ministerium destinatos propter eos, qui hereditatem capient
in salutem<. Apud ipsum quoque sanctum Paulum invenimus, nescio
10 unde sumentem, eognominantem tamen quasdam >sedes et dominationes
et principatus et potestates<, et post enumerationem herum velut alia
>•--
7 fif XU den folfienden Ausführungen bis Ende des Gap. V vgl. Phot., Bibl.
und Hieron.
/.
c. Joh. Hieros. c. 17 {Migne SL XXIII 369 j: In libris enim
et angelos et thronos et dominationes, potestates et reetores mundi
et tenebranim et »omne nomen, quod nominatur non solum in praesenti saeculo
-
sed in futuro« (Ep/ies. 1, 21), dicit animas esse eorum corporum, quae vel desiderio
vel ministerio susceperint. — 7 vgl. Hebr. 14 — 9 f hierzu scheint ein
)
i) 1,
769 E: -
Citat des Äntipater v. Bostra, Adv. Orir/. {bei Joh.
gehören
[seil.
—
?.]
10 f vgl. . 1, 16—
Dam., Sacra Par.
13 Ephes. 1, 21 —
ed. Le Qnien
15 — 20
II
vgl.
»'' -
-&
Orig.,
VI 133)
iv
In Joh. I 31 (IV 38, 19:
7
.*,
nrgleicht auch Orig., In EphfS.
....
1, 21 {Cat. ed.
&
Gramer
25 nomine >caelestia<, sed quae dicuntur >genu flectere vel esse flexura in
nomine lesu<, sed et >terrestria et iDferna<, quae per ordinem Paulus
enumerat.
In eo sane loco, in quo de rationabiKbus naturis disserimus, reti-
2—7 vrjl. Philo, De opif. m. 24 p. 17 M. (S. 25 ed. Cohn); Justin, Apol. 143.
7. 8; Earnack, Dogmenr/esch. I* 675 f und Oeffcken, Zwei (/riech. Apol. S. 102 f
— 7 f u. 12 f vr/l. Matth. 25, 41. Apok. Joh. 12, 7 ff — 11— S. 71, 9 vgl. Hieron., Gomm.
in Exech. 28, 1—10 ij). 328), wo lermutlieh Orig. xu Grunde liegt. Kl — 11 vgl.
%. B. Apok. Joh. 12, 9. 20, 2. 10. Matth. 13, 19 — 12 rgl. Matth. 13, 39 — 13 rgl.
ritibus AB spiritalibus Cy \
qui quae ßy
De principiis I Cap. , 2. 3 71
&),
2 vgl.
In Joh.
)
Orig. c.
XX
Gels. VIII 69
28 (IV 364, 32:
—
of Alex. Mise. VI! Notes p. 210, 4 und Huet, Origen.
19 rgl. %. B. Mark. 8, 38 Kl —
4
(II
22
28G,
ff vgl.
1:
6 Deut. 32, 9.
Kol. 1,
8
16
— 10 ff vgl.
II 2 qu. 7, 2.
Mayor, Clement
qu. 5, 11 —
23 principatum] + a deo
72 Origenes
nantur, non per profectus sui meritum eis fuerit additum, sed con-
ditionis praerogativa donatiim sit et ideo sit ab eis inseparabile quo-
dammodo ac naturale.
Quod utique si ita recipiamus, ut putentur sancti angeli et sanctae
potestates et beatae sedes gloriosaeque virtutes et magnificae domi-
nationes substantialiter potestates istas ac dignitates et glorias possi-
dere: consequens sine dubio videbitur etiam ea, quae in contrariis
officiis nominata sunt, ad hunc modum intellegi debere; ita ut princi-
patus >adversum quos est nobis conluctatio<, illud ipsum obluctans
illi,
in boc conditas refert [seil. Orig.j, sed post creationem sui aliquo honore dignas
iactas, et aliis suis [sui Wey] similibus propter neglegentiam ad inferiora delapsis,
&&
ferner Ruf.
ritibus (s. oben S. 70, 23) ABS spiritalibus GAb 19 malis malignis 23 non
Acorr <
De principiis I Cap. 5, 3. 4 73
quod virtutes istae, quae vel principatum agere in aliis vel potestatem
exercere vel dominationem videntur, ex merito, et non per couditionis
5 praerogativam praelatae sint et superpositae his, quibus praeesse vel
bis, in quos potestatem exercere dicuntur.
3 f v(/l. Orig., In Jesu Nave hom. XXIII 3 [Lom. XI 196) — 6 hinter di-
cuntur nimmt Schnitxer S. 56 f eine Lücke an, die ich schon S. 64, 7 ansetze —
14rf rgl. unten III Gap. 1, 7. Cap. 5, 3. IV Cap. 3, 14 (26) und Kattenbuseh, Das
apost. Symbol II 143. 145 . 17 — 16 Exech. c. 26. 28 — 21— S. 74, 1 rgl.
unten III Cap. 2 und Orig., In Num. hojn. X 1 {Lom. X 93— 96j, Ep. ad Rom. V 10
[Lom. VI 408: ita potest fieri ut, in quoeunque statu fuerit anima et in quacun-
que perfectione virtutum, quoniam virtus mutabilis est, lapsum possit incurrere,
ut sicut a vitiis ad virtutem, ita et a virtutibus inclinetur ad vitia).
forte se neglegat \
ac] aut Koe
74 Origenes
cautela custodiat. Si enim is, qui dicitur >princeps Tyri<, refertur quia
inter >sarLctos< erat et >inmaculatus< erat et in >paradiso dei< constitutus,
>corona quoque decoris ac pulchritudinis exornatus<, is, inquam, qui
talis erat, quomodo inferior aliquo sanctorum fuisse putandus est?
>Corona enim decoris ac pulchritudinis< ipse fuisse et in >paradiso dei<
>inmaculatus< ambulasse describitur; et quomodo ab aliquo putari potest
quod iste talis non unus fuerit de illis sanctis beatisque virtutibus,
quas utique in beatitudine positas , non alio quam tali honore prae-
ditas esse credendum est?
10 Sed videamus tandem, quid etiam ipsa prophetiae verba nos do-
ceant. » Et factus est « iuquit » sermo domini ad me dicens Fili , :
hominis, accipe lamentum super principem Tyri et die ei: Haec dicit
dominus deus: Tu signaculum similitudinis et Corona decoris in deliciis
paradisi dei fuisti; omni lapide vel gemma bona exornatus es, et in-
15 dutus sardio et topazio et smaragdo et carbunculo et sapphiro et
iaspide, argento et auro insertis, et achate et amethysto et chrysolito
et beryllo et onychino; auro quoque replesti thesauros tuos et promp-
tuaria tua in temet ipso. Ex qua die creatus es (tu) cum Cherubin,
posui te in monte sancto dei. Fuisti in medio lapidum igneorum,
20 fuisti inmaculatus tu in diebus tuis, ex qua die creatus es tu, donec cum
inventae sunt iniquitates in te; ex multitudine negotiationis tuae replesti
promptuaria tua iniquitate et peccasti et vulneratus es a monte dei.
Et eiecit te Cherub de medio lapidum igneorum; elatum est cor tuum
in decore tuo, corrupta est disciplina tua cum pulchritudine tua; propter
25 multitudinem peccatorum tuorum in terram proieci te coram regibus;
dedi te in ostentationem atque inlusionem propter multitudinem pecca-
torum tuorum et iniquitatum tuarum: ex negotiatione tua poUuisti sancta
tua. Et educam ignem de medio tui, et comedet te, et dabo te in cinerem
ac favillam super terram in conspectu omnium videntium te; et omnes,
11 Exech. 28, 11—19; vgl. hierxu Orig., In Exech. (28, 12. 13) hom. XIII {Lom.
XIV 160—174) [und Hieron., Comm. in Exech. 28, 11—19, p. 332. 334. 335. A7]
tgl.
Exech, 28,
Orig.,
iv
1
In Joh. XX
11 fif rffl.
18 (IV 47, 6:
8v
vgl. Ex£ch. 28, 18
-
(Exech.
),
vüjv,
21—25 vgl.
In Joh.
VI 44
X
( 115,
41 (IV 218,
8—20) und Huet, Ongen.
31), In Exech. hom. XIII
II 2 qu.
1
5, 26
[Lom. XIV
—
Cap. 3, 7 (25 [22])
foniciß fenieis
76 Origenes
20 et semen eorum«.
Manifestissime etiam per baec ostenditur >eeeidisse de caelo< is
1 Jes. U, 12—22 — 21—24 r[il. Jes. 14, 12 — 25 Luk. 10, 18; ähnlicher
Gedankengang hei Orig., In Exech. hom. I 3 [Lom. XIV 14f): Serpens hostis est
contrarius veritati. Contrarius autem non a principio creatus est . . . neque fuit
ab initio maledictus . . . ita et serpens fuit aliquando non serpens, cum in para-
diso deliciarum moraretur. Unde postea corruens ob peccata meruit audire: {Exech.
28, 12. 13. 15, s. oben S. 74, 13 f. 20 f). De quo etiam lob memorat quia in
<y
4 thronum
(?<.
meum
Hieron.- Comm. Kl)
sedem meam
12 transforati sunt
6 demergeris]
G
^
17 uti ne
LXX 9 terrae
ut hinc
De principiis I Cap. , 77
Sed et dominus noster, qui >veritas< est, gloriosi adveutus sui potentiam
nihilominus >fulguri< conparavit dicens: »Sicut enim fiilgur a summo
caeli fulget usque ad summum caeli, ita erit et adventus filii hominis«.
Et hunc nihilominus fulguri comparat et dicit eum de caelo cecidisse,
ü ut ostenderet per hoc fuisse et ipsum aliquando in caelo, habuisse
locum inter sanctos, participasse de hac luce, de qua omnes sancti
participant, ex qua et >angeli lucis< efficiuntur et apostoli >lux mundi<
dicuntur a domino. Hoc ergo modo erat etiam iste lux aliquando,
antequam praevaricaretur et caderet in hunc locum et >gloria eins con-
10 verteretur in pulverem<, quod est proprie impiorum, sicut et propheta
dixit, ex quo et >princeps huius mundi<, id est terrenae habitationis,
appellatus est: principatum namque egit in eos, qui eius malitiae
obsecuti sunt, quoniam quidem »totus hie mundus« (mundum autem
nunc terrenum istum appello locum) »in maligno positus est«, in
15 hoc scilicet apostata. Quod autem >apostata< sit iste (id est refuga),
etiam dominus in lob ita dicit: »Adduces autem in hämo draconem
apostatam« (id est refugam). Certum est autem quia draco ipse dia-
bolus intellegitur.
Si ergo contrariae nominanfur et >inmacu-
virtutes >refugae<
20 latae< aliquando inmaculatum autem esse praeter
fuisse dicuntur,
patrem et filium et spiritum sanctum nuUi substantialiter inest,
sed sanctitas in omni creatura accidens res est (quod autem accidit,
et decidere potest), 6t istae virtutes contrariae inmaculatae ali-
1 vgl Joh. 14, 6. 17, 17 — 2 Matth. 24, 27 — 7 vgl. II Kor. 11, 14. Act.
&
9f
Gomm.
,
vgl. Jes.
19;
III
vgl.
2
14, 11 f
{=
Orig. e.
—
Gels.
11
VI
vgl. Joh. 12, 31. 16,
9(
[d. h.
129,23:
11 -
Jo}i. 5, 19]
'
11—14 vgl.
.—
),
Orig.,
•- 13
In Gen.
f Joh.
-
'^)
In Joh.
XIX 20 (IV 321, 1), In . ad Rom. III 1 {Lom. VI 167 f) — 1€ Hioh 40, 20 —
).
22 vgl. Orig., In Jerem. hom. XVII 4
In Joh. Frg. 10 (IV 492, 26:
(III 147, 10:
'
3 caeh
d fulget usque ad
caeli iulget summum <
<. 5 et ipsuiu] < eum 14 est]
CAPUT SEXTUM 69
15 tica haec et contra fidem ecclesiasticam putet, non tarn ratione con-
vincens quam animi sui praeiudicio definiens. Quae quidem etiam a
nobis cum magno metu et cautela dicuntur, discutientibus magis et
pertractantibus quam pro certo ac definito statuentibus. Indicatum
namque a nobis in superioribus est, quae sint de quibus manifesto
20 dogmate terminandum sit; quod et pro viribus fecisse nos puto, cum
de trinitate loqueremur; de his vero disputandi specie magis quam
deiiniendi, prout possumus, exercemur.
1 Et per — efficiatur i??//! [der ungenmi übersetxt hat) = YL\QT(iVi,, Ep. adAiit. 3
(Mjrwe 5Z/ XXII 1061): moti disputationibus arbitramur
Quibus, iuquit,
esse omnia«. Quae ergo est subiectio, qua Christo >omnia debent esse
subiecta<? Ego arbitror quia haec ipsa, qua nos quoque optamus ei
1 esse subiecti. qua subiecti et omnes sancti, qui
ei sunt et apostoli
secuti sunt Christum. nomen, qua Christo subicimur,
Subiectionis enim
salutem quae a Christo est indicat subiectorum; sicut et David dicebat:
»Nonne deo subiecta erit anima mea? ab ipso enim salutare meum«.
2. Talem igitur finem videntes, cum >omnes inimici subiecti erunt
£
quam,
XX 2
If
tali
vgl.
oben Gap.
—
Semper enim similis
>
S. 70, 7
&)
3—10
und
vgl. die
^
Orig.
II
c. Gels. IV 99
),
ähnliehe Gedankenfolge bei Orig.,
In Jerem. hom.
3, 30
—
—
oi
2f
6 Psal.
est
rgl.
,)•
109, 1 vgl. I
19—21
>'/}<
^ vgl. I Kor. 1, 24—27 — 21—
iv
. . . )
^
^ ),, () -
h
S. 80, 2 vgl. Orig.,
e.
,
In Joh. XIII 37 (IV 262,
Gels. VIII 72
{}
(II
'
289, 8)
3
—
:
22 Semper — S. 80, revocantur von Ruf. ungenau und lückenhaft übersetxt; xiir
( )
Gorrectur und Ergänximg dient Anaihem. XV der Gonst. Sgn. a. ö43 {Hahn, Bibl.
d. Symb.^ S. 229: »> »> und Hieron., . ad
dita Orig., Sei. in Psal., Loni. XII 380, subiecta est In Excch.
iinis initiis; et ideo sicut unus omnium finis, ita unum omnium intellegi
debet initium; et sicut multorura unus
multae finis, ita ab uno initio
differentiae acquae rursum per bonitatem dei, per sub-
varietates,
iectionem Christi atque unitatem spiritus sancti in unum finem, qui sit
5 initio similis, revocantur, oranes scilicet hi, qui >in nomine lesu genu
flectentes< per hoc ipsum subiectionis suae insignia declararunt, qui
sunt >caelestium et terrestrium et inf'ernorum<; in quibus tribus signifi-
cationibus omnis universitas indieatur, hi videlicet, qui ab illo uno
initio pro suis unusquisque motibus varie acti per diversos ordines
10 pro merito dispensati sunt; non enim in his bonitas substantialiter
inerat, sicut in deo et Christo In hac enim
eins et in spiritu sancto.
sola trinitate,quae est auctor omnium, bonitas substantialiter inest;
ceteri vero accidentem eam ac deeidentem habent, et tunc sunt in
15
beatitudine,
',
Aiit.% {Migne
cum de
SL XXII
sanctitate et sapientia ac de ipsa deitate participant.
die Ansicht von der wiederholten Welterneuerung und der damit verbundenen Um-
nandlung der gemäß ihrem Verdienst als anstößig übergangen.
Da Hieron. nicht wörtlich citiert, erscheint eine sichere Herstellung ausgeschlossen.
lorenen {S. 81 , 11—18. 2,1— S. 82, 3), 3) die gänzlich Abgefallenen (S. 82, 20-S. 83, 4),
/•gl. das griech. Frg. u. Schnitzer, .S', 65 J.. — lOf vgl. oben Gap. 5, 5, S. 11, 20 ff
nam {Mansi IX
47 (I 243,
528),
24—28) —
mit der Überschrift:
15 Frg. 11
,
(Red. 9) bei Justiniau, Ep.
= S. 81, 11 Si vero —
,
S. 82,
ad Men-
ix
5 in-
stitutum Puf, der teils ericeitert, teils ausgelassen hat.
12 bonitatis G*a 14 et ac ?
5
^
' ,
]'
- .
-
, ]
,^
.De principiis
&
I Cap. ü,
tjtl
2
?/
81
10
[Si vero ab
&^, •'
•'
huiuscemodi participatione neglegant atque dissimulent,
' ,
tunc vitio propriae desidiae alius citius alius tardius, plus alius alius minus,
ipse sibi causa sui lapsus vel casus efficitur. Et quoniam, ut diximus, casus
iste vel lapsus, quo de statu suo unusquisque declinat, quam plurimam
15 in se habet diversitatem pro mentis ac propositi motibus, quod aKus levius,
aKus vero gravius ad inferiora declinat : in hoc iam iustum iudicium dei
providentiae est, ut unicuique secundum diversitatem motuum pro
merito sui decessus et commotiolnis occurrat. Ex his sane, qui in illo 70
initio permanserunt, quod futuro fini simile quidam
esse descripsimus,
20 ex ipsis in ordinatione ac dispensatione mundi ordinem angeKcum
sortiuntur, alii virtutum, alii principatuum, alii potestatum (quo in eos
videlicet exerceant potestatem, qui >habere super Caput indigent pote-
thronorum ordinem, id est iudicandi vel regendi eos, qui
statem<), alii
hoc indigent, habentes officium, aKi dominationem, sine dubio super
25 servos; quae omnia eis pro merito et profectibus suis, quibus in dei
participationem imitationemque profecerant, aequo iustoque iudicio
divina contulit Providentia. Hi vero qui de statu primae beatitudinis
moti quidem sunt, non tarnen inremediabiliter moti, illis quos supra
<
1
Cod. Ath.
Mansi
Koe
<
Mansi
5 &a. B. Cod. Ath. u.
Mansi
Maust
6
i. T. |
Cod. Ath.
xai
Mansi
inl
I
rt
L
Ol• <.
Cod. Ath.
Mansi \
\
«'
Mansi
Cod. Ath.
9
' Koe
Mansi 12 alius*
vgl. Jes. 65, 17 (G6, 22) — 8 Joh. 17, 20. 21 — 11 Joh. 17, 22. 23 —
13 Ephes. 4, 13 — 17 1 Kor. 1, 10 — 20 quosdam — 25 existant und S. 83, 2 f
diabolus — malitiae] vr/l. Hieron., Ep. ad Avil. 3 {Migne SL XXII 1062): Qui
ve.ronon fuerint meriti, ut per genus hominum revertantur ad pristi-
num statum, fient >diabolus et angeli eius< et pessimi daemones, ac
pro varietate meritorum in singulis mundis diversa officia sortientur.
Rufin hat also wieder gekürzt und verändert. Zu dem. Fall der Engel vgl. Clemens
AI., Strom. VII 7, 46 (III 34, 28 ff St., dazu Mayor in seiner Ausg. p. 270) —
25— S. 83, 4 vgl. Ephes. 6, 12 tmd Orig. c. Geis. VIII 34 ( 250, G), De or. 26, 5.
,
bus scilicet et repugnantibus adversum nos his, qui sine ullo respectu
-
de statu meliore dilapsi sunt, qui appellantur >diabolus et angeli eius<
5
ceterique
nominavit.
, '
ordines malitiae, quos
•'
apostolus de
^,-
contrarüs virtutibus
10
,
agunt
Pam
ac
vero
malitiae
si aliqui
eius
ex bis ordinibus, qui sub principatu diaboli
obtemperant, poterunt aliquando in futuris
—
Rußn
2
S. 84, 1
vgl.
ad bonitatem Ruf.,
wieder l^icL•nhaft
ad Ävit. 3 (Migne
—
—
init der Überschrift:
5—8
vgl. S. 81, 7
9 lam
—10 zmd die S. 82
vero —
^,
Frg. 12 {Red. 10) bei Justinian, Ep. ad Men-
84, 21 perpetitur]
S,
= 9 latn vero
citierte Stelle des Hieroii.
mae sint futuri. Ebenda c. 16 (368): ipsosque daemones, qui proprio arbitrio cum
principe suo diabolo de Dei ministerio recesserunt, si paululum resipiscere coeperint,
humana carne vestiri, ut acta deinceps poenitentia post resurrectionem oodem
circulo, quo in camem venerant, revertantur ad viciniam Dei, liberati etiam aereis
aethereisque corporibus, et tunc omnia genua curvent Deo coelestium, terrestrium
et infernorum u. c. 7 (360), endlich Hieron., Dial. adv. Pelag. I 28 {Migne SL
XXIII 522); Ruf., Äpol. I 10 {Migne SL XXI 547f); Augustin, De civ. Dei XXI 17
—
und oben
Mansi
tiae J.
5 & 7()
i.
S. 64,
., '.
9—13
Koe
f rgl.
Mansi
unten
f ^
.
III
aO^co^Ab poterant G*
R.,
,^
Gap. 1, 21. 6
Red,
God. Ath. w.
10 mili-
84 Origenes
quia »erit caelum novum et terra nova«, similem sine dubio suggerit
10 intellectum. Innovatio namque >caeli et terrae< et transmutatio >habitus
huius mundi< et inmutatio >caelorum< bis sine dubio praeparabitur, qui
per illam viam, quam supra ostendimus, iter agentes ad illum >finem<
beatitudinis tendunt, cui etiam ipsi >inimici subiciendi< dicuntur, in quo
>fine< >omnia< et >in omnibus esse dicitur deus<. In hoc >fine< si qui
lü materialem naturam, id est corpoream, penitus interituram putet, nullo
omnino genere intellectui meo occurrere potest, quomodo tot et tantae
substantiae vitam agere ac subsistere sine corporibus possint, cum
solius dei, id est patris et filii ac spiritus sancti naturae id proprium
sit, ut sine materiali substantia et absque uUa corporeae adiectionis
20 societate intellegatur fortasse dicet quoniam in illo
existere. Alius
fine omnis substantia corporalis ita pura erit atque purgata, ut aetheris
in modum et caelestis cuiusdam jmritatis ac sinceritatis possit intellegi.
Oertius tamen qualiter se habitura sit res, seit solus deus, et si qui
eins per Christum et spiritum sanctum >amici< sunt.
2 CAPUT SEPTIMUM
De incorporeis et corporibus,
1, Haec quidem, quae superius disseruimus, generali nobis sermone
digesta sint, per consequentiae magis intellectum quam definito dog-
' ^
Jak. 2, 23 — 27 d.h. i?i Gap. 5 u. 6; Orig. beginnt hier einen neuen Abschnitt,
aber ohne besondere Überschrift (ä. B. oder:
s. S. 86, 26j
in caelis suat sive quae in terra<,non potest dubitari quod etiam ea,
quae >in firmamento< sunt, quod caelum utique appellatur, in quo
>luminaria ista posita esse< dicuntur, inter caelestia numerentur. Tum
deinde cum omnia facta esse vel creata, et in bis quae facta sunt nihil
5 esse, quod non bonum malumque recipiat atque utriusque capax sit,
evidenter sermo disputationis invenerit: quomodo putabitur consequens
quod etiam nostrorum quidam de sole et luna vel sideribus opinantur,
ut inconvertibiles sint et contrarii incapaces? Idque nonnulli etiam
de angelis sanctis, haeretici vero etiam de animabus, quae apud illos
-& •
tgl. 1, vgl.
Philo,
14
I
677;
,
De somn.
Ruf. Palaest.,
P. Wendland,
),&, . De
In
I 22 p. 641 M.
Hellenist,
iv
ad Rom.
fide 19 {Migite
(III
,
III
234
6 {Lom.
SL XXI
f ed.
röm. Kultur, S.
1132):
Wendl.)
[Hieb 25, ],
VI 194 f) —
und Harnack, Dogmengesch.
—
Nunc vero de
14 f vgl. Orig., In Joh.
))
16 Hiob 25, 5
Sole simul et
— 25 f vgl.
Luna
1 sunt <.
(seil, )
ceterisque luminibus oportet exponam.
animalia rationabilia esse dixerunfc
3 Tum Tunc
[».
^,
Haec enim nonnulli, mentis errore
B. Pseudo-Arist.
^
9 animabus] animalibus
&, 2
Ä
decepti,
. 391b,
13 primo
16:
vgl.
est; tum deinde utrum animae ipsaruin pariter cum ipsis corporibus
extiterint, an anteriores corporibus videantur; sed et post consum-
mationem saeculi si intellegendum est eas relaxandas esse corporibus,
et sicut nos cessamus ab hac vita, ita etiam ipsae a mundi inlumi-
natione cessabunt. Quamvis liaec inquirere audaeiae cuiusdam videatur,
tamen quoniam captandae veritatis studio provocamur, quae possibilia
nobis sunt secundum gratiam spiritus sancti scrutari et pertemptare
non videtur absurdum.
Putamus ergo posse ea per hoc animantia designari, quod et man-
10 data dicuntur accipere a deo, quod utique non nisi rationabilibus ani-
mantibus fieri solet. Ait ergo * * * mandatum: »Ego autem omnibus
stellis praecepi«. Quae sunt autem ista praecepta? scilicet ut unum-
quodque astrum suo ordine suisque cursibus indultae sibi quantitatis
splendorem praebeant mundo. Aliis enim hi, qui vocantur planetae,
15 moventur ordinibus, aliis hi, quos vocant. In quo illud mani-
Zeller, Phil. d. Gr. III 13 ,5'. 190. 23 S. 566]. Quorum dementiam etiam nefarius
Origenes secutus est, qui cum vellet ex divina Scriptura exemplum sumere, quae
ibi
9 vffl.
^
Orig. &
de luminaribus optime dicta fuerant, haec ipse perperam, ut sibi libitum
&
c. Cels. V 11 (II 12, 11 :
),
-
est,
> ), <
De or. 7
( 316, 6 ' . . •
/)»'
) ,
^ ^
); Celsus bei Orig. VI 22 (II 92, 3:
-
4 ita] si ita jM sie 5 quamvis] -f- enim 8 videatur 11 * * * man-
datum] nach Euf. Palaest., De fide 19 {Migne SL XXI 1133: Adiecit etiam Origenes
illud [rorJier Hiob 25, 5 citiert], quod a propheta David dictum est [Psal. 102, 18]
necnon etiam illud, quod Dens dixit ad prophetam Esaiam [Jes. 45, 12] . . . Dicit
enim quod luminaria dudum fuerint intellectus et sensus, et quia neglegenter ver-
sati sunt, sua postmodum virtute privati, ad ignea ista damnati sunt coi-pora, ut super
terram luceant) scheint hier Psal. 102, 18b
faciendum ea [Vulg.] ausgefallen %u sein
: et
15 «]
memores sunt mandatorum
aplanis AG*-
ipsius,
aplanes
ad
De principiis I Cap. 7, 3. 4 89
- ),
tactis iam corporibus inseruerit spiritum, pervidendum est. Ego qui-
If vgl. Orig. c. Gels. VI 48 ( 120, 2:
-
III Gap.
(II 11,
'
&),
<.
1,
13: '>
2
In Matth.
—
«'
6f vgl.
oi
6 (Lam.
<& ,
Jerem. 51
III 221)
(44),
und
17—19. 25
Htiet,
De
—
or.
Origen. II 2 qu.
VI
7 f
1
>
( 311 f
vgl. Orig.
8, 1. 4
)
c
und unten
~
Gels. V 10
-
--
9 Hiob
25, 5; vgl. Orig., In Ep. ad Born. III 6 {Lom. VI 194 f " stellae autem non sant
mundae coram ipso« [vgl. ob. S. 87, 16] ... ad comparationem vero Dei mundae esse
non possunt) — 12 ff vgl. xii7n 4. Abschnitt: Theophil. ., Ep. pasch. 10 bei
Hieron. Ep. XCVIII {Migne SL XXII 800: Denique sol et luna, duo magna
luminaria, et stellae reliquae antequam hoc essent, in quod eas creatas quoti-
diani cursus tgstatur officium, non erant absque corporibus nee propter
aliquas causas simplicitatem pristinam relinquentes corporibus cir-
cumdatae sunt, ut ille somniat, Nee animae in coelorum regionibus
. . .
— 14 Gen.
1 ullius
11 videbitur
1, 16
(7^uwr
— l&t
ülius
13 oo animata
*
vgl. oben Praef.
8 et
]iariter
<
5,
y
-S'.
17
9 Et
13, 10
^
corporibus]
[vgl. oben S. 87, 16)
+ et .A |
<
inse-
ruerit inseruit
90 Origenes
(S. 91, 4) bei Hieron. folgt: >Omiiem creaturam< secundum apostolum (Rom. 8, 20. 21)
>vaiiitati esse subiectam et liberari in revelationem filionim Dei<, n-as dem Anfang
Hieron.,
, ),
von Abschnitt 5 entspricht,
Abschnitt 4 gestamlen haben.
.:
c.
xal
Joh. Eieros. c.
so muß
17 (Migne
Cod. 8
SL XXUI
(. 4»
[seil.
.
]
das bei Rieron. Vorhergehende
Vgl. ferner Phot., Cod. 106 (p. 87 ^ B. über Tlieognost.
);- lunam
von
^ &-. , -
talia accepisse corpora, ut vel plus vel
/
maiora delicta aerio
^ :7
öh
et
-
et
10 scripturae auctoritas videtur ostendere.J
. Sed videamus si qua proprie etiam de ipsis caelestibus signi-
ficantia apud scripturam sanctam possumus invenire. Paulus apostolus
ita ait: quoniam, inquit, »vanitati creatura subiecta est non volens,
sed propter eum qui subiecit in spe, quia et ipsa creatura liberabitur
92, 7 Ruf., bei dem das gesperrt Gedruckte fehlt und wohl S. 92, 19 tmd 7 {vgl.
[ 201,
,
c. Gels. VII 50 10]) einzufügen ist; endlich Justinian, I^p. ad Mennam
{Mansi IX 513.0: ?. ^
.
?.
einzusetzen) und Anathem. 111
vielleicht . 22 anstelle
der Gonst. Stjn. a. 543 {Hahn, Bibl.
e^^on Solem
d.
— animantia
Sijmb.^ S. 228)
= — 10
Ep. ad
S.
4—7
,
Frg. 13 {Bed. 11
Mennam {Mansi IX
Schnitzer hat
»Dieß
Daseyn treten. Nun sind auch die Gestirne vernünftige Wesen, sie müssen also
ebenfalls vorhanden gewesen seyn, ehe sie in Körper kamen; ja wie wir Menschen
um gewisser Vergehen willen mit diesen dichten und trägen Körpern bekleidet
wurden, so mögen wohl auch die Sternenwesen diesen oder jenen Körper mit mehr
oder weniger Klarheit bekommen haben. Und jene Thronen und Gewalten und
Kräfte bewohnen wohl diejenigen Körper, die sie nach Wunsche oder zum Dienste
erhalten haben. Die Dämonen dagegen sind wegen ihren schweren Vergehen an
Luftkörper gebunden. Soviel wir also aus der A'ergleichung des Menschen mit
den Gestirnen erschließen können, hatte die Seele der Sonne ihr Daseyn vor ihrer
Einkleidung in den Körper.« Vgl. oben S. 87, 11 ff — 13 Böm. 8, 20. 21; vgl.
dolet usque nunc«. Unde inquirendum est, qui sit gemitus eins, vel
qui sint dolores eius. Et primo ergo videamus quae est >vanitas<, cui
>creatura subiecta esU. Ego quidem arbitror non aliam esse vanitatem
10 quam corpora; nam licet aetherium sit corpus astrorum, tamen materiale
est. Unde et Salomon mihi videtur universam corpoream naturam
velut onerosam quodammodo et vigorem spirituum retardantem hoc
modo compellare: »Vanitas vanitatum, omnia vanitas, dixit Ecclesiastes,
omnia vanitas«. »Kespexi enim« inquit »et vidi universa quae sub sole
15 sunt, et ecce omnia vanitas«.
Huic ergo >vanitati creatura subiecta est<, illa praecipue creatura,
quae utique maximum in hoc mundo et egregium operis sui obtinet
principatum; id est, sol et luna et stellae >vanitati subiecta< dicuntur,
corporibus indita atque ad inluminandi officium humano generi deputata.
4 Rom. S, 19 — 6 Rom. 8, 23. 22, vgl. hierzu Orig., In Ep. ad Rom. VII
[Lom. VII 104) — 8—11 vgl. Orig., In Ep. ad Rom. VII 4 {Lom. VII 98: quae
est ista vanitas . . . Mihi videtur quod de hac inateriali et corruptibili corporis
substantia ista dicantur . . . p. 101: vide ipsius solis et lunae ac stellaruta coeli
et totius
]
mundi ministeria quomodo subiecta sunt vanitati), In Joh. 1 17 (IV 21, 21:
&)
[dann Rom. 8, 22. 20. Phil.
Orig., In Joh.
&)
l 26 (IV 32, 14:
-
Par.
19
II p.
vgl. Gen.
posuit luminaria
-, )
763
1,
G ed.
17. 18
Le Quien:
und
tmd Ruf.
in firmamento
Titus . Bostra
Palaest.,
iu signa,
De
c.
fule
Manich.
—
20
13 Pred.
{Migne
{bei Joh.
Sal. 1, 2. 14
SL XXI 1133:
—
ideo
nostra significent). Vielleicht gehöreti diese Worte hierher und sind von Rufin ab-
sichtlich übergangen worden; vgl. unten III Gap. 3, 3
)
» '
< .
15 lius«.
qui licet
pro repromissionum
enim resolvi
non
(vel
volentes, pro voluntate
>spe
»redire«)
]
vanitati
et esse
6
6
20
&<.
[Puto enim quia simiKter possit etiam sol
:
cum Christo; multo
dicere quia »optarem resolvi (vel »redire«) et esse
enim melius«. Et Paulus quidem addit: »Sed permanere in carne
magis necessarium propter vos«; sol vero potest dicere: >Permanere<
autem in hoc caelesti et lucido corpore >magis necessarium< propter
20 >revelationem filiorum dei<. Eadem sane etiam de luna et steUis sen-
tienda sunt ac dicenda.J
Videamus nunc quae sit etiam >libertas creaturae<, vel quae >ab- 74
solutio servitutis<. (In fine atque in consummatione mundi quando Hier
1 Eö?n. 8, 20 — 5-9 rgl. Rom. 8, 21. 22 — 13. 15. 1 7. (21. 22) Phil. 1, 23. 24,
i-ffl. Orif)., In Ep. ad Rom. VII 4 [Lom. VII 100), In Exod. hom. I 4 {Lom. IX 8) tind
mit den einleit. Worten citiert: Ac ne quis putet nostrum esse quod dicimus, ipsius
verba ponamus; Schnitxer hat S. 75 A. ** gexeigt, daß das Erg. hierher gehört.
13 qua ABM'^'"'^ quam COM* cum 14 resolvi vel <i 15 dem Erg.
geht bei Mansi und Red. — {Phil. 1, 23) voraus <. Cod.
Ath. I
< Cod. Ath. \
«v] (s. Z. 20) Kl \
"- < Mansi 19
+ Mansi 20 < Cod. Ath.
94 Origenes
>in omnibus<.
CAPUT OCTAVUM
15 De angelis.
Gels. I
— 18f
9—13
25
'^
(I
^
vgl.
vgl.
76, 9:
Orig.,
1
,
Kor. 15, 24. 28
?.
In
),
—
&'
17—19
, vgl. Henoch
>]
c. 40, 9
vgl.
Orig.
?.
-
e.
Orig.,
In Joh. I 31 (IV 38, 26—39, 6), In Num. hom. XIV 2 {Lom. X 163 f )
timentium deum<. Quae utique omnia non casu neque fortuito geri,
neque quia naturaliter tales facti sint, aestimandum est, ne etiam in
hoc factoris inaequalitas accusetur; sed pro meritis et virtutibus ac pro
uniuscuiusque vigore et ingenio deferri a iustissimo et aequissimo modera-
10 tore omnium credendum est deo. *****************
* * * * ovy. 6 - * * * jrpo
If vgl. Apok. Joh. 2, 1. 8; Orig., In Luc. hom. XXIII (Lom. V 177), In Num.
hom. XI 4 {Lom. X 113) tmd Euet, Origen. II 2 qic. , 27 — 2 f vgl. Act. 12, 7 ff.
27, 23f — 3—5 vgl. Matth. 18, 10 — hi vgl. Psal. 33, 8 — lOfif sj?i der von
Lücice S. 97, 7,
—
cibis S. 97, 8—11 voraus und ist wohl entweder in der
- ^,
,
= Frg. *1] Versuch einer teilweisen Wiederherstellung des hier
,} ,
Den Inhalt geben an: Epiphan., Haer. 64,4
rpvx'jv >)
{ ivörtlich überlieferten Citaten.
-
iv
2 vero2 <
Origenes
,
96
.. ,, ,,-
, '
10
. , >-
{ (6 -)
-) - •<,
, , ]
,
6
1 ,
& ;, , , , . '
^^,
&
, , .
Orig. {beiJoh. Barn., Sacra Par. ed. Le Quien II 770 J.:
und 770 :
]•)•,
-
Theo-
confinxit, ut cuncta in coelo ministeria servitutis Dei non sint in coelo creata.
sed diversis lapsibus et ruinis varia officiorum sortiti sunt nomina; causasque veteres
praecessisse, quibus creverint vel decreverint) ; Hieron., Ep. ad Avit. 4 {Migne SL
XXII 10ü3: quos [seil, angelum, animam, daemonem] unius asserit esse naturae,
sed diversarum voluntatum) und Apol. I 23 {Migne SL XXIII 416 f: de angelis et
Seraphim et Cherubim dicere daemones et homines fieri) — 14 —
= Antipater . Bostra, Adv. Orig. p. 10 — 14 — S. 97, If
= Leont. Brjx., De seetis, Act. X 5 {Migm SOr LXXXVI 1, 1265 — 14— S. 97, 3
vgl. Hieron., Apol. I 22 {Migne SL XXIII 416: qui [seil. Origenes] antequam mundus
fieret, animas dicit esse electas propter sanctitatem et nuUum vitium peccatorum)
— 18
1 f vgl. Athanas.,
f vgl. Theophil.
»/ , Quaest.
.,
ad Antioch. XVI
SL XXII
271 ed.
—
Bened.: ov
J
,
- -
) . .
()
, - ?],?. -
De principiis I Cap.
,
8. 1
- * * * *
97
10
1
liuiuscemodi
.&. ,
ita et angeli sanguine victimarum, quas spiritualium typus immolat
«, ^ ^
Israel, (et) fumo thymiamatis delectati, yersabantur prope altaria et
^
&<> >. ' ,
alebantur
&
ei bis.
<
* * *
7/&
»
-
,
-, <' >-
) <,
* *
20
?)
><
.
Ruf. Pal.
2
^ ,&
1 —4 vgl.
libr.
—4
Theophil.
,vgl.
65:
rerj. 810 bei Sirmond, ad
ii'
Justinian, Synodalschreiben
(Mansi IX 536 DE:
[]
5
vgl. Grat. p. 400
—7
BG. Gorg.
=
^,
p. 493 A,
Antipater
zu
.
: das erste falsch;
Phaed. p. 82
Bostra, Adv. Orig. [bei Joh. Dam.,
%um
•
xtveiten
DE) —
&
Sacra Par.
ebenda
ed.
.
Le Quien
771 ) —
II 770 C,
— 8
7 die
die eingeschalteten
Lücke
— 11
ist nach .=
Worte
1,
. . .
16 u. ähnl. Stellen aus-
^ & ^
zufüllen, vgl. oben S. 69, 2 ff Sicut cibis Theophil. AI, Ep. synod.
c. 2 {Migne SL XXII 763) — 11 «Troarfivrec — S. 98, 2 = Anti-
pater . Bostra .. .. 770 (7-771 ^ — 13 Eebr. \,UKl — 1 7 f vgl. Psal. 102, 20
— 19 vgl. Joh. 5, und Antipater a. a. 0. . 771 D:
32(?)
^
]] ^] ]
{die Worte stellen vor S. 98, 2) — 20 vgl. Matth. 13, 24
<,
&
^ ^ .
&^ ^,
.>-
^
Origenes
^,
^ *
102, 20 — 4f vol. etu-a Liik. 1, 19. Hcbr. 1, 14(?) Kl — 8 flf vgl. Iren., Adv. haer.
8. 39. III 6. IV 1 {Harvey) und Schmtxer S. 77 Ä. ** — 9 f vgl. Orig., In Joh.
— Ä 72f — 24
11 14.
Kol.
—
1,
27— S.
XIII 16 (IV 70,
16(?)/ — 25
99, 2 vgl. Matth. 20,
3.
vgl. I .
240, 9)
2,
69—72. Joh.
11
IZSKl
vgl.
—
oben Gap.
18, 17
25—27
5,
vgl. I
8
Kor. 15, 9. Gal.
vgl.
1, 13
ß, im Text \
De + vero
bis] \
cvs qui diversas nat. esse spir. adfinn.
1
diversas < \
adfirmant] + aliquid dicatnus 8 * * ne forte] vermut-
lich ist ein Ausdruck tvie Cavendum autem est oder nur Sed oder Ac ausgefallen
in
12 adscribi] + eis Koe 13 in eis eius G ////////eins eins 20 vel pigri-
l
De principiis 1 Cap. 8, 1. 2. 3 99
tamen idcirco ostenditur omnis homo vel medicus esse vel grammaticus:
ita si dicimus nullam esse naturam, quae non possit recipere malum,
potiiitrecipere bonum, etiam volait vel virtiiti operam dedit. Sicut (Pa)
^
aliquando bonus, cum >irL paradiso dei< >in medio Cherubin< versaretur.
?]
all
jTSicut
facultatem
ita etiam
ergo iste liabuit
et
ceterae
a
quidem
'
15 ratio, quae utique inrationabilis effici non potest; sed et lux est, et
lucem certum est quod >tenebrae non conpraehendant<. Similiter quo-
que et natura Spiritus sancti, quae sancta est, non recipit poUutionem;
naturaliter enim vel substantialiter sancta est. Si qua autem aHa
natura sancta est, ex assumptione hoc vel inspiratione spiritus sancti
20 habet, ut sanctificetur, non ex sua natura hoc possidens, sed accidens
sibi, propter quod decidere potest quod accidit. Ita et iustitiam
et
accidentem quis habere potest, unde et decidere eam possibile est.
Sed et sapientiam quis accidentem nihilominus habet, quamvis in nostra
sit positum potestate, studio nostro et vitae merito, si sapientiae operam
2 vgl. oben Gap. 5, 4. 5; andere, Stellen haben vermutlich am Ende des Ab-
schnittes De angelis gestanden, s. oben S. 95, 10 fi' — 3 vgl. Exeeh. 28, \Zi Kl —
4 —6 Frg. (16) des Antipater von Bostra {bei Joh. Dam., Sacra Par. II 771 ed.
12 f enim est] cvd est enim A* estPa 13 c>o utique stultitiam Pa 16 lucem]
lumen Pa{G) 16 f quoque] autem Pa 21 sibi < Pa 25 et] ob ut? Koe \
\ <i I
geramus] + si Pa{ö) \
sapientiae de sapientia 26 parti-
1
De principiis I Cap. 8, 3. 4 101
merito sive pro studii quantitate. Benignitas enim dei secundum quod
se dignum est, provocat omnia ad beatum finem illum, ubi
et adtrahit
1 f vr/l Rom. 2, 4 — '2 t vgl. Jcs. 3ö, 10 — 11 Rom. 2, 11 — 13—24 i-gl. oben
Gap. ü, 3 — 20—23 vgl. Ephes. 6, 12 loid oben S. 77, 25 f — 22 r(jl. x. B.
Luk. 7, 21. 4, 33 und oben S. 70, 23 — 28 f rr/l. oben S. 81, 9 f. 83, 71 — 31 u.
>pacifici< effecti, >iilii pacis< ac >filii dei< fiunt, vel hi, qui mortificantes
membra sua quae sunt super terram et transcendentes non solum cor-
poream naturam, verum etiam animae ipsius ambiguos fragilesque
motus >adiunxerint se doinino<, facti ex integro Spiritus, ut sint cum
illo >unus spiritus< semper, cum ipso singula quaeque discernentes, usque-
quo perveniant in hoc, ut perfecta effecti >spiritales omnia discernant<
per hoc, quod
10 sapientiam dei a
15 ^
^^ TLva
in
^ ?],.)-
omni sanctitate inluminati sensum per verbum
nuUo possint penitus discerni. *** -- *******
et
— . . —3 , 1\
10, 6
1
—
vr/l.
3—8
Ulk. 20,
vgl. Rom.
3G
8,
1 f vgl.
13 [I Kor.
Uik.
G, 17. 2,
16,
15 Kl]
8
— 12 ^—
vfjl. [Matth.
S. 104, 7
9 Lnlc.
)&
[nicht wörtliches) Frg. * 17
— 12 &—
rermutiingsweise hier eingefügt. Hauptquelle wohl Piaton,
S. 103, 16 = Gregor. Nyss.,
—
-
De
12
an. et resurr. {Migne
f vgl. die Parallele bei Gregor. Nyss.,
tv ^]
SGr XL VI 112 C— 113 Z>),
De hom. opif.
, )—
vgl.
28 [Migne
d. Einleit.
SGr XLIV
und
229
S
SC:
bei Justi•
&
nian, Ep. ad Mcnnam. [Mansi IX 513 jBC: //v, rpxr/Ji
).,
-,
—
Synodalschreiben [ebenda
^ . öSQD—537 14 f
).- & -
S. 103, 2 aus Gregor. Nyss., De hom. opif. 28 . 229 C xur Ergänxung
hier eingefügt; dort folgt hinter
^ die Parallele',
&,
vgl.
«i ,
hierzu Cyrillcitat bei Justinian, Ep. ad Mennam [Mansi IX 212 B:
, ^,
&.
,,
aus Piaton, Phaed.
Karpokratianer bei
. 67
Iren.,
AD. 62
Adv. haer.
5
I 20, 2
Ähnlich Justinian ebenda
tradere
513 C:
Orig., vgl. x. B.
Dei•
tales
animas, uti in alia corpora includat: corpus enim dicunt esse carcerem) und bei
]
•{),
()
-
103
10
&,
' &
-
-
,
& &&-
"
^&-. -
^,
&,
1
.
,,,--
,- ,
--
,
(. 113 CD)
20
^.
.
& -
& & -- ,
^ , -
-
- &' , '
{ed. ist
Leib -wegen der Übertretung) ; Gregor. Nyss., De an. {ed. Morelli 1638 tom. II
SGrXLY
p. 111 jl, Mir/n e 217
^ G:
) &-
'/, xy [s. . . 2]
,
vrjl.
18
3
]+ ^• Koe Gregor. Nyss.
Gregor. Nyss.
\ ^{ Koe 4 ?) Koe
',
104 Origenes
. ,.
5
. ,^ -
^,
,*
'
}&7],
ij
)
10
• , '^
'
()
'
* 4•
,'
-^^ * *
76
&,
1 f vgl. Gregor. Nyss., De an. et resurr. {Migne
)
SGr XL VI 89 B:
— 8 — 13
ei ovv
\
Frg. IIb (Red.
Mennam [Mansi IX 529) mit im
)
13) bei Justinian, Ep. ad der Überschrift Cod. Ath.:
,
•' und der falschen Angabe:
-
bei Mansi (wo
Gregor, Nyss.,
+
De an. et resurr. (Migne
= S.
SOr XL VI
&,
, 1
108 B:
S.
»)
82 so aus:
-(
Meere haust (Eiob
.
ßi>r>)v
).
40, 20)), vgl. oben S. 77, 15
Cod. Ath. u.
Hieron. und
Koe
Mansi
12
Mansi
a. R.
][ [^
fluctibus et corpus adsumere huius vel illius pecoris, ut nobis non
& a.
Mansi
R.
Cod. Ath.
10 * *
unten IV
Mansi
|
*]
oo
3,
Mansi
i.
^ ?.
T.)
10 (26
(} \
i. T.
[23]) ustc,
Cod. Ath.
Mansi
,
Koe
. Mansi
vgl.
a.R.)
huius vel
13
Mansi
11 ß/.o-
illius
i. T.
De principiis I Cap. S, 4 105
II
5:
2 qu.
evQ^a
6, 17—19 imd
^ et piscium corpora sint timenda.
..,
Piaton, Phaedr.
Huet, Origen.
6—8 vgl. Lev. 20, 16 — 8 f vgl. Exod. 21, 29 — 9—11 vgl. Num. 22, 28—30
— 10 nPefr. 2, 16 — 11 Sed haec— 13 discussa Pa {Lom. XXIV 404 f), Quas
,
nos non solum non suscipimus, sed et omnes has assertiones eorum contra fidem
nostram venientes refutamus atque respuimus L; daß Bufin hier ganz ungenau,
in der Apologie des Pamphilus aber genauer übersetzt hat, beweist Hieron., Ep.
ad Avit. 4 (Migne SL XXII 1063): Et ad extremum ne teneretur Pythagorici dog-
matis reus, qui asserit post tarn nefandam disputationem, qua
lectoris animum vulneravit, Haec, inquit, iuxta nostram sententiamnon
sint dogmata, sed quaesita tantum atque proiecta, ne penitus in-
tractata viderentur.
i
5 «'. aal
CAPUT PKIMUM
tr ) '.
De mundo.
1. Consequens nunc videtur, licet omnia, quae superiore libello 7]
disserta sunt, de mundo atque eius ordinatione disserta sint, proprie
10 tamen pauca de ipso mundo repetere, id est de initio eius ac fine vel
bis, quae inter initium ac finem eius per divinam providentiam dispen-
santur, seu de his, quae ante mundum vel post mundum putantur.
In quo hoc primum evidenter apparet, quod omnis status eius,
qui est varius ac diversus, ex rationabilibus et divinioribus naturis et
15 ex diversis corporibus constet, sed et ex mutis animantibus, id est
feris bestiis et pecudibus et avibus atque omnibus, quae in aquis vivunt,
tum deinde ex locis, id est caeli vel caelorum et terrae vel aquae, sed
et ex eo qui medius est aere, vel quem aetberem dicunt, atque ex
1 7 f vgl. Orig., In Joh. XIX 22 (IV 323, 31), c. Gels. VI 59 (II 129, IS)
1 Der griech. Überschrift {bei Phot., Bibl. Cod. S ^j. 4a B.) entspricht die
Mein.: PERHl ARGON ORIGENIS LIBER I INCIPIT LIBER-II-
EXPLICIT • • • •
in 12 quae ante mundum facta vel post mundum facienda put. Del 15 et
< y 18 quem] + et GS
De principiis II Cap. 1, 1. 2
-- 107
,
mantibus
;
Omnibus, quae procednnt vel nascuntur ex terra,
* * *
* * * *
, = — 14
&
.,
1—5 Frg. 18 {Red. II 1 Z. (3 Cum f deciderunt Ruf.) hei Jnstinian,
Ep. ad Mennam (Mansi IX 529) mit der Überschrift:
vgl. die Einleit. 2 — 7 f vgl. oben <5. 80, 2f — 9 f vgl.
oben S.79f — 25—28 vgl.• Orig. c. Gels. IV 54 (I 327, 23): oxi ovfih'
)
3 * * *] hierher gehört . 7 propter —8 extitisse Ruf., vgl. Schnitxer S. 85
A.** 4 * * * *] die lÄicL• durch Ruf. ergänxt, Z. 9 praecipue — 11 videtur,
indicari arbitror per illud, quod dictum est per prophetam: »Nonne
caelum et terram ego repleo, dicit dominus?« et iterum: »Caelum
mihi sedes, terra autem scabellum pedum meorum«, et quod sal-
20 vator dixit, cum ait non iurandum »neque per caelum, quia sedes
est dei, neque per terram, quia scabellum est pedum eius«, sed et
illud, quod ait Paulus, cum apud Athenienses contiouaretur, dicens
quoniam »in ipso vivimus et movemur et sumus«. Quomodo enim >in
deo vivimus et movemur et sumus<, nisi quod virtute sua iiniversum
25 constringit et continet mundum? Quomodo autem >caelum sedes dei
est et terra scabellum pedum eius<, sicut salvator ipse pronuntiat, nisi
quia et in caelo et in terra virtus eius replet universa, sicut et dicit:
»Nonne caelum et terram ego repleo, dicit dominus?« Quod ergo
parens omnium deus Universum mundum virtutis suae plenitudine
30 repleat atque contineat, ex bis quae ostendimus non puto quemquam
difficulter annuere.
13 — 16
646—664; Schmekel, Die
vgl. , Tim. c. 6 p. SO
Phil. d. mittl. Stoa S. 424 ff; Denis,
AB ; Zeller, Phil.
De laphü.
d. Gr.
d'Origene
13,
p. 106 4—13 vgl. l Kor. 12, 12 — 17. 28 Jerem. 23, 24 — 18 Jes. 66, 1
— 20 f vgl. Matth. ö, 34f — 23 Act. 17, 28 — 25 f vgl. Matth. 5, 34 f
2 f vfjl. oben S. 107, 6ff — 3—8 vf/l. oben S. 79, 3 ff. 21 ff — 18 f vgl. Orig.,
X und
,
In Joh. XIII 40 (IV 266, 15), In Jerem. hom. 6 (III 76, 15) Zeller, Phil. d. Gr.
—
III 13, 149. 182 ff 22-S. 110, 4 vgl. Orig., In Joh. XIII 61 (IV 293, 18:
,
[=
&).
propria rationc 5. 110,
21 (IV 245, 5:
, ,
3]
), , ?.] '
, ,
c Geis. III 41 ( 237, 12:
^).
Frg. {Lom. VIII
II 13, 605 ff;
5), De
).
or. 27, 8
Daehne, Jüd.-alex. Religionsphil.
(11 367, 13
VI 77
ff
I
mit
IV
183—192
(
57
Test.)
( 330, 7:
146, 19),
und
In
Zeller,
Genes. Gomm.
Phil. d. Gr.
,,
hominum, qui virtutem atque intellegentiam ingenitae naturae penitus
, &, )
1 vijl. Anathcm. VI der Const. Syn. a. 543 {Hahn, Bibl. d. Symbole^ S. 228
OZL 6
9—13 mit
Gr. II 2^, 439 ff — l\f£
Pkilokal. Gap. 24 p. 212
xii -
c. (I 332, Test.), ff
Bob.; Harnack, Dogmengesch. I^ 677 A. 6; Zeller, Phil. d. Gr. II is, 666 fl'. II 23, 432 f;
unten II Gap. 9, 1
poterit potuisse
De principiis II Cap. 1, 4. . Cap. 2, 1 111
CAPUT SECUNDUM
De perpetuitate corporeae naturae.
Si ergo posset quis ostendere rationem, qua possibile esset eas omni-
modis carere corporibus, consequens videbatur quod natura corporea
ex nihilo per interyalla temporum procreata sicut, cum non esset,
effecta est, ita et esse desineret, cum usus eins ministerii praeterisset.
15 2. Si vero inpossibilehoc ullo modo adfirmari, id est quod
est
yivere praeter corpus possit ulla alia natura praeter patrem et filium
et spiritum sanctum, necessitas consequentiae ac rationis coartat in-
tellegi principaliter quidem creatas esse rationabiles naturas, materialem
vero substantiam opinione quidem et intellectu solo separari ab eis et
20 pro ipsis vel post ipsas effectam videri, sed numquam sine ipsa eas
vel vixisse vel vivere: soKus namque trinitatis incorporea vita existere
recte putabitur. Ut ergo superius diximus, materialis ista substantia
huius modi habens naturam, quae ex omnibus ad omnia transformetur,
cum ad inferiores quosque trahitur, in crassiorem corporis statum
25 solidioremque formatur, ita ut visibiles istas mundi species variasque
Gap. 7, 1
^
— 18
, ,.•
f vgl. oben I
und Huet,
2, 2
— 21 f vgl. Ambros., De Abraham II 8, 58 [Migne SL XIV 506): Nos autem nihil
CAPUT TEETIUM
De initio mundi et causis eins.
^ ,
—
der S. 91
vvv
)
1 f
(' ,
i-r/l.
,4. *
oben I Cap. 6, 4 2
Method. {beiPkot, Bibl. Cod. 234/). 299
avTijv
.
]
--
i(/l. I Kor. 15, 40. 44 und Schnüxer, S. 90 f Ä.
— 2f
a
rgiL
, 36 B.) vergleicht:
^ ^>^,
[Matth. 22, 30 Kl] Luk. 20, 36
-
-
**,
— 8 vrjl. Hebr. 9, 8 — 13 ff xzi dem 1. Abschnitt v(jl. Hieron., Ep. ad Avil. 5 {Migne
SL XXII 1063: In secundo aiitem libro mundos asserit innuinerabiles, non
iuxta Epicurum uno tempore plurimos et sui similes, sed post alterius mundi
finem alterius esse principium. Et ante hunc nostrum mundum alium
fuisse mundum, et post hunc alium rursum futurum, et post illum
alium, rursumque ceteros post ceteros. Et addubitat utrum futurus
sit mundus alteri mundo
omni parte consimilis, ut nullointer
ita ex
se distare videantur, an certe numciuam mundus alteri mundo ex
toto indiscretus et similis sit futurus). Vgl. Theophil. AL, Ep. pasch. I 9
bei Hieron. Ep. 96 {Migne SL XXII 780: Nee quisquam hominum crebrius
iste, qui nunc est, an paulo difFerentior vel inferior; aut omnino non
fuerit tale aliquid fuerit, qualem intellegimus illum post
mundus, sed
omnia >finem< futurum, >cum tradetur regnum deo et patri<: qui nihilo-
minus alterius mundi fuerit finis, illius scilicet, post quem hie mundus
5 coepit, lapsus autem varius intellectualium naturarum provocaverit
deum ad istam variam diversamque mundi conditionem. Sed et illud
similiter requirendum puto, utrum post hunc mundum curatio aliqua 80
]
mundus, aut si fuit aliquando cum mundus omnino non fuerit; aut si
fuerunt plures vel erunt, aut si accidat aliquando, ut alter alteri
20 aequalis et similis per omnia atque indiscretus eveniat.
2. Ut ergo manifestius appareat, utrum materia corporaKs per
intervalla subsistat et, sicut non fuit antequam fieret, iterum resolvatur
ut non sit, videamus primo si fieri potest, ut vivat aliquis sine corpore.
Si enim potest aliquis vivere sine corpore, possunt et omnia esse sine
25 corpore; omnia enim ad unum finem tendere superior tractatus edocuit.
Si autem omnia possunt carere corporibus, sine dubio non erit sub-
stantia corporalis, cuius usus nullus existet. Et quomodo sentiemus
moritur, quod Origenes ausus est scribere, Stoicoruin impiissimum dogma divi-
.
S. 214.
3 vgl I Kor. 15, 24 — 18 f vgl Clemens AI, Eypotyp. Frg. 23 ( 202, 12 St:),
= Hieron.,
^
erhalten bei Phot., Cod. 109 {p. 89a, 16 B.):
nihilum quae aliquando est facta denihilo; eritque tempus quo usus
eius iterum necessarius sit«). Hierxtt stimmt Theophil. ., Ep. pasch. I 17
bei Hieron. Ep. 96 {Mifjne SL XXII 787: Nam si natura corporea vana
est et futilis iuxta Origenis errorem), ferner Ep. syn. 2 hei Hieron. Ep. 92
(il/?V7?2e .S'L XXII 763 : Quid loquar de resurrectione mortuorum, in qua perspicue
blasphemat et dicit quod post multos saeculorum recursus corpora nostra
paulatim redigantur in nihilum et in auram tenuem dissolvantur;
ac ne parvum hoc putaremus, adiecit: Resurgens corpus non solum cor-
ruptibile sed mortale erit) und Ep. pasch. I 13 bei Hieron. Ep. 96 {Migne
SL XXII 783: ut corpora nostra suscitatum quidem iri,
audeat dicere
sed sie ut corruptelae rursus ac morti subiaceant eoenrfa I 15, J9. 785: . . .,
V 19.
/) -]
&.
2 I Kor. 15, 53
\ll 32 (U
^,—
&)^, - ,^?.
— 5f tgl.
'
oben I Cap. 3, 6. 2, 1—3
In Joh. XIII 61 (IV 293, 21: ov
S
— 7—10 vifl. Orig. e. Geis.
{}
(IV 75, 2:
22—24
und oben
vgl Orig., De
-,
S. 56, 20 ff
und oben
—
or.
24
27,9
f. 28
(II
- ),
S. 114, 26 f
-;
369, 21:
vgl. I
— 19. 21
Kor. 15, 53
&,
.
In Joh.
— 26
S. 117,
17
f rgL
5
1 Kor. 13, 9. 12
/ , .^/, ^.
tolletur e medio, in qua sola potest mors operari« — \){vgl.\Kor.
1, 3. 4 und Huet, Origen. II 2 qu. G, 2. 12 —
Manich. I {bei Joh.
1 f vgl. Titus v. Bostra c.
, taea^ai
^^ /
^—
^Q'/Ji^'y
17—19 cgi.
=
Kor. 15, 54. — 22 ivor. 1 , 5. 56 — 23 Si — S. 119, -
firmant Hieron., Ep. ad Avit. {Migne SL XXII 1064): Et post paululum:
»Si hacf uon sunt contraria fidei, forsitan sine corporibus aliquando
&. '-,
quentiam videntur. reliquum est ut sfcatus nobis aliquando incorporeus
futurus esse credatur; quod si recipitur et omnes subiciendi Christo
esse dicuntur, necesse est ut omnibus et hoc deferatur, in quos per-
,
venit Christi subiectio;
5
. ^,
|quia omnes.
y.di
qui subiecti sunt Christo, in fine quoque subiecti erunt deo patri, cui
regnum traditurus dicitur Christus, et ita videtur, ut tunc etiam usus
10 corporum cesset. Si autem cessat, in nihilum redit sicut et antea
non erat.
Sed yideamus quid eis oceurrat. qui haec ita asserunt. Videbitur
enim esse necessarium ut, si exterminata fuerit natura corporea. secundo
iterum reparanda sit et creanda: possibile enim yidetur ut rationabiles
15 naturae. a quibus numquam aufertur liberi facultas arbitrii. possint
iterum aliquibus motibus subiacerej, indulgente hoc ipsum deo, ne forte,
si inmobilem semper teueant statum. ignorent se dei gratia et non sua
virtute in illo fine beatitudinis constitisse; quos motus sine dubio
rursum varietas corporum et diversitas prosequetur, ex qua mundus
vivemus. Sin autem qui perfecte subiectus est Christo absque cor-
pore intellegitur, omnes autem subiciendi sunt Christo, et nos er imus
sine corporibus, quando ei ad perfectum subiecti fuerimus-i. Et in
eodem loco: »Si subiecti fuerint omnes Ueo, omnes deposituri sunt
Corpora, et tunc corporalium rerum universa natura solvetur in ni-
hilum; quae, si secundo necessitas postularit, ob lapsum rationa-
bilium creaturarum rursus existet [existens Codd. existent God.B'. Deus >
enim in certamen et luctamen animas dereliquit, ut intellegant
plenam consummatamque victoriam non ex propria se fortitudine,
sed ex Dei gratia consecutas. Et idcirco arbitror pro rarietate cau-
sarum diversos mundos fieri, et elidi errores eorum, qui similes sui
mundos esse contendunt«.
Ep. ad
2—9 i-gl. IKor.
Mentmm {Mansi IX 529)
[< Cod. Äth.]
?) })
15, 27. 28. 24 — 4—7
mit der Überschrift:
^ Frr/. 19 {Red. 112.
•, bei Justinian,
= .1 quia — 16 subiacere
.
Ruf., es stimmt genau mit Hieron. (*Si subiecti fuerint — mrsus existet«) überein
— 12 if vgl. Deytis, De la phil. dOrig. p. 383 ^.1; Eieron., Ep. LV ad Amand. 5
{Migne SL XXII 564, tro Rilar. Pict. c. Arian. XI citiert uird)
Mansi a. R. Red.
De principiis II Cap. 3, 3. 4 119
6ff ry. Orirj. c. Gels. IV 67. 68 (1337, 6 ff. 338, 3 ff). V 20. 21 II 21. 23 ff);
Oleinens ÄL, Strom. V 1 ill 332, 2iSt. mit Test.); Euseb., Werke III 2, p. 91*, 4
und Denis, De la phil. dOrifi. p. 328 .4.1; Schmekel, Die Phil. d. mittl. Sfoa
S. 18S-190.
Christus in eo saeculo, quod ante hoc fuit, non est passus, sed ne
in illo quidem, quod ante ipsum fuit; et nescio si enumerare sufficiam,
5 quanta fuerint anteriora saecula, in quibus passus non est. Ex quibus
autem sermonibus Pauli ad occasionem huius intellegentiae venerim,
proferam; ait enim: »Nunc vero semel in eonsummatione saeculorum
ad refellendum peccatum per hostiam sui manifestatus est«. Semel
enim ait eum >hostiam< eifectum et >in eonsummatione saeculorum ad
10 refellendum peccatum esse manifestatum<. Quod autem post hoc sae-
culum, cj[uod ad consummationem aliorum saeculorum dicitur factum,
erunt alia »saecula supervenientia<, manifeste ab ipso Paulo didicimus
dicente: »Ut ostenderet in saeculis supervenientibus superabundantes
divitias gratiae suae in bonitate super nos«. Non dixit: in saeculo
15 supervenienteneque: in duobus saeculis, sed> in saeculis supervenientibus<;
unde arbitror multa saecula indicio sermonis istius declarari.
Si vero est aliquid saeculis maius (ita ut in creaturis quidem
saecula intellegantur, in aliis vero, quae excedunt et supergrediuntur
visibiles creaturas, * *), quod erit forte in >restitutione omnium<, cum
20 ad perfectum finem universa pervenient: id fortasse plus aUquid esse
quam saeculum intellegendum est, in quo erit omnium consummatio.
Movet me autem in hoc seripturae sanctae auctoritas, quae dicit: »In
saeculum, et adhuc«; >adhuc< enim quod dicit, plus aliquid sine dubio
quam saeculum vult intellegi; et vide ne illud quod dicit salvator quia
25 »volo ubi ego sum ut et isti ibi sint mecum« et »sicut ego et tu unum
sumus, ut et isti in nobis unum sint« ostendere videatur plus aliquid
quam est saeculum vel saecula, forte etiam plus quam est >saeeula sae-
culorum<, id videlicet cum iam non in saeculo sunt omnia, sed >omnia
et in Omnibus deus<.
i
ut et < ;M |
quidem quidam G quadam quaedam 19 * *j viel-
appellavit, id est .
sermo dirigitur, et dicit: »Pro ornamento capitis aurei calvitium
habebis propter opera tua« ornamentum ibi eo nomine quo mundum
,
cum
,
Mundus dicitur etiam
terrarum, sicut cum scriptura
ait:
&»Oceanus iutrans-
meabilis est hominibus et hi, qui trans ipsum mundi, qui his sunt
eisdem dominatoris dei dispositionibus gubernantur«.
