Vous êtes sur la page 1sur 594

^^c•^

^^^ronlo, ^^^^:^^
Digitized by the Internet Archive
in 2011 witii funding from
University of Toronto

http://www.archive.org/details/origeneswerke05orig
DIE GRIECHISCHEN

CHRISTLICHES SCHRIFTSTELLER
DER

ERSTEN DREI JAHRHUNDERTE

HERAUSGEGEBEN VON DER KIRCHENYATER-COMMISSION

DER KÖNIGL. PREüSSISCHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

ORIGENES
FÜNFTER BAND

LEIPZIG
J. C. HINRICHS'SCHE BUCHHANDLUNG
1913
IN DEK EEIHENFOLGE DES ERSCHEINENS BAND 22

Druck VOL August Pries in Leipzig

Germany
Hermann und Elise geb. Hecicmanx
Wentzel-Stiftüng
OKIGENES WEEKE
FÜNFTER BAND

DE PRINCIPII8
[ APXiiM

HERAUSGEGEBEN

IM AUFTRAGE DER KIRCHENYÄTER-COM5IIS8IOX

DER KÖNIGL. PREUSSISGHEN AKADEMIE DER WISSENSCHAFTEN

VON

HOFRAT PROF. Dr. PAUL KOETSCHAU


GYMNASIALDIREKTOR IN WEIMAR

LEIPZIG
J. C. HINRICHS'SCHE BUCHHANDLUNG
1913
TME INSTITUTE ÖF RJEDIAEVAL STÜDl£3
10 ELMSLEY PLACE
TORONTO 5, CAi><ADA.

DEC ^91931
2 345
INHALT VON OEIGENES BAND V

Seite
Einleitung
A. Entstehung und Bezeugung von
. Ursprungsort, Zeit und Zweck der Schrift IX
II. Ausgewählte Zeugnisse XV
B. Handschriftliche Überlieferung
I. Die Übersetzung Rufins
1. Die Handschriften
1
1
2. Die Handschriftengruppen und / XLVI
8. Der Codex Luculianus LVIII
4. Orthographica LXVI
. Sonderüberlieferung der ersten Vorrede Rufins .... LXXI
II. Die Apologie des Pamphilus LXXVII
1. Die Handschriften LXXIX
2. Die Citate aus Periarchon LXXXUI
III. Die Übersetzung des HierOnymus LXXXVIII
1. Die Citate in dem Briefe an Avitus LXXXIX
2. Andere Citate aus der Hieronymus-Übersetzung .... XCII
3. Übersicht über die Fragmente der Hieronymus-Übersetzung XCIII
IV. Citate aus Rufins Übersetzung XCV
1. Die Apologie Rufins XCV
Die Excerpte des Anonymus ad Januarium
2. XCVI
Andere Citate
3. XCVIII
V. Die griechischen Fragmente Cl
1. Die beiden Capitel der Philokalia CI
2. Die Fragmente in dem Briefe des Kaisers Justinian . . CV
3. Sonstige griechische Fragmente CXV
4. Übersicht über die griechischen Fragmente CXXV
C. Wiederherstellung von
. Mängel der Übersetzung Rufins CXXVllI
1. Anlaß und Zeit ihrer Entstehung CXXVIII
2. Die Obersetzungsmethode Rufins CXXIX
3. Behandlung der Bibelcitate CXXXV
H. Correctnr der Übersetzung Rufins CXXXVi
1. Die Polemik der Gegner CXXXVI
2. Die Parallelen bei Origenes und anderen CXXXVI I
VIII Inhalt

D. Inhalt und Gliederung der Schrift


I. Inhalt der Schrift CXXXVII
. Buch- und Capiteleinteilung CXXXIX
1. Photius, die Philokalia und der Codex Luculianus .... CXL
2. Die lateinischen Handschriften BC CXLIII
3. Dispositionsangaben des Origenes CXLMII
E. Ausgaben und Schlußwort
I. Ältere Ausgaben CLII
II.Die neue Ausgabe CLVI
Verzeichnis der Abkürzungen CLIX
Text
Origenes'

Register
. (De principiis) 1 — 364

I. Stellenregister 367
Altes Testament 367
Neues Testament 369
Nichtbiblische Schriften 374
II. Namenregister 375
III. Wort- und Sachregister 378
A. Die griechischen Fragmente 378
B. Die lateinische Übersetzung Rufins 392
Nachträge und Berichtigungen 421—423
Einleitung.

. Entstehiing

.
und Bezeugung von
Urspruiigsort, Zeit und Zweck der Schrift.
.
Wo
hat, erfahren
'
7] .?]
und wann Origenes

- die vier Bücher


wir aus der Kirchengeschichte des Eusebius VI 24:

' ^,
geschrieben

\ -
''

,
-, ...
. . . .,

( ,,-
^ ,,
)'
fassung von
.... Demnach bezeugt Eusebius
in Alexandria
Ab-
lediglich die
und vor der Übersiedlung des
-

^
Origenes nach Caesarea im 10. Jahr des Severus Alexander (Euseb.
h. e. VI vor 230/31 n. Chr.i, gibt aber weder das Entstehungs-
26), d. h.
jahr, noch einen terminus post quem an. Die Reihenfolge der Origenes-
schriften bei Eusebius h. e. VI 24 ist sicherlich nicht streng chrono-
logisch, und die Bestimmung bezieht
sich nur auf die Stromata. Wenn Eusebius den Johannes-Commentar
(B. I —V) an die erste, und den Genesis-Commentar (B. VIll) an die I.

zweite Stelle rückt, so kann er die Priorität des ersteren vielleicht aus
Orig., In Joh. I 2 erschlossen haben 2. Da aber i. J. 230/31 weder
Johannes- noch Genesis- noch Psalmen-Commentar vollendet waren, so

1) Vgl. Ed. Schwartz, Eusebius Teil III S. CCXX.


2) Vgl. Harnack, Chronologie II S. 80; Preuschen, Einl. zu Origenes, Werke IV
S. LXXVIII f.

Origenes V.
Origenes

ist es wahrscheinlich, daß Origenes, wenn er auch mit der Erklärung


des Johannesevangeliums begonnen hatte, doch bald darauf auch Genesis

förderte
^ Aus Euseb.

,
h. e. VI

'
23, 1
-
und Psalmen zu erklären begann und die drei Werke gleichzeitig weiter

&^ --
( , 'S^gr/tvei

) wird nun mit Kecht geschlossen, daß Origenes auf Betreiben des
unter Caracalla bekehrten Ambrosius etwa vom Jahre 218 ab Commen-
tare geschrieben hat. Die Entstehung von liegt aber

diesem Zeitpunkt nicht voraus, sondern ist nach demselben, nach dem
Beginn des Psalmen- und Genesis-Commentars anzusetzen. Dies be-
weisen folgende Stellen. Orig., De princ. II 4, 4 (132, 8): De quibus
secundum parvitatem sensus nostri cum secundi psalmi exponeremus illum
versiculum, in quo ait: »Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore
suo conturbabit eos« (Psal. 2, ), prout potuimus, qualiter hoc intellegi

deberet, ostendimus. Eusebius (h. e. VI 24) bezeugt, daß die Erklärung


der ersten 25 Psalmen durch Origenes noch in dessen Alexandrinische
Zeit fällt; freilich ergibt sich aus dem Citat in De princ. II 4, 4 nicht,
wie weit bei Abfassung dieser Schrift der Psalmen-Commentar schon
gefördert war. Etwas weiter führen uns folgende Stellen. Orig., De
princ. II 3, 6 (123, 13): Verum de huiuscemodi opinionibus plenius in
illo loco tractavimus, cum requireremus, quid esset quod »In principio
fecit deus caelum et terram« (Gen. 1, 1). Demnach hatte Origenes, als
er jene "Worte schrieb, seinen Genesis-Commentar bereits angefangen.
Daß er aber noch nicht weit darin fortgeschritten war, zeigt eine zweite
SteUe I 2, eum, qui >ad imaginem et similitudinem dei<
6 (34, 15): . . .

(vgl. Gen. 1, hominem, de quo diligentius deo favente,


26) factus est,
cum locum ipsum in Genesi exponere coeperimus, videbimus. Allerdings
können damals, wenn die Erklärung von Gen, 1, 16— IS dem dritten Buch
des Genesis-Commentars angehört ^, schon drei Bücher desselben vollendet
gewesen sein. Wenn aber Buch IV dieses Commentars, in welchem
wohl Gen. 1, 26 behandelt worden ist, und dazu noch Buch V VIII, —

],;
1) Daß nach Orig., In Job. I 2, 14 der Anfang des Genesis-Commentars vor
dem Johannes-Commentar anzusetzen sei, wie Preuschen RE
S.

sagt dort (§ 13) Origenes ausdrücklich: om• / ^,


prot, Tlieol, XIV^
480 meint, läßt sicli aus der eben citierten Stelle nicbt erweisen; vielmelir
xrj

Die folgende Ausführung


t^jv

soll
f.

& ^-
[seil,

nur die Gleichsetzung


von und rechtfertigen.
2) Vgl. Philokal. c. 14 . 67 Rob.
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XI

also noch fünf umfangreiche Bücher außer den sonstigen Arbeiten

anzusetzend Vor
/
vor 23U 31 in Alexandria entstanden sind, so dürfte es sich empfehlen,
die Abfassung von eher bald nach 220 als kurz vor 230
diesem Werk sind ferner die zwei Bücher Iltgl
entstanden, wie De princ. II 10, 1 (173, 7: de quo et in
aüis quidem libris, quos de resurrectione scripsimus, plenius disputa-
vimus) beweist; da nun von Origenes auch in seinem
Klageüeder-Commentar, der den Jahren 218 230 angehört, citiert wird —
(Euseb. h. e. VI 24), so muß man wohl die Abhandlung über die Auf-
erstehung, die eine Art von Vorarbeit zu De principiis bildet, noch
vor den Beginn der großen Commentare, also vor 218 rücken. Die
jener innerlich verwandte, nur viel umfassendere Schrift über die Grund-
lehren aber dürfte wohl eben ihrer innerlichen Zugehörigkeit wegen
nicht zu weit entfernt von jener, d. h. nicht viel nach 220 anzusetzen
Andererseits liegen die von Eusebius h. e. VI 16 unter CaracaUa

"
sein.

erwähnten hebräischen Studien des Origenes schon etwas zurück. De


princ. I 3, 4 (52, 17: 6 .) und IV 3, 14 (26) (346, 11:
. .

Xam et hebraeus doctor ita tradebat .) wird die Erklärung einer


. .

Jesaia-SteUe durch den hebräischen Lehrer des Origenes in der Form


angeführt, daß dessen Unterricht damals schon einige Zeit abgeschlossen
gewesen sein muß. Daß Origenes in seinem Commentar zum Römer-
brief VII 16 (Lom. VII 167: De quibus plenius quidem a nobis in eo
libello, ubi de arbitrii übertäte disseruimus, pro viribus singula quaeque

discussa sunt, quae ad instructionem satis superque sufficiantj das dritte


Buch von citiert ^, trägt zur genaueren Feststellung der
Abfassungszeit dieses Werkes ebensowenig bei wie die Beobachtung,
daß De princ. 1 , 4 (75, 25: ne forte velut in transitu de tantis et tam
absconditis rebus videamur inquirere, quod utique proprium vel opus
exigit vel laborem) die Erklärung von Ezech. 26. 28 noch nicht als
vorhanden voraussetzt; sie ist erst in Caesarea und Athen entstanden,
vgl. Euseb. h. e. VI 32.
Ist nun mein Ansatz: >nicht lange nach 220-= durch die oben an-

geführten Zeugnisse und Erwägungen wahrscheinlich gemacht, so fallen


damit frühere Ansätze von selbst weg. Schnitzer (Origenes über die
Grundlehren der Glaubensvissenschaft S. XIX— XXI) hat das Jahr 213
angenommen, und Preuschen (RE f. prot. Theol. XIV 3 S. 4So) folgt

1) »Zwischen 220 und 230< ist der Ansatz von Kattenbusch, Das apost. Sym-
bol II 13.5.

2i Vgl. Erich Klostermann in den Sitzungsber. d. Kgl. Pr. Akad. d. Wies, zu


Berlin 1897, XXXIX S. lü.
B*
XII Origenes

ihm, indem er mitten in der Abfassung des Genesis-Com-

( , d. h. von 218 ab,


) '
mentars zwischen 212 und 215 entstanden sein läßt. Dieser zu frühe
Ansatz wird durch das bestimmte Zeugnis des Eusebius h. e. VI 23, 1

widerlegt.
Grund, den Beginn des Genesis-Commentars früher anzunehmen, als
Wir haben
&^
keinen

218; und daß aus Orig., In Joh. I 2, 14 die Priorität des Genesis-
Commentars vor dem Johannes-Commentar nicht gefolgert werden kann,
ist schon oben erwähnt worden. Die von Schnitzer a. a. 0. S. XX
vorgebrachten Gründe sind sämthch unzureichend ^; er scheint zu dem
früheren Ansatz besonders durch die Meinung veranlaßt worden zu
sein, daß Origenes »in den Jahren 219 bis 231« die von Eusebius ge-
nannten Werke gar nicht habe verfassen können: so wenig kennt
er die
Theologen.
Für wen Origenes die Schrift
lich-kirchliche Dogmatik^, geschrieben
... prout potuimus
,
ungewöhnliche Arbeitskraft und Leistungsfähigkeit des großen

hat,
d. h. die

sagt er selbst
in superioribus diximus pro bis,
erste christ-
IV 4, (32)
qui in
(356, 15:
fide nostra etiam credendi rationem perquirere solent, et pro bis, qui
haeretica adversum nos certamina commovent et materiae nomen, quod
ne quidem adhuc quäle sit intellegere potuerunt, solent frequentius
ipsi
Der Verfasser erwartet also, daß
ventilare). zwei von ein-
ander verschiedene Gruppen von Lesern finden wird: einerseits recht-
gläubige, aber tiefer forschende Christen, seine Freunde, andererseits

)
ketzerische Christen oder heidnische Philosophen, seine Gegner. Jeden-
falls hat Origenes sein dogmatisches Hauptwerk, in dem platonische,
stoische und pythagoreische Philosophie mit christlichen Glaubenssätzen
in ganz wundervoller AVeise zu einem Ganzen verbunden ist, nicht für
die Einfältigen (die und nicht für die große Menge ^,
sondern für die Gebildeten, teils die philosophisch gebildeten Christen,
teils die mit dem Christentum vertrauten heidnischen Philosophen oder

Gnostiker —
man denke z. B. an den >Valentinianer< Ambrosius zur —
Belehrung, zur AViderlegung und Bekehrung bestimmt. Daß das Buch

1) Dies hat schon Redepenning, Origenes I 404 A. 1 nachgewiesen. Vgl.


jetzt vor allem Harnack, Chronologie II S. 31 A. 1.

2) Vgl. Redepenning, Origenes I 398.

3) Hieron., ad Pamm. et Ocean.


Ep. 84 (6), 10 (Migne SL 22, 751) cit.iert
einen Brief des Origenes an Fabianus, der —
236 250 Bischof von Rom war, worin
Origenes den Ambrosius beschuldigt habe, daß dieser »secreto edila in publicum
protulerit«. Das ist wohl auf zu beziehen, wenn es auch nicht aus-
drücklich gesagt wird; vgl. unten S. XIX.
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XIII

in directem Zusammenhang mit der Lehrtätigkeit des Origenes steht,


lälit sich nicht beweisen, ist aber wahrscheinlich; denn das ganze Werk
liest sich wie eine zusammenhängende ßeihe von einzelnen, zunächst münd-
lich gehaltenen und dann schriftlich festgelegten Lehrvorträgen ^ Aus dieser
Entstehung des Buchs dürften sich gewisse Wiederholungen und Nach-
träge, besonders im IV. Buche, und die lebhafte Polemik teils gegen Häre-
tiker (s. das Wort- und Sachregister), teils gegen die >einiältigen< Christen
leicht erklären. Den letzteren macht er z. B. ihre materielle Ansicht von
der Auferstehung zum Vorwurf (II 10, 3 a. .), er schilt die oberflächlichen
Beurteiler und Buchstabenmenschen, die von sinnlichen Freuden im
Leben der Seligen faseln (11 11, 2 a. .), und tadelt die ^simpHciores
quique . . credentium< (III 2, 1 a. E.), weil sie alle Sünden der Wirk-
samkeit böser Geister zuschreiben oder die Gottheit zu menschKch auf-
fassen wollten (IV 2, 1 [8] a. E.). An solchen Stellen zeigt sich Origenes
als Vertreter der alexandrinischen philosophisch -christlichen ,
,.
als der christliche Eklektiker und Nachfolger des Clemens von Alexan-
dria, von dem er sich jedoch durch seinen »unbedingten Biblicismus<
(Harnack, DG 781 A. unterscheidet. Das bekannte Urteil des
S. 4)
-
Porphyrius (Euseb.

^ ^)
h. e. VI 19, 7 :

'^
.

gründet sich wohl vor allem auf die Bücher


. .

&-
'&. ,
und Auf das zweite Werk beziehen sich die
absichtlich
opif. 28,
allgemein
Migne SGr
gehaltenen
44, 232 A): ol

^&-
Worte Gregors von Nyssa (De hom.

,
-
Deutlicher

,
spricht sich Marcell von Ancyra Euseb. 22, 29ff Kl.)

,^
(bei c. Marcell. 1 4, S.

über dieselbe Sache aus:

^, --
- &
. ' ,
^/ , []^J
'
',
ist hier die von Marcell hervorgehobene Abhängigkeit des Origenes
. -
Richtig

1) Vgl. Kattenbusch, Symbol II 166.


XIV Origenes

von Piatons Philosophie, nur daß sie nicht so weit ging, wie Marceil
annimmt.
Über den von Marcell und andern Schriftstellern und in den HSS
bezeugten Titel der Schrift hat Schnitzer in seiner Einleitung S. XXI ff
ausführlich gehandelt und als beste Übersetzung »Grundlehren der
Glaubens Wissenschaft« richtig festgestellte Origenes selbst spricht über
den Begriff ausführlich in seinem Johannes-Commentar I 16 ff
(IV 2ü ff). Wenn Kufin, der in seiner ersten Vorrede ebenfalls den
Titel bezeugt (S. , 5), als Übersetzung hinzufügt: »quod
vel de Principiis vel de Principatibus dici potest«, so will er wohl auf
die zwei verschiedenen Bedeutungen von hinweisen, die nach
seiner Meinung beide für das Werk des Origenes passen würden. In
einigen HSS (s. den Apparat zu S. 5, 6) steht anstelle von »Principa-
tibus« die Variante »Principalibus«, die wohl der Vermutung eines
Lesers, Rufin habe zwei synonyme Ausdrücke zur VV^ahl stellen wollen,
ihren Ursprung verdankt.

&
Eine Schrift mit ähnlichem Titel und Inhalt hat auch Clemens von

^. -
Alexandria, der Vorgänger und Lehrer des Origenes ^, verfaßt; vgl.
Quis dives salvetur 26, 8 (177, 25 St.): ev / Jtt\
In den
Stromata wird mehrmals auf eine solche Schrift hingewiesen, in der
dargestellt werden sollen, d. h. die

'
Grundlehren der griechischen und nichtgriechischen Philosophen nebst

&,
einer kurzen Behandlung der (oder ihrer) Theologie; vgl. z. B. Strom.
V 14; 140, 3:
dazu StählinsNote in seiner Ausgabe
Ausführlicher hat über diese Schrift des Clemens Alex. Theodor Zahn,
' "
II 420, 24.

ForschungenIII S. 38 f, gehandelt. Wenn nun auch aus der einen von


Zahn angeführten Clemensstelle (Strom. IV 1; 3, 1) hervorgeht, daß
Clemens beabsichtigt hat, nach den Grundlehren der griechischen Philo-

-
sophen auch die wahre Physiologie, die, von der biblischen Kosmogonie
ausgehend, zur Theologie aufsteigen soll, darzustellen (Zahn a. a. 0. S. 39),
so hat er doch wahrscheinlich in der von ihm selbst citierten Schrift
hauptsächlich heidnische Lehren behandelt.
Eine ausführliche Darstellung der christliehen Grundlehren durch Cle-
mens ist schon deshalb nicht wahrscheinlich, weil dann für Origenes so
kurze Zeit danach kaum ein Anlaß für die Behandlung desselben Stoffes

1) Vgl. auch Redepennitig, Oiigeues 1 394 ff.


2) Vgl. Theodor Zahn, Forschungen zur Gesch. des ntl. Kanons und der alt-
kirchl. Lit. III. Teil S. 141. 171.
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von ( ao/öjv XV

in einem ebenso betitelten AVerke vorgelegen hätte. Origenes hat in


diesem vielleicht eben das, was sein V^orgänger nur beabsichtigt, aber
nicht ausgeführt hatte, ausgeführt und eine christliche Ergänzung zu
'

dessen Darstellung der heidnischen Grundlehren geboten. So mag die


Anregung zu der Abfassung von dem Origenes wohl von
Clemens gegeben worden sein; das Verdienst aber, die christlichen
Glaubenslehren zum ersten Male systematisch und in Verbindung mit
Lehren griechischer Philosophen dargestellt zu haben, gebührt allein
dem Origenes 2. Er hat eia für seine Zeit vollkommenes und voll-
ständiges Werk geschaffen; denn keine der damals und später auf-
tauchenden dogmatischen Fragen ist darin unberücksichtigt geblieben.
war auch lange Zeit hindurch der einzige Versuch einer
Zusammenfassung der christlichen Glaubenslehre. Abgesehen von Theo-
dorets d^slow

,
(haer. fab. comp. V, Migne SGr
83, 439 ff), hat erst Johannes Damaseenus im 3. Teil der
der ^^
(Migne SGr 94),
-
den Versuch iederholt; vgl. Loofs. Leitf. z. Stud. der Dogmengesch.•*
S. 323.

Die Schrift
Origenes
lichen Geistes,
und vor allem
II.

, Ausgewählte Zeugnisse'.

die
welche gewisse Grundanschauungen des
Verschmelzung griechischen und christ-
die damals in Alexandria vollzogen wurde ^, klar zum
Ausdruck bringt, ist von den Freunden und Anhängern des Origenes
ebenso hoch geschätzt, wie von seinen Feinden und Gegnern schart
bekämpft und verurteilt worden ^ Sie hat in den Jahrhunderten nach
des Origenes Tod den hauptsächlichsten Maßstab für die Beurteilung
seiner Rechtgläubigkeit gebildet, ist der Anlaß zu der heftigen Feind-
schaft zwischen Hieronymus und Rufin geworden und hat ihrem Ver-
fasser den Namen eines Ketzers und die Verdammung unter dem Kaiser
Justinian eingetragen. Welche Bedeutung dieser Schrift von der Nach-

1) Clemens hatte auch eine Abhandlung schreiben


(Paed. I 47, 1. II 104, 3 = I 118, 3. 219, 28 St.; Redepenning, Origenes I 390 A. 9;
Th, Zahn, Forschungen III 47), Origenes hat sie tatsächlich geschrieben.
2) Andere Verfasser von Schriften nennt Fabricius-Harleß, Bibl.
VII p. 233: i>Libros scripserunt etiam Longinus, Porphyrius, et cuius
opus adhuc MS. superest, Damascius«.
3) Sehr reiches Material hat Huet in seinen von mir benutzten Origeniana
zusammengetragen, aber zu wenig kritisch gesichtet.
4j Vgl. Thomasius, Origenes S. 17 1.

ö) Vgl. Redepenning, Origenes 1 392.


XVI Ori

weit beigemessen worden ist, ergibt sich aus einzelnen Zeugnissen, die

)
hier folgen.
Pierius, Presbyter unter Diocletian, hat nach Photius, Bibl. Cod. 119 über
den

, -
und die Präexistenz der Seelen wie Origenes (in
heil, Geist

, ,
lehrt und ist deshalb

Theognostus, Hypotyp.
106, 861j 87 aB.:

-
iv ovv
genannt worden.
7 BB. hat
)
ge-

benutzt, s. Photiue, Bibl. Cod.

,
Sri

, , ,
,,-, . , ,
{)-
--.
,'\6
iv

/)
^,^,
'

--
^ "

, & - ^
.

.
...

.
bei Photius, Bibl.

Cod. 118 erwähnt. Fünf Bücher seien von Pamphilus im Gefängnis in Anwesen-

'
heit des Eusebius, das 6. von Eusebius nach dem Tod des Pamphilus (IG. Febr. 310)
ausgearbeitet, -
.
Das Buch der Apologie des Pamphilus,
erste
durch die lateinische Übersetzung Rufins erhalten, bietet zahlreiche Fragmente
aus

, Eusebius, Hist. eccles. VI 24, oben S. IX abgedruckt.


Marceil US von Ancyra (bei Euseb. c. Marcell. I 4, S. 23,
s. ob. S. XIII.

-
öffKl.) citiert

,, ,
Athanasius, De decretis Nicaen. Syn. c. 27 (ed. Ben. Paris 1698 I 1 p. 232 f):

-
,. ,
, ''
-
-
}
^.- '
, (]

{^
Fragment aus

,^
(es folgt ein
IV 4, 1 [28] S. 349, 15 ff).

-
Athanasius,Ep. IV9f adSerap.

,
(ed. Ben. Paris 16981 1 p. 702 f):

,
ovv

],--
- ,,& /..&^.]
daß die Sünde gegen den

,
[. h., heil.

Geist nicht vergeben wird]

\
^ 6, 4 — 6).

?] (10)
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XVII

•?
'"?., )
/]

, "
, ,.
,
,'
,'
/'

,
, ^, ^
'''
^
-
-
-

' &^, . Dies scheinbar

,
Paraphrase und Erweiterung von ,

^-
wörtliche Citat ist 3, S. 55, 4 ff.

- -
Athanasius, De conimuni essentia Patris, Filii et Spiritus Ben. Paris
1698 II p. 25 BC):
vJV
-, s. (ed.

Ygl. Quaest. ad &;


tioch. 72,ebenda p.284E. Dies Citat bezieht sich auf II 10,8, S. 182, IGff.

Athanasius, Vita Anton. 74 wird von Justinian, Ep. ad Mennam (Mansi IX


504 als angebliches Zeugnis gegen Origenes und seine in vor-

{, -
)

^
getragene Lehre vom Fall der Seelen herangezogen. Aber daß dort Origenes ge-
meint ist, läßt sich nicht beweisen. Dagegen enthält die von Justinian ebenda
p. 506 D citierte Stelle aus Athanas., Ep. ad Epictet.

-, &> , /)

/ , ,
vgl. zum Text Georg Ludwig, Athanasii ep. ad Epictet.,

, &
Diss. inaug.

45,

SGr
-
?. ,
. Jenae 1911,
Gregorius Nyss., De anima,
221AJ:

Gregorius Nyss., De hom.


44, 229 BC):
p. 13) eine

Vgl.
Kritik von
ed. Morelli Paris 1638 II p. 113

8, 4,

opitic. 28, ed.


S. 103, 12.

Morelli Paris 1633


IV

&
4,

1
4

119
(31), S. 353, 13.

(= Migne SGr

CD (= Migne

- ;/ ,
Hiermit
—234
,.
verbinden Gregor. Nyss., De an. et resurr., ebenda III p. 233 D
ist zu
46, 112 C— 113 D), beide Stücke gehören zu
(= Migne SGr
})

:
8, 4, S. 102, 12
(Mansi IX p. 508 B).
Ein
Justinian

Alex.,
'

Das erste Citat findet sich auch bei Justinian, Ep. ad Mennam

Anonymus
ein
ff'.

geschrieben.
Demetrius,
bei Photius,
'^ Bibl. Cod. 117 hat —
^
nach Eusebins und vor

Als Zeugen für Origenes waren dort genannt: Dionys. von


Clemens, Pamphilus, Eusebius; für die Lehre von der Prä-
existenz waren Stellen aus der Schrift und den Vätern beigebracht.
der Seelen
-
Über

'
habe Origenes nichts Ketzerisches gesagt, sondern ?/
die Trinität
gelehrt. Das Übrige sei von Origenes

& gesagt
oder von Heterodoxen interpoliert. Dem Origenes würden fälschlich 15 Punkte
(die größtenteils aus entnommen sind) vorgeworfen:
, <[
XVIII

'., [vgl.

'
&,
tpv/J]

hierzu Theophil.

'
^

,&, .,
Origenes

,.
,
. synod. 2 (Migne
,,,,
SL
-
22, 76 fj],
^

, ,/ 2, G, S. 36,
-' , , -.
7—10. Wie wenig wurde damals, wie
Vgl. zum
d -
letzten
viel später
Punkt
von
Justinian an
Didymus

,
chon verfaßt, die Hieron., Apol.
nennt. Sokrates schreibt:
,',
/,
& & ,. '
-
beanstandet!
Alex, hat nach Sokrates, hist. eccl. IV 25
II 16 (Migne SL
Commentare zu
23, 438' >breves
Periar-
commentarioloä<

.
Ahnlich spricht

.
sich Hieron. a. a. 0. aus.

,,
Epiphanias, Ancorat.

&
63:

-
Dann folgt das zu De princ. I 1, 8. S. 25, 16 ö' in den Testimonien abgedruckte
Fragment.
Theophilus Alex., Ep. synod. ad episcopos Palaestinos et ad Cyprios c. 2
Errores Origenis, bei Hieron., Ep. 92 (Migne SL 22, 762): Nam cum legeretur
Volumen
est quod ...
',
(es
quem nos De
folgen mehrere Bruchstücke).
principiis possumus dicere, in quibus scriptum

Ebenda c. 4 (767) : Praeterea in libris et hoc persuadere conatur,


quod vivens Dei sermo non assumpserit corpus humanum etc., vgl. De princ. IV

\
4, (32), S. 355, 14 tf.

Rufinus, Apol. I 20 (Migne SL 21, OÖS): Quatuor libri sunt isti [sciL
quos interpretatus sum, in quibus de Trinitate sparsim per singulas paene
paginas disputatur.
Ebenda
inseruit [seil.
I 21 (559): et omnia, quae a
Hieronymus in seiner Übersetzung von
me
quo scilicet
nunc contra sententiam suam Romani per ipsum Origenis cognoscant [-unt Migne]
\ ],
vel improbabilia praetermissa fuerant,

mala et ignorent bona. Hiermit sind die Vorreden Rufins vor dem I. und III. Buch
De princ. zu vergleichen.

Hieronymus, Ep. ad Rufin. 81, 1 (Migne SL 22, 735): Praefatiuncula librorum


ad me missa est, quam ex stilo iutellexi tuam esse, in qua oblique,
immo

ubi sie
aperte, ego petor.
Hieronymus, Apol. III (Migne SL
contexta sunt omnia et alterum pendet ex altero,
23, 460):

addere volueris [tollere volueris aut addere Cod. Par. 1872], quasi pannus in vesti-
... in libris
ut quidquid tollere vel
,
mento statim appareat.
Pammachius et Oceanus, Ep. ad Hieron. 83 (64) (Migne SL 22, 743):
Sanctus aliquis ex fratribus schedulas ad nos cuiusdam [seil. Rufini] detulit, quae
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XIX

Origeuis volumen, quod inscribitur, in latinum sermonem conversum


tenerent. Et quoniam in bis multa sunt, quae tenuitatem nostri ingenii permo-
vent, quaeque minus catholiee dicta existimamus, suspicamur etiam ad excusa-
tionem auctoris multa de libris eins esse subti-acta, quae apertam impietatem
eiusdem monstrare potuissent ideshalb wird Hieron. um eine zuverlässige
. . .

Übersetzung von gebeten).


Hieronymus, Ep. ad Pammach. et Ocean. 84 (Göi, 7 (Migne SL 22, 749):
Centum quinquaginta anni prope sunt, ex quo Origencs mortuus est Tyri. Quis
Latinorum ausus est unquam transferre libros eius de resurrectione,
et quis per infame opus se ipsum voluit infamari? Dann
-werden Hilarius, Victorinus, Ambrosius als Übersetzer und Benutzer des Origenes
,
e rwähnt.

Ebenda c.

num, Romanae urbis episcopum


et causas temeritatis in
lerit; et

non
Ebenda

est
quid adhuc
c.
.
10 (Col. 751):

Ambrosium

12 (Col. 752):
sustinuerim, vestro iudicio derelinquo;
Ipse Origenes in epistola,
[a. 236
refert,
aliena esse quae displicent?

Quid autem laboris in libris transferendis


dum et mutare quippiam de Gi-aeco
vertentis sed evertentis, et eadem ad verbum exprimere nequaquam eius,
qui servare velit eloquii venustatem.
quam

in
scribit
— 250], poenitentiam agit, cur talia scripserit,
quod secreto edita
ad Fabia-

publicum protu-

Hieronymus, Apol. adv. libros Rufini missa ad Pammachium et Marcellam


1 1(Migne SL 23, 397): Et vestris et multorum litteris didici, obici mihi in schola
Tyranni [seil. Rufini] cur libros in Latinum verterim (vgl. I 6,

/
. . .

Col. 401).

Ebenda I 7 (Col. 402j: Ego ... in libris simpliciter quod in


Graeco habebatur expressi (während Rufin in seiner Übersetzung anstößige Stellen
geändert hat).

Hieronymus, Ep. 124 ad Avitum 1. 2 u. 15 (Migne SL 22, 1059f 1072):


c.

1. Ante annos circiter decem sanctus Pammachius ad me cuiusdam schedulas


vir
misit, quae Origenis interpretata volumina continerent, imo vitiata;
hoc magnopere postulans, ut Graecam veritatem Latina servaret translatio, et in
utramque partem seu bene seu male dixisset ille, qui scripsit, absque iuterpretis
patrocinio Romana lingua cognosceret. Feci ut voluit misique
ei libros, quos
cum ne prolati in vulgus multoi-um animos
legisset, exhorruit et roclusit scrinio,
vulnerarent. quodam fratre, qui habebat >zelum Dei, sed non secundum scien-
tiam<, rogatus ut traderet ad legendum, quasi statim reddituro, propter angustiam
temporis fraudem non potuit suspicari, Qui acceperat legendos, adhibitis notariis
opus omne descripsit et multo celerius quam promiserat codicem reddidit. Eadem-
que temeritate et, ut levius dicam, ineptia quod male surripuerat peius aliis
credidit. Et quia difficile grandes libri de rebus mysticis disputantes notarum
possunt servare compendin, praesertim qui furtim celeriterqne dictantur: ita in
illis confusa sunt ouinia, ut et ordine in plei-isque et sensu careant. Quamobrem
petis, Avite carissime, ut ipsum ad te exemplar dirigam, quod a me olim trans-
latum et nulli alii traditum, a supradicto fratre perverse editum est. 2. Accipe
igitur quod petisti: sed ita, ut scias detcstanda tibi in eis esse quam plurima . .

15. Cum
haec ita se habeant, quae insania est, paucis de Filio et Spiritu sancto
commutatis, quae apertam blasphemiam praeferebant, caetera ita ut scripta sunt
XX Origenes

protulisse in medium et impia voce laudasse, cum utique et illa et ista de uno
impietatis fönte processerint?
Augustinus, De
patur):
civ. dei

Eine Origenes iure culpatur.


id est De principiis, hoc sensit, hoc
XI 23 (De

scripsit (d. h.
errore, in quo Origenis doctrina
In libris enim, quos appellant ütoi
Lehren vom Fall und der Ein-
, cul-

körperung der Seelen).

mann
}.
Sokrates, bist. eccl. VI 13 (Sokrates verteidigt den Origenes;

berichtet,
-
ist wohl hauptsächlich der Arianer Timotheos, der
' hist. eccl. VII 6. ,
Sokrates
daß Origenes zuerst von Methodius von Olympus, dann von Eustathius
von Antiochia und Apollinarius, zuletzt von Theophilus angegrifien worden sei.
Jeder habe nur einzelne Ansichten des Origenes bekämpft, die andern also ge-
sein Gewährs-

^ ?'/

<.
&,'
billigt. Methodius habe später in dem Dialog
Origenes widerrufen.): ii&avaoioq

?.-
& >0
ty
seine frühere Stellung zu
.

^
. .

, ?^

,^- '
^^.
.] ^,
Vgl. IV 4, 1 (28), S. 349, löif und

^ , ., ,,
oben S. XVI.
Ebenda VI 17: [seil. ovv

&. Das letztere traf wohl vor allem


bei zii,

Leontius De X —6 (Migne SGr

-
Byzant., sectis, Act. 4 86, 1, 1264 ff):

"Aciov

--
, ?. ,
>)

, .

,
&.
(.)
aus

enim credendum
^

Facundus

ßubstantias longe ante


est Origenis deliramentis
quam
/.
in corporibus essent,
peccasse et prius quidem mentes, postea vero animas factas,
,
.
18, 1, S. 95, 14ff. II 10, 8, S. 182, IGtf mit Widerlegung.
Hermian., Pro defens. trium Cap. 116 i^Migne SL 67, 556 f):
qui suspicatur
non solum
Dann folgen

Non
humanarum animarum
fuisse,
cum
?.-
Citate

verum etiam
pro peccatorum
suorum meritis cum dicat apostolus (Rom. 9, 20) und IV 4
in corpora truderentur,
(67, 627): asserentis (seil. animas humanas ante corpora in quadam
Origenis)
beata vita praeexstitisse, et omnes, quae fuerint aeterno supplicio destinatae, in
pristinam beatitudinem cum diabolo et angelis eius restitui. Vgl.
II 8, 3. 10, 8.

Kaiser Justinian gibt seinem Brief an Mennas (bei Mansi IX 489 ff) am
Schluß eine Sammlung von Stellen aus bei, die den Verfasser nach
Einleitung. . Entstehung und Bezeugung von XXI

Meinung des Kaisers der Ketzerei überführen, geht aber auch in dem Brief selbst
auf einzelne Stellen von ein, um die angebliche Gottlosigkeit des
Origenes

&'
zu beweisen. Die Schrift

, •
<
wird nicht überall ausdrücklich

'
citiert, ist aber sicherlich fast immer gemeint. Ich gebe einige Proben.

?. '' — )
" (. 489

;
1.

-;

(. 12 ).
, — Am
die andern Bischöfe auf, das
(p. 524
Schluß

— 533 ) die Auszüge aus


?.^
(. 521

— D: Präexisteuz der Seelen,


—'^?.
,
--.
(
(. 492 CD).
.
524 D) fordert der Kaiser den Mennas und
Anathem über Origenes auszusprechen. Dann folgen
neun ketzerische Lehren des Origenes

(p. 533 der Seele Jesu, des Leibes vor der Geburt,
Wesen Christi, kugelförmige Auferstehungskörper, beseelte Himmelskörper, Wieder-

,
holung des Leidens Christi, Begrenzung der Macht Gottes, Begrenzung der ewigen
Strafen) und endlich das Anathem.

Coisl.

,
,
. 394 (Migne SGr

-
&
.,
,
\
&
39, 240):

,
,&, , .
/uavov
ed.

-
Montfaucon in

,
.
.
-
Bibl.

)•
,
'
[forti ]
8, 1. II 8, 3.

Isidorus
auctore exorti sunt,
sanctus Filium.
10, 8.

Hisp.,

Animas quoque in
'
Etymol. VIII
dicentes quod
5,
. ^
Vgl.
-
40 (Migne SL 82, . 356): Origeniani ab Origene
non possit Filius videre Patrem, nee Spiritus
mundi principio dicunt peccasse et pro diver-
sitatepeccatorum a coelis usque ad terras diversa corpora, quasi vincula, meruisse,
eaque causa factum fuisse mundum. Vgl. 1, 8. II 8, 3. 4.

Isidorus Hisp., Carm. Nr. 4 (ed. A.Riese, Rhein. Mus. 1910 S. 497 Wey):
1 nie ego, Origenes, doctor verissimus olim,
Quem primum fidei (iraecia clara dedit,

Celsus erara meritis et clarus copia fandi:


Praeruptus subito lingua nocente rui.
5 Condere, si credis, studui tot milia libros,

Quot legio missos ducit in arma vires.


NuUa meos imiquam tetigit blasphemia sonsus,
Sed vigil et ])rudens, tutus ab hoste fui.
Sola mihi casum Periarchon dicta dederunt,
10 His me coniectum impia tela preinunt.
XXII Origenes

So der von A. Riese im Rhein. Mus. neu herausgegebene Text. Folgende Va-
rianten finden sichim Cod. Par. 12125 lat. saec. IX (G) fol. Iv (wo das von dem
Marginator saec. XI I geschriebene Stück die Überschrift hat: Titulus Origenis
super tumulum eius, a se ipso conpositusj: 2 Graecia] grä = gratia 3. 4 <
5 Si mihi credere vis libros tot milia scripsi, daneben umrahmt: sex milia

undique.

pag. Cap. VI

• ,
^
sexcentos sexaginta sex
Vgl. Huet, Origen.
Maximus Confessor,
§6 (Migne SGr
6 ducit] mittit

^
II, IV
Schol. in libr.
4, 173): Mi] ovv
8 Sed probus atque vigil
sect. 3, 17 p. 228.

De ecclesiast. hierarchia Dionys.

^,
10 impia]

Areo-
oltaS-w

,
kleine Bruchstücke,

& .,- s. unten V 3).


. (es folgen zwei

^ ^ . ^
Ebenda Cap. VII, § 2 (Migne SGr 4, 176i: zu

,
I
'-
-^
(vgl.
^
-
. }- -^
unten S.

.
281 Test. 6—12)
'
'
Tijv

102):
Anastasius
^Sinait.,

• ,
^,^
Viae dux cap. V De sauctis conciliis
,

(Migne SGr
-^
89,

. . ?.,
Vgl.
?. ]
cJt'

8, 1. II 10, 8, S. 182, ff. Die Verurteilung der


},
drei

.
- &
.
Theologen durch die fünfte ökumenische Sjmode wird ganz ähnlich auch von
Photius, Ep. I 1. 8 (Migne SGr 102, 592 D 644 f) berichtet.
Johannes Damasc, De

Photius,
Ebenda IV

\'gl.

Bibl. Cod. 8
• 9^
.
fide orthod. II

6 (1112):

IV
3b 4^.:
4, 4
^ '^], [1.

(31), S. 353,
,& •,
12 (Migne SGr 94,

13.
1, 921): "^•

' (dann folgt eine kurze Inhaltsangabe nach den Capitel Überschriften).

Johannes Scotus Erigena, De divis. nat. V (Migne SL 122,929 930 D): A—


et quod non in omni rationali creatura >mors aculeusque eius<, peccatum dico,
omnisque malitia interitura sit, sed in parte creaturae iuterimentur, in parte per-
manebunt, audi magnum Origenem, diligentissimum rerum inquisitorem, in tertio
libro de consummatione mundi, hoc est de summo bono, ad quod
universa rationabilis natura festlnat, ut >Deus omnia in omnibus sit«: non enim
alia consummatio mundi est praeter Deum, >omnia in omnibus esse< tractantem
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXIII

et dicentem: Quae sint ergo ista omnia recipere non possunt = Ueoi
III 6, 2—5, S. 283, 12—287, 9.

Über die Nachwirkungen von im Mittelalter bis zu


den Katharern und Aveiter bis zu Saint-Martin vgl. Denis, De la philos.

d'Origene p. 567 — 611.

B. Handschriftliche Überlieferung.

Das griechische Original von scheint für immer ver-


loren zu sein, wenigstens ist bis jetzt keine Spur von dem Vorhanden-
sein einer griechischen HS, die das ganze Werk enthielte, aufgetaucht.
Als letzter hat der gelehrte Photius eine solche HS eingesehen und in seiner
Bibliothek (Cod. 8) beschrieben. Daß aber im griechischen
Original in den Jahrhunderten nach Photius aus dem Orient in das
Abendland gekommen sei, erscheint mir nicht wahrscheinlich. Bessa-
rion, der eifrigste Sammler von Origenes-HSS ^ hätte sicherlich eine
Abschrift anfertigen lassen, wenn er durch seine Agenten Kunde von
dem Original bekommen hätte. Aber ihm wie seinen Zeitgenossen
waren nur die beiden in der Philokalia überlieferten griechischen Bruch-
stücke bekannt. Seitdem aber sind auch die Bibliotheken des Ostens
so oftund sorgfältig durchforscht worden, daß wir wohl die Hoffnung
auf Wiederentdeckung des Originals aufgeben müssen.
Unsere Kenntnis von beruht demnach hauptsächlich
auf der in zahlreichen HSS erhaltenen lateinischen Übersetzung Kufins.
Zur Ergänzung und Correctur derselben dienen zwei größere und
mehrere kleinere griechische Bruchstücke, ferner das erste, von Eutin
ins Lateinische übersetzte Buch der Apologie des Pampbilus für Origenes,
endlich einige Überreste der leider verlorenen lateinischen Übersetzung
des Hieronymus.

I. Die Übersetzung Bufins.


1. Die Handschriften.
Ich stelle hier die wichtigsten HSS, die auch sämtlich für Her-
stellung des Textes herangezogenworden sind, voran und lasse dann
deren nachweisbare Abschriften und die späteren und für die Text-
herstellung nicht in Betracht kommenden HSS folgen.

1) Vgl. Origenes, Werke I S. XVII.


XXIV Origenes

1, Codex Augiensis, jetzt Nr. CLX in der Großherzoglich Ba-


dischen Hof- und Landesbibliothek in Karlsruhe, wohin nach dem Ka-
talog dieser Bibliothek (I, 1891, S. IS) die Handschriftensammlung des
Benedictinerklosters auf der Insel Reichenau in ihrem Bestand vom
Jahre 1804 überführt worden ist. Auf dem Vorderdeckel ist eine alte
Zahl, vermutlich 39, aufgeklebt; darüber der Inhalt, ebenfalls auf einem
aufgeklebten Zettel mit alter Schrift geschrieben: Ruffinus in libros
origenis periarchon quod de principiis vel principalibus dici potest^.
Außer den vollständigen 4 Büchern Periarchon auf fol. 1^ — 111 ^ mit
dem Anfang fol. l"": INCIPIT PROLOGUS RUFINI PRBI AD MA-
CH ARIUM. Scio quam plurimos fol. 1^: INCIPIT LIBER PRMUS . . .

PERIARCON ORIGENIS EMENDATUxM enthält die HS auf fol. 111


— 113^ noch Excerpte aus dem ersten Buch der Apologie des Pam-
philus, denen die vollständige praefatio Rufini vorausgeht, und Excerpte
aus der Schrift Rufins De adulteratione librorum Origenis (== Lom,
XXIV 289, 1. 388, 18. 383, 17. 329, 2. 362, 15, 370, 3. 379, 10. 298, 16.
XXV 398,9—400, 9), Ende: fol. 113^' . . . que a regno di separat eos
qui tales sunt DECLINAMUS. Fol. 114 ist leer, fol. 115 ^ enthält
2 Hexameter von jüngerer Hand: Sordida quaeque placent iniustis
quos gravat ira Utque malos placent iustos crutiant male lingua. Das
zum Schreiben verwendete Pergament ist teils geglättet, teils nur wenig
bearbeitet, teilweise dünn, meist aber stärker, oft ungleich und mit
Löchern versehen, auch nicht gleichmäßig beschnitten. Das Format ist
Großquart (28 24 V2 cm, Schriftraum: 20 V2 19 cm durchschnittlich). x
Auf jeder Seite stehen 27 mit trockenem Griffel gezogene Zeilen, die
aber beim Schreiben nicht immer sorgfältig beachtet worden sind.
Quaternionenangaben (Buchstaben bis Q und Zahlen I bis XVI) sind
am Ende jeder Lage erhalten, wie die folgende Übersicht zeigt: fol. 1 8: —
9—16:
1, 17—24: C , ,
25—31 (1 Blatt fehlt): D IUI, 32—39:
V, 40—47: F VI, 48-55: G VH, 56—61 (2 Blätter fehlen): VHI,
62—69: I Villi, 70—77:
, 88-95: 96-103:
(4 Blätter fehlen): Q XVI.
,
X, 78—85: L XI, 86-87 (6 Blätter fehlen):
104—111: XV, 112—115
Im ganzen sind 5 Blätter ausgeschnitten,
,
aber nicht mitgerechnet worden. Die 16 Lagen sind ungleich groß,
sodaß nicht 128, sondern nur 115 gezählte Blätter vorhanden sind.
Die IV. Lage hat also nur 7, die VIII. 6, die XII. 2, die letzte 4 Blätter.
Es fällt auf, daß Lage VIII und Lage XII am Schluß größere Schrift
aufweisen. Ob sich zwei Schreiber in die Arbeit geteilt haben, oder

1) Die hier und anders-wo gebrauchten Abkürzungen löse ich in der Regel
auf, außer wo ein Grund für ihre Beibehaltung vorlag.
Einleitung. , Handschriftliche Überlieferung XXV

ob der eine Schreiber das neue Buch mit einer neuen Lage hat be-
ginnen wollen, ist nicht klar. Rubra fehlen; die Tinte ist dunkel und
deutlich zu lesen, die Initialen sind einfach und kunstlos. Wir haben
also keine Prunk- sondern eine Gebrauchshandschrift vor uns, die
dem Schriftcharakter nach am Anfang des X. Jahrhunderts entstanden
zu sein scheint. Entweder hat ein Schreiber das Ganze zu verschie-
denen Zeiten und mit teilweise verschiedener Schrift geschrieben, oder
es haben sich zwei Schreiber von derselben Schule in die Arbeit ge-
teilt. Bei dieser Annahme würde sich die teilweise Verschiedenheit der
Schrift leichter erklären. Die offene Form des a, die anfangs vorherrscht,
Avird nämlich von fol. 11 ab seltener, hört fol. 13 '^
fast ganz auf, be-
ginnt aber fol. lö'^, dann fol. 53^, 60^, Tl^, 102'" streckenweise wieder
aufzutauchen. Ferner ist fol. 30 ^ sehr flüchtig und schlecht, fol. 31^,
44 sind sehr groß, fol. 60^', 61 ^, 82 r, 87 ^ verschieden, bald g-rößer bald
kleiner geschrieben. Jedenfalls merkt man der Schrift oft die Eile des
Schreibers AYenn auch Abkürzungen im allgemeinen selten und
an.
meist nur am Zeilenende angewendet sind, so finden sich doch zahl-
reiche Auslassungs- und Flüchtigkeitsfehler, die sich an manchen Stellen
geradezu häufen. Außer Buchstaben sind Silben und Worte öfters über-
gangen worden; so lesen wir z. B. iustiam (statt iustitiam), miseridiae
(st. misericordiae), pectum (st. peccatum), restuat (st. restituat). Umge-
kehrt sind Silben verdoppelt worden, z. B. definititio, virtutute. Falsche
AVorttrennung (von II. H. corrigiert) findet sich z. B. S. 287, 17: terre-
natum. deinde (1. H.). Von Abkürzungen begegnen außer den conven-
tioneUen und sacralen, wie dd ihu |) Tu xpTane sce, auch aut com- : ,

inticias, el (== eins), gle, l, nrä, oin(=omnes), onlps (= omnipotens),


pFop und <ppt (= propter), scdm (= secundum). scla, st (= sunt), ura

(= vestra), sowie -är (== -arunt) und der nach links offne Haken für
die Endung -us. Die orthographischen Einzelheiten sind unten im
4. Abschnitt gesammelt. Die 1. Hand hat einige Schreibfehler verbessert
und Auslassungen am Rand nachgetragen. Von ihr ist eine ziemlich
gleichzeitige IL Hand zu unterscheiden, die mit trocknem Griffel Ver-
besserungen über der Zeile oder auch am Rand beigefügt und dann
durch ein am Rand auf diese Verbesserungen hingewiesen hat, da-
mit sie nicht übersehen würden. Dieselbe oder eine jüngere Hand hat
mit Blei einige Randbemerkungen (Inhaltsangaben) geschrieben. End-
lich ist mit Sicherheit eine III. jüngere Hand (etwa saec. XIV/XV) fest-
zustellen, die meist nö oder nö bn (= nota bene) mit gelegentlichen
Zusätzen an den Rand schreibt. Auch von IL Hand findet sich Nota
und I^ (= require), letzteres auch gelegentlich von I.Hand, am Rand.
Die Handschrift ist gut erhalten (nur das erste Blatt ist auf der
Origenee V. C
XXVI Origeaes

Vorderseite dunkler geworden, weil das V^orsetzblatt fehlt, und in den


ersten Blättern finden sich einige Wurmliicher) und verdankt die gute
Erhaltung dem alten interessanten Einband. Dieser besteht aus zwei
Eichenholzdeckeln, die oben und unten, und außerdem durch drei Per-
gamentstreifen in der Mitte, auf welche die Lagen aufgereiht sind, zu-
sammengehalten werden. Die drei Pergamentblätter, welche ursprüng-
lich hinten und auf jeder Innenseite der beiden Deckel aufgeklebt waren,
fehlen jetzt. Die Schrift der Blätter ist aber teilweise auf den Deckeln
abgedruckt. Mit Hilfe eines Spiegels lassen sich einzelne \^orte lesen,
z. B. Exaudi nos misericors — ORAT VESPERTINA SÜP MALA —
Vox nostra te dne semper deprecetur et ad aures tuae pietatis ascendat.
Diese Proben zeigen, daß die Pergamentblätter Gebete enthalten habend
Endlich noch hervorzuheben, daß fol. 1^ mehrere Lücken aufweist.
ist

Offenbar hier die Vorlage teilweise unleserlich gewesen.


ist Daraus
kann man schließen, daß auch die Vorlage mit Periarchon, d. h. mit
dem Prologus Rufini prbi ad Macharium begonnen hat, und daß das
erste Blatt ohne genügenden Schutz gewesen und beschädigt worden
ist. Ich habe die HS in Jena vom September bis Dezember 1902 voll-
ständig verglichen, wobei ich eine von Professor Johannes Wrobel an-
gefertigte und der Berliner Kirchenväter-Commission überlassene Colla-
tion zugrunde legen konnte. Als Collationsexemplar diente für diese
und die andern von mir verglichenen HSS die Ausgabe von Migne,
Patrol. gr. latine tantum edit. tom. VIII, Paris 1856.
2. Codex Bambergensis IV 27 (953), früher bibL cathedr. A66,
membr., saec. XI, in Folio (29,8x22,4 cm, Schriftraum: 22,8 14,5 cm),
148 foll. '^,
30—32 mit Griffel gezogene Linien auf jeder Seite. Inhalt:
1. fol. 1"^ — 147 BB. von Origenes' Periarchon interprete Ruüno
'^
die 4
vollständig, jedem Buch geht eine ausführliche Capitulatio voraus; 2.
fol. 147V, j^48r Excerpte von jüngerer Hand, etwa saec. XIII, über die

Seelen der Heiligen, Jacob, die ersten Menschen, Bibelübersetzungen,


Heiligenverehrung nach Augustin u. a.

Das Pergament ist teils dick, teils dünn und beschnitten. Quater-
nionenzahlen ,
teilweise erhalten, sind am Ende jeder Lage angegeben
gewesen. Die Lagen haben acht, aber auch weniger Blätter enthalten.
Die Tinte istmeist dunkel und gut zu lesen. Initialen sind einfach,
mit Tinte geschrieben. Die Rubra zeigen ein blasses Rot. Der Schreiber
hat sorgfältig und mit kräftiger Hand geschrieben, Abkürzungen (außer

Bei der Entziiierung in Jena, Herbst 1902, hat mir Ernst von Dobschütz
1)
wertvolle Hilfe geleistet.
2) Bei Jaeck, Beschreibung der öffentl. Bibl. zu Bamberg, Nürnberg 1S31 S. 120
Nr. 9ö3 sind nur 147 foU. angegeben.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXVII

deu gebräucWicbsten) und Kandnoten sind sehr selten. Eine IL Hand


scheint den Codex durchcorrigiert und auf jeder verso-Seite mit feiner
kleiner Schrift: periarchon,
haben, wovon
und recto: lib I II III
der Buchbinder nur Spuren übriggelassen hat.
1 geschrieben zu
Eine
jüngere III. Hand hat einige Namen an den Rand geschrieben, die im
Text vorkommen. Vgl. unten S. XXXV.
Die HS stammt, wie mir Herr Bibliothekar Fischer am 4. März
1902 mitgeteilt hat, aus der DombibHothek und ist dort 1611 auf Ver-
anlassung des Dompropstes Erasmus Neustetter gen. Stürmer und des
Domdechanten Hector von Kotzau mit dem schönen Einband (Holz-
deckel mit gepreßtem Schweinsleder überzogen) versehen worden. Sie
wird in dem von Becker, Catalogi § SO abgedruckten HSS- Verzeichnis
des Coenobium S. Älichaelis Bambergae a. 1112 —
23 unter Xr. 214 und
in dem Katalog der Bamberger Domcapitel-Bibliothek saec. XlII gleich zu
Anfang erwähnt (vgl. Petzholdts N. Anzeiger f. Bibl. u. Bibl.-AViss. IST 7
S. 276 und Jaeck, Beschr. d. Bamb. Bibl. II p. XLIII) und ist vielleicht
von Kaiser Heinrich IL dem Domstift überwiesen worden; vgl. 0. Hart-
wig, CentralbL f. Bibl. III (18S6) S. 165. Ich habe die HS vom Dezember
1901 bis Februar 1902 in Jena verglichen.
3. Codex Casinensis Nr. 343 membr., in Großquart. Die HS ist

aus zwei Teilen zusammengesetzt: 1. fol. 1 126 (p. 1 252) saec. XII —
enthält 30 Homilien des Origenes, und zwar 17 über Genesis und 13
über Exodus, 2.foL 127^—198^ (p. 254—396) saec. X—
XI Origenes' Peri-
archon, doch unvollständig am Ende. Der Anfang fol. 127 ^ (p. 254)
oben lautet: Preptia i Hb' periaf Scio quam plurimos ....
;, Die
HS endigt mit De princ. III 5,5 (S. 276,11), nur daß dahinter noch die
Capitelüberschrift XIII zu III 5,6 Que s(it) causa ut übü di
: ipse patri
subiciendus dicitur; (Rubrum) folgt. Dies sind die letzten \Vorte der

dunkel und unleserlich gewordenen letzten Seite. Offenbar haben sich


die folgenden Quaternionen, die den Rest des HL Buches und das IV.
Buch enthielten, schon vor Jahrhunderten abgelöst und sind verloren
gegangen; dadurch ist p. 396 die letzte Seite, und ohne Schutz dunkel und
schadhaft geworden. Die HS zeigt dieselbe Capitulatio vor Buch -III
wie Codex B, doch ist Codex C älter als und in langobardischer
Schrift, die in zwei Columnen angeordnet ist, geschrieben. Auf jeder
Seite stehen zweimal 36 Zeilen. Die Schrift ist klar, kräftig und bis
auf wenige Stellen gut zu lesen. Correcturen der I. Hand sind selten,
häufiger die einer IL wohl gleichzeitigen Hand, die den Text von Fehlern
gereinigt, aber gelegentlich auch falsch verbessert hat. Im Text finden wir
häufige Auslassungen infolge von Horaoioteleuton, e und e und ae wer-
den ziemlich willlvürlich verwendet; das a zeigt meist eine oben etwas
C*
XXVIII Origenea

geöffnete Form. Die Initialen sind einfach, die Rubra nicht mit Un-
cialen geschrieben, Abkürzungen für et, sed, enim, post, sunt, est (am
Zeilenende), auch für qua, homo, david und misericordia finden sich,
allerdings nicht häufig, vor.Bemerkenswert ist der gelegentliche Ge-
brauch von Accenten zur Bezeichnung der richtigen Betonung einiger
AVörter, sowie die Setzung des Fragezeichens zu Anfang des betreffen-
den Satzes. Randnoten von I. Hand sind sehr selten. Eine größere
Randbemerkung einer jüngeren Hand (etwa saec. XIV XV) steht auf —
p. 257; sie handelt, soweit ich sie mit Amellis Hilfe habe entziffern
können, von der Ketzerei des Origenes.
Codex C ist von A. Reifferscheid (Bibl. patr. lat. Ital. 420 f) genau
beschrieben; vgl. auch Montfaucon, Bibl Bibl. 1 226 C Nr. 343. In dem
HSS-Katalog vom Jahre 1532, welchen der Cod. Vat. 3961 enthält, ist
Codex C erwähnt, vgl. Bibl. Casin. vol. I (1S74) p. XVIII. LXIV. LXXXII;
er ist wohl in Monte Cassino selbst geschrieben worden. Im Juli und
August 1903 habe ich die HS im Archiv des Klosters selbst verglichen.
4. Codex Parisinus-Sangermanensis (ursprünglich Corbeiensis) lat.

Nr. 12125 membr., saec. IX, in Großquart (31 V2 26 V2 cm, Schrift- x


raum: 22 X
19 cm) mit der Signatur: Sti Germani a Pratis N. 199 olim
104, lib sei pet corbeie Origenis de principiis, enthält 1. fol. 1^' von
einer Hand saec. XII, welche einige Randnoten im Codex geschrieben
hat, acht Zeilen mit der Überschrift: Titulus Origenis sup tumulum eins,
a se ipso cöpositus (vgl. oben S. XXII), 2. fol. 2^ ein Fragment des Hiero-
nymus. De vir. ill. LXXV über Pamphilus, 3. fol. 2^ 2^ Inhaltsangabe —
des Codex: In hoc codice sunt hbri origenis de periarchon id est de
principiis sive principatibus IUI. nee non et apo////logetieum sei pam-
phyli martyris pro origene primus über continet haee, 4. fol. 2^ 32^ —
das von Rufin übersetzte I. Buch der Apologie des Pamphilus mit dem
Prolog Rufins, Anfang: Cognoseendae veritatis amore permotus . . .

Ende: faciliora peceata sunt, 5. fol. 32 ^ 37 Rufin, De adulteratione— >"

librorum Origenis liber seeundus, Anfang: In bis quae in superiore


libro . . . —
Ende: declinamus, 6. fol. 37 ^ 156^ Origenis Periarchon voll-
ständig mit den zwei Vorreden Rufins vor Buch I und III, Anfang:
Scio quam plurimos Ende: sentiendum est. Endlich ist noch ein
. . .

Blatt, fol. 157, mit alter Schrift saec. IX oder X, angeklebt, Anfang:
inponi. aliud cuidam similitudini Ende: ut se inclinavit ad diu ad-
. . .

orandum. id utique. Der Inhalt ist eine allegorische Erklärung von


Gen. 37, 31 — 33. Am untern Rand der Rückseite steht: qt. HL, also
haben wir hier das letzte Blatt des III. Quaternio, dem ursprünglich
noch 23 Blätter (vermutlich die Erklärung von Stellen aus Gen. 1—37,
30) vorausgegangen sind.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXIX

Die HS, auf Pergament von verschiedener Dicke und Güte zwar
nicht ganz gleichmäßig, aber meist sehr schön und mit wenigen Correc-
turen wohl von einer Hand' geschrieben und mit prächtigen Initialen und
Überschriften vom Rubricator geschmückt, ist sehr gut erhalten. Ab-
kürzungen außer den Conventionellen dö dnö spm scm ihm xpm aplm
:

eplae eccla ffs epi irl s e u. ä. sind nicht häufig, doch finden sich
folgende: eet er dr timtium s. (=sive) aü q<(=quia) qm (qn qnm) pter
tram omä omps quib. spälibus relq q. (=que) earx iterx verx -m^ oder:
-m (= -mus) min^ (= minus) -t (= -tur). Ferner sind nt rt st ur us ns
ND, besonders am Zeilenende, auch No Ex Et Si zu einer Ligatur ver-
bunden. Das offene, zwei aneinander gerückten c vergleichbare a be-
gegnet dem Leser auch in der Mitte der Worte ziemlich oft. Die ortho-
graphischen Eigentümlichkeiten der HS s. unten im 4. Abschnitt.
Zahlreiche Nägelspuren am Rand weisen auf frühere Benutzung
der HS hin. Correcturen und Nachträge hat entweder der Schreiber
selbst später, oder ein gleichzeitiger Corrector hinzugefügi;. Von dieser
I. Hand ist eine jüngere . Hand,
etwa saec. XH, von der die Zeilen
auf fol. Iv und Eandnoten und grob gezeichnete Hände mit Köpfen
darüber (durch welche bemerkenswerte oder der Erklärung bedürftige
Stellen bezeichnet werden sollen) herrühren, leicht zu unterscheiden.
Hand, welche gelegentlich mit dem Griffel etwas
Vielleicht ist es dieselbe
gemalt oder geschrieben hat, was meist unleserlich ist. Quaternionen-
angaben fehlen jetzt, die Numerierung ist modern; es lassen sich aber
folgende 21 Lagen feststellen: 1—9, 10—17, 18—25, 26—33, 34—41,
42—49, 50—52, 53—60, 61—68, 69—76, 77—84, 85—92, 93—100,
1(11-104,105-112,113-120, 121—128, 129—136, 137—144, 145-152,

153 156; nach fol. 156 sind 2 Blätter, vor fol. 51 ist ein Blatt heraus-
geschnitten, und der ersten Lage ist noch ein Blatt zuzurechnen, so-
daß die Zahl der Blätter ursprünglich 160 betrug. Jede Seite enthält
24 gezogene Linien, auf welchen die Schrift steht. Die Tinte ist rotgelb,
die Farbe der Initialen usav. etwas verblaßt.
Die HS ist beschrieben bei Montfaucon, Bibl. Bibl. II p. 1125 D
Nr. 104, und bei Delisle, BibL de l'ecole des chartes XXVIII (1867) p.
350 No. 12 125. Sie wird in dem von Delisle (Le Cabinet des MSS
de la bibL nat. tom. Paris 1874 fol. p. 435) veröffentHchten alten
, ,
,

Katalog von Corbie saec. XI XII unter III Nr. 88 (wohl identisch mit
/

Nr. 232 des L Katalogs, ebenda p. 431, vgl Becker, Catalogi p. 190 u.
279) erwähnt und befand sich also anfangs in der Klosterbibliothek von
Corbie a. d. Somme und ist von da i. .1. 1638 (Delisle a. a. 0. p. 137) nach

1) Vielleicht gfcammen fol. 53 — 69 von einem andern Schreiber her.


XXX Origenes

St. Germain des Pres und dann in die Pariser Nationalbibliothek ge-

kommen. Der schöne Einband aus rotem Leder stammt aus dem Jahr
1855. Ich habe die HS in Jena Mai bis August 1902 verglichen.
Codex Metensis, früher in der Klosterbibliothek S. Arnulfi, seit
5.

1793 in der Stadtbibliothek von Metz, Nr. 225 membr., saec. X, in Quart
(26 Va X23 cm, Schriftraum: 19 x
16 cm), enthält 1. Eusebi Hieronimi
ad Eiparium presbiterum contra Vigilantium. Anfang: Acceptis pri-
mum litteris tuis .Ende: excidetur et in igne mittetur, 2. Hieron.,
. ,

De vir. ill. LXXV über Pamphilus (vgl. oben G), 3. auf dem fol. S"" die
Capitulatio von Periarchon, darüber zwei Zeilen in blasser feiner Schrift,
von denen die obere vom Buchbinder zur Hälfte weggeschnitten ist: In
hoc codice sunt libri origenis de [?] periarchon id est de principiis *
* * * [in der Lücke können außer (sive principatibus) noch etwa 20

Buchstaben gestanden haben, vgl oben G] scT pamphili martiris pro


origene primus über continet hec, 4. fol. 3^ 39 das von Rufin über- — '^

setzte L Buch der Apologie des Pamphilus mit der Vorrede Rufins:
Incipit Apologeticum sei Pamphili martyris pro Origene de Periarchon.
Cognoscendae veritatis amore permotus Ende: et faciliora peccata . . .

sunt. Finit apologeticus pro origene secundum pamfilum martyrem de


greco in latinum translatus, 5. fol. 39^ 45' Rufin, De adulteratione —
librorum orig libri . Anfang : In his quae in superiore libro . . . Ende :

declinamus. Darunter steht, in Kreuzesform geschrieben: ora pro me


und die Bemerkung des Diakonen Donatus, über die unten im dritten
Abschnitt zu sprechen sein wird, 6. fol. 45 ' 17 1^ Origenis Periarchon —
vollständig mit den zwei Vorreden Rufins vor Buch I und Hl. Anfang:
Prologus Rufini prbi in libro primo periarchon origenis presbiteri. Scio
quam plumos [so] fol. 46
. unten: Explicit liber sei pamphyli marty-
. .
'^

ris pro origene et prbi pfatio q eü transtulit de greco, fol. 46^


rufini
oben: Inc. origenis periarchon id est de principiis sive principatibus.
Omnes qui credunt Ende fol. 17 1'^ unten: sentiendum est. dö vo-
. . .

lente et adiuvante legi.Expl Liber IUI in nomine patris et filii et sps


sei. Qui legis memento mei cum veneris in regno di quod paratum
est scis ab origine mundi (alles von I. Hand; eine ähnliche Xotiz steht
auch vor der praefatio des HI. Buchs, ebenso in G, vgl. S. 193. 5 Test.).
Das zum Schreiben verwendete Pergament ist, wie in G. von ver-
schiedener Stärke und Güte. Die Blätter sind nicht numeriert, dafür
aber Quaternionenzahlen angegeben. Anfänglich waren 175 Blätter in
22 Lagen angeordnet vorhanden, nämlich in der I. und XIX. je lU Blätter,
in der XV. nur 7 (da ein Blatt wohl als ungeeignet herausgeschnitten
vorden ist, der Text zeigt keine Lücke) und in der letzten Lage 4,
in allen übrigen 8. In dem IX. Quaternio sind aber von einem Be-
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXXI

sitzer oder Leser des Codex aus dogmatischen Bedenken zwei Blätter
entfernt und vorher auf fol. 69^' 7 Zeilen, nachher auf fol. 70 alle "^

Zeilen bis auf die letzte (halb) ausradiert worden. Der Abschnitt De
fine vel consummatione (I6, S. 7S,7 — 85,24) fehlt also jetzt in M, wenig-

stens zum größten Teil. Denn in den beiden radierten Stücken habe
ich noch jedes Wort und jeden Buchstaben aus den Resten feststellen
können, sodaß nur S. 78,14 animum gerit — S. 84,25 in omnibus illis,
d. h. die 2 ausgeschnittenen Blätter, in der HS verloren sind. Die
HS ist sonst gut erhalten, nur weisen die letzten Blätter einige Brand-
spuren auf, und das Schluß-Deckblatt ist zerschnitten. Nägeleindrücke
am Rand beweisen frühere Benutzung. Auf jeder Seite befinden sich
23 oder 25 mit dem GrifPel gezogene Linien, auf denen die Schrift
steht. Die Tinte ist blaßrötlich, mitunter dunkler. Initialen in Rot
sind selten. Von dem Schreiber, der gelegentlich selbst Schreibfehler
verbessert hat, ist ein ziemlich gleichzeitiger Corrector, der die HS
durchgearbeitet und viele Rasuren vorgenommen hat, und eine dritte
spätereHand zu unterscheiden. Ganz selten hat noch eine vierte Hand,
vie es scheint, mit schAvarzer Tinte und junger Schrift Bemerkungen
gemacht. Die Zahl der Varianten und Randnoten ist sehr gering. Ab-
kürzungen und Ligaturen, z. B. nt st rt ns b. (oder b;) i tue
tjq außer den Conventionellen, Avie ds sps u. ä., sind selten und nur gegen
Ende der HS und am Zeilenende häufiger verAvendet. Dasselbe oben
offene a der HS G findet sich gelegentlich auch in M. Der Schreiber
des Codex verwechselt öfters e und i, e und u, und u, und e,
u und b, ae und e. Eigentümlich ist die nicht seltene Bezeichnung
der Aussprache durch Zeichen bei Worten, wo diese zweifelhaft war,
z. B. comedet eädem eadem invenimus invenit latere pervidi repetitis
tritürat venimus. Die Orthographica sind unten im Abschnitt 4 zu-
sammengestellt.
Auf dem ersten beschriebenen Blatt (recto) ist der Stempel der Stadt-
bibliothek von Metz zu sehn. Über die Herkunft des Codex M, der
einen alten braunen Ledereinband hat, liest man im Catalogue Generale
des MSS des bibl. publ. des Departements tom. V 4« Paris 1879 p. 9S:
»De Saint- ArnouD, mais ayant appartenu d'abord a une autre maison,
dont le nom a ete soigneusement gratte, d. h. auf den beiden Deck-
blättern am Anfang und am Schiuli der HS. Auf der Vorderseite des
letzten Blattes steht (vielleicht von H.Hand?) die mir unverständliche

1) Vgl. Gallia christiana XIII p.893 und Histoire de Metz par des rcligieux
Benedictins de la Congrögat. de S. Vanne tora. 1 Metz 1769 4" p. 214 ff. Dieses
Benedictinerkloeter ist in Metz um 600 gegründet worden.
XXXII ,
Origenea

Angabe: Saml. 7 d. 11. dhunart, und darunter sind, von der Hand des
Marginators wie es scheint, folgende Zeilen geschrieben: Liber sei

P//////////////////////
[etwa 14 — 15
Buchstaben getilgt] epi q eü qcunq; modo
abstulerit sit////////////// [etwa 10 —
12 Buchstaben getilgt] IN ETERNVM,
amen. Eine entsprechende Notiz findet sich auch auf dem ersten Deckblatt
(verso) von späterer Hand mit dunklerer Tinte: Liber sei ]}!!': :!ii:i!:!iij!i /'

[etwa 16 Buchstaben fehlen] epi si quis iniuriam, die vermutlich ähnlich


lauten sollte wie jene am Schluß der HS, aber nicht vollendet worden ist.

Die Rasur hat leider so geringe Reste des ursprünglichen Namens stehn
lassen, daß es mir trotz liebenswürdiger Unterstützung von mehreren
Seiten (besonders von Herrn Schüttauf, Beamten der Firma Zeiß in Jena)
nicht möglich gewesen ist, über Vermutungen hinaus zu kommen. Hinter
sit hat wohl sicher maledictus gestanden, und der erste Buchstabe des
Namens ist sehr wahrscheinlich p, so daß man auf Paulini (oder Pauli)
ensis epi raten kann. Bischöfe dieses Namens hat es aber meh-
rere und an mehreren Orten gegeben, sodaß der frühere Besitzer von
wohl kaum noch festgestellt werden kann. Ich habe den Codex
vom September bis November 1901 in Jena verglichen.
Ab 6. Codex Abrincensis (Avranches) Nr. 66 (früher 104) membr.,

saec. XllI (nicht XII) in Folio (271,2 19 cm), enthält 1. fol. 1^: hi ver-
Anfang: hie leo dormivit qui per-
sus scripti sunt in sepulero dominico.
vigil omnia cernit Dann: Versus qui sunt in templo domini. An-
. . .

fang: Corpore sopitus, sed mente iachob vigil intus bis: Rex pius . . .

omne datum reddet tibi multiplicatum. Vgl. L. Delisle, Bibl. de l'ecole


des chartes 1868 p. 607, 2. fol. 1^ von I. Hand: In hoc libro ista con-
tinentur. Apologeticus pamphili martiris pro origene 1. l^f Ruffinus de
corruptione librorum origenis ab emulis .1. l^^ peryareon origenis 1. IUI. .

Unten: Ex libro ///// virorum illustrium über Pamphilus, 3. fol. 2^ . . .

Apologeticum Pamüli martyris pro Origene,


Ineipit praefatio Rufini in
ab eodem Rufino de graeco in latinum translatum. Cognoscende veri-
tatis amore ... bis fol. 16^, 4. fol. 16 ^ Libellus eiiisdem Rufini, quo
modo haeretici libros Origenis corruperunt. In bis que in superiore
libro ... bis fol. 19 >"
, 5. fol. 19^' Incipit praefacio rufini presbiteri in
librum origenis, qui vocatur periarchon, quem transtulit de greco in
latinum. Scio quam plurimos fratrum
Capitulatio von Buch I— IV . . .

vor dem Buche


I. dann der Text von Periarchon. Ende fol.
fol. 20 ^ ,

Si^ : propter quod


et propheta dicit. reminiscentur. Dies war der ur-
sprüngliche Schluß, etwas später ist noch vom Marginator die Fort-
setzung des Cilats angefügt: et convertentur ad dominum et cetera
(= De princ. IV 4, 9 [36], S. 363, 11 f), dann Rubrum: explicit liber
lIII^s origenis presbiteri periarchon translatus de greco in latinum a
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXX

nitino aquileiensi presbitero, 6. fol. S4^' die Ordinationsangaben des


Martinus und Gaudiosus, über die unten im Abschnitt 3 und 4 ge-
handelt werden wird, und 7. ebenda: Quatuor quadragesime penitenti-

bus . . Ende: victum quadragesimale. Die 84 Blätter von grobem


.

Pergament sind gut erhalten. Auf jeder Seite finden sich 40 42 ge- —
zogene Linien. Für die Schrift ist dunkle Tinte, für Initialen und Rubra
rote und blaue Farbe verwendet. Der Schreiber, welcher mit vielen
Abkürzungen, wie sie im saec. Xlll üblich sind\ aber klar und deutlich
schreibt, hat auch Correcturen und Nachträge selbst geschrieben. Das-
selbe hat ein ziemlich gleichzeitiger Corrector und Marginator getan.
Die mit einem alten dunklen Ledereinband versehene HS, die jetzt
der Stadtbibliothek von Avranches zugehört, befand sich vorher in dem
Michaelskloster auf der Höhe vor der Stadt. Sie ist erwähnt von
Montfaucon, Bibl. Bibl. . 1360 Nr. 203 und beschrieben im Cata-
logue des Depart. X (1S89) und 4^ tom. IV p. 457. Ich habe den Co-
dex Ab vom Mai bis Juli 1904 in Eisenach verglichen.
7. Codex Parisinus (Sorbonicus) lat. Nr. 16322 (früher 266, auf

fol. 2 ^ unten steht auch 657) membr., saec. XUI in Folio, enthält 1. den Brief

des Hieronymus an Riparius gegen Vigilantius, 2. das L Buch derPamphi-


lus-Apologie, 3, Rufin, De adulteratione librorum Origenis, 4. die 4 Bücher
Periarchon, Ende: quod et propheta dicit. reminiscentur fol. 128^ (==De
princ. IV 4, 9 [36], S. 363, llf wie im Codex Ab). , Die HS aus gelb-
lichem mittelstarken Pergament ist gut erhalten. Auf der Seite stehen
meist 31 Schriftzeilen auf gezogenen Linien. Blatt 1 scheint vorgesetzt
zu sein, es folgen 15 Lagen zu je 8 Blättern, dann ist fol. 122 hinzu-
gefügt, und die letzte Lage zählt 6 Blätter (fol. 123—128). Die Qua-
ternionenzahlen 1 bis XY sind alt, die Zahl XVI ist von jüngerer Hand

hinzugefügt. Der Schreiber, Avelcher dunkle Tinte verwendet, hat selbst


Nachträge und Randnoten geschrieben. Daneben gibt es auch Notizen
von einer IL jüngeren Hand, wohl saec. XV. Die zahlreichen Initialen
sind meist recht zierlich mit roter und blauer Farbe ausgemalt; der
Raum für die Initialen war vom Schreiber frei gelassen Avorden.
Erwähnt ist die HS bei Delisle, BibL de l'ecole des chartes 1870
(31) p. 137. Auf fol. 1"^ des Codex steht der Stempel der Bibliotheque
Imperiale, auf die Stempel der Bibliotheque Nationale
fol. 2'" stehen
und der Bibliotheque de Sorbonne (ebenso fol 128 ). Der Einband
la
ist modern. Ich habe den Codex S vom Januar bis April 1903 in Jena

verglichen. Vgl. unten S. XXX IX.

1) Auch weniger übliche finden sich, z. B. ro (= ratio) sc'^iam (= scientiam) cä


(= causa) (= natura) a ( = autem) dms (= dicimus) düt (= dicunt).
XXXIV Origenes

8. Codex Cameracensis (Cambrai, Cathedrale, ancien 61) Nr. 454


(früher 425, vgl. G. Haenel Catal. libror. mss. Lips. 1S30 4» Col. 1U5)
membr., saec. XII in Folio (32 22 ^g cm), enthält auf fol. 2^ Prolo- :

gus Eufini in periarchon origenis (Rubrum). Scio quam plurimos frm . .

dann die 4 Bücher Periarchon vollständig; Ende fol. 91: ... quam
supra exposuimus sentiendum est. Am Anfang der HS ist als Vor-
setzblatt merkwürdigerweise eine Dublette von fol. 17 des Codex (doch
so, daß die verso-Seite zur recto-Seite geworden ist) vorgeheftet, dieses
fol. 1^'beginnt mit: hec credibilius astruantur (= S. 73, 10 f der Aus-
gabe), und fol. 1' schließt mit: regibus dedi te ostentacionem (= S. 74,
25 f) daran an^. Vermutlich sind fol. 16 und 17 als unbrauchbar vom
Schreiber ausgesondert und nochmals geschrieben worden. Die Qua-
ternionen sind von 1 bis XI numeriert, die letzten 2 Blätter ohne Nummer
angefügt. Die Schrift ist auf den 91 Blättern in 2 Columnen zu je
35 Zeilen zwischen gezogenen Linien angeordnet und sieht kräftig und
sauber, aber auch etwas eckig und steif aus. Man bemerkt nur wenige
Correcturen von I. Hand, aber viele Rubra und Initialen in roter,
grüner und blauer Farbe.
Auf fol. 2^ oben steht eine jetzt leider durch Rasur getilgte Be-
sitzangabe: lib' eccle////////////////// [etwa 25 Buchstaben getilgt] si qs eü abs-
tulerit anathema sit. am. Wenn nun in der Beschreibung der HS im
Catal. des Depart, XVII (1891) S. 168 vermutet wird, daß: Liber ecclesie
de Monte Sancti Martini dagestanden habe, so scheint dies nach den
Spuren wahrscheinlich zu sein; aber die Lücke ist dadurch noch nicht
ausgefüllt. Nach Gallia Christiana, vol. Col. 192 (>Mons S. Martini
iuxta CasteUetum ad Scaldis Üuvii fontes, abbatia est ordinis Praemon-
stratentis, B. Mariae sacra, Laudunensisque S. Martini abbatiae fiba«)
und mit Rücksicht auf die üblichen Abkürzungen ist vielmehr folgen-

der AVortlaut zu vermuten: lilj eccle sce marie de monte sei martini
si qs eü usw.
Ich habe den Codex Cameracensis i. J. 19U3 in Jena so weit ver-
glichen, als es nötig war, um seinen Ursprung festzustellen. Er ist

eine Abschrift des Codex Bambergensis. Aus einer großen Anzahl von
Beweisstellen hebe ich folgende hervor. Am Schluß der ersten Vor-
rede Rufins S. 6, 16 fügt Cam. dieselben Worte wie und C (s. Appa-
rat) hinzu, ist also zu diesen HSS zu stellen. Da Cam. aber nicht cau-
tissima wie C, sondern (utihssimä fehlerhaft statt) utihssima Avie durch

1) Da an dieser Stelle (De princ. I , 4) Ezech. 28 citiert und besprochen wird,


heißt es in der Beschreibung der HS (Cat. des Dep. XVII, 1891, S. 168i irrtümlich,
daß fol.l ein ^Fragment de la prophetie d' Ezechiel (eh. XXVII— XXVIII): invec-
tives contre Tyr.» enthielte.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXXV

Conjectur bietet, so ist er mit diesem verwandt. Cam. stimmt aber


ferner in Fehlern, die nur B, aber nicht C hat. mit jenem überein,
z. B. gibt er zweimal in den Text eingedrungene Eandnoten, wodurch
der Text sinnlos wird, ohne dies zu bemerken wieder, vgl.
huiusmodi]
monas grece non
grece dicitur
alibi

etc.
huius modi huius mundi
solitarium significat usw.,
Cam. Ferner S. 45,
Cam. und S. 21, 13
ebenda h'ag] enas enas
12 vigor] virgo Cam.
]
S. 16, 9

S. 62,
17 nulla umquam] nullam quam Cam. S. 259, IS sicut] si cum
Cam. S. 267, 31 tepore] tempe B* Cam. S. 26S, 16 positam] positae
B* posite Cam. S. 275, B* Cam. Die letzten
12 defectus] defunctus
Stellen zeigen, daß erst nach der Abschrift von Cam. von IL Hand
durchcorrigiert worden ist. Mitunter wagt Cam. eine Verbesserung,
z. B. S. S6, 3 Xunc ergo] nun ergo non ergo Cam. (falsche Correc-
tur), in der Regel übernimmt er aber alle Fehler von B. Da er nir-
gends mehr als dieser Codex, vielmehr dieselben Textlücken hat, so
darf man Cam. mit Sicherheit als Abschrift von bezeichnen.
9. Codex Signiacensis, jetzt in Charleville, Nr. 207 (vol. IV einer

hs. Ausgabe von Origenis opera in VI voll.) membr., saec. XII in Folio
(36 ','2 X 26 cm), enthält 1. Prefatio origenis super cantica canticorum
[Rubrum]. Epythalamium id e nuptiale Carmen in modum lii videtur
dragmatis a salomone conscriptüs Quem . .Ende auf dem 2. Blatt
.

des S. Quaternio (2. Col. Mitte): tc proficiet in virtutib: et florebit in


lide. amen, Explicit Iüd ^^^ origenis in canticü canticorum. Dann
ohne Spatium: 2. Incipit prologus rufini pl)ri in piarcon origenis [Ru-
brum]. Scio quam plurimos Explicit piarcon origenis liber quartus.
. . .

Ohne Spatium: 3. Titulus origenis super tumulum eins a se ipso com-


positus [Rubrum]. Dies stimmt genau mit dem 1. Stück in G (s. ob.
S. XXVIII), nur daß fehlerhaft Bis statt His und vorher verba statt dicta

geschrieben ist. Dann ohne Spatium 4. Incipit liber Adamantii origenis:

presbiteri & doctoris eximii de singularitate clericorum [Rubrum]. Miseram


quide uobis ante tempus eplam Proteruitatis enim iam cepta st.
. . .

repsentari semp in medium. Dieses letzte Stück stimmt so aufiällig


mit dem von .
v. Hartel benutzten Codex C (nunc Parisinus 13 331.

olim Sangermanensis S39 saec. IX, vgl. Cypriani opera ed. G. Hartel
III 3 p. 173fr) überein, daß es gewiß von C abgeschrieben ist, doch von
Ci oder C*, nicht von C"^ (z. B. vgl. Hartel p. 2192- om. ac Sig., p. 219^8
uos Sig.). Sig. ist übrigens unvollständig, er bricht ab mit: in medium
= Hartel p. 22i)^ Das Pergament ist ungleichmäßig, teils gröber, teils

feiner, öfters fehlt ein Stück am


Die IS Quaternionen sind mit
Blatt.
Ausnahme des letzten numeriert. Die Schrift ist in 2 Columnen mit
je 37 (selten 3S) Zeilen zwischen den gezogenen Linien angeordnet.
XXXVl Origenes

Easuren und Correcturen von L Hand sind selten, und fein ausgeführt.

Rubra sind vorhanden.


Die aus Signi stammende HS ist, wie meine Untersuchung J. i.

1903 in Jena ergeben hat, von G abgeschrieben. Sie stimmt nämlich


mit G in Lücken und nur in G, sonst nicht finden,
in Fehlern, die sich
auffällig überein. S. 155, 5f fehlen die
Ich gebe einzelne Beispiele.
Worte: et non dicit bis mente nur in G und Sig., S. 40, 15 initio<! nur
G Sig. Das 6. Capitel des I. Buches, De fine vel consummatione das ,

in nachträglich getilgt ist (s. ob. S. XXXI), fehlt jetzt auch in Sig.:
1 Blatt ist ausgeschnitten und die Schrift, soweit nötig, radiert. Zu
dieser Verstümmelung hat wohl die von I. Hand in G dem 6. Capitel
beigeschriebene Mahnung: Abhinc caute lege usque ad crucem den
Schreiber oder Corrector von Sig. veranlaßt; übrigens sind in Sig. am
Kopf der beiden letzten radierten Columnen noch die Worte: caute
lege zu erkennen. In folgenden Fehlern stimmen nur G und Sig. zu-
sammen: S. 18, 15 esse] e G est Sig., S. 23, 16 tarn] tamq; G^ tamque
Sig. (der Schreiber hat die Tilgungspunkte in G übersehn), S. 41. 12 si

filius non sit] si filius sit G*M nisi filius sit G^^o" Sig., S. 7(1, 10 ista]
11

ira G^o" illa Sig., S. 114, 13 f pro correctione] pro resurrectione nur G
Sig. Der Schreiber des Codex Sig. gibt aber nicht bloß, wie der des
Codex Cameracensis, seine Vorlage mechanisch und fehlerhaft wieder,
sondern sucht sie auch gelegentlich nach dem Sinn zu verbessern, mit-
unter nicht ohne Glück. Z. B. schreibt Sig. S. 32, 17 richtig generanti
für generati GM und 15 ebenso richtig secundum pietatis re-
S. 73,
gulam opinandum während GM s. p. regula inopinandum sit bieten;
sit,

ferner S. 168, 15 audierunt zwar nicht richtig, aber geschickt für adie-
runt 7 und S. 176, 12 reparandi mit richtig (praeparandi 7), löst auch
das Rätsel in G (S. 168, 1): obscuram lumina reclausa richtig so auf:
obscura illuminare, clausa usw. Mitunter ist die Correctur von Sig.
aber auch falsch, z. B. S. 16, 5 qui] que, doch e auf Rasur, Sig. (der
Schreiber hat also den scheinbaren Fehler qui verbessert), S. 17,3 et^
<GM, der Schreiber von Sig. merkt die Lücke, setzt aber vel statt et
ein, S. 107, 30 verbi sui ac sapientiae] uerbis nie sapientie G verbi sive
sapientie Sig. An
andern Stellen kehrt zwar der fehlerhafte Wortlaut
von G in Sig. wieder, aber ein r(equire> am Rand deutet den Fehler
an, z. B. S. 191, 18 multa] ex multu G Sig., S. 267, 30 bei einer Lücke
in G, S. 268, 28 zu nisi und vel (statt velut) usw. Diese Beispiele
mögen genügen, um zu zeigen, daß der Schreiber des Codex Sig. be-
müht gewesen ist, einen verständlichen Text nach G herzustellen. Er
hat auch, abweichend von G, die Capitelangaben in übersichtlicher Zu-
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXXVll

sammenstellung den einzelnen Büchern als Kubra vorausgeschickt. Be-


schrieben ist der Codex Sig. im Catal. des Depart. tom. V 4^ p. 642.
Codex Trecensis (Troyes) Nr. 669 (früher Clairvaux F. IS)
10.
membr., saec. XIl in Folio, enthält genau dieselben Stücke und in der-
selben Reihenfolge wie Codex M, nämlich 1. den Brief des Hieronymus
an Riparius gegen Vigilantius, 2. ein Stück aus Hieron., De vir. ill.
LXXV, 3. Inhaltsangabe des Codex, 4. das von Rufin übersetzte I. Buch
der Apologie des Pamphilus mit dem Prologus Rufins vorher, 5. Rufins
Schrift De adulteratione librorum Origenis und daran anschließend die
Notiz des Diakonen Donatus, letztere durch Punkte getilgt, 6. fol. 41^
Prologus rufini pb'ri in libro primo periarchon origenis presbiti. Scio
quam pluriinos . . . —
dann fol. 43^' 44"^ die Capitulatio von Periarchon,
dann: Incipit liber Primus Origenis periarchon id e de Principiis sive
Principalib; (1 in ras.). De fide iana. Omnes qui credunt . . . Ende
des IV. Buchs: fol. 161^ sentiendum e. dö volente et adiuvante legi,

und am Rand von alter Hand: Explicit liber quartus periarchon. Dar-
unter und oben stehen Notizen von junger Hand, Fortsetzung der
Notizen auf den Vorsetzblättern. Auf dem letzten Blatt (verso) findet
sich neben andern Notizen oben die Besitzangabe: LiB siJe Marie de
Clara valle, dann folgen zwei ausradierte Zeilen, 4 Zeilen über Adam-
Christus und dann in drei Zeilen: Magis(ter) Reginaldus de Corbosio
Rem archid' universis praesentes litteras. Dann steht zwischen ver-
schiedenen Notizen noch eine Die HS ist auf
alte Signatur: f. 18.
grobem, löcherigen Pergament in 2 Columnen geschrieben, auf der Seite
befinden sich je 30 gezogene Linien. Die vorhandenen 20 Quaternionen
= 161 foU. sind numeriert. Die Schrift ist kräftig, steif, meist eckig,
doch auch noch rund gestaltet; Rubra und Initialen dienen zum Schmuck
des Textes. Es finden sich viele Correcturen und Rasuren von der
ersten, einer gleichzeitigen und einer späteren Hand. Die HS scheint
systematisch — vielleicht für eine Abschrift — durchcorrigiert zu sein.
Aus Clairvaux ist die HS von Troyes gekommen.
in die Bibliothek
Beschrieben ist sie im vgl. auch
Catal. des Depart. tom. II 4^ p. 2S2,
Montfaucon, Bibl.Bibl.II p. 1366 B, Bibl. Clarevallensis, wo ohne Nummern
mehreres von Origenes, zuletzt: expositio in Ep. ad Rom. interprete
Rufino und: Apologia St. Pamphili Martyris pro Origene angeführt wird.

Ich habe den Codex Trecensis i. J. 1903 in Jena eingehend geprüft


und seine Abhängigkeit von dem Codex festgestellt. Denn 1. zeigt
Codex Trec. denselben Inhalt wie Codex M, auch Notizen, die nur
hat, und die gar nicht zum Text gehören. 2. fehlt De princ. I Cap. 6

(De fine vel consummatione), das in durch Herausschneiden und


Rasur getilgt ist, in Trec. Man könnte fast vermuten, daß dessen
XXXVIII Origenes

Schreiber die Verstümmelung von vorgenommen hat, da in Trec.


am Rand mehrfach caute lege von Hand beigeschrieben ist. 3. In
1.

dem Stück aus Hieron., De vir. ill. LXXV, liest in der Überschrift
dazu fehlerhaft: in defessione, Codex Trec. hat: in defensione, doch
aus s corrigiert. 4. In dem an dritter Stelle stehenden Inhaltsverzeichnis
ist in wie in Trec. die Praefatio Rufins als 1 gezählt, und liber
jjrimus fehlt dann. Im Codex Trec. ist ferner die Überschrift des jetzt
in beiden HSS fehlenden 6. Capitels des I. Buches durchgestrichen und
dafür unten am Rand von späterer Hand eingesetzt: de contrariis vir-
tutibus. 5. Von Anfang an begegnen uns in Sig. dieselben Eigentüm-
lichkeiten, Fehler, Sonderlesarten, Correcturen^ die aufweist. Cha-
rakteristisch sind z. B. folgende Stellen: S. 8, 1 Moyse] moyse_n

(d. h. soll durch den Strich mit e verbunden werden) moysen Trec,
der Abschreiber gab also zuerst seine \^orlage wieder, corrigierte
aber dann die ungewöhnliche Form. S. 8, 11 post adsumptionem eins
in caelos] post adsumptionem [d zu s corr.] //////// in caelos M, durch die
Rasur ist eius getilgt worden, wäe man an den Resten sieht; post adsum-
psitionem [d zu s corr.] eius [übergeschr.] in caelos Trec.^ S. 13, 10 non
satis] nos satis M, doch a. R. ganz schwach und blaß von späterer H.
= non beigeschrieben; non satis Trec, doch von I.Hand aus nos
satis corrigiert. S. 14, 8 quam plurimos] quam plurimos M^ quam
plurimum Trec, d. d. der Abschreiber übernahm zuerst die Correctur
seiner Vorlage, fand aber dann, daß die ursprüngliche Lesart auch be-
merkenswert sei, und schrieb deshalb die Variante darüber. S. 195, 15
credulitas] credulitatis M°orr credulitas aus credulitatis corr. Trec.
S. 245, 5 bietet Trec wieder dieselbe falsche Lesart und auch die falsche
Correctur von (s. den App.). Gelegentlich hat der Corrector des
Codex Trec. auch das Richtige gefunden, z. B. S. 234, 29 spiramus
durch Correctur aus spiramur, wie M' hat, oder S. 228, 22 f conlati
collati
Tyrii] conlatyrii cqnlatyrii Trec^orr ^sw. Nirgends findet sich aber
eine Stelle, wo Trec mehr als bietet oder unabhängig von er-
scheint. Daher ist Trec. mit Sicherheit als Abschrift von zu be-
zeichnen.

11. Codex Matritensis Bibl. nac 15, membr., saec XIIIXIV in


Folio, am Anfang
verstümmelt, in zwei Columnen und mit vielen Ab-
kürzungen geschrieben, enthält auf 295 Blättern 1. Homilien des Ori-
genes, teils von Hieronymus, teils von Rufin übersetzt, 2. Origenes, In
Ep. ad Rom. 10 BB., von Rufin übersetzt, 3. auf fol. 260rb Hieronymus.
De vir. ill. c. LXXV über Pamphilus, 4. Apologie des Pamphilus B. I
mit dem Prolog Rufins, 5. Rufin, De adulteratione hbrorum Origenis,
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XXXIX

6. fol. 276'" a— 295'" a Origenes, Periarchon in 2 Büchern übersetzt von


Rufin, bis: sensiendum est = Schluß des IV. Buches. Am Ende der HS
(fol. 295'^ a) steht: Hie est finis librorum periarchon origenis a rufino
expositorum secundum antiquum exemplar monasterii curie dei ordinis
prope aurelianis p. VH. leucas in foresta. Die Abtei Curia
cystertien^is
Dei (La Cour-Dieu, früher: Curia, la Court-Dieu) ist nach L. Janauseheck,
Orig. Cisterc. tom. I, Vindob. 1S77 4^ p. 6f im Jahre 1119 gegründet.
Die erAvähnte HS kann natürlich älter gewesen sein.
Beschrieben ist der Codex Matrit. in der Bibl. patr. lat. Hispan. I

ed. AV. V. Hartel (nachLoewe), AVien 1887, p. 313 f. Eine Probecollation


haben mir im August 1899 die Herren Dr. Bruno Violet und Pfarrer
Gaebelein freundlichst besorgi;. Danach geht Matr. an folgenden Stellen
mit GMö
gegen ABC: S. 16, 9 ac] vel, S. 18, 24f c^ poss. intell. quod
die, S. 20, 4 deum] dnm, S. 21, 3 forte <, S. 21, 9 universitatis] Teri-
tatis. Von der Gruppe / stimmt G am wenigsten mit Matr. überein,
etwas mehr M*, am meisten aber ; vgl. S. 7, 14 et << öMatr., S. S, 8
H- enim öMatr., S. 17, 10 illuminatur öMatr., S. 17, 16 quis öMatr., <
S. 19, 23 rite öMatr. usw. Endlich steht Matr. dem Codex S näher als
dem Codex Ab, wie folgende Stellen beweisen: S. 7, 12 ab] ad SMatr.,
S. 19, 21 cv. quia locus est in iherosolimis ubi SMatr., S. 20, 3 ymagini
SMatr. (imagini Ab), S. 20, 4 garazin SMatr. (Ab richtig), S. 21, 5 quidem
SMatr. (quidam Ab). Daher könnte man vermuten, daß Matr. von S
abgeschrieben sei, wenn nicht die Xotiz am Schluß der HS als Vorlage
ein »antiquum exemplar« bezeugte. Auch bietet S am Schluß weniger
als Matr. Mein Material reicht nicht aus, um die Vorlage des Matr.
mit Sicherheit zu bestimmen. Soviel aber läßt sich behaupten, daß der
Text des Codex Matr. mit dem des Codex S am engsten verwandt,
aber noch schlechter als dieser ist und deshalb beiseite gelassen
werden kann.
12. Codex Parisinus lat. Regius, olim Colbertinus, Nr. 1645membr.,
saec. XIV, enthält 1. Origenes, Periarchon 4 Bücher, Anfang: Incipit
prefa(ti)o rufini in libros origenis qui appellantur periarchon id est de
principiis sive principalibus. Vor den einzelnen Büchern steht die
Capitelangabe, 2. Origenes, In illud loannis: In principio erat verbum,
3. — 7. Petri Damiani sermones et epistolae, 8. Anonymi Carmen ele-
giacum de incarnatione Dominica. Vgl. Montfaucon , Bibl. Bibl.
. 1344 , Codd. MSS. Abbatiae Fulcardi montis Nr. 38. Delisle, Le
Cabinet des MSS. I (1868) p. 533. Catal. cod. mss. Bibl. regiae HI
(1744) S. 162. . AVeiuberger, 51. Progr. des K. K. Staatsgymnas. Iglau
1901 S. 10.
Dieser von Delarue für seine Ausgabe benutzte Codex, der i. J. 1682
XL Origenes

aus der Bibliothek der Abtei Foucarmont in Colberts Bibliothek


gekommen ist, gehört wegen principalibus statt principatibus in der
Überschrift (vgl. S. 5, 6 App.) zu der Gruppe /. Delarue gibt nur zwei-
mal Sonderlesarten des Codex Colbert. an, nämlich zu S. 19, 23 vel rite
mit und S. 31, 9 saperent mit ö. Danach unterliegt es keinem Zweifel,
daß diese junge HS zu der Gruppe ö gehört und für die Textherstellung
nicht in Betracht kommt.
13. Codex Parisinus lat. Nr. 17 348, Colleg. Navarr. 89, membr,,
in Folio (32 22 cm, Schriftraum: 23xl6cmj, saec. XIV, enthält auf
120 Blättern 1. die Apologie des Pamphilus, Buch I, und 2. Origenes,
Periarchon Yollständig; Anfang fol. 2>^: Incipit prologus rufini pres-
biteri in librum primum periarchon origenis presbiteri. Scio quam
plurimos Ende fol. lOS^b: senciendum est; 3. Oratio ad sacer-
. . .

dotes fol. 108vb —


i2()^h. Die HS ist in zwei Columnen auf jeder Seite,
eng und mit vielen Abkürzungen geschrieben. Eaum für Initialen ist
freigelassen; Capitelüberschriften sind rot eingetragen. Vgl. die Be-
schreibung bei Delisle, Bibl. de l'ecole des chartes 31 (1870) p. 501.
Ich habe die HS
in AVeimar verglichen und festgesteUb, daß sie für
Merlins Ausgabe grundlegend gewesen ist; s. unten I. Sie enthält
zahlreiche Fehler und Änderungen, die in Merlins Text übergegangen
sind, daneben aber gelegentlich auch gute Lesarten. Im allgemeinen
gehört sie /, vermeidet aber einige Lücken von /, z. B.
zur Gruppe
S. 109, 7 f. und stammt daher entweder von einem jetzt ver-
114, 17,
lorenen Glied der Gruppe / ab, oder hat gelegentlich noch eine zweite
Vorlage aus der Gruppe gehabt. Der Text des Codex Xavarr. bietet
aber nirgends mehr als Gruppe und 7, er ist vielmehr durchschnittlich
geringwertiger als der von und braucht deshalb nicht berücksichtigt
zu werden.
14.Codex Avenionensis (Freres Precheurs d'Avignon) Xr. 309,
alte Xummer 145, membr., in Folio (27,6 19,4 cm) saec. XV, enthält
auf 113 Blättern: Origenis über Periarchon, Anfang fol. 1: Incipit pro-
logus Eufini presbyteri ad Macharium. Scio quam plurimos fol. 2 . . .

Incipit liber primus Periarchon Origenis emendatum. Omnes qui cre-


dunt .... Ende fol. 112: que a regno Dei separat eos qui tales
. . .

sunt. Auf fol. 113 V steht eine Besitzangabe: Ex Kbris magistri Mar-
ciaHs AuribelH. Beschrieben ist der Codex im Catal. des Depart. XXVll 1
(1894) p. 225; vgl. auch G. Haenel, Catal. libror. mss. Lips. 1S30 4»,

Col. 52. Das AVort »emendatum« in der Überschrift des I. Buches und
der Schluß (wo allerdings das letzte Wort »declinamus« fehlt) sind
zwei Beweise, daß dieser Codex von abstammt; vgl. oben S. XXIV.
15. Codex Laurentianus plut. XXH c. 9 membr., inFoHo, saec. XV.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XL!

Diese mit herrlichen Initialen geschmückte Prachthandschrift enthält


1. Origenes' Periarchon, voraus die Vorrede Kuhns: Rufini presbiteri
in libros periarchon origenis ab eo e greco translatos in latinum. Scio
quioniam [so] plurimos . . . legentibus generet. Explicit prefatio Ruffini.
Incipit liber primus periarcö origenis. Die Bücher und Capitel sind
nicht numeriert, sondern die Anlange durch Initialen gekennzeichnet.
Der Schluß lautet: propter quod et propheta dicit reminiscentur
(S. 363, 11
f, vgl. oben S. XXXII. XXXIII), darunter steht noch (Ru-
brum): Explicit liber quartus et utimus [so] periarcon, 2. Die Apologie
des Pamphilus, Buch I, mit der Vorrede Rufins, 3. Rufin, De adul-
teratione, Ende: c|ui tales sunt declinamus.
Der verstümmelte Schluß von Periarchon beweist, daß diese junge
HS zu der Gruppe ö gehört. Was sie an besondern Lesarten hat, sind
teils Fehler, teils willkürliche Änderungen. Eine Probecollation von
diesem und dem folgenden Codex habe ich i. J. 19U2 von Otto Stählin
erhalten. Erwähnt ist die HS bei Montfaucon, Bibl. Bibl. 1 289 A.
16. Codex Laurentianus Bibl. Leop. Medic. Fesul. LIV, membr.,
in Folio, saec. XV. Inhalt fol. 193 —
255: Origenes' Periarchon, voraus
die Vorrede Rufins. Anfang: Translatio Rufini presbiteri periarchon
origenis incipit feliciter. Scio quoniam plurimos legentibus generet. . . .

Finit prefatio rufini pbri super periarchon orig. Incipit translatio ex-
planationum periarchon orig. Der Schluß des IV. Buches lautet genau
so wie bei der vorhergehenden HS: propter quod et propheta dicit
reminiscentur. Dann folgt noch (Rubrum): Periarchon Origenis claris-
simi doctoris liber quartus explicit. Die Probecollation Otto Stählins
ergibt eine enge Verwandtschaft zwischen den beiden Codd. Laurentiani.
Entweder ist dieser von jenem abgeschrieben, oder beide stammen, was
wahrscheinlicher ist, von derselben Vorlage ab. Jedenfalls kommen
beide für den Text nicht in Betracht.
Vgl. die Beschreibung bei Bandini, Suppl. ad Cod. lat. II p. 760 ff

und Montfaucon, Bibl. Bibl. I 420 AD. Stählin teilte mir noch mit, daß
die Codices Florent. Dominic. B. Mariae unterdem Namen »Codices
Sanctae crucis< 1765 in die Laurentiana gekommen sind, aber nicht
alle; vom plut. I dextr. befinden sich nur 10 (lateinische) Codices in der
Laurentiana.
17. Codex Venetus arc ia us lat. XVllI Cl. III 2 Nr. 3S (fondo antico),

membr., in Folio, saec. XV, enthält 1. Origenes' Periarchon, Ende:


propter quod et propheta dicit reminiscentur (= S. 363, 11 f. vgl.oben
S. XXXII. XXXIII), 2. Pamphilus, Apologie Buch I, 3. Rufin, De adultera-
tione. DieserCodex Bessarioneus >splendidus< (vgl. Valentiuelli . 1) hat
keine Capitelangaben und kein Inhaltsverzeichnis; doch werden die Capitel-
Orlgenes V. D
XLII Origenes

anfange fast immer durch schöne Initialen angedeutet. Wegen des


Schlusses gehört die HS zur Gruppe
Eine von Erich Klostermann
O.

für mich i. J. 1902 angefertigte Probecollation hat diese Verwandtschaft


noch weiter bestätigt und gelehrt, daß Codex Marc, aufs engste mit
den oben beschriebenen Codices Laurentiani zusammengeht. Diese drei
ungefähr gleichalterigen HSS stimmen in Sonderlesarten, Fehlern und
Lücken evident überein, berühren sich auch mit Cod. Matrit., sodaß
man einen gemeinsamen Ursprung dieser HSS annehmen muß. Der
Text ist, wie bei den Codd. Laurentiani, noch schlechter als der von o,

Codex Oxoniensis Bodleianus Canon. Patr. lat. Nr. 199. char-


18.
tac, saec. XV, in Folio (29 x
21 cm), mit 32 Linien auf der Seite und
— —
von zwei Händen (fol. 1 90 und 91 173) geschrieben, enthält 1. Ori-
genes' Periarchon von fol. 1 ab mit dem Schluß fol, 130^: propter quod
et propheta dicit reminiscentur (S. 363, llf, vgl. oben S. XXXH. XXXIII),
2. Pamphilus, Apologie B. I von fol. 130 ' bis 173: eos qui tales sunt
declinamus. FINIS. Mehrfach sind größere Auslassungen am Rande
nachgetragen, auch finden sich Lücken unausgefüUt, meist für griechische
AVorte; hier steht oft ein .g. am Rand. Die Überschriften fehlen, dafür
gibt es aber bunte (grüne und rote) Initialen. Von diesem Codex hat
mir Ernst von Dobschütz einige Notizen gegeben. Wegen des Schlusses
ist die HS zu der Gruppe ö zu stellen,

Codex Monacensis lat. Nr. 23881 (1007) in Folio, saec, XV,


19.

ist einem größeren Bande herausgenommen, beginnt mit fol. 97


aus
(95. 96 leer) und schließt mit fol. 168. Die HS ist von H. Schedel ge-
schrieben (vgl. Catal. codd. mss. bibl, reg. Monac. IV 4 p. 105) und
enthält die 4 Bücher Origenes' Periarchon vollständig. Die mir von
Otto Stählin i, J. 1903 übermittelten Notizen erweisen den Cod. Mon.
als Abschrift des Codex B. Denn mit stimmen Anfang und Ende
der 1. Vorrede Rufins, ferner die Capitelangaben über den einzelnen
Büchern und endHch das Fehlen der 2. Vorrede Rufins.
20. Codex Vaticanus Urbinas lat. Nr. 44, saec, XV, enthält auf
150 Blättern 1, Origenes' Periarchon mit dem Schluß: propter quod
et propheta dicit reminiscentur XXXIl. XXXIII),
(S. 363, llf, vgl. oben S.

2. Pamphilus, Apologie B. I, 3. In dem von


Rufin, De adulteratione.
J. Possevinus, Appar. sacer tom. II Col. 1608 abgedruckten Katalog

von ürbino und Pesaro p. 33 wird unter den dort augeführten Verken
des Origenes auch Periarchon erwähnt; vgl. E. Preuschen, Einl. zu
Origenes, Werke IV XXXIII f.
Die Notizen über die Vatican-HSS
S.

von Origenes' Periarchon verdanke ich Dr, Theodor Schermann, der


diese HSS für mich i. J. 1903 eingesehen hat. Diese jungen HSS ge-
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XLIU

hören des Schlusses wegen sämtlich zur Gruppe und sind ohne Yert
für den Text.

21. Codex Vaticanus ürbinas lat. Xr. 45S, anno 1473 scriptus;
bietet auf 179 Blättern denselben Inhalt Avie Urbinas 44 und ist nach
Schermanns Ansicht eine Abschrift desselben.
22. Codex Vaticanus lat. Xr. 214 saec. XV, chart., enthält zuerst
genau dasselbe wie Urbinas 44 und schließt ebenfalls das IV. Buch von
Periarehon mit reminiscentur. Dann folgen noch auf fol. 163: Expos.
Origenis In principio erat Verbum (vgl. oben Codex Par. Colbert. 1645),
Didymus De spiritus. interprete Hieronymo. Vgl. den Katalog der
Bibl. Vatic. I von Vattasso und Franchi de' CavaHeri 19U2.
23. Codex Romanus Bibl. Angel., olim Aegidii Viterbiensis Ord.
S. Aug. et Card., Xr. 1244, chart.. saec. XVI, enthält auf fol. 1 llu (am
Anfang fehlt ein Blatt, Avodurch der größte Teil der ersten Vorrede
Eufins verloren gegangen ist) die 4 Bücher von Rufin, Periarehon.
Xach Schermanns Xotizen gehört auch diese HS zur Gruppe o.

24. Codex Romanus Basil, S. Petri 11. 192 D, membr., 176 Blätter,
3S Zeilen auf jeder Seite, von einer Hand. Diese HS ist bei Mont-
faucon, Bibl. Bibl. I 158 erwähnt. Theodor Schermann, der diese
nicht leicht zugängliche HS i. J. 1903 geprüft hat, weist sie dem saec.
XIII/XIV zu. Fol. V beginnt: PREPHATIO (Rubrum). Scio quam
plurimos ... bis fol. 2^^ .... quae bona sunt teuere. EXPLICIT PRE-
FATIO HEG . continet Origenis Periarehon. 1. I. Dann folgen 3U Capitel-
überschriften. Dann die Überschrift des 1. (Rubrum) und
Capitels
Omnes qui credunt ac certi sunt .... als Anfang des 1. Capitels,
darauf die übrigen des ersten Buchs. Dasselbe wiederholt sich bei
dem zweiten und dritten Buche. Auf fol. Sl^ (= S. 276, 6) hört das
III. Buch mit den Worten: quidam legentes vel intelleger ne^ auf.

Unten stehen mit roter Tinte die Vorte geschrieben: Residuum huius
operis habetur in opusculo huic annexo. Unten ist etwas radiert, doch
noch »Periarehon «zu lesen. Fol. 92 ist leer, auf fol. 93 ^ steht: Cre-
'^

dimus scaiu trinitatem, mit fol. 107 ^ beginnt ein Proverbiencommentar.


Unter der gleichen Xummer 11. J92D ist, wie Theodor Schermann
mir mitgeteilt hat, noch eine kleine HS von 47 foll., chart., 25 Zeilen
auf der Seite, wohl saec. XVI, vorhanden. Am Anfang steht die Xotiz:
Tres alii Hbri periarehon origenis habentur in alio volumine huic annexo.
Fol. l'' beginnt mit den AVorten: Incipit Kber quartus et ultinuis Ori-
genis Periarehon. 1. De prineipiis vel de principalibus. V^erum quo-
niam .... Ende fol. 47: propterea dicit reminiscentur. Periarehon
Origenis clarissimi doctoris Liber quartus explicit.
D*
XLIV . Origenes

Das um zu beweisen, daß dieser Codex


mitgeteilte Material genügt
eine Abschrift des Codex Casin. (C) ist. Der Schreiber hat die letzte
etwas beschädigte Seite von C nicht ganz lesen können und daher
nicht bis zu Ende (S. 276, 11) abgeschrieben. Später ist in einem An-
hang das fehlende vierte Buch, aber wiederum nur bis reminiscentur
(S. 363, 11 f), ergänzt worden, das dritte Buch aber unvollständig ver-

blieben. Die Ergänzung scheint aus Cod. Laurent. Bibl. Leop. Medic. Fesul.
LIV (s. ob. S. XLl) zu stammen, denn beide HSS haben die charakte-
ristische Unterschrift, die sich sonst nicht findet. Endlich hat Theodor
Schermann noch festgestellt, daß die beiden Codices Vaticani Reginenses
Nr. 82 und 1309 (vgl. Montfaucon, Bibl. Bibl. I 15 C und 43 C) die vier
Bücher Periarchon nicht enthalten.

An die Aufzählung dieser 24, mir persönlich oder durch gütige


Mitteilungen näher bekannt gewordenen Handschriften schließe ich eine
Liste von solchen Handschriften an, die ich nur aus Katalogen oder
anderen gedruckten Notizen kenne. Leider müssen diese Handschriften
zum Teil als verloren betrachtet werden.
Codex Sangallensis, erwähnt in dem alten Handschriftenver-
25.
zeichnis von St. Gallen aus dem IX. Jahrhundert; vgl Catalogi biblio-
thecarum antiqui, coli. G. Becker ^, Bonnae 1SS5, § 15 p. 34. Danach
hat St. Gallen in alter Zeit fünf Bände Origenes (1. 3. In epistolas Pauli, —
4. In Genesin, Exodum et Leviticum, 5. Periarchon, Nr. 1S9 — 193) be-
sessen.
26. Codex Laureshamensis (Lorsch), Becker § 37 in einem bei
Katalog saec. X als IUI jcsqI
Nr. 307 so angeführt: emen- libri
dati, translati a Rufino presbytero et Macario missi, in uno volumine.

Dann folgt als Nr. 308: apologeticum Pamphili martyris in Origenem in


uno codice, während als Nr. 306 die von Rufin übersetzten 10 Homi-
lien zum Römerbrief vorausgehn. In dem Kloster Lorsch haben sich
verhältnismäßig viele HSS des Origenes befunden. Die Bibliothek ist

1) Der Index Beckers, von dem die Vorrede (p. IV) sagt; »Addidi indicem
locapletem, qui commentarii loco et falso scripta corrigeret et parum notos scrip
tores, quantum indagare potui, designaret», war
für meine Zwecke unbrauchbar
Um zu zeigen, wie viel s. v. Origenes
gebe ich ein vollständigeres Verzeich
fehlt,
nis der Stellen; die Zahlen Beckers sind cursiv gedruckt: 7, TS. 79. S,lSsq. 11,
76 sq. 15,lS9sq. 21, lOsq. 22,217—219. 32, Ulsqq. 480. 36,24. 87,294sqq. 324
42,81sq. 51, 27 sq. 55, 8. 30. 49. 68,89. 69,86. 70,16. 2ö. 72,25. 75,29. 76,62sq
78,9. 79, 233 sq. 80,214. 216. 81, 9. 83, 8. 86, 35sq. 95.86—90. 96,18. 100, 3. 109
22. 113,44. 115,161. 170.243. 117,65. 118,20. 125,131sq. 127,44—46. 140. 100—164
129,45. 750,47.86 sq.