20 Dicitur mundus etiam ista universitas, quae ex caelo constat et
terra, sicut Paulus ait: »Transiet enim habitus huius mundi«. Designat
sane et aliumquendam mundum praeter hunc visibilem etiam dominus
et quem re vera describere ac designare difficile est;
salvator noster,
ait namque: »Ego non sum ex hoc mundo«. Tamquam enim qui ex
25 alio quodam esset mundo, ita dixit quia »non sum ex hoc mundo«. |
1—4 vffl. Orig., In Matth. XIII 20 {Lom. III 248 ff) — vgl Jes. 3, 17 Kl
— — — — 13—17
&&.
7 Jes. 3, 24 11 Weisk. Hai. 18, 24 13 I Joh. 19 vgl
--
5,
21. 25
20, 8:
Origen. II 2 qii. 3, 10
Ausfall von Schriftstellcn an, ivo = ornamentum ist, vgl. Orig., In Matth.
,
zu feltkn
'
\
...
nostrorum
^. 24 ex
nostrum
de
18 rgl S. 122, 15 f; Orig. las also:
122 Origenes
3 f rgl. Orif/., In Num. hom. XXVIII 2 \Lom. X 366 f) und untm IV 24 (22) —
— 8 vgl. Joh. 17, 24 — \^ Clemens ad Gor. I 20, 8 — 22—25 vgl. Orig. c. Gels.
<y 21 hi (hü A) qui illi insunt J. 5 si qui illi sunt Cy 22 ceterorumque astro-
quam
illud, quod superius diximus, in quo caelo sanctorum nomina scribi vel
scripta esse a salvatore dicuntur; c[uo caelo cohibetur illa >terra< atque
10 concluditur, quam salvator in evangelio >mansuetis< et mitibus repro-
mittit. Ex illius namqne terrae nomine etiam haue nostram, cui
>arida< prius nomen fuerat, cognominatam A'olunt, sicut et >firmamentum<
hoc >caelum< illius caeli vocabulo nuncupatum est. Verum de huius-
cemodi opinionibus plenius in illo loco tractavimus, cum requireremus.
15 quid esset quod »In principio fecit deus caelum et terram«. Aliud
enim >caelum< atque alia >terra< indicatur esse quam illud ^firmameu-
tum<, quod post biduum factum dicitur, vel >arida<, c^uae postmodum
>terra< nominatur.
1—6 vgl. Cicero, De rcp. VI 17 {Somn. Seip. 4: novem tibi orbibus vel potius
omnis
)
globis conexa sunt omnia, quorum unus est caelestis, extimus, qui reliquos
-
>) ?)
-- und Eedepenning,
Origenes II 340 f — 6f vgl. Exod. 3, 8 {Orig. c. Cels. VII 28. 81). Lulc. 8, 8 .
Jerem. 11, 19. Psal. 26, 13. 141, 6; dazu Orig., In Num. hom. XXVI 5 {Lom. X 329),
In Lev. hom. XV 2 {Lom. IX 424), In Psal. 36, 30 hom. V 4 {Lom. XII 226 f) —
8f vgl. lAik. 10, 20 — 9—13 vgl. Matth. , 4. Gm. 1, 10. 8 und Orig., In Psal.
hom. II 4 {Ijom. XII 173 f: Est et alia quaedam terra illa, de qua Scriptura dicit,
jibeati mansueti, quoniam ipsi possidebunt terram«. Haec nostra, quam habitamus,
proprio vocabulo >arida< appellatur, sicut et coelum istud, quod intuemur, proprie
fii-mamentura dicitur. Ex a])pellatione vero alterius coeli etiam istud firmamentum
coeli nomen accepit, sicut edocet scriptura Geneseos [1, 8]), In Num. hom. XXVI 5
,
ostendens. Non enim idem intellegitur quod dicit >ea quae non
20 videntur< et ea quae inyisibilia sunt. Ea namque quae sunt invisibilia.
non solum non videntur, sed ne naturam quidem habent, ut videri
possint, quae Graeci id est incorporea, appellarunt: haec
autem, de quibus Paulus dixit: »Quae non videntur«, naturam quidem
habent, ut videri possint, nondum tarnen videri ab his. quibus promit-
25 tuntur, exponit,
,-
XIX
vgl.
4—6
Hieron.,
vgl Böm.
22 (IV 323, 33):
.
coelos tuos [Psai. 8, 4]«.
,
,
8, 20.
^
CVI, 7 {Migne
Et
21
iv
dicitis
— 5
—
rgl.
9.
SL XXII 840): De
23 II
.•
oben S. 123, If
,
,«»/
?: 4, 18.
—
?'/
,
7
1
f vgl. Orig., In Joh.
9-ia
—
octavo Psalmo. ^Quoniam videbo
quod »tuos^ in Graeco non habeat. Verum
14 Psal. 8,
est;
4;
quae vera et melior sit, lector inquirat. Aut enim sine corpore vi-
vemus, cum subiecti Christo subiciemur Deo. et Dens fuerit omnia
in omnibus; aut quomodo Christo subiecta cum ipso Christo subi-
cientur Deo et in unum foedus artabnntur, ita omnis substantia
redigetur in optimam qualitatem et dissolvetur in aetherem [etre
Co(L aeternum Codd. IID], quod purioris simpliciorisque naturae est;
«^,
aut certe sphaera illa, quam supra appellavimus etquicquid
illius circulo continetur dissolvetur in nihilum, illa vero, qua
ipsa tenetur et cingitur, vocabitur >terra bona<, nee non et
-
altera sphaera, quae hanc ipsam terram circumambit vertigine et
dicitur caelum, in sanctorum habitaculum servabitur. 6. Cum haec
dicat, nonne manifestissime gentium sequitur errores et philosoj'horum delira-
menta simplicitati ingerit Christianae? — 5—8 rr/l. 1 Kor. 1, 27. 28 [6, 17 KP^ —
11 IKor. 1, Ö2 — 12 vffl. II Kor. 4, 18 — 15 f rr/l. Huet, Griffen. II 2 qu.
20 CAPUT QUAKTUM
Quia unus est deus legis et prophetarum et domini nostri lesu Christi pater.
est secundum id, quod ex initio proposuimus, confutare etiam eos, qui
,
(III 64, 20), De or. 29, 12 (II 387, 6); ^tur gr. Überschrift {aus Phot., BibL, Cod. 8
p. 4a B.) unten II Gap. 7, 1 a. Ä. — 22 His — S. 127, 19 praebitorem = Pam-
phil., Äpol. 2 {Lom. XXIV 324 f ) — 23 f vgl. oben I Praef. 4, Ä. 10, 2—4
putant alium deuin esse patrem domini nostri lesu Christi praeter (Pal
illum. qui Moysi respousa legis dabat vel prophetas mittebat, qui est
deus patrum Abraham, Isaac et lacob. Oportet enim primo in hac
nos fidei ratione firmari. Considerandum ergo est illud, quod fre-
nostri gestis adiungitur: Ȇt impleatur quod dictum est per pro-
phetam« illum vel illum, cum manifestum sit quia prophetae illius
s,unt dei, qui mundum fecit. Ex ipsa ergo consequentia concluditur
quoniam qui prophetas misit, de Christo quae praedicenda erant ipse
10 praedixit. Et dubium non est quod haec non alienus quis ab eo, sed
pater ipsius praedicebat. Sed et illud, quod frequenter exempla de
veteri testamento a salvatore proferuntur vel ab apostolis eins, non
aliud indicat nisi quod auctoritas veteribus a salvatore et ab eins disci-
pulis adhibetur. Sed et illud, quod ad benignitatem provocans disei-
15 pulos suos salvator dicit: »Estote perfecti, sicut et pater vester caelestis
perfectus est, qui solem suum oriri iubet super bonos et malos, et
pluit super iustos et iniustos«, cuivis etiam exiguae intellegentiae viro
evidentissimum suggerit intellectum, quod non alium ad imitandum pro-
pouit discipulis suis deum nisi factorem caeli et imbrium praebitorem.
20 Quod autem dicit quia orantes oporteat dicere: »Pater noster, qui
in caelis es«, quid aliud videtur ostendere, nisi deum in melioribus
mundi, id requirendum? Sed et (quod) de
est creaturae suae, partibus
iuramentis optima quaedam statuta definiens ait non oportere >iurare<
»neque per caelum, quia sedes est dei, neque per terram, quia sca-
25 bellum est pedum eins«, nonne apertissime videtur propheticis vocibus
consonare, quibus dicitur: »Caelum mihi sedes est, terra autem scabellum
pedum meorum«? Sed et >ae templo< eiciens eos, qui vendebant >boves
et oves et columbas<, eifundens quoque >mensas nummulariorum< et
dicens: »ToUite ista hinc, et nolite facere domutn patris mei domum
30 nego|tiationis«, >patrem< sine dubio deum dicebat eum, cuius nomini 85
{mit Test.), Jn Ep. ad Tit. Frrj. {Loni. V 285—288) ti. Hilgenfeld, Ketxerf/esch. S. 39.
43. 327. 347 tf. 5261. 536—543 — 6 vgl. x. B. Matth. 2, 15. 4, 14. 8, 17 —
15 Matth. 5, 48. 45 — 20 Matth. 6, 9 — 23 vgl. Matth. 5, 34. 35 — 26 Jes.
32. 34. 4, 24
{Mark. 12, 30. 31)
— 24 f
—
i-gl.
—
in Oehlers Corp. haer.
6. 8 Jes. 46,
Mark.
28 Matth.
12,
22,
II 1,
28
40
u.
9—10
348 Kl —
d. h.
19—22
Matth. 22, 36 —
Valcndnianer,
vgl. Act. 3, 13.
26. 34 Matth.
vrjl.
,
22, 37.
Iren.
30. 7, 2.
39
eduxerit 24 didicerunt Ah
De prinoipiis II Cap. 4, 1. 2 129
quem deum praedicat Paulus? Ait enim: »Paulus servus lesu Christi,
voeatus apostolus, segregatus in evangelium dei, quod ante promiserat
per prophetas suos in scripturis sanctis de fibo suo, qui factus est ei
evidenter ostendit quia qui legem dedit deus >propter nos<, id est
, --
''
—3 X5
1 vgl. Orig., In Jerem. hom.
).;
(III 75, 15:
XII 5 (III 91, 20:
&,
»
—
•; —
«-;), De or. 29, 12 ( 387, 6) 4 vgl. Matth. 22, 40 II Tim.
1, 3 — 9 II Kor. 11, 22 — 12 Ram. 1, 1—4 — 17. 22 I Kor. 9, 9. 10 — 25 F^j^he^.
6, 2. 3 [Exod. 20, 12 1
vgl.
< GMa
OrigenesV.
Orig. c.
vgl.
Gels.
Orig.,
15 destinatus
IV 49
In Ep. ad Rom.
(1
est AC
322, 15:
I
18 obturabitis
4 [Lo7n. VI 20); promisit
'
20 spe^]
9
)
+ fructus ,
130 Ongenes
dominus deus tuus dabit tibi«. Per quae sine dubio placere sibi legem
et deum legis atque eius promissa pronuntiat.
3. Sed quoniam solent interdum huius haeresis adsertores per de-
ceptiosa quaedam sophismata simpliciorum quorumque corda decipere,
5 absurdum non puto si etiam ea, quae in adsertionibus suis proferre
solent, proponentes, subreptionem eorum ac mendacia confutemus.
Aiunt igitur: Scriptum est: »deum nemo vidit umquam«; ille autera
deus, quem Moyses praedicat, et ab ipso Moyse visus est et antea a
patribus eius; is nuUo penitus visus
vero, qui a salvatore adnuntiatur, a
10 est. Interrogemus ergo eos hunc quem fatentur deum et
et nos, si
alium esse eum dicunt quam creatorem deum, yisibilem esse an invi-
sibilem dicunt. Et si quidem dixerint quia visibiHs est, praeter hoc, |
8
Orig. c. Gels. IV 60. 61 (I 332, 4—333, 11) und oben II Cap. 1, 4, unten III Gap. 1, 2
— 27 Sed— 28 visibi]is= Hieron., Ep. ad Avil. 6 {Migne SL XXII 1064): Et in
eodem libro: Restat ut invisibilis sit Deus. Si autem invisibilis per
naturam est, neque Salvatori visibilis erit, fy/. oie/il Ca/). 8 — 29 Jo//.14,9
10 deum und 11 eum über d. Z. J.^, aber eum ist nicht zu tilgen 21 id• <
23 aliqua alia 27 dicunt |
agitis \
Si] quia si quia G
29 f vidit — vidit , vgl. oben I Cap. 2, 6 u. 8 a. E., unten .s'. 131, 2f videt
;
— videt
De principiis II Cap. 4, 2. 3. 4 131
Pohlenx, Vom Zorne Gottes (Forsch, x. Rel. u. Lü. d. A. u. NTs her. r. Boiisset u.
Gunkel . 12) ,S'. 21. 31 tf — 21)— S. 132, 1 vf/l. Matth. 21, 33-41
10 quo ait: »Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit
eos«. prout potuimus. quaüter hoc intellegi deberet, ostendimus.
CAPUT QUINTUM
De iusto et bono.
nee bene consequi mereatur; sed, ut mihi videtur, non recte taU usi
sunt definitione, putantes non fieri bene huic, cui austerum vel triste
25 aHquid inferatur. lustitiam yero putarunt affectum esse talem, qui
--&
12—14. 27 —
&&
2 Luk. 19, 14 — 5—8
, -
rgl. x. B. Orig., In Jerem.
hom. XVIII 6
&-
?]
(III 160,
?..),
12:
hi Joh. Frg. 1
&). XX
(IV 2,
-
26) —
xai
1 (III 176, 10:
y,
9 nicht
]
erhalten, doch vgl.
Sei. in Psal. 2, [Lom. XI 398 f) und Hüar. Pict., Traet. in . Psal. 13 {Migne-
SL IX 268 f) — 10 Psal. 2, — 14fif %u Gap. V vgl Tertull., Adr. Marc. I— III
iind Hügenfeld, Ketxergeseh. S. Ö26£F
iustus maKs non videatur bene yelle, sed velut odio quodam ferri ad-
versum eos; et colligunt sicubi forte in scripturis veteris testamenti
inveniunt historiam referentem, verbi causa, de diluvii poenis et eorum,
qui in eo exiincti referuntur, vel cum Sodoma et Gomorra ignei sul-
pbureique imbris vastatione populantur, vel cum in deserto pro peccatis
suis omnes decidunt, ita ut nullus ex bis, qui de Aegypto fuerant pro-
10 fecti, inveniatur terram repromissionis intrare praeter lesum et Chaleb.
De novo autem testamento misericordiae ac pietatis congregant verba,
quibus a salvatore discipuli informantur, et quibus pronuntiari videtur
quia >nemobonus praeter unum sit deum patrem<; et per hoc ausi
sunt bonum quidem deum nominare patrem salvatoris lesu Christi,
1 aHum autem esse dicunt mundi deum, quem iustum eis, non etiam
bonum placuit appellare.
2. quibus primo illud exigendum puto, si secundum suam defi-
nitionem iustum possunt ostendere conditorem punientem quidem pro
meritis vel eos. qui diluvii tempore perierunt, vel Sodomitas vel eos.
20 qui cum videamus interdum multo ne-
ex Aegypto profecti fuerant,
quam fuerunt illa, pro quibus
quiora et scelerosiora committi flagitia
hi quos supra diximus interempti sunt, et nondum tamen videmus
unumquemque peccantium poenam luere meritorum; numquidnam bo-
num dicent efPectum eum, qui aliquando iustus erat? au potius illud
2 putabunt, quod iustus quidem est nunc, sed patienter fert humana de-
licta, tunc vero ne iustus quidem erat, qui innocentes parvulos et lac-
tantes simul cum inmanibus et impüs gigantibus extinguebat? Sed
haec ita sentiunt. quoniam nihil audire ultra litteram norunt; aHoquin
ostendant quomodo iustum est secundum Htteram >in tertiam et quar-
30 tam progeniem parentum reddi peccata in sinu fiüorum et in fiUos
filiorum ipsorum post ipsos<. nobis autem talia ista non secundum
litteram intelleguntur, sed sicut Hiezechihel docuit >parabolam< eam
vfjl. Gen. 7, 4. 21—23 — 7 f vgl. Gen. 19, 24. 2 — 8-10 vgl. Xiivi.
14, 11—24. 30 — 11 f vgl. x. B. Matth. 5, 4. 7. 9. 44-47 — 13 vgl. Mark. 10, 18. Luk.
18, 19 und Haiitsch, Evangeliencitate S. 112f — 19 t vgl. oben Z. 6—10 — 26 f vgl. Gen.
<j, 4. 7. 17. 21 ff Kl - 29—31 vgl. Exod. 20, ö. 34, 7. Deut. 5, 9 [tc. Orig., Sei. in Exod.
20, f, In Exod. hom. VIII G [Loyn. VIII 325 ff. IX 103 ff) S] — 32 vgl. Exech. 18, 2. 3
5 aliquid boni agere. Nam et quod iudicem eum dicunt, non tarn gesto-
rum quam naturarum iudex videtur, quippe si natura mala bene facere
non potest, nee bona male.
Tum deinde eum quem bonum dicunt, si ad omnes bonus est, sine
dubio et ad eos qui perituri sunt bonus est; et quomodo non eos sal-
10 vat? Si non Yult, iam non erit bonus; si vult et non potest, omni-
potens non erit. Quin potius audiant in evangeliis patrem domini
nostri lesu Christi >ignem praeparantem diabolo et angelis eius<. Et
quomodo istud opus tam poenale, tam triste secundum sensum istorum
boni dei videbitur? Sed et ipse salvator boni dei filius in evangeliis
15 protestatur et dicit quia »si signa et prodigia facta fuissent in Tyro
et Sidone, olim in sacco et cinere sfedentes paenitentiam egissent«. Et
cum proximus utique ipsis urbibus accessisset ac >fines< earum fuisset
ingressus, cur quaeso declinat civitates ipsas ingredi et praestare eis
>signorum ac prodigiorum< copiam, si eas bis gestis >in sacco et cinere<
20 certum erat >acturas esse paenitentiam<? Quod utique cum non facit,
sine dubio perditioni eas relinquit, quas malae et perditae naturae non
esse ipse evangeKi indicat sermo, qui eas potuisse paenitere designat.
Sed et in quadam evangelii nihilominus parabola Ingrediens rex videre
discumbentes<, qui fuerant invitati, >vidit quendam non indutum nup-
25 tialibus indumentis<, »et ait ei: Amice, quomodo introisti huc non
habens indumentum nuptiale? Tunc ait ministris: Ligantes ei pedes
et manus mittite eum foras in tenebras exteriores, ibi erit fletus et
Stridor dentium«. Dicant nobis: quis est iste >rex, qui ingressus est
quendam sordidis indumentis
videre discumbentes et inveniens inter eos
30 iubet eum vinctum per ministros suos in tenebras exteriores detrudi<,
numquidnam ille est, quem iustum dicunt? Et quomodo >bonos ac
malos< iusserat invitari, nee merita a ministris sciscitari praeceperat?
Per quod utique non iusti alicuius, ut isti dicunt. et >pro meritis retri-
buentis^, sed erga omnes indiscretae benignitatis indicatur affectus. Si
vero necesse est hoc de bono deo, id est vel de Christo Tel de patre
Christi intellegi, quid aliud est quod iusto deo obiciunt, immo quid
5 tale est quod in deo legis criminantur, quäle est ut eum, qui ab his
>servis< quos ipse miserat >vocare< >bonos et malos< fuerat invitatus,
iuberet eum pro sordidioribus indumentis >vinctum manibus pedibusque
in exteriores tenebras praecipitari<'?
3. Et haec quidem sufficere debent, quae ex auctoritate adsumsi- 88
10 mus scripturarum ad refellenda ea, quae haeretici obtendere solent.
Non tarnen indecens videbitur, si etiam ex ratione ipsius consequentiae
paueis agamus cum eis. Interrogamus ergo eos, si norunt quae ratio
apud homines virtutis ac malitiae habeatur, et si videtur esse conse-
quens, ut virtutes dicamus in deo vel, ut ipsis yidetur, in duobus istis
lö düs. Respondeant hoc quoque, si videtur eis bonitas virtus esse ahqua,
quod puto quia sine dubio fatebuntur. quid etiam dicent de iustitia?
Numquam profecto, ut mihi videtur, ita desipient, ut iustitiam negent
esse virtutem. Ergo si bonum virtus et iustitia virtus est, sine dubio
iustitia bonitas est. non esse bonum iustitiam, superest
Si vero dixerint
20 ut aut malum sit, aut indifferens. Et quidem dicentibus malum esse
iustitiam respondere ineptum puto; videbor enim vel insanis sermoni-
bus vel mente motis hominibus respondere. Malum enim quomodo
videbitur id, quod bonis bona retribuere potest, sicut etiam ipsi faten-
tur? Si vero indifferens dixerint, consequens est ut, cum iustitia in-
^;
et non pro eo, quod austerioribus curari indigent medicamentis hi qui
1 f. 30 f vgVPsal. 61, 13 — 5—8 vgl. Matth. 22, 9—18 — 9 flf vgl. Hamack,
Dogmengesch.
(I 341, 9: ^]
668 f — 26
ovr
Phil. 4, 8. 9 —
-,
d
32— S.
ov ^ 136, 2 vgl. Orig.
'
c. Geis. IV 72
<(.
).^ III 7 ( 267, 16:
prima epistola sua ita ait: »Quia Christus mortuus quidem carne, vivi-
ö ficatus autem spiritu; in quo pergens praedicavit his spiritibus, qui in
carcere tenebantur, qui increduli fuerunt aliquando, cum expectaret dei
patientia in diebus Noe, cum fabricaretur arca, in qua pauci, id est
octo animae salvae factae sunt per aquam, quod et vos simili forma
nunc baptisma salvos facit«. De Sodoma autem et Gomorra dicant
10 nobis, si credunt creatoris dei esse propheticas voces, eius scilicet, qui
refertur super eos >ignis et sulphuris imbrem pluisse<: quid de ipsis
dicit Hiezechiel propheta? »Sodoma in antiquum«.
»Kestituetur« inquit
Quomodo autem poena digni sunt, non pro bono
affligens eos, qui
afPKgit? Qui etiam ad Chaldaeam dicit: >Habes carbones ignis, sede
15 super eos, ipsi erunt tibi adiutorio«. Sed et de his, qui in deserto
ceciderunt, audiant quid in septuagesimo septimo psalmo, qui Asaph
superscribitur, referatur; ait enim: »Cum occideret eos, tunc exqmre-
bant eum«. Non dixit quia aliis interfectis alii requirebant eum, sed
ait quia hi, qui occidebantur, talis erat eorum interitus, ut mortificati
iustitia et cum bonitate punire, quia nee bonum sine iusto nee iustum
sine bono dignitatem divinae potest indicare naturae.
Addemus adhue etiam haec, versutiis eorum eonpellentibus nos.
25 Si aKud est iustum quam bonum, quoniam bono malum contrarium
est et iusto iniustum, sine dubio et iniustum aliud erit quam malum;
47, 14. lö; vgl. hierzu dengriech. Text, Orig. c. Gels. V 15. VI 56 (II 16, 21. 127, 14)
— 17 Psal. 77, 34 a
&)
vgl.
3 eoram
Orig., In Joh.
6f
illoruin 4 prima
expectaret di patientia
VI 35, IV 144, 15)
<
(=
\
& &,
mortuus] morfcificatus i== ^ara-
Z. 12, 30 a < 7
De piincipiis II Cap. ö, 3. 4 137
nemo sit? Xon enim qui malus dicitur, ita est ali-
sicut Satanas est,
quis alius, qui Quid ergo est? Eeascendamus ea,
dicatur iniustus.
quae descendimus. Non poterunt dieere quia malus non etiam iniustus
sit et iniustus malus. Quodsi in istis contrariis indissociabiHter inhaeret
5 vel malo iniustitia, vel iniustitiae malum, sine dubio et bonus indisso-
ciabilis erit iusto, et iustus bono: ut sicut unam eandemque nequitiam
malitiae et iniustitiae dicimus, ita et bonitatis ac iustitiae virtutem
unam eandemque teneamus.
4. Sed iterum ad scripturae nos revocant verba, proferentes illam
10 suam famosissimam quaestionem. Aiunt namque: Scriptum est quia
»non potest arbor bona malos fructus facere, neque arbor mala bonos
fructus facere; ex fructu enim arbor cognoscitur«. Quid ergo est?
aiunt. Qualis >arbor< sit lex, >ex fructibus< suis, id est ex praeceptorum
sermonibus declaratur. Si enim >bona< inveniatur >lex<, sine dubio et
15 qui dedit eam bonus deus esse creditur; si vero >iusta< magis quam
bona, iustus etiam legislator putabitur deus. Paulus apostolus nuUa
circuitione usus ait: »Lex ergo bona est, et mandatum sanctum et
iustum et bonum«. Ex quibus manifestum est quia Paulus non istorum
litteras didicerat, qui iustum a bono separant, sed ab eo deo fuerat
20 instructus et eius dei spiritu fuerat inluminatus, qui simul et >sanctus
et bonus et iustus< est; per cuius ille spiritum loquens dicebat >man-
datum legis esse sanctum et iustum et bonum<. Et ut evidentius supra
iustitiam et sanctitatem bonitatem magis inesse ostenderet in mandato,
repetito sermone pro bis tribus solam protulit bonitatem, dicens: >Quod
25 ergo bonum est | mihi mors est? absit«. Sciens quippe bonitatem g«)
3 descendimus ascendimus y \
Non] + enim Merlin Del 11 bona —
arbor <. 11 f oo fructus bonos 17 circumitione .4.* C circumscribti/////oue
11 Mark. 10, 18. Liik. 18, 18; rrjl oben S. 133, 13 [und über Marcions Be-
handlung der Stelle: Epiphan. in Oehlers Corp. haer. II 1 S. 57(3. 620 u. Eippolyf,
Philosoph. VII 31, über die der Naassmer ebenda 7 Kl] — 16 Psal. 72, 1 —
17 Psal. 117, 2 — 18 Klaffel. Jerem. 3, 25 — 23. 26 Joh. 17, 25 — 28 rfjl.
Joh. 15, 19
[G
1 malus]
animae M^corr anime
fehlt]
+ homo
agnovit
GG., v(jl.
anima
cognovit
Z. 5
GM*
16 oo deus
< Ä
25 nominabat
\
israhel
requiiet *
uominavit
19 das
23 et^
26 agnovit
<
ds
salvatoris nostri, quomodo vel homo factus est vel inter bomines con-
versatus est. Pro viribus igitur nostris perexiguis considerata ex Ps
est ante
If
omnes,
if/l.
7.
aus Phot., Bibl. Cod. 8
et
Orig., In Jerem.
omnia illi
hom. VI 3
—
^
8 Pro viribus
iIlI 50,
^
constant«, qui est >caput omnium<, solus
—
12 :
— 3
12 pertinent
die fjr.
oi
Lberschrift
= Pamphil.,
;
p. 4:^ B. S. 140,
Apol. 3 {Lom. XXIV 325) — 15 vgl. [I Tim.2,öKlu.] Orig. c. Gels. III 34 (I 231, 7:
;
.) — 16 vgl. . 1, 1 — 18. 19 . 1, . 16. 17 — 22 vgl. Kor. 11, 3
inter homines conversatus est <, doch vgl. S. 140, " 10 f fide quoque in-
quae in caelis sive quae in ten-a sunt Pa, vgl. oben I Cap. 7, 2 a. ., unten II Cap.
habens >caput< deum patrem, sicut scriptum est: »Caput autem Christi (Pa)
1 IKor. 11, 3 — 2 Matth. 11, 27; vffl. oben S. 131,20 — 4—8 vgl. ohni I
videantur, quaedam ita divina, quae nulli alii nisi illi primae et ineffabili
naturae conveniant deitatis, haeret humani intellectus angustia et tantae
ammirationis stupore perculsa, quo decHnet, quid teneat, quo se con-
10 vertat, ignorat. deum
mortalem videt; si hominem putet,
Si sentiat,
devicto mortis regno cum
spoliis redeuntem a mortuis cernit. Propter
quod cum omni metu et reverentia contemplandum est, ut in uno
eodemque ita utriusque naturae veritas demonstretur, ut neque aliquid
indignum et indecens in divina illa et ineffabili substantia sentiatur,
15 neque rursum quae gesta sunt f'alsis inlusa imaginibus aestimentur.
Quae quidem in aures huiuanas proferre et sermonibus explicare, longe
vires vel meriti nostri vel ingenii ac sermonis excedit. Arbitror autem
quia etiam sanctorum apostolorum supergrediatur mensuram; quin immo
fortassis etiam totius creaturae caelestium virtutum eminentior est
20 sacramenti istius explanatio. De quo nos non temeritate aliqua, sed
quoniam ordo loci poposcit, ea magis quae fides nostra continet, quam
quae humanae rationis adsertio vindicare solet, quam paucissimis pro-
feremus, suspiciones potius nostras quam manifestas aliquas adfirma-
tiones in medium proferentes.
25 3. Igitur unigenitus filius dei, per quem >omnia facta esse visibilia Jan
et invisibilia< in superioribus sermo disputationis edocuit, secundum
scripturae sententiam et fecit omnia et >quae fecit diligit<. Nam cum
>invisibilis dei< ipse sit >imago< invisibilis, participationem sui universis
rationabilibus creaturis invisibiliter praebuit ita, ut tantum ex eo unus-
3 Matth. 26, 38 Par. — 4 f vrjl. Celsus bei Orig. VII 53 (II 203, 28) und Orif/.,
In Joh. XXVIII 18 (IV 412, 31), In Jerem. hovi. XIV 6 (III 112, 12) — 5-8 vgl.
X. B. Orig., In Joh. XIX 2 (IV 299, 14). XXXU 16 (IV 452, 2) una Sceberg, Dogmen-
gesch. I 423 f — 15 vgl. Orig. c. Gels. IV 19 (I 288, 20) — 25 Igitur — S. 147, 19
recipiantur = Anoiiym. ad Januar. {Augustin., Opp. ed. Ben. tarn. VIII App.,
Col. 56-58, vgl. du Einl. BIY 2 — 2b t vgl. Kol. 1, 16 und oben S. 86, 5—21 —
27 vgl. Weish. Sal. 11, 24 — 28 vgl. Kol. l, 1 — 28 f vgl. oben I Cap. 3, 5. 6
quisque participii sumeret, quanto erga eum dilectionis inhaesisset ad- Jan
fectu. Verum cum pro liberi arbitrii facultate varietas unumquemque
ac diversitas habuisset animorum, ut alius ardentiore, alius tenuiore
et exiliere erga auctorem suum amore teneretur, illa anima, de qua
5 dixit lesus quia »nemo aufert a me animam meam«, ab initio creaturae
et deinceps inseparabiKter ei atque indissociabiliter inhaerens, utpote
sapientiae et verbo dei et yeritati ac luci verae, et tota totum reci-
piens atque in eius lucem splendoremque ipsa cedens, facta est cum
ipso principaliter unus Spiritus, sicut et apostolus bis, qui eam imitari
lü deberent, promittit, quia »qui se iungit domino, unus Spiritus est«.
Hac ergo substantia animae inter deum carnemque mediante (nOn enim
possibile erat deinaturam corpori sine mediatore misceri) nascitur, ut
diximus, deus-homo, illa substantia media existente, cui utique contra
naturam non erat corpus assumere. Sed neque rursum anima illa,
15 utpote substantia rationabilis, contra naturam habuit capere deum. in
reqxiirit animam, quam sibi iungat, quia {es folgt I Kor. 6, 17], vgl. oben Hieron.)
—
,
und oben
(Hahn, Bihl.
- &&
S. 32,
d.
ff
Symb.^ S. 229:
8 S. 143,
(8)
,
17 vgl. Anathem. 8. 9
Ei'
,} - ?.,
der Const. Syn. a. 543
. . .
-
,8 —
,
, &)
] '
]
' ?.&
... (9)
—
10 Kor.
&
4 CV3
-)
II 9
5 lesus
—
Jan
14 f
difs
vgl.
/
/)
....
unten IV Cap.
137, 3
4,
f ab initio creaturae et
4 (31)
deinceps < Jan 6 ei < Jan 7 cvi verbo et sapientiae dei Jan |
vera
11 hac] haec.G 1 deum < Jan
De principüs Ci?. •',
3. 4 143
€
ita
.
dicatnr?
&. ^:
20
25 ei
'
4.
övvoo^c.od^rii'ai
ant
Jia xcl aifd-gmjroc
:.
öta
&
an^ageflhyerreic
^ri^ajofsrnz
^Stfc.
^
Öuata»-
^eie
/^-
xei
2—4f i-yi. OH;;, e. Cels. 39 ill 43, 22) —& ff^. Äji. 1, m imc£ Ontj, . Cels.
— —
'
l»f B>;L IKor. 6, 17 18—23 Fnj. 20 (S?ui. JastuiaB. Sp. ad
3) bei
1 in- yieriin Del 2 qaod vel Jan vel qa-?d quod y $ cum. ea iniant -/
Jan com ea qua com qua JL -1 Chxistus < Jan S ««>? m. glorta d«fi patas•
ram quidem animae ilKus hanc fuisse, quae est omnium animarum.
non potest dubitari; alioquin nee dici anima potuit, si vere non fuit
anima. Verum quoniam honi malique eligendi facultas omnibus praesto
25 est, haec anima, quae Christi est. ita elegit >diKgere iustitiam<, ut pro
inmensitate dilectionis inconvertibiliter ei atque inseparabiliter inhae-
reret, ita ut propositi firmitas et afFectus inmensitas et dilectionis in-
extinguibilis calor omnem sensum conversionis atque inmutationis
1 igiturj ergo Jan ei Jan <. L 6 dixit Jan dicit 7 deitatis di-
vinitatis Jan 8 addidit AG Jan addit 9 illud est Jan est illud illud
quia] Qui Jan [10 Tentatum Jan 11 sed — 12 de peccato < Jan
13 CS3 princeps mundi huius Jan 15 numquam] -f- in Jan 18 id < Jan
19 quam] cum Jan 19 f cv3 natui-am anim. Jan 21 cvj huius rei Jan 26 co ei
abscideret, ut quod in arbitrio erat positum, longi usus afFectu iam versum Jan
sit in naturam; ita et fuisse quidem in Christo humana et rationabilis
anima credenda est, et nulluni sensum vel possibilitatem eam putan-
dum est habuisse peccati.
sapientia, semper in deo posita est, omne quod agit, quod sentit, quod
'20 intellegit, deus est: et ideo nee convertibilis aut mutabilis dici potest,
quae inconvertibilitatem ex verbi dei unitate indesinenter ignita pos-
sedit. Ad omnes denique sanetos calor aliquis verbi dei putandus est
pervenisse; in hac autem anima ignis ipse divinus substantialiter requie-
visse credendus est, ex quo ad ceteros calor aliquis yenerit, Denique
2ö quod dixit quia »unxit te deus, deus tuus oleo laetitiae prae participi-
bus tuis«, ostendit quod aliter ista anima >oleo laetitiae<, id est verbo
dei et sapientia, unguitur et aliter >participes< eins, id est sancti pro-
phetae et apostoli. enim >in odore unguentorum< eins >cucurrisse<
IIb
dicuntur, ista autem anima vasculum unguenti ipsius fuit, ex cuius
Tj]
;
rr/l.
22—24
oben S. 143, 28
& ^y. Orif/. c.
— 28
Cels. 111
rrjl.
28
Hohe/.
(1
,
1,
^
226, 14j:
4
iV
^'
;y »(>
— 25 Psa
{seil, ;)
Tiäac
44, 8,
p. 172 .1. 1 7 uti] abuti abhuti C <. 9 sit < Jan 11 oo ab ea iguis
Jan 11 f numquid Jan 13 cv3 aliquando frigus Jan 14 magis eam] massam
Jan 16 si quis Ja» 16 f contrectare adtentaverit Jan 20 aut] nee Ja«
21 f possidebit Ja;i 22 aliqui ^J?(?ii* 26 cvj ista anima aliter Ja« 29 autem]
vero Jan
Origenes V. iQ
146 Origenes
3 aliud 1]
fragi-antia
+ est Ja7i
Jan Merlin Üagrantia
7 Christus] anima
8
Christi
fraglantia
Jan \
ipsum
Ab
< Jan
2 est^
\
< Jan
erat]
inerat Jan \
o^ substantia unguenti Jan 13 cuius GM* cui '^o''''
Jan,
vgl. tmten IV 25 15 suscepit J. Jan | et] ac Jan 16 motum Jan j
quae]
qui Jan 20 veniunt Jan 21 quo] quod 22 in commutationem Jan 24: Et
quidem] Et quid enim Jan \ Aut documentum] An doctrinam Jan-HSS 26 in-
CAPUT SEPTIMUM
De spiritu sancto.
6 CV3 Nonne vita nostra umbra est super Jan 7 terras C ten-a terram
Jan 8 terras] ten-am Jan 9 cnj omnium harum Jan 10 non < Jan 11 qui-
que] + et Jan 13 Etiam] Et Ja« 16 de^ < Jan
10*
148 Origenes
tum deinde etiam de Christo, quod is, qui verbum et sapientia dei
superius fuerat ostensus, etiam qualiter homo faetus est in consequen-
tibus debiiit demonstrari: siiperest ut etiam de spiritu sancto quam
possumus breviter repetamus. ^
Tempus est ergo nunc de spiritu sancto nos pro viribus pauca Pa
disserere, quem dominus et salvator noster in evangelio secundum
lohannem >paracletum< nominavit. Sicut enim idem ipse deus atque
lu idem ipse Christus, ita idem ipse et spiritus sanctus est, qui et in pro-
phetis et in apostolis fuit, id est sive in illis, qui ante adventum Christi
deo crediderunt, sive in his, qui per Christum confugerunt ad deum.
Et duos quidem deos ausos esse haereticos dicere et duos Christos
audivimus, duos autem spiritus sanctos numquam cognovimus ab aliquo
15 praedicari. Quomodo enim hoc de scripturis poterunt affirmare, aut
quam differentiam dare poterunt inter spiritum sanctum et spiritum
sanctum? si tarnen definitio aliqua aut descriptio inveniri potest spiri-
tus sancti. Nam ut concedamus Marcioni vel Valentino posse differen-
tias deitatis inducere et aliam boni naturam aliam yero iusti describere,
^
Augustin c. Faust. XII 11 {Manichcier) ; Bousset, Hauptprobleme d. Gnosis S. 274 f
—
, &);,
und Hartiack, Dogtnengesch. 282 f. 285 f 14 f vgl. Canon, apost. (49 (48 j: El'
viov
Orig.,
«'
In . ad Tit. Frg. {Lom. V
}
287 f: Sed et
-
si qui
sunt, qui Spiritum sanctum alium quidem dicant esse, qui fuit in Prophetis, aüurn
autem, qui fuit in Apostolis Domini nostri lesu Christi, unum atque idem delictum
imjiietatis admittunt, quod illi qui, quantum in se est, naturam Deitatis secant et
3 tum Tunc 7 Tempus est —8 disserere] Tempus est nunc nos pro
viribus de Spiritu sancto pauca describere Pa <. 9 paracletum A*ßM*Pa
paraclitum.4c<'ii-(; paraclytum Gikfico'"'', ebenso tmten »S. 150, 11. 12 usic. 10 tv> sanctus
spiritus AB |
et^j etiam Pa 12 ad deum] ad eum Pa 14 c^ audivimus
vor ausos esse Z. \^ Pa \ cognovimus] audivimus Pa 15 hoc] haec <.
De principiis II Cap. 7, 1. 2 149
1—3 vgl. oben S. , 2ff — 7 f vfjl. Act. 2, 16 — S Act. 2, 17. Joel 3, 1 (2, 28)
— 10 Psal. 71, IIb — 13—16 vgl. x.B. Orirj. c. Gels. 34 (II 184, 17}, In
Matth. Comm. ser. 27 {Lom. IV 232: Spiritualis enim et propheticus sensus Scrip-
turae celatus est in historia rei propositae, ut omnis Scriptura a mediocribus
quidem secundum histoiiam
mysterium
297
tamen
ff —
).
sunt,
spirituale),
«'
16 vgl.
VII 26
Orig.
),
c.
intelligatur, a spiritualibus
unten IN [Cap.
( 177, 23: «
?.
Gels. III
2,
9
2
(I
In Gant.
(9) a.
210,
?])
II
: «
A.
/.^
(
autem et perfectis
und Redcpeniiing,
?.^
)
Orig.
— 18—21
)
ac multitudines populorum) tgl. Orig. c. Gels. II 7 (I 133, 13:
— 1)-21 rgl. Gen. 17, 10—14. Exod. 31, 12-17. Lei: 1. 3. 4. 17. 23
— — — 10
In Joh.
If vgl.
&
II
oben I
ob
3 tgl. Matth. 9, 12 Par.
, •'
!}
7
,-
vgl. Orig.,
&,
, ,
'
. —
,
7 f vgl. Kor. 12, 8. 9 — 11 vgl. obm S. 148, 8f — 15—19 vgl. Joh. 16, 12—14
— — 19 —
, ^
18 qui trinitatis hält Schnitter /S'. 128f J.. *** für Zusatz Rufins
22— S. 151, 4 vgL Orig., In Matth. XV 30 {Lom. Ilt 392j: Kai ]-
]
,
. . .
.
3 in ipso in ipsa 6 ita arbitror etiam de sp. s.j uohl nach Analogie
von sentio de aliquo, da multi sunt intellectus Z. 1 nicht gut ergänxt ncrdeti
kann; doch vgl. unten S. 171, 9 17 adveniret 18 posset ßcorrM^
De principiis II Cap. 7, 3. 4 151
humano sermone non possunt. Quod autem ait »non licet«, pro eo
(
quod >non potest< dictum sentimus a Paulo, sicut et ibi ubi ait: ,
10 »Omnia licent, sed non omnia expediunt; omnia licent, sed non omnia
aedificant«. Ea enim, quorum potestas nobis est, propter quod habere
ea possumus, >licere< nobis dicit. >Paracletus< vero quod dicitur spiritus
sanctus, a consolatione dicitur enim latine consolatio ap-
pellatur); si quis namque de spiritu sancto participare meruerit, co-
15 gnitis ineffabilibus sacramentis consolationem sine dubio et laetitiam
cordis assumit. Cum enim rationes omnium quae fiunt, quare vel
qualiter fiant, spiritu indicante cognoverit, in nullo utique conturbari
eins anima poterit aut ullum sensum maeroris accipere; nee in aliquo
terretur, cum verbo dei et sapientiae eins inhaerens >dominum lesum
20 dicit in spiritu sancto<.
Verum quoniam >paracleti< fecimus mentionem et pro viribus
nostris qualiter de eo sentiri debeat exposuimus, dicitur autem etiam
salvator noster >paracletus< in epistola lohannis, cum dicit: »Si quis
nostrum peccaverit, paracletum habemus ad patrem, lesum Christum
20 iustum, et ipse est repropitiatio pro peccatis nostris« consideremus ne :
,
2, 1. 2
27—S. 152, 5 vgl. Orig. c. Gels. III 34 (I 281, 7:
rf'
CAPUT OCTAVUM
10 De anima.
1. Post haec iam ordo deposeit nos etiam de anima generaliter
inquirere et ab inferioribus incipientes ad superiora conscendere. Esse
namque animas in singulis quibusque animalibus, etiam in bis quae in
aquis degunt, a nullo arbitror dubitari, Nam et |
communis hoc om- 94
15 nium servat opinio, et confirmatio sanctae scripturae auctoritatis acce-
dit, cum dicitur quia »fecit deus cetos magnos et omnem animam
animantium repentium, quae produxerunt aquae secundum genus
eorum«. Ex communi vero rationis intellegentia confirmatur etiam ab
20
bis, qui definitionem animae certis determinant verbis.
namque anima hoc modo, quia sit substantia et
Definitur
quod latine, licet non tarn proprie explanetur, dici tamen potest >sen-
],
sibilis et mobilis^. Quod utique convenit etiam de omnibus animalibus
dici et bis, quae in aquis degunt: sed et in volucribus eadem definitio
8f ', Cap. VIII vffl. PamphiL, Äpol. 8 [Lo7n. XXIV 397: Nusquam prorsus
librum proprie de Anima scriptum edidit) und Orig., In Joh. VI 14 (IV 123, 31:
iv
.)
/
und Harnack, Dogmengesch. 6S0
. 1. Die griech. Überschrift aus Phot., Cod. 8 p. 4:^ B. — 16 Gen. 1, 21 —
20 vgl. Aristot., De anima III 9 p. 432; Philo, Leg. Alleg. II 7, 23 \p. 71 M.,
De
95, 15
cm.
Gohn:
c. 14—16
») ); TerhtlL,
quia anima totius carnis sanguis eins est, et non mandueabitis animam
cum carnibus«: in quo evidentissime >sanguinera< omnium animalium
5 >animam< ipsorum esse designat. lam vero si quis requirat, quoniam
>animam omnis sanguinem eius esse< dixit, de apibus et vespis
carnis
et formicis quae in aquis sunt, ostreis vel cocleis et
sed et de bis,
^
ad defensionem meam respice, eripe a framea animam meam et de
2 Lev. 17, 14—15 Gen. 1, 24 — 17 rr/l. Method. hei Phot., Bibl. Cod.
284, p. 293 a, 34
—
Ä: 6 d'
—
?) /Jjv ^^,
—
18 f rr/l. Gen. 2, 7 20 ff v[/L Hiiet, Origen. II 2 qu. 5, 6 24 rr,L
Hcbr. 1, 14 Kl — 2ß Lev. 17, 10; vrjl. Griff., In Ep. ad Born. II 13 iLom. VI 128i
— 28 Jcs. 1, 13. 14 — 31 vgl. Matth. 27, m Par. — 32 Psal. 21, 20. 21
nabiliter sensibiles eos esse vel mobiles potent denegare? Quodsi recta
ista quod substantia rationabiliter sensibilis et
videtur esse definitio,
15 mobilis anima dicatur, videtur haec eadem definitio etiam ad angelos
pertinere. Quid enim aliud in illis quam sensus rationabilis et motus
est? Quorum autem una definitionis ratio est, horum sine dubio et
eadem substantia est. Paulus sane apostolus esse quendam >animalem
hominem< significat, quem negat >ea quae sunt spiritus dei< posse >re-
20 cipere<, sed >stultam< ei videri dicit spiritus sancti doctrinam, nee >posse
eum intellegere quod spiritaliter diseernatur<. Sed et in alio loco ait
>seminari eorpus animale<, et >surgere corpus spiritale*. ostendens in
resurrectione iustorum nihil animale futurum in his, qui vitam meruerint
beatorum. Et ideo requirimus ne forte substantia aliqua sit, quae
25 secundum quod anima est, inperfecta sit. Verum utrum propterea
hoe,
inperfeeta sit, quod a perfeetione deeidit, an talis a deo faeta sit, cum
per ordinem singula discuti eoeperint, requiremus. Si enim >animaKs
homo non reeipit quae sunt spiritus dei<, et pro eo, quod >8<
est, melioris naturae, id est divinae, intellegentiam reeipere non potest,
30 hae fortasse de causa evidentius nos Paulus docere volens, quid sit per
3 %u dem Abschnitt de Christi anima gehört vielleicht icas von dem Anonymus
bei Phot.,
{Migne SL
]
Cod. 117 als
XXIII 427)
6.
—
Vorwurf der Gegner des
5 vgl.
; vgl.
adv.
Euf. II
i)
23, 18. Eabalc. 2, 4. Hiob 31, 39 — 5 ff vgl. Hiiet, Origen. II 2 qu. 5, 6 — 14 f vgl.
10
13
> <,
> )<,>
ojOJieg
,
<<
strarum« ? Si anima cum spiritu nee orat nee psallit, quomodo spera-
,.-
bit >salutem<? aut si f eum ad beatitudinem venerit, iam anima non
>
dieetur? Sed videamus ne forte
>)&<
possit
6
iiv
hoc modo responderi, quia
& / XXXII ^
- ,
2 Orifj., hl Jvh. 18 (IV 455, 17;:
-- ' ,,
ff irjl. iv naa?j YQCi(fü
/)
^/) -
/—
. — 3 1 Kor. 14, 15
9 Pefr. 1, — 10 Si — S. 15, 12 diceretur = Hieron., . ad Avit. 6 (Mifjne
SL XXII 1065): Et in alio loco: Unde cum infinita cautione tractandum
est,ne forte cum animae salutem fuerint consecutae et ad beatam
vitam pervenerint, animae esse desistant. Sicut enim venitDominus
atque Salvator quaerere et salvum facere quod perierat («^7/. 2/WÄ•. 19, 10),
ut [et perditum esse desistat, sie anima quae perierat et ob
Codd.]
cuius salutem venit Dominus, cum salva facta fuerit, anima esse
cessabit. Illud quoque pariter requirendum, utrum sicut perditum
aliquando non fuit perditum, et erit tempus quando perditum non
erit, sie et anima fuerit aliquando non anima, et fore tempus quando
nequaquam anima perseveret. Vf/l. Schmtxer, S. 134 .* — 13— S. 156,2
Frff. 21 (Bed. II 4) hei Justinian, Ep. ad Mennam (Mansi IX 532) = sicut S. 150, 3
.
|[sicut
est
törai ,) Origenes
5 quod salvatur anima dicitur; cum autem iam salva facta fuerit, ex
perfectioris partis suae vocabulo nuncupabitur. Sed et illud adici posse
videbitur quibusdam, quia sicut hoc, quod perditum est, erat sine dubio,
antequam cum aliud nescio quid erat quam perditum, sicut et
periret,
erit utique cum iam non est perditum: ita etiam anima, qnae perisse
10 dicitur, videbitur fuisse quid aliquando, cum nondum perisset et propter
hoc anima diceretur, quae rursum ex perditione liberata potest iterum
illud essequod fuit, antequam periret et anima diceretur.J
Sed et ex ipsa nominis animae significatione, quam in graeco in-
dicat, visum est nonnullis requirentibus curiosius posse non mediocrem
15 suggeri intellectum. Nam sermo divinus ignem esse deum dixit, cum
ait: »Dens noster ignis est consumens«. Sed et de angelorum sub-
stantia ita ait: »Qui facit angelos suos Spiritus et ministros suos ignem
urentem«, et alibi: »Apparuit angelus domini in flamma ignis in rubo«.
Insuper etiam raandatum accepimus, ut simus 'spiritu ferventes<; per
2(1 quod sine dubio igneum ostenditur et calidum dei verbum. Sed et
Hieremias propheta audit ab eo, qui sibi responsa dabat: »Ecce dedi
verba mea in os tuum, ignem«. Sicut ergo >deus ignis est<, et >angeli
tlamma ignis<, et sancti quique >spiritu ferventes<: ita e contrario hi,
dicitis:
2.
facis Angelos tuos
Person vor —
,18 Exod.
spiritns.
id est:
3. 2
— 19 vgl. Rom. 12, 11 — 21 Jcrem. 1, 9, vgl. zu ignem Orig. c. Gels. IV 1
(I 273, 5f) — 23-25 vgl. unten S. 1Ö7, 14-S. 158, 2 — 25 Matth. 24, 12 —
28 f vgl. Apok. Joh. 12, 9. 20, 2
<y
3
23
et iam Koe etiam
ferventes J.(;fervent
L Merlin Del
/?(?>«>>•/ pervenit
(> perfectioris Del perfectiore
(r*Jl/ 26 refrigescit y
L
27ea</^
8 et I
I
potestatis potestates 28 inveniens 28 f Seiiiens namque et draco <y
De principiis II Cap. 8, 3 157
1•'*
peccatorum dicitur >refrigescere<, requirendum
sunt, frigida, et >caritas<
est ne forte et nomen animae, quod graece dicitur a refrige-
scendo de statu diviniore ac meliore dictum sit et translatum inde, quod
,
1 f rr/l. Exrch. 29, 3 und Orig. c. Geis. IV 50 (I 323, 20 f ) —3 rgl. Exech. 32, 2
— 4 Jes. 27, 1 — 6 Arnos 9, 3 — 8 vgl Hioh 41, 2ö (26) — 8f vgl. Jercm. 1, 14
&,
—
,
11 Sir. 43, 20 (22); %u in Sapientia vgl. Orig., In Joh. Frg. 74 u. 13li
(IV 041, 12. 573, 2) — 14 vgl. Matth. 24, 12 — 14-S. 158, 2 vgl. Aristot., De an
'
I
,
2 [p. 405 b, 26:
, , , /. ,
?.& );
/.-,
Epiphan., Hat^. 64, 4 {
)
- &-. -
);
XCVI17 {Migne /SL
Theophil.
pora fieri suspicatur et dicit iuxta Graeci sermonis etymologiam animas idcirco
vocitatas, quod calorem mentis et in Deum ferventissimae caritatis
amiserint, ut ex frigore nomen acceperint, ne et Salvatoris animam iisdem
subiacere naeniis sentiremus) ; ähnlich II 15 (ebenda 803: animam hominis noleui:
a conditionis exordio sie vocatam, sed ex eo quod quae prius mens et sensus
ex calore
»,
nunc
>•<'
-^
«,
illo
.
est et statu et
^>& &
'
vocabulo
,
Origenes
><,
(
.) oov<i
15 >anima quae peccat, ipsa morietur<, Sed nunc videmus quoniam quod
culpabile quidem est adiunxit ad animam, quod autem laude dignum
erat reticuit. [[Videndum ergo est ne forte, sicut diximus ex ipso 9
,
|
5. 157, 140' citieiie. Bei Rufin Lücke, die noch mehr als dieses Frg. entlialtcn xu
haben seJieint. Vgl. Hieron. c. Joh. Hieros. c. 7 (Migne SL XXIII 360: Secundum,
quod in lioc corpore, quasi in carce'-e sint, animae religatae, et antequam homo
fieret in paradiso, inter rationales cveaturas in coelestibus couimoratae sunt. Unde
postea in consolationeni suam anima loquitur in Psalmis: j>Priusquam humiliarer,
ego deliqui« [118, 67] et ^Revertere, anima mea, in requiem tuam« [114, 7] et
»Educ de carcere animam meam« [141, 8] et cetera his similia) tmd ähnliche
Stellen bei Hieran., Comm. in Ep. ad Ephes. 1 iIV 325 Marl.) — 3 Psal. 118, 67a _
. 21 Psal. 114, 7a — 6f vgl. Orig., In Nuni. hayn. 27, 4 {Lom. X 339f) — 11 Sir.
6, 4a — 11. 12 Exech. 18, 4 — 17 Videndum ergo est — S. 159, 2 mens Ruf. ist
(II) jtavTcov
.
jravrog cog
^
]
?] ,- ]
10
^ &^^.,.
?/
**********
-
1
, ',
,
(III)
. ******************
4— S. 160, 18 hiicht n-örtliches) Frrj. *23a = Anathem. — Via der Const. Syii.
a. 543 [Hahn, Bibl. d. Symh.^ S. 227 f); vgl. hierzu die, abf/esehen ron einif/eti
y.ai
, ,'
vgl.
^^
S. 107 Afim. 5
--
aus Cod.
^,^
.
Mon. 146 abgedruckte Frg., dessen Anfang lautet:
.
P.A92D•.
&^
7]
{vgl. Gen. 3, 21\
& — 7f
^^
parallel Justinian . . .
. 3
]«
8 eingefügt aus Justin, p. 536 9 Just. 536
10 j?] + Just. . 536 1 Just. . 536 »
Just. . 536
&^^-«-:&
160
(IVj -
Origenes
'
)
dh
j ^. (/
.
^ ., &. (V)
&,
] ******
{)
-• -yc ***********
{>,
--
',^ ,.^
10
****** * * * * *
(Via)
^, ', . -
15
-
******
& . .(
{)
20 /}
?]-,
)
^ parallel Justinian
^ , . .: olo. &8
-,
.
ergo et
auch Theophil.
dignitatem)
Worte:
— '
& illa
; Just. p.
aus Justinian
.
536
&
pasch. II 1 bei Hieron.
. . . . 512
— 5 Ephes.
und
6,
Kl Wey
{Mifjtie
pi-ioris
—
SL
Hominis perdidit
daher die
von mir als Er-
.
803:
^
1
4 -
Just.
1
. 536
Just.
C
.
16
536
.
Just.
5
]• -
.
5
536
(' 3
Koe
evöv&tjvai]
8 Just. . 536 C
Just.
Just.
9
.
. 536
536 C
16 f
. 536 C 19 {"' Koe {)
24
avd
Koe
[. Just,
& '^'.)
De principiis II Cap.
-, - 8, 3 \ßl
*
,
5 -
' 6«.'
corruens facta est anima, rursum anima instructa virtutibus mens
et
'
», '
. (, , id. est mens, Hier
2 —6
Frg. 23 b [Red.
detn
,
durch Justiniau
II 5)
dem
Mennam {Mansi IX
Origenestext
, die,
529)
fügt sie
ijv a.
in dieser Form,
R.] , am Ende
tpvyj) &&
des Frgs. an:
',
ovv,
, 9••
[Mansi ovv
besser vielleicht
i. T.,
naeh Semler
SL• XXII
.— so:
1065).
ovv
5 Psal. 114,7 a•
Hieron. leitet
— 6 — 15 = Hieron.,
das Gitat mit den Worten ein:
tpv/Jj
In Sam. Frg. VI
4 (II 310,
)
(III 297,
5:
17:
— 9
^Hauv
14
. . .
rgl. T//eophil.
Haav
t/jv
.,
- Ep.
pasch. 17 (Migne SL XXII 787: Solis quoque et lunae ac stellarum cursus
et totius mundi pulcherrimaiu in diversitate consonantiam non asserimus ex
causis praecedentibus variisque peccatis et animarum vitiis accidisse,
nee bonitatem Dei multo tempore praestolatam, nt non ante faceret
visibiles creaturas, nisi invisibiles deliquissent. Nee vanitatem appel-
lamus substantiam corporalem, ut ille aestimat) oben I Cap. 7, 4. 5 — i/.
' ]
14 vgl. Rom. 8, 20, Orosius, De errore Priscill. et Origenist. (Angusfin, opp. ed.
Ben. tom. VIII 432^ [p. 157, 2 tf ed. Sclicpss Weg]) — 14f vgl. x. B. Matth. 7, 21
2 an Icann das Frg. 23l> sofort mit einem Übergang, nie Si'f/.ov
ovv )
Origenes
angeschlossen werden
V.
3 (Jod. Ath. Mansi Red.
11
i
162 Origenes
quod non aequalis omnium sentiendus sit, sed vel plus vel minus in
animam verti, et aliquas quidem mentes servare aliquid etiam prioris
vigoris, aliquas yero aut nihil aut perexiguum aliquid. Et inde est
5 unde inveniuntur quidam statim ab ineunte aetate ardentioris acuminis,
alii vero tardioris, nonnuUi autem obtunsissimi et penitus indociles
20 sed >spiritum<; unde videtur quasi medium quiddam esse anima inter
>carnem infirmam< et >spiritum promptum<.
5. Sed fortassis occurrat nobis aliquis ex his, de quibus ipsi in
admonuimus, et dicat: Quomodo ergo etiam >dei
nostris propositionibus
amma< dicitur? Cui respondebimus hoc modo: Quia sicut omnia, quae
25 corporaliter de deo dicuntur, id est vel digiti vel manus vel brachia
vel oculi vel os vel pedes, dicimus non haec humana membra, sed vir-
tutes eius quasdam in his corporeorum membrorum appellationibus
indicari: ita et esse aliquid aliud putandum est, quod appellatione hac,
in Gen.
vgl.
(&
oben S. 154, 5
1,
.
ff
&,
mit Test
26 {Lom. VIII 49
— 24—28 vgl.
bei Preusehen),
f); Hilnrius,
, Orig., In Joh. XIII 22 (IV 245, 24:
De
In Thren. Frg. 31
Tri?t. X 58 {Migne
(III
SL X
250,6),
389)
- ou
Sei.
quae >amma dei< dicitur, indicatur. Et si fas est andere nos in tali re
ampKus aliquid dicere, potest fortasse >anima dei< intellegi unigenitns
filins eins. Sicnt enim anima per omne corpns inserta movet omnia
et agit atqne operatnr universa: ita et nnigenitns filins dei, qni est
5 Yerbum et sapientia eins, pertingit et pervenit ad omnem virtntem dei,
insertns ei. Et fortassis ob hnins sacramenti indicinm corpns in
scripturis vel dicitnr dens vel describitnr. Considerandum sane est, ne
forte possit etiam pro hoc >anima dei< intellegi nnigenitns eins, quoniam
venit et locnm hunc adflictationis< et >in convallem fletns
ipse >in
CAPUT XONUM 9;
1 ff vgl. Meihod. bei Phot , Bibl. Cod. 235 p. 304a ö— 12 J5., der einen ähn-
lichen Ge^lanken nie Orig. encähnt. — 4 f vgl. oben I Cap. 2, 1 tf — 6f vgl.
x.B. Gen. 3, 8 ff. Psal. 10, 4 u. Orig., De or. 23, 3 (II 351, 5 flf ) — 9f vgl. Psal.
43, 20. 83, 7 — 11 Psal. 43, 20" — 12 Mafth. 2(3, 38 Par. — 15 vgl. I Kor. 10, 17.
12, 27. Ephes. 4, 12. 5, 30 — 19 f vgl. oben II Cap. S, 1 — 24 vgl. oben S. 106,
10-12
. ,'
mens
.
potuerit intueri, kv rfj * (]
, *
-
d^sov * * *
\
& - , :;
5
10
, ' ,
illo ergo initio putandum est tantum
creaturarum vel intellectualium, vel quoquomodo appellandae sunt quas
mentes superius dixiinus,
spexit,
fecisse deum, quantum sufficere posse pro-
Certum est enim quod praedelinito aliqiio apud se numero eas
numerum rationabiKum
?]
-.'
fecit; non enim, ut quidam volunt, finem putandum est non habere
I.
,)&, 1 —9
Stelle die
*
^
^.
—
IX 525 [=
(an xwei Stellen:
IIj;
,
und
voraus gehen an der
und an der .
Mansi
Stelle
{Migne ÄL XXII
);
805 f:
vgl. Theophil.
condidisse Tationa-
Ep. CXVIII
Palaest., De fide 17 (Migjie SL XXI 1131: Origenes qui sie dixit: Non omnia . .
quae voluit Deus fecit, sed ea tantum, quae potuit continere ac com-
prebendere) — 11 f vgl. oben S. 162, 3 — 13 ff vgl. Harnack ,
Dogmen-
gi'sch.
vermutlich
1
668 .
T^ {ovv)
ist hier
oben S. 68, 11
.. (")
das übergangen, was den Worten Biißns Z. 11 vel quoquomodo
- Koe nach Buf. 2 *:• * *]
i
]]
— Z. )
--
12 diximus entspricht 3 Koe 4 Mansi I ov Mansi Cod. Ath.
7 Mansi II |
Mansi II Mansi
+ Mansi Mansi Mansi
] Cod. Ath.
Mansi
tt.
1
Mansi
\
Mansi
c.
God. Ath.
II Cod. Ath.
Cels.YlAl (11118,29);
Mansi
8
9
Matisi I, vgl. Orig., In Joh. XIII 21 (IV 244, 32) 13 praefinito Ca praefinitio G
De principiis II Cap. 9, 1. 2 165
creaturas, quia ubi finis non est, nee conpraeheusio ulla vel circum-
scriptio esse potest. Quodsi fuerit, utique nee contineri vel dispensari
a deo quae facta sunt poterunt. Naturaliter nenipe quidquid infinitum
fuerit, et inconpraehensibile
erit.J * * * * Porro autem sicut et serip-
5 tura »numero et mensura universa« eondidit deus, et idcirco
dicit,
supra diximus, faetae sunt cum ante non essent, hoc ipso, quia non erant et
esse eoeperunt, necessario convertibiles et mutabiles substiterunt, quoniam
Weisk. Sal. 11, 20 (21) — 13 Gen. 1, 1 — 14 vffl. Gen. 1, 6—10 tmd oben
— —
^
'-
unten
Cap.
III
3, 0;
Gap. 1
Orif/. c.
^
—
Gels.
28—S.
,
) >
VI 59
166, 11
{)
17flf vgl. oben I Gap. 8,
<), c
^
II
Gels.
3f
13 (IV 69, 15:
><
IV 70 (
> <'
25 f
339, 2:
vf//.
/)
-
non solum bonis utatur ad opus bonum, sed
?..), In Num. hom. XIV
et malis
2 [Lom.
. . . dann
162: quia Dens
dieselbe Sehriff-
stelle und derselbe Vergleich icic c. Gels. IV 70) ttml Ilarnaek, Dorjmengesch. I-» 679
4 •::•
* * *]
ti. **
Übersetxung von S. 164 Z. 6
12 iutroduxit 1(>
.—
rautata sunt.
9
BGS Ah*
,:
166 Origenes
autem a bono non aliud est quam effici in malo. Certum namque
est malum esse bono carere. Ex quo accidit, ut in quanta mensura
quis devolveretur a bono, in tantam mensuram malitiae deveniret. In
quo utique pro motibus suis unaquaeque mens vel amplius vel parcius
5 bonum neglegens in contrarium boni, quod sine dubio malum est,
trahebatur. Ex quo videtur semina quaedam et causas varietatis ac
diversitatis ille omnium conditor accepisse, ut pro diversitate mentiura,
id est rationabilium creaturarum (quam diversitatem ex ea causa quam
superius dixinius putandae sunt concepisse), varium ac diversum mun-
10 dum crearet. Quod autem dicimus varium ac diversum, hoc est quod
volumus indicare.
3. Mundum nunc dicimus omne quod est vel super caelos vel in
caelis vel super terram vel in bis, qui inferi appellantur, vel quaecum-
que usquam prorsus loca sunt, et hi, qui in ipsis degere nomiuautur:
15 totum ergo hoc mundus vocatur. In quo mundo quaedam dicuntur
esse >supercaelestia<, id est in habitationibus beatioribus posita et cor-
poribus caelestioribus ac splendentioribus indita, et in his ipsis multae
differentiae ostenduntur; sicut, verbi causa, etiam apostolus dixit quod
>alia sit gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum<, »Stella
20 enim ab stella differt in gloria«. Quaedam vero =-terrena< dicuntur, et
inter ipsa non parva est ditferentia, id est iuter homines; alii namque
eorum |
barbari, barbarorum quidam inmaniores et feri. 98
alii Graeci, et
alii vero mitiores. Et quidam quidem legibus probatissimis utuutur.
alii vilioribus vel asperioribus, alii quoque inhumanis et ferinis moribus
If vgl. Ghalcid., In Tim. Hat. Gap. 28 {Mullach, Fr. Phil. Gr. II 2481:
Consequenter ergo dicemus malitiam esse atque initium malorum non silvam, sed
carentiam — 3 — 10 vgl. Theophil. ., Ep. pasch. II 10 bei Hieron., Ep. XCVIU
[Migne SL XXII 799: negligentia et motu et fluxu de altioribus ratio-
nabilium creaturarum provocatum Deum mundi huius coudere diver-
sitatem . . . propter aliquas causas praecedentes de rationabilibus sensibilia, de
invisibilibus visibilia, de melioribus peiora prolata ..propter peccata iutelli-
gibilium creaturarum mundum esse coepisse) u. Ep. pasch. III 12 b> i
Corpora fabricata) — 3— 6 vgl. Huet, Origen. II 2 qu. 12, 2 — 8 f vgl. oben Cap.
1, 1—3 — 12—15 vgl oben S. 121, 20 f — 15—17 vgl. Cr ig. c. Gels. III 42. 80
(I 238, 1. 270, 20 tf). V 4. VI 59 ( 4, 15—17. 130, 5f) — 19 1 Kor. 15, 41 —
20 vgl. I Kor. 15, 40
verbum et sapientia est, ita etiam >iustitia est<, consequens sine dubio
erit, ut ea, quae in verbo et sapientia facta sunt, etiam in ea >iustitia<,
quae est Christus, facta esse dicantur; quo scilicet in his, quae facta
30 sunt, nihil iniustum, nihil fortuitum videatur, sed omnia ita esse, ut
aequitatis ac iustitiae regula expetit, doceantur. Quomodo ergo tanta
ista rerum varietas tantaque diversitas iustissima et aequissima possit
intellegi, certus sum humauo ingenio vel sermone explicari non posse,
nisi ipsum verbum ac >sapientiam et iustitiam<, qui est uuigenitus filius
35 dei, prostrati ac suppliees depraecemur, qui per gratiam suam sensibus
1—4 rr/l. I Kor. 4, . MaWt. 7, 7. 8 Par. und Orir/., Ep. ad Gregor. Thaum. 4,
De or. 10, 2 (II 321, 8 tf) — 1 f vffl. Cypr. ad. Donat. 4 p. 6, 7 H. Wey — vgl.
Psal 103, 24 — 12fif vgl. oben 1 Cap. 5, 3 tc. 8, 2 — 19—21 rgl. Kol. 1, 16 —
21—23 vgl. I /vo;•. lö, 41 — 29 f rgl. Gen. 12, 2. 3. FUm. 9, 6—8 — 31 f ^7/.
adierunt audierunt Cod. Sign, hei Del 22 aliai] alii GM* aliis 23 ac
et 23 f cvj dicam totnm 7 30 promissione G* \ nasceretm• y
De principiis II Cap. 9, 4. . 6 169
.suum< et antequam naseatur, >diligi< dicitur a deo: vel hoc ipsiim om-
nino. quod in Hebraeis quis nascitur, apud quos eruditionem divinae
legis inveniat, alius vero apud Graecos et ipsos sapientes et non parvae
eruditionis homines, iam vero alius apud Aethiopas
| quibus vesci 99 ,
humanis carnibus usus est, alii apud Scjthas, apud quos patricidium
quasi ex lege geritur, vel apud Tauros, ubi hospites immolantur. Aiunt
ergo nobis: Si haec tanta rerum diversitas nascendique condicio tarn
varia tamque diversa, in qua causa utique liberi facultas arbitrii locum
Don habet (non enim quis ipse sibi eligit, ubi vel apud quos vel qua
10 condicione naseatur), si ergo, inquiunt, haec non facit naturae diversitas
animarum, id est ut mala natura animae ad gentem nialam destinetur.
bona autem ad bonas: quid aliud superest, uisi ut fortuito agi ista
putentur et casu? Quod utique si recipiatur, iam nee a deo f actus esse
mundus nee a Providentia eins regi credetur, et consequenter nee dei
lö iudicium de uniuscuiusque gestis videbitur expectandum. In qua re
quae sit quidem ad liquidum veritas rerum, illius est nosse solius, qui
>scrutatur omnia, etiam alta dei<.
<). Nos vero quasi homines, ne haereticorum insolentiam reticendo
nutriamus, quae pro viribus nostris occurrere nobis possunt ad ea, quae
20 obtenderunt, hoc modo respondebimus. Bonum esse et iustum et om-
nipotentem deum creatorem universorum, quibus valuimus ex divinis
scripturis adsertionibus in superioribus frequenter ostendimus. Hie cum
quae creare voluit, id est rationabiles naturas,
>in principio erearet< ea,
&?.
Gen. 1,
fh'
1
/.
— 24 f rgl. Orig.,
6 > In Joh. XX
<' .'
23
- ^-.-
(IV 357, 11):
quia maior serviet minori, sicut scriptum est: lacob dilexi, Esau autem
odio habui«. Et post haec sibi ipse respondet et dicit: »Quid ergo
25 dicemus? numquid iniustitia est apud deum?« Et ut nobis occasionem
praestaret inquirendi de bis et perscrutandi, quomodo haec non extra
rationem fiant, respondet sibi ipsi et ait: »Absit«. Eadem namque, ut
mihi videtur, quae de Esau et lacob quaestio proponitur, haberi etiam
de caelestibus omnibus et de terrestribus creaturis et de infernis potest;
30 et simiKter mihi videtur, sicut ibi ait: »Cum enim nondum nati fuissent
neque aliquid egissent boni vel mah«, ita etiam de ceteris omnibus
dici posse. »Cum enim nondum« creata essent »neque egissent aliquid
boni vel mali«, >ut secundum electionem propositum dei maneat<, sicut
putant quidam, facta sunt illa quidem caelestia, haec autem terrestria
I
vel Del et L 24. 27 respondet Merlin Del respondit L 27 Absit < /
32 creata essent] create essent creatae sunt
De principiis Cap. 9, 6. 7. 8 171
— 2Si vgl. oben S. 167, 28f — 29 f /gl. Htiet, Origcn. II 2 qu. 7, 16 — 32 f vgl.
fuisse vasa rationabilia vel purgata vel minus purgata, id est quae se
ipsa purgaverint aut non purgaverint, et ex hoc unumquodque vas
15 secundum mensuram puritatis aut impuritatis suae locum vel regionem
vel condicionem nascendi vel explendi aliquid in hoc mundo accepisse ;
2
.
retributione
vgl.
ac suppliciis peccatorum, secundum quod comminantur
L
— 4. 7
um-ichtig
2 ante
Ti7n. 2. 20. 21
ah
— 25 Überschrift]
ztcei Abschnitte bei Phot.,
7
AG
addit addidit AC
Cod. S
\
si
1 vr/l. oben .S'. 11, Hfl• — 2 ryl. Matth. 25, 4!. 8, 12. \ Pdr. 3, 19. Maith.
13, 42 iß — 8 nur u-enige Bruchstücke (Lom. XVII 55 — 64) erhalten; die-
selbe Schrift citiert Orig. c. Gels. V 20 (II 21, 12). Zum Ersatz vgl. die aus-
führliche Erklärung von Psal. 1, 5 iovx iv .,
Lom. XI 384—391) — 11 vgl. Fuf., Apol. in Hieron. II 4 {Migne SL XXI 500:
De resurrectione autem carnis puto in translatione nostra eadem contineri, quae
in ecclesiis praedicantur) und unten S. 175, 11 ff — 12 vgl. Hieron., Ep. ad Pamm.
38 (61), bei Lom. XVII 61—64; Orig., De resurr. II Frg. [Lom. XVII 56-58, aus
V 17—19. VIII 49. 50, In .¥a«A. XVII 29 (Lo;«.
)
Pamphil., Apol.), c. Gels. VII 32.
^
><
)
Method.,
2—5
ovv
De
vgl.
resurr.
IKor.
& .) —
-^
e.
15,
25, 2
,
35—38.
(.S'.
44.
xa&ojg
7—10, 18
99 ed.
•<,
^. —
&^^
46 und Ornj.
vffl.
Bonwefsck): tV
1
c. Geis.
— 13—17
/
30: >0
rgl.
))
Del
formetur
2 Quae] quod
10 ia<:ÄB
,
,
rgl. Z. 13.
«•
illud Koe
vel
17; formetur
12 f
quod A^
cvd
. ?.
habitu aliquo/
17 quo
5 queiu
AG GM*
*
21 Kor. 15, 39
13 deformatur
quodam
quemquam
—42
A'oe
aliquo
ijw'•
14 de-
Jtfi«>rr
) ^
18—23
, -,
3
Kor. 15, 42
vgl. I
vgl. Pkot.,
Kor. 15, 43
— 14 f
Ep.
rgl. I
I 8,
— 4
15 {Migne
1
Kor. 15, 44
Kor. 15, 41
oi'rf'
[seil.
—
—
15—18 vgl.
^,
SGr CII 645 AB:
19
— 7 I
, ],&
Kor. 15, 39
"
Kor. 15,
l
—
Kor. 15, 43. 42
42^
,
—44 — 20
) vgl.
Eieron.,
24 I
Apol. adv.
Kor. 15, 51 —
Ruf.
25 rgl.
12
.
{Migne
oben S. 174,
. .)
SL
7—10
f
XXIII 435)
vgl.
— 22 I : 15, 50
f rgl.
—
gratia sperare nos convenit; quod futurum credimus hoc ordiue quo
»nudum granum frumenti aut alicuius ceterorum« in terra seminatum
describit apostolus, cui »deus dat corpus prout voluit«, cum prius
>granum< ipsum >frumenti< >mortuum f"uerit<. Ita namque etiam nostra
5 Corpora velut >granum< cadere in terram putanda sunt; quibus insita
ratio ea, quae substantiam continet corporalem, quamvis emortua fuerint
Corpora et corrupta atque dispersa, verbo tarnen dei ratio illa ipsa,
quae semper in substantia corporis salva est, erigat ea de terra et
quae inest in grano frumenti, post
restituat ac reparet, sicut ea virtus,
10 corruptionem eius ac mortem reparat ac restituit granum in culmi
corpus et Et spicae. ita bis quidem, qui regni caelorum hereditatem
consequi merebuntur, ratio illa reparandi corporis, quam supra diximus.
dei iussu ex terreno et >animali corpore< >corpus< reparat >spiritale<.
quod habitare possit in caelis; bis vero, qui inferioris meriti fuerint
15 vel abiectioris et abstrusi, pro uniuscuiusque vitae
aut etiam ultimi
atque animae dignitate etiam gloria corporis et dignitas dabitur: ita
tarnen ut etiam eorum, qui ad >ignem aeternum< vel ad >supplicia<
|
1(
,
rgl. e. Gels. I 1
15, 38 — 4 vgl. 1 Kor. 15, 36 — 5f t^gl. Denis, De la phil. d'Orig. p. 321 .4 ii.
130 — 13 uml
-
Zeller, Phil. d. Gr. III 13, vgl. I Kor. 15, 44 Orig., Sei. in Psal.
1, 5 {Lom. XI 388:
—
?}^ aJaa
) —
17 vgl. Matth. 25, 41. 4ß
lAicke vgl. Aiiathem.
&} X
-
20 xur Ansfülhmg der von mir aiigenommenen
der Const. Sgn. a. 543 {Hahn, Bihl.
',
d. Symb.^ S. 229:
IX 536 C:
r^
'/
..
&,
/] u-örtl. Par.), Ep. ad
); Justinian,
Mennam {Mansi IX
&
;
Synodalschreiben (Mansi
516 D:
' ^
C'
)
u. ebenda 533
Phot., Ep. I 8, 15 {Migne SGr CII 645 J^B: "
und Harnack, Dogmengesch. •* . 694 . 7
prium esse >ignem< quo punitur; ait enim: »Ambulate in lumine ignis
ö vestri et in flamma, quam accendistis vobismet ipsis«. Per quos ser-
mones hoc videtur indicari, quod unusquisque peccatorum >flammam<
sibi ipse proprii >ignis< >accendat<, et non in aliquem ignem, qui antea
iam fuerit accensus ab alio Tel ante ipsum substiterit, demergatur.
Cuius ignis esca atque materia sunt nostra peccata, quae ab apostolo
10 Paulo >ligna et faenum et stipula< nominantur. Et arbitror quod sicut Pa
in corpore escae abundantia et qualitas vel quantitas cibi contraria
febres generat, et febres diversi vel modi vel temporis secundum eam
mensuram, qua intemperies collecta materiam suggesserit ac fomitem
febrium (quae materiae quaütas, ex diversa intemperie congregata,
15 causa vel acerbioris morbi vel prolixioris existit): ita anima cum mul-
1 XU Abschnitt 4—7 vgl. Orifj. c. Geis. 15. VI 26, In Luc. hom. XIV {Lom.
V 135 f); Clemens AI, Strom. VII 6, 34 ( 27, 5—8 St. mit Test.) und Eamack,
Dogmengesch. I* 694^.4 —2 vgl. ob. S. 173, 2, Orig., In Psal. hom. 3, 1 {Lom. XII 181 f)
, — 9 f vgl I Kor. 3, 12
, und x-. B.
<,,
Orig., In Jerem. hom. 3 (lU 20, 1:
II
^ ^?.,
^
?.9-^
^
^< ) , ', '
'
, c Geis. V 15 (II 16, 6: -
I
178 Origenes
Hieron., Gomm. in Ep. ad Ephes. III 5 {xu 5, 6, Miffne SL XXVI ö22: Quia
igitur sunt plerique, qui dicunt non futura pro peccatis esse supplicia nee extrin-
secus adhibenda tormenta, sed ipsum peccatum et conscientiani delicti esse pro
poena) tmd Apol. adv. Ruf. II 7 {Migne SL XXII1429: Ignes auteni aefcenios, quos
anteiligere soleat Origenes, puto quod te non fugiat, conscientiam videlicet pecca-
torum et poenitudinem interna cordis urentem) ; vgl. auch Orositis, De errore Pri-
scill. et Origcnist. {Augiistin. opp. cd Ben. VIII 432 D, S. 156, 9
10 Eöm.
Cyprian, De zelo
2, 15. 16
et Kvore
— 17 f
Weg
vgl. & Clem. ad Cor.
ff ed. Schepss)
4, 7ff A7 i>.
I
De principiis II Cap. 10, 4. 5. 6 179
', ,
f) — 12 ff Der Vergleich
( "/
Gottes mit
, einem
,,&'
Arxt bei Orig. auch sonst, x. B. In Jerem. hom. XII 92, 19:
iav
,
y
(,
-
), ^ ^ ,
-^ ^ /
. . ., ?)
^
^
. &
xcd
....
c. Gels. 7 ( 267, 14: ),
, ;;) — 23— S.
&
180, 3 vgl. Deut. 28, 22. 28. 29
-
1 quia] qua (. . vel quia) A^ qua 2 sicut quidem sicufc quid si
quid {xu sicut corr) 3D sicut 4 aiTaoniam L 7 suimet ipsius sibimet ipsius
sibimet ipsi 8 Quae Merlin Del quaeque quae tamen C 10 con-
pagem a, vgl. Z. 3f; conpaginem y 11 etiam] autem Pa \
alia •< 13 col-
10—12 vgl. Jerem. 32, 1. 2. 13. 14. 15 (25, 15. 16. 27. 28. 29) imd Hieron.,
Gomm. in Jerem. 25, 15 seqq., eitiert von Erich Klosterman7i, TU. NF. I 3 S. 73 f,
der auf Orig., In Matth. Gomm. ser. 95 (Lom. IV 440) verweist — 14 Quoniam
— 22 Juda = PampÄtY., Apol. 8 {Lom. XXIV 894 f) — 16 Jes. 4, 4; vgl hierzu
Orig., Li Jerem. hom. II 2 ( 18, 29):
*
19, Jes. 47, 14. 15; vgl.
1 aurigine B*G \
facellationibus 4 peccatoribus] vgl. W. Schulu.
Berl. philol. Wochenschr. 1896, Sp. 1363 f; E. Norden, De Min. Fei. aetate et gen. di-
cendi, Greifswald 1897 i?. 23f E.Rohde, Kl. Schriftenll [Tübingen u. Leipz.l^QV)
; S. 353
ea poena — 16 dicit] peruecessaria poena est ea, quae per ignem inferri dicitur,
alia autem >pars< ea, quae postmodum per liberi arbitrii lapsum contra
naturam primae conditionis et puritatis adsumpta est, quae utique pars
utpote amica et cara materiae corporalis >cum infidelium< sorte mul-
tatur. Potest autem etiam tertio sensu illud intellegi de divisione ista,
20 ut quoniam unicuique fidelium, etiamsi >minimus sit in ecclesia<, adesse
angelus dicitur, qui et >semper videre faciem dei patris< a salvatore
perhibetur, et hie, qui utique unum
per erat cum eo, cui praeerat, si is
inoboedientiam efficiatur indignus, auferri ab eo dei angelus dicatur,
et tunc >pars eius<, id est humanae naturae pars, avulsa a dei parte >cum
25 infidelibus< deputetur, quoniam commonitiones appositi sibi a deo angeH
non fideUter custodivit.
S. Sed et >exteriores tenebras<, ut ego opinor. non tarn aerem aK-
— —
&
1—3 vgl. Liik. 12, 42—46 — 2ff r^/. Luk. 12, 4G 8 vgl. lior. 12, S
!
i>
—
f vgl. Matth. 25, 25. Luk. 19,
20— 2(
oben S. 95, 3
21 vql.
'
Matth.
vgl.
und
18,
Htiet,
10—27
Origen.
vgl.
20—13
Matth. 18, 10, Orig., in Matth. XIIl
II 2 qti. 5,
Matth.
vgl. I
28—30
8, 12.
Kor.
—
G,
?.).
20
22, 13. 25, 30
17
[Lom.
Kl
&
vgl.
—
III
) lo
219:
vgl.
S. 173, 2
]
1,
usu:,
26
mutatur
cognata [=
20
(\ richtig überliefert
22 et hie
< C 23 dicatur] dicitur 24 a < cr<T 25 deputetur Del deputatur L
182 Origenes
10 exterius corporis appareat indumentum. (Nisi forte corpus hoc pingue Hier
atque terrenum »caligo et tenebrae< nominandae sunt, per quod con-
summato hoc mundo cui necesse fuerit in alium transire mundum,
rursum nascendi sumet exordia.) *-•******-3^**^*****
Similiter
(* ,
quoque etiam de >carcere< sentiendum
,' est.
-
10—13 ei?igefUgt aus Hieron., .
^^
ad Avil. 7 {Migne SL XXII 1060), der
,
am Schluß so urteilt: Haec dicens perspicue Pythagorae Platonisque
defendit. Deshalb'hat wohl Rufin den Satx ausgelassen; vgl. Schnitzer, S. 157 .* ti.
Clemens —
— 15
AI., Hypotyp. Frg. 23 ans Phot., Cod. 109
vielleicht gehört der einleit.
vgl.
Worte wegen { (III 202, 12 St.)
AB hei
— 16—8.183,5
{
Justinian, Synodalschreiben (1/awsi IX 536 jE) hierher in die
von mir angenommene Lücke setze ich vermutungsweise das nicht wörtliche Frg. *2
. — = ,.
LXXXVI
] und
1,
16
1265 77iit
S. 183, 2
der Einleitung:
S. 183, 3 —
Byx.,
. 5 = Justinian,
De scctis,
.
Act. X
)
6 [Migtie
ad Mennam, Mansi
SGr
IX 517
-
C). Vgl. Orig., Comm. ser. 70 {Lom. lY 374 ff),
In Matth. c. Cels. II 77
(I 199). V 18 (II 19); Epiphan., Haer. 64, 10—73 (II 597—691 Di., wo die Ansichten
) . De comm.
bespr. tv.); (II 284 ed. Ben.) u. essent.
Patris, Filii et Spir. s. (II 25.5(7 ed. Ben.) u. Frg. in Matth. 12, 32 {Migne SOr
ad
gesch.
- ^,
XXVIl 1384
694
Nr. 21 aus cod. Colb.
f
s. XI, Cat. in Matth.:
und Harnack, Dogmen-
*)
sufficiant ista in praesenti loco,
quam paucissimis dicta sunt.
. *********
?)
CAPUT UNDECIMUM
10 De repromissionibus,
2 v(/l. den ähnlichen, icohl von Oricj. entlehnten Ausdruck: dri iativ
ri
bei Gregor. Nyss., De an. et
resurr. (III 252 5. 257 Ci? ed. Morelli, XL VI 145 1». 156 C ed. Migne SGr) —
&&.
3
—
— 5 parallel
25 f vgl.
Leont. Byx. a. a. 0.:
—
Vergil, Georg. II
S die griech. Überschrift aus Phot., Bibl. Cod. % p.
490 Weg
, B.
clinavit C*y
184 Ori genes
dicitur >cum Christo in deo<, id est in illa aeterna vita, si aliqui talis
erit nobis vivendi ordo vel status.
5 Quidam ergo laborem quodammodo intellegentiae recusantes et
2.
xal
,
2f
&
vgl. Kol. 3,
]
3 — 5—14 vgl. Orig.,
,
In Matth. XVII 35 [Lom.. IV 1G7
?.?.
?.
-
f:
&,& ),,
.
' ^
In Cant. Prolog. {Loni.
XIV 295: Unde accidit, ut simpliciores quidam nescientes distinguere ac secemere,
quae sint quae in scriptuiis divinis interiori homini, quae vero exteriori dejiu-
Äpok. Joh. 21, 19. 20. Excch. 28, 13 toiid Orig., In Ezech. hom. XIII 2 {Lom. XIV 171)
lectioni
3 aliqui
G
* aliquis A^orrBa 6 delectioni
vel electioni {offenbar in den Text eingedrungene Variante)
Jli• delectationis J.C* di-
7 cnj so-
2—5 vgl. Jes. 60, 10—12 — 3f vr/l. Jes. 61, — 5 f vffl. Jes. , 1. 2. 60, 16.
zmaragdo
1 chalchedonio
\
onyce
calcliedonio
onicae
* oniche
calchidonio GM^°'^^
G onichino OM'^o^'a onioheno
calcedonio
M*
\
I
ehrysolito uhiisolito C crisolito Ao |
dahinter sind vielleicht Beryll zind
Topas ausgefallen, vgl. Apoh. Joh. 21, 20 und die oben Test. S. 184, 18— .S. I8ö, 2
iterum sit hoc, quocl est. Haec ita sentiunt qui Christo quidem cre-
et perfectum, sicut ex initio factus est homo, >ad imaginem< dei ac losj |
), , , ,
5f vgl. Joh. 6, 32. 33. 35. 51 und Orig., De or. 10, 2. 27, 4 (U 321, 9.
Num. hom. XXVI 4 {Lom. X 325) — 14 f vgl. Apok. Joh. 21, 2 — 15 f rgl.
IPetr. 2, 4—6 und Orig. e. Gels. VIII 19 (II 237, 1) — 18 Maüh. 4, 4 \Ikut.
AB 23 quam quamquam
De priacipiis II Cap. 11, 2. 3. 4 187
quae manu adimpleri solent, ratio quidem, quid vel qualiter vel ad
quos usus fiat, versatur in sensu, efficacia vero operis manuum mi-
nisterio explicatur: ita in operibus dei, quae ab eo facta sunt, sentien-
5 dum est quod eorum, quae videmus ab eo facta, ratio et intellegentia
manet in occulto. Et sicut ea, quae ab artifice facta sunt, cum oculus
noster Tiderit, si quid praecipue fabre factum perspexerit, continuo qua-
liter Tel quomodo
vel ad quos usus factum sit, ardet animus sciscitari:
multo amplius et super omnem comparationem eorum, quae a deo
10 facta pervidemus, inefPabiH desiderio ardet animus agnoscere rationem.
Quod desiderium, quem amorem sine dubio a deo nobis insitum cre-
dimus; et sicut oculus naturaKter lucem requirit et visum, et corpus
nostrum escas et potum desiderat per naturam: ita mens nostra scien-
dae veritatis dei et rerum causas noscendi proprium ac naturale desi-
animos suos mentemque erga haec occupant atque in hac semet ipsos
cupiditate praeveniunt, * * multum utilitatis accipiunt ex hoc ipso,
quod animos suos ad inquirendae veritatis studium amoremque conver-
tunt et paratiores eos faciunt ad eruditionis futurae capacitatem (sicut,
25 cum aliquis velit imaginem pingere, si ante futurae formae liniamenta
tenuis stili adumbratione designet et superponendis vultibus capaces
praeparet notas sine dubio per adumbrationem iam inposita prae-
,
quaeTe sit causa, quod in tarn multas species singula genera deducantur.
qui creatoris prospectus, Tel quis per haec singula sapientiae eins tegitur
sensus. Sed et agnoscet qua ratione radicibus quibusdam Tel herbis
25 adsociantur quaedam Tirtutes, et aliis e contrario herbis Tel radicibus
depelluntur; quae ratio apostatarum angelorum, quaeTe causa, quod bis,
qui eos non tota fide contempserint, Tel adulari in aliquibus possunt
10-19. Lev. 25. Deut. 16 — 14 f «;/. Lev. 1—7. 23. 28— 15 f vgl Lev. 13. 14 —
— — 20f
&
16 f vgl. Lev. 15, 16 f 17— 19f vgl. oben S. 68, 20ff vgl. oben S. 152, 12ff
— 24—26 vgl. Orig., In Jerem. hom. 39 Frg. ml
,
II (III 197, lö:
' -
C.
..
Gels. VIII 61
Orig. c. Gels.
(II 277. 8:
XIV 911
6 liomo constat, qui sit spir. princ. < / 7 gratia] + spiritus 9 in <
12 in moyse, noscet in mosen, et M^ in mosen et GM* in moysen et 13 iu-
4 f vgl. Matth. 10, 30 Par. — 6 f vgl. Matih. 10, 29 — 7 f vgl I Kor. 13, 12(?)
— 13f r<7/. Orig., Exhorf. 45(1 41, 47), Sei. in Psal. G7, 19 (Low. XII 406) —
15 Epkes. 2, 2 — 17 1 Thess. 4, 17
6 denario] sonst asse, rgl. Orig., In Ep. ad Rom. III 1 [Lom. VI 169), aa-
e. Geis. VIII 70 (II 287, 18), Exhort. 34 (I 30, 18) 9 interim iterum y
I
parum parvum Ä (parum = .. bei Hegemon., Acta Archel., Jier.
von Beeson, S. 15, 21) 18 aerem COM* aere AB aerem xu aera corr M^
25 (eorum^ Koe \
quae que qua quam Merlin Del, rgl. unten Z. SI
etiam de aeria sede dicendum est. Puto enim quod sancti quique dis-
cedentes ex hac vita permanebunt in loco aliquo in terra posito, quem
>paradisum< dicit scriptura divina, velut in quodam eruditionis loco et,
,, &' ,, ^
1—6 Gen. 8—3, Luk. 23, 43 und Ong., Exhort. 36 4
In I Sam. hom.
vgl.
c. 9
2,
(III 294, 6:
24.
,•
(I 33, 20.' 34, ,
&),
&,
InJoh.ll2Q (IV
&/ 86, 4:
&,
'- ).
—
XIV
,
In Exech. hom. XIII 1 (Low. 170) und Huet, Orü/en. 2 qti. 11, 11. 12
— — 10—13
,,
7 f vgl. I Kor. 13, 12 9f vgl. Matth. ö, 8. I Tim. 3, 9 vgl. Philo,
De somn. 22
'
641 M. 5 Wc.)
.
1 }). (III 234, : i}v
d' , ], «?) - ^.
— 13 vgl. Ephes. 4, 10. Hebr.
— U — —
7,26 1« vgl.
Sei.
4., Jäh. 17,24
= oben),
in Psal. {Lom. XII 390),
18
der griech. Text:
Joh. 14,2; vgl. Orig., In Jesu
]
Vulg.-Text), In Nimi. hom. XXVII 2 {Lom. X 336: apud i>atrem -meum)
18 f vgl. Matth. 18, 20. 28, 20. Hcbr. 4, 14
faeras. a
Koe penetraverit
ibi 15 digredietur Del digreditur L
transgressus est
16 penetravit
De principiis Cap. 11, 6. 7 191
guitate, in qua nobis propter nos effectus est, id est non in illa cireum-
scriptione,quam in nostro corpore in terris positus inter homines habuit,
quo velut in uno aliquo circumsaeptus loeo putetur.
7. Cum ergo, verbi gratia, ad caelestia loca pervenerint sancti,
tunc iam rationem astrorum per singula pervidebunt et, sive animantia
sunt, sive quidquid illud est, conprehendent. Sed et alias rationes
operum dei, quas eis ipse revelabit, intellegent. Iam enim tamquam
>filiis< rerum causas et virtutem suae conditionis ostendet, edocens eos,
10 quare illa Stella in illo loco posita caeli est, et quare ab aüa tanto
dirimente spatio separatur: \^erbi gratia, si propinquior fuisset, quid ex
hoc esset futurum, si vero longius, quid accideret; aut si maior fuisset
illa steUa quam illa, quomodo sibi simiUs non servaretur universitas,
sed in aüam quandam formam cuncta mutarentur. Sic ergo decursis
15 Omnibus, quae in astrorum ratione et in bis conversationibus, quae in
caelo sunt, continentur, venient etiam ad >ea, quae non videntur^, vel
ad ea, quorum sola nomina nunc audivimus, et ad >invisibilia<; quae
multa quidem esse Paulus apostolus docuit, quae autem sint vel quam
habentia differentiam , ne exiguo quidem aliquo intellectu couicere
20 possumus. Et ita crescens per singula rationabiKs natura, non sicut
in earne vel corpore et anima in hac |
vita crescebat, sed mente ac 107
sensu aucta ad perfectam scientiam mens iam perfecta perducitur,
nequaquam iam ultra istis carnaHbus sensibus inpedita, sed intellectua-
liVjus incrementis aucta, semper ad purum et, ut ita dixerim, >facie ad
If und De c IV
' >< ><., vgl. Phil. 2, Orig., or. 23, 2 (II 350, 17),
,
Gels. 15 (I 285, 4:
),
Origen. II 2 qu. 8, 1. 3 — «f vgl.
'
In Joh.
oben 5. 87,
10 (IV 180, 7)
25 ff — 9
—
vgl.
If vgl.
Rom.
Huet,
S, 14.
9, 8 — 16—18 vgl. II Kor. 4, 18. Rom. 1, 20. 1vol. 1, 16. Ephes. 1, 20. 21 —
20 Et — 192, 1
S. inspieiens = Hieron., . ad Avil. 7 {Mignc SL XXII 1066):
et docebit Merlin Del 13 sibi <y 18 multa] ex multu GM* ex multo J/'^"''
servemur in vita per escas: ita arbitror et mentem etiam cum iam
venerit ad perfectum, vesci tamen et uti propriis et conpetentibus cibis
10 cum ea mensura, cui neque deesse aliquid debeat neque abundare. In
Omnibus autem cibus hie intellegendus est theoria et intellectus dei,
13 f vgl. Matth. , 8
5 PRAEFATIO RUFINI.
Superiores diios libellos te non solum insistente, verum
etiam cogente, diebus quadragesimae interpretatus sum. Sed quoniam
illis diebus etiam tu, frater religiöse Macari, et vicinus manebas et
amplius vacabas, etiam ego amplius operabar; hos vero posteriores duos
10 tardius explicuiraus, dum tu ad nos ab extrema et ultima urbis parte
rarior exactor accedis. Verum si meministi quod in praefatiuncula priore
commonui, quia indignaturi essent quidam, si nos audissent non aliquid
de Origene male loqui, continuo id, ut arbitror, prosecutum probasti.
Quodsi in illo opere ita inflammati sunt hi, qui hominum linguas ad
15 male loquendum excitant daemones, in quo nondum ad plenum eorum
secreta nudaverat: quid in hoc futurum putas, in quo omnes eorum
caecas et occultas vias, quibus humanis cordibus inrepunt et animas
infirmas ac fragiles decipiunt, revelavit? Videbis illico perturbari omnia,
seditiones moveri, clamores tota urbe diffundi, ad damnationem vocari
20 eum, qui e\'angelicae lucernae lumine diabolicas ignorantiae tenebras
fugare conatus est. Verum haec parvi pendat qui cupit salva tidei catho-
licae regula in divinis eruditionibus exerceri.
lavit Kl
Origenee
revelabit
V.
aa \
illico Ab ilico 8 loco A* loca J.tw)-
13
194 Origenes
5 quid novi dixisse visus est, quia non in hoc est summa fidei, scientiae
,, , -, -
De arbitrii libertate.
1.
, 6 152
5
10
cum
fine
1.
,
Talia
. quaedam de repromissionibus
intellegentiam nostram ad contemplationem aeterni
claudendi saeculi
[]
divinis
beatitudinem contemplamur.
Verum quoniam in ecclesiastica praedicatione inest etiam de futuro
15 dei (iusto) iudicio fides, quae iudicii credulitas provocat homines et
suadet ad bene beateque vivendum et omni genere refugere peccatura,
et per hoc sine dubio indicatur quod in nostra sit positum potestate
vel laudabili nos vitae vel culpabili dedere: propterea necessarium reor
pauca etiam de arbitrii nostri libertate disserere, eo quod non ignobiliter
j20 haec quoque quaestio a quam plurimis agitetur. Ut autem facilius
1
4 flf Frg. 20
^.,^. ] +
152—177
D \
ed.
hinter -
Robm%on
[^ +
6 Unterabteilungen D].
DH]
[
[+
]
dann
Excerptoren der Philok.
' bis '
D
]
iusto iudicio
(
Bas
(=
in corr) ß'
(sonst <•' , Rob
&,
8
vgl.
[]
Orig.
vgl.
Koe <.
Werke
9 BD < Bas
326, 27. II 48, 16)
15 dei
, ^
, - , -'
,
,, ^ . Origenes
-
. ^-
2.
&
5
, ?],
. )
10 ,. &,' &, -
&^ ohv
quid
, ,
sit libertas
»
3 ff. 16 ff vgl. Clemens ., Strom. II 20; 110, 4 (II 173, 17 <S/. mit Test.);
29
Äy
f
27 iicunt {=
moventur L
22
) cv3 haec nunc
31 f provocet
dicuntur
haec
^y
<
28 ab
J. 23 veP <
se a, doch vgl.
, »
, -~
De
'
principiis III Cap.
,
1, 1.
,
2. 3
\
,,
,&( , f ,
197
-
153
Rob
.,
5
, --
10
.
^, - ,
15 verit.
& --
.&
3 (2).
quem sensum quam texendi naturale studium habere ipsum animal in-
venitur, sicut et apis fingendi favos ac mella, ut aiunt, aeria congre-
gandi.
3. Rationabile vero animal cum habeat in se et hos naturales
25 motus, habet tamen amplius ceteris animalibus etiam rationis vim, qua
iudicare et discernere de motibus naturalibus possit et alios quidem
reprobare et abicere alios vero probare atque suscipere, cuius rationis
iudicio dirigi et gubernari hominis motus ad vitam probabilem possint.
TJnde consequens est ut, quoniam natura rationis huius, quae est in
30 homine, habet in se vim dinoscendi boni vel mali, idque cum discreverit,
inest ei facultas etiam eligendi quod probaverit, in eligendo quidem
quod bonum est laudabilis, in sequendo vero quod turpe vel malum
est iure culpabilis iudicetur. lllud sane nequaquam latere nos debet,
quod in nonnullis mutis animalibus ordinatior quidam motus a ceteris
35 animalibus invenitur, ut in sagacibus canibus vel bellatoribus equis,
(]
7 , ,,.
,- ^-
,
,). &-
^ ,
.
?] 7)'
,-
10
15 & )
ita
7]
\
4 (3).
& ,
ut videantur aliquibus
& , , ) velufc rationabili quodam sensu moveri; sed
--
id non tarn ratione quam incentivo quodam et natural! motu, pro
huiuscemodi usibus largius indulto, fieri credendum est. Verum ut
dicere coeperamus, cum ita se habeat rationabile animal, nobis homi-
20 nibus incidere quidem extrinsecus possunt aliqua et occurrere sive ad
Visum sive ad auditum vel ad alios sensus, quae nos concitent ac pro-
vocent ad bonos vel contrarius motus; quae utique quia extrinsecus
iucidunt, non est in nostra positum potestate ne incidant vel occurrant:
iudicare vero et probare, qualiter uti debeamus bis, quae incidunt,
25 nullius alterius res est vel |
opus nisi rationis eins, quae est in nobis, id 110
est nostri iudicii; cuius rationis iudicio incidentibus extrinsecus con-
citamentis abutimur ad id, quodcumque ipsa ratio probaverit, natura-
libus motibus nostris nutu eius vel ad bona vel ad contraria giiber-
natis.
mum
1
PatCH
Del animos
12
L
/
BasD
\
4:
Bas
assensus et suggestioni pravae nutus mentis
<.
13
10
GM*
BBascorrJ)
invidere
propius \
-33 ani-
intro in-
-
ov
De principiis III Cap.
\ ?)
1, 3. 4.
xcu
^ 199
loi
5
^,
,&'
7] & .^ . ' - \ ,^& ^
10
?]&\
& ^,&.& ^
(4).
&,
6 ,
$.&
.
p.
Se
20
1.
254 A. 2
5
20
ai'To
Bas D
e contra
vr/l.
Das D
Huet, Origen.
IZ
\
21 perfecta
II 2
Pat
qit. 7, 13.
et abeolnta
\
(=
14 —
7 f
S. 23
D
ffiL
j'«?
\
'
.
De la phil. (TOrif/.
Koe
8
8 f^-
Pat
<.
y
L
, . .-
- , &
200 üdgenes
- ,-
5
,
,
,'
&, -
,-, -,
10
^
- &,. .
,
15
,
omnis causa est, removeri, hoc est dicere similes iios esse Kgnis vel
lapi|dibus, quae intra se quidem nullum habent motum, causas aiitem 111
motus sui extrinsecus patiuntur? Quod utique nee vere dicitur nee
\
- 155
]
eos tales, quales sunt illi, quibus nihil ad turpitudinem deest; et hoc
25
.
in
, .
quam
G 8
plurimis
^] >} .
quam pluvimos
. .
Pat 20
\
Koe
f nisi
[qui]
si
Del
^i^ nisi
28
Pat
{C fehlt)
f ex feroc. et
CH
inm. mitissimi < 7 29 ita Del et L Et Merlin 30 [qui] Del, vgl. oben Z. 25
I
00 forte inquietis
.
De principiis III Cap. 1, 5. G 201
?.•
.& oöov
& -,, - ' 6 -
5
,
(5).
-
,
,
"^6
, '.
,
10
;«
\
,
'
' ^
,
^
& & &«
&
6
^&
>
'
03
,
15
'
&' »
interdum evenit matura iam aetate
tute vixerint, quam cum
.
provectior
viris, ita
aetas
«.
,,
,
ut continentiores in luven-
facultatem yitae Kberioris
-
20 indulsit. Consequentia igitur rationis ostendit quod ea quidem, quae ex-
trinsecus incidunt, in nostra potestate non sunt; bene vero vel male
uti his, quae incidunt, ea ratione, quae intra nos est, discernente ac
diiudicante quomodo his uti oporteat, nostrae est potestatis.
6. Ut autem ea, quae ratio consequenter ostendit, etiam scriptu-
25 rarum auctoritate firmemus, id est, quod nostri operis est recte vel
minus recte yivere, et non vel ex his, quae extrinsecus incidunt, vel,
ut quidam putant, fatis urgentibus cogimur, testimonium dabit Micheas
propheta his verbis dicens: >Si annuntiatum tibi est,
|
homo, quid 11
est bonum, aut quid dominus requirit abs te, nisi ut facias iudicium
Moyses ita dicit: »Posui ante faciem tuam viam vitae et viam mortis,
elige quod bonum est, et incede in eo« et Esaias ita ait: »Si volu-
eritis et audieritis me, quae bona sunt terrae edetis; si vero nolueritis
10. 28 Mich. 6, 8 — 13. 31 vgl. Deut. 30, 19 (15) — 15. 32 Jes. \, 19. 20
^
^
3
CDHRob
PatCDH
. 11)
9
\
«']
12
Fat
quaerit
G
\
10
\
+ CD [ fehlt]
29
14:
requirit
11
= ^-
^-
^,
•2U2 Origenes
'
&,^ - >&, / 6
><»/
,
6<
«,
^.
d
<, ,
' 7]<
10
^>
»
& ,
,-
est
' haec«,
>
»
^]
<,
et in
,»psalmis ita scriptum est:
&,,
.& Jioicöv
>)<
»«
)-
'
CD
ivToXijv
1 y.cd
GD
^]
PatD
CD
^
< CD
10
<:
2 ar <.
C
+
.
\
2
C
G
<,
(<
\
s.
Fat
].^
—3
unt.
hinter
\
/v
IV 20 (19)
+
7
. 9
<
CH
)
Ruf 3
PatD
CD
9f
8
\
\\ 6 <.
iul
\
'
12 c^ ?/ GDH 14 meus <. 1 in' < C 16 * * *] der
Schluß des Gitats fehlt, s. oben Z.2i \
erat] erit Ga, ob fuerit iirspr.!
.
. »
^ -, ^&
^'
«
.
tJtl
,
,-
.'
" «.
10 «
^ , ;
^ ^' --
& -
^
' -
1
, ,
qui aedificavit
quod
&^
dicit »his,
&,
domum suam
qui a dextris sunt:
super harenam«,
-
dogßi;
Venite ad
et reliqua.
me omnes
- Sed
&-
et illud
benedicti
patris mei« et cetera; »esurivi enim et dedistis mihi manducare, sitivi
20 et dedistis mihi bibere« evidenter ostendit quia in ipsis fuit, ut Tel isti
-
^ ,
rfj
&
, -,- ^
Origenes
- &6,
-'
5
.&, , ,-
, \''' dog«
".
, ,&^&
'
7 (6).
,^
,
[]
10 -& odv
15
,« . -, , ,
tribulatio
ludaeo prinium
et angustia in
et
6
omnem animam
6
<.
1 r^ii
G
<
7
C
(U^/
I
<
ff)
^] +
Fat
Kl
8 []
14. 31 Exod.
Koe
GDH
9
2 9]
4, 21. 7,
C
3
lOf oo
+ ent Fat 3 xal
. 205
>^ <,-
< &, 7], ><
>&<
&. ,,
»
• ,^ & ^. .
>?]<.
> <'
,^
10 »i'va^ i
^fou«,
»
,
''» \
»'
^.
&,
1»8
1 quod hoc exemplo ne ceteri quidem qui pereunt ex arbitrii sui liber-
tate causam perditionis accipiant. Sed et illud quod in Hiezechihele
scriptum est, cum dicit: »Auferam eorum lapidea corda et inmittam
eis carnea, ut in praeceptis meis incedant et iustitias meas custodiant«,
moveat aliquem pro eo, quod a deo dari yidetur vel incedere in man-
20 datis eins vel >iustificationes ipsius custodire<, quippe si ipse id, quod
obstat ad custodienda mandata, lapideum cor auferens, cor melius et
sensibilius,quod nunc carneum nominatur, inmittit et inserit.
Videamus autem etiam illud, quod in evangelio dominus et salvator
respondit ad eos, qui quaerebant de ipso >quare ad turbas in paraboHs
25 loqueretur<, quäle sit; ait enim: >Üt videntes non videant, et audientes
non audiant et non intellegant, ne forte convertantur, et remittatur
eis«. Sed et illud, quod a Paulo apostolo dictum est quia »non volentis
neque currentis, sed miserentis est dei«, et in alio loco: »Et velle et
perficere ex deo est«, et item in alio: »Ergo cui vult miseretur, et
2. 1 7 Exech. 11, 19. 20 — 9. 24f r^/. Matth. 13, 10 — 10. 25 Mark. 4, 12; vgl.
10 xai
1
Palcorr
'
9, 18.
'
19
CD {non&uaia.nt Huf)
PatCDH 13
PatH
CD
— 20 vgl. Psal. 104,
\
< CD
(. R.
-
45
\
6
+ •)
D
(118,
<.
. 8)
Pat
G
< CD
Wcy
W
\ ]
Fat
arrÜjaiD
14
\
+
--
C
//)
<.BH
. 4) Koe,
I
&] +
movet L movere
& Pat
possit Del
\
\
\
]
<.
dare
\
C
20
19 moveat (=
ipse <.
iv
23 Videamus
(=') Vide / 25 Ut < y 27 et illud] et aliud illud G 29 et item
alio -1 oo et in alio item
206
^
,
.;^ ]
;
&, ^ -
,' ( [^>,
'>
Origenes
,
'Cat)
; ,
. , ^;
)
;«
-
^- ' .
,, ^ &'
6
-
^ ,-
10 8 (7). Cat
03 &,
quem
- «. vult indurat. Dices itaque mihi: Quid ergo adhuc eulpat?
Vo-
»'
]
5, ff.
dem
24 Rom..
3
4
]
[
8.
1 cvD
]
bis
9,
ovv
18
18.
—
Abschnitt
Koe
13
GDH
< GDH
ff.
{ G
25
\
rgl.
\
Seeberg,
ff vgl. Hilgenfcld,
7 ;•'
";
Dogmengeseh.
&?.
aus
PatGDR
.
1-
CD
\
S.
10
249
2
-< Fat
^ Anm.
|
f.
—
<
12.
501. 516
CDH
CD
—
S.
, <
.
]
214, 5f
Einleit.
10
VI 10
CD
Cat
— 12
12
\
8
=
Paraphrase der
&]
Catene
-, " )
] ^
& . »
dv
zum Römerbrief im
Cat.: ola
Cat \ &] +
*
Cod. Mon. gr. 412,
,'
1S
Fat
-
GDH
vgl.
''.
-, - xal
^, . Cat
? & .&>< ^ ,
>< >•< -,
, ,
- >< ;
^
6
',&^-'
.
-, >•<
10
15
'. -,
f'uerit,
,,
6
'
mala
^
effici. Unde
'
quae omni genere vel pereant vel salventur, nee ullo modo possit
anima, quae malae naturae est, bona fieri, aut quae bonae naturae
\
aiunt et Pharaonem,
) .-
quoniam naturae erat
^^
20 perditae, propterea indurari a deo, qui indurat eos, qui terrenae naturae
sunt, miseretur autem eorum, qui spiritalis naturae sunt. Videamus
ergo quäle est istud interrogemus eos primo, ut
quod asserunt, et
a deo indurari cor eins, hoc non semel sed frequenter, nisi quia
et
4
CD Cat
]
Haec autem
9
]
] ] \
dicta sint
< Cat
< 2?
primo adversus
2
] Cat
+
13
CH
illos,
1 ^ <.
per quae
Gat 2 f
8
illa
«/^ +
CDU
eorum
15
<
'
BPatCD ijv HCatRoh 1(> Cat 2<» iueiat erat
><
-& , -
&;
;
^ Origenes
&;
?]^
Cat
,,.
><;
,-
;. ^,&, -
5
10
,
^
, &
^«,
,
9
^
(8).
^,
,
; ><
-,&,' --
&6
ABC*
(=
9.
1 f
29 vffl.
21 secunda
. 11)
oben
.< 11
etiam
II
{=
-
Gap.
Pat
9, 5 [Marnoniten
. 4)
CD
Bob
12
usiv.)
secundum
2 ]< Cat
* Pat
3
secundum nos
<
17 facturus
32 enim
GCat
,><-& & ,.. 6
De principiis III Cap. 1, S. 9.
6
10 209
Cat
,' 6
>
,
,
5
;, ^ <,
^
^
,& ^, ,
\
^^
7].
^].
. ,
10
>^] ]
3
10 (8. 9).
-
1 quomodo deus, quem utique et ipsi iustnm fatentur, iuste faciat cor
hominis indurare, ut ex ipsa induratione peccet et pereat; et quomodo
iu hoc dei iustitia defendetur, si ipse his causa perditionis existit, quos
pro 80 quod duri et increduli extiterunt, ipse postmodum iudicis aucto-
ritate damnabit? Quid etiam culpat eum dicens: >Tu autem quoniam
20 non vis dimittere populum meum, ecce percutiam omnia primitiva in
Aegypto, etiam primitivum tuum< et quaecumque alia scripta sunt per
Moysen dicta esse a deo ad Pharaonem? Necesse est enim quod omnis,
qui credit vera esse ea, quae in scripturis referuntur, et ostendere
vult iustum deum esse legis et prophetarum, pro his omnibus reddere
25 rationem, quomodo per haec nihil prorsus dei iustitiae derogetur; quo-
niam quidem, licet bonum eum negent, iustum tamen et iudicem et
mundi eum creatorem fatentur. Alius enim responsionis ordo est ad-
versum eos, qui malignum, id est diabolum, mundi huius adseruut
creatorem.
10. Nos vero quoaiam non solum iustum, sed et bonum deum
fatemur, qui per Moysen locutus est, perspiciamus diligentius, quomodo
'^
5 ff. 19 ff vr/l. Exud. 4, 23. 9, 17. (12, 12. 11, , — 11 v()l. Piaton, Phaedr.
p. 2435 IFc?/ —1 1 f. 2« ff vgl. Ori<j., In Exod. Gomm. Frrj., Pliilok. c. 27 p. 242 f Rob, Kl
BGD GD \
'
PatHGat 3 oo 4
] &]
\
^
,><. &-
'
,
^&,^^ .
^. ><
oxltjijvvoi
Origenes
: >7]< ^ > //
6
(9)
- Cat
.
7].
/
, & , ,
& -
;}
»^ »
'
*
10
15
,
iusto
deamus
,&><.
si forte
|
t) >•10<
><'
bonoque conveniat quod >cor indurare< dicitur Pharaouis. Et vi-
-'
'^] +
5 f ' 1 B^
Gat
2
7
<. Pat |
o<.CGat \
bestätigt
Lfv. hom.
durch Ruf. S. 210, 24: >frequenter<,
Gut <:
XVI
GD
2 {Lom. VIII 111, IX 431)
12 < 18 sua >^
vgl.
11
auch
sui
Orig.,
—'
GM*
]In Gen. hom. 13, In
23 utamur Del
25 germinans 27 maledito G maledicito A* 31 qui quis GM-a<.Ä
^. De
^
principiis III Cap. 10 211
-, ,
1,
' 7] Cat
.', . - \
161
10
]
]& ?]
* * * *.
«« ^. GH
Cat
3
5
12 }i<PatCD nachgetragen
Cat
— 7
4 uv"^
Cat^
<.
<
\
Cat
* * *
\
(»
*]
]
hier fehlt
'
CD Cat
ovv
5
&^, ^ ^',
11 (10).
, ?] ],
ob d y.al 6 fjXiog ort Cat
§7;-
10
5
' - <,
>' ,- ,
,.
^
&,--
)'
uti etiam alia simiKtudine: verbi causa, si qui diceret quia sol est qui
constringit et qui resolvit, cum contrarium sit resolutio et constrictio.
Sed non erit falsum quod dicitur, dum una eademque caloris sui vir-
tute sol ceram quidem solvit, limum vero arefacit et stringit: non quo
20 virtus eins aliter in limo, aliter operetur in cera, sed quod limi alia,
cum utique secundum naturam unum sit, quia
alia cerae sit qualitas,
utrumque de terra est. Ita ergo una eademque dei operatio, quae per
Moysen in signis ac virtutibus gerebatur, Pharaonis quidem duritiam
•
arguebat, quam malitiae suae intentione conceperat, reliquorum vero
25 Aegyptiorum, qui Israbelitis admiscebantur, oboedientiam declarabat,
qui etiam cum Hebraeis pariter excessisse Aegypto referuntur. Quod
vero scriptum est quia paulatim edomaretur cor Pharaonis, ut alicjuando
diceret: >Non longe abeatis, iter tridui abibitis, sed uxores vestras
relinquite et infantes vestros et pecora vestra<, sed et si qua alia scripta
^ ^
(24: et infautes vestros et pecora vestra Z. 29 wohl Zusatx Rufins)
<
10 ']Ic^xalecDH
Oat
20 operatur
8
Cat
+
\ <
16 quis /^'^'
24 intentione conceperat]
ceperat M^<:o)r intentione permansuram
habeatie S abeatis Ab
9
Cat 2
Pot
17 constringit
|
cernebat
'^<
Cat
/loc resfcringit
28
6
abibitis
\
< jB
De/ stringit
intentione ac-
habebitis
Cat
L
,, , .,
&.> De principiis III Ca]'. 1, 10. 11 213
Cat
5
<, ^
-,
, , &- '
^ -?'/-
'
-
'&'.,/
. ?] ,-
, -
•
10 6
^ /] ^
J t t
; ^rr» .'/ > |
12
Rob
durae et pessimae mentis existo, qui non statim per singulas culpas
te
25 punio pro merito delictorum. Necesse est enim tropum nos primo vel 119
|
dicii dei«. Quae ergo dicit apostolus ad eum, qui in peccatis est,
4 £f. 18 ff v(jl. Oriff., In Exod. Comm. Frg., I'hilok. c. 27, 10 p. 252, 18 S Bob Kl
— 11. 29 Rom. 2, 4. — 20 ff benutzt Faitstus von Reii, De gratin II 1
» ]
3 ]
V. 59, 10 tf ed. ßngelbrecht,
CD
+
11
CD
xul
Wien 1891 Wnj
\
Q-tov
<
(Philol. 54, 1895, S.
Cat
<
13
Cat
< CD
xai]
184 f)
-|- >
23
Fat CD H
patientia]
+ ego I
feci YFaustiis 24 mentis consuetudinis <. 28 oo apostolus
Paulus 33 Quae ergo dicit Haec dicit Del Dicit hoc dicit
,^&'
'214
, >,
-«.
Origeneä
,,' & ,.
7?] ^/
6<,
7].
,
^
12
, (11).
10
, , ,& ;
;.' ?)
»
,
1
• -•^.
' »
^
potuisti«. Quod ergo ait: »Ad quid, domine, indurasti cor nostrum.
<
17. 18 — 14. 32 Jerem. 20,
<
7—15.
&
]
33 Jes. 63, 17
< Cat
1
^ PatHRuf
4 aircov <;
\
PatH
Caf
\
bt
<. 2f . .
hier endigt
^
\
*.
Gap. 1, 11. 12
,^
-
215
&• aoo^v
^,
\
:- \
. ^. ^
u.&ri
5
' -. ^ {>
<)
uti ne timeamus nomen tuum?« dictum ab bis. qui misericordiam pre-
10 eabantur, morali utique tropo accipiendum 1
est, velut si quis dicat: 120
Ut quid in tantum pepercisti nobis nee requisisti nos, cum peccaremus.
sed reliquisti nos. ut per hoc incresceret malum et propagaretur pec-
i-andi licentia animadversione cessante? Sic equus si non assidui ses-
soris ferratam patitur calcem ora serratis obteritur, indurescit.
et frenis
rationabilibus
11 nos] nobis
tur Del 18
— 2 h•
caelestibusque
GM*Äl>
et castigat <
9 < CD
nobis
— *2(»f vgl. oben I
virtutibus Ruf.,
S 14
<i
serratis
der wohl
Cap.
eeratis
S
. .
8, 1
(
ferratis Del
xal tcrroi;;]
15
las
cure-
216
-,
Origones
, ,-
& ,, |
-, -
.
-.
163
10 3•,
>'<,
-^'
,,> ,
.
>
^'
6
6
>
<.
. > ^<.
&<.
-
]
8 f. vgl. oben S. 77, 8ff 9, 14, 11. 18, 14 vffl.
Luk. 10, 21 P«r — 12. 32 I Kor. 1, 29 — 13. 33 vf/l. Luh: 10, 21 Par. Kl
^
xcu
-OOL•
-
^.
OÖOV .«
5
^ & &
\
'
13
^
,
,
^,,
(12).
COC
^' 6
^
10
^,
. ,
7) & ^)?. -
se et simplicitatem revocaverint parvulorum, tunc proficiunt, et cum ad
patientiam habet deus super nonnuUis peccantibus, non tarnen sine certa
ratione. Sed et hoc ipsum, quod patiens est, ad utilitatem ipsorum facit,
20 quoniam quidem immortalis est anima, cuius curam et providentiam
gerit; et utique quod immortale et aeternum est, etiamsi non cito
curetur, non tarn excluditur a salute, quam in tempora opportuniora
difFertur. Xam et fortassis expedit tardius salutem consequi his, qui
venenis malitiae profundioris infecti sunt. Sicut enim medici interdum
25 cum possint celerius obducere Yulnerum cicatrices, praesentem dissi-
&
, ^ &^. , -
Ntjss.,
,
-
-
&
ff. 23
Orat. cath.
flF Denis,
XXIX
/
De la phü. dOrig. p. 4S0
{In dient nat. Christi p. 342):
A.2
fj
vergleicht
oi'v
tv
. 246, 24 ff.
251, 22 Roh u. Koratian hei Cgpr., Ep. 30, 3 p. 551, 22 ff Ilarid Waj]
9 y.al] + OL Fat II 11 -] CD 12 -^ ).
e'ivai CD 22 tarn tarnen |
quam quia 31 corpori corporis
218
,
, & & ,' - Origenes
'
''
-
&
, & , .
^?]. ^ ^- , '
\
6 ^,
'
&]
-
-
164
Rob
10
' ' , ^.] --
14 (13).
]
3. 15 vgl. Luk. 16, lö u. Orig., De or. 6 (II 311, 9 f.), In Jerem. hom. XVIII 6
(IIl 157, 32 f) — 9—11. 24—28 vgl oben I Cap. 6, 3 — 25 f r/;/. %. B. Wölfflin.
Archiv f. lat. Lexikogr. IX (1896) -S'. 540f TFc// — 29 vgl. Gen. 1, 26
BD
12
1
vgl.
\
18
Z. 30
9f ^ CD
possint] possent
*
5
(?3* possunt 5*
B^corr
+
] CD
25 \breve^
8
+ ^
Del, ob
De
^
priucipiis III Cap. 1, 13. 14 219
,
'
&.^^'
(•.
>
jtioij
' , , '•<
^, ' &.
.]<.
vjco & ><.
<.
10
6
',
&^ ^
{&
, &,-
-
dicitur. Sicut ergo si quis increpet agricolam, quare non citius semina
super terram petrosam iecerit, pro eo quod videat aliam terram petro-
sam accepta semina velociter germinasse, utique respondebit agricola
25 et dicet quia idcirco semino terram istam, ut possit semina
tardius
quae susceperit retinere; expedit enim huic tali terrae ut posterius semi-
netur, ne forte citius germinata seges et e summa tenuis soK fronte
procedens solis aestibus obviare non possit (nonne qui prius increpabat
rationi et peritiae adquiescet agricolae et quod prius sibi videbatur in-
30 consequens rationabiliter factum probabit ?) : ita ergo etiam deus, universae
creaturae suae peritissimus agricola, dissimulat et difPert in aliud sine
dubio tempus haec, quae nobis videntur citius debuisse consequi sanitatem,
] *
]
B^corrCD
semino
cut] sie
1 oo xuL ininu).eov
=
prius increpabat
7
24
Ruf
ODE
12
acceptis seminibus
< an
& >
29 adquiescit
5
27 seges
*C
las
et e
Pat
wohl
CD
Ruf
segete
30 probavit
G
5^
B^c-rr
21 per <
seges Del
\
y
28
22 Si-
qui
220
. '
, >< , ^;
Origenes
< --
5
" ', .
>
' ,
& \
-' 16
-,^ - , ,
10
,
uti
15 nobis
&,
6
,, ? -
^
ne superficies magis eorum quam interna curentur.
ad haec obiciat: Quare ergo quaedam semina cadunt etiam super
petrosam terram, id est duram aliquam et saxeam animam? dicendum 123
ad haec quia ne hoc quidem absque divinae dispensationis fieri Pro-
6
Si vero quis
|
-
positum
tentia y
i)[f
18 per hoc]
L
26
+
{s.
non
oh.
CD 13
19 temeritatis
S. 211, 11. 30)
. 9)
30
eorum magis /
ac] et
Del
25 pro-
seit
\
<
adpe-
^
«.
, De principiis III Cap.
&], -'
1, 14. 15
^kv
221
«. " <
- ^ '.
>
' » -/. , >•
-
& ,
<
5
15(14).
'
,
><, >
6
10
&
- ,><, <
&, ><', '
'.
^
>-
^
1 < - ><
videntiam dei: non enim quia demersus est,
,^ >-
-
continuo etiam substantia-
liter interisse putandus est. »In manu enim dei et nos et sermones
nostri et omnis prudentia atque operum disciplina«, sicut scriptura
20 dixit. Verum haec pro viribus nostris disseruimus capitulum scripturae
discutientes, in quo dicitur deus indurasse cor Pharaonis, et pro eo
quod dictum est: »Cui ergo vult miseretur, et quem vult indurat«.
15. Nunc videamus etiam de bis, quae Hiezechiel dicit cum ait:
»Auferam lapideum cor ab eis, et immittam eis cor carneum, ut in iusti-
25 ficationibus meis incedant et praecepta mea custodiant«. Si enim cum
vult deus >aufert lapideum cor< et >immittit carneum<, ut >praecepta<
sua serventur et mandata >custodiantur<, neque malitiam auferre in nostra
videbitur esse potestate (>auferri< enim >cor lapideum< non aliud videtur
esse quam malitiam, qua quis obduratur, abscidi a quo deus vult) 124
I
, ?)
<>'
^ ,, \
<,, ^
d
& Origenes
7/
\
166
&.
^,
^ . , -, . & jcUvttj
, ^ ', & ^
^
^,
10
'-
^
^
] 16
2
adsereie /
ff.
CDU
35
CD
26
ff vgl.
20
10
si]
Huet, Origen.
isque] is qui
CD
] +
sed (=
|
«
»6»
PatDH
14
14
ado-
CD
<
17
9
csj
< Fat
,,
10
,
&,
16
>
(15).
<, ^ 6
-] <. ?) \
167
6
15
'-
et diviuus sermo promittit his, qiii accedunt ad se, ablaturum se
esse >cor lapideum<, non utique ab his, qui se non audiunt, sed ab
his, qui doctrinae suae praecepta suscipiunt; sicut in evangeliis inveni-
20 mus aegrotantes accedere ad salvatorem, rogantes iit percipiant Sani-
tätern, et ita demum Et est quidem, verbi gratia, ut curentur
ciirari.
4.
5
22
:10 Liik. 8, 10.
15
-
rrß.
<.
—
PatCDH
1(>
11 f. 2i>
11
Matth. 13, 10. 13. Mark.
Hautsck, Evangeliencitate S. 87
] ' CD
Fat Dil
13
\
ii.
.
4, 11
D
—
oben S. 205, 10. 25
14 -
12.
G
224
, >.
Origenes
,» ,, ]
)' ^
5
«,
&)
6<,
<'
^, .> €,>-
-
ijv,
'
?]
,
6
6•7]'
jcid -
10
, ,
^ ', , -
, , 7y
'
15
,
manifestum sermonem, sed in eins est iitique potestate qui docet, ut
apertius et manifestius doceat, is vero qui docet propterea se dicit
< ] CD <
>l
+
1
Bob
in eo /9
I
}}
CD 3
CD 25
32 quoquomodo] quomodo ^*
Bob
et <
5
/9
G
11
28 munimentum /
13 i}^
31 vindicantie]
Kl
,^,, >7<-',
-,
' De principiis Cap. 1,
im
16. 17
-
225
^ - -'
- , ,,
',.
,
5
-
' |
168
10 otov
7)&
OJV
&. -
'
-'
1
' &•
17 (16).
-,
d
14. 31 vf/l. oben Gap. 1, 13. 14 — 18-S. 22iJ, 2. 33 f rrjl. Sus. 42 (') u.
oben 5.21.0, 7
+
1
f.
< CD
2
D Sxal<^GD
2 ^]
\
CD '] Pat
-\- C \
]
11 avu-
BPatRob 15 <. 25 videntur? Koe 26 invoniuntur inve-
niunt invenitur
Origenes V. 15
, & ,,
& .
226 Origenes
>-rt 6 ^ <, 6
^
5
,
&
.
,
,-
&
, &,
7]&
, &,,
ojv 6
(] }, -
-
-
, &^,
10
1
^ , ,
&
35 non >sanctum canibus< mittatur, nee >margaritae< iactentur >ante porcos,
3
13
4
CD
6
17 praepropera
7
J. 5 propera CMa
10
prospera
\ G
21 contegeret J. C contegere oontigerit 28 conculcent Del 33 coepeiint
^,,< ,.. ^-
><
oig
De principiis III Cap. 1, 17
><,
227
- ,
. >
|
, •'
, <, >
,
^"•'
,><.^ ,
,'
&
10
'
?) -
15 quo conculcent eas pedibus<, et
&
insuper >conversi ruinpant< et inpugnent
-
eos, qui sibi praedicaverint verbum dei? Isti ergo sunt qui >foris< esse
dicuntur, sine dubio ad eorum conparationem, qui >intus< esse et mani-
festius verbum dei audire referuntur, Audiunt tarnen et isti qui foris
sunt verbum, licet parabolis obtectum et proverbiis obumbratum. Sunt
20 autem alii praeter eos, qui foris sunt, qui Tyrii appellantur, qui omnino
non audiunt, et quidem praenoscente de eis salvatore quia >oKm in
sacco et cinere iacentes paenitentiam egissent<, >si factae fuissent apud
eos virtutes, quae apud alios factae sunt<, et tamen non audiunt, ne ea
quidem, quae hi qui foris sunt audiunt: credo pro eo quod longe horum
25 inferior et nequior ordo esset in malitia quam eorum, qui foris esse
dicuntur, id est non longe ab bis, qui intus sunt et audire verbum,
licet in parabolis, merebantur, et quod fortassis dispensabatur eorum
curatio in illud tempus, quo >tülerabilius< erit eis >in die iudicii< quam
illis, apud quos factae sunt illae virtutes, quae scriptae sunt; ut ita 128
|
Par. — 6f. 10. '20—23. 28 vgl. Matth. 11, 21. 22 Par. — 34f vgl. I Kor. 12, 11
1
2
quo] qui
Fat 3 ]
16 praedicaverunt
CD 7
29 illis] illi
< CD
30
13 ]
levelati AQ
84 disputemus despicemus dispicemus dispiciamus Del
15*
.