I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XLV

Mitte des 16. Jahrhunderts von Lorsch nach Heidelberg überführt worden;
Lorscher HSS kamen dann i. J. 1623 als Codices Palatini nach Korn,
viele andere sind verloren gegangen. Vgl. Mai, Spicil. Rom. vol. V
ISl. XXXIV 14; Gottlieb, Über mittelalt. Bibl., Leipz. 1890, S. 337; Franz
Falk, Beiträge zur ßeconstruction der alten Bibl. Fuldensis u. Bibl.
Laureshamensis (im XXVI. Beiheft zum Centralbl. f. BibliotheksAvesen,
Leipz. 1902) S. 49 f.
27. Codex Fuldensis. In dem von Karl Scherer herausgegebenen
Fuldaer Handschriften-Katalog des 16. Jahrhunderts (XXVI. Beiheft zum
Centralbl. f. Bibliothekswesen, Leipz. 1902) S. 94 (190) werden unter
Repos. III Ordo quartus 7 Handschriften des Origenes, darunter an
dritter Stelle: »liber Periarchon foL« angeführt.
28. Codex Massauensis (abbaye de Massay) wird in dem Cod. Vaticau.
3324 saec. XI fol. Ulf unter Nr. 90 so citiert: Periacon, de auctoritate
canonum 1. Offenbar ist >Periarchon< zu lesen, vgl. DeHsle, Le Cabi-

net des MSS tome II Append. Bibliotheque de l'abbaye de Massay.


29. Codex Sanmartinus. In dem >Catalogue des MSS de Saint-
Martin-des-Champs< Le Cabinet des MSS de la bibl. nat.
(bei Delisle,
tome II p. 237) wird dieser Codex so citiert: Origenes de periarchon.
Er hat sich Anfang des XllL Jahrhunderts dort befunden. Delisle be-
merkt hierzu: »II est ä craindre que la plupart des titres conserves
dans le cabinet de Saint-Martin n'aient peri pendant la Revolution«.
Codex Verdunensis. Dom. Bruno Albers 0. S. B. hat mir
30.
i. 1903 mitgeteilt, daß bei D. Ursmer Berliere 0. S. B., Les manuscrits
J.

de l'ancienne abbaye de Saint-Vanne de Verdun (Extrait du >Biblio-


graphe moderne< 1897 Nr. 5), Besangon 1897, Imprimerie et Lithographie
de Paul Jacquin, p. 7 HS in Quart, membr., enthaltend
unter Nr. 9 eine
Periarchon d' Origenes, erwähnt wird. Unter den von Delarue be-
nutzten HSS wird von ihm an 1. Stelle ein Codex Virodunensis saec.
IX genannt. Es fällt auf, daß von Delarue nur einmal eine Lesart
dieser HS erAvähnt wird: S. 86, 29, wo Virod. mit Mo solum (AG solem)
hat. Codex Virodun. vielleicht mit Cod.
Sollte identisch sein, und
sollte ihn Delarue wegen seiner Übereinstimmung mit G nicht weiter be-
achtet haben?
31. Codex Aurelianensis (Fleury 110) Nr. 222 (194), membr., in
Folio (23,5 X
12 cm), saec. XII, 216 Seiten mit 2 Columnen, enthält
p. 105 Prefatio sancti Hieronymi in Origenem. Coguoscende verita-
tis amore permoti (= Anfang der Apologie des Pamphilus), p. 106
. . .

Secundum edicionem Pamphyli martyris ... bis: propterea. que de pro-


pheta dicit, reminiscentur. Dies ist der Schluß von Periarchon in der

HSS-Gruppe , also gehört der Codex Aurel. dazu und ist ohne Wert.
XLVI Origenes

Es folgen dann noch Schriften Augustins; vgl. Catal. general des MSS
des Depart., Orleans (Nr. Xll) 1 889.
32.Codex Friulensis, membr., in Folio, saec. XV. Bei Mazzatinti,
Inventar, dei mss 1893, vol. III p. 111 (Sandaniele del Friuli Nr. 21)
liest man: Origenis Periarchon in lat. translat. a Rufino presbitero. —
Rufini über, quo edocet qualiter 0. de singulis capitulis scarum Script,
senserit. — Expositio Origenis pulcherrima quarta: In principio erat
verbum usw. — S. Dydimi De S(5o Spiritu in lat. translat. a s. Hieronymo.
Vgl. oben Nr. 12, S. XXXIX, und Zeitschr. f. östr. Gymnas. 1901 S. 73.
33. Codex Populetanus (Pöblet)*, vgl. Villanueva, Viage literario
a las iglesias de Espana, tom. XX 149, über die Abteibibliothek von
Pöblet bei Tarragona: »Un vol. fol. ms. del siglo XIV que contiene: S.
Basilii Exameron, S. Augustini Retractationes , et librum de Natura et
gratia, S. Hylarii Pictaviensis de Synodis, Origenis Periarchon interprete
Ruffino, y Pamphili Martiris Apologia pro Origine [so]«. Diese Miscellan-
handschrift dürfte wohl, wenn sie noch vorhanden ist, keinen AVert haben.
34.Codex Remensis monasterii sancti Remigii, von Delarue in
der ersten Anmerkung zu seiner Ausgabe von Periarchon unter den
von ihm benutzten SS an 6. Stelle erwähnt. AVenn der dort zuerst
genannte Codex Virodunensis saec. IX vielleicht identisch ist mit dem
oben unter Nr. 30 citierten Codex Verdunensis, so würde von den
HSS Delarues nur der Codex Remensis als unbekannt übrig bleiben.
Denn sein Codex Corbeiensis saec. IX ist oben Nr. 4, Codex Colber- =
tinus =
Nr. 12, Codex Sorbonicus =
Nr. 7, Codex monasterii de Monte
sancti Michaelis in Periculo maris =
Nr. 6. Delarue nennt den Codex
Remensis an letzter SteUe und gibt sein Alter nicht an; daraus kann
man schließen, daß dieser Codex ungefähr so alt wie Ab und S und
wohl nicht sehr wertvoll gewesen ist. Delarue erwähnt nur selten eine
Lesart dieser HS. Wenn Cod. Remig. S. 3, 5 in quo (= ^"•)^ S. 4, 9
comprobat (= Gö) und S. 6, 4 faceret (= ) liest, so gehört er der ge-
ringeren HSS-Gruppe an.

2. Die Handschriftengruppen und .


Nach Aufzählung aller mir bekannten HSS, die Origenes' Peri-
archon enthalten, sollen deren Verwandtschaftsverhältnisse, soweit dies
noch nicht geschehen ist, dargelegt werden. AVenn die ganz jungen, die
bereits oben S. XXXIV —XL besprochenen und die mir nicht zugänglichen
HSS ausscheiden, so bleiben nur 7 HSS übrig, die oben S. XXIV— XXXIII
1) Vgl. L. Janauscheck, Orig. Cisterc. I p. 127 Nr. CCCXXII über Populetuin
(Pöblet etc.).
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XLVII

beschrieben und von mir zur Textberstellung herangezogen worden sind.


Sie zerfallen, um das Hauptergebnis meiner Untersuchungen vorauszu-
schicken, in zwei Gruppen: eine bessere (Codices ABC), und eine
geringere 7 (Codices GMSAb). Abgesehn von anderen Gründen, schei-
den sich die beiden Gruppen dadurch scharf von einander, daß Gruppe
den Abschnitt De creaturis vel conditionibus (S. 65, 8 68, 15) ent- —
hält, der in der Gruppe 7 fehlt, d. h. in der hs. Quelle dieser Gruppe
aus dogmatischen Rücksichten entweder nachträglich getilgt, oder schon
von dem Schreiber übergangen worden ist.

Die Gruppe a.

Von den drei Handschriften, aus denen die Gruppe besteht, sind
und C müssen deshalb als eng zusammen-
zuerst zu besprechen. Sie
gehörig betrachtet werden, weil beide, im Gegensatz zu den übrigen
HSS, auch zu A, eine sehr ausführliche und, abgesehn von Kleinig-
keiten, übereinstimmende Capitulatio vor den einzelnen Büchern haben.
Ferner fehlt nur in und C die zweite Vorrede Rufins (vor dem 1.
Buche). Endlich stimmen beide HSS auch in einer Anzahl von Sonder-
lesarten und Fehlern überein. Zunächst ist die Frage zu beantworten,
ob die dem Anschein nach jüngere HS von C abgeschrieben ist.
Nun findet sich in C eine größere Zahl von Auslassungen, die teils
durch Homoioteleuton, teils durch andere Nachlässigkeiten des Schreibers
verschuldet sind, z. B. S. 13, 9 et hoc ipsum initium, S. 14, 8 quendam,
S. 17, 25 consumit quidem et exterminat sed, S. 19, llf ubi — spiritus
est, S. 20, 1 distinctionem^ — ad, S. 20, 21 atque inaestimabiliter, S. 28,
6f priusquam terram faceret, S. 30, 12 per hoc — 14 aperiat et usw.
Alle diese ausgelassenen Worte und Sätze stehen aber in B, sodaß
C als Vorlage für Wollten wir aber um-
nicht gedient haben kann.
gekehrt wider die AVahrscheinlichkeit als älter und als Vorlage von

C ansetzen, so würde dies aus denselben Gründen unmöglich sein. Denn


wenn auch der Schreiber von B, im Gegensatz zu dem flüchtigen und
nachlässigen Schreiber von C, seine Aufgabe mit lobenswerter Sorgfalt
erledigt und seine Vorlage ziemhch lückenlos und treu Aviedergegeben hat,
so fehlen doch auch in gelegentlich kleine Vörter, die in C vorhanden
sind, z,B, S. 53, 17 de, S,95,8 ac, S. 101, 29 apti, S.113,9 ipsa, S. 154,

28 dei, S, 182, 5 ex, S. 196, 25 sed, S. 206, 24 quo ait, S. 208, 20 deus,
S. 217, 30 in, S. 252, 19 est. Venn man nun annehmen wollte, daß
diese kleinen Lücken von dem Abschreiber richtig ausgefüllt worden
wären, .so hätte er dies doch an zwei Stellen (S. 252, 21, wo quibus
certamen adhuc, und S. 100, 17 f, wo sancta est, non recipit poUutionem;
XLVIII Origenes

naturaliterenim vel substantialiter in fehlt) nicht ermöglichen können.

Deshalb bleibt nur die Annahme einer gemeinsamen Quelle von und
C übrig, die ich nenne. Diese Handschrift hat zu der Zeit, als
abgeschrieben wurde, Eandnoten (von mir durch Klammern bezeichnet)
enthalten, die der Schreiber von unrichtig mit in den Text aufge-
nommen hat, nämlich S. 21, 13: omni ex parte monas [monas' grece
non solitarium hoc quod nullam aliam in se speciem habet
significat sed
permixtam nee esse ex ulla adiunctione compositum] et ut ita dicam
enas [enas grece dicitur quod ita unum est per naturam ut alterius vel
secundae ahcuius adiectionis in eo non intellegatur ammixtio] et mens
usw., S. 171, 15 vel etiam [alibi perosus] odibilis extiterit. Andere Rand-
noten hat der Schreiber von ebenfalls an den Rand gesetzt: S. 33,
10 f aporroea sive manatio iutellegi potest quod profluit ex aliquo sicut
ex fönte fluius (1. fluviusj; S. 34, 20 f in hoc apertissime unius substan-
tiae (ac na)turae filium dicit sicut erat seth cum adam (ac na ist von
späterer Hand mit schwarzer Tinte corrigiert); S. 122,23.24 und S. 123,

1 die Transscription der betreffenden griechischen Worte: -r planetas

; aplane < speram. Sowohl als C haben aus eine Randnote in

den Text übernommen S. 88, 14 f: planetae [id est errantes] moventur,


und in beiden HSS findet sich S. 196, 29 f: [a se autem moveri dicunt
animantia] a se autem moventur animantia eine Doppellesart, d. h. eine
vom Rand in den Text eingedrungene Verbesserung neben der ursprüng-
hchen Lesart. Aus diesen zwei Stellen kann man schließen, daß die
früher erwähnten, von aus übernommenen Randnoten dort schon
gestanden haben, als C abgeschrieben worden ist. Die Randnoten in
von .
Hand, nämlich S. 13, 7: N(ota) de anima nichil horum in
scripturis definitum, S. 173, 8: <ori)genes fecit librum de resurrectione
corporum, S. 180, 10 (hie>remias, Z. 1.5 (esai)as, S. 181, 1 De malis
dispensator(ibus) , S. 273, 6 Isaias, Z. 8 Ecclesiast(es) sind natürlich
jüngeren Ursprungs. Dasselbe von den zw^ei Randnoten in C. näm-
gilt

lich S. 261, 9 (zu der dort in C stehenden Überschrift): \- Xota —


quod dicitur opinio magis quam ratio; et recole, quid aristoteles de
opiniöne tractaverit und S. 262, 3f: x x perpendat tue fraternitatis
astutia, quam cautissime dixerat: non aliter poterit responderi, ut divina

1)

,
?.- ) ' » ,
Vgl. Maximiis, Schol. in Lib. De coelesti hierarchia S. Dionysü Areopag.
VII 3 (Migne SGr IV 76 i: "Ou

.'
&, & '
, " ,^ / , /]
^-
(Job. 17, 22)"
hvag xal

,
6
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XLIX

Providentia demonstretur (die beiden letzten AVorte teilweise erloschen,


ebenso eine dritte Randnote zu S. 269, 5ff). Die nur der HS oder C
eigentümlichen Fehler ^ und Correcturen können hier übergangen werden.
Dagegen scheint mir eine Aufzählung derjenigen Textstellen, wo schon
Correcturen vorgenommen hat, nicht unwichtig zu sein.
Auslassungen in ß: S. 14S, 7f Tempus — disserere (als schein-
bar unnötige AViederholung des vorausgehenden Satzes) — S. 149, 15
quid poterat (als unnötig angesehen) — S. 193/4 Praefatio Rufini (als

scheinbar nicht zum Text gehörig) — S. 252, 20 erat in (wohl ab-


sichtlich).
Zusätze in /3: S. 6,16 generet -(- In omnibus tenete. S. SS, 5 — —
+ enim —
S. 9S, 21 -|- et S. 132, 19 -f etiam— S. 2U4, 32 -f aiunt —
(ohne Grund, wie der griech. Text zeigt) S. 209, 31 -}- eum (zur Er- —
leichterung der Co.) — S. 224, 31 + in eo (unnötig) — S. 22S, IS ~- ab
(unrichtig) — S. 352, 3 -|- vel spiritum sanctum (C fehlt).
Correcturen in ß: S. 22, 19 loci] mentis — S. 26, 2 ff noscere,

nosci für cognoscere, cognosci — S. 30, 3 deformatio] formatio und


S. 35, 3 deformatur] formatur (allerdings S. 46, 13 formatur auch ,
vgl. S. 174, 13 f 17) — S. 32, 13 earum] eis — S. 51, 9 Verum tarnen]
verum in his omnibus — S. 53, 12 animantia] animalia — S. 57, 15 fit

A/ (Fehler) sit Ab (richtige Correctur) fiat (falsche Correctur) —


S. 62, 9 adsint] assistant — S. 63, 17 Non enim] nee sane — S. 72, 11
-|- videatur (zur Erleichterung der Co., aber dann liegt die Schwierig-
keit in der Beziehung der folgenden Worte (Z. 12): similiter — virt.) —
S. 73, 27 si velit ac neglegatj si forte se neglegat — S. 87, 18 f Vesti-
mentum non est mundum] indumentum earum non esse mundum —
S. 139, 17 quoquej enim /3Mi<=orr Pg, _ g. 140^ 9 nuUus alius nisi] mun-
dus ignorat et (ganz willkürliche Correctur) — S. 147, 26 ff quod ds
Creator et conditor mundi idem esset et pater dm nostri ihn xpi legisque
et prophetarum — S, 14S, 5 debuit demonstrari^ monstraretur —
S. 14S, 9 nominavit. Sciendum ergo primo in loco est quod sicut idem
ipse deus — S. 152, 15 f et confirmatio ex scae scripturae auctoritate
descendit cum —
S. 171, 16f qui comparati reliquis mehori-
dicitur
bus meritis sunt, ad exornandum mundi statum otficium praebere (con-
pati reliquis hat nicht verstanden, deshalb weggelassen und vorher
corrigiert) — S. 214, 23 videtur] videatur — S. 219, 24 acceptis semini-
bus (germinare intransitiv verstanden) — S. 221, 23 cum] ubi —
1) Die Fehler im Cod. erinnern an die Fehler der von F. Knoell beschrie-
benen Uncialhandschrift Vat. lat. 3375 saec. VII (CSEL vol. IX 1 p. Vllf. Sollte
Codex dieser HS ähnlich gewesen sein?
L Origenes

S. 233, 18 nemo sani sensus nisi dei misericordiae — adscribet] nemo


qui sani sensus est alii nisi dei misericordiae — adscribet — S. 237, 30
quibus] bis — S. 238, 13 illud vas, quod] illum, qui — Z. 14 quod] qui
— Z. 15 illud] ipsum (also die ganze Stelle systematisch corrigiert) —
S. 240, 24 vel salvandae vel perditae — S. 247, 31 adiutorio] adiumento
— S. 249,31 impleamus] ministremus — S, 251,17 et nihil] nihilque —
S. 352, 4 ratione] iide (C fehlt) — Z. IS coercita] constricta (C fehlt).
Bibelvarianten in ß: S. S5, 1 transiet] transibit — S. 136,4 mor-
tuus] mortificatus — S. 245, 24 f perversum] tortuosum — S. 298, 22 eos]
+ in non gente (C fehlt).

Anscheinend richtige Sonderlesarten in ß: S. 62, 12 solam


(statt solum) — S. 116, 12 + numquam enim vixit (des Zusammen-
hangs wegen richtig) — S. 169, 14 credetur (statt creditur) — 196, 27
S.

dicunt (statt dicuntur) — S. 266, 20 addunt (statt aiunt) — S. 269, 12


deplere (ß allein richtig) — S. 342, 22 + cogitasse (nur B, C fehlt).

Aus dieser Liste ergibt sich, daß der hauptsächlich von dar-
gebotene und durch C an einigen Stellen verbesserte Text von ß, der
etwa dem saec. VIII (oder IX) angehört, tatsächlich eine von gelehrter
Hand vorgenommene Textrecension darstellt, deren Benutzung durch
ausführliche Inhaltsangaben erleichtert werden sollte ^ Da C in Monte
Cassino entstanden, und Avahrscheinlich aus Italien nach Bamberg
gebracht worden ist, so dürfte wohl auch der Ursprung von in
Monte Cassino zu suchen sein. Ob die Correcturen des gelehrten
Schreibers von ganz oder teilweise auf hs. Grundlage beruhen, oder
ob sie sämtlich Vermutungen ohne hs. Grundlage sind, wird sich schwer
entscheiden lassen. Auf eine zweite Vorlage von scheint S. 171, 15
die Variante: alibi perosus (s. oben S. XLVIII) hinzudeuten. Hieraus kann
man vielleicht auch in andern Fällen auf hs. Begründung einer Sonder-
lesart von schliessen.
Jedenfalls wird man die einzelnen Sonderlesarten von zunächst
an dem Text von zu prüfen haben. Denn hier ist uns der -Text
zwar mit vielen Auslassungen und Fehlern, aber doch frei von will-
kürlicher Bearbeitung erhalten. Während also die Lücken von
ergänzt, zeigt uns A, wo von dem Text der gemeinsamen Vorlage
abgewichen ist. Die dem Codex eigentümlichen Fehler hier anzu-
führen erscheint unnötig. Der Schreiber hat größtenteils, besonders
gegen Ende, viel zu flüchtig geschrieben und seine Vorlage nicht noch-

1) Auf trifft also die allgemeine Bemerkung von Ed. Schwartz über die

Überlieferung griechischer Prosawerke (Eusebius, Kirchengeschichte S.TeilS.CXLYIj


vollständig zu. Die Inhaltsangaben sind unten D II 2 abgedruckt.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LI

mals verglichen; am Anfang ist diese auch lückenhaft und schwer


lesbar Daher lassen sich etwa 190 Auslassungen und 580
gewesen.
Schreibfehler und Sonderlesarten in zusammenrechnen. Unter den
Varianten sind z. B. folgende bemerkenswert. S. 172, 16 ist accepisse

in , causam habuisse videatur in überKefert. Sollte dies aus einer


falsch verstandenen Randnote herstammen? Merkwürdig ist S. 213, 30
benignitatis für longanimitatis in A, während S. 203, 27 letzteres auch
in steht. S. 248, 26 finden wir statt conluctatio in ursprünglich
lucta, von II. Hand zu luctamen corrigiert•. S. 132, 23 stand in der
Vorlage von statt tali usi Avahrscheinlich aliusi, woraus A^ alius si

machte, während die II. Hand abusi darüber schrieb. Daß die I. Hand
auch geändert hat, beweist S. 274, 1. 3, wo zweimal in latini aus
latine corrigiert ist. Auf eine in Uncialen geschriebene Vorlage ohne
V^'^orttrennung lassen z. B. folgende Stellen schließen: S. 167, 15 super-
filium A* superfluum A*^»", d.h. A* hat FLUÜM als FILIUM gelesen;
S. 218, 19 ac semina receperunt] adseminare coeperunt A; S. 253, 5 certa
mensura] certamen supra A; S. 297, 21 ludae, istum] iudaeis dum A;
S. 316, 25 consequenti] e sequenti (aus CSEQUENTI) A. Auf Rand-
noten in der Vorlage weist z. B. S. 149, 15 hin: spiritale quid / spiri-
talem sensum quid { läßt das ihm unverständliche quid poterat aus);
spiritalem sensum
also stand vermutlich in a: spiritale quid. Die IL Hand in A, welche
mit trocknem GrrifFel Verbesserungen überschreibt, hat die Lücken zwar
gelegentlich bemerkt, aber nicht ausfüllen können. Sie hat also keine
HS benutzt. Der Corrector war aber ein kluger und gelehrter Mann,
dem eine Anzahl von Verbesserungen auch ohne hs. Hilfe wohl ge-
lungen sind. So hat er z. B. S. 342, 12 aus der Corruptel & eleuabrentur
(A^) richtig tela vibrentur erschlossen und S. 112, 21 das richtige nam-
que über das falsche numquam geschrieben. Aber S. 343, 3 corrigiert
die IL Hand das corrupte omni zu omnis statt zu omnium, und S. 346, 11

schreibt sie rei über das falsche omnis, anstatt daraus omnium zu
machen; endlich S. 363, 22 verbessert sie corum (= chorum) in un-
richtig durch ein darüber geschriebenes decorem. Die Varianten in
sind also bloße Vermutungen und dürfen daher nur dann berücksichtigt
werden, wenn sie mit oder / übereinstimmen.
Die gemeinsame Vorlage von und scheint also eine Uucial-
handschrift gewesen zu sein. Als daraus abgeschrieben \vurde (etwa
saec. VIII), war sie am Anfang noch unversehrt; als im saec. X ent-
stand, war die Vorlage am Anfang teilweise beschädigt (s. ob. S. XXVI).
Wo ist nun diese alte Vorlage des Codex Augiensis zu suchen? Dieser ist
im saec. X sehr schnell und flüchtig geschrieben worden (s. ob. S. XX\'. L).
LH Origenes

Nun wird berichtet i,


daß der Abt Engelbert 11. von St. Gallen (924—933)
bei dem Hunneneinfall i. J. 92ö die Bibliothek nach Reichenau geflüchtet

habe; Reichenau habe dann zwar dieselbe Anzahl, aber nicht dieselben
AVerke zurückgegeben. Das deutet darauf hin, daß die beiden Abteien
auch sonst gegenseitig HSS zum
Lesen oder Abschreiben ausgetauscht
und es mit der Rückgabe nicht allzu genau genommen haben ^. In
dem von Becker unter Nr. 15 abgedruckten Bibliothekskatalog von
St. Gallen aus dem saec. IX erscheint Periarchon als Nr. 193, voraus

gehen zwei Nummern: Origenes In epp. Pauli und Origenes In Genesim


Exodum et Leviticum (vgl. ob. S. XLIV). In dem am Ende des IX. Jahr-
hunderts geschriebenen Katalog 22, und zwar unter den Additamenta,
die vielleicht erst im X. Jahrhundert hinzugefügt sind, erscheinen zwar
die beiden zuletzt genannten Origenes-HSS, aber Periarchon fehlt, und
an dessen Stelle, sogar zwischen den beiden Origenes-HSS, steht als
Nr. 218: Expositio Pelagii sup oiöles eplas Pauli. Das ist auffällig. Am
Ende des saec. IX oder Anfang des saec. X ist also der Codex, welcher
Periarchon enthielt, nicht mehr in St, Gallen vorhanden gewesen. Sollte

er vielleicht nach Reichenau verliehen, dort zurückbehalten und durch


einen andern Codex ersetzt worden sein? So viel kann man wenigstens
vermuten, daß die alte St, Galler-HS damals nicht spurlos verschwunden,
sondern gelesen und auch abgeschrieben w^orden Der Codex Au- ist.

giensis stammt also vielleicht von dem AYäre diese Ver-


St. Galler ab.
mutung richtig, so würde weiter zu schließen sein, daß sich der
St. Galler Codex ursprünglich in Monte Cassino befunden hat, und daß

dort etwa im VIII. Jahrhundert von ihm abgeschrieben worden ist.


Vielleicht läßt sich diese Vermutung noch auf einem andern Wege
wahrscheinlich machen. Doch vorher sind die gegenseitigen Beziehungen
der die Gruppe / bildenden HSS klarzulegen.

Die Gruppe /.

AVie in der Gruppe die HSS und C, so sind in der Gruppe /


die HSS G und sehr nahe verwandt. Die Übereinstimmung in
Lücken und Fehlern zwischen G und M* ist stellenweise so auffällig,

1) \'gl.Weidmann, Geschichte der Bibl. von St. Gallen 1841, S. 16. . . .

2) Ein Beispiel für diese engen Beziehungen zwischen Reichenau und St.
Gallen ist von L. Traube in der Testgesch. d. Regula S. Benedicti (Abh. d. bist.
Gl. d. Kgl. Bayr. Akad. d. Wiss. XXI, 111. Abt.) S. 665 erwähnt. Ygl. auch Sa-
muel Berger, Histoire de la Vulgate pendant les premiers siecles du moyeu age,
Paris 1893, p. 56: »11 n'est pas possible de separer Reichenau de Saint-Gall. Les
deux abbayes etaient unies par les liens les plus etroits<t etc.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LIII

daß man zunächst geneigt ist, die eine HS als die Abschrift der andern
anzusehen. Aber M, anscheinend jünger kann unmöglich von G
als Gr,

herstammen, wie folgende Stellen beweisen. Z. B. S. 13u, 1 steht legem


in M, fehlt in G; dasselbe gilt von ignis S. 145, 11, von et non dicit
— mente S.
Ferner liest
,
5f, von a mortuis S. 174, 4 f von facere ebenda Z. 19.
S. 140, 13 richtig ac talibus, G dagegen falsch actibus,
,

umgekehrt S. 144, 1 unrichtig dilectio nisi, G richtig dilectionis /////


und S. 107, 30 wieder G fehlerhaft: verbis uie sapientie und ganz ^

deutlich und richtig: verbi sui ac sapientiae. Wollte man aber an-
nehmen, daß G das höhere Alter nur vortäusche und tatsächlich von
abgeschrieben sei, so würden folgende Stellen dagegen sprechen:
S. 25, 1 inde G (mit a) de M*, S. 31, 13 ad vivendum G (mit a) ad
vivent dum M* (adviverent dum M*<^°"), S. 76, 11 unusquisque G (richtig)
unusque M, S. 262, 5 priores G (mit a) prohises M* (prores M^^orr)^
S. 330, 23 perplurima G (mit a) quamplurima M, S. 351, 26 summam]
sümae G summam (wohl während des Schreibens aus summae corri-
giert) M^ Wenn aber weder von G, noch G von abgeleitet
werden kann, so bleibt nur die Annahme einer gemeinsamen Quelle,
die ich nenne, übrig. Hierfür zeugen auch folgende Stellen: S. 268,30

suggeruntur] suggerentur aus suggeruntur G ^ suggerentur M^orr^ §_ 302, 17


cum] eum GM, S. 302, 31 eruditi sunt] eruditionibus GM, S. 335, 29 ba-
biolone G babolone M* babilone M^orr (^also : babolone), S. 33S, 14
ut eueniat] ut eü GM (d. h. hatte die Buchstaben eniat ausgelassen),
S. 352, 16 intra] ita GM.
Die Vorlage von GM (= ) hat, wie es scheint, nicht viele Correc-
turen und Varianten und gar keine Randnoten enthalten. Denn sonst
würden sich in GM Randnoten und etwas mehr Varianten von I. Hand
linden. So aber enthält nur eine bemerkenswerte Notiz von . Hand
zu S. 56, 8 i5:_Nota. Qualiter dividat operationem patris et
filii ab

operatione sps sei. Ebenso ist G


etwa im saec. XII
von einer . Hand,
in Corbie, mit folgenden Randbemerkungen versehen worden, die nicht
nur einzelne Stellen erklären, sondern auch den Verfasser des Werkes
gegen Angriffe verteidigen sollen.
S. 33,10 ff eminentia vel humilitas. aporesis paupertas interpreta-
tur. unde apls aporiamur et non destituimur [II Kor. 4, S]. et
in epla senece ad paulum. ne cum aporia et dedecore etc.
40,17 f ne in infinitum progressus fieret perveniemus etc.

48,7 zu abusive] minus proprie.


59,12 zu veniam] si auditur.

1) Cod. Sign, macht hieraus: verbi eive sapientie. So entstehen Varianten.


LIV Origenes

S. 60, 6 zu (in)operatio] intima operatio.


60, 19 f zu inoperatur] intime operatur.
61, 19 zu proficit] nobis non sibi.

78, 16 — 18 hinc habes quod potius disserendo quam asserendo dicta


haec sunt habenda [?].

84, 3 zu probato] Q. e. d. cogita si tenor disputationis id per-


suadere potest, necne et ita sane dicta percurres.
84, 6 — 12 ex hoc loco quidam imponunt origeni quod senserit de-
mones fore saluandos. cui errori ipse plane contradicit in
epla quadam sua, ut legitur supra in libello ruffini de
adulteratione, capitlo: Quidam eorum [vgl. Lom. XXV 388].

84, 16 zu opinor] non ait ut assero, vel ut diffinio.


89, 1 zu motus] igitur a simili nee motus maris vel fluminum
sine anima est, quod falsum est, unde verisimile est hunc
tractatum origenis non esse.

142, zu initio creaturae] Nota, scilicet creationis sue, quoniam


assüpta est.

216, 22 zu Ita] Nota, argumentum pro confessione.


216, 26 zu quae res] Nisi [?] ignorantia eorum quae sequuntur.
anima scilicet et corpore, quorum
221, 17 f zu substantialiter] in
neutrum esse desinit.
235, 17 motus ergo a dö est, sed abusio motus a nobis. quod est
notabile.
242, 18 zu opinamar] ut sit opinio disserentis potius quam assertio
credentis.
262, 4 secundum opinionem disserentis potius quam
mihi] intellige
secundum fidem asserentis.
262, 7 aliquid] hoc autem non est exj)lorate fidei, sed opinionis
philosophice.

263, 9 disserta] non asserta, quod est notabile.

273,4 credimus] exempla [?] stultorum, ut licentius arguat.


273, 12 ante nos] non ante hunc mundum.
276, iff et hoc nota philosophicum esse, non fide probatum.

Die Vorlage von GM (= ) hat alle die Fehler, Verschreibungen


oder Lücken von teils größerem teils geringerem Umfang, die sich in
GM gemeinsam vorfinden, schon enthalten. Man darf wohl annehmen,
daß der Schreiber oder Corrector von die Fehler seiner Vorlage (= 7)
übernommen hat und in Ermangelung einer andern HS etwa aus der
,

Gruppe , nicht in der Lage gewesen ist, sie verbessern zu können.


Natürlich konnten ebensowenig die Correctoren von GM ohne Hilfe
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LV

einer anderen HS diese Fehler beseitigen. Daher kommt es, daß der
Text von (und /) erheblich schlechter ist, als der von a. Immerhin
ist der Text von noch etwas besser, als der von Gruppe , als deren
Vertreter ich die Codices Ab und S, beide saec. Xlll, ausgewählt habe.
Diese beiden HSS sind zwar von einander unabhängig, da sowohl Ab
alsS Lücken enthalten, die in der andern HS fehlen (z. B. S. 29, 3
autem, S. 42, 21 plenius, S. 43, 13f omnipotens venturus est <C Ab, —
S. 56, 19 et in sanctis, S. 60, 16 autem, S. 64, 4 eius << S), zeigen aber
sehr enge Verwandtschaft in gleichen Fehlern und willkürlichen Correc-
turen sowie darin, daß sie mit reminiscentur (S, 363, llf) endigen, also
unvollständig sind. Den gleichen Schluß bieten die oben unter den
Nummern 15 und 16 (Laurent.), 17 (Marc), IS (Bodl), 20 und 21 (Urbi-
nas), 22 (Vatic.) beschriebenen HSS; ferner gehören, wie oben gezeigt
ist, zur Gruppe noch die HSS 11 (Matr.), 12 (Colbert.), 13 (Xavarr.),
23 (Roman.). Daß der Text der Gruppe ö, der im wesentlichen seit
Delarue unser Vulgattext ist, um eine ganze Stufe tiefer steht, als der-
jenige der Gruppe , ergibt sich z. B. aus folgenden Stellen. S. 22, 3
alienum una sola] esse alienum et una sola ö, S. 25, 4 alicui] aliquibus
ö (wegen aliis Z. 5), S. SO, 9 pro suis unusquisque motibus varie acti
pro s. u. motibus varie actibus G (M fehlt) pro s. u. motibus et varie-
tatibus ö, S. S5, 7 schreibt unrichtig sit statt fit und schiebt deshalb
lapte
willkürlich ut vor inmutatio ein, S. 101, 29 apti iudicantur] apte iudi-

cantur Ab apte apte iudeant"ir S, also hat die Vorlage von AbS
(= ö) Varianten enthalten, S. 266, 13 schiebt ö willkürlich videntur vor
trahere ein, weil vorher nonne statt non corrigiert war; vgl. auch den
Apparat zu S. 357, 29 und 362, 18. Im übrigen zeigt ö größtenteils,
im Gegensatz zu , dieselben Lücken und Fehler wie //, oder setzt sie
voraus, sodaß unzweifelhaft mit sehr nah verwandt ist. Man könnte
zunächst als Vorlage von ö annehmen. Indessen würden die Ab-
weichungen der Gruppe von dann doch zu groß sein, als daß sie
allein aus einer systematisch durchgeführton Correctur von (die ja
tatsächlich vorliegt) erklärt werden könnten. Entscheidend für die An-
nahme einer gewissen Selbständigkeit von gegenüber sind nun eine
Anzahl von Stellen, aus denen ich folgende ausAvähle. S. 62, 5 utique
ao itaque ,
S. 70, 10 sciamus ao sciam ,
S. 71, 10 tot et tantis aG
tote tantis GM* (tantis ^"), S. 77, 23 potest ao <C , S. 110, 17 di-
centes ao dicent G dicent zu dicant corr. ^, S. 147, 12 Cuius aO cum
/M, S. 154, 20 stultam aS stultum Ab, wie die Vorlage von (= /) ge-
lesen hat, da G tum und M* stum (M<=o" stolidum) haben, S. 157, 14
dicitur ao, <C , S. 178,22 emendationis ao emendaueris GM* (emeu-
LVI Origenes

datis M°o")^ s. 248, 2 initia aö S. 271, 4 unum ao <, ,


inimicitia //,

S. 302, 31 eruditi sunt ao eruditionibus .


Danach kann ö unmöglich
von abgeleitet werden, sondern muß mit zusammen eine gemein-
same Quelle (= /) haben. Nur so ist es erklärlich, daß ö (sonst ganz
unabhängig von a) einige nahe Beziehungen zu aufweist, die nicht
hat. Wenn aber ö neben direct von / herstammt, so ist es nicht
nur möglich, sondern auch wahrscheinlich, daß in gelegentlich etwas
bewahrt worden ist, das sogar in fehlt. Dies ist m. E. der Fall
S. 101, 6f bei den Worten: vel ceteri ordines officium, die der Zu-—
sammenhang als notwendig und echt erweist, und S. 219, 28 bei dem
Satz: qui prius increpabat, da dieser als Wiederaufnahme von Z. 22
gefordert wird.
So sind wir durch wieder zu zurückgeführt worden und können
jetzt die Frage, in welchem Verhältnis und zu einander stehn, zu
entscheiden suchen. Daß und / aus derselben Quelle geflossen sind,
wird durch eine Anzahl von gemeinsamen Fehlern, Lücken und Ver-
schreibungen, die im 3. Abschnitt zusammengestellt werden sollen, vor
allem aber dadurch erwiesen, daß S. 98, 7 das Kubrum: »De his, qui
naturas esse spiritales diversas adfirmant« in den Text von A/ einge-
drungen ist, und daß S. 263, 12 die Überschrift: »Utrum verum sit quod
quidam dicunt, quasi binas animas esse per singulos« in und / (in
als Text betrachtet) an falscher Stelle steht. Charakteristisch für die
Sonderfehler von / sind z. B. folgende Stellen:
S. 84,25 futuris spatiis ac saecuhs «

futuris spatii saeculis (d. h. SAG vor SAE übersehn).


212,24 intentione conceperat
intentio nee ceperat (intentione acceperat M^<=o")
intentionepermansuram cernebat ö. Daraus ergibt sich, daß
schon / wie gelesen und durch mangelnde Wort.trennung
Fehler verursacht hat. Die gemeinsame Vorlage bot wohl:
INTENTIONECCEPERAT; vgl. oben S. LI.
256,16 eum unam
cummunam GM*
communem M^corfö, also in / war C statt gesetzt.
293,28 animis inicere
animi sincere
admiscere sie S
admiserere (zu admittere corr.) sie Ab. Auch hier hat fehlende
Worttrennung in die Corru]3telen verschuldet.
Lücken in / sind fast auf jeder Seite der Ausgabe bemerkt, sodaß
ich hier keine Beispiele zu geben brauche. Aus dem Augeführten er-
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LYll

hellt,daß der Text der Gruppe a, welcher aus den HSS ABC gewonnen
werden kann, den durch Fehler und Lücken entstellten Text von /
(=GM, AbS) erheblich an Wert übertrifft. Der Unterschied ist tat-
sächlich so groß, daß man annehmen möchte, sei auch für die Quelle
gewesen. Diese Annahme scheint auch dadurch begründet, daß viele
Seiten hindurch die Gruppe nicht mehr, sondern oft weniger bietet
als a. Aber schon die beiden oben angeführten Stellen, wo o, d. h. also
7, Lücken von ausfüllt, sprechen für Selbständigkeit von neben a.
Hierzu kommen noch folgende Stellen. S. 246, 29 potestates richtig,
putantes falsch. S. 93, 13 f wird Phil. 1, 23 von so citiert: Optarem
enim resolvi vel redire, während in resolvi vel fehlt. Diese Variante
steht aber gleich darauf (Z. 21) sowohl in als auch in /, daraus folgt,
daß vorher eine Lücke hat, die / richtig ausfüllt. Doppelübersetzungen

6)
bietet Eufin
(=
in De
auch anderswo, z. B. verbum est vel ratio
S.
princ.
haben nur S. 130, 2 und
100, 14 f. Ferner
ein Rubrum, eine Art von Überschrift, die in y fehlt.
S. 130, 6
AVäre / aus
abgeschrieben, so ließe sich das Fehlen des Rubrums in nicht erklären,
da / sogar Notizen, die nicht zum Text gehören, aus der Stammhand-
schrift übernommen hat. Andererseits fehlt S. 131, 22. 23 patrem nur
in , ebenso S. 140, 11 est, 179, 2 quidem, 180, 9 in peccata, 181, 3 sit,

181, 24 Das Verhältnis zwischen und besonders klar da zu

)
a. ist

erkennen, wo das griechische Original erhalten ist. S. 202, 14 z. B. läßt


in demCitat »Si populus mens usw.« das "Wort meus aus, der griechische
Text ti beweist aber, daß es richtig bietet. Ebenda Z. IS
liest

richtig.
: nolite resistere non resistere
unrichtig, /:
Da nun im allgemeinen, abgesehn von den Fehlern, / mit
{
nicht nur in den Hauptsachen, sondern auch in Einzelheiten, wie unten
S. LXniff gezeigt werden soll, übereinstimmt, so darf man schließen, daß

die Codices und / eine gemeinsame Vorlage gehabt haben. Daß


aber der Text in nur an wenigen Stellen besser ist als in «, erklärt
sich daraus, daß eine sorgfältige Abschrift von « war, die von
ebenso sorgfältig wiedergegeben worden ist, sodaß wir mit Hiuzunahme
von und C in der Tat den Text von ziemlich rein vieder her-
stellen können; hierzu kommt, daß aller VV"ahrscheinlichkeit nach auch
Codex von seiner Vorlage genau abgeschrieben oder mit ihr hinterher
sorgfältig verglichen, und daß hier die dringende Mahnung Rufins 8.0,6 ff
getreulich beachtet worden ist. Dagegen scheinen und ö, aber auch
7, mit viel geringerer Sorgfalt geschrieben oder corrigiert zu sein. Für
die Selbständigkeitder Gruppe neben der Gruppe sprechen aber
noch folgende Erwägungen. Die beiden ältesten Vertreter der Gruppe
7, die Codices G und M, enthalten vor den 4 Büchern Periarchon das
Origenes V.
LVIII Origenes

erste von Rufin übersetzte Buch der Apologie des Pamphilus mit dessen
Anhang (Rufin, De adulteratione) und außerdem vor diesen beiden Stücken
gleichsam als Einleitung den Abschnitt über Pamphilus aus Hieronymus,
De viris illustribus; allein schickt diesem Stück auch noch den Brief

des Hieronymus an Riparius gegen Vigilantius voraus. Vermutlich ist


diese Verbindung der einzelnen Schriften im Interesse des Origenes er-
folgt und stellt eine durch die genannten Stücke vermehrte und gleich-
sam geschützte Ausgabe von Periarchon dar, wie sie aus den Kreisen
Rufins selbst hervorgegangen sein kann und tatsächlich auch in dem
Codex Luculianus, dem gemeinsamen Stammvater der Gruppen und 7,
vorgelegen zu haben scheint; vgl. unten Abschnitt 3, S. LXlIf. In der
Gruppe finden wir zunächst nur die 4 Bücher Periarchon, in C nicht
einmal vollständig. Aber der älteste Vertreter dieser Gruppe, Codex
A, bietet am Schluß noch einzelne willkürlich aneinander gereihte Frag-
mente aus der Apologie des Pamphilus B. I und aus Rufin, De adulteratione.
Erwägt man nun, daß die Vorlage von am Anfang beschädigt ge-
wiesen ist (s. ob. S. XXVI. LI), so wird man denselben Inhalt wie in ur-
sprünglich auch in voraussetzen und annehmen müssen, daß der Codex
am Anfang eine Anzahl von Blättern verloren hatte und nur noch Trümmer
der Pamphilus-Apologie enthielt, die der Schreiber von wenigstens
als Anhang zu Periarchon übernehmen wollte. Wahrscheinlich hat aber
schon (etwa saec. VIII) denselben Zustand der gemeinsamen Vorlage
vorgefunden und deshalb nur Periarchon abgeschrieben. Die Beschädigung
des Codex mag also recht weit zurückliegen, sodaß auch deshalb
eine Ableitung des Codex 7 von untunlich sein dürfte. EndKch fehlen
in der Gruppe auch ein paar nicht zum Text gehörige Notizen, die
in der gemeinsamen Vorlage von gestanden haben und in 7 bewahrt
geblieben sind; wahrscheinlich hat sie schon Codex nicht enthalten;
vgl. den folgenden Abschnitt. Daher mußte zwar einerseits der -Text
bei dieser neuen Ausgabe die Grundlage bilden, während der 7-Text
mehr zur ControUe und Bestätigung der einzelnen Lesarten von heran-
zuziehen w^ar, als daß ihm eine selbständige Geltung hätte beigemessen
werden können; andererseits mußten aber, außer einzelnen Sonderles-
arten von und , auch die Varianten der selbständigen Gruppe 7 im
Apparat mit angegeben werden. Denn nur hierdurch ließ sich ein Bild
der gesamten Textüberlieferung gewinnen.

3. Der Codex Luculianus.



Wir haben oben S. L LH wahrscheinlich zu machen gesucht,
daß die Quelle von BC eine Casinenser HS saec. VIH (= ß), und die
Einleitung. . Handschriftliche Cberliefening LIX

Vorlage von HS der St. Galler Bibliothek gewesen


und eine alte
sei, Monte Cassino befunden habe. Daß dort
die sich ebenfalls früher in
schon sehr früh zahlreiche HSS teils geschrieben, teils von anderswoher
gesammelt worden sind, ist bekannt. Der Einbruch der Langobarden
5Si veranlaßte freilich die Mönche zur Flucht nach Rom; erst nach
137 Jahren, im saec. Ylll. kehrten sie mit der Bibliothek nach Monte
Cassino zurück ^ Xun liegen noch klare Zeugnisse dafür vor, daß die
zur Gruppe gehörigen HSS in letzter Linie auf eine HS des VI. (oder
V.) Jahrhunderts zurückgehn, die sich ursprünglich in der Nähe von
Monte Cassino befunden hatte und vermutlich später ebendahin gebracht
Avorden ist. Zwischen dem Ende des III. und dem Anfang des IV. Buches
von Periarchon stehen nämHch in GM und S, und am Ende des IV. Buches
in Ab folgende fast ganz, bis auf ein paar Kleinigkeiten, übereinstim-
mende Zeilen:

In nomine diöi dies ordinationis nostrae id est martini prbi et


gaudiosi diaconi hie est tertio idus martias tertio post consulatum
basili vc indictione septima.
Item in di nomine dies ordinationis meae id est gaudiosi prbi
indictione quarta decima quarto decimo kl iän anno primo domni
iustini imp eodem consule reg dnö ihu xpö in saecula saeculorum.
Die Anordnung und der Wortlaut zeigen, daß wir diese Zeilen als zwei
von einanderzeitlich verschiedene Notizen betrachten müssen, die nur
des gleichen Inhalts wegen nach einander an derselben hierzu geeigneten
Stelle einer alten HS
eingetragen worden sind. Sie berichten uns, daß
die Ordination des Presbyters Martinus und des Diakonen Gaudiosus
am 13. März des 3. Jahres nach dem Consulat des Fl. Basiüus (a. d. 541)
in der 7. Indiction, also 544, und die Ordination des Presbyters Gau-
diosus am 19. December des 1. Jahres des Kaisers Justin IL in der
14. Indiction, also 565, stattgefunden hat^. Die Xamen Martinus und
Gaudiosus tun hier nichts zur Sache; ob der Presbyter Gaudiosus der-
selbe ist, der 599 als VII. Bischof von Gubbio (Eugubium) erwähnt
wird 3, ist für unsern Zweck gleichgiltig. AVichtig sind die Xotizen,
die uns ein glücklicher Zufall in 4 HSS erhalten hat, nicht nur des-
halb, Aveil enge Zusammengehörigkeit dieser HSS erweisen,
sie die
sondern auch deshalb, weil sie uns den Stammvater dieser HSS, aus

1) Vgl. Bibl. Casinens. tom. I Proleg. p. V u. Ludwig Traube, Text^jesch. d.


Regula S. Benedict! (Abh. d. bist. Cl. d. Kgl. Bair. Ak. d.Wiss. XXI, III. Abt., München
1898)S. Ü27. üOfJf.
2) Vgl. Clinton, Fasti Rom. I p. 774. 776.
S) Vgl. Gams, Series episcoporum p. G99.
LX Origenes

dem sie zugleich mit dem Text übernommen worden sind, etwas ge-
nauer kennen lehren. Diese Urhandschrift ist also schon i. J. 544 in ,

welchem die erste Notiz geschrieben ist, yorhanden gewesen und noch
i. J. 565, in welches die zweite Notiz gehört, an demselben Ort ver-
blieben. Wenn nun diese nicht zum Text gehörigen Notizen, die von
Martinus und Gaudiosus an einer leeren Stelle zwischen dem III. und
IV. Buch zur Erinnerung niedergeschrieben worden waren, nicht nur in
sondern auch in erhalten geblieben sind, während später die II. Hand
in die Zeilen als unnötig oder störend durchgestrichen hat, sodaß sie
sich von
in Abschriften nicht mehr vorfinden, da darf man wohl
eben aus der Erhaltung der Notizen in und ö schKeßen, daß zwischen
jenem alten Codex saec, VI (oder V) und den Codices und (etwa
saec. VlII und X) nur sehr wenige Zwischenglieder, ja vielleicht nur
das eine, Codex 7, anzunehmen sind. Wo hat sich aber der alte Stamm-
Codex befunden? Hierauf geben uns folgende Eintragungen, die eben-
falls glücklicherweise erhalten geblieben sind, Antwort, Nur in M,
und auch hier von I. Hand, wie es scheint, durchgestrichen 1. steht
zwischen Eufins Schrift De adulteratione und dem Anfang der ersten
Vorrede Rufins zu Periarchon folgende Notiz:
Donatus diaconus in aedibus beati apostoh petri dö volente pro-
prium codice vicees pc basili vc Indicione decima infirmus et debilis
legi legi legi.

Das ist das 20. Jahr nach dem Consulat des Fl. Basihus in der 10. In-
diction, Damals hat Donatus in einem dem heil. Petrus ge-
also 562.
weihten Kloster denselben alten Codex in Händen gehabt, gelesen und
verbessert. Hiermit ist zu vergleichen das in Halbunciale geschriebene
Autograph 2 desselben Donatus im Codex Casinensis Nr. 15il, Teil II,

saec. VI, fol. 248 vom Jahr 569 (568):


-)- donatus gratia di pbr proprium codicem iustino augusto tertio
post consolatum eins in aedibus beati petri in castello lucullano in-
firmus legi legi legi-t-H —
Da haben wir endlich die genaue Ortsangabe: das Peterskloster, dem
die Presbyter Martinus und Gaudiosus und der Diakon Donatus (i. J.

569 ebenfalls Presbyter) angehörten, befand sich im CasteU LucuUanum.


Ich nenne deshalb den alten Codex von Periarchon, den dort der Diakon

1) Vermutlich hat also der Schreiber von G wie der von diese Notiz nach
eigenem Urteil weggelassen.
2) Vgl. Reiflerscheid, Bibl. patr. lat. Ital. II, Monte Cassino, p. 416—421 und
Bibl. Casin. 111 p. 317 b u. 334 Cod. CL.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXl

Donatus i. J.562 gelesen und wohl auch corrigiert hat \ Codex Lucul-
lanus (L). Die Lage jenes Castells läßt sich nicht genau bestimmen.
Sicher ist soviel, daß es in der Umgebung von Neapel gesucht werden
muß. Dahin ist der letzte weströmische Kaiser verbannt, dahin der
Leib des heil. und dort für die Schüler Severins
Severinus überführt,
von Barbaria ein Kloster eingerichtet worden (492 496, alsGelasiusL —
Bischof von Rom war^). In diesem Kloster hat sich der Codex Lu-
cullanus schon i. J. 544 (s. oben S. LX) oder noch früher, vielleicht be-
reits am Ende des saec. V, befunden. Infolge der Zerstörung des Ca-
stellum Lucullanum umman die Gebeine des heil.
900 überführte
Severinus am
902 nach Neapel. Vermutlich ist der Codex
13. Sept.
LucuUanus schon eine geraume Zeit vorher, vielleicht schon am Ende
des saec. VI, nach Monte Cassino gekommen ^, um dort copiert zu werden,
und so sind dann die beiden von dem gleichen Stamm ausgehenden
Aste der hs. Überlieferung von Periarchon, und , entstanden. AVährend
7 jene drei für uns so wichtigen Eintragungen mit übernommen hat,
sind sie in der Copie weggebKeben; der Grund läßt sich nicht an-
geben. AVenn nun der Codex Lueullanus wirklich schon dem Ende des
saee. V angehört, so darf man vielleicht noch folgende Vermutung über
seinen früheren Besitzer hinzufügen. Der erste Abt des Petersklosters im
Castellum Lucullanum war Eugip(p)ius (-{- vor 543/4), ein gelehrter
Mann, der in ausgedehntem Briefwechsel mit anderen Gelehrten stand,
in den heiligen Schriften belesen war** und eine schöne Bibliothek^ und
Schreibsklaven besaß. Bekannt ist sein Florilegium aus Augustins Verken,
das 492—511 entstanden ist, und seine Vita S. Severini. Seine Biblio-
thek wird ausdrücklich in einer, den Eintragungen des Diakonen Dona-
tus ähnlichen und zeitlich ihnen nahe stehenden Notiz vom Jahre 558

1) Im Codex Casin. 150 saec. Vi finden sich Correcturen von der Hand des
L'onatus. Vgl. auch die 'ähnliche Notiz in dem bekannten Codex Fuldensis p. 398,

27 29 am Schluß der Apostelgeschichte: victor famulus +
et eius gratiaepisc
capuae legi VI non. mai. d. ind. nona quinq. p~c basilii vc es (= 2. Mai 546) bei
E. Ranke, Marburgi & Lipsiae 18(38 Proleg. p. VlJl.
2) Vgl.Mon. (ierni. hist., Scriptor. rer. Langobard. et Ital. s. VI— IX p. 207, 31.
409,5; W. Wattenbach, Deutschlands Geschichtsquellen im MA< 1877 I S. 42;
Büdinger, SB der Wiener Akad., phil. hist. Cl. XCI, 1878, S. 801f.
3) Leider kann man aus dem von Monte Cassino, den
ältesten Katalog
L. Traube aus einem Codex Cavensis saec. VIII in seiner Textgesch. d. Regula S.
Benedict! rAbh. d. hist. Cl. d. Kgl.Bair. Ak. d. Wiss. XXI, III. Abt. S. 711) abge-
druckt hat, gar nichts Sicheres entnehmen.
4) Vgl. Cassiodor.l, De instit, divin. litt. c. XXIII (Migne SL 70,1137); Isi-
dof. Hisp., De vir. ill. c. XXVI (Migne SL 83, 1097).
Vgl. L. Traube, Vorlesungen und Abbandlungen I 108.
."))
LXII Origenes

erwähnt, deren Abschrift in dem Evangeliencodex Epternacensis (Paris,


Bibl. nationale 9389) saec. VIII (IX) erhalten ist. Sie lautet:
proemendavi ut potui secundum codicem de bibliotheca eugipi
praespiteri quem ferunt fuisse sei hieronimi indictione .VI. p. cön. bas-
silii VC anno septimo decimo ^
Echternach war von IVilibrord (f 739) begründet worden. Dahin
kam also aus Italien die Abschrift einer Bibelhandschrift, welche der
Bibliothek des Eugip(p)ius zugehörteund früher im Besitz des Hiero-
nymus gewesen sein sollte. In Weise mögen wohl auch
ähnlicher
andere Klosterbibliotheken, besonders die von St. Gallen, ausgestattet
worden sein. Ich vermute also, daß der Codex Luculianus ursprünglich
in der Bibliothek des Abtes Eugip(p)ius gewesen und von da aus in
den Besitz des Diakonen Donatus gekommen ist. Jener Codex scheint
dem Originale Eufins zeitlich recht nahe gestanden zu haben. Aber
auf welchem Wege kann eine Abschrift desselben nach Lucullanum in
die Bibliothek des Eugip(p)ius gelangt sein? Im IV. und V. Jahrhundert
herrschte ein reger literarischer Verkehr unter der gelehrten Geistlich-
keit Italiens.Auch zwischen Rufin und Paulinus von Nola haben
enge Beziehungen bestanden, wie der dem II. Buch der Schrift De
benedictionibus Patriarcharum vorausgehende Brief des Eufinus an
Paulinus von Nola zeigt. Ferner scheint dieser gelehrte Bischof Interesse
für Origenes' Periarchon gehabt zu haben, da ihn Hieronymus, Ep.
LXXXV (CLIII) auf die 4 Bücher Periarchon hinweist, >quos nuper
Pammachio nostro iubente interpretatus sum<. Darf man da vielleicht
vermuten, daß Rufin dem Bischof Paulinus von Nola eine Abschrift
seiner Übersetzung von Origenes' Periarchon verbunden mit seiner
Übersetzung des I. Buches der Apologie des Pamphilus nebst Anhang
zugeschickt hat, und daß der Codex LucuUanus von diesem Exemplar
abstammt? Soviel wenigstens darf man mit großer Wahrscheinlichkeit
behaupten, daß schon der Codex LucuUanus dieselben Schriften und in
derselben Aufeinanderfolge wie (und ) geboten hat. Denn die oben
S. LX abgedruckte Correcturnotiz des Donatus steht in M, stand also
in (/), zwischen dem Ende von Rufin, De adulteratione und dem
Anfang der ersten Vorrede Rufins zu Periarchon. Da nun solche Be-
merkungen ihren natürlichen Platz nicht am Anfang, sondern am Schluß
oder höchstens innerhalb der corrigierten Schrift haben, und da der-
selbe Donatus eine ganz ähnliche Bemerkung im Codex Casin. 150
innerhalb des betreffenden Werkes eingefügt hat (s. oben S. LX), so

1) Vgl. Histoire de la Vulgate pendant les pretniers siecles du moyen age


par Samuel Berger, Paris 1893, p. 52 f [und J. M. Heer, Evangelium Gatianum,
Freiburg i. B, 1910 p. XLIII ff; p. XLIV ein Facsimile der Subscriptio. Wey].
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXIII

läßt die Stellung jener Correcturnotiz in {—


) nur den Schluß zu,
daß schon der Codex Luculianus die Apologie des Pamphilus B. I und
die Schrift De adulteratione yor den 4 Büchern Periarchon enthielt.
Diese Anordnung der genannten Schriften weist aber sehr wahrschein-
lich auf eine von Rufin oder von Freunden Rufins veranstaltete Aus-
gabe hin.
Doch kehren wir aus dem Gebiete der Combinationen wieder zu
den Tatsachen zurück. Den Codex Luculianus, den gemeinsamen Stamm-
vater der Handschriftengruppen und /, können wir aus deren Über-
einstimmung bis zu einem gewissen Grade wieder herstellen und zur
Grundlage des Textes machen. AVir können auch nachweisen, wo er
fehlerhaft war und welche Schreibung er bei dem und jenem AVort
anzuwenden pflegte. Allerdings ist in solchen Feststellungen eine ge-
wisse Vorsicht nötig, da wir die Möglichkeit nicht ausschliessen dürfen,
daß derartige Fehler und orthographische Eigentümlichkeiten erst von
und herrühren.
Mit ziemlicher Sicherheit lassen sich folgende Fehler von L fest-
stellen.

S. 12, 9 o^ esse rationabilem a/PaJan


23,27 arbitrentur
30, 6 descripta ac praefigurata
35, Pa(ö)Jan und
7 voluutatis (Correctur) voluntas .{)
39.17 Quinque] quique
43, 3 antiquiorj antiquius
43, 8 quae] qui
44,13 pure nee sincere
44. 18 quae] qui
53, 7 f essent intellegenda] esset intellegendum
54, 12 in unitatem
62. 11 exj et
72, 9 f illud ipsum obluctans ac resistens] illum ipsum obluctantem
(conluctantem A) ac resistentem
81. 12 alius^] vel
82,25 existant] existunt (da Z. 22 non solum < «G)
88, 11 Lücke
90, 8 spectat] exspectat A^B/
92, inquirendum est] -dus est
7
94,25 Lücke
98, 8 Lücke
99,23—25 et rursum —
bonura est «< , Lücke aus Pa zu ergänzen
101, 15 potestates] potestas
LXIV Origenes

S. 108, 8 moverej moverent ay


110,15 arguant] arguunt ay (auch sonst mehrmals Indic. statt des
Conj. gesetzt, vgl. z. B. S. 205, 19)
119, 7 erit </
119, 9 educet] educat /9/
120.19 Lücke ay
120.20 pervenient] perveniunt ay
121,15 Lücke ay
122.15 Lücke ay
126, 4 hi qui fehlerhaft ay
127,22 Lücke ay
143, 1 Lücke et/ Jan
144, 5 Lücke ay (nicht Jan)
149,13 Lücke ay
156, 6 perfectiorisj perfectiore ay
157.16 inde] id est (= id e) ay (vgl. App. zu S. 197, 15)

163,13 quos] quo eos ay


170, 16 condicio, neque] conditione quae (also war in L die
Worttrennung nicht durchgeführt)
170, 16 vel] et ay
170,24:27 respondet] -dit ay
172, 1 quibus] quaeay
177,13 qua] quam a/Pa
179, 8 quae] quaeque AB/
181, 12 ponetur] ponitur ay
187,22 Lücke ay
189,25 Lücke ay
190, 15 digredietur] digreditur ay
195. 15Lücke ay
198,33 animum] animos ay
199,21 Lücke ay
200,29 ita] et ay
202.16 Lücke ay
202.17 Lücke ay
206,15 Lücke ay
212,17 constringit] stringit ay
218,25 Lücke ay
228,19 Lücke ay
243,29 necl vel ay
247,27 Lücke ay
252, 4 Lücke ay

J
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXV

S. 253, 6,7 Lücke ay


25S, 12 Lücke ay
260,28 cum movetur] commovetur BC*/ (also war com statt cum
L geschrieben)
in
267,23 Lücke ay
268,28 ubi] nisi ay (unrichtig)
280.15 possibilitate — data] possibilitatem — datam ay
306, 23 f et — eligere] ut — eligere ut — eligere AM'corr
et ^t —
eligeret Bö
318,20 adumbrabimus] adumbravimus ay
318,23 Lücke ay (durch den griech. Text bestätigt)
330,23 Lücke ay (ein Citat fehlt, vgl. Philokal.)
335,30 prophetatas] prophetata ABö propheta
342. 12 scuta] s////cuta BM secuta GAb*
345.16 qua] quam ay mit Pa(Mö)
346. 13 Lücke ay (durch Pa ergänzt)
350,10 erat] fuerit ay
358, Lücke ay.
4
Bierzu kommen noch solche Fehler, die A/ (oder /S/) bieten, während
/5 (oder A) sie verbessert hat. Ferner ist wohl schon in L propriae mit
proprie, his mit is, hü mit ü u. ä. ebenso wie in den jüngeren HSS
verwechselt, und praeces, praetium, aedem (statt Eden), inquid, diHciis,
recipisse, eligerunt, liniamenta. nequetiae, virtutium, diversitatium, ad-
dextris. informam (st. informem), armoniam, cerub, cherubin, seraphin,
garizin. satanan, facellationibus (S. 180,1) u. ä. geschrieben gewesen,
vgl. unten Abschnitt 4. Nach Stellen wie S. 15, 6. 21. 274, Iff zu ur-
teilen, scheinen die griechischen Worte schon in L lateinisch transcri-
biert gewesen zu sein. Endlich hat es schon in L Rubra oder Über-
schriften gegeben, die vermutlich in dessen Vorlage am Rand beigefügt
waren. AYenigstens würde es sich bei dieser Annahme am leichtesten
erklären lassen, daß an zwei Stellen(S. 98, 7 und S, 263, 1 2) eine Über-

schrift mitten in den Text hineingeraten ist; vgl. oben S. LVI.


Der Codex L hat also schon einen teilweise fehlerhaften Text ent-
halten, obwohl er doch dem Original zeitlich sehr nahe steht. Veder
der Diakon Donatus noch ein anderer Corrector hat die Fehler von L
beseitigt, vermutlich weil er kein zweites Exemplar zur Vorgleichung
in Händen hatte. Unsere Aufgabe war es, die Fehler von L wenigstens
anzumerken oder, wo es mit Hilfe von Citaten möglich war. zu be-
seitigen. Im allgemeinen aber, das darf man wohl behaupten, läßt sich
der Text der oben erwähnten, von Rufin selbst oder seinen Freunden
veranstalteten Recension von Periarchon wieder herstellen. "Wo An-
LXVI Origenes

stoße vorliegen, muß man sich stets fragen, wem sie zur Last fallen,
ob dem Codex L oder nicht vielmehr dem Übersetzer Rufin selbst.

Handschriften
von Origenes' De principiis.
p.c.
nach 220
398 Übersetzung Rufins

4. Orthographica.

Codex A.
Vocale.
1.

a einfach: isac (öfters)


ae und e: adseverare aedem aeduceretur aequidem aetatae aetiam aeuae
animalae appaellantur braevissimae caeperit chaldeam corporaee craeatura demonia
divine egipti egypto (öfters) enigmate equissima etas extreme faecit a fatiae foedae
grecarum grecae (Adv.) hebrei inestimabilem inherens integrae (Adr.) interprae-
tando intuende iudea littaere maeae mataeriae meliorae meroris michnhael mi-
cheas occurraere operaetur paeritiae pene plaeue praetiosis prebere precipuus pre-
cursores predicabant preparata presenti prestantiora preter pphaotis propriae (Adv.)
qiiaeat quaendam quamq. (st. quam quae, öfters) querunt questio salomonae se-
culis (öfters) sepae (st. saepe) sivae subsistaentia tante tutaelae variaetas
e caudata: absque atque neque (überhaupt sehr oft bei angehängtem que)
cer§ ecclesie incorporeae inveniet meruerint patre pietatis precipue prophetam
(a. ä,) s^ veteribus
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXVII

ae, oe und e: amoetysto caeperit coetos faetoris (öfters) foenicis incoeptum


paenale poene
a und o: salamon (öfters)

au, 08 und u: obaudientes; defrudati


e und i: deversis devulsio elimentum energuminos fici (st. feci) indegeat
intelligibili (sonst -eile-) liniamenta lineamentis (corr. von II. H.) malivolis origine
paracletum (e zu i corr. von I. H., so öfters) recipisse vertute (von I. H. corr.)
vexisse (st. vixisse, so von II. H. corr.)
e und oe: coepit (st. cepit)
i einfach und doppelt: dis tyri (öfters); eii (= ei) fuiit hü (= hi, öfters)

i und y: aegiptum (egiptia u. ä.) berillo crisolito chrisoprasso hystoriae


(öfters) iacincto aber auch mysteria) onicae onichino paradyso
misteria (öfters,
(öfters) paralypomenon phylosophos presbiteris radyce scitharum

und u: apostulorum epistula (öfters) fabolosum fulgor (fulgori) luxoria


purus (st. poris) tribSlos utpote (utpute oder utpote öfters) virolentos
V und u: diluii (v fehlt) euuangelio (öfters) plua pluae (st. pluvia pluviae) — —
u zugesetzt oder fehlend: perurguet urgueri; qum restinguntur
2. Consonanten.
b und p: babtisma (babtismiini) describsimus dilabsi labsu nubtialibus (öfters)
obtamus ^briam puplicanis puplice scribtuni (öfters) scribtura (öfters) supiecta
suptile turbibus turbitudinem
b und v: aceruioris (doch von I. H. corr.) discrepauit (von II. H. corr.) ob-
eeruabimus (= Perf.)
b einfach: sabati (öfters)

c und ch (cch): arcangelo (öfters) ai'cangelico (LH.) archanis (dagegen arcana


arcanorum von H. corr.) cerub chalchedonio chorinthiis chorintho choruscent
I.

enoc hiezehihele machari nabucchodonosor nichil ocheanus Periarcon scola


c doppelt: coccleis
c und d: quicquid und quidquid abwechselnd, letzteres später häufiger

c und g: crassetur docmata gregorum (I. H.)


c und
qu: consecuntur eloquutos loquutus (u. ä. öfters) persequutus prose-
quuta qua con• und umgekehrt) qualisquumque quum (später sehr oft, ge-
(st.

legentlich zu cü corr.) quur (öfters)


c und t: addutitur adiacencia apercius audatiae benefitium capatia cicius
crutiantur delitiarum diffitile discuciat dititur (st. dicitur) duriciam effitiunt (u. ä.

öfters) explecionem faties (öfters) fatilius (II. H. corr.) fatio (u. ä. öfters) felitior
felititas fornatibus gracia greti (st. graoci) indissatiabilis inditium introdutit iuditium
mendatia miratulis moethatus
iusticia (öfters) laeticiae luaceriae inalicia martioni
(st. moechatus) mordatioris nastitur obitiunt ociosus offitimn pacientia (öfters)
partitipare pai'tius perfeccionis pernitiem pertipientes pocius pollititationibus
praeiuditio printipalia printipatu printipes printipio pronunciandum prospiti pro-
vintiae purifitatoruiu racionem raditibus respitiens scifitationis senciendum sim-
plitiorum sotiat spetialia speties (u. ä. öfters) subplitiis supplitium substancialiter
Buffitiam (u. ä.) suffitioutia suspitiones tercius
d und t: adque aliut aput (öfters) capud dauit dura (st. tum) illut inquid
(öfters) iudaeis. ludae istuni) iudicanti (st. -di) otio
dura (st. (st. odio) relinquind
(st. -quit) set stadio velud (öfters, einmal aus velut corr.)
LXVni Origenes

d doppelt: quiddam (st. quidam) sedducant


f und ph: effesiorum (efl'eaiis efesios) fantasia (u. ä.) filosophorum pamfilus
sferam (sonst: sphera und spera)
f einfach: diferentias difert
g statt i: agebat (st. aiebat)
h zugesetzt oder fehlend: abitator habraam (H.H. corr.) habundantiam
habundantius in ac (st. in hac) aduc (I. H. corr.) et ec (I. H. corr.) harena armo-
niam athomos cartis corum coturno esaia (I. H. corr.) exibendum gabrihelo hü
bis (u. ä. öfters) hisrl istoriis nihilhominus (öfters) omiliticos onorem ospites ospi-
tium superhabundantes thomis umidam (umidum) umor hutero
1 und 11: epullsis intelegunt invallida tnedellam (corr. I. H.) uietalum nilhil
querellarum stolliditatem tolleranda vellint
1 fehlt: saua (st. salva) saaator (corr. I. H.)
m und ascemsionem comsuniniatio (u. ä. öfters, wechselnd mit comsump-
n:
matio) comsumment comtamininate (so) conplemdam inbrium inmortale inpedit
inpenitens inpetrato uienbroruui (u. ä. öfters) tamem tanquam (so selten) unquani
venintamen
ni zugesetzt oder einfach: commedet semptem; gramaticus
zugesetzt oder fehlend: connici constrinctio obtunsior (öfters) propin-
n
quintas relanxandas singnis; cofisi (I. H. corr.)

zugesetzt oder fehlend: absorta assumtum (I. H. corr.) calumpnias


comsumpmatio condempnare (öfters) condempnationis contempnis (u. ä. öfters)
conteranunt (I. H. cori•.) dampna dampnationem damnemur proter in salmis scri-
turis (öfters)
und pp: oportunam (öfters) oppinantur repperiet (repperiendus) saphyro
suplicia
und ph: eulpureique (H.H. corr.) sulpuris
r doppelt und einfach: corrinthios; feri (st. ferri) ferri (st. feri)

s na chxfe hl endoder zugesetzt: expectatio exsuere exsuviae extinguetur


exultabant
s und c: cytas (= Scythas)
s und zmaragdo zmyrnensium
z:

s doppelt und einfach: desscriptio elissabeth fantassia; colosenses habuise


pervenise posidebunt posunt
t und th: amoetj'sto chrysolito deutheronomium
t einfach: literam (literis u. ä. öfters)

Assimilation: ad dextris (öfters) amministratus ammirabuntur ammii-an-


dam ammiratio (öfters) ammittens ammittit ammixtionis ammonere (öfters) an-
nuebam annuntiatur ascribere asscribitur (u. ä.) assumsit (u. ä. öfters) astruere
quemammodum (öfters) succepit
Assimilation vermieden: adfligens (adfligit) adtentius adtulisse adsenint
conmissam obprimantar subcumbere subplantat (u. ä. öfters) subpliciorum.

Codex G.
1. Yocale.
ae und e: aecclesiastica aescam caelans (caelata) cetere demonibus deprae-
cator enigmate expraesserat fenum greco (grecarum) hebreos bec heresis innumere

I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXIX

inpenitens interpraetantur iudeo longeuus materie merebunt meroris nequae


(= neque) nonainae paenitus penitet praeces praeciosis (praetiosos öfters) prestan-
tior propriae (Adv.) querere questio rectae (Adv.) seculum tedium tristae
e caudata: sehr häufig, z. B. ceperit enigmate equa hec nominate precipue
preee queritis scientie secula sepe
ae, 06 und e: foetoreni
e und i: benificia diliciis (dilitiis) malivolie
e und u: medullam
i und y: hierusolymis hystoriam pamphylus phylosophari phylosophi pres-
biteri scitas sydone
und u: compus diabulo fortuitu (öfters) gomurra (öfters) hierusolimis
(zweimal, sonst: hieros.)
u und y: amathusto beruUio
u fehlt: antiqum
y statt e: paraclytum (öfters)
y fehlt: mosi (u. ä. öfters)
2. Consonanten.
b und p: obtarem optinet (u. ä. öfters)
b und v: aceruissimas
c und ch (cch): archa archanorum (u. ä. öfters) cerubin chorinthiis enoc
iachinto machari scema scola (öfters)
c zugesetzt oder fehlend: uncxit; maledito
c und d: quicquid (meist quidquid)
c und g: trigesimo vigesimum (öfters)
c und qu: co (= quo) consecuntur relicum sicqueut (= sicut) ventrilocum
c und t: audatie benefitia capatia (öfters) efficatia inicio (= initio) iuditio
martioni mendatia mordatioris ociosus offitii paciamur partius praeiuditio precium
sacietas (öfters) siciunt supplitia
d und t: atquiescere illut (öfters) in quid velud (I. H. corr.)
f und ph: fantasiam faraone (u. ä.) fenicis filosophis

h zugesetzt oder fehlend: arena (und harenaj armoniam athomos bahal


habraham (öfters) habundantia haebrietates helisabeth hephesios hiesu (öfters)
hisrahelitae bis (= is öfters) is (= bis) nihilhominus (öfters) omeliticos speram
(u. ä. öfters) thomis troni umana (I. H. corr.) umor
1 und 11: ilico metalum (1. H. corr.); apollogetico
m und n: aedem amima; eandenq. inmemor inpeditus inperitus
zugesetzt: derelinquerunt occansiones (öfters)
zugesetzt oder fehlend: hiemps temptatis (öfters); absorta assum-
tionem promtis
und pp: apellatur (öfters) oportunam (u.a. öfters); oppinandura repperiendus
r einfach: coruptione
s nach fehlend: execrabilis existunt extinguetur
s einfach: inmisione posunt supergresus
s doppelt: commisserat
s und z: zmaragdo zmyrnensium
t und th: chrysolito
Assimilation: ummirationis ammittit ammonere assuesceus assumsit astrin-
gitur quemammodum
LXX Origenes

Assimilation vermieden: adfuisse adnuere adsertio (öfters) adsumeret


adeumptione conlocatur conmendat inrationabiles obprobrii subplantavit.

Codex M.
1. Vocale.
ae und e: aptae (Adv.) braevitatis caelans (= Celans) caelata (= celata)
conquaeri depraecator depraehendimus expraessa faeminae (I. H. corr.) faetoris
(u. ä.) grecarum haebetior hec heresis interpraetando nimiaetates paenitus peni-

tentiam (u. ä.) plenae (Adv., öfters) praeces praeciosis (u. ä. öfters) praecipuae
praetium prescientiae prestari (öfters) propriae (Adv., öfters) purae (Adv,) que-
cumquae querere speciae spraetis tenuae vite
e caudata: avidissime (Adv.) consequetur ecclesiis ^nigmatae (doch an
späterer Stelle: enigmatae) manifeste (Adv.) sincere (Adv.)
e und i: congemescit (I. H. corr.) diliciis (dilitiis) genisi (öfters) malivoliä
paracleti (öfters) quatenus vidilicet
e und u: medullam
i einfach: fili (öfters als Gen. sing.)
i zugesetzt: qualitatium (öfters) virtutium (öfters)
i und y: pamphylus presbiteri scythas (zu scithas corr. von LH.)
e und y: paraclesis (I. H. corr.) paracletum (I. H. corr.)
und u: doabulum (zu diabolum corr. von I. H.) fortuitu (fortuito, go-
naurra (öfters)
u und y: amathusto (zu amethisto corr.) berullio
u und i: cornipeta (zu cornupeta von I. H. corr.)
u fehlt: dilui (= diluuii)
y fehlt: mosi (zu moysi von I. H. corr.)
e und u: geruadi (I. H.)
2. Consonanten.

b und p: optinet (u. ä. öfters) suptilium


b und v: aceruissimas liboris
c und ch (cch): acab archa archanorum caleb (I. H.) cerub (I. H.) cenibin
(I. H.) chorinthiis drachonem enoc iachinto machari simulachris (öfters)
c und d: quicquid (sonst quidquid)
c und g: trigesimum — vigesimum (öfters)
c und qu: co (= quo) consecuntur siqut (I. H.)
c und s: incertus (st. insertus)
c und t: apercius audatiae benefitia (öfters) capatia (öfters) discucientes
(öfters) erudicio (u. ä.) ociosus (u. ä.) offitia (öfters) pacienter pacientiae (u. ä.

öfters) participacionem praefaciuncula sacietas vicia


d und t: aliquit (öfters) aliut (öfters) athuc (öfters) atquiescere illut (öfters)

inquid (öfters) mendatia numquit quit (öfters) siquit (öfters) supplitia (suplitia)
f und ph: fantasiam faraonis (u. ä. öfters) fenicis filosophari filosophi (u. ä.)
paraflexia
h zugesetzt oder fehlend: armoniam athomos bahal cartis ebreis habun-
dantibus helisabeth hiesu (öfters) bis (= is, öfters) is (I. H. = is) inherat michabelo
omeliticos speram (öfters) tesaurizasti (I. H.)
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXXI

1 und 11: ilico; quaerellarum


m und n: aedem conparatio conposuit conprobavit contenptum inmemor
inmutet inpeditus
zugesetzt: obtu°ionis (I. H.) occansiones (u. ä. öfters) quadragensimae
vanitStium (I. H.)
zugesetzt oder fehlend: hiemps; absorta
und pp: apellatur (öfters) oportunam oppinandum repperiendus supliciis
und ph: sulpureique
s nach fehlend: existunt extinguetur
doppelt: commisserat fantassia occassio (u. ä.)

8 und z: zmaragdo zmyrnensium


t und th: chrysolito
t zugesetzt: istrahel (öfters)
Assimilation: ammittit ammonere quemammodum
Assimilation vermieden (in viel mehr als in A): adfirmatur adfuisse
adnuere adprobari adsensum adsertiones (öfters) adseruit (öfters) adsumptione ad-
sumtum adsumunt (u. ä. öfters) conlocatur inlata inlicitum (I. H.) subplantavit.

. Sonderüberlieferung der ersten Vorrede Rufins.

Die an Macarius gerichtete erste Vorrede Ruiins legt die Grund-


sätze dar, nach denen Eufin bei der Übertragung von Origenes' /7
aQyov verfahren Er beruft sich, ohne einen Namen zu nennen,
ist.

auf das Beispiel und den Vorgang des Hieronymus und stellt diesen
als Verehrer und Lobredner des Origenes hin. Dies mußte dem Hiero-
nymus in einer Zeit, wo er gegen Origenes Stellung nahm, unangenehm
sein. »Praefatiuncula librorum ad me missa est, quam ex
stilo intellexi qua oblique, immo aperte, ego petor« schreibt
tuam esse, in
Hieronymus in dem Brief an ßufin (LXXXI, Migne SL 22, 735). So
ist denn diese Vorrede der Anlaß zu dem heftigen Streit des Hierony-

mus mit Rufin über Origenes und dessen Glaubenslehren geworden.


Da nun Hieronymus in seiner Apologie auf die Vorrede Rufins mehr-
fach Bezug nimmt, so erklärt es sich leicht, daß diese Vorrede außer
in den Handschriften, welche Periarchon enthalten, auch in einer An-
zahl von Handschriften der Werke des Hieronymus vorliegt. In der
Regel findet sich die Vorrede als Brief betrachtet Nr. SO (63) bei Migne =

SL 22, 733 735 und verbunden mit folgenden Schriften: Rufin. ad
Anastas. Pammach. et Ocean. ad Hieron., Hieron. ad Pammach. et
,

Ocean., Hieron. contra Rufinum, Rufin. contra Hieron. Die den Streit
des Hieronymus und Rufinus betreffenden Schriften sind also, vie man
vermuten kann, ursprünglich in einer besonderen Sammlung vereinigt
gewesen. Von folgenden Handschriften der Sonderüberlieferung des
Prologs habe ich Kenntnis erhalten.
LXXIl Origenes

V 1. Codex Veronensis (Capitularbibliothek) XV 13, membr.. in


Quart, 127 Blätter, saec. VUI (Gaius-Palimpsest) enthält 32 Stücke fast
nur von Hieronymus, die in dem Index fol. 1^ und 2 verzeichnet sind.
Nr. XXmifol.SS'• oben beginnt: INCPT PRAEFATIO RUFINI LIBRO-
RUM PERIARCON quos de GREGO TRANSTÜLIT IN LATINIJM.
Scio quam plurimus Schluß fol. S7 legentibus generet. EXPL
. . . : .

APOLOGIA quam pro se misit rufinus ad anastasium romanae urbis


episcopum. Audivi quosdam . . . Vgl. Wiener Sitz.- Ber. phil. bist. CL
1865 XLIX S. 69ff und ReifPerscheid, Bibl. patr. lat. Italica I p. 72 f. Ich
habe den Codex infolge der Liebenswürdigkeit des Herrn Präfecten
P. Ehrle im August 1903 in der Vaticanischen Bibliothek, wo jener sich
damals befand, vergleichen können. Neben guten Lesarten weist der
Cod. Veron. aücb eine Anzahl von Schreibfehlern auf. Die Schrift ist
zwar doch im allgemeinen noch zu lesen.
teilweise zerstört, aber
Codex Berolinensis-Meermanianus Nr. 17 (Phillips 1674, alte
2.

Nr. ML 41), membr., in Folio (ca. 25 16 cm), 324 Blätter, saec. IX,
enthält 70 Stücke, meist von Hieronymus. Nr. 63 auf fol. 296 be-
ginnt: Incip pref rufini librorum periarcon quos de greco transtuHt in
latinum. Scio quam plurimos
Schluß: legentibus generet. Apologia
. . .

quam pro se ad anastasium romanae urbis episcopum.


misit rufinus
Vgl. das Verzeichnis der Meerman-HSS der Kön. BibKothek, BerHn 1S92
S. 19 und die HSS- Verzeichnisse der Kön. Bibl. zu Berlin, 12. Bd. Ver-

zeichnis der latein. HSS von Valentin Rose, I. Bd. Berlin 1S93 S. 17 ff.
Quaternionen sind angegeben, Randnoten und Text Verbesserungen zahl-
reich. Auf fol. 1"" oben steht: Collegii Par. Soc*'« Jesu (Kat. no. 447).
Die schon von Rose erkannte Verwandtschaft mit dem Cod. Veron.
saec. VIII besteht darin, daß dieser die Vorlage jenes gebildet hat. Das
ergibt sich aus der Vergleichung der Collation des Cod. Berol.. welche
mir Carl Schmidt freundlichst besorgt hat, mit der des Cod. Veron.
ziemlich zweifellos. Z. B. schreibt Cod. Veron. in den Worten: in quod
etiam cum frater (S. 3, 5) das cum so, daß es als eum gelesen werden
konnte. Im Cod. Berol. steht ursprünglich eum frater , dies ist dann
zu confrater worden. Auch haben beide HSS von I. Hand
corrigiert
largeturum (S. 4, 3), redicebam (S. 4, 10) und lassen die Worte: dispu-
tat in quibus (S. 5, S) weg. Jedenfalls sind sich die beiden Codices ähn-
lich wie zwei Zwillingsbrüder, daher kann der jüngere, Cod. Berol., un-
berücksichtigt bleiben.
r 3. Codex Rotomagensis (Saint-Ouen de Ronen) Nr. 453 i^A 425),
membr., in Folio (23 17 cm), 100 Blätter, saec. X, enthält Schriften
und Briefe des Hieronymus und auf fol. 4 Rufini apologia ad Anastasium
papam de fide sua. Epistola Jeronimi ad Rufinum. Praefatio Rufini
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXXIII

presbiteri librorum peri archon [Origenisl. Scio quam plurimi . . . Dann


folgt der Brief des Pammach. u. Ocean. mit der Antwort, des Hierony-
mus und dessen Apologie. Einzelne Stücke am Anfang und Ende der
HS sind im XII hinzugefügt worden. Vgl. Montfaucon, Bibl.
saec.
Bibl. II p. 1237 E. Catalogue des Depart. I (1886) S. 92. Ich habe von
dieser HS und ebenso von den unten erwähnten Codd. Atrebat. 127 und
724, Abrinc. 66 und 73 und Parisin. 12162 und 185(1 und 189(i Colla-
tionen von Johannes Wrobel benutzen können.
4. Codex Kotomagensis (Rouen, Fecamp) Nr. 452 (A 400, alte
Nr. 394), membr., in Folio (25,8 19 cm), 112 Blätter, saec. XIII,
Hieronymus und die Vorrede Eufins inmitten
enthält meist Schriften des
derselben Schriften wie Cod. Rotom. 453, sodaß wohl eine nähere
Verwandtschaft der beiden Codd. Rotom. anzunehmen ist. Vgl. Mont-
faucon, Bibl. Bibl. II p. 1237 DE; Catalogue des Depart. I (1886) S. 92.

5. Codex Pari sin US Eegius (olim Bigotianus) Nr. 1872, membr.,


saec. XI, enthält 1. Pammach.
Ocean. ep. ad Hieron. mit dessen Ant-
et
wort, 2. Hieron. ad Pammach.
Marcellam contra accusatorem defensio,
et

3. Hieron., Ep. ad Rufin., 4. Prefatio Rufini prbi librorum Periarchon

quos de greco transtulit in latinum, 5. Rufini apologia ad Anastas.,


6. Hieron. ep. contra Rufin., 7. Rufini contra Hieron, Hbri duo, 8,-10.

kommen nicht in Betracht, Vgl. Catal, codd. mss. Bibl. reg. III (1744)
p. 204. Von dieser HS und von dem Cod. Parisin. Reg. Nr. 1800 habe
ich durch Vermittlung von Herrn Professor Carl Schmidt eine Collation
des Herrn Dr. Junker erhalten.
6. Codex Parisinus Nr. 12 162, membr., saec. XI, enthält 1. De-
fensio Jeronymi contra accusatorem, 2. Hieron., Ep. ad Rufin., 3. Pre-
fatio Rufini super peri arcon, 4. Invectio Jeronymi in scripta Rufini,
5. Dialogus Jeronymi, 6. De nominibus hebreis. Vgl, Bibliotheque de
l'ecole des chartes XXVIII (1867) p, 352 (Inventaire des MSS Latins de


Saint-Germain des-Pres Nr, 11 929 12 633) und Delisle, Le cabinet des
mss, II p, 434 Nr, 46 des dritten der alten Kataloge von Corbie.
7. Codex Parisinus Regius (olim Tellerianus) Nr. ISOO, membr.,

,
saec. XHI, enthält unter 12 Stücken an 4, Stelle: Pammach. et Oceani
ep. ad Hieron., 5. Rufini presbyteri praefatio in libros Origenis
6. Rufini apologia ad Anastas,, 7. Hieron. ad Pammach. et

Ocean. contra Rufin,, 8. Hieron. ad Pammach, et Marcellam, ep. ad


Rufin, Dann Rufin gegen Hieron. und Hieron. gegen Rufin,, (3. Buch).
Vgl, Catal, codd, mss, Bibl. reg. HI (1744) p, 195.
Codex Parisinus Regius (olim TeUerianus) Nr. ls50, membr.,
8.

saec. X\\[, hat von Nr. 4 bis 10 genau denselben Inhalt wie die vorher-
gehende HS. Vgl. Catal. codd. mss. Bibl. reg. III (1744) p. 200.
OrigenesV, F
LXXIV Origenes

an
et
9.

Ocean.
gegen Hieron.
Codex Parisinus Eegiiis Nr. 1890, membr.,
6. Stelle:

ep.
Eufini praefatio in libros Origenis
ad Hieron.,
Dann folgen
8. Rufini apologia ad
10. — 15.
^ , a.

Anastas.,
noch Stücke anderer Art.
1483,
7.

9.
enthält
Pammach.
Rufiu
Vgl.
Catal. codd. mss. Bibl. reg.

2.

3.
10.
Stelle:
Pammach.
dann noch
Rufini presbyteri praefatio

5.
et

HI
Codex Parisinus Regius Nr. 1896, membr.,

Ocean. ep. ad Hieron.,


13.
(1744) p. 206.

verschiedene Stücke.
in libros Origenis
4.
saec.

Rufini apologia ad Anastas.,


Vgl. Catal. codd. mss. Bibl.
,
XV, hat an

reg. m (1744) p. 207.

,
11. Codex Parisinus Regius (olim Colbertinus) Nr. 2668, membr.,
saec. XV, hat 1. Rufin gegen Hieron., 2. Hieron. gegen Rufin., 3. Hieron.
ep. ad Rufin., 4. Rufini praefatio in libros Origenis 5. Ru-

fini apologia ad Anastas., 6. Hieron. epp. adv. Rufin., 7. — 9. noch drei


Schriften des Hieron. Vgl. Catal. codd. mss. Bibl. reg. Hl (1744) p. 312.
Codex Parisinus Mazarin. Nr. 574(268), membr., saec. XV,
12.
enthält an 6. Stelle Rufins Prolog zu Periarchon. Voraus gehen Pam-
philus, Apol. Buch I und Rufin, De adulteratione; an den Prolog
schließen sich an Schriften des Hieron. und Rufio.
13. Codex Abrincensis (Avranches) Nr. 73, membr., 101 Blätter,
in Folio (29,5 x 22,8 cm), saec. XII, enthält 1. Ep. Pammach. et Oceani,

2. Hieron. ad Pammach. et Ocean., 3. Hieron. ad Pammach. et Mar-


ceUam pro se contra accusatorem defensio, 4. Hieron. ep. ad Rufin.,
5. Prefatio Ruffini presbiteri librorum periarchon quos de graeco trans-
tulit in latinum , 6. Rufini apologia ad Anastas., 7. Hieron. gegen
Rufin, 8. Rufin gegen Hieron. Vgl. Montfaucon, Bibl. Bibl. II 1360
Nr. 200. Catal. des Depart. tom. X (1889) p. 34.
Codex Atrebatensis (Arras, Abtei de Saint-Vaast' 1628. B. 25)
14.
Nr. 127, membr., in Kleinfolio, 147 Blätter, schöne Initialen und Rubra,
saec. XII, enthält 1. Hieron. ad Desider., 2. Hieron. contra lovinian.,
3. Ep. Pammach. et Oceani ad Hieron., 4. Prefacio Rufini presbiteri
librorum Peri arcon, quos de greco transtuHt in latinum, 5. Rufin. ad
Anastas., 6. Hieron. ad Pammach. et Ocean., 7. Hieron. contra Rufin.
Die Stücke 8 und 9 gehören nicht hierher. Vgl. Catal. des Depart. tom.
IV 40 p. 62.
15. Codex Atrebatensis (Arras, Mont-Saint-Eloi) Nr. 724, membr.,
in Kleinfolio, 142 Blätter, Initialen und Rubra,
saec. XII, enthält 1. Ep.
Pammach. et Oceani ad Hieron., ad Pammach. et Ocean.,
2. Hieron.
3. Prefatio Rufini presbiteri librorum periarchon quos de greco trans-

tulit in latinum. Scio quam plurimos ., 4. Rufin. ad Anastas., 5. Hieron.


. .

ad Pammach. et Marcellam, 6. Hieron. gegen Rufin, 7. Hieron. ep.


Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXXV

ad Kafin., S. Rufin gegen Hieron., 9. Hieron. gegen Rufin. Vgl. Catal.


des Depart. tom. IV 4 « p. 2S8.
16. Codex Signiacensis (Charleville, D XXVI. Liber Sanctae Mariae
Signiaci) Nr. 196 <! tom. HI, membr., in Folio, saec. XII, enthält Briefe
und Schriften des Hieron., darunter: Praefatio Rufini in libris Periar-
chon. Vgl. Catal. des Depart. tom. V 4 »
p. 634.
17. Codex Aurelianensis (Orleans, S. Benoit-sur-Loire ou Fleury)
Nr. 153 (130), membr., in Quart (20,4 19,6 cm), 127 Seiten, saec. XII,
enthält Schriften des Hieron. und p. 59 : praefacio Rufini presbiteri libro-
rum Peri archon quos a graeco transtulit in latinum. Scio quam pluri-
mos . . . Vgl. Catal. des Depart. tom. XII (18S9) p. 65.
18. Codex Tolosanus Nr. 155 (I 40), saec. XV. Inhalt: Schriften
des Ambrosius und Hieronymus. An 55. Stelle (fol. 230): Praefatio Ru-
librorum Peri archon, quos de graeco transtuHt in latinum.
fini presbiteri

Vgl. Catal. des Depart. tom. VII 4 » p. 77.


19.
323 Blätter,
Rufinus,
Hieronymus.
Wiener
Codex Vindobonensis (Höhend. 4^
saec. XV, enthält
Praefatio in Origenis libros

Bibl. I
an 4. Stelle

Vgl, Tabulae codd. Vindob. I 173 f


173 Cod. 1005.
, 27)
(fol.
Nr. 1005, membr.,
28^— 30^: Tyrannius
dann Schriften des
und Katalog der Kais.

20.Codex Basileensis IV 7, chart., saec. XV in. Der Prolog Ru-


fins steht im II. Teil der HS von fol. CXX ab. Sonst enthält die HS
meistenteils Schriften des Hieron. Mitteilung des Herrn OberbibHothekars
Dr. C. Chr. BernouUi, vgl. Haenel, Catal. Col. 600. 614. 617. 618. 626.
638. 641. 648.
21. Codex Oxoniensis (Oxford, Colleg. Ball.) Nr. 229, membr., in
Folio (34,3 X 23,5 cm), 172 Blätter mit 2 Columnen (26,2 8 cm)
und 40 Linien und bunten eigenartigen Initialen, saec. XII, enthält auf
fol. 6"^ Prefatio Rufini librorum periarchon quos de greco transtulit in
latinum. Dann folgen nicht 3 BB. Origenes' Periarchon, sondern 3 BB.
Hieron., Apol. adv. Rufin. Der Irrtum stammt von Coxe, der in seinem
Katalog p. 75 unrichtig angibt: Origenis Periarchon libri tres ad Pani-
machium et Marcellam cum Praefatione Ruffiui. Im Codex steht fol. 7 r

als Rubrum: Explicit pfacio. Incipit liber primus. Außerdem finden


sich in der HS noch Schriften, die auf den Streit des Hieron. mit Rufin
Bezug haben. Von einer Hand des XVI. saec, ist auf fol. 1 geschrieben :

liber domus de Balliolo in oxon. ex dono Willüu Grey Elieus, epi.


Dieser Bischof von Ely und high treasurer (-]- 1478) reiste in Italien
(Florenz, Padua), sammelte viele HSS und vermachte diese dem Balliol
College. Der Codex scheint mit Codex Paris. 12 162 saec. XI verwandt
/u sein. Eine Collation und Mitteilungen über den Codex Oxon. ver-
F*
LXXVI Origenes

danke ich Ernst von Dobschütz. Vgl. Ed. Bernard, Catal. libror. mss.
AngKae et Hibern., Oxon. 1697, fol. tom. II p. 9.

22. Codex Casinensis lat. Nr. 295, membr., saec. X med., enthält
unter Schriften des Hieron. und Kufin auch den Prolog zu Periarchon.
Voraus geht: Ad Kusticü monachü exortäXII, am Ende: Explicit. Incipit
Prefatio Eufini presbiteri librorum periarchon. quos de greco transtulit
in latinum. XVII. Dann ein schöner blauer Initial. Schluß: legentibus
generet. eiusdem rufini pbri. quam pro se
Explicit. Incipit apologia
misit ad anastasium romane urbis epm. XVIII. Ich habe den Prolog
im August 1903 verglichen und hierbei eine gewisse Verwandtschaft
zwischen Cod. Cas. und Cod. Eotomag. 453 (r) gefunden.
23. Codex Vaticanus Reginensis Miscell. lat. 557 fol. 25—29, saec.
XII. Voraus geht: Si inter vos una fides e ilico pax sequetur. Darauf:
Incip prologus rufini in periarchon origenis (Rubrum). Scio quam plu-
rimos . . . HS im
August 1903 in Rom eingesehn und
Ich habe diese
soweit verglichen, daß ich ihre Verwandtschaft mit den Codd. r p^ und
Atreb. 724 feststellen konnte.
Anhangsweise gebe ich noch folgende Notizen.
A. Mai druckt im Spicil. Rom. V 204 ff ein Breviarium codicum
Monasterü Corbeiensis (in Germania) ab, wo unter Nr. VI 9 (p. 205) er-

,
wähnt ist: Epistola Hieronymi ad Rufin., 10. Praefatio Rufini super
11. Invectio Hieronymi in scripta Rufini und unter
Nr. VIII 13 (p. 206) Origenis super cantica, 14. Apologeticus Pamphili
Origenis, 15. Homiliae super cantica et prophetas et super
. . .

numeros.
H. Omont teilt in der Revue des Bibliotheques I p. 3ff einen aus
dem Jahr 1049 stammenden Katalog der Abteibibüothek von Lobbes
(au diocese de Liege, gegründet i. J. 654) mit. Unter Nr. 5S (p. 7) findet

sich dort: Rufini prefatio in libris periarchon Origenis. Eiusdem Ru-


fini apologia quam pro se misit ad Anastasium, Romanae urbis epi-
scopum (dann Hieron. gegen Rufin und Rufin gegen Hieron.). Ferner
ebenda unter Nr. 71 (p. 8): Apologeticus Pamphili martiris pro Origene
lib. I, Rufin, De adulteratione librorum Origenis lib. I. vol. I. Diese alten
und, wie ich glaube, wertvollen HSS sind vermutlich durch eine Feuers-
brunst i. J. 1546 mit den übriffen HSS zusammen vernichtet worden.

Wenn auch die Vorrede Rufins zu kurz ist, als daß das gegenseitige
Verhältnis der oben genannten HSS durchweg erwiesen werden könnte,
so lassen sich doch einige Tatsachen feststellen. Codex v, von dem
der Cod. Berol. wohl sicher abzuleiten ist, weist verschiedene Lücken und
Fehler auf, die in den übrigen HSS (soweit ich sie kenne) nicht vor-
Einleitung. . Handschriftliclie Überlieferung LXXVII

kommen; er bildet also einen besondern Zweig des Stammbaums, dem


nur Cod. Abrinc. 73 saec. Xli etwas näher steht. Die beiden nächst-
ältesten HSS, Cod. r und Cas. saec. X, sind mit einander verwandt. Zu
Cod. r stellen sich ferner die Pariser HSS 1872. 12 162, wozu dann auch
Par. ISOO. 1S50 und Atreb. 127. 724 treten. Eine besondere Beziehung
scheint zwischen Cod.r und Cod. Abrinc. 73 und Atreb. 127. 724 zu bestehen.
Vom Cod. Atreb. 127 ist wahrscheinlich Par. 1S50 abgeschrieben. Es
genügte also für die Textherstellung, die Varianten von den vier ältesten
und von einander unabhängigen HSS vrp^p^ anzugeben und die andern,
die meist auch recht jung sind, beiseite zu lassen. Wenn man nun
den aus den genannten vier HSS gewonnenen Text der Sonderüber-
lieferung des Prologs mit dem der Gesamtüberlieferung vergleicht, ohne
die Fehler der einzelnen HSS auf beiden Seiten zu berücksichtigen, so
ergibt sich eine erfreulieheÜbereinstimmung der beiden Zweige der Text-
überlieferung. Es fällt auf, daß sich S. 6, 4 sogar der Fehler calum-
uiosos gemeinsam in und in p^ p^ findet, und daß S. 6, 12 aKquis
nicht nur in , sondern auch in v(?) p^ p- steht. S. 5, 10 wird das
richtige traxerunt von ACM* r p^ p^ bezeugt, also ist traxerant Cor-
reetur von BGM* und ö. Ähnlich steht es mit der Bezeugung von
principatibus (S. 5, 6) durch A*BC und r p^; daher muß principalibus
als ziemlich nahe liegende Correctur von A^/p^ angesehn werden. Da-
her stimme ich jetzt auch Hilberg zu, der als Kenner des Eufinschen
Sprachgebrauchs S. 3, 3 graecarum, von und p^* p^ bezeugt, liest
und graecarum litterarum (so ö r corr) ^Is Correctur verwirft
^ und ,

gleich darauf S. 3, 5 die Wortstellung cum frater mit (wozu auch


Cas* mit cö frät tritt) der in meinem Text gewählten vorzieht.

,
') ^,•
'^ ],
ovv
II. Die Apologie des Painphilus.
Eusebius schreibt in seiner Kirchengeschichte VI 33, 4:

?/
Jti-Qt

•'
•' ?)
,
^ Pamphilus
von Caesarea, der am IG. Februar 310 den Märtyrertod erlitt, hat also
während seiner Gefangenschaft in den Jahren 308 und 309 unter Bei-
hilfe des Eusebius eine Apologie für Origenes in 5 Büchern geschrieben,

1) Vgl. auch Sokrates h. e. III 7.


LXXVIII Origenes

welchen Eusebius nach dem Tod des Pamphilus noch ein 6. Buch hinzu-
fügte ^ Photius hat die ganze Apologie noch griechisch gelesen, vgl.
Bibl. Cod. IIS, wo wir auch ziemlich genaue Angaben über den Inhalt
der Apologie finden:
' . . . xcu
,. Von diesen 6 Büchern
-
^L^^iyt-

der Apologie des Pamphilus-Eusebius hat Rufin das erste i. J. 397 ins
Lateinische übersetzt. In seiner Apologie I 11 (Migne SL 21, ö4S) er-

zählt er glaubwürdig, daß er durch die AA'ißbegierde des Macarius, der


sich mit Büchern >adversus fatum vel mathesim< beschäftigte, veranlaßt
worden sei, zuerst die Apologie des Pamphilus, und dann die 4 Bücher
Periarchon ins Lateinische zu übertragen (vgl. ebenda c. 12 p. 549). Die
beiden Schriften sind ja inhaltlich deshalb verwandt, weil im I. Buche
der Apologie eine größere Anzahl von Stellen aus Periarchon citiert
und besprochen wird. In seiner Übersetzung der Apologie, Buch I hat
Rufin dasselbe Verfahren angewandt, wie bei Periarchon, vgl.' Hieron.,
Apol. I 8 (Migne SL 23, 403: hoc idem faciens in Apologia quasi Pam-
phili, quod et in Origenis translatione fecisti). Dem Hiero-
nymus war natürlich nach dem Ausbruch des Streites um die Lehren
des Origenes das frühere Eintreten des Märtyrers Pamphilus für diesen
peinlich, und er bemühte sich deshalb, freilich vergebens, die Autor-
schaft der Apologie dem Eusebius allein zuzuschieben. Z. B, behauptet
er Ep. CXXXII ad Ctesiphont. daß Rufin
c. 3 (Migne SL 22, 1152),
das erste der 6 Bücher der Apologie des Eusebius fälschlich mit dem
Namen des Märtyrers Pamphilus versehen habe »quo scilicet egregia
illa quatuor Origenis volumina Latinis infunderet auribus«.
Und doch hatte Hieronymus selbst früher (De vir. illustr. c. 75) den
wahren Sachverhalt berichtet: »Scripsit [seil. Pamphilus], autequam Euse-
bius scriberet, apologeticum pro Origene« . . .

Gedruckt findet sich die Apologie des Pamphilus-Rufin in den Ge-


samtausgaben des Origenes. In der >Vita Rufini< (Migne SL 21, 124)
wird die editio princeps genannt: >studio Constantii Hierothei Canonici
apud Lazarum Soardum
regularis Sancti Salvatoris latine edita Venetiis
a. d. 1514 in Ausgabe habe Erasmus in seinen I. Band der
folio<, diese

Origenes-Ausgabe (vollendet von Beatus Rhenanus, Basileae apud Fro-


benium a. d. 1536) übernommen. Bei Delarue steht die Schrift im
IV. Band; daraus hat sie Lommatzsch in seinem XXIV. Band, Berolini
1846, abgedruckt. Diesen Abdruck habe ich meinen Collationen zu-

1) Vgl. Ed. Schwartz, Artikel Eusebios in Pauly-Wissowas RE YI 1 Sp. 1375.

1384; Grützmacher, Hieronymus (1908) S. 84; Bardenhewer, Gesch. d. altkirchl.


Lit. II 244 ff; Barnack, Chronologie II 115.
Einleitung. . Handschriftliche üherliefening LXXIX

gründe gelegt. Leider ist bei Lommatzsch da, wo das griechische von
Pamphilus citierte Original erhalten ist, nur dieses, ohne die Übersetzung
Rufins, gedruckt worden. Die Ausgabe von Routh, Reliquiae sacrae^

IV 339 392, bietet kaum die Hälfte der Apologie »plerumque omissis
excerptis ex Origene, quae tantum Latine supersunt«, und ist schon
deshalb für unsere Zwecke unbrauchbar.
Wenn uns nun auch nur der 6. Teil der Apologie, und dazu in
der Übersetzung Rufins, erhalten geblieben ist, so könnte doch diese
Parallelüberlieferung vielleicht dem Texte von Periarchon Nutzen
bringen oder wenigstens einen guten Maßstab zur Beurteilung seines
AVertes abgeben. Daher müssen wir zunächst die Textüberheferuug
des ersten Buches der Apologie des Pamphilus, übersetzt von Rufiu,
prüfen und dann den Text der Apologie da, wo er Citate aus Peri-
archon enthält, mit dem Text von L vergleichen.

1. Die Handschriften.

Schon oben S. LVHf ist auf die Tatsache hingewiesen worden, daß
Avir dieÜberlieferung der Apologie des Pamphilus-Rufin der Gruppe /
verdanken, während in dem ältesten Vertreter der Gruppe nur noch
ein paar Fragmente davon erhalten sind. Vollständig bieten also die
Apologie zunächst folgende HSS:
1. Codex Parisinus Sangermanensis (Corbeiensis) lat. Xr. 12125, PafG)
membr., saec. IX, an 4. Stelle (s. oben S. XXVllI).
2. Codex Metensis (S. Arnulfi)Nr. 225, membr., saec.X. an 4. Stelle PaiM)
(s. oben S. XXX).

3. Codex Abrincensis (Avranches) Xr. 66 (K'4), membr., saec. XllI, PaiAb)


an 3. Stelle (s. oben S. XXXII).
4. Codex Parisinus(Sorbonicus)Xr.l6322, (266). membr.. saec. XUl, Pa iS)

an 2. Stelle (s. oben S. XXXIll).


Alles was oben über die Verwandtschaft dieser vier von mir voll-
ständig, also auch für die Apologie, verglichenen HSS gesagt worden
ist, gilt, obwohl es sich zunächst auf die 4 Bücher Periarchon bezog,

auch für die Apologie. Denn es kann keinem Zweifel unterliegen, daß
derselbe Inhalt, der sich sowohl in den gemeinsamen Vorlagen von
= =
GM // und von AbS ö als auch ^ in der gemeinsamen Quelle von Pai/o Pi
/Uö, d. h. in 7, vorgefunden hat und also ursprünglich aus dem Codex

Luculianus stammt, jedesmal zusammen weiter überliefert worden ist.


Die Annahme dieser gleichmäßigen gemeinsamen Überlieferung wird
auch durch eine Prüfung des Textes der Apologie bestätigt. Im übrigen
verweise ich auf das oben S. LVIIff Gesagte, besonders auf die durch
LXXX Origenes

mitüberlieferte, nicht zum Text gehörige Notizen bezeugte enge Zu-


sammengehörigkeit dieser vier HSS und zugleich auf den inhaltlich engen
Zusammenhang der hier auf einander folgenden einzelnen Stücke. Daß
in der Gruppe y die Apologie als untrennbar verbunden mit Periarchon
betrachtet wird, beweist z. B. im Codex die Stellung der Capitulatio
von Periarchon vor der Apologie mit Anhang, worauf dann erst der
Text von Periarchon folgt (s. oben S. XXXj.
Mit G und ist auch folgende HS, trotz teilweise anderen Inhalts,

sehr nahe verwandt:


. Codex Parisinus Regius Nr. 1641 (alte Nummer: 3731. 9. A,
Colbertinus 2634), membr., saec. XIII, in Folio (32x22 cm), enthält
1. auf fol. 1^ —
77^ Origenis explanationum super epistolam Pauli ad
Romanos libri decem Rufino interprete, Ende: quae possumus dnö diri-
gente dictabimus, 2. dahinter sofort das Rubrum: ExpHc tractatus ori-
genis sup eplam pauli ad romanos. Incip excusatio librorimi origenis.
Ex libro virorum illustrium iheronimi presbiteri capitulo septuagesimo
quinto. de pamphilo martyre, qui in defensione librorum origenis
scripsit apologeticum. Pamphilus .... maximini, 3. Rubrum: Incipit
^logus Rufini presbiteri in apologetico [so] pamphili martyris. Cogno-
scende veritatis amore pmotus Auf fol. 78^ beginnt mit den Worten:
. . .

Finit j)logus Incipit apologeticus pamphih martyris j) origene liber in


latinum translatus. mirum frs videmini ... die Apologie, sie
Nichil
endigt auf fol. 88^... quorum leviora et facihora peccata sunt. Finit
apologeticus j) origene secundum pamphilum martyrem de greco in
latinum translatus. Dann sofort 4. Incipit de adulteratione librorum
origenis liber secundus. In his quae in superiori libro. Die HS, am
Schluß verstümmelt, endigt fol. 89 ^ mit den \Vorten: secundum sei
apl'i commonitione teuere quae bona sunt. Si qd ante inven Lom. |
=
XXV 399, 18, es fehlen also noch etwa 11 Zeilen.
Das letzte Blatt (90) hat in einer jetzt verwischten Zeile in der
Mitte (Anfang: Liber) vermutlich die Angabe des früheren Besitzers
enthalten. Darunter steht noch eine Zeile von jüngerer Hand:
annus miUenus centenus septuagenus
primus erat pmas q ruit ense tomas.
Die HS, auf gewöhnlichem Pergament in 2 Columnen (5U 52 ge- —
zogene Linien auf jeder Seite) geschrieben, ist oben links an der Ecke be-
schädigt; am Anfang fehlt, wie die Quaternionenzahlen I —X beweisen,
nichts, dagegen am Schluß ist mindestens ein Blatt mit der Quaternionen-
zahl XI ausgefallen. Die beiden letzten Lagen enthielten je 9, die neun ersten
je 8 Blätter, zusammen 90, abgesehen von dem Schutzblatt am Ende.
Die Schrift ist eckig, kräftig; große Buchstaben sind gelegentlich aus-
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXXXI

gerückt, die Initialen nicht sehr kunstvoll, aber in verschiedenen Farben


ausgeführt. Abkürzungen sind nicht so zahlreich wie etwa im Cod.
Par. Sorbon. (S). Auf der ersten und letzten Zeile der Seiten sind
gelegentlich wie in Urkunden die Hasten der Buchstaben nach oben
oder unten verlängert. Die HS ist im Catal. codd. mss. Bibl. regiae 1
(1744) p. 162 beschrieben und von mir im Sommer 19U6 in Eisenach
verglichen worden.
Abgesehn von dem 1. HS durchweg in Einzel-
Stück stimmt diese
heiten auffällig mit G Lom. XXIV 298, 11 defensionis]
überein. Z. B.
depensionis nur GPar; 298, 13 et aHenum] & ab alienum G^ & alienü
(aber während des Schreibens aus & abienü corrigiert) Par; 299, 14
dicam] dicamus nur GPar; 301, 2 exercitius nur GPar; 318, 16 de omni
iure exercitii (Corruptel) G und Par; 346, 10 humana est] humanae G
humane Par. Hierzu treten noch verschiedene Lücken, die GPar ge-
meinsam haben, z. B. 312, 19 etiam Mö << GPar; 313, 9f De quo —
ecclesiasticus Mö << GPar; 325, 19f fide quoque invisibilibus M^c«'^'^
<C GPar (ö setzt dafür aus Conjectur rursumque); oder umgekehrt:
371, 1cum GPar licet ö <
M; 376, 6 et GPar <
ö; 386, 8f et etiam
eos GPar et iam in eosM^corr et eos ö. Solche und ähnliche offenbare
Übereinstimmungen können nur durch Abhängigkeit des Par von G
erklärt verden. Nur wenige Stellen sprechen scheinbar dagegen. Hier
hat der Schreiber von Par entweder corrigiert oder eine andere Bibel-
lesart vorgezogen. Zwei Stellen machen noch Schwierigkeiten: S. 2S9,4f
qui se lesos [übergeschr.] putant ab eoM^ qui se putant ab eo G qui sepu-
tant ab eo lesos ö qui se putant lesos ab eo Par. Hier bietet Par das Wort,
welches in G fehlt, aber weder da, wo es ^ einfügt, noch da, wohin
vermutungsweise eingeschoben. S. 366, 2
es ö stellt, hat es also Avohl
hat Par mit labore, das GM auslassen, aber wiederum an anderer
Stelle als o. Daher kann man auch hier annehmen, daß Par glücklich
conjiciert hat. Codex Par. 1641 ist also aus der Zahl der selbständigen
HSS zu streichen. Dasselbe Urteil müssen wir auch über die folgende
HS aussprechen:
6. Codex Trecensis (Troyes) Nr. 669 (früher Clairvaux F. 18)

membr., saec.XII (s. obenS.XXXVlIf). Da dieser Codex inhaltlich genau


mit übereinstimmt und die 4 Bücher Periarchon ohne Zweifel von
abgeschrieben hat (s. oben S. XXXVlIf), so muß man die gleiche Ent-
stehung auch bei der Apologie annehmen. Demnach bleiben nur die
Codices GM(= ) und Ab S(= ö), d. h. die Vertreter der Handschriften-
gruppe 7, zur Herstellung des Textes der Apologie übrig. Von dem
weit besseren Text der Handschriftengruppe sind, wie schon oben
(S. LXXIX) erwähnt, nur noch einige Fragmente vorhanden im:
LXXXII Origenes

7. Codex Augiensis (Karlsruhe) Nr. 160, membr., saec. X. Vgl.


oben S. XXIV die Beschreibung mit Angabe der Fragmente am Schluß
der HS. Leider ist kein einziges Fragment aus Periarchon erhalten,
sodaß der ct-Text der Apologie als gänzlich verloren betrachtet wer-
den muß.
Auch aus den übrigen HSS, die ich noch aufzählen will, ist kein
Gewinn für den Text zu entnehmen, da sie ebenfalls zur Gruppe y ge-
hören und noch jünger als die oben genannten HSS sind.
8. Codex Parisinus lat. Nr. 17348 (Colleg. Navarr. 89), membr.,

saec. XIV, vgl. oben S. XL.


9. Codex Parisinus (Mazarin.) Nr. 574 (268), membr., saec. XV^,

in Folio (32,5x21,8 cm), enthält von fol. 220 ab: Prologus Eufini
presbiteri in apologeticum Eusebii, Cesariensis episcopi, heretici arriani,
pro Origene, quod Rufinus transtulit de greco in latinum imponendo ei
falsum titulum: Apologeticum Pamphili martyris pro Origene, von fol.
236 ab: Opusculum Apologeticum Rufiui presbiteri ad Macharium de
adulteracione librorum Origenis, von fol. 239 ab: Prefatio Rufini pres-
biteri in quatuor libros peri Archon Origenis, quos e greco transtulit
in latinum. Dann folgen noch Schriften des Hieronymus und Rufinus,.
die den Streit wegen Origenes betreffen, vgl. den Catal. Mazar. I (1SS5) p.