^
, ,
228
,
. '& -
- ix
'/.
Origenes
,
,, ), '
ti
y.ai -^
* ,
6
''
^-
^
. &• 6
10
3, ,
, , -
enim faciet unusquisque >prout spiritus dabit eloqui ei<), sed ut pietatis
regulam cautissima adsertione teneamus in eo, quod providentiam dei
15 iuste omnia moderantem et aequissimis dispensationibus pro singulornm
meritis et causis regere inmortales animas studemus ostendere; dum
non intra huius saeculi vitam dispensatio humana concluditur, sed futuri
Status causam praestat semper anterior meritorum status, et sie in-
mortali et aeterno aequitatis (iure et) moderamine divinae providentiae
20 inmortalis anima ad summam perfectionis adducitur. Si quis tarnen
occurrat nobis quod diximus a deterioribus quibusque
pro eo et ne-
quioribus consulto differri verbum praedicationis, cur bis, quibus conlati
Tyrii qui certe despecti sunt praeferuntur, praedicatus sit sermo, in quo
utique auctum est eis malum et gravior eorum eifecta est condemnatio,
25 ut audirent verbum qui non erant credituri: hoc modo respondendum
videtur. Deus, qui universarum mentium cognitor est, adversum pro-
videntiam suam querelas praenoscens eorum praecipue qui dicunt:
>Quomodo credere poteramus, cum neque viderimus ea quae ceteri vi-
derunt, neque audierimus ea quae aliis praedicata sunt? in tantum extra
30 nos est culpa, ut hi, quibus annuntiatus est sermo et signa monstrata
sunt, nihil omnino distulerint, sed obstupefacti ipsa prodigiorum virtute
crediderint«, volens arguere occasiones huiuscemodi querelarum et osten-
dere quia non dissimulatio divinae providentiae, sed humanae mentis
arbitrium
-
causa sibi perditionis existit, contulit etiam indignis et in-
11
13
2
]^]'
r.y/. IKor.
oi
12, 7. 11 13 f
14 cautissima
9 '
vgl. oben S. 73, 14
]
evidentissima
f. 204, 27
CD
1
\
] .<
disputationibus
CD
, 229
^
(Cafc)
5
-
,^
,"
^ &^-
, --
^ \
. >'
)
6
1
<"<>
^
Cat
nobis ut salvemur. Aut enim natura nostra talis est, ut vel salvari pos-
simus vel non salvari, aut certe in voluntate sola est eins, qui si vult mi-
30 seretur et salvat. quibus primo hoc inquirimus: Velle bona, bonum est
aut malum? Et currentem festinare, ut perveniat ad finem boni, laudabile
8.
2 &
^
25 Eöm. 9, 16
CD
—
3
15 vgl. Rlim. 3, 19 Kl
CD 4 f CD 8 ^]
hier beginnt die Catene, Cod.
10
GD
15 vero
12
17
<
PatCD
CD
cum BG quum Ä
9
Mon.
13
^" .^r.
.]
ut
412
Cat
<:
—
j>. 34G
11
8. 230,
quia
8 ovöe
"^ — 12
16
Z)e/
^]
—9
27
Cat
<. Cat
ipse] is
\
Del
]
11
und 10
]
\
CD
et
Cat
salva-
'^,
& .
öJCBvoeiv
Origenes
tjcl
\9 ,^
,
- •
; ()
iCatj
^ ,
5
-
. ,-
10 , &- .' .
.
1
19 (18;.
>'
&^.
, , )'
-
{- Cat
20 culpabiles non sant. Quomodo ergo si is, qui non salvatur, malae
naturae est, vult bona et currit ad bona, sed non invenit bona? Aiunt |
enim quia >arbor mala fructus bonos non adfert<, bonus etenim fructus
est velle bona; et quomodo malae arboris fructus est bonus? Quodsi
dixerint quia medium est velle bona et currere ad bona, id est neque
25 bonum neque malum, dicemus ad eos: Si medium est velle bona et
currere ad bona, ergo et id, quod bis contrarium est, medium erit, id
est velle mala et currere ad mala; sed certum est quia non sit medium
velle mala et currere ad mala, sed aperte malum est: constat ergo quia
non est medium velle bona et currere ad bona, sed bonum.
3 19 (IS). His igitur tau responsione depulsis, ad expositionem iam
quaestionis ipsius properemus, in qua ait: »Xon volentis neque currentis.
sed miserentis est dei«. In libro psalmorum, in canticis graduum, qui
/. (] < CD *]
CD
18 an
6
.^C aut £
{<
<
S
>',
Fat)
cvs
10
Fat
tor laudabile {S. 229, 31) Del
CD 17
\
]-
11
culpabile
< yDel j
Et < -yDel 23 esti <
^
*,
] , . - De principiis III Cap. 1, IS. 19
sxojt'iaoav
/]7
231
Cat
^
1"1
. .:;€
\
, ' .& - 7)
.
5
?]
10
&,
,
;
&
,', ^
& &
^<
:^
>
-
Salomonis esse referuntur, hoc modo scriptum est: »Nisi dominus aedi-
15 ficayerit domum, in -anum laboraverunt qui aedificant eam; nisi do-
minus custodierit ciTitatem, in |
vanum vigilavit qui custodit eam«. IM*
Per quae verba non utique hoc debeamus ab aedi-
indicat, ut cessare
ficando Tel vigilando ad custodiam
quae intra nos est; civitatis eius,
sed hoc est quod ostendit quia quaecumque sine deo aedificantur et
20 quaecumque sine deo custodiuntur, vane aedificantur et sine causa
servantur. In omnibus enim quae bene aedificantur et quae bene
,
salutem a deo praestitam dicimus, nee tamen per hoc defuisse vigilum
excubias, procinctum iuveuum et custodientium vigilias designamus.
<
Cat
Cat
1.
2 avtov
9
14 Psa/. 126,
5 r«i
< CD Cat
<5 7
Cat
1 —
9
lOf
3
ly/.
f cv) iaziv
<
Rom.
J5
Cat
9,
4
8
5
]
Cat
K/
] ]/ 11
-f Cat
Cat
\
CDH ^eov
|
.>
& ^,
. <^ ,
i^tov
>
Origenes
5
^«. ,
, , ' , -
' »
[- ),
^ ^, -^,'
,
tl
,
6 6
10
& , ,
, &'
15
'
'
^ -. ,-
Ita ergo et apostolus dixisse intellegendus est:
perficiendam salutem sola voluntas liumana,
&6
, \
quoniam non
nee idoneus
&
sufficit
est mortalis
ad
1 '2
— Mm. —
2—4. 19 25
])
f ir/l. Phil. 3, 14 5. 23 9, 16 7. I Eor. 3, 6. 7
GDH -"; GD +
]
3 Fat \
oo Fat 4
5
<: Cat
17
< Cat
12
suffici,7//at
]' 6
<
16
/9
Cat
22 iubetur
|
Fat
Bas
31 plurimum
CD
\
11
primum
<5
32 et cum
.
,
,, -
'/ ; im
,,-
De principiis III Cap.
,. & '
1, 19
Jtäv
?];
233
(Cat)
» ^, ,. - '.
, »
&<.
^-
10
',
''
, ^ - ' 6
^«,
5
>^< ,- -
><. '
1 natoris studio atque industria abhibita res agatur, ventorum quoque
adspirantibus flatibus et astrorum sigais diKgenter notatis, si quando
)]
quoque et instituta quaedam ex superfluo tradit ecclesiis; frustra etiam
?.(
vgl. unten S. 230, 7
CD
ff. 22 ff
.
]
1 cv^ \
Cat 2 cn^
8 CD 9
-
& 10
13 ]+
Cat
CD +
11 <
\
Cat
mit
12
endigt
{vgl.
18
Ruf)
nemo] + qui
.S. 206, 10 schließt unmittelbar
/9 ]
«
sensas]
PatH)
+ est alii /9 |
an 14
BPat
adacribit y
CD II |
19 audent De/
ini
] 21 f quod
Rob
CD
^ '/,
.
. '- ^ >. &>
. ,.
»
20 (19).
> ^< &
^',
<, & ^'
10
&
7] ,'
... ^
^ .'^,
- &.
6
^ ^ 173
-& .
\
, ^
1
-.,
nos ipsi
).,
volumus vel currimus< ad bona. Sed certum est quod
>vel
&.
&.^.
&. -- d
haec frustra non fiunt, et certum est quod nee apostoli frustra prae-
20 cipiunt nee dominus sine causa dat leges. Superest ergo ut pronun-
tiemus quod magis bonis dietis baeretici frustra calumniam faciant.
20 (19). Post haec insequebatur illa quaestio, quoniam »et velle 182
et perficere ex deo est«. Et aiunt: Si ex deo est velle et ex deo est
perficere, sive bene sive male volumus vel agimus, ex deo est; quod si
25 est, liberi arbitrii non sumus. Ad quae respondendum est quoniam
sermo apostoli non dicit quia velle mala ex deo est aut velle bona ex
deo est neque perficere bona aut mala ex deo est, sed generaliter ait
quia >velle et perficere a deo est<. Sicut enim ex deo habemus hoc
ipsum, quod homines sumus, quod spiramus, quod movemur, ita et
30 quod volumus ex deo habemus; ut si dicamus: quod movemur ex deo
est, vel quod singula quaeque membra officio suo deserviunt et mo-
ventur ex deo est. Ex quo non utique illud intellegitur, quia quod
5.
^^
2 rö
23 Phil
Scknitxer, S. 191 f
CD
2, 13
. ***
\
13
—
"^ <i
nach
12. 25
Ruf
-
vc/l.
6f
Hitet,
d.
(perficere)
.
Origen.
\
•,
]
]
+
2
Bob
qit.
CD
7,
26
10
15
dicit (=
. 13) dixit \
mala — bona] male — bone CJi* male — bene ^<^'>^^
32 est <. j
cvj non illud utique cv? utique non illud Del, doch vgl. unten
S. 247, 9 I
intellegetur
^' &
,^ - ,,,
De principiis III Cap. 1, 19. 20. 21 235
(Cat)
^ ,
^ ^, '
. " ,&, && .&
, &,
,
&
5
.
ij
10
&
>()'
,
, &^ .
,;-, ' ;-;7]
21
''
(20).
?.-
^;
Cat
20 mala convertere. Ita ergo est et quod dicit apostolus quia virtutem
quidem voluntatis a deo accipimus, nos autem abutimur voluntate vel
in bonis vel in malis desideriis. Similiter quoque et de effectibus sen-
tiendum est.
21 (20). Sed et de eo, quod dixit apostolus: »Ergo cui vult mise-
25 retur, et quem vult indurat. Dices ergo mihi: Quid adhuc queritur?
voluntati enim eins quis resistet? Enimvero, homo, tu quis es, qui
contra respondeas deo? numquid dicit figmentum ei, qui se finxit: Quid
me fecisti sie? aut non habet potestatem figulus luti ex eadem massa 133 |
9. 24 vgl. oben III Cap. 1, 7 — 11. 24 Rom. i), 18—21 — 20—22 vgl. Röm.l, 18 f
Fat Bas
^ ^- ] ^ •
DBob
9 '' — S.
Fat
244,
GH
2f
CD
«
3
|
<
]
Fat
=
CD
7 ]
Cat Mon. 412
BPatBas
9
4 <
8
Fat
]
Cat
10
iv
CD
oiqPatCDH
16
] < CD
\
< BCH
|
21 a Deo
— 1S
12
<
] ro J5
\
15f oog
accepimus BMforr
/
Cat
»4
\
et
-]
< Cy
25 indurat] obdurat G^cor^Ma \
Dicis JW«'•'•, vgl. oben S. 200, 14 |
queritur] con-
queritur 5<•^'•'•
G conquacritur B* vgl. unten S. 240, 15 2 7 dicet 30 Si, ut] sicut CG
236
{/
Cat
, ; 7/-
6
5
1'*
?>,
,,&,.<;--
\
'^
»/]
10
> >6
<, 6
'
1
^
ad honorem,
^]
20 ergo est his, qui haec ita intellegunt, si potest fieri ut possit apostolus
sibi ipsi contraria Quodsi hoc sentiri non potest de apo-
proloqui?
stolo, quomodo videbitur seciindum istos iuste culpare eos, qui in
Corintho fornicati sunt, vel eos, qui deliquerunt >et paenitentiam non
egerunt in inpudicitia et in fornicatione et in inmunditia quam ges-
25 serunt<'? Quomodo etiam conlaudat eos, qui recte egerunt, sicut >One-
sifori domum<, dicens: »Det autem dominus misericordiam Onesifori
domui, quoniam frequenter me refrigeravit et catenam meam non eru-
buit, sed cum yenisset Romam, Detsollicite requisivit me et invenit.
.
Kor. II Kor. 12,
)
21 11. II
]]
Tim. 1, 16—18
6 c^
9
13
24
1 f
—
<
in2 <
t)
J5
, CD
5
14
•< Cat
]+
(C/eM) y
|
c^
10
Cat
in^ <
ö
15
,
— 14 §
]
Cat
. (<
{C fehlt)
^
8
<: Cat
<
Cat
Cat
28 veiiissem y
|
3
< Cat
12 &\
29 illa]
<
Cat
CH
CD
illo
De principiis III Cap. 1, 21 237
?]»
>
• , ,,
-&' ^,^^<, ^ ^,-
',
, <. Cat
10
& ><
?. &.,
;
-& . ,
^
25 modo vasa aurea et argentea sed et lignea et fictilia, et alia quidem ad hono-
rem, alia autem ad contumeliam. Si ergo quis emundaverit semet ipsum
ab bis, erit vas ad honorem, sanctificatum et utile domino, ad omne opus
bonum paratum«? Si ergo quis emundaverit se, efficitur vas ad honorem;
qui autem inmunditias suas purgare contempserit, efficitur vas ad con-
30 tumeliam. Ex quibus sententiis nullatenus, ut opinor, causa gestorum
ad creatorem referri potest. Nam facit quidem creator deus vasa ad
&
10
rog. digne
,]
— 11
< Cat
6
28
6
quis
CD
emund.
Cat
\
se
'
^ < CD
14 f
Ä
—
qui emund. se
\
{aus
. Cat
. .)
<
4f
Cat
qui se round,
7 inl
)
22
-
ei in-
30 qui-
buel his
-238
>,
, ^ < -^,
< >
Origenea
^ -^ »"/ <
-> \
6
>>-,, <% Rob
1
'
f. f ) ,
?/^
> > -
5
— 11. 25 vgl. oben II Cap. 9, 7 — 11— S. 239, 2. 26-S. 239, 16 tgl. Mal. 1, 2. ?.
^]
] 1 Cat
Gat
3
2<
—
GD
-t
\
^ < Gat 5
—
< PatE 6
^)
—
-j- Gat
S. 239, 9
\
u>
< Gat 7
14 quod] qui
1 1
| ] 15
+
illud]
Bas
ipsum
11
|
22
<.
uti /
GD
Del Rob
26 etiam
13
{vgl.
illud
</
De principüs Cap. 22 239
^
III 1, 21.
TiQo
^; tig (Cat)
>< ,>
,' », ] >
]
>
<,
6< '
5
- '
10
15 mundo
-;«
-;^
<'
nasceretur, et
<.&,
''
^. »&, ,^ >
6
haberetur.
(21) Sed quod dictum est quia >ex eadem massa< et ho- 135
et illud,
noris fiat, non nos potent coartare; unam
vas et contumeliae etenim
naturam omnium esse dicimus rationabilium animarum, sicut >una luti
20 massa subiacere figulo< designatur. Cum ergo una omnium sit natura
rationabilium creaturarum, ex ipsa deus secundum praecedentes meri-
torum causas, sicut ex una massa figulus, plasmayit vel creavit >alios
quidem ad honorem, alios autem ad contumeliam<. Quod vero velut
increpantis est apostoli sermo, quem dicit: »0 homo, tu quis es, qui
20 contra respondeas deo?« puto illud esse, quod ostendit ex hoc, quoniam
ad fidelem quemque et recte iusteque viventem et habentem fiduciam
apud deum talis increpatio non refertur, id est, ad talem aliquem, qualis
erat Moyses ille, de quo dicit scriptura quia »Moyses loquebatur, deus
autem respondebat ei cum voce«; et sicut respondebat deus Moysi, ita
30 respondet et sanctus quisque deo. Qui vero iufidelis est et perdit apud
11
12
4
Cat Roh
et recte et iuste
-< Cat
b
Fat
12 f
< CD
CD
cv?
29 cum <
\
t)
f>ö
]
GDH
PatCDH
Cat {die
\ .
26
. 36 tcieder beginnt)
Cat
et recte iusteque
&,
240
,;
Origenes
' &;^&,
>,
.» (^Cat)
c
5
10
'
23
<
..
J
(22).
f"
\
<
,,&
{
&
^ -
_ „
d-;^
>
_
6
).
1"6
Rob
quam dicit apostolus: »0 homo, tu quis es, qui contra respondeas deo?«
Est ergo increpatio haec non ad fideles et sanctos, sed ad infideles et
impios.
20 23 (21). His vero, qui diversas animarum introducunt naturas et
sermonem hunc apostolicum ad adsertionem dogmatis sui trahunt, hoc
modo respondendum est: Si constat etiam apud ipsos hoc, quod >ex
una massa< fieri dicit apostolus et eos, qui ad honorem, et eos, qui ad
contumeliam fiunt quos ipsi salvandae et perditae naturae vocant,
,
]--
SL XXII 1066): Et in eodem loco: luxta nos autem ex praecedentibus
meritis va.?, quod in honorem fuerit fabricatum, si non dignum vo-
—
3
S. 242,
significat Del
5
\
< Cat
conquaeritur
Cat
9
AM,
4
rgl.
< CD
oben S. 235, 25
& <. Cat
15 designat c signat
Ifi resistit a. rgl. obeti
Sh
> '9•
principiis III C;ip.
?]
1, 22. 23 241
^^ >^?], <->,- ^-
^
-
10
'
^,
<.
,
^]' <,
,
7]
^'
qua ex praecedentibus causis deiiin dicimus vel ad honorem vasa vel
, -- >
ad contumeliam facere in nullo adprobatio dei institiae coartatur.
,
Possibile namque est ut vas hoc, quod ex prioribus causis in hoc mundo
lö ad honorem fictum est, si neglegentius egerit, pro conversationis suae
meritis in alio saeculo efficiatur vas ad contumeHam; sicut rursum si
qui ex praecedentibus causis in hac vita vas ad contumeliam a Creatore
formatus est, et emendaverit se atque ab omnibus vitiis sordibusque
purgaverit, in illo novo saeculo potest effici >vas ad honorem, sanctifi-
20 catum et utile domino, ad omne opus bonum paratum^. Denique hi,
qui in hoc saeculo, ut IsraheKtae essent, a deo formati sunt et in-
dignam vitam generis sui nobilitate gesserunt atque ab omni familiae
suae generositate deciderunt, isti quodammodo ex vasis honoris pro
incredulitate sua in saeculo venturo in vasa contumeliae convertentur;
2ö et rursum multi, qui in hac vita inter Aegyptia vel Idumaea deputati
sunt vasa, Israhelitarum fide ac conversatione suscepta, cum opera
Israhelitarum fecerint, >ecclesiara domini ingressi< >in revelatione filiorum
dei< vasa honoris existent. Ex quo magis convenit regulae pietatis, ut
credamus unumquemque rationabilium secundum propositum vel con-
cabulo suo opus fecerit, in alio saeculo fiet vas contumeliae, et rur-
sum vas aliud, quod ex anterior! culpa contumeliae nomen acceperat,
si in praesenti vita corrigi voluerit, in nova creatione fiet >vas sanc-
1) f Tim. — 20
]
4 f. vgl. [Gal. 6, lö Kl] 2, 21 « ff. ff vgl. Orig., Philok. c.
) (( '].
13, 3 8—11. 25—28 rgl. Deut. 23, 7 f. Rum. 8, 19 7v7 — 28 vgl. oben S. 228, 13
8
;
1
Koe 7
/n/cJt]
CD
^
\
] 3
+
CD
CD
12 vasa
\
CD \
20
Ruf
'.
.:> L• ytigovcov
., ,,,
Origenes
-ä«•***-»**************-»*******
dg
^/
versationem suam aliquando ex malis ad bona converti, aliquando a
bonis ad mala decidere; nonnullos manere in bonis, alios vero etiam
ad meliora proficere et semper ad superiora conscendere, usquequo ad
summum omnium perveniant gradum; alios vero manere in maHs vel.
10 si diffundere se ultra in eis maKtia coeperit, proficere in peius et usque
1 —2
uird von Hieron. und Ruf. {oben Z. 12—22)
leit. p. XXXVIIf 14 nequitiae
<i
malitiae
^] -
posse daemones, et rursum daemones in angelicam redigi dignitatem.
\
die
«. <,
1,
24
'
(23).
,/
>
' » &],,
'Ejrtl oh 6 ov jcQOöjioiHrai tm Cat
. ^ 7)«, ^
rräv
\
', 17 7
^ ^'
,
6
7] -
10
' ,
^- -'
«,
,'
^&',, '
^,
'-
1 24 (22). Verum quoniam sermo quae de
apostoli in bis Cßiidem,
vasis honoris vel contumeliae dicit, quia »si quis se ipsum miindaverit.
erit vas ad honorem, sanctificatum et utile domino, ad omne opus bo-
putemus sine adiutorio dei effici posse, neque ea, quae in dei manu
25 sunt, putemus absque nostris actibus et studiis et proposito consummari;
scilicet quo neque nos vel velle aliquid vel efficere ita in nostro habe-
amus arbitrio, ut non scire debeamus hoc ipsum, quod possumus vel
velle vel efficere, a deo nobis datum esse secundum eam distinctionem,
quam supra diximus; nee rursum cum deus fingit >vasa, alia quidem
30 ad honorem, alia vero ad contumeliam<, putandum est quod honoris
vel contumeliae causa tamquam materiam quandam nostras vel volun-
tates vel proposita vel merita habet, ex quibus siugulos nostrum vel
^]
.
3.
3
16
<
II
^ 7) < CD
Tim.
Cat
2,
10
11 f
21
^— &
—
\
0. 19
cv^
12
Böm.
iavrov &
9, 21
12
— 29
Cat
<
vr/l.
Cat
oben S. 234, 25
4
10
Fat
^]
14
tf
— 5 ,•
& >
.
& ,.
5 >ad
Origenes
propositum mentis de se ipso suggerat illi, quem non latet cor et co-
gitatio animi, utrum >ad honorem< fingi vas eius, an >ad contumeliam<
debeat. Sed sufficiant ista a nobis, prout potuimus, de liberi arbitrii
cjuaestionibus agitata.
10 ß'. ai
CAPUT SECÜNDUM
^•: . «« «^
De contrariis potestatibus.
3, 1 —6 — 17 — 20 i}gl. Novum lest, extra can. ree. ed.^ . Bilgenfeld p. 129. ISAiwid
Giemen in: Die Pseudepigraphen des ATs. her. von Kautxscli S. 311 — 18
ff rgl.
postea quis est qiii >exterminator< angelus dicitur, nee non et ille qui
sit, qui in Levitico scriptus est >apopompeus<, id est transmissor, de quo
ita ait scriptura: »Sors una domino et sors una apopompeo« (id est
»transmissori«)? Sed et in primo libro Eegnorum Spiritus pessimus
ö Saulem dicitur offocare. In tertio vero libro Micheas propheta dicit:
»Vidi deum Israhel sedentem
super thronum suum, et omnis militia
caeli stabat ipsum a dextris eius et a sinistris eius. Et dixit
circa
dominus: Quis seducet Achab regem Israhel, ut ascendat et cadat in
Remmat Galaat? Et dixit iste sie, et ille dixit sie. Et exiit Spiritus,
10 et stetit in conspectu domini, et dixit:Ego seducam eum. Et dixit ad
eum dominus: In quo? Et dixit: Exeam, et ero spiritus mendax in
ore omnium prophetarum ipsius. Et dixit: Seduees, et quidem poteris.
Exito ergo, et facito sie. Et nunc dedit dominus spiritum mendacem
in ore omnium prophetarum tuorum; et dominus locutus est super te
lö mala.« Manifeste enim per haec ostenditur voluntate et proposito suo
elegisse >spiritus<quidam ut >seduceret< et mendacium operaretur, quo
spiritu abutitur deus ad neeem Achab, qui haec pati dignus erat. In
primo quoque libro ParaHpomenon: »Suscitavit« inquit »diabolus Satan
in Israhel, et concitavit David ut numeraret populum«. In psalmis vero
20 angelus malignus adterere dicitur quosdam. In Ecclesiaste quoque Sa-
lomon ait: »Si spiritus potestatem habentis aseenderit super te, locum
tuum ne dimittas, quoniam sanitas conpescet peccata multa«. In Za-
eharia vero legimus diabolum stantem a dextris lesu et resistentem ei.
initio
in inicio
offocare
vero libro
verorum
'libri
suffocare C effocare
Ab 6 deum dtn/V/
|
dum G
in tertio vero libro
verorum librorum S
9 remmat remmot
et in
et
corporis eius? Qui tarnen per eius patientiam vincitur. In quo libro
multa responsis suis edocuit dominus de adversante nobis virtute dra-
conis istius. Haec interim ex veteri testamento, quantum ad praesens
memoriae succurrere potuit, dicta sint de eo, quod contrariae virtutes
vel nominantur in scripturis vel humano generi dicuntur adversari, post-
modum puniendae.
10 Videamus autem et in novo testamento, ubi Satanas ad salvatorem
accedit, temptans eum; spiritus vero maligni et daemonia inmunda,
quae aliquantos obsederant, fugata sunt a salvatore de corporibus pa-
tientium, qui et liberati ab eo dicuntur. Sed et ludas, >cum iam dia-
bolus misisset in cor eius ut traderet< Christum, postea etiam totum
15 Satanan suscepit in sese; scriptum est enim quia »post bucellam in-
troivit in eum Satanas«. Paulus vero apostolus docet nos non debere
>dare locum diabolo<, »sed iuduite« inquit »arma dei, ut possitis re-
sistere adversum astutias diaboli«, designans »luctamen« esse sanctis
»non adversum carnem et sanguinem, sed adversum principatus. ad-
20 versum potestates, adversum mundi huius rectores tenebrarum, adversum
spiritalia nequitiae in caelestibus«. Sed et salvatorem >crucifixum e3se<
dicit >a principibus huius mundi, qui destruentur<, quorum etiam >sa-
pientiam< dicit se >non loqui<. Per haec igitur omnia docet nos scrip-
tura divina esse quosdam invisibiles hostes, dimicantes adversum nos.
25 et praecipit armari nos debere contra eos. Unde et simpliciores quique
domino Christo credentium existimant quod omnia peccata quaecumque
commiserint homines, ex istis contrariis virtutibus mentem delinquentium
perurgentibus fiant, pro eo quod in certamine isto invisibili superiores
inveniantur potestates. Quodsi, verbi causa, |
diabolus non esset, nemo 18
30 hominum omnino delinqueret.
2—4 vgl. Hiob 1, 11—19. 2, 4—8 — 4—6 vgl. Hiob 40, 20 ff. 41 — 10 f >gl.
7 potuit potuerunt |
sint sunt 12f patientum 1 sata-
nam CGM*a \
buccellani ßfta 19 adversum i] adversus |
adversum^]
ad versus J. 19 f adversum] adversus 20 adversum i] adversus OM""'>'a
< Ä I
buius < )' 25 praecepit precepit Ä \ et- < C 29 potestates
putantes
i
De principüs III Cap. 2, 1. 2 247
Origen. II 2 qu. 7, 5. 14
5 illud] aliud Del 12 si ut sicut ^7, vgl. oben S. 235, 30 27 \in• Del
31 adiutorio] adiumento 32 quidem] quedam M'<w
248 Origenes
non utcumque neque fortuito inter se sinunt inire certamina, sed dili-
qii. 7, 10
9f
Sal. 10, 4; rcjl.
repugnandi A, C* (wie
oben S. 245,22 conpescet
hisdem
(= ^
oben S. 245, 21
es scheint)
—
LXX)
32 II Kor. 10, 5
11 oo positum
31 eisdem
sit
—
er.!/'«'''
34
30
Psal. 83, 6
conpescit]
disem fi
M*
De principiis III Cap. 2, 3. 4 251
eius apud te, clomine, ascensus in corde eius«. Et apostolus dieit quo-
niam >deus dedit in corde Titi<. Quod vero etiam per angelos vel bonos
Yel malos aliqua huraanis cordibus suggerantur, designat vel Tobiam
angelus comitatus vel prophetae sermo dieentis: »Et respondit angelus,
qui loquebatur in me«; sed et Pastoris liber haec eadem declarat docens
quod bini angeli singulos quosque hominum comitentur, et si quando
bonae cogitationes cor nostrum ascenderint, a bono angelo suggeri dicit,
si quando vero contrariae, mali angeli esse dicit instinctum. Eadem
quoque etiam Barnabas in epistola sua declarat, cum duas vias esse
10 dicit, unam lucis, alteram tenebrarum, quibus etiam praeesse certos
quosque angelos dicit: viae quidem lucis angelos dei, tenebrarum autem
viae angelos Satanae. Nihil tamen aliud putandum est accidere uobis
ex bis, quae cordi nostro suggeruntur bonis vel malis, nisi commo-
tionem solam et incitamentum provocans nos vel ad bona vel ad mala.
15 Possibile autem nobis est, cum maligna virtus provocare nos coeperit
ad malum, abicere a nobis pravas suggestiones et resistere persuasionibus
pessimis et nihil prorsus culpabiliter gerere; ]
et rursum possibile est 141
ut, cum nos divina virtus ad meliora provocaverit, non sequamur, liberi
arbitrii potestate nobis in utroque servata.
20 Dicebamus sane in superioribus quod etiam memoriae nobis quaedam
vel bonorum vel malorum suggerantur, sive per divinam providentiam
sive per virtutes contrarias; sicut ostenditur in libro Bester, cum bene-
ficia iustissimi viriMardochaei Artaxerses non meminisset et nocturnis
vigiliis fatigatus a deo in memoriam recepisset rerum gestarum monu-
In Luc. //07)1. XII (Lotn. V 127), In lesu Nave hom. XXIII 3 {Lom. XI 195), De or.
31, 6 (II 399, 17) — 8—12 vgl. Barnab. 18 — 12 ff vgl. Htiet, Origen. 112 qu.
eius malitia veniens. Testata est enim scriptura quia »diabolus inmi-
sisset in cor eius Propter quod et Salomon recte
ut traderet eum«.
praecipit dicens:»Omni custodia serva tuum cor«, et Paulus apostolus
(cum) ait: »Amplius debemus intendere his, quae audivimus, ne forte
5 effluamus«, et cum dicit: »Nolite dare locum diabolo«, ostendens per
hoc quia certo quo opere vel certa qua desidia animi >locus diabolo
datur^, ut cum semel ingressus fuerit cor nostrum, aut obtineat nos aut
certe vel polluat animam, si non penitus obtinere potuerit, cum >ignita<
dissimo >scuto fidei< fuerit obtectus. Quod vero dictum est in epistola
ad Epbesios: »Quia non est nobis conluctatio adversus carnem et san-
15 guinem, sed adversum principatus, adversum potestates, adversus mundi
huius rectores tenebrarum barum, adversum spiritalia nequitiae in cae-
lestibus«: ita oportebit intellegi quod dixit »nobis«, id est mihi Paulo
et vobis Ephesiis et quibuscumque non est conluctatio cum carne et
8
[?i.
f.
1
11—13
Joh. 13, 2
vgl Ephes.
Orig. in Cat. in Ephes.
4 (cum) Koe
oportebafc
—
opportebat
5
3
6,
?. ^
Prov. 4, 23a
16
6,
locum dare
S
—
12,
14 Ephes.
Cramer VI
—
19 principatum
11
6,
^
4 Hehr. 2,1
215:
a
12
<
(*
—
J.,
20—22
—
auf Bas.
20
5 Ephes.
vrß. l
.]
4, 27
Knr. 10, 13
17 oportebit
huius] über d. Z.
—
A^
< (T; vgl. oben S. 246, 20 |
erat < \
in < 23. 30 adversus
31 quidem < y 32 adversus
De principiis III Cap. 2, 4. 253
est, quod apostolus dicit, quod universis athletis vel militibus Christi
conluctatio et certamen est adversum omnia ista, quae enuinerata sunt;
Omnibus, singulis tarnen vel cum singulis, futuro certamine, vel certe
prout probatum fuerit ab agonis ipsius iusto praeside deo. Arbitror
5 namque quia certa mensura sit humanae naturae, etiamsi Paulus ille
sit, de quo dicitur: (»Vas electionis est mihi iste«,) aut Petrus, >ad-
versum quem portae inferi non praevalent<, aut si Moyses (ille) sit,
neque vita neque angeK neque principatus neque potestates neque prae-
sentia neque futura neque virtus neque altitudo neque profundum neque
alia uUa creatura poterit nos separare a caritate dei, quae est in Christo
lesu domino nostro«. Sola enim per se humana natura non arbitror quia
20 possit adversum >angelos< et >excelsa et profunda< et >aliam creaturam<
habere certamen; sed cum seuserit praesentem in se dominum et in-
habitantem, confidentia divini adiutorii dicet: »Dominus inluminatio
mea et salvator mens, quem timebo? Dominus protector vitae meae, a
quo trepidabo? Dum adpropiant super me nocentes, ut edant carnes
25 meas, qui tribulant me inimici mei, ipsi infirmati sunt et ceciderunt.
Si consistant adversum me castra, non timebit cor meum; si insurgat
in me proeHum,in hoc ego sperabo.«
Unde ego arbitror quod numquam fortassis homo per se ipsum
virtutem contrariam vincere potest, nisi usus fuerit adiutorio divino.
6 (»Vas electionis est mihi iste«) Del, unklar, ob aus einer HS; vgl. oben
S. 228, 19 und Orig.-Fuf., In Ep. ad Born. II 14 {Lom. VI 147 f) 7 ille^ Del
9 pernicie] laesione \
nisi] -f- si C*G^eorrMa 10 Confidite] + quia
(ego auf Ras., dahinter qui ausrad. ^) 21 f habitantem 22 dicit 24 ad-
propiant Ä appropiant G adpropinquant Ab apjjrojiinquant BS 27 in hoc] in
hac GM*
254 Origenes
Unde et angelus dicitur =-luctatus esse< cum lacob. Quod nos quidem
ita intellegimus quia non idem sit luctatum esse cum lacob angelum,
quod est adversum lacob; sed is quidem, qui ei salutis |
ipsius causa 142
aderat, qui et cognitis profectibus eius etiam >nomen< ei >lsrahel< dedit,
iste cum ipso luctatur, id est, cum ipso est in agone et iuvat eum in
certamine,cum sine adversum quem dimicaret et
dubio alius esset,
adversum quem ei certamen ageretur. Denique Paulus non dixit nobis
& -
,
&,
1 rgl. Gen. 32, 24 — 1—7 vgl. Ong., Sei. in Gen. (Lom. \l\l S2 f: '
,,
-,
&}), In Jerem. Frg. 25 (III 210, 21 mit Test.) — 4 vgl.
, .;
Gen. 32, 28
— 8 f. 17 f vgl. Ephes. 6, 12 — 12 f vgl. Gen. 32, 24. 28 — 28 f rgl. Hiob
1, 11. 12
p. 95, 13ff Engelbr. Weg Ifi quoquomodo sunt ßGM* quoquomodo sint, quo-
modo sunt Ä quoquomodo sint «<"' 18 et^ <. 25 cadet cadit
256 Origenes
[CAPUT TERTIUM
De triplici sapientia.]
quam scierat Salomon. Si enim quis dicat quia sciebat quidem salvator
ampüus, non tarnen etiam aliis tradebat plura quam Salomon, quomodo
Form, als Rubrum Z. 1 vor Nunc nur in ß, vgl. die Einleit. D 1 2 und unten
S. 257, 10 f. 263, 9f 16 eum unam cummunam GM* communem ^<''^>'''
eum communem Del 22 ac ^-B a Cy 26 (a'^ Koe nach Z. 25 u. S. 257, 4
III
De principiis III Cap. 2, 7. Cap. 3, 1. 2 257
20 ceteros docere cupiant ea, quae ipsi vera esse opinantur: quod et magis
arbitror. Sicut enim, verbi causa, Graecorum auctores vel uniuscuiusque
haeresis principes cum prius ipsi errorem falsae doctrinae pro veritate
susceperint et hanc esse veritatem apud semet ipsos iudicaverint, tunc
demum etiam ceteris haec eadem persuadere conantur, quae apud semet
25 ipsos vera esse censuerint: ita putandum est facere etiam >principes
huius mundi<, in quo mundo certae quaeque spiritales virtutes certarum
Gels.
[.'^
1
Frg. CVII
6 f Psal.
f.
,]
VI 69
10. lof. 19. 25 ff n)L
(III 273,
2,
(II
2
139, 15):
—
)
10
20—27)
&, '
Kor.
^ ,, -^
—
I
4f
2, 6. \7.; 8;
Kor. 2, 6.
^
vgl Joh. 18, 37
^.
8
rgl. xtt
— 1—14
[I
(24)
maiestatis
Tim.
»
vgl.
6,
Orig.,
20 Kl]
(statt
In Thren. Jerem.
—
gloriae
vgl.
1
Orig.
,
Orig. -Ruf.,
c.
Vorwürfe:
),
ov
der wohl dieselbe Origenes stelle
Anonym, bei Phot., Bibl. Cod. 117 (Nr. 8 u. 9 der
Orig. c. Gels. III 25 (1 221, 13-222, 5). VII 3 (II 155, 12 ff)
\A
260 Origenes
sunt. Pro quibus omnibus ab bis, qui dei Providentia regi omnia quae
in hoc mundo sunt adserunt, sicut nostra quoque continet fides. ut
mihi videtur, non aliter poterit responderi ita, ut absque omni iniusti-
tiae culpa divina provideutia demonstretur, nisi priores quaedam fuisse
motu aliquo esse vel bono vel malo Quos motus causas prae-
potest.
stare meritorum verisimile est etiam prius quam in hoc mundo aliquid
agant; pro bis causis vel meritis per divinam providentiam statim
ut
15 a prima nativitate, immo et ante nativitatem, ut ita dicam, vel boni
aliquid vel mali perpeti dispensentur.
6 (). Et haec quidem dicta sint de his, quae videntur hominibus
vel a prima statim nativitate vel etiam antequam in hanc lucem
prorumpant evenire. De his vero, quae a diversis spiritibus animae,
20 id est humanis cogitationibus, suggeruntur, quae vel ad bona vel ad
contraria provocent, interdum etiam in hoc existere quaedam anteriores
corporeae nativitatis causae putandae sunt. Interdum vero vigilans
mens et abiciens a se quae mala sunt, bonorum ad se adiutorium pro-
vocat; vel e contrario neglegens et ignava, dum minus cauta est, locum
25 dat his spiritibus, qui velut latrones ex occulto insidiantes inruere hu-
manas mentes, cum locum sibi datum per segnitiam viderint, moliuntur,
&&
— —
mit
1
Test.).
rijv
f(jl.
?)»'
Act. IG, 16
IV 12,
(
83 (II 285, 3: «
16
r/jv
rr/l Clemens AI.,
Baou.siötj
Strom. III 3,
. .
20
.);
(II 204. 24 St.
Gregor. X>/ss.,
De an. et resurr. [Migne SGr XLVI 125 A); Hieron., Ad Hcdib. 10 (IV 180 Martin.:
qu. 7, 2 — 27 IPetr. 5, 8
CAPUT QUAKTUM
Utrum verum sit quod quidam dicunt, quasi binas animas esse
per singulos.
Ketxergesch. S. 218 f. 222 ff. öll — 15 f vgl. Ephes. 6, 12. Eöm. 8, 7. 8 — Uif vgl.
Überschrift:
Rubrum in
De humanis
ß, im
ll ne]
nee AM^corr <; (7 |
silendum puto cvd vor posteaquam Z. 16 Kl dicuntur .1
—
,
Justin,
2 ff vgl. Tcrtu/l,
De
De an. 10. 11
,
3—5
}]
rr/I. Rom.
iv ,
8, 6. 10. Gal ,
^
17. Joh. 6, G3;
,
Strom. VI
(I
(oder
Gen. 25,
»);
16,
218 n. 3 Ilarvey)
b)
135
vgl.
Piaton,
,
u. Basilides
—
S. 238, 11 ff
3f
ebenda
vgl. Piaton,
vgl.
xerfallend
Rep. IV
VI
—
.
I 19,
16,
Marcion
in
3 (1
-
Cratyl.
201
Jerem.
)
p.i^QDE); Clemens
bei Iren.,
—
14— 16 5i.)
1, 5
Ädv. haer.
7—11
und oben
und
—
&
also:
I 25,
a)
Die Zwei-
19—21
S. 261, 15
AI.
vgl
ff
— — 22—24 —
22 vgl. Lille. 1,
-
41 vgl.
' /]
oben S. 13, 7—11 24 f vgl.
• -'
] ,
Justin, Dial
/-
c. Tryph. 6 {vol. IP 30 ed. Otto): ov
avd /]
, y-'V/ij
&.
carnis ipsius esse vocem, quae clamet non esuriendum, non sitiendum,
non algendum, neque velle prorsus in aliquo molestiam pati sive ex
taziv,
.
] ', . ., ?/^ - >]
«' ^•-
,
r^g xfv/ij
) ,,
2 Gal 5, 17 — 5. 10 Ler. 17, 14 — 8f vrfl. cd. , 17 — 11 ^. Clemens
., Strom. VI 16; 13G, 1. VII 12; 79, 6 (III b^i St.:
öij
. . .
., Strom. VI 16; 136, 1 (II 500, 23 St.):
-•
< 7
2 adversum
15
C adversus AB,
in lege ßM<^orr in legi
it.
5.
136),
10 est
Orig..
. ad Rom. YIJ. 9 (Lom. VII 88. 52. 54. 58) usw., que/// Mcon- quod aG, /*(?)
i
266 Origenes
7 f vgl. oben S. 13, 7 — 11. 265, 11 tmd Paul Mehlhorn, Die Lehre von der
— — — — 27— S.
&
9 Gal. 5, 19-21 15 l Kor. 1, 26 20 Gal 5, 17 267, 3 vgl.
Orig.,
), .
In Joh. XXXIl 18 (IV 455, 17:
concupiscit advevsus spiritum, spiritus autem adversus carnem« [Gal. 5, 17], media
procul dubio ponitur auima, quae vel desideriis spiritus acquiescat vel ad carnis
I
autem <. 10 idololatria Del 15 et] über d. Z. J.i <. 17 quaedam]
quidem 20 addunt aiunt 21 adversus adversus — {ebenso S. 265, 2.
constat (
et spiritum, uni sine
buius aaimae voluntas media
dubio
quaedam est inter carnem
duobus serviens et obtemperans, cuicum-
e
15 videtur designari, quod neutro ex bis duobus, id est neque carni neque
spiritui, debeat adbaerere. Sed dicet quis quia sicut melius est quidem
animae, si propriam faciat voluntatem, quam ut faciat voluntatem carnis,
sieiterum mebus est facere eam voluntatem spiritus magis quam pro-
priam voluntatem. Quomodo ergo apostolus ait: »Ut non quae vultis
20 illa faciatis«? Quoniam in ea pugna, quae inter carnem et spiritum
geritur, non omni modo spiritus certa victoria est; manifestum est enim
obtinere in quam plurimis carnem.
3. Verum quoniam (in) disputationem incidimus perprofundam, in
qua necesse est ex singulis quibusque partibus quae possunt moveri
25 discutere, videamus ne forte in boc loco tale aliquid tractari potest,
quia sicut melius est animae sequi spiritum tunc, cum spiritus carnem
vicerit, ita etiamsi videtur ei esse deterius sequi >carnem repugnantem
vero carni adhaereat. ex his ipsis interdum malis. quae ex camis vitiis
G*, 3/*?)* excessu aM'-jrr 27 sint c sunt 2S ubi Koe cum Ikl nisi L
velut vel
De principüs III Cap. 4, 3. 4 269
26, 19 — 33 Gen. 4, 10
10 putanda est C \
vita esse aliqua alia |
adversus ,1 11 natu-
ram natura 12 deplere replere J. deflere defluere 15 et < j'
bitur de quo haec dicuntur. Quodsi ita recipiatur, quid iam differre
videbitur ab bis, qui diversas naturas esse animarum dicunt creatas,
quae naturaliter vel salvandae sint vel periturae? Quod utique solis
25 haereticis placet, qui dum iustitiam dei pia ratione adseverare non pos-
sunt, huiuscemodi impietatis figmenta componunt.
Et nos quidem, prout potuimus, ex singulorum personis quae dici
possent disputationis modo de singulis dogmatibus in medium protu-
limus; qui autem legit, eligat ex bis quae magis amplectenda sit ratio.
— 20 f v(jl. Rom. 8, 7
nomen ^1 15 quia qui 17 defendunt il/ defendent « (r . rgl. ofee« <S. 269, 20
oo deus bonus AB 19 ex conditione dei) Kl 27 f quae dici possent <>j nach
singulis Z. 28 ^1 28 possent possint possunt Del 29 sitl est
'.
De principiis III Cap. 4, 4. . Cap. , 1 271
27: en
VIII 265. 2S2: in novissimis diebus)
vgl. II Kor.
),
3,
—
14f
22 Psal.
49, 1;
9.
Orig.
XVH
25 Mattk.
1
c. Gels.
{Lom.
19, 4
— 27 Matth. 24, 35 Par. — 29 Rom. 8, 20. 21
volens, sed propter eum, cjui subiecit in spe, quia et ipsa creatura
liberabitur a Servitute corruptionis in libertatem gloriae filiorum dei«
manifeste finem mundi declarat, et cum rursum |
dicit: »Transiet enim 14:i
wohl aus dem Epheser-Commentar des Orig. stammenden Ausführungen bei Hieron.,
Comm. in Ep. ad Ephes. 1 {Migiie SL XXVI 548 = IV 325 Marl., vgl. Praef.
p. 321. 322), Hieron. c. Joh. Hieros. c. 7 {Migne SL XXIII 360), Method. bei Phot.,
Bihl. Cod. 235, p. 302a, 30ff-B. und oben I Gap. 4, 3 — 26 f vgl. oben S. 14, 1 f
+ iterum
De principiis III Cap. , 1. 2. 3. 4 273
Rieron. (s. o.) hei Orig. — 9 Pred. Sal. 1, 9. 10 — 16 vgl. oben II Gap.
— -
1— 17— S.
;
& •^«
XIX
3,
t/siv , «,
274, 10 f vgl. Orig., In Joh. 22 (IV 324, 17:
< , >6
II et < J/i
futurum] aliorum futui-orura
Origenes V.
15 iterum* B-'^'^'r Interim
aliorum futurum Del
iuitium Del
Jg
\
ali^mi
274 Origenes
»Qui elegit nos ante constitutionem mundi« (et hie constitutionem mundi
10 dixit, eodem sensu quo superius interpraetati sumus intelle-
gendam). Dignum igitur videtur inquirere, quid est quod hoc novo
nomine indicetur. Et arbitror, quoniam quidem finis et consummatio
[so Preuschen,
), Cod.]
71 {Lom. IV
^,
378, über Matth. 2ö, 34: Quod
in latino habet: >a constitutione mundi<: in graeco sie habet: >a depositione
mundi<, et secundum graecum sermonem exponit quae seeundum latinum non
conveniebat exponere etc.); Hieron., Comm. in Ep. ad Ephes. 1 (IV 324 f Marl.
= Miffne SL XXYl 547: non id ipsum autem quod »Constitution
locum mittitur de sublimi, vel quum aliqua res sumit exordium . . .); Rufiri,
Apol. I 25 {Mir/ne SL XXI 563) tmd Euet, Origen. II 2 qu. 12, 2 — 17f vgl.
15
mundo; et his animabus, quae ob nimios defectus mentis suae eras-
sioribus istis et solidioribus indiguere eorporibus, et propter eos, quibus
hoc erat necessarium, mundus
communiter omnium per hanc significantiam,
a superioribus ad inferiora videtur indicari
libertatis
retur< , cum
universa >creatura< gerit,
vel prolapsi vel dispersi sunt
>filii dei< ,
qui
iste visibilis institutus est.
in unum
ut >a
id
servitutis
est
deductio.
per ,
Ex hoc
Spem
corruptione libe-
,
ergo
sane
1. 5 vgl. Kor. 4, 18 — 2 vgl. oh. S. 79, 19ff. 107, 9f. 109, 1 ff — 9 Rinn. 8,20
— 17 f vgl. Hörn. 8, 21 — 19 vel — 20 deus = Hieron., Ep. ad Avil. 9 [Migne
SL XXII 1067): Et iterum: alii vero in singulis locis atque temporibus,
AB suis
De principiis III Cap. ö, 5. 6 277
omnes, quos subicit patri et qui per eum veniunt ad salutem, cum ipsis
et in ipsis ipse quoque >subiectus< dicitur patri, dum >omnia in ipso con-
stant<, >et ipse est caput< omnium, >et in ipso< est salutem consequentium
»plenitudo<. Hoc ergo estquod de eo dicit apostolus: »Cum autem
20 omuia ei fuerint subiecta, tunc et ipse filius subiectus erit ei, qui sibi
subdidit omnia, ut sit deus omnia in omnibus«.
Joh. 17, — 5f vgl Phil. 2, 7. S — 8—10 vgl. IKör. 15, 25—27 — 14 vgl.
Phil. 2, 8 — 15—19 tgl. Orig., In Lev. hom. VII 2 [Lom. IX 293 f: Quando
consummat hoc opus? Quando me, qui sum ultimus et nequior omnium peccatorum,
consummatum feceiit et perfectum, tunc consummat opus suum. . . . Denique donec
ego non sum subditus patri, nee ipse dicitur patri esse subiectus . . . (294) Cum
vero consummaverit opus suum et universam creaturam suam ad summam per-
fectionis adduxerit, tunc ipse dicetur subiectus in bis, quos subdidit patri, et in
quibus opus, quod ei pater dederat, consummavit, ut sit Deus omnia in omnibus)
— 17—19 vgl. IKor. 15, 28. Kol. 1, 17—19. Ephcs. 1, 22f — 19 l Kor. 15, 28
2 profanatamque \
restituerit / 3 Unde] Nam Jan 5 exinauit Jan
I
semet AJan se 7 potuerant Jan \
regendi — 12 f disciplinam < Jan
8 restitueret AB restifcuuntur G*M restituantur G^<:orr restituit \ inimicos]
poterit inveniri. Nam si subiectum esse non est bonum, restat ut illud,
*
5 quod contrarium est, bonum sit, id est non esse subiectum. Sermo
namque apostoli secundum quod isti volunt hoc videtur ostendere. dum
dicit: »Cum autem subiecta fuerint ei omnia, tunc et ipse filius subiectus
erit ei, qui sibi subdidit omnia«, ut quasi is, qui nunc patri subiectus
non sit, subiectus futurus sit tunc, cum prius ei pater universa subie-
10 cerit. Sed miror quomodo hoc intellegi possit, ut is, qui nondum sibi
subiectis omnibus non est ipse subiectus, tunc >cum subiecta sibi fuerint
omnia<,cum rex omnium fuerit et potestatem tenuerit universorum, tum•
eum subiciendum putent, cum subiectus ante non fuerit, non intellegentes
quod subiectio Christi ad patrembeatitudinem nostraeperfectionisostendit
15 et suscepti ab eo operis palmam declarat, cum non solum regendi ac re-
gnandi summam,quam in universa emendaverat creatura, verum etiam oboe-
dientiae et subiectionis correcta reparataque humani generis patri ofPerat
instituta. Si ergo bona et salutaris accipitur ista subiectio, qua>subiectus<esse
dicitur filius patri, valde consequens et cohaerens est ut et >inimicorum<
7 IKor. 15, 28 — 8—23 r(/l. 1 Kor. 15, 28 — 12. 15) f vgl. I Kor. 15, 25
U7id ob. >S'.
79, 3 ff — 14 f rffl. Orig., In Lcr. Iwtn. VII 2 {Lom. IX 293 f und
oben S. 277, 15—19 — 18fif vgl. Hitet, Origen. II 2 qu. 11, 16
iectis sibi Jan 14 beatitudinis nostrae perfectionem Semler, vgl. loiten Cap. G, 2
cum Jan
De principiis Cap. 5, 7. 8. Cap. 6, 1 279
rationis incapaces sunt, minis eos et metu coliercemus cum vero boni, ;
(Jan)
20
d\ n^Qi
CAPUT SEXTUM
.
De consummatione mundi.
1. De fiue vero et consummatione omnium iam quidem et in su-
perioribus pro viribus nostris disseruimus, secundum quod divinae scrip-
turae indulsit auctoritas, quae sufficere ad instructionem putamus, paucis
7 vgl. Prov. 15, 29 — 11 f vgl. Orig., In Ep. ad Rom. III 9 {Lom. VI 218 f)
— 15 f vgl. Joh. 1, 3 — IGf vgl. oben S. 56, 4 ff. 59, 5 fF. 61, 3 ff — 17 Joh.
15, 26 — 19 Überschrift griech. bei Phot., Bibl. Cod. p. 4a, löB., ho das
Cap. als erstes des IV. Buches angegeben icird; doch vgl. den Schluß des Gapiiels und
Hieron., Ep. ad Avit. 9 [Migne SL XXII 1068) — 22 ff vgl. Thomasius, Origenes
S. 172 ff u. Denis, De la phil. d'Orig. p. 351 ff — 22 f vgl. oben II Cap. 10. 11
invenit Jan 7 et] + quam 8 quosque] quodque quo usque Jan 9 casti-
etiam nunc ammonitis, quoniara in hunc nos locum quaestionis ordo 152
|
-)
est et ita fieret simüis ei et
& V6
ipse audii-et quia similis ei fiet omnis, qui confidit in eum); Iren., Adr. Iiaer.
Clemens ., Strom. II 8; 38, (II 133, 22 St.). Dagegen Method. bei PJiot., Bibl.
Cod. 234 p. 293 &, 38 B. (
— 1S IJoh
3, 2; vgl. Orig., In Exod. hom. VI (Low. IX 64, wo: si autem revelatum, sonst
derselbe Wortlaut)
13 ei 5 et ^ < y |
perfectio^ + et .1 15 possibüitate — data Del
possibilitatem — datam L \ in < y
De principiis III Cap. 6, 1 2S1
Syn.
xum
.,
a. 543 {Hahn, Bibl.
ersten
)
Satx im
' ,
vita incorporalium incorporalis.
d. Symb.^ S. 229: otl
/
Synodalschreibcn
Ep. synod. c. 2 {Migne SL XXII 763: dicit quod post multos saeculorum
Vgl. hierzu
Justinians,
& ', Anathem. XI der Const.
Mansi IX 536 C)
, vgl.
,
nar-
die Par.
Theophil.
deum vestiri corpore et, quomodo nos carnibus, sie illum qualibet
materia circumdari, ut similitudo vitae dei in fine sanctis possit aequari;
15 aut si hoc indecens est maxime apud eos, qui saltem ex minima parte
dei sentire cupiunt maiestatem et ingenitae atque omnia excedentis
naturae gloriam suspicari, e duobus alterum suscipere cogimur, ut aut
desperemus similitudinem sumus corpora semper babituri, aut
,
dei, si
& ->
si beatitudo nobis eiusdem cum deo vitae promittitur, eadem qua vivit
20 deus nobis condicione vivendum
2.
est.)
<,<.
,
' ,
>&-6
,
. .>< ,
25
eodem
G vgl.
loco)
,
Kor. 15, 28
schließt tvohl
— 7 Ut
ohne Lücke an Z. 6 an,
6 &6
— 20 vivendum
6
li.
Et
oben
iu
—
simus
21—25
{Mansi IX 529, voraus gehen die Worte: ix
d. .
& absque corporibus,
Frg. 27
Vgl. Piaion,
{Red. III
sentiat,
quomodo
Phaed.
2),
et
e.
bei
quod omnia corpora
prius fiiimus,
62 p. 114 C:
Justinian, Ep. ad
&) =
antequam
S. 283, 1
,
Mennam
interi-
Cum
ergo —7 dicatur Ptif. — 21 f. 24 ti. ?. 283, 1 rgl. I Kor. 15, 28
Koe \
11
Cod. Ath.
illi Cod. n^orr Vall. alii Codd.
<
Mansi
Cod. Ath. 23 — 24
21
< Cod. Aih.
.ovv
2
De principiis TU Ciip. 6, 1. 2. 3 2S3
^-^
sicut consequens est, non est opinandum venire ad illum finem animalia ^
vel pecora vel bestias, ne etiam in animalibus aut pecoribus vel bestiis
deus inesse designetur; sed nee ligna vel lapides, ne in bis
5 esse dicatur quidem malitiam ad illum finem 153
deus. |
Ita ne ullam
putandum omnibus deus esse< dicitur, etiam
est pervenire, ne dum >in
15 dicitur deus, significet etiam in singulis eum >omnia esse<. Per singulos
autem >omnia^ erit hoc modo, ut quidquid rationabilis mens, expur-
gata omni vitiorum faece atque omni penitus abstersa nube malitiae,
vel sentire vel intellegere vel cogitare potest, >omnia< deus sit nee ultra
iam aliquid aliud nisi deum deum cogitet, deum
sentiat, videat, deum
,
20 teneat, omnis motus sui deus modus et mensura sit; et ita erit ei
>omnia< deus: non enim iam ultra mali bonique discretio, quia nusquam
& ?.-),
7. rril. Nijss., an. et resurr.
72 B: Tijg
Col. 53) — 12 f Quae sint — S. 287, 9 non possunt = Excerpt des loannes Scofus
sunt Ja«
omnium
Codd. Par<-orr Yat
I
Jan,
inquiramus Jan
vgl.
,
hierzu Hieron., Apol.
omnium Par'*\
14 in] über d. Z.
12 [Migne SIj
corporum faece deposita
A^ <
1 |
17
435):
omni^
omni
extcrsa
AB
[so
Jan
[aber vgl. Revue d'histoire et de litt, relig. lll (1898) 565 Wcij] 19 aliquid < Jan
sentiat, deum cogitet, deum < Sc Del 20 omnis motus sui deus modus et men-
sura sit Sc Del omnes motus sui deus sit omnis motus suus deus sit Jan
I
deus über d. Z. A"^ \ ei <i ySe 20 f et ita erit ei omnia deus -< Jan
284 Origenes
malum (>oniDia< enim ei deus est, cui iam non adiacet malum), nee ''Jan
in paucis aliquibus vel pluribus sed ut »in omnibus<: ipse sit >omnia<,
cum iam nusquam >mors<, nusquam >aeuleus< mortis, nusquam omnino
10 malum: tunc yere deus >omnia in omnibus< erit. Verum istam per-
et omnia ex Omnibus, sententiam suam tali fine confirmat: Nee dubium est
quin post quaedam intervalla temporum rursum materia subsistat
et Corpora fiant et mundi diversitas construatur propter varias vo-
luntates rationabilium creaturarum, quae post perfectam beatitu-
dinem usque ad finem omnium rerum paulatim ad inferiora delapsae
tantam malitiam receperunt, ut in contrarium vertereutur, dum no-
lunt servare principium et incorruptam beatitudiuem possidere. Nee
hoc ignorandum, quod multae rationabiles creaturae usque ad se-
cundum et tertium et quartum mundum servenfc priucipium nee mu-
tationi in se locum tribuant, aliae vero tam parum de pristino statu
amissurae sint, ut paene nihil perdidisse videantur, et nonnullae
grandi ruiiia in ultimum praecipitandae sint barathrum. Novitque
dispensator omnium Deus in conditione mundorum singulis abuti
iuxta meritum et oportunitates et causas, quibus mundi gubernacula
sustentantur et initiantur, ut qui omnes vicerit nequitia et penitus
se terrae coaequaverit, in alio mundo, qui postea fabricandus est,
fiat diabolus, >principium plasmationis Domini.i, ut >iuludatur ei ab
angelis< [vgl. Hiob 40, 14), qui exordii amisere virtutem. Quibus dictis
quid aliud conatur ostendere, nisi huius mundi homines peccatores in alio mundo
posse diabolos et daemones fieri? et mrsum nunc daemones in alio mundo posse
vel angelos vel homines procreari? Ruf. hat fast das ga?ixe Stück ueggelassen.
quae praeparavit deus bis, qui diHgunt eum«. Non autem dubitandum
30 est naturam corporis huius nostri voluntate dei, qui talem fecit eam,
II 2 3?*. 9, 7
veat
^
2 quo] quod
A"^
Sc
ammoneat
1
cv)
Ga
* 4 amoveat
admoveat
quae in superioribus Sc Del
M^
»Sc
als ]'aria>ile a. R.,
{Cod. F) admoneafc
8 apud <. Sc
iSc
Sc u. Del
{Cod. C)
8f
i. T. amiuo-
6 plenius]
«. 1 1 spiri-
1 f vgl. Orig. c. Gels. VII ( 156, 2) — 6 ff vgl. Joh. 17, 21. 10, 30, die letzten
^& ,
-/
4 Anatheyn. der Gonst. Syn. a. 543 {Hahn, Bihl. d. Symb? S. 229: XII. oxl
-
'-
S "
d
- [ ), 6
-
. . , XV.
,
,] ?]
), xu
/
XII
^^ , , -
",
//
— XIV
xijv
einige Parall. im
&-
Synodalschrciben
&
BY2 —
&^
Jnstinians {Mansi IX Ö36 GD) und 10 Kor. 15, 26
,
die Einleit. ff tgl. I
• ,
^^^ ?.
-
-
^), . pasch. 8 [Migne SL XXII 779) u. Ep. synod. 2
bei Hieron. Ep. 92 {Migne SL XXII 762); ferner Eieron.., In Dan. proph. c. 3
(III 1087 Mart.: Quidam pessinre ad diabolum referunt, quod in consumiuatione
et fiae mundi etiam ipse recipiat notitiam Dei et omnes ad poenitentiam cohor-
est pereat, sed ut propositum et voluntas iuiinica, quae non a deo sed (Sc)
nee insanabile est aliquid factori suo; propterea enim fecit omnia, ut
5 essent; et ea, quae facta sunt, ut essent, non esse non possunt. Propter
quod immutationem quidem varietatemque recipient, ita ut pro meritis
vel in deteriore habeantur statu; substantialem vero
meliore vel in
interitura ea,quae a deo ad hoc facta sunt, ut essent et permanerent,
recipere non possunt. Non enim ea, quae opinione vulgi interire cre-
lo duntur, continuo etiam vel fidei vel veritatis ratio ea interisse con-
sentit. Denique caro nostra ab inperitis et infidelibus ita post mortem
deperire aestimatur, ut nihil prorsus substantiae suae reliquum habere
credatur. Nos vero, qui resurrectionem eins credimus, immutationem
eins tantummodo per mortem factam intellegimus, substantiam vero
15 certum est permanere et voluntate creatoris sui certo quo tempore
reparari rursus ad vitam, atque iterum permutationem eins fieri; ut
quae primo fuit caro >ex terra terrena<, tum deinde dissoluta per mortem
et iterum facta »cinis ac terra« (»quoniam terra es« inquit »et in terram
ibis«) rursum resuscitetur e terra et post hoc iam, prout meritum in-
20 habitantis animae poposcerit, in gloriam >corporis< proficiat >spiritalis<.
G. In hunc ergo statura omnem hanc nostram substantiam corpo-
totur: et hunc volunt esse regem Ninive, qui novissime descendit de throno super-
biiie et humilitatis praemia consequutus sit); Riißn., Äpol. in Hieron. (IV 136 5
Mart.); Bousset, Hauptprobleme d. Gnosis, Qött. 1907 S. 138 f. 143, und oben I Gap. 6, 3
3 vgl. Hiob — 13
42, 2 — 11
oben Praef. II Gap. 10 tind Katienbuseh,
vgl. 1 5.
2 destruetur ySe destruitur AB 5 non esse non possunt] nee esse non
possenfc Sc 9 non possunt] hier endigt Sc 10 f consentit -IjB consensit con-
eenserit Drl 15 voluntate] voluntateni A'" ad voluntatem A"^ \
certo quo
AB certoque Del 16 oo rursus reparari 19 e terra et] et terra A* e terra
A"^ terra et
28§ Origenes
quae pro meritis ad beatitudinem invitatae sint, sed has easdem, quae
10 antea fuerant peccatrices, conversas postmodum et deo reconciliatas
videmus ad beatitudinem revocari: ita etiam de natura corporis sentieu-
dum est quod non aliud corpus est, quo nunc in ignobilitate et in
3f vgl. IKor. 15, 26 — 11 fif vgl Huet, Origen. 112 qu. 9, 7 — 16 f vgl.
gloria«. Sicut ergo profectus est homini quidam, ut cum sit prius
>ammalis homo< nee intellegat >quae sunt Spiritus dei<, veniat in hoc
per eruditionem, ut efficiatur >spiritalis< et >diiudicet omnia, ipse vero
a nemine diiudicetur<: ita etiam de corporis statu putandum est quod
5 idem ipsum corpus, quod nunc pro ministerio animae nuncupatum est
animale, per profectum quendam, cum anima adiuncta deo >unus< cum
eo >spiritus< fuerit effecta, iam tum corpus quasi spiritui ministrans in
statum qualitatemque proficiat spiritalem, maxime cum, sicut saepe
ostendimus, talis a conditore facta sit natura corporea, ut in quamcumque
10 voluerit vel res poposcerit qualitatem facile subsequatur.
7. Omnis igitur haec ratio hoc continet, quod duas generales naturas
condiderit deus: naturam visibilem, id est corpoream, et naturam in-
visibilem, quae est incorporea. Istae vero duae naturae diversas sui
recipiunt permutationes. lUa quidem invisibilis, quae et rationabilis est,
ipse instruet, regnans in eis tamdiu usquequo eos etiam patri subiciat
>qui sibi subdidit omnia<, id est ut, cum capaees dei fuerint effecti, sit
Joh. 14, 6. Hebr. 9, 15. 12, 24. 8, 13 — 18 vgl. Gal. 4, 2 — 21 vgl. Theophil. AI, Ep.
pasch. I a. 401 c. 5, bei Hieron. Ep. 96 (Migne SL XXII 777: Quodsi iuxta Origenis
insaniam aliquando amissurus est regnum Cliristus, unigenitus filius Dei,
quomodo ipse apostolis loquebatur [Joh. 14, 11]) und ähnlich ebenda e. 7. 8, ferner
Ep. synod. c. 2, bei Hieron. Ep. 92 iMignc SL XXII 762: Christi regnum finietur
aliquando, s. oben S. 286, 10 ff) — 21 ff vgl. 1 Kor. 15, 27. 28 — 22 sit— S. 291, 2
liber IUI A, Ab (wo über- fehlt) Explicit periarchon liber III ... . Incipit liber
19*
2102
002
5
ORIGENIS DE PRINCIPIIS
. ^
LIBER QTJAETUS
,^,,-
Rob
CAPUT PEIMUM
Quod scripturae divinitus inspiratae sunt. 156
1. () -
&
t(j
10
Cqp.
5 Überschrift:
2, 1 (8), S. 305,
],
testimonia,
9],
+
Quae testimonia ut certam
] ' , "&
et indubitatam
[vffl. unten
I
Quod] Quia J. |
oo qu. div. insp. s. scr. quod scr. divine sint /////id est dci
()
spirifcu
und oben
inspirate Ab, vgl. S. 293, 19 f
Bas
Verum quoniam Ruf.
Bas lOf cvj
11
== testimonia Huf] \
über d. . B^ 13 et talibus'
actibus
^.& &' , &
&., & -,
üe priucipiis lY Cap. 1, 1
Jr
^
293
. & , , ()
-
&- '
\
^ ,
\-
10 ,
^, ?]-
15
, -
-& - . ,-) ?]& -
-. td
habeaut fidem sive in bis, qiiae dicenda a uobis, sive quae iam dicta
sunt, necessarium prius videtur ostendere quod ipsae scripturae divinae
20 sint, id est dei spiritu inspiratae. Igitur quam poterimus breviter etiam
de hoc adsignabimus ex ipsis quae nos conpetenter
divinis scripturis
moverint proferentes, id est de Moyseo primo, legislatore gentis Hebraeae,
et ex verbis lesu Christi, auctoris et principis Christianorum rebgionis
et dogmatis.
25 Cum enim permulti legislatores extiterint apud Graecos et barbaros,
innumeri quoque doctores vol philosophi veritatem se pollicentes adserere,
nuüum meminimus legislatorem adfectum quendam et studium etiam
exterarum gentium animis inicere potuisse, ut leges suas vel suscipereut
libenter vel cum omni animi intentione defenderent. Nemo ergo eam
30 quae sibi visa est veritatem non solum pluribus aHis exteris nationibus, 157
|
- -^
omnes eins scientia vel credulitas perveniret. Et quidem dubitari non
potest quod et legislatores optaverint observari ab omnibus, si fieri
,
2
) -' Bas-
Koe
. R. \
Bas"^ . .
Bas Dil
Ruh
4
4f
-
PatH B<CBusO 21 adsignavimus adsignamus J.
22 moyseo moseo BG^ museo G* 28 animis inicere] animi sincere /< ad-
,-/ }^
,&
&
^ ,^ Origenes
yivu,
^, -
'
. -,,
5 jtoirjOai
^, ,.• -,
^^-
10 .'
ojv
posset, hominibus leges suas, et magistri, omnibus innotescere eam quae (Pa)
15 sibi visa fuerat veritatem, Sed scientes qiiia id omnino non possent,
nee virtus ineis aliqua tanta siibsisteret, quae etiam exteras nationes
7fif. lOfif vgl. Orig. c. Gels. I 27 — lOfif. 23 ff vgl. Geffcken, Zwei griec/t.
1
exteris] exterioris {3*) exterioribus PaiMcorra) 21 putantPa 22 ad
observantiam] vel obsei-puantiam Pa{M*) vel observantia Pa[G Mf^orr) vel ob re-
pugnantiam Pa(a) |
moysi AaPa mosei \ et] in Pa 23 adversum
Ee commoto <i Pa 26 oo cum omni affectu et Ma (< et G) \
affectu]
aspectu {)
5
,& >,,> &&,
<?]<,
2. KaX kav
]
De
öl•
principiis
-,
IV Cap.
tv
,,
1, 1.
o:)v,
2
7]
, -
-
6
-
295
'»
^ &?]
7] , -
10
'
0 ,,
-« * * * »&;, }'
2. Et est videre quomodo brevi tempore ipsa religio cre"erit, poenis Pa
(> ^] +
?•
7,
. .
22
Bas DE
{Lulc. 13, 26), vgl.
Wey —
Bas )
"^
25 Matth.
.
7
R.
]
] ^
Hautsch, Evangeliencitate
BasDH
24, 14 {Mark. 18, 10)
8
S. 23.
BasD 9
24
*
11 * *
— 20
--
<^
»]
rgl.
hier
.2
\
,, ' Origenes
5
«.
,
- .-
*, , 3.
&,
an
[ ,] >-
-
10
,,, ^ <;
-] >-.
^-
-
noinine daemonia eiecimus?
dicam eis: Discedite a me, operarii Pa
et
15 iniquitatis, numquam cognovi tos«. Quae si ita qiiidem dicta ab eo
fuissent nee tarnen ad finem ea quae praedicta sunt, pervenissent,,
]- ^
4 f. 20 f vgl. Sceherg, Oogmengesch. 1 429 6—8. 23—25 vgl. Gen. 49, 10
[u. Orig.,
2 f oo
4
&
In Gen. honi. XVII
?)
6, Lom. VIII 291
[
(salutaria
A7]
Ruf.)
Bas]
Red
' 6 [ ]
BasD 3 -
Koe
7 < Bas |
(>o BasD | < Fat 8 ] 8 Fat, »
. R. 15f ev> dicta fuissent ab eo y 16 oo nee ad finem tarnen Fa 17 for-
tassis J. fortasse y I
f^ vera esse esse Vera esse i« |
haberent Pa(ii<'o^'")
?)
-
297
' ,^ -&
.
'i.
( t
,
& &. ^
• ^
,,^
?,
]
^>'-. <»-3_/, |
/ ')>
10
Rob
10
1
<. >
6 ,>
, » ) .&
< ,
<.
Ig
]^ -
30 est<. Constat ergo quia >venit ille, eui repositum est<, in quo et >expec-
-
2. 17. 9. 3, 4 29S, 2. 298, 17 iffl.
9 -j- BasD \
DH 10 <BasD
11 oiSk i [s. . . 3) Koe 12 ovx tazi BasD
19 adversus 20 quod de luda dicta sint] de luda 21 adhuc Pa <
25 sine rege Pa < nee] richtiger non oben Z. 18
\ 25 f nee erit hostia] nee
est sacrificium Pa 26 nee nee] neque — neque Pa — co et ex quo utique \
Pa(G) et ex quo uti Pa(M) et ex quo Paia) 28 principes] aus prineeps corr
(M) pi-incipem (Cr ) 29 venit] veniat 29 f repositum est] repromissum
est Pa 30 f in quo et exp. gent. ost <. Pa \ et < y
-.^
298 Origenes
«,
&<.
>• -
5
- ^^>
4.
. >3< ^ ^
'
&.
, .( »«
10 ,) ><
-
-
> > <. > &< >
'
>?.
&,
^.>< ?]
< ^ -<, &'.
15 , , '.
>< > ,
,^, -,
-»
20 peccatis prioris populi futura esse insensatae gentis electio, non alia
utique quam haec, quae per Christum facta est. Sic enim ait: »Exacer-
baverunt me in simulacris suis, et ego in zelo concitabo eos, in gente
insipiente inritabo eos«. Est ergo satis evidenter agnoscere, quemam-
modum Hebraei, qui deum >exacerbasse< dicuntur in his, qui non sunt
25 dii, et inritasse eum >in simulacris suis<, inritati sunt et ipsi in zelo-
quam deus >elegit< per adventum Christi
typia per >gentem insipientem*,
lesu et enim dicit apostolus: »Videte enim voca-
discipulos eins. Sic
tionem vestram^ fratres, quoniam non multi sapientes inter vos secun-
dum carnem, non multi potentes, non multi nobiles; sed quae stulta 160
I
30 sunt mundi elegit deus et ea, quae non sunt, ut ea, quae erant prius,
] ^
<f.
7
21 Deut.
(
21 f exacervaverunt
gente
exacervare
insip.
\
inr.
G
32, 21
BasD
eos
25
]
f
—
BasD
(+ enim),
in
14. 27
GM* 22
&'^ <
< Pa 24 exacerbasse
zelotypiam
Kor.
<C
Pa
],
Bas DE
26—29
<
eos]
26
Bas
ev'iaenter
14
+
Buf
in
exacervasse
elegit]
9
12
non gente
egerit
&
cort• Bas^
exacerbare
A*
22
. R.
f in
Ma
elegerit J.-
SO et <
xal &^]' De principiis IV Cap. 1,
6
3.
\
4.
^
5
<. >,
299
^ ,
^<, », ^«.
5 , , » ]«, .
5. -
> .^
1
6
-.^>< ,
-><- >< > -»
destrueret«.
apostolo vocatiir:
'
ita namque ab Pa
eonspectu dei«.
5. Sed et de his, quae in psalmis prophetantur de Christo, quid
labiis eius«? Indicium autem >efFusae gratiae in labiis eius< hoc est,
quod brevi tempore transacto doctrinae eius (anno enim et aliquot
mensibus docuit) universus tarnen orbis doctrina ac fide pietatis eius
irupletus est.>Orta est< enim »in diebus eius iustitia et multitudo pacis«
25 permanens >usque ad< finem, qui finis >ablatio lunae< appellata est: >et
dominatur< »a mari usque ad mare et a flumine usque ad fines terrae«.
22 f vgl. Oriff., In Luc. hom. 32 {Lom. 208: 1 Jahr), In Maith. Comm. ser. 40
(Lom. IV 276: 3 Jahre) [u. J. M. Pfattisch, Die Bauer d. Lehrtätigkeit Jesu, Freib.
i. B. 1911, Bibl. Stud.
BasD G r^
^ XVI 3. 4,
BasD
S. 15 ff Wey]
BasD
11—
8
—
ff
U
Bas
f. 24—2«
1 f cv>
vgl.
"«.
Psal 71, 7. S
' :
struerefc J.
23
—^
]
doctrina] praedicatione
.
<.
.
namque] enim
BasD
12
Pa
11
10
21
24 enim
< J3
eius'j tuis
AB
<.
13
ergo
11
\
ff
\
>/ /)
Indicium
pacis
BasD II
101"
— eius^ < Pa
< Pa 25 ad
/]
15
•
di-
?<.
]>
' »•'
&^. >0^<
xal
^' , -, ^,
•<.
[
>< ,> <' > -<^<,
>3•'
-- 6
6 ,
-.
Origenes
6 (
, ' » «' ^>-. ,
-
,
>< ^- ^^.
>)<
^
10
1
<. \
>6
, '--- ^-,
et is, qui per lob praedicatus est >beluam ingentem consumpturus<, qui
et >dedit potestatem< familiaribus suis discipulis >calcare super serpentes
et scorpiones et supra omnem virtutem inimici, nihil ab eo nocendis<.
Sed et si quis consideret apostolorum Christi per loca singula discur-
30 sus, in quibus ab eo missi evangelium praedicarunt, inveniet quod et
— 11—14. 25—28
Bayi. 9,
If
<.BasD
24
\ ]] 8
Kl 2t
vgl.
\i
Hiob
<
3, 8.
BasDH
Luk.
B^ .
10, 19
11
F.
.^
S '^ <
14f c^
4
>,'<.'], '&,.
& ^
6.
, ^.
^
avd^Qcojioi
-
&.
^^
10
1 ?].
-
quae ausi sunt adgredi, supra hominem est, et quod explere quae ausi
sunt potuerunt, ex deo est. Si consideremus quomodo bomines, novam
doctrinam ab bis audientes inferri, suscipere eos potuerunt, vel potius
20 quod saepe eis volentes inferre perniciem divina quadam quae eis aderat
virtute repressi sunt, inveniemus nibil in hac causa bumanis viribus,
sed totum divina virtute ac Providentia procuratum, >evidentibus procuL
dubio signis et virtutibus testimonium reddentibus verbo doctrinaeque
eorum<.
25 6. His autem breviter demonstratis, id est de deitate lesu Cbristi
et de Omnibus bis, quae de ipso prophetata fuerant, expletis, simul
etiam illud arbitror adprobatum, quod et scripturae ipsae, quae de eo
propbetaverunt, divinitus inspiratae quae vel de adventu eins vel
sint,
'
quamvis vera essent et a Deo inspirata, tamen ostendi vera esse nou
35 poterant pro eo quod nondum probarentur impleta; adventus vero
2 5 oo xai BasD 9 D
Kl 17 f quae ausi sunt <y 28 prophetaveiunt J. prophetaverant üy 31 moysi
mosei moyeis
302
^ Jtavv
.
^, ^ -& -
,
' r}
OrigeneB
,
^
'
6
--
-
5
,.> '<^
di'
, >•
, ><^
o)v
^, ->
?)
^)-
10
1
<,
<
- 7.
Christi vera
^
-,
esse
,9•
et divinitus inspirata quae |
^.
\
&,
dixerant declaravit^
-
&^
cum
1^
162
utique prius haberetur incertum, eorum quae praedicta fuerant exitus
si
esset implendus. Sed et si qui cum omni studio et reverentia qua di-
gnum est prophetica dicta consideret, in eo ipso dum legit et diKgentius
20 sumque pulsatus agnoscat non humanitus esse prolatos eos, quos legit,
sed dei esse sermones; et ex semet ipso sentiet non humana arte nee
mortali eloquio sed divino, ut ita dixerim, coturno libros esse eon-
scriptos. Legem ergo Moysei splendor adventus Christi per fulgorem
veritatis inluminans, id quod superpositum erat Ktterae eins velamen
2 abstraxit et omnia, quae cooperta inibi bona tegebantur, universis in
se credentibus reseravit.
7. Verum satis operosa res est enumerare singula, quae a prophetis
olim praedicta sunt, qualiter vel quando completa sint, ut ex his vide-
amur eos, qui dubitant, confirmare, cum possibile sit unicuique volenti
30 de his diUgentius noscere ex ipsis libris veritatis probamenta abun-
dantius congregare. Si vero his, qui minus in divinis eruditi sunt
disciplinis, non statim in prima fronte litterae sensus, qui supra ho-
minem est, videtur occurrere, nihil mirum est, quod qitae divina sunt
ad homines paulo latentius deferuntur et eo magis latent, quo quis vel
7—10. 23—26 vgl. II Kor. 3, 15. IG [Hebr. 10, 1) — 32 xu in pr. fr. vffl.
Otto, Sprichw. S. 147; Archiv f. lat. Lexikogr. XIII [IQQi) S. 383 Wei/
,,
txaöTOv
\
vjisQ
, ] -^]-
im
10
6
,, '
. ' ^,
^.
, ^-
-
03
,
1
,
incredulus fuerit vel indignus. Nam cum certum sit omnia, quae in
?)
tgl.
10
note)
1
20 quaedam
4
?.
5]
TV NF
13
'
BasD
B, daxu
XIII
^1•,
2,
<
^
5. 12
BasD
a.
darüber quidem
R.
8 <
{dazu die
15 Nam]
A'^
-
Pat Bas
-{-
10
TU
et
21 ratio ab
AB
11
N'F XIII 2
^
BDH
(5
\
1
Bas )
S. 13 abgedruckie
17 apparet
eis] rationabilis
^1
Bandnote in
12 ;<)-
i?,
Rand-
19 divina
2•4 quis-
.1
jcäoav
^
,
, . - > •^
Origenes
,
><
ao&tvtiav
iv
5 &<,
&-
& < ^. >
><. ^<.
-^, >
,<' ,
>
<'
> >
10
1
6<,
sanctae divina esse inspiratio, quae per
\
^,>
pro eo non putabitur, quod infirmitas intellege ntiae nostrae non
>
omue corpus
-
{^<,
eins extenditur,
valefc
^^
]-
I Kor. 2, 6
5 &
^ ,&
i'va i)
<' >
>
> ^<' ><
<,
. <.
6 7}
>
7) &].
10
^ 1
,'.
(S).
& ,,
praedicatio, dicens: »Sapientiam
3
« ;'
&
autem loqiiimur
ti^v ^. ^
inter perfectos, sapien-
-
tiam autem non huius mundi neque principum huius mundi, qui de-
15 straentur«. Ex quo ostendit quia nihil commune habeat haec nostra
sapientia, quantum ad sermonis decorem pertinet, cum liuius mundi
sapientia. Haec igitur sapientia clarius et perfectius describetur in
cordibus nostris, si nobis »secundum revelationem 164
patefacta |
fuerit
mysterii, quod temporibus aeternis absconditum est, nunc autem mani-
20 festatum est per scripturas propheticas« et >per adventum domini et
salyatoris nostri lesu Christi-:, >cui est gloria in aeterna saecula. Amen<.
CAPUT SECÜNDUM
Quod multi spiritaliter non intellegentes scripturas et male intellegendo
in haereses declinarint.
S. 12 f
i> < BasD
und oben
t) Überschrift ßi a. B., darüber:
S. 292, 5; ähnlich Phnt., Bibl. Cod. 8 p. ^^ B.:
), vgl.
"
TU NF XIII 2,
-
10 /ijj] Bas D
19 f manifestatum manifeetum 23 Überschrift] male intelligentes Ah
24 heresis Ä \
declinarunt G declinavenint Ab 27 vel intellegentes < /
Origenes V. 20
306
>
&
,
< &
>•
>
•. ötl
Origenes
- &
,
10 &
- 6<' ><
>6•
^[<,
..&&
.^ &, ,
-
-
-
15 erroribus
\
se
<,
quam
tellegentiain divinarum litterarum debet incedi, a
plurimis tradiderunt, pro eo quod qua via ad in-
quam
&?/^,
plurimis igno-
15
Rob
^-] +
quam
22 effrem
&)
ut . .
12
.
plurimis]
.
Koe ut
eligeret
a
23 f
, .
quam
bonum Ba
et^
.
.
pluribus
eligere
. . eligere
bomim
13
19 prophetata
bonum
GM*
24 cognosceret \aut
{vgl.
ut
Bas
Z. S
....
D
AB
et
proferret
14
probata
.
eligere
.
Xoe
. . &
bonum AM^co^
27 a
16
prolata Del
< AB
a
307
>^ »,«» -
(]
, «,
^, »
-
10
1
, ^,
&
,
,
,'
?], •7]0,
?]6
-
nihil gestum esse secundum historiam pervideutes , in quibus |
prae- 165
cipue adventus Cliristi signa observanda esse credebant, suscipere prae-
sentiam domini nostri lesu Christi noluerunt; quin immo et velut contra
ins fasque, id est contra prophetiae fidem, adsumentem sibi eum Christi
20 nomen, cruci illum adfixerunt. Tum vero haeretici legentes quod in
lege scriptum est: meo« et: »Ego deus
>Ignis accensus est ex furore
zelans et reddens peccata patrum in filios in tertiam et quartam pro-
geniem« et: »Paeniteor quod unxi Saul in regem« et: »Ego deus, qui
facio pacem et creo mala«, et iterum: »Non est malitia in civitate,
25 quam dominus non fecit«, et: »Descenderunt mala a domino super
portas Hieriisalem« et quod »spiritus malignus a deo sufPocabat Saul«
et multa alia bis similia, quae scripta sunt, legentes, dicere quidem
eas non esse dei scripturas non ausi sunt, esse tarnen eas conditoris
dei illius,quem ludaei colebant, putarunt, quem iustum tantummodo,
30 non etiam bonum credi debere aestimarunt: salvatorem vero advenisse,
ut perfectiorem nobis adnuntiaret deum, quem negant esse couditorem
mundi, diversis etiam de hoc ipso opinionibus dissidentcs, quoniam
, '
,, Origenes
^,
-' -
,
5
&.
-,
10
. ,
- &,
&2
- ,--
(9).
\
'
' rpÜMV
16
15
dicentes alia esse visibilia et ab alio facta, aKa vero quaedam invisibilia
20 et ab alio condita, prout eis animae suae fantasia vanitasque suggesserit.
Sed et nonnulli ex simplicioribus quibusque eorum, qui intra ecclesiae
fidem contineri videntur, quidem creatore deo nullum esse
maiorein
opinantur, rectam in hoc tenentes sanamque sententiam, verum talia
de eo sentiant, quae nee de aliquo iniustissimo et inmitissimo homine
25 sentienda sunt.
2 (9). Horum autem omnium falsae intellegentiae causa bis quibus
supra diximus non quod sancta scriptura ab bis non
alia extitit, nisi
secundum spiritalem sensum, sed secundum Ktterae sonum intellegitur.
Propter quod conabimur pro mediocritate sensus nostri bis, qui cre- 166
|
30 dunt scripturas sanctas non per humana verba aliqua esse conpositas,
sed Spiritus sancti inspiratione conscriptas et voluntate dei patris per
unigenitum fibum suum lesum Cbristum nobis quoque esse traditas et
conmissas, quae nobis videtur recta esse via intellegentiae demonstrare
1 DH^corr |
Q^^^g < i? 8 BasD 13 f negi
B^ . R. 20 suggerit 21 quibusque AB que GM* scilicet 24 nee
(= . 7) Del nQ (ne de aliquo quidem iniust. B) 30 per über d. Z. J.i
< I
conpositas conposita composita Ba 31 conscripta 32 f tra-
,]
2, 1 18).
)
2 (9) 309
. &,
',, ',,
& -
10
-'
15 observantibus
traditam
' ,
sibi
illam regulam disciplinamque
apostoli per successionem posteris
ecclesiam docentibus tradiderunt.
,
^&,
quam ab
quoque
lesu
.
Christo
suis caelestem
— —
&
4. 22 f vffl. Gen. 19, 30 ff 5. 23 vffl. Gen. 10 5 f. 24 vgl. Gen. 29, 21 ft'
— 6. 24f vgl. Gen. 30 — 8. 27 f vgl. Exod. 25 fl"
4 BasD 8 * 10 ] D
29 eal eae
310
,.
,, ^^ , &, ^]
föd•'
Origenee
,
,'
6
}
&,><
>< •><; .
'-
3 (1Ü).
10 -
^ ^ ,,
<.
6
& \
,
^
1?
- 7.,
^9- ]
7 f. 1, 6 u. Oricj. c. III (I !. {11 162, 5 f )
1 \
8 c^ ?. -
BRob ^ <. 11 < BasD 13 f /
:—^ . R. 14 + ^ über d. ., PatBasH,
vgl. unten S. 311, 11 f 18 tamquam] tarn quae tarnen ut \
haec et non
quasi humana < y 19 et quae] atque Del |
sperantur 26 etiaiu <
inibi corr. Ä^ a. R. 29 in — 30 sed < 29 in < /< |
doetrinae" doctis De/
',^;,; -- De principiis IV Cap. 2, 2(9). 3(10) 311
6<,
&
€
, > <' -
coa '
>
-
, . ' ',^ ,
^ /.&
- > \<
7)
'
10
,
15 manifeste etiam ab bis, qui intellegere
«^.
non possunt, cjuid in bis lateat,
-,
intellegitur tarnen quia lateat quid. At vero epistulae apostolorum,
quae quidem videntur aliquibus esse planiores, nonne tarn profundis
repletae sunt sensibus, ut per eas bis, qui possunt intellegere divinae
sapientiae sensum, quasi per breve quoddam receptaculum inmensae
20 lucis claritas videatur infundi? Unde quoniam baec ita se babent et
multi sunt, qui in bac yita errant, non arbitror esse sine periculo facile
pronuntiare quemquam nosse se vel intellegere ea, quae ut aperiri
possint, >scientiae elave< opus est, quam clavem dicebat salvator esse
apud >legis peritos^. In boc loco, licet per excessum quendam, inquiren-
25 dum tamen ab bis puto, qui dicunt quod ante adventum salvatoris non
erat veritas apud eos, qui in lege versabantur, quomodo a domino nostro
lesu Cbristo dicatur quia >claves scientiae< apud illos sint, qui libros
legis propbetarum babebant in manibus. Ita enim dixit dominus:
et
»Vae vobis, legis doctoribus, quoniam tulistis clavem scientiae; ipsi non
30 introistis, et volentes introire probibuistis«.
12. 29 Ulk. 11, 52 {zum ScMiiß des Gitats vr/l. PhiloMia ed. Rob. p. 38, 9
U7id Hautsch, Evangelieneitate S. 111)
.
Fat Bas Dil
^ BasD
|
8 '
BasD 11 f
B^cmr
<
Fat BasD
B*FatBasDHRob
BasD 14
4 cv>
10
21
'vita
* G* via A'^c^^^rBG^eorrMa 27 dicatur < .4' dr A"^ über d. Z.
312
•
,
4 (11). '//
.
^& »
Ori genes
-^- ^
-
5
^, , '-
6oi<i.
^ -
.
6
, / ?) 18
10
» , ', "^"
15 6 &^ «, > -
(11). Verum, ut dicere coeperamus, viam, quae nobis videtur recta 168
4
ad intellegendas scripturas et sensum earum requirendum huius-
esse ,
12 f
BasD
5.
12. 28
4
20 Prov. 22,20. 2i
]
I
(}]-{-
Kor.
19 edocemur
2, 6.
vgl.
7
AB
—
BasD
—
15
hierzu die
docemur
7—11. 22—28
f.
5
S. 313,
TU NF
18
XIII
21
vgl.
<
in
rffl.
2,
BasD
Rom.
7 ^
Redepenning, Origenes
S. 13
13
(= iv) < AB
7, 14
BasD
abgedruckte
I
10
309ff
Randiiote B•
22 proposuerunt
AB proposuerint 30 destruentur] destniitur A* destruuntur A-
&). -/.& ), <.
De priacipiis IV Cap. 2, 4 (11)
&<.
313
^
>0•/.
6
^^ "/
, >1 . <
/ ^ , ?/
&
- & .
,, . . .
>övo <.
)
. ,&
y>
><
7]<. >9^ .
1
6<,
»<.
>6< ,
., ^ ) - >7) <,
&6
^
fecerunt in hoc, ut caelesti >sponso< iungerentur. >Clemens vero< bis, qui
Bas
3 &BOV
14 ^
CV3
17. 34
< BasJ)
r[/l.
8 &• ^]
Matth. 25, 1
BasD
ft'
17
= didicit Buf.)
+
PatH
Schnitxer, S. 263
Änm. *** ,] ' BasD 19 aedificantur 23 libellos AB libros
27 orfanos] + et .1 33 fuerunt
i
,>
314
< , -
,.
Origenes
&
^.
.7] & ><
,
. ?]
<
-
>. 19
-
,
}] ' , >><.& . <'
(12). ^'
& 'lovöaicov
?)
3
,-
,.
10
quae dicta sunt, yelut si diceret: ad eas animas, quae per haec aedi-
ficatae extra corporis curam et extra desideria carnalia esse coeperunt.
Ipse quae ab spiritu sancto didicerat non per litteras neque per
yero
libellum, sed viventi voce iubetur annuntiare presbyteris ecclesiarum
20 Christi, id est bis, qui maturum prudentiae sensum pro capacitate
doctrinae spiritalis gerunt.
(12). lllud sane non est ignorandum, esse quaedam in scripturis,
in quibus hoc quod diximus corpus, id est consequentia bistorialis in-
tellegentiae , non semper invenitur, sicut in consequentibus demon-
25 strabimus; et est ubi ea quam diximus anima vel Spiritus solummodo
intellegenda sunt. Quod etiam in evangeüis designari puto, cum dicun-
tur pro purificatione ludaeorum "Sex hydriae< positae, >capientes metretas
binas vel ternas«, in quo, ut dixi, hoc videtur sermo evangelicus indi-
care de his, qui dicuntur ab apostolo >in occulto ludaeis<, quod hi puri-
30 ficentur per verbum scripturae, capientes interdum quidem >duas
metretas<, animae vel Spiritus secundum quod supra diximus
id est
intellectum recipientes, interdum autem >tres<, cum etiam corporalem
intellegentiam, quae est historiae, servare lectio ad aedificationem potest.
'
rr/I. 2, f. rql. 2,
3 cv) PatBasOH |
c^ d BasD 9 Bas
XU corr Di 14 Bas DE 18 quae y, rffl. oben
S. 313. 24 qui AB 20 pro capacitate AB ac capacitate ad capacitatem Ab
ac capacem 22 est < / 25 anima vel spiritus] animi vel spu A* aniraam
vel spiritum J.2 26 sunt] est J.2
, - .
>< /. .
&. '.
7]
JiQOBiQi]utvoLa
-
De principiis IV Cap. 2, 4 (11 1. (12'j. 6 13»(
><
315
/ ?]
6 (13). \4
. ^ ; ' , <.
?]^
5
- ovao&at,
/« »
- ' «.
»,«//}
10 d -; ' '
' '
15 [13].
. 6
< ><
>Sex< vero >hydriae< consecjuenter dictae sunt de his, qui in hoc
6
. ><,>-
mundo
positi purificantur. enim diebus (qui perfectus est numerus)
In sex
mundum hunc et omnia, quae in eo sunt, legimus consummata.
20 6. Quanta igitur sit utilitas in hoc primo quem diximus historiali 170 |
2 f. 18 vgl. Philo, De opif. mundi 3 /?. 3 Maiv/., p. 3. 4 ed. Colni {mit Test.)
— 8. 25 I Kor. 9, 9. 10 {Deut. 25, 4), rrjl. oben S. 129, 17 eine andere Form des
>] ]
Citats — 15 f. 33 vr/l. Hehr. 8, 5 — 16. 33 f ;. Rom. S,
<. £<
>
,. ,^, ' ^&<
>
>6
Origenes
(.nayyiliav
'/^
<.
6
> tv
Im
-
20
10
, ?]
'
- ^ - ,, , ._
,^, <.-
.
1 ',
^<
dum carnem< ludaei sunt,
^
\
quorum >futurorum bonorum umbram
et
&, -
habet lex<, et si scripturis sanctis inveniuntur; vel cum
qua huiusmodi in
requiritur quae sit illa 'Sapientia in mysterio abscondita, quam prae-
destinavit deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo principum
20 huius saeculi cognovit<; illud quod dieit ipse apostolus, cum exemplis
quibusdam utitur de Exodo vel Numeris et ait quia »haec in figura
contingebant illis, scripta sunt autem propter nos, in quos fines saeeu-
lorum devenerunt«, et occasionem nobis praestat iütellegentiae, ut possi-
mus advertere quorum figurae erant ista, quae illis accidebant, cum
2 dicit: »Bibebant enim de spiritali consequenti petra, petra vero erat
,
8. 25 I Kor. 10, 4 11. 27 Hebr. 8, {Exod. 2ö, 40) 12 f. 29 f vgl. Ärehiv
5 6 7 Pat
BasDH 11 ^] BPatD 21 utatur 22 fines yA^orr finis A'^B 2a con-
sequenti S e sequenti {die Vorlage uohl: CSEQUENTI) J. sequenti // -4.6 27 moy-
seo moseo moyse Ab moysi S \ fatia£ A^
; , -.^-
' ,'
'
De principiis IV Cap. 2, 6 (13) 317
ovx
'^« .»
5
,
^
;^ [\ ,>
,
, »
<)-
&, ' ^
10
15
,
^
/]
,
& '
^, '» /.. \
-
^, -
»Nemo ergo vos iudicet in esca vel in potu aut in sollemnibus diebus
25 vel neomenia vel sabbato, quae sunt umbra futurorum«. Ad Hebraeos
quoque scribens et de his, qui ex circumcisione sunt, disserens ait:
>Hi, qui exemplari et umbrae deserviunt caelestium«. Sed fortassis
per haec de quinque Hbris Moysei non videbitur dubitandum ab his,
qui apostoH scripta velut divinitus dicta suscipiunt. De reliqua vero
30 historia requirant, si etiam illa, quae ibi inferuntur, >in tigura< illis, de
quibus scribitur, dicenda sunt >contigisse<; observavimus nos etiam de
hoc dictum esse in epistola ad Romanos, ubi de Regnorum libro tertio
4
9.
1
24
ort
Fat
\
Kol.
< BasD
\
2, 16.
Dil
]
17
9
—
2
ai
&] 12. 27
Fat
Ilebr. 8,
10
— L•
— S.
<
318,1.
nach Ruf.
+ PatDH+ ^
30
3 --
f
. 21
i-[/l.
Bas
nal
1 ;•.
14
Fat
10, 11
*
hinter
20 f Bub lege vultis esse et non dixit qui •< y 28 moysei mosei moysis
31 dicenda sint
318
, ^ >
^ <. -
Orlgenes
"
)^,
.
(]
^ ?] 6 >^ -
5
-
, -.^
7 (14),
', &
10
.
Rom. 11, 5
&
10. 22 vgl.
11, (l vr^l.
^^
Jok. 1, 1
Bas BasD
< {unklar, ob
12
17 quam plurimis
(") Koe,
oder
vgl.
quamplurimos
Rufin
D)
. 23
\
\
u.
vocatis
unten <5. 320, 4
A'^'^orr vocatos
6
*
14 bahal
oi
>7]<
vvv ^ > &< ). *
, ?. &><> -
&. '^ ^-
,.
,
5
, >06 ^<
10 ,
^
, ,
& &,
,
,
, .
,
^^&
)
\
&,
>&:)<
-
^*-
in
, ,
omni castimonia et
20 scientiae spiritus et divini consilii partieeps fieret; quia nee aliter potest
anima ad scientiae perfectionem venire, nisi divinae sapientiae fuerit
inspirata veritate. Igitur de deo, id est de patre et filio et spiritu
sancto, ab bis viris diyino spiritu repletis principaliter designatur; tum
vero de sacramentis fiHi dei, quomodo >verbum
qua caro factum sit<, et
2 de causa usque ad >formam servi suscipiendam< venerit, ut diximus,
repleti divino spiritu protulerunt. Xecessario deinde etiam de creaturis
rationabilibus, tam caelestibus quam terrenis, beatioribus et inferioribus,
consequens erat eos mortalium genus divinis sermonibus edocere, sed
et de differentia animarum, et unde istae differentiae ortae sunt; tum
30 deinde qui sit bic mundus et quare factus, sed et unde malitia tanta
ac talis est super terras, quae utrum in terris sit tantummodo an et in
aliis aliquibus locis, ex divinis uos sermonibus discere necessarium fuit.
11
18
sum
2.
^
18f
]
<
niirratione
rr/l. 1
<.BasD
BasD
BM^f'orr alioram
Kor.
r?)v
6
ratione
2,
\
10
,
alio
—
<
BasD
]5 ff.
vgl.'x.
nirsum /
22
8 ^
ov
fif vr/l.
17 dedidisset
.
oh. I Praef. 4.
BasD
dedisset
7.
10
2
Joh.
-
c^o
BasD
|
1. 14. Phil. 2, 7
haec]
suscip. servi
5
+
19
-
BasD
si
alior-
,
' ,
8 (15). xcu
Origenes
)^ -
-
5
-
. , ^', ,
10
15
,.
& ^ . -
avd-,
& &^
,
&-
-
8 (15 [14]). Cum ergo de his talibus et horum similibus spiritui
sancto esset intentio inluminare sanctas animas, quae se ministerio
dediderant veritatis, secundo loco habetur ille prospectus, ut propter
eos, qui vel non possent vel nollent huic se labori atque industriae
20 tradere, quo haec tanta ac talia edoceri vel agnoscere mererentur, sicut 173
superius diximus, involveret et occultaret sermonibus usitatis sub prae-
texto historiae cuiusdam et narrationis rerum visibilium arcana my-
steria. Inducitur ergo visibilis creaturae narratio et primi hominis
conditio atque figmentum, tum deinde ex illo per successionem pro-
2ö secuta progenies, nonnuUa quoque rerum gestarum, quae a iustis qui-
busque gesta sunt, referuntur, interdum autem etiam deKcta quaedam
ipsorum commemorantur tamquam hominum, tum deinde et impiorum
scribuntur aliquanta vel inpudice vel nequiter gesta. JVIiro autem modo
etiam proeliorum digesta narratio est et nunc vincentium nunc victo-
30 rum descripta diversitas, per quae ineffabilia quaedam his, qui huius-
modi dicta perscrutari norunt, sacramenta declarantur. Sed et in scrip-
tura legali per ammirandam sapientiae disciphnam lex veritatis inseritur
et prophetatur; quae singula divina quadam arte sapientiae velut indu-
quod
2. 1 7 f
4 ra
praetesti
CV3
<
hinter
G*
vf/l.
BasD
edoceri
24 ex
&
oben S. 318, 22
10
AB
illo
] ^ BasD
.
doceri
13 BasD
per successionem] ex
11 Xiva]
14 -]
21 f praetexto ÄBM<^orr praetextu
illa percussione
&
BasD 12 f
26 autem
--20 quo]
G<^orr;\f*0
<
31 in < y 33 prophetatur A*B (= . 13 f prophetarum J.-/
, ,
De principiis
öl
IV Cap.
.,&^
2,
.^ .-
8(15). 9 (16 [15]) 321
10
, & 9 (16
^
,
^ &..
[15]).
.,
?},
'
\
^ .^,,- .& -
6).cov
^
3
6
^*,
-
,
15
mentum quoddam
6 .
et velamen spiritalium sensuum texta sunt; et hoc
& ', -
est quod diximus scripturae sanctae corpus: ut etiam per hoc ipsum
quod diximus litterae indumentum, sapientiae arte contextum, possent
20 quam plurimi aedificari et proficere, qui aliter non possent.
9 (16 [15]). Sed quoniam, si in omnibus iudumenti huius, id est
historiae, legis fuisset consequentia custodita etordo servatus, habentes
continuatum intellegentiae cursum non utique crederemus esse aliud
aliquid in scripturis sanctis intrinsecus praeter hoc, quod prima fronte
25 indicabatur, inclusum: ista de causa procuravit divina sapientia offen-
dicula quaedam vel intercapediues intellegentiae fieri historialis, inpossi-
bilia quaedam et inconvenientia per medium inserendo; ut Interruptio
ipsa narrationis velut obicibus quibusdam legenti resistat obiectis, quibus
intellegentiae huius vulgaris iter ac transitum neget et exclusos nos ac
30 recussos revocet ad alterius initium viae, ut ita celsioris |
cuiusdam et 174
eminentioris tramitis per angusti callis ingressum inmensam divinae
scientiae latitudinem pandat. Oportet autem etiam illud scire nos quia,
cum principaliter prospectus sit spiritui sancto intellegentiae spiritaüs
consequentiam custodire vel in quae geri debent, vel quae iam
his,
7
'
& ^
gesta sunt, aptari posse intellegentiae spiritali, utriusque ordinis textum
plurimi
S ineinf
AB
Origenes
BBas^D
quam
V.
Koe insl Red
ß
) <>
plures
ei'nsp
complures
qnoniain Ruf. Z. 21
Dd
&eov
30
BasD
retusos
\
13
•< Bas
21
5 «<
20 quam
7?
322
79^ ^
?], ,
&, . ^,
,- ' -&
^,
Origenes
(]
•^
5
,& ,, ^-
,
•'
,- * ijtl
-
10
1
^
^, .
[16]
BasD
2 ])
14
PatBasDH
16 uno
2 f yertad-ai
AB non
— ^<<^ S
-
18
4
inseruit] seruit A*
seniit A"^ \
quaedam] quidam A* quidem A- 25 possibilia 28 f et dilig.
^ <•
'. Tiq 6
. rflq rij Qcc^ « y.ara
]&';& <&
]
1
'>7
\;
(17 [16]). 24
10
'
>
^,<. >^
>
< ,
03
lö CAPUT TERTIÜM
Exempla scripturarum de ratione intellegendae scripturae.
^& NF )
^]
1 Bas D 2 <. Pat Bas 3f Vbcr-
1 t
Exempla
<
Tia
Justinian
8
— scripturae AB
] \ o^
<.
BasD
vovv
20
BasD
fuerint
12
Dd
\
BasD
21 etiam <
16
Justinian
Überschrift:
;
<
324
, ^
. ,-
Origenes
>6
y.al >•6
&<,
5 >
. ,,>
, ,,;- ]
>•< ,
•<
() ^<
10 >
6< >7]
&, , )&
<.
15 &
- ' ^.
quod >deus post meridiem deainbulare< dicitur >in paradiso< >et Adam
.
latere sub arbore<, equidem nullum arbitror dubitare quod figurali tropo
haec ab scriptura proferantur, quo per haec quaedam mystica indi-
20 centur. >Cain< quoque exiens >a facie dei< manifeste prudentem lectorem
movet, ut requirat quae sit >facies dei< et quomodo >exire< quis possit ab
ea. Verum ne nos quod habemus in manibus, iusto amplius
opus,
dilatemus, perfacile est omni volenti congregare de scripturis sanctis
quae scripta sunt quidem tamquam facta, non tameu secundum bistoriam
25 conpetenter et rationabiliter fieri potuisse credenda sunt, Haec vero
scripturae species etiam in evangelicis libris afFatim abundeque Signatur,
cum vel >in excelsum montem< lesum inposuisse diabolus dicitur, ut
inde ei >universa mundi regna monstraret et gloriam eorum<. Quod
secundum litteram quomodo fieri potuisse videbitur, ut vel >in excelsum
30 montem< educeretur a diabolo lesus, vel etiam carnaKbus ocuUs eius
tamquam subiecta et adiacentia uni monti >omnia mundi ostenderet
regna<, id est Persarum regnum et Scytbarum et Indorum, vel quomodo
etiam reges ipsorum glorificantur ab hominibus? Sed et aüa quam
\tro Bv
6 ()
. M. II p. 1
.
Tarinus (quae
We.)
BasD 3
sit facies dei Ruf. Z. 2)
PatBasDH
6f « ov
'
ovx evL' B^ a. R. 7 <.) 18 sublatere 19 quo AB quod y 21 oo quis
exire 25 conpetenter et] conpetentem
-^ &
.;^ .^(
.
JDe
.&-:
principüs IV Cap. 3, 1 17 [16]). 2 fl8;i7]'
::/.
325
. ]-
y.di
&
\
.
t".T£0
& , , .
2 (1S [171).
&' -.
^-
. ' > --&^& < .
&' -
,^
10
&&. /. / \
' ' &&
& ,
t'
1
'- . •?] ]
curoü«.
7 f. {—) vgl Lev. 11, 14 — 13. 2« f Gen. 17, 14 — 16 f. 29 f vgl. Deut. 14,
{Codd. AF), die S. 326 App. 10 ff encähnie Randnote in ii. Doctrina patrum ed.
Dielamp S. 1Ö2, 12
]
ino
ex
6
et
oaov
11
19
Fat
ea]
Bas
est
öaovBasDHRob
«
\< BasD
< 22 moysei
\
13
tnl
-4
]
mosei
|
moysi
9
18 ex quo]
24 est]
^
)^ . ,'\ - '
ov
6
^>7]•
Origenes
^)
5
10
15
--
& , ,&
,
,
^.
, , ,
\ .
-
-
?)
,,
>
(]
,
?}
. ( }]^
^,-.
- 26
grifum ,
quem nuUus umquam meminit humanis manibus
vel audivit
potuisse succumbere, manducari prohibet legislator. Sed et de sabbati
opinatissima observatione ita dicit: »Sedebitis unusquisque in domibus
vestris, niillusmovebitur de loco suo in die sabbatorum«. Quod utique
20 inpossibile observari seciindum litteram; nullus enim hominum
est
potest tota die ita sedere, ut non moveatnr de eo loco, in quo sederit.
De quibus singulis hi quidem, qui ex circumcisione sunt,- et quicumque
in scripturis sanctis nihil amplius intellegi volunt praeterquam indi-
catur ex littera, haec ne requirenda quidem arbitrantur de tragelafo
25 et grifo et vulture, fabulas autem quasdam inanes et frivolas com-
mentantur, ex nescio qnibus traditionibus proferentes de sabbato,
dicentes unicuique locum suum reputari intra duo milia ulnas. Alii
vero, ex quibus est Dositheus Samaritanus, notant quidem buiuscemodi
expositiones, ipsi autem ridiculosius aliquid statuunt, quia unusquisque
30 quo habitu, quo loco, qua positione in die sabbati fuerit inventus, ita
usque ad vesperam debeat perma|nere, id est vel si sedens, ut sedeat 177
tota die, vel si iacens, ut tota die iaceat. Sed et quod ait >non levare
. .-
1—3. Ißf Lei: 11, 13. Deuf. 14, 12 — 4. 18 Exod.l6,29 — 11 27 Num.
.
rffl. f. rffl.
35,5
8 f oo BasD 9 ]
— 12—10. 28—32 v(Jl.^l•JenfelJ,Ketzergeseh.Söl — löf. 32 f
Bas D 10
Bandnote in , s. TU XF XIII 2, .S.
/•^/.Jere?«. 17,21
12
Fat BasD
BasD li:
10
PatBasDH
15
flF
oo ehai
]\
BasD
BasD 16 grifiim
\ &]
*
15 Mitte
grifem
A'^corr griphum gryphum Ba |
audiit 24 tragelapho 25 grifo
,
^,
,.
>< Ölojcbq
)
dg
,
»& -
ol
;,-, >•^^-.-
5
-«,
3 (19 [18]). Ei
•
, >§. 6&<
10
<'^ ^ >&<
onus in die sabbati< iupossibile mihi videtur.
15 infinitas<,
sunt, dicentes
sicut sanctus
non reputari
apostolus dicit,
Ex his enim ad >iabulas
ludaeorum doctores devoluti
>onus<, si calciamenta quis habeat sine clavis,
>onus< vero esse, si galliculas quis cum clavis habuerit; et si quidem
supra unum umerum aliquid portaverit quis, >onus< iudicant, si vero
supra utrumque, negabunt esse >onus<.
20 3 (19 [18]). lam vero si etiam de evangeliis similia requiramus, quo-
modo non videbitur absurdum, si secundum litteram sentiatur quod
dicitur: »Neminem in via salutaveritis«? Hoc enim putant simpliciores
quique salvatorem nostrum apostolis praecepisse. Sed et illud quomodo
possibile videbitur observari, in his praecipue locis, ubi acerrima hiems
25 >gelidis< exasperatur >pruinis<, ut >neque duas tunicas neque calciamenta<
habere quis debeat? Sed et illud, quod >dexteram quis maxillam per-
cussus praebere etiam sinistram< iubetur, cum omnis, qui percutit dextera
manu, sinistram percutiat maxillam? Sed et illud de inpossibilibus
habendum est, quod in evangelio scriptum est, ut >si oculus dexter
30 scandaHzaverit, eruatur<; quia etiamsi ponamus quod de oculis car-
— 12— S. 328, 4. 29— S. 328, 18 /. Matth. 5, 28. 29. 18, 9 — 25 vgl. Vergil, Georg.
—
II
Bas
263
4 ]]
Weg
12
25 f vgl. Matth. 10, 10
\
BasD
]^ 10 ] BasD
BasD
11
s. Ruf. . 80
17 galliculas AB caligulas , vgl. Act. 12, 8 (Vidgata), Corpus gloss. lat. ed. Goet%
vol. VI s. V. [und W. Heraus, Archiv f. lat. Lex. XIII (1904) S. 431 Wey] 25 gelidis
;
Ttva, ^ Origenes
>>6 sjtl
- ;
tojgayJvai
&6<,
5
&^<,
' '
' ^] ><;
--; 6
&^. -
-
6
,
-, &; ,
10
1 , ] 4 (20 [19]).
& \,
-'
27
Stud.
BPat
5.
9,
nitus J.2corr
20
Bas
13 ]
I
506 Kl]
Kor.
< BasD
30
7,
in]
18
ex
D
[vgl.
2 fif Randnote
Ä
10
Orir/.,
^]
21 qui
B\
Gat. hierxu,
s. TUÄ^FXlll
quidem
+
Ä
-
ed.
29
C.
2,
Jenkins
.?. 12 tiach
im
d.
divinas] divinitas
Journ. Thcol.
Mitte
|
4
"^]
-
^* divi-
, am
De pi-incipiis
&, . , ,,
IV Cap. 3, 3 (19
[19]
[18]).
iV«
4 (20
oi
[19])
^]
329
& ^'^,-,\- ]6
', ,
^-, ?]
10
& ,
utilem hominibus et deo dignam proferunt legem.
15 suspicetur nos hoc dicere, quia
.
nuUam
sentiamus, quoniam aHqua ex his non esse facta suspicamur, vel nulla
-,
[19]
historiam scripturae factam esse
Ne qui autem Pa
8 f. 23—25 v(/l. Gen. 23, 2. 9. 19. 25, 9. 10. 49, 29-32. 50, 13 — 9 f. 25 rc/L
Gen. 48, 22. Jos. 24, 32 — 14 Ne qui — S. 330, 28 quam plurima = Pamphil., Apol. G
19
1
de] a
. 7
22
BasD
BasD
et posse
1
3
et<Pa
< 9
23
] 6
potest] possit
BasD
10
\
13 ]
c^ hinter
24 chebron ^*^*(3'3/*
BasD
»
Origenes
,;
<,
«;
- '», )
, , ,- ,
,»' » , (] <., «
,» &
5
,3
10
, & -,
&^«, - , -
,
>• &<.
15
quod
^,
5 (21 [19. 20]).
observantibus
28
maverit ipsum mandatum. Quid vero oportet dicere de eo, quod dictum
20 est: »Non adulterabis, non occides neque furtum facies, non falsum
Verumtamen si qui
(21). adtentius legat, non dubito quod in
30 quam plurimis dubitabit, utrum illa yel illa historia putetur vera esse
<;
13
3
vffl.
BasD 16 quod
Rom. n, 33. I
4
praecipit
Kor.
(=
2,
)
10 — 24—26 Matth.
<C BasD 8 ]
28, u-ohl Zusatx Rufins
5,
quod praecepit AB
Fat 14 ye
quo praecipit
{) quo praecipitur Pa{a) 17 etiam < 23 perplurima] quamplurima
< observanda sint] observentur Pa \
* * * i^j das Citat Matth. 5, 22
fehlt 25 ad concupiscendam 26 quae] queque 26 f inquietos] inquiteos
-
principiis 3, [18. 19]). (21 [19. 20]). 6 (22 [20. 21]^
^
, '»
-
, xcä
.
^, ^ -
,
.
' .
&,,
,
[20]
,
, --
.
6
,
6
10
. ,
, ^ . &..&
7) ^,
&^
-
20
^& , 6 (22 [20. 21J).
^,
"-
, ,. 7)
-
secundum litteram an minus vera, et illud vel illud praeceptum utrum
secundum litteram observandum sit necne. Propter quod multo studio
et labore nitendum est, quatenus unusquisque legentium cum omni
3 (— ) Jok. 5, 39, fehlt hei Ruf., der stark gekürzt und Z. 3—12 des griech. Textes
aus
Kön.
1 - 12, 2 ff
corr in
und
6 xijv
11
Orig., In Jerem..
<iBasD 9f
< RBasDH
hom. IV
13
1 (III 22,
10 ]
8—11)
BasD*H ^}
G* roboam Gc^^^a roboan
s.
Rob
raboam
21 -
2,
j1/
\
oiy.a ^,, ,,
, . ,
^-
,
Origenes
XotJtcd
"^,
) ^
^,
29
,
' ,
* .
^
5
?)
.
(21)
'
^ ,»
«,
10
1
' '
, ,
,, <
, »
-^,
>
, -,
^.
fehlt bei
d. h.
5 f. 21—23
Rufin
die xweite Hälfte
Einl. p. XXXIII
— 8,
—
—
26
11 '
I Kor. 10, 18
fehlt
29
bei
9, 8,
Rußn,
^
2, 28.
svytvstav
IV Cap.
6]
3, (22 [20. 21]). 7 (23. [21]). 8 (24 [22]
ajroQQr'ßovQ
].
-
'
333
- < , ^,
\
&<
^ >
7 (23 [21[).
>
10
,
. ,' '' .
'
15
, ,
?/ , ,
, &, \ ,
?]-
30
20
; . ',
6
&6
2 ,
&.
,) } .,
-,
- ,
-, 6
7]
30
* ,
S (24 [22]).
secundum 183
carnem<, et alius secundum spiritum, cum dicit salvator quia »non sum
31. 32
24
29
{)
Bob
7)
vr/l.
—
/. —
<iBasDH
Bob
kUm. 7,
31. 33 f Matth.
Fat
Fat BasD
22 u.
BasD
|
6
)
d
.
] -
ö.
15,
Kl
24
BasD
30
—
<.
20
cv.
11
vgl. I Kor. 15, 45
BasDH
i,niv BasD
BasD
BasD
27
— 24
Bob
f vgl. Ephcs.
6 at
21 &<
8
<
BBasD
5,
BasD
334
. ,- (^ .
Origenes
^
(]
' ^,-
. ^ ,^
),
5
& , <.
&«. 6
allij
»« »
^. ' ^ ,
- %. & ^. -
10
%?],
* * *
missus nisi ad oves perditas domus Israhel«, non ita accipimus sicut
hi, qui terrena sapiunt, id est Hebionitae, qui etiam ipso nomine pau-
15 peres appellantur (Hebion namque pauper apud Hebraeos interpraetatur),
sed intellegimus genus esse animarum, quae Israhel nominantur, secun-
dum quod et nominis ipsiiis designat interpraetatio Israhel namque :
Iff. 13fiF vffL Hilgenfeld, Ketxergesch. S. 421 fl' — 2 f. 15 vgl. Orig. c. Geis.
111 (1 126, 19) — (— 17 ) f vgl. Onomast. sacr. ed. Lagardep. 13, 21 usw.; Orig., In
Num. hom. XI 4 {Lom. X 112) — 4 {—) Rom. 9, 8 — 6. 19 Gal. 4, 26 — 7. 21 Hebr.
—
12, 22.
1
23
ißivraLOt
10 ff.
Bas
23 ff rgl Orig., In
BRob
'
2 [Lom. X
PatBasDH
366 f)
-
& BasD
accidisse Buf.
9
12
< PatBasDB 11
PatBasDH
16 nominanturj appellantur
\
"loQaij}.]
* * *] hier fehlt
18 mrsus
Bas
.
D
28 de qua
29 vel*
11 f
— . 31
<
&] ?)-, .-
De principiis IV Cap. 3, 8 (24 [22]}. 9 (25 [22J) 33 =
oöa
fst
. Jl 31
°
1U
.
3
, ' , ?]
,
>< > <.
, ).•
9 (25 [22]).
.
15
. , & ^-
&,
loquentis< audimus,
.
vel prophetantur de Hierusalem, si Pauli verlja quasi >Christi in eo
secundum sententiam ipsius utique de illa civitate,
quam dicit Hierusalem caelestem, et de omnibus locis vel urbibus, quae
terrae sanctae urbes esse dicuntur, quarum Hierusalem metropolis est,
20 dieta esse intellegere debemus. Ex ipsis namque civitatibus etiam
salvatorem putandum est volentem nos ad altiorem provocare intellectum
promittere bis, qui bene commissam sibi ab eo pecuniam dispensarunt,
potestatem habere >supra decem ci\'itates< vel >supra quinque civitates<.
9 (25 [22]). Si igitur prophetiae, quae de ludaea et Hierusalem et Israhel
25 et Inda et lacob propbetatae sunt, dum non a nobis carnaliter intelle-
guntur, mysteria quaedam consequens utique est
divina significant:
etiam illas prophetias, quae vel de Aegypto
Aegyptüs vel de Baby- et
lone et Babyloniis et Sidone ac Sidoniis prolatae sunt, non de Aegypto
ista, quae in terris posita est, vel Babylone vel Tyro vel Sidone in-
qit.
]
Kor. 13, 3
11, 11
—5
— 15
f.
ff.
22 f
30
vgl.
flf
Luk.
vgl.
19,
Exech. 29
9 ^
17—19
ff
— 7 flf. 2-t flf. vgl.
Del,
2 t
vgl.
babilona
babylona
f'
%.
—
^f Ol"
.
13
MS babylona
d^sov
17
G
<
5
Labylonia
babolone xu babilone cofr
\
de civitate
&,
*<
babilonia
illa
"^ <
BasD 13
24
Ab
babiolone
7
et*]
28
G
f
+
]
de.
ac] et
BasD
si Pauli verba
Koe nach
+
27 f babilone
29 babilona
30 propbetatas Del
11 -
prophetata propheta
336
^
. & & ;, > -
-
Origenes
-, ()
-
><
10
< ,><
,
.> 3-<,-
> &< & , \
,
^.
^,
it *****
('/
6
*
^2
3 f. 16 f vgl. Exech. 26 fl' — 4—8. 17—21 vgl. Jes. 14, 12 — 8—12. 21—24
vgl. Exech. 29, 11. 12. 30, 7. 10—12. 32, 5. 6. 12. 13. 15 — 27 Sed — S. 337, 11 di-
]
^i
.
1
ERob
{:^ Kl
ovQttvovBasD
27— S. 337,
+
\
11
4
Bas D
7
Lücke durch
13
PatBasDH
Bas DE
28 ludaea] luda
^'
5
Rob 9
angegeben
]
() Rob (quomodo
31 principes] princeps
Rttf. Z. 19)
Ba^ D
Ba^D
, xu ergänzen durch Ruf
\
-^- .
0^7]
&
.
,
lU (26
,
^ ,^ [23J).
De principiis
)^ .
IV Cap.
><
ol ^
3, 9 125 [22]). 10 (26 [23])
-,
-
337
führungen des Orig., über die Hieron., Gomm. in Jerem. e. 27 (III 659 Mart.) so
berichtet: Delirat et in hoc allegoricus Interpres [seil. Origenes] et hortatur in
coelesti positos Jerusalem, ne audiant prophetas suos .... sed ut potius serviant
Nabuchodonosor et corpus humüitatis assumant . . . Si enim haec fecerint, ex-
cepturos. — 4 ff. Ißff xum Gedanken Gregor. Nyss., De an. et resuir. {Migne
&,
i^gl.
lonem
2 ivzav&a]
11 quasque
BasJ)
vgl.
]
unten Z. 15;
+ ol BasD
quaeque
ß < BasD
15 sinus ,
i) baby-
vgl.
Orig., In Num. hom. XXVII 12 {Lom. X 3G0) [u. Berl. philol. Wochenschr. 1911
Nr, 10 Sp. b^'^Wey] sinu .1 sinum Del 1(> mansiones] + sunt
Origenes V. 22
338
.. ******
^
Origenes
&, - > - -
5
**;li*******
a superis in liunc inferum
<'
,
***********************
descendunt.
6
Nam ille
&
inferus,
. ad quem
Line morientium animae deducuntur, credo ob hanc distinctionem >iii-
dispensatur in hoc mundo in diversis vel locis vel gentibus vel conver-
sationibus |
vel infirmitatibus nasci vel a reHgiosis aut certe minus piis 1S6
parentibus generari, ita ut eveniat aHquando Israheliten in Scythas
lö descendere, et Aegyptium pauperem deduci ad ludaeam. Verumtamen
salvator noster congregare venit >oves, quae perierant domus lsrahel<:
et cum plurimi ex Israhelitis non adquievissent doctriuae eins, hi qui
ex gentibus erant vocati sunt.
Unde consequens
&
videbitur etiam propbetias, quae de singuHs
20 gentibus proferuntur, revocari magis ad animas debere et diversas
Sed rerum gestarum, quae
,
mansiones earum caelestes. et historias
SGrXLYlSö B: / -
^ oi'ead^ai,
&) /~/
- y xijv
)
Pkot., Bibl. Cod. 234 {p. 299 a, >.•.
— 5. 15 rr/l. Matth. 11, 23 u. ö. Luk. 16,
und xur Etymologie von
22 A7
. . .
tvie
(
3 f.
{Lom.
7
16
X
Nam —
Rohinsofi
vgl.
112)
{ed.
10 inferiori fehlt in
Philokal. Einleit. p.
—
vgl. den App.,
XXXVII) anniimnt
(— 19
)
In Num.. hom.
LXX, Ruf.
ff
ist
ri/l.
XXVII
aber kein Zusatz Rufins,
Orig.,
— — (
las aber
In
2 {Lom.
)
)
9 Psal.
Num. hom. XI 4
X
S5, 13
335-337)
—
die Lücke, in
* * *] Ruf. Z. 7
BY 1 2
Nam — 10
Rob
inferiori
3
nicht angegeben, wird durch Ruf. Z. 19
ist
BasD
u-ahrscheinlich
|
^
— S. 339, 25
hier einxufügeUy
6 * * *
und Hieron.,
*j
dicuntur vel
illis
[23]).
De principiis
genti Israhel
IV Cap.
,
3,
vel Hierusalem
,
10 (26
illis
Lücke wird durch H!eron. ausgefüllt, der nach truderentur so fortfährt: Quibus
dictis nititur adprobare et f irmamentum, id est caelum, ad comparationem
superioris caeli esse iuferos, et hanc terram, quam incolimus, col-
latione firmamenti inferos appellari, et rursum ad comparationem
inferorum, qui sub nobis sunt, nos caelum dici, ut quod aliis infernus
est, aliis caelum sit. — 23 rgl. Psal 37, 9. 115, 1 (10) Wrg
, »rj
6
Origenes
-^,)
, 6<, >6< >
<
5 6
, , >^, --
>
< > ^ / ^-
10
]
<
-
d
^^ ><
sanctae
thesauro
prae
^, ,-
historiis
gaudio
absconso in
eius
conteguntur,
vadit
agro,
> <&
qiiia
quem cum
omnia quaecumque habet vendit et emit
et
et »regnum caelorum
invenerit homo
|
> simile
abscondit et
est
^^,
tinent Israhel vel quae ab eius progenie longius segregantur; sed et 187
\
30 quae sit illa descensio >in Aegyptum septuaginta animarum<, quae >septua-
10. 11. 25. 36. 46 — 14— S. 341, 1 f. 30-S. 341, 6 vgl. Dmt. 10, 22. {Gm. 46, 27.
Exod. 1, 5)
^
7
23
xai]
et2
1
<
Fat Bas
12
2
DE
<.
9 , 8-. 4
16 absconso
'
Basü
abscondito
\
< }'
De principiis IV Cap. 11 (27 [23]). 12(24)
^
3, 341
'<.
d-«. \ «),
>< < --> (»
^. » ?) &7] &-
ginta animae< fiant in Aegypto »sicut sidera caeli in multitudine«. Sed
quia non omnes, qui ex ipsis erant, >lumen< sunt >huius niundi< (»non
enim omnes, qui ex Israhel, lii Israhel sunt«), ex ipsis septuaginta ani-
mabus fiunt aliqui et »sicut arena, quae est ad oram maris innume-
10 rabilis«.
12 (24). Quae descensio patrum sanctorum in Aegyptum, id est in
liunc mundum, videri poterit ad inluminationem ceterorum atque ad
humani generis instructionem a Providentia dei esse concessa, ut per
eos ceterae animae inluminatae iuvarentur. »Ipsis enim primis con-
15 cessa sunt eloquia dei«, quoniam solum istud est genus, quod >videre<
dicitur >deum<; hoc enim IsraheKs nomen significat interpraetatum. lam
vero consequens est ut secundum haec aptari debeat et interpraetari
illud, quod decem plagis Aegyptus verberatur, ut dei populum permittat
exire, vel ea, quae in deserto cum populo geruntur, vel quod ex con-
20 latione omnis populi tabernaculum construitur vel indumentum sacer-
dotale contexitur, vel de vasis ministerii quaecumque dicuntur, quia
vere, sicut scriptum formamque >caelestium< con-
est, >umbram< in se
tinent. Manifeste enim Paulus ait de illis quia »umbrae et exemplari
deserviunt caelestium«. In hac eadem lege nihilominus continetur
25 etiam, quibus legibus quibusque institutionibus in terra sancta vivendum
sit. Sed et comminationes positae sunt bis, qui praevaricati fuerint
legem; necnon et bis, qui purificatione indigebant, diversa purificationum
genera, velut qui frequentius essent polluendi. traduntur, ut per haec
tandem ad illam unam purificationem veniant, post quam pollui ultra
30 non liceat.
Sed et ad numerum populus ipse deducitur, licet nou omnes:
pueriles namque animae nondum tempus habent ex divino praecepto
Exod. 7, 14—11, 10—19 vgl. Exod. 19 ff — li) f rgl. Exod. 25 — 20 f rgl. Exod. 28
— 21 rgl. Exod. 30, 17 ff— 23 Hein: 8, 5 — 26—28 vgl. Ler. 26 tt. ö. 12—15
— 28—30 vgl. Hehr. 9, 12 — 31 - P. 342, 6 vgl. Niim. 1. 3. 4. 26 [n. I Kor. 11, 3 Kl]
30 licoat AB licet
342 Origenes
uumerari, sed ne illae quidem animae, quae non possunt fieri alterius
Caput, sed ipsae subiectae sunt aliis velut capiti, quas >n]ulieres< scrip-
tura nominavit, quae utique non adducuntur in numerum illum, qui
a deo praecipitur, sed illi soli numerantur, qui viri appellantur, quo
5 scilicet ostenderetur non eas posse extrinsecus numerari, sed in bis,
qui viri appellantur, etiam ipsas conpraehendi. Praecipue tarnen ad
sanctum numerum veniunt lii, qui parati sunt ad Israhelitica bella
procedere, qui possunt adversum illos hostes inimicosque bellare, quos
>sedenti a dextris suis filio subicit pater<, ut >destruat omnem principatum
10 ac potestatem<: ut per bos militum suorum numeros, qui deo >mili-
quorum etiam >capilli capitis< dicuntur esse numerati. Illi sane, qui
puniti sunt pro peccatis, quorum corpora »ceciderunt in deserto<, si-
X 366): per lesum verum, cuius ille Jesus Nave ferebat imaginem — 20 vgl.
Phil. 2, 7 — 21 vgl. Matth. 16, 2' Par. — 23 vgl. Apok. Joh. 14, 6 — 23 et
8 videbitur -45 videtur y 10 moyseos -1/ raoseos /u 13 quae'] quod J.* que J.^
?
calypsi de >aeterno evangeKo< designavit.
-.],
ad >aeternum evangelium< transferet, secundum quod lohannes in Apo-
*************
a)j! >'/.
,
ponenda sunt. «Siciit enim per umbram
ipsius vei'ba veritatem] Evangelii [/.
umbram Legis implevifc, sie quia oninis lex >exeraplum et umbra< Ct•///.
— — 6f —
,
1 vrjl. Rebr. 10, 1 3 Klagel. Jerc7n. 4, 20 r(/L Äpok. Joh. 14, 6
8— S. 340, 4 Fr(/. 80 {JRed. IV 1) bei Justinian, Ep. ad Mennam (Mansi IX o32i
-
mit der Überschrift:
= Hieron., .