234 238. Diese in 2 Columnen und von zwei verschiedenen Händen
geschriebene junge Miscellanhandschrift ist jedenfalls ohne Wert.
10. Codex Matritensis, Bibl. nac. 15, membr., saec. XHl/XIV,
vgl. oben S. XXXVHIf. Wenn der Periarchon-Text des Matrit., wie ich oben
nachgewiesen habe, zu der Gruppe 6 gehört und besonders mit S nahe
verwandt ist, so darf man dasselbe von dem Apologie-Text vermuten.
Die Vorlage des Matrit., ein Codex Curiae Dei, hat wahrscheinlich
schon denselben Inhalt gehabt, der sich, von den beiden ersten Stücken
abgesehen, mit dem Inhalt von GMAbS deckt, also die oben S. LH ff
besprochene /-Recension darstellt. Bemerkenswert ist bei dem Cod.
Matrit. noch der Umstand, daß er, ebenso \vie Cod. Par. Reg. 1641, am
Anfang die 10 Bücher des von Rufin übersetzten Römerbrief-Commeu-
tars des Origenes enthält. Danach scheint zwischen den beiden HSS
noch eine besondere, über ihre gemeinsame Zugehörigkeit zu der Gruppe
7 hinausgehende Verwandtschaft vorzuliegen.
11. Codex Laurentianus plut. XXII c. 9, membr., saec. XV; vgl.
oben S. XL f. Da der Periarchon-Text dieser HS zur Gruppe ö gehört,
so gilt das gleiche auch von dem direct darauf folgenden Apologie-Text.
12. Codex Venetus Marcianus lat. XVIII Cl. lll 2 Nr. 38, membr.,
saec. XV, vgl. oben S. XLIf. Diese HS ist, wie der Cod. Laureut., ein
Gbed der Gruppe o.

uh
Einleitung. . Handschriftliclie Überlieferang LXXXJII

Codex Oxoniensis Bodleianus Canon. Patr. lat. Nr. 199, chartac,


13.
saec.XV, vgl. oben S. XLII. Auch dieser Codex gehört, Avie die vor-
hergehenden, zur Gruppe o.
14. Codex Populetanus (Pöblet), vgl. oben S. XLVI.
Delarue erwähnt in der ersten Note zu der Apologie, daß er den
Text mit 6 HSS verglichen habe. Davon sind 4 schon oben unter Nr. 1.
3. 4. 5 besprochen worden; es bleiben noch zwei HSS Delarues übrig:

15. Codex Remensis S. Remigii, vermutlich identisch mit dem


oben S. XLVI genannten Codex, und
16. Codex Vitoni, mir ebenso unbekannt, wie Nr. 15. Delarue
S.
stellt in der Aufzählung die beidenHSS zu S und Ab; sie sind gewiß
nicht älter als diese und vermutlich ähnlichen Ursprungs. Von Nr. 16
findet sich bei Delarue, soviel ich sehe, nur einmal eine Variante an-
gegeben: Lom. XXIV 308, 20 onere] clade. Da nun >onere< in fehlt
und >clade< sich nur in ö findet, so ist schon aus dieser einen Angabe
bei Nr. 16 die Zugehörigkeit zu der Gruppe 6 zu erschließen.
Delarue gibt in seiner Ausgabe der Apologie meistens Varianten
von S, in zweiter Linie von Ab und Cod. Par. Reg. 1641 an; der Codex
S. Remigii wird nur dreimal erwähnt: p. 294, 11, wo er eine von der

sonstigen Überlieferung abweichende willkürliche Correctur bietet,


p. 321, 3, wo er >infamantur< mit S liest \ und p. 406, 10, wo er in

der Lesart: >quam quem illi< (statt: >quam quae illi< und >quam ea
quae illi< ö) zwar originell erscheint, aber wahrscheinlich wiederum die
ihm unverständliche Vorlage corrigiert hat.
Endlich ist noch eine HS zu nennen :

17. Codex Rotomagensis (Ronen, Fecamp) Nr. 448 (A 371, alte


Nummer: 194), membr., saec.
(1886) p. 90 beschrieben.
.
Sie ist im Catal. des Depart. I
Danach enthält sie jetzt: S. Hieronymi ex-
positio super Marcum evangelistam, d. h. von vier Stücken das letzte,
dem ursprünglich, wie der Index (saec. XV) am Ende beweist, 1. Marti-
rologium, 2. Expositio in Ecclesiasticum, 3. Apologeticus Pamphili mar-
tiris pro excusatione Origenis vorausgegangen waren.

2. Die Citate aus Periarchon.

,
Von Pamphilus sind im ganzen folgende 26 Fragmente, und zwar
1—16 aus dem L Buch, 17 —
22 aus dem H. Buch, 23—26 aus dem
IV. Buch in dem I. Buche seiner Apologie citiert worden:

1) Ab hab celebrantur, darüber von 1. H. i infamantur; die Variante hat also

wahrscheinlich in gestanden und ist von Ab als Variante behandelt, von S aber
in den Text aufgenommen worden.
LXXXIV Origenes

1. S. 8,20— 14,13 =Lo m. p. 304—310


2. „ 16,4 — 15 , „ 310f
3. „ 20,5 — 22,3 „ 321—323
4. „ 28,17— 30,2 „ 329 f
. „ 30,19— 31,4 „ 331
6. „ 32,15— 33,3 , „ 333f
7. „ 35,5 — 36,7 , „ 359f
8. „ 40,9 — 41,7 , „ 331f
9. „ 45,1 —9 „ 332 f
10. „ 49,20— 50,13 „ 338—340
11. , 51,9 — 11 „ 340
12. „ 54,20— 57,1 (5) , „ 341—343
13. „ 59,5 — 15 „ 344
14. „ 99,14— 25 „ 336f
15. „ 100,11—101,1 „ 337 f
16. „ 105,11— 13 „ 404f
17. „ 126,22—127,19 „ 324 f
18. „ 139,8 -140,12 „ 325
19. „ 148,7 — 15 „ 335
20. „ 177,10—178,12 „ 392f
21. „ 179,11— 21 „ 393f
22. „ 180,14— 22 „ 394 f
294,19—300,28
23. „ „ 349-353

24. „ 329,14—330,28 „ 374-376

25. „ 345,11—347,4 „ 345—348

26. „ 348,12-349,3 „ 361.


Diese 26 Fragmente füllen ungefähr 570 Zeilen meiner Ausgabe
aus. Bevor wir nun den Wert des Apologie -Textes für den von
Periarchon feststellen können, ist zunächst die Vorfrage zu beantworten:
ob jener Text etwa nach diesem corrigiert ist. In dem Codex M, den
ein Corrector auch sonst fleißig durchgearbeitet hat (s. oben S. XXXI),

finden an drei Stellen: S. 99, 15 f 100, 11 139, 10 f Ergänzungen


sich
von Textlücken der Apologie aus dem Text von Periarchon, den der
Corrector in demselben Codex für diesen Zweck nachgeschlagen hatte.
Von einer systematischen Vergleich ung ist aber nichts zu bemerken,
und in den übrigen HSS findet sich überhaupt keine Spur einer solchen
Vergleichung. Die beiden Texte sind also fast völlig unabhängig von
einander geblieben. Zweitens ist zu erwägen, ob dieselbe Übersetzung
der betrefPenden Stücke von durch Rufin sowohl in der
Apologie als auch in Periarchon vorliegt oder nicht. Da nun Eufin
das I. Buch der Apologie nicht allzulange vor übersetzt hat.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung LXXXV

Annahme nahe, daß von ihm die bereits übersetzten Stücke


so liegt die
in dieÜbertragung von einfach übernommen worden sind.
Durch eine Prüfung der beiden Texte wird diese Annahme im allge-
gemeinen bestätigt. Xur an folgenden Stellen finden sich starke Ab-
weichuno'en :

S. Per. Pa
57,1 —5 Ex eo autem, qui vere Sed et hoc ipsum, quod est et
est, qui dixit per Moysen: »Ego permanet omnis creatura, operatio
sum qui sum«, omnia quae sunt est Dei patris, qui dixit: »Ego sum
participium trahunt; quae parti- qui sum«, quae pervenit super om-
cipatio dei patris pervenit in nes. Ipse est enim, »quisolem suum
omnes tam iustos quam pecca- oriri iubet super bonos et malos,

tores et rationabiles atque irra- et pluit super iustos et iniustos«.


tionabiles et in omnia omnino
quae sunt.
99,1-4 f Secundum nos vero nihil Nulla ergo natura est, secundum
omni rationabili creatura,
est in quod nos sentimus, quae non pos-
quod non tam boni quam mali sit recipere malum.

sit capax.
11)5,11 — 13
Quas nos non solum Sed haec, quantum ad nos per-
non suscipimus, sed et omnes tinet,non sint dogmata, sed dis-
has assertiones eorum contra cussionis gratia dicta sint et abi-
fidem nostram venientes refu- ciantur. Pro eo autem solo dicta
tamus atque respuimus. (Ruf. sunt, ne videatur quaestio mota
ganz ungenau und willkürlich.) non esse discussa. (Richtigkeit durch
Hieron., Ep. ad Avit, 4 bewiesen).
148,7 f Tempus est ergo nunc de Tempus est nunc nos pro viribus
spiritu sancto nos pro viribus de spiritu sancto pauca describere.
pauca disserere.
180,14 — 16 Quoniam autem et ea Quoniam autem pernecessaria
poena, quae per ignem inferri poena est ea, quae per ignem in-
dicitur, pro adiutorio intellegi- ferri dicitur, Esaias docens de Is-

tur adhiberi, Esaias docet, qui rael quidem sie dicit:

de Israhel quidem sie dicit:


348,12 f quae supra dicta sunt, quae de patre et fiho et spiritu

sancto disseruimus,
13 — 15 nunc commonitionis gra- de bis quoque, quae a nobis re-
tia eorum, quae sparsim dixi- pauca repetere.
licta fuerant,

mus, recapitulare singula et


prirao omnium de patre et filio

et spiritu sancto repetere.


LXXXVI Origenee

Aus diesen sechs Parallelen ergibt sich die Tatsache, daß Rufin an
einigen Stellen seine frühere Übersetzung später corrigiert hat. Im
übrigen aber hat er sie unverändert übernommen.
AYenn wir nun nach Erledigung dieser Vorfragen den Text der
Apologie mit dem von Periarchon vergleichen wollen, so ist vor allem
zu bedenken, daß der erstere dem zw^eiten an Wert deshalb nach-
stehen muß, weil wir für jenen nur HSS der Gruppe 7, für diesen aber
auch HSS der Gruppe heranziehen können. Hier werden also die
Fehler von / durch corrigiert, dort aber fehlt die Correctur, so-
daß der aus einer Vergleichung sich ergebende Gewinn für den Text
recht gering ist. Zwar haben wir an 22 Stellen im Text der Apologie
ein Mehr gegenüber dem von Periarchon, aber in den meisten Fällen
(S. 11, 2 32, 15 36, 3 56, 19 lÜÜ, 25 127, 2. 5 140, 2. 7. 9. 10 17b,
6. 7 180, 21 299, 26 345, 13 347, 4) handelt es sich hier um willkür-
liche oder durch einen andern Bibeltext verursachte Zusätze. Nur an
folgenden Stellen sind diese der Erwägung wert: S. 41, 2, wo die Les-
art von Pa vielleicht den Weg zur Heilung der Stelle weist, S. 41, 5,

wo Wort ei in Pa durch C eine wertvolle Bezeugung erhält, und


das
S. 139, 20, wo die Worte: sive quae in caeKs sive quae in terra sunt
ebensogut als Auslassung von L wie als Zusatz von Pa betrachtet
werden können. An zwei Stellen halte ich sogar die Zusätze von Pa
für richtig: S. 99, 23 — 25 et rursum — bonum est und S. 346, 13 idcirco,
weil beides durch den Zusammenhang und die Construction gefor-
dert wird.
Varianten kann man, die verschiedene Wortstellung mit eingerech-
net, etwa 130 zählen, eine im Verhältnis zu den 570 Zeilen nicht ge-
ringe Zahl. Aber nur selten kann man schwanken, ob der Text der
Apologie für den von Periarchon Berücksichtigung verdient oder etwa
als die frühere, der Apologie eigentümliche Textgestalt anzusehen ist.
Man vergleiche z. B. den Text an folgenden Stellen:

S. Per. Pa
9,6 f mererentur — percepissent percipere merebautur
10 ostenderent ostendere valerent
14 cum nihil esset ex nullis
10,12 per phantasiam per imaginem
14,10 una sententia est unus est sensus
16,8. 56,11. 12 f sine anima exanima
20,5 corporeum corporale
127,9 praedicenda gerenda
19 caeli sohs
Einleitung. . Handscliiiftliche Überlieferung LXXXVII

S. Per. Pa
178,2 effervescit concitatur
295,10 supplicioruru
21 credulitate
296,29 exultabant
297,20 qnod de Juda dicta sint
25 f nee erit hostia
af'flictionuna
persuasione
gloriabantur
de Juda
nee est sacrificium
{)
(-)

29 f repositum est repromissum est

299,23 doctrina praedicatione


300,16 in utero in ventre
17 quod est interpretatum quod interpretatur
329,28 constant Vera sunt
345.12 divinae divitiarum

An mehreren Stellen haben Varianten des Bibeltextes den Text der


Apologie beeinflußt, an andern liegt sicherlich eine Verbesserung der
früheren Übersetzung durch Rufin Yor. Häufig sind in Pa auch offen-
bare Fehler, wie man sie bei dem /-Text erwarten muß. Z. B.

S. 40, 14 semel] semen Pa () tamen Pa ()


56, 17 bonis] novis (aus Metathesis entstanden) Pa ^

330, 26 f inquietos] inquiteos (Metathesis) Pa (Gö) inquid eos


Pa (Ml)
Interessant ist außerdem folgende Stelle:

S. 55, 2 sit participem fieri patris] sit participem filii patris Pa (M)
sit participem //,7/ vel patris Pa (G) sit esse participem filii vel
patris Pa (ö).

Der Fehler der Vorlage filii statt fieri hat also in den Pa-HSS ver-
schiedene Corruptelen verursacht.
An Lücken entfallen in Pa auf die 570 Textzeilen im ganzen 66,
darunter 5 größere (S. 45,5 295, 25 f 297, 30 f 298, 22 f 299,21), die
durch Homoioteleuton verschuldet sind; meist fehlt nur ein Wort, das
der Schreiber infolge von Nachlässigkeit übergangen hat. Die große
Zahl dieser Fehler beweist, daß der /-Text von Pa ursprünglich nicht
sehr sorgfältig geschrieben und nachträglich nicht genau durchgesehen
und corrigiert worden ist.

Der Nutzen, den die Vergleichung des Apologie-Textes gewährt,


ist also Umgekehrt können wir den Apologie-Text
ziemlich unbedeutend.
häufig aus Periarchon verbessern. Dementsprechend darf man den
Apologie-Text auch für andere Schriften des Origenes, die darin citiert

sind,nur mit großer Vorsicht verwenden und muß stets auf Lücken
und Fehler ähnlicher Art, die oben angegebenen, gefaßt sein.
LXXXVIII Origenes

III. Die Übersetzung des Hieroiiymus.


IJber die Entstehung und die Schicksale seiner lateinischen Über-
setzung von IltQl spricht Hieronymus an mehreren Stellen, be-
sonders in dem Brief an Avitus ^(Ep. 124 c. 1. 2, Migne SL 22, 1059 f,
vgl. oben unter den Zeugnissen S. XlXf). Die Veranlassung zu der Über-
setzung haben danach Pammachius und Oceanus gegeben, die dem
Hieronymus die Übersetzung Rufins mit der Bitte zuschickten, das
Original auch seinerseits ins Lateinische zu übertragen, und zwar im
Gegensatze zu Rufin »ad fidem, quemadmodum ab ipso auctore editus
est« um Interpolationen Rufins nachzuweisen und Ketzerisches zu
,

widerlegen; vgl. den Brief des Pammach. und Ocean., Ep. 83 (64)
(Migne SL 22, 743) und Hieron., Apol. I 6 (Migne SL 23, 401 f Hiero- ).

nymus erfüllte den Wunsch sofort; den sprachkundigen Übersetzer


reizte wohl die schwierige, von Rufin nur mangelhaft gelöste Aufgabe.
Mit großer Kunst hat er auch, soviel wir noch aus den erhaltenen Bruch-
stücken schließen können, den schwierigen griechischen Text einerseits
genau und sinngemäß, andererseits in elegantem Latein wiedergegeben.
Wir dürfen ihm glauben, wenn er die große darauf verwendete Mühe
hervorhebt, »dum et mutare quippiam de Graeco, non est vertentis sed
evertentis; eadem ad verbum exprimere, nequaquam eins, qui ser-
et
vare velit eloquii venustatem« (Ep. ad Pammach. et Ocean. 84 [651, 12,
Migne SL 22, 752). Er tat es ja vor allem, um seinen gehaßten Gegner,
von dem er sich durch das unzeitgemäße Lob seiner Origenesüber-
setzungen beleidigt glaubte, zu übertrumpfen: wenn er dessen Übersetzer-
blößen aufdecken und rügen wollte, mußte seine eigene Übersetzung
untadelhaft, vollständig und dem Original entsprechend sein. Lnmer
wieder macht er dem Rufin zum Vorwurf, daß er anstößige Stellen
geändert habe; von seiner Übersetzung dagegen rühmt er: »Ego . . .

in libris simpliciter quod in Graeco habebatur expressi«


(Hieron., Apol. 1 7, Migne SL 23, 402)2. d^s wird auch von Rufin (Apol.
I 21, Migne SL 21, 559, in den Vi'Orten: istos ipsos nunc libros, quos ego

transtuleram, reinterpretatus est et ea omnia, quae a me velut impro-


babilia praetermissa fuerant, inseruit) lediglich bestätigt.
Wir müssen daher den Verlust der Übersetzung des Hieronymus
sehr bedauern. Wäre sie erhalten geblieben, so könnten wir den
Untergang des Originals leichter verschmerzen, denn das Original würde
sich dann mit Heranziehung der indirecten Überlieferung an vielen

1) Vgl. Grützmacher, Hieronymus III 227 f.

2) Ähnlich spricht sich Hieronymus Ep. 85 ad Paulin. c. 3 (^ligne SL 22.


753) aus.
Einleitung. , Handschriftliche Überlieferung LXXXIX

Stellen völlig reconstruieren lassen. Daß die Übersetzung Rufins, wo


die anstößigen Stellen fehlten, erhalten geblieben, und die Übersetzung
des Hieronymus, wo alles Ketzerische deutlich zu lesen war, verloren
gegangen ist, erscheint ganz erklärlich. Rechtgläubige Männer mußten
es ja als ihre Pflicht ansehen, das ketzerische Gift zu beseitigen anstatt
zu verbreiten; von Pammachius berichtet Hieronymus selbst, daß er,
als er die Übersetzung gelesen, »exhorruit et reclusit scrinio, ne pro-
lati [seil, libri Periarchon] in vulgus maltorum animos vulnerarent«

(Ep. ad Avit. 1, Migne SL 22, 1U59). Ebenda erzählt Hieronymus, daß


jemand seine Übersetzung ohne Erlaubnis des Pammachius eilig und
fehlerhaft habe abschreiben lassend Da diese fehlerhafte Abschrift
auch dem Avitus zu Gesicht gekommen war, bat dieser seinen Freund
Hieronymus, ihm ein fehlerfreies Exemplar zu übersenden. Der Er-
füllung dieses AYunsches verdanken wir die Erhaltung der meisten und
wichtigsten Bruchstücke aus der Übersetzung des Hieronymus.

1. Die Citate in dem Briefe an Avitus.

Um seine Polemik gegen Rufin und seine StellungDahme gegen


den >Ketzer< Origenes zu rechtfertigen, hat Hieronymus in dem Briefe
an Avitus dem er ein Exemplar seiner Übersetzung beilegte, alle
'-,

die Stellen, welche er für ketzerisch hielt, meist Avörtlich aus seiner
authentischen Übersetzung angeführt, um den Avitus ausdrücklich auf
sie aufmerksam zu machen. Hierdurch und durch die griechischen
Fragmente in dem Briefe des Kaisers Justinian (s. unten Abschnitt V 2)
sind uns nun glücklicherweise gerade die Stellen, welche Rufin als be-
denklich übergangen hatte, gerettet worden.
Die Bedeutung der etwa 5U Bruchstücke in dem Briefe an Avitus
wird dadurch noch erhöht, daß sie in genauer Aufeinanderfolge, so
wie sie in der Übersetzung gestanden haben, in dem Briefe citiert
werden; auch versäumt Hieronymus meistens nicht anzugeben, wie weit
die einzelnen Stücke von einander entfernt sind. Mit Hilfe dieser Bruch-
stücke kann also nicht nur die lückenhafte und teilweise gefälschte
Übersetzung Rufins ergänzt und corrigiert, sondern auch die richtige
Einordnung der griechischen Fragmente ermöglicht werden. Ja, man
kann behaupten, daß gerade diejenigen Stellen von ',
welelie
Rufin hatte unterdrücken oder abschvächen wollen, uns in erfreulicher

1) Vgl. Grützmacher, Hieronymus HI 42 f.


2) Nach Grützraacher, Hieronymus I 88 »eher vor 410 als 411 < geschrieben,
alsoetwa 10 Jahre später als der Brief an Pamniach.
Origenes V. G
XC Origenes

Vollständigkeit und genügend bezeugt vorliegen. Denn Hieronymus


hat diese Stellen infolge genauester Kenntnis des Originals so voll-

ständig wie nur mögüch zusammenstellen können —


und wollen: daher
übertrifft diese Sammlung an Vollständigkeit sogar die des Kaisers
Justinian.

Durch das liebenswürdige Entgegenkommen des Herausgebers der


Hieronymusbriefe in dem AViener Corpus
der lateinischen Kirchenväter
bin ich in den Stand worden, einen auf Grund der ältesten
gesetzt
und besten HSS hergestellten Text der Bruchstücke bieten zu können.
Herr Professor Hilberg hat folgende HSS für den Brief ad Avitum
verglichen:

1. Codex Turicensis Augiensis Nr. 49 saec. IX /7 =


2. Codex Vaticanus lat, Nr. 355 + 356 saec. IX X — =D
3. Codex Berolinensis lat. Nr. IS saec. XII B. =
Der consensus Z7DB stellt, wie mir Hilberg am 11. 12. 190S mit-

teilte,den besten Text dar. Wenn Vallarsis Text davon abweicht, so


beruht er entweder auf jungen HSS oder auf Conjectur. Von den
drei oben genannten HSS ist am wenigsten zuverlässig, sie erweist
sich in den Briefen »als eine mit zahlreichen willkürlichen, wenn auch
oft bestechenden Änderungen durchsetzte HS. Doch finden sich Fälle,
wo sie allein das Richtige bietet«. Ich bin dem consensus von /7DB
gefolgt und habe nur in besonderen Fällen die mir von Hilberg zur
Verfügung gestellten Varianten notiert und verweise für Einzelheiten
auf Hilbergs Ausgabe.
An folgenden acht Stellen kann eine Lücke des Rufintextes durch
Hieronymus ausgefüllt werden:
S. 25, 16 Sicut enim — 26, 2 filium
64, 14 Grandis — 16 conligari
90, 22 Solem — 91, 4 vestitos
93, 28 In fine — 94, 9 fiant

161, 6 — 15 distributae sunt


182, 10 Nisi forte — 13 exordia
281, 13 lUud — 282, 20 vivendum est
339, 7 Et quia — 17 trnderentur.

In der Einordnung dieser Fragmente, abgesehn vom zAveiten, bin


ich Schnitzer gefolgi. Auch mich meist seinem Vorgang
sonst habe ich
anschließen können. Bei dem zweiten Fragment »Grandis conligari« —
bin ich von Schnitzer abgewichen aus folgenden Gründen.
Das Fragment wird von Hieronymus so eingeführt: »Cumque ve-
Einleitung. . Handschrittliche Überlieferung XCI

nisset ad rationabiles creaturas et dixisset eas per neglegentiam ad


terrena corpora esse dilapsas, etiam haec addidit: Grandis — conli-
gari.« Also gehört es mit za der Erörterung des Falls der rationabiles
creaturae, aber an das Ende dieser Erörterung. Da ferner das Frag-
ment: »Quibus moti disputationibus —
verterentur« mit der Formel »in
consequentibus« (die ganz allgemein >im folgenden« bedeutet) an jenes
angeschlossen wird und seinen sichern Platz am Ende des fünften
Capitels, S. 78, 1 — 5 hat, so müssen die Worte: »Grandis — conligari«
vorher, nicht allzuweit von S, 78, 1 —5 eingeordnet werden. Schnitzer
hat dies S. 73, 6 getan. Aber von ihm dort angenommene
für die
Lücke liegt nicht der geringste Grund vor, auch würde eine Einschal-
tung nur den straffen Gedankengang zerreißen, nicht vervollständigen.
Dagegen haben wir S. (34, 7 ff deutliche Anzeichen dafür, daß hier der
Text lückenhaft ist. Denn die Z. 3f versprochene Ausführung: »vel
quae sit adsumptio scientiae, vel quae sit eins abolitio« fehlt, und der
Abschnitt »De imminutione vel lapsu« ist überhaupt entgegen der Art
des Origenes recht inhaltlos und dürftig. Von dem »lapsus« ist fast
gar keine Rede, und der Excurs »de anima«, den Origenes S. 65, 3f
entschuldigen zu müssen glaubt, ist überhaupt nicht vorhanden. Beim
Fall der rationabiles creaturae handelt es sich natürlich um Seelen, die
beim Fall in verschiedene Körper, zuletzt sogar in die von vernunft-
losen Zugtieren, eingefügt werden. Origenes hatte also schon I 4, 1
>per excessum< das vorweggenommen, was I 8, 4 erörtert wird. An
beiden Stellen hat Rufin, um diese ihm anstößige Theorie zu be-
seitigen, kräftig gestrichen und geändert. Hieronymus hat leider an
der ersten Stelle nur einen Teil des Verlorenen gerettet.
Wenn nun auch einzelne Lücken nicht vollständig beseitigt und nicht
alle Schwierigkeiten gehoben worden sind, so dürften doch die acht Frag-
mente wohl ihren relativ besten Platz erhalten haben. Die Schwierigkeit
der Einordnung im allgemeinen besteht eben darin, daß vir Stücke aus
der Übersetzung des Hieronymus in die ganz anders geartete und an den
betreffenden Stellen lückenhafte oder verkürzte Übersetzung des Rufinus
einschalten müssen: hier etwas Ganzes oder Vollkommenes zu erzielen,
ist einfach unmöglich. AuchHieronymus oft keine wörtlichen
bietet
Fragmente, sondern referiert nur, wenn auch meistens, wie man an-
nehmen muß, recht genau. Ich habe daher darauf verzichtet, Stücke
aus der Hieronymus-Übersetzung anderswo, als da, wo sicherlich Lücken
bei Rufin vorhanden sind, einzufügen, und die Version des Hieronymus
lieber als Parallele unter den Text gesetzt. Bei starken Abweichungen
wird man natürlich in der Regel den Text des Hieronymus dem des
Rufin vorziehen.
G*
XCIl Origenes

2. Andere Citate aus der Hieronymus-Ubersetzung.


Außer in dem Brief an Avitus hat Hieronymus, soviel ich sehe,
seine Übersetzung nur selten citiert oder verwendet, nämlich:

1. c. Joh. Hieros. c. 7 (Migne SL 23, 360) = S. 25, 16—26, 2. Zu


dieser Stelle liegen verschiedene, auch griechische Parallelen vor; mir
scheint aber die in den Text eingefügte Version dem Orginal am
nächsten zu kommen. Wenn Rufin Apol. I 19 dieselbe Stelle in einer
kürzeren Form wiedergibt, so ist dies eben mehr ein Referat als wört-
liche Wiedergabe.
2. Hieron. c. Joh. Hieros. c. 16 (Migne SL 23, 368) S. 64, 9—13. =
Daß dieses, allerdings nicht ganz wörtHch von Hieronymus citierte
Fragment an der genannten Stelle einzufügen ist, wird durch die Ein-
führung des gleich darauf folgenden, in dem Brief an Avitus stehendeu
Fragments bewiesen. Denn mit den Worten: »eas per neglegentiam
ad terrena corpora esse dilapsas« wird der Inhalt jenes Fragments an-
gegeben und diesem dadurch seine Stelle vor den Worten »Grandis —
conligari« (S. 64, 14 — 16) angewiesen.
3. Hieron. c. Joh. Hieros. c. 19 (Migne SL 23, 370) »per scalam

Jacob paulatira rationabiles creaturas ad ultimum gradum descen- . . .

dere« habe ich S. 64, 7 ff vermutungsweise mit erwähnt. Man wird


die Stelle ja zunächst dem Genesis-Commentar zuzuweisen geneigt sein;
aber da Hieronymus vorher seine Übersetzung von citiert

hat, so könnte doch auch dieses Fragment, das ganz ähnlichen Inhalt
wie das vorhergehende aufweist, ebendaher stammen.
4. In derselben Schrift referiert Hieronymus c. 16 p. 368 und c. 19
p.370 über die Dämonenlehre des Origenes; die beiden Stellen stimmen
mit dem S. 83, 9 ff citierten Fragment aus dem Brief an Avitus so
augenscheinlich überein, daß man für alle drei Stellen die Übersetzung
von Periarchon als Quelle betrachten muß.
5. Ebenda c. 17 p. 369 (= S. 90, 22 ff Test.) finden sich Ausfüh-
rungen über die Körper der Gestirne, die vielleicht das Original aus-
führlicher und genauer wiedergeben als das in den Text eingefügte
Fragment aus dem Brief an Avitus. Da wir aber nur ein Referat,
kein wörtliches Fragment haben, so läßt sich hier über Vermutungen
nicht hinauskommen.
6. Die große Lücke bei Rufin in dem Capitel »De angelis« S. 95,

10 ff hat sicherlich Erörterungen über Ursprung und Wohnung der


guten und bösen Engelmächte enthalten. Deshalb scheinen mir bei
Hieron., In Ep. ad Ephes. I und Apol. II 8 einzelne, aber nicht wörtlich
citierte Stücke daraus erhalten zu sein.

I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XCIII

7. An den beiden S. 178 Test, citierten Stellen aus Hieron., In Ep.


ad Ephes. 111 5 und Apol. II 7 scheint dem Hieronymus die im Brief an Avi-
tus mitgeteilte Stelle aus Periarchon (S. 177, 15 ) vorgeschwebt zu haben.
3. Übersicht über die Fragmente der Hieronymus-Übersetzuug.
1. Buch.

Seite ürsprungsort Anfang und Ende Bemerkungen

10,6 Ep. ad Avit. 2 Christum —


factum nicht VFÖrtlich
11,3 Ep. ad Avit. 2 Tertium dignitate con- — !
nicht wörtlich
firmans
25,16 c. Joh. Hieros. 7 Sicut enim — videre fi- als wörtliches Citat in
lium den Text eingefügt
3o.8f Ep. ad Avit. 2 nihil — infectum esse nicht wörtlich
36,7 Ep. ad Avit. 2 Filium — ia Filio nicht wörtlich
37,2 f Ep. ad Avit. 2 Deum ]iatrem — magnus vermutungsweise in den
esse videatur TextRutins einzufügen
38,18 Ep. ad Avit. 2 Duarum statuarum — nicht wörtlich ,
Ruf.
conparans stimmt
46,13 Ep. ad Avit. 2 Deum patrem — et cae- nicht wörtliches Referat,
tera Ruf. lückenhaft
05,4 Ep. ad Avit. 2 Filium quoque — quae nicht ganz wörtlich,
sancta dicuntur griech. Frg. bei Justin,
erhalten; Ruf. hat
Lücke
04,9 c. J uh. Hieros. 10 cunctas rationabiles — Lücke bei Ruf., die durch
carnibus alligari die beiden Hieron. -
64,14 Ep. ad Avit. 3 Grandis neglegentiae — Fragmente nicht gauz
conligari ausgefüllt wird
78,1 Ep. ad Avit. 3 Quibus moti — verteren- Rufins Übersetzung un-
tur genau
79,22 Ep. ad Avit. 3 Rursumque nasci — homo Ruf. ungenau und lücken-
fiat haft
81,27 Ep. ad Avit. 3 Qui vero — iient Ruf. ungenau
82,20 Ep. ad Avit. 3 Qui vero non fuerint Ruf. hat gekürzt und ge-
meriti — sortientur ändert
83,9 Ep. ad Avit. 3 Ipsosque daomones — Ruf. lückenhaft
dignitatem
85,15.20 Ep. ad Avit. 4 Corporales — potest Ruf. parallel
90,22 '
Ep. ad Avit. 4 Solem quoque — vestitos bei Ruf. Lücke
93,28 Ep. ad Avit. 4 In fine — tiant bei Ruf. Lücke
99,25 f Ep. ad Avit. 4 diaboluni — virtuteni Ruf. parallel
lü4,8 Ep. ad Avit. 4 angelum sive animain — nicht wörtliches Referat;
]iecoris Ruf. verkürzt und än-
dert
105,11 Ep. ad Avit. 4 haec iuxta — viderentur '

Pami^h. genauer als Ruf.


XCIV Origenes

. Bach.

Seite Ursprungsort Anfang und Ende Bemerkungen

113,13 Ep. ad Avit. 5 raundos — et similis nicht wörtliches Referat


114,26 Ep. ad Avit. 5 Si omnia — necessarius Ruf. ungenau und lücken -
(u. ä. Stellen) Sit haft
117,9 Ep. ad Avit. 5 Sin autem — operari Ruf. entsprechend
117,23 Ep. ad Avit. 5 Si liaec — contendunt Ruf. ungenau
125,1 Ep. ad Avit. 5 Triplex ergo— servabitur Ruf. parallel
130,27 Ep. ad Avit. 6 Restat ut — visibilis erit Ruf. parallel
142,4 Ep. ad Avit. 6 Nulla alia anima — a me Ruf. kürzer
ipso
155,10 Ep. ad Avit. 6 ünde cum infinita cau- Ruf. hier ungenauer und
— perseveret
161,6 Ep. ad Avit. 6 , tione
id est mens,
tributae sunt
— dis-
breiter als Hieron.
Lücke bei Ruf.

177,15 Ep. ad Avit. 7 Ignem — confoditur nicht ganz wörtlich. Ruf.


parallel
182,10 Ep. ad Avit. 7 Nisi forte — sumet exor- Ruf. hat Lücke, die durch
dia Hieron. nicht ganz aus-
gefüllt wird
191,20 Ep. ad Avit. 7 Cumque in tantum — Ruf. ungenau
facie ad faciem

m. Buch.
238,9(21) Ep. ad Avit. 8 Sin autem fratre Ruf. parallel, ebenso Phi-
lokalia
239,4 (21) Ep. ad Avit. 8 Ut autem — praecesse- Ruf. und Philokalia pa-
runt rallel
240,11 (31) Ep. ad Avit. 8 Juxta nos — paratum Ruf. etwas breiter, Phi-
lokalia parallel
242,12 Ep. ad Avit. 8 Ego — virtutem
arbitror Ruf.u.Philokaliaparallel
iSed et hoc — confitetur] Hieron. nicht ganz wört-
261,10.17 Ep. ad Avit. 8 Et e contrario — guber- lich; Ruf. parallel
I

l nari I

273,1 ad Avit. 9 Nobis autem — post alium Ruf. parallel


274,12 ad Avit. 9 Divinius — in spe Ruf. hat geändert
275,19 ad Avit. 9 vero — credimus
alii Ruf. nicht genau
276,1 ad Avit. 9 Quem rerum — collocare Ruf. hat stark geküivt
u. geändert
281,6 ad Avit. 9 a Quia ut crebro — incor- Ruf. ungenau
poralis
281,13 ad Avit. 9 a niud quoque — vivendum Lücke bei Ruf., durch
est Hieron. nicht ganz
ausgefüllt

I
Eialeitung. . Haudschriftliche Überlieferung xcv

Seite Ursprungsort Anfang und Ende Bemerkungen

284,10 j
Ep. ad Avit. 10 |
Nee dubiuni est — ami- j
Ruf. hat fast alles dies
1 sere virtutem weggelassen
290,22 Ep. ad Avit. 10 Et erit — est melior Ruf. parallel

iV. Buch.

337,12 Ep. ad Avit. 11 Et forsitan — loca Hieron. hier weniger ge-


nau, als Ruf.
339,7.17 Ep. ad Avit. 11 Et quia — truderentur Lücke bei Ruf., Hier, im
— caelum sit 2. Stück nicht wörtlich
342,6 Ep. ad Avit. 11 In fine— esse superatos Ruf. weniger genau als
Hierou.
343,23- Ep. ad Avit. 12 Sicut — praedicatum — Ruf. weniger genau als
344,8 salventur Hieron.; für das 2.Stück
Justinian Fr. 30 pa-
rallel, bei Ruf. Lücke
359,20 Ep. ad Avit. 13 Si enim Patrem — Filius Ruf. hat stark gekürzt
Patrem und geändert
36'), 1 Ep. ad Avit. 13 Pater vero — quam a und ändert,
Ruf. läßt aus
Filio wie der griech. Text
beweist
361,6.9 Ep. ad Avit. 14 Si quis — variari Ruf. hat geändert u. aus-
gelassen
362,3 Ep. ad Avit. 14 Intellectualem — sub- Ruf. parallel.
stantiae

lY. Citate aus ßuflns Übersetzung.

1. Die Apologie Rufins.

Wenn man in der Streitschrift des Hieronymus die von ihm gegen
Kutinus erhobenen Vorwürfe liest, so könnte mau meinen, Rufinus habe,
um sich und sein Verfahren zu rechtfertigen, in der Apologie einzelne,
von ihm übersetzte Stellen behandelt und dabei den Text von Periarchon
öfters citiert. Dies hat er leider nicht getan; er hat zwar mehrere
Stücke seiner im I. und 11. Buch der Apologie ange-
ersten Vorrede
führt, aber — wenn man von einer in der Schrift De adulteratione
(Lom. XXV 384) frei citierten Stelle aus Periarchon I 3, 3 (S. 51,9—11)
absehen will —
nur einmal ein längeres Stück aus seiner Periarchon-
Übersetzung 1 1, 8. 9 (S. 24, 22—27, 1, davon S. 25, 13 Quodsi Ki —
consequenter sogar z\veimal) in der Apologie 1 17 (Migne SL 21, 554 f)
wörtlich citiert. Indessen reicht dieses eine Stück schon hin, um den
XCVI Origenes

Text der Apologie beurteilen zu können. Freilich darf dabei nicht über-
sehen werden, daß Rufin möglicherweise ungenau citiert, oder sogar

creaturae (=
cognosci (agnosci)
schrieben.
)
etwas geändert hat. Vielleicht hat er quidem S. 26, 2 nachträglich ein-
gefügt, vielleicht auch quia

S. 26,
S.
non
25, 11,
statt
noscere
non enim

2f 10 f 14 und vel statt et ebenda Z. 10 ge-
Aber andere Varianten der Apologie: impossibile statt im-
S. 25, 5, naturae statt
nosci statt cognoscere —

possibilis S. 25, 12, Sed si statt Quodsi S. 25, 13, requiris statt requiras
ebenda, qui statt quae S, 25, 14 und die andere AVortstellung S. 25,
10. 14 dürften wohl eher als Fehler des Apologie-Textes anzusehen
sein. Wenn in diesem res S. 26, 3 fehlt, so muß das mit Rücksicht
auf S. 131, 15 (entgegen meiner im Apparat geäußerten Ansicht) als
falsche Correctur betrachtet werden; die Auslassung von etiam S. 26, 1(5

(mit A) und von id S. 26, 18 sind wohl durch Nachlässigkeit ver-


schuldete Fehler. Der Text von L übertrifft also sicherlich den Apologie-
Text an Güte. Dieses Urteil wird durch Prüfung der Citate aus der
I. Vorrede nur bestätigt. Hier läßt die Apologie ohne Grund die Worte
per illum — ignem S. 6, 9f und alias S. 5, 7 aus und schreibt unrichtig
contrarii statt contra id S. 5, 11 f, viderint S. 6, 1 (mit ) und faceret
S. 6, 4 (mit ). An
den beiden letzten Stellen ist die Übereinstimmung
des Apologie-Textes mit der geringeren Handschriftengruppe / bemerkens-
wert. Nach diesem Befund wird man wohl auch S. 5, 7. 8f den Text
von L hinsichtlich der Wortstellung vorziehen und nicht mit der Apo-
logie S. 6, 2 et zu atque corrigieren. Höchstens S. 4, 23 könnte der
Apologie-Text mit a semet ipso (was zweimal überliefert ist) das Richtige
bieten. Die Güte des L-Textes von Periarchon wird also an dieser
Stelle durch den Vergleich mit dem von ihm ganz unabhängigen Apo-
logie-Text in erfreulicher Veise nachgewiesen.

2. Die Excerpte des Anonymus ad Januarium.

In der Appendix des VIII. Bandes der Benedictinerausgabe der


Werke Augustins steht an 8. Stelle Col. 47 48 Mitte: »De incarnatione
Verbi, ad Januarium libri duo, coUecti ex Origenis opere Periarchon,
juxta versionem Ruffini«. Das I. Buch reicht von Col. 47—54, das
IL Buch von da bis Col. 58. Leider fehlt ein Vorwort zu diesem Stück ;

am Rande sind gelegentlich Lesarten aus HSS (Vaticauus, Victorinus)


notiert. DieseHSS festzustellen ist mir nicht möglich gewesen. Immer-
hin kann man nach dem Text und den mitgeteilten Varianten ein U^rteil
über Ursprung und Wert des Jan-Textes gewinnen. Freilich muß man
diesen Text, der nur anhangsweise und offenbar nicht sehr sors'fältio•
Einleitung. , Handschrii'tliclie Überlieferung XCYII

gedruckt ist ^ mit einer gewissen Vorsicht benutzen. AVie der Heraus-
geber seineu Text bebandelt bat, ergibt sich z. B. daraus, daß er S. 279, 17
et Filio im Text zu patre hinzufügt und a. R. gauz naiv bemerkt: »MSS
uon habent & filio: nee Origenes fd. h. in Periarchon]«. Solche Eigen-
mächtigkeiten, auch offenbare Druckfehler im Jan-Text habe ich nicht
notiert, dagegen da, \vo eine hs. Variante am Rande steht, diese statt
oder neben der Textlesart angegeben; vgl. z. B. S. 34, 13: in illo Jan-
Text; S. 39,2 Jan-HSS claritatis Jan-Text; S. 44, 6:
deitatis] divinitatis

Jesus est] + omnipotens Jan-Text. Der Herausgeber hat seinen Text


häufig bei Bibelstellen geändert; vgl. S. 52, 12 53, 21 146. 24 353, 16f.
An manchen zugrunde Hegenden
Stellen ist freilich ohne Kenntnis der
HSS Änderungen von dem Herausgeber,
schAver zu entscheiden, ob die
oder nicht schon von dem anonymen Verfasser der Auszüge vorge-
nommen worden sind. Vermutlich rühren die zahlreichen größeren und
kleineren Auslassungen meistens von diesem her.
Folgende Stücke des Rufin-Textes sind bei dem Anonymus vor-
handen: S. 9, 12 Species —
14, 13 condonatur; S. 16, 4 Est 15 rep- —
pererit; S. 29, 12 nos semper —
63, 7 elapsum (mit Auslassungen);
S. 141, 25 Igitur — 147, 19 recipiantur; S. 277, 3 Unde — 279, 17 f

saecula; S. 2S3, S ubique — 284, 10 in omnibus erit; S. 348, 12 Tem-


pus est — 356, 10 trinitatis. Eine Vergleichung des Jan-Textes mit
dem von L ergibt Daß Jan aus L geflossen ist,
nun folgendes Resultat.
seheinen diese Stellen zu beweisen: S. 12, 9 oo esse ration. LPaJan
(Fehler); S. 44, 18 quae Merhn qui LJan (Fehler); S. 350, 8 cv^ dicere
uisi LJan (Fehler). Daß sich aber in Jan teilweise ein besserer Text
als in ci/ findet, ergibt sich aus folgenden Stellen: S. 43, 3 antiquior

Jan antiquius (-us) aj\ S. 43, 8 quae Jan qui /; S. 44, 13 pura nee
sincera Jan pure nee sincere ay\ S. 54, 12 in unitate Jan in unitatem
c/; S. 144, 5 ei Jan < «/; S. 350, 10 erat Jan fuerit ay\ vielleicht ist
auch S. 31, 5 der Zusatz et via bei Jan richtig. Nun muß die dem Jan-
Text zugrunde liegende HS trotzdem, wie ich glaube, aus L abgeleitet,
und die besseren Lesarten müssen einem Corrector zugeschrieben Averden,
da sieh Jan, abgesehn von seinen zahlreichen Sonderlesarten, die meist
Fehler darstellen, im übrigen eng mit der Gruppe berührt. Ich gebe
folgende Beispiele:
S. 16, 7 distinguitur aPa Jan dcsignatur /
S. 31,9 sapientes Jan sapiens (saperent) y
S. 34, 6 quae Jan (juaeque {iy

1) Als BtMspiel erwähne ich nur, diiB S. 54, St die Worte: per prot. — Spiritus

-anotus doiiyelt gedruckt sind.


XCVIII Origenes

S. 39, 2 merae Jan mirae /


S. 45, 15 f atque omnibus actibus
/3 Jan actibus </
S. 48, 3 refert Jan (Fehler).
y fert
Wenn durch diese und ähnliche Stellen die Verwandtschaft des
Textes von Jan und erwiesen wird, so deuten andere Stellen sogar
einen engeren Zusammenhang zwischen Jan und /3 an: S. 13, 1 possunt
/9 Jan; S. 43, 19 vero^] ergo C Jan; S. 47, 14 nej nee /3 Jan; S. 53, 15
dicit] docet /9 Jan; S. 62, 9 adsint / assistant /3 Jan; S. 352, 4 ratione]
fide (C fehlt) Jan, Daher muß Jan als Textzeuge für die Gruppe «
gelten und hat besonders da, wo C fehlt (d, h. für die drei letzten
Excerpte, da C S. 276, 11 abbricht) einigen Wert. Aus einer vorhan-
denen HS ist der Jan-Text offenbar nicht geflossen, auch von einer
solchen nicht beeinflußt worden; vielmehr scheint er auf einen alten
V^ertreter der Gruppe , vielleicht auf diesen Codex selbst, durch
Mittelglieder zurückzugehen. Außer den oben erwähnten Lücken weist
der Jan-Text auch zahlreiche Fehler auf, wie sie in jüngeren HSS
üblich sind. Als solche wird man die beiden in der Augustin-Ausgabe
genannten HSS (Vaticanus und Victorinus) ansehn müssen. Dies ist

wenigstens von der zweiten HS wegen der aus ihr zu S. lU, llf mit-
geteilten corrigierten Lesart: »passus in veritate, et non per phantasiani,
communicavit hanc mortem vere mortuus« mit ziemlicher Sicherheit
anzunehmen. Sieht man nun sowohl von den zahlreichen Lücken als
auch von den der jungen Textüberlieferung eigenen Fehlern ab, so stellt
das was übrig bleibt einen relativ guten Text dar und trägt sogar zur
Verbesserung des L-Textes mit bei. Deshalb mußten die Varianten des
Jan-Textes möglichst vollständig in dem Apparat verzeichnet werden.
Die früheren Herausgeber scheinen den Wert dieser Parallel-Über-
lieferung nicht recht erkannt zu haben, sonst hätten sie bessern Ge-
brauch davon gemacht und wären z. ß. S. 352, 28 f nicht der schlechten
Lesart von y gefolgt.

3. Andere Citate.

Im Jahre 1902 hat mir D. Johannes Dräseke, der damals die


Quellen des Johannes Scotus Erigena untersuchte ^ bei diesem ein Citat
aus Feriarchon Hl 6, 2— 5(S. 283, 12f— 287, 9) freundlichst nachgewiesen.
Es steht in dem V. Buche des großen Werkes De divisione naturae
(in der Ausgabe von H. Jos. Floss 1853 Migoe SL 122, 928 =
930 D. D—
in der von Schlüter 1838 p. 496—498) und wird von Erigena so ein-

1) Vgl. Job. Dräseke, Job. Scotus Erigena, Leipzig 1903 (= Stud. z. Gesch.
d. Th. u. d.Kirche, her. v. Bonwetsch u. Seeberg 1X2).
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung XCIX

geleitet: et quod non in omni rationali creatiira >mors aculeusque eius<,


>peccatuni< dico, omnisque malitia interitura sit, sed in parte creaturae
iuterimentur, in parte permanebunt, audi
tissimum rerum inquisitorem, in tertio libro
magnum
de consum- /
matione mundi (hoc est de summo bono, ad quod universa rationabilis
Origenem, diligen-

natura festinat, ut >Deus omnia in omnibus< sit; non enim alia consum-
matio mundi est praeter >Deum omnia in omnibus esse<) tractantem et

dieentem: »Quae sint ergo ista omnia — recipere non possunt«. Dies
ist das einzige wörtliche Citat aus Periarchon; es dürfte aber keinem
Zweifel unterliegen, daß Erigena nicht nur Periarchon, sondern über-
haupt den Origenes (in lateinischer Übersetzung) genau gelesen und
sich dessenGedanken angeeignet und diese auch in seinen Werken ver-
Avertet hat.Wenigstens klingt hier manches an Origenes an, wenn dieser
auch unter den Quellen des Erigena (Migne SL 122, S60A) nicht, und sonst
nur selten erwähnt wird; vgl. z. B. »Dens incomprehensibilis«
(p. 443 = De princ. I 1, , S. 20, 7), »in suis causis praecedentibus«
(p. 444 = Deprinc. 118, 3, S. 161, 13; S. 23S Test. u. ö.), »totumque
ferrum liquefactum, ut diximus, igneum, imo etiam ignis apparet, ma-
nentibus tamen eorum substantiis« (p. 451 =
De princ. 116, 6^ S. 145,
iifP) usw. Es würde eine dankbare Aufgabe sein, festzustellen, inwie-
weit Erigena Gedanken des Origenes auch da, wo er ihn nicht nennt,
verwertet hat. Der Name des Origenes, stets mit großer Hochachtung
genannt, findet sich p. S15 C, SIS BD, S32D, 930 D; außerdem haben
wir auch noch ein Citat aus dem III. Buche des Kömerbrief-Commen-
tars des Origenes p. 922 C (= Lom. VI 166 f).
Da nun Erigena am Hofe Karls des Kahlen lebte und besonders
um die Mitte des 9. Jahrhunderts in Frankreich wirkte, so muß der
von ihm benutzte Codex von Periarchon spätestens im 9. Jahrhundert,
vermutlich aber früher entstanden sein. Ferner ist es wahrscheinlich,
daß sich dieser Codex in Frankreich befunden hat. Sind doch auch die
Werke des Erigena in mehreren Pariser HSS, die ursprünglich dem
Kloster S. Germain-des-Pres angehörten, und außer in der von A. Schmitt ^
entdeckten Bamberger HS noch in einer von Avranches enthalten. Der
von Erigena gebrauchte Periarchon-Text stimmt, wie eine Vergleichung
zeigt, im allgemeinen mit dem von L überein. Aus zAvei Stellen (S. 2S3,
20 ei < /Sc und S. 287, 2 destruetur /Sc) kann man auf Zugehörig-
keit zu der Gruppe / schließen; doch reicht das Material nicht hin,
um dies mit Bestimmtheit behaupten zu können. Allerdings scheinen

1) Progr. des Kön. Neuen Gymniis. in Bamberg 100l»,-vgl. die Anzeige von
Dräseke Zfw Th XLIV, S. 478—480 u. die Abhandlung desselben XLVJ, S. 563—580.
C Origenes

die verschiedenen Auslassungen in Sc, die nicht in y vorkommen


(S. 283, 19. 2S4, 9. 285, 8. 14. 15. 17), auf schlechterer Überlieferung des
Sc-Textes zu beruhen, aber Sc hat auch Sonderlesarten, die sich weder
aus 7 noch aus belegen lassen, nämlich S. 283, 20 modus et men- +
sura mit Del, S. 285, 6 a, S. 285, 9 + +
fecisse (wegen der Auslassung
von apud Z. 8), S. 285, 23 f+
et aeterna facta sunt (wohl Fehler des

Schreibers der Vorlage, der übernommen worden ist), S. 286, 2 produci


(statt perduci), S. 286, 10 + diabolus (Fehler), S. 287, 5 non esse non
possunt] nee esse non possent. Die Mehrzahl dieser Lesarten sind
offenbare Fehler; S. 286, 6 ist sogar eine Inhaltsangabe: »de simplicitate
et unitate corporum post resurrectionem« in den Text eingedrungen, die
in L nicht vorkommt. Man muß also den Sc-Text im allgemeinen als

fehlerhaft und geringwertig bezeichnen. Nur an einer Stelle (S. 283, 20)
scheint er mir das Richtige bewahrt zu haben. Denn die "Worte modus
et mensura geben erstens einen guten Sinn, ferner würde die Lesart
von AB (C fehlt) /: Omnes motus sui deus sit in dieser Allgemeinheit
nicht recht zu dem Wort: >in omnibus omnia esse deum< stimmen,
auch ist omnis von Jan und sui von AB/ bezeugt, endhch hat Dela-
rae die Worte modus et mensura im Text. AVenn man aus seinem
Schweigen schließen darf, so hat er das Citat bei Erigeua nicht gekannt
(er hätte dazu ja das ganze Werk De divisione naturae durchlesen
müssen!), hat also die Worte vermutlich in einer HS gefunden. Da
nun Delarue zwei Codices: Virodunensis und Remensis (s. oben S. XLV.
XLVI) die mir nicht bekannt sind, mit benutzt hat, so könnte er
,

hier, wie an einigen andern Stellen, wo er mehr als aj bietet, die


Worte aus derselben hs. Quelle wie Erigena entnommen haben. Auf-
fällig ist auch , daß bei Delarue eine Zeile vorher dieselben Worte
wie in Sc (sentiat, deum cogitet, deum) fehlen; demnach hat Delarue
hier,wie mir scheint, wenn nicht den Text des Erigena, so doch den
Text der von Erigena benutzten HS oder einer Abschrift derselben vor
Augen gehabt.

"Carl Veyman mich darauf hinzmveisen, daß Orig..


^ hatte die Güte
De princ. Uli, 11 (S. von Reji (De gratia lll,
213, 20ff) von Faustus
p. 59, 10 ff ed. Engelbrecht) benutzt worden ist. Nach der einen Lesart:
S. 213, 23 feci (statt fecit) läßt sich vermuten, daß Faustus (der im
letzten Viertel des fünften Jahrhunderts schrieb) eine HS aus der Gruppe /
benutzt hat. Jedenfalls können wir feststellen, daß der Text von Peri-
archon schon im saec. V in Frankreich vorhanden gewesen ist.

1) Vgl. Philologus 54, 1895, S. 184 f.


Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CI

\. Die griechischen Fragmente.

Daß wir uns von dem wirklichen Inhalt des dogmatischen Haupt-
Averks des Origenes und von seinen dort dargelegten philosophischen
und theologischen Grundanschauungen ein verhältnismäßig klares Bild
machen können, verdanken wir außer den Fragmenten der Hieronymus-
übersetzung vor allem den griechischen Fragmenten, die uns teüs durch

,
Freunde teüs durch Gegner des Origenes erhalten worden sind. Basi-
lius und Gregorius Theologus haben ihrer Blütenlese aus den AVerken

des Origenes auch zwei Stücke aus Buch III und IV, ein-
verleibt, die dogmatisch ohne Anstoß waren. Einer der heftigsten
Gegner des Origenes aber, der rechtgläubige Kaiser Justinian, hat zwar
einerseits den Verlust der ganzen Schrift durch deren Verdammung mit
verschuldet, andererseits aber eine erhebliche Anzahl von Fragmenten
daraus erhalten. Da diese größtenteils dem I. und IL Buch entnommen
sind, so verteilen sich die griechisch erhaltenen Reste erfreulicherweise
auf alle vier Bücher,

1. Die beiden Capitel der Philokalia.

Wegender Textüberlieferung der beiden in der PhilokaHa er-


haltenen Fragmente 26 und 2S verweise ich auf Origenes, AVerke I,

Einleitung LXVI LXX und wiederhole hier nur die Hauptsachen.
Codex Venetus Marc. gr. 47 saec. XI (= B) bietet trotz seiner !
1.

nicht seltenen Auslassungen und Schreibfehler doch den verhältnismäßig


besten Text und ist vermutlich nur durch ein Mittelglied aus der Stamm-
handschrift saec. VII abzuleiten. Die übrigen Philokalia-HSS sind
alle unter einander verwandt und gehen durch einen gemeinsamen Ar-
chetypus auf die Stammhandschrift saec. VII zurück. Die wich-
tigsten sind:
2. Codex Patmius 27U saec. X (= Pat), Pat
3. Codex Parisinus Suppl. Gr. 615 saec. XIII, lückenhaft, sowie C
dessen Abschrift:
Codex Basileensis 31 (A III 9) saec. XVI (= Bas),
4.
Bas
.Codex Venetus Marcianus gr. 122 a. 1343 (= D), D
(5. Codex Venetus Marcianus gr. 48 saec. XIV, XV (= E),
7. Codex Parisinus gr. 456 a. 1426 (=H, meist genau mit über- 11

einstimmend und diesen ersetzend).


C (Bas) D
Die Codices enthalten den Schlechteren Text; der von
Pat zwar reich an Schreibfehlern, aber seinem höheren Alter ent-
ist

sjuechend doch auch besser und dem von ähnlicher. Ich habe
eil Origenes

und D i. J. 19ü3 in Venedig, und Bas und i. J. 1909 in AVeimar an

den betreffenden Stellen verglichen; die Lesarten von Pat und C sind
die Eobinsons.
Außerdem liegt noch eine teilweise Parallelüberlieferung in einer
schon von Robinson benutzten Catenenhaudschrift vor:
8. Codex Monacensis gr. Nr. 412, menibr., in Folio, saec. XII, ent-
hält eine Catene zum Römerbrief, die bei Gramer im IV. Band abge-
druckt ist. Vgl. über diese HS: Karo und Lietzmann, Catenarum grae-
car. catalog. fasc. II S. 600 f (= Nachr. d. Kön. Ges. d. Wiss. zuGötting.,
phil.-hist. KL 1902 H. ) und Robinsons Einleitung zur Philokalia p. XXX f.

Auf
kalia
()()
S. 215 dieser HS steht der größte Teil des 25. Capitels der Philo-
S. 346ff mit der Randbemerkung:
und auf
Auszug aus dem 21. Capitel, nämlich:
ein
o)Qi- .
1. S. 206, 10—214, 5f =
p. 158, 14—162, 9 Rob.
2. S. 229, 8 —233, 13 =
p. 170, 3 —172, 17 „

3. S. 235, 9 —244, 2f =
p. 173, 17—177, 15 „ (mit Auslassungen),
aber in der Reihenfolge 2, 1, 3; außerdem wird das vorher ausgelassene
Stück S. 239, 9-240, 5 =
p. 175, 21—176, 2 Rob. auf S. 365 der HS
mit der Randbemerkung: ()() nachgetragen. Ich
habe diese Stücke i. J. 1909 hier in Weimar verglichen; Abweichungen
meines Apparates von dem Apparat Robinsons beruhen auf dieser Nach-
vergleichung.
Der Catenentext bietet nur einmal eine Verbesserung des -Textes:
S. 239, 11 Cat . Aber der Unterschied zwischen den Abkür-
zungen von und ist so gering, daß der Catenenschreiber hier

bewußt oder unbewußt den Philokaliatext verbessert haben kann. Jeden-


falls liegt kein Grund vor, den Catenentext nicht aus abzuleiten.
Allerdings enthält Cat (abgesehn von zahlreichen beabsichtigten oder
nicht beabsichtigten Auslassungen) eine verhältnismäßig große Zahl von
Sonderlesarten: aber keine einzige kann mit Recht anstatt der
art in den Text gesetzt werden.
überein: S. 207, 15 sh]]
An zwei Stellen stimmt Cat mit
Cat und S. 231, 9
Cat; dies können zufällige Übereinstimmungen sein. Mit CD oder C
-Les-

]
geht Cat S. 207, 8
<CCat,
Bemerkenswert
S.
+
CD Cat, S. 208, 3
211, 4 e/t/oz^fiöar
ist
CCat, S. 210, 2
CD Cat,C D Cat.
/}-<PatCD, nachgetragen Cat\ dies
auch: S. 211, 12
<
S. 231, 2 ^ <
beweist also nachträgliche Correctur des Catenentextes. Aus den an-
geführten Stellen scheint eine nähere Vervandtschaft zwischen Cat und
der Vorlage von CD (=) hervorzugehen. Da aber Cat z. B. S. 210. llf
die den beiden HSS CD gemeinsame, also schon in ihrer Vorlage vor-
handene Lücke nicht aufweist und außerdem auch Beziehuno-en zu Pat
Einleitung. . Handscbriftlicbe Überlieferung CHI

und H, ich oben erwähnt habe, zeigt, so dürfte sein Text eher
aus der gemeinsamen Vorlage von Pat und und H, also aus 7 (etwa
saec. VIII) stammen.
'

Durch Vergleichung von Philokalia-7 mit können wir also den


-Text des VII. Jahrhunderts mit einiger Sicherheit wiederherstellen.
Die Philokalia aber gibt uns nicht nur ein großes griechisches Stück
vom 111. und IV. Buch /7 » in verhältnismäßig alter und gesicher-
ter Form, sondern gewährt uns auch einen vortrefPlichen und sichern
Maßstab, um Übersetzungsmethode Eutins kennen und richtig be-
die
urteilen zu lernen. Allerdings können wir hier nach dem griechischen
Text nicht mit unbedingter Sicherheit entscheiden, ob Rufin da einen Zusatz
gemacht hat, wo im griechischen Text die entsprechenden AVorte fehlen.
Denn die >Blütenlese< aus den Werken des Origenes bietet eben keine
Gewähr dafür, daß wir dort stets den Text des Originals unverkürzt
lesen. Dagegen lassen sich Lücken bei Rufin da, wo der griechische
Text mehr bietet, sicher feststellen. Im allgemeinen muß man also
jede wesentliche Abweichung der Übersetzung Rufins vom griechischen
Text für sich prüfen und Möglichkeit erwägen, daß auch Rufin
stets die
(der ja die beiden letzten Bücher etwas langsamer und weniger flüchtig
als die beiden ersten übersetzt hat) gelegentlich sogar den griechischen
Text ergänzen und verbessern kann.
Wir betrachten einige Stellen, wo Differenzen zwischen und
Rufin vorliegen. S. 202, 16 fehlt der Schluß des Citats Z. 2 hm —
3 xriv in der Übersetzung Rufins, aber auch in B. Eier
finden sich jedoch auch sonst zahlreiche Lücken; man braucht daher
nicht an die Möglichkeit zu denken, daß etwa erst PhilokaHa-/ den
Schluß des Citats aus dem
nachgetragen habe. Das wäre
Bibeltext
auch kaum glaublich. Vielmehr gibt
m. E. nur zwei MögHchkeiten
es :

entweder hat Rufin die fehlenden IVorte aus Nachlässigkeit nicht über-
setzt, oder er hat sie übersetzt, sie sind aber in L ausgefallen. Mir
ist das letztere wahrscheinlicher; dann würde die Fehlerliste von L um
eine Auslassung bereichert werden. —
S. 206, 15 fehlt bei Rufin ein
ganzes Citat: Gal. 5, 8. Hier liegt wohl eher Nachlässigkeit des Über-
setzers vor; oder wollte Rufin den Zusammenhang von Rom. 9, 18. 19
und 20. 21 nicht durch ein anderes Citat unterbrechen? S. 211, 12 —
glaube ich eine Lücke im griechischen Text annehmen zu müssen, die
von den Excerptoren nicht angedeutet worden ist. Denn die über-
schießenden Worte Rufins S. 211, 32 non tamen 212, 14 excultum —
schließen den Gedanken sehr wirksam und ganz nach Art des Origenes
ab, während der griechische Text hier unvollständig und abgebrochen

1) Vgl. den Stammbiium auf S. LXX der Einleitung zu Origenes, Werke J.


CIV Origenes

erscheint. Beweisend hierfür scheinen mir die AVorte Ruiins: »non tarnen
unius eiusdemque culturae« zusein, denn sie enthalten gerade den zweiten
Teil des Gedankens, der im griechischen Text vermißt wird. Hier hat
uns also Rufin ein Stück von Periarchon gerettet, das im griechischen
Philokaliatext verloren war. S. 242, —
wird das Vorhandensein einer
Lücke im griechischen Text, für die jede Andeutung fehlt, durch die
Übereinstimmung von Hieronymus (Ep. ad Avit. S) und Eufin Z. 12 22 —
sicher nachgewiesen. Offenbar ist den Excerptoren die Ansicht des
Origenes, daß aus Menschen Dämonen, und umgekehrt, werden könnten,
anstößig erschienen und deshalb gestrichen vorden. S. 295, 11 fehlt —
eines von den drei Schriftbeispielen, die in solchen Fällen Origenes
mindestens beizubringen pflegt, ist aber bei Rufin erhalten, nämlich
Matth. 24, 14. Die Lücke ist vermutlich wegen des Gleichklangs
t&veoi 'AOL in entstanden. — S. 318, 23 haben wir dagegen eine Lücke
im Rufintext. Dort ist in L
Ausdruck, der den griechischen
ein verbaler
AVorten . . (. 9. 11) entsprechen würde,
ausgefallen. —
S. 330, 23 fehlt bei Rufin das Citat Matth. 5, 22, es ist

wohl des gleichen Anfangs wegen (»Ego autem«) von dem Schreiber
von L übergangen worden. S. 332, 11 — S. 333, 28 '
suchen wir vergeblich in der Rufin-Übersetzung. Die Möglich-
— -
<
keit, daß die Excerptoren das ganze Stück anderswoher entnommen
und muß deshalb beiseite gelassen werden, weil
hier eingefügt hätten,
durch die Worte: Kai tva
>
(S. 333, 8f) der innere Zusammenhang
> )<
des ganzen bei Rufin fehlenden
Stückes mit dem vorhergehenden sicher nachgewiesen wird. Rufin hat
den Abschnitt als scheinbar unnötig oder als anstößig wegen der dort
gebrauchten weggelassen. S. 334, 12 ist dagegen —
wieder eine Lücke im griechischen Text festzustellen. Denn die AVorte
»de qua —accidisse« (Z. 28 —
31) enthalten einen zwar neuen, aber für
den Zusammenhang notwendigen Gedanken, den Rufin aus eigener Über-
legung gar nicht hätte hinzufügen können. Je weiter gegen Ende —
des IV. Buches, desto lückenhafter wird wohl aus dogmatischen —

^
Gründen
in
der griechische Text. Die Lücke S. 33(i, 13 ist durch y.al
angegeben; sie wird durch Rufins Übersetzung S. 336, 27
bis 337, 11 ergänzt. —
Auch für die nicht angedeutete Lücke S. 338, 1
haben wir Ergänzung durch Rufin (Z. 7— 10). Denn daß hier im grie-
chischen Text eine Lücke klafi't. Rufin aber das Original vollständig
wiedergegeben hat, scheint mir ziemlich sicher. Die Erklärung von
Psal. 85, 13 ist so eigenartig Origenisch, daß die Möglichkeit, sie rühre
von Rufin her, wohl als ausgeschlossen gelten muß. Auch passen die
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CV

Worte (S. 338, 1) gar nicht recht zu dem Vorher-

^
y.al

gehenden, können auch gar nicht organisch mit dem vorausgehenden


Satz zusammengefügt werden, da dieser, gut gegliedert und parallel
aufgebaut, naturgemäß mit (. i) endigt. Entweder haben die
Excerptoren das durch Eufin S. 33S, 7— lU erhaltene Stück absichtlich
weggelassen und dabei den Zusammenhang und die Construction ver-
letzt,oder, was mir annehmbarer erscheint, das Stück ist in durch
Nachlässigkeit des Schreibers ausgefallen. — S. 338, 6 ist wiederum
eine, diesmal recht große, Lücke in nicht angegeben. SicherHch haben
die Excerptoren den anstößigen Abschnitt nicht mit aufnehmen wollen.
Er ist (S. 338, 19— S. 339, 25 f) und Hieronymus (Ep.
uns durch Eufin
ad Avit. 1 1) ziemHch vollständig erhalten geblieben. Die besprochenen
Stellen haben gezeigt, daß die Philokalia-Fragmente zwar nicht allein
und an und für sich, aber doch in Verbindung mit der Übersetzung
Rufins und den Fragmenten der Hieronymus-Übersetzung uns das Ori-
ginal in erwünschter Vollständigkeit reconstruieren lassen.

2. Die Fragmente in dem Briefe des Kaisers Justinian.

Mansi hat im EX. Band seiner >Sacrorum conciliorum nova et am-


plissima collectio< p. 524 533 —
den Brief des Kaisers Justinian

von Stellen aus .


an den Patriarchen von Konstantinopel Mennas abgedruckt. Dort citiert
der Kaiser, um die Ketzereien des Origenes nachzuweisen, eine Anzahl
Leider sind diese Stellen nur sachlich
geordnet und nicht nach ihrer Aufeinanderfolge in
geben, auch stimmen die Buchangaben nicht immer, sodaß die Ein-
ange-

ordnung der einzelnen Stücke teilweise Mühe macht und zu keinen


sicheren Ergebnissen führt.
Welche HS von Mansi benutzt worden ist, kann ich nicht sagen;
vielleicht ist es der von Montfaucon Bibl. Bibl. I p, 559 beschriebene
Codex der Kaiserlichen Bibliothek in Wien, Nr. LVlll bombyc. grae-
cus, der außer >Acta concilii CP. contra Anthimum< auch >Justiniani
Imperatoris Tractatus contra Origenis errores< enthält. Durch die
Güte meines zu früh verstorbenen Freundes Heinrich Geizer habe ich
im Herbst 1902 eine Collation der betreffenden Stücke in dem Codex
Athous (= Ath) mon. Iviron 381 (olim 236 Lambr. 4501) saec. XV
fol.305 ff erhalten. Die Varianten sind in meinem Apparate notiert.
Auf den Codex Monacensis (= Mon) graecus 186, chart., in Folio,
saec. XV (i. J. 1446 geschrieben) bin ich leider erst nach dem Druck
^

1) Vgl. die genaue Angabe des Inhalts in der Inaug.-Diss. von Georg Lud-
wig, Athanasii epistula ad Epicteturu, Jenae 1911, p. 32tf.
Origenes V.
CVI Origenes

des Textes aufmerksam geworden. Diese HS, die an . Stelle fol. 111 fF
den Brief des Justinian an Mennas enthält, zeigt zwar noch mehr
Schreibfehler als die vom Athos, ist aber selbständig und geht mit Ath
wohl auf dieselbe Quelle zurück. Die Excerpte aus ütgt werden
in beiden HSS durch die Worte Justinians eingeleitet:

-.
?]-
.
öh

. --
Die einzelnen Fragmente
folgen in dieser Ordnung aufeinander (Ath ist zugrunde gelegt, von

: /-
Mon sind Varianten angegeben):

^ +

.
-(-

. - (<C Mon)
— (9 S. 55, 4).


;
(24 S. 164,

" .) .
.
) {) ) ,
\ -
3).


(
(<C Ath)
(38 S. 359, 16).
{
(<C 6 —

(),
(32 S. 349, 11).

' , . 6

) .. ( —
(<C
(39 S. 360,
. . Ath)
1).

. + ,,"
(4 S. 36, 10).
(<^ Ath) 4-
(6 S. 47, 3).
- —

.
^'
{<CMon)

-& ." (<< Ath).



. )+
(7 S. 52, 1).

(8 S. 52, 17)._

:— Jia
,

6

(^
?]-

&.
(20
S. 143, 18).

-f- ^{&
«.
)c — (
.
Ath).
S. 42, 11).

— (10 S. 68, 10).


«
+
+

+

)

Einleitung.

,
,. , .

^-
« ) - .{
)
Handschriftliche Überlieferung

(12 S. 83, 5).



( (11 S. 80, 15).
CVII

(18 S. 107, 1).

•^ —

'/
-f-

an das vorige Fragment angeschlossen von


(<?) Ath)
(cv) . ).
«^. ,-Mon und Mansi).
. Ath).


. -{-
-
(19 S, 118, 4).

€. &
(21 S. 282, 21).


,
setzt in dieser Form ans
{<^ .. /9. Ath),
(die
Ende des folgenden Frag-
\yorte

ments: ovv ).
^

) (23b S.

.
161, 2; vgl. Test. 2 —
- 6).

. ',
{<C. ''62

. ^ ^ ^-
(21 S. 155, 13).
+^ — /iVfö^ai (40 S. 361, 9).

+ 6

) ' , *
(13
S. 91, 4).

&
(<C Ath). (»
[so] stellt

noch vor
+
&.

. .
(14 S. 93, 15).

^) .
(30 S. 344, 8).

,
(29 S. 323, 5).

Hieran schließt sich die Einleitung zu den neun gegen Origenes und
seine Anhänger gerichteten Anathematismen:

Dann
&.
ginnend: El
533, dessen Text ich nach Cod.
.
folgen die neun Anathematismen selbst, jede mit der Formel be-
Ich gebe einen Abdruck nach Mansi IX
Mon. verbessere,
1.
*
CVIII

ola '
&&, --
• 0•3 & ,
Origenes

öia

. {)

, &) & - --
,
2.

& -
vrjo&at
.
'
.

^{ ) -
3.

& ^
-,
4.

^, & .,^ &


5.
——
'
}

. .
. .

. . (Nr. 5 ist

{ ).

&
im Cod.

,
6
6. •

&
Paganinus
).
) & ^.
Gaudentius) . . (Nr. 6 ist im Cod.

^,
7. (<C
. .

,- ' 8.

( , {oöov Mansi)
^, . . —

,& ^&, &--


9.
<C Mansi),

^,,
. .

&-) ,Diese neun einzelnen Anathematismen werden durch ein


sammenfassendes Anathem folgendermaßen beschlossen:
(<^
alles zu-

Mansi)

& {-\-
(<C

. ).
.
- ' ,
Den Text der von Justinian citierten Fragmente habe ich nach
Mansi und dem Cod. Athous hergestellt. Der Cod. Monacensis 186 hat
nur wenige bemerkenswerte Lesarten. Der Vollständigkeit wegen teile
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CIX

ich hierunter sämtliche Abweichungen des Codex Mon. von meinem


Texte mit, wobei ich
S. 42, 11

^/
]= ]
bloJie Schreibfehler beiseite lasse.
]
S. 47, 3
4
5
12 fi

•<
<
:
Cod. Äth.

-
= Mansi
S. Ö2. 1
8

2
] <
= Cod. Ath.

/. ] .
S. 53, 3 <
S. 56, 2
4

] ,]]
]
<.
,

]
4
6
S.

S.
68, 10 f
11 ^ 9- =

',]
81, 1
6 = Cod. Ath.
<

»
7

-]
.*
8

S. 93.
9
1 vor { <) +
<. «']
'
20
17 f
18

?.] .]
<;
= Mansi
S. 104, 8
9
10
] ( ^ = Cod. Ath. u. Mansi
13 cv? = Mansi
S. 107, 3

S. 118, 4 = Mansi a. R.
21 f

,.
S. 143,

'] +
] ,,
S. 155, 13 CVD ^^
]
,

14 = Red
1 ''''^] +

^
"vre
16 <
S. 156, 1
S. 161, 3 = Mansi
'
4
6 ^]
S. Test. 2—6.
, ] ,
S. 164, 4
8
]
9 = Cod. Ath.
S. 282, 21 <
22 '\
ex Origenes

S. 282,

S. 323,
S. 344,

S. 345, 1
25
5
9
] < ] = Cod.
] =
Ath. Cod. Ath,
3

S. 349,
3f
11
13
]
'^<
= Cod. Ath. &, = Mansi

S. 359,
14
19
£
]]
?]]
{ und <)
S. 360, 1

5 ^ <.

Merkwürdig ist die consequente Schreibung u. ä. Die


Sonderlesarten des Mon. sind teils Fehler, teils Bestätigungen von Les-
Beachtung verdienen
&,
arten des Cod. Ath. oder Mansis u.

und S.
S. 93,

155, 13 ,
a.

15 die Einfügung des Citats Phil.


anderes ist fraglich.
1,
S. 47,

23 vor
4

Die Fragmente aus Justinians Brief an Mennas habe ich, unter


Benutzung von Schnitzers Ansätzen, in den Text an denjenigen Stellen
eingefügt, wo es mir nach der Übersetzung des Rufin oder des Hiero-
nymus oder aus sonstigen Gründen richtig oder wahrscheinlich erschien.
Einige Fragmente, besonders weniger umfangreiche, sicher unterzu-
bringen ist deshalb recht schwer, weil Rufin gerade an solchen Stellen
gekürzt oder geändeit hat.
Dies ist schon der Fall beim 4. Fragment (dem 1. aus Justinians
Brief) S. 36, 10. Bei Justinian wird es nur mit den AYorten:
eingeleitet, und weder Rufin noch

in dem Fragment die HauptbegrifFe:


vorausgegangen sein muß) und
sich im I. Buch nur S. 36, 7£F vor.
-
Hieronymus geben uns einen Anhalt für seine Einordnung. Nun sind
(das wegen
(. 13), Beides verbunden findet
Also ist es sehr wahrscheinlich,
daß das Fragment hierher gehört und von Rufin bei der Übersetzung
. )

ganz übergangen oder verwischt und verändert worden ist. Darauf,


daß am Ende des 6. Abschnitts, S. 37, 2, Rufins Text lückenhaft ist,
deutet das —
leider indirecte —
Referat des Hieronymus, Ep. ad Avit, 2
(= Test. S. 37, 2f) hin. Wenn sich hier auch der ursprüngliche Wort-
laut nicht mehr herstellen läßt, so doch vielleicht der Gedankengang,
Vor dem griechischen Fragment hat der Satz Rufins: »Imago noster« —
(S. 36, 7f), ferner der Satz des Hieronymus: »conparatus Patri non est

veritas; apud nos autem —


imaginaria veritas videtur« (Test, S. 36, 7 10) —
gestanden, und zuletzt (was Rufin ganz gestrichen hat) der von Hiero-
nymus berichtete Gedanke: »Dens Pater est lumen inconprehensibile,
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXI

Christus conlatione Patris splendor est perparvus, qui magnus esse —


videtur« (Test. S. 37, 2f),womit auch der von Theophil. Alex, erwähnte
Vergleich (ebenda) verbunden gewesen sein kann. Da hier auch Hie-
ronymus leider nur referiert so läßt sich in seinen Wortlaut das
,

griechische Fragment nicht sicher einfügen. Immerhin wird durch


Hieronymus die von mir angenommene Einschaltung des Fragments
bestätigt. Denn in dem Briefe an Avitus geht er von Anfang bis Ende
jedes Buches den AVortlaut des Origenes durch und notiert der Reihe
nach das angeblich Ketzerische (vgl. oben S.LXXXIX). Da nun das nächste
Stück bei ihm zu S. 38, 18 ff gehört, so muß das von >imago veritas< —
handelnde Stück vorher angesetzt werden: dann bleibt nur S. 36 übrig.

^
Das Fragment 7* S. 52, 1 3 gehört eng mit Fragment 8 S. 52, 17 ff

^
zusammen, da dieses mit den AVorten: an jenes ange-
reiht wird. Da nun das zweite sicher an der genannten Stelle einzu-
fügen muß das erste kurz vorher gestanden haben.

.. ,.
ist, so Beide Frag-
mente sind bei Justinian mit dieser Überschrift versehen: +

Da das 8. Fragment sicher dem 1. Buch zugehört, so gilt

dies auch vom 7., daher ist A' als aus A' verschrieben anzusehen.
Für Fragment 7 paßt m. E. nur die gewählte Stelle kurz vor dem
Ende des 3. Abschnitts. Rufin hat das Fragment als anstößig über-
gangen, verrät aber die Lücke durch das jetzt nicht recht verständliche
»igitur«
von
schöpfung
S. 52, 3.

&
Diese Partikel hat nur dann einen Sinn,

Rede gewesen ist. Vorher hat der im Frg. 7 ausge-


wenn vorher
bei der AVelt-
die
sprochene Gedanke von
gegenüber dem einen
dem Zusammenhang alles dessen, was
ist, gestanden. \V eichen Umfang
7]
die Lücke hat und in welcher Weise Frg. 7 an das Vorhergehende —
ob unmittelbar oder mittelbar — anzuschließen ist, das läßt sich bei
der Ungenauigkeit Rufins nicht mehr erkennen. Rufin selbst gibt den

,)
Inhalt der Lücke De adult. (Lom. XXV 384, 6) referierend so an: »inter
ceteras creaturas factum esse Spiritura sanctum«. Dasselbe wird durch
andere Zeugen (s. die Test.) bestätigt. Schnitzer (S. 43 Anm.*) hat
unter

Joh. 1,
,
Benutzung von Orig.,

3 ergänzt, aber dabei Frg. 7


In Job. II 11 (IV 67, 15:

die Lücke nach


und dessen Überschrift nicht be-
rücksichtigt. Eher kimute man an folgende Ergänzung denken: (Des-
,
oTi ovv ,
halb dürfen wir hier nur mit aller Vorsicht eine Vermutung äußern:
CXII

tOTLV, Ix ()
von dem unge wordenen Gott- Vater am Anfang
^-
Origenes

-, und
in gleicher IVeise ihren Ursprung genommen, aber zugleich als
dem Gott- Vater zur Seite gestanden haben).
so dürften

Indessen sind
alle solcheVermutungen durchaus unsicher, da wir leider das Buch
des Genesis-Commentars, in welchem Origenes Gen. 1, 2 ausführlich
erörtert hatte, nicht mehr besitzen.

in
Als
dem Brief an Mennas (Mansi IX 524) das mit
(S. 55, 4)
[]
beginnende Frg. 9 allen übrigen vorangestellt. In der
6 -
hat Justinian

Tat mußte es wegen der hier gelehrten Unterordnung des Sohnes unter
den Vater und des heil. Geistes unter Vater und Sohn zur Zeit Justinians
besonders anstößig erscheinen. Rufin hat es, vermutlich in der Meinung,
es sei interpoliert, sowohl hier als auch in der Übersetzung der Apo-
logie des Pamphilus stillschweigend übergangen. An welcher Stelle
ist es aber ausgefallen? Schnitzer (S. 46 Anm.*) meint, Rufin habe
>die Lehre von der Tätigkeit des Sohnes ganz weggelassen und das
übrige entstellt.< Nun wird S. 55, 3f das Thema für die folgende Aus-
führung angegeben: Beschreibung der operatio specialis des heiligen
Geistes und — der notwendigen Ergänzung wegen — auch derjenigen
des Vaters und des Sohnes. Hierher paßt das griechische Frg. ausge-
zeichnet als Einleitung zum folgenden, da es gleichsam die Einfluß-
sphären der drei Hypostasen der Gottheit von einander abgrenzt. Daher
konnte es auch Rufin, ohne stärker ändern zu müssen, einfach weg-
lassen. Nun entsteht die Frage, ob er nicht auch in dem Abschnitt
S. 56, 8 ff geändert hat. Ich halte dies nicht für wahrscheinlich, ver-
mute daß die Worte (patris autem) vor et in mutis animal.
aber,
(S. 56, 10) ausgefallen sind*. Denn der Ausdruck: »operationem qui-
dem esse Patris et Filii« (S. 56, 8f) läßt erwarten, daß dann gefolgt
ist: »Patris autem« (oder: »Filii autem«). Den griechischen Text hat
übrigens Hieronymus, Ep. ad Avit. 2 (s. Test. S. 55) ziemlich wörtlich
wiedergegeben; vorher mag ein Ausdruck wie * gestanden
haben.
Fragment 18 gehört ohne Zweifel zu S. IGT, Iff, deckt sich aber
nur mit den Hauptgedanken, sodaß die Frage entsteht, ob nicht
Justinians Gewährsmann beim Excerpieren gekürzt hat. Ihm kam es
natürlich nur auf die Hauptsachen an, aus denen die Ketzerei des
Origenes bewiesen werden konnte: die Nebengedanken durften weg-

1) E. Klostermann hat eine noch größere Einschaltung versucht, die manchf


für sich hat, vgl. den Nachtrag zu S. 56, 8—10.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXIII

bleiben. Nun fehlen hier 1. propter quam — extitisse (S. 107, 7f),
2. praeeipue — videtur (S. 107,9 — 11) im griechischen Text, zwei Stücke,
die für die Darlegung der Hauptansicht als entbehrlich gelten müssen.
Das Stück enthält offenbar einen Gedanken des Origenes und ist
erste
sicherlich nicht von Eufin hinzugefügt, der den griechischen Text
zwar zu verbreitern oder zu verkürzen, aber nicht zu erweitern pflegt.
Das zweite kann ebensowenig Erfindung Rufins sein, da es vortrefflich
in den Gedankengang des Origenes hineinpaßt; höchstens könnte es
aus dem Commentar des Didymus hinzugefügt sein. Aber der hat ja
doch auch nicht sowohl ergänzt und erweitert, als gemildert und er-
klärt. Danach scheint es mir sicher zu sein, daß hier das griechische
Fragment an zwei Stellen lückenhaft ist und der Ergänzung durch
Eufln bedarf.
AhnKch verhält es sich beim 24. Fragment, das sicher zu S. 164, Iff
gehört, aber am Anfang lückenhaft ist. Auch hier kommt uns Rufin
zu Hilfe,
demnach
der S. 164,

{ovv; für »ergo« und


Z. 1 (10) {)
10 ff ziemlich genau übersetzt hat.
für »putandum est«
und ferner annehmen, daß die Worte »vel intellectualium
Wir dürfen

^.
einschalten
diximus« (Z. 11 f) von Rufin aus dem griechischen Original übersetzt
sind und dort (hinter . 2) etwa so gelautet haben:
o:TroöOTi^oT ovv Am Ende
des Fragments hat Rufin wiederum sogar einen ganzen Satz: —

(. 6 9) ausgelassen. Dieser Satz wird aber außerdem noch
von Theophil. ., Ep. pasch. 17 wörtlich als Origenisch citiert. Die
von Rufin S. 165, 4 f citierte Schriftstelle hat natürlich der Gewährs-
mann Justinians nicht mit excerpiert, weil sie seinen Zwecken wenig
entsprach. Sie schließt offenbar direct an (S. 164, 9) an.

Schnitzer S. 139 und ** hat den Sachverhalt nicht richtig er-


Anm. *

kannt, wenn er einerseits meint, jene Schrittstelle müsse früher ein-


gescholjen werden, und andererseits dem Justinian absichtliches Über-
gehen der Stelle schuld gibt; auch übersieht er, daß Rufin einen ganzen
Satz absichtlich weggelassen hat.
Der Schluß des Abschnittes ID, S (De resurrectione et iudicio,
S. 1S2, 10 ff) der Übersetzung Rufins sicherlich verstümmelt
liegt in
vor. Mit ziemlicher Sicherheit habe ich Z. 10 13 ein Fragment aus —
Hieronymus, Ep. ad Avit. oben S. XC) einschalten können. Da
7 (vgl.
hier die Rede von >corpus hoc pingue atque terrenum< ist, so war der
Übergang zu der Lehre von der Reinigung der Seele in einem irdischen
Kerker —dem Leibe —
ganz natürlich gegeben. Von alledem ist nur
das kurze Sätzchen: »Similiter quoque etiam de >carcere< sentiendum
est« erhalten. Hiermit kann sich Origenes, der breite Ausführungen und
,,
CXIV Origenes

Excurse liebt, wenn er die Sache auch so kurz wie möglich behandelt

haben mag (S. 183, 6f), nicht begnügt haben: es ist zu vermuten, daß
Kufin auch hier gekürzt hat. Nun liegen mehrere Citate und Hinweise
darauf vor, daß von Origenes die
behandelt worden sind (vgl. die Test. S. 182 f). Wo kann dies aber
sonst geschehen sein, als in dem Abschnitt De resurrectione et iudicio?
Ferner stimmen die zwei von mir vermutungsweise S. 182, 15 —183, 5
eingefügten Citate des Leontius Byz. und des Justinian sachlich durch-
aus überein und gehören beide ihrem Inhalt nach in den Zusammen-
hang am Schluß von 10, 8. Auch die Aufeinanderfolge scheint mir
so, wie ich sie gegeben, richtig zu sein. Denn die allgemeine Er-
örterung der und der schließt sich
naturgemäß an die Ausführung über >carcer< S. 182, 14 an; dann folgt

^
der specielle Gedanke, daß auch bei den und die
Strafe begrenzt ist. Allerdings glaube ich nicht, daß mit diesen beiden
griechischen Fragmenten die Lücke ganz ausgefüllt wird. \Venn auch
die Erörterungen über die Auferstehung deshalb kürzer sein konnten,
weil die Specialschrift des Origenes vorlag, so mußte
Origenes doch in dem zweiten Abschnitt De iudicio etwas ausführlicher
sein; er betont ja auch, daß er nur, um nicht zu sehr abzuschweifen,
sich so kurz gefaßt habe (S. 183, 6f). Wie
Eufin am Ende von 10, 3

-
(S. 176, 20) Lehre des Origenes von der Beschaffenheit des Auf-
die
erstehungsleibes gestrichen zu haben scheint, so hat er, wie ich über-

,
zeugt bin, am Ende von II 10, 8 eine der Hauptlehren des Origenes,
die von der Begrenzung der ewigen Strafen und von der
vollständig unterdrückt. Seine Verkürzung des Urtextes konnte
ja Kufin hier sogar mit den Vorten des Origenes (_S. 183, 6f recht- )

fertigen.
Zum Schluß möchte ich noch betonen, daß sich in dem sehr um-
fangreichen Schreiben des Kaisers Justinian an Mennas (Mansi IX von
p. 489 ab) wichtige Parallelen zu den Excerpten aus und
zu den am Schluß des Briefes stehenden neun Anathematismen finden.
Dies beweist, daß der Briefschreiber die Excerptensammlung immer '

vor Augen gehabt und benutzt hat. Wenn auch die Parallelen meist
keine wörtlichen Citate sind, so dienen sie doch im allgemeinen auch
zur Bestätigung gewisser Lesarten. Ich habe möglichst alle derartigen
Berührungen unter den Testimonien angegeben. Es scheint mir nun

1) Theodor Schermann (Griech. HSS-Bestände in den Bibl. der christl. Kul-


turcentren des 5.-7. Jhrbs., Oriens Christ. IV, 1904, S. 152 [vgl. auch Tu NF XIII 1,
1904, S. 47 ff Wei/]) vermutet, daß in den Citaten Justiniaus die von den Mönchen
aus Jerusalem ihm übergebene Sfcellensammlung erblickt werden müsse.
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXV

keinem Zweifel zu unterliegen, daß, wenn die Excerpte als Citate aus
ausdrücklich bezeugt sind, auch die neun Anathematismen
am Schluß und die sonstigen Berührungen im Briefe vorher ebenfalls
aus stammen und mehrfach zur Ergänzung der griechischen
Reste verwendet werden können. Ferner sind in den Brief an Mennas
noch Zeugnisse von orthodoxen Vätern eingefügt. Auch diese gehen
m. E. durchweg auf zurück, tragen aber nur wenig zur
Besserung oder Erweiterung des Textes bei. Sie beziehen sich auch
größtenteils nur auf die Präexistenz der Seelen. Ob hier außer
die verlorene Schrift benutzt ist, scheint mir fraglich
zu sein. Dagegen hat Hexaem. 111 gegen Ende, der p. 513
Basilius,
(Mansi) von Justinian als Zeuge gegen Origenes citiert wird, wohl

sicher den Genesis-Commentar des Origenes benutzt.

An
3.

einigen Stellen von ,


Sonstige griechische Fragmente.

w^o sicherlich Lücken vor-


handen sind, bieten die Excerpte Justinians nur geringe oder keine
Hilfe. Dafür haben wir gerade dort teils Referate anderer Schrift-
steller, die den Inhalt des Fehlenden darbieten, teils Citate, die
wenigstens notdürftig die Lücken ergänzen. Besonders schlimm scheint
Rufin die beiden Abschnitte >De angelis< (I 8) und >De anima< (II S)
behandelt zu haben In beiden stimmen die HSS-Gruppen und /
im ganzen überein, also muß die Verstümmelung auf Rufin selbst zu-
rückgehen. Zunächst ist klar, daß Origenes über die Engel im all-
gemeinen, ihren Ursprung, ihr Verhältnis zu den Seelen usw. nicht
nur die 22 Zeilen (S. 94, 16—95, 10) geschrieben haben kann, die den
Anfang des Abschnittes bilden. Dieses Stück wäre auch, verglichen
mit dem Mittelstück ( S. 98, 8 — 102, 10 ),
ganz ungewöhnlich kurz und
dürftig. Ferner suchen wir in unserem Rufintext vergeblich, was in
der Ep. synod. des Theophilus Alex. c. 2, bei Epiphan., Haer. 64, 4,
bei Antipater von Bostra adv. Orig. und bei Hieronymus in dem Brief
an Avitus c. 4 (vgl. die Test, zu S. 95, 14) als ketzerische Ansicht des
Origenes über die Engel angeführt wird, d. h. alles, was Origenes von
dem Ursprung und Sündenfall der Engel und ihrer Beziehung zu den
Dämonen usw. in diesem Capitel seines Werkes vorgetragen haben
muß. Das von Rufin übersetzte Stück am Anfang des Capitels enthält

1) Auf diese Abschnitte ist wohl vor allem der Vorwurf des Hieronymus:
„Quis tibi dedit hanc licentiain, ut niulta de interpretatione decideres?" (Apol. in
Ruf. II IIb, Migne SL 23, 434) zu beziehen.
CXVI Origenes

nichts Ketzerisches und sieht so harmlos aus, daß mau vermuteu kauti.
Rufin habe auch hier noch einiges verwischt und geändert. Nur soviel
scheint mir wahrscheinlich zu sein, daß wir den Anfang des Capitels
in Rufins Übersetzung haben, und daß die Lücke erst S. 95, ID beginnt.
Meine Ergänzung ist, das betone ich auch hier ausdrücklich, lediglich
ein Versuch, durch Zusammensetzung verschiedener Stücke eine Vor-
stellung davon zu geben, was Origenes hier geschrieben haben kann.
Die meisten Fragmente sind von Antipater von Bostra in seiner Schrift
gegen Origenes erhalten. In den Sacra Parall. II habeu wir von p. 769
ab zusammenhängende Excerpte aus Origenes. Daß diese aus

(vgl.
stammen, wird dadurch bewiesen, daß die Fragmente 2. 3. KJ
unten die Übersicht) ihren sicheren Platz in
auch weist die Erwähnung des hebräischen Lehrers des Origenes
/ haben;
(p. 77 ID,
vgl. Frg. 8) ebenfalls auf hin. Da nun die sämtlichen
Stücke inhaltlich eng zusammengehören \ so bedurfte es nur einiger
Umstellungen, um den Rahmen zu schaffen, in welchen die übrigen

,
dem Inhalt nach verwandten Fragmente aus Leontius Byz., Epiphanius
und Theophilus Alex, eingeordnet werden konnten. Leontius, der das

zusammenhängende Stück S. 95, 14 97, If bietet, gibt De sectis, Act. Xö
eine Darstellung der Lehre des Origenes von der und ^ -
,
^
worauf dann die V^iderlegung folgt. Die erstere kann
Leontius, wie ich glaube, nirgends sonst gefunden haben als in
und zwar wegen der mehrfach erwähnten Engel in dem Ab-
schnitt De angelis. Dem Inhalt nach paßt das Fragment des Leontius
vortrefflich an den Anfang der Lücke und steht in engem Zusammen-
hang mit Stellen bei Antipater. Von
(S. 96, 11 f) ab wird das Fragment durch als wörtliches Citat
gekennzeichnet; aber auch vorher dürfte wohl nicht allzuviel fehlen.
An das Fragment des Leontius reiht sich das des Epiphanius so un-
mittelbar ich keine Lücke dazwischen angenommen habe.
an, daß
Dagegen Einordnung der bei Theophilus-Hieronymus erhaltenen
ist die

Worte S. 97, S 11 schwieriger. Doch soviel scheint mir wahrschein-
lich zu sein, daß der Zusammenhang S. 97, 5 15 durch eine Art von —

,
Parenthese schon bei Origenes unterbrochen gewesen ist; dennS. 97, 11
wird der vorher Z. 5f begonnene Hauptgedanke durch eine kurze

&
De
1)
divinis
Über die Gleichsetzung von und
uom. Dionys. Areop. 1 (Migne SGr
?. ) 4,
vgl.
18S: ,
Maximus, Scbol. in lib.
•,'

SGr 4,
Maximus, Schol. in

^. 32:
lib. De
ol ' " '
und über den Begriff
coelesti hierarchia S. Dionys. Areop. I § 2
-
(Migne
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXVII

Recapitulation wieder aufgenommen. Die Einschaltung, die ich aus


Theophilus Alex., Ep. syn. c. 2 (= Ep. XCII bei Hieron.) entnommen
Worten (»Nam cum
habe, gehört nach den einleitenden
legeretur volumen IJeqI
dem CapitelDe angelis unterzubringen.
^) sicher zu
des Theophilus
und ist nur in

Während ich also durch ein aus Antipater, Leontius, Epiphanius,


Theophilus hergestelltes Mosaik die Lücke am Anfang des Capitels
De angelis auszufüllen versucht habe, mir für die Ergänzung
scheint
der großen Lücke am Ende Gregor von Nyssa das erforderliche Mate-
rial zu liefern. Das Vorhandensein dieser Lücke wird durch Worte
des Hieronymus (Ep. ad Avit. 4 p. 1Ü63: »ad extremum sermone la-
tissimo disputavit angelum sive animam aufc certe daemonem ....
pro magnitudine neglegentiae et stultitiae iumentum posse fieri«) mit
Sicherheit bewiesen; denn bei Rufin ist von diesem >sermo latissimus<
nichts zu entdecken. Natürlich hat Rufin das, was ihm ketzerisch er-
schien, weggelassen. Bezeichnend für das Verfahren Rufins ist hier
seine Übersetzung des von Justinian überlieferten Fragments 17 ^ (S. 104,
S— 13, vgl. S. 105, 1 ). Offenbar hat Rufin wenigstens den Schluß
des Capitels für seine Übersetzung noch retten wollen. Er macht dies
dadurch mögHch, daß er die Ansicht des Origenes ^gewissen Leuten<
unterschiebt und als ketzerisch verwirft. Daß wirklich Origenes so

,
gelehrt hat,wird obendrein noch durch Hieronymus a. a. 0. bestätigt.
Da also der »sermo latissimus•^ oder die >nefanda disputatio< (Hieron.)
in dieses Fragment am Schluß ausmündet, so müssen wir vorher das
Passende einzuschalten suchen. Origenes hat nach Hieronymus in der
Lücke den >decessus animarum< erörtert, wobei der Verdacht, er ver-
trete die Lehre von der laut werden konnte. Diese
Lehre des Origenes von dem >decessus animarum< finden wir nun bei
Gregor von Nyssa in den Schriften De anima et resurrectione und

229 B) liegt in den Worten:

, 6
. .

benutzt hat.
{
',

obwohl er den Origenes nicht


(vgl. Test,

Dasselbe
zu
'?.,
S. 102,
^)
De hominis opificio, die sich beide ergänzen (vgl. die Test. S. 102 104),
ziemlich wörtlich vor. In der Schrift De hom. opif. 28 (Migne SGr 44,

12 f) der Beweis vor, daß Gregor,


direct
ergibt
nennt,
sich
doch sein AVerk
aus der Vergleichung von

-)
S. 103,
hierzu
12

,
citierten Worten Gregors aus
d. h. in ). einer
mit den in den Test.
anderen Schrift (.
Freilich erhalten wir auch
. .
CXV1]I Origones

hier
Referat,
nicht den genauen Wortlaut,
das von S. 103, 18
in ein wörtliches Citat übergeht.
sondern ein ziemlich
ab wegen der Hinzufügung von ^
wörtliches

Das, was Rufin an dieser Stelle


ausgelassen hatte, scheint mir also von Gregor von Nyssa im wesent-
lichen gerettet zu sein.
In dem De anima (II 8, 3) setze ich zwei durch das Stück
Capitel
S. 158, 9 — 159,
von einander getrennte Lücken an. Die erste ist mit
2
Sicherheit durch das bei Epiphanius, Haer. 64, 4 aufbewahrte Fragment
zu ergänzen. Denn Epiphanius sagt dort ausdrücklich, daß Origenes

diese Zeugnisse für bedenklich gehalten


&
für die (von Rufin S. 157, 15 ff wiedergegebene) Lehre von der Seele
hinzugefügt habe. Rufin
und deshalb übergangen, Epi-
hat

phanius hat sie uns gerade deshalb überliefert. Allerdings scheint am


Schluß des Epiphanius-Fragments noch einiges zu fehlen, vgl. die Test,
zu S. 158, 2 8. —
Das Vorhandensein der anderen Lücke wird schon
durch die Worte des Hieronymus, Ep. ad. Avit. 6 p. 1065: Et post
multum de anima tractatum haec intulit (d. h. S. 161, 6 15) aus- —
reichend bewiesen. Denn in der uns vorliegenden Übersetzung Rufins
ist diese Erörterung recht kurz und dürftig, sie bezieht sich fast nur

auf die Etymologie von (S. 156, 13 159, 2). —


Dies ist deshalb
um so auffälliger, weil Origenes in den Worten: Verum utrum propter-
ea inperfecta sit, quod a perfectione decidit, an talis a deo facta sit,
cum per ordinem singula discuti coeperint, requiremus (S. 154,

25 27) eine genaue Besprechung der einzelnen Punkte angekündigt
hatte. Wir suchen diese bei Rufin vergeblich, gerade eine der Haupt-
lehren des Origenes: »quod anima a perfectione decidit« fehlt. Ein Rest
davon ist in einem Fragment Justinians (S. 161, 2—6) und in einem
daran anschließenden Citat des Hieronymus, Ep. ad Avit. 6 p. 1065
(S. 161, 6—15) erhalten; beide Stücke handeln von dem S. 162, 1 von

Rufin erwähnten >decessus mentis ac devolutio<, lassen sich aber in


dem vorausgehenden Teil der Übersetzung Rufins nicht unter-
bringen. Daraus folgt, daß Rufin ein ganzes Stück des Originals hier
gestrichen und durch den kurzen Abschnitt S. 158, 17 159, 2 ersetzt —
hat, um einen Übergang zu Abschnitt 4 (S. 162, 1 ff) zu gewinnen.
Hierbei hat Rufin (S. 158, 21 f) auch die Bibeistelle benutzt, die Justi-
uian im Original (S. 161, 5 f) bietet.
Wenn also, ist, daß hinter S. 159, 2 ein
wie ich glaube, bewiesen
großes Stück von Periarchon fehlt, so fragt sich nun, ob wir das
Fehlende irgendwoher ergänzen können. Am Anfang des Abschnittes
II 8 zeichnet Origenes den Gang der Untersuchung folgendermaßen:

»nos etiam de anima generaliter inquirere et ab inferioribus incipientes

I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXIX

ad superiora conscendere« (S. 152, 11 f). Demnach müssen die höch-


sten und kühnsten Speculationen über die Seele — die zugleich später
den meisten Anstoß boten —
am Ende des Abschnittes gestanden
haben, d.h. hinter S. 159,2 und vor den beiden Fragmenten des Justinian

und Hieronymus (S. 161, 6 15); ihr Inhalt aber ist >decessus mentis<
(S. 162, 1), d. h. Ursprung und Fall der Seelen und, wie die beiden

eben genannten Fragmente zeigen, das Verhältnis von und


Dieses Stück von 11, 8 muß zugleich die genauere Ausführung der
.
Lehre von dem Fall der rationabiles creaturae gewesen sein, die schon
I 4, 1 (S. 64, 7 ff) in Form eines Excurses von Origenes vorgetragen

worden war. Wo finden wir nun Citate, die den erwähnten Voraussetz-
ungen entsprechen? Am Schluß des Briefes an Mennas faßt Justinian die
vorher in den Excerpten und sonstigen Anführungen bereits erwähnten
Ketzereien des Origenes in 9 Anathematismen zusammen, an deren
Schluß die übliche Verfluchung des Vertreters dieser Sätze steht.
Außer diesen 9 sind aber auch 15 Anathematismen (abgedruckt

aus einer Wiener HS bei Mansi IX 396 400 und Hahn, Bibl. d. Symb.-^
S. 227 f ) gegen Origenes erhalten, über die letzteren urteilt Hahn
(a. a. 0. S. 227 A. 436) folgendermaßen: »Sie sind übrigens nur eine
Überarbeitung der 10 [1. 9] Anathematismen (Mansi T, IS p. 533, Har-
duin . III p. 282), welche der Kaiser Justinian in einem kurz zuvor
an Mennas erlassenen Edicte zur Annahme empfohlen hatte«. Ich
halte diese Annahme für unrichtig; denn die folgende Übersicht be-
weist, daß von den 9 Anathematismen Justinians nur 6 den 15 Anathe-
matismen einigermaßen parallel sind, während sich 3 mit jenen gar
nicht berühren. Umgekehrt haben von den 15 Anathematismen 8 gar
keine Beziehung zu den 9 Anathematismen. Daraus folgt, daß die
beiden Gruppen unabhängig von einander sind und, der Berührungen

,
wegen, auf eine gemeinsame Quelle zurückgehen.

Die 15 Anathematismen, j
Die 9 Anathematismen,
Nr. I— VI unten S. CXXIff abgedruckt. oben CVII abgedruckt.
- S. f

II.
,
I. Thema: jcQOVjrag^iq

ijOav , 1. Präexistenz der Seelen,


III.

,
desgleichen die Gestirne,
IV. Sturz und Einkörperung der

V. Gleichheit der
Menschenseelen,
Engel und der
6. Himmelskörper beseelt.

VI. 2 Arten von Dämonen, ein


cxx Origenes

ycxoq,
= Christus, == )-
VII. Christi: ist allen alles 4. Christus ist ähnlich den himmli-
geworden, , sehen Wesen geworden,
VIII. mit verbunden |
2. 3(?). Präexistenz der Seele Jesu
= Christus, und Bildung seines Leibes,
IX. ist herab- und aufge-

,
stiegen,
X. Auferstehungsleib Christi und 5. Kugelförmige Auferstehungs-
der Menschen, körper,
XL
. Vereinigung des Logos
Himmelsmächten, Teufel und
mit

XIII.

XIV.
,
, -
Menschen,

,
Kein Unterschied zwischen
Christus und den

XV. == ,.
Zu IL in. IV. V. VL . XI. 7. Christus später für Dämooen

-
j

XII. XIII. XIV.


haben wir Parallelen 1
gekreuzigt,
in dem Schreiben Justinians an die 8. Gottes Schöpfermacht begrenzt,
Synode.
j

9.
die
Gott,

.Schöpfung gleich ewig mit

begrenzt,

(s.

{, ,
der
Wenn

ist.
nun die 9 Anathematismen aus

stimmende Stücke der beiden Gruppen.

) entnommen sind
CXV), so ist diese Schrift die gemeinsame Quelle für überein-
ob. S.
Daß nicht alle 9 parallel
sind, erklärt sich daraus, daß das Thema der 15 Anathematismen

Nun sind aber die 15 Anathematismen


Cedrenus erhaltenen und bei Mansi (IX 533
Jr6c
ebenfalls, und
enger, das der 9 umfassen-
mit dem
— 537) abgedruckten
bei Georg.

'^.
zw^ar sehr nahe, verwandt.
Auch hier liegt keine Abhängigkeit der einen Schrift von der anderen
vor. Denn wenn auch beide im ersten Drittel größtenteils wörtlich
parallel sind, so hören die Berührungen von Nr. VI ab ziemlich ganz
auf, es stimmen nur noch einzelne wenige Sätze überein, und dazu ist
Einleitung. . Handschriftliche Überliefening CXXl

,
die Aufeinanderfolge der parallelen Sätze an beiden Stellen verschieden.
Dies läßt sich nur so erklären, daß eine gemeinsame Quelle, d. h.

Citate
und zwar ziemlich wörtlich benutzt worden ist.

einige Jerusalemische
\4€<
werden
Mönche,

so eingeleitet:
>•
Der Anlaß des Synodalschreibens Justinians war die Tatsache, daß

usw. folgend, ketzerische Lehren verbreiteten.


, d. h.
Die
xcd

jene Mönche.
etwa
,
Ist

hier an eine besondere Erklärung oder Schrift jener Mönche zu denken?


Ich glaube nicht; vielmehr scheint mir das Ganze nur eine Einkleidung
zu sein, um außer dem Erzketzer Origenes auch dessen Gesinnungs-
genossen mit zu treffen. Eine Stelle am Schluß des Schreibens erklärt
die obigeZusammenstellung von Pythagoras, Piaton und Origenes. Denn
am

keit
noch der eine
y.ai

der Seelen und deren


<^
werden eben Ansichten und AVorte des Pythagoras und
Schluß
Piaton berichtet und wird ein Citat aus Piatons Phaedrus gegeben.
Nach der daran angeschlossenen Kritik werden dann
als Zeugen für die Unsterblich-

citiert. Schließlich wird nur


Origenes erwähnt. AYenn man den nur bei-
läufig genannten Plotin beiseite läßt, so bleiben neben Origenes nur
>^
Pythagoras und Piaton übrig. Diese beiden konnte Justinian sehr gut
bei Origenes citiert gefunden haben. Jedenfalls kann durch diese Ein-
kleidung unser oben gewonnenes Ergebnis, daß Quelle des
Synodalschreibens ist, nicht erschüttert werden. Denn dieses Ergebnis
wird endlich noch dadurch bestätigt, daß sich außer in dem Synodal-
schreiben Justinians auch in seinem Brief an Mennas wörtliche Paral-
lelen zu den 15 Anathematismen finden. Da nun, wie die Excerpte
mit den Ortsangaben beweisen, Justinian sein Material zur Verdammung

^
des Ketzers Origenes lediglich dessen Schrift entnimmt,
so haben wir in diesen Parallelen die sicherste Bestätigung dafür, daß
die 15 Anathematismen Avenigstens im ersten Drittel fast wörtlich aus
herausgezogen sind. Die folgende Übersicht mag meine
Ausführungen verdeutlichen. Ich gebe einen Abdruck nach Mansi,
ohne mehr als ganz naheliegende Verbesserungen hinzuzufügen,

löAnathematismeu der Synode


zu Constantinopel vom Jahre
. ^-

-
543 gegen Origenes (Mansi IX
396—400; Hahn, Bibl, d, Symb,^ (Mansi IX 536— 5:}7).

)
S, 227-229),
1 1. El
tJto-
OrigenesV.
'
CXXII

.
. .
,
Origenes

-
& ,&- & ,'
5

'/
-
10
\ ()
'& . ^
& ^, ^ -
-
-^ -
d
15

, - &.
20
60&
^
' &-- .
,
6()

25
^' , -
III.
. .

, , ,
, , ,
& .
30

',
3
- , •'
IV.

-.
. .

-
-- •'
^^
-'
40
-
^ &
>', < . --
. .
-
-

V. kS.

-
4 ()
, - . ,Einleitung.

-, -
.

&-
-ac,
Handschriftliche Überlieferung CXXUI

-
^-

-
',VI. , . .

-
-
-

^^-
55

, -
--
-, ^-
60
- ].
,' [.

Hierzu kommen noch folgende Parallelen aus Justinians Brief an

--
Mennas:

_
-
-
Z. 6f
.
.
13

34—36
— 15

ebenda.
& ebenda,
^
. 492D,

--
, , , - --
Endlich möchte ich
Maximus Confessor,
(Migne SGr 4, 172)
auch noch auf folgende
Schol. in
schreibt:
lib. De
Stellen
ecclesiastica hierarchia

'£2
hinweisen.
c. VI § VI

, '
) -
, ),
. . ,

Die gesperrten Worte finden


^
^^
sich genau ebenso
I*
in
CXXIV Origenes

dem

^
II. Anathematismus (S. 159, 4. Sff) vor, und der Gedanke ist genau
derselbe wie dort. Also wird auch durch diese Parallele Origenes als
Verfasser dieses Stückes bezeugt.

Stelle:
'-
avQ
,
avco .Ebenda

/]'-
Euagrius (der natürlich die Ansichten des Origenes wiedergibt):

07] .
ix
p. 173 citiert

Und
Maximus den

an einer zweiten

Diese
tx

zwei
Citate stimmen in veränderter Reihenfolge fast wörtlich mit dem
V. Anathematismus (S. 160, 8—12) überein. Da nun die Anathematis-
men II —
Via genau den Inhalt haben, den wir für die Ausfüllung der
von mir angesetzten Lücke brauchen, da sie in sich eng zusammen-
hängen, weil der Begriff immer wiederkehrt, und da ihre Her-
kunft aus durch dreifache Parallelen genügend bezeugt ist,
so habe ich mich für berechtigt gehalten, diese Fragmente S. 159 f als
nicht wörtliche, aber sachlich richtige Ergänzung in den Text einzu-
fügen. Außerdem schien es mir richtig, die Parallelen zur Vervoll-
ständigung des Textes heranzuziehen und auch an zwei Stellen (S. 160, 6 f.

160,19 161,2) hierher gehörige Sätze aus Justinians Brief an Mennas
einzuschalten. An den zweiten Einschub fügen sich dann S. 161, 2—15
die beiden Fragmente des Justinian und des Hieronymus sinngemäß an.
Ich reihe hier ein Fragment ein, das ich erst nach dem Druck des
Textes habe fixieren können und deshalb hier nachtrage. Maximus

^
Confessor, Schol.
(Migne SGr 4, 173) schreibt:
in lib.

7]1
De ecclesiastica hierarchia cap. VI §

,,
VI

,
' '2
,,
^
, &• *0

'. Das

><
erste Stück gehört zu 6, 16—18). Rufin hat am Anfang
3 (S. S4,
genau, am Ende ungenau übersetzt. Das zweite Stück aber, das sich
an das erste anschließen müßte, scheint von Rufin über-
gangen zu sein. Denn es kann seine Stelle nur am Ende des 3. Ab-
schnitts gehabt haben, dort aber bietet Rufins Übersetzung nichts Ent-
sprechendes.
Zum Schluß möchte ich noch einen Irrtum richtig stellen. In der
Vita Rufini (Mignß SL 21, 126) wird ein Fragment aus Periarchon
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung cxxv

erwähnt: »Locum etiam ex eodice MS adfert Nicolaus Fullerus in Mi-


scellaneis theologicis IVcap. 13«, vgl. auch Fabricius-Harless, Bibl. VII
lib.

p. 233. In der Ausgabe der Miscellanea, Londini 1617 4*^, die ich be-
nutzt habe, wird p. 552 am Kand 1. 6. MS. (nicht I 6, wie
es zuerst scheint) citiert und p. 559 das Fragment wörtlich angeführt.
Es ist nicht aus Periarchon, sondern aus Origenes c. Geis. VI 32
(II 102, 17—20) entnommen.

4. Übersicht

über die griechischen Fragmente;


* kennzeichnet die vermutungsweise ^eingeordneten Fragmente.

I. Buch.

Nr. i
Seite Urspi ungsort Anfang und Ende Bemerkungen
1


1

2
7,G

14,14
1

i
Euseb.

Antipatei
adv.
c. Mareen.

V.

Orig.
Dam., Sacra Par.
Bostra
1

(Joh.
4

"(
Ol
a?Jid-sia<'

Anfang von
parallel
Ruf.
1.

stimmt übereiu
Ruf.

II

770 Le Quien)
3 16,1 Antipater V. Bostra — Ruf. stimmt überein
adv. Orig. (Joh.
Dam., Sacra Par.

'%

5
30, 10

42,11
770)
Justinian, Ep.
nam

Justinian,
p. 525
adMen-

Ep. ad M.
^- —
— Lücke bei Ruf.

Ruf. parallel

6 47,3
p.

p.
528
Justinian,
525
Ep. ad M. —
9•• bei
kürzt
Ruf. stark ver-

— --
*7 52,1 Justinian, Ep. ad M.
& - Lücke bei Ruf.

"' "
p. 528 * * *

8 52,17 Justinian, Ep. ad M. Ruf. stimmt übereiu



9 ö5,4
p. 528
Justinian,
p. 524
Ep. ad M. [] &—« Lücke bei Ruf.

10 08,10 Justinian, Ep. adM.


1

— Ruf. parallel, doch


p. 528 nicht genau
11 80,15 Justinian, Ep. ad M. —• Ruf. ungenau

12 83,5
p. 528
Justinian,
p. 529
Ep. ad M. ' ^- «)
— Ruf. lückenhaft
CXXVI n'igenes

Nr. Seite Ursprungßort Anfang und Ende Bemerkungen

12a 84, 16 Maximus Confessor, — '

Ruf. ungenau
Schol. in De
lib.

eccl. hier. c. VI § VI

91,4

93,15
(Migne SGr IV 173)
Justinian,
p. 532
Justinian,
Ep. ad M. ort Ss

Ep. ad M.
^ — -
— Ruf. ungenau

Ruf. fast ganz genau

95, 14
j

'

'
p. 532
Antipater
(Sacra Par.
v. Bostra ovx
II 770f);
&— \
bei Ruf. Lücke;
mutungsweise von
ver-

Leont.Byz., De sect. mir zusammenge-


Act. X5; Epiphan., setzt und eingefügt
Haer. 64, 4; Theo-
I pliiL .,
Ep. synod.

100, 4
c. 2
Antipater v. Bostra ' — Ruf. parallel, doch

102, 12
(Sacra Par. II 771)
Gregor. Nyss.
et res. u.
De an.
De hom.
& ).&>

erweitert
bei Ruf. Lücke;
mutungsweise
ver-
ein-
opif. gefügt
104,8 Justinian, Ep. ad M. — Ruf. verkürzt und
; p. 529 i
ändert

107, 1 Justinian,
. 529
Ep. ad .
II. Buch.

ör/ — - 2 Lücken im griech.


Text von Ruf. aus-
gefüllt, der
sonst hier genauer
auch

—^
übersetzt hat.
118,4

143, 18

155, 13
Justinian,
.

.
529
Justinian,
528
Justinian,
. 532
Ep. ad

Ep.

Ep.
.
ad .

ad .
|

j
& —

Hier,

Ruf.
genau

hat
parallel,
Ruf. weniger genau
Ruf. kürzt

etwas
weitert und freier,
Hieron. genauer
er-

übersetzt
—-
j

158, 2 Epiphan., Haer. 64, 4 : Lücke bei Ruf.

159,4 Anathem. II —Via . Lücke bei Ruf.; ver-


Const. Syn. a. 543 — mutungsweise ein-
gefügt
161, 2 Justinian, Ep. ad . Ruf. ungenau

]

. 529 I
Einleitung. . Handschriftliche Überlieferung CXXVII

Nr.

24

*2 I

i
Seite

164,1

182,16
p.
Ursprungsort

Justinian,
489
Leont. Byz.,
Act. X
6
u.
Ep. ad M. iv
525

=
Justi-
De sect.

§ * ^
Anfang und Ende

—-
Bemerkungen

Ruf. ungenau

Lücke bei Ruf.

nian, Ep. ad M. p.
517 C

111. Buch.
26 195, 4 Philokalia, Cap. 21 iv — Ruf. im ganzen pa-
—244,4
|

rallel

27 282, 21 Justinian, Ep. ad M. — Ruf. parallel


p. 529 ;

IV. Buch.
28 292,8
-341, 4 f
Philokalia, Cap. 1 -
- ''
— i]
Ruf. parallel,
auch Hieron.
einmal

29 323,5 Justiniau, Ep. ad M. / parallel mit Philokal.