^
-,
ad Avit. 12 {Fortsetxunr/ des vorigen Citats): »Quod quidem si
etiam usque ad passionem Domini salvatorls voluerimus inquirere,
quamquam audax et temerarium sit in caelo eius quaerere passionem,
tamen si >spiritalia nequitiae in caelestibus< sunt et non erubescimus
crucem Domini confiteri propter destructionem [districtionem Cod. D
distrinctionem, eras., Cod. }
eorum, quae sua passione destruxit [di-
straxit Cod. ]: cur timeamus etiam in supernis locis in consumma-
Migne SL XXII 767: In alias quoque impietates furibundus exsultat, volens eum,
qui in consummatione saeculorum et in destructione peccati semel passus
est, dominum nostrum lesum Christum, pro daemonibus quoque et >spiritualibus
Cod. Ath.
Cap.
Mansi .
6, 7 *?. 14(5,
.
13 9
Mansi
Cod. Ath.
. R. Del \
]
^
^,
>
tv <,
De
& - &
]< ^&. -
principiis IV Cap. 3,
,
13 (2ö). 14(26)
* * *
345
(Pa)
nequitiis [/. -ae]< crucem aliquando passurum . . .), Ep. pasch. I 10. 11 {Hieron.
Ep. 90, Mirjnc
Diekamp p. 181, 25:
SL XXII
.).
781. 782)
iverjgclasscn
Frff. {in
—
Docirina patrum
9 f
awzfjp
vgl. Ephcs. 0,
ed.
12
sciens ergo quod a nulla harum neque initium neque finis inveniri
potest, ait: »Priora quae fuerint dicite, et sciemus quia dii estis; vel
10 novissima quae sunt adnuntiate, et tunc videbimus quia dii estis«.
in secretis sunt«.
3 Pred. Sal. 7, 24. 25, v(^L den r/riech. Text: Orig., In Jerem. hom. YIII 7
(III 61, 30) — 9 Jes. 41, 22. 23 — 11 ff vgl. oben I Cap. 3, 4, S. 52, 17 if —
14 — 17 vgl. Jes. 6, 2. 3 und Orig., In Jes. hom. I 2 {Lo7n. 241 ff) —
19 f vgl. Lulc. 2, 13. Kol. 1, 16 — 24 f vgl. Matth. 11, 27 Par. I Kor. 2, 10 —
27 Sir. 16, 21
I
sciemus ABa scimus 10 sunt] sint Pa \
quia] quod Pa 11 ita < Pa
I
initia Pa \ omnium] omnis A* 12 possent Paici) 13 idcirco Pa <i L,
Unde et optcabile est ut pro viribus >se< unusquisque semper >exteiidat (Pa)
10
15 et
Graeci ,
rebus; sicut cum requiritur, verbi causa, si sit aliqua substantia, in qua
neque color neque habitus neque tactus neque magnitudo intellegenda
sit, mente sola conspicabilis, quam prout vult quis ita et nominat; nam
((f. ^
CAPUT QUAKTUM
Origenes
-
Anacefaleosis de patre et filio et spiritu sancto ceterisque, quae superius
dicta sunt,
, ,,-
.
2,
,
5 1 (28).
() ,
{){) ,
10 , , ?/-
Pa
1 (28). [[Tenipus est prout potuimus, quae supra Jan
iam decursis his, ]
dicta sunt, nunc commonitionis gratia eorum, quae sparsim diximus, ^®^
recapitulare singula et primo omnium de patre et filio et spiritu sancto
15 repetere. Dens pater cum et invisibilis sit et inseparabilis a filio, non
per prolationem ab eo, ut quidam putant, generatus est filius. Si
5—10 Frff. 31 citiert vo7t Marcell, vgl. Euseb. c. Marcell. I 4 Frg. 32 {Euseb.,
WerL• IV 21 ed. Kl.) = 12 Tempus — S. 349, 3 prolatus est Bußn — 7—10 vgl.
,
Eieron., Äpol. adv. Ruf. II 19 {Migne
mium
id est
repugnat
partes; sed dicit
prolationem
eum
sublimem
vel
asserit.
prolatum
et
SL XXIII 442
de Patris esse substantia,
errans in eo,
Valenti-
quod
Apol. 5 (Lotn. XXIV 361 nur griech. Text), bis S. 356, 10 trinitatis = Anonymus
unten) — 15
])
ad Januarium {Augustin, Opp. ed. Ben. tont.. VII [ App. Gol. 53 ff vgl.
I
commonitionis] commemorationis Jan 15 et^ < \
invisibilis] indivisi-
bilis ed.
da LPaJan{HSS)
Jan im Text
gelesen; vgl.
u. Erich Klostermann {Euseb. '"
invisibilis bexcugen,
u.
<S. 21 Test.) als Verb.; aber
unten S. 349, 7
statt -
De principiis IV Cap. 4, 1 (28) 349
enim prolatio est filius patris, prolatio vero dicitur quae talem signi- (Pa)
'^
ficat generationem, qualis animalium vel hominiim solet esse progenies,
necessario corpus est et is, qui protulit, et is, qui prolatus est.] Non
enim dicimus, sicut aliquam substantiae dei
haeretici putant, partera
5 in filium versam, aut ex nullis substantibus filium procreatum a patre,
id est extra substantiam suam, ut fuerit aliquando quando non fuerit;
sed absciso omni sensu corporeo, ex invisibili et incorporeo deo ver-
bum
.
^ <^
velut
^>
^^ -,
et
si
^, ,
sapientiam
voluntas
10 dicatur >filius caritatis<,
6
^,
genitam
procedat
si
e
dicimus
mente.
absque ulla corporali passione,
Nee absurdum
hoc modo etiam voluntatis putetur. * *
»'
videbitur, cum
^^^ *
-> >-^><<,>< ^. )
* * * ft
>6 &6
20 ; ] &
> ><
?].
(>
><,
-<
.
><,
^]
> &< 6
7—9 3, — 10 . — 11—15 IV
,
vr/l. ob. S. 3tf vgl. \, 13 Frrj. 32 [Red. 3) bei
" vgl.
. 1, 1 — 12 Hebr. 1,
,,
3 — 13 /
,) ^ ,
vgl. Theognost bei Phot., Cod. 106 86 b ., Athanas., or. II contra Arian.
,
c. 7 ( 1 26
'
ed. Ben.: ö 6s
"vq:
iv «PZff
.
?.'
) , .
(
&) —
&£
14 Prov.
u. Suidas rec.
8, 22
,
— — 15
Bernhardy
S. 30, 3
1281, 2
Frg. 33
s.
bei
Athanasius, De decret. Nicaen. sign. c. 27 {ed. Ben. Paris. 1698 I 1 jo. 233 = Migne,
SGr XXY AQ5B) = Sed et S. 350, 3 — erat Z. 10 Ruf. — 15 f. 21 vgl. Kot. 1, lö
-
4 partem] patrem
7 abscisso
Ath.
A*Jan
Mansi
i)
*
videtur Jan
13 -<
substantibus] subsistentibus Jan
11
Mansi
] Cod. Ath. Mansi |
\
^ creatum Jan
Cod.
350
<€,;
ijv . [[Sed et
Origenes
'
Johannes indicat
6
. qiiia >deus lux^ est,
Jan
et Paulus designat quia filius >splendor lucis aeternae< sit. Sicut ergo
5 numquam lux sine splendore esse potuit ,
ita nee filius quidera sine
patre intellegi potest, qui et >figura expressa substantiae eius< et verbum
et sapientia dicitur. Quomodo ergo potest dici quia fuit aliquando,
quando non fuerit filius? Nihil enim aliud est nisi dicere quia fuit
aliquando, quando veritas non erat, quando sapientia non erat, quando
vita non erat]], cum in his omnibus perfecte dei patris substantia
-, <'
10
censeatur. Non enim ab eo dirimi haec vel ab eins possunt umquam
substantia separari. Quae quidem quamvis intellectu multa esse
^
' ] - -
dicantur, re tamen et substantia unum sunt, in quibus >plenitudo< est
>deitatis<. *****
15
><, &?].
>
Hoc autem ipsum quod dicimus, quia numquam fuit quando non
fuit, cum yenia audiendum est. Nam et haec ipsa nomina temporalis
20 vocabuli significantiam gerunt, id est >quando< vel >numquam<; supra
omne autem tempus et supra omnia saecula et supra omnem aeter-
nitatem intellegenda sunt ea, quae de patre et filio et spiritu sancto
dicuntur. Haec enim sola trinitas est, quae omnem sensum intelle-
gentiae non solum temporalis, verum etiam aeternalis excedit. Cetera
25 vero, quae sunt extra trinitatem, in saeculis et in temporibus metienda
sunt. Hunc igitur filium dei secundum hoc, quod >verbum< est >deus<,
c. 27 {ed. Ben. Paris. 1689 p. 233), fehlt bei Ruf., vgl. Schnitxer, S. 293 Anm. *
Ein schlechterer Text der beiden Fragmente 33. 34 in Craviers Gat. in Ep. ad Hebr.
vol. VI 361 f [Suppl. e cod. Par. 238 s. XIII) — 16 vgl. Joh. 1, 14 und Orig., In
Joh. Frg. 9 (IV 490, 20 0') — vgl. Prov. 8, 30 [Luk. 11, 49. Ephes. 3, lOf'i und
oben S. 67, 10-12 — 26 f vgl. Joh. 1, 1. 2
piendum est Jan 19 Nam — 20 gerunt] ne — gerant Jan 26 deus] dei Acorr
De principiis IV Cap. 4, 1 (28j. 2 (29) 351
qiii >erat in principio apud deum<, nemo consequenter putabit in loco Jan
aKquo contineri, neque secundum quod sapientia est neque secundum
quod veritas est neque secundum quod vita est vel iustitia vel sancti-
ficatio vel redemptio; haec enim omnia non indigent loco, ut agere
quid vel operari possint, sed pro his, qui virtutis eius inoperationisque
participant, baec singula intellegenda sunt.
2 (29). Si vero quis dicet per eos, qui >participes< sunt verbi dei
vel sapientiae eius etiam ipsum verbum et
vel veritatis vel vitae,
sapientiam respondendum est ei quia dubium non
videri in loco esse,
10 est quod Christus secundum quod verbum et sapientia est vel cetera
omnia, erat in Paulo, propter quod dicebat: »Aut experimentum quae-
ritis eius, qui in me loquitur Christus?« et iterum: »Vivo autem iam
non ego, vivit vero Christus in me«. Tunc ergo cum esset in Paulo,
quis dubitabit quod simiHter erat et in Petro et in Johanne et in singulis
15 quibusque sanctorum, et non solum in his, qui in terris sunt, verum
et in his, qui in caelis sunt? Absurdum namque est dicere quia in
Petro quidem et in Paulo erat Christus, in Michahelo vero archangelo
et in Gabrihelo non erat. Ex quo manifeste depraehenditur quia di-
vinitas fiHi dei non in loco aliquo concludebatur, alioquin in ipso tan-
20 tum fuisset et in altero non fuisset; sed secundum incorporeae naturae
maiestatem cum a nullo loco concludatur, in nullo rursum deesse in-
tellegitur. Verum illa sola intellegenda est differentia, quod etiamsi
sit in diversis, sicut diximus in Petro vel Paulo vel Michahelo vel
Gabrihelo, non tarnen similiter est in universis. Plenius enim et
25 clarius et, ut ita dixerim, apertius est in archangelis quam in aliis
sanctis viris. |
Quod ex eo manifestum est, quia cum ad summam per 191
1—6 vgl. Orirj., De or. 23, 2 (11 350, 17 ff mit Test.) u. oben S. 28, 2 ff". 31, 5 ff.
cundum quod veritas est < Jan 3 iustitia] iustificatio 5 vel] et .1 7 dicat
Jan 9 in loco] in omni loco Jan [HS S) 10 vel] et Jan 11 Aut] An Jan
13 vero] ergo |
cnj in me Christus Jan |
cum esset in Paulo] xpm esse
cum paulo \
in paulo BM^<:o^rJan in paulum cum paulo -l 14 et'
< Jan 15 verum] -j- etiam Jan 17 inerat .4 17 f michael — gabrihel />
fectionem yenerint saucti quique, dicuntur >similes angelis< effici vel Jan
>aequales<secundum evangelicam sententiam. Unde constat in singulis
quibusque tantum effici Christum, qnantum ratio indulserit meritorum.
3 (30). His igitur nobis de trinitatis ratione breviter repetitis, con-
5 sequens est etiam illud pariter admonere, quod per filium »creata«
dicuntur »omnia, quae in caelis sunt et quae in terra, visibilia et in-
visibilia, sive throni sive dominationes sive principatus sive potestates;
omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et
omnia illi constant, qui est Caput«. Quibus consonat etiam lohannes
10 in evangelio et dicit quia > omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso
factum est nihil«. David vero totius trinitatis mysterium in univer-
sorum conditione significans ait: »Verbo domini caeli firmati sunt, et
spiritu oris eins omnis virtus eorum«.
Post haec vero conpetenter admonebimus de adventu corporali et
15 incarnatione unigeniti filii dei: in quo non ita sentiendum est, quod
omnis deitatis eius maiestas intra brevissimi corporis claustra conclusa
est, ita ut omne verbum dei et sapientia eius ac substantialis veritas
ac vita vel a patre divulsa sit vel intra corporis illius coercita et cir-
cumscripta brevitatem, nee usquam praeterea putetur operata; sed inter
20 utrumque cauta pietatis debet esse confessio, ut neque aliquid deitatis
in Christo defuisse credatur, et nulla penitus a paterna substantia,
quae ubique est, facta putetur esse divulsio. Tale namque aliquid
etiam baptistes lohannes indicat, cum corporaliter absente lesu dicebat
ad turbas: J>Medius vestrum stat quem vos nescitis, qui post me venit,
25 cuius non sum dignus solvere corrigiam calciamentorum«. Quod utique
dici non poterat de eo, qui absens erat, quantum ad corporalem prae-
sentiam pertinet, quia >medius< staret eorum, inter quos corporaliter
non
aderat
1,
— 24
aderat.
If
16—18
Joh.
filius
vgl.
—
1,
Unde
dei•
10 Joh.
26. 27,
ostenditur quia et in corpore totus et ubique totus
1,
rffl.
3 —
Orig.,
12
(
Psal. 32, G
ff)
oben II
—
Cap. 6,
.
1. 2
1 pervenerint Jan \
oo angelis similes Jan 3 Christum] + vel spiritum
I
De principiis IV Cap. 4, 2 (29). 3 (30). 4 (31) 353
4 (31). Xe qui tarnen nos existimet per haec illud adfirmare, quod Jau
pars aliqua deitatis filii dei fuerit in Christo, reliqua vero pars alibi
vel ubique; quod illi sentire possunt, qui naturam substantiae incor-
poreae atque invisibilis ignorant. Inpossibile namque est de incorporeo
partem dici aut divisionem aliquam fieri; sed >in omnibus< et per omnia
et >super omnia< est, eo modo quo superius diximus, id est quo vel
sapientia vel verbum vel vita vel veritas intellegitur, per quem intellec-
tum omnis sine dubio conclusio localis excluditur. Volens igitur filius
>< ><
habeo adsumendi eam«, et rursum: »Tristis est anima mea usque ad
mortem«, et iterum: »Nunc anima mea turbata est«, ov
6 >< ^-
- ,
,
Pohlenx,
iti
- , ,
ix
^
5 f vgl. Eplies. 1, 22.
Vom
der m. E. Frg.
Zorne Gottes »5.64
] *3,
23 u. oben S. 350, 26
bei Justinian,
vgl.
^
—
xai
13
ff —
hinter implere
Ep. ad
11 vgl.
Mennam {Mansi IX
-),
Cap.
506 D:
oi
8, 2.
eine Lücke
4 «wrf
uzt
a?i,
i,
«>•-
ge-
standen hat — 15 Joh. 10, 18—17 Matth. 26, 38 ?•. — 18 Joh. 12, 27 —
18 S. 354, 3 Frg. 36 {fehlt bei Red.) ov — mit der Einführung:
\Migne
LXXXIII
1
SL XXII
,; .
quis
197);
Jan
804
nach
|
aus
f ),
Theophil.
folgen die
—
per hoc Jan
19
.,
.
Ep. pasch.
griech. erhalten bei T/ieodoret, Dialog. II
Worte:
f vgl. Joh.
2 vero
1,
<
II 16
14. Kot. 1.
Jan
=
?)
15
>
Hieron.
<
SGr
&
Jan
6 super Omnibus \
quo^] quod Aa 7 intelligatur Jan 9 dei] + Dens Jan
I
oo generis humani Jan 12 quali Jan 13 et dispensationes] et dispensatione
A* ex dispensatione A- \
ac] et Jan \
posset Jan possit 14 in
Evangelio Jan 1 abs me] me G*M* <
absque a me Jan |
me] + et
M^corr -|- Et iterum Jan \
eam] animam meam Jan lOf oo et potestatem
habeo iterum sumendi eam Ja?i 17 sumendi Jan
OrigenesV. 23
,' ^,
354 Origenes
&6
-,
Jan
() (-)
«^. |[Neque enim
>tristis< et >turbata< >amma< verbum dei intellegendum est, quod ex
ö auctoritate deitatis dieit: »Potestatem habeo ponendi animam meanii.J
Nee tarnen ita dicimus fuisse filium dei in illa anima, sicut fuit in
anima Pauli vel Petri ceterorumque sanctorum, in quibus Christus
similiter ut in Paulo loqui creditur. Sed de illis omnibus illud sen-
tiendum est, quod scriptura dieit quia »nemo mundus a sorde, nee si
10 unius diei fuerit vita eins«. Haee vero anima, quae in lesu fuit, prius-
quam >sciret malum, elegit bonum<; et quia >dilexit iustitiam et odiit
iniquitatem, propterea unxit eam deus oleo laetitiae prae participibus
suis<. »Oleo•" ergo >laetitiae< ungitur, eum verbo dei inmaculata foede-
ratione coniuncta est et per hoe sola omnium animarum peceati incapax
15 fuit,
< ,
|[ideoque
quia
et
filii dei bene et plene capax fuit;
unum cum
7]
ipso estj atque
6
eins vocabulis
>xal
nuneupatur
' et
lesus Christus appellatur, per quem >omnia facta esse< dieuntur.
De qua anima, quoniam totam in se sapientiam dei et veritatem
20 vitamque receperat, etiam illud arbitror dixisse apostolum, quod ait
quoniam »vita vestra abscondita est eum Christo in deo; eum autem
Christus apparuerit, vita vestra, tunc et vos cum ipso apparebitis in
gloria«. Quis enim alius hie intellegendus est Christus, qui >in deo
absconditus< dicitur et postea >appariturus<, nisi ille, qui >oleo laetitiae<
25 unetus refertur, id est substantialiter deo repletus, in quo nunc >abs-
conditus< dicitur? Propterea enim et omnibus credentibus ad exemplum
Christus exponitur, quia sieut ille semper et antequam >sciret< omnino
2. 5 Joh. 10, 18 — 7 f vgl Kor. 13, 3 tmd oben S. 351, lOtf — 9 Hiob 14, 4. 5
et Pauli
&
quod conditionem animae superans
Jan 10
....
in lesu] in Christo
et
Jan
vere Filius Dei in evangelio loquebatur;
.
11
Theophil, bei Theodoret
odiit] odit
7
>malum< >elegit bonum< et >dilexit iustitiam atque odio habuit iniqui- Jan
tatem, et propterea unxit eum deus oleo
laetitiae<: ita et unusquisque
vel post lapsum vel post errorem expurget se a maculis exemplo pro-
posito, et habens itineris ducem arduam viam virtutis incedat; ut si
5 forte per hoc in quantum fieri potest per imitationem eius participes 192 |
efficiamur divinae naturae, sicut scriptum est quia »qui dicit se Christo
credere, debet, sicut ille ambulavit, et ipse ambulare«. Hoc ergo ver-
^bum et haec sapientia, per cuius imitationem yel sapientes vel rationa-
biles dicimur, »omnibus fit omnia, ut omnes lucri faciat<, et fit >infirmis
10 infirmus, ut infirmos lucri faciat<; et quia >infirmus< efficitur, propter
hoc dicitur de eo: »Etiamsi crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex
virtute dei«. Denique Corinthiis, qui >infirmi< erant. Paulus >nihil se
lesum Christum, et hunc crucifixum<.
iudicat scire inter ipsos nisi
ö (32). Quidam autem Yolunt de ipsa anima dictum videri, cum
15 primum de Maria corpus adsumit, etiam illud, quod apostolus dicit:
6 I Joh. 2, 6 — 9 ff vgl. I Kor. 9, 22 — 11 II Kor. 13, 4 — 12 f vf/l.
& ^&<
— —
I Kor. 2,
- 2
VII der Gonstatit. Syn.
14 S. 356, 4f von Ruf. lerkürxt und
Symb.^
geändert; vgl. Anathem.
< &,
543 {Hahn, Bibl. d. S. 228: Xqlotöv
-
a.
-
, ) /& -
^
>
--
>'
]{
-
<, , &
/. ",' &' • ?. ?.
-,
IX 533:
ferner
'
Hieron..
vgl.
^,
-
xur Ergänzung Justinian, Ep. ad Menn., Anathem. 4
Apol. II 12 (Migne
auch Mansi IX bOQ
SL XXIII 435:
D
häretisch
& ,= -
und oben
sei die
Mansi
S. 553, 13);
Annahme,
animam Salvatoris foisse, antequam nasceretur ex Maria, et hanc esse, quae »cum
in forma Dei esset, non est rapinam arbitrata aequalem se esse Deo, sed se exi-
nanivit formam servi accipiens«); T/ieophil. ., Ep. syn. 4 {Hieron. Ep. 92, Migne
SL XXII 767: Praeterea in libris et hoc persuadere conatur, quod
vivens Dei Sermo non assumpserifc coqius huraanum, et contra Apostoli vadens
sententiam {vgl. Phil. 2, 7) scripsit quod qui >in forma Dei< aequalis erat
1 atque] et Jan f particeps efficiatur Jan 6 f Chiisto credere] in Christo
manere Ja« 9 infirmis] + nt Ga 12 Denique] De quo Jan 12 f nihil — ipsos]
nihil se scire indicat inter ipsos Jan 15 assumsit Jan
23*
356 Origenes
»Qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse se (Jan)
Deo non fuerit Verbum Dei, sed anima de caelesti regione descendens
et >se< de forma aeternae maiestatis >evacuans< humanuni corpus as-
sumpserit. Quae dicens lohanni apertissime contradicit scribenti (1, 14): Et
Verbum caro factum est«^. Nee potest anima credi Salvatoris et non Deus Verbum
et formam et aequalitatem paternae maiestatis habuisse; Ep. pasch.U 14: {Hieron.
Ep. 98, Migne SL XXII 802 f) und oben II Cap. 6, 3 {S. 142, 4 fl)
participatione \
trinitatis] im griech. Text nach Schnitzer S. 298
Anm. *** 24 comedet AB comedit \
hylen ylen AB
De principiis IV Cap. 4, 5 (32). 6 (33;. 7 (34) 357
2 f vgl. Ori(]. c. Cels. III 72 (I 263, 27), In Gant. Prol. (Low. XIV 298) [//.
Schürer, Gesch. d. jikl. Volk. IIP S. 509 f Wey] — 4 Weish. Sal. 11, 17 — 8 Gm.
1, 1. 2 — 20—27 vgl. oben II Cap. 1, 4 — 29—31 vgl. oben S. 109,22-110,6
+ et ^
358 Origenes
quae accidere necesse est bomiuibus. Sicut ergo quis Paulum sine bis
omnibus esse consideret, quae possunt accidere, ita et id. quod subiacet,
20 quis intellegere sine qualitatibus poterit. Cum ergo sensus noster
omni qualitate ab intellectu suo remota ipsum subiacentiae solius, ut
ita dixerim, punctum contuetur et ipsi inbaeret, nequaquam respiciens
ad duritiam vel mollitiem vel caHdum vel frigidum vel bumidum vel
aridum substantiae, tunc simulata quodammodo cogitatione bis omnibus
25 qualitatibus nudam videbitur intueri materiam.
8 (35). Sed fortasse requirat aliquis, si possumus etiam de scripturis
occasionem aliquam intellegentiae buius accipere. Videtur mibi tale
aliquid significari in psalmis, cum dicitur a propbeta: »Inperfectum
tuum viderunt oculi quo videtur mens propbetae, rerum
mei«. In
30 initia intuitu perspicaciore discutiens et materiam sensu solo ac ratione
a qualitatibus dividens, >inperfectum< dei sensisse, quod utique adiectis
quaUtatibus intellegitur consummatum. Sed et in libro suo Enocb ita
ait: »Ambulavi usque ad inperfectum«, quod et ipsum puto posse simi-
),
—
28 Psal. 138, 16; vgl. Hilarius, Tract. in Psal. 138
33 Henoch
1 qiialitatem
c. 21, 1 {S. 50,
vgl. Orig.
4 * -st]
c.
4
Gels.
ed. Flemming-Radermacher:
V 54 (U
fehlt,
32 {Migne
etwa:
SL IX S08i)
mirum quoddam
(= ) 11 certe \
quo 15f non omni modo rationem
aliquo
omni moderatione A^ in omni moderatione A- 23 f vel humidum vel aridum
<:y 24 substantia J-fiff 31 üb. d. Z. A^- <
De principiis IV Cap. 4, 7 (34). 8 (35) 359
lö
beneficiis laetarentur, fecit se dignas creaturas, id est
capere
numero
&
possent,
. ,
et
quos et >genuisse se iilios<
mensura; nihil enim deo vel sine
,^ ei
dicit.
& .
fine vel sine
, ^
quae eum digne
Fecit autem omnia
mensura
--
6
* * * *
est.
rfj
-si
5 Slav. Henoch c. 40, 1. 12 (== c. 19, 3 des Athiop., übers, v. Beer, Pseudepigr.
d.
(III
ATs. her.
137, IQ St.:
v. Eautxsch
)
S. 250); der griech. Text hei
u. ausführlicher
Clemens AI, Belog, proph.
in der Ausg. von Flem. u.
2, 1
Rad.
^
{S. 48:
oben II Cap. 9, 1 {S. 164, 1 — 9) hier eingefügt; die Lücke xuischen und
dem folgenden Eieron.-Frg. scheint nicht groß xu sein — 20 Virtute — S. 360, 1
& , - .
sensu conpraehensus est. El ,
-
5
&- » 6 ^
soll sibi cognita est.
^ 6
. ^
= Hieron., Ep. ad Avit. 13 [Migne ^SLXXII 1071, Fortsetzung des vorigen Cifats):
Pater vero omnia conprehendit; inter omnia autem et Filius est,
ergo et Filium conprehendit. Et ut sciremus causas, quibus Pater eonpre-
hendat Filium, et Filius Patrem non queat conprehendere, haec verba subnectit:
Curiosus lector inquirat, utrum ita a semet ipso cognoscatur Pater,
quomodo cognoscitur a Filio, sciensque illud quod scriptum est (Job.
14, 28): »Pater, qui me misit, ruaior me est-< in omnibus verum esse
contendet [contendit DB], ut dicat et in cognitione Filio [filii DBn<^orr
fili *] Patrem esse maiorem, dum perfectius et purius a semet ipso
cognoscitur quam a Filio. Rufin läßt das Stück fast ganz aus und bietet
Z. 7 lila —9 alta dei dafür, wohl eigene Erfindung — Joh. 14, 28; vgl. Hauisch,
Koe
2
14:
]
Evangeliencitate S. 152
qua AB
-{-
quae
f
Mansi
— 8 f
5
vgl. Joh.
^<
10, 15. 17,
Mansi
19 necessario] necessarium
6 ,
25
fuit,
— 9
ut Del
vgl.
Kl
I
20
Kor.
vel
2,
<
iavi
10
De principiis IV Cap. 4, 8(35). 9(36) 361
€ &
possit natura rationabilis absque ullo corpore vitam degere. Quod
quam difficile sit vel paene inpossibile intellectui nostro, in superioribus
^ , ******
,& , , -
singula disserentes ostendimus.
10
\
9 (36). Puto sane operi huic nostro contrarium
&. non videri, si etiam
15 de inmortalitate rationabilium naturarum quam possumus breviter repe-
tamus. Omnis, qui participat alicuius, cum eo, qui eiusdem rei parti-
ceps est, sine dubio unius substantiae est uniusque naturae. Ut puta
omnes oculi lucis participant, et ideo omnes oculi, qui de luce parti-
eipant, unius naturae sunt; sed licet omnis oculus de luce participet,
20 tamen quoniam alius acutius, non omnis oculus
alius obtunsius videt,
aequaliter de luce Et rursum omnis auditus vocem vel
participat.
sonum recipit, et ideo omnis auditus unius naturae est; verum pro
qualitate
quoque
6
puri
nisi
et abolitionem
quis
et
—
sinceri auditus unusquisque vel velocius audit vel
;per>
— 13 & = Hieron.,
[metamorphosin Cod. B]
haec rursum sentire eonvincitur: Si quis
autem potuerit ostendere incorporalem rationabilemque naturam,
cum expoliaverit se corpore, vivere per semet ipsam et in peiori
[peiore IlDBfxrr] conditioue esse quando corporibus vestiebatur [ve-
stiatur Cod. B], in meliori quando illa deponit: nulli dubium est Cor-
-
[vr/l.
largitur. Vgl. Hieron., Ad Pammach. adv. Joh. Hieros. Cap. . 6 : (Manichaei, non
Origenis hanc dixit fuisse insaniam, animas hominum partem esse Dei naturae
'
vel de Dei substantia); Orig., Exhort. 4( (I 42,29:
&]; Huet, Origcn. 2 qu. 1. —
6 sanctificationis Koe sanctificationi ABGM^^orro sanctificatione M* 8 sumit.
erunt sumit et erunt sumserunt |
secum secundum ad Dei
13 et2<7 15 ipsam ipsa <. 18 acutior acurior diutior clarior
De principiis IV Cap. 4, 9 (36). 10 (37) 363
\
posse 11 revocatur renuvatur 11 f Reminiscentur] hier endigen SAb
22 chonim] corum J.• darüber decorem A- \ in < 23 per iadustriam]
per induritiam (i*.l/ per indulgent.iam (riw'• 25et2<4B 26et<.« 27 haec
BG* 28 accidere Bu \
recedere] decidere 30 et•] \, AB \ noverit]
nominaverit
364 Origenes
filius suus et spiritus sanctus non solum eorum, quae creavit, verum
etiam sui scientiam tenet), potest tarnen etiam rationabilis mens pro-
ficiens a parvis ad maiora et a >visibilibus< ad >invisibilia< pervenire ad
intellectum perfectiorem. Est enim in corpore posita, et necessario a
sensibilibus, quae sunt corporea, ad insensibilia, quae sunt incorporea
et intellectualia, proficit. Verum ne cui indecenter dictum videatur
insensibilia quae intellectualia sunt, utemur exemplo sententiae
esse
Salomonis dicentis: »Sensum quoque divinum invenies«. In quo osten-
dit non corporali sensu, sed alio quodam, quem >divinum< nominat,
10 ea,quae intellectuaKa sunt, requirenda.
Hoc autem sensu intuendum nobis est etiam de bis singulis quae
supra diximus rationabilibus, et boc sensu audienda sunt ista, quae
loquimur, et consideranda quae scribimus. Nam divina natura etiam
taciti quid intra nos volvamus, agnoscit. De bis autem, quae diximus,
lo vel de reKquis, quae consequentia sunt, secundum hanc formam, quam
supra exposuimus, sentiendum est.
Neues Testament.
Nichtbiblische Schriften.
II. Namenregister.
III. Wort- und Sachregister.
VORBEMERKUNGEN.
Die Zahlen beziehen sich auf Seiten und Zeilen der Ausgabe; für einige Citate
Die Bibelcitate sind für das AT nach der Septuaginta- Ausgabe von Swete gegeben.
Cursivsatz im Stellenregister bezeichnet wörtliche Anführungen.
Im Namenregister sind wörtliche Citate nicht berücksichtigt. Griechisch er-
Das griechische und lateinische Wort- und Sachregister enthält alle wichtigeren
Worte und Ausdrücke außer den in wörtlichen Citaten stehenden. Ein "^
deutet an, daß
Altes Testament.
ff ... . 341,21
1,24 ^SSJJ 30 309,6.24f 31,12
j
— 17 . I49,i9ff
....
. .
I 138,16 255,5
14,12 326,1 ff 16 f
II 230,26 1,13 •
255,19t"
i6 . . 188,13
34 i3(>J7 1,16 255, 8f
24i,8ff25ff
23,7 f
25,4 (315,8-25)
,14.15 .... 202,1.14
j
1,17 •
255, 6f
,6 250,34 1,19 . 255,if4f
28,22.28.29 i79,23ff
30,12.14 , (57,6)
7 63,9 300, 1 1 ff 25 ff
.
.
.
343, 1 3 f
71,4.6
,27.28 .... 271,2 14,4. 354,9
2 87,16
32,21 , . 28.2 27
20 . . . ',97,17 f
83,
98,2 f) 1
25,5
31,39
89,9
154,5
,4 (156,17) 40,20 ff4i . 246,4 ff
Josua
,24 . . 43,1 67,20 167, 40,20 77,16
13—21 . . . 332,5 f 21 ff 26 168,5 41,25 (26) 157,8
24,32 329,9f25 ,29. 30 . . . 38,T2 42,2 • 287,3
29 58,19
I Samuelis ,45 (118,5.8) . 205,20 Weisheit Salomo's
79, (>\
221,1.18
15," (35) 307^-23
• • •
7,16
,26 I20,22fl
18,10 . .245,4f 307,gi26 7,25. 26: 33,10 34,2 39,14
7 . . 138,5.21 161,3
7,25 . .40,10.15 41,3 f^
2 138,17
I Könige 42,24.26 f 43,5f25ff
67 158, 3
44,22 45,10
19,18 • (318,2.13) 120,8 I20,22f
7,26 37,7 f 46,11 47,4-8
33i,2off3i ff 124,2 120, 22f
11,17 357,4
22,19— 23 • 243,6 126,1 231,1.14
11,20 (21) 165,5
130,3 120,22 f
11,24 141,27
Chronica 138,16 358,28
13,9 120,2
141,6 i23,6f
24s. li 15,11 263,21 f
145,6 44,2 f
18,24 121,11
148,5 . . . . II 1.2 2. 23. 24
Psalmen
Sirach
2,2 2S8fii Proverbia
132,10 6,4 158,11
2,5
7,10 226,19
1,6 ... . 310,7 f 24 f 16,21
- .
346,27
8,4 124,14
2,5 ... . 27,8 364,8 42,i8f.
. .
. 2i5,7f25
252,3 i57,Ji
10,4 i63,6f 43,20 (22)
21,20.21 .... 22- -25 283
IJJ^JS
22 . . 349,14
21,28 363.11^ Esther
26,1- 30. 31 67,iif
2S3.22
30. 350,16 6— S 251,22 ff
26,13 • I23,6f
.
(i)-2.3-5 1S6, 8
32,6 .
60,4 352,12
2 . . 186,25 Tobias
33,8 .
95, 5f
10 29. . 279, 7 5,5-12,21 25i,3.f
34,5-6. 245, igf
35.10 . 17,8.12 5.22 . . (48,50
36.11 .
289,31 f
36,34 • 126,12 Prediger Salomo's Hosea
37,9- 15, (10) 339,23 1,2.14 9 2, 3 297,2.9.17.25
43,20 .
163, 9f// 1,9.10 68,4 273, 9 . . i6,io
I
Stellenregister Matthäus 369
Neues Testament.
Matthäus 1
4,1 — II Par. . 246,10 f 5,4 23,9 ff 125,17
1,23 . . . 300,1 f 16 fl 4,4 • . • iS6,iS '26,g 289,31 f
2,6 . 300,7.22 \
4,8 .. 324 10 ff 27 f 5-6 • -
i85,i5f
2,15. 4,14. 8,17 127,6 1
5,3.10 . . 126,8 f 5,8: 26,13 27,12 190, 9f
3,'6 .
49,24 (Par) i
5,3 . • • 26,10 <
192, i3f
3,17 Par. 140,16 f 5,4.7.9.44—47 i33."f| 5.9 102,3
Origenes V. 24
Johannes
I
Matthäus Stelleniegister
370
. .
(79,2 f)
.
190,1 8 f 3,32
5,28.29. 18,9 327,12 ff] 18,20. 28,20. . .
f
• • •
203,6.23 181,2 ff
10.30 Par. 189,4 f 342,17 12,46
....
.
1S5.13 1295,11.26)
11,5 223,4.22 26,29 i-:,26
11,11 Par. 181,20 26,38 Par. .141,3 162,16 i\
. . .
163,12 353.17
13,28 .... 6,11 (Ruf)
2i6,g.3o
11,21.22 Par. . 227,6 f 10. 14^11. 18,14. . .
(.54,5! 28,20
345,4 19,12—14.27 . . 132,1 ff
12,18 . . .
. . . i
1O.19 ^9°,iff
13,10-13 , . . 223,1 if 29 23,43
.205,9.24f 4,12: 205,10.25 223,12.30 i62,iS
13,10 . . . . 23-46
7,21 Par 250,20 49,7
13,19 , . . . 70,111 . . -
24,25—27 . - .
13,44 • . . 340.1 13 .
350,26 f
. .
140,5 ff 318,10.22
. . . .
13S.11 1,1 .
5.43 • •
10,5 2,16 I49,7f 2,28.29 . . 332,11
,32.33•35•5 . 186,5 f 2,29 .
314," f 29
2,17 i4g,8
6,32 f5of . 27,5 f 3.2 . . 341.14
3,13. 5,30. 7,2. •
360,8 f 7.12 .
137,14 f /7.20 ff
9,15 {253.6)
[0,i8 . 142,^ 162,17 SS3. 7.13 137.24-28
10,34 (96,110 • . . .
2, 16 ro3, 10
15,26 . . . (53,19) 27g,i7 . . , . .
8.21 . 275,17 f 281,13
16,11 . . .
70,13 77,11 285,13 f
16,12 — 14 . . 150,15 ff
. 8.22 . 171, i6f
16,12.13 .... S3,ig
I Johannes
8,23.22 92,6
16,33 233,10 1,5 • •.6 37.6 45 8,35 • 213,21
17,3 47.7 349,17 f 350,3 8,38.39 253.15
17,5 277,4<' 2,1.2 . . . 131,23 132,3 9,5 • 231,101-
\
24*
372 Stellenregister II Korinther
9,18—21 . .233,11.24'.
,6.7 232,7.23 36 176,4
9,18.19 . . .203,14.2g .
• • • 17.23 i77,9f 37.38 ....
176,2.3
9,18 . .206,12.24 210,3 t' 168,1 ffl 39—42 i74,2T
. . .
9,20.21 ....
206.3.13 227,3.17 40 166,20
9.20 23g,g.24 240,4.17
. . 102,3 ff" 125,5 ff
. 41 . . i66,ig 168,21 ff
2.6 .
70,15 f 256,14 ff
. ,24.28 .
94. 9 ff
,
28 125,12 I9i,i6ff
259,6 f 304,33—305. ,24—27 79,19 ff! 275,1.5. 283,21
15 ,24 . 114,3' 5,1 . . .283,13 288,1g
II Korinther Stellenregister I Timotheus 373
Nichtbiblische Schriften.
5)
'
132,9
134 f 244,
. . . 17—20
De resurrectione . I73,8
Barnabas Henoch
18 25i,8ff Vergil, von Rufin benutzt
2-5 51, s
21,1 358,33
Aen. IV 405 321, 31
Baruoh-Apokalypse 40,1.12 (19,3) . .
3sg, s . •
121,17
„ 6,2 .. . 251,5 ff
. .
i83,25f
„ „ .
„ II 490 . .
II. Namenregister.
^
'
Abel 9,16 (iv r^ habuit) 154,4 f (velut vas
Abraham 9,16 127,3 128, .) 3i8,4 ipsumj 146,7 (in eo natura
7.21 168,30 244,22.25 Basilides 168,15 ^• Marcion dei sapientiae — natura,
309,5 329,8 333, Boreas (ventus, frigidus) 157, quam pro salute mundi sus-
19 10 cepit) 146,11 (substantia-
Achab 245,17 liter deo repletus) 354,25
Actus apostolorum 50,3 . (unigenitus tilius patrisj 27,
. . . 324,5 333,25
128,18 22 ifilius dei) 8,23 (nullus
Canticum (canticorum) 3,6
Actus Pauli . .30,16. . in eo peccati sensus) 144,14
Adam 9,16 34,21 119,7 iplur.j 4,1.2
(dominus =
rex omnium)
244,20 (prophetasse de non- Chaldaea .... 136,14
{
333^23 329,S 351,10 (erat in omnibus
Aegyptius {phir.) . . 257126 . . .
* 159,1 sanctis) 351,14 ff, vgl. 354,
337J Christus (a/Igem.) 8,2.4.14.24 7 f (non tarnen similiter est
AiyvntLoq 338,2 (//?<;-.)
9,1 241,
11,9 15,25 25,3 27, in universis) 351,24, vgl.
) {)
IG 335,10.13 17.21 37,4 43-14-19 47- 352.2 f (Christi verba doctri-
212,7
241,8
335-14
1.6.10
[
18 49,8.18.24 53,10 57,
61,7.18 72,24 79,
naque) 7,12.13 (qui
Christo aliter docent quam
de
Aegyptus 119,9 128,22 133, 4.13.16.17 80,4.11 85,24 scripturarum regula patilurl
9.20 244,28 246,1 336, 94,10 99,2 100,12 115, 260.3 {plur., duo Christi
30 337,10 339,22 341, 17 118,2.4,8.9 120,3 125, bei Häretikern) 148,13
-
18 ( =
hie mundus) 341,11 f 5fF 127,9 129,8.23 135,3 Christus Jesus 10,5 f= do-
335, 336,if9• 138,12 144,19-25 145-2 minus et Creator animae)
12 340,14 146,3.16.18.25.27 147,8.16 II f s. anima athleta
Aethiops [fhir.) . 169,4 148,10.11
. 153,30 154,9 = 5,15
miles deitas dominus in-
Ai^ioxp [phtr.,
7j?.L0v
167,17 186,1 i88,3f 246,
14 257,8 290,6.8
tellectusX
347,
&*() -
7,7 (lo) 53,4 297,
i
,
53,8 f heil. Schrift)
.... 53,3 (= imago bonitatis) 46, 11 ff 21
I43,i8.
'
ff
Apocalypsis [des JoJi) 43,12 (= sanctificatio) 61,19 (=
verbum sapientia
{
344-6 f et dei)
Apologeticus (Pamphili) 5,1
3i6,6
148,3 (= verbum
pientia et iustitia) 167,26 ff
(= sapientia et verbum dei)
et sa-
) &)
^ i6c,i6
[ &)
Artaxerses 251,23 261,9
.
47-5 ^ (^-
Asaph [Überschrift des 77. 116,6 142,7 (dei verbum)
47,8
Psalms) 136,16 i
24 (Christus et dei
8, t, vgl. 60, j
3ii,Sf 333,2 1
Babylon
....
336,30
335,11
ihomo factus atque in carne
positus) 7,14 (quomodo vel 334.4 ^) 227,14 -f-
--
Babylonia .337,9 339,22 1 homo factus est vel inter ho-
Babylonii .... miues conversatus
-
337,7 est) 139,
[-
)
Balaam
335,15
33S,ii.i3
105,9
7 ff,
(in
vgl.
corpore)
und Me?isc/i)
f
140, 15 148,4
140,19 (Gott
141,10 ff, vgl.
Clemens (apostolorum
pulus) 121,14
.
122,14
.
disci-
.317,8
Barnabas (in epistola sua) 144,2 352,20 ff (quaedam 236,8 ....
251-9 in eo divina) 141,7 (quae- Cürinthius(//«r.) 252,20 355-
Baruch (prophetae liber) dam in eo humana) 141,5 f 12 (prima ad Cor. epistola)
122,25 (vere carnem, vere animam 256-7
&^&
376
{plur., iv tj
Namenregister
Damasus
.) 315. 7 f
3,5
94,18
Garizin
(Gabrihel)
351,18.24
147,2
[phtr.) . .316,12
%(),,
vvv) 241,8
151,19
,2 1
'
dicitur) 49,22
Javi^X (cum locum ipsum Ge- in 133.10 343,14 {^ei Sa-
300, 1
nesi, d. h. 1,26, exponere charja) 245,23
David [als Psalmendichter
citiert)
coeperimus) 34,17 295,6.8 296,10 298,
79,17 85,2 146,20
271,22 352,ii(inLpsalmo) 297,6 340,12
. . 6 300,15 301,8.15 302,i
49,21 (in psalmis) 250,26.33
Jci'fid 300,1 (oi L•
J.) 332,2
Deuteronomium 179,23 343,
- Graecus {phtr) 8,21 48,22
121,14 124,22 166,22 257,
28.31 258,21 259,10 264,
7.13 288,21 347,12 (et
324.11 (0 NavTj) 332,6 s.
60,7 65,6
X
lesus Christus 8,1 6
127,1
10,1.3.11
143,5 f
9.11. 18.22
ipsi sapientes) 169,3 148,1 354,18 (= sapientia
dei) 45,20
. . 298,4
Doctrina (Petri, inter libros Hebraeus (magister) 293,6 294,
53,5
ecclesiasticos non habetur) (doctor ita tradebat) 346,-1 1 ff 10.13 308,13.15
^& 2,26,12
(///V/-.,
{Volk)
ad
169,2
H.) 8,7 33,7
Indus {plur.)
'/vrfoi
.
257,27
324,16
lob 77,16 87,14 89,9 157,
. .
'' ) {oi
Hermas
) "
rf/ . . .
' = Eden
,
')){
Enos 314,10 {im Brief) 349,18
g_i6 29-31 339.2 (caelestis) 336,
Ephesius {plur.) 95,1 252,18 {in der Offenbarung] 310,13
28 (urbs terrena reaedifi-
(in epistola ad E.) lordanes 343,5 f
252,14 canda lapidibus pretiosis)
274,8
Esaias 53,5 75,28 82,6 85,
8 121,6
346.5 356,24
180,15 273,6
(proplieta)
,
184,15
1.8
334,5•" 335,
Israhel 10,1.2
127,3
329,8
180,15
128,21
333,19
1S8,
- ' . .
'/
177,3
(r«
Esau 161,8 170,19.28 171,
3.22 264,20
)
245,24 [über die
52,17
,
ev
75,1.4
245.25
334, 1 2
beiden Seraphiii) 346,14 flf Hiezechihel (Hiezechiel)
201,15 336,5 340,8 16 133,32 136,12
257,33 (in secunda visione)
dicitur >deum<
341,16
Israheliticus
typus)
97,10 (genus, quod >videre<
Israhel)
(bellum) 343,4
=
{)
Haav (bella) 342,7
") '[){)
. 238,12 239,1
.
15 336,9 ^
Eva
Eva [
.
.^ 119,7
333,24 ff
244,16.20
-
lacob 9,16 90,9 127,3 128,
21 170,19.28
33i,20 332,1 333,
2.29 334,iof 335,8 338,
4 340,13
Exodus 171,3.22 332,8
244,27
254,1.2.3.9 264,20 271,18 333,9 338,2
3 1 6,6
238,12 297,6 309,6 {plur.) 318.^5 333,13 {OL ^
333>i3
335,14
140,30
339>2
334,29.30
[)
(caelestis)
1.3
Namenregister
343,4-S.io.i4 357,8.
10 (corpus Moysij 244,19
201,13 209,8 2i2,
239,12.13 293,6
Sapientia
')
ludaei
die
307,12
19,19.24 {//ajö gegt^/i
yuden,
332,13
314,9-12
327.1 332,15
vgl. 294,10 fj
(ludaicus sensus) 186,2
(
[)
333-9 {p^nr.) 296,11
35'6
- Noe
Origenes
193,13
. .
3,4.8
. .
4,23
.
5,2
(alter post aposto-
331,21
336,4 f 8
9,10
de Principiis vel de Prin-
cipatibus
Persae
Petrus 95,2
dici
98,25.27 99,6.
9.10.12 155,9 253,6 351,
14.17.23 354,7 (Petrus
potest)
257,30
324,16
5,5
'
,
stolus,
244,18
333,2
{das
in
335,8
epistola
Volk)
sua)
297,6 f
332,2
corum
{
belli
in
citiert)
libri) 4,2 f {seine li-
homiletici
apostolum)
5,5 193,6
itnd tomi
4,16
von
—
18
Ruf.
'
j
209.8 212,6.8 213,3 214,
2 220,I2
14 336,1
Q -)
{7.
221,1.4
2o6,ioff
225,
[-
?.?.)
329,10 27,3
Pamphilus (Apologeticum pro Phoenice s. Foenice
& {)
libris ipsius Origenis scrip• Pilatus 251,30
LamentationesHieremiae 138,
18
Sit) 5,2 i
Pytho (= ventriloquus) 262,1
Lucas {Evangelist)
Lucifer
{seil, ) .
343,9
332,1
147,2
76,22 f
Paralipomena
245,18
....
(in primo libro)
324,16
I
j
Rafael
94,18
(Rafaelo iniungitur
curandi et medendi opus)
309,4
312,3 f
'' Rebecca 168.31
)
Pastor (libellus) 51,5 (liber
239,2
Macarius (fidelissime
M. Knf.) 4,12 (frater reli-
frater
Pastoris) 111,18
{ 251,5
• Regna
gnorum)
(in primo libro Re-
245,4 (in tertio
libro) 245,5
giöse M, iiiif.) 193,8 313,6
Romanus 3,4 (ad Romanos)
Machabeorum libri 111,14 . Paulus apostolus 28,9.11 33,5
i29,ioiromanis auribus)j,3
Malachia (propheta) 180,20 .
57,5 60,13 79,8 82,13
{plur., "P.)
Marcion (M. vel Valentinus 86,13 91,12 137,16 139,
318,2
difterenlias deitatis indu- 16 154,18 167,12.18 170,
Rufinus {citiert seine Über-
cuut) 148,18 (schola Mar- 19 173,17 177,10 178,10
setzung der Apologie des
cionis ac Valentini et Ba- 184.11 191, 18 205,27 Pamphilus und die von
silidae) 168,15 (= 1 2) 213,28.
Mardochaeus 25 1,23.25 261,8
Maria
(== 246,16. ) ihm hinzugefügte
De adulter.atione)
Schrift
5,1 —5
50,1 90,13 147,3 248,22 250,31 252,3 285,
261,14355,15 8 288,19 345,11
Michahel (Michael) (archan- Paulus der Apostel 8,12 37,4 Salomon 27,8 28,4 30,6
gelus) 351,17.23 icum dia- 50,2 61,12 69,7-9 70,22. 33,9 39,13 51,12 68,4
bolo disputans) 244,18 26 84,22.29 93,"•22 95- 92,11 128,1 245, 2of 250,
300,7
Moyses
119,8
6
8,3 9,17
127,2
17,1
130,8
. 245,5
20i,io
57,2
131,
3 98,24.26 99, 6.8.9-10
ioS,22
12.24
23 151,9
253,5-11-15
119,9
351. "-13-17.23
120, 12
121,21 124,23 129,5-8.11.
135,26' 137,18 146,
154,30 252,17
254-7-11-17
354,7-8
1
i
-
28
364,8
252,2
contuens) 346,2
II
230,16 312,3
256,24f28.29
(sapientissimus,
turam rerum per sapientiam
329,
Satanas 70,11
malus
f (Salomonis)
39,13
121,10 (= scriptura) 157,1 1
246,10.15 (qui
1
i
Seth
Sidon
){
Sidonii
. . .
.
.9,16
. .
34,22 Tyrius {phtr.) 73,19
336,30
335,11
337,7
335,12 f
21.24 337,7
335,11.13 {oi
227,6
Tyrus 73,17 74,1
75,19.
75.7-I4•
)
-
dicitur) 137,1 1
148,18 168,15,
346,14 ff Stephanus . 119,10 128,19
vg/. Marcion
(,
= So/in ti. heil. Geist) 52,17 Tauri 169,6 Zacharias {Prophet) 245,22 f
-^{
-
){& (())
ö
. . .
.)
A.
158,6
. ?.'
47.5
Die griechischen Fragmente.
^^
){ )
(-- 321,8
227,14
-)
))
196,8.11
196,4
(
.) 47.8 f ( werdung Christi) 319,7
-
s.
-{ 24,9
{ ^) ,
s.
3^8,8 1 6
204,
-){(^) )
294,11
() ()
*{&)
{plur.
)2,']{
.... 224,14
= simulacra)
Auffassting
328, 14 ff
(neutr.,
331,5
der
ft"
bei ivörtl.
{'-
Schrift)
23,9
203,4 (neutr. plur.) 319.^1
causae) 238,11
„
= antiquiores
239,7 241,
&
^
i59>S 160, 33 1. 5 ,3
(-
) ')
1. 16 {plur.). . , . 232,15 217,7
-
- &
s. 217,6 2 1 8, 1 1
^
ip^tir.) 16,1 4 (pass.) 330,12
*96,2 *97.7 *59.3 '''6, (plur.) . . 232,2 (plur.) . .211,2.4
{ihre Entstehung) ^96,6. s. . . 2,
,
& -4
s.
&^( )
-) "
{neutr.,
{plur.)
( 7.)
s.
. .
.
.
.^
314.'
97.4
37,3
par. =
(21) (super .) 309,2
(plur.)
s.
333, 10
.
200,6.
{
[
(pass.)
328,7
iur. ) 200, 1 2 ( super . )
1
....
. . 200,12
•
231,4
& -) ]
*4,6
)()
( --
329,5 ('
(neutr)
. .
()(-
.
.
306,4• 4
197,13
6,6
333,7
200,15.16 320,10
ao(superl.,o?.
f
)
....
d
326,7
-
) 8,5 (-
308,8 328,1.3
1 99, 3 217, 200,9
(p/ur.) . . 220,11 8, 1 5 99•6
& ^ Wort- und Sachregister :
) (
-))
379
52,2 { s. --
3216 s. 99,7
( -)
)
= inmaculatus Ruf. ^
(neutr.,
)(
321,4 x
(sufer/.) 200,6
.... 33>4
.
s.
[ 312,
207,2
(plur.) 303,1
-
--) )
33>2 335-5
{) '/«-fi-'i 315,6
*6,22
^
199,2
-
325)2 326,3 f 333,20.25 231,6
.
(- = . . . .
*6,3
ineutr^
13
)
302,4 f
9- - ^5 -^ 324,
,
Paulus) 317,
-,
-() (
vom
22 1, 6 293,11-14
-
"^
-•) 36,
^{ ^ )( )
319,5 ('/»' (pass.) 209,7 231, i2f 336,4 ff
-- 294-2
(=/)
(= Christus)
36,13
322,4 329,5•2
36,11
,
212,8 302,3 3o8,i3f 320,
^5 324,8
=
{]
spiritalis inter-
.) 333,9
323,8 (
(-
\ T^S
praetatio 330,2
13-26
( ^) (17)
333.6
333, 313,2
, ( "
300,5 f 3oS,7
)
/.& '%
. )
[phir.) .
-- 24,2
316,14
- (
27,
- )
&
() 295)6 (plur.) 81,10 *6,3
* 1 83,
-
222,7 (pass.) 325,12 234) 1 6
)
4,4
-
(=
.
{neutr., von Christen) 318,12
) & --
s.
&) * 103,23 *{
'
^9.5'3
*{}] , , , , ,
)
,
104,1 *(f7tt
. - 83,8
4,3 *{
) [-
. . .
)2,9
&) *(
103,4 (ww
-- 4,7 . . 235,10
4,9
&
199,10 (plur.) . . 320,9
wörtl. Schriftsinn) 328,14
{compar.) 327,7 s. von Christus)
(avQ
('
S.
(^ -
329,4 319)9
(
1 99, 5
) ( ^)
*( / - -)
&)
^ ,
323," ,
^
198,13
).-
)
217,5
. ?/ 22,6
104,11
*{
.
1
{7) . .
59,9
....
)
222,9 121,14
)') ) ('
) *{ 204,16 214,10
{ 6,2,
) .) 103,21 vgl. 337,4 227,9
)22, (
) . (
. )
(neuir.)
236,15
214, (pass.,
. 322,5
104,12
8 1, 3
*(
&
*(
*{ ((. (
[ph/r.) 217,5 361,13
^
96,5
1 8,
97)1
(
)^ ^ ^
•
)
6,9
16 ) 228,7 {plur.) 223,
225,4 320,9
(- '. .... ('.[%•) *82,6
(plur.)
. .
.
.
308,1
196,1
^
333,5 (fwv
195,8
9-)
227,1
) '
337,4
) *i6o,2of
305,12 (-
()
333,5
218,9
s.
.... 320,5
)
.
& ( (7])
6,6 3'7^
9•
207,14'"
)
(pass.) 224,2
-- (
226,11 328,1 (' 7)) 32,8 321, i2f
331. iS
298,5 243)3 (näv ^) 233, 335,4 309,14
^
2i3,7f 3 f ( •) 214,3 333)7
-
204,16
)
1 95' 7 2 1 8, 243,6 222,9- 1 3- 14
. .
)
6 158,6 28,4 238,9 303)13
)
{ . . .
*(() // 8
*97,
229,6
.)
215,3
g6,j (plur.) Christus)
2 1 6,6
231,13
143,18 (')
(^^"
^(&
307,15
1*{ 8
317.15 359) ,
103,
^
2 1 8,6
.
219,4 .
.
- ) . • (fass.,
s. 207,2.3.4
236,3 (oi
28, 7 209, 2
s.
.... 214,2
*
&']
)
(
- [ )[-
) ()
*&
209,4
3,2
)
....
)'
232,12
207,13
{?)
209,3
207,8 (-)
205.1
14
(&?])
28,
225,6.9.12
224,5
224,9
240,8 f
225,10 228,1
f 230,
228,11
,
stehung) 96,7
297,7
*97,2
= Anfang *(
s.
*(plur.,
( 97,7
Ent-
)) ) ) ^)
221,3 <^'/
» ) =
^
- )
s.
107,4
. .
*6,2 [
97,7
104,3 (-
& &)
(r^ 333,21 (viov ver-
( (
164,6 {plur., 04, 12 neint) 349,19 *{^
^ 107,5 6,4 (
359-17 104,8 «Vx?7)i64,l (/^)2,
. 327-1 s. 7 238,3
=
.
() ))
,
-
.
*3,9
)
s. 86,28
3>5 321,5 37>
,
(pass., =
Periarchon
303,
(globus) 122,24 J.
^
* 1 03, 1
(pass.,
7
& (N'ame erklärt) 5,5 f (schwer
zu verstehen) 5,6 9 (Atis-
lassungen , Änderungen
—
)
35°' ^ 5
. . . . 88,15 s. und Zusätze Rufins) 5,11
\compat\) , 312,8 206,12, vgl. — 18 (Mahnung Rufins,
{med.) 209, 1 235, das Btich sorgfältig ab-
(
,
&
33,3
292,10 293,13 •''•
(= Paulus) vgl. 65,2 ff (superiores duo
210.2 214,2 216,12 234, libelli) 193,6
- -&
reprobare (= 12 236,5.7.15 239,8 243, (posteriores duo) 193,9
^
333,2 (plur) rex vel pria-
)
7 334,5 (Q
04, 300,14 ceps) 42,14
*{- 308, 15 f 311,1
^ =
) )-
^318,11 322,14
( 327,9,
() 336,3
Gott) 231,8
^ ) &- ()
^
*{ {^
*6,22
«
221,11 222,3 (^^« (plur.) 308,8 . .
) ) (
*
(/^)
&
103,13 aöö-fVfiß 304,1 350,
?] ()
183,2
?/ 296,2
( 4f
(-) 2 1 6,4
)
. 1 99,
[pass.) 310,13 *6, (neutr.) . . 201,2
] ([&--
, [ . . . 310,4 (neutr.) . . 230,8
233,1 203,9 28,6 209, (plur.) 93,20 *59>
)
223,6 224,4 236,2
) „ 15 232,15 323,7
&) ( ) -
3
Wille und Trieb
( (plur.) . . 303,8
321,15 ['^^^-) zum Weben) 197,4
,
303,4f (== otiosum esse, von 328,9
*03,5
^) )
(pass.) Gott- Vater, verneint) 68, 1 2 sub-
-^
s.
) & )( 104,10
219,5
12
4,3
*(
*(' 103,14 14,1416 15,6.21
(= incorporeum)
*(
)
. . .
, (« :•
&)
206,9 104,3 (== incorporea) 124,22
() *(
von Christen) 295,3
155,13
204 9
240,1
,
^
97,2
205
(
,
(plur.) 222,1
)( -' ()&)-
3
*59,5
164, 1 2$,
(compar.,
(plur.) . .
2,
309-3
Wort- und Sachregister
?] s.
)
^)
5 ()
241,3 *(ö
104,11 ()
- ) [neutr.,
381
,^
321,4 f
*{- }'<*59>7 302,9 3>2
10
(neutr. =
<«/= arbitrii
204,17 2o6,S
liberum arbitrium
nostri liber-
) - 103,21
*{
103,19
103,18 *( 7P«jt/^ci
[) 32, 313,17 321,
38, 313,13
){)
(//«r.j 203,5 301,11 303,1
[) [)
- & ){ )
von den Seelen)
, -){)
tas) *96,3 195,8 196,1 314,3 312,8
200,2.3 204,6.12 207,1 102,13
{''
293.3 ?,3^^^{-
= und
244,4 ipiur.) 203,8 205,1 222,5 NT,
224,4 234,8.12 235,9 237,7 (f^) 239,11 225,12
2^,(){ -
,236,3
) 47>4
,
{. , , ,
aoj-
195,6
20,7
) (
311.1 36,4
232,6
309,9
- .... —
)
^ {- - 33,3 308,3 12 312,9 313,4 314,8
(
- 3'^'5 8 1,7 322,2^ 325,13 331,6
) 226,9
223,
s.
6 225,4
226,3
[plur.,
226,4
34,4 f {,
s.
*{ ^
-
220, II
{&) { , -
)
164,2
97, 1 1 *(/7 213,9 (^?
(^
33,3 ,
*{
-
,
^) { - -
97,5 37>9
316,8 *{ [
3,4 j/^«''•)
103,21
/9^,9
)
308,13 .
97,12
. . .
—
7«/" 32,7
1 97, 1 2 1 99,4 {pl^f.) == allegor. u. wörtl.
.... 294,6 199,8 Schriftsinn) 308,9 vgl.
()
flf,
){{)_) {
[plur., neutr)) 196, yevffftg 328,12 ff 330,14 ff 33I1
282,24 ^)
-
13 s. 333, 1 8 {plur.) 204,5
- 312,2
13 ff
3,7
^
314,6.12 318,8^ 321,1.6
- ) {neutr.,
335.4
^ 12
*{plur.,öia
ßad-)
vom
.
235,4
So/in)
209,9
309.2
9^,7 {)
)
,348,9
,226,8
{
)
- ,348,9 (//w.) 348,9 f
( *|
)[&)
[verneint beim Sohn)
"^S^-
- 305,11 (•,
301,10,
) 3,6
seil,
294,7 yf'vog
{plur.) 293,9 f 295,5 8i,io {)294, 1 dai- 328,12 {
{) [ 155,16 320,12 '^
-) 38,6 ('/;</) 160,13
))
331,4
....
332,2
*6,
311,2
215,6 33°, 1 5
322,9
324,16
2,2^^ {pass) 81,5
)
332,15
)
)
{plur.,
68, (-
232,6 (^
-jv)
34,3,
334,
'-
vgl. 293, f
{als Verführerin)
{plur.) 325,7
305,11
292,11,
307,
326,1.10
1
326,10
99, ff
) - .
{pass.,
. 220,6
2ig,'j
[) &( s.
- ( )
99>9 f * 60, 1 8
)
y/7 1
335-4 s.
, ) *{
)
222,15 *96,5
{)
.
32 1, 2 (;Uf/'()OJv) 2X1,8 *{plur.) 96,1
('
{ ) '
/9//9A/oi'=libellus 313,5 (/^«^•,
{
214,7 ,303,7 j;^?) 319,15 f 183,34 *{Entstehung) 96,6.
9.13 160,5.10.13
*{{))
317,14 225,15 104,9
-) 230,16 (
&)
)
97,4
*{
{plur.)
&
311,11 ißi 349,1 1 x
331,17
2,2*{&•)
308,12
103,
'
{pass.,
—
360,3 f
- * 97,15
s.
97-3
382
)
,) -)
*{
[]
98,5
ÖtVÖQOV
(
. 230,6
231,
Wort- un d Sachregister
33^)5
299,9
)(
294,1
(^,
f
295,4
(plur.)
(,'
ihreDauer)
293,10
^-
&)- ....
(?ieutr.)
. .
.
.
214,7
211,1.3
207,11
^ ) 8 (//«r.,
)
Christus) 56,3
-^
[ 213,5
von
327,2
(plur.,
300,10
- [) ) . )
*{ 6,7 scil.Xa) 299, [pass.) (= '
) 95^14
68, 2 *[
[phtr., 320,5
3
= explanatio
.
333,3
309,13
321,16
1 5-9
326,13
^
)
224,12
-) )
235,7 (// . . . . 1 99, 1 3
237,1 238,2.3 38,.5 315,7 (//«/;.) 214,7
[ vJ- 199,1
[ - )[)
*[
. .
{?.)
37,3
-
) * - f ( -
(- 56,5 3,5
-
) /( )
)
307,12 . . . .
293,6 (.'
= das jüdische Volk) 331,
8f
(
[plur.,
äaJv)
) 324, 1
-
{p/ur.)
)
.
'^'
333,i6f 30
Abfall von (
226,11 18 332,15
332,3 [plur.) 301,13
( .)
-
1 (//r-
) {- &
Gott) 96,3 ff 102,14
2 1 6,8 f ( ,4 (- s.
[
.
-) . f . . . . 219,1 3,5
=
& ) 100,4 [pass.) 241,4 Heiden) 338,5 [plur^.)
^),
. .
[)
320,7
2^$,7 37,4
*(äer Sünder) 98, 293,12.15 294,4 298,2
- ()[) )
308,15 324,3 318.5 335-12
)
[[
(//«^., s. 298.6
228,8
(plur.) 199,9
{-
302,13
304,2 ([neutr.) 235,2
324,10
8. (
224,16 225,
319,3 321,10
-) (plur) 68,10
292.12
) - ) [) [) ) [-
224,11
293, 312,5 [-
22 1, 6
) 3,())8,4.- *
225,1.5.9
=
[
('/
293,7 Christus) 47,4
) '
292,12
296,5 349'i6 (= similitudo)
[fass) . .331,20 [plur.) . 81,6 218,14
L(iovo (phtr.,
.