— -
p. 533 — und Ruf.
30

31
344,8

348, 5 j
!
Justinian,
p. 532
Ep. ad M.

Marcell v. Ancyra(Eu-
&&
"— -
Lücke bei Ruf., Hie-
ron, parallel
Ruf. parallel
seb. c. Marc. 1 4 Fr.
32 Kl.)
02 349, 11 Justinian,
525
Ep. ad M.
« —— d?) Lücke bei Ruf.

-
p.
33 349,15 Athanasius.De decret. Ruf. parallel

34 350,14
Nicaen. syn.
Athanasius, De decret.
Nicaen. syn.
c.

c.
27

27
' — Lücke bei Ruf.

»=35 353, 13 Justinian, Ep. ad M. — Lücke bei Ruf. ver-


p. 506 D mutet
36 353, 18 Theophil. ., Ep. — Ruf, parallel, hat aber
pasch. II 16 gekürzt
37

38

39
354, 15

359, 16

360,1
Theophil.
pasch.
Justinian,
p. 525
Justinian,
II
.,
16
Ep. ad M.

. ad .
Ep.

]
- —

— fehlt
Ruf.
zur

Lücke bei Ruf,


Hälfte

Hieron. parallel, Ruf.


bei

40 361,9
. 525
Justinian,
. 532
. ad .
& — - läßt aus und ändert
Hieron. parallel. Ruf.
läßt aus und ändert
CJULVin Orig^nes

C.

Die Bedeutäng
Wiederherstellung von
der griecmschen Fragmente nnd der Reste
. der
ffieronymus-Cbersetzung für den Text von Ufpi ist schon oben
und V betont worden. Wäre auch nichts weiter von dem griechischen
Text erhalten, als was wir jetzt haben, so könnten wir doch für den
FalL daß die genaue HieronTmus-Cberserzung vollständig überliefert wäre.
mit deren Hilfe nicht nur feststellen, wo Bufin ungenau übersetzt oder
Lacken gelassen hat, sondern auch eine Wiederherstellung des Originals
durch Betroversion versuchen. So aber müssen wir, abgesehn von
wenigen Stellen, darauf verzichten. Denn die Arbeit Eu&ns stellt eher
eine Bearbeitung als eine Cbersetzxmg des griechischen Originals dar
und ist im einzelnen so wenig zuverlässig, daß sie stets der Controlle
bedarf, um benutzbar zu werden. Ich versuche dies in den folgenden
Abschnitten nachzuweisen.

I. Mängel der rbersetzung Kufins.


J. Kimmel hat in seiner Schriit De Kufino Eusebii interprete.
Gferae 1S3S. p. SüfF gezeigt,wie ungenau Eutin das "Werk des Eusebius
übersetzt, und welche Freiheiten er sich erlaubt hat. >Omisit et muta-
vit ea, qnae ex sua de dogmatis ChrLstianis cogitandi ratione non satis
recta videbantur« (j). 147), Xeben Auslassungen finden sich auch Zu-
sätze Bufins aus anderen Quellen (p. 174 ISl Rufins griechische
i.


Kenntnisse sind gering (p, 192 201), und im Girieren anderer Autoren

ist Bufin ungenau fp. 217

an.
220)*. Dieselben Fehler und Mängel, nur
in verstärktem Maße, treffen wir in der Übersetztmg von
Denn hier liegen noch besondere Gründe für ungenaue Behandlung
(
und Yerfalschung des Originals vor.

1. Anlaß und Zeit ihrer Entstehung.


Die Obersetzung Bufins ist in Rom in einer Zeit entstanden, wo
foTund gegen Origenes gestritten wurde ^. Xach vorausgegangenen
Kämpfen wurde im Jahre 4<iO der Origenismus auf einer Alexandri-
nischen Synode unter Vorsitz des Bischofs Theophüus verdammt^.
Kurz Torher. in der Fastenzeit des Jahres 39S, hatt« aber Rufin auf

1) Vgl anch dasUrteü von Ed, Schwartz, Panly-Wissowas RE, Euseb. Sp. Wßi.
2) TgL hierüber die Aasfahmngen von Grfitzmacber, Hieronrmas DT, K08.
Cap. X.
3» TgL Grützmacher, Hieronymus I 69. 49£E.
Einleitung- C. Wiededrersteilaii^ . Hsg'i.

Dräiigeii
ziemlicL• eilig,
des Macarins
and
die beiden, ersten Bii<!iier .
einige Zeit darauf die beiden Letzten Böcinar eirwaa
Hsot

langsamer übersetzt. rgL die zweite Vorrede S. 1'3•. 6ffi, SotiL• vor 39}?
liegt seine Übertragnng des L Buciies der Apoicoie des PampfuIoiL
Beide Übersetzungen verfaßte er in apolögetisiiiein Lrrterese vgL .

Periarclion S. 5. äDf 19-5. 15 t 194. 16—1"^. ^Eufin vaar eben, an Ait-


hänger des Origenes und sucirte dessen Leitren. soTveit (iies liamals mJ3^-
Ii(?ii war. im. Abendland zu verteidigen^. Er berief ä<!ii ieskalb saiät
in der Vorrede Übersetzung von Hsgi
S. 3, 5 ff) seiner auf ^ias
Vorbild des Hieronymus. ohne ihiL bei Xamen zu nennen. Dieser aber
hielt es damals für klüger, sieh Origenes loszusagen und zugieBTi
Eutin, den Apologeten des Otigenes-. in maßloser Weise anzugreifen.

,
Er tat dies vor allem in den drei Büchern seiner rm Jahre ^)1 ver-
(iffentlichten Streits«: kriffc gegen Eutin'- und in seiner Übersetzung von
die den >rigenes der Ketzerei überfähren und zugLeoÄ
Ruiin. den Verteidiger des Thigenes. der Mitschuld verdächcbi machen
sollte. 3 Duplex in opere meo utilitas f^it^'r. schreibt HierTinjDius. ApoLlT

(Mgne SL 2->. 402•. jdum et haeretieus auctor prodümr et non veras


interpres arguitur.?

2. Die Übersetzuugsmethode EnfiiEs;.

Wenn auch Hieronrmus in seiner Polemik gegen Bnfin kern durefc-


weg glaubwürdiger Zeuge ist*, so dürfte doch folgende BMnffEbmg:
über das Verfahren Eutins zutrefEend sein: sAbstußb quae erant^ dieeas
ab haereticis depravata. et addidit quae non erant. asserens ab eodaai
in locis alüs disputata« ( ApoL I 7. Migne SL 23^. -401). Penn ebiHi?-

dasselbe Eulin an mehreren Stellen als sein eigenes Verfahren


gibt
an. vgl. sein Nachwort zu der Übersetzung des Bijmerbrief-Commentars.
z.B. die Worte: »etiam si addere aliqua videor et explere quaie desunC»
aut breviare quae longa sunt« (Lom. VII -M?01 femer seine Apologie
I 21 (Migne SL 21. 559): »et omnia. quae a me vel ut W>ftr imprt>-
babüia praetermissa ftierant. inseruit«. d. h. HieronTmus in seiner Über-
setzung, »quo scilicet nunc contra senfaentiam soam Koniani per ipsont

1 ) VgL Gnitzmaciter. PüeroaTmos Ol 35»


—Sl.
S. 53f.
2'

3'
"Vgl. Grützmaeirer. Hieroaymos
Paul de Lagardesv 3titteilTmü??n.
Vgl. das scharfe TJrtifil

Man braaebfc mit dea obea im. Text eitiecten. Wortifn nur
IH TS
»^
.itii tbiaKndum:
iS&t.

»Paacisque fcestimonüs de Filio Dei eä Spirttm Sanoco com.r. i.; äciet>ik>

displicituni Romards. eefceca Oisqne ad inem tnCiigri dimis:-- S^ Äi^e


SL 23. 403 > za venjleiciten. am eiaen. olfenbanio. Wui«i«pra':.: - • -.
CXXX Origenes

Origenis cognoscant mala et ignorent bona« und besonders seine erste


Vorrede: »Sicubi ergo nos in libris eius aliquid contra id invenimus,
quod ab ipso in ceteris locis pie de trinitate fuerat definitum, velut
adulteratum hoc et alienum aut praetermisimus aut secundum eam re-
gulam protulimus, quam ab ipso frequenter invenimus adfirmatam.
Si qua sane obscurius protulit, nos, ut manifestier fieret locus,
ea quae de ipsa re in aliis eius libris apertius legeramus adiecimus
explanationi studentes« (S. 5, 11 — 18). In der zweiten Vorrede wieder-
holt er seinen Grundsatz, Ketzerisches als interpoliert wegzulassen
(S, 194, 2 — 4), und betont, daß er Ausführungen des Origenes >de
creaturis rationabilibus<nur dann, wenn sich Origenes wiederholt habe,
>brevitatis gratia< (S. 194, 4
gekürzt habe
10). Die hauptsächlichsten —
Kürzungen scheinen demnach im 1., IL und IV. Buche vorzuliegen.
Ferner hat Rufin die Trinitätslehre des Origenes durch Auslassungen
oder Verbesserungen dem orthodoxen Bekenntnis angepaßt. Daß hier-
bei der Subordinatianismus des Origenes gründlich beseitigt wurde,
ist selbstverständlich. Damit aber nicht genug! Wenn der Übersetzer
aus apologetischen Gründen alles wegließ, was er als ketzerisch ansah,
so läßt sich dies verstehen; er hat aber auch da, wo nach seiner
Meinung zu dunkele Ausdrücke vorlagen, aus anderen Schriften iStücke
eingeschaltet; und dazu kommt, daß er nirgends, mag die Lücke oder
die Interpolation auch noch so groß sein, irgendeine Andeutung über
seine Textveränderungen macht. Daher ist seine Arbeit schon mehr-
fach mit Recht als >ein "Werk absoluter VV^illkür<^ bezeichnet worden.
Aber auch an solchen Stellen, wo zu Änderungen gar kern Grund
vorlag , hat Flüchtigkeit oder Unklarheit des Übersetzers den Ge-
dankengang des Originals verändert oder verdorben. Wie ungenau
Rufin verfahren ist, ergibt sich aus folgenden Beispielen. S. 1*21, IT
wird von Rufin ein Citat des Clemens Rom. übersetzt, dasselbe wird
S. 122 14 f zur Hälfte wiederholt.
, An den beiden kurz hinter ein-
ander folgenden Stellen bietet der Text Rufins folgende Varianten:
1. est < Ruf 2, 2. Wortstellung verschieden, 3. trans Ruf ^ post Ruf^.
Rufin scheint gar nicht bemerkt zu haben, daß er dasselbe Citat
kurz vorher schon übersetzt hatte. — S. 125, 17 wird
(Matth. 5, 4) mit >hereditate percipient< und S. 126, 10 mit >hereditate
possidebunt< wiedergegeben. — S. 213, 6 ist (>7/;?« (Z.21) mit>pa-
tientiam<, Z. 11 (. 29) mit >bonitatis<, aber S. 214, 9 (2H)
mit >benignitatis< übersetzt.
Ein deutliches Beispiel, wie Rufin anstößige Stellen behandelt hat,

1) VgL Grützmacher, Hieronymus UI 39.


Einleitung. C. Wiederherstellung von CXXXI

steht auf S. 164 f. Hier hatte Origenes, wie das erhaltene griechische
Fragment beweist, von der Begrenztheit der Macht Gottes gesprochen.
Rufin läßt diesen Gedanken nicht einfach aus, sondern ändert ihn um
und spricht lediglich von der Begrenztheit der Schöpfung nach Zahl
und Maß und verwirft die entgegengesetzte Ansicht »gewisser Leute*.
Dabei schiebt er, zum Übergang, aus dem folgenden eine Anspielung
auf Weish. Sal. 11, 20 (21) vor, während dieselbe Stelle im Original
— auf die Creaturen bezogen —
erst hinter dem griechischen Frag-
ment gestanden hat. Endlich läßt er die Ausführung S. 164, 6 9 ganz —
weg und begnügt sich mit der Übersetzung des Satzes Z. 1 f. Vielleicht
ist aber das ausgelassene Stück S. 165, 7 f von Rufin mit verwendet

Avorden, wenn sich hier Origenes nicht, wie so oft, wiederholt hat. —
(Migne SL
Eine Einschaltung Rufins
23, 434), S. 26, 2 ff vorliegen.
soll nach Hieronymus, Apol.
»In primo libro ^, II 11
sagt Hie-

scripsit, et Didymi interpretaris


^
,
ronymus, »ubi Origenes lingua sacrilega blasphemavit, quod Filius
Patrem non videat, tu etiam causas reddis, quasi ex persona eins, qui
in quo ille casso labore
conatur alienum errorem defendere, quod Origenes quidem bene dixe-
rit, sed nos simplices homines et cicures Enniani nee illius sapientiam

nee tuam, qui interpretatus es, intelligere possumus.« Danach kann


man vermuten, daß S. 26, 2 — 14 ganz oder teilweise aus dem Commen-
tar des Didymus herrühre. Aber soU man dem Hieronymus Glauben
schenken? Vielleicht handelt es sich nur um eine ganz nebensächliche
Einfügung.
Etwas besser können wir die Methode Rufins am Anfang des III.
und IV. Buches kennen lernen, wo die zwei längeren griechischen
Fragmente der Philokalia eine genauere ControUe ermöglichen. Robinson
hat in der Einleitung seiner Ausgabe p. XXXI XXXVIH bereits die —
Hauptstellen besprochen; ich gebe im folgenden die Resultate einer
systematischen Vergleichung des Philokaliatextes mit der Übersetzung
Rufins.

a) Lücken Rufins.
S. 196, 2 — <C Ruf.
S. 202, 10 fehlt der Schluß des Citats Psal. 80, 15 bei Ruf, aber
auch in B. Sollte ein Stück in den übrigen Codd. zu-
gesetzt worden sein? Das ist doch unwahrscheinlich;
s. oben S. CHE

1) Vgl. oben die »Zeugnisse« S. XVIII.


^
CXXXII Origenes

S. 206, 15 fehlt das Citat Gal. 5, 8 (Z. 2); vielleicht ist es vom
Schreiber des Cod. L ausgelassen worden, s. oben S. CHI.
S. 216, 10 (30) — < Ruf.
S. 233, 8—10 zweimaliges Citat Rom. 9, 16 < Ruf.
S. 234, 8 Jia?uv — 12 << Ruf.
S. 235, 3 <C Ruf.
10 f In — < Ruf.
S. 241,

S. 292, 12
S. 294, 2
.— < Ruf.
<C Ruf.
S. 297, 11 < Ruf (aber . 18 [4] übersetzt).

S. 297, 14 f — < Ruf . 29 (ob der Fehler

S. 298, 7
erst in L?)

< Ruf.
ov - und . 8. 12 kjt' -
— ?.(^ 6 &6 <

-
S. 298 9 Ruf wohl vegen

,
'
Homoioteleuton.
S. 300, 2 -< Ruf.
4f <; Ruf.

S. 323,

S. 325, 6

S. 328, 2
If
9f



9 ^ -< Ruf.
•< Ruf.
<C Ruf.
< Ruf (dafür . 17 Aut — 19 Pauli

S. 330, 7
zugesetzt).
—S ^ <C Ruf (wohl in L Avegen Homoioteleuton
II
11
ausgefallen,
ft

plurima«.
— 13 ^
s. oben S. CIV).
<C; Ruf absichtlich, dafür: »et alia quam

— 12
S. 331, 3

S. 332, 9 ov — 10 -<
<; Ruf, der hier stark gekürzt
Ruf absichtlich, da
hat.

(. 10) mit

S. 332,

S. 334,
11 '
Non

4f Rom.
(Z. 28)

9, 8

übersetzt
S.

< Ruf.
333, 28
ist.

< Ruf, s, obenS. CIV.

S. 335, 11 <! Ruf.


S. 336, 2 < Ruf.
b) Zusätze Rufins.
S. 212, 29 Zusatz Rufins aus Exod. (s. Test.).
S. 226, 19 Psal. 7, 10 + Ruf.
26 f virtutis aula + Ruf.
34 fP Matth. 7, 6 + Ruf.
Einleitung. C. Wiederherstellung von CXXXill

S. 227, 34f IKor. 12, 11 + Ruf.


S. 235, 20—22 Eöm. 7, 18 f(?) + Ruf.
S. 236, 24 iu fornicatione + Ruf,
S. 241, 2S convenit regulae pietatis + Ruf (dieser Ausdruck ist Avohl
auch anderswo Zusatz Rufins).
S. 242, 8f usquequo gradum — Ruf. +
10 f et usque demergi —
Ruf• +
S. 297, 22 quem nominant patriarcbam Ruf. +
S. 302, 21 et ex semet —
22 f conscriptos Ruf. +
S. 306, 29 f adstare praesepibus et + Ruf.
S. 308, 29 pro mediocritate sensus nostri + Ruf.
S. 311, 24 licet per excessum quendam + Ruf.
S. 315, 22 f nee multa — patet + Ruf.
S. 323, 17 f Sed — pulsemus + Ruf.
S. 325, 21 f Sed et — inveniuntur + Ruf (Z. 6f weggelassen).
326, 31 f id — + Ruf.

; <
S. ist iaceat
S. 327, 23 Sed et illud — 26 debeat (oder wenigstens Z. 24 in bis
— 25 pruinis) + Ruf. Wenn Z. 9 eine Lücke im griecbi-

> •< >


scben Text

töTL
ist, so bat dort böcbstens gestanden:
-
S. 330, 24 et cum ait — 26 suo + Ruf.
S. 334, 16 f secundum — 18 interpraetatur + Ruf.

c) Rufin übersetzt ungenau.


S. 197, 7 f (falscb übersetzt).
—5
&.
S. 198, 2 sebr breit übersetzt.
9 — 11 ungenau übersetzt.
S. 199, 15 — 18 Ausführung von
breitere
22 — 31 ungenaue Wiedergabe von Z. 4 11. —
33 ff unnötig breiter Ausdruck.
S. 201, 18 —
20 ungenaue Übersetzung von Z. If. Origenes betont
nur, daß z. T. Männer erst im reifen Alter, nach der dem
Jugendalter eigentümlichen Unbeständigkeit, zur
kommen.
S. 204, 22 breitere Ausführung, die wie ein Zusatz wirkt.
S. 208, 2 feine Zeile bei Ruf ganz anders übersetzt; ob Ruf die Stelle
verstanden hat?

26 28 unnötig breit.
S. 211, 16—28 (= Z. 5—10) unnötig breite Ausmalung.
CXXXIV Origenes

S. 212, 19 —22 breite Ausführung, die nicht im griech. Text steht.

S. 214, 25 ungenau übersetzt, ob falsch verstanden?


S. 215, 13 — 16 und 17 — 23 Zusätze und weitere Ausführungen Rufins
mit 2 Bibelstellen.Ob dies aus einer andern Schrift des
Origenes stammt? Auch Z. 26— S. 216, 22 sind ganz un-
genaue Wiedergabe von S. 215, 8—216, 3. Ob Rufin
statt gelesen hat?
-
S. 217, 24—32 etwas breitere Ausführung von Z. 9— S. 218, 2.
S. 222, 33 f unrichtig übersetzt, Z. 13 — 15 wohl nicht verstanden.
S. 223, 13 (30) stimmt das Citat nicht ganz, aber ist vielleicht hier
nicht richtig.
S. 225, 31 —
33 sind Z. 14—18 ungenau und verkürzt wiedergegeben.
S. 226, 11—227, 2 (226, 24—227, 16) scheint Ruf nicht verstanden
und deshalb rhetorisch erweitert zu haben.
S. 227,13—228, 2f (227, 32—228, 20) ist breit und nicht genau über-
setzt, der Begriff >pietatis regula< (228, 13f ) nicht bei Orig.
S. 230, 20 ist der Zusammenhang durch >ergo< nicht richtig angegeben.
S. 231, 6 == sine causa Z. 20 (Z. 20 — 32 unnötige Er-
weiterung).
S. 234, 8—12 in Z. 24 stark verkürzt oder Auslassung.
S. 240, 6—11 in Z. 20—31 sehr erweitert.
.
S. 241, 17 Construction
S. 293, If ovot'jcco
4 ff hat Ruf

die
•7] von
ungenau übersetzt Z. iSf.
3 ungenau.

Construction wohl nicht verstanden und des-

S. 297, 5
S. 301, 5
^&
halb Z. 22

.—
ff ungenau übersetzt.
nicht ausgedrückt, auch sonst ungenau.
ist . 21f ungenau übersetzt (vgl.

S. 295, 20).
S. 302, 28 f unnötige Änderung der Construction.
S. 303, 5—12 ist von Rufin Z. 18-29 phantasievoll erweitert (Z. 7f
fehlt der Vergleich).
S. 304, 21 f ist Z. 5 ungenau übersetzt.
S. 310, 21 f ungenau = Z. 5f.

S. 311, 1 scheint Ruf (Z. 17) in mit { ) verwechselt zu haben.


27 f (llf) unnötige Veränderung der Construction.
S. 315, 25 primo Z. 7 (= ^ ?])
ungenau, aber nicht zu corri-
da »Tum deinde« Z. 26 folgt.
gieren,

30 f sind Z. 12 14 ungenau und lückenhaft wiedergegeben.
S. 316, 17 unnötige Änderung der Satzverbindung Z. 1.
S. 318, 11—319, 5 sehr breit und weitschweifig S. 318,26 319, 22 —
übersetzt.

'
Einleitung. C. Wiederherstellung von CXXXV

S. 321,

S. 327,

S.
27—32
12 ] unnötige Erweiterung.
Ruf scheint nach Matth.
zu haben, da er »eruatur« (Z. 30) übersetzt.
33ü, 20 ordnet Euf die Gebote anders als Z. 4.
5, 29. 18, 9 ßaXeiv gelesen

S. 335, 5 ungenau in Z. 20 f wiedergegeben.


28 f sind die Städte- statt der Völkernamen (Z. 13) eingesetzt.

S. 339, 18 — 340, 15 ist es nicht ganz sicher, ob Erweiterung von


S. 339, 1 bei Rufin, oder Verkürzung dieses Stücks in
vorliegt.

Das angeführte Material dürfte wohl hinreichen, um das von Rufin


bei seinen Übersetzungen angewandte Verfahren richtig einzuschätzen.
Wenn wir außerdem bedenken, daß Rufin, obwohl er am Anfang des
III. und IV. Buches am wenigsten Anlaß hatte, Stücke aus dogmatischen

Bedenken auszulassen oder zu verändern, doch hier so viele Lücken,


Zusätze und Änderungen verschuldet hat, so müssen wir leider an-
nehmen, daß im übrigen seine Übersetzung noch weniger dem Original
entspricht, als hier. Für die Übersetzung der beiden ersten Bücher
hat sich Rufin, da Macarius zur Eile drängte, offenbar auch nicht ge-
nügend Zeit genommen.

3. Behandlung der Bibelcitate.


Die Frage, wie Rufin mit den von Origenes citierten Schriftstelleu
verfahren ist, erfordert eine besondere und eingehende Untersuchung.

Ich habe sämtliche Citate geprüft und hoffe die Resultate meiner Unter-
suchung an einem andern Ort veröffentlichen zu können. Hier mögen
vorläufig folgende Bemerkungen Platz finden. Im allgemeinen hat
Rufiu die Schriftstellen sorgfältiger als das übrige behandelt und ge-
nauer übersetzt. Gelegentlich hat er dem Wortlaut des Originals eine
ihm vertraute Variante vorgezogen und kleinere Änderungen angebracht.
Eine einzige >versio latina< scheint er weder für das AT noch für das
NT consequent benutzt zu haben ^ Sonst wären die Differenzen bei
der Wiederholung desselben Citats, wenn man auch die Flüchtigkeit
Rufins berücksichtigt, doch kaum zu erklären. Auf Flüchtigkeit gehen
vermutlich Abweichungen in der AVortstellung, z. B. S. 170, 20 und
31. 32, oder in der Satzform, z. B. 170, 25 (numquid) und S. 171, 2
(Ergo), zurück. Ähnlich sind folgende Stellen: S. 258, 10 übersetzt
Rufin (I naturgemäß mit »gloriae« (Cod. A), dagegen
Kor. 2, 8)

drei Zeilen weiter mit »raaiestatis« (Cod. F). Origenes hat doch sicher-

1) Ebenso urteilt Redepenning in seiner Ausgabe p, 331 Anm. 3.


CXXXVI Origenes

lieh an beiden Stellen geschrieben (vgl. Orig., Werke 111 162,


17 f 273, 24), Rufin aber hat in seinem Hang zur Ungenauigkeit mit
dem Ausdruck gewechselt. S, 214, 11 und 15 steht i'i^a
im griechischen Text; Rufin übersetzt es das erste Mal mit »quare
indurasti« (Z. 29), das zweite Mal mit »Ad quid, domine, indurasti« (Z. 33).
S. 206, 3ff 14ff und 235, llff 24 wird Rom. 9, 18-21 citiert.
fi' Die
Mitte des Citats ist an beiden Stellen bei Rufin gleich, aber Anfang
und Ende sind yerschieden; vgl. S. 239, 24 240, 15 fp. S. 245, 22 über-
setzt Rufin Pred. Sah 10,4 (] mit »ne dimittas« (ne dimiseris
Cod. Am.), S. 250, 30 aber mit »ne relinquas«. Das mag hier genügen.

II. Correctur der Übersetzung Rufins.

Wenn wir auch die von Rufin in seiner Übersetzung angeAvandte


Methode verwerfen und ihre großen Mängel sehr stark hervorheben
müssen, so dürfen wir doch andererseits nicht verkennen, daß wir zur
Controlle und Correctur der Fehler und Mängel Rufins ein reiches
Material zur Verfügung haben. Hierauf ist schon oben gelegentlich
hingewiesen worden. Dieses Material wird uns teils durch die Gegner

des Origenes und Rufin, teils durch Origenes selbst und seine Anhänger
in Parallelstellen dargeboten.

1. Die Polemik der Gegner.

Der Kampf des Hieronymus gegen Rufin wurde mit einer solchen
Schärfe und Gehässigkeit geführt, daß man mit Sicherheit annehmen
kann, Hieronymus habe alles den Rufin belastende Material in seinen
Briefen und Streitschriften zusammengetragen. In den an Avitus ge-
sandten Excerpten aus fehlt sicherlich nichts Wichtiges.
Wir hätten davon für die Textherstellung noch mehr Gewinn, wenn
Hieronymus immer wörtlich citiert hätte; aber auch so können wir zu-
frieden sein. Theophilus von Alexandria hat nur einzelne Lehren des
Origenes in seinen Rundschreiben hervorgehoben. Viel mehr wird aber
unsere Kenntnis des Originals durch die fast durchweg wörtlich citierten
Fragmente Justinians und der späteren Gegner des Origenes bereichert,
die den großen Theologen eitleren mußten, wenn sie seine Ketzereien
bekämpfen wollten. Endlich ist am Anfang des 111. und IV. Buches
je ein großes und zusammenhängendes Stück vom Original durch die
Philokalia gerettet worden. Fassen wir dies alles zusammen, so ist das
Ergebnis doch nicht allzu dürftig. Auch erscheint es sehr wohl mög-
lich, daß eine systematische Durcharbeitung der späteren Kirchen-
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXXXVU

Schriftsteller und der Catenen-HSS noch manches Fragment oder manche


Parallele zu den hier gedruckten hinzufügen wird.

. 2. Die Parallelen bei Origenes und anderen.

Zur Correctur der Rufin'schen Übersetzung dienen auch Parallel-


steUen, besonders bei Origenes. Dieser wiederholt sich bekanntlich in
seinen Schriften vielfach,und so kann zum Verständnis oder zur Ver-
besserung der einen Stelle manche andere herangezogen werden. Aus
diesem Grunde habe ich Parallelstellen in den Testimonien mögKchst
reichlich gegeben. Allerdings müssen wir bedenken, daß nur griechische
Parallelstellen wirklichen Wert haben. Denn aUe lateinischen Über-
setzungen Rufins — in geringerem Maße die des Hieronymus — müssen,
wie oben im Abschnitt CI 2 dargelegt worden ist, mit großer Vorsicht
benutzt werden. Außer den Citaten können Parallelen bei späteren
Schriftstellern besonders für Lücken, die in Rufins Übersetzung vor-
liegen, Verwendung finden.
gute Origenes hat auf alle späteren grie-
chischen Theologen, mochten sie seine Anhänger oder Gegner sein, so
stark daß in ihren Schriften überall Spuren dieser Ein-
eingewirkt,
wirkung vorliegen. Oft würd der Name des Origenes nicht genannt,
aber seine Lehren werden benutzt oder bekämpft. Die Aufgabe, den
Ursprung solcher späteren Ansichten festzustellen und, wenn es ge-
schehen kann, auf Origenes zurückzuführen, ist nicht leicht. Vieles
bleibt hierVermutung, nur einiges wird zur Wahrscheinhchkeit. Ich
habe Lücken bei Rufin, vor allem die große
es aber für richtig gehalten,
in 1 8 und 8, nicht leer zu lassen, sondern mit einem möglichen oder

auch wahrscheinlichen Inhalt zu versehen und dadurch die lückenhafte


Übersetzung Rufins wenigstens einigermaßen zu ergänzen. Für die
einzelnen Stellen ist oben V 3 zu vergleichen.

D. Inhalt und Gliederung der Schrift.

I. Inhalt der Sclirift.

An den Anfang seines Werkes hat Origenes einen kurzen Abriß der

(S. 195, 4) als (»


damals geltenden Glaubenslehre gestellt. Sie wird von Origenes III 1, 1
und in einem bei Anti-
pater von Bostra erhaltenen griechischen Fragment Praef. 10 (S. 16, 1) als

bezeichnet, was Rufin mit »ecclesiastica praedicatio« (S. 16,


Origenes V.
CXXXVIU Oiigenes

4. vgl. S. 195, 14) übersetzt. Da das genannte Fragment und auch ein
zweites (S. 14, 14) mit Rufins Übersetzung übereinstimmen, so darf man
annehmen, daß Eufin die Einleitung im allgemeinen nicht verändert
hat. Einschaltungen und Erweiterungen kann er aber, z. B. S. S, 2öiF,
vorgenommen haben. Diese Glaubenslehre führt Origenes auf die Apostel
zurück (S. 9. If) und betont, daß diese zwar allen Gläubigen gewisse
notwendige Hauptlehren überhefert, aber deren Begründung nur den
Geistbegabten vorbehalten hätten (S. 9, 3 ff). Hiermit will Origenes
offenbar die Berechtigung seines dogmatischen Werkes erweisen. Dann
werden die einzelnen Teile dieses aufgezählt: ein Gott, der
alles geschaffen, Propheten und Jesus Christus gesandt hat, der
die
Gott des alten und neuen Bundes; Jesus Christus, vor der Schöpfung
aus dem Vater geboren, mitwirkend bei der Schöpfung, Mensch geworden,
von einer Jungfrau aus dem heil. Geist geboren, wahrhaftig gestorben
und auferstanden und erhöht; der heilige Geist, über dessen Ursprung
und "Wesen noch nachzuforschen ist, der aber sowohl Propheten als
Apostel erleuchtet hat. Dann folgt die Lehre von der Unsterblichkeit
und Bestrafung der Seele, ihrer freien "Willensbestimmung und ihrem
Kampf mit den feindlichen Mächten. Über den Ursprung der Seele
hat dagegen das yJjQvyua nichts festgestellt, ebenso auch nichts über
"Wesen imd Ursprung des Teufels und seiner Diener. Ferner lehrt das
zeitlichen Anfang und zeitliches Ende dieser "Welt, sagt aber
nicht, was vorher gewesen sei oder später sein werde. Ferner lehrt es
Inspiration und tieferen Sinn der heiligen Schrift. "VS^eiter enthält das
die Lehre von den Engeln und guten Mächten, sagt aber über
ihren Ursprung, ihren Aufenthaltsort und ihr "Wesen ebensowenig
etwas aus, wie über die Belebtheit der Gestirne. Diese Lehren muß
man, so schließt die Vorrede, zugrunde legen, wenn man mit Hufe von
Schriftbeweisen ein ganzes (dogmatisches) "Werk schaffen will.
"Was bezweckt nun Origenes mit seiner Einleitung? Offenbar will er
bekräftigen, daß er die in der Kirche giltigen Glaubenssätze ebenfalls
bekennt und unverändert festhält. Da er aber zugleich auch hervor-
hebt, welche Punkte in dem noch nicht festgelegt waren,
sondern der Untersuchung durch geistbegabte Gelehrte harrten, ver-
steht er es sehr geschickt, sich für seine philosophisch-theologischen
Speculationen über das "Wesen des heiUgen Geistes, den Ursprung der
Seelen und der Engel und des Teufels, die TVelterneuerung, die Belebt-
heit der Gestirne,neben der Erörterung der eigentlichen Grundlehreu
() Raum und Berechtigung zu
schaffen. Tatsächhch folgt also
Origenes in seinem "Werke den einzelnen Teilen des verweilt
aber bei dem Unsichern und Problematischen viel länger als bei jenen
/),
Einleitung. D. Iniialt und Gliederung der Schrift CXXXIX

Lehren ^, sodaß die Disposition des Ganzen gelegentlich etwas verwischt


erscheint. Im I. Buche wird die Lehre der Gottheit (Vater, Sohn,
Geist) und den
göttlichen \'ernuiiftwesen, ihrem Ursprung und Sein,
ihrer Freiheit,ihrem Fall, ihrer Wiederbringung vorgetragen. Da zu
den Vernunft wesen auch Engel und Gestirne gehören, so mußte über
deren ITrsprung und Wesen, femer über den Unterschied von Geist
und Materie ausführlich gesprochen werden. Das U. Buch handelt
von der "Welt (ihrem AYesen, Anfang und Ende und der Entstehung
neuer Welten) und der Menschheit, die, gebunden an die irdischen
Körper, sündigt und von der Gottheit abfäUt und der Erlösung durch
den menschgewordenen, sündlosen Logos sowie der Erleuchtung und
Heiligung durch den heiligen Geist bedarf. Hierbei wird die Identität
des gerechten und gütigen Gottes hervorgehoben und das Verhältnis
der Seele {^^) zum Geiste {),
der Abfall der Geister (Seelen) und
der Begriff Den Schluß bildet die Be-
ausführlich
erörtert.
sprechung der letzten Dinge (Weltende, Gericht, HöUenstrafen, Auf-
erstehung, seliges Leben). Im HI. Buche wird von der Beziehung der
Menschheit zur Gottheit, von Sünde und Erlösung, Willensfreiheit und
Gottes Gerechtigkeit, dem Kampf
mit den bösen Mächten und den
Leidenschaften, dem
Weltzweck und der Erziehung der Geister,
sittlichen
der Wiederbringung des AUs und der Vollendung in der Gottheit ge-
sprochen. Das IV. Buch bringt, außer einer Eecapitulation der Haupt-
lehren mit einzelnen Nachträgen am Schluß, die Lehre von der Inspiration
der heiligen Schrift, dem dreifachen Schriftsinn und der Notwendigkeit,
die Schritt geistig auszulegen, um ein höheres Verständnis der gött-
lichen Geheimnisse zu gewinnen. Abgesehn von der Zusammenfassung
des in B. Gesagten am Schluß des IV. Buches, trifft man auch
1 III
in B. I —
mehrfach Wiederholungen an. Dies erklärt sich, wie
III
Harnack (Dogmengeschichte ^ I 663 Anm.) richtig bemerkt, daraus, daß
»Origenes bestrebt gewesen ist, in jedem der drei ersten Teüe ein Ganzes
zu liefern«. Die Überschriften dieser vier in sich abgeschlossenen Bücher
würden kurz gefaßt so lauten: Gott, Welt, Freiheit, Offenbarung.

II. Bnch- nnd Capiteleinteilung:.


Die Einteilung von in 4 Bücher wird durch lustinian
m seinen Excerpten,durch Photius. der in seiner Bibliothek (Cod. S)
eine Aufzählung der Capitelüberschriften gibt, durch die Philokalia, wo
Buch III und IV citiert werden, und durch die zweite Vorrede Rufins
(S. 193, 6. 9) ausreichend bezeugt. Hierzu tritt das Zeugnis der latei-
1) Vgl. die interessante Aufzählung der zu behandelnden einzelnen Problenie
B. IY2, 7. 8 (319, 5ff).
K*
CXL Origenes

nischen HSS, welche die Übersetzung Eutins enthalten, oder vielmehr


das des gemeinsamen Stammvaters, des Codex LucuUanus. Photius gibt
wohl die Überschriften nach seiner HS und vollständig
ziemlich genau
an; nur
selbst oder
steht bei
liegt

ihm unrichtig
bei ihm ein
einem Abschreiber zur Last
offenbarer Fehler vor, der entweder ihm

als erstes des IV.


fällt: das Capitel
Buches, anstatt
\
als letztes des
III. Den Fehler berichtigt, abgesehn von Kufin, auch Hiero-
Buches.
nymus in dem Brief an Avitus 10 (Migne SL 22, 1069), da er ein Citat
aus diesem Capitel ausdrücklich als dem Schluß des 111. Buches ange-
hörig bezeichnet.

1. Photius, die Philokalia und der Codex Luculianus.

,.
Es fragt sich nun, ob die von Photius überlieferten Capitelüber-
schriffcen als oder als erst später in den HSS hinzuge-
ursprünglich,
fügt angesehn
fang des III.
werden müssen. In der Philokalia hat das aus dem An-
Buches entnommene 21. Capitel folgende Überschrift: ^
Die beiden ersten Worte stehen als Überschrift
des 1. Buches auch bei Photius, und die Überschrift des
Capitels des III.
Cod. L: »De arhitrii libertate« stimmt genau dazu. Gelegentlich sind

- -.,
ja die Überschriften der Philokalia etwas wortreich und enthalten mehr,
als in der Vorlage stand. Beim 1. Capitel der Philokalia, das den
ersten Capiteln des IV. Buches von entspricht, ist dies aber
wohl nicht der Fall. Die Philokalia bietet die Überschritt:
)
wo 6
Dieser Wortlaut ist weiter nichts als
eine

)
schrift des
^—
3.
läßt
(und auch des
.
Zusammenfassung der Überschriften der drei ersten Capitel des
IV. Buches und stimmt im allgemeinen mit Photius überein.
dieser kürzer (

und der Grund


4.)
Nur ist

ist nicht ersichtlich


Capitels des IV.

die Über-
Buches überhaupt weg.
Von den 3 lateinischen Überschriften stimmt die erste mehr mit der
Philokalia, als mit Photius; daher habe ich im Text den Wortlaut der
Philokalia vorgezogen. Die zweite und dritte lateinische Überschrift
(s.unten den AVortlaut) weichen von der griechischen Fassung der Phi-
lokalia (und des Photius) stark ab und scheinen absichtlich geändert
zu sein. Jedenfalls beweist aber die allgemeine Übereinstimmung der
Philokalia und des Photius, daß die griechischen Überschriften alt sind.
Sie gehen vermutlich auf die in Caesarea durch Pamphilus und Eusebius
veranstaltete Ausgabe der Schriften des Origenes zurück.
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXLl

In den aus dem Codex L abzuleitenden lateinischen HSS tritt deut-


lich das Bestreben hervor, die wenigen ursprünglichen Capitelüber-
schriften des griechischen Originals, um einen bessern Überblick herzu-
stellen, durch fortgesetzte Gliederung zu vermehren, teils durch
teils

Hinzufügen zu ergänzen und zu erweitern. Daß der Schreiber des Codex


L bereits in seiner Vorlage Capitelüberschriften vorgefunden haben muß,
ist oben S. LXV dargelegt worden. Daraus folgt, daß die Capitulatio
des Codex L sehr wahrscheinlich auf Rufin selbst zurückgeht. Viel-
sie aber bei ihm noch kürzer und der griechischen ähnlicher
leicht ist
gewesen und später erweitert^worden. Den Höhepunkt in dieser Sucht,
immer neue Rubra anzubringen und die Zahl der einzelnen Capitel
immer zu vergrößern, hat der Schreiber (oder vielmehr Bearbeiter) des
Codex ß, über den oben S. L das Nötige gesagt ist, erreicht. Um
das Verhältnis der Capitelüberschriften zu einander deutlich zu machen,
habe ich im folgenden die griechischen fürB. I— III nach Photius, für
B. IV nach der Philokalia, mit Hinzufügung der Parallelen des Photius,
und die lateinischen nach Codex L nebeneinander abdrucken lassen.

ii

'.
.
.
..
..
Buch I.

Caput
„ .
Praefatio S.
. De deo. S. 16—27.
7—16.

De Christo. S. 27—48.
HL De spiritu sancto. S. 48
.

—63.
[ „ IV. De imminutione vel lapsu.
S. 63-65.]
[ „ IV *, De creaturis vel condi-
tionibus. S. 65—68.]
„ V. De rationabilibus naturis.
S. 68— ()9.
[ „ V^ De contrariis virtutibus.
S. 70—78.]
.

„ VI. De fine vel consumma-


tione. S. 78 — 85.
„ VII. De incorporeis et corpo-
ribus. S. 85—94.
„ VIII.De angelis. S. 94—98.
[ „ VIIK De his, qui naturas esse
spiritales diversas adfir-
mant. S. 98—105.1
CXLII Origenes

Buch IL

Caput . De mundo. S. 106—111.


„ 11.De perpetuitate corpo-
«'. sv reae naturae. S.lll — 113.
„ 111. De initio mundi et causis
eius. S. 113—126.

, - -- „ IV. Quia unus est deus legis

'.

-.
6
&- , V.
et prophetarum
mini nostri lesu Christi
pater.
De
—139.
S. 126—132.
iusto et bono.
et

S.
do-

132

^. De

.
'. „ VI. incarnatione Christi.

'. " „ Vll.


S.
De
139-147.
spiritu sancto. S. 147

'.
'- „ Vlll.
—152.

De anima. S. 152—163.

. „ IX. De mundo et motibus


rationabilium creatura-
rum vel bonarum vel
malarum

.
et de causis
eorum. S. 163—172.
„ X. De resurrectione et iudi-
cio. S. 172—183.
'. „ XL De repromissionibus. S.
183—192.

a'. . Buch 111.

Caput


1.

IL
De
S.

De
195—244.
arbitrii

contrariis
libertate.

potestati-

6 - „ 111.
bus. S.
De
256—263.]
244—256.
triplici sapieutia. S.

-
^' . „ IV. Utrum verum sit quod
quidam dicunt, quasi bi-
nas animas esse per sin-
sulos. S. 263—270.
. .
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXLIII

7'. " 6 ^- Caput V. Quod mundus ex tempore


coeperit. S. 271—279.
'. „ VI. De consummatione mun-

-- di. S. 279—291.

Buch IV.

^ Phot.).
d
{ Caput . Quod scripturae divinitus
inspiratae sunt. S. 292
305.
'.
^ ( „ II. Quod multi
non
turas
intellegentes
et male
spiritaliter
scrip-
intelle-

Phot.). gendo in haereses decli-

7'. ^ - „ III.
305—323.
narint. S.
Exempla scripturarum
de ratione intellegendae
scripturae. S. 323 347. —
(<C Phot.).
('.
^) „ IV. Anacefaleosis de
et filio et spiritu sancto
ceterisque, quae superius
patre

dicta sunt. S. 348—364.

2. Die lateinischen Handschriften BC.

Ich habe oben S. L die Vermutung ausgesprochen, daß der Stammvater


der Codices BC (= in dem Kloster Monte Cassino entstanden sei. Nur
/?)

an einer so bedeutenden Bildungsstätte, wie dieses Kloster in jenen


Jahrhunderten des Mittelalters war, konnte die gelehrte Textrecension
entstehen, die wir aus der Vergleichung von Cod. und C zu er-
schließen imstande sind. AVie eingehend und sorgfältig die 4 Bücher
Periarchon damals in Monte Cassino, wie ich vermute, studiert worden
sind, beweist besonders die ausführliche Capitulatio in und C, die
teils den einzelnen Büchern vorausgeschickt ist, teils über jedem Ab-
schnitt als Kubrum wiederholt wird. Ich gebe im folgenden einen
Abdruck desjenigen Textes, der durch Vergleichung der Capitelverzeich-
nisse (= Cap.) vor den einzelnen Büchern und der Rubra im Text der HSS
BC für den Codex erschlossen werden kann. Hierbei ist zu bedenken,
daß alle 4 Bücher vollständig enthält, C aber schon III 5, 5 (S. 276, 11)

endigt. Diese Capitelübersicht scheint mir als ausführliche Inhalts-


angabe interessant und nützlich zu sein. Offenbare Schreibfehler der
CXLIV Origenes

HSS sind nicht berücksichtigt. Am Rande sind die Capitel von Cod. L
angemerkt.

HAEC CONTINET ORIGENIS PERIARCHOX


LIBER PRIMUS.
Cod. L I. Quod omnis veritas nonnisi a et ab his qui a xJJo sunt inspirati
discenda sit.

II. Quoniam ipsi qui credunt diverse de dogmatibus sentiunt, quae


(Praef.) sint quae secundura auctoritatem scribturarum ex definito tenenda
sint, et quae sint quae ratione sola et coniecturis, quia scribtura-
rum auctoritate carent, prudenter opinanda sint.
III.De appellatione asomati, id est incorporei.
(I) IV. De dö quod neque ipse corpus sit neque in corpore positus.
V. Quomodo rationabilis creatura participium sc! Sps capere dicatur.
VI. Quod substantia di, qaae tota mens est, nee corporea nee ex di-
versis composita possit intellegi.
VII. Quod penitus natura di visibilis non sit.

(II) VUI. De quod diversis appellationibus nunc unum esse cum patre
secundum divinitatis naturam docetur, nunc etiam cum hominibus
secundum dispensationem carnis assumptae.
IX. Quod sicut semper pater, ita semper et filius, et quomodo intellegi
debeat »dnä creavit me initium [B i. Text, in initium C in initio
Gap.] viarum suarum« {Prov. 8, 22).
X. Quod non corporali progenie pater filium genuit, sed ut cor verbum,
ut voluntatem mens, ut sapientiam sensus, ut splendorem lux.
XI. Quod homousius sit filius patri id est unius cum eo substantiae,
,

et quod virtus aeterna de aeterna virtute sit, et quomodo omni-


potens sit ds ac de omnipotente omnipotens natus sit filius.
XII. De omnipotentia filii di, quod eadem sit quae patris eademque

substantia et inoperatio.
XIII.De bonitate filii di, et quomodo intellegi debeat quod scriptum est
»nemo bonus nisi unus ds pater» {Mark, 10, 18).
(III) XIV. De spü scö quod neque creatura esse usquam in scribturis scis
legatur, neque in aliquo a virtute et potestate patris ac filii differat.
XV. De seraphin.
XVI. Quod sps scs tantummodo scis detur, et quod patris et filii et sps
sc! inoperationes vel efficientiae nunc [non C] separentur in scrib-
turis propter personarum vel proprietatum distinctionem, nunc ad
unü revocentur et indiscrete habeantur propter substantiae uni-
cum varia trinitatis dispensatio referatur, ad unum tarnen
tatem, et
dm omnium summa revocetur.
(IV) XVII. De imminutione [immutatione Gap.] vel labsu rationabilium.
(IVa) XVIII. De creaturis vel conditionibus et virtutibus di, per quas creat et
benefacit his quos creavit.
XIX. Quod cum semper ds beneficus fuerit, semper habuerit creatm-as
quibus benefaceret.
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXLV

Cod. L (V) XX. De rationabilibus [rafcionalibus C Cap.] naturis et ordinibus earum


nominibusque vel officiis.

(Va) XXI. De contrariis potestatibus, quod etiam istae a do bonae creatae


sunt et in natura quidem habeant, ut et boni capaces sint, sed in
voluntate non habeant, et quod ordines et gi-adus quosdam habeant
in nialitia secundum quod ex [B i. Text u. C et Gap.] ipsis eorum
vocabulis indicatur.
XXII. Quid ,Quod G] hiezecihel [iezechiel G] de quadam maligna virtute

.
et ex pristina bonitate dilabsa sub vocabulo principis tyri, quid
[quod CCap.] etiam de alia simili esaias propheta commemorat.
CVIi De consummatione nee non et de principio rerum sed et
fine vel
ordinum ac restitutione in unum.
diversitate
XXIV. Quae sint rationabili naturae emendationum species, et quae uti-
litas correptionis et poenae tarn in teraporalibus quam etiam in
aeternis, et quod finis mundi per immutationem habitus eius fiat,
non per interitü substantiae corporalis.
(Vllj XXV. De incorporeis et corporibus.
XXVI. De sole et luna ac stellis.
XXVII. Quomodo secundü sermone apostoli pauli >creatura vanitati sub-
iecta est^ [Rom. 8, 20).
(VIU) XXVm. De angelis.
(Villa) XXIX. De his, qui diversas naturas esse spiritales [spüäles GCap.] affirmant,
et quod omnis rationabilis creatura boni malique sit capax atque

ex altero venire possit in alterum.


XXX, Quod per arbitrü libertatem tripertito modo ex rationabili creatura
caelestes ac terrestres atque iuferni, qui sunt contrariarum pote-
statum ordines, facti sint [sunt i. Text G Gap.].

IXC'IPIUXT CAXONES LIBRI SECUNDI.


il) I. De rationibus causisque mundi et his, quae ante ipsum vel post
ipsum opinanda sint [sunt C Gap.].
II. De qualitate naturae corporeae vel materiae.
(llj III. De perpetuitate corporeae naturae.
(Illj IV. De initio mundi et causis eius.
V. Quod semper animae usurae sint corporibus suis, cum ea incornipta
et imraortalia ex resurrectione receperint [susceperint G Gap.].
VI. Quae asserant hi, qui putant animas quandoque corporibus caritm^as.
VII. Quid responderi debeat his, qui naturam corporeä negantessemansurä.
VIII. Quod multa sint saecula et diversa [indiversa G i. Text], ex quibus
alia iam fuisse, alia futura dicantur [dicuntur C Gap.].
IX. Quae ratio sit mundi vel vocabuli eius vel numeri, quaeve vel ubi
beatitudinis summa.
(IV) X. Quia unus est ds legis et prophetai-um et diu ihü pater.
XI. De eo, quod scribtum est »dm nemo vidit umquam« {Joh. 1, 18).
(V) XII. De iusto et bono dö [dö <
(VI) XIII. De incarnatione ,G],
et quod verbum
turae carnem, sed aniraa racdiante susceperit.
di non nudam humanae na-
CXLVI Origenes

Cod. L XIV. Quod anima ihü non forfcuito nee pro aliqua acceptione peraonae,
sed virtutum suarum et puritatis merito, ut vas verbi di esset,
electa est.
(VII) XV. De spü scö.
XVI. Quae sit paracleti significantia [significatio C Gap.] in spü scö,
qiiae vero in filio di.

(VIII) XVII. De animaruni ratione et statu et diversitate et ipsius nominis si-

gnificantia.
XVIII. Quae sit significantia animae, quaeve sps vel mentis.

XIX. Quomodo intellegenda sit anima salvatoris, quomodo etiam, ubi


ipsius di anima in scribturis nominatur.
(IX) XX. De mundo et motibus rationabilium creaturarum vel bouarö vel
malarum et de causis eorum.
XXI. Cum diversa sit in hoc mundo nascendi sors et vitae condicio,
quomodo et bis, qui dicunt haec pro diversis naturis animarum
bonis malisque accidere, respondendum sit et Providentia di in-

culpabilis assignetur, dum pro suis unam quamque animam vel


mentem meritis dispensat ac motibus.
XXII. Quod rationabilium creaturarum prima conditio diversitatem habere
non quia creantis iustitia creaturis suis primos ortus dis-
potuit,
pares dare non poterat; restare ut ex propriis animorum motibus
in singulis quibusque nata videatur esse diversitas.
(X) XXIII.De resurrectione et [+ de G] iudicio.
XXIV. Quomodo ex corpore corruptibili incorruptibile resurgat et ex aui-
mali spiritale, et ita ^gloriam incorruptioL•is< adquirat, ut veritatem
propriae substantiae non amittat.
XXV. Quibus quantisque modis >ignis< intellegi debeat, qui peccatoribus
praeparatus est, quid intellegi debeant >tenebrae exteriores<, quid

etiam sit 'dividi et partem eins cum infidelibus poni<, qui [qd CT
carcer vel cetera suppliciorum genera.
XXVI. Quod a dö quae fiunt sie bona sunt omnia, ut etiam poena quae
infertur ab eo ad emendationem inferatur, non ad interitum.
(XI) XXVII. De repromissionibus.
XXVIII. Quo sensu >manducandi et bibendi in futuro saeculo<, quo etiam >re-
gnandi vel potestatem habendi super alios< accipi debeat repromissio.
XXIX. Quod cupiditas scientiae arcanorum di naturaliter mentibus insita
sit, hanc omne quidquid in praesenti saeculo videtur oecul-
et per
tum in futuro mens et assequi gestiat et exuta pondere corrnptionis
facilius possit adipisci.
XXX. Quod nihil sine summa ratione sit quod a dö factum est sive cae-
lestium sive terrestrium ;
quam ratione etiamsi in praesenti saeculo
hominibus adsequi inpossibile est, possibile tamen sit in futuro,
cum anima vel meritis vel eruditione profecerit convenire namque ;

eorum intellegentiam non subtrahat animae, quorum


bonitati di ut
intuitum praestitit et [< G] aspectum.
XXXI. Quod gradibus quibusdam per diversas locorum qualitates et
glorias conscendatur ad regna caelorum, et simul cum locorü pro-
fectibus etiam ratio eorum proficientibus ac scientia clarescat.
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXLVII

Cod. L XXXI I. Quod cum mens ad summam perfectionis ascenderit, cibus ei sit

di sapieutia et potus rei-um scientia [et p. r. sc. < C], et his ali-
mentis aut incrementum capiat, si adhuc indiget incrementis, aut
stabilitatem teneat, si in id loci ventum est, ubi addi iam nihil possit.

HAEC CONTINET PERIARCHON LIBER TERTIUS


(1) I. De arbitrii libertate cum absolutionibus quaestionum, quae ad-
versum hoc de scribturis obtendi [so C, ostendi B] solent.
(II) II. De contrariis potestatibus, quaeve sint istae et quomodo humano
generi adversentur.
III. Quod non omne quod delinquunt homines diabolo adscribendum est,
sed quaedam, immo quam plurima ex humanis vitiis exordium
sumant, etiamsi finem diabolo cooperante percipiant [precipiant G
i. Text perficiant Gap.]
IV. De diversitatibus temptationum vel agonum.
V. Quantis vel qualibus modis sive ad bonü sive ad malum cogitatio
humana moveatur.
VI. Quod temptationes hominibus non sine dö veniant, et mensuras et
tempus et modum certaminis et quis homo adversum quem ex
principibus vel potestatibus vel rectoribus mundi certare debeat,
ipse statuat.
(III) VII. Quae sit diversitas inter >sapientiä di< et >sapientiam mundi huius<
et principum mundi huius«, vel quomodo quis deci-
»sapientiam
piatur per hanc sapientiam, quae est >principum huius mundi<.
VIII. Quomodo vel pseudoprophetae inspirentur, ut hereses doceant, vel
prophetae, ut verbum di aununtient.
IX. Quia legimus nonnullos ante nativitatem adhuc in utero matris
spü scö repletos, alios vcro spiritu maligno, ut saepe compertum
est, quae huius causae habenda sit opinio magis quam ratio.

(IV) X. Quae siut diversorum de anima opiniones, et utrum verum sit quod
quidam dicunt quasi binas animas esse per singulos ''et utrum
— singulos < C].
(V) XI. Quod mundus ex tempore coeperit et finem speret.
XII. Quod etiam ante hunc visibilem mundum fuerint creaturae ratio-
nabiles, quas et tunc dispensabat ds et nunc dispensat et in futu-

. inim dispensubit, nee umquam ab earum dispeusatione cessetur.


Quae sit causa, ut verbum di in carne veniret, et quomodo sub-
iectis Omnibus >ipse patri subiciendus* dicatur [dicitur BG i. Text].
(VI) XIV. De cousummatione mundi, et quid sit summum bonum vel quae
perfectio omnium.
XV. Qualiter intellegi debeat spiritale fspirituale C'j corpus, quod ex
resurrectione futurum promittit apostolus, et quia ex hoc ipso cor-
p:)re, in quo nunc sunms, in melius mutato [inmutato C] orit illud,

«luod >gloriosum< et >spiritale< nominatur.


XVI. Quod ad omncm permutationem, quam voluerit di, sequax sit
natura corporea et ideo in summa omnium perfectione summae
claritatis capax futura sit.
CXLVIII Origenes

INCIPIUNT CANONES LIBKI QUAKTI.


Cod. L (I) T. Qaod divinitus inspiratae sunt scribturae.
(II) II. Quod multi spiritaliter non intellegentes scribturas et male intelle-
ge ndo in hereses declinaiint.
(III) III. Quo ordine vel quo sensu intellegi debeant scribturae divinae.
IV. Exempla scribturarum de ratione intellegendae scripturae.
V. Quod licet allegoriae recipiendae sint in scripturis divinis, taiuen
etiain historiae rationem constare in quam plurimis confitendum,
nee turbari posse spiritalem sensum, ubi littera consequentiam
suam servat.
VI. De hierusalem caelesti aliisque >civitatibus<, quarum >potestateni
fidelis quisque servus et bonus dispensator ac prudens in futuro
sae;:uIo< dicitur >accepturus<.
VII. Quod quae scribtura de gentibus et nationibus dicit, haec spirita-
liter aptius ad diversitates referuntur [referantur i. Text] ani-
marum, quae victae a peccato >captivae< dicantur effectae.
Vi II. Certum esse scriptura,s de divinis [scr. divinitus i. Text] loqui et

supra quam humanus capei'e soleat auditus, et ideo neque intel-


lectum esse in propatulo nee humanas usque quaque assertione»
in divinis [indiunis Gap., divinis i. Text] sensibus expetendad
fexpcctandas i. Text].
IX. Non esse erga sermonum pugnas et diti'erentias aegrotandum, sed
qualicumque sermone quid scribturae sensus indicare voluerit
requirendum.
(IV) X. Anacefaleosis de patre et filio et spü scö ceterisque, quae superius
dicta sunt.

3. Dispositionsangaben des Origenes.


Wir haben oben S. CXXXVlIf mit
festgestellt, daß das
seinen einzelnen Lehrsätzen bei Abfassung Grundlage als
gedient hat. Origenes konnte auch diese Lehrsätze in ihrer Aufeinander-
folge sehr gut als eine Art von Dispositionssehema benutzen und des-
halb von einer Capiteleinteiliing und von Capitelübersehriften absehen.
Diese sind wahrscheinlich erst in der Reeension des Pamphilus-Eusebius
hinzugefügt worden. Origenes hat in dieser Schrift nicht einmal die
Abgrenzung der einzelnen Bücher von einander ebenso consequent,
wie z. B. später in den 8 Büchern gegen Celsus, angegeben. Zwar steht
eine entsprechende Bemerkung am Schluß des 111. Buches (S. 291, 5):
»Nos vero in his finem libri tertii faciamus«, und am Anfang des
IL Buches (S. 106, 8) wird in Rufins Übersetzung >superior libellus<
erwähnt. Dagegen hängen Buch II und III, auch wenn wir S. 195.
10— 13 als Zusatz Rufins ansehen, so eng zusammen, daß nur die zweite
Vorrede Rufins hier eine scharfe Grenze bildet. Für das Verständnis
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift CXLIX

der Composition der ganzen Schrift scheint es mir nun nicht unwichtig
zu sein, die Dispositionsangaben, welche sich im Text von
vorfinden, hier zusammenzustellen.

Praef. 1, S. 8, ö: nisi studii nobis esset, praesens hoc opus omni qua possu-
raus brevitate succingere.
Anlaß zur Abfassung und Thema, Praef. 2, S. 8, 14: Quoniam ergo multi ex
his, non solum in parvis et minimis discordant,
qui Christo se credere profitentur,
verum etiam in magnis et maximis, id est vel de deo vel de ipso domino Jesu
Christo vel de spiritu sancto, non solum autem de his, sed et de aliis creaturis,
id est vel de dominationibus vel de virtutibus sanctis: propter hoc necessarium
videtur prius de his singulis certam lineam manifestamque regulam
ponere, tum deinde etiam de ceteris quaerere. Vgl. auch die Aufzählung
der einzelnen Teile seines Themas IV 2, 7 (14), S. 319, 3ff.
Oportet igitur velnt elementis ac fundamentis huiusmodi
Praef. 10, S. lü, 0:
uti secundum mandatum, quod dicit: »luluminate vobis lumen scientiae«, omnem
qui cupit seriem quandam et corpus ex horum omnium [d. h, der einzelnen Punkte
der kirchlichen Überlieferung] ratione perficere, ut .... et unum . corpus effi- .

ciat exemplis et affirmationibus, vel his, quas in sanctis scripturis invenerit, vel
quas ex consequentiae ipsius indagine ac recti tenore reppererit.
11,9, S. 27, 16: naturam dei intellegentes, nunc quid sibi nomen Christi
velit videamus.
I 2, 10, S. 42, 20: de quibus plenius in locis propriis, in quibus de «"eaturis
ei US disputandum fuerit, disseremus.

13,1, S. 48, 17: Consequens igitur est nunc, ut de spiritu sancto quam
possumus breviter requiramus. (Voraus geht 12, 13, S. 48, 12: Sed contenti his,
de quibus superius disseruimus, consequenter etiam reliqua perquiramus).
I 3, 8, S. 60, 22: His igitur de unitate patris et filii ac spiritus sancti prote-
statis,redeamus nunc ad eum ordinem, quem disserere coeperamus.
I , 1, S. 68, 19: Post eam dissertionem, quam de patre et filio et spiritu

sancto, quantum valuimus, breviter digessimus, consequens est etiam de naturis


rationabilibus ac de speciebus earum et ordinibus vel officiis tarn sanctarum
qnain etiam malignarum virtixtum, sed et de his, qui inter has id est bonas et
malas medii quidam sunt et adhuc in agone atque in certamine positi, pauca
disserere.
1 5, 2, S. 70, 28: In eo sane loco, in quo de rationabilibus naturis disseri-
mus, ....
7, 1, Haec quidcm, quae superius disseruimus, generali nobis ser-
S. 8ö, 27:
mone pertractata atque discussa de rationabilibus naturis,
digesta sint, . . .

post eumlocum, quem de patre et filio et spiritu sancto pro nostris viribus
exposuimus. Nunc ergo videamus quae sint, de quibus disserere in consequentibus
convenit secundum dogma nostrum, id est secundum ecclesiae fidera.
I 8, 4, S. '5, 14: Verumtamen suo in loco et tempore confntato hoc pervorso

dogmate atque depulso, ea quae de scripturis sanctis ab illis prolata sunt, qualiter
intellegi debeant exponemus.
1, 1, S. 106, 8: Consequens nunc videtur, licet oinnia, quae superiore libello
disserta sunt, de mundo atque eius ordinatione disserta sint, proprie tamen pauca
de ipso mundo ropetere, id est de initio eins ac fine vel his, quae inter iui-
CL Origenes

tium ac finem eius per divinam providentiam dispensantur, seu de bis, quae
ante mundum vel post mundum patantur (vgl. S. 107, 10).
3, 6, S. 121, 1: His pro nostris viribus de mundi ratione dissertis, non vi-
detur incongruum etiam ipsius mundi appellatio quid sibi velit inquirere.
114,1, S. 126, 22: His per ordinein prout potuimus breviter digestis, conse-
quens est secundum id, quod ex initio proposuimus (Praef. 4), confutare etiam
eos, qui putant (daß der Gott des ATs verschieden sei von dem des NTs).
116,1, S. 139, 6: Tempus est his decursis de incarnatione
repetere nos
domini et salvatoris nostri, quomodo vel homo homines con-
factus est vel inter
versatus est. Pro viribus igitur nostris psrexiguis considerata ex openim suorum
magis quam ex nostri sensu s contemplatione divina natura, intuitisque nihilominus
creaturis eius visibilibus. fide quoque invisibilibus contemplatis superest
ut harum omnium creaturarum et dei medium, id est mediatorem quaeramus.
II 7, 1, S. 147,24: Quia ergo post primas illas dissertiones, quas de patre
et filio et spiritu sancto in initiis secundum quod res poposcerat exposuimus,
Visum est rursum repetere nos debere et ostendere quod deus idem esset creator et
conditor mundi et pater domini nostri lesu Christi, id est legis et prophetarum
atque evangeliorum unus atque idem deus, tum deinde etiam de Christo,
quod is, qui verbum et sapientia dei superius fuerat ostensus, etiam qualitcr homo
factus est in consequentibus debuit demonstrari: superest ut etiam de spiritu
sancto quam possumus breviter repetamus. Tempus est ergo nunc de spiritu
sancto nos pro viribus pauca disserere . . .

118,1, S. 152, 11: Post haec iam ordo deposcit nos etiam de anima gene-
raliter inquirere . . ., vgl. S. 163, 17.
119, 1, nunc ad propositae disputationis ordinem redeamus et
S. 163, 24: Sed
intueamur initium creaturae, quodcumque illud initium creantis dei mens
potuerit intueri.
S. 172, 28: Sed quoniam nos sermo commonuit de iudicio futuro
1110,1,
videamus quid etiam de his sentiri oporteat. Sed ut ad haec compe-
tenti ordine veniatur, prius mihi videtur de resurrectione sermo movendus . . .

II 10, 8, S. 1S3, 6: Sed sufficiant ista in praesenti loco, quae interim nunc, ut
dicendi ordo servaretur,

sentiendum
II 11, 1, S. Ib3, 11:

.
sit.

III 1, 1, S. 195, 4:

. . .,
^
quam

'Enel

vgl. S. 244, 3:
tv }
paucissimis dicta sunt.
Videamus nunc breviter,

^
quid etiam de repromissionibus

[]
9^ 6

III 2, 1, S. "^Ai, 14: Videndum nunc est secundum scripturas, quomodo con-
trariae virtutes vel ipse diabolus reluctantur humano generi . . .

fed necessitas nos traxit paulo amplius evagari de con-


III 2, 7, S. 255, 27:
luctatione adversarum virtutum Nunc vero videamus quomodo homiaes etiam
. . .

in peccatum falsae scientiae delabuntur . .

111 3, 1, S. 257, 8: 'erum de sapientia dei in locis propriis requiremus . . ., vgl.


IV 3, 14(26). Nunc vero quoniam quidem in manibus est tractatus de contrariis
virtutibus . .

111 3, 6, S. 263, 9: Verum sufficiant ista pro viribus disserta a nobis de his
virtutibus, quae humano generi adversantur.
Einleitung. D. Inhalt und Gliederung der Schrift. CLI

1114,1, S. 263, 14: Nunc ergo ne de humanis quidem temptationibus


riilendum puto, quae posteaquam de his temptationibus exposuimus, quae
,

plus quam humanae ... dicuntur,


1114,3, S. 268, 18: Haec autem tractavimus volentes singularum assertionum
disserere opiniones, ampliore quam voluimus usi excursu . . .

1115,1, S. 271,4: Post haec iam quoniam quidem unum de ecclesiasticis


definitionibus habetur quod mundus hie factus sit et ex certo tempore
. . .

coeperit et solvendus sit, etiam de hoc pauca repetere non videtur


. . .

absurdum.
111 6, 1, S. 279, 22: De fine vero et consummatione omnium iam quidem

et in superioribus pro viribus nostris disseruimus, secundum quod divinae scrip-


turae indulsit auctoritas, quae sufficere ad instructionem putamus, paucis etiam
nunc ammonitis, quoniam in hunc nos locum quaestionis ordo perduxit.
111 6, 3, S. 285, De qua re plenius nobis in superioribus (U 3, 2.
:
3) quae
occurrere potuerunt pertractata atque digesta sunt.
III 6, ü, S. 291, 3:
corporis ratione
iudicaverit eligendum.
IV 1, 1, S. 292, 12:

)^
Hactenus nobis etiam corporeae naturae vel spiritalis

Nos vero

^- ^ ^?.^--
quod melius
discussa, arbitrio legentis relinquimus ex utroque
in his finem libri tertii faciamus.
r/)v ....

)- ,
(seil, . . .

IV 1, 6, S. 301, 8: . .

IV 2, 1, S. 30, 10:
?.- -
IV

IV
,
V
3,

dixisse sufiiciat
4, 1
1 (27), S. 347, 23:

(28

4, 3 (30),
.

,
. .

S. 348,

S. 32,
consequens est etiam illud pariter admonere, quod
5 : ",
. .

Verum haec
.

per excessum quendam

&.
4: His igitur nobis de trinitatis ratione breviter repetitis,
(vgl. Z. 14j.
IV 4, (32), 8.356, 14: Sed et mundi huius visibilis ratio, quoniam vel
maxiraa etiam de hoc haberi quaestio solet, qualiter se habeat, prout potuimus
. . .
. . . breviter

in superioribus (II 3, 1 . 1, 4; diximus (vgl. S. 39, 9 — 11). . . .

IV 4, 9(36), S. 361, 14: Puto sane operi huic nostro contrarium non videri, si
etiam de inmortalitate rationabilium naturarum quam possumus breviter
repetamus.
IV 4, 10 (37) Schluß, S. 364, 14: De his autem, quae diximus, vel de reliquis, quae
consequentia sunt, secundum haue iormam, quam supra exposuimus, sentiendura est.

Aus diesen Dispo.sitions-Bemerkimgen im Text von


ergibt sich, daß Origenes bei der Abfassung seiner Schrift einen be-
stimmten Plan verfolgt hat. Wenn er gelegentlich auch von diesem
Plan abweicht und seiner Gewohnheit entsprechend Excurse einfügt,
so kehrt er doch immer wieder zu seinem Hauptthema zurück.

schon früher behandelten Punkt nochmals behandelt. Die


aber, das letzte Capital des
Be-
merkenswert ist auch, daß er nicht unterläßt anzugeben, wenn er einen

IV^. Buches, scheint darauf hinzu-


-
CLII Oiigenes

^
deuten,daß Origenes frühere Capitel weder umzuarbeiten noch zu be-
reichernwünschte, sondern das Material, das er inzwischen noch ge-
sammelt hatte, lieber in Form einer Zusammenfassung des ganzen
schon behandelten Stoffes yorlegen wollte. Daß bei einem solchen
Verfahren Wiederholungen unvermeidlich waren, ist natürlich. Zu-
gleich legt aber die Zeugnis für die Sorgfalt und
Genauigkeit des Origenes ab. Diese tritt uns auch bei der Behandlung
seines Themas im einzelnen mehrfach entgegen. Man vergleiche z. B.
die Disposition von II 3, 1 (S. 113, 13ff). Hier erwägt Origenes 1., ob
vor dieser Welt eine andere existiert hat, und wenn ja, ob sie so be-
schaffen gewesen wie die jetzige; oder ob keine Welt vorher anzu-
ist,

nehmen ist; ferner 2., ob nach dieser Welt das Gericht mit Reinigung
und Läuterung durch Strafen eintreten, und dann das Ende der Welt
folgen wird; oder ob zur sittlichen Besserung der Menschheit eine
andere Welt wiederum erstehen wird, der jetzigen ähnlich, oder besser,
oder schlechter als diese; und wie lange sie bestehen, oder ob sie über-
haupt sein wird; ferner 3., ob einmal eine Zeit kommen wird, wo
nirgends eine Welt vorhanden ist, oder ob es eine Zeit gegeben hat,
wo überhaupt keine Welt existierte; endlich 4., ob mehrere Welten
existiert haben oder existieren werden, oder ob es sich einmal ereignet,
daß eine Welt der andern ganz gleich in jeder Hinsicht ist.

E. Ausgaben und Schlußwort.


I. Ältere Ausgaben.

Zu dem folgenden Verzeichnis vgl. Fabricius-Harleß, Bibl. Vll


207—239 und Richardson, The Ante-Nicene Fathers. Bibliographical
Synopsis, Buffalo 1887 p. 50 — 55, ferner Delarue in der Praefatio des
I.Bandes seiner Ausgabe p. IV ff und Schnitzer, Grundlehren, S. LXIIff.
1. Die editio princeps der lateinischen Übersetzung von
hat Jacob Merlin im IV. Band seiner Folioausgabe der AVerke
des Origenes, Paris, »in edibus loannis parui: et lodoci Badii Ascensii«,
1512. 1519. 1522. 1530 (Nachdruck Venedig 1516) besorgt.
Merlin, der wegen seiner Ausgabe von Mitgliedern der Pariser
theologischen Fakultät angegriffen wurde, scheint dies vorher geahnt
zu haben und sucht deshalb den Origenes in einer wortreichen, an den
Magister Michael Boudet gerichteten Vorrede zu verteidigen. Der
Herausgeber fügt am Schluß der Vorrede hinzu: »E Nauarra parisiensi.
Pridie Kaien. Nouemb. Anno ab incarnatione dnica. MDXIl«. Der
Einleitung, . Ausgaben und Schlußwort CLIII

IV. tomus enthält: Contra Geis. lib. Periarchon i. de principiis li.


|

Threni seu planctus Origenis. tractatus Apologia Pamphili Martyris |

pro Origene Ruffinus de depravatione librorum praecipue Origenis.


|

Die beiden tomi III und IV sind (wie I und II) zu einem Band ver-
einigt, dem eine »Epistola nuncupatoria Jacobi Merlini. In Apologiam
Origenis« vorausgeht mit dem Anfang: »lacobus Merlinus Victurniensis
sacrae tbeologiae professor immeritus« und dem Schluß: »Valete.
Navarra Parrhisien. Finis«. Dem IV. tomus geht noch voraus: »Ori-
genis vita et opera latinitate donata, loannis Tritthemius abbas Span-
hemensis in libro de scriptoribus ecclesiasticis: de vita et scriptis Ori-
genis«. Darauf folgt die Capitulatio der IV Bücher Periarchon und
der Text vollständig. Am Schluß des tomus IV steht: »Finis quartae
partis operum Origenis Adamantii. In edibus Ascensianis. Idibus
octob.MDXII« und nach einem Schlußwort, wo das Privilegium des
Königs Ludwig XII. erwähnt wird, »E chalcographia nostra in academia
Parrhisiorum. Decimo quarto Kaien. Novembris MDXII«,
Über die editio princeps gibt Delarue tom. I praef. p. VII folgendes
Urteil ab: »Merlinus incidit, uti conjicio, in unicum codicem Sorboni-
cum, accuratum quidem, sed frequentibus abbreviaturis ita implicitum,
ut ei pene ad singula verba haeserit aqua, divinarit potius quam legerit,
et divinando absurdas saepissime et ridiculas pro genuinis obtrudat
lectiones«. Auch p. XVII wird Cod. Sorbon. 16322 s. XIII, (Par. lat.
s. oben XXXIII) als Quelle für Merlin genannt; mit Unrecht. Delarue
S.
scheint weder Merlins Ausgabe mit Cod. S verglichen, noch an den
Codex Parisin. lat, Nr. 17 348, Colleg. Navarr. 89 (s. oben S. XL) ge-
dacht zu haben, den doch Merlin, der »E Navarra Parrhisiensi« schreibt,
gekannt haben muß. In der Tat ist dieser Codex Navarr. die hs.
Grundlage der editio princeps. Dies wird durch zahlreiche Überein-
stimmungen bewiesen, wenn auch Merlin vielfach abweicht, weil er den
lücken- und fehlerhaften Text dieser HS lesbar machen wollte. Über
die Verwandtschaft des Codex Navarr. mit der Handschriften-Gruppe /
ist schon oben S. XL gesprochen worden. Der nach dieser einen HS

saec. XIV hergestellte Text Merlins ist natürKch sehr fehlerhaft und
viel schlechter als der von Delarue, aber da Codex Navarr. an einigen
Stellen Lesarten der Gruppe bietet, so ist er gelegentlich besser als
jener. Ich habe den Text der Merlinschen Ausgabe nicht vollständig
durcharbeiten, sondern nur an zahlreichen Stellen prüfen und dabei
feststellen können, daß Delarue im ganzen 261 Lücken der editio prin-
ceps, darunter 45 größere, nachweist. Daraus erklärt sich wohl vor
allem sein geringschätziges Urteil über diese Ausgabe.
2. Die zweibändige Folioausgabe des Erasmus, nach dessen Tod
Cr ige es V. L
CLIV Origeues

vollendet und herausgegeben von Beatus Rhenanus Basil. 1536 bei ,

Froben, spätere Auflagen ebenda 1551, 1557 und (mit den Prolegomena
des Simon Grynaeus ad Tbo. Erastum) 1571.
Der Titel des ersten Abdrucks
lautet: Origenis Adamantii eximii
Scripturarum interpretis opera, quae quidem extant omnia, per Des.
Erasmum Roterodamum partim versa, partim vigilanter recognita, cum
praefatione de Vita, Phrasi, Docendi ratione, k Operibus ilHus, adiectis
epistolaBeatiRhenani nuncupatoria, quae pleraque de vita obituque ipsius
Erasmi cognitu digna eontinet, et indice copiosissimo. Apud Inclytam
Basileam ex officina Frobeniana [das Signum Froben. steht darüber
an. MDXXXVl Mense septembri.
Dann Rheu. an den Erzbischof Hermann
folgt der Brief des Beatus
V. Köln , datiert decimo octavo calend. Septembreis.
aus » Sletstadt
Anno ä partu virginis matris MDXXXVl«; dann das Leben des Origenes
von Erasmus und Ausführungen über seine Lehre und Schriften. Die
Aufeinanderfolge der Schriften ist dieselbe wie bei Merlin:
Periarchon, id est de principiis, libri Threni seu planctus |

Origenis Tractatus Apologia Pamphili Martyris pro Origene


|

Liber Ruffinus de depravatione librorum praecipue Origenis Liber.


|

Der Neudruck der Ausgabe des Erasmus von Grynaeus hat den
Titel: Origenis Adamantii magni illius et vetusti scripturarum inter-
pretis opera quae quidem extant omnia doctiss. virorum studio iam
olim translata et recognita nunc vero ulteriore cura, sincera fide, ab
innumeris repurgata mendis. Cum vita Auctoris et Indice copiosissimo.
Basileae Per Eusebium Episcopium, et Nicolai Fr. haeredes. MDLXXl.
Dann folgt: Clarissimo viro D, Thomae Erasto, Doctori medico, Johannes
Jacobus Grynaeus Der Schluß lautet: Postridie Calendas Septem-
S. D.
bris Anno MDLXXl. Das Übrige deckt sich genau mit der Ausgabe
des Erasmus, und der Text beider stimmt, abgesehn von Verbesse-
rungen der Herausgeber, mit Merlin überein.
3. Die zweibändige Folioausgabe von Gilbert Genebrard, Paris

1574 (wiederholt 1604, 1619), zeigt nur darin eine Verbesserung gegen-
über den vorigen Ausgaben, daß Genebrard im Buch 111 und IV die
Philokaliastücke neu übersetzt hat.
4. Origenis opera omnia. Opera et studio Domni Caroli Delarue,
Presbyteri et monachi Benedictini e congregatione S. Mauri. Tomus

^,
primus. Parisiis 1733, in Fol. Vorausgeht dasVidmungsschreiben an den
Papst Clemens .
Dann folgt p. I— XVH die Praefatio darauf
p. 42—195 an 4. Stelle der Text von eingeleitet durch
,

eine Admonitio. Diese Ausgabe, die bis jetzt für Periarchon maß-
gebend geblieben ist, stellt einen erheblichen Fortschritt, verglichen
Einleitung. . Ausgaben und Schlußwort CLV

mit deu früheren Ausgaben, dar. Denn Delarue hat zuerst die grie-
chischen Fragmente und die Parallelen des Hieronymus neben Eutins
lateinische Übersetzung gestellt und für letztere ein reiches Hand-
schriftenmaterial herangezogen, nämlich (vgl. oben S. XLVl): 1. Viro-
dunensis saec. IX, 2. Corbeiensis saec. IX, 3. Colbertinus (= Paris. Keg.
1645 saec. XIV), 4. Sorbonicus (= Paris. 16322 saec. XIII), . Mona-
sterii de Monte Sancti Michaelis in Periculo maris (^= Abrinc. 66 saec.
XIII), 6. Monasterii Sancti Kemigii Rhemensis. Freilich sind diese HSS
Aveder Yollständig noch kritisch verwertet worden. Dazu
ausgenutzt,
kommt, daß sie sämtlich (die Codices Virodunensis und Remensis, die
mir unbekannt sind, nicht ausgenommen) der Handschriften-Gruppe y
angehören. Dies wird dadurch bewiesen, daß der Text Delarues fast
alle die in meinem Apparat verzeichneten Lücken von y aufAveist und

nur an ein paar Stellen von / abweicht. Ich habe die Textlücken bei
Delarue, um einen Maßstab zur Beurteilung seiner Ausgabe zu finden,
zusammengezählt und folgendes Resultat erhalten:
B. I: 88 kleine 7 große
B. II: 113 „ lU „
B.III: 122 „ 8 „
B.IV:_82 „ ^ „
zusammen 405 kleine 33 große Lücken.
Bei Merlin hatte Delarue nur 261 Lücken nachgewiesen! In diesen Lücken
sehen wir den einen großen Mangel von Delarues Ausgabe ; der andere
besteht darin, daß dort bei weitem nicht alle Schriftstellen verzeichnet
sind. Seitdem ist weder in diesem noch in jenem Punkt ein Fortschritt
zu verzeichnen; denn die noch übrigen Ausgaben sind lediglich Wieder-
holungen der Ausgabe Delarues, nämlich:
). die von Oberthür, AVürzburg 1781, 8-;
6. die der Collectio selecta Patrum, ed. Caillau et Guillon, Lipsiae,
Parisiis et Bruxellis, tom. VII 1829;
7. die von Lommatzsch, in der Gesamtausgabe vol. XXI, Bero-
lini 1847, 80;
8. die vonMigue, Patrologia, SGr XI (1857) und SGr, Latine tan-
tum edit., VIII (1856); endlich
9. die einzige und, wie es scheint, sehr viel benutzte Separataus-
gabe: Origenes De principiis. Primum separatim edidit et annotatione
in usumacademicum instruxit Ern. Rud. Redepen niug, Lipsiae
1836, 8". Der Herausgeber äußert sich in der Epistola dedicatoria
(p. IX) folgendermaßen: »Quoties fieri potuit a Ruaei lectione non . . .

discessi« und (p. XII): »in versionis latinae textu constituendo varie-
tatom lectionis nee desideravi nee affectavi«. Richtig ist, was er von
L*
CLVI Origenes

den HSS Delarues (p. X) bemerkt: »(quum) tarn mirum plerumque ser-
vent consensum, ut eodemque codice archetypo eos descriptos
ex iino
esse vix dubium videatur«. Besonderes Gewicht hat er auf die Emen-
dation der griechischen Fragmente verwendet: »ubi a praecessoribus
destitutum me sentirem, quid ipse possem expertus sum « (p. XIII), ist
aber dabei nicht immer glücklich gewesen. Einen Rückschritt bedeutet
bei ihm die Trennung der griechischen Fragmente von der lateinischen
Übersetzung Rufins, die Redepenning (p. XIII) vergeblich zu recht-
fertigen sucht. Noch schlimmer aber steht es in dieser Separatausgabe
mit den Bibelcitaten. Redepenning hat sich nicht nur nicht der Mühe
unterzogen, die Citate zu sondern sie nicht einmal
vervollständigen,
richtiggestellt. meiner Ausgabe fehlt bei Redepenning
Z. B. S. 177, 9 f
I Kor. 3, 12, obwohl die Stelle ganz bekannt, und Paulus dort genannt
ist; ferner stehen p. 239 Red. (= S. 189, 15. 17) zwei Fehler hinter-

einander: Ephes. 2. 3 statt Ephes. 2, 2 und IThess. IV 16 statt I Thess.

4, 17, p. 250 Red. (= S. 205, 25) steht Mark. XII 4 statt Mark. 4, 12 usw.
Genug, diese Ausgabe ist wie die von Lommatzsch eine bequeme Hand-
ausgabe; aber mit verschiedenen Mängeln behaftet, verdient sie das
Lob nicht, das ihr mehrfach gespendet Avorden ist. Ich habe sie als
Druckexemplar verwendet.
Als wichtige Hilfsmittel für das Verständnis des Textes mögen an
dieser Stelle noch genannt sein:
10. die Bücher »Origeniana«, die der gelehrte Bischof Peter
drei
Daniel Huet Verbindung mit Commentaren des Origenes zur heil.
in
Schrift Rothomagi MDCLXVIII in Folio (später in den Origenes-Aus-
gaben wieder abgedruckt) hat erscheinen lassen. Wir finden dort ein
reiches Material zu dem Leben, den Lehren und Schriften des Origenes,
das noch jetzt sehr wertvoll ist.
11. Origenes über die Grundlehren der Glaubens Wissenschaft.
AViederherstellungsversuch von Dr. Karl Fr. Schnitzer, Professor an
der Kantonsschule in Aarau. Stuttgart, 1835. Schnitzer hat die grie-
chischen Fragmente sowie die sonstige indirecte Überlieferung mit
großem Fleiß zusammengetragen, mit der Übersetzung Rufins klug und
scharfsinnig verbunden und dem Ganzen in seinem Viederherstellungs-
versuch eine gute deutsche Form gegeben. Das Buch ist mir bei der
Textherstellung eine wertvolle Hilfe gewesen.

II. Die neue Ausgabe.


Die Vorarbeiten zu der vorliegenden Ausgabe reichen bis zum An-
fange dieses Jahrhunderts zurück. Sie wurden in Jena begonnen und
Einleitung. . Ausgaben und Schlußwort CLVII

durch die Berufung des Herausgebers nach Eisenach Ostern 1904 und
seine Versetzung nach Weimar Michaelis 190S zweimal auf längere
Zeit unterbrochen. Auch in den letzten Jahren war mir, vermehrter
Amtsgeschäfte wegen, nur selten eine längere zusammenhängende Arbeits-
zeit vergönnt. Seit Ostern 1904 fehlte mir auch eine größere Bibliothek
am Ort. Gewisse Unebenheiten und Inconsequenzen möge man mit
diesen persönlichen Verhältnissen entschuldigen. Das Manuscript des
Textes vurde im März 1911 abgeschlossen , der Druck im Mai 1911
begonnen und im Februar 1912 vollendet. Die Herstellung der Kegister
(März bis August 1912) und die Abfassung der Einleitung (September
bis December 1912) erforderten so viel Zeit, daß die Ausgabe erst im
Jahre 1913 erscheinen kann. Sie unterscheidet sich von allen frühereu
dadurch, daß hier zum ersten Male die bessere Handschriftengruppe
herangezogen und verwertet, und im Zusammenhang des Ganzen der
nur in erhaltene Abschnitt »De creaturis vel conditionibus« (I 4, 3)
gedruckt worden ist. Durch Vergleichung der Gruppen und / habe
ich den Text des Codex LucuUanus wieder herzustellen und möglichst
von Fehlern zu reinigen, ferner die griechischen Fragmente ebenso wie
die Citate des Hieronymus und anderer an den richtigen Stellen ein-
zuordnen gesucht. Wenn ich vielleicht hier und da zu kühn gewesen
bin, so möge man bedenken, daß es sich um Versuche handelte, an
heillos verdorbenen Stellen wenigstens teilweise das Ursprüngliche
wiederzugewinnen. Rechtschreibung des lateinischen Textes
In der
habe ich jedesmal die Form gewählt, die durch vollständige oder teil-
Aveise Übereinstimmung der Handschriftengruppen « und als die wahr-

scheinliche Schreibung des Codex LucuUanus erwiesen worden war.


Da aber der Schreiber dieser HS, wie sich aus der Überlieferung ergibt.
nicht eonsequent verfahren ist, so läßt natürlich auch der gedruckte
Text die Consequenz vermissen. Mein Vorbild war hierbei die von
Th. Mommsen herausgegebene Rufin-Übersetzung der Kirchengesehichte
Eusebs. In zweifelhaften Fällen ist die Schreibung von der von /
vorgezogen worden. In den Testimonien habe ich, da die lateinische
Übersetzung eines verlorenen griechischen Originals herausgegeben
werden sollte, so viel wie möglich griechische Parallelstellen gesammelt.
Die Namen der Avichtigsten Autoren für die indirecte Überlieferung,
d. h. des Hieronymus, Justinian, Photius, sind der Übersichtlichkeit
wegen durch Fettdruck hervorgehoben. Den Apparat habe ich kurz
gefaßt. Z. B. sind Verbesserungen von offenbaren Schreibfehlern durch
die I. H. nicht angegeben. Da mehr auf die Lesarten der Hand-
es viel
schriftengruppen, als auf die der einzelnen SS ankam, so sind sämt-
liche Sonderlesarten der HSS mit wenig Ausnahmen aus dem Apparat
CLVIII Origenes

entfernt worden. Auch lag keine Veranlassung vor, fehlerhafte Les-


arten Delarues, die durch die Handschriftengruppe 7 verschuldet sind
und durch « ohne weiteres corrigiert verden, in den Apparat aufzu-
nehmen. Die Orthographica, nur bei Bibelstellen im Apparat notiert,
linden sich zusammengestellt in der Einleitung 1 4. In dem Namen-
register sind griechische und lateinische Eigennamen vereinigt; da-
gegen mußten zwei IVort- und Sachregister, ein griechisches und ein
lateinisches, gebildet werden. Sehr gern hätte ich ein griechisch-
lateinisches Kegister beigegeben; ich habe darauf verzichtet, weil es
verlorene Mühe gewesen wäre. Die Übersetzung Rufins ist so ungenau
und inconsequent, daß man aus dem lateinischen AYortlaut für das
verlorene griechische Original nichts schließen kann. In der Ein-
leitung habe ich alle wichtigen Punkte, die für den Text in Betracht
kommen, zu erörtern versucht. Einiges konnte nur angedeutet, nicht
ausgeführt werden; trotzdem ist die Einleitung bei der StofFmenge
leider recht umfangreich geworden.

Zum Schluß sei allen Behörden und Gelehrten, die diese Ausgabe
gefördert haben, vor allem dem Präfecten der Vaticana P. Ehrle, dem
früheren Bibliothekar in Monte Cassino Ambrosio Amelli. den Vor-
ständen der Bibliotheken in Gotha, Jena, AVeimar, ferner den Herren
Professor Hilberg und Director Julius Koch für Mitteilung von Hiero-
nymus-Collationen, sowie allen schon früher im Text genannten freund-
lichen Helfern auch hier ergebenster Dank ausgesprochen. Ganz be-
sonders aber fühle ich mich den Herren Gotthold Gundermann. Erich
Klostermann, Carl Schmidt und Carl Weyman, die sämtHche Druck-
bogen mit mir gelesen und sehr wertvolle Beiträge zur Textverbesserung
und Vervollständigung der Testimonien beigesteuert haben, zu auf-
richtigstem und dauerndem Dank verpflichtet.

AVeimar, Silvester 1912.


Paul Eoetschau.
Yerzeiclmis der Abkürzangen.

L Origenes, De prineipiis:
L == Codex Luculianus saec. V/VI
=
= ,?
= Cod. Augien.s. (Karlsruhe) saec. X
/9 = BC
= Cod. Bamberg, saec. XI
C = Cod. Casineus. saec. X/XI
=
= GM
6 = Cod. Paris. Germ. saec. IX
= Cod. Metens. saec. X
= Ab S
Ab = Cod. Abriac. saec. XIIl
S -= Cod. Paris. Sorb. saec. XIII

II. Das erste Vorvort Rufius außerdem:


V = Cod. Veron. (Gaius-Palimpsest) saec. VIII
r = Cod. Rotomag. saec. X
pi = Cod. Paris. Reg. 1872 saec. XI
p2 = Cod. Paris. 12162 saec. XI

111. Die beiden Philokaliafragmeute in Buch III. IV:


= Cod. Ven. Marc. 47 saec. XI
Pat = Cod. Patm. 270 saec. X
C == Cod. Par. 615 saec. XIII, dafür auch dessen Abschrift:
Bas = Cod. Basil. saec. XVI
D == Cod. Ven. 122 saec. XIV
= Cod. Ven. 48 saec. XIV/XV, dafür der von gleicher Vorlage stammende
= Cod. Par. 456 saec. XV
Cat = Catene zum Römerbrief im Cod. Mou. gr. 412

IV. Die Citate aus Pamphilus. Apologie Buch I:

Pa (G) = Cod. G
Pa(M) = Cod.
I
s. oben Abschnitt I

Pa () = Cod. Ab und sJ
CLX Origenes

V. Sonstige Abkürzungen:
Del = Delarues Ausgabe
Gu = Gotthold Gundermann
Hier = Hieronymus
Hi = Isidor Hilberg
Jan = Anonyrpus, De incaruatione Verbi ad Januarium (Augustin, Opp. ed.
Ben. Vlll Append.)
Kl = Erich Klostermann
Koe = Paul Koetschau
Pa = Pamphilus, Apologie (Lom. XXIV)
Red = Origenes De principiis ed. E. R. Redepenning, Lipsiae 1836
Ruf = Rufinus (besonders seine Apologie)
Schnitzer = Origenes über die Grundlehren der Glaubens Wissenschaft, Wieder-
herstellungsversuch von K. Fr. Schnitzel*, Stuttgart 1835
Sc = loannes Scotus Erigena
Wey = Carl Weyman
Zahlen am Rand sind die der Ausgabe Delarues
Zahlen mit Rob sind die der Philokaliaausgabe von Robinson
t bezeichnet nicht geheilte Textverderbnisse
* Lücken im Text (und über der Zeile bei griech. Fragmenten deren

vermutungsweise Einordnung)
[ ] „ zu tilgende Einschübe
V
) „ Einschaltungen in den Text
l[]| „ die mit den vorausgehenden oder nachfolgenden griech. Fragmenten
parallele Übersetzung Ruiins.
02
> '

ORIGENIS
DE PRINCIPIIS LlßPI IV
RUFINO INTERPRETE

Origenes V.

l
PRAEFATIO RUFINL
1. Scio quam plurimos fratrum, scientiae scripturarum desiderio 45
provocatos, poposcisse ab aliquantis eruditis viris et graecarum litte-

rarum peritis, ut Origenem Romaniim facerent et latinis auribus eum


5 donarent. In quod etiam frater et collega noster ab episcopo Damaso
deprecatus, cum homilias duas de Cantico canticorum in latinum trans-
tulisset ex graeco, ita in illo opere ornate magnificeque praefatus est,

ut cuivis legendi Origenem et avidissime perquirendi desiderium cummo-


veret, dicens illius animae convenire quod dictum est quia »introduxit
10 me rex in cubiculum suum«, adserens eum quod, cum >in ceteris libris
5 vfil Hieron., Apol. 1 1 {Mirjne SL XXIII 397) III 12 (466) 27 (477) 41 (487) —
9 vr/l. Hieron., Praef. in Homil. Orig. in Cant. (III p. 499 Vall."^) — 9 f Hohel. 1, 3
[Viilg.) — 10 f vgl. Hieron., Praef. in Homil. Orig. in Gant. (III p. 499 Vall."^:

Origenes, quum in ceteris libris omnes vicerit, in Cantico canticorum ipse se vicit),

Ep. 84 ad Pamm. et Ocean. c. 7 {Migne SL XXII 749: si dixero: Origenes, cum in


ceteris libris omnes vicerit, in Cantico canticorum ipse se vicit); Piif., Apol. in
Hieron. II 14 {Migne SL XXI Ö97)

1 PROLOGÜS RUFINI PRBI AD MACHARIÜM ^ AD


Überschrift: INCIPIT
MACHARIÜ RUFFINUS IN PERIARCHON PROLOGÜS RUFINI PRBI IN
LIBRO PRIMO PERIARCHON ORIGENIS PRESBITERI Incipit pfacio rufini

psbri in librü origenis q vocatur piarchon, que transtulit de greco in latinum Ab


lii-oam Schluß: Explicit j)logus ad machariü); INCPT PRAEF ATIO RUFINI
LIBRORUM PERIARCON quos de GREGO TRANSTULIT IN LATINUM PRE-
FATIO RUFJNI LIBRORU PERIARCHON ORIGENIS HERETICI PREFATIO ;•

RUFINI PRBI LIBRORU PERIARCHON QUOS DE GRECO TRANSTULIT IN LA-


TINUM /;! PRAEFATIO RUFINI PRESBITERI IN LIBRIS PERIARCHON p\ Zu
praefatio vgl. u. S. 5, 20 2ind Hieron., Apol. adv. Ruf II 11 b {Migne SL XXIII

434 f) 14 (436) III 12 (466) 14 (467) 20 (472); praefatiuncula: Praef Ruf x.u Buch III
a. A. u. Hieron., Apol. I 11 (405) \l 15 (437) III 11 (465) 14 (468) 27 (477); prologus:
Hieron., Apol. I 7 (402) III 35 (482), n-echselnd mit praefatio ebenda HI 14 (467 f)

3 graecarum litterarum arp^cwr graecarum ^*'^ 5 In quodj In quo//// Jl/

in quo p"^ Inter quos Merlin Del \


frater] cum frater cum {oder eum) frater r

noster] 4- cum (J cum /- 7)e/ ut J/icorr^ i ^2 <;/, ,,


|
homelias r r/j2 omelias /<>

8 cuivis] cuius M* (huius il/''"''' cuiusvis rp- 10 eum < i» | cum] eum r
1*
4 Origenes

omnes vincat, in Canticis canticorum etiam ipse se viceriK Pollicetur


sane in ipsa praefatione se et ipsos in Cantica canticorum libros et alios
quam plurimos Origenis romanis auribus largiturum. Sed ille, ut video,
rem maioris gloriae sequitur, ut >pater verbi<
in stilo proprio placens
5 sit potius quam
Nos ergo rem ab illo quidem coeptam se-
interpres.
quimur et probatam, sed uon aequis eloquentiae viribus tanti viri ornare
possumus dicta. Unde vereor ne vitio meo id accidat, ut is vir, quem
ille >alterum post apostolos ecclesiae doctorem< scientiae ac sapientiae
merito comprobavit, inopia sermonis nostri longe se inferior videatur.
10 2. Quod ego saepe considerans reticebam, nee deprecantibus me
frequenter in hoc opus fratribus adnuebam. Sed tua vis, fidelissime
frater Macari, tanta est, cui obsistere ne imperitia quidem potest. j

Propter quod, ne te ultra tam gravem paterer exactorem, etiam contra


propositum meum cessi, ea tamen lege atque eo ordine, ut quantum 46 |

15 fieri potest in interpretando sequar regulam praecessorum et eius prae-


cipue viri, cuius superius fecimus mentionem. Qui cum ultra septua-
ginta libellos Origenis, quos homileticos appellavit, aliquantos etiam
de tomis in apostolum scriptis transtulisset in latinum, in quibus cum
aliquanta ofPendicula inveniantur in graeco, ita elimavit omnia inter-
20 pretando atque purgavit, ut nihil in illis quod a fide nostra discrepet
latinus lector inveniat. Hunc ergo etiam nos, licet non eloquentiae
viribus, disciplinae tarnen regulis in quantum possumus sequimur, ob-
servantes scilicet ne ea, quae in libris Origenis a se ipso discrepantia
inveniuntur atque contraria, proferamus.

man
4

>patei• verbi< uohl nach Plato, Sympos.
7 f vgl. Hieron., Praef. in XIV.
p. 177 D:
Hotnil. Orig. in Exech. {Lom.
^ XIV
IVey-

4); Ruf.,

Apol. II 13 {Migne SLXX.I 596, hier magistrum statt doctorem) — 15 sequar —


22 sequimur citiert Hieron., Apol. I 3 (400) — 15 f vgl. Hicron., Ep. ad Pamm.
et Oeean. c. 7 [Migne SL XXII 749) — 16 ff vgl. Hieron., Apol. III 12 (466) —
18 in quibus — 21 inveniat frei citiert rott Ruf., Apol. II 45 (621) — 21 Hunc
— 24 proferamus citiert Ruf., Apol. I 14 (551) — 22 ff vgl. Ruf, Ad Anastas. c. 7

{Migne SL XXI 026)

1 vincat] vicerit Ruf, Apol. 14 [Migne SL XXI 597) |


in Cantico Rufin I
ebenda \
etiam < Ruf. ebenda 2 ipsa <y 8 alterum < r |
ac sapien-
tiae <. 9 comprobat Ga |
se] esse <i r 10 ergo r 11 opus <
< 13tam<y m<C
I

I
vis

tuagena
aliquanta r
J.

omileticos
19 f
14 in quantum
omiliticos

in interpretando
v, z^. w. Z. 22 lä
homeliticas r homeliaticosp^ omeliticos
A^co'^rCAb 21 ergo <r
Arp^p^

22 sequamur
^
16fsep-

23 a semet ipso Ruf Apol. (xweimal)


Praefatio Rufini 1. 2. 3. 4 5

3. Cuius diversitatis causam pleniiis tibi in Apologetieo, quem

,
Pamphilus pro libris ipsius Origenis scripsit, edidimus, brevissimo libello
superaddito, in quo evidentibus, ut arbitror, probamentis corruptos
esse in quam plurimis ab haereticis et malivolis libros eins ostendimus,
5 et praecipue istos, quos nunc exigis ut interpreter, id est

quod vel de Principiis vel de Principatibus dici potest, qui sunt re


Vera alias et obscurissimi et difficillimi. De rebus enim ibi talibus
disputat, in quibus philosophi omni sua aetate consumpta invenire
potuerunt nihil. Hie vero noster quantum potuit id egit, ut creatoris
10 fidem et creaturarum rationem, quam illi ad impietatem traxerunt, ad

pietatem iste converteret. Sicubi ergo nos in libris eius aliquid contra
id invenimus, quod ab ipso in ceteris locis pie de trinitate fuerat defi-
nitum, velut adulteratum hoc et alienum aut praetermisimus aut secun-
dum eam regulam protulimus, quam ab ipso frequenter invenimus ad-
15 firmatam. Si qua sane velut peritis iam et scientibus loquens, dum
breviter transire vult, obscurius protulit, nos, ut manifestior fieret
locus, ea quae de ipsa re in aliis eius libris apertius legeramus adie-
cimus explanationi studentes. Nihil tamen nostrum diximus, sed licet
in aliis locis dicta, sua tamen sibi reddidimus.
20 4. Haec autem idcirco in praefatione commonui, ne forte calum-

1 Cuius — citiert Hieron., Apol. (437) und Cuius — 11 con-


Kol. 1, 16

firmatam — 19
(
verteret Rtif., Apol. I 15 (551)
=
reddidimus
principatus)


S. 6,
2
tmd unten
1
ff

materiani
vgl. Hieron., Apol. III 12 (466)

I Cap.
— 13
7, 1

iramutet
— 11
— 6
Sicubi — 14 f ad-
citiert Ruf.,
v(/l.

Apol.
1 15 (552) — 19 vf/l. Hieron., Apol. III 39 (484: sed sua reddidisse suis) —
20 Haec — S. 6, 1 materiam — 13 immutet citiert Ruf.. Apol. I 16 (552 f)

3 corruptos] depravatos Hieron. Apol. 4 malivolisl


1 caussas Ruf. Apol.

malevolis Ruf. Apol. malitiosis .4*


periarcon
5 exigitis ut interpretemur Martianay \
-
PI G PI 3P nepiap^co»' periarchon arrp"^ periARchon ^i
vel^ < Principiis] principibus r principatibus {im Text) BC vrp^ prin-
-
\

cipalibus A'^ [a. R.) 7 alias < Ruf. Apol. \


oo talibus ibi Ruf. Apol. Del
8 disputat, in quibus <^ 8 f oo nihil invenire potuerunt Ruf. Apol. 10 tra-

xerunt ACM*vrp^p'^ traxerant BM^corr^ Ruf . Apol. cpntraxerant G 11 f contra


id] contrarii Ruf. Apol. 12 ab ipso] ab eo rp^p- \
pie de trinitate] so A^
a. R., darunter P^ vel perversitate von I. H. 1 3 adulterum ;•
1
alienum] aliud,
darüber vel aliter A^ \
aut^ <. 14 eam <. 14 f affirmatum r 17 ea]
et ea Ruf. Apol. |
de < r |
eius < Ruf. Apol. \
apertius] citius A*
rectius A'^^orr 17 f adiecimus <i 18 nostrum < \
dicimus r 18 f licet

in aliis < J. 19 tamen < i? 20 Haec autem <. \


in < » | ne forte <
Q Origenes

niatores iterum se criminandi putent invenisse materiam. Sed videris


quid perversi et contentiosi Nobis interim tantus labor,
homines agant.
si tarnen orantibus vobis deus iuverit, idcirco susceptus est, non ut

calumniosis os (quod fieri non potest, licet forte etiam hoc deus faciet)
5 clauderemus, sed ut proficere ad scientiam rerum volentibus materiam
praeberemus. Ulud sane omnem, qui hos Kbros vel descripturus est
vel lecturus, in conspectu dei patris et filii et Spiritus sancti contestor
atque convenio per futuri regni fidem, per resurrectionis ex mortuis
sacramentum, per illum >qui praeparatus est diabolo et angelis eins
10 aeternum ignem<: sie non illum locum aeterna hereditate possideat, ubi
est >fletus et Stridor dentium<, et >ubi ignis eorum non extinguetur et
vermis eornm non morietur<: ne addat aliquid huic scripturae, ne
auferat, ne inserat, ne immutet, sed conferat cum exemplaribus unde
scripserit, et emendet ad litteram et distinguat, et inemendatum vel
15 non distinctum codicem non habeat, ne sensuum difficultas, si distinctus
codex non sit, maiores obscuritates legentibus generet.

9f vgl. Matth. 25, 41 — 11 vgl. Matth. 8, 12 u. ö., Lid: 13, 28 — 11 f vgl.

Jes. 66, 24 (Mark. 9, 48 = 9, 43. 45. 47 Vulg.)

1 videris] viderint {mis vider in corr il/ij Eitf. Apol. Merlin Del 2 et]

atque Ruf. Apol. 4 calumniosis os] calumniosos Arp^p"^ calumniosi os


faciet] faceret Buf. Apol. facere possit faciat p2 ({ vel <y 7 lectui-us

est p2 9 ppj• illum — 12 non morietur < |


per illum — 10 ignem <
Ruf. Apol. paratus i• 10 sie] si _p2 |
c>o hereditate aeterna j)- \
o^ possi-

,
\

deat hereditate {ic. e. seh.) 12 aliquis {ic. e. seh.), jj^p^ 14 emendatum


16 generet] + In omnibus autem qui haec lecturus est, sententiam apostoli cau-
tissima observatione custodiat, qua dicit { Thess. 5, 21): »omnia probantes, quae
bona sunt tenete<j ß, vgl. Hieroti., Ep. ad Tranquill, e. 2 (Migne SL XXII 606),

^. ad Pamm. et Ocean. e. 7 [Migne SL XXII 748).


202
002 202
ORIGENIS DE PRINCIPIIS
2
LIBER PRIMUS

^.
1. Ol
^, 0010 PRAEFATIO.
' ' »/ -«
-
^, 47

et certi sunt quod gratia et veritas per lesum


lOmnes qui credunt
10 Christum facta Christum esse veritatem norunt, secundum quod
sit, et
ipse dixit: »Ego sum veritas«,] scientiam quae provocat homines ad
bene beateque vivendum non aliunde quam ab ipsis Christi verbis
doctrinaque suscipiunt. Christi autem verbis dicimus non his solum,

[
quae homo factus atque in carne positus docuit; et prius namque

6—8 Frg. 1 (= Z. 9 Omnes— 11 veritas Ruf.) hei Eiiseb. c. Marcel! . I 4


(Etiseb. Werke IV 23, 12. 14—18 mit Test); Marcell hatte nur die Worte -
Cod. Ven.] citiert und Piaton, Gorg.
ip. 454 D E, doch s. auch Justin, De resurr, . 224 ed. Otto III 3) rerglichen —
6f e<. 9f rgl. Joh. 1, 17 u. Orig., In Joh. VI 6 u. Frg. 12 (IV 114, 16 u. 494, 8) — 8 u.

11 Joh. 14, 6 — 13 ff rgl. Kattenbusch, Das apost. Symbol II 135 ff — 14 f rgl. Orig.,

In Matth. Conim. ser. 28 (Low/. IV 241: Sed non solum in praeseutia, verum etiam
substantialiter semper Christus praesens fuit et in Mose et in prophetis), In Jes. hom.
. VII 2 (Lom. XIII 246. 289), /« Je)-m. hoin. IX 1 ( 64, 10), c. Gels. VI . 1
(II 74, 23. 122, 20j ii. a. Stellen

Überschrift: INCIPIT LIBER PRIMUS PERIARCON ORIGENIS EMENDA-


TÜM INCIPIT ORIGENIS PEKIARCHON ID EST DE PRINCIPIIS SIVE PRIN-
CIPATJBUS <: ßa 6 Zahn Cod. Ven. Marc. 496, vgl.

Euseb. Werke IV, lier. von Erich Klostermann, S. 23 App. 12 u. 15 9 quod] + et y


8 Origenes

Christus dei verbum in Moyse atque in prophetis erat. Nam sine verbo (Pa)
deiquomodo poterant prophetare de Christo? Ad cuius rei probationem
non esset difficile ex divinis scripturis ostendere, quomodo vel Moyses
vel prophetae spiritu Christi repleti vel locuti sunt vel gesserunt omnia
quae gesserunt, nisi studii nobis esset, praesens hoc opus omni qua
possumus brevitate succingere. Unde sufficere aestimo uno hoc Pauli
testimonio debere nos uti ex epistula, quam ad Hebraeos scribit, in qua
ita ait: »Fide magnus factus Moyses negavit se dici filium filiae Pha-
raonis, magis eligens afflictari cum populo dei quam temporalem habere
10 peccati iucunditatem, maiores divitias aestimans Aegyptiorum thesauris
inproperium Christi«. Sed et post adsumptionem eins in caelos quod
in apostolis suis locutus sit, hoc modo indicat Paulus:
»Aut numquid
probamentum quaeritis eius, qui in me loquitur Christus?«
2. Quoniam ergo multi ex bis, qui Christo se credere profitentur,

1 non solum in parvis et minimis discordant, verum etiam in magnis et


maximis, id est vel de deo vel de ipso domino Jesu Christo vel de
spiritu sancto, non solum autem de bis, sed et de aliis creaturis, id est
vel de dominationibus vel de virtutibus sanctis: propter hoc necessanum
videtur prius de bis singulis certam lineam manifestamque regulam
20 ponere, tum deinde etiam de Sicut enim, multis apud Pa
ceteris quaerere.
Graecos et barbaros pollicentibus veritatem, desivimus apud omnes
eam quaerere, qui eam falsis opiuionibus asserebant, posteaquam credi-
dimus filium esse dei Christum et ab ipso nobis hanc discendam esse
persuasimus: ita cum se putant sentire quae Christi
multi sint, qui
25 sunt, nonnuUi eorum diversa a prioribus sentiant, servetur vero
et
ecclesiastica praedicatio per successionis ordinem ab apostolis tradita
et usque ad praesens in ecclesiis permanens illa sola credenda est ,

veritas, quae in nuUo ab ecclesiastica et apostolica traditione discordat.

8 Hehr. 11, 24— 26 a — 12 II Kor. 13, 3 — 17 vffl. Schnitter, Origenes


über die Grundlehren der Qlaiibensivissenschaft S. 2 Än7n. ** — 19 f vgl. Iren.,

Ädv. haer. III 2, 2. 3, 1. 3 {Harvey) und Kattenbusch, Symb. 138 — 20 Sicut


— S. 14, 13 condonatur = Pamphilm, Apol. 1 {Lom. XXIV 304—310) — 26—28 rgl.

Orig., In Matth. Comm. ser. 46 {Lom. IV 296): Sed nos illis credere non debemus
nee exire a prima et ecclesiastica traditione nee aliter credere, nisi quemadmodum
per successionem ecclesiae Dei tradiderunt nobis.

1 in2<:y 5 quae \ locuti sunt et gess. z-cr?». TFe// 8 Fide] -}- enim 11 in-

properium (improperium J.fö'-i-ß) «j obprobrium (rü/f«"''' (proprium M*), vgl.

Rönsch, Itala und Vulgata S. 32 f {u. Collect, phil. p. 105 Wey) 23 cvj dei esse

24 sint qui sunt qui sint illi qui Pa {M* o) 28 et apostolica < Pa
De principiis I Praef. 1. 2. 3. 4 9

3. lUud autem scire oportet, quoniam sancti apostoli fidem Christi Pa


praedicantes de quibusdam quidem, quaecumque necessaria crediderunt, '^^

Omnibus credentibus, etiam bis, qui pigriores erga inquisitionem divinae


scientiae videbantur, manifestissime tradiderunt, rationem sciKcet asser-
tionis eorum relinquentes ab bis inquirendam, qui Spiritus dona excel-
lentia mererentur
praecipue sermonis, sapieutiae et scientiae gratiam
et
per ipsum sanctum spiritum percepissent; de aliis vero dixerunt quidem
quia sint, quomodo autem aut unde sint, siluerunt, profecto ut studio-
siores quique ex posteris suis, qui amatores essent sapientiae, exercitium
10 habere possent, in quo ingenii sui fructum ostenderent, hi videHcet, qui
dignos se et capaces ad recipiendam sapientiam praepararent.
4. Species vero eorum, quae per praedicationem apostoHcam mani- Jan
feste traduntur, istae sunt. Primo, quod unus est deus, qui omnia
creavit atque composuit, quique, cum nihil esset, esse fecit universa,
15 deus a prima creatura et conditione mundi, omnium iustorum deus,
Adam Abel Seth Enos Enoch Noe Sem Abraham Isaac lacob duodecim
patriarcharum Moysei et prophetarum; et quod hie deus in novissimis
diebus, sieut per prophetas suos ante projmiserat, misit dominum 48

- &
1 t£ vgl. X. B. Oriri. c. Gels. III

)& 52 (1 248, 17:

,
(II
,'
370, 8 St.)
&,
und Hahn, Bibl. d. Symb.s § 8
^
»y«;««); Clemens Alex., Strom.
S. 11—13 — 5 f vr/l. I Kor. 12,
V
--
10,

7.
ü6
8
— 12 zu Cap. 4—10 vgl. Orig., In Jäh. XXXII 16. 187—194. XX 30, 269—272,
In Matth. Comm. ser. 33 {Lom. IV 251 f), In Ep. ad Tit. Frg. [Lom. V 285—290)
— 12 Species — S. 14, 13 condonatur = Anonymus, De incamatione Verbi ad

Januarium
Pastor, Mand.
{Aiigustin. Opp. ed. Bened. iom. VIII

I 1:

)
App. p. 47)

,^, 13 vgl. Hertnae

{soweit
citiert von Orig., In Joh. XXXII 16, 187) tind Katienbusch, Symb. II 138 A. 5. 877
A.ö — 17— S. 10,2 vgl. Joel S, 1 oder Hehr. 1, 1: ' {Orig.
277, 1); Matth. 15, 24. 28, 19 — 17 f vgl. Kattenbusch a. a. 0. S. 251 A. 14

1 autem] tarnen Pa 3 credentibus < / 5 f excellentiora 6 mereren-


tur < Pa 1
gratiam < Pa 7 cvd spiritum sanctum A* SPa j
percepissent]
percipere merebantur Pa i) qui u. essent < Pa 10 ostenderent] ost^ndere
valerentPa 11 ad recipiendam sapientiam /9 y sapientiae ^ |
praeparent vi

14 cum nihil esset] ex nullis Pa \ esset] essent Jati


10 Origenes

lesum Christum, primo quidem vocaturum Lsrahel, seciindo vero etiam Pa


gentes post perfidiam j)opuli lsrahel. Hie deus iustus et bonus, pater
domini nostri lesu Christi, legem et prophetas et eyangelia ipse dedit,
qui et apostolorum deus est et veteris ac novi testamenti.
5 Tum deinde quia Christus lesus, ipse qui venit, ante omnem crea-
turam natus ex patre est. Qui cum in omnium conditione patri
ministrasset, »per ipsum« namque »omnia facta sunt«, novissimis tem-
poribus se ipsum exinaniens homo factus est, incarnatus est, cum deus
esset, et homo factus mansit quod erat, deus. Corpus assumsit nostro
10 corpori simile, eo solo differens, quod natum ex virgine et spiritu sancto
est. Et quoniam hie lesus Christus natus et passus est in veritate, et

&
non per phantasiam, communem hanc mortem vere mortuus; vere enim

5 S. 11, 10 vgl. Euet, Origeniana II 2 qu. 2 — 5 f rgl. z. B. Ch-ig. c. Gels.

^^
^)
VIII 13 231, 3: &,
),
(II

In Jäh. II 4 (IV 58, 4: [Joh. 1, 1]

' ). II 10 (IV 65, 22:


tmd Hilarms Pict., De trin. 26
{Migne SL X 449: Natum itaque unigenitum Deum, sed natum ante aetema tempora

]
confitemur) 6 vgl. Hieron., Ep. ad Avil. 2 {Migne SL 1060): ut est ülud,
et statim in primo volumiue: Christum filium Dei non natum esse, sed
factum {= ^) — 6f vgl. On'g. c. Gels.

&, ?.
VI 60 (II 130, 21:

). II 9 (1

9-
136, Iff). V 12 ( 14, 3), In Joh. 1

&
19 (IV 23, 17). II 3 (IV 55, 14:

?.).
65, 29: ?] 7]). II 30 (IV 87, 26) und Schnitxer, S. 4f
&,
II

Änm.
10 (IV
- **

— 7 Joh. 1, 3 — 7 f vgl. Ilebr. 1, 1. Phil. 2, 7 — 9f vgl. Orig., In Luc. hom. 17


{Lom. V 148: tale, quäle nos, corpus habuisse, ut per similitudinem corporis etiam
nostra coi-pora redimeret a peccatis), c. Gels. I 66 (I 119, 19). 1 69 (I 123, 11 ff).