-)
[
( 56,5
--- )
(jlur.,
56,6 f 56,2
361,
(beata 8,6
- 56,7 f et . . .)
)()[ [phtr)
)
294,3
)
.
) et 331,8 [
[) )
332,7
(&,
)
6$, 1 1 321,12
. .
334,2
) •
[ 207,2
[ [,
. . . .
)
164,3 359,9 328,12
())
. .
332,5 f
( [ 164,5 (-/) 3,4 ,
293,7
....
( -)*(|«-
200,14
) [)
[ [)() 164,3
301,12
359, 1 7
304,11
-
IV
....
296,3
236,7
312,10
) {') -
(plur.)
(plur.)
319,13 f
. 200,14
},(),
f (= virtus)
3,9 (/^«^.) 6, *(
*[ ')
) [)
)
65,
213,8 *
1 1 f 315-4
308,5 333,25-27 f
38,6 [
) )
\
159,11
301,11 (-)
159,12
II *( seil,
6,
.\ 233,i2f
34,5
s.
{^"^•)
^)
ixxQoieadai
{
-)
336,6.12
^{
200,15
233,9
)
[ ) /) (
) &{ (-)
)
13
'-
(compar., Adv.) 232,
\stiperl.,
(= deus)
*i59'i6
Adv)
21,13
107,5
*6,5
303,3
{jwv
f
)
(2IJ
296.4
*59,/3
3,2
331,5 {,pass.)^i2,3
= potestas
8 1,4
{plur.)
{)
{) 81,8
(7/
295,7
83,6
&)
33i,i8f seil, *59>5 226,5
-) (
.^
196,4 {^
{ 325,9
{
*()
[
)
301,13
{
298,6
241,7
160,19
319,1 ^
=
207,2
{ >?
91,5
{ ]*{,
.) 198,12
199,12.14
{
2 1 8. 5 {'
.
extrinsecus incidunt)
200,3
quae
198,6
201,5
*(
) {
4,2 20,3
{){)
103,15 ('^om Sünden- ^^,
&
seil, 160,3.4
2 (plur.) 203,5
)
fall) 81,6
.
6
f
222,1.12.15.
333,4
[ -
26,7
.
(j>^»r.,
. .
, .198,11
*59,7
319,9 (= inoperatio) 45,10
(=operatio)2l2,5 (=opus)
(Christi) 223,7 293,10.14
236,16
. 203,4 f
.
(neutr.)
{
\
23,
oiaq) 333,27
(
)-
^_
)) ^&) & -
12 233,4 234,io.i4f 235,
28,3
56,2
i^'on Gott) 229. 6.8 {) igS,g{ { 3°4,9
(
() ?.)
,
^ ), -
10 [passi] 2o8,6f 215,1 234,15
ff
-) '
'^^
j
) -'
1 . .
- &
*( //
21.24
)
s.
3, *(*( { j
/^
'
)
301,14 97, 6 1
''
103,7
{ 302,5 *(^
^
. . . !
= natura '
2 1 8,7 «Vzff) 161,4
{
)
, ,
.
) ( 4)
^
*{compar.) 103,19 196,1 200,2
\ )[(
»
=
)
*{Adv.) 103,22 prospectus et intuitus 361,12
{ von (-)
{) 28,2 (32) [plur.) 309,4
&
Gott) 360,1 292,9 208,9
{) 2,
&
239,1
{ . . . . .
35,
) . . . 327,8
^ *{•)
25,6 22,8 329,6 33, . . .
294,5
(^ 33,2 (filur.) . 220,9 f
3>4
)
(pass.)
98,4
( {plttr.) 204,8 205,5 233.
^ - ) 302,2
lof
223,9
323,1 330,5 (-) 295,2
231,7
) ))
. . .
^
((
. . . 226,14 (co/fipar.) . 322,8 f {von Jesus) 301,
13 197,1
{plur. neutr.)
{•)
196, [pass.)
....
. .
305,5
227,1 f /)
14 f 307,13
334,4
) ))
,
(
}^ ,
296,4 s.
{
Gegner der Auslegung des
=
*{
*{
&-") 97>2
32,.8
() (roj"
300, 1 5 {')
311,
{&{).)
-
^ - &{)
Orig.) 223,14 ^59.7 8 297,9 298,13
^ { 3,.6
r,
(p/ur.) . 243,8 315-3 3°7, 38,6
.) 305,10
333,8
)
302,7f
^
230,2
292,9
{pass.,
(-'
) ....
1 ) 322,9
196,5 (
{neutr.)
310,2
201,4
227,13
14
225,1 () (plur.
. .
225,7
3,
229,9
neutr.)
384
....
....
302,3
Wort- und Sachregister
....
....
198,14
^]
/ ) *{•>
^
161,3 ^•
)
33>4
(^) 335,5
*\-
{ -
{/>ass.) . 2941 1 2 1 6, 324,6 326,9
....
)
) {• '
240,4 217,2
229,4 (/^•f.f•) 83,7
[/.
98,3 x
)[
38,2
)-
216,4 {compar^ 322,9
22,
)
s. s.
)
s. 350.3
( ('/
){ ) {)
218,7 * 02,
211,4
- 102,13 [*
-
10.12 \ri
13 '^(/)
3,6 *{--
.... 35 3,7 103,11
(-/) 226,14 . . 232, 1
5 197.7 325,9 («/)
.... 335'^ .... =
( ^) 236,10 104,13 rationa-
)) , ,
223,7 {nentr.) 323.2 . . bile animal) 197,9-11 198,4
^
243, ff 202,9 219,12 231, {plür.) 196,8 197,2 198,3
. . .219,13 7 236,7 295.9 315.2 234,16 ,,235,1.6 [7.)
316,10 282,23 (ßi/^17«) 282,24 (-
/"«)
334.7
316,12
1
(')
{
7.8
„328.4
98,4
*{ &) d. heil. Geist)
von C/Mistus u.
3 52,3
iplur.,
{ ^- 219,14
226,8
( ) {d
....
-)
223,15 225,3
226,6
301.2
f
^) 3,4 ^ (^
- )2,2{:,
{nentr. () . . . 326,10
22,9
213,8
. . .
215,5
198,15
?.-
-
. . .
&
- {) (- )
^
97.16 f 227,i3f (228,130 20,
. . 3^7.9 232,9 91,5 93.15-17 *59,
[pass.) {neutr.) 200,
333,24 1
5 {su- 15 212,1 303,7 323,6
.
2 1 6,6 s. 2ie„4-
^
. .
*{
s.
.... 334,2 ^)
225,16
31 1.6 {^) g-,6
56.4
)
&) ) ))
9•,
5
== opus
201,5.7.9 222,5
231,9 232,10 (rw»'
(-) 222,
-
,
'
3ii.2f
218,5
309,9-12
{
201,3 22,
321,14
- ^)([)-
9- ()
^-. *{
S ....
9-)
337.1
204,10
)
223,4 195.7
"
32,2
[plur^ Bf &-
199.8.11
{ ^( '' )
215,6 221,11 222,3 98,4 (co?npar,,
315,12,,
[
224.10 f
[plur.,
[piur.)
. . 227,3 ff
206,13
237,1
222,7
5- . (
350,15
204,7
3
220,11
[ ^'
233,7
''
) )
^ , 243,
^) <)
-) [
232,2 (0
32
224,^1-^7
1. 1 1 s.
{
303,14
'-
) ( ) ,)
223.11
327,6.12
223,2
225,1.6
330,5
3
300,15 f
{plur)
310,8 322,14 324,
205,8
.
{
218,14
,
&)
'9S.7
{
243,12 ('
{36,
)
- ) -
[ (] )
••
- 234.13 f
234.13 f
229,13
235,6
{{ 230,4
230,1 1
ff
,10 325.2
, ) *{ g?>,3
))'
,333,1
241,6
(//«;-.
199,4
{
209,9 {f^utr.) 200,
rnasc.) 309,3 (*-
224,15 '.^
von
seil,
{plur.,
des Christentums) 294,8
Gott) 42,12
= Atihänger
164,7
293.11
spiratus
)( s.
-
38,
in-
,) - - d - Wort- und Sachregister • 385
(
[seine
3f [ Ällwissenheii)
226,1
&-
21 8,
d .
(
)
) )
()
)
.
.
. °9
296,12 f
plur.) 21 -j,^
[)
10
4,8
222,
(neu/r.) 197.12
(
218,7 f 242,4
226,15
ff 199.
)
) *{
68,12
95> (=
*{
)
läod-at 217,11
' 226,9
223,3
28,2
(=?.)
('/
222,1 [plur.,
217,9
224,6
....
-
198,10 *(-
103,
[plur.)
)-
219,14 320,3
-) wie sie verfahren) 2 1 7,9
(^
ff
-) 96,4 {- 217,13
'()
;iar(wv = regula disciplinaque
[plur.) 122,2
()[, 28,2 . . .
216,3
,)-
209,i.i4f 28,_^ . . .
[plur.) 3°6,2
AT
)
.
29,.3•9•.3 im
.
*[ {
und NT) 225,12 322,13
[
217,10
= bellator 15
(-, , ,
308,
[()-
')- equus [plur.) 198,5
^)
96,10
42,
209,11
293,11 [pass^ 326,2
32,
) .
[) 22,8
(p/ur.)
s,
. .211,2.4
219,5
13 f
296,9 3^8.
. . . 2,2
) ))
229,4
&
)
[^ }
333^22
2 1 8,9
(
(
220,12
-
333'
324,3
320,8
32.4-7-4 322,2.15
328,15 329.2.7-12
33..2 [plur.) 309.14
325.4 339.1
[pass.)
deutung) 274.2
nium a superioribus ad
. 319.8
= constitutio337.5
[Be-
ff (= om-
in-
) 199.9
) (- -
21 feriora deductio) 275,15
& [-
adnuntiare
• =
u.
praedicare,
praedicere
[-
[
) *(seine Schöpfer-
^ ) &) (•
keit) 56, 1 f 2 1 8,6 *[pass., 301,11 (29 f)
')
)
& -
tätigkeit) 96,11 ff 1^3, 1 300,15(30)
-)
[^
307,14 (<-/-
349- 1 ^
7.-
9•) 345.2
)
307.14
)
-)
( 227,14 [pass.) 314.12 213,9
[)
*(') )-
315.2 282,22
319-5
[ . . . 314.9 [pass.) s.
- *[^
) -
g6, g8,2
^-) ^,
1 1 ff (//«r., (neu/r.) .
) 218,8 03,6
) [-
.... 26,
[^ •
^)
294,9 [
-=
* 9•
Christus
296,4
. .
(-
34,4
(
)2.3„()
seil,,
*2,5 *3,2 104,
- )
3,6
><
100,5 *(
242,2
. . .
s.
7) 354,1
1 59.7
) - 12
2i8,8f 219,5
- )
*6,4 2,5 212,6
226,9 282,
.
. .
. 220,13
22 1,
&
- () )
23 *(«
^ , 103,8.14. 216,7
[ ?.&
. . .
[,
)
04,
295,6 299,11
)
&
17 (==
(=- von
229,12
(
222,17 223,8 f Gott) 164,9
[- /)
)
301.8 221,12
. .
22g, 11 238,7 (/7
^ 223,3.5 [)
. .
(pass.)
. .218,13
222,15
225,15
'}})
"^[)
^)[) -- &)[
103,22
/ 1
3 9. 1
5 [plur.,
309,8 {) 2,5
^ ()
-
303,12
)- .... * 1 60,20.22 (-
-
. 212,4 242,4 S.
) &)[ '
197.12. 13
*6,6
-)
d
*59,3
[
.
(pass.)
8,5
*59.^
.
[plur.)
.
297.5
81,8
228,6
iv
[neutr.) *4,2 2,6
225,17
218,5 *{
104,2 («i«/r.
[
*6,8
' .
*6,9 f
243,13
. 338,3
.
Origenes V. 2
-
386 xaxoQd-ovv
....
231,10
) /)
)
233,12
[plur.)
Wort- und Sachregister
}.&
{neutr. plur.,
«
-
22,
• ?.'& -) 6,2 s.
-)
)
(
240. 1
....
4 f
(-' { -) -
-
33322 217,1
*{
-
)
230,5.7 233.13 224,11
3,8 234,2.8 J.
- 34, 36,3
{
3", 1 2
224,8
{^geschrieben steJui)
{--
313,8
)
6.8
321,8
328,13
(?.7
324.9 326,
{) )
i97i7f 198,8 239,8
-)
)
. . .
(
)
ÄTivJwfi'fiV
294.12
= praedicatio
228,6 {fass.)
(/^
2954
^ ^-
16,1
954 2f5
{ •)
^) /^)
{-)
197.
8,2
(/äjj.) 337.
217,4
332, 1 3 *((3(>-
(
95.5
333,4
329,4 33,6
^
33i.i-4-6f
10 {plur.) 209,10
319,2
238,2
320,5 322,4
33>2
pftverr
( ^??)
)
199.14
197.3
235.1
{)
204,13
-
205,4
(r»/»' /^(J-
»7
97,3
{ -)
34, )) - 2or,4
*{
2,3 *( }7
s.
198,6
)
[pass.,
{
) -)
307,15
321.
(»/.)
( ««^
{)
( •-
235.•3•4•5
«' «cf^-
32,4 {pass.,
Schriftsinn) 339,1
^-
{neutr.,
- ) ) ^-
vom tiefern {plur.)
{plur.)
103,7
196,5
. . .
199.14
233.1
325,8
)
196,12 fr 2 1 8, 5 332.15 (f«*^ {neutr.,
?. 234.17
-) 332,
*{')
14
)) , *{*( «-)
235.4 [Ursachen der Be- ( 224,15 118,7' *59.4•,6 *25,8
wegung) 196,3 ff
{-
304,13^
{-) (/.) 1 6,
)
{plur) 220,9 . 320,6 96,13
{vom Sohn) (-
) ) )
81,3 . 349,13 160,19
{}!) 198,14 {plur.) . 233,2 6
. . . . 196,3 f 6 seil, 107,2 {ihr Fall)
*6, {-
)
{med., *59 232,13 f 233,1
,
ff 319.10 f
lOf
{. { 8,5 361.1 1 s.
) { .... *97,2
*) ^) ^)){ ({) { )
244.2 {= Christus) *97,2
*98, 226, {plur.). . . 312,3
319.2 f 307,2 == verbum 200,1 292,
aGJv)
{pass.)
-^{*{-
. . 209,4 12 314,12
) {) 160,6 311.
v{plur.)S,g *59.3
(30)
{plur)
214,8
{
182,16 293,12 294,10
{ ()
* -)
199.^ 331,18 333.»
= sagax canis
1
{
83,3*(ii)oc
d
96, 1 {plur.) 198,5 4(-)
302,14
32,6 {
3 '4,3 i^eioi) 228,
S -)
-) 38,9 {)
159.7
- ( «) {)
{ - ^ ({) { )
{Bedeutung mun-
dus ?<«/ ornamentum) 121,
{plur)
=
83,6
318,4
= accipere velut (?/>')3,9•4 32,
4
= Lehre,
224,1
doctrinae sermo
301,3
) )) )
(^/)
) 227,11
{-) 309,2
{)
4 ff 232,15 (294,26)
)
7,2 (
96.10
315.2
( 298,5
296,13
295,8 { 294,13
....
{)
;)83',6
(-•'
83.6
{)
^{) 6, {plur.)
J. { 307,12 .
-)
. . 295,3 (
)
{ )
17
,{ {))
f/ajj.,
293.
293.1
295.8
199,4
*((7> -)
*{aosol.)
96,2
98,5
-
200,5
= sensuSj
silium
195,5
(,
intellectus, con-
243,9
333,28
)
{) [) * - Wort- uud Sachregister 387
) - ),
) - *{
—
303,7
344 )
31 3. 1 ( .
)
103,24 f 32,2 [plur.) 293.17
= Vernunft, ratio 199'^ 103,14 294,4 { ^^&)
&
. .
{?.
) {
201,2 ( {plur., 320,13
198,9
) {)
97> 9 (^ 3 5 9, 1 6 {• 325.6
3
20,4
= )
)
) ^{
Geist, Spiritus 321,14 (
334."
{plur.)
3290
324,4
332,4
199,2
32,7
= mens
95 *{
294,9•"
161,6
160,15
294,8
*(£
,
*{plur.,
==
=
) ) Logos
) -
9-)
158,4
223,7
3492
{pass.)
= deus
. . 2940.12
21,13 97.7
*{
)
. .
*{6,6 96,1
^,
- ) )
{-
1
-
204,13
223,1
59' 7
35^1 16
(«'
{plur)
*{
204,11
- 4 335'9
14 3 1 8' 1 2
.) 3ii'i2
{o^)2OS,2
{phir.) 309,7 324'
310,
{
=
321,15
sensus
2 (322,11)
) {)
(
(
312,
)
•{)
{plur. neutr ^ 321, 33 1 '6
9-
{.)
{phir.) 199,7
3,3
294,5
14 [compar.,
224,7 322,1
neutr. plur.)
()
39'2
{)
3,9
33'9
313.16
. . . .^ 294,9 f
&) )
314,4
296,12
329,11
{ 2,2
297,12 {-)
2 1 2, 2 {pass.) 212,
-) - { {,)- )-)) (
{plür.) . 208,5 2f4
2i7,2f 39;" { lur. ).ig6,$ 99,4
*/ 97,5 *(') «?"
.216,13
X7^fv .) 97, 6 34 3"'6
•
217,5 22,6
360,6
^
seil,
317.7
- *{ 104,1
.213,6 218,4
2 1 2,8
164,6 -) 36, 1 (. roi5
2,
. . .
308, f vrry/KVfiV
=
-) -) - ) )-
1 5'
.
3 {pass.) 311,3 allegor. Methode) 312,
309,7
*{
{p^ur.,
gjiig
321,5 336,3 (jf^Eiorepcu?
^
viov) 360,7 12
^{d
308,14
22,5
2 1
{plur.) 220,
(«t
6,
. . .
....
292,11 = rationabilis s. -
)
323' '
304,6
{pass.) . 336,13
34
{ 32'8
[plur.) {plur.,
^ ) {) )
){ &)
1 99'
(« 34'2 ,323'"
977
II f
{ 302,
303,2 [plur.) . .
26,7
213,6
^
(plur.,
s.
.... 209,5
305,12 ff 318,8 ff
{ 337,6
35'•3
{ {neutr.)
)
230,10.12.13
230,7
s.
321,16 ^[p<7SS.)
231,3-9
231,5-6 312,8
{ ) - &,7,9 200,7.11.1316
331."
32,3 322,
«)
. .
.
231,7.
.
.
. 231,10
{- '^
241,8 83,7 f 5-7 323 325.5 329.•3• 228, 321,6
) {
2,8
{-f
6 331.1*" (7?«^^') 320,13
{ %1>)
322,12 335'^
218,9 {pass.)
)
233,12 328,5-7
{)
{
{pliir) . . 196,10 {pass.) 325,12 226,7 313,3 337'2^
) {) { ")
228,5
227,12
322,8 325.15
293," 326,3 8 1, 7 {..)(),220,13 f
= &)
-) 4,7
*{
(^«''•) 8
-
226,
1, ,
{plur.) 293.9-17
3 1 6, 13
in
32 1. 7
d.
293» 6
{-
Schrift)
220,0
{)- 25*
294.2.7
/)
295,5
0£.
388
) ^^()( ) ^&
& ()(
Wort- und Sachregister
((
rfjv (corr) . . ,
^ ^
212,6
*[ - -,
160,17 . . . 295,7
322,10
f
(:)6, 3. ) . . .
159,4
2,2 oJ)
&
232,14 2 1 8,
&) 328,6 f
,-
*(7/ 315,7 (plur., 301,
^)
- ) ( 103,4 15 164,3
) -
) ( ()
[plur.) 225,11 293,12
-)
.
^
{-
. .
) -)
) .
103,23 (plur.,
-)[ ^)
&)
( 345'2
393 326, 164,4
(
'
. . 198,7
^
355
& ^)
217,12 s.
,
*5?>
(-))
{avd
^^ ( )
*595•
'
) (pass.)
*6,3
*594
(plur.)
3"
13
242,4
= 0\5\\.\
= exponere
liyi,
359,^7
204,9
.
[pass.) . 330,14
235,10
302,13
^
) - '
. . .
-- -
303'" «'
(med.) 336, 2 f
3'7>5 38, f
(im
.
Vergleich)
. . 35,2
.
198, 219,3
.
( -) ) -
204, 1 220,3
= mobilis
stantia
/ s. sub- 293,4
(//
(plur.,
196,11
-
*59,6 212,4
'
359.19
( ) ) -)
s.
- )(
*i6o,iS 323-7
(med.,
....
208,13
.
322,4
.
f
2,2
328,8
324,13
210,3
*98,4 f
229.7
3
36,3
315,6
(plur.)
7,6 223,5
37,
198,15 f
228,9
,39,
&)
)
334,
10 158,4
(r^ 298,3 (pass.) 195,5 197,7
'
{-/
(
^(p/»r.) 334,12
() 304,2 [pass.) 329,7
....
232.13 302,0 307,1
() ) ( &-
"^159,6 (plur., 322,12 293,1 .
&)
.
?.
.
239,11
))
164,2
(,(
imEvang.) 239, 24, (plur.) 122,23 s.
), -) & ( -
327,120" fr/^c
14 (plur.) 328,1
324, '
345,2 f ....
(plur.) .
295,4
•
320,10
& *(&&)
'^^)
344,8
( ()
103,23 '*(p/ur.,
348,7
( )
hältnis zum Sohn u. heil.
( ') 103,4
-) )
198,14 Geist) 56,5 ff 59,i8f 348, (neuir.plur.)2,T,3,29
)
14
)
, - ) - *(
.
(plur.,
)
(()
--
.
222,13
222,12 (pass.) 222,
. 222,11 f
)
5 ff
(.
('^)
348,
12 338,1 f
360,6 f (.
(pltir.) 325,
s.aax
52,1
308, 13 (nicht
226,12
12
6f
(
348, 5 f
*6,3 34,4
53,2-4
322,
5^,
()
325,10^ (plur.) . . 333,2 1 314.8
(plur.) . 309,14 (plur.) 333, f 56,4
-) (24,9 (
) seil, 333- 1 2
(
) *(
s. 97,19
.
22,
. 42,12 f
204,8 103,15
38,9
) 332,9
32,2
(plur., *-
,
15
(
S.
)
) [neutr.)
301,14 {plur^
1
• ?.9-
3314
6,
) { - (
Wort- und Sachregister
()-)
9
2,4
210,4 (^"^•) 220,
{= propositum J?u/.)
1 99,3 ()
)
(pass.) 296,6
) 333>2
299,4 36,4
333>3 335-13 f
(-
306,9 f 320,
389
'^,
{)
207,5 240,10 (neutr.) 321, . 238,4 .
13 f 335.1
(= propositum) *97>7 43.9
&
1.12 3291 13
&)() -
-s••
^))
196,7 226,5 158,2 (/^«^•)
)
333,
38,
(-
232,14 10 f S.
*{
&) 98,3
{ )2,2,\
(
243,11
33,7 *( .=
s.
. . . 298,4
*)
97,5
(
)
228.2 f {von Chrtstus)
)^
*() { -
rj7{
(
*)( -
314,5
() {
*{) !
335.3
231,4-12
(-) 64,8
303.3
228,9
318,9
33,4•3
(-
&)
36,10 f
(plur.)
*(plur.,
. .
231,12
215,4
) ),
102,12 228,2 103,15
103,18 ,
103,2 f
. .
'
103,14
. .
-
^
104, 219,6 *(>/ J.
)
es
320,10 3,3
(-) . 232,16
.
*{plur.)
. .
3,5
196,10
{)
296,11 )( )) ((
{plur.,
198,3
\
.
(med.)
.
(
28,2
294,3
33,9 33 ',2
)) )
) )
328,14
104,8
)
33,2
{)] ( 329, -3
)
221, i6f 225,8 >
33>8
322,1
?. 359, 1 6
= {
)
(plur.,
(
198.1
*9-{plur.,
(
venerari
()
222,7
32,8 294,11
( ^
. 103,24
igS,
^) 15 *(r/ 103,2
- )
199,6 302,3 f 331,15
(-
.
^ *(?/ 159^9
229,12
(, 196,7
)
,) -
- -9^(^-)
voJV)
( )
*
]
224,13
{ {- {-
2g-),6
292,10
. . .
33 1, 3
326,11
, )
244.2 (plur.) 241,11 f 294.11 326,3 .)
) -&
) *
7
-
seil,
)
()
)
' )
(
2
(=quaestio)
1 1, 1
{pass.) 322,1
348,
328,15 329,12
==primatus/v'z</!)
2,4
(pass.) 322,15
{plur.,
200,4
.
f
26,9
{-
. 35,6
28,
(28)
326,14 327,1
—
(pass.)
s.
324,^4 *{ iv
(
....
}?.
.
327,3
97>i3f
335'8
( -
) )
95,9 (=pro- 200,7.8 103,19 (.^
{()-
latio) 348,8 (plur.) 225,7 222,10 3 '2,9
) s.
....
(pass.) 227,6 96,18 ( 310,5
( 320,12
(pass.) 196,2
-{
238,4 96, 6 304,
)
1
^()(
g^^ig *59>5
(neuh•.
.
s.
plur.)
. . 238,4
- 164,4
•4 (p^"r.)
|
323-7
(neutr.) 200,15
303-8
3 1 8, 1 335>7• \
perl.) 200,14
334,3 302.12 (ihre Dunkelheit) . 296,12
(-)
. .
1 99-3 f 3, 7f 302,13
) Wort- und Sachregister
)-)
&
390
*( )
II
)
. 102,14
*[
282,25 *(^^
103,3
{- ) ) [
digia) 214,5
( . *?.[
83,8
II
*[ &,-
) 159,
) ] )*[' &-
_3,
[
296,10 f
[ )*
— [plur., 3,8
327,9 ff,
—
303,9 ^) 6,2.24(7•)
361,11 303,9
) )) — va?.ov[pass.)
- ,
)
237, ff 33 1, 2 1 59, vgl.
) [/
[) )
241,1 ff 243,2 ff 160.2 (//
36, *(\^
309,8.10.11.12
....
[p/ur.) 306,2
96,11
[pass., - 1 8,6
160,4 s. Q -
- &
214,4 143,23
[- 33',
)
. . . . [itetitr.) 314,6
212,5
) (
207,13
)
)
,
28,
27,5
)
) -
) ^(
210,1
-
28, ()
204,14
213,2
{}ass.)
{-
-
204,
ff
1 6
217,7
)
331,15 ^ ^^'- ^^
[?]
[pass.,
(
243,12
. 212,7
.
232,
.
315,1 322,15
33iii4f
321,1
.
J.
-
324,4
- &( )
.
))
47,3 1 55.13
))[)
328,12 (29)
3
'349,4
320.14
297,8
(
*[
[
-) 6, ) ( [)
[ *
320,
321,12
( -)
35'2.6
2)^3[ ?.-
305,1 ff
(-)
.)
98,2
. . .
224,7
)^,^*[
6, 1
.
-.
1
.
2
227,8 228,6 36,3 307,
13
331.3
311,7
4 236,2
6,2
327.8
335.4 338,3
203,9 217,7
329,5
224,
232,16
)
)
(/^.)
]
219,7
*[
ff
^)[ <)^'],
340,13
2 1 8,6
104,2 [pass.) 325,3
[(/
322,1
233,6
s.
207, 12
-
307,3 (fass.) 345-2 125,15
&
- ()
&[
304,14 [schließt die übrigen Sphä- ['^'-,
- )[) *[) [)
. . .
)
2,2( - ) ....
.
)
[....
.
-aiig'^^-j
198,14
325,3
f
26,8
. .
240,7
. 3>5
326,13
33,
f 1^3.5
183,2
"^159.6
) ) )^
104,8 (?> 233,3 [pass.) 299,8
-) [ 7. ....
^ ,[ - gi,e
)222,
[pass.)
227,3 (-
310,2.3
155,13-15
208,2 ff 224,3
20.1,8 207,2
236,3
sagen die
f
[
312,11
3 1 9.4
*[ [-)
- *2„ .)
Gegnej-) 229,11 . . 232,1
6,3
) [-
-
240,8f 321,9
[ . . . . .
) [)) 143,22
IV
*[.7]
[)
158,4 * 160,7 230,1
i'i8,5
232,2
^
213,9 97,3 104,13 (plur.) . . . 207,11
= mirabilia
. . .
[, ^ *['-
302,8
.
.
.
.
.
gi,s^()
225,11
1 8?,
(ilbertr., von
91,5
der
93,
heil.
^ 8
(
&
[) ) 2,
3,5 (= signa
228,4
et
. .
.
.
.
233,14
8
232,4
"
1, 2
Schrift) 322,4 [plur.) 217,
10
II 8, 5
319,1
* 160,23
[-&) (r^
virtutes) 212,11, vgl. 301,23
(6f)
^
. . . 97,3•5
Wort- und Sachregister (fVOig 391
325,2
233,5
{
212,2 {pass) 212,2.4
?()
( )
&&()
()
„ J.
)
= materia
349, 1 6 f,
110,2
244,2
vg/. 350,2
164,8
substantia
(neutr.)
= sensibilis
. .
.
s.
230,9
215,3
195,
{) ( -) ?.-....
231,7 {^ 196,6 335>2
242,3 *() 103,16 240,2
{ -)
. . . . .
)- 2,6
. -
240,2
' *( {')
294,4-9
{^ass.) *96,7•8 199,"
[
.
--)2(),^
,
*6,6 (pass.) 196,6 293,14
) ( ^)
* ) )
s. . . . .
33^,9
92,2 (compar.) 330,11
6,24 *
) - ?.
(()
226,3(// .217,13
-))
. .
(
6,2.2 (plur.,
320,2
....
(plur. neutr.,
326,10
.... 34>5
335,9
{^ .)
)
. . .
3,6 . . .316,10
am
() ( ^
326,11
- Sabbat)
344,9
Hplur., 231,4
231,6
)) ))( ))( -
337,6 (- 102,15
....
231,10
202,9
(
327,3
= ludaea)
335,3
332,2 (phtr.,
(pluri)
IV
. . 308,2 (plur.) 333,17.30
331,21
(
8,7
337,3
(-
&) )) ), ( , )( )*() ,
325,16 326,9 212,3
(plur., 239,0
. 2,8 ( = natura 164,6 (-
s.
*(226,9 ^ 210,5
....
fid est substantia)
198,6 207,4.15 208,3
- 230,5 103,24
))*( (--
159,9
^ (^, &)
199,9
dreifachen
312,7
(pass.,
Schriftsinn)
vom
28,20
nabiles) 239,7
349>2
= creaturae
(/^/r.,
ratio-
211,12
96,12
2,ig,6{
197,12
(--
()
-
-
.... 324,3 (pass., ^- [sei/, -]
*() -
309,1012 6
= 333,
( —
. . .) 83,5
-) ()
)
(plttr.
310,1
) (
figurae) 309,8 (29)
316,8(24)
[-
iv
36,11
Neugeborne)
( ix'8,4f
.
....
, . . 31^,8
2 1 8, 11
6,8 (
219,14
8,6
9^ ))
*(p/ur., 326,2 361,10, vgl.
*() 3,6
96,17
( 197,4^
) () - )
. . . .
?])
)
239,3
= naturalis motus)
--
197, 3•
2 8, 164,2 [med., 107,3 5.7.10 (
(.
1
[ ))
28,2
()
)(-
1 8, . . .
= Christus 36,10.12 *(
& 324,14
239,5 2,
354,16 360,2 14 (plur.,
332,7 —
3 ,
}
vgi.
( )
)(
56,5 f ( •
56,
) 27, f, vgl. 240,6
(
,/ )
303,"
^) (
)
354,2
)
349,//
( [)
() 319,7
197,2.
=
198,6
197,4
. .
volunt.as
(/'«^•)
303,"
. 294,2
vel ^
)
( 359, '7
327,"
282,25
20,2
* 103,6
(
2,
-
392
}}
admixtio
/) (, )
)
)( &)- )
) 7.
(plur.) 196,8
(
103,11
. .
*(?)
21 6,7
der
// ^)( 296,10
226, 13 (plur.,
}/
103,7 ^h
6,3*(=
^-,
^-
-
) *(-
(plur., 2 1 8,6
- -
){
218,13
Schrift) 331)6
- 302,14
?.)
?7
seil,
() 103,1
) - *{) ) *(
seil.
( -
295,9 143,22
()
^^
. . 337,3 sale) 102,12
333'23 *(ihreSchick-
ff ir/ )%)
)[
302,7' 103,13 155,15 ^'^^"^
-)
.
*/ ) *&)-
.
3^>9
. . .. 35°) "7
-
(plur.) 201,17 f 230,
103,3
160,7
104,12 f *(//
{- )
^[ )
16 299,4
)
236,15
)
103,15 96,11, vgl.
(neutr.,
35'4 — 230, ff (plur.,
SS^i^y
—
)
97,4 (}}^
{j>/ur.) 318,7
228,10 229,5 23,6
igS,
354, 6 ()
)
(plur.) 308,8 *96,•3
.
353)19 (/^"'
* (&)
'
26,8 S.
28,9 39,4•3 32,2
, *( &-
) " 958
() 6,
)
1
3 334,
)( ( -)
(-) {
)
103,10 216,4 14 22,8 *iBe-
6,2 *(&
222,6 216,3
>
schaffenheit) 96,8
(
.
ff
) {-
&, ) - 300,6
(-)
*96,5 iSS'Hf 158,3 2,2
(
26,6 238,11 308,3 312,7 31516
32,3
(&-
(
228,2
&
222, 1 1
.
.
.
.
.
.
.313,16 ., ver-
314,3 (t:öjv ^)6
^
glichen Alatth.
)
niit
J. (plur.) 207,5
) 303,9 96,
{
*(3--
240,10 13,5-6) 219,3
103,23 *( -
ff
3^9)1
-)))
pass.) 303,12
() S.
)
.
{ ^
s. 104,8 ff
)
314,7 {Etymologie) 157,15
158,19 * 1 60,2
(
230,17
298,4 (=
( )
ff ( Todesgefahr der Chri- 91,4 f i.o^ Psalm] 299,5
)-
)- )
(Zahl
&)(
sten) vgl. 294,12 f 327,4 (phtr., 327,5
298,2 f s.
(
der Christen) vgl. 294,7
299,9
ff
(
i56,if
,
183,1 *(//
224,12
(pass., an
318,5
absolutus 112,6
. . . . accidens s. bonitas bonum adiutorium 180,15 (^Dg^ü)
abstinentia . 259,20 f . iustitia malitia res sancti- 254,13 (bonorum) 262,23
abusive (dicere) 269,28 (dici) ficatio sapieutia virtus (divinum) 247,31 253,22.
48,7 270,2 (proferre) 269,30 (plür., accidentia homini- 29 (plur., adhibere) 180,7
acceptio (personae) 143,26 . bus) 358,13 X admixtio (corporea) 22,2
adnuntiare Wort- und Sachregister 393
19 148,11 I49,4f (glori- altare {plur., altaria tionem iunxit) 143,16 (Chri-
osus Christi) 77,1 (corpora- versaril 97,10 sti, facta est cum ipso prin-
lis)352,14 (quem in humili- amabilis (deo) 171,15 !
cipaliter unus Spiritus) 142,
tate conplevitj 343, 9 (salva-
1 amator {plur., sapientiae) 9,9 !
8f, vgl.
143,15 ff (Christi,
toris) 149,7 256,24 isecun- ammiratio 140,14.26 141,9! Wesen) 144,21 ff 353,11 ff
dus in gloria patris) 343,21, amor ierga auctorem, seil. ;
354,6 ff (substantia animae
vgl. 344,2 (praecipuus Spiri- deum) 142,4 (veritatis a ,
'
17
mones
69,7
71,5 251,11 275,11
(diaboli) 12,10
f homines
13,12.16.
vel
fiunt) 94,8 (sancti)
7i,i9f 154,10 250,
24 260,29 {nach der An-
sicht einiger
dae-
»inconverti-
et rationabilis) 145,3 (quae
}]
in lesu fuit) 354,10 (deli-
nitio
I52,i9f
animae
tionabiliter
(=
=
et ) substantia
substantia ra-
sensibilis
mobilis) 154,15 (dei) 154,
et
solutio atque divulsio) 179,8 bus) 152,13 (drei ver- 108,1 (animos suos men-
(Esauj 161,8 (passionibus schiedene Arten ihrer temque) 187,21
exuritur) i78,i6fT (harmo- Einkörperting) 339,11 ff annus (plur., aetatis mundi)
nia eius) 179,4 (hominis) {ihr Aufstieg und Fall) 272,27 X
iS8,5 (hominis corpori ex- 339.13 ff, vgl. 105,2 f (non anterior {neutr., nihil anterius
trinsecus insertaj 90,5 (non cursu aliquo aguntur) 1 19,
. . . posteriusve, d. h. in der
cum corpore simul ficta) 15 (oi^duae animae in nobis) Trinität) 111,31 (plur.
90,8 (in corpore extra — 26\,i^ 268,20 ff (eguerunt anteriora dei) 131,10 s.
,
a refrigescendo de statu
diviniore dictum) 157,15
,
jpi;-
significatio) 156,13 ft"
(nomen animae ==
16 (nullum animal omni-
modis otiosum) 183,13 (ra-
tionabile== hominis natura)
183,16 (quoddam sapiens)
28,15 (animali similis) 268,
13.15
8,12
141,18
261,5 (Christus in
apostolis suis locutus est)
(sancti) 9,1 140,20 f
145,28 256,23 s.
deus sensus x:
(solis) 161,11 (= substan- 13 (plur.) 152,13.22 283, apparere (hominibus) 353,9
tia rationabilis) 142,15, 2f 359,7 (muta) 167,14 (in ludaea) 140,30
vgl. 12,8 163,17 (substan- s. diversitas homo X appellatio (bonitatis) 138,14
priam ,
tiam vitamque habens pro-
(tripertita) 264,
14 [ihr Ursprung) 13,7 (a
animalis (neutr., nihil) 154,23
s.
animans
corpus
(plur.) 16,8 32,17
(corporalis)
quid sibi velit)
27,7
12 1,2 ff
(omnipotentis) 42,25 (plur.,
(mundi
quibus formatur) 116,23 87,25 88,9 89,2 94,10 filii dei) 32,5 ff 37,10 ff
(velut corporalis et ex se- 153,8.10.13.25 183,15 189, 48,9 ff 51,13
minis traduce generata) 14 (animantia et rationa- aqua (mutatur in terram vel
266,7 (vacans et spiritui bilia) 89,12 (astra) 191,6 in aerem) 109,18 f
dei coniuncta) 269,23 (ihr (caelestia) 90,7 (irrationa- ara *(plur.) . .97,8 .
früherer und späterer Zu- biles) 105,4 (muta) 106,15 arbitrium 72,21 (conditoris)
stand) 156,9 ff [plur) 17,27 (rationabiles) 88,iof 89,8 361.2 (hominis) 260,31 (ar-
9:1,2 119,12 150,18 151, i07,6f 189,14 bitrii iudicium liberum)
4 152,7 153,20 f 188,20 animus (in diversa raptatur) 261,4 (arbitrii libertas) 13,5
257,12 275,21 338,20 (in 269,8 (praeiudicatus et prae- 72,11 100,10 ioS,2 119,
singulis quibusque animali- ventus) 78,14 (plur.) 107,28 12 259,5 262,10 279,4
Wort- und Sachregister calor 395
)
2 169,8.30 250,6 (liberi cultas) 144,24 (indiscretum
arbitrii potestas) 251,19
132,24 s. medicamentuna
naturae) 107,17 (bonum —
(nostrum) 13,1 276,10 malum — indifferens) 135,
arcanus s. mysterium sensus I9f (bonum malumque)87,5,
arcanum (= 170, baptismum 50,4 f 6 58,20 ^^^-136,25 ff 144,20 (bo-
i8 ij)/i<r.,conscieiitiae) 260, 181,7 num neglegere) 166,5 (omne
7 (mysteriorum et arcano- barbarus (j>lur.) 8,2 1 48,22 bonumj 44,19 72,10 138,
rum ratio) 30,13 (quidam inmaniores et feri, 3 f ("pro boQo) 136,13 (pro-
archangelicus s. ordo alii mitiores etc.) 166,22 ff prium! 165,26 (semper in
archangelus 94,24 [plur., beatitudo 12,2 62,18 71,17. bonoj 284,3 (summum bo-
stehen höher als alii sancti 29 74,8 75.16 78,3 80, numj 242,21 (= corporis
viri) 351,25 s. Michahel 14 82,3 85,13 112,9 voluptas us7v.) 183,27 ff
ars (geometriae ) 259,8 (gram- 118,18 155,11 173,7 195. (= finis omniumj 280,3
matica) 99,20 (poetica) 259, 13 285,1 288,9.11 (no- (= similem fieri deo) 2S0,
8.10 (poetica, grammatica, strae perfectionis) 278,14 4f (bonum = virtus) 135,
rhetorica, geometrica, mu- (prima) 81,27 (status sui) 18 (plur. neutr.) 48,5 loo,
12 (bona —
)
sica) 257,22 (ineffabilis sa- 73,27 (summa) 125,2 285, mala) 251,13.
pientiae) 107,19 (universi- 4f (eiusdem cum deo vi- 21 (bonis bona retribuere)
tatis) 21,6 {J)iur., quae tae) 282,19 s. habitaculum 135.23 (summa bona) 242,
X X
,
guibilis dilectionis, seil. 262,6 (rerum) 147,11 183, von videre) 26,2.10 f 27,1
Christi) 144,28 (naturalis 26 187,14 191,9 192,1 I3i,i3ff X
et divinus) 158,1 (varietatis ac diversitatis) cohercere (minis eos et metu)
cahimniator (plur., Jiuf.) 5,20 166,6, 7/gl. 170,3.10 279,1 X
calumniosus [plur., Ruf.) 6,4 celare (celans et contegens coitus 247,9.24 ....
canonicus s. scriptura mortalem naturam) 116,1 collega [Ruf.) 3,5 ...
canticum (Ambacum) 53,8 certamen = 248,31 ff colligare [pass., crasso cor-
capacitas (eruditionis futurae) 250,3f 252,19.21.25.29.31 pore) 64,16
187,24 253,2f2i 254,6 f 18 f (ago- commemoratio [plur., languo-
capax (dei) 290,22 (filii dei, nis) 254,13 (invisibile) 246, rum) 180,4
seil, anima Christi) 354,15 28' [plur.) 254,11.15.19 comminari . 179,23 180,11
(sapientiae dei) 126,7 X 257,11 (haeretica) 356,17 comminatio 180,4 (ignis ae-
terni) 177,2 [plur.) 341,26
capere (deum) 142,15 (deum, (pietatis) 186,17
sanctificatione) 62,12 (vel cessare 117,18 118,10 (ab commonitio [plur., appositi
c. vel tenere patrem et fi- hac vita) 88,4 X
a deo angeli) 181,25
lium ac spiritum s.) 62,20 chorus(omnisvirtutum) 363,22 communio (dei) 57,25 . .
[plur., humanae) 64,13 claustrum [plur., brevissimi rum) 352,12 [plur., Ge-
(= Körper von Fleisch) corporis) 352,16 (carnis et schöpfe) 66,10
184,9 282,13 s. Christus X sanguinis) 20,15 conditor 72,21 87,19 110,8
carus {plür) . 255,2
. . coaeternus 51,2 (deo) 67,17 133,18 138,27 165,21
casus (vel lapsus) 8i,i3f X coartare[c. inf.) .112,17 . 171,11 270,15 286,5 289,9
causa (creandi) 169,24 ff (er- cocleum [plur.) 153,7 . . (deus) 187,16 (omnium)
roris ac deceptionis) 189,1 codex (inemendatus vel non 110,11 166,7 (unus) 98,11.
'^generalis, materiae cor- distinctus Rt{f.) 6,15 f 14 [plur., diversi) 98,9
poralis) 116,16 (humano- coepisse (quod esse coepit, confessio (cauta pietatis) 352,
rum gestorum, astrol.) 13,4 naturae mutabilis designa- 20
(lapsus vel casus) 81,13 tur . . .) 360,14 ff
. confidenter . . . .253,11
(meritorum) 98,14, vgl. cogitatio (humana) 32,20 confidentia .... 253,22
262,12 (scientiae) 17,16 [plur.,bonae —
coutrariae) confugere (ad deum) 148,12
(specialis corporis) 116,21 25 1,7 f(humanae) 262,20 congregatio (malorum) 178,2
[plur., quaedam anteriores (variae) 260,23 ( Wesen u. conluctatio 253,2 255,27(cum
corporeae nativitatis) 262,22 Ursprung) 250, 20 ff carue et sanguine) 252,18
(antiquiores nativitate) 261, ! cognitio (intima) 345,14 conpages 179,4.10 (mundi)
. .
consanguinitas (quaedam ad 1
126,2 (püss.) 165,2 aliquando gloriosius habe-
deumj 363,29 (elemento- contr.adictio . . , 358,8 bimus) 116,7 (hoc pingue
rum) 357,24 conturbare (pass., in morte, atque terrenum) 182,10 (ita
cousceudere (ad superiora) von Christus) 141,2 incorruptum quod resurgit)
152,12 conturbatio (Christi) 162, 14 f 176.18 (inmortale, incor-
conscientia 178,4 (ipsa c. pro- convenienter . .153,1 . ruptibile) 116,8 (omne c.
priis stimulis agitatur) 178,8 conventio (plnr., nuptiarum) ex materia) 130,18 (mate-
consequens ^axoXovii^OV 87,6 184,13. riale) 264,4 (corpus und
91,8 98,13 106,8 109,9 conversari (cum discipulis) mens, ihr Wachstum) 23,
112.12 126,22 I35,i3f24 11,1 (inter homiues) 353,10 5 ff (quasi spiritui mini-
158.13 167,16.27 174,16 conversatio 337,8 ivitae huius) strans) 289,7 (mortale, cor-
247,7 250,17 278,19 283,
2 335.26(9) 33S,i9 341.17
352,4f362,i3(//?/r. 1364,15
185,23 (plur.) 338, 12 f
(quae in caelo sunt) 191,15
conversio .... 279,10
ruptibile)
tuum
(nostrum)
116,12 ff (mor-
=
109,17
265,18
285,30
^)
consequenter = 98, 1
convertibilis s. natura (nostrum ab una anima
24 I07,ii 116,11 f 13 f convertibilitas (ob sol et luna continetur) 108,13 (nostrum
129,3 150,20 165,8 169, j
ac stellae davon frei sind) crassius et visibile) 15,10,
14 184,13 261,10 263, 87,11 ff vgl. 18,5 f (nostrum escas
20 273,1 286,8 291,1 cor (= mens in der Bibel) 27, et potum desiderat) 187,12
315.17(2) 351. 1 13 (nostrum) 250,20 251,7. (omne Schema aliquod
,
consonantia (unius mundi) corporeum vel habitu vel ob möglich) 1 14,23 ff (plur.)
108,6 170,6 colore vel magnitudine de- 15,24 26, 3f 92,19 109,
consonare (propheticis voci- signatur) 28,21 f (neutr. 10.22 f ii2,io.i2 130,17
bus) 127,26 plur.) S6,2l 183,23 364,5 131,15 173,16 174,1 285,
conspicabilis (mente sola) corpus 12,5 15,12.18 17,4 22 ff (aetherea, aerea) 64, 1
347." 21,17 24,17 173.15. 179, (caelesti.a)
174,25.27 175,4
consumere (malas mentium 12 (aerium) 91,4 (animale, 285.19 (caelestioraacsplen-
cogitationes usw.) 17,25 ff ßegrij-) 174,7.9 175.1.4 deutiora) 166,16 f (crassa
consummare (mundi plenitu- 176,13 (pro ministerio ani- et pinguia) 91,2 (crassiora)
dinem) 107,24 (perfectam i
mae: animale) 289,5 (-istro- 64,12 f (crassiora et soli-
sibi similitudinemj 280,17 i
rum, aetherium, materi.ile) diora) 275,13 (diversa) 106,
(/aii.)i6,5f 182,1 if 358,32 92, 10 (i;7<//.) 1 6, 1 1 1 3 (c.ae-
. 15 (corporibus iuhaeremus,
consummatio 78,8 280,13 leste et lucidum |
93,24 quae .mortua sunt et
. .
398 Wort- und Sachregister definitio
penitus exanima) 264,2 f 18 (creaturam pro merito 287,13 (Christoj 8,14 186,
(nostra) 117,3 .I74>2 176,5 dispensare) 170,5 (fragilior) I f (deo) 148,12 X
(non nova aliqua) 288,27 25,11 (futura) 30,3 (ab ini- credulitas =
nsi&oj 295,21
(obscura et atra) 182,8 tio creaturae) 142,5 (mundi) (7f) ^
(omnia mundi) 110,8 (saoc- 9,15 (= mundus) 127,22 crescere (in carne vel corpore
torum, lucida et gloriosa) 163,25 (prima rationabilium et anima) 191,21 (corpora-
(si sumus corpora et incorporalium) 282,2 liter) 192,5 (ad mensuram
182,4
semper habituri) 282,18 (= sol et luna et stellae) sui) 192,6 X
(subtiliora ac puriora) II 7, 92,16 ff (tota er. caelestium criminari . . . . 13 50
16 (terrena) 174,28 (ut virtutum) 141,19 (tota) 30, cruciare(/<zjj•.) 178,25 i8o,2f
tuuc etiam usus corporum II (omnis rationabilis er. cruciatus I79,6f (inmensi do-
cesset) 118,10 {i/ire Ver- participio indiget triuitatis) loris) 179,3 (p^^ir.) 178,20
schiedenheit) II 0,4 1 8, 1 9 356,12 (universa) 30,8.13 culpa (scelerum) 12,4 (iusta
(visibiiia)285,19 s. deus 37,9 (eins finis) 79,5 (uni- victi) 250,13
Begriff erklärt) 116,9 ff 66.11 100,9 107,21 120, (veritatis) 347,5 [plur.^ poe-
corruptibilitas 125,13
. . . 17 131,18 165,1 171,23 nales) 179,20 (per curas)
corruptio 124,6 I74>4 288, 347,16 359,13 (caelestes 180,8
13 (ubicumque corpora, sta- et terrestres) 170,29 (cae- curare (in commune aliquid)
tim corruptio) 382,4(mundi) lestes) 171,9 (quae in ipsa 183,20 X
I4,2f 124,3 273,3 (sub- sapientia velut descriptae curatio s. mundus
stantialis) 363,14 X ac praefiguratae fuerant) cursus . .119,13.17
. .
mens creatus a deo) 171,13 quanto erga eum dilectionis daemonicus s. corpus
.(.causa deus X inhaeserunt adfectu) 141, damnare {pass.) . , 161,9
Creator 5,9 71,31 128,23 29 ff (rationabiles, omnes deceptio [plnr.) 150,22 f
.
165,25 171,18.25 188,23 unius naturae) 275,24 (qui decessus 81,18 89,9 105,3
286,2 287,15 (=alter deus putant posse umquam extra (mentis, non aequalis om-
praeter bouum) 129,2 (ani- corpora vitam ducere ra- nium) 162,1 ff {plur) 119,
mae) 115,15 (animae et tionabiles ereaturas) 117,8
carnis) 270,16 (caeli ac (semper fuerunt et sine decidere (decidere acci- —
terrae) 139,1 (creator deus) initio substiterunt, d. h. in dere) 100,21 f [vom Fall
130,11 136,10 (non ia- sapientia =in Christo) 67, der Vollkommenen) 63,2 ff
iustus) 170,13 (mundi Crea- I ff (universae) 107,29 (in (de statu suo) 32,2 (ab ini-
tor) 138,15.24 {plur., di- singulis quibusque ereaturis tii unitate) 107, I4f (a vita)
14 II 7 {f/nr., ecclesiasti- deus 6,3.4 15,22 17.9.10.11 (invisibilis» 130,11 127 tV,
30 (=
mens ac fons alles
sola . . deitatis specie
. deo, id est vel de Christo Geistigen) 21,13 (.= »"edi-
coust.are) 22,3 (spiritus s.) vel de psitre Christi) 135,3 cus animarum) 179,12 (me-
150.22 (et bonus et iustus atque dicus noster) 179,18 (sin-
delabi (de caelestibus ad fir- aequissimus) 168,13 (honus gxilamembra a deo formata)
mameiUum usque siri/. aui- et iustus et omuipotens) 23,24 [^Wirkung im Men-
niae, Hier.') 339,16 169.21 (semper conditor, schen) 17.25 ft' (iustissimus
delectatio (ac libido) 184,6 beneficus, providens) 60,13, et aequissimus moderator
delictum (primum) 247,35 vgl. 359,11 t" (conditor et omnium) 95,10 (modus et
(f/ur.) 126,5 (humaua) 133, croator omnium) 71,12 mensura) 283,20 (== natura
25 f (quaed.-iml 250,15 128.15, vgl. 6S,i4f 165,5 ingenita atque omnia ex-
deliuquere 246,30 247,18.22 (corporalia eins =
virtutes)
i
|
cedeus) 282,16 i^=intellec-
(mensdelinquentium)246,27 162,24 fl" (corporeus, Con-\ tualis natura simplex) 2 1 1 , ,
demiuutio (vel lapsus") 63,10 siifttenz häretischer Ansicht) vgl. 154,7 (otiosam et im-
|
deus (f/i/r., von Gott) 27,5 15,23 130,15 (corruplibilis mobilem dicere naturam
dependere (monti solita oi'ti- nach häretischer Annahme) dei impium est) 272.24
cia) 22,21 130,20 (aequales creavit (coupraehendere potest om-
deplere 269,12 onines .ac similes) 169,27, nia) 272,14 (virtute sua om-
deprecator j. p.aracletus vgl, 103,25 (Creator) 136, nia conpr.aehendit) 350,20
deputare . .92,19 94.23
. 10 168,24 (Creator animae (omnia esse dicitur) 2S3, 1 2 fi
dereliuquere (tenebras) i02,i et caniis) 270,10 (creator (omnia novit) 363.30 (om-
dosceudere
339,21 (a
(iu
nielioribus et
Aegyptum) , et conditor mundi) 147,20
(creator omuium = Schöp-
f uipotens =-
42.1 fi"
:'':)
44,1 i34,iof 287.3
superioribus locis) 337,10, |
fergott der Häretiker) (non polest antiquior esse
vgl. 339,13 (de superiori- 138,13 (prophetarum et in deo omnipotentis appel-
bus ad interiora) 275,6 (a mundi creator ac legisla- latio quam patris) 43,3 (per
summo bono ad intima ;
tor) 138,14 (creator uni- tilium o. est pater) 43,4.7.
mala) 242,21 (iu terram) versorum) 169,21 (emineu- 20 (per sapientiam teuet
338.10 f tior) 128,11 {Erkenntnis deus omnium potentatum^
desceusio (patrum s.iu Aegyp- durch Menschengeist nicht 43,8 (Omnibus pracstat, ut
tum) 341,11 möglich) 21,8 (qui tecit siut) 00,231" (opifex) 110,13
descrtum (in deserto) 133,8 mundum et continet) 124,3, (num otiosus) 110,20, (,'7•
i^t».!?
I
vgl. 127,8 168,16 f (fecit I
06.2 272,24 (parens om-
desiderium (caelestiuni) 268,5 omuia, essent) 287,4,
ut uium) 108,29 (parens uui-
(adpetendicoitus) 247,0(1 1) 1 vgl. 359,9 (factor caeli) versitatis) 21. 9 48,20, ^^gl.
{nach Erkenntnis der Werke 127,19 (=ignis) 150,15 (in- 50,14 107,29 282,13 (pa-
Gottes, uns
einge/<ßanzt)
j
conprehensibilis atque ia- ter) 33,15 34,9 35,9.12
187.11 {kiiftn schon in die- aestim.^bilis) 20,7 (invisibi- 39,7 48,2 49,11 53,13
sem Leben gestillt "verden) lis et incorporeus) 349,7 '^7.3 50,4 ()0,o.20 61,5
187,15 rt" {plur., corporalia) (ingenitus) 32,20 48,19 §2,8 118,8 125,0 140,1
X
!
16,20 17, 19.21 ff 18,4 (d. et angeli eins) 12,10 (dispensantis inaequalitas)
20,5f 21,10 130,18 (cor- 13,12 70,8 83,2 (eorum 98,21 (omnes) 249,7 {ova.-
pus dicitur) 163,7 (pater nomina) 70,11 ff (fuit ali- nia) 101,12 f 172,3 ("sin-
Christi) 130,29 (pater lesu quando bonus) ioo,2f (ne gula) 107,30 f (unumquem-
Christi) 132,17 (pater do- diabolus quidem ipse in- que) 170,12 {pass.) 12,1
=
mini nostri lesu Christi) capax fuit boni) 99,26 80,10 82,1 84,9 106,1 if
147,26 f (pater salvatoris (== Boreas) 157,12 (lux erat 165,7 167,10 262,16 279,
lesu Christi) i33,i4(=fons, aliquando) 76,25 f (seine 5.15 (a deo) 165,2 (pro
de quo vel natus est filius Namen) 157,1 s. apostata meritis) 338,12 (variej 18g,
vel procedit Spiritus s.) 48,4 draco virtus 27 s. creatura
(pater, semper fuit, semper dictum [plur., divina) 131,9 dispensatio 28,1
habens unigeuitum iilium) dies 171,32 {plur.,
(iudicii) i89,2o(mundij8i,2o(//?<r.)
67,8 (semper laetatur) 67,12 festi) 188, i4(novissimi)9, 18 275,25 309,18(1) (verbi
if
-
ff
(virtute sua Universum con- que) 277,3 (oboediendi) tium) 166,7 (mundi) 107,26
stringit et continet mun- 277,12 f {plur.) 64,2 82,2 109,2.5.10 119,2 168,8
dum) io8,24f, vgl. 108,29 f piaeacreligiosae)259,2i x; (naturae animarum) 169,10
(in deo omnes virtutes sem- discipulatus = 128, (peccatorum et scelerum)
per sunt) 363,27 (virtutes 30 294,22 179,19 (in ipsis rationabi-
eins numquam otiosae) 65, discipulus {zum magister, wie libus animantibus) 107,7,
I2ff Sohn zum Vater) 46,6 vgl. 98,13 (plur.) 109,6 f
deus =
Christus 10,8.9 140,6 {plur., Christi) 39,9 185, (futurae animarum, virtu-
(deus et dominus) 43,11 13 280,24 (litterae) 184, tum) 360,19 flocorum) 190,
(deus-homo)i42,i3 j. anima .7 >< 17 (mentium) 170,6
anteriora dilectio iudi- discretio (boni vel mali) 57, dividere (deum patrem) 35,12
cium mundus posteriora 18.22 f (mali bonique) 283, divinare (alios a puero divi-
principium trinitas varie- 21 nasse) 261,20
tas virtus discussio 105,12 divinitas 132,16 140,21 257,
devolutio (mentis) . 162,1 discutere (magis et pertractare 20.28 (filii dei) 351,18 f
devolvere [pass., in ordinem quam pro certo ac definito (sancti Spiritus) 347,29
irrationabilium animan- statuere) 78,17 (plenius) divinus s. calor dogma do-
tium) 105,5
diabolus 76,25
."3>5 X num lux natura Providen-
83,9 134,3 dispensare 279,7 (animas) 275, tia repromissio res sapien-
244,15.19 245,23 246,2. 23 (beneficia) 66,12 (gen- tia scientia scriptura (plur.)
29 247, 3.8.ioff 254,28 tem) 75,19 (acuminis ictus 259,13 {neutr.) 260,29 (^"^
255,5. io(angelus fuit) 13,15 obtunsiore ministerio)22, 16 stituere ad divina) 186,21 X
divisio Wort- und Sachregister explanator 4QJ^
divisio 84,26 181,19 353,5 ecclesia 11,10 86,4 95,3 evangelicus s. parabola prae-
(quaedani, zwischen deus (Ephesiorum) 95,1 (in qua ceptum sententia
boiius 2tnd deus iustus bei futuri regni est imitatio) evangelium 17,1 19,11 26,
Häretikern) 1 32, 1 5 ff (sub- 82,16 (Smyrnensium) 95,2 6.14 43,146,9 47,10 f
stantialis) 35,15 [flicr.] 150, (tota) 14,10 (plur.) 8,27 57,26 58,25f 123,10 129,
10 (materiae) 359,6 ff (Christi) 150,14 j. fides 23 I34,22f 138,11 150,
divulsio (nulla Christi a pa- ecclesiasticus s. detinitio fides 11-15 153,31 162,12 163,
terna substantia) 352,22 liber praedicatio traditio 12 181,1 185,21 260,2z
doctrina (divinitus adspirata) educare (pass., verschiedene 280.23 289,33 363,24
49,3 (falsa) 258,22 (spiritus Erziehung) 167,1 ff (aeternum) 290,12 344,6
sancti) 154,20 {plur., di- effervescere (ad supplicium) {des loh.) .,,',
30,17 53,
vinae ac profundiores)53,i8 178,2 17 57,12 86,9 167,22
dogma 111,16 272,29 (defi- efficacia (operis) . . 187,3 352, (secundum lohau-
nitum) 85,28 f (manifestum) eftigies (corporis, quae cor- nem) 138,22 148,8 274,
78,20 (nostrum) 86,4 (per- rumpitur) 363,20 4 f (secundum Lucam) 147,2
versum) 105,14 [plur.) 105, effusio (sanguinis e. pecoris) (temporale) 344,5 {plur.)
12 162,9 254,27 258,2. 10,3 70,24 127,5 128,
149,20
5 270,28 (divina) 23,21 l6f 134,11.14 136,21
elabi (per neglegentiam) 63,7
(fabulosa et impia) 260,6 138,21.29 148,2 353,14
(incorruptionis) 115,12
elementum (aliud in aliud
mutari) 357,24 (unum ali-
evidenter = 250,14
dominari (dominantibus subi- 255.24 257,32 289,21
quod) 357,14 iphtr.) 16,9
cere) 98,15 X (priora ipso principio, ver-
298-23(9) 329,21 (6) evi-
dentius 154,30 174,6 280,
dominatio (super servos) 81, neint) 22,25 (quattuor) 288,
24 (//«r.) 8,18 71,31 loi, 17 evidentissime 153,4
22 {deren Namen) 357,21.
16 X 23
evigilare s.
evomere (verbum)
dormire
260,7
dominus [Begriffe nie sine emendatio 114, 14 136,1 178,
.
31,15 121,22 127,5 139, (locus eruditionis) 190,3 88,2 (principaliter) 30,4
6f 148,8 258,3
(dominus et salvator
?) 205,23(8)
271,25
=
255,23
-
f
(e. nostra haec in corpore)
117,2 (sanctarum virtutum)
290,19 {plur.) 23,7 84,16
(prius) 40,12 (vita)
exitus (rerum conlatus
112,21
initiis)
i
40,11 X explanator {Ruf) . . 194,16
Origenes V. 26
402 explere Wort- und Sachregister
explere (atque dependere (historiae nostrae) 271,5 que est et universa percur-
übertr.) 126,5 (historiarum)26 1 ,2o(nostra) rit) I90,i8f, vgl. 352,28 f
exponere (=interpretari) 132, 4,20(7?«/.) 141,21 194,3 (dei, unigenitus) 28,2.18
9 163,12 (Ruf.) 262,2 272,14 356, 29,i2ff 32,16 33,1.6 37,7
expositio (mundi) 121,26. 16 (per fidem) 146,20 43,21 44,18 50,9 53,7
expurgare (se a maculis) 355,3 (scripturae) 272,27 (scrip- 67,9 111,29 141,25 163,
exterminare {pass.) 117,11.19 '
ineptae atque impiae) 98,8 stus) 11,3 17,13.28 26,5. potens) 43,21 44, 1 8 [plur. ,
fabulosus {neutr.) . , 250,24 14 54,1 59,417 60,19.1 256,22 (hominum vel ce-
facere (fecit deus quantum 22 147,24 349,5 .(no° terorum a.mm:i.\\nm, gleichen
sufficere posse prospexit) per adoptionem Spiritus
j
]
den Eltern) 32,12 i. Chri-
164,12 {pass., ea, quae ab filius fit extrinsecus,stus pater procreare resur-
sed |
ip'io facta sunt= Geschöpfe natura filius est) 33,2.3 (so- rectio
Gottes, mit ihm eng ver- lus natura filius) 34,7 (ex filosofia s. philosophia
'.
bunden) 62,10 (factum a patre natus) 48,2 (natus ex finis78,8 84,27 85,21 118,8
deo) 111,10 (quae facta patre velut quaedam vo- 28 1 ,4 2S3, 1 ff (beatitudinis )
sunt) 165,3 X luntas eins ex mente pro- 118,18 (beatus ille) 101,2 1
factor (= deus) 95,8 287,4 cedens) 35,4, vgl. 349-9 f (finem habent creaturae)
factura 51,11 (mundi) 52,4 (velut spleudor ex luce 164.14 (mundi) 79,1 93,28
facultas (boni maliqueeligendi procedens et inluminans I09,5ff 272,3.11.18 276,
Omnibus praesto est) 144, universam creaturam) 37,7 14 (alterius mundi) 114,4
24 s. arbitrium X (subsistentia filii ab ipso (huius mundi finis initium
famulari 110,9 patre descendit) 45,7 (== futuri) 109,8 (nihil sine fine)
famulatus 260,2 286,4 f(ma- Christus, unus atque idem 359.15 (ubi finis non est,
teriae) 289,19 (spoutaneus) est cum patre deus et do- nee conpraehensio uUa vel
43,9 (subiectorum) 43,10 minus) 43,11, vgl. 46,1 ff circumscriptio esse potest)
fanta^ia (phantahia) lO,I2 ( Vergleich, Schüler u. Leh- 165,1 (omnium) 114,13
(mentis) 122,4 rer wie Sohn u. Vater) 125,1 279,22ff 280,21
febris {plur., febribus urgeri) 46,5 ff (dei) 8,23 11,5 34, 289,29 (omnium atque per-
22,17 (wodurch sie ent- 19 38,6 39,6 42,27 48,9 fectio) 126,3 (perfectus)
stehn) 77,2 49,4.14 51,13 140,11.13 120,20 345,22 (rerum) 79,
feria [plur.) . ..188,14 143, 3 ff 258,9 278,20.22 22 283,11 (öi5 incorporeus
fervor 158,20 (iustorum) 158, 346,24 350,26 353, 8f omnium rerum fiach Joh.
18 354,6 363,16 (seine an- 17,21?) 282,7 ff (ad prin-
fidelis (plur.) iS8,8 255,3 dern Bezeichnungen) 32,6 cipium reparatus) 284,3
(unicuique fidelium adesse 33,5 ff 38,6 (sapientia, ve- (per quem omnia restitu-
angelus dicitur) 181,20 ritas, vita, iustitia, sancti- enda in statum initii sui)
fides = 254,26 279, ficatio, redemptio) 351,2 ff 107,9 (multorum saeculo-
12 (catholica, J?i</.) 193,21 (dei, insertus ei) 163,4 ff rum) 120,1 (semper similis
(Christi) 9,1 260.5 (crea- (dei, mortuus esse dicitur) est finis initiis) 80,1 ff, vgl.
toris) 128,23 (dei) 269,6 143,6 (dei, non in loco ali- 81,19 275,1 ff (unus om-
(ecclesiae) 86,4 288,23 quo coDtinetur)35i,i ff(dei, nium finis) 80,1.4 (unus
(ecclesiastica) 78,15 173,11 omuipotens)43,i6 (dei, ubi- perfectionis finis) 107,25,
I
fiais Wort- und Sachregister homilia 403
forma {=
Abbild) 75,23 (alia) intellectuale) 27,10 (ac spe- 126.6 {plur.) 339,8
191,14 (brevissimae iuser- cles) 137,27.30 habitare (in caelis) 176.14 .
tus humani corporis formae, geometres .... 63,20 habitatio (h. et requies pio-
seil, filius dei) 39,7 (= geometria . . . . 63,13 rum) 289,31 {plur., bea-
Glaubensregel) 364,15 gigantes (inmanes et impii) tiores) 166,16
(cuius forma erat in Moyse) 133,27 habitus . . . 174,13 f 17 f
188,12 (plur.) 14,8 110,9 gignere 34,14 (pater filium ge- haeresis 130,3 132,15 258,
178,5 (diversae caelestium nuit) 36,2 (genuit sapien- 22 {plur., nonnuUae, Ruf.)
terrenorumque) 286,6 (mun- tiam) 140,4 (genuit verbum) 194,6
di) 111,8 (illius olDservan- 3i>3, ^g^- 349.7 f {pass., haereticus 7S,i4f s. certa-
tiae .) 290,1
. . X genitum aut non genitum, men X
formare {pass., ad mundum) seil, initium) 13,9 haeretici 5,4.(Ä</.) 87,9 128,
1 10,24 f (substaatia) 1 1,25 globus
nae vel
{:;)ceterorumque 122,24 (li- 10 131,12 135,10 139,2
148,13 169,18 173,13 174,
formica {plur.) . .
153,7 solis
fornax [plur.]
fragilitas
345,7
. .
(humaaa) 139,12
(mortalis iatellegen-
, 145,14 a=;trorum) 122,22
gloria 122,10 (corporis
270,25
et
271
diguitas) 176,16 (dei) 147, 272,29
{=^.)()
11 194,15 {Ruf.) 206,25
galliculae =
aavSakia 327, granum (frumenti, verglichen hsreditas (aeterna) 6,10 (bea-
mit corpus auimale) 176,4 ff titudinis) 12,2 (regni ca;-
«7(3)
generalis s. natura ratio gratia (dei) 118,17 345,21 lorum) 176,11
generaliter 58,2.6 86,9.22 (diviiia) 176,1 (prophetiae) historia (quaedam scelerum)
122,20 152,11 259,23 26t, 17 (sapientiae 178.7 (s -cundum historiam)
generare 32,17 179,3 (sa- ac scientiae) 62,2 (sermo- 34,21 {plur.) 33S,2i 340,
pieotiam =
Christum, von nis, sapiäutiae et scientiae) 15 (nounullae) 248,14 (re-
Gott-Vater) 29,6 ff 30,1 f 9,6 (plenae scientiae)i89,i2 rum gestarum)339,2o(sanc-
(unigeuitum filium) iir,2g (spirit.alis) 268,5 (spiritus tae) 334,20
(pass., splendor) 33,2 (sub- s.ancti) 14,12 18,24 61,3 homilia (>///;-., Ruf.) 3,6 .
2(3*
404 homileticus Wort- und Sachregister indumentum
homileticus s. libellus 153,11 (in carnem solidam incarnari {von Christus) Jo,8
homo 188,5 f(animalis spi- —
ossaque convertitur) 357,26 incarnatio (Christi) 139,5 ff
ritalis) 289,2 ff {verschiedene (sativus) 269,11 (naturalis 147,16 154,4 352,15 ff
Bestrebungen desMenscheti) seminisj 269,16 incentivum {plur., naturalis
183,17 ff (bonus malus) — caloris) 247,6
138,3 ff {Verhältnis des incitamentum 251,14 (pro-
Mensche?! zum Guten und ignis 174,9 180,14 (aeternus) prium) 263,22 {plur.) 269,9
Bösen) 247,29 ff' (carnalis 12,3 176,17 177,2 ff (di- (diaboli) 247,22
— spiritalis) 267,4 f (homo vinus, in anima Christi) incommutabilis 31,19. .
factus est, seil. Adam) 186, 145.23 (divinus) 158,19 inconposite (inordtnateque)•
12 (homo factus est, seil. (exurit) 179,17 {plw-, zeli 22,15
Christus) 10,8.9 (interior aut livoris) 178,18 X inconvertibilis 31,19 (plur.,
= rationabilis) 363,iof (qui illuminare (universam crea- sol et luna vel sidera) 87,8
apparuit ludaea = Chri-
in turam) 37,8 {pass.) 17,10 s. initium x;
.
stus)140,30 (omnis) 99,18 ff (sensum) 102,9 s. inluminare inconvertibiliter . . 144,26
(obnoxius peccato) 57,15 ff imago (Adae = Seih) 34,21 inconvertibilitas 145,21
. .
131,11
20.24f
25f
iustus
(//«;-., virtutes)
indissociabilis
bono) 137,5
indissociabiliter 137,4
(bonus
f
135^
iusto,
142,6
apud Tauros) 169,6 (//wr.) 77,10 124,8 i82,6ff indocilis 162,6
hospitium (animae nostrae) impie (committere) 178,6 (sen- induere (Christum) . 116,5
263,6 tire) 110,14 indulgere . . . .118,16
hostis {plur,, invisibiles) 246, inaequalitas 22,15 98,21 (re- indumentum 361,3 (=
Chri-
24 X rum) 1 72,20 f stus lesus) 115,16 f (cor-
humiliatio (nostra) . 163,10 inaestimabiliter 20,14.21. poreum) 117,15 361,4
humilitas (salvatoris) 343,20 incapax (boni) 99,26 (peccati) (corporis) Ii5,i3ff 360,18
humor (umor) = Lebenssaft 354,14 (rationis) 279,1 (exterius corporis) 182,10
iffabilis Woit- und Sachregister intellegentia 405
(incorruptionisj ii6,4(pon- 45,1.8 (sine initio, von der (\ia.t) ^,?) (Ursachen Jes
tificis) 121,9 (sacerdotale) Schöpfung) (^ (plur.) Wahnsinns) 248, 1 2 ff
341,20 {plur.) 361,5 30,8 (corporum non incon- insensibilis (neutr. plur. = in-
ineflTabilis
s. conplexus na- 1 vertibilia) 357,12 (a fine corporea et intellectualia)
tura sacramentum substan- rerum contemplemur initia) 364,5-7
tia 79,22, vgl. 275,1 ff 284,4 inseparabiliter 62,9 142,6
ineffabiliter , . . 20,14.21 (initia et semina peccato- (anima Christi) 144,26 146,
infectus s. materia rum) 247, 32, vgl. 248,2 f 16 (der Sohn vom Vater)
inferior 114,1 (a bono) 136, (rerum initia) 358,30 (re- 37.S
30 (plur.) 112,24 171, '7 rum a natura mortali
initia ! insipientia . 35,14 I73,i2
(inferiora et visibilia) 275,9 \
inveniri non posse) 346,5 X insolentia (haereticorum) 169,
infernus (creaturae) 170,29 iniustitia 100,14 (= malum) I
^^
(de inferno) 339,11 {plur. 137.5 ff {P^"^-) 75.10 j
inspirare 11,8 347,30 (pass.)
neutr.) 122, 19 f 167,13 iniustus (= malus) I37,3fx 11,9 15,5 260,28
339-7 inluminare (apostolos) 150,18 I
inspiratio 259,25 (spiritus s.)
inferus (ad quem hinc mo- (mentem) i86,6f (/aj-j., ani- 100,19
rientium animae deducun- mae inluminatae) 341,14
I
,
;
inimicus (dei) 70,12 (plur., 19 f (inoperata, gratia, a (neutr.) 27,3 (neutr. plur.
= incorporea)
I
II 362,1 f 364,7.10 X
(disputationis) 112,3 (futuro 10 ff (lilii deij 351,5 (patris) intellectus 178,15 272,19
tini simile) 81,19, vgl. 109,4 39,21 45,20 60,6 61,16 358,21 (.ilius) 116,14 (cor-
(mundi) 109,3 272,5.11. (boni Spiritus) 260,28 (spi- poreus) 149,14 (dei) 192,
17 ff (futuri mundi) 109,8 ritus dei) 61,1 1 (virtutis dei, II (exiguus) 191,19 (evi-
(totius intellectualis naturae ßegrif) 45. II ff (/^«^O dentissimus) 127,18 (huma-
vel mentis) 21,14 (omnium 260,1.17 (patris et filii) 59, nus) 141,8 (incorporalium)
vel finis conpraehendi non 23,19 (maior) 23,9 (non
potest) 346,1 1 ff (is, qui est inp.assibilis (deus) . 131,27 i mediocris) 156,15 (melior)
initium omnium) 34,5 (ini- iupossibilis (neutr.) 252,24. 363,9 (noster) 361,8 (nudo
tium et lines universitatis) 26 X I intellectu atque animo con-
346,21, vgl. 106,10 (unum inpossibilitas (non in deo) ! spicari) 29,16 (perfectior)
omnium i.) 80,2 (ex initio) 169,26 364,4 (simplicior) 347,26
158,20 l86,i2 (in initio) inriuirere (veritatem) 183,26 (spiritalis) 132,7 271,15
165,12.17 (in initio, id est 187,23 (talis) 115,8 (veritatis) 114,
ante omnia) 165,11 (in ini- inr.itionabilis (irrat.) s. iumen- II (plur.) 67,4 (multi de
tiis) 147,25 280,15 (^'"^ tum ratio (plur.) 57,4 89, Christo) 150,1 (rerum) 192,
uUo initio, von Christus) 6 X 3 X
40,i4f inremediabiliter 81,28 intellegentia 23,8 27,3 28,
41, 4 f \
29,13, vgl. 30,1.19
deus
ff
= initium]
.
127.17 358,27 (aeternalis iter 355,4 (quasi iter quod- lector (latinus, I\ufi.) 4,21
— temporaHs)35o,23f (boni dam sanctorum profectibus legere (Origenem, Rufi.) 3,8
. .279,2 (crassior) 18,14
.) aperiri) 126,14 X (tu qui legis) 84,3
(humana) 27,16 66,15 (di- iterum (ut iterum sit hoc, legislatio (evidentior) 343,18
vinarum litterarum) 347,28 quod est) 186,1 X (secunda) 343.13
(mortalis) 140,26 f(naturae) iudex s. deus legislator 138,15 (iustus) 137,
110,26 154,29 (nostra) Judicium 173,1 (conditoris) |
16
195,11 (operum dei) 187,5 170,4 (dei) 9/1,27 169,15 lepra 188,16
.188,11
j
152.18 (spiritalis) 18,12 f 20 (iustum) 81,16 (futurum) lex fdivina) 169,3 (d. h. des
52,7 149,17 f 172,28 (omnia deus et sem- I
Moses) 10,3 18,16 127,2
intellegere (atque cognoscere per iudicio agit) 172,3 (va- |
128,7.17.31.32 129,21,24
mente deum) 27,1 (deum) rium ac sibi ipsi repugnans) 130,1 136,21 290,3 341,
192.14 (de deo) 132,8 (na- 268,33 s. dies X 27 (Moysi) 149,13 (aus
turam dei) 27,16 (scriptu- iugiter (effundi) 119,25
. . seiner Beschaffenheit schlie-
|
ras) 186,2 (spiritale quid) iumenlum [plur.) 153,13 (in- fien die Häretiker aicfi den
j
32,1
18 f (perspicacior) 358,30 labi (paulatim ad inferioia,
invesiigare (pass., non posse von creaturae rationabiles) lignum (in ignem vertitur et
investigari vias dti) 345, 64,10 (qui lapsi sunt et de- iguis in fumum et fumus in
X
ipse (=Goti- Vater) 172,23
ira (dei, non secundum
ram zu verstehen)
iratus {vom Hausvater im
Gleichnis) 132,4 [vom
litte-
132,6 X
lapsus 63,10 (liberi arbitrii)
181.16 (in avaritiam) 248,4
(brevis) 63,4 (vel casus) 81,
13 f (varius intellectualium
naturarum) 114,5 (post lap-
, )
ram emendare Ruf.) 6,14
(securdum
132,6 133.29-32
329,i7(3f)
littera
.
i89,7
330,23(6) (ni-
xfjv
m = ;iara
Herrn des Weinbergs) 131, sum vel post errorem) 355,3 hil .audire ultra litteram)
3IX laudabiliter .... 158,9 133,28 (plur.) 3,3 (Ruf.)
localis Wort- und Sachregister 407
)
sti&& Erde) 163,10 (aptus mansio {plur.., beatorum) medicus 63,21 99,21 (== Chri-
pastibus et nutrimentis pe- 285,16 (caelestes animarum stus) 1 50,3 f (quaerere me-
corum) 343,3 (piur., loca diversae) 338,21 (locorum dicum. Ruf.) 216,20 {plur.)
caelestia) 191,5 (corpora- singulorum = 180,7
lia) 19,23.25 f (quae supra 190,12 medimnum (frumenti, als Bei-
sunt iu firmamento) 339,13 martyr (//«r., Septem) 111,15
)
spiel) 119,19 ff
(inferiora, quae incolimus. massa (ferri) 145,9.12 (tota medius {neutr.) s. mediator
Hier.) 339,16 ignis effecta) 145,10 (media ^ 255,15 :
lubricus {neutr.^ cogitationum) mater (septem martyrum) membrum {plur., corporea)
122,4 111,14 162,27 (humana) 162,26
luctamen 254,8 materia =^,
(corporale) 17,16 (corpo- 21 ff 112,1 115,10 116, mens = 29,15 40,7 Si,
reum) 21,5 (evangelicae 17 117,12 119,2 165,8 15 164,1 166,4 171,12
lucernae, Ruf^ 193, 20 ^J^' 181,18 360,12 (corporis, 188,5 {^^ statu ac digni-
tionis et intellegentiae) 1 82,3 nunc corruptibilis) ii5,iof, tate sua declinans effecta
luminare {plur., caeli) 91,2 vgl. 130,19 (corpus deus — est anima) 158,23 (corruens
luna 16,7 89,7 93,25 122, ex materia) 130,18 f(qua- facta est anima) 161,6, vgl.
22 161,12 275,11 libet materia deum circum- i62,2f7 (magis quam ani-
lux (= Christus) 100,15 f fl. dari)282,l4 (deo coaeterna) ma) 155,2 ff (vescitur et
splendorque Christi) 142,8 51,2 110,17 (informis) 357, utitur propriis et conpe-
(= deus) 45,5 (diviua) 39,4 10 (ingenita) 1 10, ff {i^iese tentibus cibis) 192,8 f (iu
=
"]
magnificus {piur. neutr.) 140, 114,21 (eius natura vir- derium gerit) i87,i3(meute
25 X tusque) 110,12 (inperfecta deum intellegere)26,l8 27,
magus iplur.) 259,15 absque qualitatibus) 359,3 12 (mens ac fons deus) =
maiestas (Christi) 139,17 351, (extra qualitates est) 1 10,3, 21,13 (semper habet in se
21 352,16 (diviua) 140,28 vgl. 358,25 (ipsa rerum) velut semina quaedam re-
(filii dei) 140,11.15 357,7 (numquam subsistit parandi ac revocandi me-
maleficus iplur.) 259,15
. . extra f|ualitates) ilO,6, vgl. lioris intellectus) 363,8 f
maligDus 70,11 358,9 ff (([uae subiecta est (intellectualis, imago dei)
malitia 71,14.16 72,13.20 77, corporibus, ex qua. . . .
24,19 (de intellectuali luce
12 78,3.4 82,21 98,21 Corpora subsistunt) 109,22, participat) 362,3 f (limpi-
100,7 101,24 135,13 166,3 I
'
vgl. 357,30 f {üierir. Y)ec- = dus) 20,23 {des Menschen)
242,13.17 283,5.17 (carnis) cata) 356,25 {plur.) 17,24 22.5 ff 140,26 146,28 (cor-
268,15 (diaboli) 83,10 s. divisio nomen x; pori adiuncta est vel in-
(mentis) 252,1 (permanens materialis s. corpus natura serta) 22,12 f {Hachstum)
et inveterata) 84,2 (sub- substantia 23.6 {bedient sich der Glie-
stantialis — accidens) 360, medela (medelam vulneribus der velut organis) 23,12
16 s. sensus vasculum X suis rec|uirere) 242,17 {seine Fähigkeiten) 23,17 —
malivolus {plur., Ruf.) 5,4 . mediare animae
(substantia 22 (color mentis) 23,29
malus {neutr.) 57,20.23 99, inter deum carnemriue me- (propiiiquitas (]uaedam ei
16.17.22 f ioo,8,io.n 135, diante) 142,11 est ad deum) 24,18 (quae
20.22 251,16 284,1.10 mediator (harum omnium creata est) 345,23 (igtest
(malum est bono carere) creatur.arum et dei medium. pervenire ad intelleclum
408 Wort- und Sachregister adus
perfectiorem) 364,2 (a sen- (pro merito) 80,10 81, 18. mos {plur. , inhumani et fe
sibilibusad insensibiliapro- 25 170,5.14 171,33 172, rini) 166,24
ficit) 364,4 flf (prophetae) 19 (pro meriti dignitate) motus 89,1 f (carnis) 266,14
358,29 359,1 (rationabilis) 171,11 (pro merito pecca- (mentis) 108,3 (unus in
283,16 (interdum vigilans torum) 79,2 (secundum m.) nobis) 268,25 iplitf'•, ani-
et mala a se abicieus vel 60,12 135,31 {plur.) 98, mae ipsius ambigui fragi-
ueglegens et ignava) 262, 14 133,23 134,32 352,3 lesque) 102,6 (animorum)
23 (mens Und voluntas) (meliora) 171,16 (rerum) 165,24 (ardentiores vel pi
35,4.16 40,7 {^sein Wesen) 289,20 (ex meritis) 94,21 griores) 98,19 (causas prae-
21,14 ff (mentis acumen) 101,15 171,8 (pro meritis) staut meritorum) 262,12
117,13 (mentis interiora) 90,17 94,27 95,8 101,7. (diversitasmotuum) 81,17
182,9 {"^ körperlich) 23,15 12 125,10 133,19 134,2 107,13 (diversi animorum)
(non indiget loco) 22,4 135,1 287,6 288,9 338, 107,16.23 (diversi rationa-
(nee magnitudiue corporali II 360,17 (pro meritorum bilium creaturarum) 109,1
indiget) 23,1 (indiget mag- dignitatibus) 84,9 (diversi motus jjropositi)
nitudine intellegibili) 23,4 metallum (ferri) 145,8
. . . 108,5 (fortuiti) 276,8 (ho-
{plur.^ humaoae) 257,12 metus (m. et reverentia dei) minis) 183,19 (primi in-
262,26 (meutibus purga- .113,6 temperantiae) 247,35 (men-
tiores) 114,12 (mentium miles {plur.) 342,14 (Christi) tis ac propositi) 81,15
qualitates) 107,18 (spiri- 253,1 (quinquaginta) 252,28 (mentis) 171,13 (mentiumj
tales et rationabiles) 112,4 minister {plur.., deliciarum) 112,5 (propositi) 279,14
(varietas mentium) 107,25 185,2 (naturales) 247,26 f 248,21
(aliquas mentes servare ali- ministerium (animae) 289,5 269.15 (proprii) 84,20 (ali-
quid prioris vigoris) 162,3 (domini lesu Christi) 60,8, quibus motibus subiacerel
{haben Willensfreiheit vom vgl. 60,19 (nianuum) 187, 118.16 (varios agere motus;
Schöpfer erhalten) 165,25 ff 3 f (totius mundi) 275,8 107,27 (vitales) 23,28 (vo-
mens = (ad (usus ministerii) 112,14 luntarii et liberi , durch
perfectam scientiam mens ministrare (patri) 10,7 16,5 Gott) 165,25 (pro motibus)
iam perfecta
=
perducitur) (perfectioribus) 113,1 {pass., 101,23 166,4 X
191,22 [phir. rationabi- per filium) 60,19 X multitudo (credentium cor- =
les creaturae) 166,7, vgl. miraculum {plur.) 140,25 . pus Christi) 163,15 {plur.,
164,12 165,6 s. decessus misericordia 133,11 (Christi) innumerae credentium) 149,
diversitas sensus 150.5 168,7 16
mensura 22,6 29,2 165,8 moderamen {plur., regendi) mundus 9,15 12,1 I4,if3.4
i66,2f 177,13 192,10 247, 277,11 81,20 88,14 94,21 161,
17 f 360,10 (apostolorum) moles (^/wr.,vitiorum) 270, 12 10 178,23 (post corrup-
141,18 (numero et mensura morbus (acerbior, prolixior) tionem hulus erit alius
facere) 359,15 (materiae 177,15 {verschiedene Arten mundus) 273,3 ff (alius rur-
corporalls) 360,1 1 (humanae der Heilung) 179,12 ff X sum) 114, 15 (in alium trans-
naturae) 253,5 (naturalis) mori (et filius dei mortuus ire m.) 182,12 (alius qui-
247,28 (puritatis aut im- esse dicitur) 143,6 (iterum) dam mundus praeter hunc
puritatis) 172,15 (//«r., 174.6 X visibilem) 121,22 (utrum
propriae) 192,12 f s. cre- mors = inimicus fl Kor. 15, ante hunc mundum, qui
scere X 26) 286,10 ff (Christi) 141, nunc est, mundus alius
meiere 101,9 Ii7i2i 275,7 2 143,7 (communem hanc fuerit)113,13, vgl. Ii4,4f
(mereri) 79,3 126,6 132, m. vere mortuus) 10,12 (antequam hie esset, fuisse
23 i33>i 276,3 (incor- {Definition: non aliud quam alios credimus) 273,4(8)
ruptionem inmortalitatem- a vita discedere) 31,12 (utrum post huuc mundum
que) 117,5 (bene meriti) (destruetur, non non sit,
ut curatio aliqua et emendatio
189,11 X sed ut >inimicus et mors< futura sit) 114,7 (ante, post
meritum 71,27 72,1 171,14 non 287,2 f(futuramdis-
sit) mundum) 106,12 (alter)
(animae 1287,1 9 (dilectionis)
)
solvere mortem) 31,14 (in- 119,29 (alter alteri aequa-
144,1 (inferius, abieclius, dignissima) 141,5 (operari lis) 14,19 f (alter, futu-
1
gen) 122,22 IT [Begriffe' cana sapientiae ac scientiae poris) 116,3 (corporis nos-
j
Bimmel, Erde, Utiterweli) mysteria) 37,11 (divina) tri) 285,30 (huius corporis
l66,l2ff (consummato hoc 270,8 '
259,4 338,12 359,8 (hicj Sohn) 35,4 (deus homo) — (deitatis) 24,20 26,5 (alia
— zeitlicher Anfang und 142,13 (parvulus) 140,31 est in Christo deitatis eius
Untergang) 27 1,6 ff (hie — 1
(unde et est et nascitur) n.) 27,22 (prima et ineffa-
futurus) 182,9 (incorporeus) '
sens est mundus) 122,7 42,26 nis semper aliquid movet vel
(iste praesens) 122,7 (ihre mXnv&^Beschaßenheit, We- agit) 183,16 (omuis homi-
Teile) 106, 14 ff (meliores sen 15,24 54,18 73,26 nis u. recipit, ut possit
mundi partes) 1 27,22 (= ter- 84,3 100,20 108,5 112, navigare) 99,18 (humana)
renahabitatio) 77,1 1 (=ter- 23 124,21.23 361,17.19 252,27 253,5.19 (incorpo-
renus locus) 77,13, vgl.\ 22 362,5.8 (animae) 181, rea) 15,7 35,3•5 (i°cor-
121,17 (== ista universitas, 14 (animae Christi, be- porea== Christi) 351,20 (in-
f[uae ex caelo constat et schrieben) 144,21 ff (animae, corporea =
divina) 281,9
terra) 121,20 (universus) mala — bona) 1 69, 1 1 f (ani- (incorporea et principaliter
108,25.29 (universus velut marum, boni malique ca- intellectualis) 131,19 (in-
animal quoddam inmensum pax) 144,20 (bonitatis) 48,3 corporea et invisibilis) 26,
inmane) 108,14 (unius
atfjue (divina vel humana Christi) 12 28^,12 f(ingenita) HO,
mundi consonantia) 108,6 49,19 143,10 (humana, z'ö« 26 (intellectualis) 21,11.14
170,6 (unus et perfectus, Christus) 27,22 (primae 24,12 26,3 360,13 (com-
die übrigen einschließend) conditionis) 181,17 (con- mutabilis et convertibilis
122,20 (nee umquam pote- vertibilis et commutabilis) ea ipsa conditione) 360,13 f
rit m. nisi ex varietate ac 44,14 (corporalis) 285,4 (mutabilis) 360,15 (lucis)
diversitate constare) 119,1 (corporea) 20, 17 23,19 24, 21.2 (luminis) 17,18 (mala
(varietate et diversitate in- 2.16 85,15 102,5 109, — bona) I34,6f (mala et
diguit) 286,4 (varius ac II ff 112,4.12 118,13 perdita) 134,4.21 (materiae
diversus) i66,9f (iste, hie, 28i,6ff 2S9,9f 12. 17.21 corporalis) 117,12 (mate-
visibilis) 273,2 275,14 356, 291,1.3 360,20 361,5 (ex rialis =
corpore.a) 85,15
\\{phir.) 122,15 (diverses nihilo per intervalla tem- 117,11.18 (mentis) 22,4 (ea,
posse mundos existere) 1 19, porum procreata) 112,13 {juae mortem utique reci-
28 (non indissimiles sibi (= qualitates, verneint) pere poterat, von Christus)
nee peromniapares) 1 19,4 ff 357,32 (corporea, spiritalis 143,7 (mort.alis) 116,2 (pa-
(plures, si fuerunt vel erunt) effecta) 28i,6f (corporea, tris et filii et Spiritus s.
114,19. '^g^- 273-i4f (Sep- I)otest ex omnibus in om- = sola intellectualis lux =
tem, vel caeli bei Barucli) nia transformari) 109,12 ff incorrupta et aeterna) 362,
1 22,26 f s. annus conditio (corporis) 265,17 288,11 12 f (ac substantia patris
initium ornatus Status X (corporis, repleta sativi hu- et lilii) 35,1 (propria) 264,
mysterium (totius trinitatis) moris loca evacu.are gestit) 3, 7',,'•/. 28 1,12 (rationabilis)
352,11 [plur) 30,13 (ar- 269.11 (corruptibilis cor- 15,27 65,4f 84,t7f 105,
410 Wort- und Sachregister opus
3 284,5 286,3, ""S^• 2S9, 165,17 168,25 169,23 294,17.22 (acrior) 151,4
14 (rationabilis = muta- 285,1 288,7 361,4.1511 (disciplinae ac rationis)
bilis convertibilis) 360,
et (rationabiles et diviniores) 89,6
17 (uon potest absque ullo 106,14 (rationabiles factae, obstupescere . 140,14
. .
corpore vitam degere) 361, cum ante non essent, ne- obtendere .... 135,10
7 (rerum) 346,2 (sancta, cessario convertibiles et obtentus (purgationis) 126,5
Spiritus s.) 100,1 7 fF (dei mutabiles) 165,1 7 fif (num obtinere (nos, vom Teufel)
sapientiae (146,11 (spiri- penitus incorporeae rema- 252,7 f x:
talis) 98,25 (subsisteudi) nent) 112,8 ff (quod Spiri- obtundere {pass., mentis acu-
51,3 (substantiae incorpo- tus sunt, cum deo unus men) 117,13
reae, seil, divina) 353,3 Spiritus fiuut) 125,8 (prin- obtunsio 22,6 f
(trinitatis, non habet ali- cipaliter creatae sunt, sine obtunsius ....361,20
quid conpositionis) 72,25 materiali vero substantia obturbatio (mentis) 261,3 f 6
Ctrinitatis modum visionis numquam vixerunt vel vi- obtutus (obtunsior vel acu-
excedit) 131, i6f (trinitatis vunt) 112,18 —
21 (spirita- tior) 363,1
una et incorporea) 356,10, les,diversae) 98,9 s. deus, occultare (et altius tegere,
vgl. 359,10 (universa cor- inmortalitas X vom verborgenen Schrift-
porea vehit onerosa) 92,11 naturalis [neutr.) . . .
72,3 sinn) 339,20 f
(universa corporis natura naturaliter 25,11.14 49,13 oculus {Anpassung an große
una specie constabit) 289, 60,7.8 77,25 f 95,7 100, und kleine Dinge) 23,2
24 (universa verbi n.) 140,6 18 165,3.20 187,12 247, (naturaliter lucem requirit)
^'isibilis = corporea) 289, 8.33 268,22 269,25 270, 187,12, z/^/. 361,18 ff (//«r.,
12 {plur., animarum di- 24 (id est substantialiter) fragiles et infirmi morta-
versae, Ansicht der Mar- 31,18, vgl. 100,18 lium) 37,15
cioniten^ Valentinianer,Ba- necessitas 12,13 13,2 (cor- odibilis I7i,i5
silidianer) 168,16 169,10 poralis) 247,2 (fatalis) 276, odoratus (sensus) . . 24,6
170,16 270,23 (diversae 9 {plur., corporales) 270,6 offendiculum [plur. , RÜf.)
rationabilium creaturarum) nequitia (se praeceps nequi- 4,19
98,11 (duas generales na-! tiae dedit) 101,26 X ofhcium 171,17 (angelorum)
turas condidit deus: natu- *nidor (hostiarum) 97,8 . . 101,13 (diversum ministeriij
ram visibilem, id est cor- nihil (in nihilum redire) 118, 171,12 {plur.) 161,15 (con-
poream, et naturam invisi- 10 [Schöpfung aits Nichts) traria) 72,8 (praestare) 276,5
bilem, quae est incorporea) 9,14 112,13 (nihil v.acuum (rationabilia) 69,12 (officio-
289,11 (naturarum iudex, deo) 283,9 rum varietas) 101,18
seil, deus) 134,6 nimietas 250,17 {plur. ma- offocare 245,5
=
,
(per naturam
75, i8 130,28
=
187,13
353,11 (secundum propriam
)
tra naturam in mari degere
corpus humanuni) 22,14
28,
nos (ut hoc, quod posse no-
!
cere) 359,15, vgl. 360,10
(praedetinitus) 164,13, vgl.
165,5 ff (rationabilium) 360,
1 (sanctus) 342,7 [plur.)
342,10 X
56,19 (specialis spiritus s.
et patris ac filii) 55,3 ff^
56,8 ff (virtutis dei patris
et filii) 59,4
opifex 110,15 s. deus X—
corporeap) 26,9 (diviniores) (animam) iS6,6
nutrire {pass., opus (certum) 252,6 (filii
)
346,6 (intellectuales) 1 14,5
(rationabiles=
86,1. 5ff
68,2off 70,28 71,8
112,1 118,15
- mens) 186,11
i6 (tanti operis moles = ritu s. paracletus >consola- : nostri lesu Christi) 10,2
mundus) 110,23 i/^*'^•» ^^0 tor< debet intellegi) 152,6 127,1 132,17 134,11 138,
66.4 187,4 (iustitiae vel paradisus {= locus eruditio- 21.31 (= omnium conditor
sapientiae) 44,15 (proba- nis, Wohnung der gestor- et Creator deusi 128,14
bilia)186,14 X benen Heiligen) 190,3 (= Gott- Vater) 10,6 11,3
orare {=
beten) 127,20 155, parentes (religiosi minus — 17,14 26,4.6.13 27,22
7.10 (ad patrem) 138,22 Pii) 338,14 i
32,3.20 35>.3•5•6 36,2.
orbis (terrae, universus) 38, pars (melior) 181,14 (huma- 8.9 38,26 39,21 40, 14
^
licus) 153,20 ff (angelicus, 3.8 f (divinae naturae) 355, principalis bonitas) 46,1 3 f
virtutum, principatuum, po- creatoris) 171, (inconvertibilis) 54,12 (in-
5 (patientiae
testatum)Si,20 iangelorum) 18 (sapientiae ac doctrinae) genitus) 31,2 (omnipoteus)
94,24 101,30 (inrationabi- 260,1 (verbi dei) 351,7X1 43,16 (semper patrem fu-
lium animantium) 105,4 participare 18,20.26.27 19, ;
isse) 31,2 [seine Tätigkeit)
(archangelicus) 94,22 fuuus 4 100,26 361.16 (lucis 45,13 ff ( Vergleich mit dem
—
I
17 (alter iste o. rat. er.) lOi, 362,6 (spiritum s.) 150,10} 111,29 [Erzeugung des
25 (tertius er. rat. o.) loi, (de spiritu s.) 151,14 (vir- !
Sohns durch den Vater)
28 (hutnani generis) 82,4 tutis) 351,6 (vitae) I16, 349,4 ff [der Sohn nicht
(restituetur unitatem)
in 6fi3 getrennt vom Vater) 352,
i
83,9 (multi et innumeri 60,24 61,18 (dei) 81,26 77,21 86,2 112,16 147,
I
proficientium) 288,2 (sacer- (dei patris)57,3 (ignis di- 24 350,22 359,10, vgl.
dotales) 188,12 (sancti be- vini) 158,19 (patris ac filii 62,i9f 85,18 131,15 356,
atique) 82,1 (sancti con- — et Spiritus s.) 363,2 (sa- 8f 363,1 (mendax, nach
trarii) 69,3, vgl. 71,10 pientiae dei et verbi dei) häretischer Ansicht) 128,13
101,6 X 149,1 f (spiritus s.) 59,5. (= origo et fons filii vel
Organum [plur.) . . 23,12 I3f 61,4.20 I49,iff(sui) spiritus s.) 111,30 (verbi,
origo (o. et fons tilii = pa- 141,28 (verbi vel rationis) Ruf^ 4,4 (veritatis) 140,5
ter) 111,30 57,16 (visibilis) 131,12 [plur.,
ornamentum . . . 116,1 participium 57,11 (dei) 58,3 f = Erzväter) 127,3 I30,9
ornatus (mundi) . . 165,10 (divinitatis adsumere) 259, (sancti) 341,11 (patres sa-
OS (claudere, A'u/.) . 6,4 22 (filii pientiae) 257,15 s. deus
dei) 356,6 (habere)
ostentatio . . . . 151,3 f 18,23 57,6 origo
(sapientiae) X
ostreum (f/ur.) . . 153,7 356,6 (spiritus sancti) 356, pati (merito) 262,8 (in an-
otium (sabbati) . . 149,20 ]
7.9(sumere) 19,1 f 362,6 ff terioribus saeculis Christus
(tantum participii sumere) passus non est) 120,3 ff
142,1 (trahere) 57,3 362, (passus est in veritate) 10,
paenitere (von Gott im AT) I2fi4f (trinitatis) 356,13 II X
X
I
peccatum 13,2 17,27 70,4 pietas 5,11 (Az/.) 67,8 133, vinum) 341,32 {plur., evan
71,21 87,16 98,27 144, 11 352,20 (contra pieta- gelica) 343,15
14 244,16 354.14 (falsae tem) 98,26 praecessor {plur., quidam ex
scientiae) 256,2 {plur.) 1 2, 1 pingere(imaginem, Verfahren pr. nostris) 52,8
79.2 87,15 91,1 99,3 133, dabei) 187,25 ff praecursor [plur.) 140,19.
78,16
280,22 (mundi) 107,24' 14 (poenam luere merito- praemium (virtutis) 71,27
(nostra) 278,14 (omnium) rum) 133,23 {ph<r.) 70,7 {plur., futurorum) 161,14
126,3 (summa) 351, 26f 79,2 242,15 (diluvii) 133,6
'
X 257,29ff X
persuasio {plur. sinistrae) potestas (adversa) 156,27 (do-
, principalis s. bonitas {plur.
260,24 minationis) 98,15 (inimica) neutr.) 167,16 X
perversilas (propositi) 72,15 249,12 (nostra) 13,6 250, principaliter 66,3 126,2 131,
phantasia s. fantasia 12 (universorum) 278,12
| "9 357>i5 (creatas esse)
philosophari .. 48,22 f . (voluntatis) 119,13 (plur.)\ 112,18 (existere) 30,3
philosophia (secreta et oc- 101,14 246,2g (adversariae) '
sitas est creaturae pr.) tios adventus sui misit 21 138,16 167,25 245,
171,10 (in principio Ge- '
pr., Christus) 140,20
seil. 19 250,26.34 338,9 358,
'
radix {plur) . . . 1 88,24 f (in caritate dei) 1 56, 24 (corpora) 173,24 174,3 ff
tura institutio mens natura repromissio 168,30 {plur.) 346,24 (patrem) 36,9 {pass.)
numerus substantia (omne 93,13 183, II ff 184,8 256,23 257,8 X
quod rationabile est . 185,9.24 (divinae) 195,10 revelatio
. . I47,9
efficitur in peccato) 70,2 ff repromittere 185,13 {pass.) reverentia (dei) 113,6 . .
digna vel culpa) 61,1 f (ut 14,9 24,23 (divinae, spiri- rex (omnium Christus) 278, =
r. sint habent ex verbo) tales, in aeternum profutu- 12 X
61,6 rae) 269,21 f (mysticae et rigor (ferri) .179,15 . . .
ante hoc fuit) 120,3 (hoc 74,4 75>7 77,6 78,2 vulvam feminae) 140,31
s.ad consummationem ali- 79,15 115,16 122,5 123, (sapientia et verbum et
orum saeculorum factum) 8 124,7.16 126,14 128,
I
iustitia dei =
incorruptio
120, 10 f (futurum) 82,5 5 145,22 147,11 156,23 et inmortalitas) 1 16,23, ^X^•
j
(plus aliquid quam s.) 120, 175,3.8 186,5 189,4.19 ii7,3f (subsistentiam ha-
21.24.27 {plur.) 350,25 190,8 191,5 246,18 254, bens in eo, qui est initium
(aeterna) 279,17 f (aliquid j
II 275,1 282, 10. 14 omnium, ex quo et nata
saeculis maius) 120,17 (ante 289,31 290,9 343,22 est) 34,4 (= verbum dei)
. et futura)273,i3 (anteri-
.
I
344,5 351,15 352,1 354,7 31,1.16 32,5 44,7 140,
ora)3i,4 i20,5(futura)S4,i. (corpora sua lucida et glo- 28 f 353,7 (per verbum et
25 (infinita et immensa) riosa ex resurrectione susci- sapienti.im dei) 102,10, vgl.
287,25 (inmensa) 119,24 pient) 182,4 (discedentes 107,30 149,2 172,23 (sa-
(inmensa et diversa) 242,20 ex hac vita permanebunt pientia siugulorum princi-
(multa)84,i2 119,14 120, in loco aliquo in terra po- ])um propria) 256,18 (==
1.16 (omnia) 350,21 (sae- sito) 190,1 (neutr. plur.) Vorbedingung für die sa-
cula saeculorum) 120,27 f 6 1,4 ff (= ignis, lumen, fer- pientes) 31,9 (//«r.) 256,13
(saecula vel spatia vor der ventia) 157,12 s. angelus 257,15.17 258,2.15 X
Schöpfung) 42,3.6 (super- '
185, 12. 15 246, 10. 12.21 Schreibung) 33,9 39,13 ff scriba {plur.)
1 251,29 . .
251,32 256,25.27.28 260, 43,26 44, 1 7 ff (== Christus) scriptura 6,12 15,4.11 (=
22 274,5 280,19 282,8. 17,13.28 28,4fii 30,2.5. heil. Schrift) 18,14 40,10
10 353,15 (=deus) 43,15 7.9 32,2 f 34,6 36,5 38, 42,28 70,11 89,14 91,10
(dominus) 58,25 (boni dei 6.8.10 42,23f27 43,6.7-8 121,12 130,13 137,9 141,
filiusj 134,14 (iioster) 19,14 45, i8 51,1 if 62,10 100, 27 144,9 '53,1 165,4 f
36,8 58,21 343,15 (=pa- 12 f 140,4.8 150,2 290, 180,3 244,25 245,3 252,
racletus =
deprecator) 151, 20 351,2.8.9.10 355,8 I 254,12 260,25 271,11.
23 ff s, adventus anima X (patrem habuisse sapien- 12 272,14.27 338,9 342,
sanctificare 18,23 90,i8(sauc- tiam in omnibus anteriori- 2f 354,9 363,18 (evan-
tificatione) 60,4 (pass.) 18, bus vel tcmporibus vel gelica atque apostolica nee
24 6i,8.20f 100,20 261, saeculis) 31,3, vgl. 67,9 ff non legis ac prophetarum
i6f 264,21 279,17 (extra huius sapientiae ge- = AT
u. NT) 49,6 f (di-
sanctificatio 61,10 (accidens) ner.atiouem fui.sse aliquando vina) 33,5 153,14.18.22
100,20 (= Christus) 35 1,3 f deum i^atrem, verneint) 186,8 190.3. 13 246, 23 f
(indesineati s. deum capere) 29,3 (fecit universa) 168,5 250,25 255,21 264,14
62,12 (nativitas sapientiae) 42,26 273,5 279,23f (rjuae aspi-
sanciitas 65,2 80,14 102,9 (semper fuit) 68,1 (= spe- ritu sancto inspirata est)
112,8 (s. in omni creatura culum) 45, 10 ff (= splen- 49,6f (omnis) 143,9 (sancta)
accideus res est) 77,22 dor) 44,22 ff (aeternus et 11,6 18,5 73,12 79,6
sanctus 252,25 (sanctus et aeternitatis splendor) 45,6 91,12 ioS,i6 120,22 152,
spiritalis) 356,7 f ipiur.) j
(sapientia dei, in omnibus 15 170,18 (tota) 50,15 f
11,7 18,20.22 49,17 56, i inconvertibilis et incommu- {plur.) 3,2 {A'uf.) 48,5 49,
19 58,6 59,6.17 (71,12) t.ibilis) 44,17 (ingressa est 20 90,2 f 105,5 111,13
416 scrupulosius Wort- und Sachregister spintus
133-5 135.10 I4i>,i5 154, esse vel bono vel male i 122,22 275,11 359,7 fso
5 157,10 163,7 171,4 potest)262,i I (noster) 132,9 |
lem et lunam et astra ce-
185,17 244,14 246,8 260, 139,9 285,10 345,5 358, tera esse animantia) 90,22
j
3 271,9 358,26 363,17 14.20 (peccati) 144,14 (per- I [falsche christl. Ansicht de
(canonicae) 356,22 (per fectus et eruditus) 78,12 sole et luna vel sideribus)
-
j
teres) 27,14 (sanctae) 15,21 (animorumj I7l,i3f (car- spatium (plur., Räume) 123,4
16,14 18,19 24,23 49,14 nales) 191,23 (duo genera [
(Zeiträume) 84,25 242,20
51,10 73,9 87,13 105,15 esse sensuum in nobis, sphaera (sphera) s.
121,3 123,6 I39,i7f 147, unum mortale, corruptibile, specialis (plur. neutr.) 130,
18 156,27 158,9 173,1 humanum, aliud immortale 17 X
179,22 257,29 273,17 f et intellectuale) 27,9 X specialiter .... 343,14
288,24 339.19-26 sententia (evangelica) 352,2 species 113,9 (deitatis)
22,3
scrupulosius (depraehendi) (Salomonis) 364,7 (disputandi — definiendi)
112,6 septimanae (annorum) 188,13 78,21 (eruditionum) 84,16
sedes (aeria) 190,1 (beatitudi- sermo (de anima) 65,3 (dei) (plur.) 9,12 68,13 86,23
nis) 71,29 {phir. iudi- = 279,6 (divinus) 57,22 156, 1 10,9 I X 1,8 (diversae cor-
caudi vel regeodi potesta- 15 179,23 (humanus) 151,8 porum) 110,4 (u. genera)
tes) 101,15 (amplissimae (propheticus) 79,8 (qui lS8,22 (mundi visibiles)
caelest. tribunalium) 168,20 scriptus est = Psalm) 67, 112,25 (panis vitae) 186,24
semen (corporale) 264,23 19 X j
speculum =
Spiegel 45,15 ff
sponte solet egeri) 269,16 ff varicationis Adae et Evae) '
s. sapientia x:
(seminis tradux) 13,7 {plur., 244, 19 f (nihil frigidius i spes 136,3 (libertatis) 275,
corporalia) 13,8 (peccato- quam s,) 1 56,28 f !
16 X
rum) 247,32 (quaedam sa- serviliter 167,1 spirare 14,11
pientiae et iustitiae = CAa-j- significantia (temporalis voca- spiritalis s. intellectus intelle-
stus) 56,21 f (quaedam va- buli) 350,20 gentia intellegere lex mens
rietatis) 166,6 significatio 347,25 (animae) natura qualitas scientia sub-
Seminare (pass.) . . 264,24 156,13 (temporalis) 54,15 stantia (neutr.) 270,12
sempiternum (vel aeternum, (plur.) 54,16 f (phir.) 99,2 (neutr. plur.)
X
]
^^ =
.
sensibiliter ai- 281,3 (patris et filii) 282, Spiritus 18,6 89,17 (alias)
329,20(5) lof (vitae dei) 282,14 11,8 (separandus ab anima)
sensus (apostolorum) 186,4
{
j
similitudo = Gleichnis 21,1 181,5 (^^ indignis aufertur)
(arcanus et reconditus in44,23 46, 5 f 63,19 64,3 j
58,11 (bonus) 260,27 261,7
scripturis divinis)
113,7, 145,6 (alicuius exempli) 63, (Christi) 8,4 162,14 (=
vgl. 14,7 (carnis) 270,15 II (ad similitudinem) 141,1 daemon) 255,7 14,6 (dei)
(conversionis) 144,28 (cor- simplicior(//i<r.) 15,16 130,4 15,4 58,4 137,2061,11
poralis) 24,4 364,9 (cor- (domino Christo creden-
!
181,14 (erraticus) 150,23
poreus, sein IVesen) 24,^ff\ tium) 246,25 (extrinsecus insertum esse)
349,7 (crassior) 270,11 (de- simplicitas (divinae naturae)
'
niiion\ 148, 17 f [nicht fac- unius mundi conplebitur von Gottes Sohn) 40,13
tura vel creaturaj 5i,lof Status) 113,4 (divinior ac (sapientiae [= Christi] in ,
(maiestas eius) 50,10 150,' melior) 157,16 (fervoris) qua omnis virtus ac defor-
15 f (in quo omnis est na- 158,20 (humanus)
j
91,8 (in- matio futurae inerat crea-
tura donorum) I50,6f (ex corporeus futurusj 118,1 turae) 30,2 (spiritus s.) 49,
[
j
patre procedens) 48,2 f (in (inferior) 119,30 (initii) 8 lunigeniti filii) 32,16
[
|
fuiti i48,iof (spiritu s. re- (mediusj 119,30 (melior) tus vel animi) 108,2
}
pleri) 144,3 (solis sanctis 83,2 94,6 119,29 (melior, subsistere 35,5 40,13 42,18
praestatur) 59,l6f (semper
1
—
deterior) 287,7 (mundi) 67.2 (anima) 264,24 (cor- j
eratl 54,13 f (honore ac 125,14 171,16 (alterius pora) 100,23 (simul cum
'
dignitate patri ac filio so- mundi) 119,29 non disso- corporibus) 90,21 (sine cor-
I
ciatus) 11,4 (= subsisten- nans atque a se discrepans poribusl 85,17 109,10 (per
j
tia intellectualis, proprie mundi totius Status) 108,12 interv.alla) 1 14,22 (materia) 1
subsistit et extat) 19,9 [Be- (Status eius varius ac diver- 110,4 ff lomnia, von Gott)
deutung für Trinität) 55, sus) 106,13 f iredire ad 42.3 (proprie) 19,9 (in sua
I fi^^virtus sanctificans) 18, statum suum 63,6, z'gl. 82, proprietate)
I
40,9 (substan-
22 f iper spiritum sanctum) 3 u. restituere (rerum) 286,
i tialiter) 28,19 j
147,12 iplur.) 92,12 125, 2 (summus) 291,2 (vivendi) substans lex nullis substanti-
X
;
(eorum spirituum, qui ad animantes) 89,8 (utrum cum turae participium trahit,
humanum genus replendum corporibus pariter animata) perdurat ipsa semper et
a])ti iudicantur a deoi loi, 89,13, iJgl. 91 2 f (anteri- incorruptibilis et aeterna)
28 (facti ex integro Spiri- ores corporibus) 88,2 [ihre 362,14 (angelorum) 154,1s
tus) 102,6 imaligni) I57,2f Be'cegungen]%<),-},K {tzrwm (animae) 13,8 142,11 17S,
246,11 263,19 (= ministri cursus et motus) 13,3 (man- 13 181,11 264,8 (animae
dei) 263,4 (sancti) 346,22
(siuguli quique Spiritus vel
animi) 108,1 (viles) 150,13
data dicuntur accipere a
deo) 88,9 f (subditae pec-
catisl 87,1 5 ff
humanae, incorrupta et in-
mortalis) 362,10
incorporea, invisibi- 7: =
{-
s. adventus corpus divini- stilus (^domini nostri lesu l's) 347,9•!" (incorporea
tas doctrina donum gratia Christi) 187,29 (proprius, atcjue invisibilis; 353.3 (car-
participium pater X A•«/.) 4,4 ois existit de escis) 357,25
splendor (solis Vergleich) Studium Iplur., pia ac reli- (divina et ineffabilis Christi)
20,15 21,2 33>2 37,8 giosa) 187,19 141,14 (convertibilis, com-
isteliarum) 87,18.20 88,14 subiaceiitia ....358,21 mut.abilis, divisibilis) 357,
{ül>ertr., = Christus) 37,7. |
subiacere (aliquibus motibus) 17 (corporalis) 85,21 114.
13.14 i
118,16 (proprie) 24,4 26f 176,6 287,21 357,27
Origenes V.
418 substantialis Wort- und Sachregister
anima)
f 7 (vitalis)
st.intiam)
et
152,20
^
(una) 361,
362, 8f (unguenti) 146,
363,23 {plur.)
24,10 7T,n 85,17 (invi-
153,12
(per
(-=
sub-
tempus (omne) 350,21 (re-
surrectionisj
350,25
vissima)
(alia)
10,7
14 (ultima) 84,10
teuebrae (diabolicae, igno-
rantiae, Buf.) 193,20 (er-
12,4
f
256,22
28,1
(plür.)
(no-
276,
j
transmutatio (habitusi 85,10
tribunal {plur.)
tribus {plur.,
10 (singulae) 188,10
trinitas
168,21
duodecim) 188,
.
sibiles, in creaturis utuntur rorum) 182,7 (exteriores, sola tr., quae est auctor
corporibus) 347,17 (ratio- Bedeutung) 1 8 1 ,27 ff (pro- omnium, bonitas substan-
nabiles) 31,8 (spiritales) fundae ignorantiae) 182,2 tialiter inest) 80,12 {Deß-
46,8 s. caro X terminare (pass.) . . 280,4 nition) 50,7 f 54,12 f(quod
substantialis {nenir.) 24,12 terra {andere., daher Be- ab ipso, seil. Origene, in
(bonum) 44,19 72,23 s. nennung der jtnsrigen) ceteris locis pie de trini-
123.11 ff (>bona<, erkläii) tate fuerat definitum, Ruf.)
)
bonitas divisio interitus
—
malitia
virtus
substantialiter
61.4
X
72,6.11 f
80,10.12 100,18
plenitudo
28,i8f
77,21. 25f
101,22
veritas
31,18
12 5, 16 ff (haec
glichen)
Dostra)
16
126, i2f
illa ver-
(repromissionis) 133,
ff
10 (sancta) 341,25
(haec
123,6 (illa) 290,8 ff;
343,5
[
5,12 (nuUa est in trinitate
discretio)
25 f (=
60,18, vgl. 72,
beata et
65,10 lomnem
sensum intellegentiae non
/
s. caelum solum temporaiis, verum
I45>23 354,25 (fieri) 68,3 |
j
fons) 65,2 (integra pater =
testamentum (vetus ac no- et filius et spiritus s.) 55,1,
sufficientia(ciborum) 192,5 vum) vgl. die Formeln: trinitas
10,4, vgl.
49,17 132,
summa (fidei, Ruf.) ,
194,5 (vetus) 52,13 127,12 = pater et filius et Spiri-
'
5
superare s. vincere
supercaelestis
131,24 133,5 138,14.20
I
21, ~>-'gl. 347,i9ff s. deus morum propositique) 170, verbo) 172,23 [plur., mi-
natura operatio opus par- 12 (mundi) 107,6 119,1 sericordiae ac pietatis) 1 33,
ticipium pater rat'o 168.8 (officiorumj 101,18 11 s. filius pater sapien-
tripertitus s. anima (rerum) 167,32 tia x:
typus *ispiritualium) . 97,9 vas 146,3 172,11.14 [plur., verisimilitudo iplur., duae)
bildlich = auimi vel men- 269,4
tes) 170,9 (ministerii) 341, veritas 17,8.17 73,14 114,
umbra (huius adventus) 344, 21 (opportuna) 260,8 (ra- 10 141,13 147. Iif 172,
tionabilia) 172,13 22 258, 22f 260,
3 [Bedeutung in den heil. 187,32
Schriften =
lex, vita) 147, vasculum 145,29 146,9 (ma- 12 354,19 (= Christus)
I ff (corporis uostri) 146,14 litiaej 283,7 31,5-7 32.7 36,9 37,12
iplur.) 147,9 vates iplur.) 77,1 140,5.8 I43.if 351,
umor s. humor
velameu (quoddam
. . . 259,11
litteraej
3-^ 353.7 (substantialis =
unguentum ieius oder . . . sub- Christus) 352,17 (deij 187,
271,16
stantiaj 146,2 fr
ventilare (nomen materiae)
14 (=
deus) 17,11 (dog-
unigeuitus (= Christus) 25,13 matum) 2 54,26f (fidei) 281,
356,19 12 (iobeleorumj
163,8 279,15 s, filius ver- 188,13
Pytho
bum X veutriloijuus
verbum
s.
Spiritus
35,1
s.)
(patris et Hlii
60,22 (uni-
Joh.)
126,7
176,7
30,18 (dei) 18,17
31,16 32,2 38,6.8 114,9
144,2.5 145.21 f
veritate) ,
8,28 (umbrarum) 147,9 ('°
s. cura in-
Vranfänglichkeit
^
Christus) 40,6
virlutis
ff
.349.7 f
(verbo
(verbum dei,
[^
ac
)
et sapientiam genitam abs-
que ulla corporali passione
ratione)
id
17,13-28
60,2
est ratio)
I
videre (deum, von Moses,
visu cordis ac sensu mentis
intellegere)
patremi 26,1.10.12
tellegere)
131,4
131,2.5
f
(non
f
(filius
(= in-
131.4 (oculis cordis) 27,2 (maligna) 251,15 (sancta 8,18 68,22 290,20 346,
ipass., deus) 27,12 130, antea ac beata) 75,16 (quae- 22.25 (sanctae beataequej
29 (quomodo videri quid dam spiritalis) 257,33 (ali- 74,7 isingulaej 135,30 Ispi-
potest) 130,16 (videre et qua superior) 73,21 ritales) 258,26 259,4 360,
videri, vom Vater und virtus = Tüchtigkeit, Tugend 20 {ihre Wirksamkeit be-
Sohn) 131,14 ff X 61,2 71,14.16 98,20 100, grenzt) 255, 17 ff
=
vigor 95,9 162,4 (prior) 1.7.8 iiS,i8 135-13 137J Tugenden 28,17 94.4
(quidam, seil, dei) 45,12 (virtutem semper esse at- 95'8 135-25 161,7 Won
(rubri sanguinis) 153,10 que in aeternum manere) Christus) 143,26 (in deo
(spirituum) 92,12 (totius 62,6 (substantialis acci- — insunt per substantiam 1363,
virtutis, seil, dei) 40,6 dens) 360,16, vgl. 24,12 22.27, j'.g'/. 135,14 162, 26f
vincere (^d. h. das Böse) 250, virtus == Bedeutung, Wert (Gegensatz: nequitiae) 138,
5 ff (vincens) 254,14 X 44,23 (conditionis) 191,9 8f
= Eigenschaften
vindicta 270,3 (natura virtusque materiae) (animae)
vir (cum uxore) 143,14 (pliir., 110,12 (una eademque vir- 27,7 (ChristiJ 32,9 48,11
eruditi Ruf.) 3,3 (sancti) tus trinitatis) 60,13 s. chorus ordo
=
,
351,26 (^tanti et tales) iio, virtutes Kräfte 84,i3f virus (mortiferum affectuum;
188,25 (quae in deo sunt, 178,26
virgo [Maria] . . 10,10 immo quae deus sunt) 66,5 f
visibilis s. deus natura (dei)
vlrilitas
virtus
65,12
=
;
165,20
(^ .
249,7f2i.
. . .
30,2
247,6
6i,ii
(quibus principaliter intel-
legitur deus) 66,3
numquam otiosae) 65,12 ff
(dei,
pater
86,19
[neutr.
124,15
flur.]
276,3
40,3
131,17.18
. .
346,13
. 26, 1
32
mundi diversitatem con- (incorruptae et inmortales) 64,15 94,5 (animaruml
stringit deus) =
107,26, 362.9 (inimicae) 248,7 (in- 179,18 (quae per escam
potumque collegimus» 179,
vgl. ioS,24f (vincendi) 249, maculatae) 77,24 f (invisi-
33 (virtus ex virtute) 41,7 biles) 167,10 (malae) 73,11 13 (passionum) 178,16 X
virtus = Macht (adversaria) (malae contrariaeque) 72,19 vivere (praeter corpus) 1 12.16
75,l4f (contraria) 75,28 (malignae) 68,22 250,15 264.24 (sine corpore) 1 14,
78,5 245,26 253,29 269, (omnes) 275,22 (quomodo 23 ff (sine materiali sub-
12 (contraria diaboli) incitamenta operentur in stantia) 112,21 X
251,28 (inimica) 247,35 nobis) 250,1 8 ft" (sanctae) vivificare {i'ass., ex nobi-, id
f
Nachträge und Berichtigungen 421
est ex animabus corpus 124,5 285,30 (ex mente 184,8 iplur.) 269.25 (cor-
materiale vivificatur; 264,5 procedeni) 35,4.16 40,7 poris j 183,19 X
volucris iplur.) 152,23 X 349,9 (v. patris sufficit ad vovere (se deoi .259,19 .
voluntas 245,15 .(huius ani- subsistendum hoc, quod vult vox (quodammodo carnis ip-
mae media quaedam inter pater) 35,5 (propriaj 165,26 sius) 265,21 iplur., pro-
carnem et spiritumj 267,1 266,27 (spiritus) 266,27! pheticae) 127,25 136,10
(conditoris) 170,4 (corrup- (spiritus —
carnis) 267,8 ff vulnus 252,10.12 1 . . . X
tioue fortior) 124,3 (crea- 268 8 f [pliir., terrenae) Vulva 264,22 (ingressa esse
,
j
'
toris) 71,30 161,15 2S8, 265,12 (verbij 353,12 dei sapientia vulvam femi- j
18, vgl. 168,24 ideil 40,8 .'ohiptas (corporis) 183,27 nae) 140,31
3, 3 f litterarum tihit Hilhcrr/ icohl richtig 36 Test. 7 — 10 /. bei Hier. Ep. 92: quod
5f Tn quod etiam cum frater nobis conparatus esset veri-
'
de- . . . filius
precatus homilias Hi tas et patri conl. m. Hi
4,14 eo tilgt Hi 37 Test. 2f /. bei Hier. Ep. 92 salvatore
5. 3f ^yf• Hierou., Ep. 84,10 iMigne SL ohne a Hi
22,751): illud voro quod asserimt, Tim. 3,16 Weg Kl
49, 3 vgl. II
a quibusdam haereticis et malevo-
1 50 App. II /. A*MPa usic.
lis hominibus libros eius esse vio-
8—10
latos 7 j
56,
qu.
Arbitror i. op.
vielleicht
esse p. et f. tarn in sanctis
so:
21, I
cd.
ff.
liatifj'ol
7?. /. Pa
1 p. 11, ) Weg
I
Vergilianis, Berlin 191 1, [Diss.)
S. 9 ff Weg
6,•},' die richtige Intcrpunction von Kl;
WUlfflin, Archiv lat.Le.xikogr. j
22, 3 rr/l.
f.
femer vgl. Wölfflin, Sitxungsher.
V (1888) 497t' Weg I
digna ferisse
Hi
milibus
et aliis sui si-
'
36, 6 vgl. J. Sichcnherger in der Festgabe Plaut. III ;;. 5. "
u. aestimo,
possum Buf.
prout
«S.82,4
ego sentire & ,
82, 2f instit. ac leform.] discipl. sal. 3> 3* ^'yl'• Archiv f. lat. Lexikogr. XIV
Anklang an die Meß-
vielleicht ein (1906) 484 Wey
litiirgie,Einl. xum Pateriioster : 132,11 cgi. Hieron. Gommentarioli in
>praeceptis salutaribus moniti et Psal. 2,5 (= Anecdota Mareds. 3,
(livina instifcutione fovmati<? Vgl. 1,7: de ira dei et ipse Oi-i-
. . .
]
95''96 fest. Z. 9 v. E. l. sortiti sint no-
96, 8
13
]
mina Hi
l. OVIS
l. noi)'/Oij
134,17!" vgl. Orig.,
143,
145,
mm) Kl
6f vgl. %. B. Böm. 5,10 Kl
7 App. abuti
In Matth. XI 16 (Lom.
=
uti, vgl. Archiv f.
97, gi habe ich keinen passenden Beleg
lat. Lexikogr. VII (1892) 426 f 434,
gefunden, Kl denkt an Hebr. 10, i (?)
Thes. lat. s.v. u. Engelbrechts In-
1 9 ff vergleicht Kl das anonyme Scho-
dex z. d. Übers, d. Bed. Gregors
lion bei Petnis von Laodicea {ed.
Nax. Wey
^
V.
Heinrici 153,4) '^-u Matth. 13,24:
... /7 OTL ?. ^
146, I App. vgl. Wölfflin,
(1887) 8 ff VI (1889) 4
Archiv IV
Wey
, . <- 1 50, 3
154, 3
Test. vgl. J. Ott
von Ath.Mo7i
() 155,11 ist
scienxe teologiche 5 (1909) 511 ff
Wey
der Text richtig, nenn quo-
111,14—18 Schürer, Gesch. d. jüd.
vgl. modo
sperabit salutem als Nach-
Volkes III4 486 f Wey satx ergänzt wird
II 41 15 Test. Z. 7 v. E. l. ut aiideat di- 157 Test. Z. 9 V. E. l. propter lapsus Hi
cere corpora nostra rursum cor-
ruptioni et inorti subiacentia
160,1 —
3 vgl. Hippolyt., Philos. VIII 10
[p. 266,37 ed. Miller)
suscitari Hi 162,18 aber bei Hilarius v. Poitiers, De
1 5 App. 6 vgl. Archiv f. lat. Lexikogr. trin. X 61 steht in einer Erörterung
VI (1889) 187 Wey über diese Stelle xweimal >ani-
1 2 1 Bufin kennt die von G. Morin
Test. 1 7 mam commendare<. Vgl. Lactant.,
edierte alte lat. Übersetxung von Phoen. 93 W^ey
I Giern, ad Gor. nicht. Wey 166,1 f vgl. auch Ambros., De Isaac 7,60
122,18 quo] qua Wey (I 685,1 Schenkt: quid ergo est
22 vgl. Prud. cathem. IX 15 >siib alto malitia «nisi boni indigentia?)
solis et lunae globo< Wey Daxti Schenkt, Angiistin, civ. dei
128.14 quia] vielleicht ist das Ursprüng- Hl 22 Wey
liche quin a. n. p., eine Contami•
: Test. Mitte l. cv) propter causas ali-
natioii aus ut a. n. p. und quin quas Hi
a. sciat p.? Wey 169, 6 vgl. Geffcken, Zuei griech. Apol.
129^25 Test. vgl. Orig. in der Gat. xu
Ephes. 6,2 f ( Gramer 6,2oS=Hiero7i.
^^
Comm. in Ephes. 6,2f):
( )'
&, &&
^) -
S. 66 Wey
i'jg,i4{i vgl. Hippokrates, Aphorism..a.
'^ '( , (
E. Nr. 87 (IV 608 ed. Littre, Paris
, ,
1844):
, ).
( 183,3 — 5 '"'• «"f/' Maxi>nus Gonf. Schot.
Nachträge und Berichtigungea 423
Seite
in Hb. De eccl. hier. c. VI § VI 321, 3 ff vgl. A. Zöllig, Die Inspirations-
{Mif/ne SQr 4,173) lehre des Origenes, Freib. i. B.
189, 9 xii parum rgl. Archiv f. lat.Lexi- 1902 {Straßb. Theol. Stud. V i)
kofjr. II f 1885) S. 129 Wey S. 102 ff Wey
190,10 exercitafcior sensu] vgl. Hehr. 5, 6.25 f
14 Kl
206, 7 ;io:.9•'
207, 9 rr/l.
]
197,22 vgl. Vergil, Georg.IV 1 Wey
Ruf. las wohl
Kl
Oriq., In Exod. kam. IV i
341,11
31
vgl.
angusti
— 14
Rom.
IV 405 Wey
vgl.
{Lom. VIll 266 ff) Kl
9,33
callisj
Orig., In Gen.
14,13 Kl
vgl. Vergil,
hom.
Aen.
15,5 f
Vgl.
hier die platonische
:
quod sit vestita corporibus Hi kirchl. LH. III 626 Wey
18 /. si eadein surnus c. s. h. S. XCIX Z. 10 u. Über >Ansüt\e der
?•.
i-Q• -
Origines. . Opera
(Koetschaud ad)
605••
01104
Li: .^
TORONTO. ONT.c^N- ~
-
^^