11

8• /
23 152, 23). II 31 158, 28) 10 vgl. Orig., In Joh.
7] —
XXXII 16 (IV 452, 4):

^ ^ ^)),
(I (I

11 vgl.

Kattenbuseh, Symb. — 11 f
' 893 J..

?.&
42 vgl. Orig., In Joh. Frg. 53 (IV 527, 18:
c Gels. II 16 145, 8:
— 12 vgl. Orig., Exltort. 39 ( 37, 9f)

1 vocaturum] vocatur G*M vocatur deus 2 gentes] deus gentium 4 ac]

<
,
et Pa 5 oo lesus Christus Jan \ ipse Jan (> in omni Jan \ condi-
tionem 8 est^ < 9 deus] + et 10 natus (Go) 11 hie] + Deus
Jan et2 < Jan 12 per phantasiam] per imaginem [= s. Test.] Pa
{)
I

mortem] + sustinuit \
mortuus] -f- est Jan
De principiis I Praef. 4. 11

et a mortuis resurrexit et post resurrectionem conversatus cum disci-


. , , Jan
puiis SUIS assumtus est.
Tum deinde honore ac dignitate patri ac filio sociatum tradiderunt
spiritum sanctum. In hoc non iam manifeste discernitur, utrum natus
aut innatus, vel filius etiam ipse dei habendus sit, necne; sed inquirenda
iam ista pro viribus sunt de sancta scriptura et sagaci perquisitione
investiganda. Sane quod iste Spiritus sanctus unumquemque sanctorum
vel prophetarum vel apostolorum inspiraverit, et non alius spiritus in
veteribus, alius vero in bis, qui in adventu Christi inspirati sunt, fuerit,
10 manifestissime in ecclesia praedicatur.

-^ ,
. Post haec iam quod anima substantiam vitamque habeus pro-
3 —5 vgl. besonders Orig., In Joh. 10 (IV 6, 1: 7)
. . .

-);
.

Hieron.,
. .

. ad Avit. 2 [Migne SL XXII lOGO: Tertiuiu


-
dignitate
et

nicht, wie


nihil absque solo
,
honore post Patrena et Filium
cum ignorare se dicat, utrum factus
Ruf. las,

und Epiphan., Haer.


Deo Patre infectum
adserit

sit

vgl. Orig.
Spiritum sanctum.
an in£ectus[^
. . .
G4, 8], in posterioribus quid sentiret expressit,

esse confirmans; dazu Orig. a.a. 0.


IV , 1 u.
De quo

: - ,

IV 6,
c. Geis.
17:

VI 17
' ( 88, 21 :

).
[d. h.

-
Orig.) u.

34 (
231, 7); Hiiet, Origen. \12 qu. 2, 21—24; Schnitzer S. 6f Anm. * und Denis, De la

philos. d'Origene, Paris 1884, p. 2^ A. 2 — 4f vgl. Hilarius, De Trin. XII

{Migne SL IL AQ^): Neque, quia te solum innascibilem et imigenitum ex te natum


tfciens genitum tamen Spiritum sanctum non dicturus sim, dicam umquam creatum

,
7 f vgl. Orig., In Joh.
&
).
II 10 (IV 6,

XXVIII
26:

1 (IV 408, 4),


'
In Jerem. hom.
^, Vv'

XIX
-
(III

,-
^^
( — 11— S. . .
1G6,

or. 29,
),
13
c. Cels.

( 387, 26):
44 (

, &
94, 22). VI 19
d>)
89, 29)

7)
12, 4 vgl. Orig., De

yjxoi iv ' r?)v

/.
1 conversatus] -f est (*) 2 suis] + et in celum {) 3 Tunc
deinde] demum natura Jan | ac^J et Pa \ tradidit Jan 4 In hoc — 7 in-

vestiganda <; Jan \ oo iam non 5 t>o dei ipso S) in adventiim Pa


10 in ecclesiis Pa Del, ob richtig'^ vgl. unten S. 14, 10 11 oo anima quod iam Jan
12 Origenes

priam, cum ex hoc mundo discesserit ,


pro suis meritis dispensabitur, Pa
sive vitae aeternae ac beatitudinis hereditate potitura, si hoc ei sua
gesta praestiterint, sive igni aeterno ac suppKciis mancipanda, si in hoc
eam scelerum culpa detorserit; sed et quia erit tempus resurrectionis
mortuorum, cum corpus hoc, quod nunc »in corruptione seminatur.
surget in incorruptione«, et quod »seminatur in ignominia, surget in
gloria«.
Est et illud definitum in ecclesiastica praedicatione, omnem animam
rationabilem esse liberi arbitrii et voluntatis; esse quoque ei certamen
10 adversum diabolum et angelos eins contrariasque virtutes, ex eo quod
ilH peccatis eam onerare contendant, nos vero si recte consulteque
vivamus, ab huiuscemodi labe exuere nos conemur. Unde et conse-
qaens est intellegere, non nos necessitati esse subiectos, ut omni modo,
etiamsi nolimus, vel mala vel bona agere cogamur. Si enim nostri

2—4 v(il. Orig. c. Geh. III 31 (I 228, 20). VIII 48. 52 (II 263, 13. 268, 2) —
4f rgl. Katfenbusch, Sijmb. II 137 f 4 — 5—7 vgl. I /•. lö, 42.43 — 8—12 vgl.

De 349, 9), In Matth. ser. 83 {Lom. IV

- )
Orig., or. 29, 2 (II 382, 20). 22, 4 (II 414)
II. unten III 1 — 8f vgl. Orig. e. Gels. IV 83 (I 354, 11:

?.

')^
wird bestritten). III 69 ( 261, 12: ///).
IV ( — 13: — —

&,
58. 89 330, 31. 301, 6 rpv/i])

9—11 vgl.

),
Orig., De or. 13,

In Joh.
3 (II

X
327, 10

32 (IV 206, 17:


ff), c. Gels. VIII 6. 25 (II 225, 22. 241, 31:

10 f vgl. Orig.,

&In Joh. XX
^
40 (IV 383, 2): [die Ghrisfen]

^-
TJ,

, -
Orig.,

& ).
In Jerem. kam.

In Joh. Frg. 43 (IV 518, 13:

,
XX

'
2
),
(III 178,

In Joh.
16: '
16 (IV 451, 31:
'
— 13 vgl.

)
(= Dial. d.
);
Adam.
rgl.

ed.
auch Methodiiis,
ran de Sande Bahh. S. 160, 3: ov (f
S. 47 ed. Bomr.
-
1 oo discesserit mundo Jan 3 sive iieterno supplicio mancipanda Jan
4 eam] eandem Jaji \ quia < Jan 5 nunc <. Pa 9 c>o esse ration. LPaJan
rationalem Jan 10 adversus ÄJan 11 cv^ peccatis eam illi Ja7i 12 labe]
clade Pa{a) <; Pa{GM) \
nos exuere Jan 13 omni modo] omnino Jan
14 CND vel bona vel mala Jan
De principiis I Praef. . 6 13

arbitrii sumus, inpugnare nos fortasse possint aliquae virtutes ad Pa


peccatum et aliae iuvare ad salutem, non tarnen necessitate cogimur
vel recte agere vel male; quod fieri arbitrantur bi, qui stellarum cur-
sum et motus causam dicunt humanorum esse gestorum. non solum
5 eorum, quae extra arbitrii accidunt Kbertatem, sed et eorum, quae in
nostra sunt posita potestate.
De anima vero utrum ex seminis traduce ducatur, ita ut ratio

ipsius vel substantia inserta ipsis corporalibus seminibus habeatur, an


vero aliud habeat initium, et hoc ipsum initium si genitum est aut non
10 genitum, vel certe si extrinsecas eorpori inditur, necne: non satis mani-
festa praedicatione distinguitur.
6. De diabolo quoque et angeKs eins contrariisque virtutibus eccle-
quoniam sint quidem haec, quae autem sint
siastica praedicatio docuit
vel quomodo non satis clare exposuit. Apud plurimos tamen ista
sint,
15 habetur opinio, quod angelus fuerit iste diabolus, et apostata effectus
quam plnrimos angelorum secum declinare persuaserit, qui et nunc
usque angeK ipsius nuucupantur.

^ && ) If vgl S. 12, 9—11 u. Orir/., De or. 27, 12 (II 371, 9:

^
--
&
tut övvaßsojv

)), )
3 —6 On'g., In Matth. XIII 6 {Lom. III 221: booi ?)
vffl.

'

-'
») /,
-' c Gels. V 6. 12 und 21 ( 22, 22), Phüokal. Cai^.

XXIII [. 187—212 Roh) und . Wendland, Philos Schrift über die Vorsehung

,
7—10
& IV 30

),•
S. 28 f. 34 f) vgl. Orig. c. Cels. (I 300, 9: ai

} '
In Joh. II 30 (IV 87, 11), In . ad Tit. Frg. {Lom. V 291 = XXIV 398: si quis

rationem humanae animae inquirat, cum de ea neque quod ex seminis traduce

ducatur neque quod honorabilior et antiquior corporum conipage sit, tradiderit

ecclesiastica regula) und Rufin, Apol. ad Anastas. 6 [Migne SL XXI 026);

Hieron. c. Joh. Hieros. 22 [Migne SL XXIII 372); Huet, Origen. II 2 qu. G, 11 —


12 vgl. oben S. 12, 9-11 — 15—17 rgl. Orig. c. Cels. VI 44. 45 (II 115, 13.

116, 21)

1 possint possunt ßM^c^'rPaiOM^corr^Jan possent {*) 3 hi < Pa


4 solum < Pa 5 et < PaJan 6 oo posita sunt {0*) 9 oo est

genitum Jan 10 non < PaiMo) 12 quoque < Fa 14 velj aut Jan 17 us-

que <. Jan


14 Origenes

7. Est praeterea ecclesiastica praedicatione, quod mun-


et illud in (Pa)
^'
dus tempore coeperit et sit pro ipsa siii corrup-
iste factus sit et a certo

tione solvendus. Quid tarnen ante hunc mundum fuerit, aut quid post
mundum erit, iam non pro manifesto multis innotuit. Non enim evi-
5 dens de his in ecclesiastica praedicatione sermo profertur.
8. Tum deinde quod per spiritum dei scripturae conscriptae sint
et sensum habeant non eum solum, qui in manifesto est, sed et alium
quendam latentem quam plurimos. Formae enim sunt haec quae de-
scripta sunt sacramentorum quorundam et divinarum rerum imagines. 49
|

10 De quo totius ecclesiae una sententia est, esse quidem omnem legem
spiritalem, non tarnen ea, quae spirat lex, esse omnibus nota nisi his

1 ."
solis,
condonatur.
quibus

[Appellatio autem
gratia spiritus sancti in verbo

(id est incorporei)


,'
sapientiae ac

non solum apud


scientiae

multos alios, verum etiam apud nostras scripturas inusitata est et in-
cognita.3 Si vero quis velit nobis proferre ex illo libello, qui Petri

^-
IV 9 (
1 —3 vgl.

280, 18:
K:B. Orig.
'
c.

,).-, &
Gels. I 37 (I 89, 2: tt

^-
).

^
IV 21 ( 291, 10:

?)
). — (=

]
In Joh. 26 (IV 33, 13) vgl. unten IV 1, 9 Philokal.

Cap. 19;?, 16, 1 Rob)

7 f vgl. unten IV 11
^ :

ff 11. Bedepenning, Origenes


[seil,

I 299 — lOf
ff Rum. vgl. 7, 14


12

,
XU
vgl. I

Antipater

22 (IV 246,4:

)
Gregor. Nyss.,
Kor. 12, 8


v.

vgl.

J'

18
,"
De
ir.

an.

f vgl.

et
14 f Frg. 2 (= Z. 16
Bostra adv. Orig. hei Joh. Dam., Sacra parall.
B. Orig., In Gen. hom.

resurr. {Migne

. . DobschüL•,
),
1,
Appellatio — 17 f incognita

13 {Lom. VIII 121

SGr XLVI 49^:


Das Kerijgma Petri
De
(11

or. 27,

{TU XI
770
f),
ed.

8 (U 367, 13)

1. 1893) S.
Rtif.) des

Lc Quien-,
In Joh. XIII

82-S4
.

1 c^ et praeterea Jaii 3 f post uiundum] postmodum Jan 4 00 non iaiu

Jan 4 f evidenter Pa 5 cv) in eccles. de bis praed. Pa 6 deinde] demuni Jan

8 plurimum {) 8 f descripta sunt] scripta sunt Pa describuntur Jan 10 una


sententia est] unus est sensus Pa 11 omnibus] hominibus Jan 11 f his solis]

iis solum Jan 16 asomatu asomati


De principiis I Praef. 7. 8. 9 15

Doctrina appellatur, ubi salvator videtur ad discipulos dicere: »Non


sum daemonium incorporeum«, primo respondendum estquoniam
ei

liber ipse inter Kbros ecelesiastieos non habetur, et ostendendum quia


neque Petri est ipsa scriptura neque alterius cuiusquam, qui spiritu
dei fuerit inspiratus. Quod etiamsi ipsum concederetiir, non idem sen-
sus inibi ex isto sermone indicatur, qui a graecis vel genti-
libus auctoribus ostenditur, cum de incorporea natura a philosophis
disputatur. In hoc enim Kbello >incorporeuni daemoniuin< dixit pro eo,
quod ille quicumque est habitus vel circumscriptio daemonici cor-
ipse
10 poris non est similis huic nostro crassiori et visibili corpori sed secun- ;

dum sensum eius, qui composuit illam scripturam, intellegendum est


quod dixit, id est non se habere tale corpus quäle habent daemones
(quod est naturaliter subtile quoddam et velut aura tenue, et propter
hoc vel putatur a multis vel dicitur incorporeum), sed habere se corpus
15 soHdum et palpabile. In consuetudine vero hominum omne, quod tale

non incorporeum a simplicioribus vel imperitioribus nominatur;


fuerit,
velut si quis aerem istum quo fruimur incorporeum dicat, quoniam
quidem non est tale corpus, ut conprehendi ac teneri possit urgentique
resistere.

20 9. Quaeremus tamen si vel alio nomine res ipsa, quam graeci philo-
sophi (id est incorporeum) dicunt, in sanctis scripturis
invenitur. Dens quoque ipse quomodo intellegi debeat requirendum
est, corporeus et secundum aliquem habitum deformatus, an alterius

naturae quam corpora sunt, quod utique in praedicatione nostra mani-


25 feste non designatur. Eadem quoque etiam de Christo et de sancto
spiritu requirenda sunt, sed et de omni anima atque omni rationabili
natura nihilominus requirendum est.

vgl.

20
If

vgl.
griechisch bei Ignatius ad Smyrn. 3:
Schnitzer S. 9
Orig.,
Anm. ** und A. Hügenfeld, Novum Test, extra can. ree. IV 57. 62 —
De or. 27, 8 (
367, 13 ff) u. Geffekm, Zwei griech. Apolog. S. 89
ovx ,

\
(
22 vgl. Orig. c. Gels. VI 64
^ (II 135, 4: tV evQsQ-y,

).
inixeiva

)
. . . . VII 27 (178, 13:
-). VII 38. 66 ( 188, 11. 216, 4)

. 7. &'
Schnitzer S. 10 f
&' " }]
*, der Orig.

u. Sei. in
c. Gels.

Gen.
VIII 49

1,
(II

26 [Lom. VIII 49)


265, 4:

7)
citiert

(> inibi ibi y |


ivsomafci L \
vel et i) circumscriptus y
12 habere < y 20 quaerimus 21 asomatum L |
incorpoream Del
.&]
16

quosdam
10.

[[Est

summandam
^Ev

et virtutes bonas, qui


sed quando isti creati sint, vel quales, aut sint,
Origenes

etiam illud in ecclesiastica praedicatione, esse angelos


ei
,&.
ministrant ad salutem
'
.
hominum
quomodo
dei
con-
^P^)

Pa

non satis in manifesto distinguitur.J De sole autem et luna et stellis,


utrum animantia sint an sine anima, manifeste non traditur.
Oportet igitur velut elementis ac fundamentis huiusmodi uti secun-
10 dum mandatum, quod dicit: »Inluminate vobis lumen scientiae«, omnem
qui cupit seriem quandam et corpus ex borum omnium ratione perficere,
ut manifestis et necessariis assertionibus de singulis quibusque quid sit

in vero rimetur, et unum, ut diximus, corjDus efficiat exemplis et affir-


mationibus, vel bis, quas in sanctis scripturis invenerit, vel quas ex con-
15 sequentiae ipsius indagine ac recti tenore reppererit.

«'. ctaTQOi.

CAPUT PRIMÜM
De deo.

1. quoniam conabuntur quidam etiam secundum


Scio scripturas
20 nostras dicere deum corpus esse, quoniam inveniunt scriptum esse apud
1 —3 Frg. 3 (== Z. 4 Est —7 distinguitur Ruf.) des Antipater v. Bostra adv.
Oriff. bei Joh. Dam., Sacra parall. (II 770 ed. Le Quien) mit den einleit. Worten:

?.
rgl.
— 1 xu Gap. 10
Orig. c.
Huet, Origen.
15 reppererit = Painphil.,Apol.l {Lom.XXLY 310
7f Gels. V 10
-
2 qu.

(II 11,
11 — 13 — 4 Est —
vgl.

U7id Anonym., ad Januar. pAS —

13: uneQ xal


f)
II

oi ev

»
ö,

Yvdjasojg"

&
U. Test.), In Jerem. hom. 6 (III 76, 21) 10 Hos. 10, 12 16 xu der griech.

Überschrift {bei Photins, Bibl. God. VIII ^.4» ed. Bekker) vgl. unten Gap. 5, 1 a. A.
und Gap.
nur:

,&

=
19 f vgl.
1
7, 1

Orig.,

?. (&>
viöv

vgl.
a. A. Photius

., a. a. 0. jo.

besonders Orig., In Joh. XIII 21 (IV 244


In Oen. Sei. (Lom. VIIUO)

Koe 5 quae Jan


3^ B. encähnt aus dem Inhalt ron a' ß'
),
— 19

— 20 vgl. oben I Praef.


f)

ministrent
S. 17,

Pa
17 xu
und Denis,
9, unten

7
, ,
,'
Orig. p. 77

Gap.

distinguitur
4,
ff

aPaJan designatur |
De sole — 8 traditur < Jan 8 an sine anima] an
exanima (3/5) aut exanima Pa{G Ab) 9 ac] vel y 10 omnem] eum Pa omnis
Jan 14 bis] iis Jan 14 f ex consequentiae] consequenter Jan
De principiis I Praef. 10. Cap. 1, 1. 2 17

Moysen quidem: »Deus noster ignis consumens est«, in evangelio vero


secundum lohannem: »Deus spiritus est, et eos qui adorant eum, in
spiritu et veritate oportet adorare«. Ignis vero et spiritus non aliud
apud eos quam corjius esse putabitur. Quos interrogare volo, quid
5 dicant de eo quod scriptum est, quia >deus lux est<, sicut lohannes in
epistola sua dicit: »Deus lux est, et tenebrae non sunt in eo«. Ista
nempe >lux est<, >quae inluminat< omnem sensum eorum, qui possunt
capere veritatem, sicut in tricesimo quinto psalmo dicitur: »In lumine
tuo videbimus lumen«. Quid enim aliud lumen dei dicendum est, in
10 quo quis videt lumen, nisi virtus dei, per quam quis inluminatus vel
veritatem rerum omnium pervidet vel ipsum deum cognoscit, qui veritas
appellatur? Tale est ergo quod dicitur: »In lumine tuo videbimus
lumen«, hoc est, in verbo tuo et sapientia tua, qui est filius tuus, in
ipso te videbimus patrem, Numquidnam quia lumen nominatur, simile
lö putabitur solis huius lumini? Et quomodo vel levis aHquis dabitur
intellectus, ut ex isto quis corjjorali lumine causam scientiae capiat et
veritatis inveniat intellectum?
2. Si ergo adquiescunt huic assertioni nostrae, quam de natura 50
luminis ipsa ratio demonstravit, et fatentur non posse corpus intellegi
20 deum secundum luminis intellectum, similis quoque ratio etiam de ^igni
consumenti< dabitur. Quid enim consumit deus secundum hoc quod >ignis<
est? Numquidnam putabitur consumere materiam corporalem, ut est
>lignum vel faenum vel stipula<? Et quid in hoc dignum de dei laudi-
bus dicitur, si deus ignis est huiuscemodi materias consumens? Sed
25 [si]consideremus quia deus consumit quidem et exterminat, sed con-
sumit malas mentium cogitationes, consumit gesta turpia, consumit
desideria peccati, cum se credentium mentibus inserit et eas animas,
quae verbi eius ac sapicntiae efficiuntur capaces, una cum filio suo

,-
inhabitans secundum quod dictum est: »Ego et pater veniemus et

1 Deut. 4, 24 — 2 Joh. 4, 24 — 3f vgl. Orig. c. Gels. VI 71 (II 141, 3) —

",
6

,
I

»« "
Joh.

21— S.
1, 5

18,

2
7

vgl.
vgl.

Orig.

«'
Joh. 1,9

c.
Kl
Gels.
— 8 12
IV 13
u.

(I

&
Fsal. 35, 10

283, 4:

&
ovv
— 20

.).
f vgl. Deut. 4, 24

»«
VI
»-«

70. 72 —
23 rgl. Kor. 3, 12 — 27— S. 18, 1 vgl. Orig., In Jerem. hoyn. VIII 1 (III 55, 21)

— 29 Joh. 14, 23, vgl. xur Fonn des Gitats Orig., In Jerern. hom. VIII 1 (11 1 55, 23)

1 est < 9 dei < J. 19 demonsfcrabit 23 stipula AB stipulam Gy


;
[de] Koe naclt Del 25 [si] Koe nach Del sie (/// Kl
OrigenesV. 2
18 Origenes

mansionem apud eum faciemus«, omnibus eorum vitiis passionibusque


consumtis purum sibi eas seque dignum efficit templum.
Sed et bis, qui per hoc quod dictum est quoniam »deus Spiritus
est« corpus esse arbitrantur deum, hoc modo respondendum est. Con-
5 suetudo est scripturae sanctae, cum aliquid contrarium corpori huic
crassiori et solidiori designare vult, spiritum nominare, sicut dicit:
»Littera occidit, spiritus autem vivificat«. In quo sine dubio per litteram
quae et spiritalia dici-
corporalia significat, per spiritum intellectualia ,

mus. Apostolus quoque »Usque in hodiernum autem, cum


ita dicit:

30 legitur Moyses, velamen est positum super cor eorum; cum autem
conversus quis fuerit ad dominum, auferetur velamen; ubi autem domini
Spiritus, ibi libertas«. Donec enim quis non se converterit ad intelle-
gentiam spiritalem, >velamen est positum super cor< eins, quo yelamine,
id est intellegentia crassiore, scriptura ipsa velari dicitur vel putatur:
15 et hoc quod ait superpositum esse velamen vultui Moysi, cum
est
loqueretur ad populum, id est, cum lex vulgo recitatur. Si autem
'convertamus nos ad dominum<, ubi est et verbum dei, et ubi spiritus
sanctus revelat scientiam spiritalem, tunc >auferetur velamen<, et tunc
>revelata facie< in scripturis sanctis >gloriam domini speculamur*.
20 3. Sed et cum de spiritu sancto multi sancti participant, non
utique corpus aliquod intellegi potest spiritus sanctus, quod divisum
in partes corporales percipiat unusquisque sanctorum; sed virtus pro-
fecto sanctificans est, cuius participium habere dicuntur omnes, qui per
eins gratiam sanctificari meruerint. quod dicimus possit Et ut facilius
25 intellegi, ex rebus quamvis inparibus sumamus exemplum. Multi sunt
qui disciplinae sive artis medicinae participant, et numquid putandum

3 Joh. 4, 24
-
est omnes eos, qui medicinae participant, corporis alicuius, quod medi-

— 4—6 vgl. Orig. c. Gels. VI 70


,•)
(II 140, 12): -
,
oiuoTo?.}jv '- ^ 7?«^ '^
— —

] »« »«
{dann folgt dasselbe Gitat tvie hier Z. T) 7 Kor. 3, 6
7f


vgl.

12—19
Orig.

& c. Gels. VI 70 (II 140, 16):

^
V
— 9
V
II Koi: 3, 15 —17

, '^
vgl. Orig., In Jerem. hom. 8 (III 37, 18), c. Gels. 60 (U 63, 29) u. ö.

— 15f vgl. Exod. 34, 35 — 20—24 ob Act. 2, 3f vorschicebtl vgl. oben S. 11, 7—9
und Orig. e. Gels. VI 70 (II 139, 29: « 6


.
22—24 vgl. Orig.,
&' ), 1
In Joh. XXVIII 17 (IV 411, 16 f)
Num. hom. '
«.
2 {Lotn.X 47)
ebenda Frg. 37 (IV 513)

2 oo seque dignum eas 6 designari 9 oo dicit ita 16 recita-

tur recitaretur 19 speculabimur Del 24 f possit intellegi quod dicimus


De principiis I Cap. 1, 2. 3. 4 19

cina dicitur, in medio positi sibi auferre particulas et ita eius partici-
piüm sumere? an potius intellegendum est quod quicumque promptis
paratisque nientibus intellectum artis ipsius disciplinaeque percipiimt,
hi medicinae participare dicantur? Sed haec non omnimodis similia
5 exempla putanda sunt de medicina sancto spiritui comparata; sed ad
hoc tantummodo conprobandum quia non continuo corpus putandum ,

est id, cuius participatio habetur a plurimis. Spiritus enim sanctus


longe differt a medicinae ratione vel disciplina, pro eo quod sanctus
Spiritus subsistentia est intellectuaKs et proprie subsistit et extat: nihil
10 autem tale est medicina.
4. Sed et ad ipsum iam sermonem evangelii transeundum est, ubi
scriptum est quia »deus Spiritus est«, quam conse- et ostendendum est
quenter his quae diximus intellegi debeat. Interrogemus namque quando
ista dixerit salvator noster vel apud quem vel cum quid quaereretur.

lö Invenimus sine dubio quod ad Samaritanam mulier em loquens ista


protulerit, eam quae putabat quod in monte Garizin secundum Sama-
ritanorum opinionem adorari oporteret deum, dicens quoniam »deus
Spiritus est«. Quaerebat enim ab eo Samaritana mulier. putans eum
unum esse ex ludaeis, utrum >in Hierosolymis< adorari oporteret deum,
20 aut >in hoc monte<; et ita dicebat: »Patres nostri omnes in hoc monte
adoraverunt, et tos dicitis quia in Hierosolymis est locus, ubi oportet
adorare«. Ad haec ergo quae opinabatur Samaritana, putans quod ex
locorum corporalium praerogativa minus recte vel recte adorabitur
deus aut a ludaeis in Hierosolymis aut a Samaritanis in monte Garizin,
25 respondit salvator recedendum esse a praesumptione corporalium loco-
rum huic qui vult deum
et ita ait: »Yenit hora ut veri adora-
sequi,
tores neque in Hierosolymis neque in hoc monte adorent patrem. Deus
Spiritus est, et eos qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet
adorare«. Et vide quam consequenter veritatem spiritui sociavit, ut ad

i)

f/leicht)

XII 1 (Lom.
20
,
von
S.15 Änm.*

Joh. 4, 20
Sclmitxer

X

vgl.

127)
auch

25

(der

vgl.
Oriff.,

so xuriicküberseizf:

Orig.,

12 u.

Joh. 4, 21
In Joh.

In Lue. hom.
17 Joh.

4,

26
1 23.

24
XXV

II . X
iazi

(Lom.
18-20
Joh. 4, 21. 23. 24.
21,

V
e.

182),

vgl.
Cels.

In
Mll

Kum.
Joh. 4, 9. 20
12 ler-

hoin.

Orig.,

11 et
8 fcv) Spiritus sanctus
In Joh. Frg.
< 7
37, S. 513, 12 Pr.

19 oporteret
AB
9 subsistentia

oportet 20
subsistentia

aut] an /9
substantia

21 f
doch
(vi
)
unten
{vgl.

adoran^
oportet 21 opoiteat 23 vel recte] vel rite Del, vgl. III

Cap. 1, G a. A. \
adorabatur aDel 26 veniet \
ut] quando
20 Origenes

distinctionem quidem corporum >spiritum< nominaret, ad distinctionem (Pa)

vero umbrae vel imaginis >veritatem<. Qui enim adorabant in Hierosolymis,


>umbrae et imagini caelestium deservientes< non veritati neque spiritui
adorabant deum; similiter autem et hi, qui adorabant in monte Garizin.
5 5. Omni igitur sensu, qui corporeum aliquid de deo intellegi Pa
suggerit, prout potuimus, confutato, dicimus secundum veritatem qui-
dem deum inconprehensibilem esse atque inaestimabilem. Si quid enim
quod sentire vel intellegere de deo potuerimus, multis longe
illud est, ]

modis eum meliorem esse ab eo quod sensimus necesse est credi. Sicut 51
10 enim si videamus aliquem vix posse scintillam luminis aut brevissimae
lucernae lumen aspicere et eum, cuius acies oculorum plus luminis
capere quam supra diximus non yalet, si velimus de claritate ac splen-
dore solis edocere, nonne oportebit nos ei dicere quia omni hoc lumine
quod vides ineffabiliter et inaestimabiliter melior ac praestantior solis
15 est splendor? — ita mens nostra cum intra carnis et sanguinis claustra
concluditur et pro talis materiae participatione hebetior atque obtusior
redditur, licet ad comparationem naturae corporeae longe praecellens
habeatur, tamen cum ad incorporea nititur atque eorum riioatur intui-
tum, tunc aut lucernae vix obtinet locum.
scintillae alicuius Quid
20 autem Omnibus intellectualibus, id est incorporeis, tam praestans
in
Omnibus, tam ineffabiliter atque inaestimabiliter praecellens quam deus?
cuius utique natura acie humanae mentis intendi atque intueri, quamvis
ea sit purissima mens ac limpidissima, non potest.
6. Verum non videtur absurdum, si ad evidentiorem rei manifesta-

3 rgl. Hehr. 8, 5 Weij Kl — 5 Omni — S. 22, 3 constare = Pamphil, Äpol. 2


(Lom. XXIV 321—323) — 7 vgl. unten II Cap. 4, 3. IV Cap. 4, 8; Glemem AI,
Strom.
(IV 74, 14)
iari
V 12 (II

— 15—23
&
380, 16 St.)

vgl.

Orig.
9—15
c.

,
rgl Orig.

Gels.

&,
e. Gels.

VI 17 (1188,3:

><
V 11 (II 11, 23), In Joh.

-
II 17

iv

,^
VIII 32
(IV 87, 12:

., Strom.
'
( 247, 25:
V
3 non veritate neque
....
1 (II 330, 2 St.)
,
spiritu O, s. S. 19,
^ 28
^ ),');
4 deum] dominum
In Joh.

\
^).
II

Glemens

et hi
30

Acori- et hü J^* hi y 5 corporeum] corporale Pa et G


11 et eum] et eius A*
13 oportebat 14 quod] quo A*B*GM Pa
17 18 habetur
licet] ilicet

I
cum] c in Gorr. Anm. \%t co eorum intuitum rimatur Pa 19 aut < Pa
21 atque inaestimabiliter J.i a. R. <. G 23 ea < Pa
De principiis I Cap. 1, 4. . 6 21

tionem etiam alia utamiir similitudiue. Interdum ocuK nostri ipsam (Pa)

natiiram lueis, id. est substantiam soKs, intueri non possunt; splendorem
vero eius vel radios fenestris forte vel quibuslibet luminum brevibus
receptaculis infusos intuentes, considerare ex bis possumus, fomes ipse
5 ac fons quantus sit corporei luminis. Ita ergo quasi radii quidam sunt
dei naturae opera divinae providentiae et ars universitatis huius ad
comparationem ipsius substantiae eius ac naturae. Quia ergo mens
nostra ipsum per se ipsam deum sicut est non potest intueri, ex pulchri-
tudine operum et decore creaturarum parentem universitatis intellegit.
10 Non ergo corpus aliquod aut in corpore esse putandus est deus,
sed intellectualis natura simplex, nihil omnino in se adiunctionis ad-

sit ex omni parte ,


mittens; uti ne maius aliquid et inferius in se habere credatur, sed ut
et ut ita dicam

initium totius intellectualis naturae vel mentis


et mens ac fons, ex quo

non indiget loco corporeo neque sensibili magni-


, est. Mens vero ut mo-
15 veatur vel operetur,
tudine vel corporali habitu aut colore, neque aHo uUo prorsus indiget
horum, quae corporis vel materiae propria sunt. Propter quod natura
illa simplex et tota mens ut moveatur vel operetur aliquid, nihil dila-

tionis aut cunctationis habere potest, ne per huiusmodi adiunctionem


20 circumseribi vel iuhiberi aüquatenus videatur divinae naturae simplicitas,

XIX
6—9

&).
(IV 305, 16:
vgl. Qeffcken,

20 (IV 24, 23:


Zwei
^
griech.

&^^ ^
Äpol. 5. 33 f — 11 vgl.

),
On'g.,

c
(
In Joh.

Geis.

VII 38 ( 188, 11:

&) tmd Earnack, Dogmengesch. 667



, );
&^
Ä. 13 f vgl. Clemens AL, Strom. V 11 (II 374, 9 St. mit Test.); Orig., In Joh.

V 5 (IV 102, 34: //


. ). Frg. 13

(IV 490, 24: , Justinian, Sgnodal-

schreihen {Mansi IX 536 D: }]


) ); // -
Orig.
» ») —
c. Cels.
Stob. Eclog.

VII 34 (II
58
14 f
184, 14);
( 34, 22

vgl.

Gregor.
W.:
Clemens .,
Nyss.,
Strom.
De anima
V 11 (II 374,

et resurr.
18-20 St.);

tom. III

, } );(
/).

i:
211
Cels.
ed. Morelli,

VI
'
und Ilennecke, Die Apol.

1 nostri
(54 (11

< Pa
Paris 1638
134, 15:

3
d. Arist.,

forte <y
— 15—17

Philo,

Index S. 53 1)

4 ex bis
vgl.

De

< Fa
Orig., De

post. Gain. 9

5 ac] vel
or. 27,

Pa
( 231


8

.,
(II

&
367, 16),

II 7

universitatis
We.)

veritatisy 7 ipsius < | <


eius |
8 per se ipsam] per se ipsum .1 per se /9

»icuti - > intelligat 11 oo in se omnino y 12 et] aut /voe 13 nionas


MONAS y 1
enasaENASy Ib vel <Pa, dafür et Pa{Ab)dtirchGorr. 1« aut« vel y
22 Origenes

uti ne quod estprincipium omnium, compositum inveniatur et diversum, Pa)


et sit multa, non unum, quod oportet totius corporeae admixtionis
alienum una sola, ut ita dixerira, deitatis specie constare.
Quia autem mens non indigeat loco, ut secundum naturam suam
5 moveatur, certum est etiam ex nostrae mentis contemplatione. Haec
enim si in sua mensura consistat, nee ex qualibet causa aliquid ei ob-
tunsionis eveniat, nihil umquam
ex locorum diversitate tardabitur, quo-
minus motibus agat; neque rursum ex locorum qualitate augmentum
suis
aliquod vel incrementum mobilitatis adquiret. Quodsi obtendat aHquis.
10 verbi gratia, quia navigantibus et fluctibus maris iactatis minus ali-
quanto mens vigeat quam vigere in terris solet, non eos ex loci diver-
sitate id pati, sed ex corporis commotione vel conturbatione credendum
est, cui mens adiuncta est vel inserta. Videtur enim velut contra
naturam in mari degere corpus humanum, et propter hoc velut quadam
15 sui inaequalitate motus mentis inconposite inordinateque suscipere et

acuminis eius ictus obtunsiore ministerio dispensare, non minus quam


si qui in terra positi febribus urgeantur; quorum certum est
etiam
quod, minus aliquid per vim febrium mens suum servet officium,
si

non loci culpam, sed morbum corporis esse causandum, per quem
20 perturbatum corpus atque confusum nequaquam notis ac naturalibus
Hneis solita menti dependit officia, quoniam quidem nos homines animal
sumus compositum ex corporis animaeque concursu; hoc enim modo
habitare nos super terras possibile fuit. Deum vero, qui omnium
initium est, compositum esse non est putandum; ne forte priora ipso
25 principio esse inveniantur elementa, ex quibus compositum est omne
quicquid illud est quod compositum dieitur.

&-
'^
.,

VIII 23
1—3
Strom. IV 2G

(
rr/l. Clemens
(II

240, 18), In Matth.


., Strom.

, ?.
321, 20 St.);

',
V 12
Orig.
(

XVII 27 (Lowi'lV 140:


c.
380, 20tf6Y.)

,
Cels. VI 63
). (II

denn
— '2\i
133, 18:

VII 24
rr/l.

(
Clemens
avv
176,

erst der >T^eriectuä


).

liomo< besteht aus >caiO, aniiua, spiritus<, vr/l. Iren., Adr. haer. V 9, I = 342
Earvey; die Dreiteihmr/ ebenda V6 = II 333 H. und unten IV Cap. 11 = Philoka/.

/ );-
ff 1,

-
I 11, p. 18, 9 Bob.)

&— 23—26 rr/l. Orig. c. Gels. VI 63 (II 133, 24:

d
Gregor. Nyss.,

il/' <;
2
(7
sit] si

esse
De anima

|
quid
et resurr.

9
[ed.

adquii-it ^-
)
Morelli, Paris 1638 tom. III p. 186

14 propter hoc « propterea y 18 servet J. servat,? non servet y 191oci]


et] vel .1 13
5: ov

velut] ut (getilgt)

mentis 20 turbatum 24 initium < initium est] est compositor


\
De principiis I Cap. 1, 6. 7 23

Sed nee magnitudine corporali mens indiget, iit agat aliquid vel
moveatur, sicut oculus, cum in maiora quidem corpora intuendo diffun-
ditur, ad parva vero et exigua coartatur et adstringitur ad videndum.
Indiget sane mens magnitudine intellegibili, quia non corporaliter, sed
5 intellegibiliter crescit. Non enim corporalibus incrementis simul cum
corpore mens usque ad vicesimum vel tricesimum annum aetatis augetur,
sed adhibitis acumen quidem elimatur
eruditionibus atque exercitiis | :
ingenii, quaeque sunt ad intellegentiam provocantur, et capax
ei insita
maioris efficitur intellectus non corporalibus incrementis aucta, sed
10 eruditionis exercitiis elimata. Quae idcirco non statim a puero vel a
nativitate recipere potest, quia invalida adhuc et inbecilla membrorum
conpago, quibus velut organis ad exercitium sui mens utitur, neque
operandi vim sustentare valet neque percipiendae disciplinae exhibere
sufficit facultatem.

15 7. autem sunt qui mentem ipsam animamque corpus esse


Si qui
arbitrentur, quomodo tantarum rerum, tarn
velim mihi responderent,
difficiUum tamque subtilium, rationes assertionesque recipiat. Unde ei
virtus memoriae, unde rerum invisibilium contemplatio, unde certe in-
corporaUum intellectus corpori inest? Quomodo natura corporea di-
20 sciplinas artium, rerum contemplationes rationesque rimatur? Unde
etiam divina dogmata, quae manifeste incorporea sunt, sentire atque
intellegere potest? Nisi si forte aliquis putet quod, sicut forma ista cor-
porea et habitus ipse aurium vel oculorum coufert aliquid ad audien-
dum et ad videndum, et ut singula membra, quae a deo formata sunt,
25 liabent aliquid oportuuitatis etiam ex ipsa formae qualitate ad hoc,
quod agere naturaliter instituta sunt: ita etiam habitum animae vel
mentis intellegi debere arbitretur quasi apte accommodeque formatum
ad hoc, ut de singulis sentiat vel intellegat atque ut vitahbus motibus
moveatur. Verum qualem colorem mentis secundum hoc, quod mens
30 est et intellegibihter movetur, describere quis posset aut dicere, non
adverto.

15 vgl. Ori(j., Exitort. ad mart. 47 (142, 29:


&'
-
), c Geis. VII 32 ( 182, 31: xy
. . .

.
;/

); unten Cap. 7, 1. II Cap. 2, 1. 2. Gap. 10, 1. 2 tmd Huet, Griffen. II 2 qu.


— 24—26
f), 13. 15 vgl. Griff., In Jerem. hom. Fn/. II

^
2 (III 197, 25):

1« respondeant Koe 22 nisi si nisi AG 27 arbitrentur L \

commodeque accommodatcque Del 30 possit Koc


24 Origenes

Adhuc ad confirmationem atque explanationem eorum, quae de (Ruf)

mente vel anima diximus, eo quod praestantior sit totius naturae cor-

poreae, etiam haec addi possunt. Unicuique corporeo sensui substantia


quaedam sensibilis subiacet proprie, in quam ipse sensus corporalis
5 intenditur. Verbi gratia, visui subiacent colores habitus magnitudo,
auditiii voces et sonus, odoratui nidores boni vel mali, gustui sapores,
tactui calida vel frigida, dura vel moUia, aspera vel levia. Horum
autem sensuum, de quibus supra diximus, quia multo melior sensus sit
mentis, omnibus darum est. Quomodo ergo non videtur absurdum,
10 bis quidem, quae inferiora sunt, substantias esse subiectas ad inten-
dendum. huic autem virtuti, quae melior est, id est mentis sensui,
nihil omnino subici substantiale, sed esse intelleetualis naturae virtutem
corporibus accidentem vel consequentem? Quod qui dieunt, sine dubio
in contumeliam eins substantiae, quae in ipsis melior est, baec profe-
10 runt; immo vero ex hoc etiam ad ipsum deum refertur iniuria, cum
putant eum per naturam corpoream posse intellegi, quo scilicet secun-
dum ipsos corpus sit et illud, quod per corpus potest intellegi vel
sentiri; et nolunt hoc intellegi, quod propinquitas quaedam sit• menti
ad deum, cuius ipsa mens intelleetualis imago sit, et per hoc possit
20 aliquid de deitatis sentire natura, maxime si expurgatior ac segregatior
sit a materia corporali.
8. Verum istae assertiones minus fortasse auctoritatis habere vide- Ruf
antur apud eos, qui ex sanctis scripturis de rebus divinis institui volunt

&] 3—7

',
t^fji Philo, De opif. mundi 20

[?/]
{p.

,
14 M., I

',
20, IG— 19

'
Colin:

&,
',
[seil.

oben S. 23, 15 u. Orig.

,
22 Verum
und bemerkt dann
— S. 27, 1
^ ^
e.

cognoscere
), De
Gels.

[xu Z. 22 ff oder
VI 69
plant,

^
(

citiert

tm
^
Buf.,
.
139, 10:

&),
S. 26, 6 ff?] I
349

Apol.
.
««
II 159 f We.

In Joh. Frg. 18 (IV 494


I 17
18 (XXI 556):
&
&,
{Migne

•'

SL XXI
15—21

f)

554
etiamsi aliqua
vgl.


f)

verba in Graeco incautius fortasse posita declinavimus . . ., vgl. Huet, Origen. 2


*
qii. 2, 17. 18 und Schmher S. 21 Amn.

4 proprio ABo propriae Clf propria G 6 nidores] + et |


mali] 4-

odores y 7 levia] lenea B* lenia B'^GM^eorrAb lania li* 8 cxj sit sensus

11 esti <.GM* est, id < 20 ac et y 22 fortassis


De principiis I Cap. 1, 7. S 25

et inde sibi approbari quaeruut, quomodo natura dei supereminet cor- Ruf
porum naturam. non etiam apostolus hoc idem ait, cum
Vide ergo si

de Christo loquitur dicens: »Qui est imago invisibilis dei, primogenitus


omnis creaturae«. Non enim, ut quidam putant, natura dei alicui visi-
5 bilis est et aliis invisibilis; non enim dixit apostolus >imago invisibilis

dei< hominibus aut >iuvisibilis< peccatoribus, sed valde constauter pro-


nuntiat de ipsa natura dei dicens »imago invisibilis dei«. Sed et Johannes
in evangelio dicens : »Deum nemo vidit umquam« manifeste declarat
Omnibus, qui intellegere possunt, quia nulla natura est, cui visibilis sit
10 deus; non quasi qui visibilis quidem sit per naturam et velut fragilioris

creaturae evadat atque excedat aspectum, |


sed quoniam naturaliter 53
videri impossibilis est.
Quodsi requiras a me, quid etiam de ipso unigenito sentiam, si ne
ipsiquidem visibilem dicam naturam dei, quae naturaliter >invisibilis< est:
15 non tibi statim vel impium videatur esse vel absurdum; rationem quippe
dabimus consequenter. (Sicut enim incongruum est dicere quod possit Hier

178, 14)
3—8

(IV 495, 8):


vsiav

beide Citate

3 ^/. 7 Kol.

/)
1,

ai
15

^

.,
auch sonst verbunden,
8 Joh. 1, 18 —
Q-eöv

rrjl.

9—12
x. B. Orig.
rr/l.

13 Quodsi
Orig.,

— 16
c. Cels.

^
VII 27
In Joh. Frg. 13

consequenter
^-
(II

&&
citiert Bufin nochmals Apol. I 19 {Migne SL XXI 556) — 15 vgl. Ruf., Apol.
— — = Hieron.
,
I 20 (XXI 558) 16 Sicut S. 26, 2 filium c. Joh. Hieros. c. 7 {Migne
SL 360), ron mir nach Schnitzer S. 21 hier eingefügt; dazu stimmt Justinian,
Ep. ad Mennam {Mansi IX

); femer
[. ] vgl. Hieron.
489 B:

. . . c 9 (. 362:
, Filius
?]

non videt Pafcrem, et

Filium non videt Spiritus sanctus), Apol. 11 b (Migne SL XXIII 434) und Ep.
adAvit.2 (i^^V/we XXII 1060: Deum Patrem per naturam invisibilem etiam a
, Filio

,,/ ,& , ^^,


non videri); daxu Epiphan., Haer. 64,4 (vgl. 64,73):
9- -
«' -
' ,
1 et inde
;
(ähnlich Ancorat. 63:

Apol. etiam inde ( ctitim de * etiam que M^con- etiam de


f.

bis 5 non enim L quia non Ruf. Apol. 10 oo sit quidem Ruf. Apol. 11 crea-
turae L naturae Ruf. Apol. 12 impossibilis est impossibile est BS
Ruf. Apol. 13 Quodsi] Sed si Ruf. Apol.^ \
requiras] requiris Ruf Apol.-

14 cv> dei naturam Ruf. Apol.^ \ quae] qui Ruf. Apol.-


26 Origenes

filius videre patrem, ita inconveniens est opinari quod spiritus sanchis
possit videre iilium.) Aliud est videre, aliud cognoscere: videri et Ruf
videre corporum res est, cognosci et cognoscere intellectualis naturae
est. Quicquid ergo proprium corporum est, hoc nee de patre nee de
filio sentiendum est; quod vero ad naturam pertinet deitatis, hoc inter
patrem et filium constat. Denique etiam ipse in evangelio non dixit
quia >nemo vidit patrem filius neque filium nisi pater<, sed ait:
nisi

»Nemo novit filium nisi pater, neque patrem quis novit nisi filius«.
Ex quo manifeste indicatur quod quicquid inter corporeas naturas
10 videre et videri dicitur, hoc inter patrem et filium cognoscere dicitur
et cognosci, per virtutem scientiae, non per visibilitatis fragilitatem.

Quia ergo de incorporea natura et invisibili nee videre proprie dicitur


nee videri, ideirco neque pater a filio neque filius a patre videri in
evangelio dicitur, sed agnosci.
lö 9. Quodsi proponat nobis aliquis, quare dictum est: »Beati mundo
corde, quoniam ipsi deum
multo magis etiam ex hoc, ut
videbunt«,
ego arbitror, assertio nostra firmabitur; nam quid aliud est »corde
deum videre<, nisi secundum id, quod supra exposuimus, mente eum

äyLOV

die ]Vorte

doch u'ohl nicht aus dieser


, ov


-.
Stelle). Rufin
wirklich ans
citiert Apol. I
\

19 {Mü/ne
.) entnommen, so
SL XXI
Sind

dasselbe Fragment so: quia sicut Filius Patrem non videt, ita nee Spiritus
sanctus videt Filium Übersetzung seiner Gegner, die behaupteten: in Graeco

& ,-
«7s

ita haberi {ebenda

).
2 —4
XIX
,
rgl. Orig.,

6.
c.

XXXII

20 p. 558);

29 (IV 305, 3
vgl.

In Joh. Frg. 13 (IV 494, 25


auch Kattenbusch, Das apost. Symbol


ff. 475, ),
:

c Gels. MI 44 (
II

^-
194, 29)
S9öi


(- . 6 und Orig.

.
8 Matth. 11, 27 15 Matth. 8 17 f oben Gap.

,^ > <
5, rgl. 1, c.

-
Gels. VII 33 (II 184, 2): d

^• '^
--
{es folgt dann
Matth. 5, 8)

2 Aliud] + quidem Buf. Äpol. |


cognoscere] noscere Ruf. Apol. 3 res
<: Ruf. Apol., vielleicht zu tilgen | cognosci et cognoscere] nosci et noscere

Ruf. Apol. 10 eti] vel Ruf. Apol. 10 f cognoscere — cognosci] noscere — nosci
Ruf. Apol. 1 4 agnosci] nosci Ruf. Apol. 1 mundo A* Cy Ruf Apol. {vgl.
5
S. 27, 12) mundi A^cn-ß 16 etiam < Ruf Apol. 17 f cv3 deum videre corde
18 id < Ruf Apol.
De priucipiis I Cap. 1, 8. 9. Cap. 2, 1 27

intellegere atque eognoscere ? Frequenter namque sensibilium mem-


brorum uomina ad animam referuntur ita, ut >oculis eordis< videre dicatur,
id est virtute intellegentiae aliquid intellectuale conicere. Sic et audire
auribus dicitur, cum sensum intellegentiae profundioris advertit. Sic
et uti eam posse dentibus dicimus, cum mandit et comedit panem
vitae, qui de caelo descendit. Similiter et ceteris uti membrorum
officiis quae ex corporali appellatione translata virtutibus animae
dicitur,
coaptantur, sicut et Salomon dicit: »Sensum divinum invenies«. Sciebat
namque duo genera esse sensuum in nobis, unum genus sensuum mor-
10 tale, corruptibile, humanum, aliud genus immortale et intellectuale.
quod nunc >divinum< nominavit. Hoc ergo sensu divino non oculorum.
sed >cordis mundi,< quae est mens, deus videri ab bis, qui digni sunt,
potest. Cor sane pro mente, id est pro intellectuali virtute norainari
in Omnibus scripturis novis ac veteribus abundanter invenies.
15 Hoc igitur modo quamvis louge inferius quam dignum est, utpote
pro infirmitate humanae intellegentiae naturam dei intellegentes, nunc
quid nomen Christi velit videamus.

.
sibi

ß.'

CAPUT SECUNDUM
20 De Christo.

//
) &
natura,

&&
'),-
1.

2
Primo
quod

Tffl.
illud nos scire oportet,
est unigenitus filius patris,

EpJies. 1, 18

c. Gels. VII 44

(
Wey) u.
( 19, 29:
3 f vffl.
Orig.,

:. . Ori;/.,
quod

De
alia est in Christo deitatis eins

et alia

In Joh. XXVIII 4 (IV 393,

or. 13,
humana

4 (U 328, 14):
1:
natura, quam

— f (/1. Joh. 6, 32 f. " tind Orig., In


Matth. Comm. ser. 85 (Loni. IV 417: quoniam panis est verbum iustitiae, quam
manducantes animae nutriuntiir) — 8 Prot. 2, ; vgl. unten IV 37 u.E., Schnitxer

,& -] ^ &-
S. 22 Anm. * und Orig. c. Gels. VII 34 (11 184 f) — 12 vgl. Matth. 5, 8 — 12f rgl.

Orig. c. Gels. VI 09 (II 139, 11), In Joh. Frg. 13 (IV 49, 10—14) — 21 vgl. Orig.,

In Joh. XIX 2 (IV 299, 14:

>]
), . Gels. III 28 ( 22(3,13: ' d -
([). VII 17 (II 108, 1)

7 corporali] Corpora ili* corporea ' ''"'''


corporum (7 10 et intellectuale < )'

1 7 O.J sibi velit nomen Christi 18 Überschrift griech. bei Phot., Cod. VIII p. 4a B.
28 Origenes

in novissimis temporibus pro dispensatione suscepit. Propter quod (Pa)


videndum primo est, quid sit unigenitus filius dei, qui multis quidem
et diversis nominibus pro rebus vel opinionibus appellantium nuneu-
patur, Sapieutia namque dicitur, sicut et Salomon dixit ex persona
5 sapientiae: »Dominus creavit me initium viarum suarum in opera sua,
priusquam aliquid faceret, ante saecula fundavit me. In initio prius-
quam terram faceret, priusquam prodirent fontes aquarum, antequam
firmarentur montes, ante omnes autem colles generat me«. Dicitur
autem et primogenitus, sicut dicit apostolus Paulus: »Qui est primo-
10 genitus omnis creaturae«. Xec tamen alius est primogenitus per naturam
quam sapientia, sed unus atque idem est. Denique et apostolus Paulus
dicit: »Christus dei virtus et dei sapientia«.
2. Nemo tamen putet aliquid nos insubstantivum dicere, cum eum
>dei sapientiam^ nominamus; id est, ut exempli causa finxerim, quod
15 eum non velut animal quoddam sapiens, sed rem aliquam, quae sapientes
efficiat, intellegamus ,
praebentem se et mentibus inserentem eorum,
qui capaces virtutum eins atque intellegentiae fiunt. Si ergo semel Pa
recte receptum est, unigenitum fiKum dei >sapientiam eius< esse sub-
stantialiter subsistentem , nescio si iam ultra evagari sensus noster
20 debeat ad suspicandum, ne forte ipsa (id est substantia) eius
corporeum aliquid habeat, cum omne, quod corporeum est, vel habitu

2 f ir/l. Orirj., In Joh. I 21. 22 (IV 25-2S) — 5 Prov. 8, — 9 Kol


22-25
1,

(Lom.
(11

?.,
15 —
XXIV
334, 4 f)
'
12

^
«
I Kor.
329
18

).
f)

r;jl.
1,


24

,
Orig.,

17-19
17

34 (IV 43, 20),


Si ergo

rgl. Orig.,

In Joh. VI 38 (IV 140, 13:


c
S. 30,

In Joh.

Geis.
2 sapientiam

VIII 12
37 (IV 212, 17
^ ,
= »;?7.. Apol. 3

229 230), De
ff), De
&,
or. 15, 1

or. 27, 12

)
(II

( 371, 7) — 20 f vgl. Seeberg, Dogmengesch. I 416 Ä. 1. 427 Ä. 3 — 20 die

Worte: id est substantia sind tcoM,wie oben Praef. 9 die Worte: id est incoii>oreum
?<. ä. Ziisatx Rufins\ Orig. braucht und . . In Joh. 1 24 (IV 29, 24:
. . .

nicht als völlig identische Begriffe; vgl. aber Loofs, Leitf. x. Sind. d. DG.* S. 194
^. 8 — 21 f vgl. oben Gap. 1, 6

2 oo est primo 4 f ex persona sapientiae <i initium] in initium


G initio M* inicio S, vgl. unten S. 30, 7 |
in opera sua <. G 6f prius-
quam terram faceret < (7 7 prodirent producerent M* produceret GM^c^rra
8 autem] enim G generat ßilo, vgl. Orig., In Jereni. hom. IX 4 (III 70, 23f ) A7
generavit AG 9 Paulus
|

<L 12 virtus] + est -i 1 4 ut < J.5 20 ipsa ipiya


vermutet Del |
ypostasis \
id est < Pa |
substantia] xu sub-
sistentia eorr. A^ subsistentia P«, vgl. unt. S. 30, 2. 32, 16 u. Gap. 2, 8 a. A.

J
De principiis 1 Cap. 2, 1. 2 29

vel colore vel magnitudiue desiguetur. Et quis iimquam sani sensus ^^ ,

habitum vel colorem aut mensurae magnitu dinem in sapientia requi- 54


sivit per hoc, quod sapientia est? Quomodo autem extra huius sapientiae

generationem fuisse aliquando deum patrem, vel ad punctum momenti ali-


pium aliquid de deo intelle-
5 cuius, potest quis sentire vel credere, qui tarnen
gere noverit vel sentire? Aut enim non potuisse deum dicet generare
sapientiam, antequam generaret, ut eam quae ante non erat postea genuerit
ut esset, aut potuisse quidem et, quod dici quoque de deo nefas est,
noluisse generare; quod utrumque et absurdum esse et impium omnibus
10 patet, id est, ut aut ex eo quod non potuit deus proficeret ut posset.
aut cum posset dissimularet ac differret generare sapientiam. Propter
quod nos semper deum patrem novimus unigeniti tilii sui, ex ipso qui- Jan
dem nati et quod est ab ipso trahentis, sine ullo tamen initio, non
solum eo, quod aKquibus temporum spatüs distingui potest, sed ne illo
15 quidem, quod sola apud semet ipsam mens intueri solet et nudo, ut
ita dixerim, intellectu atque animo conspicari. Extra omne ergo quod

XXIV
3 —5
328

,,
vgl.

=
xoj?.voßSvo?,
Orig.,

Euseb.
In Gen. comm.
c. Marcell. I

oi
4,

6
I Frg.
S. 22, 11 Kl.:

^,
hei

-,
PamphiL, Apol.
ov

,
/] ^
3 {Lotti. VIII 4.

7?} elvui

( ,; - , , , ()
/, ?.),
Joh.

);
XIX 6 (IV 30, 10: >] ^
Method. bei PL•t., Cod. 2So {. 302a, SO .), abgedr. bei Bonwetsch,
- In

Method. r. Ol. S. 341, unfen I Cap. 4t>. " Cap. 4,1 und Hamack, Dogmengesck. 672 —
12 nos semper — S. 63, 7 ^,. = Anonymus, De incarn. Verbi ad Janicarium
{Augustin, Opp. ed. Ben. tom. VIII p. 48 —53) — 12 f vgl. Orig., In Jerem. kam.

,
IX 4 {III 70,

/
14:

,' [Fror. 2]
.

\
. . [. 21) ^
);
prium est
Hilarius,

quod semper
De Trin. XII 23 {Migne
8,

est pater). 32 {ebenda 453:


. . .

5LX447: Quod si

Aut enim non semper


semper Patri pro-
Pater,

si non semper et Filius; aut si semper Pater, semper et Filius) zind unten Cap. 2, 4,

S. 32, 15 ff (= Pamphil., Apol. 3 [Lom. XXIV 333], worauf die citierte Stelle aus

den Jeremialwmilien folgt)

3 hoc < 8 ut < Prt |


esset] esse Pa{G) < (/^^) |
dici

quoque dici ne dici quidem Pa{GM) nee suspicari quidem Pa{a) |


nefas]

fas Pa 10 aut < 11 aut] et ex eo Pa(GM*S)


30 Origenes

vel dici vel intellegi potest initium generatam esse credendum est CPa)

sapientiam. In hac ipsa ergo sapientiae subsistentia quia omnis virtus


ac deformatio futurae inerat creaturae, vel eorum quae principaliter

exsistunt yel eorum quae accidunt consequenter, virtute praeseientiae

5 praeformata atque disposita: pro his ipsis, quae in ipsa sapientia velut
descriptae ac praefiguratae fuerant, ereaturis se ipsam per Salomonem
dicit ereatam esse sapientia >initium viarum< dei, continens scilicet in
semet ipsa universae creaturae vel initia vel rationes vel species.

3. Quali autem modo intelleximus sapientiam >initium viarum^ dei


10 esse, et quomodo creata esse dicitur, species scilicet in se et rationes
totius praeformans et continens creaturae: hoc modo etiam verbum dei
eam esse intellegendum est per hoc, quod ipsa ceteris omnibus, id est uni-
versae creaturae, mysteriorum et arcanorum rationem, quae utique intra
dei sapientiam continentur, aperiat; et per hoc verbum dicitur, quia sit
15 tamquam arcanorum mentis interpres. Unde et recte mihi dictus videtur
sermo ille, qui in Actibus Pauli scriptus est, quia »hie est verbum ani-
mal vivens«. Johannes vero excelsius et praeclarius in initio evangelii
sui dicit, propria definitione deum esse definiens verbum, dicens: »Et
deus erat verbum, et hoc erat in initio apud deum«. Qui autem initium Pa

2—8
/ V 39
^
22: &
-
^
)
rgl. Orirj. c. Gels. (II 43,

?.€ ij /) -

[Lom.
&, XV 48) imd Denis, De
^

la philos. d'Orig. p. 93 —
,

16
?'/

In Gant. Gant. Gonim.


vffl. Griff., In Joh.
III

XX 12 (IV 342, 5), In Jerem. hom. XX 1 ( 176. 177); Hebr. 4, 12 und Harnack.
TU NF V 3 5. 102 ff; Harnack u. Garl Schmidt, Die alten Petrusacten TU NF
IX 1 S. 83; Acta Paidi, her. von Garl Schmidt, Lpx. 1905, S. 108 f. 161 f. 198;

Corssen, ZntW IV 1903 S. 41 — 18 Joh. 1, 1. 2 — 19 Qui — S. 31, 4 potest


= Pamphil, Apol. 3 [Lom. XXIV 331)

1 f CV3 sapientiaru credendum est Jan 2 quia quod 3 deformatio]


formatio hisl iis Jan 6 descriptae ac praefiguratae God. Pemig. bei Del,
sua
descripta ac praefigurata LJan \
ipsa Jan 7 dixit Jan 8 initia] intua

[so'\ u. a. R. initia A^ initium xu initia corr M^ 8 rationes formes Jli* fonnas


gtjlficorrj.ft forma ^' 10 rationes initia 14 continetur Jan \
quia] quod

Jan 15 Unde — 17 vivens < Jan 17 vero excelsius et praeclai-ius < Jan

18 dicit < Jayi \ dicens] dicit Jan 19f cva dat initium Jan
De principiis 1 Cap. 2, 2. 3. 4 31

dat verbo dei vel sapientiae dei, intuere ne magis in ipsum ingenitum Pa
patrem impietatem suam iactet, cum eum neget seraper patrem fuisse
et genuisse verbum et habuisse sapientiam in omnibus anterioribus vel
temporibus vel saeculis, vel si Cjuid illud est quod nominari potest.

5 4. Hie ergo filius etiam omnium quae sunt veritas est et vita; et recte.
Nam quomodo viverent quae facta sunt, nisi ex vita? vel quomodo
veritate constarent ea quae sunt, nisi ex veritate descenderent? vel
quomodo rationabiles esse possent substantiae, nisi verbum vel ratio
praecederet? vel quomodo sapientes, nisi esset sapientia? Verum quo-
10 niam futurum erat ut etiam deciderent aliqui a vita et mortem sibi
ipsi consciscerent ex eo ipso, quod a vita deciderent (non enim aliud

est mors quam a vita discedere), et utique non esset consequens ut ea, quae
semel ad vivendum fuerant procreata a deo, penitus deperirent, oportuit
ante mortem esse talem virtutem, quae futuram dissolveret mortem
lö et esset resurrectio, quae in domino et salvatore nostro formata est, quae
resurrectio in ipsa dei sapientia et verbo ac vita consisteret. Tum deinde
quoniam futurum erat ut aliqui ex bis, qui creati sunt, pro eo quod
non naturaliter, id est substantialiter, inesset eis bonum sed accidens,
non valentes inconvertibiles et incommutabiles permanere ac semper in

'
(II

167, 22)

Yl 38 (lY
S. 32,


14(3,
4 i-fjl.

13),
tyl.

&
De
Orvj., In Joh.
Joh. 14, 6

or. 27, 2 (II 364, 23:



I 21.

6—9
87

;
rr/l.

,
(lY 26,

-
, ,-
Orig.,
2. 47, 15),
In Joh.
ry
II
c.

18
Geis.

(lY 75,
YU 16
4j.

},
^ — 9-16 vffL Orig., In Joh. XX 39 (1" 380, 27).

-
;)

XXXII 18 (IV 457, 6:

). 37 ( 47, 16:
-,
^^ }]
....
9--

" );
VI 44 114, 18:
Joh. 11, 25. 6, 51

ov oiov '
— 17 f vgl. Orig. c. Gels.

&& lY 45 (I
»-
318, 4).

(11

^ &)
1 intuere] intueatiir () 3 in omnibus <. 4 illud] ob aliud? vgl.

X. B. Orig. c. Gels. VII 16 (II 168, 10) vita] + et via Jan, vielleicht richtig,

s. unten S. 32, 7 8 rationales Jan 9 quomodo] + possent esse Jan |


sa-

liientes Jan sapiens saperent | Verum — .S". 32. 2 deciderent < Jan
19 valentes « volentes
32 Ongenes

eisdem bouis aequa ac moderata libratione durare sed conversi atque ,


(Pa)

mutati de statu suo deciderent, via factus est verbum dei ac sa-
pientia. Quae via idcirco dicitur, quod ad patrem dueit eos, qui incedunt
per eam.

5 Quaecumque ergo diximus de sapientia dei, liaec convenienter apta-


buntur et quod filius dei vita est et pro
intellegentur etiam pro eo
eo quod verbum est et pro eo quod veritas est et pro eo quod via est
et pro eo quod resurrectio est, quia hae omnes appellationes ex operibus
eius ac virtutibus nominatae sunt, et in nulla harum vel levi opinione in-
10 tellegi corporale aliquid potest, quod vel magnitudinem designare videatur
vel habitum vel colorem. Verum quoniam hi, qui apud nos videntur homi- 55
|

num filii vel ceterorum animalium, semini eorum a quibus seminati sunt
respondent vel earum in quarum utero formantur ac nutriuntur, habentes
ex his quicquid illud est, quod in lucem hanc assumunt ac deferunt
15 processuri: infandum est et inlicitum deum patrem in generatione uni- Pa
geniti filii sui atque in subsistentia eius exaequare alicui vel hominum
vel aliorum animantium generanti; sed necesse est exceptum aliquid
esse et deo dignum, cuius nulla prorsus comparatio non in rebus so-
lum sed ne in eogitatione quidem vel sensu inveniri potest, ut humana
20 cogitatio possit adpraebendere quomodo ingenitus deus pater efficitur

Joh. 14,
2-4
6. 11,

&. —
vgl Orig., In Joh.
25 —
,
8f

11—15
vgl.
XXXII
Orig.,

vgl.
7

Orig.,
(IV 437, 5—12); Joh. 14, 6
In Jerem. hom. IX 4

In Joh. XX (IV 332,


(III 70, 18):

29),

c
ß— 8
Zaov

Gels.
'
\
rgl.

20

(II 22,

333 f)
3)



17 f
'
15 infandum

.
vgl.

. .
Orig.

c.


S. 33, 2 filius est

Cels. II

19— S.
69 (I 191,
=
11):

33, 1 vgl. Orig.


Pamphil., Apol. 3 (Lo?«.

-
c. Cels.

&,
?)

VIII 14

.
(II 231,
XXIV
^-
-17):

2 factum est Jan; vielleicht urspr. factus est (Logos sive) verbum ac]

et Jan '
5 dixerimus Ja« 6 intellegentur *<• intelleguntur
|

G "'"'' il/*
intelliguntur \
oo etiam hinter haec Z. 5 Jan 7 et pro eo quod via est < }'

10 cvD vel quod Ja« |


Yiaetur GM* llVei-um<y |
hi] ii Jan llfcvsfilä
hominum videntur Jan 13 vel] + etiam Jan j
earam] eis \
habentes
hahent 15 infandam] 4- autem KJ subsistentia L substantia PaJan
17 generati
De principiis I Cap. 2, 4. 5 33

unigeniti filii. Est namque ita aeterua ac sempiterna generatio, sicut Jan
splendor generatur ex luce. Non enim per adoptiouem Spiritus filius

fit extrinsecus, sed natura fiKus est.


5. Videaruus tarnen quomodo haec quae dicimus etiam divinae
5 scripturae auctoritate muniantur. Ait apostolus Paulus unigenitum
filium >imaginem esse dei invisibilis<, et >primogenituni< eum esse >totius
creaturae<; ad Hebraeos vero scribens dicit de eo quia sit »splendor
gloriae et figura expressa substantiae eins«. Invenimus nihilominus etiam
in Sapientia quae dicitur Salomonis descriptionem quandam de dei sapientia
10 hoc modo scriptam: »Yapor est euim« inquit »virtutis dei et .

,'^
If rgl. oben S. 10, f 29, 13. Seeberg, Dogmengesch. I 415 und Orig., In
Jerem. hom. IX 4 (III 70, 14:

Ttjq ?.' ...


}] -
. . [Prov. 8, 2]
««
. . .

// - ?;,
))
. . .

), In Joh.
-
XXIV
),
Frg. 2 (IV 486, 6:

328: Lux autem


In . ad Hebr. Frg.
S

aeterna quid aliud sentiendum est


1 (Lom. V 297 = Pamphil.,
quam Deus pater?
Äpol. 3, Lom.
qui
nunquam fuit, quando lux quidem esset, splendor vero ei non adesset; neque enim
lux sine splendore suo unquam intellegi potest. Quod si verum est, nunquam est,

quando Filius non Filius fuit. Erat autem non . . innatus . ., sed sicut ingenitae
lacis splendor ipsam illam lucem initium habens ac fontem, natus quidem ex ipsa;
sed non erat quando non erat). Der Vergleich ergab sieh aus Weish. Sal. 7, 26.

Hebr. 1, 3 von selbst — 2 f vgl. Rom. 8, 15 und Orig., In Joh. V Frg. {Lom. V
305 f), In Jerem. hom. I 10 (1118,28), In Isai.l Frg. {Lotn. Xill 2S5 = Pamphil.,
Äpol.ö, Low. XXIV 371: Christus vero, sicut per hoc, quod Christus est, Christos
facit, ita et per hoc, quod Filius Dei est, et Filius proprius et unigenitus, omnes
eos, qui percipiunt ab eo spiritum adoptionis, filios Dei facit); Ruf., De adult. libr.

Orig. {Lom.. XXV 384, 7: aut itenim qui Fatrem et Filium unius substantiae, quod
Graece dicitur, designavit, in consequentibus statim capitulis alterius
esse substantiae et creatum poterat dicere eum, quem paulo ante de ipsa natura
Dei Patris pronuntiaverat natum?); Schnitzer S. 27 Anm..* — ^fi Die folgenden
Ausführungen in Abschn. 5—13 scheint Athanas., Or. I contra Arianos e. 20 tf

(I 1 424 ff ed. Ben.) benutxt x-u haben — 6 rgl. Rol. 1, 15 — 7 f Hebr. 1, 3 —


10 u. S. 34, 2 Weish. Sal. 7, 25 f — 10 f vgl. Orig., In Joh. XIII 25 (IV 249, 31:
),
1 cv:* ita namque Jan 3 fit] sit AG
),
fuit M*
anders c
vgl.

6 oo
Cete.

ebenda
VIII 14 (II 231,13:
III

invisibilis
72 ( 263, 28)

Dei Jan
7 oo de eo"" dicit Jan \
quia] quod Jan 8 oo etiam nihilominus Jan
10 aijörroea G
rigeues V. 3
34 Ori genes

(id est manatio) gloriae omnipotentis purissima«. Ideo ergo »nihil Ji

in eam commaculatum< incidere potest. »Splendor est enim lucis


aeternae et speculum inmaculatum inoperationis dei et imago bonitatis
eins.« >Sapientiam vero dei< dicimus, sicut superius diximus, sub-
5 sistentiani habentem non alibi nisi in eo, qui est initium omnium,
ex quo et nata est. Quae sapientia quia ipse est, qui est solus natura
filius, idcirco et >umgenitus< dicitur,
6. Videamus sane quid intellegi debeat etiam de hoc, quod >imago
invisibilis dei< dicitur, ut et per hoc advertamus quomodo deus recte
10 >pater< dicitur consideremus primo ex his, quae consuetudine
filii sui; et

hominum imagines appellari solent. Imago interdum dicitur ea, quae


in materia aliqua, id est ligni vel lapidis, depingi vel exculpi solet;
interdum imago dicitur eins, qui genuit, is, qui natus est, cum in nuUo
similitudinum liniamenta eius, qui genuit, in eo, qui natus est, menti-
15 untur. Puto ergo posse priori quidem exemplo aptari eum, qui >ad
imaginem et similitudinem dei< factus est, hominem, de quo diligentius
deo favente, cum locum ipsum in Genesi exponere coeperimus, vide-
bimus.
Secundae vero comparationi imago iilii dei, de quo nunc sermo
20 est, comparari potest etiam secundum hoc, quod >invisibilis dei imago<
invisibilis est, sicut secundum historiam dicimus imaginem Adae esse
filium eius Seth. Ita etiam scriptum est: »Et genuit Adam Seth secun-
dum imaginem suam et secundum speciem suam«. Quae imago etiam

4 vgl. oben Cap. 2, 2 — 8 f vf/l. Kol. 1, 15 — 10 vgl. etwa Matth. 11, 27.

Kol. 1, 3. 12. 13. Eebr. 1, 5. Rom. 15, 6 u. ähnl. Stellen. — 15 f vgl. Gen. 1, 26 und

Orig., Sei. in Gen. {Lom. VIII 49— öl), In Gen. hom. 1 13 {Lom. VIII 121) — 20 vgl.

Kol. 1, 15 — 22 Gen. 5, 3 — 23- S. 35, 6 vgl. Orig., In Joh. XIII 36 (IV 260 f) —
23— S. 35, 3 tgl. Eilarius, SL X274): Sentisne iam quid
De Trin. VIIl 51 {Migne

sit esse imaginem Dei? Creari utique omnia in eo per eum. Cum in eo creantur
omnia, intellige etiam eum, cuius imago est, creantem in eo omnia. Cum autem
quae in eo creantur, per ipsum creantur, in hoc quoque, qui imago est, naturam
eius, cuius imago est, inesse cognosce.

1 id est manatio </ |


emanatio Jan |
gloria Ma \
Ideo u Idcirco

2 cv) commac. in eam Jati 3 inoperationis Jli*a operationis GMf^orr 4 dei


dicimus dicimus didicimus 6 et < Jan \
quae AJan quaeque 8 de-

beat < Jan 9 dei <. \ et < Jan 10 his] iis Jan 12 sculpi Ja« 13 in

nuUo] rnxWü. Jan-ESS 14 similitudinem M'' Jan -Text 16 dei] + primus Jan

20 f o^ invisibilis imago Jan 22 etiam] enim .lan


De principiis I Cap. 2, . 6 35

naturae ac substantiae patris et filii continet unitatem. Si enim >omnia (Pa)


quae facit pater, haec et filius facit siniiliter<, in eo quod omaia ita ^^
facit filius sicut pater, imago patris deformatur in filio, qui utique
natus ex eo est velut quaedam voluntas eins ex mente procedens. Et
5 ideo ego arbitror quod sufficere debeat voluntas patris ad subsistendum Pa
hoc, quod vult pater. Volens enim non alia via utitur, nisi quae consilio
voluntatis profertur. Ita ergo et filii ab eo subsistentia generatur.
Quod necesse est inprimis suscipi ab bis, qui nihil ingenitum,
id est innatum, praeter solum deum patrem fatentur. Observandum
10 namque est, ne quis incurrat in illas absurdas fabulas eorum, qui pro-
lationes quasdam sibi ipsi depingunt, ut divinam naturam in partes
vocent et deum patrem quantum in se est dividant, cum hoc de in-
corporea natura vel leviter suspicari non solum extremae impietatis sit,

verum etiam ultimae insipientiae, nee omnino vel ad intellege ntiam conse-
15 quens, ut incorporeae naturae substantialis divisio possit intellegi. Magis
ergo sicut voluntas procedit e mente et neque partem aliquam mentis

^ / &' _ 2—4

.
1 f ?y. Joh. 5, 19 c vßl. Orirj., In Joh. XIII 36 (IV 261, 11):

,
6
(.

}
24)

- ,- ,),
9•?.7] — 3f vgl. Clemens ., Strom. Vi; 6,3 (II

329, 20 St.:

^,
&
III

tiilL,
12; 98, 1

De or. 4
( 2S9, 28 St.:

. .: Ipse [d. h. Christus] erat voluntas et


);
potestas patris)
Paed.
Ter-

imd
Schnitzer S. 28
XXIV

65, 17:

S. 11,

,^
xai
3—5
)
,^ ,

Änm.**

10—12

vgl.
ego

Justin,
— S.

359 f) — 8f vffl. Hieron., Ep. ad Avit. 2 {Mirjne SL XXII 1061: nihil


absque solo Deo Patre infectum esse confinnans); Orig., In Joh. II 10 ('^

Dial.
36, 7

c.
lumen

Tryph. 128
= Pampliil., Äpol. 5 {Lofn.

{vol. II 460 Otto:


und oben

'

anderen vmiMayor, Clement fAlex. Mise. BookNll, London 1902, p.2W) cilierten
^ und die

Stellen.

1 et] ac Jan 2 facit^J fecit Jan |


cv3 similiter facit Jan (=
2f oo quod
Orig.,

7
In Joh.
voluntatis

stentia] substantia
36,

Jan
IV

9
261, 23)

() Jan voluntas
c<o
[\
fatontur patrem Jan
\
ita fecit

cvj et

11
omnia Jan
ab eo
i]isis Jan
Filii Pa
3 formatur

14
\

vel <C
subsi-

ad < Jan 1 ß oo mentis aliquam Jan


36 Origenes

secat neque ab ea separatur aut clividitur: tali quadam specie putandus iPa)
^^"
est pater filium genuisse, imaginem scilicet suam, ut sicut ipse est in-

Yisibilis per naturam, ita imaginem quoque invisibilem genuerit.


Verbum enim est |
filius, et ideo nihil in eo sensibile intellegendum 56
est; sapientia est, et corporeum suspicandum est:
in sapientia nihil

»lumen est verum, quod inluminat omnem hominem venientem in hunc


mundum«, sed nihil habet commune ad solis huius lumen. >lmago<

'^ ' ' ^ , -


ergo est >invisibilis dei< patris salvator noster, quantum ad ipsum qui-

-
dem patrem >Yeritas<, quantum autem ad nos, quibus revelat patrem,

-, "^ ,
10 >imago< est,

6 , per
7)
quam cognoscimus >patrem<, quem nemo
alius >novit nisi filius et cui voluerit filius revelare<. Kevelat
15 autem per hoc, quod ipse intellegitur. quo enim ipse fuerit intel-

4f vgl. oben Cap. 2, 3 — rr/l. oben Cap. 2, 1. 2 — 6 Joh. 1,9— 7 f vgl.

. 1, 15 und oben Cap. 2, 5 — 7 10 von Rufin absichtlich geändert, vgl. Hieron.,


{Migne SL XXII 1060: Filium, qui sit imago invisibilis
Ep. ad Avit. 2
Patris,couparatum Pati'i non esse veritatem; apud nos autem, qui
Dei omnipotentis non possumus recipere veritatem, imaginariam
veritatem videri, ut maiestas ac magnitudo maioris quodammodo circumscripta
sentiatur in Filio), dessen Worte durch einen Anonymus bei Photins, Cod. 117
{p. 92a,

?.•.
9-
Ferner gehört hierher Theophil. .,
, ,
33 B.) bestätigt iverden, tvo als letxier von 15 Vorwürfen gegen Orig. steht:

Ep. synod.
•^
e.
8
2 bei Hieron., Ep. 92
{Migne SL XXII 762: quod Filius nobis comparatus sit veritas, Patri
conlatus mendacium, dies Wort tvohl rhetor. Übertreibung des Hier.); vgl.

Schnitzer S. 30 A. *, aber auch Huet, Origen. II 2 qu. 2, 16; Denis, De la phil.

d'Orig.p. 350 ^.1 — 9 vgl. Joh. 14, 6 — 10—14 vgl. Matih.n, 27 — 10-13 Frg. *4
{fehlt bei Rufin) bei Jastinian, Ep. ad Mennam (Mansi IX 525, vgl. 489 Bj, von
mir vermutungsweise hier eingeschoben, vgl. d. Einleit. J5 V 2 — 14 — S. 87, 1 vgl.

0^} - -
Orig.,

6—195,
-,
^
In Joh.

12)
XIX
avaßahojv
6 (IV 305, 7:

»). XXXII 29
&'
(IV 475, 5), c Gels. VII 43. 44
/
(II 194,

1 quadam] quidem Jan 2 f 00 invisibilis est Ja7i 3 ita] + per Pa {)


5 eet3 <Pa{Ga) 12 < Cod. Ath.
De principiis I Cap. 2, 6. 7 37

lectus, consequenter intellegitur et pater, secundum hoc quod ipse dixit : Jan
>Qiii ine Yidit, vidit et patrem«.-«- ^^^^f^^i-^^jj.^^
7. Sed quoniam sermonem Pauli inseruimus de Christo dicentis
5 in eo quod ait quia »splendor est gloriae dei et figura expressa sub-
stantiae eius«, quid ex hoc sentiendum sit videamus. »Deus lux est«
secundum lohannem. >Splendor< ergo huius lucis est unigenitus filius,

ex ipso inseparabiliter velut splendor ex luce procedens et inluminans


universam creaturam. Secundum haec namque, quae superius exposui-
10 mus, quomodo >via< sit et ducat ad patrem, et quomodo >verbum< sit
arcana sapientiae ac scientiae mysteria interpretans ac proferens ratio-
nabili creaturae, quomodo etiam >Teritas< vel >vita< est vel >resurrectio<,
consequenter intellegere debemus etiam splendoris opus; per splendorem
namque quid sit lux ipsa agnoscitur et sentitur. Qui splendor fragili-

15 bus se et infirmis mortaHum oculis placidius ac lenius offerens et pau-


latim velut edocens et adsuescens claritatem luminis pati, cum ab eis
dimoverit omne quod visum obducit et impedit, secundum quod dixit
dominus: »Eice trabem de oculo tuo«, capaces eos efficit ad suscipien-
dam gloriam lucis, etiam in hoc velut quidam >mediator hominum ac
20 lucis< effectus.

2 Joh. 14, 9 — 2f iji der von mir angenommenen Lücke stand uahrsckeinlich
das Frg. des Hierou,, Ep. ad Aiit.2 {Migne ,S'Z/ XXIIlüGO: Deum patrem esse

lumen inconpreliejnsibile. Christum conlatione Patris splendorem


esse perparvum, qui apud nos pro inbecillitate nostra magnus esse
videatur) u. vermutlich tvas Theophil. AI., Ep. synod. 2 bei Hieron. Ep. 92 [Migne
SL XXII 762: Et rursum: Quantum differt Paulus et Petrus aSalvatore,
tanto Salvator minor est Patrei citiert; vgl. die Einleit. Y2 — 5 Eebr.
1, 3 — 6 I Joh. 1, - 7 f vgl. Weish. Sal. 7, 26 und x. B. Orig., In Joh. XIII 25
iIV 249, 29: xal ov -,
), In Ep. ad Ro7n. II {Lom. VI 86); Frg. Epist. Dionysii AI. ad
Dionys. Rom. bei Athanas., Ep. de Sentent. Dionys. 15 p. 253 ed. Ben. {abgedr. bei
Eouth, Bell.

Joh.

187,18):

2,
1,

Weg
9 —
s. 2
9—12
/& ,
390 f)
vgl.
«. TertulL, Apol.

oben Cap.


2,

18 Matth.
4
c.


21

(f
7,

14—16
8 vgl.

{Ltik. 6,
vgl.
oben S. 33, 1 f
Orig.

42 —
c.

19 f
Gels.

vgl.
— .8

VI 67
f vgl.

Tiyn.
(II

2 c^ vidit me Jan quod Jan quo u 6 ex^ de Jan 7 huius < Jan
7 est —8 ex luce < Jan 9 haec] hoc Jan \
quae < Jan 11 ac^] et Jan
12 resurrectio] -f- est Jan 14 cognoscitur Jan 16 pati <
38 Origenes

8. Verum quoniam non solum >spleudur gloriae< esse dicitur ab Jan


apostolo, sed et >iigura expressa substantiae vel subsistentiae eius<, non
mihi videtur otiosi esse intellectus advertere, quomodo alia praeter
ipsam dei substantiam vel subsistentiam, quaecumque illa substantia vel
5 subsistentia dicitur, >figura substantiae eius< esse dicatur. Et vide ne
forte, quoniam filius dei, qui et verbum eins et sapientia dicitur et
qui solus novit patrem, et >revelat quibus vult<, id est qui capaces
verbi ipsius et sapientiae fiunt, secundum hoc ipsum, quod intellegi

atque agnosci faeit deum, >figuram substantiae vel subsistentiae eius<

10 dicatur exprimere: id est cum in semet ipsa primum describit sapientia


ea, quae revelare vult ceteris, ex quibus ab illis agnoscitur et intelle-
gitur deus, et haec dicatur >iigura expressa substantiae dei<.
Ut autem plenius adhuc intellegatur quomodo salvator >figura est
utamur etiam exemplo, quod quamvis
substantiae vel subsistentiae dei<,
15 rem non plene nee proprie significet de qua agimus, tamen ad hoc
solum videatur assumtum, quod >exinauiens se filius. qui erat in forma
dei-^, per ipsam sui exinanitionem studet nobis >deitatis plenitudinem'
d.emonstrare. Verbi causa, si facta esset aliqua statua talis, quae
magnitudine sui Universum orbem terrae teneret et pro sui immensitate
20 considerari a nullo posset, fieret autem alia statua membrorum habitu
ac vultus liuiamentis, specie ac materia per omnia similis absque
magnitudinis immensitate, pro eo ut qui illam immensam considerare
atque intueri non possent, haue videntes, illam se vidisse confiderent.
pro eo quod omnia vel membrorum vel vultus liniamenta vel ipsam
25 speciem materiamque similitudine prorsus indiscreta servaret: tali qua-
dam similitudine >exinaniens< se filius de aequalitate patris et viam

If. 5. 9. 12. 13 f vgl Hehr. 1, 3 — 7 rgl. Matth. 11, 27 — 10—12 vrjl.

Orig. c. Gels. VII 17 (II 168, 15) — KJf vgl. Phil. 2, 7. 6 und die Verwendung dieser

Stelle in ähnlichem Gedankengang bei Orig., In Gen. hom. 113 {Lom. VIII 123) —
17 vgl. Kol. 2, 9 Kl — 18—25' vgl. Hieron., Ep. ad Ar it. 2 {Migne SL 1060:

Duarum statuarum maioris et parvulae, uniiis quae luundum inpleat


et magnitudine sua quodammodo invisibilis sit, et alterius quae sub
oculos cadat, ponit exemplum: priori Patrem, posteriori Filiura conparans>
und Huet, Origen. II 2 ?«. 2, 8 — 26 vgl. Phil. 2, 7

4 substantiam vel subsistentiam Jan substantiam subsistentiam \


ye\-\

haec vel jU 6 f oo qui et Jan 7 quibus « cui y 8 fiunt] atque fuerint

Jan 9 cognosci Ja/t |


oo deum facit Jan 10 in < y 11 ea < Jan
cognoscitur Ja» 17 per] + se y |
studuit Ja« |
divinitatis Jan 18 causa]
gratia Jan 21 omnia] + priori 24 veP] id est Jan |
veP <y 26 filius] -f- Dei

Jan I
de} dei Merlin
De principiis 1 Cap. 2, 8. 9 39

uobis cognitionis eius ostendens, >figura expressa substantiae eins* efti- J^m

citur; uti qui in magnitudine deitatis suae positam gloriam merae lucis
non poteramus aspicere, per hoc quod nobis >splendor< ef'fi citur, in-
tuendae lucis divinae viam per splendoris capiamus aspectum. Con-
5 paratio sane de sbatuis, quasi in rebus materialibus posita, ad nihil
aliud recipiatur quam ad hoc, quod filius dei brevissimae insertus
humani corporis formae ex operum virtutisque similitudine dei patris
in se inmensam atque invisibilem magnitudinem designabat per hoc,
quod dicebat ad discipulos suos quia »qui me vidit, vidit et patrera«
10 et »ego et pater unum sumus«. Quibus et illud simile intellegenduni
est, quod ait quia »pater in me, et ego in patre«.
9. Videamus nunc etiam illud qualiter sentiendum est, quod in
Sapientia Salomonis scriptum legimus, qui ita ait de sapientia quia
»vapor est quidam yirtutis dei et (id est raanatio) omnipo-
15 tentis gloriae purissima et splendor lucis aeternae et speculum inma-
culatum inoperationis sive virtutis dei et imago bonitatis eius«.
Quinque igitur haec de deo deiinieus ex singulis quibusque certa
quaeldara inesse sapientiae dei designat; >virtutem< namque >dei< nominat 57
et >gloriam< et >lucem aeternam< et >inoperationem< et >bouitatem<. Ait
20 autem sapientiam >vaporem< esse non gloriae omnipotentis neque aeternae
lucis nee inoperationis patris nee bonitatis eius, neque enim conveniens

10,

XX
30
1 —4

&
vgl. Heb)•. 1,

11 Joh.
18 (IV 350, 24)
10, 38;


3 —
vgl.

14 Weish.
6f

Orig.,
vf/l.

Sal.
Euseh., h.

In Jerem. hom.
7, 25.
-e.

2 —
1 13, 20:

X
— 9 Joh.
7 (III 77,

20— S. 40,
14, 9 —
9—12), In Joh.
rgl.
10

Orig.,
Joh.

In
Ep. ad Hebr. Frg. bei Pamphil., Apol. 5 (Lom. XXIV 358 f = V 299 f): >Vaporis<
enim nomen inducens hoc ideo de rebus corporalibus assumsit, ut vel ex parte
aliqua intelligere possiiuus quomodo Christus, qui est Sapientia, secundum simili-

tudinem eius vaporis, qui de substantia aliqua coi^orea procedit, aic etiam ipse
ut quidam vapor exoiitur de virtute ipsius Dei: sie et Sapientia ex eo procedens
ex ipsa substantia Dei gencratur.

2 uti] ut GJan hi \
deitatis] divinitatis Jan-HSS claritatis Jan-Texf
merae Jan mirae 3 c>o splendor nobis Jan 4 t>o divinae lucis Jan
(i recipitur \
insertus ßO-aJati incertus 0*M inservitus 7 dei «< /

8 atque Jan ad ac et ) ^^o vidit me Ja)i 11 in patrej in eo Jan


14

,
oben S. 34,
vgl.
1)

Orig.
Jan aporroea
1(1

c. Gels. VIII 14
L \

(II
id est

inoperationis sive virtutis Doppelübersetxung


231, 15)
manatio <'.

17 Quinque] quique
\
emauatio Jan {wie
Rußns von
\
-
haee]

hie 19 inoperationem BG^yJan, vgl. Z. 16. 21; operationem AG''"^''


40 Origenes

erat alicui adscribi vaporem; sed cum omni proprietate ait


horum (Pa)
vaporem< esse sapieutiam. "
»virtutis dei Intellegenda est ergo »virtus
dei<, qua viget, qua omnia visibilia et invisibilia vel iustituit vel con-
tiuet vel gubernat, qua ad omnia sufticiens est, quorum providentiam
) gerit, quibus velut unita omnibus adest. Huius ergo totius >virtutis«
tantae et tam inmensae >vapor< et, ut ita dixerim, vigor ipse in propria
subsistentia effectus quamvis ex ipsa virtute velut voluntas ex mente
procedat, tarnen et ipsa voluntas dei nihilominus dei virtus efticitur.
Efficitur ergo virtus altera in sua proprietate subsistens, ut ait sermo Pa
10 scripturae, »vapor quidam< primae et ingenitae >virtutis dei<, hoc qui-
dem quod est inde trahens; autem quando non fuerit.
non est
8i enim quis voluerit dicere quasi prius non cxtiterit, sed postea
ad subsisteutiam vcnerit, dicat causam, quare (|ui eam subsistere tecit
pater ante hoc non fecerit. Quodsi aliquod semel initium dederit,
15 quo initio >vapor' iste ex dei virtute processerit, iterum intorrogabimus,
quare non et ante illud quod dixit initium; et ita semper de anterioribus
inquirentes et

)
verbo iuterrogationis ascendentes perveniemus in illum

• ) ?/

Clemens AI, Hypotyp, Frg. 23


p. 89a, 26

, &
Ä:
virtus (= vgl.

(III
Orig.,

202, 20

&,
In Ep. ad Rotn.
St.,
1 5 [Lom, VI 24)
erhalten bei PhoL, Bibl. Cod. 109,

— 2 rgl. Orig.,
,
-
und

Jerem.

^&]) -
hont. Villi (lll 55, 12: oh

<5« > / <), In Joh. XX 15 (IV 346, 8:


[seil, ^]
— 7f oben S. 35, 4 — 9 Efficitur —

).,
ygl. S. 41, 7 di-
= Paniphil., —
cenda est
(II 229, 31:
Apol. 8 {Lom.

ovv
^
XXIV

^
331 f) ?>

^
vgl. Orig.

vidv
c. Gels.

&,
-
VIII 12

ry
Joh. 37 (IV 212, 13—19) — 10. 15 . S. 41, 3f
vgl. Weish. Sal. 7, 25 — 11 vgl. Orig., Tn Ep. ad Ecbr. Frg. bei Pamphil., Apol. 3
{Lom. XXIV 328 V 297), Tu Ep. ad Born. I 5 {Lom. VI 22 f: Factus est autem sine
dubio id, quod prius uou erat, secuuduru carnem; secuiiduni spiritum vero erat
prius, et non erat quando non erat); Orig. bei Äthanas., De dccrct. Xir. si/nod.

c. 27 (1 1 p. 232 f cd. Ben.) und unten IV Cap. 4, 1 (28)

4 qua] quia Mo Jan 5 unita Jan uni ita Ay 12 cv. dicere voluerit Jan
13 subsisteutiam] substanciam P« () subsistere fecit] substituit 14 oo hoc
|

ante Jan semel] semen\ tarnen {)


«^ initium semel Jan 15 quo {) \

initio] quo Pa{G) quod Pa{Ma) \


eo virtute dei Jan \
interrogalntur Pa
17 uerveniamus Pa
De principiis I Cap. 2, 9. 10 41

intellectum. ut quoniam semper et p<jterat deua et vrjlebat. mimgnam (^^)

vel decuerit vel causa aKqua exiatere potuerit, ut non hoc, quod bomun
volebat, semper habuerit. Ex quo ostenditur semper fuisse vaporem
istum Tirtutis dei, nullum babentem initium. niai ipaum. deum, iieque
5 enim decebat aliud esse initium nisi ipsum, unde et est et naacitur,
deum, Secundum apostolum vero dicentem quia >C'liristus dei virtas<
est. iam noa solum >vapor virtutis dei<, sed virtus ex virtute dicenda est,

10. Videamus etiam de eo quod dictum est, quoniam »aporrhoea


est (id est manatio) purisaima gloriae omnipotentia « , et prius quidem.
lü consideremus quid est >gloria omnipotentis-, tum deinde etiam quid sit

eiua >apörrhoea< sentiemus. Quem^dmodum pater non poteat eaae quis.


si filius non sit, neque dominus esse quis poteat sine posseaaione vel

'
1—4 rfj/.

-
oben S. 29, 13f

-,•
, '
— l—i rrjL Clemens AL, Strom.

,
^ .•
V 14


( 421, 7 St)i

ft
'

vgl.
-
,Kor.
1. 24 — 8 Weish. Sal. 2; vgl. zu den folgenden Ausfüknmgen Oenh^ De la
7,

phil. d'Orig. p. 1,53 — 11—S. 42, 20 vgl. Jakthod., hei FbetiiiS.

Cod. 235, p. 302», 32 B.:

---
(
,
, ^
•, - .,

. ,,
.
7)

-. (-
)•.
' .
& .',—
-

.
11 f vgl. Orig.,

In Joh. X 37 (TV 212, IS): viuv

1 cv; semper hinte?• deua Jan |


et^ </ 2 decnit . . . potiüt Pa \
o^ bo-
num quod C \
bonum] -)- et () -+- est et ), vielleicht i.it danach .io xu
corr.: ut non hoc bonum, quod et poterat et Tolebat (seil, habere), äem.per hab.

4 initium < Pa(M), a. R. Pa(G^) \


Neque non Jan
^ 5 enim <: ii. d. Z. A^ \

iercebatl 4- ei C |
aliud] -|- ei (/<) |
et^ < PaJan 8 Videomua — S. 42,

-:4f puriseima < Jan 9 id est manatio <: 12 si filius non :4it Aß filins ei

non Bit C si filius ait G*M niai filiua sit '^


42 Origenes

servo: ita ne omuipotens quidem deus dici potest, si non sint in quos 'Jan)

exerceat potentatum ; et ideo ut omnipotens ostendatur deus, omnia


subsistere necesse est. Nam si quis est qui velit vel saecula aliqua
transisse vel spatia vel nominare vult, cum nonduni
quodcumque illud
5 facta essent quae facta sunt, sine dubio hoc ostendet, quod in illis vel
saeculis vel spatiis omnipotens non erat deus et postmodum omnipotens
factus est, ex quo habere coepit in quos ageret potentatum: et per
hoc videbitur profectum quendam accepisse et ex inferioribus ad meliora

, )
venisse, si quidem melius esse non dubitatur, esse eum omnipotentem
10 quam nou esse.

,&;
öl• 58
/.
&^6
, .
15 [[Et quomodo non videtur absurdum, ut cum non haberet aliquid
ex bis deus, quae eum habere dignum erat, postmodum per profectum
quendam in hoc venerit ut haberet? Quodsi numquam est quando
non omnipotens fuerit, necessario subsistere oportet etiam ea, per quae
omnipotens dicitur, et semper habuerit in quibus exercuerit potentatum
20 et quae fuerint ab ipso vel rege vel principe moderata;J de quibus
plenius in locis propriis, in quibus de creaturis eins disputandum fuerit.
disseremus. Sed et nunc strictim licet, tamen admonere necessarium
puto, quoniam quidem quaestio nobis de sapientia agitatur, quemad-
modum >aporrhoea< vel manatio sit sapientia >gloriae omnipotentis puris-
2ö sima<, ne videatur alicui anterior esse in deo omnipotentis appellatio Jan
nativitate sapientiae, per quam pater vocatur, quoniam dicta est >apor-
rhoea omnipotentis gloriae purissima< esse sapientia, quae est filius dei.

liXU omnipotens []
Audiat qui haec ita vult suspicari quod manifeste scriptura pronuntiat

vfjL Harnack, Dogmenfjesch. l^ 676 loid

KaUenhusch, Das apost. Symbol


modo —.
Cod. Äthous Überschrift:

S. 43, 5 f vgl.
[+
Weish. Sal.
+
Maust])
7, 25
II


139 Ä. 6

21 vgl.

20 moderata Ruf.) bei Jnstinian, Ep. ad Mennani {Mansi IX 528: im
& '
11—14

imten Cap.
Frg.

4,
(
8— 5
{=


. 1

ä
24. 26 f
Et quo-

u.

5 ostendit f vel saeculis < y 7 ageret potentatum Ab agere po-

tentatum iS' agere pote (poterat corr. A-) potentatum A* 12 et Cod. Ath.

Mansi 15 videbitur ßS 19 et] ut Koe \


habuit A7 24 vel manatio <
25 ne] + autem Ja7i [der hier ivieder beginnt) 27 quae] qui Jan 28 cv:• pro-

nuntiat Scriptura 4- divina Jan


De priiicipiis I Cap. 2, 10 43

dicens quia »omnia in sapientia fecisti«, et evangelium docet quia Jan


»omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil«, et in-
tellegat ex hoc quia non potest antiquior esse in deo omnipotentis
appellatio quam patris; per filium etenim omnipotens est pater.

Sed quoniam gloriam dixit esse >omnipotentis<, cuius >gloriae apor-


rhoea< est sapientia, hoc intellegi datur, quod etiam in omnipotentiae
gloria societatem habeat sapientia, per quam deus omnipotens dicitur.
Per sapientiam enim, quae est Christus, tenet deus omnium potentatum.
non solum dominantis auctoritate, verum etiam subiectorum spontaneo
10 famulatu. Ut autem unam eandemque omnipotentiam patris ac filii
esse cognoscas, sicut unus atque idem est cum patre deus et dominus,
audi hoc modo lohannem in Apocalypsi dicentem: »Haec dicit dominus
deus, qui est et qui erat et qui venturus est omnipotens«. Qui enim
>venturus est<, quis est alius nisi Christus? Et sicut nemo debet offendi.
15 cum deus sit pater, quod etiam salvator >deus< est: ita et cum >omni-
potens< dicitur pater, nullus debet ofPendi, quod etiam filius dei >omni-
potens< dicitur. Hoc namque modo verum erit illud, quod ipse dicit
ad patrem quia »omnia mea tua sunt et tua mea, et glorificatus sum
in eis«. Si vero omnia quae patris sunt, Christi sunt, inter omnia vero
20 quae est pater, est etiam >omnipotens«., sine dubio etiam unigenitus
filius esse debet >omnipotens<, omnia quae habet pater etiam filius
ut
habeat. »Et glorificatus sum« inquit »in eis«. »In nomine« enim
»lesu omne genu flectetur caelestium et terrestrium et infernorum, et

omnis lingua confitebitur quoniam dominus lesus in gloria est dei


2 patris«. Igitur >aporrhoea gloriae dei< secundum hoc, quod >omnipotens<
est,pura ac limpida ipsa sapientia est dei, glorificata tamquam >apor-
rhoea< omnipotentiae vel gloriae.
Ut autem manifestius intellegatur, quae sit >gloria< omnipotentiae.

1 Psal. 103, 24 — 2 Joh. 1, 3 — 2-4 vgl. Orig., In Joh. \l 38 (IV 146, 16—18)
— 12 Apok. Joh. — 18 22 Joh. — 19—22

,'
8 10 vgl. Orig., Sei. in Psal.

,
1, u. 17,

"^
,
(Loni.

9•
XI 400): ovv

{Joh. 17, 10) —


22 Phil. 2, 10. 11 — 2 IT vgl. Weish. Sal. 7, 2

3f
2f intelliget

CN3 appell.
.Tan

omnip. Jan
;j

8 enim
antiquior
<
Jan Del antiquius
Jan \
quae Jan Merlin Del,
- antiquus
vgl. S. 42, 27
A*

qui L 13 et* < .Jan 17 dixit 19 vero'] ergo CJan 20 unigenitus] -j- Dei
Jan 23 et' < .Jan 24 quoniam] quia Jan \ est < 26 dei <
44 OrijfiMios

ctiani hatu- addinnis. Denis paior »oniiiipotons* est oo (piod poli-ntafiuu Jan
uninimn ionoi, id est caeli et terrae, solis et liinae et stellarum et (tin-
ninni quac in ipsis sunt. Horuni autem ^»otcntainni tierit per verlnnn
snnni, (pioniam >in nomine lesn onine genn fiectitur caelestinni et ter-
,') restrinm et infernornni•. Et si onine gen\i tieetitur« lesti, sine dubio
lesus est, >cui subieeta sunt oninia<, et ipse est cjui ]>otentatum ajxil in

oiunibus, et »per quem subieeta sunt, patri oninia-; per sapientiani nani-
(jue. id est verbo ac ratione, non vi ae neeessitate, subieeta sunt. Kl
ideo in eo ipso, quo obtinet oninia, gloria sua est; et baee est onini-
1(1 potentiae >purissinia ae limpidissima gloria-, cuni
non vi ae neeessitate, euneta subieeta
dissima g]oria< sapientiae satis eonvenienter dietuni est ad distinetioneui
siinl. »INirissinia
ratione et sapienlia.
vero ae -
eins gloriae, quae non ])ura nee sineera gloria dieitur. Oninis eniiu
natura, tjuae convertibilis est et eoniniutal)ilis, etianisi gloritieetur in

15 operibus institiae vel sapientiae, per boe i])s\iui (piod aeeidentem liabet
iustitiani vel sapientiam. et quod boe (juod aeeiilit etiam decidere
potest, gloria eins sineera diei ae lini)>ida non ]>otest. Sapientia vm»
dei, quae est unigmitus lilius eins, quoniani in oninibus ineonvertibilis
est et ineommutabilis, et substanliale in eo onine l)()n\ini est. (juod
20 utique mutari aut converti imiii(|ii:nii jKitcst. idiirco pura c-ins ac sin-
eera gloria praedieatur.
11. Tertio dieitur sapientia esse »splendor lueis aeteruae-; euius
rei virtutem iam in praeee dentibus exposuimus, euiu solis similitudinem 6•
et radiorum eins s]5lendorem introduxinius et pro viribus uostris osten-
25 dinnis, (piomodo boe deberet intellegi. Addenius tarnen etiani boe

1 fr rf/l. llwl, ()riiin,. II '_>


qu. 1,1.2 — 2 f Jv//. l\,i). 145, 6 Wnj — 4f rqi.

Phil 2, 10 — 6f vijl 1 Kur. 15, 27 f A7 — 8 oben S. 12, 13 ff - 17f »7/•

oben S. 43, 8 — 22 /y//. Weish. Sal 7. 25 mul oben S. 30, 15 — 28 ?-//. »l-eu

ü'
Oap. 1, .S'. 21, 1

2 tenoat Jan \
solii* et bniao ft stellannii luaris .hm 8 in ipsis; in «ms

Jon 4 llectitnr Acorr CGM^'^'' flectit A*B fl.>ct*>tm• M*a \


et < Jan 4f
terrostrium et infernonn« <. 5 ¥ <: Jan 7 o^> i>atri sunt .» 8 ac . . . ao

et ... et Jan 1) quo] qnod Jan 10 etl ac Jan 11 no'l aut Jan \
ounctai
4- ei 18 jinra nee sineera Jau pure nee Mincore L, »v//. X. 17. 2() f |
«MÜm
vero \i oo et, tommiit. est Jan \
glorificatur lÄ ipeuin] 4- tami'n cj

1({ h(i<• qui)d < (x/iJan, rtjl. unten I Cap. 8, 3 a. K. \ dii^cedere Jan 1 7 diei <;
cvi HC litn]»ida dici Jan \
lira])idisKima y, doeh . S. 43, 2 |
n«Mi] esüi•

mm <j 18 quar• Merlin DeJ, r(jl. oben S. 42, 27. 43,8; qui LJan |
eiue < Jan
li> o^ bonum est omnc j• 20 antl nc .7(7»> 21 jrlorii»^ -f- <'i"*' •^''" 22 Tertii> — 8.4.^,1
im\im <; J(ni
Do principiirt 1 Cap. 2, 10. 11. 12 45

umiin. Seiiipiternum vel aet(3riium pruprie dieitur (piod neque iriitiuni l^'^ c

ut esset liabuit, ueque cessare umquam potest esse quod est. Hoc
autom desigiiatur apud. lohamieni, cum dieit quoiiiam »deus lux est«.
>Splendür< autem lucis eius sapientia sua est, non solum secuudum
fj quod lux est, sed et secundum id, quod sempiterna lux est, ita ut
aeternus et aeteruitatis splendor sit sapientia sua. Quod si integre
intollegatur, manifeste declarat quia subsistentia tilii ab ipso patre de-
scendit, sed non temporaliter ne({ue ab uUo alio initio nisi, ut diximus,
ab ipso deo.
10
dei
12.
esse
Sed et
sapientia
>speculum inmaculatum
nominatur. Ergo
8£< inoperatio
(id est inoperationis)

virtutis dei quae


sit, ])rinH intellegenda est; quae est vigor quidam, ut ita dixerim,
per quem iuoperatur pater, vel cum creat vel cum providet vel
cum iudicat vel cum singula quaeque in tempore suo disponit atque
15 dispensat. Sicut ergo in speculo omnibus raotibus atque oranibus
actibus, quibus is qui speculum intuetur movetur vel agit, isdem ipsis
etiam ea imago, quae per speculum deformatur, actibus et motibus
commovetur vel agit, in nullo prorsus declinans: ita etiam sapientia
de se vult intellegi, cum >speculum immaculatum pateruae virtutis-

20 iiiop(!rationis(|ne dominus lesus Christus, qui est


nominatur; sicut et
Haj)ientia dei, de semet ipso pronuutiat dicens quia »opera quae
f;u'it pater, haec etiam filius facit similiter«. Kt iterum dicit quoniam
»iioti potest a sc filius f;icere (|uic(j[uam, nisi (juud vidcrit patreiu facieu-

.
1 Sempiternuiu 5) aeo == PamphiL, Apol. 3 {Lom. XXIV 332 f); rffl. Theo-
&'
^)• -,
Frr/. [bei Gramer, Cai. VF, Suppl.
, e cod. Paris. 238, p. 361:

, ,^ ',
f/nosl,

iatlv

,
/
L• /]
^
' •
\) — 3 1 Joh. 1, ; vgl.
oben Gap. 2, 7, -S'. 37, Gf — 10 vf/. Weis/i. Hai. 7, 25 und oben Gap. 2, 9, Ä 3Ü,

15 f — 21 Joh. 5, 19, vfiL S. 4(5, 9 f

i! nequc. nee, ,///


I
:{ (iiioiiiiiiu] (juiii .// 4 seciindnin — 5 et<;.7«/i sod — lux
est < I
et<j' |
id <y <*» aeternus et < |
sua</'a 7 subsfcantia Ja?;

10 ("iVeW/ae eueptiae Ah in«i)tiao .S' energias Inergias G enoigia ii virtutis

./rtij-IISS, vrfl. /j. 19 |


id cai <i Jan 15 orgo] eniiu Jan 15f atque oiuiiibus

iu'.tibus Jan ii,cfcil)U8 .4 <y 1(5 isdciii AOM''">'>' hisdem ßM*a 17 et] vel Jan
Ü() iiiopcratioMiriipie Ab operationiHque aS inoperationis Dei Jan *2()f cv> qui äny.
])( est Jan 2ii titiani) + et Jan 28 cv) Filius a Hometipaü facere Jan
46 Origenes
^

tem«. Quoniam ergo in nullo prorsus filius a j^atre virtute operum Jan
inmutatur ac differt. nee aliud est opus filii quam patris, sed unus
atque idem. ut ita dicam, etiam motus in omnibus est: idcirco >spe- j

culum< eum >immaculatuin< nominaTit, ut per hoc nulla omnino dissi-


militudo filii intellegatur ad patrem. Ea sane quae secundum simili-
tudinem vel imitationem discipuli ad magistrum a quibusdam dicta
sunt, vel quod in materia corporali ea a filio fiant, quae a patre in
substantiis spiritalibus prius fuerint deformata, convenire quomodo pos-
sunt. cum in evangelio filius dicatur non similia facere, sed eadem
10 >similiter facere<?
13. Superest quid sit >imago bonitatis eius< inquirere, in quo
eadem, ut opinor, intellegi convenit, quae superius de imagine ea, quae
per speculum deformatur. expressimus. Principalis namque bonitas

/ &
2 f vffl. Orifj., In Lee. hora. XIII 4 Lom. IX 404f ), In Joh. XIll 36 (IV 261, 24)
htvgl. Orif/., In Joh.XX17 (IV 349, 21):

sicht des
.

..

Origenes und dessen


. iv
— 7 f rgl. die

Comm.
oben Gap.
in Gant. Gant. lU (Lom.
2, 2, S. 80, 2—8
XV
dargelegte

47 i): Paulus
An-

apostolus nos docet quod invisibilia Dei ex visibilibus intelligantur, et ea, quae
non videntur, ex eorum, quae videntur, ratione et similitudine contemplentur,
ostendens per hoc quod visibilis hie mundus de invisibili doceat, et exemplaria I

quaedam coelestium contineat positio ista terrena Et fortassis sicut ho- '

minem Dens ad imaginem et similitudinem suam fecit, ita etiam ceteras creaturas
j

ad alias quasdam coelestes imagines per similitudinem condidit . . . Die Gegner \

unterscheiden sich also dadurch ron Origenes, daß sie dem Sohn eine Schöpfung,

die der des Vaters ähnlich ist, xuschreiben — 9f vgl. Joh. , 19 — 11 tgl. Weisk. ,

Sal. 7, 26 — 12 f vgl. oben Gap. 2, 12, >S•. 4, 1 ff — 13— S. 47, 10 vgl. Hieron..
SL XXII 1060: Deum Patrem omnipotentem appellat
Ep. ad Avit. 2 (Migne
j

bonum et perfectae bonitatis. Filium non esse bonum, sed auram


quandam et imaginem bonitatis, ut non dicatur absolute bonus, sed
cum additamento >pastor bonus< et caetera). Ahnlieh Orig., In Maith. XV 10
^ -
9 ,&
[Lom.

&
III 346 t:

[Mark. 10, 18. Li(k. 18,


19],
. .

////
.

&
[Weisk. Sal. 7,26]
.

- [Matth. 19, 171

"
[.
*&;^
1, ],
, ....
>/ «

3f speculum eum' speculum cum * speculum M^corr speculo meo A* o^ eum


speculum ./an 4 omnino < Jan 5 ad patrem] a patre CJ/'c</rr Ja/? | Ea — 8fpos-
sunt <; Jan 9 o>3 non dicatur Jan 12 ea <i Go 13 formatur Jan J

De principiis I Cap. 2. 12. 13^ 47

sine
patris, jLprocul
. . .
dubio

ovTOJ
>'/.

-
^&< pater est:

^
ex

\
qua

^<
filius natus,
dubio etiam >bonitatis eius< convenienter >imago< dicetur.J

, &. ^.>
,
qui per omnia imago est Jan

^,

->
10 praeter
....
eam, quae
6 >
&< enim
est in patre.
alia
//'
aliqua
Unde
secunda bonitas
et
/.
/.^ ^<,
existit
recte ipse salvator in evan-
in filio

gelio dicit quoniam »nemo bonus nisi unus deus pater«, quo scilicet
per hoc intellegatur filius non esse alterius >bonitatis<. sed illius solius,

quae in patre est; cuius recte >imago< appellatur, quia neque aliunde
est nisi ex ipsa principali bonitate, quam ea quae in ne altera bonitas
15 patre est neque aliqua dissimilitudo aut distantia
videatur in filio,

bonitatis in filio est. Propter quod non debet velut blasphemiae ali-
quod genus putari in eo quod dictum est quia »nemo bonus nisi unus
deus pater«, ut

&&,> >j >&<


propterea putetur vel Christus vel

(fwvt],

• 9^, /
trr'
Spiritus

. . sanctus

& ^,,
& 9-<
. . .

aiiov ^,

VIII 4 {Lom. VII


>
21 und Hiiet, Orv/en. II 2
9^<).
qii. 2, 15
Vyl.
[Joh. 14, 28",

auch In . ad liom.

3—9 Frcj. ö {= Z.2 procul dubio — dicetiu• Ruf., das Übrige hat Ruf. weg-
gelassen imd tcohl deshalb enim ZAigesetxt; der Übergang war vielleicht so: Wenn nun
auch der Sohn nur >aura quaedam et imago bonitatis Dei<: [Hieran.] ist und des-
halb mit einem Zusatz >pastor bonus< usw. [Eieron.] genannt wird, so findet sich
doch in ihm keine >secunda bonitas< [Ruf.] usic) bei Jastinian. Ep. ad Memmm
(Mansi IX 525) — ^ u. 8 vgl. Weish. Sal. 7, 26 — 5f vgl. KoL 1, 15 — 7 Joh.

17, 3 — 11 Mark. 10, 18 {Luk. 18, 19), vgl. x. B. Orig.. In Joh. I 35 (IV 45, 11) und
Hautsch, Die Evangelieneitate des Origenes, '. 112f — 17 Mark. 10, 18 {Luk. 18, 19)

& ^
1 pater est < 7 |
natus] + est | imago —2 convenienter < Jan
2 dicitur JaJi 5 Cod. Ath. Mansi Mansi Anonym,
bei Phot., Cod. 117: }
(

&) {vgl.

Cod. Ath. 8
Cod. Ath. Maitsi 11 quoniam] quin Jan |
pater < Ja»
14 nel nee ßJati 15 videtur Jan 18 pater < Jan
48 Origenes

negari quod >bonus< sit; sed, ut superius diximus, principalis bonitas Jan
in deo patre sentienda est, ex quo vel filius natus vel spiritus sanctus
procedens sine dubio bonitatis eins naturam in se refert, quae est in

eo fönte, de quo vel natus est filius vel procedit spiritus sanctus.

5 Jam vero si qua alia >bona< in scripturis dicuntur, vel angelus


vel homo vel servus vel thesaurus vel cor bonum vel arbor bona, haec
omnia abusive dicuntur, accidentem, non substantialem in se continentia 60
|

bonitatem. Multum autem est et alterius vel operis vel temporis,


congregare omnes fiKi dei appellationes, verbi causa, quomodo vel
10 lumen verum est vel ostium vel iustitia vel sanctificatio vel redemptio
et alia innumera, et quibus ex causis vel virtutibus vel afPectibus

unumquodque borum nominetur, exponere. Sed contenti bis, de quibus


superius disseruimus, consequenter etiam reüqua perquiramus.

'. ::.
CAPUT TEKTlUxM
De spiritu sancto.

1. Consequens igitur est nunc, ut de spiritu sancto quam possu-


mus breviter requiramus. Et omnes quidem qui quoquomodo provi-
dentiam esse sentiunt, deum esse ingenitum, qui universa creavit atque
20 disposuit, confitentur eumque parentem universitatis agnoscunt. Huic
tarnen esse filium non nos soU pronuntiamus, quamvis satis boc et
mirum et incredulum videatur bis, qui apud Graecos vel barbaros philo-

1 vgl. oben S. 46, 13 — 3 f vgl. oben *S. 21, 13f — 5f vgl. {Tob. , 22.

II Makk. 15, 23 El) Matth. 7, 17 f. 12, 35. 25, 21. 23. Luk. 6, 45. 8, 15 und Orig.,

In Joh. VI 19 (IV 128, 15—17), In Luc. hom. XII {Lom. V 126—128), In Ep. ad
Rom. I 18 {Lom. VI 56 f) — 9—11 %u den appellationes filii dei vgl. Orig., In
Joh. I 21—24 (IV 26—30); Wey vergleicht auch Archiv f. lat. Lexihogr. XIV (1906)
481 — \1ft7iu Gap. 3 vgl. Didymus, De spir. s. {lat. tlbers. von Hieron., Migne
SL 103ff) tmd Harnack, Dogmengesch. 674f — 19 f vgl. oben Cap. 2, 6,

S. 35, 8 f

3 eins < Jan \ refert fert Jan \


est -< Jan 4 procedit] procedens
est Jan 6 bonum] Hominum Jan 11 ex < 7 |
vel virtutibus vel affectibus

< y 14 Überschrift griech. bei Phot., Cod. VIII />. 4a 5. 17 c^ est igitur Jan
\
ut < Jan 20 agnoscunt] intelligunt Jan 22 velj et

I
De principiis I Cap. 2, 13. Cap. 3, 1. 2 49

sophari videntur; tarnen a nonnullis etiam ipsorum habita eius videtur (Pa)
opinio, cum verbo dei vel ratione creata esse omnia confitentur. Nos
vero secundum fidem doctrinae eius, quam divinitus adspiratam pro
certo habemus, eminentiorem divinioremque rationem de filio dei nullius
5 alterius possibilitatis esse credimus exponere atque in hominum cogni-
tionem proferre, nisi eius solius scripturae, quae a spiritu sancto in-
spirata est, id est evangelicae atque apostolicae nee non legis ac prophe-
tarum, sicut ipse Christus asseruit. De subsistentia vero spiritus sancti
ne suspicionem quidem uUam habere quis potuit praeter eos, qui in
10 lege et prophetis versati sunt, vel eos, qui se Christo credere profitentur.
Nam de deo quidem patre quamvis digne proloqui nemo valeat, tarnen
possibile est intellectum aliquem capi ex occasione visibilium creatu-
rarum et ex bis, quae humana mens naturaliter sentit; insuper etiam
de scripturis sanctis confirmari possibile est, Sed et de filio dei,

15 quamvis >nemo noverit filium nisi pater<, tamen ex divinis scripturis


etiam de ipso qualiter sentiri debeat, mens humana formatur, non solum
ex novo, sed etiam ex veteri testamento per ea, quae a sanctis gesta
ad Christum figuraliter referuntur, ex quibus adverti vel divina eius
natura vel humana, quae ab eo assumpta est, potest.
20 De spiritu vero sancto quia sit, multae nos scripturae docuerunt, Pa
-•

sicut David in quinquagesimo psalmo dicit: »Et spiritum sanctum


tuum ne auferas a me«, et in Danihelo dicitur: »Spiritus sanctus, qui
est in te«. In novo vero testamento abundantibus testimonüs edocemur,
cum Spiritus sanctus super Christum descendisse perscribitur, et cum
25 ipse dominus insuiflavit in apostolos post resurrectionem dicens: ,

2 vgl. Piatun, Tim. 8 p. ÜB; Zeller, Phil. d. Gr. II 13, 646. III 13, 812. III 23,

371 ff. 538 ff — 3 f vgl. unten IV Gap. 1, 1 ff — 7 f vgl. etiva Luk. 24, 25—27. Jo/i.

5, 39— 12 vgl. oben Cap. 1, 6, S. 21, 7—9 — 15 vgl. Matth. 11, 27 — 20 De


spiritu — 50, S. 13 in inimo = Pamphil. , Apol. 4 {Lom. XXIV 338 — 340) —
21 Psal. 50, 13b — 22 Dan. () 4,6 — 24 vgl. Matth. 3, 16 (Par.) — 25 Joh. 20, 22

1 a Jan &n C <. |


oo videtur eius Jan 3 inspiratam Jan 4 di-

vinioremque] divisionemque divitioremque 6 c^ scripturae solius Jan |


ii

Spiritu sancto Jan ab spiritu sancto a sancto spiritu 7 c>o apost. atque
evangel. Jan \
ac] et Jan 8 subsistentia] substantia Jan 9 ne] nee Jan

I
quidem <iJan 10 se] + in Ja« |
profitentur Jan confitentur 11 digne]
•quidem y
Jan
23 cv>
20
18 oo
quia]

in te est
figur,

quod Jan
Jan
ad Christum Jan
| sit]

24 Christum] eum Jan


est I^a
18 f cnj

22 danihelo
\
natura eius Jan

describitur
* 19 fxi est ass.

danihele J^itwa
scribitur Ja?i
Origenes V. 4
50 Origenes

»Accipite spiritum |
sanctum«, et ad Mariam dicitur ab angelo: »Spiritus 61
sanctus veniet super te«; Paulus vero docet quia »nemo potest dicere (j^^^
dominum lesura nisi in spiritu sancto«; et in Actibus apostolorum >per
inpositionem manuum apostolicarum spiritus sanctus dabatur< in bap-
5 tismo. Ex quibus omnibus didieimus, tantae esse et auctoritatis et
dignitatis substantiam spiritus sancti, ut salutare baptismum non aliter
nisi excellentissimae omnium trinitatis auctoritate, id est patris et filii

et spiritus sancti cognominatione compleatur, et ingenito deo patri et


unigenito eius filio nomen quoque sancti spiritus copuletur. Quis ergo
10 non obstupescat, quanta maiestas sit spiritus sancti, cum >eum qui j

dixerit verbum in filium hominis<, audiat sperare veniam posse, >eum


|

vero qui in spiritum sanctum blasphemaverit. veniam non habere neque


in praesenti saeculo neque in futuro<?
3. Quod autem a deo universa creata sint, nee sit ulla substantia,

15 quae non ab eo hoc ipsum ut esset acceperit, ex multis totius scrip-

,
28, 19

iis
, 1

sufficit
Luk.

),
1,

6—8
35 —
vrjl.

/ ^
Frg. 36 (IV 512,
2
Orifj.,

semel clamare liSanctus« neque


I Kor. 12, 3 —
In Joh. VI 33 (IV 142,27:

-^
20— 23j,

assumunt, ut multitudinem sanctitatis manifestent Dei, quae est trinae sanctitatis


In
3

bis,
vgl.

Isai.
Act. 8, 18

hom. IV
sed perfectum
1
— 6—9

numerum
?] &-
{Lom. XIII 2G0: non
rgl Matth.
-

Trinitatis
/

repetita communitas, sanctitas patris,


. sanctitas unigeniti filii et Spiritus sancti

-.
und Seeberg, Dogmengesch. I 420 6 f vgl. Orig., In Jerem. hom. II 3 (III 19, 14,:

6 iv — 9—13 vgl. Dtdymtis, De spir. s. 63

{bei Hieron.,

ed. Ben.:

,
-,&
Migne
.
SL
.
XXIII 153 fj und Athanas., Ep. IV ad Serap.
. . .

Tf/
;
[6,
9 f

4
(I


1

6]
702 f

.) — 10—13 vgl. Matth. 12, 32 tmd Hautsch, Eimigeliencitate S. 33 f

2 superveniet in te Jan \
docet Jan dicet M* Aicii M^'^o^'' G 3 Domi-
nus Jesus Jan 5 didieimus] dicimus A*B \
et* < Jan 5 f et dignitatis
<y 6 substantiam] subsistentiam J.w•'" |
oo spiritus sancti substantiam Jan
1
baptisma Jan 8 ingenito] innato Pa 9 oo spiritus sancti Jan 10 stupescafc
Jan 1 eum < Jan 11 audiat] audeat A*Pa{M*GcorrS)Jan \
oo posse
veniam Jan 14 Quod — S. 51, 9 describuntur < Jan \ sint sunt

I
De principiis I Cap. 3, 2. 3 51

turae adsertionibus conprobatur, repudiatis atque depulsis bis, quae a Pal


quibusdam falso perhibentur, vel de materia deo coaeterua vel de in-
genitis animabus, quibus non tarn subsistendi naturam, quam vitae
qualitatem atcjue ordinem a deo insitum volunt. Narn et in eo libello
5 qui >Pastoris< dicitur, >angeli paenitentiae<, quem Hermas conscripsit, ita
refertur: »Primo omnium crede quia unus est deus, qui omnia creavit
atque conposuit; qui cum nihil esset prius, esse feeit omnia; qui est
omnia capiens, ipse yero a nemine capitur«. Sed et in Enoeh libro bis
similia describuntur. Verum tamen usque ad praesens nulluni sermonem Pa
10 in scripturis sanctis invenire potuimus, per quem spiritus sanctus
factura esse vel creatura dieeretur, ne eo quidem modo quo de sa-
pientia referre Salomonem supra edocuimus , vel quae de vita vel
verbo

2.
aliisque

4—6 vr/l.
appellationibus

^
Orifj.,

.
,
In Joh.

Die »quidam« sind


I
lilii

^, ^
dei intellegenda esse tractavimus.

' '
17 itV 22, 14:

. . .

u-ohl Onostiker,
,
^^
besonders der roti Orifj.

)
oft bekämpfte Marcion; vgl. Tertull. adv. Marc. {Ho: si et ille miiadum ex aliqua
materia subiacente molitus est innata et infecta et contemporali Deo I und Hilgen-

)
feld, Ketxerr/esch. s. Htjle — vgl. Orig. Cels. IV 30 300, 7:

&-
r. c. (I

,
[seil,

, ) -8
,.
Ruf.,
oüm,
ad Anastas. 6 [Migne
cum omnia Deus
SL XXI 626 : alii [seil,
'
asserunt ] quod factas iam
nunc eas iudicio suo dispenset
und

)
id est tunc, creavit ex nihilo,

in coi-pore.

mas, Vis. ö,
Hoc
7 (8) u.
sentit et Origenes et nonnulli alii

2—5
Cleincns AI., Strom,


Herrn., Mand.
l 17,

— 11
85
1,
(II

vgl.
Graecorum)
, 12 St.
unten IV Cap.
=

, 5

2,
vgl.

4 (11)
Her-
-

8 vgl. Henoeh Cap. 9 Verum tamen dieeretur P(?/w/;/«7. , Apol. 4
{Lom. XXIV 340) — 9—11 frei citiert von Ruf, De adult. libr. Orig. (Lom. XXV
384): nusquam inveniii in omni Scriptura, ubi Spiritus sanctus factus vel creatus

esse dieeretur {diese Stelle citiert Hieron., Apol. adr. Ruf. II 15. Migne SL XXIII
458) — 12 vgl. oben Cap. 2, 1 u. 4. 9—13

3 f vitae qualitatem ut aequalitatem aut aequalitatem conscripsit


conscribit AB sci-ibit C 8 bis <y 9 Verum tamen] verum in bis Omnibus
10 oo scs sps 11 ue] + in Jan 12 quae de] quod de quo de C Jan-HS
quod
4*
52 Origenes

*****
, , && * * *
&6 fJan)

***** * >Spiritus< igitur >del•, qui >super aquas ferebatur<,


sicut scriptum est, >iii principio< facturae mundi, puto quod non sit alius

5 quam spiritus sanctus, secundum quod ego intellegere possum, sicut et


cum ipsa loca exponeremus, ostendimus, non tamen secundum historiam,
sed secundum intellegentiam spiritalem.
4. Quidam sane ex praecessoribus nostris in novo testamento obser-
varunt quod, sicubi spiritus nominatur sine adiectione ea, quae designet
10 quaüs sit spiritus, de sancto spiritu debeat intellegi, ut puta: »Fructus
autem spiritus est Caritas, gaudium, pax« et cetera. Item et ibi: ^Cum
coeperitis spiritu, nunc carne perficimini«. Nos yero etiam in veteri
testamento putamus distinctionem istam posse servari, sicut cum dicit:
»Qui dat spiritum populo, qui est super terram, et spiritum bis, qui
15 calcant eam«. Sine dubio enim omnis >qui calcat terram<,

"
id est ter-
rena
'^
et corporalia,
6
particeps est spiritus sancti, a deo
^, eum accipiens.

1 Die Lücke [vgl. Einl. V 2) hat enthalten, was Ruf., De adult. {Loin. XXV
384) so umschreibt:

was Epiphan. [Haer.


. ad Mennam {Mansi IX
inter

64, :
ceteras

489: ozt
creataras factum esse Spiiitum sanctum,

), ) Justinian,
und

und andere hier als ketzerisch bezeichnen. Schnitzer S, 43 f füllt die Lücke so aus :

(Gleicliwohl müssen wir annehmen, daß auch der heilige Geist, wenn nach Joh.
1, 3 durch den Logos Alles gemacht ist, durch ebendenselben geschalten sei.)

Jedenfalls gehört aber Frg. *7 [Red. 6)

528) seinem Inhalt


kurz vorausgeht, mit in diese Lücke.

(+
Orig. gebraucht icorden
nach und weil

Mansi).
— 3f
,
, - es
=
Es wird

Also sind außh die Worte


rgl. Gen.
Justinian, Ep. ad
dem wnten

[
1, 2. 1 —
Z. 17 fif

so eingeleitet:

aus

ht
.
verschrieben]

nicht erhalten
Mennam
siclier fixierten


{Matisi

Frg. 8

10
-
IX
(7)

viov

hier ron

Gal.

5, 22 — 11 Gal. 3, 3 — 14 Jes. 42, 5 — 17— S. 53, 4 Frg. 8 (= S. 53, 4 Di-


cebat — 10 debere Riif.) bei Justinian, Ep. ad Mennam {Mansi IX 528); vgl. Orig.,
In Isai.

Sacra Par.
& hom. I

[ed.
2 [Lom.
Le Quien

8 praedecessoribus Jan
242)
II 771:

&
und Antipater r.

10
,
Bostra bei Johannes Dam.,

de spu sco BJan


8 f observaverunt Ja7i

1
cvs

j
debeat deberet debetur debet debere Jan 12 nunc < Jan |
perfi-

cimini] consummamini Jon


- -
De

'
- ^

principiis I Cap. 3, 3. 4

. ^*
53

. Jan)

-7]•
et
PDicebat autem
Hebraeus magister quod duo illa Seraphin, quae in Esaia senis alis
describuntur clamantia adinvicem et dicentia: »Sanctus sanctus sanctus
. ^

dominus Sabaoth«, de unigenito filio dei et de spiritu saneto essent


intellegenda. Nos vero putamus etiam illud, quod in cantico Am-
bacum dictum est: »In medio duorum animalium« (vel »duarum vita-
10 rum«) »cognosceris«, de Christo et de spiritu saneto sentiri debere.]
Omnis enim scientia de patre >revelante filio< in spiritu saneto
, ,

cognoscitur. ut ambo haec, quae seeundum propbetam vel >animantia<


vel >vitae< dicuntur, causa seientiae dei patris existant. Sicut enim de
filio dicitur quia »nemo novit patrem nisi filius et cui voluerit filius

15 revelare«, haec eadem etiam de spiritu saneto dicit apostolus, cum ait:

»Nobis autem revelavit deus per spiritum suum; spiritus enim omnia
scrutatur, etiam alta dei«. Sed et rursus in evangelio de divinis ac
profundioribus doctrinis eommemorans salvator quae nondum eapere
poterant discipuli sui, ita ait ad apostolos: »Adhuc multa habeo quae
20 vobis dicam, sed non potestis illa modo eapere; cum autem venerit
paracletus spiritus sanctus, qui ex patre procedit. vos doeebit

, ]
ille

omnia, et commonebit vos omnia, quae dixi vobis«. Et ita sentiendum

xai 6 ' [so Schnitzer für


'^,
Le Quicn . •, femer
Bieron., In Isai. III, über Jes. 6, 2 [Mir/ne SL XXIV 94 f : Impie ergo quidam duo
Serapliim Filium et Spiritum sanctum intellegit, cum iuxta evangelistam loannem
et Paulum apostolum Füium Dei visum in maiestate regnantis, et Spiritum sanctum
locutum esse doceamus. Quidam Latinonim duo Seraphim vetus et novum In-

Btrumentum intelligunt, quae tantum de praesenti saeculo loquuntur), vgl. auch


Ep. adPamm. et Ocean. c. 3 [Migne SL XXII 745) u. Ep. ad Vigilant. c. 2 y^AUgne
6XXXII 603) in. Tract. in Es.Yll—l beiMorin,Ä}iecd.MQreds.m3[lQ03] 119ff WeyKT)
1. 6 Jes. 6, 3 — 3. 9f Habac. 3, 3 — 13 ff vgl. Hiiet, Origen. II 2 qit.

2, 20 — 14 Matth. 11, 27 — 16 I Kor. 2, 10 — 19 Job. 16, 12. 13. 14, 26 il5, 26 =

3 TÖ < Mansi 4 < Mansi |


Dicebat — 13 existant < Jan
7 f essent intelligenda Merlin Del esset intellegendum L 8 f ambacum AB ab-
bacum G* abbacuc GGcorr animantia animalia 14 novit] vidit
15 dicit] docet ßJa7> 19 f habeo quae vobis dicam] habeo vobis dicere Jan
21 paracletus paraclitus consolator yJan \ a Patre Jan 22 vos] über
d. Z. A^ < yJan
54 Origenes

est quod sicut filius, qui solus cognoscit patrem, revelat cui vult: ita (Pa)
°^
et Spiritus sanctus, qui solus >scrutatur etiam alta dei^, revelat deum cui
vult. »Spiritus enim ubi vult spirat.«
Neque enim putan dum est quod etiam spiritus >filio revelante< cogno- 62
5 seit. Si enim >revelante filio< cognoscit patrem spiritus sanctus. ergo ex igno-
rantia ad scientiam venit; quod utique et impium pariter et stultum est,
sanctum spiritum confiteri et ignorantiam ei adscribere. Xon enim cum
aliud aliquid esset antea quam spiritus sanctus, per profectum venit in hoc,
ut esset spiritus sanctus ut quis audeat dicere quia tunc quidem, cumnon-
;

10 dum esset spiritus sanctus, ignorabat patrem, postea vero quam recepit
scientiam, etiam spiritus sanctus efFectus est; quod si esset, numquam
utique in unitate trinitatis, id est dei patris inconvertibilis et filii eius,
etiam ipse spiritus sanctus haberetur, nisi quia et ipse semper erat spiritus
sanctus. Hoc sane quod dicimus, vel »semper« vel >erat« vel si quod
15 aKud tale temporalis significationis nomen adseiscimus, simpliciter et
cum venia accipiendum est, quoniam nominum quidem horum signifi-
cationes temporales sunt, ea autem de quibus loquimur tractatu qui-
dem sermonis temporaliter nominantur, natura autem sui omnem intelle-
gentiam sensus temporalis excedunt.
20 5. Kectum tarnen videtur inquirere quid causae sit, quod qui Pa
>regeneratur per deum< in salutem opus habet et patre et filio et spiritu

— — —

) ).
1 vgl. Matth. 11, 27 2 vgl. I Kor. 2, 10 S Joh. 3, 8 Si— 14 sanc-
tuB = Pamphü., Apol. 4 {Lom. XXIV 340) — 12 igl. Orig., In Joh. X 39 (IV 216, 31:
xy VI 33 (IV 142, 30:

. . Stellen bei Seeberg, Dogniengesch. 420 —


13 f rgl. Orig., In Num. hom. XI 8 {Low. X 120): Puto ergo quod sanctus Spi-
ritus ita sanctus sit, ut non sit sanctificatus. Non enim ei estrinsecus et aliunde
accessit sanctificatio, quae ante non fuerat, sed semper fuit sanctus, nee initium
sanctitas eius accepit. — 14—19 rgl. Orig., In Joh. Frg.
^.
, 1 (IV 483, 19):

',
,
\
&,
\.,''
lioe^ ^
•^
()

« . . .
— 20 Rectum — S. 57, 1 Christus = Patnphil., Apol. 4 (Lom.
XXIV 341—343) — 21 rgl. I Pctr. 1, 3 Kl
5 enim <; Pa |
oo Filio revelante Jan 7 cv> scfii Jan 8 «^ ali-

quid aliud Jan \ ante Jan 9 oo ut spir. s. esset Jan 11 etiam < y 12 in

unitate Jan in unitatem L |


inconvertibilis < Jan-HSS 13 ipse» < Jan
semper < Jan 1 7 ea] ecce Jan 20 Rectum — S. 60, 23 coeperamus < Jan
De principiis I Cap. 3, 4. 55

sancto, non percepturus salutem, nisi sit integra trinitas; nee possibile Pa
sit partieipem fieri patris vel filii sine spiritu sancto. De quibus dis-
eutientes sine dubio necessarium erit ut operationem specialem Spiritus
sancti et specialem patris ac iilii describamus. [] 6 &6
2 njl. Orirj., In Jerem. hom. XVllI 9 illl 163, 10— 19; — 4— S. Ö6, 8 Frg.%
{ton Ruf.
Ubcrschrift:"OTi ')
Keggelassen) hei Jnstinian,

als erste
Ep. ad Mennam {Mansi IX ö24 mit der

=
,
8 Red.), Paraphrase und
Ericeiterung von . 4—5'. 56, hei Athanas., Ep. IV ad Serap. 10 (I 1 p. 702 ed. Bened.\ ;

rgl. Einl. V 2, Theophil AI, Ep. pasch. II 13 hei Eieron. Ep. XCVIII 13 [Migne
SL XXII 801. 802 wid Hieron., Ep. ad Ävit. 2 {Migne SL XXTI 1061: Filium
i

quoque minorem a Patre eo quod secundus ab illo sit, et Spiritum sanctum


inferiorem a Filio in sanctis quibusque versari. Atque hoc ordine maio-
rem Patris fortitudinem esse quam Filii et Spiritus sancti. Et rur-
sum maiorem Filii fortitudinem esse quam Spiritus sancti, et conse-

}
quenter ipsius sancti Spiritus maiorem esse virtutem ceteris, quae sancta
dicuntur).

V 39 (U 43, 22:
Vgl. hierzu Justin,

^
Apol.

ovv
I 13 er

&,

. . .); Orig. c.

-
Gels.

SGr LXXXVI
^\
' );
). VIII 1( 233, 6:

,
Frg. hei Leonf. Byz.,
, -
De
vibv
sectis, Act. X 4
[Migne
. );
1,

Isai.
1264:

Frg.
[.

{=
] 6

Pamphil., Apol.
[.

, Lom. XXIV
], 371: sed nobis
unus est Dens Pater, ex quo omnia. ünus ergo est vems Dens, qui, ut ita dixerim,

praestator est deitatis, et unus Christus factor Christorum, et unus Spiritus sanctus,
qui per singulas animas sanctorum facit Spiritum sanctum); Hilarius, De Trin.
III 12 {Migne SL X 82: Et quis non Patrem potiorem confitebitur, ut ingenitum
a genito, ut patrem a filio, ut eum qui miserit ab eo qui missus sit, ut volentem
ab eo qui oboediat?). IX 06 {ehenda 327: Maior itaque Pater est, dum pater est;
sed Filius, dum filius est, minor non est. Nativitas Filii patrem constituit maio-
rem: minorem vero Filium esse nativitatis natura non i)atituri, Tract. in Psal. 138, 17
i Migne SL IX 801 : Est enim Pater maior Filio, sed ut pater filio, generatione non
genere: filius enim est et ex eo exivit), De Tri». XII 54 {Migne SL X 468: Nam dum
ex te est, secundus a te est) und oben S. 33, 2 f, daxu Huef, Origen. II qu. 2. 27. 28

2 sit] + esse Pa ( |
fieri] filii Pa{M) HIHI vel Pa{G) filii vel Pa ^) 4 et specia-
lem patris acj epecialem patris vel () specialem etiam patris vel Pa{a) |
\] Koe
56

& & ,
,
. Origenes

,
{ Pa

), 6

, , -
quidem esse patris et filii tarn
.
in
Arbitror igitur Operationen!
sanctis quam in peccatoribus,
10 f in hominibus rationabilibus et in mutis animalibus, sed et in bis,
quae sine anima sunt, et in omnibus omnino quae sunt; Operationen!
vero Spiritus sancti nequaquam prorsus incidere vel in ea, quae sine
anima sunt, vel in ea, quae animantia quidem sed muta sunt, sed
ne in illis quidem inveniri, qui rationabiles quidem sunt sed >in
15 malitia positi< nee omnino ad meliora conversi. In illis autem solis
esse arbitror opus Spiritus sancti, qui iam se ad meliora convertunt
et >per vias Christi iesu< incedunt, id est qui sunt >in bonis actibus< et
in deo permanent<.

6. Quia autem operatio patris et filii et in sanctis et in pecca-


20 toribus sit, manifestatur ex eo quod omnes, qui rationabiles sunt, verbi
dei, id est rationis, participes sunt et per hoc velut semina quaedam

14—18

]',
rffl. unten Gap. 3, 8 tmd Orig., In Joh. XXVIII 15 (IV 40S, 13:

^, ^
&)
c
[seil,
Gels.


VII 8

14
(II 160, 26:

— 17 Kor.
'—
f vgl. IJoh. 5, 19 vgl. 4, 17 vgl.

Ephes. 2, 10 — 18 vgl. Mich. 7, 7. I Joh. 4, 13 u. ä. St.

]
2 God. Äth., vgl. Antipater r. Bostra bei Joh. Dam., Sacra Par.
&9-
, ,^,
God. Rupef. {p 7A1

),
D ed. Le Quien:

. .. ilansi \
, [seil,

. .
Mansi 4 Mansi 10 in ratioii. hom. \ f iu hominibus]
in Omnibus Semler [bei Bedep. S. 127 Ä. 6), aber die Stelle ist so noch nicht heil;

ich vermute: operationem quidem esse patris et filii in omnibus rationabilibus,


tarn in sanctis quam in peccatoribus, (patris autem et in mutis animalibus etc.

11. 12 f sine anima] exanima Pa 15 autem] <. igitur 16 esse < [)


CO hinter arbitror () 17 bonis] novis Pa 18 permanentes Pa{G) 19 Quia]
Quoniam Pa |
filii] + est Pa 20 sifc < Pa 21 dei <
De principiis I Cap. 3, 5. G 57

insita sibi gerunt sapientiae et iustitiae, quod est Christus. Ex eo (Pa)


autem, qui vere est, qui dixit per Moysen: »Ego sum qui sum«, omnia
quae sunt participium trahunt; quae participatio dei patris pervenit in
omnes tarn iustos quam peecatores et rationabiles atque irrationabiles
5 et inomnia omnino quae sunt. Ostendit sane et apostolus Paulus quod
omnes habeant participium Christi, dicens: »Xe dixeris in corde tuo:
quis ascendet in caelum, id est Christum deducere? aut quis descendet
in abyssum, id est Christum a mortuis revocare? Sed quid dicit
scriptura? Prope te est verbum valde in ore tuo et in corde tuo«.
10 Ex quo >in corde< omnium
Christum secundum id, quod
esse significat
>verbum< vel ratio est, Sed et illud,
cuius participio rationabiles sunt.
quod in evangelio dictum est: >Nisi venissem et locutus essem eis,
peccatum non haberent; nunc autem excusationem non habent pro
peccato suo« his, qui rationem norunt, usque ad quod tempus >pec-
15 catum< homo non habeat et ex qua aetate obnoxius »peceato< sit,
manifestum est et patet quomodo ex participatione verbi vel rationis
homines >peccatum habere< dicuntur: videHcet ex quo intellectus atque
scientiae capaces effecti, cum iam eis boni vel mali discretionem ratio
intrinsecus inserta iam coeperint quid sit
suggesserit; et cum scire
20 malum, si | Et hoc est quod 63
faciunt illud, >peccato< efficiuntur obnoxii.
dixit quia »excusationem non habent homines pro peccato suo<, ex quo
eis divinus sermo vel ratio ostendere coeperit in corde discretionem

boni ac mali, ut per hanc debeant refugere et cavere quod malum est,
et quia >scienti bonum et non facienti« inquit > peccatum est illi<.
25 Item quod omnes homines non sunt extra communionem dei, hoc modo
evangelium docet, dicente salvatore: »Regnum dei cum observatione
non venit, neque dicent: ecce hie aut ibi; sed regnum dei intra vos
est«. Sed et illud videndum est, ne forte eadem significet quod in

1 Ex eo — quae sunt] rr/l Pampkil., Äpol. 4: {Lom. XXIV 343): Sed


et hoc ipsum, quod est et pemianet omnis creatura, operatio est Dei patris, qui
dixit: «Ego sum qui sum», quae pervenit super omnes. Ipse est enim, «qui solem

suum oriri iubet super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos« {Matth.

5, 45). Bufin hat also dieselbe Stelle hier und dort ganx verschieden übersetzt —
2 Exod. 3, 14 — Föm. 10, G. 7. 8 {Deut. 30, 12. 14) — 12 Joh. 15, 22 —
24 Jak. 4, 17 — 2ß lAfk. 17, 20. 21

1 iustitiae] scientiae Pa{G Mf^orrg) inscientiae Pa{M*) 3 paiiicipium tra

hunt participant y i) valde < 11 participio participatio G*M* artici-


pii

patione i corr 3/1 »n- ^ 15 sit Ab Del fit A,uS fiat 24 inquit <
58 Origenes

Genesi scriptum est. cum ait: »Et insufflavit in faciem eius spiramentum
vitae, et factus est homo in animam Tivam«. Quod si generaliter in
omnes homines datum esse intellegitur, omnes homines habent parti-
cipium dei: [7.] si vero hoc de spiritu dei dictum intellegendum est.

quoniam et Adam prophetasse de nonnullis invenitur, ergo iam non


generaliter sed sanctis quibusque datum accipi potest.
7. Denique etiam diluvii tempore cum >omnis caro corrupisset
viam dei<, tamquam de indignis et peccatoribus scriptum est dixisse
deum: »Non permanebit Spiritus meus in hominibus istis in aeternum.
10 propter quod caro sunt«. In quo manifeste ostenditur quod ab in-
dignis quibusque aufertur spiritus dei. In psalmis quoque scribitur:
»Auferes spiritum eorum, et deficient et in terram suam revertentur.
Emittes spiritum tuum, et creabuntur, et renoTabis faciem terrae«, quod
manifeste de sancto spiritu designatur, qui ablatis atque extinctis pecca-
15 toribus et indignis ipse sibi novum populum >creet< et >renovet faciem
terrae<, cum per gratiam spiritus >deponentes yeterem hominem cum
actibus suis<, >in noyitate vitae coeperint ambulare<. Et ideo conpe-
tenter de eo dicitur quia non in omnibus neque in bis. qui >caro sunt<.
sed in quorum >terra renovata< fuerit, spiritus sanctus habitabit.
bis,

20 Denique idcirco ^er inpositionem manuum apostolorum< post baptismi


gratiam et renovationem >sanctus spiritus tradebatur<. Sed et salvator
noster post resurrectionem, cum >vetera iam transissent et facta fuissent

omnia nova<, ^novus ipse homo< et >primogenitus ex mortuis<, renovatis


quoque per fidem suae resurrectionis apostolis ait: ^Accipite spiritum
2ö sanctum«. Hoc est nimirum quod et ipse salvator dominus in evan-
geüo designabat, cum >vinum novum in utres mitti posse veteres< dene-

1 Gen. 2, 7 — rr/l. On'r/., In Cant. II [Loi7i. XIV 418 : Inter prophetas

autem numeratur et Adam, quia »magnum mysterium« prophetavit in Christo et

in ecclesia, dicens

quia [Ejyhes.

9 Gen. 6, 3
, 32);

— 12 Psal.
: Gen.

&.
Clemens
2, 24
.,
1.

,^.
Evidenter enim de his dictis eius dicit Apostolus
Strom. I 21; 135, 3 (II 84,


103, 29. 30, n/l. den rp-iech. Text Orig., In Joh.
7 f
.SY.i:

gl.
' '^—
Gen. 6, 12 Kl
24
lIV 247, 23) — 16f vgl. Kol. 3, 9. Rom. 6, 4 — 19 igl. Psal. 103, 29 —
20 f vgl. Act. 8, 18. Tit. 3, — 22 f vgl. Kor. , 17 — 23 vgl. Ephes. 2, 15.

Kol. 1. 18 — 24 Joh. 20, 22 — 26 f rgl. Maith. 9, 17 Par.

1 spiramentum c inspiramen inspirationem 12 auferes aufers

auferet C aufert 13 emittes Del emites emitte 21 renovationem


revelationem \
sanctus spiritus J^ i? J.Ä «^ spiritus sanctus CS eancti spiritus«
De principiis I Cap. 3, 6. 7 59

gabat, sed iubebat >utres fieri novos<. id est homines >ia novitate vitae (Pa)
ambulare<, iit yiniim noYum. id est spiritus sancti gratiae susciperent
novitatem.
Hoc ergo paeto operatio virtutis dei patris et filii indiscrete super
ö omnem protenditur creaturam. spiritus vero sancti participationem a Pa
sanctis tantummodo haberi invenimus. Propter quod dicitur: »Xemo
potest dicere dotuinum lesum nisi in spiritu sancto«. Et vix aliquando
ipsi apostoli digni habentur audire: »Accipietis virtutem superveniente
in TOS spiritu sancto«. Propter quod et consequens puto quia >qui
10 peccaverit quidem in tilium hominis venia dignus est< pro eo quod is,

qui verbi (vel rationis) est particeps. si desinat rationabiliter vivere,


videtur in ignorantiam vel stultitiam decidisse et propter hoc veniam
promereri: qui autem iam dignus habitus est sancti spiritus parti-
cipatione et retro fuerit conversus, hie re ipsa et opere >blasphemasse
15 dicitur in spiritum sanctum<.

Xe quis sane existimet nos ex eo quod diximus spiritum sanctum


solis sanctis praestari, patris vero et filii beneficia vel inoperationes
pervenire >ad bonos et malos et iustos et iniustos<, praetulisse per hoc
patri et filio spiritum sanctum vel maiorem eius per hoc asserere digni-
20 tatem: quod utique valde inconsequens est. Proprietäten! naraque

-
1 f vgl. Rom. ti,

= Pampkil., Äpol. 4 iLoni. XXIV 344) —


4 —

>(
-l- f rgl. oben S. 56,

f
8—11
vgl. Orig.,

-.

^
5 spiritus
In Joh.

XXVIII 15 ilV
XXXII 8 lIV
— 15

,
408, 9
sanctum
437, 31:

ff , In
Num. Iwm. \l 3 /^ow. X48: Requiescit enim spii-itus Dei in iis, qui mundo sunt
corde, et in üs, qui jmiificant animas suas a peccato) und oben Cap. 3, , 5. 56, 4f


6 lAV. 12,
13—15 vgl.
3 —
Orig.,
8 Act. 1, 8 — 9—15
In Joh. XXVIII 15 (IV 408, 17:
,
vgl. Matth. 12, 32. 31. Mark. 3, 29

)
\Maflh. 12, 31»•
[Mark. 3, 29 -j- Mafth. 12, 32).
-
Ilcbr. •;, 4—0 ?)
,
7 — f vgl.
und oben Cap.
oben S. 50, 1—5
3,

-
2, S. 50.

18 vgl.
9—13
Matth.

5,
6

45
13 f
Kl
vgl.

8 supervenientem C* d' Ma supervenientis d"^ <: Pa \) spiritu sanctoj

spB Ici G'^Pa 10 quidem < Pa 13 oo est habitus Pa 14 et^j si 18 et•]

+ ad JC'•'^'^''
50 Origenes

gratiae eius operisque descripsimus. Porro autem nihil in trinitate iJan)

maius minusve dicendum est, cum unus deitatis fons >verbo< ac ratione

sua teneat universa, >spiritu vero oris sui< quae digna sunt sancti-
ficatione sanctificet, sicut in psalmo scriptum est: »Verbo domini caeli
firmati sunt, et spiritu oris eius omnis virtus eorum«. Est namque
etiam dei patris quaedam inoperatio praecipua praeter illam, quam
Omnibus ut essent naturaliter praestitit. Est et domini lesu Christi
praecipuum quoddam ministerium in eos, quibus naturaliter ut ratio-
nabiles sint confert, per quod ad hoc quod sunt praestatur eis ut bene
10 sint. Est alia quoque etiam Spiritus sancti gratia, quae dignis praestatur,

ministrata quidem per Christum, inoperata autem a patre secundum


meritum eorum, qui capaces eius efficiuntur. Quod manifestissime in-

dicat apostolus Paulus, unam eandemque virtutem trinitatis exponens


in eo cum dicit: idem autem spiritus; 64
»Divisiones autem sunt donorum, |

lö et divisiones idem autem dominus; et divisiones


sunt ministeriorum,
sunt operationum, idem autem deus, qui operatur omnia in omnibus.
Unicuique autem datur manifestatio spiritus secundum id quod expedit«.
Ex quo manifestissime designatur quod nuUa est in trinitate discretio,
sed hoc, quod >donum spiritus< dicitur, ministratur per filium et in-
20 operatur per deum patrem. »Omnia autem operatur unus atque idem
spiritus, dividens unicuique prout vult«.
8. His igitur de unitate patris et filii ae spiritus sancti protestatis,
redeamus nunc ad eum ordinem, quem disserere coeperamus. Deus Jan
pater omnibus praestat ut sint, participatio vero Christi secundum id,

1 Porro — eorura hält SchnitTier S. 49 Atim. * für eine Interpolation Rufins;


vgl. auch Denis, De la phil. d'Ori(jene p. 431 Ä. 1 u. Loofs, Leitf. %. Stud. d. DG*
S. 196; femer Oryj., In Num. hom. XII 1 (Lom. X 127). Jedenfalls besteht xwischen

dem ersten Satx hier und dem griech. Frg. oben S. ,4 S. ,8 ein Widerspruch.
— 2—4 Quod non sint tres dei {ed. Morelli III 22 Ä, Migne SGr

. ,[
vgl. Gregor. Nyss.,
XLV 2 C): näoa ^&
iv — 4 Psal. 32, 6 — 10—12 vgl. Orig.

,
,
In Joh. II 10 (IV 6, 29:

-,
es folgt Kor. 12, 4-6) tmd oben Praef. 4, *?. 11, 7 f; Gap. 1, 3, S. 18, 20 ff

— 14 I Kor. 12, 4—7 — 18 vgl. oben Z. 1 f — 20 l Kor. 12, 11 — 23— S. 61, 3


vgl. oben Gap. 3, , . ,4 6, 4

5 namque < y 14 cum dum \


autem < y 19 ministratur
manifestatur
De principiis 1 Cap. 3, 7. 8 61

quod verbum (vel ratio) est, facit ea esse rationabilia. Ex quo conse- Jan
quens est ea vel laude digna esse vel culpa, quia et virtutis et malitiae

sunt Propter hoc consequenter adest etiam gratia Spiritus


capacia.
sancti, ut ea quae substantialiter sancta non sunt, participatione ipsius
5 sancta efficiantur. Cum ergo primo ut sint habeant ex deo patre,
secundo ut rationabilia sint habeant ex yerbo, tertio ut sancta sint
habeant ex spiritu sancto: rursum Christi secundum hoc, quod >iustitia<

dei est, capacia efficiuntur ea, quae iam sanctificata ante fuerint per
spiritum sanctum; et qui in hunc gradum proficere meruerint per
10 sanctificationem Spiritus sancti, consequuntur nihilominus donum sa-
pientiaesecundum virtutem inoperationis spiritus dei. Et hoc puto
Paulum dicere, cum ait quibusdam >sermonem dari sapientiae, aHis
sermonem scientiae secundum eundem spiritum<. Et designans unam-
quamque discretionem donorum, refert omnia ad universitatis fontem
15 et dicit: »Divisiones sunt inoperationum, sed unus deus, qui operatur
omnia in omnibus«. Unde et inoperatio patris, quae esse praestat
Omnibus, clarior ac magnificentior invenitur, cum unusquisque per
participationem Christi secundum id, quod >sapientia< est, et secundum
id, quod scientia est et >sanctificatio< est, proficit et in altiores pro-
20 fectuum gradus venit; et per hoc quod participatione spiritus sancti sancti-

3—7 6, 18— 21j. XIII 36 (IV 261, 12—18) und


vgl. Orig., In Joh.

10 (IV
— .
•, &

44, 1:

, ^
Seeberg, Oogrmngesch. I 420

15 IKor.

) )
12, 6 — \%l
xal
oc
7

vgl.
t<. 18
oben Cap.
f vgl. I Kor.

2, 1—3 und
1, 30
Orig.,
12 f vgl. I

In Joh.


I
12,

34 (IV
8

- ,, ^&,' ,- .} •
19fiF vgl.

^
. . Orig., In Joh.
'
6 (IV 305, 17:

&•

-
-
, --,
).
avS

2 eti
consequentur
< y
18 (IV 76, 2

'
)& )

9 proficere meruerint] jirofecere Jan


12 cvj dari sermonem
9•
8).

Jati
27 (IV

, In

|
3,

Num. hom.

aliis
4:

9-

,
{I^m.

10 consequuntur aJati
vgl. unten II
Sil

Cap.
f)

1,S a. A.iiiii 15 dicat Jon | Divisiones] + enim Ja« |


co inoper. sunt Ja«
62 Origenes

ficatus est quis, purior ac sincerior effectus, dignius recipit sapientiae Jan
ac scientiae gratiam, ut depulsis omnibus expurgatisque pollutionis atque
ignorantiae maculis, tantum profectum sinceritatis ac piiritatis accipiat.
ut hoc quod accepit a deo ut esset tale sit, quäle deo dignum est
[eo], qui ut esset pure utique praestitit ac perfecte; ut tarn dignum sit
id quod est, quam est ille qui id esse fecit. Ita namque et virtutem
semper esse atque in aeternum manere percipiet a deo is, qui talis
est, qualem eum voluit esse ille qui fecit. Quod ut accidat et ut in-
desinenter atque inseparabiliter adsint ei, qui est, ea, quae ab ipso
10 facta sunt, sapientiae id opus est instruere atque erudire ea et ad
perfectionem perducere ex spiritus sancti confirmatione atque indesi-
nenti sanctificatione, per quam solam deum capere possunt.
Ita ergo indesinenti erga nos opere patris et filii et spiritus sancti

per singulos quosque profectuum gradus instaurato, yix si forte ali-

15 quando intueri possumus sanctam et beatam vitam; in qua, cum post


agones multos in eam perveniri potuerit, ita perdurare debemus, ut
nuUa umquam nos boni illius satietas capiat, sed quanto magis de illa
tanto magis in nobis vel dilatetur eins desi-
beatitudine percipimus,
derium vel augeatur, dum semper ardentius et capacius patrem et
20 ülium ac spiritum sanctum vel capimus vel tenemus. Si autem ali-

2f rrjl.

}, Orig.^

.
In Joh. Frg. 54 lIV 528, 28
fjV
1 : & • \scil.


— 6f vgl. Huet, Origen.,

-- 2 qu. 7, 18
8—15
), 1.39
^ vgl. Orig.,

[Joh. 17, 21]),


De or. 25, 1.

(137, 2: ««

, ^;
In Joh.
2

XX
(II 357, 3 ff.

33 (IV 370, 20:


358, 16:
-
- ^&
/.' ^
:; — 1f vgl. unten
II [ Cap. 2—4

1 dignius Jan dignus y \


sapientiam Jan [eo] Koe nach M^<:<>>''' < Jan
utique Jan itaque |
cv3 utique pure Jan 9 adsint assistant Jan
11 perducere] adducere - Jati \
ex Del et L •< Jan 12 solam solum ÄJan
deum < Jan 13 Ita] Hoc loc Ras.) G \
opera Jati 14 instaurata Jan |
si

<; Jan 16 f in qua ... in eam] in quam Ja7i 16 cvs multos agones Jan
in eam in ea///// ad eam C ad eadem |
perveniri potuerit] pervenire

potuerimus Jan 18 percipiemus Jan 18 f cvj desiderium eins Ja7i 19 et^] ac


Jan 20 ac] et Jan 20 f cvj satietas aliquando Jan

1
De principiis I Cap. 3, 8. Cap. 4. 1 63

quando satietas cepit aliquem ex his, qui in summo perfectoque con- Janj
stiterunt gradu. non arbitror quod ad subitum quis evacuetur ac decidat.
sed paulatim et per partes defluere eum necesse est (ita ut fieri possit
interdum. si brevis aliquis lapsus acciderit, ut cito resipiscat atque in
5 se revertatur). non penitus ruere. sed revocare pedem et redire ad
statum sumn ac rursum statuere posse id. quod per neglegentiam
fuerat elapsum.

[CAPUT QUARTUM
De imminutione vel lapsu.j

10 1. Ut autem istam deminutionem vel lapsum eorum, qui se negle-

gentius egerint. ostendamus. etiam similitudine alicuius exempli uti


non videtur absurdum. Igitur si sit aKquis qui peritia vel arte, verbi
gratia geometriae aut medicinae. paulatim faerit inbutus usquequo per-
venerit ad perfectum, multo scilicet tempore institutionibus atque exer-
15 citiis semet ipsum informans. ut ad integrum supradictae artis assumeret
disciplinam: huic numquam profecto accidere poterit, ut cum peritus
dormierit. evigilet imperitus. Xon enim ea, quae per laesionem ali-

quam vel debiUtatem accidunt. in medium adducere aut commemorare


nunc convenit; neque enim similitudini propositae exemploque con-
20 veniunt. Secundum id ergo, quod proposuimus. geometres ille vel

medicus donec exercet se in meditationibus artis suae et rationabilibus


institutis, perraanet apud eum etiam scientia disciplinae si vero dissi-
|
; (J5

mulet ab exercitiis et neglegat ab industria. paulatim per neglegentiam


primo pauca excidunt, tum deinde etiam plura, et ita per multum
25 tempus abeunt omnia in oblivionem, atque universa ex memoria penitus
abolentur. Potest sane fieri, ut cum decidere ab initio coeperit et

parva adhuc corrumpi neglegentia. si resuscitetur et citius in semet


ipsum revertatur, reparet ea, quae adhuc nuper amissa sunt, et recolat
ea, quae ab eo fuerant tenui adhuc abolitione sublata. Transferamus

7 Mit elapsum mdif/t Anojiym. ad Jan. p. 53,. vf/l. oben S. 29, 12 — 8 f die
Überschrift — uenn überhaupt von Riifin verfaßt — leitet keinen neuen Abschnitt

ein, vgl. S.&i, 17 — S. 65, 4; Orig. spricht hier im allgemeinen "de natura ratiunabili'
iS. 65, 4fl tind von den Wohltaten, die diese durch die Trinität erhält.

1 cepit ceperit Jan coepit capifc }' 1 f coastiterint Jan 2 ac] atque
Jan 4 si ^ ufc ut si yJan \
co lapsus aliquis Jan \
ut et ßyJan
7 elapsum Jan lapsum 13 f pervenerit venerit
64 Origenes

nunc haec ad eos, qui dei se scientiae ac sapientiae dediderunt, cuius


eruditio atque industria inconparabilibusomnes reliquas disciplinas
supereminet modis, et secundum propositae simiKtudinis formam vel
quae sit adsumptio scientiae, vel quae sit eins aboKtio contemplemur;

5 maxime cum audiamus ab apostolo quod de perfectis dicitur, quia


>facie ad faciem< gloriam domini >ex mysteriorum revelationibus< spe-
culabuntur. *******-x-*****-)e•************
(Cunctas rationabiles creaturas incorporales et invisibiles, si negle- Hier
10 gentiores fuerint, paulatim ad inferiora labi et iuxta qualitates locorum,
ad quae defluunt, adsumere sibi corpora, verbi gratia primum aetherea,
deinde aerea, cumque ad viciniam terrae pervenerint, crassioribus cor-
poribus circumdari, novissime humanis carnibus alligari. *****
Grandis neglegentiae atque desidiae est, in tantum unumquemque de-
15 fluere atque evacuari, ut ad vitia veniens inrationabilium iumentorum
possit crasso corpore conligari.)
2. Verum nos volentes divina in nos beneficia demonstrare, quae

6 vgl. I Kor. 13, 12. Rom. 16, 25 — 7 hier fehlt m. E. die tveitere Aus-
führung von: quae sit adsumptio scientiae und quae sit eius abolitio {Z. 4), die
schon oben S. 62, 20 — S, 63, 7 begonnen war. Über den Inhalt des zweiten Punktes
berichtet Hieron. e. Joh. Hieros. 16 {Migne SL XXIII 868, mit der Einführung
an Origenis doctrina sit vera, qui dixit: cunctas etc.) und gibt daraus Ep. ad Avit. %
{Migne SLXX{llQ<a\ nach den Worten: Cumque venisset ad rationabiles crea-
turas et dixisset eas er neglegentiam ad terrena corpora esse dilapsas,^
etiam haec addidit) ein tcortlicfies Frg. (Grandis — conligari). Vielleicht gehört

hierher atieh Hieron. c. Joh. Hieros. 19 {Migne SL XXIII 370: Docet Origenes
per scalam Jacob [öen. 28, 12; vgl. hierzu Orig. c. Ce/s. "VI 21, 'Nikephoros-Catene

I S4Q u. Philo, De somn. I 22, 133 ff p. 641 f M] paulatim rationabiles crea-


turas ad ultimum gradum, id est ad carnem et sanguinem descendere
etc., vgl. ebenda c. 17, 369) — 9—16 vgl. Piaton, Phaedr. c. 25 p. 24ß B—D,
Karpokratianer bei Iren., Adv. haer. I 20, 2 (I 207 f Harvey : transmigrationes in

^
Corpora
(I 71, 23.

S. 116

VI 33 (IV
f.
313
166

142, 27:
f.
cogantur iterum mitti in corpus),
365,

3 —
8). VII 5
15 f
und unten Gap.

^
(II 156, 25)

&^ , )
vgl. Phot.,
und P. Wendland,
Cod. 117:

8,

}]
. .—
....
Orig.

17
c.

S. 65,
Gels. I 20.

HeUenist. röm. Kultur,

/:
und oben Gap.
2 vgl. Orig.,

9•'

3,
IV

5
40. 92r

-
In JoL•

1 se dei 5 quia quod 17 nos^ <


De principiis I Cap. -i, 1. 2. 3 65

nobis per patrem sanctum praebentur. quae


et filium et spiritum
trinitas totius est quodam asi haec diximus
sanctitatis fons, excessu
et sermonem de anima quia inciderat, strictim licet, contingendum
putavimus, vicinum utpote locum de natura rationabili disserentes.
5 Opportuaius tarnen in loco proprio de omni rationabili natura, quae in
tria genera speciesque distinguitur deo nobis per lesum Christum et ,

spiritum sanctum concedente, disputabimus.

10 gerentem
omnium
3.

()
Hanc ergo beatam

pater, simul
et ,
[De creaturis vel conditionibus.]

dicimus trinitatem. Hie est bonus deus


et
id est

et
principatum

07],
et
omnium
benignus
id est
bene faciendi virtus et creandi ac providendi. Quas virtutes dei ab-

5 vgl. miten Cap. 5, 1 — 8 Der Abschnitt De creaturis vel conditionibus,


nelcher nur in erhalten und aus in der Bihliotheca Gasinensis tom. V p. 143 f
abgedruckt, in aber wohl absichtlich getilgt ist und in den früheren Ausgaben
gehört wie der vorige De iruminutione vel lapsu im griech. Original noch zu

)^).
fehlt,


Cap.

In Joh.
4, rgl.

vgl.
unten Gap.
Orig.,

18 (IV 189, 2:
In Matth.
5, 1 a.

XV 31
A. {S. 68, 19
(Lom.
ff)

III 393: « }
U7id die Einleit. l 2

— 10
9 «m

^
vgl.

-
den Anonym, bei
— 11
P/iot.,

vgl.
Cod. 117:

Orig. c. Gels.
(Ongenes)

^
(
V ( 16, 19: «'
-
Q^eöv

-
. . .

,,
. . .), In Sam. Frg. 4 29. 26: inl 6s d
), In Joh. Frg. 1 (IV 48, 8: ?)

>9•<
/
Syn.

vgl.
a.
>}}

Ö43 {Hahn, Bibl,

Method. bei Photins,


&<

d.
{cgi.

Symb.^

Cod. 285
Prov.

S. 228:

.
8, 22),

«'
•^
),^
))
302 a, 30 5. [bei Bomcetsch
und

^,,
ov
Anathefti.


,
,
12
Method.
^^
VI der

S. 66,
Const.

v.
14
Ol.

,
N. 341), der folgendes

'
Fragment des Origenes citiert:

> -
& .
[
et

miurgite
9
ac
] archiceu
11 euergetiee
archien
AC inergice
10
\
dynamis
Koe, vgl.

|
witen S. 81, 4
demiurgice /9 de-

Origenes V. 5
66 Origenes

surdum simul et impium est putare vel ad niomentum aliquod ali-


quando faisse otiosas. InKcitum namque est vel leviter suspicari
has virtutes, quibus principaliter sicut dignum est intellegitur deus,
cessasse aliquando ab operibus sibi dignis et fuisse immobiles.
5 Neque euim extrinsecas inpeditas eas esse putandum est, quae in
deo sunt, immo quae deus sunt, neque rursum, cum nihil obsisteret,

vel piguisse eas agere et operari quae se digna erant vel dissimu-
lasse credendum est. Et ideo nullum prorsus momentum sentiri
potest, quo non virtus illa benefica bene fecerit. Unde consequens
10 est fuisse semper quibus bene faceret, conditionibus videlicet vel
creaturis bene faciens ordine et merito in bis sua beneficia
suis, et

virtute providentiae
dispensaret. Et per hoc consequens videtur
quod neque conditor neque beneficus neque providens deus aKquando
non fuerit.
Sed rursum in hoc humana intellegentia hebetatur atque con-

^
15 4.

^ &),
. ,,
.
& ?~]{^, ,
'
}]

S. 41, 11—42, 20), unten III Gap.

12 — 14 fffl. die
,
- . ' 5, 3
}
Vgl. oben Gap. 2, 2. 3. 9. 10

Behandlung desselben Problems bei Augustin, De


?.•. ).
-.
-
{besonders

civ. Dei
XU 16 (15): (An ut Deus semper etiam dominus fuisse intellegatur, credendum
sit creaturam quoque numquam defuisse cui dominaretur, et quo modo dicatur
semper creatum quod dici non potest coaeternum) . . . Quapropter si Deus semper
dominus fuit, semper habuit creaturam suo dominatui servientem; verum tameu
non de ipso genitam, sed ab ipso de nihilo factam nee ei coaeternam; erat quippe

ante illam, quamvis nuUo tempore sine illa, non eam spatio transcurrente, sed
manente perpetuitate praecedens. Sed hoc si respondero eis qui requirunt, quo
modo semper creator, semper dominus fuit, si creatura serviens non semper fuit,
aut quo modo creata est et non potius creatori coaeterna est, si semper fuit:
vereor ne facilius iudicer adfirmare quod nescio, quam docei'e quod scio. Ähnlich
ebenda XI 5. 6

a
1 c>o est simul et impium 2 otiosis A^ odiosas G 4 cessasse ces-

sare 11 et^ < J.


De principiis I Cap. 4, 3. 4. 67

stringitur, quomodo possit intellegi semper ex quo deus est fuisse etiam
creaturas et sine initio, ut ita dixerim, substitisse eas, quae utique
sine dubio creatae esse atque a deo factae credendae sunt. Cum ergo
haec inter se humauarum cogitationum atque intellectuum pugna sit,

5 rationibus utrubique validissimis occurrentibus ac repugnantibus et

contemplantis partem suam quamque torquentibus, nobis


sensum in
pro exiguo ac brevissimo sensus nostri captu illud occurrit, quod sine
omni pietatis periculo confitendum est: deum quidem patrem semper
fuisse, semper habentem unigenitum filium, qui simul et sapientia
10 secundum ea, quae supra exposuimus, appellatur. Haec ergo ipsa est
sapientia, cui semper >adgaudebat< deus >orbe perfecto<, ut per hoc etiam
semper laetari intellegatur deus. In hac igitur sapientia, quae semper
erat cum patre, descripta semper inerat ac formata conditio, et num-
quam erat quando eorum, quae futura erant, praefiguratio apud sapieu-
15 tiam non erat.
. Et hoc modo fortassis pro nostra infirmitate pium aliquid
de deo sentire videbimur, ut neque ingenitas et coaeternas deo

-
creaturas dicamus, neque rursum cum nihil boni prius egerit
deus, in id ut ageret esse conversum; cum verus sit ille sermo,
20 qui scriptus est quia »omnia in sapientia fecisti«. Et si utique >in

2f rgl. Orig., In Joh.


-. —
I 17 (IV 22, 15): ^ —
ig •

, ,»
8f vgl. oben Gap. 2, 10 9f vgl. oben Gap.
3 — 11 f rgl. Fror. 30 f (Ephes. 10 f); Orig., In Joh. I 9 (IV 14, 26:

><
2, 2. 8, 3,

TL 0• -
>'.:
«,
)
/

)
- ' 9- & und Method.,

, Cap. XXII 9
,^
-^
(S. Qli ed. Bonnetsch:

-

,}
. . .

'
&
12 f vgl. Orig., In Joh. Frg. 1 (IV 484, 17:

«- «), c Gels. II 9 ( 13, 1:

'- «
)
....
— 19 flf vgl. Orosius, De
,
errore Priscill. et Origenist. {Augustin,
'
-
ed. Ben.
tom. VIII Col. 432 G: omnia aniequam facta apparerent, semper in Dei sapientia
facta mansisse . . . »Deus enim quaecuuique fecit faciendo non coepit«, s. S. 68, 14f )
20 Psal. 103, 24

3 creata G \
credenda A^ 4 haec] häe A^ 10 ipsa AG ipse 13 ac
praoformata Koe, s. S. 30, 5. 11. GS, 2
5*
ßg Origenes

sapientia omnia< facta sunt, cum semper fuerit, secundum


sapientia
praefigurationem et praeformationem semper erant >in sapientia<
ea, quae protinus etiam substantialiter facta sunt. Et hoc opinor
Salomonem sentientem vel intellegentem dicere in Ecclesiaste: »quid
5 est quod factum est? hoc ipsum quod futurum est; et quid est
quod creatum est? hoc ipsum quod creandum est. Et nihil recens
sub sole. Siquid loquetur et dicet: ecce novum est hoc, iam
quis
fuit id in saecuKs, quae fuerunt ante nos«. Si ergo singula, quae >sub
sole< sunt, fuerunt iam in illis >saeculis, quae fuerunt ante nos<, cum
, ;;
10 »nihil recens sit sub sole<,

6 &6
^ &• . [sine dubio omhia vel
genera vel species fuerunt semper, et fortassis etiam per singula.
Verum tarnen omnimodo hoc est, quod ostenditur, quod non deus
15 conditor aliquando esse coeperit, cum ante non fuerit.]

d'. '.
CAPUT QUINTUM
De rationabilibus naturis.

1. Post eam dissertionem, quam de patre et iilio et spiritu sancto,

20 quantum valuimus, breviter digessimus, consequens est etiam de naturis


rationabilibus ac de speciebus earum et ordinibus vel officiis tarn
sanctarum quam etiam malignarum virtutum, sed et de his, qui inter

4 Pred. Sal. 1, 9. 10, rcjl. unten III Gap. , 3 dasselbe Gitat in teilweise anderer

Form — 10—12 Frr/. 10 (3 Eed. = Z. 12 sine dubio — 15 non fuerit Fuf.) bei

Justinian, Ep. ad Mennani (Mansi IX 528, rgl. 489 D:


^fw); rgl. Philos Schrift über die Vorsehung ed. Wendland S. f

und oben Gap. 2, 2. 3. 10 — 16 Zu der griech. Überschrift {bei Phot., Cod.

p. 4a B.) vgl. oben S. IG und unten Gap. 7, 1 — 20—22 vgl. Or>g., In Joh. I 31

38, 17—30)

rentibus
Mansi;
10 f

rgl.
numero
unten
]'
dixerifc

II Gap.
quispiam
9, 1:
rers. lat.
Mansi .
11
quod praedefinito aliquo apud
.
^ ^ ita de singularibus diffe-

Eoe
se numero eas
God. Ath.
{seil.

creaturas] fecit ... |


Mansi i. T. Mansi a. P. declarantur
vers. lat. ostenditur Puf. 20 quantum Merlin Del quam L
De principiis I Cap. 4, . Cap. 5, 1 ß9

has id est bonas et malas medii quidam sunt et adhuc in agone atque
in certamine positi, pauca disserere. Quam plurima nomina in sanctis
seripturis invenimus ordinum quorundam atque officiorum tarn sancto-
rum quam etiam contrariorum ,
quae nomina prius proponentes, tum
5 deinde quid sibi velit eorum significatio, pro viribus nostris discutere
pertemptabimus.
Sunt quidam saucti angeli dei. quos Paulus >ministeriales spiritus<
appellat >ad ministerium destinatos propter eos, qui hereditatem capient
in salutem<. Apud ipsum quoque sanctum Paulum invenimus, nescio
10 unde sumentem, eognominantem tamen quasdam >sedes et dominationes
et principatus et potestates<, et post enumerationem herum velut alia

adhuc quaedam rationabilia officia atque ordines esse sentiens praeter


eos, quos supra dixerat, ait de salvatore: »Qui est super omnem princi-
patum et potestatem et virtutem et dominationem et omne nomen,
15 quod nominatur non solum in hoc saeculo sed etiam in futuro<. Ex
quo videlicet ostendit esse quaedam praeter haec, quae commemoravit,
quae >nominentur quidem in hoc saeculo<, non tamen ab ipso enumerata
nunc fuerint, forte nee ab alio aliquo intellecta; esse vero alia, quae
>in hoc quidem saeculo< non >nominentur<, futuro< tamen nomina-
20 buntur.

>•--
7 fif XU den folfienden Ausführungen bis Ende des Gap. V vgl. Phot., Bibl.

Cod. 8 3b. 4a ß.: ihyst 6


7^.

und Hieron.
/.
c. Joh. Hieros. c. 17 {Migne SL XXIII 369 j: In libris enim
et angelos et thronos et dominationes, potestates et reetores mundi
et tenebranim et »omne nomen, quod nominatur non solum in praesenti saeculo

-
sed in futuro« (Ep/ies. 1, 21), dicit animas esse eorum corporum, quae vel desiderio
vel ministerio susceperint. — 7 vgl. Hebr. 14 — 9 f hierzu scheint ein

)
i) 1,

769 E: -
Citat des Äntipater v. Bostra, Adv. Orir/. {bei Joh.

gehören
[seil.


?.]
10 f vgl. . 1, 16—
Dam., Sacra Par.

13 Ephes. 1, 21 —
ed. Le Qnien

15 — 20
II

vgl.

»'' -
-&
Orig.,

VI 133)
iv
In Joh. I 31 (IV 38, 19:

7
.*,
nrgleicht auch Orig., In EphfS.
....
1, 21 {Cat. ed.
&
Gramer

2 nomina namque 6 pertemptabimus AG pertemtabimus tempta-


bimus temtabimus 12 officia <
70 Origenes

[De contrariis virtutibus.]

2. Tum deinde sciendum est quia omne quod rationabile est et

rationis terminos statutaque declinat, sine dubio per prae^aricationem


recti iustique efficitur in peccato. Est ergo omnis creatura rationabilis
laudis et culpae capax; laudis, si secundum rationem, quam in se habet,
ad meliora proficiat, culpae, si rationem recti tenoremque declinet;
propter quod recte etiam poenis ac suppliciis subiacet. Quod etiam de
ipso diabolo et bis, qui cum ipso sunt et dicuntur eins angeli, sentien-
dum est. Exponendae tarnen sunt etiam appellationes eorum, ut
10 sciamus, quae sint ista de quibus nobis sermo movendus est.

Diaboli igitur nomen et Satanae et maligni in multis scripturae


locis designatur, qui et inimicus dei esse describitur. Necnon et qui-
dam >angeli diaboli< nominantur, sed et >princeps mundi huius<, qui
utrum ipse sit diabolus an alius quis, nondum manifeste declaratum
15 est. quoque >huius mundi< quidam dicuntur >sapientiam<
>Principes<
quandam habentes quae >destruetur<; sed utrum ipsi sint isti >principes<,
qui et iUi sunt >principatus, adversum quos nobis est conluctatio<, an
alii sint, non facile mihi ab aliquo pronuntiandum yidetur. Post >prin-
cipatus< autem etiam >potestates< quaedam nominantur, >adversum quas
20 conluctatio nobis est< et agon geritur, sed et >adyersus principes mundi
huius< et >rectores tenebrarum harum<; quaedam etiam >spiritalia mali-
tiae in caelestibus< ab ipso Paulo nominantur. Quid autem dicendum
est etiam de >spiritibus malignis< et de >daemonibus inmundis<, qui in
evangeliis nominantur? Tum deinde appellantur etiam quaedam simili |

25 nomine >caelestia<, sed quae dicuntur >genu flectere vel esse flexura in
nomine lesu<, sed et >terrestria et iDferna<, quae per ordinem Paulus
enumerat.
In eo sane loco, in quo de rationabiKbus naturis disserimus, reti-

2—7 vrjl. Philo, De opif. m. 24 p. 17 M. (S. 25 ed. Cohn); Justin, Apol. 143.
7. 8; Earnack, Dogmenr/esch. I* 675 f und Oeffcken, Zwei (/riech. Apol. S. 102 f
— 7 f u. 12 f vr/l. Matth. 25, 41. Apok. Joh. 12, 7 ff — 11— S. 71, 9 vgl. Hieron., Gomm.
in Exech. 28, 1—10 ij). 328), wo lermutlieh Orig. xu Grunde liegt. Kl — 11 vgl.

%. B. Apok. Joh. 12, 9. 20, 2. 10. Matth. 13, 19 — 12 rgl. Matth. 13, 39 — 13 rgl.

Joh. 12,31. 14,30. IG, 11 — 15 f vgl. I Kor. 2, 6 — 17—22 rgl. Ephes. 6, 12


{I Kor. 2, 6. 8. Kol 1, 16) — 23 vgl. x. B. Luk. 7, 21. 4, 33 — 25—27 tgl. Phil. 2, 10

2 vor Tum Rubrimi : De contrariis virtutibus L, doch vgl. Z. 28 8 «^ angeli


eius 10 nobis < / 12 f oo et angeli quidam 17 adversus 23 spi-

ritibus AB spiritalibus Cy \
qui quae ßy
De principiis I Cap. , 2. 3 71

cerenon convenit ne de nobis quideni hominibus, qui utique et ipsi


quidem otiose praetere-
>rationabile esse animal< dicimar; sed ne illud
undum est, quod etiam de nobis ipsis hominibus di^ersi quidam ordines
nominantur, cum dicitur »pars domini« »populus eins lacob, funiculus
hereditatis eins angelorum dicuntur ceterae
Israhel« ,
pars autem
nationes, quoniam quidem »cum divideret excelsus gentes et dispergeret
filios Adam, statuit fines gentium secundum numerum angelorum dei«.

Et ideo simul cum ceteris rationabilibus naturis etiam humanae animae


ratio pervidenda est.

lu 3. Igitur ordinum ofliciorumque nominibus cogno-


tot et tantis
minatis, quibus eertum est subesse substantias,requirendum est, utrum
conditor et creator omnium deus quosdam quidem ex bis ita sanetos
fecerit ac beatos, ut nihil possint recipere omnino contrarium, et quos-
dam ita fecerit, ut possint tam virtutis quam malitiae effici capaces;
15 aut si putandum est quod alios ita fecerit, ut omnino incapaces sint
ad virtutem, et alios malitiam quidem nequaquam posse recipere,
solummodo autem posse in beatitudine permanere, alios vero tales,
qui possint utraque recipere, üt autem etiam ex ipsis nominibus prima
nobis inquisitio moveatur, consideremus si >sancti angeli<, ex quo sunt,
20 semper sancti fuerunt et sancti sunt sanctique erunt, et neque rece-
perunt umquam neque recipere poterunt peccati locum. Tum deinde
etiam hi, qui sancti >principatus< appellantur, consideremus si statim
ut creati a deo sunt, principatum exercere coeperunt in aliquos, qui
eis essent subiecti, et illos tales creatos et ad hoc factos, ut essent
25 subditi et subiecti. Simiüter autem et >potestates< quae appellantur
utrum tales et in hoc ipsum creatae sunt, ut exercerent potestatem, an
meritum aKquod istud est et praemium virtutis, per quod ad potestatem
istam dignitatemque venerunt. Necnon et hi, qui >throni< (vel sedes)
appellantur, an istam beatitudinis sedem stabilitatemque simul cum
30 substantiae suae prolatione meruerint, ut ex voluntate sola hoc possi-
deant creatoris; vel quae appellantur >dominationes< hoc. quod domi-

&),
2 vgl.

In Joh.
)
Orig. c.

XX
Gels. VIII 69
28 (IV 364, 32:

of Alex. Mise. VI! Notes p. 210, 4 und Huet, Origen.
19 rgl. %. B. Mark. 8, 38 Kl —
4
(II

22
28G,

ff vgl.
1:

6 Deut. 32, 9.

Kol. 1,
8

16
— 10 ff vgl.

II 2 qu. 7, 2.
Mayor, Clement
qu. 5, 11 —

2 oo animal esse autem <. 20 neque numquam 21 um-


quam < recipere /possunt auf» poterunt Koe \
poterunt « potucrunt

23 principatum] + a deo
72 Origenes

nantur, non per profectus sui meritum eis fuerit additum, sed con-
ditionis praerogativa donatiim sit et ideo sit ab eis inseparabile quo-
dammodo ac naturale.
Quod utique si ita recipiamus, ut putentur sancti angeli et sanctae
potestates et beatae sedes gloriosaeque virtutes et magnificae domi-
nationes substantialiter potestates istas ac dignitates et glorias possi-
dere: consequens sine dubio videbitur etiam ea, quae in contrariis
officiis nominata sunt, ad hunc modum intellegi debere; ita ut princi-
patus >adversum quos est nobis conluctatio<, illud ipsum obluctans
illi,

10 ac resistens omni bono propositum non postmodum recepisse declinantes


a bono per arbitrii libertatem putentur, sed cum ipsis simul substantia-
Kter extitisse;similiter etiam potestates et virtutes, nee esse in eis
iuniorem substantia sua posterioremque malitiam; ilKs quoque, quos
>mundi tenebrarum rectores et principes< appellavit, hoc quod princi-

15 pantur et obtinent tenebras, non ex perversitate propositi, sed ex con-


ditionis necessitate descendere. Eadem quoque etiam de >spiritalibus
nequitiae< et de >spiritibus malignis< et >daemonibus inmundis< conse-
quentiae ipsius ratio coget intellegi.
Quodsi haec ita de malis contrariisque virtutibus intellegi videtur
20 absurdum, sicut certe absurdum est, ut causa malitiae ipsarum, remota
ab arbitrii sui proposito, conditori earum necessario adscribatur: quo-
modo non etiam de bonis sanctisque virtutibus cogimur similia con-
fiteri, id est quia non substantiale sit in ipsis bonum, quod utique in

solo Christo et in spiritu sancto evidenter ostendimus, sine dubio uti-


2ö que et in patre. Non enim trinitatis natura habere aliquid con-

8 f. 14. 16 f vgl. Ephes. 6, 12 — 17 vgl. oben 5.70,23 — 19—8.73,6


Tfjl. Theoi)hil. Alex., Ep. pasch. 12 (= Ep. XCVIII bei Hieron., Migne SL XXII 800:
quod Principatus, Potestates, Forfcitudines, Thrones ac Dominationes non ab initio

in boc conditas refert [seil. Orig.j, sed post creationem sui aliquo honore dignas
iactas, et aliis suis [sui Wey] similibus propter neglegentiam ad inferiora delapsis,

has inclytis nominibus appellatas, und ebenda p. 801 ga?}x ähnlich);

&&
ferner Ruf.

Palaest., De fide 22 (Migne HL XXI 1184) — 23—25 rgl. Orig. c. Gels. VI 44


(II 114,18: oi '
&), oben Gap. 2, 13 taid unten Gap. 6, 2

— 25 f vgl. oben S. 85, 10 ff. 60, 1 ff

6 et <y i^gloriasque 3iifw/•) 7 consequens consequenter 9 illud Merlin


Del illum L \
obluctans Merlin Del obluctantem conluctantem Ä 10 resistens

Merlin Del resistentem L 11 simul] + videatur 13 Ulis Uli 17 spi-

ritibus (s. oben S. 70, 23) ABS spiritalibus GAb 19 malis malignis 23 non
Acorr <
De principiis I Cap. 5, 3. 4 73

positionis ostensa est, ut haec ei consequenter videantur accidere.


ünde superest ut in omni creatura sui operis suorumque motuum fuerit

quod virtutes istae, quae vel principatum agere in aliis vel potestatem
exercere vel dominationem videntur, ex merito, et non per couditionis
5 praerogativam praelatae sint et superpositae his, quibus praeesse vel
bis, in quos potestatem exercere dicuntur.

4.Sed ne de tantis ac tarn difficilibus rebus consequentiae solius


ratio ne invitati videamur asserere atque ex coniecturis tantummodo
in assensum cogere auditores, videamus si quas etiam de scripturis
10 sanctis possimus assertiones assumere, quarum auctoritate haec credi-
biKus adstruantur. Et primo quidem de malis virtutibus quid sancta
scriptura contineat, proferemus; tum deinde etiam de ceteris investi- 67
gabimus, secundum quod dominus nos fuerit inluminare dignatus, ut
in rebus tarn difficiHbus quid proximum, vel quid magis veritati sit
15 secundum regulam opinandum sit, consequamur.
pietatis
Invenimus namque in Hiezechihel propbeta duas quasdam prophetias
scriptas esse ad principem Tyri, quarum prima fortasse videatur alicui,
antequam audiat et secundam, dici de homine aliquo, qui prineeps
fuerit Tyriorum. Et ideo nunc Interim nihil ex prima illa sumemus;
20 secunda vero quoniam evidentissime talis est, ut nihil prorsus de
homine, sed de virtute aliqua superiore intellegi debeat, quae delapsa
fuerit a superioribus et in inferiora ac deteriora deiecta, ex ipsa defere-
raus exemplum, ex quo manifestissime demonstretur contrarias istas
maUgnasque virtutes non natura tales esse conditas vel creatas, sed de
20 raeKoribus venisse in peius atque in deterius esse conversas; beatas
quoque illas virtutes non esse taHs naturae, quae contrarium recipere
non possit, si velit ac neglegat et status sui beatitudinem non omni

3 f v(/l. Orig., In Jesu Nave hom. XXIII 3 [Lom. XI 196) — 6 hinter di-

cuntur nimmt Schnitxer S. 56 f eine Lücke an, die ich schon S. 64, 7 ansetze —
14rf rgl. unten III Gap. 1, 7. Cap. 5, 3. IV Cap. 3, 14 (26) und Kattenbuseh, Das
apost. Symbol II 143. 145 . 17 — 16 Exech. c. 26. 28 — 21— S. 74, 1 rgl.

unten III Cap. 2 und Orig., In Num. hojn. X 1 {Lom. X 93— 96j, Ep. ad Rom. V 10
[Lom. VI 408: ita potest fieri ut, in quoeunque statu fuerit anima et in quacun-
que perfectione virtutum, quoniam virtus mutabilis est, lapsum possit incurrere,
ut sicut a vitiis ad virtutem, ita et a virtutibus inclinetur ad vitia).

1 eiZi}' et ^1 C 7 f consequentia solius rationis 9 quas quidy 10 pos-


simus Jl possumus \
assertiones adsertiones "//' ü/' adsertionis Ga 19 su-

memus sumamus 24 natura tales] naturales Cy 27 si velit ac neglegat] si

forte se neglegat \
ac] aut Koe
74 Origenes

cautela custodiat. Si enim is, qui dicitur >princeps Tyri<, refertur quia
inter >sarLctos< erat et >inmaculatus< erat et in >paradiso dei< constitutus,
>corona quoque decoris ac pulchritudinis exornatus<, is, inquam, qui
talis erat, quomodo inferior aliquo sanctorum fuisse putandus est?
>Corona enim decoris ac pulchritudinis< ipse fuisse et in >paradiso dei<
>inmaculatus< ambulasse describitur; et quomodo ab aliquo putari potest
quod iste talis non unus fuerit de illis sanctis beatisque virtutibus,
quas utique in beatitudine positas , non alio quam tali honore prae-
ditas esse credendum est?
10 Sed videamus tandem, quid etiam ipsa prophetiae verba nos do-
ceant. » Et factus est « iuquit » sermo domini ad me dicens Fili , :

hominis, accipe lamentum super principem Tyri et die ei: Haec dicit
dominus deus: Tu signaculum similitudinis et Corona decoris in deliciis
paradisi dei fuisti; omni lapide vel gemma bona exornatus es, et in-
15 dutus sardio et topazio et smaragdo et carbunculo et sapphiro et
iaspide, argento et auro insertis, et achate et amethysto et chrysolito
et beryllo et onychino; auro quoque replesti thesauros tuos et promp-
tuaria tua in temet ipso. Ex qua die creatus es (tu) cum Cherubin,
posui te in monte sancto dei. Fuisti in medio lapidum igneorum,
20 fuisti inmaculatus tu in diebus tuis, ex qua die creatus es tu, donec cum
inventae sunt iniquitates in te; ex multitudine negotiationis tuae replesti
promptuaria tua iniquitate et peccasti et vulneratus es a monte dei.
Et eiecit te Cherub de medio lapidum igneorum; elatum est cor tuum
in decore tuo, corrupta est disciplina tua cum pulchritudine tua; propter
25 multitudinem peccatorum tuorum in terram proieci te coram regibus;
dedi te in ostentationem atque inlusionem propter multitudinem pecca-
torum tuorum et iniquitatum tuarum: ex negotiatione tua poUuisti sancta
tua. Et educam ignem de medio tui, et comedet te, et dabo te in cinerem
ac favillam super terram in conspectu omnium videntium te; et omnes,

11 Exech. 28, 11—19; vgl. hierxu Orig., In Exech. (28, 12. 13) hom. XIII {Lom.
XIV 160—174) [und Hieron., Comm. in Exech. 28, 11—19, p. 332. 334. 335. A7]

3 iuquam <. 8f praeditas] praedicatas praedictas Ab 14 vel gemma


ivohl %ur Erklärung von Rufin hinzugefügt, vgl. oben S. 39, lö 15 topazio] to-
padio topatio GS \
zmaragdo AB \
saphyro Ab sapphyro saphiro CS
16 liaspide J
insertis] xal LXX |
amoetysto amathusto GM* ame-
thisto GM^corr 17 berillo byrillo G beruUio onichino AG \
onichyno G
18 (tu) Koe, vgl. miten S. 75, ii. av LXX-HSS 20 tu'] tui 20 donec cum]
donec ßGa, dock vgl. itog ov LXX-HSS 23 eieci ASi^crr | cenib AM*
igneorum ignitorum 27 iniquitatium
De principiis I Cap. 5, 4. 75

qui sciebant te in gentibus, maerebunt super te. Perditio efFectus es,

et non subsistes ultra in aeternum tempus«.


Haec cum ita dicta sint, quis est qui audiens: »Tu signaculum
similitudinis et Corona decoris in delicüs paradisi dei fuisti« vel audiens
quod »ex quo creatus es tu cum Cherubin, posui te in monte sancto
dei« ultra sensum suum poterit relaxare, ut de aüquo hominum vel
sanctorum, non dicam Tyri principe, haec dicta esse suspicetur? aut
quos >lapides igneos< putabit, in quorum >medio< homo aHquis conver-
sari potuerit? aut quis >inmaculatus<: ab ipsa >die qua creatus est< in-
10 tellegi poterit, in quo postea aliquando iniustitiae in ipso >inventae
sint<, et tunc >in terram proiectus esse< dicatur? Quod utique signi-
ficat quia de eo dicitur, qui cum non esset in terra, >in terram pro-
iectus est<, cuius etiam >sancta polluta esse< dicuntur. Haec quidem
de principe Tyri ex prophetia Hiezechiel, quae in adversariam vir-
1 tutemjreferuntur ostendimus, per quae manifestissime demonstratur quod
sancta antea virtus haec fuerit ac beata, de qua beatitudine, ex quo
in ea ='inventa est iniquitas<, ruerit in terramque demersa sit, et non
per naturam conditionemque talis extiterit, arbitramur ergo dici haec —
de angelo quodam, qui Tyriorum gentis dispensandae sit sortitus offi-
20 cium, cui etiamanimae eorum procurandae videntür esse commissae.
Quam sane Tyrum, vel quas Tyriorum animas sentire debeamus, utrum
hanc, quae in Foenices provinciae regionibus sita est, an aHam aü- 68 |

quam, cuius haec quam in terris novimus forma est, et animas


Tyriorum utrum horum, an eorum qui domestici sunt illius Tyri, quae
2 spiritaüter intellegitur, in hoc loco non videtur requirendum; ne forte
velut in transitu de tantis et tarn absconditis rebus videamur inquirere,
quod utique proprium vel opus exigit vel laborem.
5. Rursum tamen etiam de alia virtute contraria ab Esaia pro-

3 Exech. 28, 12. 13 — Exech. 28, 14 — 8f njl. Exech. 28, 14. 16 —


— 17—13 —
9-11
18—20
^
'& ^,).?.
28, 19)
i'ffl.

tgl.
Exech, 28,
Orig.,

iv
1

In Joh. XX
11 fif rffl.

21 (IV 3Ö3, 19:


Exech. 28,

18 (IV 47, 6:
8v
vgl. Ex£ch. 28, 18

-
(Exech.

),
vüjv,

21—25 vgl.

160— 1G4) und unten IV


c
Orig.,
Gels.

In Joh.
VI 44
X
( 115,

41 (IV 218,
8—20) und Huet, Ongen.
31), In Exech. hom. XIII
II 2 qu.
1
5, 26
[Lom. XIV

Cap. 3, 7 (25 [22])

15 referenda Koc 16 antea ante \


de qua] quae de Kw 22 foenicis

foniciß fenieis
76 Origenes

pheta taKa quaedam docemur. Ait enim: »Quomodo cecidit de caelo


Lucifer, qui mane oriebatur? Confractus est et conlisus ad terram
qui inmittebat ad omnes gentes. Tu vero dixisti in sensu tuo: Ascen-
dam in caelura, supra Stellas caeli ponam thronum meum, sedebo in
5 monte excelso supra montes excelsos, qui sunt ad aquilonem, ascendam
super nubes, ero similis altissimo.Nunc autem in ioierunm demergeris
et fundamenta terrae. Qui te yiderint admirabuntur super te et
in
dicent: Hie est homo, qui exacerbabat totam terram. qui movebat
reges, qui fecit Universum orbem terrae desertum, qui urbes destruxit
10 nee eos qui in vinculis sunt resolvit. Omnes reges gentium dormierunt
in honore, unusquisque in domo sua: tu vero proicieris in montibus
sieut mortuus exseerabilis eum multis mortuis, qui transfossi sunt
gladiis et descenderunt in infernum. Sieut vestimentum sanguine con-
cretum et infeetum non erit mundum, ita ne tu quidem eris mundus
15 pro eo quod terram meam perdidisti et populum meum occidisti; non
manebis in aeternum tempus, semen pessimum. Praepara filios tuos
ad interfectionem pro peceatis patris tui, uti ne resurgant et terram
hereditate possideant et repleant terram bellis. Et insurgam in eos,
dieit dominus Sabaotb, et deperire faeiam nomen ipsorum et reliquias

20 et semen eorum«.
Manifestissime etiam per baec ostenditur >eeeidisse de caelo< is

utique, qui prius erat >Lucifer< et >qui mane oriebatur<. Si enim, ut


putant aliqui, natura tenebrarum erat, quomodo ante fuisse >Lueifer-
dicitur? Vel quomodo poterat >oriri mane< qui nihil in se habebat
2ö ex luce? Sed et salvator docet nos de diabolo dieens: »Ecee video
Satanan ceeidisse de caelo sieut fulgur« ; lux enim erat aliquando.

1 Jes. U, 12—22 — 21—24 r[il. Jes. 14, 12 — 25 Luk. 10, 18; ähnlicher

Gedankengang hei Orig., In Exech. hom. I 3 [Lom. XIV 14f): Serpens hostis est
contrarius veritati. Contrarius autem non a principio creatus est . . . neque fuit

ab initio maledictus . . . ita et serpens fuit aliquando non serpens, cum in para-
diso deliciarum moraretur. Unde postea corruens ob peccata meruit audire: {Exech.

28, 12. 13. 15, s. oben S. 74, 13 f. 20 f). De quo etiam lob memorat quia in

conspectu omnipotentis Dei superbierit. »Cecidit quippe de coelo Lucifer . . .«

Vide consonantiam prophetici evangelicique sermonis {Jes. 14, 12 verglichen mit


Luk. 10, 18, tvie oben) .... Hie iam intelligendum est, quomodo per arbitrii

libertatem alii ad bonorum conscenderint summitatem, alii corruerint in malitiae


profundum.

<y
4 thronum
(?<.
meum
Hieron.- Comm. Kl)
sedem meam
12 transforati sunt
6 demergeris]
G
^
17 uti ne
LXX 9 terrae
ut hinc
De principiis I Cap. , 77

Sed et dominus noster, qui >veritas< est, gloriosi adveutus sui potentiam
nihilominus >fulguri< conparavit dicens: »Sicut enim fiilgur a summo
caeli fulget usque ad summum caeli, ita erit et adventus filii hominis«.
Et hunc nihilominus fulguri comparat et dicit eum de caelo cecidisse,
ü ut ostenderet per hoc fuisse et ipsum aliquando in caelo, habuisse
locum inter sanctos, participasse de hac luce, de qua omnes sancti
participant, ex qua et >angeli lucis< efficiuntur et apostoli >lux mundi<
dicuntur a domino. Hoc ergo modo erat etiam iste lux aliquando,
antequam praevaricaretur et caderet in hunc locum et >gloria eins con-
10 verteretur in pulverem<, quod est proprie impiorum, sicut et propheta
dixit, ex quo et >princeps huius mundi<, id est terrenae habitationis,
appellatus est: principatum namque egit in eos, qui eius malitiae
obsecuti sunt, quoniam quidem »totus hie mundus« (mundum autem
nunc terrenum istum appello locum) »in maligno positus est«, in
15 hoc scilicet apostata. Quod autem >apostata< sit iste (id est refuga),
etiam dominus in lob ita dicit: »Adduces autem in hämo draconem
apostatam« (id est refugam). Certum est autem quia draco ipse dia-
bolus intellegitur.
Si ergo contrariae nominanfur et >inmacu-
virtutes >refugae<
20 latae< aliquando inmaculatum autem esse praeter
fuisse dicuntur,
patrem et filium et spiritum sanctum nuUi substantialiter inest,
sed sanctitas in omni creatura accidens res est (quod autem accidit,
et decidere potest), 6t istae virtutes contrariae inmaculatae ali-

quando fuerunt, et inter illas utique fuerunt, quae adhuc inmacu-


2 latae permanent: per hoc ostenditur neque substantialiter vel natura-
liter esse aliquem inmaculatum neque substantialiter esse pollutum.

1 vgl Joh. 14, 6. 17, 17 — 2 Matth. 24, 27 — 7 vgl. II Kor. 11, 14. Act.

12, 7 — 7f r(/l. Matth. , 14 — 9—13 vgl. oben Gap. 5, 2, ^. 70, 7—9 —

&
9f
Gomm.

,
vgl. Jes.

19;
III

vgl.
2
14, 11 f

{=

Orig. e.

Gels.
11

VI
vgl. Joh. 12, 31. 16,

Philokal. ed. Rob. p. 69, 10):

9(
[d. h.

129,23:
11 -

Jo}i. 5, 19]

'
11—14 vgl.

.—
),
Orig.,

•- 13
In Gen.

f Joh.
-

'^)
In Joh.
XIX 20 (IV 321, 1), In . ad Rom. III 1 {Lom. VI 167 f) — 1€ Hioh 40, 20 —

).
22 vgl. Orig., In Jerem. hom. XVII 4
In Joh. Frg. 10 (IV 492, 26:
(III 147, 10:
'
3 caeh
d fulget usque ad
caeli iulget summum <
<. 5 et ipsuiu] < eum 14 est]

+ et 15 scilicet < y 19 refugae <


78 Origenes

Et per hoc consequens est in nobis esse atque in nostris motibus,


ut vel beati et sancti simus, vel per desidiam et neglegentiam ex
beatitudine in malitiam perditionemque vergamus in tantum, ut nimius
profectus (ut ita dixerim) malitiae, si qui eo usque sui neglexerit, usque
in eum deveniat statum, ut ea quae dicitur contraria virtus efficiatur.

CAPUT SEXTUM 69

De fine vel consummatione.

1. Finis consummatio rerum perfectarum consummatarumque


vel
esse videtur indicium. Quae res etiam nos in hoc loco commonet quod
10 ad haec tarn ardua et difficiüa intellegenda, si quis ille est qui legendi
horum et talia cognoscendi desiderium ceperit, perfectum et eruditum
sensum debet adhibere; ne forte si aut nuUum usum in huiuscemodi
quaestionibus habuit, vana quaedam haec illi et superflua videantur,
aut iam praeiudicatum et praeventum in aliis animum gerit, haere-
si

15 tica haec et contra fidem ecclesiasticam putet, non tarn ratione con-
vincens quam animi sui praeiudicio definiens. Quae quidem etiam a
nobis cum magno metu et cautela dicuntur, discutientibus magis et
pertractantibus quam pro certo ac definito statuentibus. Indicatum
namque a nobis in superioribus est, quae sint de quibus manifesto
20 dogmate terminandum sit; quod et pro viribus fecisse nos puto, cum
de trinitate loqueremur; de his vero disputandi specie magis quam
deiiniendi, prout possumus, exercemur.

1 Et per — efficiatur i??//! [der ungenmi übersetxt hat) = YL\QT(iVi,, Ep. adAiit. 3
(Mjrwe 5Z/ XXII 1061): moti disputationibus arbitramur
Quibus, iuquit,

sponte sua alios esse in numero sanctorum et ministerio Dei, alios


ob culpam propriam de sanctimonia corruentes in tantam neglegen-
tiam corruisse, ut etiam in contrarias fortitudines verterentur.
Schnitzer S. 61 läßt dagegen Ruf. auf Hieron. folgen — Über das 6. Cap. vgl. das
wohl XU ungünstige Urteil Denis', De la phil. d^Orig. p. 351 — 19 vgl. oben Praef.
3—10 — 20f rgl. oben Gap. 1—3

3 vergamus] mergamur G 4 eo usque ß in tantum Of Überschrift <


14 animum — S. 84, 25 illis < M, da xivei Blätter herausgeschnitten sind, vgl. die

Einleit. l\ 21 de his vero] < Nunc autem Merlin Del


De principiis I Cap. , ö. Cap. 6, 1. 2 79

Fiuis consummatio dabitur, cum unusquisque pro


ergo mundi et

merito peccatorum etiam poenis subicietur; quod tempus deiis solus


agnoscit, quando unusquisque quod meretur expendet. In unam sane
finem putamus quod bonitas dei per Christum suum universam revocet
creaturam, subactis ac subditis etiam inimicis. Sic enim dicit sancta
scriptura: »Dixit dominus domino meo: sede a dextris meis, donec
ponam inimicos tuos scabellum pedum tuorum«. Quodsi minus nobis
manifestum est, quid in hoc indicet propheticus sermo, a Paulo apostolo
discamus apertius dicente quia »oportet Christum regnare, donec ponat
10 omnes inimicos suos sub pedibus suis«. Quodsi ne ista quidem apostoli
tam aperta sententia satis nos edocuit, quid sit >inimicos poni sub
pedibus<, audiadhuc eum in consequentibus »Oportet enim ei subiecta :

esse omnia«. Quae ergo est subiectio, qua Christo >omnia debent esse
subiecta<? Ego arbitror quia haec ipsa, qua nos quoque optamus ei
1 esse subiecti. qua subiecti et omnes sancti, qui
ei sunt et apostoli
secuti sunt Christum. nomen, qua Christo subicimur,
Subiectionis enim
salutem quae a Christo est indicat subiectorum; sicut et David dicebat:
»Nonne deo subiecta erit anima mea? ab ipso enim salutare meum«.
2. Talem igitur finem videntes, cum >omnes inimici subiecti erunt

20 Christo<, et cum >novissimus inimicus destruetur mors<, et cum >tradetur


a Christo, cui omnia subiecta sunt, regnum deo et patri<: ab isto, in-

£
quam,

XX 2
If
tali

vgl.

(III 178, 28:


fine rerum contemplemur initia.

oben Gap.

Matth. 24, 36 {Mark. 13, 32)


,
In Joh. VI ö7 (IV 166, 6—13) und Hnei, Origen.
5, 2,


Semper enim similis

>
S. 70, 7

&)
3—10
und

vgl. die
^
Orig.

II
c. Gels. IV 99
),
ähnliehe Gedankenfolge bei Orig.,

2 qu. 11, 9. qu.


(I 373, 17:

In Jerem. hom.

3, 30


oi

2f

6 Psal.
est

rgl.

— 9 IKor. 1, 2 — 12f Kor. 1, 27. 2S — 18 Psal. 61, 1 —

,)•
109, 1 vgl. I

19—21
>'/}<
^ vgl. I Kor. 1, 24—27 — 21—

iv
. . . )
^
^ ),, () -
h
S. 80, 2 vgl. Orig.,

e.
,
In Joh. XIII 37 (IV 262,

Gels. VIII 72
{}

(II
'

289, 8)
3


:

22 Semper — S. 80, revocantur von Ruf. ungenau und lückenhaft übersetxt; xiir

( )
Gorrectur und Ergänximg dient Anaihem. XV der Gonst. Sgn. a. ö43 {Hahn, Bibl.
d. Symb.^ S. 229: »> »> und Hieron., . ad

8 a < 7 10 suos < y 11 poni] ponit .1 ponis 18 subiecta suV)-

dita Orig., Sei. in Psal., Loni. XII 380, subiecta est In Excch.

hom. I 1, Lom. XIV 30) 20 novissimus inimica 0^ {M fehlt)


80 Origencs

iinis initiis; et ideo sicut unus omnium finis, ita unum omnium intellegi
debet initium; et sicut multorura unus
multae finis, ita ab uno initio
differentiae acquae rursum per bonitatem dei, per sub-
varietates,
iectionem Christi atque unitatem spiritus sancti in unum finem, qui sit
5 initio similis, revocantur, oranes scilicet hi, qui >in nomine lesu genu
flectentes< per hoc ipsum subiectionis suae insignia declararunt, qui
sunt >caelestium et terrestrium et inf'ernorum<; in quibus tribus signifi-
cationibus omnis universitas indieatur, hi videlicet, qui ab illo uno
initio pro suis unusquisque motibus varie acti per diversos ordines
10 pro merito dispensati sunt; non enim in his bonitas substantialiter
inerat, sicut in deo et Christo In hac enim
eins et in spiritu sancto.
sola trinitate,quae est auctor omnium, bonitas substantialiter inest;
ceteri vero accidentem eam ac deeidentem habent, et tunc sunt in

15
beatitudine,
',

Aiit.% {Migne
cum de

SL XXII
sanctitate et sapientia ac de ipsa deitate participant.

Rursiimque nasci ex fine principium et ex


1061:
-
pi'incipio finem, et ita cuncta variari, ut et quinunc homo est, possit
in alio mundo daemon fieri, et qui daemon est, si neglegentius
egerit, in crassiora Corpora religetur, id est homo fiat. Sieque permiscefc
omnia, ut de archangelo possit diabolus fieri, et rursum diabolus in angelum re-

vertatur). Derselbe Gedanke Ep. ad Pamm. et Oeean. LXXXIV 7 {Migne SL XXII


749: post multa saecula atque unam omnium restitutionem id ipsum fore Gabrielem
quod diaboliim, Paulum quod Caipham, virgines quod prostibulas). Eufin hat also

die Ansicht von der wiederholten Welterneuerung und der damit verbundenen Um-
nandlung der gemäß ihrem Verdienst als anstößig übergangen.
Da Hieron. nicht wörtlich citiert, erscheint eine sichere Herstellung ausgeschlossen.

Vermtälieh sind seine Worte hinter varietates S. 80, 3 einzuschalten; Schnitzer,


S. 63^.* fügt liier den 1. Satz des Hieron., u. z/car hinter initium »S. 80, 2 ein.

5 —7 vgl. Phil. 2, 10 — 7 f Hiernach werden im folgenden drei Gruppen


unterschieden 1) die Beharrenden {S. 81, 18 ff), 2) die Gefallenen aber nicht Ver-

lorenen {S. 81 , 11—18. 2,1— S. 82, 3), 3) die gänzlich Abgefallenen (S. 82, 20-S. 83, 4),

/•gl. das griech. Frg. u. Schnitzer, .S', 65 J.. — lOf vgl. oben Gap. 5, 5, S. 11, 20 ff

Wtvgl. oben Gap. 4, 3, S. 65, 9 f — 13 f vgl. Orig., Exhort. AI (I 43, 11—18),


c. Gels. III

nam {Mansi IX
47 (I 243,

528),
24—28) —
mit der Überschrift:
15 Frg. 11

,
(Red. 9) bei Justiniau, Ep.

= S. 81, 11 Si vero —
,
S. 82,
ad Men-
ix
5 in-
stitutum Puf, der teils ericeitert, teils ausgelassen hat.

9 varie acti AB varietati G varie actibus G (M fehlt) et varietatibus

12 bonitatis G*a 14 et ac ?
5
^
' ,
]'
- .
-
, ]
,^
.De principiis

&
I Cap. ü,

tjtl
2

?/
81

10
[Si vero ab
&^, •'
•'
huiuscemodi participatione neglegant atque dissimulent,
' ,
tunc vitio propriae desidiae alius citius alius tardius, plus alius alius minus,
ipse sibi causa sui lapsus vel casus efficitur. Et quoniam, ut diximus, casus
iste vel lapsus, quo de statu suo unusquisque declinat, quam plurimam
15 in se habet diversitatem pro mentis ac propositi motibus, quod aKus levius,
aKus vero gravius ad inferiora declinat : in hoc iam iustum iudicium dei
providentiae est, ut unicuique secundum diversitatem motuum pro
merito sui decessus et commotiolnis occurrat. Ex his sane, qui in illo 70
initio permanserunt, quod futuro fini simile quidam
esse descripsimus,
20 ex ipsis in ordinatione ac dispensatione mundi ordinem angeKcum
sortiuntur, alii virtutum, alii principatuum, alii potestatum (quo in eos
videlicet exerceant potestatem, qui >habere super Caput indigent pote-
thronorum ordinem, id est iudicandi vel regendi eos, qui
statem<), alii
hoc indigent, habentes officium, aKi dominationem, sine dubio super
25 servos; quae omnia eis pro merito et profectibus suis, quibus in dei
participationem imitationemque profecerant, aequo iustoque iudicio
divina contulit Providentia. Hi vero qui de statu primae beatitudinis
moti quidem sunt, non tarnen inremediabiliter moti, illis quos supra

4 f. Sfu. 20—25 /. Kol. 1, 16 — 22 ffjl. I Kor. 11, 10 Kl — 11 Hi vero


— S. 82, 6 erit = Hieron., SL
Ep. ad Arit. 3 1061 f): Qui vero
{Migne
fluctuaverint et motis pedibus nequaquam omnino corruerint, subi-
cientur dispensandi et regendi atque ad meliora guberuandi Prin-
cipatibus, Potestatibus, Thronis, Dominationibus; et forsitan ex his
horaiuum constabit gonus in uno aliquo ex mundis, quandd iusta
Esaiam >caelum et terra nova< fient.

<
1

Cod. Ath.
Mansi
Koe
<
Mansi
5 &a. B. Cod. Ath. u.
Mansi
Maust
6
i. T. |

Cod. Ath.
xai

Mansi
inl

<. Cod. Ath.


7

I
rt

L
Ol• <.
Cod. Ath.
Mansi \
\

«'
Mansi
Cod. Ath.
9
' Koe
Mansi 12 alius*

Merlin Del vel 14 quo de] quod G quo a 21 quo quod


Origenes V. (^;
82 Origenes

descripsimus sanctis beatisque ordiniVjus dispensandi subiecti sunt ac


regendi; quorum adiutorio usi et institutionibus ac discipKnis salutaribus
reformati, redire ac restitui ad statum suae beatitudinis possint. Ex
quibus aestimo, prout ego sentire possum, hunc ordinem humani generis
institutumj qui utique in futuro saeculo vel in supervenientibus sae-
culis, cum >caelum novum et terra nova< secundum Esaiam erit, resti-

tuetur in illam unitatem, quam promittit dominus lesus dicens ad


deum patrem de discipulis suis: »Non pro istis rogo solis, sed et pro
Omnibus qui credituri sunt per yerbum eorum in me, ut omnes unum
10 sint, sicut ego in te, pater, et tu in me, ita et isti in nobis unum
sint«; et iterum unum, sicut nos sumus unum, ego
ubi ait: »Ut sint
in ipsis, et tu in me, ut sint et ipsi consummati in uno«; et sicut
confirmat nihilominus etiam Paulus apostolus dicens: »Donec occurra-
mus omnes in unitatem fidei in virum perfectum, in mensuram aetatis
15 plenitudinis Christi«; et sicut idem apostolus iam nos etiam in praesenti
Yita in ecclesia positos, in qua utique futuri regni est imitatio, ad hanc
eandem unitatis similitudinem cohortatur dicens: »Ut eadem dicatis
omnes, et non sint in vobis Schismata, sitis autem perfecti in uno
eodemque sensu atque in una eademque sententia«.
20 3. Sciendum tamen est quosdam eorum, qui ex illo uno principio,

quod supra diximus, dilapsi sunt, in tantam indignitatem ac maütiam


se dedisse, ut non solum indigni habiti sint institutione hac vel eru-
ditione, qua per carnem humanum genus adiutorio caelestium virtutum
instituitur atque eruditur, sed e contrario etiam adversarii et repu-
25 gnantes his, qui erudiuntur atque imbuuntur, existant. Unde et agones
quosdam atque certamina omnis haec habet vita mortalium, reluctanti-

vgl. Jes. 65, 17 (G6, 22) — 8 Joh. 17, 20. 21 — 11 Joh. 17, 22. 23 —
13 Ephes. 4, 13 — 17 1 Kor. 1, 10 — 20 quosdam — 25 existant und S. 83, 2 f

diabolus — malitiae] vr/l. Hieron., Ep. ad Avil. 3 {Migne SL XXII 1062): Qui
ve.ronon fuerint meriti, ut per genus hominum revertantur ad pristi-
num statum, fient >diabolus et angeli eius< et pessimi daemones, ac
pro varietate meritorum in singulis mundis diversa officia sortientur.
Rufin hat also wieder gekürzt und verändert. Zu dem. Fall der Engel vgl. Clemens
AI., Strom. VII 7, 46 (III 34, 28 ff St., dazu Mayor in seiner Ausg. p. 270) —
25— S. 83, 4 vgl. Ephes. 6, 12 tmd Orig. c. Geis. VIII 34 ( 250, G), De or. 26, 5.

29, 2 (II 362. 382)

2 adiutorio auditorio Ga 8 solum S 11 \xVi AG^^orr ibi ßG*a 16 imi-


tatio forma 20 eomm <i \
illo < y 22 non solum <. aG 25 ex-

sistant Dei existunt L


De principiis I Cap. 6, 2. 3 83

,
bus scilicet et repugnantibus adversum nos his, qui sine ullo respectu

-
de statu meliore dilapsi sunt, qui appellantur >diabolus et angeli eius<

5
ceterique
nominavit.

, '
ordines malitiae, quos

•'
apostolus de

^,-
contrarüs virtutibus

10
,
agunt
Pam
ac
vero
malitiae
si aliqui
eius
ex bis ordinibus, qui sub principatu diaboli
obtemperant, poterunt aliquando in futuris


Rußn
2

S. 84, 1
vgl.

na?n {Mansi IX 529)


,
oben S. 70, 7f

ad bonitatem Ruf.,
wieder l^icL•nhaft
ad Ävit. 3 (Migne


init der Überschrift:
5—8

vgl. S. 81, 7

9 lam
—10 zmd die S. 82
vero —
^,
Frg. 12 {Red. 10) bei Justinian, Ep. ad Men-

84, 21 perpetitur]
S,

SL XXII 1062): Ipsosque daemones ac rectores tene-


otl

= 9 latn vero
citierte Stelle des Hieroii.

vgl. Hieron., Ep.

brarum in aliquo mundo velmundis, si voluerint ad naeliora converti,


fieri homines et sie ad antiquum redire principium; ita dumtaxat,
ut per supplicia atque tormenta, quae vel multo vel brevi tempore
sustinuerint, in hominum eruditi [erudita Godd.] corporibus rursum
veniant ad angelorum fastigia. Ex quo consequenti ratione mon-
strari omnes rationabiles creaturas ex omnibus posse fieri, nonsemel
et subito sed frequentius;nosque et angelos futuros et daemones, si
egerimus neglegentius; et rursum daemones, si voluerint capere vir-
tutes, pervenire ad angelicam dignitatem. Vgl. hiermit Hieron. c. Joh.
Hieros. c. 19 (Migne SL XXIU 370): quasi non et ipsi daemones iuxta Origenem
animae sint aerei corporis et ex daemonibus postea, si resipuerint, humanae ani-

mae sint futuri. Ebenda c. 16 (368): ipsosque daemones, qui proprio arbitrio cum
principe suo diabolo de Dei ministerio recesserunt, si paululum resipiscere coeperint,
humana carne vestiri, ut acta deinceps poenitentia post resurrectionem oodem
circulo, quo in camem venerant, revertantur ad viciniam Dei, liberati etiam aereis
aethereisque corporibus, et tunc omnia genua curvent Deo coelestium, terrestrium
et infernorum u. c. 7 (360), endlich Hieron., Dial. adv. Pelag. I 28 {Migne SL
XXIII 522); Ruf., Äpol. I 10 {Migne SL XXI 547f); Augustin, De civ. Dei XXI 17

und oben

Mansi
tiae J.
5 & 7()
i.
S. 64,

., '.
9—13

poterunt <S poterint


10

Koe
f rgl.

Mansi
unten

f ^
.
III

aO^co^Ab poterant G*
R.,
,^
Gap. 1, 21. 6

Red,
God. Ath. w.

10 mili-
84 Origenes

saeculis converti ad bonitatem,]] pro eo quocl inest in ipsis liberi


facultas arbitrii, an vero permanens et inveterata malitia velut in
naturam quandam ex consuetudine convertatur etiam tu qui legis pro- :

bate, si omnimodis neque in bis >quae videntur temporalibus< saeculis


5 neque in bis >quae non videntur< et >aeterna sunt< penitus pars
ista ab illa etiam finali unitate ac convenientia discrepabit. Interim
tamen tam in bis =>quae videntur< et 'temporal•ibus< saeculis quam in iUis
>quae non videntur< et >aeterna sunt< omnes isti pro ordine, pro ratione,
pro modo et meritorum diguitatibus dispensantur: ut in primis aüi,
10 aUi in secundis, nonnulli etiam in ultimis temporibus et per maiora
ac graviora |
supj)licia nee non et diuturna ac multis, ut ita dicam. 71
saeculis tolerata asperioribus emendationibus rej)arati et restituti eru-
ditionibus primo angelicis tum deinde etiam superiorum graduum virtuti-
bus, ut sie per singula ad superiora provecti usque ad ea quae sunt >invisi-
15 bilia< et >aeterna< perveniant, singulis videlicet quibusque caelestium virtu-
tum officiis quadam eruditionum specie peragratis. Ex quo, ut opinor, hoc
consequentia ipsa videtur ostendere, unamquamque rationabilem natu-
ram posse ab uno in alterum ordinem transeuntem per singulos in
omnes, et ab omnibus in singulos pervenire, dum accessus profectuum
20 defectuumve varios pro motibus vel conatibus propriis unusquisque
pro liberi arbitrii facultate perpetitur.
4. Quoniam sane >visibiHa< quaedam dicit esse Paulus et >tempo-
ralia<, alia vero praeter baec >invisibil•ia< et >aeterna<, quaerimus quo-
modo baec >quae videntur< >temporalia< sint: utrumne pro eo quod
25 nihil omnino post hoc erunt in omnibus illis futuris spatiis ac saeculis.
quibus dispersio illa unius principii atque divisio ad unum et eundem
finem ac similitudinem quod habitus quidem reparatur, an pro eo
eorum >quae videntur- transeat, non tamen etiam substantia eorum
omnimodis corrumpatur. Et Paulus quidem videtur id quod posterius

4 f. 7. 8 vgl. II Kor. 4, 18 — 6—12 vgl Matjor, Clement of AI. Strom. Nil


p. CVI xti p. 217 — 11 ^u diuturna rgl. Hiiet, Origen. II 2 qu. 11, 26 und unten
II Gap. 10 — 14 — 21 vgl. Hieran., Ep. Pamm. et OceaJi. 7 [Migne SL
ad
XXU 749) : et post multa saecula atque unam omnium restitutionem id ipsum fore
Gabrielem quod Diabolum, Paulum quod Caipham, virgines quod prostibulas —
14 f. 22—24. 28 vgl. II Kor. 4, 18

1 inest ^G<t est /? |


in ipsis AC et in ipsis in illis 24 sint Cy
sunt AB 25 hoc haec ( futuris spatiis ac saeculis futuris spatii sae-
culis {d. /4. SAG vor SAE übersehen) futuri spatiis saeculi 28 etiam sub-
stantia < I
eorum2] eanim <.
De principiis I Cap. 6, 3. 4. Cap. 7, 1 85

diximus confirmare, cum dicit: »Transiet enim habitus huius mundi«.


Sed et David cum dicit: »Caeli peribunt, tu autem permanebis, et
omnes sicut vestimentum veterescent, et sicut amictum mutabis eos,
sicut vestimentum mutabuntur«, eadem videtur ostendere. Si enim
5 >mutabuntur caeli<, utique non >perit< quod >mutatur<; et si >habitus
huius mundi transit<, non omnimodis exterminatio vel perditio sub-
stantiae materialis osteuditur, sed inmutatio quaedam fit qualitatis
atque >habitus< transformatio. Esaias quoque cum per prophetiam dicit

quia »erit caelum novum et terra nova«, similem sine dubio suggerit
10 intellectum. Innovatio namque >caeli et terrae< et transmutatio >habitus
huius mundi< et inmutatio >caelorum< bis sine dubio praeparabitur, qui
per illam viam, quam supra ostendimus, iter agentes ad illum >finem<
beatitudinis tendunt, cui etiam ipsi >inimici subiciendi< dicuntur, in quo
>fine< >omnia< et >in omnibus esse dicitur deus<. In hoc >fine< si qui
lü materialem naturam, id est corpoream, penitus interituram putet, nullo
omnino genere intellectui meo occurrere potest, quomodo tot et tantae
substantiae vitam agere ac subsistere sine corporibus possint, cum
solius dei, id est patris et filii ac spiritus sancti naturae id proprium
sit, ut sine materiali substantia et absque uUa corporeae adiectionis
20 societate intellegatur fortasse dicet quoniam in illo
existere. Alius
fine omnis substantia corporalis ita pura erit atque purgata, ut aetheris
in modum et caelestis cuiusdam jmritatis ac sinceritatis possit intellegi.
Oertius tamen qualiter se habitura sit res, seit solus deus, et si qui
eins per Christum et spiritum sanctum >amici< sunt.

2 CAPUT SEPTIMUM
De incorporeis et corporibus,
1, Haec quidem, quae superius disseruimus, generali nobis sermone
digesta sint, per consequentiae magis intellectum quam definito dog-

1 I Kor. 7, 31 — 2 Psal. 101, 27 — i) Jes. 6, 17 — 12 vjl. oben S.


84, 7—10 — 12—14 vgl. I Kor. 15, 24, 25. 28 — 14 vgl. unten UI Gap. ü — 15.
20—22 »y/, Hieron., Ep. ad Ävit. 4^ (Migne SLXXU 1062): Corporales quoque
substantias penitus dilapsuras, aut carte in fine omnium hoc esse
futura Corpora, quod nunc est aer [ether Cod. B] et caelum et si quod
aliud corpus sincerius et purius intellegi potest. 23 f tgl. Joh. 15, 15, —

' ^
Jak. 2, 23 — 27 d.h. i?i Gap. 5 u. 6; Orig. beginnt hier einen neuen Abschnitt,
aber ohne besondere Überschrift (ä. B. oder:

s. S. 86, 26j

1 transiet transibit 4 sicut vestimentum] et 23 oo deus solus


28 consequentiae consequentia AI consequentiam Go
86 Origenes

naturis, post eum locum


mate pertractata atque discussa de rationabilibus
quem de patre et fiKo et spiritu sancto pro nostris viribus exposuimus.
Nunc ergo videamus quae sint, de quibus disserere in consequentibas
convenit secundum dogma nostrum, id est secundum ecelesiae fidem.
5 Omnes animae atque omnes rationabiles naturae factae sunt vel
creatae, sive sanctae illae sint, sive nequam; quae omnes secundum
propriam naturam incorporeae sunt, sed et per hoc ipsum, quod incor-

poreae sunt, nihilominus factae sunt; quoniam quidem >omnia a deo


per Christum facta sunt<, sicut generaliter lohannes docet in evangelio
10 dicens: »In principio erat verbum, et verbum erat apud deum, et deus
erat verbum. Hoc erat in principio apud deum. Omnia per ipsum
factasunt, et sine ipso factum est nihil«. Per species autem ac
numeros ordinemque describens ea, quae facta sunt, Paulus apostolus
hoc modo disserit, quo ostendat omnia facta esse per Christum, dicens:
15 »Et omnia in ipso creata sunt, quae in caelis sunt et quae in terra,
sive visibiHa sive invisibiHa, sive sedes sive dominationes sive principatus
sive potestates, omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est
ante omnes, et ipse est caput«. Manifeste ergo >in Christo et per
Christum facta esse omnia et creata< pronuntiat, sive >visibilia<, quae
20 sunt corporaKa, sive >invisibilia<, quae non alia esse arbitror quam in-
corporeas substantivasque virtutes. Horum autem quae vel corporea
vel incorporea generaliter dixerat, ut mihi videtur, |
in sequentibus
enumerat species, id est >sedes dominationes principatus potestates
virtutes<.
20 2. Haec autem nobis praedicta sint volentibus per ordinem ad
inquisitionem solis ac lunae vel stellarum per consequentiae indaginem
pervenire:
quod dicuntur >in <
utrum etiam ipsa inter >princij)atus< haben conveniat pro eo
(id est >m principatum<) >diei facta vel noctis*,

an putanda sint istum solum habere >principatum diei ac noctis<, quas


30 inluminandi officium gerunt non tarnen sint de illo ordine atque
,

officio >principatuum< principes. [2.] Verumtamen cum dicitur quia


>omnia per ipsum facta sunt*, et >in ipso creata sunt omnia, sive quae

4 vgl. oben Praef. 9. 10 — 10 Joh. 1, 1—3 — 15 Kol. 1, 16— IS — 28 rpl.

Gen. 1, 16 — 31— S. 87, 1 vgl Joh. 1, 3. Kol. 1, 16

6 illae •<. 21 substantivasque substantivas quae substantibasque


C* substantiasque substantiasque S subas atque Ab \
coi-pora A, vgl. oben
die Überschrift 26 ac et y |
per consequentiae indaginem per conse-
quentiam 28 in archas INPXAC 29 solum ßMa solem AG 30 inlu-

minandi [vgl. S. 92, 19) inluminando


De principiis I Cap. 7, 1. 2. 3 87

in caelis suat sive quae in terra<,non potest dubitari quod etiam ea,
quae >in firmamento< sunt, quod caelum utique appellatur, in quo
>luminaria ista posita esse< dicuntur, inter caelestia numerentur. Tum
deinde cum omnia facta esse vel creata, et in bis quae facta sunt nihil
5 esse, quod non bonum malumque recipiat atque utriusque capax sit,
evidenter sermo disputationis invenerit: quomodo putabitur consequens
quod etiam nostrorum quidam de sole et luna vel sideribus opinantur,
ut inconvertibiles sint et contrarii incapaces? Idque nonnulli etiam
de angelis sanctis, haeretici vero etiam de animabus, quae apud illos

10 >spiritales naturae< appellantur, aestimaverunt.


Primo ergo videamus, quid ipsa ratio de sole et luna ac stellis
inveniat, si rectum est quod quidam putant, convertibiHtatis eos esse

alienos; et quantum fieri potest de sanctis scripturis primo adhibeatur


assertio. lob namque ita videtur ostendere, quod non solum stellae
15 possint subditae esse peccatis, verum etiam quod >mundae non sint-= a
contagione peccati. Ita namque scriptum est: »Stellae quoque non
sunt mundae in conspectu eins«. Quod non utique de corporis earum
splendore sentitur, verbi causa, ut si diceremus: Vestimentum non est
mundum; quod si ita intellegatur, ad conditoris sine dubio revocatur
20 iniuriam, si quid inmundum in splendore earum corporis accusetur.
Si enim per industriam suam neque lucidius sibi corpus assumere neque
minus purum per desidiam potuerunt, cur quasi >non mundae< >stellae<
culpentur, si neque quia mundae sunt laudabuntur?

3. Sed ut manifestius hoc intellegi possit, etiam illud primo de-


2ü bemus inquirere, si animantia haec esse et rationabiHa intellegi fas

2 f Gen. 17 — 9f Hilgenfeld, Ketxergesch. S. 511. 538 — 11 ff vgl.

-& •
tgl. 1, vgl.

Philo,
14

I
677;

,
De somn.

Ruf. Palaest.,
P. Wendland,

35 (IV 45, 26:

),&, . De
In
I 22 p. 641 M.
Hellenist,

iv

ad Rom.
fide 19 {Migite
(III

,
III
234

6 {Lom.
SL XXI
f ed.

röm. Kultur, S.

1132):
Wendl.)

[Hieb 25, ],
VI 194 f) —
und Harnack, Dogmengesch.

Nunc vero de
14 f vgl. Orig., In Joh.

))
16 Hiob 25, 5

Sole simul et
— 25 f vgl.

Luna

1 sunt <.
(seil, )
ceterisque luminibus oportet exponam.
animalia rationabilia esse dixerunfc

3 Tum Tunc
[».

^,
Haec enim nonnulli, mentis errore
B. Pseudo-Arist.
^
9 animabus] animalibus
&, 2

Ä
decepti,

. 391b,

13 primo
16:
vgl.

primum 15 possint possunt 11 c^ Non quod 18 f Vestimentum


non est mundum] indumentum earum non esse mundum 22 purmn <
88 Origenes

est; tum deinde utrum animae ipsaruin pariter cum ipsis corporibus
extiterint, an anteriores corporibus videantur; sed et post consum-
mationem saeculi si intellegendum est eas relaxandas esse corporibus,
et sicut nos cessamus ab hac vita, ita etiam ipsae a mundi inlumi-
natione cessabunt. Quamvis liaec inquirere audaeiae cuiusdam videatur,
tamen quoniam captandae veritatis studio provocamur, quae possibilia
nobis sunt secundum gratiam spiritus sancti scrutari et pertemptare
non videtur absurdum.
Putamus ergo posse ea per hoc animantia designari, quod et man-
10 data dicuntur accipere a deo, quod utique non nisi rationabilibus ani-
mantibus fieri solet. Ait ergo * * * mandatum: »Ego autem omnibus
stellis praecepi«. Quae sunt autem ista praecepta? scilicet ut unum-
quodque astrum suo ordine suisque cursibus indultae sibi quantitatis
splendorem praebeant mundo. Aliis enim hi, qui vocantur planetae,
15 moventur ordinibus, aliis hi, quos vocant. In quo illud mani-

Zeller, Phil. d. Gr. III 13 ,5'. 190. 23 S. 566]. Quorum dementiam etiam nefarius
Origenes secutus est, qui cum vellet ex divina Scriptura exemplum sumere, quae
ibi

ausus est vertere.

9 vffl.

^
Orig. &
de luminaribus optime dicta fuerant, haec ipse perperam, ut sibi libitum

&
c. Cels. V 11 (II 12, 11 :

),
-
est,

> ), <
De or. 7

( 316, 6 ' . . •
/)»'

In Jerem. hom. 6 ( 76, 21), In Joh. 26 (IV 32, 30)


— 11 Jes. 45, 12, vgl. hierzu Orig., In Num. hom. XV 3 [Lom. X 177) — 14 f vgl.

Orig. c. Cels. VIII 52 (II 267, 18:

) ,
^ ^
); Celsus bei Orig. VI 22 (II 92, 3:

-
4 ita] si ita jM sie 5 quamvis] -f- enim 8 videatur 11 * * * man-
datum] nach Euf. Palaest., De fide 19 {Migne SL XXI 1133: Adiecit etiam Origenes
illud [rorJier Hiob 25, 5 citiert], quod a propheta David dictum est [Psal. 102, 18]

necnon etiam illud, quod Dens dixit ad prophetam Esaiam [Jes. 45, 12] . . . Dicit

enim quod luminaria dudum fuerint intellectus et sensus, et quia neglegenter ver-

sati sunt, sua postmodum virtute privati, ad ignea ista damnati sunt coi-pora, ut super
terram luceant) scheint hier Psal. 102, 18b
faciendum ea [Vulg.] ausgefallen %u sein
: et

15 «]
memores sunt mandatorum
aplanis AG*-
ipsius,

aplanes
ad
De principiis I Cap. 7, 3. 4 89

quod neque motus ullius corporis sine anima effici


festissime ostenditur,
potest, neque quae animantia sunt, possunt aliquando esse sine motu.
Stellae vero cum tanto ordine ac tanta ratione moveantur, ut in nullo
prorsus aliquando cursus earum visus sit impeditus, quomodo non ultra
omnem stoliditatem est tantum ordinem tantamque disciplinae ac rationis .

observantiam dicere ab inrationabilibus exigi vel expleri? Apud Hie-


remiam sane etiara ^regina caeK< luna esse nominatur, Quodsi ani-
mantes sunt stellae et rationabiles animantes, sine dubio videbitur inter
eas etiam profectus aliqui et decessus. Hoc enim quod ait lob: »Et
10 stellae non sunt mundae in conspectu eius« talem mihi quendam in-
dicare videtur intellectum.
4. lam vero ea, quae animantia esse et rationabiKa consequentia
disputationis invenit, utrum cum corporibus pariter animata videantur
eo in tempore, cum dicit scriptura quia »fecit deus duo luminaria
15 magna, luminare maius in principatum diei et luminare minus in princi-
patum noctis, et Stellas«, an non cum ipsis corporibus, sed extrinsecus

- ),
tactis iam corporibus inseruerit spiritum, pervidendum est. Ego qui-
If vgl. Orig. c. Gels. VI 48 ( 120, 2:

-
III Gap.
(II 11,

'
&),
<.
1,

13: '>
2

In Matth.

«'
6f vgl.

oi

6 (Lam.
<& ,
Jerem. 51

III 221)
(44),

und
17—19. 25

Htiet,
De

or.

Origen. II 2 qu.
VI
7 f
1

>
( 311 f
vgl. Orig.

8, 1. 4
)

c
und unten

~
Gels. V 10

-
--
9 Hiob
25, 5; vgl. Orig., In Ep. ad Born. III 6 {Lom. VI 194 f " stellae autem non sant
mundae coram ipso« [vgl. ob. S. 87, 16] ... ad comparationem vero Dei mundae esse
non possunt) — 12 ff vgl. xii7n 4. Abschnitt: Theophil. ., Ep. pasch. 10 bei
Hieron. Ep. XCVIII {Migne SL XXII 800: Denique sol et luna, duo magna
luminaria, et stellae reliquae antequam hoc essent, in quod eas creatas quoti-
diani cursus tgstatur officium, non erant absque corporibus nee propter
aliquas causas simplicitatem pristinam relinquentes corporibus cir-
cumdatae sunt, ut ille somniat, Nee animae in coelorum regionibus
. . .

aliquid peccaverunt et idcirco in corpora relegatae sunt) imdBasilius,


Heocaem. III a. E. {cit. von Justinian, Ep. ad Menn., Mansi IX 513 E. Diese Aus-

führungen haben ivohl eher im Gen.-Gomm. des Orig. als in gestanden)

— 14 Gen.
1 ullius

11 videbitur
1, 16
(7^uwr
— l&t
ülius

13 oo animata
*
vgl. oben Praef.

8 et
]iariter
<
5,

y
-S'.

17
9 Et
13, 10

^
corporibus]
[vgl. oben S. 87, 16)

+ et .A |
<
inse-

ruerit inseruit
90 Origenes

dem suspicor extrinsecus insert.um esse spiritum, sed operae pretium


videbitur de scripturis hoc ostendere. Nam per coniecturam facilis

assertio esse videbitur, scripturarum autem testimonüs utique difficilius

adfirmatur. Nam per coniecturas ita possibile est ostendi. Si hominis


anima, quae utique inferior est, dum hominis est anima, non cum cor-
poribus ficta, magis 73
sed proprie et extrinsecus probatur inserta, multo |

eorum animantium, quae caelestia designantur. Nam quantum ad


homines spectat, quomodo cum corpore simul ficta anima videbitur
eins, qui >in Yentre fratrem suum subplantavit*, id est lacob? Aut quo-
10 modo simul cum corpore ficta est anima vel plasmata eius, qui adhuc
>in ventre matris suae positus, repletus est spiritu sancto<? lohannem
dico >tripudiantem in matris utero<, et magna se exultatione iactantem
pro eo quod vox Mariae ad aures Elisabeth suae matris
salutationis
advenerat. Quomodo simul cum corpore ficta est et plasmata etiam
15 ilHus anima, qui >antequam in utero formaretur, notus esse dicitur deo<,
et >antequam de vulva procederet, sanctificatus ab eo est<? Ne forte non
iudicio neque pro meritis replere ahquos videatur deus spiritu sancto
et sanctificare non merito. Et quomodo effugiemus illam vocem, qua
ait: »Numquid iniustitia est apud deum? Absit«, vel iUud: »Numquid

20 personarum acceptio est apud deum?« Hoc enim consequitur eam


defensionem, quae animas subsistere simul cum corporibus adseverat.
(Solem quoque et lunam et astra cetera esse animantia; immo quo- Hier

9 vgl. Gen. 25, 22. 26 — 10—14 vgl. Luk. 1, 41 — 15 f vgl. Jerem, 1, 5 —


19 Böm. 9, 14 — 19 f Rom. 2, 11 — 22—8,91,4 am Hieroa., Ep. ad Avit. 4
{Migne SL XXII 1062) hier mit Schnitzer S.7S eingeschaltet. Denn da auf vestitos

(S. 91, 4) bei Hieron. folgt: >Omiiem creaturam< secundum apostolum (Rom. 8, 20. 21)

>vaiiitati esse subiectam et liberari in revelationem filionim Dei<, n-as dem Anfang

Hieron.,
, ),
von Abschnitt 5 entspricht,
Abschnitt 4 gestamlen haben.
.:

c.
xal

Joh. Eieros. c.
so muß

17 (Migne
Cod. 8
SL XXUI
(. 4»
[seil.

.
]
das bei Rieron. Vorhergehende
Vgl. ferner Phot., Cod. 106 (p. 87 ^ B. über Tlieognost.

369: Solem quoque ipsum et


am Ende

);- lunam
von

et omnium astrorum chonim esse animas rationabUium quondam et incorporalium


creaturarum, quae nunc >Tanitati subiectae<, ignitis videlicet corporibus,
quae nos imperiti et rüdes luminaria mundi appellamus, >liberabuntur
a Servitute corruptionis in libertatem gloriae filiorum Dei<. Unde et omnis >creatura
congemiscit et parturit<, etApostolus deplorat dicens (i?ö?». 7, 24): »lufelix

6 proprie et AC propriae proprie BGa 8 spectat] exspectat '^


18 merito. Et] merito est sed 20 co acceptio personarum /
De principiis I Cap. 7, 4. 5 91

modo nos homines ob quaedam peccata his sumus circumdati cor-


poribus, quae crassa sunt et pinguia, sie et caeK luminaria taKa vel

^ &-. , -
talia accepisse corpora, ut vel plus vel

/
maiora delicta aerio

paratione humani status conici potest,


corpore esse

haec de caelestibus sentienda, quae etiam in hominibus ratio ipsa


minus luceant;
vestitos.)

^ :7
öh
et

[Quantum ergo ex con-


consequens puto multo magis
daemones ob

-
et
10 scripturae auctoritas videtur ostendere.J
. Sed videamus si qua proprie etiam de ipsis caelestibus signi-
ficantia apud scripturam sanctam possumus invenire. Paulus apostolus
ita ait: quoniam, inquit, »vanitati creatura subiecta est non volens,
sed propter eum qui subiecit in spe, quia et ipsa creatura liberabitur

ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?«) = S. 89, 12 bis

92, 7 Ruf., bei dem das gesperrt Gedruckte fehlt und wohl S. 92, 19 tmd 7 {vgl.

[ 201,

,
c. Gels. VII 50 10]) einzufügen ist; endlich Justinian, I^p. ad Mennam
{Mansi IX 513.0: ?. ^
.
?.
einzusetzen) und Anathem. 111
vielleicht . 22 anstelle
der Gonst. Stjn. a. 543 {Hahn, Bibl.
e^^on Solem
d.
— animantia
Sijmb.^ S. 228)

= — 10
Ep. ad

S.
4—7

,
Frg. 13 {Bed. 11
Mennam {Mansi IX

73 den Schluß des


•wäre aber die Folge der
4.
if. 7 Quantum
532) mit der Überschrift:

Abschnittes von S. 90, 20 ab passend so hergestellt:


Annahme, daß
.
ostendere i?2</;)

die Seelen zugleich mit den Körpern ins


bei Justinian,

Schnitzer hat
»Dieß

Daseyn treten. Nun sind auch die Gestirne vernünftige Wesen, sie müssen also

ebenfalls vorhanden gewesen seyn, ehe sie in Körper kamen; ja wie wir Menschen
um gewisser Vergehen willen mit diesen dichten und trägen Körpern bekleidet
wurden, so mögen wohl auch die Sternenwesen diesen oder jenen Körper mit mehr
oder weniger Klarheit bekommen haben. Und jene Thronen und Gewalten und
Kräfte bewohnen wohl diejenigen Körper, die sie nach Wunsche oder zum Dienste
erhalten haben. Die Dämonen dagegen sind wegen ihren schweren Vergehen an
Luftkörper gebunden. Soviel wir also aus der A'ergleichung des Menschen mit
den Gestirnen erschließen können, hatte die Seele der Sonne ihr Daseyn vor ihrer
Einkleidung in den Körper.« Vgl. oben S. 87, 11 ff — 13 Böm. 8, 20. 21; vgl.

zum Folgenden Orig., In Ep. ad Born. VII 4. 5 [Lom. VII 93—113)

8 conici concipi 11 si qua — 11 f significantia .4 si quam — significan-


tiam 12 possimuß *
92 Origenes

a Servitute corruptionis in libertatem gloriae filiorum dei«. Cui, obsecro,


>vanitati< creatura subiecta est, vel quae >creatura<, vel quomodo >non
volens<, vel sub qua >spe<? quo autem modo >ipsa creatura liberabitur
a Servitute Sed et alibi ipse apostolus dicit: »Nain
corruptionis<?
5 exspectatio creaturae revelationem filiorum dei exspectat«. Et iterum
alibi ait: »Non solum autem, sed et ipsa creatura congemescit et con-

dolet usque nunc«. Unde inquirendum est, qui sit gemitus eins, vel
qui sint dolores eius. Et primo ergo videamus quae est >vanitas<, cui
>creatura subiecta esU. Ego quidem arbitror non aliam esse vanitatem
10 quam corpora; nam licet aetherium sit corpus astrorum, tamen materiale
est. Unde et Salomon mihi videtur universam corpoream naturam
velut onerosam quodammodo et vigorem spirituum retardantem hoc
modo compellare: »Vanitas vanitatum, omnia vanitas, dixit Ecclesiastes,
omnia vanitas«. »Kespexi enim« inquit »et vidi universa quae sub sole
15 sunt, et ecce omnia vanitas«.
Huic ergo >vanitati creatura subiecta est<, illa praecipue creatura,
quae utique maximum in hoc mundo et egregium operis sui obtinet
principatum; id est, sol et luna et stellae >vanitati subiecta< dicuntur,
corporibus indita atque ad inluminandi officium humano generi deputata.

4 Rom. S, 19 — 6 Rom. 8, 23. 22, vgl. hierzu Orig., In Ep. ad Rom. VII
[Lom. VII 104) — 8—11 vgl. Orig., In Ep. ad Rom. VII 4 {Lom. VII 98: quae
est ista vanitas . . . Mihi videtur quod de hac inateriali et corruptibili corporis
substantia ista dicantur . . . p. 101: vide ipsius solis et lunae ac stellaruta coeli
et totius

]
mundi ministeria quomodo subiecta sunt vanitati), In Joh. 1 17 (IV 21, 21:

&)
[dann Rom. 8, 22. 20. Phil.

1, 24. 23 citiert]), c. Gels. VII 65 (U 214, 25), Exhort. 7 (I 9, 13: vvv


?.] und unten —
9- ,
[seil. III Cap. 2 10 f vgl.

Orig., In Joh.

&)
l 26 (IV 32, 14:

-
Par.

19
II p.

vgl. Gen.
posuit luminaria
-, )
763

1,
G ed.

17. 18
Le Quien:
und

tmd Ruf.
in firmamento
Titus . Bostra

Palaest.,

iu signa,
De
c.

fule
Manich.


20
13 Pred.
{Migne
{bei Joh.

ut eorum huiusmodi motus nobis fata


Dam., Sacra

Sal. 1, 2. 14

SL XXI 1133:

ideo

nostra significent). Vielleicht gehöreti diese Worte hierher und sind von Rufin ab-
sichtlich übergangen worden; vgl. unten III Gap. 3, 3

1 in libertatem in libertate 6 autem] -(- nos 7 inquirendus


est L 13 vanitatum AOcorrg yanitatium G*ii* vanitantium ßM^eurr
De principiis I Cap. 7, 93

Et »non« inquit »volens creatura haec yanitati subiecta est«. Xon


enim voluntate exhibendum suscepit minist erium >vanitati<, sed quoniam
volebat ille, qui subiciebat, >propter eum. qui subiecit<, promittentem
bis, qui non voluntate >Yanitati< subdebantur, quod expleto magnifici
5 operis ministerio >liberabuntur ab bac Servitute corruptionis et vanitatis<,

eum redemptionis >gloriae filiorum dei< tempus advenerit. Qua >spe<


accepta, et quam promissionem conplendam sperans universa >creatura
congemescit< nunc interim utpote etiam affectum habens erga eos,
quibus ministrat et >condolet< per patientiam, quae promissa sunt
10 sperans.
Intuere illud quoque, si forte aptari potest etiam illa vox Pauli
bis,

)
» '
< .
15 lius«.
qui licet
pro repromissionum
enim resolvi
non

(vel
volentes, pro voluntate
>spe
»redire«)

]
vanitati
et esse

^.^, ' >


^ >< > -
6
tamen
subiecti sunt<,
cum Christo;
>'
eins »qui subiecit< et
qua ait: »Optarem
multo enim me-

6
6

20
&<.
[Puto enim quia simiKter possit etiam sol
:
cum Christo; multo
dicere quia »optarem resolvi (vel »redire«) et esse
enim melius«. Et Paulus quidem addit: »Sed permanere in carne
magis necessarium propter vos«; sol vero potest dicere: >Permanere<
autem in hoc caelesti et lucido corpore >magis necessarium< propter
20 >revelationem filiorum dei<. Eadem sane etiam de luna et steUis sen-
tienda sunt ac dicenda.J
Videamus nunc quae sit etiam >libertas creaturae<, vel quae >ab- 74
solutio servitutis<. (In fine atque in consummatione mundi quando Hier

1 Eö?n. 8, 20 — 5-9 rgl. Rom. 8, 21. 22 — 13. 15. 1 7. (21. 22) Phil. 1, 23. 24,

i-ffl. Orif)., In Ep. ad Rom. VII 4 [Lom. VII 100), In Exod. hom. I 4 {Lom. IX 8) tind

imtenll Cap.ll,b — 15—20 Erg. 14 (Äed. 12 = Puto Z. 20 — dicenda Z.2ijRuf.)


bei Jastinian, Ep. ad Mennam [Mansi IX 32) — 18 f. (24 f) vgl. Rom. 8, 19 —
28— S. 94, 9 In fine — fiant von Uieron., Ep. ad Avit. 4 {Migne SL XXII 1062 f )

mit den einleit. Worten citiert: Ac ne quis putet nostrum esse quod dicimus, ipsius

verba ponamus; Schnitxer hat S. 75 A. ** gexeigt, daß das Erg. hierher gehört.

13 qua ABM'^'"'^ quam COM* cum 14 resolvi vel <i 15 dem Erg.
geht bei Mansi und Red. — {Phil. 1, 23) voraus <. Cod.
Ath. I
< Cod. Ath. \
«v] (s. Z. 20) Kl \
"- < Mansi 19
+ Mansi 20 < Cod. Ath.
94 Origenes

velut de quibusdam repagulis atque carceribus missae fuerint a domino


animae et rationabiles creaturae, alias earum tardius incedere ob
segnitiem, alias pernici volare cursu propter industriam. Cumque
omnes liberum habeant arbitrium et sponte sua vel virtutes possint
5 capere vel vitia, illae multo in peiori condicione erunt quam nunc

sunt, hae ad meliorem statum pervenient, quia diversi motus et variae


voluntates in utramque partem diversum accipient statum, id est ut et
angeli homines vel daemones, et rursum ex bis bomines vel angeli
fiant.) Cum >tradiderit Christus regnum deo et patri<, tunc etiam ista
10 animantia cum prius regni Christi fuerint effecta, simul cum omni
regno etiam patri regnanda tradentur; ut cum >deus erit omnia in
omnibus<, etiam ista cum sint ex >omnibus<, sit et in istis >deus< sicut

>in omnibus<.

CAPUT OCTAVUM
15 De angelis.

1. quoque ratione etiam de angelis utendum puto nee aesti-


Simili
mandum quoniam fortuito accidat, ut illi angelo illud iniungatur offi-
cium, verbi gratia, ut Hafaelo curandi et medendi opus, Gabrielo bel-
lorum Providentia, Michaelo mortalium preces supplicationesque curare.
20 Haec enim officia promeruisse eos non aliter putandum est, quam ex
suis quemque meritis et pro studiis ac virtutibus, quae ante mundi
istius conpagem gesserint, suscepisse; tum deinde in archangelico ordine
illud vel illud officii genus unicuique deputatum; alios vero in ange-
lorum ordine meruisse describi et agere sub illo vel illo archangelo
25 (aut sub illo) vel illo duce vel principe ordinis sui. Quae omnia, ut
diximus, non fortuito neque indiscrete, sed aptissimo et iustissimo dei
iudicio ordinata sunt et pro meritis disposita ipso iudicante et pro-

Gels. I

— 18f
9—13
25
'^
(I

^
vgl.
vgl.

76, 9:

Orig.,
1

,
Kor. 15, 24. 28

?.
In
),

&'
17—19

, vgl. Henoch
>]
c. 40, 9

In Jesu Nave hom. XXIII 4 [Loin. XI 197)


Num. hom. XIV 2 {Lom. X 163 f) — 22—25
und

vgl.
Orig.

?.
-
e.

Orig.,

In Joh. I 31 (IV 38, 26—39, 6), In Num. hom. XIV 2 {Lom. X 163 f )

10 regni regnum Aa 22 gesserit AC 23 f augeloruui archange-


lorum 24 ordine AG'' - ordinem ßG*a 25 xaut sub illo> Koe
De principiis I Cap. 7, . Cap. 8, 1 95

bante; ut illi quidem angelo Ephesioriim committi ecclesia debeat, illi

vero aliiSmyrnensium, et ille quidem angelus ut sit Petri, alius vero


ut sit Pauli; tum deinde per singulos >minimorum<, qui sunt in ecclesia,
qui vel qui adscribi singulis debeant angeli, qui etiam cotidie >videant
5 faciem dei<, sed et quis debeat esse angelus, qui circumdet >in circuitu

timentium deum<. Quae utique omnia non casu neque fortuito geri,
neque quia naturaliter tales facti sint, aestimandum est, ne etiam in
hoc factoris inaequalitas accusetur; sed pro meritis et virtutibus ac pro
uniuscuiusque vigore et ingenio deferri a iustissimo et aequissimo modera-
10 tore omnium credendum est deo. *****************

* * * * ovy. 6 - * * * jrpo

If vgl. Apok. Joh. 2, 1. 8; Orig., In Luc. hom. XXIII (Lom. V 177), In Num.
hom. XI 4 {Lom. X 113) tmd Euet, Origen. II 2 qic. , 27 — 2 f vgl. Act. 12, 7 ff.

27, 23f — 3—5 vgl. Matth. 18, 10 — hi vgl. Psal. 33, 8 — lOfif sj?i der von

mir angenommenen großen Lücke vgl. die Einleit. G II 2. Hierher gehören m. E.


außer Frg. 1 und einigen hier passenden Prophetenstellen noch Erörterungen
über Ursprung und Wohnimg der guten und bösen Engelmächte; vgl. Hieron., In
Ep. ad Ephes. I (IV 327, vgl. 39, Marl. qui ante conditionem mundi ani-
mas putant cum Angelis et ceteris virtutum nominibus in coelesti lerusalem
fuißse versatas), Apol. II 8 (Migne SL XXIII 430: alii factas [seil, animas]
iam olim, id est tunc, cum omnia Deus creavit ex nihilo, nunc eas iudicio suo
nasci dispenset in corpore. Hoc sentit et Origenes et nonnulli alii Graecorum)
und ebenda I 22 (416); endlich Theophil. ., Ep. synod. SL XXII 763:
e. 2 {Migne
Et inter liaec quasi doloris impatiens, clamante populo: "Quae sursum est
lerusalem libera est« [Oal. 4, 26, vgl. unten IV Cap. 3, 6], nihil in ea purum,
nihil a vitiis liberum et perpetua securum virtute contendit. Dieses Frg.
geht den Worten: Sicut

Lücice S. 97, 7,

cibis S. 97, 8—11 voraus und ist wohl entweder in der

oder oben S. 9ö, 14 einzufügen) — 14 ovx ] — S. 98, 5

- ^,
,
= Frg. *1] Versuch einer teilweisen Wiederherstellung des hier

mehr oder weniger


fehlenden Abschnittes aus einzelnen,

,} ,
Den Inhalt geben an: Epiphan., Haer. 64,4

rpvx'jv >)
{ ivörtlich überlieferten Citaten.

-
iv

vgl. Haer. 64, 73); Antipater . Bostrn, Adr.

2 vero2 <
Origenes

,
96

.' ,, ' ,,-


.-
-,^
6
&,
, -.

.. ,, ,,-
, '

10
. , >-
{ (6 -)
-) - •<,

, , ]
,
6

1 ,
& ;, , , , . '
^^,

&
, , .
Orig. {beiJoh. Barn., Sacra Par. ed. Le Quien II 770 J.:

und 770 :
]•)•,
-
Theo-

phil. ., . synod. c. 2 {Migne SL XXII 763: De angelis quoque temeraria aliqua

confinxit, ut cuncta in coelo ministeria servitutis Dei non sint in coelo creata.

sed diversis lapsibus et ruinis varia officiorum sortiti sunt nomina; causasque veteres
praecessisse, quibus creverint vel decreverint) ; Hieron., Ep. ad Avit. 4 {Migne SL
XXII 10ü3: quos [seil, angelum, animam, daemonem] unius asserit esse naturae,
sed diversarum voluntatum) und Apol. I 23 {Migne SL XXIII 416 f: de angelis et
Seraphim et Cherubim dicere daemones et homines fieri) — 14 —
= Antipater . Bostra, Adv. Orig. p. 10 — 14 — S. 97, If
= Leont. Brjx., De seetis, Act. X 5 {Migm SOr LXXXVI 1, 1265 — 14— S. 97, 3

vgl. Hieron., Apol. I 22 {Migne SL XXIII 416: qui [seil. Origenes] antequam mundus
fieret, animas dicit esse electas propter sanctitatem et nuUum vitium peccatorum)

— 18
1 f vgl. Athanas.,

f vgl. Theophil.
»/ , Quaest.

.,
ad Antioch. XVI

Ep. synod. c. 2 {Migne


&) (II

SL XXII
271 ed.


Bened.: ov

11 f vgl. Act. 10, 34

763: causasque veteres

praecessisse, quibus creverint vel decreverint)

10 (o &) Koe 13 ] Koe 14 ]' Koe

J
,
- -
) . .
()
, - ?],?. -
De principiis I Cap.

,
8. 1

- * * * *
97

Sicut daemones nidore hostiarum assidentes ans gentilium pascebantur,

10

1
liuiuscemodi

.&. ,
ita et angeli sanguine victimarum, quas spiritualium typus immolat

«, ^ ^
Israel, (et) fumo thymiamatis delectati, yersabantur prope altaria et

^
&<> >. ' ,
alebantur
&
ei bis.

<
* * *
7/&
»
-
,
-, <' >-

) <,
* *
20
?)

><
.
Ruf. Pal.

2
^ ,&
1 —4 vgl.

libr.

—4
Theophil.

de fide, opp. I 292


Frg. {aus Cat. in Gen. Cod.
=
= Epiphan., Hacr. 64, 4;
Migne SGr LXV

,vgl.
65:
rerj. 810 bei Sirmond, ad
ii'

Justinian, Synodalschreiben
(Mansi IX 536 DE:

[]
5
vgl. Grat. p. 400

—7
BG. Gorg.
=
^,
p. 493 A,
Antipater
zu
.
: das erste falsch;
Phaed. p. 82
Bostra, Adv. Orig. [bei Joh. Dam.,
%um


xtveiten

DE) —

&
Sacra Par.
ebenda
ed.

.
Le Quien
771 ) —
II 770 C,

— 8
7 die
die eingeschalteten

Lücke
— 11
ist nach .=
Worte
1,
. . .
16 u. ähnl. Stellen aus-

^ & ^
zufüllen, vgl. oben S. 69, 2 ff Sicut cibis Theophil. AI, Ep. synod.
c. 2 {Migne SL XXII 763) — 11 «Troarfivrec — S. 98, 2 = Anti-
pater . Bostra .. .. 770 (7-771 ^ — 13 Eebr. \,UKl — 1 7 f vgl. Psal. 102, 20
— 19 vgl. Joh. 5, und Antipater a. a. 0. . 771 D:
32(?)

^
]] ^] ]
{die Worte stellen vor S. 98, 2) — 20 vgl. Matth. 13, 24

2 Epiphan. 3 + Epiphan. 5 () Koe


Antipater bei der Wiederholung der Stelle p. 771 7 {) Koe
10 (et> Koe 12 Koe, s. ob. . öf 14 7;] Koe
Origenes V. 7
98

<,
&
^ ^ .
&^ ^,
.>-
^
Origenes

^,
^ *

[De bis, qui naturas esse spiritales diversas adfirmant.j

2. * * ne forte incurramus in illas ineptas atque impias fabulas


eorum, qui naturas spiritales diversas et ob boc a diversis conditoribus
10 institutas tarn in caelestibus quam etiam inter animas bominum fingunt,
dum eidemque conditori diversas naturas rationabilium crea-
et uni
turarum adscribi videtur absurdum, sicut vere absurdum est, et causam
tamen in eis diversitatis ignorant. Aiunt enim consequens non videri
ut unus atque idem conditor, nulla extante causa meritorum, aliis
15 potestatem dominationis iniungat, abos subiciat dominantibus abis ,

tribuat principatum, alios subiectos esse principibus faciat. Quae uti-

que omnia, ut ego aestimo, consequentia rationis buius, quam supra


exposuimus, redarguit atque confutat, per quam causa diversitatis ac
varietatis in singuHs quibusque creaturis ostenditur ex ipsarum motibus
20 vel ardentioribus vel pigrioribus, secundum virtutem vel secundum
mabtiam, non ex dispensantis inaequalitate descendere.
Sed quo facilius baec ita esse in caelestibus agnoscantur, de bis
quae inter bomines gesta sunt vel geruntur, proferamus exempla, ut
consequenter ex >visibiUbus etiam invisibiHa< contemplemur. Paulum vel
25 Petrum sine dubio >spiritalis naturae< fuisse confirmant. Cum ergo
multa contra pietatem egisse Paulus inveniatur in eo, >quod persecutus
est ecclesiam dei^, cumque Petrus peccatum tam grave commiserit, ut

2 d —5 = Antijmter . . . . 771 DE — 2 f vgl. Psal.

102, 20 — 4f vol. etu-a Liik. 1, 19. Hcbr. 1, 14(?) Kl — 8 flf vgl. Iren., Adv. haer.
8. 39. III 6. IV 1 {Harvey) und Schmtxer S. 77 Ä. ** — 9 f vgl. Orig., In Joh.
— Ä 72f — 24
11 14.

Kol.

1,

27— S.
XIII 16 (IV 70,
16(?)/ — 25
99, 2 vgl. Matth. 20,
3.

vgl. I .
240, 9)

2,

69—72. Joh.
11
IZSKl
vgl.


oben Gap.

18, 17
25—27
5,

vgl. I
8
Kor. 15, 9. Gal.
vgl.

1, 13

3 «-] Koe 7 Überschrift] De his — adfiiinant in

ß, im Text \
De + vero
bis] \
cvs qui diversas nat. esse spir. adfinn.

1
diversas < \
adfirmant] + aliquid dicatnus 8 * * ne forte] vermut-
lich ist ein Ausdruck tvie Cavendum autem est oder nur Sed oder Ac ausgefallen
in
12 adscribi] + eis Koe 13 in eis eius G ////////eins eins 20 vel pigri-

oribus < y 21 malitiam] + et 22 agnoscatur A^ 26 multa <

l
De principiis 1 Cap. 8, 1. 2. 3 99

>ancilla ostiaria< interrogante se cum iaramento adfirmaverit nescire se (Pa)


qui sit Christus: quomodo
secundum illos spiritales sunt, in
isti, qui
peccata huiuscemodi corruerunt, maxime cum soleant frequenter
asserere et dicere quoniam »non potest arbor bona malos fructus
Sfacere«? Et si utique >arbor bona non potest malos fructus facere<,
secundum ipsos vero de radice bonae arboris erant Paulus et Petrus:
quomodo istos >fructus< tarn >malos< attulisse putandi sunt? Quodsi
responderint ea, quae comminisci solent, quoniam non Paulus perse-
cutus est, sed alius nescio quis, qui erat in Paulo, neque Petrus negavit,
10 sed alius negavit in Petro: quare Paulus, si nihil peccaverat, dixit
quia »non sum dignus vocari apostolus, quoniam persecutus sum
ecclesiam dei«? cur autem et Petrus alio peccante ipse >flet ama-
rissime<? Ex quo omnes quidem illorum ineptiae arguentur.
Secundum nos vero
3. omni rationabili creatura, quod Pa
nihil est in
15 non tam boni quam mali Sed non continuo, quia dicimus
sit capax.
nuUam esse naturam, quae non possit recipere malum, idcirco con-
firmamus omnem naturam recepisse malum, id est malam effectam;
sed sicut est dicere quia omnis hominis natura recipit ut possit navi-
gare, non tamen ex eo etiam omnis homo navigabit, et iterum omni
20 homini possibile est discere artem grammaticam vel medicinam, non 75
|

tamen idcirco ostenditur omnis homo vel medicus esse vel grammaticus:
ita si dicimus nullam esse naturam, quae non possit recipere malum,

non tamen continuo etiam recepisse malum designatur; et rursum


nulla natura est, quae non recipiat bonum, et tamen non idcirco omnis
25 natura probabitur recepisse quod bonum est. Secundum nos namque
ne diabolus quidem ipse incapax fuit boni, non tamen idcirco quia

4 Matfh. 7, 18 [lAik. 6, 43j — 11 l Kor. 15, 9 — 12 f vgl. Matth. 26, 75.


Luk. 22, 62 — 14 Secundum nos — 25 bonum est = Pamphil., Äpol. 4 {Lom.
XXIV 336 f) — 14 f vgl. oben S. 61, f. 70, 4ff — 25 f vgl. Hieron., Ep. ad Avit. 4
{Migne SL XXII 1068: adserens diabolum non incapacem esse vivtutis et
tamen necdum velle capere virtutem und Orig., In Exod. hom. \lll 6 {Lom.
IX 104 f ), In Jud. hom. VIII 4 {Lom. XI 273 : possibile esse, etiam angelos tene-
branim transfigurare se in angelos lucis) und oben S. 70, 7 f

7 malos pessimos 12 fiet] fleret flevifc 14 Secundum — 15 capax]


Nulla ergo natura est, secundum quod nos sentimus, quae non possit recipere
malum Pa 15 Sed — 16 malum < Pa {doch Mcorr a. P.) 16 idcirco] + non
Pa {Mcorr) 17 malam] malum APa{a) 18 sed < y 1) navigavit A*Pa
{QM*a) 23 et rursum — 25 bonum est aus Pa eingefügt, < L 24 non idcirco
Pa{G) idcirco non Pa{a) idcirco Pa{M)
7*
100 Origenes

potiiitrecipere bonum, etiam volait vel virtiiti operam dedit. Sicut (Pa)

enim per haec, quae de prophetis exempla protuKmus, edocetur, fuit

^
aliquando bonus, cum >irL paradiso dei< >in medio Cherubin< versaretur.

?]
all

jTSicut
facultatem
ita etiam
ergo iste liabuit

et
ceterae
a
quidem
'

virtute declinans tota se


creaturae cum utriusque
-, '-
in se vel yirtutis recipiendae vel malitiae
mente convertit ad malum:
habeant facultatem, pro
10 arbitrii libertate refugientes malum, adhaerent bono.J
Nulla ergo natura est, quae non recipiat bonum vel malum, excepta Pa
dei natura, quae bonorum omnium fons est, et Christi; sapientia enim
est, et sapientia stultitiam utique recipere non potest; et iustitia est,

iustitia autem numquam profecto iniustitiam capiet; et verbum est vel

15 ratio, quae utique inrationabilis effici non potest; sed et lux est, et
lucem certum est quod >tenebrae non conpraehendant<. Similiter quo-
que et natura Spiritus sancti, quae sancta est, non recipit poUutionem;
naturaliter enim vel substantialiter sancta est. Si qua autem aHa
natura sancta est, ex assumptione hoc vel inspiratione spiritus sancti
20 habet, ut sanctificetur, non ex sua natura hoc possidens, sed accidens
sibi, propter quod decidere potest quod accidit. Ita et iustitiam
et
accidentem quis habere potest, unde et decidere eam possibile est.
Sed et sapientiam quis accidentem nihilominus habet, quamvis in nostra
sit positum potestate, studio nostro et vitae merito, si sapientiae operam

25 demus, effici sapientes, et si semper id studii geramus, semper sapientiae


participemus, et id nobis vel plus vel minus accidat sive pro vitae

2 vgl. oben Gap. 5, 4. 5; andere, Stellen haben vermutlich am Ende des Ab-

schnittes De angelis gestanden, s. oben S. 95, 10 fi' — 3 vgl. Exeeh. 28, \Zi Kl —
4 —6 Frg. (16) des Antipater von Bostra {bei Joh. Dam., Sacra Par. II 771 ed.

Le Quien) = Sicufc Z. 7 — 10 bono Ruf., von Schnitzer S. 78 schon oben S. 98, 18


eingefügt — 11 Nulla — S. 101, 1 quantitate == PamphiL, Apol. 4 {Lom. XXIV
337 f) — 11 f vgl. oben S. 65, 10 ff — 12—16 vgl. oben Gap. 2 — 15f vgl.

Joh. 1, 5 — 16—20 vgl. oben Gap. 3, 8 — 20 f vgl. oben S. 77, 22 f

7 sicut ut AG <. 10 refugientes fugientes 11 bonum vel <. Pa,


doch über der Zeile Pa{M<^^) 12 bonorum omnium fons omnium Pa fons]

12 f enim est] cvd est enim A* estPa 13 c>o utique stultitiam Pa 16 lucem]
lumen Pa{G) 16 f quoque] autem Pa 21 sibi < Pa 25 et] ob ut? Koe \

\ <i I
geramus] + si Pa{ö) \
sapientiae de sapientia 26 parti-

cipamus Pa | accedat Pa 26 f sive — sive] vel — vel Pa

1
De principiis I Cap. 8, 3. 4 101

merito sive pro studii quantitate. Benignitas enim dei secundum quod
se dignum est, provocat omnia ad beatum finem illum, ubi
et adtrahit

decidit et >aufugitomnis dolor et tristitia et gemitus<.


4. Puto ergo, secundum quod mihi videtur, quod praecedens dis-

putatio sufficienter ostenderit quod non indiscreto vel fortuito aliquo


casu isti principatus teneant principatum vel ceteri ordines suum quis-
que sortiatur officium, sed pro meritis suis gradum dignitatis huius
adepti sunt, licet non sit nostrum vel scire vel quaerere, qui ilK actus
fuerint, per quos in istum ordinem venire meruerint. Sed hoc tantum
10 scire sufficit ad dei aequitatem et iustitiam demonstrandam, quia secun-
dum sententiam apostoU PauK »personarum acceptio non est apud
deum«, quin potius omnia pro meritis singulorum profectibusque dis-
pensat. Neque ergo angelorum officium nisi ex merito constat, neque
potestates nisi ex profectu suo agunt potestatem, neque quae nominantur
15 sedes, id est iudicandi vel regendi potestates, id nisi ex meritis ad-
ministrant, neque dominationes contra meritum dominantur, et est
unus iste summus et excellentissimus ordo in caelestibus rationabiKs
creaturae gloriosa officiorum varietate dispositus.
Similiter sane etiam de adversarüs virtutibus sentiendum est, quae
20 se in praebuerunt, ut hoc quod vel >principatus<
id loci atque officii
vel >potestates< vel >mundi rectores tenebrarum< vel >spiritalia nequitiae<
vel "Spiritus mal•igni< vel >daemonia inmunda* sunt, non substantiaHter
id habeant, neque quia tales creati sint, sed pro motibus suis et pro-
fectibus, quibus in scelere profecerunt, hos in malitia sortiti sunt gradus.
25 Et est alter iste ordo rationabiKs creaturae, qui se ita praeceps
nequitiae dedit, ut revocari nolit magis quam non possit, dum scelerum
rabies iam Hbido est et delectat.
Tertius vero creaturae rationaVjilis ordo est eorum spirituum, qui
ad humanuni genus replendum apti iudicantur a deo. id est animae
30 hominum, ex quibus per profectum etiam in illum angelorum ordinem
quosdam videmus assumi, iUos videlicet, qui >filii dei< facti fuerint vel

1 f vr/l Rom. 2, 4 — '2 t vgl. Jcs. 3ö, 10 — 11 Rom. 2, 11 — 13—24 i-gl. oben
Gap. ü, 3 — 20—23 vgl. Ephes. 6, 12 loid oben S. 77, 25 f — 22 r(jl. x. B.
Luk. 7, 21. 4, 33 und oben S. 70, 23 — 28 f rr/l. oben S. 81, 9 f. 83, 71 — 31 u.

S. 102, 3 vgl. X. B. Rom. 8, 14. 16. 19. 21

2 illum < 6 isti vel 7 ] vel ceteri —7 officium <. 15 po-


testates Merlin Del potestas L 18 creaturae] + et J. 24 in malitia malitiae
28 eorum spirituum, qui earum, quae 29 ad < y |
apte \
a doo
<. 30 ex quibus 00 hinler ordinem
102 Origenes

>filii resurrectionis<, vel hi, qui derelinquentes tenebras dilexerint lucem


et facti fuerint >filii lucis<, vel qui omnem pugnam superantes et

>pacifici< effecti, >iilii pacis< ac >filii dei< fiunt, vel hi, qui mortificantes
membra sua quae sunt super terram et transcendentes non solum cor-
poream naturam, verum etiam animae ipsius ambiguos fragilesque
motus >adiunxerint se doinino<, facti ex integro Spiritus, ut sint cum
illo >unus spiritus< semper, cum ipso singula quaeque discernentes, usque-
quo perveniant in hoc, ut perfecta effecti >spiritales omnia discernant<
per hoc, quod
10 sapientiam dei a

15 ^
^^ TLva
in

^ ?],.)-
omni sanctitate inluminati sensum per verbum
nuUo possint penitus discerni. *** -- *******
et

— . . —3 , 1\
10, 6
1

vr/l.

3—8
Ulk. 20,

vgl. Rom.
3G
8,
1 f vgl.

13 [I Kor.
Uik.
G, 17. 2,
16,

15 Kl]
8
— 12 ^—
vfjl. [Matth.

S. 104, 7
9 Lnlc.

)&
[nicht wörtliches) Frg. * 17

Phaedr. c. 24—29 p. 245—249


a,

— 12 &—
rermutiingsweise hier eingefügt. Hauptquelle wohl Piaton,
S. 103, 16 = Gregor. Nyss.,

-
De
12
an. et resurr. {Migne
f vgl. die Parallele bei Gregor. Nyss.,

tv ^]
SGr XL VI 112 C— 113 Z>),
De hom. opif.

, )—
vgl.

28 [Migne
d. Einleit.

SGr XLIV
und
229
S
SC:
bei Justi•

&
nian, Ep. ad Mcnnam. [Mansi IX 513 jBC: //v, rpxr/Ji

).,
-,

Synodalschreiben [ebenda

^ . öSQD—537 14 f

).- & -
S. 103, 2 aus Gregor. Nyss., De hom. opif. 28 . 229 C xur Ergänxung
hier eingefügt; dort folgt hinter

^ die Parallele',

&,
vgl.

«i ,
hierzu Cyrillcitat bei Justinian, Ep. ad Mennam [Mansi IX 212 B:

, ^,
&.
,,
aus Piaton, Phaed.
Karpokratianer bei
. 67
Iren.,
AD. 62
Adv. haer.
5
I 20, 2
Ähnlich Justinian ebenda

stammende Vergleich schon vor


(I 208 f Harvey: . . .
). Qo.

tradere
513 C:

Orig., vgl. x. B.
Dei•

tales

animas, uti in alia corpora includat: corpus enim dicunt esse carcerem) und bei

Tertull., De an. 35 ; ferner bei Orig. u. Späteren vielfach bexeugt, s. Theophil. .,


Ep. pasch. I 18 [Migne SL 787). Ill 12 [ebenda p. 823) ; Method., De resurr.

1 derelinquentes derelinquerunt GM* dereliquerunt Ab dereliquerint M^corrS


6 adiunxerint 5 adiunxenint Ab 8 perfecte Ca \
spiritales sps tales
spitaales
'/.
•^
.
-,&,^&&,
&, ^
-
- hv
De principiis I Cap. S, 4

]
•{),
()
-
103

10
&,
' &
-
-
,
& &&-
"

^&-. -
^,

&,
1
.
,,,--
,- ,
--
,
(. 113 CD)

20

^.
.
& -
& & -- ,
^ , -
-

Bonicetsch S. 76: So eine gewisse Folteifkammer] und ein Gefängnis der

- &' , '
{ed. ist

Leib -wegen der Übertretung) ; Gregor. Nyss., De an. {ed. Morelli 1638 tom. II

SGrXLY
p. 111 jl, Mir/n e 217

^ G:

) &-
'/, xy [s. . . 2]

• ^); Augustin, De cir. Dei XI 23

5 unten S. 104, Of — 9—11 vgl. Hieron., Apol. 120 {Migne SL XXIII

,
vrjl.

418: Origeni tuo licet tractare de — 12 xu vgl. Gregor.

Nyss., De an. {Migne SGr. XLV 221 J.:

= Nemes., De nat. hom. 3, Migne SGr XL 608);

Auf/ustin, De civ. Dei XXI 17 [u. F. Bitsch, De Platonicormn qitaestionibus quibus-

dam Vcrgilianis, Berl. 1911 Diss. Weg] — 17 — S. 104, 7 = Gregor.


Nyss., De hom. opif. 28 {Migne SGr XLIV 232 C)

18
3
]+ ^• Koe Gregor. Nyss.
Gregor. Nyss.
\ ^{ Koe 4 ?) Koe
',
104 Origenes

. ,.
5
. ,^ -
^,
,*
'

}&7],
ij

)
10
• , '^

'
()
'
* 4•

,'
-^^ * *
76

&,
1 f vgl. Gregor. Nyss., De an. et resurr. {Migne

)
SGr XL VI 89 B:
— 8 — 13
ei ovv

\
Frg. IIb (Red.
Mennam [Mansi IX 529) mit im

)
13) bei Justinian, Ep. ad der Überschrift Cod. Ath.:

,
•' und der falschen Angabe:

lila —5 devolvantur Ruf.,


dort und
vgl.

-
bei Mansi (wo
Gregor, Nyss.,
+
De an. et resurr. (Migne
= S.

SOr XL VI
&,
, 1

108 B:

S.
»)

82 so aus:
-(
Meere haust (Eiob
.
ßi>r>)v

).
40, 20)), vgl. oben S. 77, 15

13 schließe7i die bei Schnitxer fehlenden Zeilen S. 105,


Die . 10
wie wir oben an dem Beispiele des Drachen gesehen, der im
ff
-, angedeutete Lücke füllt Schnitzer

u. unten das Eieron.-Gitat.


5—11 an. Vgl.
An
xu
dem griech. Frg. Hieron., Ep. ad Avil. 4 [Migne SL XXII 1063): ad extremum
{d. h. des I. Buchs) sermone latissimo disputavit angelum sive animam aut carte
daemonem (quos unius asserit esse naturae sed diversarum voluntatum)
pro magnitudine neglegentiae et stultitiae iumentum posse fieri, et

pro dolore poenarum et ignis ardore [kann in der Lücke Z. 10 gestanden

haben] magis eligere ut brutum animal sit et in aquis habitet ac

Cod. Ath. u.

Hieron. und
Koe

Mansi
12
Mansi

a. R.
][ [^
fluctibus et corpus adsumere huius vel illius pecoris, ut nobis non

& a.
Mansi

R.

Cod. Ath.
10 * *

unten IV
Mansi

|
*]

oo
3,
Mansi
i.
^ ?.
T.)

10 (26
(} \
i. T.

[23]) ustc,
Cod. Ath.

Mansi
,
Koe
. Mansi

vgl.
a.R.)
huius vel
13

Mansi
11 ß/.o-

illius

i. T.
De principiis I Cap. S, 4 105

pila sane nos nequaquam recipienda censemus, quae a quibusdam (Pa)


superfluo vel perquiri vel adstrui solent, id est quod animae in tantum
sui decessum veniant, ut naturae rationabiKs ac dignitatis oblitae etiam
in ordinem inrationabilium animantium vel bestiarum yel pecudum
5 devolvantur;] pro quibus etiam quasdam ex scripturis commentitias
afferre adstructiones solent id est quod vel pecus
, cui se mulier ,

contra naturam subiecerit, in reatum pariter cum muHere devocetur


ac lapidari pariter iubeatur, vel quod >taurus cormpeta< lapidari
nihilominus praecipitur; sed et quod Balaam asina, >os eius deo
10 aperiente<, locuta est, et »subiugale mutum in hominum voce respondens
arguit prophetae dementiam«. Sed haec, quantum ad nos pertinet, Pa
non sint dogmata, sed discussionis gratia dicta sint et abiciantur. Pro
eo autem solo dicta sunt, ne videatur quaestio mota non esse discussa.
Verumtamen suo in loco et tempore confutato hoc perverso dogmate
15 atque depulso, ea quae de scripturis sanctis ab illis prolata sunt, qua-
liter intellegi debeant exponemus.

solum quadrupedum, sed


p. 249

II
5:
2 qu.
evQ^a

6, 17—19 imd
^ et piscium corpora sint timenda.

Denis, Dr la phil. d'Origme


] S. 190 ff
Vffl.

..,
Piaton, Phaedr.
Huet, Origen.

6—8 vgl. Lev. 20, 16 — 8 f vgl. Exod. 21, 29 — 9—11 vgl. Num. 22, 28—30
— 10 nPefr. 2, 16 — 11 Sed haec— 13 discussa Pa {Lom. XXIV 404 f), Quas

,
nos non solum non suscipimus, sed et omnes has assertiones eorum contra fidem
nostram venientes refutamus atque respuimus L; daß Bufin hier ganz ungenau,
in der Apologie des Pamphilus aber genauer übersetzt hat, beweist Hieron., Ep.
ad Avit. 4 (Migne SL XXII 1063): Et ad extremum ne teneretur Pythagorici dog-
matis reus, qui asserit post tarn nefandam disputationem, qua
lectoris animum vulneravit, Haec, inquit, iuxta nostram sententiamnon
sint dogmata, sed quaesita tantum atque proiecta, ne penitus in-
tractata viderentur.
i

2 perquiri requiri 14 suo in loco uolo co G uplo co J/' suo et loco


>02 TÜM02
OEIGENIS DE PRINCIPIIS
LEBER SECUNDUS

5 «'. aal

CAPUT PKIMUM
tr ) '.
De mundo.
1. Consequens nunc videtur, licet omnia, quae superiore libello 7]
disserta sunt, de mundo atque eius ordinatione disserta sint, proprie
10 tamen pauca de ipso mundo repetere, id est de initio eius ac fine vel
bis, quae inter initium ac finem eius per divinam providentiam dispen-
santur, seu de his, quae ante mundum vel post mundum putantur.
In quo hoc primum evidenter apparet, quod omnis status eius,
qui est varius ac diversus, ex rationabilibus et divinioribus naturis et
15 ex diversis corporibus constet, sed et ex mutis animantibus, id est
feris bestiis et pecudibus et avibus atque omnibus, quae in aquis vivunt,
tum deinde ex locis, id est caeli vel caelorum et terrae vel aquae, sed
et ex eo qui medius est aere, vel quem aetberem dicunt, atque ex

1 7 f vgl. Orig., In Joh. XIX 22 (IV 323, 31), c. Gels. VI 59 (II 129, IS)

1 Der griech. Überschrift {bei Phot., Bibl. Cod. S ^j. 4a B.) entspricht die
Mein.: PERHl ARGON ORIGENIS LIBER I INCIPIT LIBER-II-
EXPLICIT • • • •

FINIT PERIARCHON ORIGENIS LIBER PRIMVS. INCIPIT LIBER IL


5 —7 die grieeh. Capitelüberschrift nach Phot., die tat. nach Z. 10, < Ay, erweitert

in 12 quae ante mundum facta vel post mundum facienda put. Del 15 et

< y 18 quem] + et GS
De principiis II Cap. 1, 1. 2

-- 107

,
mantibus
;
Omnibus, quae procednnt vel nascuntur ex terra,

* * *
* * * *

[[Cum ergo tauta


sit
sit mundi
tanta diversitas,] propter
varietas,

ac diversitas putanda est extitisse: [[quam causam aliam dici oportebit


qua mundus extiterit.J praecipue si intueamur illum finem, per quem
atque in ipsis rationabilibus ani-
quam etiam omnis reliqua varietas

10 omnia restituenda in statum initii sui libro superiore dissertum est;


quod utique si consequenter dictum videtur, [[quam aliam, ut diximus,
causam putabimus tantae buius mundi diversitatis nisi diversitatem ,

ac varietatem motuum atque prolapsuum eorum, qui ab illa initii


unitate atque concordia, in qua a deo primitus procreati sunt, decide-
lö runtj et ab illo bonitatis statu commoti atque distracti, diversis dehinc
animorum motibus ac desideriis agitati, unum illud et indiscretum
naturae suae bonum pro intentionis suae diversitate in varias deduxerunt
mentium qualitates?
2. Deus vero per inefPabilem sapientiae suae artem omnia, quae
20 quoquomodo liunt, ad utile aKquid et ad communem omnium trans-
formans ac reparans profectum, bas ipsas creaturas, quae a semet ipsis
in tantum animorum varietate distabant, in unum quendam revocat
operis studiique consensum, ut diversis licet motibus animorum, unius
tarnen mundi plenitudinem perfectionemque consumment, atque ad
25 unum perfectionis finem varietas ipsa mentium tendat. Una namque
virtus est, quae omnem mundi diversitatem constringit et continet
atque in unum tam inmensum
opus varios agit motus, ne scilicet
mundi opus discidiis solveretur animorum. Et propter hoc opinamur
parentem omnium deum pro salute universarum creaturarum suanim
30 per ineffabilem verbi sui ac sapientiae rationem ita haec singula dispen-

, = — 14
&
.,
1—5 Frg. 18 {Red. II 1 Z. (3 Cum f deciderunt Ruf.) hei Jnstinian,
Ep. ad Mennam (Mansi IX 529) mit der Überschrift:
vgl. die Einleit. 2 — 7 f vgl. oben <5. 80, 2f — 9 f vgl.

oben S.79f — 25—28 vgl.• Orig. c. Gels. IV 54 (I 327, 23): oxi ovfih'

)
3 * * *] hierher gehört . 7 propter —8 extitisse Ruf., vgl. Schnitxer S. 85
A.** 4 * * * *] die lÄicL• durch Ruf. ergänxt, Z. 9 praecipue — 11 videtur,

rgl. Schnitxer a. a. 0. 11 diximus dixi « 21 ac reparans <


108 Origenes

sasse, ut et singuli quique spiritus vel animi, vel quoquomodo appel-


landae sunt rationabiles subsistentiae. non contra arbitrii libertatem
vi in aliud quam motus mentis suae ageret cogerentur , et per hoc
adimi ab bis videretur liberi facultas arbitrü (quod utique qualitatem
iam naturae ipsius inmutabat), et diversi motus propositi earum ad
unius mundi consonantiam conpetenter atque utiliter aptarentur, dum
aliae iuvari indigent, aliae iuvare possunt, aliae vero proficientibus
certamina atque agones movere, in quibus eorum probabilior haberetur
industria et certior post victoriam reparati gradus statio teneretur,
10 quae per difficultates laborantium constitisset.
3. Quamvis ergo in diversis sit officiis ordinatus, non tarnen dis-
sonans atque a se discrepans mundi totius intellegendus est status;
sed >sicut corpus nostrum unum ex multis membris< aptatum est et ab
una anima continetur, ita et Universum mundum velut animal quod-
15 dam inmensum atque inmane opinandum puto, quod quasi ab una
anima virtute dei ac ratione teneatur. Quod etiam a sancta scriptura
|

indicari arbitror per illud, quod dictum est per prophetam: »Nonne
caelum et terram ego repleo, dicit dominus?« et iterum: »Caelum
mihi sedes, terra autem scabellum pedum meorum«, et quod sal-
20 vator dixit, cum ait non iurandum »neque per caelum, quia sedes
est dei, neque per terram, quia scabellum est pedum eius«, sed et
illud, quod ait Paulus, cum apud Athenienses contiouaretur, dicens
quoniam »in ipso vivimus et movemur et sumus«. Quomodo enim >in
deo vivimus et movemur et sumus<, nisi quod virtute sua iiniversum
25 constringit et continet mundum? Quomodo autem >caelum sedes dei
est et terra scabellum pedum eius<, sicut salvator ipse pronuntiat, nisi
quia et in caelo et in terra virtus eius replet universa, sicut et dicit:
»Nonne caelum et terram ego repleo, dicit dominus?« Quod ergo
parens omnium deus Universum mundum virtutis suae plenitudine
30 repleat atque contineat, ex bis quae ostendimus non puto quemquam
difficulter annuere.

13 — 16
646—664; Schmekel, Die
vgl. , Tim. c. 6 p. SO
Phil. d. mittl. Stoa S. 424 ff; Denis,
AB ; Zeller, Phil.

De laphü.
d. Gr.
d'Origene
13,

p. 106 4—13 vgl. l Kor. 12, 12 — 17. 28 Jerem. 23, 24 — 18 Jes. 66, 1
— 20 f vgl. Matth. ö, 34f — 23 Act. 17, 28 — 25 f vgl. Matth. 5, 34 f

1 quoquomodo] quomodo J. CS' * 3 vi — cogerentur] vgl. Schnitzer S. 86


A. ** I
agere AB j et] ut (?) Koe 4 oo arbitrii facultas et] ut
8 movere Koe moverent L movent Merlin Del 28 Nonne — dicit < |
quod
ergo quomodo
De priucipiis II Cap. 1, 2. 3. 4 109

lam quoniam diversos motus rationabilium ereaturarum


sane
Tariasque sententias causam dedisse diversitatis mundo huic sermo
superioris disputationis ostendit, videndum est ne forte similis initio
exitus quoque huic mundo conveniat. Dubium enim non est quin
finis ipsius in multa adhuc diversitate ac varietate reperiendus sit, quae

utique yarietas in huius mundi fine depraehensa causas rursum diversi-


tatum alterius mundi post hunc futuri occasionesque praestabit, quo
scilicet huius mundi finis initium sit futuri.
4. Quodsi haec ita esse ordo disputationis invenit, consequens
10 nunc yidetur, quoniam mundi diversitas sine corporibus subsistere non
potest, naturae corporeae discutere rationem. Ex rebus ipsis apparet
quod diversam variamque permutationem recipiat natura corporea, ita
ut possit ex Omnibus in omnia transformari; sicut, verbi gratia dixerim,
lignum in ignem vertitur et ignis in fumum et fumus in aerem; sed
lö et olei liquor in ignem mutatur. Escae quoque ipsae vel hominum
vel animalium nonne eandem permutationis causam declarant? Nam
quodcumque illud est, quod per cibum sumpserimus, in corporis nostri
substantiam vertitur. Sed et qualiter aqua mutetur in terram vel in
aerem et aer rursus in ignem vel ignis in aerem vel aer in aquam.
20 quamvis non sit difficultas exponere, tamen in praesenti loco sufficit
ea tantummodo commemorasse volenti corporalis materiae discutere
rationem. Materiam ergo intellegimus quae subiecta est corporibus,
id est ex qua inditis atque insertis qualitatibus corpora subsistunt.

2 f vfjl. oben S. 107, 6ff — 3—8 vf/l. oben S. 79, 3 ff. 21 ff — 18 f vgl. Orig.,

X und

,
In Joh. XIII 40 (IV 266, 15), In Jerem. hom. 6 (III 76, 15) Zeller, Phil. d. Gr.

III 13, 149. 182 ff 22-S. 110, 4 vgl. Orig., In Joh. XIII 61 (IV 293, 18:
,
[=
&).
propria rationc 5. 110,
21 (IV 245, 5:
, ,
3]

), , ?.] '

, ,
c Geis. III 41 ( 237, 12:

^).
Frg. {Lom. VIII
II 13, 605 ff;
5), De
).
or. 27, 8
Daehne, Jüd.-alex. Religionsphil.
(11 367, 13
VI 77
ff

I
mit
IV

183—192
(
57

Test.)
( 330, 7:

146, 19),

und
In
Zeller,
Genes. Gomm.
Phil. d. Gr.

7 quo —8 futuri < y 13 posset AC


110 Origenes

Qualitates autem qiiattuor dicimus: calidam, frigidam, aridam, humidam.


Quae quattuor qualitates vX7j, id est materiae, insertae (quae materia
propria ratione extra has esse invenitur quas supra diximus qualitates)
diversas corporum species efficiunt. Haec tarnen materia quamvis, ut
5 supra diximus, secundum suam propriam rationem sine qualitatibus
sit, numquam tarnen subsistere extra qualitates invenitur.
Hanc ergo materiam, quae tanta ac talis est, ut et sufficere ad
omnia mundi Corpora, quae esse deus voluit, queat et conditori ad
quascumque formas velit ac species famularetur in omnibus et serviret,
10 recipiens in se qualitates, quas ipse voluisset imponere, nescio quomodo
non ab ipso deo factam conditore
tanti et tales viri ingenitam, id est
omnium putaverunt, sed fortuitam quandam eins naturam virtutemque
dixerunt. Et miror quomodo isti culpent eos, qui vel opificem deum
vel providentiam huius universitatis negant, et impie eos sentire
lö arguant, quod tantum mundi opus arbitrentur sine opifice vel provisore
constare, cum ipsi quoque similem culpam impietatis incurrant, in-
genitam dicentes esse materiam deoque ingenito coaeternam. Secun-
dum hanc enim eorum rationem si ponamus verbi gratia materiam
non fuisse, ut isti asserunt dicentes quia deus non potuerit aliquid
20 facere, cum nihil esset, sine dubio futurus erat otiosus, materiam non
habens ex qua posset operari, quam ei non sua provisione, sed fortuito
sentiunt adfuisse; et videtur eis quod hoc, quod fortuito inventum est,
sufficere ei potuerit ad tanti operis molem et ad suae virtutis potentiam,
quod totius sapientiae suae suscipiens rationem distingueretur ac for-
2 maretur ad mundum. Quod mihi perabsurdum videtur et eorum esse

,,
hominum, qui virtutem atque intellegentiam ingenitae naturae penitus

, &, )
1 vijl. Anathcm. VI der Const. Syn. a. 543 {Hahn, Bibl. d. Symbole^ S. 228
OZL 6

vgl. Orig. Gels.


tmd
IV 60
Zeller, Phil. d.

9—13 mit
Gr. II 2^, 439 ff — l\f£
Pkilokal. Gap. 24 p. 212
xii -
c. (I 332, Test.), ff

Bob.; Harnack, Dogmengesch. I^ 677 A. 6; Zeller, Phil. d. Gr. II is, 666 fl'. II 23, 432 f;

W. Möller, Gesch. d. Kosmologie S. 537 f — 20 f vgl. oben S. 65, 12 ff — 23—25 vgl.

unten II Gap. 9, 1

2 vAj;] yla ylae yle G YAN yäü 6 qualitates qualitate qua-


litatem 13 dixerunt C'^''»"/ duxerunt ABC* 14 negant non negant
15 arguant Koe arguunt L 18 enim eorum ergo MS<. GAb 19 non2 <
21 posset M^corr possit GM* 22 et < y |
quod^ <i 23 potuerit

poterit potuisse
De principiis II Cap. 1, 4. . Cap. 2, 1 111

ignorent. Sed ut rationem rerum possimus diligentius iutueri, con-


cedatur paulisper non fuisse materiam, et deum, cum nihil esset prius,
quae esse voluit: quid putabimus? quia meliorem
fecisse ut essent ea,
aut maiorem aut generis materiam facturus esset deus, quam
alterius
ex sua virtute ac sapientia proferebat, ut esset quae ante non fuerat,
an inferiorem et deteriorem, an similem atque eandem ut est illa,
quam isti ingenitam dicunt? Et puto cuivis facillime pateat intellectus,
quod neque melior neque inferior potuisset mundi formas speciesque
suscipere, nisi talis fuisset, qualis ista est quae suscepit. Et quomodo
10 ergo non yidebitur impium id ingenitum dicere, quod si factum a | deo
credatur, tale sine dubio invenitur, quäle et illud est, quod ingenitum
dicitur.
Ut autem etiam ex scripturarum auctoritate haec ita se habere
5,

credamus, audi quomodo in Machabeorum libris, ubi mater Septem


1 martyrum unum ex filüs suis cohortatur ad toleranda tormenta, de
hoc dogmate confirmatur; ait enim: »Rogo te, fili, respice ad caelum
et terram et omnia, quae in eis sunt, et videns haec scito quia deus
haec cum non essent, fecit«. primo man-
Sed et in Libro Pastoris in
dato ita »Primo omnium crede quia unus est deus, qui omnia
ait:

20 creavit atque conposuit et fecit ex eo quod nihil erat, ut essent uni-


versa«. Fortassis ad hoc respicit etiam illud, quod in psalmis dictum
est quia »ipse dixit, et facta sunt; ipse mandavit, et creata sunt«.
Nam quod ait quia »ipse dixit, et facta sunt« yidetur ostendere sub-
stantiam dici eorum, quae sunt; quod vero ait: »mandavit, et creata
25 sunt« de quaütatibus dictum videtur, quibus substantia ipsa formata est.

CAPUT SECUNDUM
De perpetuitate corporeae naturae.

1. Hoc in loco quaerere solent quidam, utrum sicut unigenitum


filium generat pater et sanctum spiritum profert, non quasi qui ante
30 non erat, sed quia origo et fons filii vel spiritus sancti pater est, et
nihil in his anterius posteriusve intellegi potest, ita etiam inter ratio-

1(> II Makk. 7, 28 — 19 Hermas, Mand. I 1, vrjl. oben I Praef. 4, ^'. 9, 13


— 22. 23. 24 Psal. 148, 5, vgl. Orig. c. Gels. II 9 (I 13G, 9). VI 60 (II 130, 20)
— 28—31 vgl. oben I Praef. 4 ti. Cap. 3, 7 — 30 vgl. oben S. 60, 2—4

16 ad caelum caelum 17 omnia ad omnia 20 erant Ab


28 unigenitum aS'^^^ ingenitum
^^2 Origenes

nabiles natiiras et materiam corporalem similis quaedam societas vel


propinquitas possit intellegi. Quam rem ut pleuius atque intentius
investigent, illuc solent initium disputationis inflectere. ut inquirant, si

haec ipsa natura corporea, quae spiritalium et rationabilium mentium


5 vitas fert et continet motus, pari cum ipsis aeternitate perduret, an
vero absoluta interibit et exolescet. Quod ut possit scrupulosius de-
praehendi, requirendum primo videtur, si possibile est penitus incor-

poreas remanere rationabiles naturas, cum ad summum sanctitatis ac


beatitudinis venerint,quod mihi quidem difficillimum et paene inpos-
10 sibile yidetur; an necesse est eas semper coniunctas esse corporibus.

Si ergo posset quis ostendere rationem, qua possibile esset eas omni-
modis carere corporibus, consequens videbatur quod natura corporea
ex nihilo per interyalla temporum procreata sicut, cum non esset,
effecta est, ita et esse desineret, cum usus eins ministerii praeterisset.
15 2. Si vero inpossibilehoc ullo modo adfirmari, id est quod
est

yivere praeter corpus possit ulla alia natura praeter patrem et filium
et spiritum sanctum, necessitas consequentiae ac rationis coartat in-
tellegi principaliter quidem creatas esse rationabiles naturas, materialem
vero substantiam opinione quidem et intellectu solo separari ab eis et

20 pro ipsis vel post ipsas effectam videri, sed numquam sine ipsa eas
vel vixisse vel vivere: soKus namque trinitatis incorporea vita existere
recte putabitur. Ut ergo superius diximus, materialis ista substantia
huius modi habens naturam, quae ex omnibus ad omnia transformetur,
cum ad inferiores quosque trahitur, in crassiorem corporis statum
25 solidioremque formatur, ita ut visibiles istas mundi species variasque

16 f vgl. Clemens AI., Excerpta ex Theod. 10 (III 109, 16«.): '


oi

Origen. II 2 qu. 6, 14 — 18 vgl. oben I


('

Gap. 7, 1
^
— 18
, ,.•
f vgl. oben I
und Huet,
2, 2
— 21 f vgl. Ambros., De Abraham II 8, 58 [Migne SL XIV 506): Nos autem nihil

materialis compositionis immune atque alieuum putamus praeter illam solam


venerandae Trinitatis substantiam, quae vere pura ac simplex sincerae impermistae-
que naturae est; tmd hinten III Gap. 6 — 22 rgl. oben S. 109, 11 ff

2 Quam rem < y 6 exolescet peribit 6 f depraehendi, requirendum


depraehondere, querendum 21 namque A^corrßy numquam A* 23 habens
habent G*M* habet Gcorr^fcorrj
De principiis II Cap. 2, 1. 2. Cap. 3, 1 113

distinguat; cum vero perfectioribus ministrat et beatioribus, in fulgore


>caelestium corporum< micat et >spiritalis corporis< indumentis vel >angelos
dei< vel >filios resurrectionis< exornat, ex quibus omnibus diversus ac
varius unius mundi conplebitur status.

5 Verum haec si plenius discutere libet, oportebit adtentius et diK-


gentius cum omni metu dei et reverentia perscrutari scripturas divinas, si
qui forte in bis de talibus arcanus et reconditus sensus, si quid in abs-
consis et reconditis (>sancto spiritu demonstrante< bis, qui digni sunt)
poterit inveniri, cum plura testimonia de hac ipsa specie fuerint con-
10 gregata.

CAPUT TEETIUM
De initio mundi et causis eins.

1. Superest ut post haec requiramus, utrum ante bunc mundum,


qui nunc est, mundus alius fuerit, et si fuit, utrum talis fuerit, qualis

^ ,

der S. 91

vvv

)
1 f

(' ,
i-r/l.

,4. *
oben I Cap. 6, 4 2
Method. {beiPkot, Bibl. Cod. 234/). 299
avTijv

.
]
--
i(/l. I Kor. 15, 40. 44 und Schnüxer, S. 90 f Ä.

— 2f
a

rgiL
, 36 B.) vergleicht:

^ ^>^,
[Matth. 22, 30 Kl] Luk. 20, 36
-
-
**,

— 8 vrjl. Hebr. 9, 8 — 13 ff xzi dem 1. Abschnitt v(jl. Hieron., Ep. ad Avil. 5 {Migne
SL XXII 1063: In secundo aiitem libro mundos asserit innuinerabiles, non
iuxta Epicurum uno tempore plurimos et sui similes, sed post alterius mundi
finem alterius esse principium. Et ante hunc nostrum mundum alium
fuisse mundum, et post hunc alium rursum futurum, et post illum
alium, rursumque ceteros post ceteros. Et addubitat utrum futurus
sit mundus alteri mundo
omni parte consimilis, ut nullointer
ita ex
se distare videantur, an certe numciuam mundus alteri mundo ex
toto indiscretus et similis sit futurus). Vgl. Theophil. AL, Ep. pasch. I 9

bei Hieron. Ep. 96 {Migne SL XXII 780: Nee quisquam hominum crebrius

6f si qui si quid 7 f si quid in absconsis et reconditis] vielleicht

Variante xu si qui forte — sensus Z. 6f oder tcillkürliche Veränderung Rufins, so


daß der Text richtiger so gelautet hätte: si qui forte in bis de talibus tarn abs-

consis et reconditis arcanus et reconditus sensus . . . poterit inveniri; rgl. Orig.

c. Gels. VII 60 (II 210, 24tfj 8 reconditis] + sennonibus Del


Origenes V. 8
j[j^4 Origenes

iste, qui nunc est, an paulo difFerentior vel inferior; aut omnino non
fuerit tale aliquid fuerit, qualem intellegimus illum post
mundus, sed
omnia >finem< futurum, >cum tradetur regnum deo et patri<: qui nihilo-
minus alterius mundi fuerit finis, illius scilicet, post quem hie mundus
5 coepit, lapsus autem varius intellectualium naturarum provocaverit
deum ad istam variam diversamque mundi conditionem. Sed et illud
similiter requirendum puto, utrum post hunc mundum curatio aliqua 80
]

et emendatio futura sit, asperior quidem et doloris plena erga eos,


qui verbo dei oboedire noluerunt, per eruditionem vero rationabilem-
10 que institutionem, per quam possent ad locupletiorem proficere veritatis
intellectum hi, qui in praesenti iam vita in baec se studia dediderunt

et mentibus purgatiores effecti, capaces iam binc divinae sapientiae


perrexerunt, et si post baec statim finis omnium consequetur; an pro

correctione et emendatione eorum, qui talibus indigent, alius rursum


15 mundus erit, yel similis buic, qui nunc est, vel boc melior aut etiam
multo deterior; et quabscumque ille erit post bunc mundus, quam diu

erit, omnino erit; et si erit aliquando cum nullus usquam sit


aut si

mundus, aut si fuit aliquando cum mundus omnino non fuerit; aut si
fuerunt plures vel erunt, aut si accidat aliquando, ut alter alteri
20 aequalis et similis per omnia atque indiscretus eveniat.
2. Ut ergo manifestius appareat, utrum materia corporaKs per
intervalla subsistat et, sicut non fuit antequam fieret, iterum resolvatur
ut non sit, videamus primo si fieri potest, ut vivat aliquis sine corpore.
Si enim potest aliquis vivere sine corpore, possunt et omnia esse sine
25 corpore; omnia enim ad unum finem tendere superior tractatus edocuit.
Si autem omnia possunt carere corporibus, sine dubio non erit sub-
stantia corporalis, cuius usus nullus existet. Et quomodo sentiemus

moritur, quod Origenes ausus est scribere, Stoicoruin impiissimum dogma divi-

narum cupiens scripturarum auctoritate fiiinare) ; Aiigustm., De civ. Dei XI 5. 12


Denis, De laphil. dOriri.p. 179 A. 1. 351 und Windelband, Lehrb. d. Gesch. d. Phil

.
S. 214.

3 vgl I Kor. 15, 24 — 18 f vgl Clemens AI, Eypotyp. Frg. 23 ( 202, 12 St:),

= Hieron.,
^
erhalten bei Phot., Cod. 109 {p. 89a, 16 B.):

Ep. ad Av^t. 5 {Migne


— 25 vgl oben S. 107, 23tf —
SL XXII 1063 f:
26
Rursumque post modicum
Si
xal
— 27 existet
»Si omnia« inquit, »ut ipse disputationis ordo conpellit, sine corpore
vixerint, consumetur corporalis universa natura, et redigetur in

8 futura sit erit y 11 hi] bis Weg 13 et si et y |


AB jlj! ac C
ac y 14 f oo mundus rursum 17 aut si omnino erit < }' 19 ob accidit?
De pi-incipiis II Cap. 3, 1. 2 11^5

quod apostoliis dixit in his locis, in quibus de resurrectione dis-


illiid.

piitatmortuorum, cum ait: »Necesse est autem corruptibile hoc induere


incorruptionem, et mortale hoc induere inmortalitatem. Cum autem
corruptibile hoc induerit incorruptionem, et mortale hoc induerit in-
mortalitatem, tunc fiet sermo, qui scriptus est: Absorpta est mors in
victoria: ubi est, mors, victoria tua? ubi est, mors, aculeus tuus?
aculeus autem mortis peccatum, virtus vero peccati lex«. Talern ergo
quendam suggerere videtur apostolus intellectum. Quod enim ait:

»corruptibile hoc« et »mortale hoc« , velut tangentis et ostendentis


10 affectu, cui alü convenit nisi materiae corporali? Haec ergo materia
corporis, quae nunc corruptibilis est, >induet incorruptionem<, cum per-
fecta anima et dogmatibus incorruptionis instructa uti eo coeperit.
Et nolo mireris si yelut indumentum corporis perfectam animam
dicimus, quae propter verbum dei et sapientiam eins nunc >incorruptio<
15 nominatur; cum ipse utique qui est dominus et creator auimae Christus
lesus indumentum sanctis esse dicatur, sicut apostolus dicit: »Indulte
vos dominum lesum Christum«. Sicut ergo Christus indumentum est
animae, ita intellegibili quadam ratione etiam anima indumentum esse

nihilum quae aliquando est facta denihilo; eritque tempus quo usus
eius iterum necessarius sit«). Hierxtt stimmt Theophil. ., Ep. pasch. I 17
bei Hieron. Ep. 96 {Mifjne SL XXII 787: Nam si natura corporea vana
est et futilis iuxta Origenis errorem), ferner Ep. syn. 2 hei Hieron. Ep. 92
(il/?V7?2e .S'L XXII 763 : Quid loquar de resurrectione mortuorum, in qua perspicue
blasphemat et dicit quod post multos saeculorum recursus corpora nostra
paulatim redigantur in nihilum et in auram tenuem dissolvantur;
ac ne parvum hoc putaremus, adiecit: Resurgens corpus non solum cor-
ruptibile sed mortale erit) und Ep. pasch. I 13 bei Hieron. Ep. 96 {Migne
SL XXII 783: ut corpora nostra suscitatum quidem iri,
audeat dicere
sed sie ut corruptelae rursus ac morti subiaceant eoenrfa I 15, J9. 785: . . .,

Dicit corpora quae resurgunt post multa saecula in nihilum dissol-

veada nee futura aliquid, nisi cum de coelorum mansionibus animae


ad inferiora dilapsae indiguerint novis, quae alia rursum flaut,
prioribus omnino deletis, ähnlieh auch Ep. pasch. II 1\, ;;. 800); Rnfnis
Übersetzung ist also hier imgenau und lückenhaft.

1 I Kor. 15, 53—56 — 16 Rom. 13, 14

3 Cum — 4f inmortalitatem über d. Z. A^ <i C 6 ubi est^ absorta est


OM* absortus est ilf 2 ^ 7 yero autem J. 9 tangentis angentis j' 12 dog-
matibus] verm. im gricch. Text Schtiit'ner, S. 94 -4. * |
eo eos
eis 1 7 oo '^V^ ihm (Christum <)
llß Origenes

dicitur corporis. Ornamentum enim eius est Celans et contegens eius


mortalem naturam. Tale est ergo quod dicitur: »Necesse est cor-
ruptibile hoc induere incorruptionem«, ut naturam si diceret: necesse est
hanc corruptibilem corporis indumentum accipere incorruptionis, ani-
mam liabentem in se incorruptionem, pro eo yidelicet quod induta est
Christum, qui est sapientia et verbum dei. Cum autem vitae partici-
payerit corpus hoc, quod aliquando gloriosius habebimus, tunc ad id
quod inmortale est accedit, ut etiam incorruptibile fiat. Si quid nam-
que mortale est, hoc continno et corruptibile est; non tarnen si quid
10 corruptibile est, hoc etiam mortale dici potest. Denique lapidem vel
lignum corruptibile quidem dicimus, non tamen etiam mortale conse-
quenter dicemus, numquam enim vixit. Corpus vero quoniam vitae
participat, ex eo quod separari ab eo vita potest et separatur, conse-
quenter mortale nominamus et secundum alium quoque intellectum
15 etiam corruptibile dicimus.
IMira ergo ratione sanctus apostolus (ad) generalem primo causam
respiciens materiae corporaKs, cuius materiae anima usum semper habet
in qualibet qualitate positae, nunc quidem carnali postmodum vero
quae spiritalis appellatur, ait: »Necesse est cor-
subtiliori et jjuriori,
20 ruptibile hoc induere incorruptionem«; secundo vero ad specialem cor-
poris respiciens causam ait: »Necesse est mortale hoc induere inmor-
tahtatem«. >Incorruptio< autem et >inmortalitas< quid aliud erit nisi

sapientia et verbum et iustitia dei, quae formant animam et induunt


et exornant? Et ita fit ut dicatur quia >corruptibile incorruptionem
25 induit, et mortale induit inniortalitatem<. Nunc enim etiamsi valde
proficiamus, tamen quoniam >ex parte cognoscimus et ex parte prophe-
tamus< et >per speculum in aenigmate videmus< ea ipsa, quae videmur
intellegere, nondum >corruptum hoc induit incorruptionem<, neque

V 19.
/) -]
&.
2 I Kor. 15, 53
\ll 32 (U

^,—
&)^, - ,^?.
— 5f tgl.

21, 1. 183, 12),

'
oben I Cap. 3, 6. 2, 1—3
In Joh. XIII 61 (IV 293, 21: ov

S
— 7—10 vifl. Orig. e. Geis.

{}

^&) Kor. 15, 53

(IV 75, 2:
22—24

und oben
vgl Orig., De
-,
S. 56, 20 ff
und oben


or.

24
27,9

f. 28
(II

- ),
S. 114, 26 f

-;
369, 21:

vgl. I
— 19. 21

Kor. 15, 53
&,
.

In Joh.

— 26
S. 117,

17

f rgL
5

1 Kor. 13, 9. 12

3 ut si] ac si J5J.O 12 numquam enim vixit -< 16 ^ad Merlin Del


De principiis II Cap. 3, 2. 3 117

>•3< ab >inmortalitate< circumdatur; et quoniam sine |


dubio in longius 81
protrahitur nostra haec in corpore eruditio: usque quo ipsa videlicet
Corpora nostra, sumus, propter verbum dei et
quibus eircuindati
sapientiam ac perfectam iustitiam incorruptionem inmortalitatemque
mereantur, propterea dicitur: »Necesse est corruptibile hoc induere
incorruptionem, et mortale hoc induere inmortalitatem«.
'. Verumtamen hi, qui putant posse umquam extra corpora vitam

ducere rationabiles creaturas, possunt in hoc loco talia quaedam movere.


Si verum est quod >corruptibile hoc induet incorruptionem, et mortale
10 hoc induet inmortalitatem, et quod absorbeatur mors in finem<, non
aliud quam materialem naturam exterminandam declarat, in qua operari
mors aliquid poterat, dum hi, qui in corpore sunt, per naturam materiae
corporalis mentis acumen videntur obtundi. Si vero extra corpus sint,
tunc omnem molestiam huiuscemodi
effugient. Sed perturbationis
15 quoniam non ad subitum omne indumentum corporeum effugere poterant,
prius in subtilioribus ac purioribus inmorari corporibus aestimandi sunt,
quae ultra nee a >morte< vinci nee >aculeo mortis< conpungi praevaleant,
ut itademum paulatim cessante natura materiali et >absorbeatur mors<
et exterminetur >in finem<, atque omnis eins >aculeus< penitus retun-
20 datur per divinam gratiam, cuius capax effecta est anima et >incor-
ruptionem< atque >inmortalitatem< meruit adipisci. Et tunc merito dicetur
ab Omnibus: »Ubi est, mors, victoria tua? ubi est, mors, aculeus tuus?
Aculeus autem mortis peccatum est«. Si ergo haec habere conse-

9 Si — 12 poterat = Hieron., Ep. ad Avit. {Migne SL XXU 1004): Et in


consequentibus : *Sin autem, ut ratione et Scripturarum auctoritate uion-
stratum est, corruptivum hoc induerit incorruptionem. et mortale
hoc induerit inmortalitatem, absorbebitur mors in victoriam, et
corruptio in incorruptionem, et forsitan omnis natura eorporea

/ , .^/, ^.
tolletur e medio, in qua sola potest mors operari« — \){vgl.\Kor.
1, 3. 4 und Huet, Origen. II 2 qu. G, 2. 12 —
Manich. I {bei Joh.
1 f vgl. Titus v. Bostra c.

Dam., Sacra Par. II 703 C ed. Le Quien): ' tv

, taea^ai

^^ /
^—
^Q'/Ji^'y

17—19 cgi.

=
Kor. 15, 54. — 22 ivor. 1 , 5. 56 — 23 Si — S. 119, -
firmant Hieron., Ep. ad Avit. {Migne SL XXII 1064): Et post paululum:
»Si hacf uon sunt contraria fidei, forsitan sine corporibus aliquando

12 hi] hü his 13 videtur 14 onincm «il/'f"'' omni (iM' vm-


nino »• 21 dicetur dicitur Ay
118 Origenes

&. '-,
quentiam videntur. reliquum est ut sfcatus nobis aliquando incorporeus
futurus esse credatur; quod si recipitur et omnes subiciendi Christo
esse dicuntur, necesse est ut omnibus et hoc deferatur, in quos per-

,
venit Christi subiectio;
5

. ^,
|quia omnes.
y.di

qui subiecti sunt Christo, in fine quoque subiecti erunt deo patri, cui
regnum traditurus dicitur Christus, et ita videtur, ut tunc etiam usus
10 corporum cesset. Si autem cessat, in nihilum redit sicut et antea
non erat.
Sed yideamus quid eis oceurrat. qui haec ita asserunt. Videbitur
enim esse necessarium ut, si exterminata fuerit natura corporea. secundo
iterum reparanda sit et creanda: possibile enim yidetur ut rationabiles
15 naturae. a quibus numquam aufertur liberi facultas arbitrii. possint
iterum aliquibus motibus subiacerej, indulgente hoc ipsum deo, ne forte,
si inmobilem semper teueant statum. ignorent se dei gratia et non sua
virtute in illo fine beatitudinis constitisse; quos motus sine dubio
rursum varietas corporum et diversitas prosequetur, ex qua mundus

vivemus. Sin autem qui perfecte subiectus est Christo absque cor-
pore intellegitur, omnes autem subiciendi sunt Christo, et nos er imus
sine corporibus, quando ei ad perfectum subiecti fuerimus-i. Et in
eodem loco: »Si subiecti fuerint omnes Ueo, omnes deposituri sunt
Corpora, et tunc corporalium rerum universa natura solvetur in ni-
hilum; quae, si secundo necessitas postularit, ob lapsum rationa-
bilium creaturarum rursus existet [existens Codd. existent God.B'. Deus >
enim in certamen et luctamen animas dereliquit, ut intellegant
plenam consummatamque victoriam non ex propria se fortitudine,
sed ex Dei gratia consecutas. Et idcirco arbitror pro rarietate cau-
sarum diversos mundos fieri, et elidi errores eorum, qui similes sui
mundos esse contendunt«.

Ep. ad
2—9 i-gl. IKor.
Mentmm {Mansi IX 529)
[< Cod. Äth.]
?) })
15, 27. 28. 24 — 4—7
mit der Überschrift:
^ Frr/. 19 {Red. 112.
•, bei Justinian,

= .1 quia — 16 subiacere

.
Ruf., es stimmt genau mit Hieron. (*Si subiecti fuerint — mrsus existet«) überein
— 12 if vgl. Deytis, De la phil. dOrig. p. 383 ^.1; Eieron., Ep. LV ad Amand. 5
{Migne SL XXII 564, tro Rilar. Pict. c. Arian. XI citiert uird)

1 nobis « noster \ Cod. Ath. Mansi i. T.

Mansi a. R. Red.
De principiis II Cap. 3, 3. 4 119

semper adornatur. nee umquam poterit miindus nisi ex varietate ac


diversitate constare; quod effici nullo genere potest extra materiam
corporalem.
4. lam vero qui indissimiles sibi mundos ac per omnia pares ali-

quando evenire confirmant, nescio quibus id possint adserere docu-


mentis. Si enim per omnia similis mundo mundus dicitur, erit ut
iterum Adam vel Eva eadem faciant quae feeerunt; idem iterum (erit•
diluYium, atque idem Moyses rursum populum sexcenta milia numero
educet ex Aegypto, ludas quoque bis dominum tradet, Paulus secundo
10 lapidantium Stephanum vestimenta servabit, et omnia, quae in hac Tita
gesta sunt, iterum gerenda dicentur: quod non puto ratione aliqua
posse firmari, si arbitrii libertate aguntur animae et vel profectus suos
vel decessus pro voluntatis suae sustinent potestate. Xon enim cursu
aliquo in eosdem se circulos post multa saecula revolvente aguntur
15 animae, ut hoc aut ülud vel agant vel cupiant. sed quocumque
proprii ingenü libertas | intenderit. illo gestorum suorum dirigunt 82
cursum.
Tale autem est quod ab istis dicitur, ut si qui velit adserere quod
frumenti medimnum si profundatur in terram, potest fieri ut iidem et
20 penitus indiscreti secundo accidant casus granorum, ita ut unumquod-
que granum iuxta id profusum iaceat secundo, quo primo aliquando
deiectum est, et eodem ordine eisdemque dispersum sit signis, quibus
fuerat primo diffusum; quod utique in innumerabilibus medimni granis
inpossibile est prorsus accidere, etiamsi per inmensa saecula indesinenter
_'5 Ita ergo mihi inpossibile videtur eodem ordine
ac iugiter effundantur.
eisdemque modis nascentium ac morientium atque agentium quid secundo
mundum posse reparari; sed inmutationibus non minimis diversos
posse mundos existere, ita ut pro manifestis quibusque causis melior
Status sit alterius mundi et pro alüs inferior et pro aliis medius
30 quidam status. Qui autem vel numerus vel modus hie sit, ego me
nescire fateor. Si qui autem posset ostendere, libentius discerem.

6ff ry. Orirj. c. Gels. IV 67. 68 (1337, 6 ff. 338, 3 ff). V 20. 21 II 21. 23 ff);

Oleinens ÄL, Strom. V 1 ill 332, 2iSt. mit Test.); Euseb., Werke III 2, p. 91*, 4
und Denis, De la phil. dOrifi. p. 328 .4.1; Schmekel, Die Phil. d. mittl. Sfoa

S. 18S-190.

CN3 similis per omnia \


mundo < y 7 erit) Merlin Del 9 educefc
Merlin Del educat deducat 18 autem enim / 21 quo quod
2 effundantur BMa fffundatur .IC'^^ 30 vel' < \ ego <
120 Origenea

. Verumtamen multorum finis esse dicitur hie mundus,


saeculorum
qui et ipse >saeculum< Docet autem sanctus apostolus quod
dicitur.

Christus in eo saeculo, quod ante hoc fuit, non est passus, sed ne
in illo quidem, quod ante ipsum fuit; et nescio si enumerare sufficiam,
5 quanta fuerint anteriora saecula, in quibus passus non est. Ex quibus
autem sermonibus Pauli ad occasionem huius intellegentiae venerim,
proferam; ait enim: »Nunc vero semel in eonsummatione saeculorum
ad refellendum peccatum per hostiam sui manifestatus est«. Semel
enim ait eum >hostiam< eifectum et >in eonsummatione saeculorum ad
10 refellendum peccatum esse manifestatum<. Quod autem post hoc sae-
culum, cj[uod ad consummationem aliorum saeculorum dicitur factum,
erunt alia »saecula supervenientia<, manifeste ab ipso Paulo didicimus
dicente: »Ut ostenderet in saeculis supervenientibus superabundantes
divitias gratiae suae in bonitate super nos«. Non dixit: in saeculo
15 supervenienteneque: in duobus saeculis, sed> in saeculis supervenientibus<;
unde arbitror multa saecula indicio sermonis istius declarari.
Si vero est aliquid saeculis maius (ita ut in creaturis quidem
saecula intellegantur, in aliis vero, quae excedunt et supergrediuntur
visibiles creaturas, * *), quod erit forte in >restitutione omnium<, cum
20 ad perfectum finem universa pervenient: id fortasse plus aUquid esse
quam saeculum intellegendum est, in quo erit omnium consummatio.
Movet me autem in hoc seripturae sanctae auctoritas, quae dicit: »In
saeculum, et adhuc«; >adhuc< enim quod dicit, plus aliquid sine dubio
quam saeculum vult intellegi; et vide ne illud quod dicit salvator quia
25 »volo ubi ego sum ut et isti ibi sint mecum« et »sicut ego et tu unum
sumus, ut et isti in nobis unum sint« ostendere videatur plus aliquid
quam est saeculum vel saecula, forte etiam plus quam est >saeeula sae-
culorum<, id videlicet cum iam non in saeculo sunt omnia, sed >omnia
et in Omnibus deus<.

2 vgl. z. B. Weish. Sal. 13, 9 — 2 ff vgl. Huet, Origen. 2 qu. 3, 23. 24 —


3—10 dagegen vgl. Hieron., Apol. I 20 {Migne SL XXIII 413 f : Origeni tuo licet
. . . Christumque dicere saepe passum et saepius passurum, ut quod semel profuit,
semper prosit assumptum) und unten IV Cap. 3, 14 (26) — 7 Hebr. 9, 26 —
13 Ephes. 2, 7 — 19 vgl. Act. 3, 21 Kl — 22 vgl. Psal. 113, 26. 120, 8. 124, 2.

130, 3 — 25 Joh. 17, 24 — 25 f Joh. 17, 21 — 27 f cgi. r.. B. Gal. 1, . I Tim. 1, 17

— 28 f vgl. I Kor. 15, 28

4 in < AC 9 eum < y 15 sed in saeculis < j' 11 co aliquid est

i
ut et < ;M |
quidem quidam G quadam quaedam 19 * *j viel-

leicht (maius aliquid saeculis) Koe 20 pervenient Merlin Del perveniunt L


25 ut < y 28 f omnia et < y
De principiis II Cap. 3, . 6 121

6. His pro nostris viribus de mundi ratione dissertis, non videtur

incongruum etiam ipsius mundi appellatio quid sibi veKt inquirere:


quae appellatio in scripturis sanctis diversa significans frequenter
ostenditur. Quod enim latine mundum dicimus, graece appel-
5 latur; autem non solum mundum, sed et ornamentum signi-
ficat. Deuique in Esaia ubi ad >principes filias Sion< increpationis

appellavit, id est .
sermo dirigitur, et dicit: »Pro ornamento capitis aurei calvitium
habebis propter opera tua« ornamentum ibi eo nomine quo mundum
,

Dicitur etiam in indumento pontificis mundi


10 ratio contineri, sicut in Sajsientia Salomonis invenimus, cum dicit quia
»in vestimento poderis erat universus
noster
dicit
cum
quia
habitatoribus suis orbis iste
»omnis mundus
in maligno positus est«.
Clemens, apostolorum discipulus, etiam eorum, quos
15 nominarunt, atque alias partes orbis terrae *

ad nos, quos et ipsos


Meminit sane
Graeci
ad quas neque nostrorum
quisquam accedere potest, neque ex illis, qui ibi sunt, quisquam transire
mundos appellavit,
mundus«.

cum
,
Mundus dicitur etiam
terrarum, sicut cum scriptura

ait:
&»Oceanus iutrans-
meabilis est hominibus et hi, qui trans ipsum mundi, qui his sunt
eisdem dominatoris dei dispositionibus gubernantur«.
20 Dicitur mundus etiam ista universitas, quae ex caelo constat et
terra, sicut Paulus ait: »Transiet enim habitus huius mundi«. Designat
sane et aliumquendam mundum praeter hunc visibilem etiam dominus
et quem re vera describere ac designare difficile est;
salvator noster,
ait namque: »Ego non sum ex hoc mundo«. Tamquam enim qui ex
25 alio quodam esset mundo, ita dixit quia »non sum ex hoc mundo«. |

Cuius mundi difficilem nobis esse expositionem idcirco praediximus.

1—4 vffl. Orig., In Matth. XIII 20 {Lom. III 248 ff) — vgl Jes. 3, 17 Kl
— — — — 13—17

&&.
7 Jes. 3, 24 11 Weisk. Hai. 18, 24 13 I Joh. 19 vgl

--
5,

Clemens ad Gor. I 20, 5: aßvaaon•



— 21
^
Kor. —
17 Clemens ad Cor.

21. 25
20, 8:

7. 31 Jo/i. 17, 14. 16; rgl Huef,

Origen. II 2 qii. 3, 10

4 enimö<;«jU 4f a. ;^] cosmos a. cosmosc/iOCTiVÖC? a. cosmos


5 luuncluui mundus 5f hinter significat nimmt Schnitxer, S. 99 A. ** den

Ausfall von Schriftstellcn an, ivo = ornamentum ist, vgl. Orig., In Matth.

XIII 20 [Lom. III 248) 9 cosmon « KOCMON 14 anticthonas ^* C AN-


15 hinter terrae scheint ein Verbuni, x. B. dicit oder memoiat.

,
zu feltkn
'
\

...
nostrorum
^. 24 ex
nostrum
de
18 rgl S. 122, 15 f; Orig. las also:
122 Origenes

ne forte aliquibus praebeatur occasio illius intellegentiae, qua putent


nos imagines quasdam, quas Graeci iötag nominant, adfirmare: quod
utique a nostris rationibus alienum est, mundum incorporeum dicere,
in sola mentis fantasia vel cogitationum lubrico consistentem; et quo-
modo vel salvatorem inde esse vel sanctos quosque illuc ituros poterunt
adfirmare, non video. Verumtameu praeclarius aliquid et splendidius,
quam iste praesens est mundus, iudicari a salvatore non dubium est,
in quem etiam credentes in se tendere provocat et hortatur. Sed utrum
mundus iste, quem sentiri vult, separatus ab hoc sit aliquis longeque
10 divisus vel loco vel qualitate vel gloria, an gloria quidem et qualitate
praecellat, intra huius tamen mundi circumscriptionem cohibeatur, quod
et mihi magis verisimile videtur, incertum tamen est et, ut ego arbitror,

humanis adhuc cogitationibus et mentibus inusitatum. Ex bis tamen,


quae Clemens visus est indicare cum dicit: »Oceanus intransmeabilis
15 hominibus et hi mundi, qui post ipsum sunt«, mundos, (>qui) post
ipsum sunt<, pluraliter nominans, quos et eadem dei summi providentia
agi regique significat, semina quaedam nobis huiuscemodi intellegentiae
videtur adspergere, quo jjutetur omnis quidem universitas eorum. quae
sunt atque subsistunt, caelestium et siipercaelestium, terrenorum inferno-
20 rumque, unus et perfectus mundus generaliter dici, intra quem vel a
quo ceteri, hi qui illi insunt, putandi sunt contineri.
Unde quidam volunt globum lunae vel solis ceterorumque astrorum,
quae vocant, per singula mundos nominari; sed et ipsum
supereminentem quem dicunt globum, proprie nihilominus
25 mundum appellari volunt. Denique etiam Baruch prophetae librum in
adsertionis huius testimonium vocant, quod ibi de Septem mundis vel

3 f rgl. Orif/., In Num. hom. XXVIII 2 \Lom. X 366 f) und untm IV 24 (22) —
— 8 vgl. Joh. 17, 24 — \^ Clemens ad Gor. I 20, 8 — 22—25 vgl. Orig. c. Gels.

VIII 52 (II 267, 18—20) —


19 vgl. Phil. 2, 10 25 fif nicht in dem an Jeremia—
angeschlossenen Buch Baruch; in der griech. erhaltenen, von M. R. James iTexts
and Stndies V 1 1897] herausgegebenen Bartichapokalgpse {vgl. Pseudepigraphen des
ATs. her. voii Kautxsch S. 446 — 457) larden dem Baruch fünf Himmel gexeigt.

2 ideas AG EIJEäG B [IJEAC G iäeac Mo [doch ydeas S a. P. Ab über


d. Z.) 3 rationibus <i 7 a < Gß 8 in quem in quod in quo 11 co-

hibeatur cohibetur 15 \) Merlin Del 16 sunt <. 19 et supercaelestium

<y 21 hi (hü A) qui illi insunt J. 5 si qui illi sunt Cy 22 ceterorumque astro-

rum ceterorum ceterorumque 23 quae GM* quas Meorr quos 5 que Ab


planetas AG, . Rand, nÄANHeÄG i. Text 24 aplane AG, a. Rand. Mo
AUAAISH i. TextAPLANE G
caelis
ajrXav?]
evidentius
dicunt,
indicetur.
De principiis II Cap. 3,

Esse tarnen super illam


apud nos caelum continet
volunt aKam,
omnia, quae sub caelo sunt, ita illam dicunt inmensa quadam sui
quam, sicut
, 123

quam

magnitudine et ineffabili conplexu spatia universarum spherarum ambitu


5 magnificentiore constringere; ita ut omnia intra ipsam ita sint, sicut
est haec nostra terra sub caelo: quae etiam in scripturis sanctis >terra
bona< et >terra viventium< creditur nominari, habens suum caelum

illud, quod superius diximus, in quo caelo sanctorum nomina scribi vel
scripta esse a salvatore dicuntur; c[uo caelo cohibetur illa >terra< atque
10 concluditur, quam salvator in evangelio >mansuetis< et mitibus repro-
mittit. Ex illius namqne terrae nomine etiam haue nostram, cui
>arida< prius nomen fuerat, cognominatam A'olunt, sicut et >firmamentum<
hoc >caelum< illius caeli vocabulo nuncupatum est. Verum de huius-
cemodi opinionibus plenius in illo loco tractavimus, cum requireremus.
15 quid esset quod »In principio fecit deus caelum et terram«. Aliud
enim >caelum< atque alia >terra< indicatur esse quam illud ^firmameu-
tum<, quod post biduum factum dicitur, vel >arida<, c^uae postmodum
>terra< nominatur.

1—6 vgl. Cicero, De rcp. VI 17 {Somn. Seip. 4: novem tibi orbibus vel potius
omnis

)
globis conexa sunt omnia, quorum unus est caelestis, extimus, qui reliquos

conplectitur) Gregor•. Nyss., In IJexaem. {Migne SGr XLIV 117:


;

-
>) ?)
-- und Eedepenning,
Origenes II 340 f — 6f vgl. Exod. 3, 8 {Orig. c. Cels. VII 28. 81). Lulc. 8, 8 .
Jerem. 11, 19. Psal. 26, 13. 141, 6; dazu Orig., In Num. hom. XXVI 5 {Lom. X 329),
In Lev. hom. XV 2 {Lom. IX 424), In Psal. 36, 30 hom. V 4 {Lom. XII 226 f) —
8f vgl. lAik. 10, 20 — 9—13 vgl. Matth. , 4. Gm. 1, 10. 8 und Orig., In Psal.
hom. II 4 {Ijom. XII 173 f: Est et alia quaedam terra illa, de qua Scriptura dicit,

fluens lac et mel, quam Salvator in Evangeliis repromittit mansuetis, dicens:

jibeati mansueti, quoniam ipsi possidebunt terram«. Haec nostra, quam habitamus,
proprio vocabulo >arida< appellatur, sicut et coelum istud, quod intuemur, proprie
fii-mamentura dicitur. Ex a])pellatione vero alterius coeli etiam istud firmamentum
coeli nomen accepit, sicut edocet scriptura Geneseos [1, 8]), In Num. hom. XXVI 5

{Lom. X 328 f) — 14 nicht erhalten; vgl. xu caelum — firmamentum Orig., In

Oen. hom. I 1. 2 {Lom. VIII 106-108) - 15 Gen. 1. 1 — 16 f Gen.vgl. 1, 6 f


— 11 1 vgl. Gm. 1, 9
1 indicetur indicatur / |
i. Text spheram sporam />'

a.Rand feram C 2 aplane L 3 illam dicunt illa dioant 4 iii>horii-

rum AB s'i feranim C sperarum 8 diximus <


;j^24
Orlgenes

Sane hoc quod dicunt quidam de hoc mundo, quoniam corrup-


tibilis quidem est ex eo quod factus est, nee tarnen corrumpitur, quia
corruptione fortior ac yalidior est yoluntas dei, qui fecit eum et continet

illum, ne ei >corruptio dominetur<, rectius ista sentiri possunt de eo


mundo, quem spheram supra diximus, quia ex voiuntate dei
nequaquam >corruptioni subiaceat<, pro eo quod nee causas corruptionis
accepit. Sanctorum quippe est et ad liquidum purificatorum mundus
ille, non etiam impiorum, sicut iste noster. Videndum autem est ne
forte in hoc respiciens apostolus dixerit: »Prospicientibus nobis non
10 ea quae videntur, sed quae non videntur. Quae enim videntur tempo-
ralia sunt, quae autem non videntur aeterna sunt. Seimus autem
quoniam, si terrestris domus nostrae huius habitationis dissolyatur,
aedificationem a deo habemus, domum non manu factam, aeternam in
caelis«. Cum enim alibi dicat: »Quia videbo caelos opera digitorum
15 tuorum«, et de omnibus visibilibus per prophetam deus dixit quia
»manus mea fecit haec omnia«, istam >aeternam domum<, quam sanctis
repromittit in caeKs, >manu factam non esse< pronuntiat, difPerentiam
sine dubio creaturae in his >quae videntur< et in his >quae non videntur<

,
ostendens. Non enim idem intellegitur quod dicit >ea quae non
20 videntur< et ea quae inyisibilia sunt. Ea namque quae sunt invisibilia.
non solum non videntur, sed ne naturam quidem habent, ut videri
possint, quae Graeci id est incorporea, appellarunt: haec
autem, de quibus Paulus dixit: »Quae non videntur«, naturam quidem
habent, ut videri possint, nondum tarnen videri ab his. quibus promit-
25 tuntur, exponit,

,-
XIX

vgl.
4—6

Hieron.,
vgl Böm.
22 (IV 323, 33):

.
coelos tuos [Psai. 8, 4]«.
,
,
8, 20.

^
CVI, 7 {Migne
Et
21
iv

dicitis
— 5


rgl.

9.

SL XXII 840): De
23 II
.•
oben S. 123, If

,
,«»/

?: 4, 18.

?'/

,
7

1
f vgl. Orig., In Joh.

9-ia


octavo Psalmo. ^Quoniam videbo
quod »tuos^ in Graeco non habeat. Verum
14 Psal. 8,

est;
4;

sed in Hebraeo legitur Samacha, quod inteiiiretatur »coelos tuos« et de editioue


Theodotionis in Septuaginta interpretibus additum est sub asterisco — 16 vgl.

Jes. 66, 2 — 19 f vgl. Orig. c. Geis. VI 59 (11 130, 1 1


— 22 rgl. oben S. 14, 14

2 ex eo] eo ipso 5 quem Acorr quam A* \


speram
aplanes feram A* aplane sferam C aplane speram Acorr]\Jcs APLA^E speram h
9 dixerit dixit 12 nostrae nostra \
habitationis habitatio AC
22 AGP.MATA ACH^ÄTA G asömäta AG. Ab über d. Z.

aC£«/7////ea Ah i. Text aewac-Vaia S


De principüs II Cap. 3, 6. 7 125

7, His igitur tribus opinionibus de fine omniiim et de summa


beatitudine prout sentire potuimus adumbratis, unusquisque legentium
apiid semet ipsum diligentius et scrupulosius iudicet, si potest aliqua
harum probari Dictum est enim quod vel ineorporea vita 84
vel eligi. |

agi posse putanda sit, posteaquam Christo >fuerint subiecta omnia< et


per Christum deo patri, cum erit >omnia et in omnibus deus<; vel cum
nihilominus Christo >fuerint universa subiecta< et per Christum deo,
cum quo et >unus spiritus< secundum hoc, quod spiritus sunt naturae
rationabiles, fiunt, tunc ipsa quoque substantia corporalis optimis ac
l(j purissimis spiritibus sociata pro assumentium vel qualitate vel meritis
in aetherium statum permutata, secundum quod apostolus dicit: »Et
uos inmutabimur«, refulgebit; aut certe cj^uod eorum >quae videntur<
habitu praetereunte et omni corruptibiHtate decussa atque purgata
omnique hoc mundi statu, in quo dicuntur sphaerae, super-
15 gresso atque superato, supra illam, quae dicitur, sphaeram
jjiorum ac beatorum statio collocatur, quasi in >terra bona< et >terra
vivorum^, quam >mansueti< et mites >hereditate percipient^; cuius est

1 His — S. 126, 2 appellatur = Hieron., Ep. ad Avit. . 6 [^Migne SL XXII 1064)


Et iteram: Triplex ergo suspicio nobis de fine suggeritur, e quibus

quae vera et melior sit, lector inquirat. Aut enim sine corpore vi-
vemus, cum subiecti Christo subiciemur Deo. et Dens fuerit omnia
in omnibus; aut quomodo Christo subiecta cum ipso Christo subi-
cientur Deo et in unum foedus artabnntur, ita omnis substantia
redigetur in optimam qualitatem et dissolvetur in aetherem [etre
Co(L aeternum Codd. IID], quod purioris simpliciorisque naturae est;
«^,
aut certe sphaera illa, quam supra appellavimus etquicquid
illius circulo continetur dissolvetur in nihilum, illa vero, qua
ipsa tenetur et cingitur, vocabitur >terra bona<, nee non et
-
altera sphaera, quae hanc ipsam terram circumambit vertigine et
dicitur caelum, in sanctorum habitaculum servabitur. 6. Cum haec
dicat, nonne manifestissime gentium sequitur errores et philosoj'horum delira-

menta simplicitati ingerit Christianae? — 5—8 rr/l. 1 Kor. 1, 27. 28 [6, 17 KP^ —
11 IKor. 1, Ö2 — 12 vffl. II Kor. 4, 18 — 15 f rr/l. Huet, Griffen. II 2 qu.

11, 11 — 1(5 f rffl. oben S. 123, 6 f — 17 vgl. Matth. ö, 4

13 et <; -4/ 14 omnique omniaque omnia quae omnia que in

1 planetum ACQ * planete M'^'^^r planetarum |


spherae
sferae sfere G sperae spere 1 illam « illa \
AUAANHG AITANHG
AITAANHG aplanes AG, Ab über d. Z. aPFäNNG Ab i. Text aRTaXNG S
I
sferam AB speram <. G 17 percipient percipiant
126 Origenes

caelum illud, quod ambitu magnificentiore ipsam illam circumdat et (Pa)

continet terram, quod vere caelum et principaliter appellatur, in quo


caelo vel terra finis omnium atque perfectio tuta ac fidissima possit
statione consistere, quo scilicet vel f hi qui post correptionem castigatio-
5 mim, quas pro delictis pertulerant purgationis obtentu, expletis
Omnibus atque depensis, terrae illius habitaculum mereantur, hi vero,
qui verbo dei oboedientes fuerunt ac sapientiae eius iam hinc capaces
se obtemperantesque praebuerunt, caeli illius vel >caelorum promereri
regna< dicantur, et ita dignius conpleatur illud, quod dictum est: »Beati
10 mansueti, quia ipsi hereditate possidebunt terram« et »Beati pauperes
spiritu, quoniam ipsi hereditatem capient regni caelorum« et quod
dixit in psalmo: »Et exaltabit te, ut heredites terram«. Ad hanc etenim
terram descendi dicitur, ad illam autem, quae in alto est, >exaltari<.
Hoc ergo modo quasi iter quoddam sanctorum profectibus
videtur
15 aperiri ab illa terra ad illos caelos, ut non tam permanere in illa terra
quam liabitare videantur, transituri scilicet. cum in id quoque profe-
cerint, ad >hereditatem regni caelorum<.

ß'. " & ^ :7, nai x«t <$ naXaiüi

20 CAPUT QUAKTUM
Quia unus est deus legis et prophetarum et domini nostri lesu Christi pater.

1. His per ordinem prout potuimus breviter digestis, consequens Pa,

est secundum id, quod ex initio proposuimus, confutare etiam eos, qui

2—6 vgl. oben I Cap. 6 — 7 f rr/l. oben S. 114, 12 f — 8f lyl. Matth. ö, 3. 10


— 9 Matth. 5, 4 — 10 Matth. 5, 3 — 12 Psal. 36, 34b; vrjL hierxu Orig., In
Psal. hom. V4 {Lovi. XII 226 f) — IS %u Cap. IV vgl. Orig., In Jerem. hom. IX 1

,
(III 64, 20), De or. 29, 12 (II 387, 6); ^tur gr. Überschrift {aus Phot., BibL, Cod. 8
p. 4a B.) unten II Gap. 7, 1 a. Ä. — 22 His — S. 127, 19 praebitorem = Pam-
phil., Äpol. 2 {Lom. XXIV 324 f ) — 23 f vgl. oben I Praef. 4, Ä. 10, 2—4

4 t hi qui] impii (s. S. 124, 8) Koe 8 obtemperantes 10 quia quo-


niam 11 hereditatem hereditate 11 regni — 12 heredites < Ga 12 ut
heredites (= Orig. c. Gels. VII 29, II 181, 1) et hereditate

capies 21 lat. Überschrift: deus] SFS \ nostri < Cy 23 proposuimus]


propositum est Pa
De principiis II Cap. 3, 7, Cap. 4, 1 127

putant alium deuin esse patrem domini nostri lesu Christi praeter (Pal

illum. qui Moysi respousa legis dabat vel prophetas mittebat, qui est
deus patrum Abraham, Isaac et lacob. Oportet enim primo in hac
nos fidei ratione firmari. Considerandum ergo est illud, quod fre-

5 quenter in evangeliis dicitur et singuKs quibusque domini et salvatoris

nostri gestis adiungitur: Ȇt impleatur quod dictum est per pro-
phetam« illum vel illum, cum manifestum sit quia prophetae illius
s,unt dei, qui mundum fecit. Ex ipsa ergo consequentia concluditur
quoniam qui prophetas misit, de Christo quae praedicenda erant ipse
10 praedixit. Et dubium non est quod haec non alienus quis ab eo, sed
pater ipsius praedicebat. Sed et illud, quod frequenter exempla de
veteri testamento a salvatore proferuntur vel ab apostolis eins, non
aliud indicat nisi quod auctoritas veteribus a salvatore et ab eins disci-
pulis adhibetur. Sed et illud, quod ad benignitatem provocans disei-
15 pulos suos salvator dicit: »Estote perfecti, sicut et pater vester caelestis
perfectus est, qui solem suum oriri iubet super bonos et malos, et
pluit super iustos et iniustos«, cuivis etiam exiguae intellegentiae viro
evidentissimum suggerit intellectum, quod non alium ad imitandum pro-
pouit discipulis suis deum nisi factorem caeli et imbrium praebitorem.
20 Quod autem dicit quia orantes oporteat dicere: »Pater noster, qui
in caelis es«, quid aliud videtur ostendere, nisi deum in melioribus
mundi, id requirendum? Sed et (quod) de
est creaturae suae, partibus
iuramentis optima quaedam statuta definiens ait non oportere >iurare<
»neque per caelum, quia sedes est dei, neque per terram, quia sca-
25 bellum est pedum eins«, nonne apertissime videtur propheticis vocibus
consonare, quibus dicitur: »Caelum mihi sedes est, terra autem scabellum
pedum meorum«? Sed et >ae templo< eiciens eos, qui vendebant >boves
et oves et columbas<, eifundens quoque >mensas nummulariorum< et

dicens: »ToUite ista hinc, et nolite facere domutn patris mei domum
30 nego|tiationis«, >patrem< sine dubio deum dicebat eum, cuius nomini 85

1 ff rr/l. XU den fulf/enclen Ausführungen besonders Orig. e. Gels. V Gl. 62

{mit Test.), Jn Ep. ad Tit. Frrj. {Loni. V 285—288) ti. Hilgenfeld, Ketxerf/esch. S. 39.

43. 327. 347 tf. 5261. 536—543 — 6 vgl. x. B. Matth. 2, 15. 4, 14. 8, 17 —
15 Matth. 5, 48. 45 — 20 Matth. 6, 9 — 23 vgl. Matth. 5, 34. 35 — 26 Jes.

66, 1 — 27 f vgl. Joh. 2, 14. 15 — 29 Joh. 2, 16

2 qui] + vel Pa 4 c>o est ergo y 5 et] + in Pa 7 vel] et Pa \


quia
< Pa I
prophetam Pa{OM<:o^) 8 sunt < Pa \
Ex] ea ^1 Et 9 prae-
dicenda] praedicanda AB gerenda Pa 12 ab <. (1 17 cuivis ßSPa cuiut;

AßAb 19 caeli] solis Pa 21 es es est Co 22 et < ^1 | .quod


Del 26 est < jM 5 30 deum <
128 Origenes

magnificum Salomon extruxerat templum, Sed et illucl. quod ait: »Xou


legistis quod dictum est a deo ad Moysen: Ego deus Abraham et deus
Isaac et deus lacob? non est autem deus mortuorum sed viventium«,
manifestissime nos docet quoniam deum patriarcharum, pro eo quod
sancti essent et viverent, >deum< appellabat >viventium<, illum scilicet,
qui dixerat in prophetis: »Ego sum deus, et non est deus praeter me«.
Sciens namque salvator >deum Abraham« eum esse, qui in lege seriptus
est, et ipsum esse, qui dicit quia »ego sum deus, et non est deus
praeter me«, si quidem ipsum illum esse patrem fatetur, qui ignorat
10 alium esse super se deum, sicut haeretici putant: absurde eum patrem
pronuntiat qui eminentiorem ignorat deum. Si vero non quidem
ignorat, sed fallit dicens non esse alium >deum praeter se<, multo magis
absurdum est, si mendacem suum patrem fatetur. Ex quibus omuibus
in hanc indaginem sensus adducitur, quia alium nesciat patrem nisi
15 omnium conditorem et creatorem deum.
2. Longum erit si ex omnibus evangeliorum locis testimonia con-

gregemus, quibus unus atque idem deus legis et evangeliorum esse


doceatur. Contingemus tamen breviter etiam de Actibus apostolorum,
ubi Stephanus et apostoli preces suas dirigunt ad eum deum, >qui fecit
20 caelum et terram< et qui locutus est per os sanctorum prophetarum
suorum, ipsum dicentes >deum Abraham, Isaac et Iacob<, deum qui
eduxit populum suum de terra Aegypti. Quae sententiae seusum
nostrum sine dubio ad creatoris dirigunt fidem et affectum eius inserunt
his, qui haec pie de eo fideüterque didicerint; sicut et ipse salvator

2 cum mandatum malus esset omnium in lege<,


interrogatus esset, >quod
respondit dicens: »DiHges dominum deum tuum ex toto corde tuo et
ex tota anima tua et ex tota mente tua. Secundum autem simile huic:
DiHges proximum tuum sicut te ipsum«. Et his addidit quia »in istis
duobus mandatis omnis lex pendet et prophetae«. Quomodo ergo ei. quem
30 erudiebat atque in discipulatum producebat, hoc mandatum ante omnia
mandata commendat, per quod sine dubio in deum legis eius coucilia-
retur affectus,eo quod ipsis his verbis haec fuerant a lege praedicata?
Sed concedatur contra has omnes evidentissimas adprobationes quia
de alio nescio quo deo dicit salvator: »Diliges dominum deum tuum

bei .1 Matth. 22, 31. 32

32. 34. 4, 24
{Mark. 12, 30. 31)
— 24 f

i-gl.

in Oehlers Corp. haer.
6. 8 Jes. 46,

Mark.
28 Matth.
12,

22,
II 1,

28
40
u.
9—10
348 Kl —
d. h.

19—22
Matth. 22, 36 —
Valcndnianer,
vgl. Act. 3, 13.

26. 34 Matth.
vrjl.

,
22, 37.
Iren.

30. 7, 2.

39

7 qui —8 esse < y 14 quia] qui qua Koe 22 eduxit duxit

eduxerit 24 didicerunt Ah
De prinoipiis II Cap. 4, 1. 2 129

ex toto corde tuo« et reliqua quae dicta sunt. Et quomodo, si lex et


prophetae creatoris sunt, sicut dicunt, id est alterius dei praeter eum,
quem aiunt bonum, consequenter dictum videbitur id quod addidit,
>legera et prophetas in bis duobus pendere mandatis<? Quomodo enim
5 quod alienum peregrinum a deo est, pendebit in deo ? Paulus autem
et
dicens: »Grratias ago deo meo, cui servio a proavis meis in conscientia
pura,« dilucide osteudit quia non ad aliquem novum deum ad
Christum venerit. Quos enim aKos >proavos-= Pauli oportebit intellegi
nisi eos, de quibus ipse dicit: »Hebraei sunt, et ego; Israbelitae sunt,

10 et ego«? Sed et praefatio ipsa epistolae eins ad Romanos nonne haec


eadem bis, qui intellegere Pauli litteras norunt diligenter ostendit, ,

quem deum praedicat Paulus? Ait enim: »Paulus servus lesu Christi,
voeatus apostolus, segregatus in evangelium dei, quod ante promiserat
per prophetas suos in scripturis sanctis de fibo suo, qui factus est ei

15 ex semine David seeundum carnem, qui praedestinatus est filius dei in

virtute seeundum spiritum sanctificationis ex resurrectione mortuorum


lesu Christi domini nostri« et cetera. Sed et illud quod ait: »Non
obturabis os bovi trituranti; numquid de bubus cura est deo? An
propter nos utique dicit? Propter nos enim scriptum quoniam in est
20 spe debet qui arat arare, et qui triturat sub spe percipiendi« in quo ;

evidenter ostendit quia qui legem dedit deus >propter nos<, id est

propter apostolos dicit: »Non obturabis os bovi trituranti«, cui >cura


eratnon boum<, sed apostolorum, qui Christi evangelium praedicabant.
In quoque promissionem legis amplectens Paulus ipse ita ait:
aliis

25 »Honora patrem et matrera, quod est mandatum primum in promissione,


ut bene sit tibi, et longaevus sis super terram, terram bonam, quam

, --
''
—3 X5
1 vgl. Orig., In Jerem. hom.
).;
(III 75, 15:
XII 5 (III 91, 20:

&,
»

•; —
«-;), De or. 29, 12 ( 387, 6) 4 vgl. Matth. 22, 40 II Tim.
1, 3 — 9 II Kor. 11, 22 — 12 Ram. 1, 1—4 — 17. 22 I Kor. 9, 9. 10 — 25 F^j^he^.

6, 2. 3 [Exod. 20, 12 1

r> et ]ioregriniim -< \ inpendebit (> f in conscientiam puram


7 adfj sed ad Del, elier (conversus) ad Koe 11 ostendit , s. o. Z.7; ostendet
13 promiserat A,
14
aber
ei

vgl.
< GMa
OrigenesV.
Orig. c.
vgl.

Gels.
Orig.,

15 destinatus
IV 49
In Ep. ad Rom.

(1
est AC
322, 15:
I

18 obturabitis
4 [Lo7n. VI 20); promisit

'
20 spe^]

9
)
+ fructus ,
130 Ongenes

dominus deus tuus dabit tibi«. Per quae sine dubio placere sibi legem
et deum legis atque eius promissa pronuntiat.
3. Sed quoniam solent interdum huius haeresis adsertores per de-
ceptiosa quaedam sophismata simpliciorum quorumque corda decipere,
5 absurdum non puto si etiam ea, quae in adsertionibus suis proferre
solent, proponentes, subreptionem eorum ac mendacia confutemus.
Aiunt igitur: Scriptum est: »deum nemo vidit umquam«; ille autera
deus, quem Moyses praedicat, et ab ipso Moyse visus est et antea a
patribus eius; is nuUo penitus visus
vero, qui a salvatore adnuntiatur, a
10 est. Interrogemus ergo eos hunc quem fatentur deum et
et nos, si

alium esse eum dicunt quam creatorem deum, yisibilem esse an invi-
sibilem dicunt. Et si quidem dixerint quia visibiHs est, praeter hoc, |
8

quod contra scripturae sententiam venire arguentur, quae dicit de sal-


vatore quia »imago est invisibilis dei, primogenitus omnis creaturae«,
15 incurrent etiam in illud absurdum, quod deum corporeum esse dicant.
Non enim aliter videri quid potest nisi per habitum et magnitudinem
et colorem, quae sunt specialia corporum. Et si corpus esse pronun-
tietur deus, quoniam omne corpus ex materia est, invenietur et deus
esse ex materia; quodsi ex materia sit, materia autem sine dubio
20 corruptibiKs est, erit ergo iam secundum illos corruptibilis deus. Eur-
sum id quoque interrogabimus eos: Materia facta est aut ingenita, id
e*st infecta? Et si quidem dixerint quia infecta est, id est ingenita,
requiremus ab eis, si materiae pars quidem aliqua deus, pars autem
mundus est. Si vero responderint de materia quia facta est, sine dubio
25 consequetur, ut eum, quem deum dicunt, factum esse fateantur; quod
utique nee ipsorum nee nostra ratio admittit.
Sed dicent: Invisibilis est deus. Et quid agetis? Si invisibilem
eum dicitis per naturam, neque salvatori debet esse visibiHs. Quin immo
et videri deus pater Christi dicitur, quoniam »qui vidit« inquit »filium,

7 Joh. 1, 18 — 14 Kol 1, 15 — 15—18 vgl oben S. 15,22ff — 18—24 rr/l.

Orig. c. Gels. IV 60. 61 (I 332, 4—333, 11) und oben II Cap. 1, 4, unten III Gap. 1, 2
— 27 Sed— 28 visibi]is= Hieron., Ep. ad Avil. 6 {Migne SL XXII 1064): Et in
eodem libro: Restat ut invisibilis sit Deus. Si autem invisibilis per
naturam est, neque Salvatori visibilis erit, fy/. oie/il Ca/). 8 — 29 Jo//.14,9

2 pronuntiat] + DE EO QUOD SQRIPTÜM EST DEUM NEMO YIDIT


UMQUAM Rubrum A, dasselbe Z. 6 hinler confutemus /? < }' 8 antea ante

10 deum und 11 eum über d. Z. J.^, aber eum ist nicht zu tilgen 21 id• <
23 aliqua alia 27 dicunt |
agitis \
Si] quia si quia G
29 f vidit — vidit , vgl. oben I Cap. 2, 6 u. 8 a. E., unten .s'. 131, 2f videt
;
— videt
De principiis II Cap. 4, 2. 3. 4 131

vidit et patrem«. Quod utique vos quidem vehementer angustat, a


nobis vero rectius non pro videndo sed pro intellegendo sentitur. Qui
enim intellexerit filium, ille intellexit et patrem. Hoc ergo modo etiam
Moyses deum vidisse putandus est, non oculis eum carnalibus intuens,
sed visu cordis ac sensu mentis intellegens, et hoc ex parte aliqua.
Manifestum est enim quia »faciem« inquit »meam non videbis« (is
scilicet, qui Moysi responsa praebebat), »sed posteriora mea«. Quae
utique cum eo sunt intellegenda sacramento, quo intellegi convenit
dicta divina, abiectis profecto illis et spretis anilibus fabulis, quae de
lü anterioribus dei ab imperitis, posterioribusque finguntur. Ne qui sane
nos impium aliquid sensisse arbitretur, quod diximus quia nee salvatori
visibilis est pater, sed consideret quali distinctione adversum haereticos
agentes utimur. Diximus enim quod aliud sit videre et videri, et aliud
nosse et nosci vel cognoscere atque cognosci. Igitur videre et videii
15 corporum res est, quod utique nee patri nee fiüo nee spiritui saneto
iüter se invicem conpetenter aptabitur. Natura enim trinitatis modum
visionis excedit, his quae in corpore sunt, id est omnibus rehquis
creaturis qualitatem inter se invicem visionis indulgens; incorporeae
vero naturae et prineipaHter intellectuaü nihil aliud convenit nisi nosse
20 vel nosci, sicut et salvator ipse pronuntiat dicens quia »nemo novit
fiHum nisi neque patrem quis novit nisi filius, et cui voluerit
pater,
fiHus revelare«. Manifestum ergo est quia non dixit: Nemo vidit patrem
nisi filius, sed: »Nemo novit patrem nisi filius«.
4. Si vero propter illa, quae dicuntur in veteri testamento, quod
25 vel irascitur deus vel paenitet, vel si qua alia humani affeetus passio
designatur, materiam sibi ad confutandos nos praeberi putant, adfirmantes
deum penitus inpassibilem atque his omnibus carentem affectibus sen-
tiendum: ostendendum est eis etiam in evangeücis parabohs haberi
similia, cum dicit quia is, Kj[ui plantavit vineam< et >locavit eam colo-

30 nis<, qui coloni missos ad se servos interemerunt, ad ultimum etiam

fiHum ad se missum occiderunt, iratus dicitur abstulisse vineam ab eis


et malos colonos male perditum dedisse et vineam colonis aliis tradi-

6 Exod. 33, 23 — 13f r(/l. oben I Cap. 1, 8 — 20 3iatth. 11, 27 — 24 ff rr/l.

Pohlenx, Vom Zorne Gottes (Forsch, x. Rel. u. Lü. d. A. u. NTs her. r. Boiisset u.

Gunkel . 12) ,S'. 21. 31 tf — 21)— S. 132, 1 vf/l. Matth. 21, 33-41

3 ille < \ intellexit AB intellexerit G intelliget 10 ne qui


sane J. C ne quis sane Ab neque sane ^ Neque sane quis Merlin Del 12 sed
<y 22 M. 23 patrem < 28 habere 30 qui] quia
9*
132 Origenes

disse, qui >redderent ei fructus in tempore suo<. Sed et illos cives,

qui profecto patre famiKas >accipere sibi regiiura< »legatos miserunt


post eum dicentes: Nolumus eum regnare super nos«, impetrato regno
regressus pater familias et iratus interfici coram se iubet et civitatem
5 eorum igne consumi. Sed nos sive in veteri sive in novo testamento,
cum de ira dei legimus, non secundum litteram quae dicuntur adver-
timus. sed spiritalem intellectum requirimus in talibus, ut ita sentiamus.
sicut intellegere de deo dignum est. De quibus secundum parvitatem
sensus nostri cum secundi psalmi exponeremus illum versiculum. in

10 quo ait: »Tunc loquetur ad eos in ira sua, et in furore suo conturbabit
eos«. prout potuimus. quaüter hoc intellegi deberet, ostendimus.

CAPUT QUINTUM
De iusto et bono.

1. Verum quoniam movet etiam illud quosdam, quod principes


15 istius quandam fecisse sibi videntur, qua dixerint
baeresis divisionem
aKud esse iustum, aliud bonum, et hac divisione etiam in divinitate
usi sunt, adfirmantes bonum quidem deum esse patrem domini nostri
lesu Christi, et non iustum, iustum vero legis et prophetarum deum,
nee tarnen bonum: huic quaestioni respondere quam potero breviter
20 necessarium puto.
Aestimant igitur bonitatem affectum talem quendamesse, quo bene

fieriOmnibus debeat, etiamsi indignus sit is, cui beneficium datur, 87


j

nee bene consequi mereatur; sed, ut mihi videtur, non recte taU usi
sunt definitione, putantes non fieri bene huic, cui austerum vel triste
25 aHquid inferatur. lustitiam yero putarunt affectum esse talem, qui

1—5 vgl Ltd: 19,

--&
12—14. 27 —
&&
2 Luk. 19, 14 — 5—8
, -
rgl. x. B. Orig., In Jerem.
hom. XVIII 6

&-
?]
(III 160,

?..),
12:

hi Joh. Frg. 1
&). XX

(IV 2,
-
26) —
xai
1 (III 176, 10:

y,

9 nicht
]
erhalten, doch vgl.

Sei. in Psal. 2, [Lom. XI 398 f) und Hüar. Pict., Traet. in . Psal. 13 {Migne-
SL IX 268 f) — 10 Psal. 2, — 14fif %u Gap. V vgl Tertull., Adr. Marc. I— III
iind Hügenfeld, Ketxergeseh. S. Ö26£F

1 fi-uctus^a fructum y, vgl Orig., In Matth. XVII 6. 7 {Lom. IV 93 ff', ico-

durch der Plural bestätigt w. 5 consumi consumit 19 bonum] + etiam


i
huic /? cui cuique 21 quo AB quod Cy 25 inferatur infeiiur
De piincipiis II Cap. 4, 4. Cap. , 1. 2 133

unicuique prout meretur retribuat. Sed et in hoc rursum definitionis


suae sensimi non recte interpretantur. Putant enim quia quod iustum
est malis mala faciat, bonis bona, id est, ut secundum sensum ipsorum

iustus maKs non videatur bene yelle, sed velut odio quodam ferri ad-
versum eos; et colligunt sicubi forte in scripturis veteris testamenti
inveniunt historiam referentem, verbi causa, de diluvii poenis et eorum,
qui in eo exiincti referuntur, vel cum Sodoma et Gomorra ignei sul-
pbureique imbris vastatione populantur, vel cum in deserto pro peccatis
suis omnes decidunt, ita ut nullus ex bis, qui de Aegypto fuerant pro-
10 fecti, inveniatur terram repromissionis intrare praeter lesum et Chaleb.
De novo autem testamento misericordiae ac pietatis congregant verba,
quibus a salvatore discipuli informantur, et quibus pronuntiari videtur
quia >nemobonus praeter unum sit deum patrem<; et per hoc ausi
sunt bonum quidem deum nominare patrem salvatoris lesu Christi,
1 aHum autem esse dicunt mundi deum, quem iustum eis, non etiam
bonum placuit appellare.
2. quibus primo illud exigendum puto, si secundum suam defi-
nitionem iustum possunt ostendere conditorem punientem quidem pro
meritis vel eos. qui diluvii tempore perierunt, vel Sodomitas vel eos.
20 qui cum videamus interdum multo ne-
ex Aegypto profecti fuerant,
quam fuerunt illa, pro quibus
quiora et scelerosiora committi flagitia
hi quos supra diximus interempti sunt, et nondum tamen videmus
unumquemque peccantium poenam luere meritorum; numquidnam bo-
num dicent efPectum eum, qui aliquando iustus erat? au potius illud
2 putabunt, quod iustus quidem est nunc, sed patienter fert humana de-
licta, tunc vero ne iustus quidem erat, qui innocentes parvulos et lac-
tantes simul cum inmanibus et impüs gigantibus extinguebat? Sed
haec ita sentiunt. quoniam nihil audire ultra litteram norunt; aHoquin
ostendant quomodo iustum est secundum Htteram >in tertiam et quar-
30 tam progeniem parentum reddi peccata in sinu fiüorum et in fiUos
filiorum ipsorum post ipsos<. nobis autem talia ista non secundum
litteram intelleguntur, sed sicut Hiezechihel docuit >parabolam< eam

vfjl. Gen. 7, 4. 21—23 — 7 f vgl. Gen. 19, 24. 2 — 8-10 vgl. Xiivi.

14, 11—24. 30 — 11 f vgl. x. B. Matth. 5, 4. 7. 9. 44-47 — 13 vgl. Mark. 10, 18. Luk.
18, 19 und Haiitsch, Evangeliencitate S. 112f — 19 t vgl. oben Z. 6—10 — 26 f vgl. Gen.
<j, 4. 7. 17. 21 ff Kl - 29—31 vgl. Exod. 20, ö. 34, 7. Deut. 5, 9 [tc. Orig., Sei. in Exod.
20, f, In Exod. hom. VIII G [Loyn. VIII 325 ff. IX 103 ff) S] — 32 vgl. Exech. 18, 2. 3

14 deum < y 15 c^ dicunt esse 17 primo primum 21 scele-


rosiora scelestiora \
fuerunt (fuerint^^) fuerant y 22 et </ 27 Sed]
+ et ^
134 Origenes

dicens, requirimus quid introrsus significet ipsa parabola. Sed et illud


debent ostendere, quomodo iustus sit et >pro meritis unicuique retribuens<,
qui punit terrenos et diabolum, cum nihil dignum poena commiserint;
non enim poterant, secundum istos naturae malae et perditae erant.
si

5 aliquid boni agere. Nam et quod iudicem eum dicunt, non tarn gesto-
rum quam naturarum iudex videtur, quippe si natura mala bene facere
non potest, nee bona male.
Tum deinde eum quem bonum dicunt, si ad omnes bonus est, sine
dubio et ad eos qui perituri sunt bonus est; et quomodo non eos sal-
10 vat? Si non Yult, iam non erit bonus; si vult et non potest, omni-
potens non erit. Quin potius audiant in evangeliis patrem domini
nostri lesu Christi >ignem praeparantem diabolo et angelis eius<. Et
quomodo istud opus tam poenale, tam triste secundum sensum istorum
boni dei videbitur? Sed et ipse salvator boni dei filius in evangeliis
15 protestatur et dicit quia »si signa et prodigia facta fuissent in Tyro
et Sidone, olim in sacco et cinere sfedentes paenitentiam egissent«. Et
cum proximus utique ipsis urbibus accessisset ac >fines< earum fuisset
ingressus, cur quaeso declinat civitates ipsas ingredi et praestare eis
>signorum ac prodigiorum< copiam, si eas bis gestis >in sacco et cinere<
20 certum erat >acturas esse paenitentiam<? Quod utique cum non facit,
sine dubio perditioni eas relinquit, quas malae et perditae naturae non
esse ipse evangeKi indicat sermo, qui eas potuisse paenitere designat.
Sed et in quadam evangelii nihilominus parabola Ingrediens rex videre
discumbentes<, qui fuerant invitati, >vidit quendam non indutum nup-
25 tialibus indumentis<, »et ait ei: Amice, quomodo introisti huc non
habens indumentum nuptiale? Tunc ait ministris: Ligantes ei pedes
et manus mittite eum foras in tenebras exteriores, ibi erit fletus et

Stridor dentium«. Dicant nobis: quis est iste >rex, qui ingressus est
quendam sordidis indumentis
videre discumbentes et inveniens inter eos
30 iubet eum vinctum per ministros suos in tenebras exteriores detrudi<,
numquidnam ille est, quem iustum dicunt? Et quomodo >bonos ac
malos< iusserat invitari, nee merita a ministris sciscitari praeceperat?

2 v(jl. Psal. ül, 13 — 3 u. 12 vgl. Matth. 25, 41 — 15 Matth. 11, 21 —


17 f vfjl. Matth. 15, 21f A7 — 23—25 tgl. Matth. 22, 11 — 25 Matth. 22, 12.13 —
29 f vgl. Orig., Jn Matth. XVII 24 (Loni. IV 1341) — 31 f vgl. Matth. 22, lü

2 quomodo] + si (quomodo + is verm. Koe) \


retribuens , vgl. S. 135, If;

tribuens 5 tam] ////iam A* iam ßG 8 Tum Tunc 13 tam2 „M quam


Ga 16 egissent agentes (?M* agerent 3/icar)(j \% cur] quur ciixum
19 ac prodigioram <. y 22 eas eos 24 indutum vestitum 25 in-

troisti buc huc intrasti 30 in tenebras exteriores < y 31 ac et


De principiis Cap. 5, 2. 3 135

Per quod utique non iusti alicuius, ut isti dicunt. et >pro meritis retri-
buentis^, sed erga omnes indiscretae benignitatis indicatur affectus. Si
vero necesse est hoc de bono deo, id est vel de Christo Tel de patre
Christi intellegi, quid aliud est quod iusto deo obiciunt, immo quid
5 tale est quod in deo legis criminantur, quäle est ut eum, qui ab his
>servis< quos ipse miserat >vocare< >bonos et malos< fuerat invitatus,
iuberet eum pro sordidioribus indumentis >vinctum manibus pedibusque
in exteriores tenebras praecipitari<'?
3. Et haec quidem sufficere debent, quae ex auctoritate adsumsi- 88
10 mus scripturarum ad refellenda ea, quae haeretici obtendere solent.
Non tarnen indecens videbitur, si etiam ex ratione ipsius consequentiae
paueis agamus cum eis. Interrogamus ergo eos, si norunt quae ratio
apud homines virtutis ac malitiae habeatur, et si videtur esse conse-
quens, ut virtutes dicamus in deo vel, ut ipsis yidetur, in duobus istis

lö düs. Respondeant hoc quoque, si videtur eis bonitas virtus esse ahqua,
quod puto quia sine dubio fatebuntur. quid etiam dicent de iustitia?
Numquam profecto, ut mihi videtur, ita desipient, ut iustitiam negent
esse virtutem. Ergo si bonum virtus et iustitia virtus est, sine dubio
iustitia bonitas est. non esse bonum iustitiam, superest
Si vero dixerint
20 ut aut malum sit, aut indifferens. Et quidem dicentibus malum esse
iustitiam respondere ineptum puto; videbor enim vel insanis sermoni-
bus vel mente motis hominibus respondere. Malum enim quomodo
videbitur id, quod bonis bona retribuere potest, sicut etiam ipsi faten-
tur? Si vero indifferens dixerint, consequens est ut, cum iustitia in-

25 differens sit, et sobrietas et prudentia et omnes reliquae virtutes in-


differentes habeantur. Et quid respondebimus Paulo dicenti: >Si qua
virtus, si qua laus, haec cogitate, quae et didicistis et accepistis et
audistis et vidistis in me«?
Dicant ergo perscrutantes scripturas divinas quae sunt singulae
30 virtutes, non subripiant in hoc, quod dicunt quia is deus, >qui uni-
et
cuique secundum meritum retribuit<, odio malorum retribuit maus mala

^;
et non pro eo, quod austerioribus curari indigent medicamentis hi qui

1 f. 30 f vgVPsal. 61, 13 — 5—8 vgl. Matth. 22, 9—18 — 9 flf vgl. Hamack,
Dogmengesch.
(I 341, 9: ^]
668 f — 26
ovr
Phil. 4, 8. 9 —
-,
d
32— S.
ov ^ 136, 2 vgl. Orig.
'
c. Geis. IV 72

<(.
).^ III 7 ( 267, 16:

), In Jerem. hom. XX 3 (III 180, 26

7 eum < 5 14 in deo1 in dno Ab 21> Discant Merlin Dd


136 Oiigenes

deliquerunt, et propterea his adhibet ea, quae emendationis prospectu


ad praesens videntur sensum doloris inferre. Non legunt quid scriptum
sit de spe eorum, qui in diluvio perempti sunt, de qua spe Petrus in

prima epistola sua ita ait: »Quia Christus mortuus quidem carne, vivi-
ö ficatus autem spiritu; in quo pergens praedicavit his spiritibus, qui in
carcere tenebantur, qui increduli fuerunt aliquando, cum expectaret dei
patientia in diebus Noe, cum fabricaretur arca, in qua pauci, id est
octo animae salvae factae sunt per aquam, quod et vos simili forma
nunc baptisma salvos facit«. De Sodoma autem et Gomorra dicant
10 nobis, si credunt creatoris dei esse propheticas voces, eius scilicet, qui
refertur super eos >ignis et sulphuris imbrem pluisse<: quid de ipsis
dicit Hiezechiel propheta? »Sodoma in antiquum«.
»Kestituetur« inquit
Quomodo autem poena digni sunt, non pro bono
affligens eos, qui
afPKgit? Qui etiam ad Chaldaeam dicit: >Habes carbones ignis, sede
15 super eos, ipsi erunt tibi adiutorio«. Sed et de his, qui in deserto
ceciderunt, audiant quid in septuagesimo septimo psalmo, qui Asaph
superscribitur, referatur; ait enim: »Cum occideret eos, tunc exqmre-
bant eum«. Non dixit quia aliis interfectis alii requirebant eum, sed
ait quia hi, qui occidebantur, talis erat eorum interitus, ut mortificati

20 >requirerent< deum. Ex quibus omnibus constat unum eundemque esse

iustum et bonum legis et evangeliorum bene facere cum


deum, et

iustitia et cum bonitate punire, quia nee bonum sine iusto nee iustum
sine bono dignitatem divinae potest indicare naturae.
Addemus adhue etiam haec, versutiis eorum eonpellentibus nos.
25 Si aKud est iustum quam bonum, quoniam bono malum contrarium
est et iusto iniustum, sine dubio et iniustum aliud erit quam malum;

et sicut iustus neque iniustus erit malus;


apud vos non est bonus, ita

et rursum, sicut bonus non malus non erit iniustus.


est iustus, ita et

Quomodo autem non videtur absurdum, ut deo quidem bono contrarius


30 sit malus, deo autem iusto, quem inferiorem a bono dicunt, contrarius

4 I Petr. 3, 18—21 — 11 vgl. Oen. 19, 24 — 12 Exech. 16, 55—11 Jes.

47, 14. lö; vgl. hierzu dengriech. Text, Orig. c. Gels. V 15. VI 56 (II 16, 21. 127, 14)

— 17 Psal. 77, 34 a

&)
vgl.
3 eoram

Orig., In Joh.
6f
illoruin 4 prima
expectaret di patientia
VI 35, IV 144, 15)
<
(=
\

& &,
mortuus] morfcificatus i== ^ara-

expectaret di patientiam A^ expectarent

di patientia exspectarent di patientiam 13 quomodo « Quod 1 sep-

timo <. 26 iniustum^] iustum 29 quomodo « Quod Cui a, rgl. oben

Z. 12, 30 a < 7
De piincipiis II Cap. ö, 3. 4 137

nemo sit? Xon enim qui malus dicitur, ita est ali-
sicut Satanas est,
quis alius, qui Quid ergo est? Eeascendamus ea,
dicatur iniustus.
quae descendimus. Non poterunt dieere quia malus non etiam iniustus
sit et iniustus malus. Quodsi in istis contrariis indissociabiHter inhaeret
5 vel malo iniustitia, vel iniustitiae malum, sine dubio et bonus indisso-
ciabilis erit iusto, et iustus bono: ut sicut unam eandemque nequitiam
malitiae et iniustitiae dicimus, ita et bonitatis ac iustitiae virtutem
unam eandemque teneamus.
4. Sed iterum ad scripturae nos revocant verba, proferentes illam
10 suam famosissimam quaestionem. Aiunt namque: Scriptum est quia
»non potest arbor bona malos fructus facere, neque arbor mala bonos
fructus facere; ex fructu enim arbor cognoscitur«. Quid ergo est?
aiunt. Qualis >arbor< sit lex, >ex fructibus< suis, id est ex praeceptorum
sermonibus declaratur. Si enim >bona< inveniatur >lex<, sine dubio et

15 qui dedit eam bonus deus esse creditur; si vero >iusta< magis quam
bona, iustus etiam legislator putabitur deus. Paulus apostolus nuUa
circuitione usus ait: »Lex ergo bona est, et mandatum sanctum et
iustum et bonum«. Ex quibus manifestum est quia Paulus non istorum
litteras didicerat, qui iustum a bono separant, sed ab eo deo fuerat
20 instructus et eius dei spiritu fuerat inluminatus, qui simul et >sanctus
et bonus et iustus< est; per cuius ille spiritum loquens dicebat >man-
datum legis esse sanctum et iustum et bonum<. Et ut evidentius supra
iustitiam et sanctitatem bonitatem magis inesse ostenderet in mandato,
repetito sermone pro bis tribus solam protulit bonitatem, dicens: >Quod
25 ergo bonum est | mihi mors est? absit«. Sciens quippe bonitatem g«)

genus esse virtutum, iustitiam vero vel sanctitatem species generis, et


ideo, cum in superioribus genus simul ac species nominasset, repetens
sermonem ad solum genus retorsit. Sed et in consequentibus: »Pecca-
tum« inquit »per bonum mihi operatum est mortem«. In quo id per
30 genus concludit, quod superius per species exposuerat. Hoc namque
modo intellegendum est etiam illud, quod dictum est: »Bonus homo
OflF vgl. Hippohjt, Philosoph. X 19 A7 — 11 Matth. 7, 18. 12, 33 Pö;•.; vgl
Orig., In Joh. 11 (IV 23C, 9) — 14 f. 20—22 vgl. Rom. 7, 12 — 17 Böm.
7, 12; vgl. Orig. c. Gels. VII 20 (II 172, 21: .), In
. ad Born. VI 8 {Lom. VII 41. 49: Itaque lex quidem sancta) — 19 f vgl.

I Kor. 2, 12 f — 24. 28 Mm. 7, 13 — 31 Luk. 6, 45 Par.

3 descendimus ascendimus y \
Non] + enim Merlin Del 11 bona —
arbor <. 11 f oo fructus bonos 17 circumitione .4.* C circumscribti/////oue

B, vgl. unten S. 140, 22. 30 23 ostenderet] + et y 26 et<.5' 30 f e>o modo


namque
138 Origenes

de bono thesauro cordis sui profert bonum, et malus de malo profert


malum«. Genus namque assumsit etiam hie in >bono< vel >malo<, osten-
dens sine dubio in >bono homine< esse et iustitiani et sobrietatem et
prudentiam et pietatem et omne quod vel dici >bonum< vel intellegi
potest. Similiter autem et >malum hominem< dixit, qui sine dubio
esset et iniustus et inpurus et impius et omnia, quae per partes >homi-
nem maluni< deformant; sicut enim sine his nequitiis nemo aliquem
>malum hominem< putat, nee esse >malus< potest, ita et sine illis virtu-
tibus certum est quod nemo esse putabitur >bonus<,
10 Superest eis adhuc etiam illud, quod velut proprie sibi datum
scutum putant, quod dixit dominus in evangelio: »Nemo bonus nisi
unus deus pater«, dicentes hoc esse proprium vocabulum patris Christi,
qui tamen alius sit a creatore omnium deo, cui creatori bonitatis nul-
lam dederit appellationem. Videamus ergo si in veteri testamento deus
15 prophetarum et mundi creator ac legislator non dicitur >bonus<. Et
quid est quod dicit in psalmis: »Quam bonus Israhel deus rectis corde«
et »Dicat nunc Israhel quoniam bonus, quoniam in saeculum miseri-
cordia eins«. Et in Lamentationibus Hieremiae scriptum est: »Bonus
dominus his qui sustinent eum, animae quae requirit eum«. Sicut ergo
20 »bonus< in veteri testamento frequenter dicitur deus, ita etiam >iustus<
in evangeliis appellatur domini nostri lesu Christi pater. Denique in
evangelio secundum lohannem orans ipse dominus noster ad patrem
dicit: »Pater iuste, et mundus te non agnovit«. Et ne forte dicant
quia etiam mundi creatorem pro adsumptione carnis patrem vocabat et
25 ipsum >iustum< nominabat, excluduntur ab eo sermone, qui statim pro-
sequitur; ait enim: »Et mundus te non agnovit«. Secundum ipsos enim
bonum solum deum mundus ignorat; nam conditorem suum verissime
recognoscit, domino ipso dicente.quia >mundus quod suum est diligit<.
Aperte ergo is, quem putant bonum deum, >iustus< esse in evangeliis
30 dicitur. Ex otio sane licebit plura testimonia congregare, sicubi in
novo testamento pater domini nostri lesu Christi >iustus< appellatur,

11 Mark. 10, 18. Liik. 18, 18; rrjl oben S. 133, 13 [und über Marcions Be-
handlung der Stelle: Epiphan. in Oehlers Corp. haer. II 1 S. 57(3. 620 u. Eippolyf,

Philosoph. VII 31, über die der Naassmer ebenda 7 Kl] — 16 Psal. 72, 1 —
17 Psal. 117, 2 — 18 Klaffel. Jerem. 3, 25 — 23. 26 Joh. 17, 25 — 28 rfjl.

Joh. 15, 19

[G
1 malus]
animae M^corr anime
fehlt]
+ homo

agnovit
GG., v(jl.

anima
cognovit
Z. 5

GM*
16 oo deus
< Ä
25 nominabat
\
israhel

requiiet *
uominavit
19 das
23 et^

26 agnovit
<
ds

cognovit 29 is [G fehlt] GM* Ab his M^cm-rS ///


De pi-incipiis II Cap. 5, 4. Cap. 6, 1 139

et in yeteri testamento caeli ac terrae creator >bonus< dicitur. ut pluri- (Pai

bus testimoniis convicti haeretici aliquando forte erubescant.

y'. riji )< «''-..


CAPUT SEXTUM
5 De incarnatione Christi.

1. Tempus est bis decursis repetere nos de incarnatione domiui et

salvatoris nostri, quomodo vel homo factus est vel inter bomines con-
versatus est. Pro viribus igitur nostris perexiguis considerata ex Ps

operum suorum magis quam ex nostri sensus contemplatione divina


10 natura, intuitisque nihilominus ereaturis eins visibilibus, fide quoque
invisibilibus contemplatis quia non omnia vel oculis videre potest
,

humana fragilitas vel ratione conplecti, pro eo quod omnium rationa-


bibum infirmius et fragilius animal nos sumus bomines (])raestantiora
enim sunt ea, quae vel in caelo vel super caelos babentur): superest
15 nt barum omnium creaturarum et dei medium, id est >mediatorem<
quaeramus. quem Paulus apostolus >primogenitum omnis creaturae<
pronuntiat. Videntes quoque nos ea, quae de eius maiestate in scrip-
turis sanctis referuntur, et intuentes quod »imago invisibilis dei< et
»primogenitus omnis creaturae« dicatur, et quod »in ipso creata sunt

20 omnia visibiba et invisibilia, sive tbroni sive dominationes sive princi-


patus sive potestates, omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse

est ante

If
omnes,

if/l.

7.
aus Phot., Bibl. Cod. 8
et

Orig., In Jerem.
omnia illi

hom. VI 3


^
8 Pro viribus
iIlI 50,

^
constant«, qui est >caput omnium<, solus


12 :

— 3
12 pertinent
die fjr.
oi

Lberschrift

= Pamphil.,
;
p. 4:^ B. S. 140,

Apol. 3 {Lom. XXIV 325) — 15 vgl. [I Tim.2,öKlu.] Orig. c. Gels. III 34 (I 231, 7:

;
.) — 16 vgl. . 1, 1 — 18. 19 . 1, . 16. 17 — 22 vgl. Kor. 11, 3

1 et etiam et etiam lat. Überschrift] DNI 7 f vel

inter homines conversatus est <, doch vgl. S. 140, " 10 f fide quoque in-

visibilibus < Pa {doch über d. Z. ili», dafür rursumque ) 11 contemplatis] con-


templantes Pa\Ga) 12 pro <. Pa 13 nos < Pa 17 quoque GM* enim
ßM^forrPa I
nos <5 18 et2 < 19 sunt] sint Pa 20 omnia] -f- sive

quae in caelis sive quae in ten-a sunt Pa, vgl. oben I Cap. 7, 2 a. ., unten II Cap.

9, 4 a. A. 22 illi] in illo PaiG)


140 Origenes

habens >caput< deum patrem, sicut scriptum est: »Caput autem Christi (Pa)

deus«; pervidentes etiam quod scriptum est quoniam »nemo novit


patrem nisi filius, ueque filium quis novit nisi pater« (quis enim potest
nosse quae sit >sapientia< nisi qui genuit eam? aut quis ad liquidum
5 quae sit >veritas< novit nisi veritatis pater? quis certe universam >Yerbi<
sui naturam atque ipsius >dei< quae ex deo est investigare potuit nisi
solus deus, >apud quem erat verbum<?): pro certo habere debemus quod
hoc verbum (sive ratio dicenda est), hanc sapientiam, hanc veritatem
nullus alius >nisi solus pater novit<, de quo scriptum est: »Ne ipsum
10 quidem mundum capere arbitror libros qui scriberentur«, de gloria
scilicet et maiestate filii dei. Inpossibile namque est litteris committere
ea, quae ad salvatoris gloriam pertinent.

His igitur tantis ac talibus de natura filii dei consideratis, cum


summa ammiratione obstupescimus quod eminens omnium ista natura
15 >exinaniens< se de statu maiestatis suae homo factus sit et inter homines
conversatus sit, sicut >gratia labiis eins infusa< testatur, et sicut ei testi-
monium reddit pater caelestis, et ut signis quoque et prodigiis variisque
ab eo gestis virtutibus confirmatur. Qui etiam ante praesentiam suam
hanc, quam ostendit in corpore, praecursores et nuntios adventus sui
20 misit prophetas; j)ost ascensionem vero suam in caelos san ctos aposto- 90
los divinitatis suae virtute repletos homines vel ex publicanis vel ex
piscatoribus imperitos et indoctos circumire fecit orbem terrarum. ut
ex omni gente atque ex omnibus populis piorum plebem in se creden-
tium congregarent.
25 2. Verum ex omnibus de eo miraculis et magnificis illud penitus

ammirationem humanae mentis excedit, nee invenit mortalis intellegen-


tiae fragilitas, quomodo sentire vel intellegere possit quod tanta illa
potentia divinae maiestatis, ipsum illud patris verbum atque ipsa sa-
pientia dei, in qua >creata sunt omnia visibilia et invisibilia*. intra
30 circumscriptionem eins hominis, qui apparuit in ludaea, fuisse credeuda
sit, sed et ingressa esse dei sapientia vulvam feminae et nasci parvulus

1 IKor. 11, 3 — 2 Matth. 11, 27; vffl. oben S. 131,20 — 4—8 vgl. ohni I

Gap. 2, 1. 4 — 5—7 vgl. Joh. 1, 1 — 9 Joh. 21, 25 — \ht vgl. Phil. 2, 7 —


16 vgl. Psal. 44, 3 Wey — 16f vgl. Matth. 3, 17 Par. — 22 f vgl. Matth. 28, 19
— 29 vgl. Kol. 1, 16

2 deus] + vel Pa 3 f c>o nosse potest Pa 6 quae] qui Pa 7 proi Unde


pro Pa 9 solus < |
de quo] + sicut Pa 10 capere] + posse Pa{Ga)
+ potest {doch getilgt) Pa{M) 10 f de gloria scilicet et] de gloria et de Pa{GM*a)
de gloria scilicet et de Pa{M^eorr) 11 est < c 25 magnificis] magnificentiis
Merlin Del 31 ingressam esse dei sapientiam Aa \ parvnlum
De principüs II Cap. 6, 1. 2. 3 141

et vagitum emittere ad similitudinem plorantiiim parvulorum; tum (Jan)

deinde quod et in morte conturbari refertur, ut ipse etiam profitetur


dicens: »Tristis est anima mea usque ad mortem « et ad ultimum quod ;

usque ad eam quae inter homines indignissima habetur adductus est


5 mortem, licet post tertiam surrexerit diem. Cum ergo quaedam in eo
ita videamus humana, ut nihil a communi mortalium fragilitate distare

videantur, quaedam ita divina, quae nulli alii nisi illi primae et ineffabili
naturae conveniant deitatis, haeret humani intellectus angustia et tantae
ammirationis stupore perculsa, quo decHnet, quid teneat, quo se con-
10 vertat, ignorat. deum
mortalem videt; si hominem putet,
Si sentiat,
devicto mortis regno cum
spoliis redeuntem a mortuis cernit. Propter
quod cum omni metu et reverentia contemplandum est, ut in uno
eodemque ita utriusque naturae veritas demonstretur, ut neque aliquid
indignum et indecens in divina illa et ineffabili substantia sentiatur,
15 neque rursum quae gesta sunt f'alsis inlusa imaginibus aestimentur.
Quae quidem in aures huiuanas proferre et sermonibus explicare, longe
vires vel meriti nostri vel ingenii ac sermonis excedit. Arbitror autem
quia etiam sanctorum apostolorum supergrediatur mensuram; quin immo
fortassis etiam totius creaturae caelestium virtutum eminentior est
20 sacramenti istius explanatio. De quo nos non temeritate aliqua, sed
quoniam ordo loci poposcit, ea magis quae fides nostra continet, quam
quae humanae rationis adsertio vindicare solet, quam paucissimis pro-
feremus, suspiciones potius nostras quam manifestas aliquas adfirma-
tiones in medium proferentes.
25 3. Igitur unigenitus filius dei, per quem >omnia facta esse visibilia Jan
et invisibilia< in superioribus sermo disputationis edocuit, secundum
scripturae sententiam et fecit omnia et >quae fecit diligit<. Nam cum
>invisibilis dei< ipse sit >imago< invisibilis, participationem sui universis
rationabilibus creaturis invisibiliter praebuit ita, ut tantum ex eo unus-

3 Matth. 26, 38 Par. — 4 f vrjl. Celsus bei Orig. VII 53 (II 203, 28) und Orif/.,

In Joh. XXVIII 18 (IV 412, 31), In Jerem. hovi. XIV 6 (III 112, 12) — 5-8 vgl.

X. B. Orig., In Joh. XIX 2 (IV 299, 14). XXXU 16 (IV 452, 2) una Sceberg, Dogmen-
gesch. I 423 f — 15 vgl. Orig. c. Gels. IV 19 (I 288, 20) — 25 Igitur — S. 147, 19
recipiantur = Anoiiym. ad Januar. {Augustin., Opp. ed. Ben. tarn. VIII App.,
Col. 56-58, vgl. du Einl. BIY 2 — 2b t vgl. Kol. 1, 16 und oben S. 86, 5—21 —
27 vgl. Weish. Sal. 11, 24 — 28 vgl. Kol. l, 1 — 28 f vgl. oben I Cap. 3, 5. 6

5 surrexit 5 f in eo ita] neophita 9 quo' quod AG quid Koe


14 in] < AG de 21 poposcit poscifc deposcit Mi^linDel 25 filius <
2(» docuit
j^42 Origeneß

quisque participii sumeret, quanto erga eum dilectionis inhaesisset ad- Jan
fectu. Verum cum pro liberi arbitrii facultate varietas unumquemque
ac diversitas habuisset animorum, ut alius ardentiore, alius tenuiore
et exiliere erga auctorem suum amore teneretur, illa anima, de qua
5 dixit lesus quia »nemo aufert a me animam meam«, ab initio creaturae
et deinceps inseparabiKter ei atque indissociabiliter inhaerens, utpote
sapientiae et verbo dei et yeritati ac luci verae, et tota totum reci-
piens atque in eius lucem splendoremque ipsa cedens, facta est cum
ipso principaliter unus Spiritus, sicut et apostolus bis, qui eam imitari
lü deberent, promittit, quia »qui se iungit domino, unus Spiritus est«.
Hac ergo substantia animae inter deum carnemque mediante (nOn enim
possibile erat deinaturam corpori sine mediatore misceri) nascitur, ut
diximus, deus-homo, illa substantia media existente, cui utique contra

naturam non erat corpus assumere. Sed neque rursum anima illa,
15 utpote substantia rationabilis, contra naturam habuit capere deum. in

4 ff vf)L Earnack, Dogmengesch. 687 J.. 3 — 4 illa anima —6 inhaereus


= Hieron., Ep. ad Avit. 6 {Migne SL XXII 1064 f): Et in inferioribus : Nulla
alia anima, quae ad corpus descendit humanum, puram et germanam
similitudinem signi in se prioris expressit nisi illa, de qua Salvator
loquitar (Jb/i. 10, 18): »Nemo tollit animam meam a me, sed ego ponam
eam a me ipso«. Rufin hat gekürxt — 5 Joh. 10, 18 — —S vgl. Orig. c. Gds.
28. 41 (I 226, 13 f. 237, 7). VI 47. VII 17 (II 119, 4. 168, lö), In Joh. I 32
(IV 42, 12). XX 19 (IV 351, 25), Jn Ep. ad Born. III 8 {Lom. VI 207. 212), In
Lev. hom. XII 6 {Lojn. IX 395: Valde enim puram, valde mundam et sinceram

reqxiirit animam, quam sibi iungat, quia {es folgt I Kor. 6, 17], vgl. oben Hieron.)

,
und oben
(Hahn, Bihl.

- &&
S. 32,

d.
ff

Symb.^ S. 229:
8 S. 143,

(8)

,
17 vgl. Anathem. 8. 9

Ei'

,} - ?.,
der Const. Syn. a. 543

. . .

-
,8 —
,
, &)
] '
]
' ?.&
... (9)


10 Kor.

). & ] 6, 17 13 vgl. Orig. c. Gels. I 66 (I 119, 21 :

&
4 CV3
-)
II 9

suum auctorem Jan


( 136, 31:

5 lesus

Jan
14 f

difs
vgl.

/
/)
....
unten IV Cap.
137, 3

4,

f ab initio creaturae et
4 (31)

deinceps < Jan 6 ei < Jan 7 cvi verbo et sapientiae dei Jan |
vera
11 hac] haec.G 1 deum < Jan
De principüs Ci?. •',
3. 4 143

quem, ut superius dbriinus. Teint iiL_, Terbtnn et sapiuntiani et veri- Jaa


tatem tota fam cesserat. JJnde et merito pro eo qnod vel tota esset
in filio aei totum in se caperet aeL etfam qssa enm ea qiiaiiL
asstunserat came dei filins et dei virtus, Cknstos et djsi sapientia ap-
'
pellatiir; et mrsxini dei filtasy ^ger quem omnia ereata sant«. lesos
Clinstiis et filins haizmiis nasiastaämR, Xam. et filins ää :39 esse
lücitnr. pro ea scilicet natnra, qusM- nEflirteiiE %» lecipere pöteiaä;;
et filins hominis appellatnr. »TeBkttEus im da patris giöiä
sanctis angeüs* praedicatnr. Et Itae de eaxisa per ormweaa:
10 tarn diTina natnra humanis TOCabnKs appellatnr^ qj:
diTinae nuncnpationis insignäbos deeGrator. Magis
de nllo aüo dici potest qnod sei^tnm est qnäa
nna. et iam non snnt dno. sed earo nna«.
cum anima >in came nna< esse^ qnam. em
15 et >anns spiritos* esse enm deo eni Biagjs
qnae se deo per dilectionem. roioak, oi


ita

.
dicatnr?
&. ^:
20

25 ei
'
4.

övvoo^c.od^rii'ai

ant
Jia xcl aifd-gmjroc

:.
öta

[[<^od antem dileetionis perfeetio et meri affectns sineerifeas hmse


inseparabüem cnm deo tecerit nnitateirL ita nt non fortuifea faesik
enm personae aceeptione animae eins assnuLpdo. sed rEitTi-^
1
<[^
' ixQiod
öoi*«.
•^»

i§.

&
an^ageflhyerreic
^ri^ajofsrnz
^Stfc.
^
Öuata»-
^eie
/^-
xei

. snamm ei merito delata. andi ad eam propiietam; dieenteni: »DÜe:^ -

institiam et odisti iniquitatem: propterea nnxit te deos^ deifötaas <<>

2—4f i-yi. OH;;, e. Cels. 39 ill 43, 22) —& ff^. Äji. 1, m imc£ Ontj, . Cels.

9 (I 136, li — Sf er/L Matth. 16, 2T Piir. — li Mztth. 1% 5. , 'ü^flt i fit^

— —
'
l»f B>;L IKor. 6, 17 18—23 Fnj. 20 (S?ui. JastuiaB. Sp. ad
3) bei

Mennam [yiami IS 328) mit der Überschuß: ix SevTU^ttü xs^c


&vd-Q<o-xov (^^• »^. wla.ov *' =
24 Qaod — 5. l-tt, 1 imis Ruf., der den letzten 5. des jrieeL• Fnttjment» üöeryekc,
vgl. Schmixer ,5. 122 JL. * — 1». 27 Psal. U, S — 2« P'/L I Bstr. 1. 17

1 in- yieriin Del 2 qaod vel Jan vel qa-?d quod y $ cum. ea iniant -/

Jan com ea qua com qua JL -1 Chxistus < Jan S ««>? m. glorta d«fi patas•

Jan 11 cv; auncop. divinae Jan \% cnj ona earo Jam \


euim. <. Jtrt

24 Quod — 27 dicentem] propheta iliceate Jan 24 meri AC taeribi


j^44 Origenes

laetitiae prae participibus tms«.J Dilectionis igitur merito unguitur Jan


>oleo laetitiae<, id estanima cum verbo dei Christus efficitur. >Ungi<
namque >oleo laetitiae< non aliud intellegitur quam spiritu sancto repleri.
Quod autem >prae participibus< dixit, indicat quia non gratia Spiritus
ö sicut prophetis ei data est, sed ipsius verbi dei in ea substantialis inerat
»In quo inhabitat omnis plenitudo
>plenitudo<, sicut et apostolus dixit:
deitatis corporaliter«.Denique propter hoc non solum dixit: »Dilexisti
iustitiam«, sed addidit »et odisti iniquitatem«. >Odisse< enim >iniqui-
tatem< illud est, quod scriptura dicit de eo quia »peccatum non fecit,
10 nee inventus est dolus in ore eins«, et quod ait: »Temptatus per omnia
pro similitudine absque peccato«. Sed et ipse dominus dicit: »Quis
vestrum me arguit de peccato?« Et iterum ipse dicit de se: »Ecce
venit mundi huius princeps et in me non invenit quidquam«. Quae
omnia nuUum in eo peccati sensum indicant extitisse. Quod ut pro-
15 pheta evidentius designaret, quia numquam eum >iniquitatis< sensus in-
trasset, ait: »Priusquam sciret puer vocare patrem aut matrem. avertit
se ab iniquitate«.
. Quodsi alicui difficile id videbitur, pro eo quod rationabilem
animam esse in Christo supra ostendimus, quam utique animarum
20 naturam boni malique capacem per omnes disputationes nostras fre-
quenter ostendimus hoc modo rei huius explanabitur difiicultas. Natu-
:

ram quidem animae ilKus hanc fuisse, quae est omnium animarum.
non potest dubitari; alioquin nee dici anima potuit, si vere non fuit
anima. Verum quoniam honi malique eligendi facultas omnibus praesto
25 est, haec anima, quae Christi est. ita elegit >diKgere iustitiam<, ut pro
inmensitate dilectionis inconvertibiliter ei atque inseparabiliter inhae-
reret, ita ut propositi firmitas et afFectus inmensitas et dilectionis in-
extinguibilis calor omnem sensum conversionis atque inmutationis

4f vrjl. Rom. 12, G — 6 Kol 2, — 7 PsaL 44, 8 — 9 Jcs. 53. 9 —


10 Eebr. 4, 15 — 11 Joh. 8, 46 — 12 Joh. 14, 30 — 16 Jr.s. 8, 4. 7, IG —
18 f vgl. oben S. 142, 14 f — 20 f vgl. oben S. 99, 14 f — 25— S. 145, 1 vgl. Orig.,

In Lev. hom. XII 4 {Lom. IX 390-392) vnd Huet, Origen. II 2 qu. 3, 6

1 igiturj ergo Jan ei Jan <. L 6 dixit Jan dicit 7 deitatis di-

vinitatis Jan 8 addidit AG Jan addit 9 illud est Jan est illud illud

quia] Qui Jan [10 Tentatum Jan 11 sed — 12 de peccato < Jan
13 CS3 princeps mundi huius Jan 15 numquam] -f- in Jan 18 id < Jan
19 quam] cum Jan 19 f cv3 natui-am anim. Jan 21 cvj huius rei Jan 26 co ei

inconvertibiliter Ja» 26 f adhaereret Jöw 27 f inextingiiibilis] inexpugnabüis y


2S atque inmutationis < Jan
De principiiö Cap. 6, 4. . 6 14")

abscideret, ut quod in arbitrio erat positum, longi usus afFectu iam versum Jan
sit in naturam; ita et fuisse quidem in Christo humana et rationabilis
anima credenda est, et nulluni sensum vel possibilitatem eam putan-
dum est habuisse peccati.

5 6. Ad pleniorem tarnen rei explanationem non videtur absurdum,


si etiam similitudine aliqua utamur, licet in re tarn ardua tamque dif-

ficili ne exemplis quidem uti commodis copia


est. Tamen ut absque
aliquo praeiudicio metallum capax est et frigoris et
dicamus, ferri
caloris; si ergo massa aliqua ferri semper in igne sit posita, omnibus
10 suis poris omnibusque venis ignem recipiens et tota ignis effecta, si
neque ignis ab ea cesset aliquando neque ipsa ab igne separetur: num-
quidnam dicemus hanc, quae natura quidem ferri massa est, in igne
positam et indesinenter ardentem posse frigus aliquando recipere?
Quin immo (quod verius est) magis eam, sicut in fornacibus saepe fieri
15 oculis deprehendimus, totam ignem efPectam dicimus, quia nee aliud
in ea nisi ignis cernitur; sed et si qui contingere atque adtrectare
temtaverit, non ferri, sed ignis vim sentiet. Hoc ergo modo etiam
illa anima, quae quasi ferrum in igne semper in verbo, semper in
sie

sapientia, semper in deo posita est, omne quod agit, quod sentit, quod
'20 intellegit, deus est: et ideo nee convertibilis aut mutabilis dici potest,
quae inconvertibilitatem ex verbi dei unitate indesinenter ignita pos-
sedit. Ad omnes denique sanetos calor aliquis verbi dei putandus est
pervenisse; in hac autem anima ignis ipse divinus substantialiter requie-
visse credendus est, ex quo ad ceteros calor aliquis yenerit, Denique
2ö quod dixit quia »unxit te deus, deus tuus oleo laetitiae prae participi-
bus tuis«, ostendit quod aliter ista anima >oleo laetitiae<, id est verbo
dei et sapientia, unguitur et aliter >participes< eins, id est sancti pro-
phetae et apostoli. enim >in odore unguentorum< eins >cucurrisse<
IIb
dicuntur, ista autem anima vasculum unguenti ipsius fuit, ex cuius

Tj]

;
rr/l.
22—24

oben S. 143, 28
& ^y. Orif/. c.

— 28
Cels. 111

rrjl.
28

Hohe/.
(1

,
1,
^
226, 14j:

4
iV

^'
;y »(>
— 25 Psa
{seil, ;)
Tiäac

44, 8,

1 abscinderefc Jan \ ut] et \


effectu verm. Denis, De la pliil. dOrif/.

p. 172 .1. 1 7 uti] abuti abhuti C <. 9 sit < Jan 11 oo ab ea iguis
Jan 11 f numquid Jan 13 cv3 aliquando frigus Jan 14 magis eam] massam
Jan 16 si quis Ja» 16 f contrectare adtentaverit Jan 20 aut] nee Ja«
21 f possidebit Ja;i 22 aliqui ^J?(?ii* 26 cvj ista anima aliter Ja« 29 autem]
vero Jan
Origenes V. iQ
146 Origenes

>flagrantia< participantes digni quique prophetae fiebant e!: apostoli. Jan


Sicut ergo alius est unguenti odor et alia est unguenti substantia, ita
aKud Christus, et aliud participes sui. Et sicut vas ipsum quod sub-
stantiam continet unguenti, nullo genere potest aliquid recipere foetoris,
hi vero, qui ex odore eins participant, si se paulo longius a >flagrantia<
eins removerint, possibile est ut incidentem recipiant foetorem: ita
Christus velut yas ipsum, in quo erat unguenti substantia, inpossibile
fuit ut contrarium reciperet odorem; participes vero eins quam proximi
fuerint vasculo, tarn odoris erunt participes et capaces.
10 7. Arbitror sane etiam Hieremiam prophetam intellegentem, quae 92
sit in eo quae etiam haec, quam pro salute
natura dei sapientiae,
mundi susceperat, vultus nostri Christus dominus,
dixisse: »Spiritus
cuius diximus quod in umbra eins vivemus in gentibus«. Pro eo enim
quod sicut umbra corporis nostri inseparabilis est a corpore et inde-
15 clinabiüter motus ac gestus corporis suscipit et gerit, puto eum animae
Christi opus ac motus, quae ei inseparabiliter inhaerebat et pro motu
eins ac voluntate cuncta perpetrabat, ostendere volentem, >umbram<
Christi domini hanc vocasse, >in qua umbra< nos >viveremus in
gentibus<. In huius namque assumtionis sacramento gentes vivunt,
20 quae imitantes eam per fidem perveniunt ad salutem. Sed et David
dicens:»Memor esto opprobrii mei, domine, quo exprobraverunt me
in commutatione Christi tui«, similia mihi videtur ostendere. Et
Paulus quid aliud sentit, cum dicit: »Vita nostra abscondita est cum
Christo in deo«? Et quidem in alio loco dicit: »Aut documentum
25 quaeritis eins, qui in me loquitur Christus?« Et nunc Christum >in
deo< dicit >absconditum<, Cuius rei intellectus nisi talis aliquis indi-
cetur, qualem per >umbram< Christi a propheta significatum esse supra
diximus, fortassis etiam hoc sensum humanae mentis excedit. Sed et

1. 5 vgl. Hohel. 1, 3 — 12 Klagel Jerem. 4, 20 — 21 Psal. 88, 51. 52


— 23 Kol. 3, 3; vgl. OHg., In Job. XX 39 (IV 380, 30: ;)
-), In Mattk. Gomm. XII 33 [Lom. III 182), In Ep. ad
Rom. V 10 {Lmn. VI 400) — 24 II Kor. 13, 3

3 aliud 1]
fragi-antia

+ est Ja7i
Jan Merlin Üagrantia
7 Christus] anima
8
Christi
fraglantia
Jan \
ipsum
Ab
< Jan
2 est^

\
< Jan
erat]

inerat Jan \
o^ substantia unguenti Jan 13 cuius GM* cui '^o''''
Jan,
vgl. tmten IV 25 15 suscepit J. Jan | et] ac Jan 16 motum Jan j
quae]
qui Jan 20 veniunt Jan 21 quo] quod 22 in commutationem Jan 24: Et
quidem] Et quid enim Jan \ Aut documentum] An doctrinam Jan-HSS 26 in-

tellectus] + est difficilis Jati 26 f iudicetur Jan 28 hoc] hunc


De principiis II Cap. 6, 6. 7. Cap. 7, 1 147

quam plurima alia in scripturis divinis de 'umbrae< significantia vide- Jan)


mus inserta, ut illud in evangelio secundum Lucam, cum dicit Gabrihel
ad Mariam: »Spiritus domini veniet super te, et virtus altissimi obum-
brabit tibi«. Et apostolus de lege dicit quia »similitudini et umbrae
deserviunt caelestium« hi, qui carnalem habent circumcisionem. Et
alibi dieitur: »Xonne umbra est vita nostra super terram?« Si ergo
et lex quae super terras est >umbra< est, et >vita< omnis >nostra< quae
est super terras >umbra< est, et in >umbra< Christi >vivemus inter gentes<:
videndum est ne harum omnium veritas umbrarum in illa revelatione
10 noscatur, cum iam non >per speculum et in aenigmate, sed facie ad
iaciem< sancti quique gloriam dei et rerum causas ac veritatem specu-
larimerebuntur. Cuius veritatis accepto iam >pignore< per spiritum
sanctum dicebat apostolus: »Etiam si cognovimus Christum secundum
carnem aliquando, sed nunc iam non novimus«.
15 Haec interim nobis ad praesens de rebus tarn difficilibus dispu-
tantibus, id est de incarnatione et de deitate Christi, occurrere potu-
erunt. Si quis sane melius aliquid potuerit invenire et evidentioribus
de scripturis sanctis assertionibus confirmare quae dicit, illa potius
quam haec recipiantur.

20 ö'. " TÖ avTÖ ^« :>.


tr ?Io)ö8i y,cu
ayioi<i
roü :tqo(fi]xiu^

CAPUT SEPTIMUM
De spiritu sancto.

1. Quia ergo post primas illas dissertiones, quas de patre et ülio

25 et spiritu sancto in initiis secundum quod res poposcerat exposuimus,


Visum est rursum repetere nos debere et ostendere quod deus idem

3 Luk. 1, 35 — 4 Hehr. 8, 5 — 6 Hioh S, 9b — 10 f vgl. I Kor. 13, 12


— 12 vgl. II Kor. 5, 5 A7 — 13 II Kor. 5, 16 — 16 et de deitate ist nach
Schnitzer, S. 126 A. * ivahrscheinlich Zusatx Rufins — 19 mit recipiantur endigt
Jan —20 täte griech. Überschrift {Phot., Bibl. Corf.8p.4a B.) wohlaus S. 148, 10—12
entnommen — 2it rgl. oben l Cap. 1—3 — 26— S. 148, 2 vgl. oben II Gap. 4. 5

6 CV3 Nonne vita nostra umbra est super Jan 7 terras C ten-a terram
Jan 8 terras] ten-am Jan 9 cnj omnium harum Jan 10 non < Jan 11 qui-
que] + et Jan 13 Etiam] Et Ja« 16 de^ < Jan
10*
148 Origenes

mundi et pater domini nostri lesu Christi, id


esset Creator et conditor (Pa)

est legisprophetarum atque eyangeliorum unus atque idem deus,


et

tum deinde etiam de Christo, quod is, qui verbum et sapientia dei
superius fuerat ostensus, etiam qualiter homo faetus est in consequen-
tibus debiiit demonstrari: siiperest ut etiam de spiritu sancto quam
possumus breviter repetamus. ^

Tempus est ergo nunc de spiritu sancto nos pro viribus pauca Pa
disserere, quem dominus et salvator noster in evangelio secundum
lohannem >paracletum< nominavit. Sicut enim idem ipse deus atque
lu idem ipse Christus, ita idem ipse et spiritus sanctus est, qui et in pro-
phetis et in apostolis fuit, id est sive in illis, qui ante adventum Christi
deo crediderunt, sive in his, qui per Christum confugerunt ad deum.
Et duos quidem deos ausos esse haereticos dicere et duos Christos
audivimus, duos autem spiritus sanctos numquam cognovimus ab aliquo
15 praedicari. Quomodo enim hoc de scripturis poterunt affirmare, aut
quam differentiam dare poterunt inter spiritum sanctum et spiritum
sanctum? si tarnen definitio aliqua aut descriptio inveniri potest spiri-
tus sancti. Nam ut concedamus Marcioni vel Valentino posse differen-
tias deitatis inducere et aliam boni naturam aliam yero iusti describere,

20 quid excogitabit aut quid inveniet, ut differentiam sancti spiritus intro-


ducat? Nihil ergo illos posse ad indicium qualiscumque differentiae
arbitror invenire.

3 —5 vgl. oben II Cap. 6 — 7 Tempus — 15 praedicari = Pamphil., Äpol. 4


{Lom. XXIV 335) — 8 f vgl. Joh. 14, 16. 26. 15, 26. 16, 7 — 13 tgl. oben S. 120, 23 ff
— 13 f vgl. Clemens AI, Hypotijp. Frg. 23 aus Phot., Bibl. Cod. 109 (III 202, 16— 2267. ,

^
Augustin c. Faust. XII 11 {Manichcier) ; Bousset, Hauptprobleme d. Gnosis S. 274 f

, &);,
und Hartiack, Dogtnengesch. 282 f. 285 f 14 f vgl. Canon, apost. (49 (48 j: El'

viov
Orig.,
«'
In . ad Tit. Frg. {Lom. V
}
287 f: Sed et
-
si qui

sunt, qui Spiritum sanctum alium quidem dicant esse, qui fuit in Prophetis, aüurn
autem, qui fuit in Apostolis Domini nostri lesu Christi, unum atque idem delictum
imjiietatis admittunt, quod illi qui, quantum in se est, naturam Deitatis secant et

scindunt, dicentes unum Legis et alterum Evangeliorum Deum) und Barnack,


Dugmengesch. 669 J.. 2 — 18 f vgl. Orig., In Ep. ad Tit. Frg. [Lom. V 285)

3 tum Tunc 7 Tempus est —8 disserere] Tempus est nunc nos pro
viribus de Spiritu sancto pauca describere Pa <. 9 paracletum A*ßM*Pa
paraclitum.4c<'ii-(; paraclytum Gikfico'"'', ebenso tmten »S. 150, 11. 12 usic. 10 tv> sanctus
spiritus AB |
et^j etiam Pa 12 ad deum] ad eum Pa 14 c^ audivimus
vor ausos esse Z. \^ Pa \ cognovimus] audivimus Pa 15 hoc] haec <.
De principiis II Cap. 7, 1. 2 149

2. Nos vero aestimamus quod participationem eins similiter ut


sapientiae dei et verbi dei abscjiie ulla diiferentia creatura rationabilis
omnis assumat. Video tarnen quod praecipuus spiritus sancti adventus
ad homines post ascensionem Christi in caelos magis quam ante ad-
ventum eius declaretur. Antea namque solis prophetis et paucis, si
qui forte in populo meruisset, donum sancti spiritus praebebatur; post
adventum vero salvatoris scriptum est >adimpletum esse illud, quod
dictum fuerat in propheta Iohel<, quia »erit in novissimis diebus, et
effundam de spiritu meo super omnem carnem, et proph etabunt«; quod
10 utique tale est sicut illud, quod ait: »Omnes gentes servient ei«. Per
gratiam |
ergo sancti spiritus cum reliquis quam plurimis etiam illud 93
magnificentissimum demonstratur, quod ea, quae in prophetis scripta
sunt vel in lege Moysi, pauci tunc * , id est ipsi prophetae et vix sicubi
unus ex omni populo superare poterat intellectum corjjoreum et maius
1) aliquid sentire, id est spiritale quid poterat intellegere in lege vel
prophetis; nunc autem innumerae sunt multitudines credentium, qui
licet non omnes possint per ordinem atque ad liquidum spiritalis in-
tellegentiae explanare consequentiam tamen omnes paene persuasum ,

habent quod neque circumcisio corporaüter intellegi debeat neque


20 otium sabbati vel sanguinis effusio pecoris, neque quod de his Moysi
responsa darentur a deo: qui utique sensus dubium non est quod
spiritus sancti virtute omnibus suggeratur.

1—3 vgl. oben S. , 2ff — 7 f vfjl. Act. 2, 16 — S Act. 2, 17. Joel 3, 1 (2, 28)
— 10 Psal. 71, IIb — 13—16 vgl. x.B. Orirj. c. Gels. 34 (II 184, 17}, In
Matth. Comm. ser. 27 {Lom. IV 232: Spiritualis enim et propheticus sensus Scrip-
turae celatus est in historia rei propositae, ut omnis Scriptura a mediocribus
quidem secundum histoiiam
mysterium

297

tamen
ff —
).
sunt,
spirituale),

«'
16 vgl.

VII 26
Orig.

),
c.
intelligatur, a spiritualibus

unten IN [Cap.

( 177, 23: «
?.
Gels. III
2,

9
2

(I

In Gant.
(9) a.

210,
?])
II
: «
A.

/.^
(
autem et perfectis

und Redcpeniiing,

[Lom, XIV 376: ecclesiae innumerae


quae per orbem terrae diffusae sunt, atque immensae congregationes
- secundum

?.^
)
Orig.

— 18—21

)
ac multitudines populorum) tgl. Orig. c. Gels. II 7 (I 133, 13:

— 1)-21 rgl. Gen. 17, 10—14. Exod. 31, 12-17. Lei: 1. 3. 4. 17. 23

8 et < y 13 tunc *] vielleicht tunc (intellegebant) Koe 15 sentire < /


'
spiritale spiritalem sensum [urspr. wohl Randnote ) \
quid poterat <
18 paene <
15U Origenes

3. Sicut autem multi sunt intellectus de Christo, qui utique quamvis


>sapientia< sit, non tarnen in omnibus sajiientiae agit aut obtinet vim
nisi in his, qui in ipso sapientiae student (neque cum >medicus< dicatur.
erga omnes quasi medicus agit, sed erga illos tantum, qui aegritudinis
5 suae intellecto languore confugiunt ad misericordiam eins, ut possint
sanitatem): ita arbitror etiam de spiritu sancto, in quo
consequi
omnis est natura donorum. >Aliis< namque praebetur >per spiritum
sermo sapientiae, aliis sermo scientiae, aliis fides<; et ita per singulos,
qui eum capere possunt, hoc efficitur vel hoc intellegitur ipse Spiritus,
10 quo indiget ille, qui eum participare meruerit. Quas divisiones ac
difFerentias non advertentes hi, qui >paracletum< eum in evangelio au-
diunt nominari, neque considerantes ex quo opere vel actu >paracletus<
nominetur, vilibus eum nescio quibus spiritibus compararunt et per
hoc conturbare conati sunt ecclesias Christi, ita ut dissensiones fratri-
15 bus non modicas generarent. Evangelium vero tantae eum potentiae
ac maiestatis ostendit, ut dicat apostolos >non posse capere< adhuc ea,
quae volebat eos docere salvator, nisi >cum advenerit spiritus sanctus<,
qui se eorum animabus infundens inluminare eos possit de ratione ac
fide Isti vero pro imperitia intellectus sui, qua non solum
trinitatis.
20 ipsi quod rectum est consequenter non valent exponere, sed ne his
quidem quae a nobis dicuntur possunt audientiam commodare, miuora
de eius deitate quam dignum est sentientes, erroribus se ac deceptio-
nibus tradiderunt. erratico magis spiritu depravati quam sancti spiritus

— — — 10
In Joh.
If vgl.

&
II
oben I

10 (IV 65, 26):


Cap. 2, Iff

ob
3 tgl. Matth. 9, 12 Par.

, •'
!}
7

,-
vgl. Orig.,

&,
, ,
'
. —

,
7 f vgl. Kor. 12, 8. 9 — 11 vgl. obm S. 148, 8f — 15—19 vgl. Joh. 16, 12—14
— — 19 —

, ^
18 qui trinitatis hält Schnitter /S'. 128f J.. *** für Zusatz Rufins
22— S. 151, 4 vgL Orig., In Matth. XV 30 {Lom. Ilt 392j: Kai ]-
]
,
. . .

.
3 in ipso in ipsa 6 ita arbitror etiam de sp. s.j uohl nach Analogie
von sentio de aliquo, da multi sunt intellectus Z. 1 nicht gut ergänxt ncrdeti
kann; doch vgl. unten S. 171, 9 17 adveniret 18 posset ßcorrM^
De principiis II Cap. 7, 3. 4 151

institutionibus eruditi, secundum quod apostolus dixit: »Doctrinam


spirituum daemonioruni sequentes, prohibentium nubere« »ad interitiim
et ruinam multorum« »et inportune se abstinere a cibis«, ut per osten-
tationem acrioris observantiae seducant animas innocentum.
5 4. Oportet ergo nos scire quia >paracletus< est spiritus sanctus,

docens maiora quam voce proferri possunt


et, ut ita dixerim, quae

»ineffabilia sunt< et »quae non


homini loqui«, id est quae indicari
licet

humano sermone non possunt. Quod autem ait »non licet«, pro eo

(
quod >non potest< dictum sentimus a Paulo, sicut et ibi ubi ait: ,

10 »Omnia licent, sed non omnia expediunt; omnia licent, sed non omnia
aedificant«. Ea enim, quorum potestas nobis est, propter quod habere
ea possumus, >licere< nobis dicit. >Paracletus< vero quod dicitur spiritus
sanctus, a consolatione dicitur enim latine consolatio ap-
pellatur); si quis namque de spiritu sancto participare meruerit, co-
15 gnitis ineffabilibus sacramentis consolationem sine dubio et laetitiam
cordis assumit. Cum enim rationes omnium quae fiunt, quare vel
qualiter fiant, spiritu indicante cognoverit, in nullo utique conturbari
eins anima poterit aut ullum sensum maeroris accipere; nee in aliquo
terretur, cum verbo dei et sapientiae eins inhaerens >dominum lesum
20 dicit in spiritu sancto<.
Verum quoniam >paracleti< fecimus mentionem et pro viribus
nostris qualiter de eo sentiri debeat exposuimus, dicitur autem etiam
salvator noster >paracletus< in epistola lohannis, cum dicit: »Si quis
nostrum peccaverit, paracletum habemus ad patrem, lesum Christum
20 iustum, et ipse est repropitiatio pro peccatis nostris« consideremus ne :

forte aliud hie signifieet haec appellatio >paracleti< de salvatore, aliud


de spiritu sancto. Videtur enim de salvatore >paraeletus< dici depre-

1—4 I Ti}7i. 4, 1. 3 [+ L/ik. 2, 34 Wei/], vrjl s. 5. Oi-vj., Tn Ep. ad Rom.


IX X [Lom. VII 295. 385) — 7—9 v(jl. II Kor. 12, 4 — 10 I Kor.
2. 10, 23 —
^,
16—18 vfjl. Joh. 14, 26. 27 — l^fvgl. I Kor. 12, 8 — 23 m. S. 152, 3 I Joh. —

,
2, 1. 2
27—S. 152, 5 vgl. Orig. c. Gels. III 34 (I 281, 7:

rf'

^), In Lei: hom. VII 2 {Lom. 291:


Salvator meus luget etiam nunc peccata mea. Salvator nieus laetari non potest,
donec ego in iniquitate peiinaneo. Quare non potest? Quia ipse est advocatus

pro peccatis nostris apud patrem 'es foh/t I Joh. 2, 1. 2])

9 a Paulo] aplo ab apostolo \


ibi ubi (libi aMa 13 paraclesis «/
paraclisis A<:orr paraclysis M^corr i« assumsit 18 ullum] illum A* nullum
152 Origenes

cator, utrumque enim significat in graeco >paracletns<, et >C(jnsolator<

et >deprecator<. Propter eum ergo qui subsequitur sermonem, quo ait

quia »ipse est repropitiatio pro peccatis nostris«, magis in salvatore


nomen >paracleti< pro deprecatore intellegendum videtur; deprecari
enim patrem >pro peccatis nostris< dicitur. De spiritu vero sancto
>paracletus< >consolator< debet intellegi, pro eo quod consolationem
praestat animabiis, quibus aperit et revelat sensum scientiae spiritalis.

CAPUT OCTAVUM
10 De anima.
1. Post haec iam ordo deposeit nos etiam de anima generaliter
inquirere et ab inferioribus incipientes ad superiora conscendere. Esse
namque animas in singulis quibusque animalibus, etiam in bis quae in
aquis degunt, a nullo arbitror dubitari, Nam et |
communis hoc om- 94
15 nium servat opinio, et confirmatio sanctae scripturae auctoritatis acce-
dit, cum dicitur quia »fecit deus cetos magnos et omnem animam
animantium repentium, quae produxerunt aquae secundum genus
eorum«. Ex communi vero rationis intellegentia confirmatur etiam ab

20
bis, qui definitionem animae certis determinant verbis.
namque anima hoc modo, quia sit substantia et
Definitur

quod latine, licet non tarn proprie explanetur, dici tamen potest >sen-
],
sibilis et mobilis^. Quod utique convenit etiam de omnibus animalibus
dici et bis, quae in aquis degunt: sed et in volucribus eadem definitio

8f ', Cap. VIII vffl. PamphiL, Äpol. 8 [Lo7n. XXIV 397: Nusquam prorsus
librum proprie de Anima scriptum edidit) und Orig., In Joh. VI 14 (IV 123, 31:
iv

.)
/
und Harnack, Dogmengesch. 6S0
. 1. Die griech. Überschrift aus Phot., Cod. 8 p. 4:^ B. — 16 Gen. 1, 21 —
20 vgl. Aristot., De anima III 9 p. 432; Philo, Leg. Alleg. II 7, 23 \p. 71 M.,

De
95, 15

cm.
Gohn:
c. 14—16
») ); TerhtlL,

7 aperit et aperte 20 fantastice et onnetice ßM (-ae et -ae A)


FANTÄSTlCE ET ÖRMETITE G { mit kleinen Buchst.) 21 tarn tarnen
De princiiiiis II Cap. 7, 4. Cap. S, 1 153

animae convenienter ostenditur. Addit sane scriptura etiani alterius


sententiae aiictoritatem, cum
»Xon mandueabitis sanguinem, dicit:

quia anima totius carnis sanguis eins est, et non mandueabitis animam
cum carnibus«: in quo evidentissime >sanguinera< omnium animalium
5 >animam< ipsorum esse designat. lam vero si quis requirat, quoniam
>animam omnis sanguinem eius esse< dixit, de apibus et vespis
carnis
et formicis quae in aquis sunt, ostreis vel cocleis et
sed et de bis,

quaecumque sunt alia, quae carent sanguine et esse animantia mani-


festissime demonstrantur: respondendum est quoniam in huiuscemodi
10 animantibus quam in ceteris vim habet rubri sanguinis vigor, hanc vim
obtinet in istis humor ille, qui inest in eis, licet alterius sit coloris:
nihil enim refert, qui sit color, dummodo substantia sit vitalis. De
iumentis vero vel pecudibus quod animantia sint, etiam apud communem
opinionem nulla dubitatio est. Evidens tarnen est et scripturae divinae

lO sententia, cum dicit deus: »Produeat terra animam vivam secundum


genus, quadrupedia et repentia et bestias terrae secundum genus«.
lam vero de homine quamvis nuUi dubium sit nee requirere aliquis
possit, tarnen et scriptura divina designat quod >deus in faciem eius
inspiraverit spiramentum vitae, et factus sit homo in animam vivam<.
20 Superest de angelico ordine requirere, utrum et ipsi animas
habeant an animae sint, vel de ceteris divinis caelestibusque virtutilnis
sed et de contrariis potestatibus. Auctoritatem quidem scripturae
divinae nusquam ullam invenimus quod vel angeli, vel si qui sunt
divini >spiritus ministri< dei, vel animas habere vel animae dicantur;
25 animantia tarnen esse a quam plurimis sentiuntur. De deo autem in-
venimus scriptum esse ita: »Et ponam animam meam super animam
illam, quae manducaverit sanguinem, et eradicabo eam de populo suo«
et item alibi: ?>Neomenias vestras et sabbata et diem magnum acceptum
non habeo. leiunia et ferias et dies festos vestros odit anima mea«.
30 Et in vicesimo primo psalmo de Christo (certum est enim quia ex
persona ipsius iste psalmus adscribitur, sicut evangelium contestatur)
ita dictum est: »Tu autem, domine, ne longe facias auxilium tuum.

^
ad defensionem meam respice, eripe a framea animam meam et de

2 Lev. 17, 14—15 Gen. 1, 24 — 17 rr/l. Method. hei Phot., Bibl. Cod.
284, p. 293 a, 34

Ä: 6 d'


?) /Jjv ^^,

18 f rr/l. Gen. 2, 7 20 ff v[/L Hiiet, Origen. II 2 qu. 5, 6 24 rr,L

Hcbr. 1, 14 Kl — 2ß Lev. 17, 10; vrjl. Griff., In Ep. ad Born. II 13 iLom. VI 128i
— 28 Jcs. 1, 13. 14 — 31 vgl. Matth. 27, m Par. — 32 Psal. 21, 20. 21

14 et] ex C < .4 18 posset 1) inspiravit \


inspiiamentum
spiraculum .S' | sit est 24 animae esse^ Koe 32 longe] elonge
154 Origenes

manu canis iinicam meam«. Quamvis et multa alia sint testimonia de


anima Christi in carne positi.
2.Sed de Christi quidem anima omnem nobis adimet quaestionem
ratio incarnationis occurrens. Sicut enim vere carnem habuit, ita vere
et animam habuit. De eo vero, quod >dei anima< in scripturis nomi-
natur, qualiter intellegi debeat, et sentire et proferre difficile est;

semel enim simplicem illam naturam et absque ullius adiectionis per-


mixtione profitemur; tarnen, quoquomodo sentiendum est, nominari
interim >dei anima< videtur: de Christo vero nee dubitatur. Et ideo
10 non mihi videtur absurdum etiam de sanctis angelis ceterisque cae-
lestibus virtutibus tale aliquid vel dicere vel sentire, si quidem defi-
nitio animae etiam in ipsos videtur incurrere. Quis enim ratio-
illa

nabiliter sensibiles eos esse vel mobiles potent denegare? Quodsi recta
ista quod substantia rationabiliter sensibilis et
videtur esse definitio,
15 mobilis anima dicatur, videtur haec eadem definitio etiam ad angelos
pertinere. Quid enim aliud in illis quam sensus rationabilis et motus
est? Quorum autem una definitionis ratio est, horum sine dubio et
eadem substantia est. Paulus sane apostolus esse quendam >animalem
hominem< significat, quem negat >ea quae sunt spiritus dei< posse >re-
20 cipere<, sed >stultam< ei videri dicit spiritus sancti doctrinam, nee >posse
eum intellegere quod spiritaliter diseernatur<. Sed et in alio loco ait
>seminari eorpus animale<, et >surgere corpus spiritale*. ostendens in
resurrectione iustorum nihil animale futurum in his, qui vitam meruerint
beatorum. Et ideo requirimus ne forte substantia aliqua sit, quae
25 secundum quod anima est, inperfecta sit. Verum utrum propterea
hoe,
inperfeeta sit, quod a perfeetione deeidit, an talis a deo faeta sit, cum
per ordinem singula discuti eoeperint, requiremus. Si enim >animaKs
homo non reeipit quae sunt spiritus dei<, et pro eo, quod >8<
est, melioris naturae, id est divinae, intellegentiam reeipere non potest,

30 hae fortasse de causa evidentius nos Paulus docere volens, quid sit per

3 %u dem Abschnitt de Christi anima gehört vielleicht icas von dem Anonymus
bei Phot.,

{Migne SL
]
Cod. 117 als

XXIII 427)
6.


Vorwurf der Gegner des

5 vgl.
; vgl.

Lev. 17, 10. Jes.


femer Hieron.,
1, 14.
.
Orig. bezeichnet tcird:

adv.

42, 1 {Matth. 12, IS). Excch.


oxi

Euf. II
i)

23, 18. Eabalc. 2, 4. Hiob 31, 39 — 5 ff vgl. Hiiet, Origen. II 2 qu. 5, 6 — 14 f vgl.

oben S. 152, 20—22 — 18—21 u. 27— S. , 1 vgl. I Aor. 2, 14 — 22-24 vgl.

I Kor. 15, 44. 50—53

3 Sed] + et y 23 in his — 24 beatorum < }' 25 sit est \


Verum]
quod si sit 26 deeedit
De principiis Cap. 8, 1. 2. 3 155

c|nod >ea, quae sunt spiritus<. id est spiritaKa, intellegere possimus.


mentem magis quam animam spiritui sancto coniungit et sociat. Haec
enim eum puto osteudere cum dicit: »Orabo spiritu, orabo et mente:
psalmum dicam spiritu, psalmum dicam et mente«. Et non dicit quia
auima orabo, sed >spiritu et mente<; et non dicit: anima psallam, sed
>spiritu psallam et mente<.

3. Sed fortasse requiritur: Si mens est, quae cum spiritu orat et m


psallit, et ipsa est, quae quomodo
et j)erfectionem percipit et salutem,
dicit Petrus: »Percipientes finem fidei nostrae salutem animarum no-

10

13
> <,
> )<,>
ojOJieg

,
<<
strarum« ? Si anima cum spiritu nee orat nee psallit, quomodo spera-

,.-
bit >salutem<? aut si f eum ad beatitudinem venerit, iam anima non

>
dieetur? Sed videamus ne forte
>)&<
possit
6

iiv
hoc modo responderi, quia

?, >< 7/- 7/.


?) ?].
,

& / XXXII ^

- ,
2 Orifj., hl Jvh. 18 (IV 455, 17;:

-- ' ,,
ff irjl. iv naa?j YQCi(fü

/)
^/) -
/—
. — 3 1 Kor. 14, 15
9 Pefr. 1, — 10 Si — S. 15, 12 diceretur = Hieron., . ad Avit. 6 (Mifjne
SL XXII 1065): Et in alio loco: Unde cum infinita cautione tractandum
est,ne forte cum animae salutem fuerint consecutae et ad beatam
vitam pervenerint, animae esse desistant. Sicut enim venitDominus
atque Salvator quaerere et salvum facere quod perierat («^7/. 2/WÄ•. 19, 10),
ut [et perditum esse desistat, sie anima quae perierat et ob
Codd.]

cuius salutem venit Dominus, cum salva facta fuerit, anima esse
cessabit. Illud quoque pariter requirendum, utrum sicut perditum
aliquando non fuit perditum, et erit tempus quando perditum non
erit, sie et anima fuerit aliquando non anima, et fore tempus quando
nequaquam anima perseveret. Vf/l. Schmtxer, S. 134 .* — 13— S. 156,2
Frff. 21 (Bed. II 4) hei Justinian, Ep. ad Mennam (Mansi IX 532) = sicut S. 150, 3

— diceretar Z. 12 Ruf. = Sicut — perseveret Hieron. a. a. 0. Ruf. hat frei,

Hieran. rAemlicli r/enau üherset'xt — 13 u. S. 15•.), 3 r.^/. Liik. 19, 10

1 possumus 2 spu .1 7 cum <y 10 f speravit AC 11 f cum] etiain


12 possit Del potest L 14 Cod.Ath. Mansi ^v Red. 15
< Cod. Ath. | ^'^] + Mansi, iredcr im Cod.
At/i. noch von Hieron. Iwxrurß
156

.
|[sicut

est
törai ,) Origenes

salvator venit >salvare qwoa perierat<, et iam cum salvatur, non


perditum quod prius perditiim dicebatur: ita fortassis etiam hoc
t)p

5 quod salvatur anima dicitur; cum autem iam salva facta fuerit, ex
perfectioris partis suae vocabulo nuncupabitur. Sed et illud adici posse
videbitur quibusdam, quia sicut hoc, quod perditum est, erat sine dubio,
antequam cum aliud nescio quid erat quam perditum, sicut et
periret,
erit utique cum iam non est perditum: ita etiam anima, qnae perisse
10 dicitur, videbitur fuisse quid aliquando, cum nondum perisset et propter
hoc anima diceretur, quae rursum ex perditione liberata potest iterum
illud essequod fuit, antequam periret et anima diceretur.J
Sed et ex ipsa nominis animae significatione, quam in graeco in-
dicat, visum est nonnullis requirentibus curiosius posse non mediocrem
15 suggeri intellectum. Nam sermo divinus ignem esse deum dixit, cum
ait: »Dens noster ignis est consumens«. Sed et de angelorum sub-
stantia ita ait: »Qui facit angelos suos Spiritus et ministros suos ignem
urentem«, et alibi: »Apparuit angelus domini in flamma ignis in rubo«.
Insuper etiam raandatum accepimus, ut simus 'spiritu ferventes<; per
2(1 quod sine dubio igneum ostenditur et calidum dei verbum. Sed et
Hieremias propheta audit ab eo, qui sibi responsa dabat: »Ecce dedi
verba mea in os tuum, ignem«. Sicut ergo >deus ignis est<, et >angeli
tlamma ignis<, et sancti quique >spiritu ferventes<: ita e contrario hi,

qui deciderunt a dilectione dei, sine dubio refrixisse in caritate eins


- ac frigidi efFecti esse dicendi sunt. Ait enim et dominus quia »pro
eo quod multiplicata est iniquitas, refrigescet Caritas multorum«. Sed
et omnia quaecumque sunt quae adversae
ea, potestati in scripturis
sanctis conparantur, frigida semper invenies. >Serpens< namque et

13 f vgl. TertulL, De an. c. 27: Et si frigidum nomen est auima Graecorum


— 16 Hebr. 12, 29 {Deut. 4, 24. 9, 3) — 17 Hebr. 1, 7 {Psal. 103,4), vrjl. Hierou.,
Ep. CVI 6ö [Migne
Pro quo in Graeco invenisse vos
qui facit Angelos suos.
SL XXII 860) Ps. 103, 4:

dicitis:

Hieron. zieht also V. 4 die


Qui

2.
facis Angelos tuos

Person vor —
,18 Exod.
spiritns.

id est:

3. 2
— 19 vgl. Rom. 12, 11 — 21 Jcrem. 1, 9, vgl. zu ignem Orig. c. Gels. IV 1

(I 273, 5f) — 23-25 vgl. unten S. 1Ö7, 14-S. 158, 2 — 25 Matth. 24, 12 —
28 f vgl. Apok. Joh. 12, 9. 20, 2

<y
3
23
et iam Koe etiam
ferventes J.(;fervent
L Merlin Del
/?(?>«>>•/ pervenit
(> perfectioris Del perfectiore

(r*Jl/ 26 refrigescit y
L
27ea</^
8 et I
I
potestatis potestates 28 inveniens 28 f Seiiiens namque et draco <y
De principiis II Cap. 8, 3 157

>di"aco< diabolus dicitur: quorum quid frigidius invenitur? Sed et in


aquis regnare dicitur draco, quod utique ad aliquem de malignis spiri-
tibus retorquetur. et >in mari< eum propbeta esse designat; et alibi
dieitpropbeta quia »inducam gladium sanctum super draconem, ser-
5 pentem fugientem, super draconem, serpentem perversum, et interficiet
eum«; et iterum ait: »Etiam si abscesserint ab oculis meis et descen-
derint iu profundum maris, ibi mandabo draconi et mordebit eos«.
Sed et in lob >ipse rex esse omnium, quae in aquis sunt<, dicitur. >A
borea< vero >accendi mala super omnes, qui babitant terram<, propbeta
10 denuntiat. Boreas autem ventus in scripturis frigidus designatur, sicut
scriptum est in Sapientia: »Frigidus ventus Boreas«. Quod et ipsum
sine dubio de diabolo sentiendum est. Si ergo ea quidem, quae sancta
sunt, ignis et lumen
ferventia nominantur, quae autem contraria
et

1•'*
peccatorum dicitur >refrigescere<, requirendum
sunt, frigida, et >caritas<
est ne forte et nomen animae, quod graece dicitur a refrige-
scendo de statu diviniore ac meliore dictum sit et translatum inde, quod
,
1 f rr/l. Exrch. 29, 3 und Orig. c. Geis. IV 50 (I 323, 20 f ) —3 rgl. Exech. 32, 2
— 4 Jes. 27, 1 — 6 Arnos 9, 3 — 8 vgl Hioh 41, 2ö (26) — 8f vgl. Jercm. 1, 14

&,

,
11 Sir. 43, 20 (22); %u in Sapientia vgl. Orig., In Joh. Frg. 74 u. 13li

(IV 041, 12. 573, 2) — 14 vgl. Matth. 24, 12 — 14-S. 158, 2 vgl. Aristot., De an

'
I

,
2 [p. 405 b, 26:

, , , /. ,
?.& );
/.-,
Epiphan., Hat^. 64, 4 {
)
- &-. -

);
XCVI17 {Migne /SL
Theophil.

XXII 787: qui propter lapsum rationabilium creaturarum


., . pasch. 1 bei Hieron. .
-
Cor-

pora fieri suspicatur et dicit iuxta Graeci sermonis etymologiam animas idcirco
vocitatas, quod calorem mentis et in Deum ferventissimae caritatis
amiserint, ut ex frigore nomen acceperint, ne et Salvatoris animam iisdem
subiacere naeniis sentiremus) ; ähnlich II 15 (ebenda 803: animam hominis noleui:

a conditionis exordio sie vocatam, sed ex eo quod quae prius mens et sensus

erat, frigus neglegentiae et infidelitatis assumpserit Generalis


enim illius disputatio est animas horainum appellatas ex eo quod calorem
pristini fervoris amiserint)

2 draco] + seitens namque et draco /, vgl. S. 156, 2Sf 14 peccatorum mul-


//
torum i= Vnlg.) \
c^ refrigescere dicitur 15 A^ BGM-
isychac C psychi Jl/• über d. Z. l(i inde Merlin Del id est L
5
158

ex calore

»,
nunc

>•<'
-^
«,
illo

.
est et statu et

^>& &
'
vocabulo
,
Origenes

naturali et divino refrixisse videatur, et ideo in hoc quo


sita sit.

><,
(

.) oov<i

in require si facile invenias; culpabiliter


) >6<
***-»*-•***-•**************
Denique proprie laudabiKter animam poni in scripturis sanctis,
autem frequenter occurrit, ut ibi:
»Anima mala perdit eum, qui possidet eain«, et »Anima quae peccat,
ipsa morietur«. Postea enim quam dictum est: »Omnes aoimae meae
sunt, sicut anima patris ita anima filü meae sunt«, utique consequens
videbatur ut diceret: Anima qiiae agit iustitiam, ipsa salvabitur et

15 >anima quae peccat, ipsa morietur<, Sed nunc videmus quoniam quod
culpabile quidem est adiunxit ad animam, quod autem laude dignum
erat reticuit. [[Videndum ergo est ne forte, sicut diximus ex ipso 9
,
|

nomine declarari, ab eo quod refrixerit a fervore iustorum et divini


ignis participatione id est änima, appellata sit, nee tamen amisit
20 facultatem restituendi se in illum statum fervoris, in quo ex initio fuit.
Unde et propheta tale aliquid videtur ostendere, clim dicit: »Revertere,
anima mea, in requiem tuam«. Ex quibus omnibus illud videtur
ostendi, quod mens de statu ac dignitate sua declinans, effecta yel

2 —8 Fr(/. 22 bei Epiphan., Hxier. 64, 4, anschließend an das vorher xu

5. 157, 140' citieiie. Bei Rufin Lücke, die noch mehr als dieses Frg. entlialtcn xu
haben seJieint. Vgl. Hieron. c. Joh. Hieros. c. 7 (Migne SL XXIII 360: Secundum,
quod in lioc corpore, quasi in carce'-e sint, animae religatae, et antequam homo
fieret in paradiso, inter rationales cveaturas in coelestibus couimoratae sunt. Unde
postea in consolationeni suam anima loquitur in Psalmis: j>Priusquam humiliarer,

ego deliqui« [118, 67] et ^Revertere, anima mea, in requiem tuam« [114, 7] et

»Educ de carcere animam meam« [141, 8] et cetera his similia) tmd ähnliche
Stellen bei Hieran., Comm. in Ep. ad Ephes. 1 iIV 325 Marl.) — 3 Psal. 118, 67a _
. 21 Psal. 114, 7a — 6f vgl. Orig., In Nuni. hayn. 27, 4 {Lom. X 339f) — 11 Sir.
6, 4a — 11. 12 Exech. 18, 4 — 17 Videndum ergo est — S. 159, 2 mens Ruf. ist

vermutungsweise %u ersetzen und %u ergänxen durch die folgenden gricch. Fragmenii


und das Gitat des Hieron., Ep. ad Avil. (Mignr SL XXII 1065) ; vgl. Einlcit.

S und Schnitzer, S. 136 A. *

1 quo quod ABa 2 et^ <. AG 19 psychae G


amiserit Koe 21 Uudel ideo 23 affecta
De principiis II Cap. S, 3 159

nuncupata est anima; quae si reparata fuerit et correcta. redit in hoc.


*******************-x•******

&& -^ &,, ';-


ut sit mensj.

(II) jtavTcov

.
jravrog cog

^
]

?] ,- ]
10
^ &^^.,.
?/

**********
-
1
, ',
,
(III)

. ******************
4— S. 160, 18 hiicht n-örtliches) Frrj. *23a = Anathem. — Via der Const. Syii.

a. 543 [Hahn, Bibl. d. Symh.^ S. 227 f); vgl. hierzu die, abf/esehen ron einif/eti

Aicslassungen und Kürxungen, icörtliche Parallele in dem Synodalschreiben Kaiser


Justinians (Mansi IX 536 — (7) und die Einleit. £ V 3. Zu dem seit Piaton
(Phaedr. p. 245, Pep. X p. 609, Phaed. p. 62—107) viel behandelten Problem der
Präexistenz der Seele vgl. z. B. Iren., Adv. haer. II 51 ( 377 n. 1 Harrey). Frg.
Syr. 26 (II 455 H.\ xur Fortdatier der Seele ebenda II 55. 56 (I 381—383 H. —
4f
);
parallel Justinian, Ep. ad Mennam {Mansi 1X492-0: roa:;

y.ai

, ,'
vgl.

von Bontcetsch in der Ausg. des Method.


auch das, uohl dem Gen.-Comm. des Origenes entnommene,

^^
S. 107 Afim. 5

--
aus Cod.

^,^
.
Mon. 146 abgedruckte Frg., dessen Anfang lautet:

.
P.A92D•.
&^
7]
{vgl. Gen. 3, 21\

& — 7f
^^
parallel Justinian . . .

vgl. oben S. 62, IG ff

. 3

8 eingefügt aus Justin, p. 536 9 Just. 536
10 j?] + Just. . 536 1 Just. . 536 »
Just. . 536
&^^-«-:&
160

(IVj -
Origenes

'
)
dh

j ^. (/
.
^ ., &. (V)
&,
] ******
{)
-• -yc ***********

{>,
--

',^ ,.^
10

****** * * * * *
(Via)

^, ', . -
15
-
******

& . .(
{)
20 /}

?]-,

)
^ parallel Justinian

^ , . .: olo. &8
-,
.
ergo et
auch Theophil.

dignitatem)
Worte:

— '
& illa

; Just. p.

(jänxung in den Text eingeschaltet


.,

aus Justinian
.
536
&
pasch. II 1 bei Hieron.

ex frigore caritatis sortita vocabulum est et


5 hexeugt den Ausdruck:

. . . . 512
— 5 Ephes.
und
6,

hier von mir eingefügt — 19


.
/ &,
12
CXVIII

Kl Wey
{Mifjtie

pi-ioris


SL
Hominis perdidit
daher die
von mir als Er-

.
803:

^
1

— S. 161, 2 = Justinian . . . . 4891); vgl. oben S. 113, 13 ff

4 -
Just.
1

. 536
Just.

C
.
16
536
.
Just.

5
]• -
.
5
536
(' 3
Koe
evöv&tjvai]

8 Just. . 536 C
Just.

Just.
9
.
. 536

536 C
16 f
. 536 C 19 {"' Koe {)
24
avd
Koe
[. Just,
& '^'.)
De principiis II Cap.

-, - 8, 3 \ßl

*
,
5 -
' 6«.'
corruens facta est anima, rursum anima instructa virtutibus mens
et
'
», '
. (, , id. est mens, Hier

liet. Quod et de anima Esau scrutantes possumus invenire, propter


antiqua peccata eum in deteriori vita esse damnatum. Et de caelesti-
10 bus reqnirendum est quod non eo tempore, quo factus est mundus,
solis anima vel quodcumque eam appellari oportet, esse coeperit, sed.

antequam lucens illud et ardens corpus intraret. De luna et stellis


similiter sentiamus, quod ex causis praecedentibus licet invitae conpul-
sae sint >subici vanitati<, ob praemia futurorum non suam facere sed
15 creatoris voluntatem, a quo in haec officia distributae sunt.)

2 —6
Frg. 23 b [Red.
detn

,
durch Justiniau
II 5)

Hieran.- Citats übereinstimmend,


gelten im
^ , Ep. ad
Cod. Ath. die Worte roraus:

dem
Mennam {Mansi IX

Origenestext
, die,
529)

mit dem Anfang des


entnoinmen sein können; Red.
, erhaltenen

fügt sie

ijv a.
in dieser Form,
R.] , am Ende
tpvyj) &&
des Frgs. an:

',
ovv,

, 9••
[Mansi ovv
besser vielleicht
i. T.,

naeh Semler

SL• XXII
.— so:

1065).
ovv
5 Psal. 114,7 a•
Hieron. leitet
— 6 — 15 = Hieron.,
das Gitat mit den Worten ein:
tpv/Jj

Ep. ad Avit. 6 (Migne


Et post multum de
anima tractatum haec intulit. Vgl. zu?n Anfang die von Bomvetscli [Method., De
resun•. S. 107 A. 5) abgedrucJcte Stelle aus Anastas. Sinaita — 8f vgl. Mal. 1, 3
{Rom.
-;),
9, 13) imd Orig., De or. 5,

In Sam. Frg. VI
4 (II 310,

)
(III 297,
5:

17:
— 9
^Hauv
14
. . .

rgl. T//eophil.
Haav
t/jv

.,
- Ep.
pasch. 17 (Migne SL XXII 787: Solis quoque et lunae ac stellarum cursus
et totius mundi pulcherrimaiu in diversitate consonantiam non asserimus ex
causis praecedentibus variisque peccatis et animarum vitiis accidisse,
nee bonitatem Dei multo tempore praestolatam, nt non ante faceret
visibiles creaturas, nisi invisibiles deliquissent. Nee vanitatem appel-
lamus substantiam corporalem, ut ille aestimat) oben I Cap. 7, 4. 5 — i/.

' ]
14 vgl. Rom. 8, 20, Orosius, De errore Priscill. et Origenist. (Angusfin, opp. ed.
Ben. tom. VIII 432^ [p. 157, 2 tf ed. Sclicpss Weg]) — 14f vgl. x. B. Matth. 7, 21

2 an Icann das Frg. 23l> sofort mit einem Übergang, nie Si'f/.ov

ovv )
Origenes
angeschlossen werden
V.
3 (Jod. Ath. Mansi Red.
11

i
162 Origenes

4. Quod si ita est, decessus ipse mentis ac devolutio videtur mihi

quod non aequalis omnium sentiendus sit, sed vel plus vel minus in
animam verti, et aliquas quidem mentes servare aliquid etiam prioris
vigoris, aliquas yero aut nihil aut perexiguum aliquid. Et inde est
5 unde inveniuntur quidam statim ab ineunte aetate ardentioris acuminis,
alii vero tardioris, nonnuUi autem obtunsissimi et penitus indociles

nasci. Verum tamen quod diximus mentem in animam yerti vel si


qua aUa quae in hoc videntur aspicere discutiat apud se qui legit ,

diligentius et pertractet; a nobis tamen non putentur velut dogmata


10 esse prolata, sed tractandi more ac requirendi discussa.
Addat autem et hoc qui legit ad tractatum, quod etiam de salva-
toris anima ex his quidem, quae in evangelio scripta sunt, observatur
quod alia sunt quae ei sub animae nomine adscribuntur, et alia quae
sub Spiritus nomine deputantur. Nam cum passionem aüquam vel con-
15 turbationem sui vult indicare, sub nomine animae indicat, cum dicit:
»Nunc anima mea turbata est« et »Tristis est anima mea usque ad
mortem« et »Nemo tollit a me animam meam, sed ego pono eam abs
me«. >ln manus< autem >patris commendat< non animam sed >spiritum<,
et cum >carnem< dicat >infirmam<, non dicit animam promptam esse

20 sed >spiritum<; unde videtur quasi medium quiddam esse anima inter
>carnem infirmam< et >spiritum promptum<.
5. Sed fortassis occurrat nobis aliquis ex his, de quibus ipsi in
admonuimus, et dicat: Quomodo ergo etiam >dei
nostris propositionibus
amma< dicitur? Cui respondebimus hoc modo: Quia sicut omnia, quae
25 corporaliter de deo dicuntur, id est vel digiti vel manus vel brachia
vel oculi vel os vel pedes, dicimus non haec humana membra, sed vir-
tutes eius quasdam in his corporeorum membrorum appellationibus
indicari: ita et esse aliquid aliud putandum est, quod appellatione hac,

16 Joh. 12, 27 — 16 f Matih. 26, 38 Par. — 17 Joh. 10, 18 — 18 vgl.

Luk. 23, 46 — 19—21 ^v//. Matth. 26, 41 Par. — 22 f vgl. oben S. 8, 14 ff —


23f

in Gen.
vgl.

(&
oben S. 154, 5

1,
.
ff

&,
mit Test
26 {Lom. VIII 49
— 24—28 vgl.

bei Preusehen),

f); Hilnrius,
, Orig., In Joh. XIII 22 (IV 245, 24:

De
In Thren. Frg. 31
Tri?t. X 58 {Migne
(III

SL X
250,6),
389)
- ou

Sei.

4 f est unde esse quod 6 indociles indocibiles 17 a me < ,


aber vgl. Orig., In Joh. VI 53. XIX 16. Frg. 79 (IV 162, 11. 316, 7. 16. 546, 15),

c. Gels. 16. 32 (I 145, 29. 229, 5) 26 pedes pes


I
De principiis II Cap. 8, 4. 5. Cap. 9, 1 163

quae >amma dei< dicitur, indicatur. Et si fas est andere nos in tali re
ampKus aliquid dicere, potest fortasse >anima dei< intellegi unigenitns
filins eins. Sicnt enim anima per omne corpns inserta movet omnia
et agit atqne operatnr universa: ita et nnigenitns filins dei, qni est
5 Yerbum et sapientia eins, pertingit et pervenit ad omnem virtntem dei,
insertns ei. Et fortassis ob hnins sacramenti indicinm corpns in
scripturis vel dicitnr dens vel describitnr. Considerandum sane est, ne
forte possit etiam pro hoc >anima dei< intellegi nnigenitns eins, quoniam
venit et locnm hunc adflictationis< et >in convallem fletns
ipse >in

10 descendit< et in locnm hnmiHationis nostrae, sicut dicit in psalmo:


»Quoniam humiHasti nos in loco adflictionis«. Denique scio quosdam
exponentes illud, quod in evangeüo a salvatore dictum est: »Tristis
est anima mea nsque ad mortem«, interpretatos esse de apostolis, quos
velut meHores a reliquo corpore >animam suam< dixerit. Nam quia
15 multitudo credentium >corpus< ilHus dicitnr, apostolos velut a reKqua
mnltitndine meliores >animam' eins intellegi debere dixernnt.
Haec pront potnimus de rationabili anima discutienda magis a
legentibns quam statuta ac definita protnlimns. De animabus vero
peeudum ceterorumque mutorum snfficiant illa, qnae absolute superius
20 diximus.

CAPUT XONUM 9;

De mundo et motibus rationabibum creaturarum vel bonarum vel


malarum et de cansis eornm.

1. Sed nunc ad propositae disputationis ordinem redeamus et


2 intneamur initium creaturae, quodcumque illud initium creautis dei

1 ff vgl. Meihod. bei Phot , Bibl. Cod. 235 p. 304a ö— 12 J5., der einen ähn-
lichen Ge^lanken nie Orig. encähnt. — 4 f vgl. oben I Cap. 2, 1 tf — 6f vgl.

x.B. Gen. 3, 8 ff. Psal. 10, 4 u. Orig., De or. 23, 3 (II 351, 5 flf ) — 9f vgl. Psal.
43, 20. 83, 7 — 11 Psal. 43, 20" — 12 Mafth. 2(3, 38 Par. — 15 vgl. I Kor. 10, 17.
12, 27. Ephes. 4, 12. 5, 30 — 19 f vgl. oben II Cap. S, 1 — 24 vgl. oben S. 106,
10-12

4 agit atque agitat quae agitat 7 ne] si 8 possit Del potest L


9 adflictionis C afflictionis M* |
in convallem] vgl. Thes. ling. lat. ed. Aead.
s. v. I
in2 < y 11 afflictationis 13 quos Del quo eos L 15 f reliqua
multitudine reliquo coi-pore
11*
164 Origenee

. ,'
mens

.
potuerit intueri, kv rfj * (]
, *

-
d^sov * * *
\
& - , :;
5

10
, ' ,
illo ergo initio putandum est tantum
creaturarum vel intellectualium, vel quoquomodo appellandae sunt quas
mentes superius dixiinus,
spexit,
fecisse deum, quantum sufficere posse pro-
Certum est enim quod praedelinito aliqiio apud se numero eas
numerum rationabiKum
?]
-.'

fecit; non enim, ut quidam volunt, finem putandum est non habere

I.
,)&, 1 —9

Stelle die

die Worte: ort


Frg. 24 {Bed. II 6)
IX 489 vollständig [=
— daxwischen:
Worte:
I] tmd von
* Justinian, Ep. ad Mennam

*
^
^.

IX 525 [=
(an xwei Stellen:

IIj;

,
und
voraus gehen an der

und an der .
Mansi

Stelle

{Migne ÄL XXII
);
805 f:
vgl. Theophil.

tot dicens voluntate sua


., pasch.
Deum
II 17 bei Hieran.

condidisse Tationa-
Ep. CXVIII

biles creaturas, quot poterat gubernare .... Deum tanta fecisse


dieererationabilium creaturarum, quanta facere poterat? ... et ait:
j^Tanta fecit Deus, quanta poterat comprebendere et sibi babere sub-
iecta suaque Providentia gubernare« [= Z. 6—8] quo modo tanta . . .

fecisse quanta poterat sua virtute comprebendere?); Biif.


dicitur,

Palaest., De fide 17 (Migjie SL XXI 1131: Origenes qui sie dixit: Non omnia . .

quae voluit Deus fecit, sed ea tantum, quae potuit continere ac com-
prebendere) — 11 f vgl. oben S. 162, 3 — 13 ff vgl. Harnack ,
Dogmen-
gi'sch.

vermutlich
1
668 .
T^ {ovv)
ist hier
oben S. 68, 11

.. (")
das übergangen, was den Worten Biißns Z. 11 vel quoquomodo
- Koe nach Buf. 2 *:• * *]
i

]]
— Z. )
--
12 diximus entspricht 3 Koe 4 Mansi I ov Mansi Cod. Ath.

7 Mansi II |
Mansi II Mansi
+ Mansi Mansi Mansi
] Cod. Ath.
Mansi
tt.
1

Mansi
\

1\, vgl. Orig.


II

Mansi
c.
God. Ath.

II Cod. Ath.

Cels.YlAl (11118,29);
Mansi
8
9

Matisi I, vgl. Orig., In Joh. XIII 21 (IV 244, 32) 13 praefinito Ca praefinitio G
De principiis II Cap. 9, 1. 2 165

creaturas, quia ubi finis non est, nee conpraeheusio ulla vel circum-
scriptio esse potest. Quodsi fuerit, utique nee contineri vel dispensari
a deo quae facta sunt poterunt. Naturaliter nenipe quidquid infinitum
fuerit, et inconpraehensibile
erit.J * * * * Porro autem sicut et serip-
5 tura »numero et mensura universa« eondidit deus, et idcirco
dicit,

>numerus< quidem recte aptabitur rationabilibus creaturis vel mentibus,


ut tantae sint, quantae a providentia dei et dispensari et regi et con-
tineri possint. >Mensura< vero materiae corporali consequenter aptabitur;
quam utique tantam a deo creatam esse credendum est, quantam sibi

10 seiret ad ornatum mundi posse sufficere. Haec ergo sunt, quae in


initio, id est ante orünia, a deo creata esse aestimandum est. Quod
quidem etiam in illo initio, quod Moyses latentius introducit, indicari
putamus, cum dicit: »In principio feeit deus caelum et terram«. Certum
est enim quia non de >firmamento< neque de >arida< sed de illo caelo
15 ac terra dicatur, quorum caelum hoc et terra quam videmus vocabula
postea mutuata sunt,
2. Verum quoniam rationabiles istae naturae, quas in initio factas

supra diximus, faetae sunt cum ante non essent, hoc ipso, quia non erant et
esse eoeperunt, necessario convertibiles et mutabiles substiterunt, quoniam

20 quaeeumque illa inerat substantiae earum virtus, non naturaliter inerat


sed beneiicio conditoris effecta. Quod sunt ergo, non est proprium nee
sempiternum, sed a deo datum. Non enim semper fuit, et omne quod
datum est, etiam auferri et recedere potest. Recedendi autem causa
in eo erit, si non reete et probabiHter dirigatur motus animorum.
25 Voluntarios enim et liberos motus a se conditis mentibus creator in-
dulsit, quo scilicet bonum in eis proprium fieret, cum id voluntate
propria servaretur; sed desidia et laboris taedium in servando bono et
aversio ac neglegentia meliorum initium dedit recedendi a bono. Recedere

Weisk. Sal. 11, 20 (21) — 13 Gen. 1, 1 — 14 vffl. Gen. 1, 6—10 tmd oben
— —

^
'-
unten
Cap.
III
3, 0;

Gap. 1
Orif/. c.

^

Gels.

28—S.
,
) >
VI 59
166, 11

{)
17flf vgl. oben I Gap. 8,

vffl. Griff., In Joh.

<), c
^
II

Gels.
3f
13 (IV 69, 15:
><
IV 70 (
> <'
25 f

339, 2:
vf//.

/)
-
non solum bonis utatur ad opus bonum, sed
?..), In Num. hom. XIV
et malis
2 [Lom.
. . . dann
162: quia Dens
dieselbe Sehriff-

stelle und derselbe Vergleich icic c. Gels. IV 70) ttml Ilarnaek, Dorjmengesch. I-» 679

4 •::•
* * *]

unrichtig SchnUx^r, S. 139 A. *


hinter erit felilt die

ti. **
Übersetxung von S. 164 Z. 6
12 iutroduxit 1(>
.—
rautata sunt.
9
BGS Ah*
,:
166 Origenes

autem a bono non aliud est quam effici in malo. Certum namque
est malum esse bono carere. Ex quo accidit, ut in quanta mensura
quis devolveretur a bono, in tantam mensuram malitiae deveniret. In
quo utique pro motibus suis unaquaeque mens vel amplius vel parcius
5 bonum neglegens in contrarium boni, quod sine dubio malum est,
trahebatur. Ex quo videtur semina quaedam et causas varietatis ac
diversitatis ille omnium conditor accepisse, ut pro diversitate mentiura,
id est rationabilium creaturarum (quam diversitatem ex ea causa quam
superius dixinius putandae sunt concepisse), varium ac diversum mun-
10 dum crearet. Quod autem dicimus varium ac diversum, hoc est quod
volumus indicare.
3. Mundum nunc dicimus omne quod est vel super caelos vel in
caelis vel super terram vel in bis, qui inferi appellantur, vel quaecum-
que usquam prorsus loca sunt, et hi, qui in ipsis degere nomiuautur:
15 totum ergo hoc mundus vocatur. In quo mundo quaedam dicuntur
esse >supercaelestia<, id est in habitationibus beatioribus posita et cor-
poribus caelestioribus ac splendentioribus indita, et in his ipsis multae
differentiae ostenduntur; sicut, verbi causa, etiam apostolus dixit quod
>alia sit gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum<, »Stella
20 enim ab stella differt in gloria«. Quaedam vero =-terrena< dicuntur, et
inter ipsa non parva est ditferentia, id est iuter homines; alii namque
eorum |
barbari, barbarorum quidam inmaniores et feri. 98
alii Graeci, et
alii vero mitiores. Et quidam quidem legibus probatissimis utuutur.
alii vilioribus vel asperioribus, alii quoque inhumanis et ferinis moribus

25 magis quam legibus utuntur. Et quidam quidem ab initio statim

If vgl. Ghalcid., In Tim. Hat. Gap. 28 {Mullach, Fr. Phil. Gr. II 2481:

Consequenter ergo dicemus malitiam esse atque initium malorum non silvam, sed
carentiam — 3 — 10 vgl. Theophil. ., Ep. pasch. II 10 bei Hieron., Ep. XCVIU
[Migne SL XXII 799: negligentia et motu et fluxu de altioribus ratio-
nabilium creaturarum provocatum Deum mundi huius coudere diver-
sitatem . . . propter aliquas causas praecedentes de rationabilibus sensibilia, de
invisibilibus visibilia, de melioribus peiora prolata ..propter peccata iutelli-
gibilium creaturarum mundum esse coepisse) u. Ep. pasch. III 12 b> i

Hieran., Ep. G {Migne SL XXII 823: ruina rationabilium creaturarum esse

Corpora fabricata) — 3— 6 vgl. Huet, Origen. II 2 qu. 12, 2 — 8 f vgl. oben Cap.
1, 1—3 — 12—15 vgl oben S. 121, 20 f — 15—17 vgl. Cr ig. c. Gels. III 42. 80
(I 238, 1. 270, 20 tf). V 4. VI 59 ( 4, 15—17. 130, 5f) — 19 1 Kor. 15, 41 —
20 vgl. I Kor. 15, 40

19 gloria^ < y 23 alii vero mitiores •<


De principiis Cap. 9, 2. 3. 4 167

nativitatis suae humiliautur et subiecti sunt ac serviliter educantur, vel


sub dominis vel sub principibus positi vel tyranuis, alii vero liberius
et rationabilius educantur, aKi sanis corporibus, nonnulli aegris statim
a prima aetate, alii visu, alii auditu et voce decepti, nonnulli ita nati,

5 alii statim post nativitatem huiuscemodi sensibus def'raudati vel certe


iam adulta aetate tale aUquid passi. Et quid refert evolvere me omnes
atque enumerare humanarum clades miseriarum, a quibus alii liberi,
alii involuti sunt, cum possit unusquisque etiam apud semet ipsum
considerare de bis singuKs atque perpendere? Sunt etiam quaedam
10 invisibiles virtutes, quibus quae super terram sunt, dispensanda com-
missa sunt; et non parva etiam in ipsis difFerentia esse credenda est,
sicut et in hominibus invenitur. Sane apostolus Paulus esse quaedam
etiam >inferna< designat, et in ipsis simili modo sine dubio varietatis
causa requirenda est. De mutis vero animalibus et volucribus atque
15 de bis, quae in aquis habitant, requirere superfluum videtur, cum baec
non principalia sed consequentia accipi debere certum sit.
4. Quoniam ergo omnia, quae facta sunt, per Christum et in Christo
facta esse dicuntur, Paulus manifestissime designat
sicut et apostolus

dicens: »Quoniam per ipsum creata sunt omnia, sive quae


in ipso et

20 in caelo sunt, sive quae in terra, visibilia et invisibiba, sive throni


sive dominationes sive principatus sive potestates: omnia per ipsum et
in ipso creata sunt«, sed et in evangelio lohannes eadem nihilominus
ostendit dicens: »in principio erat verbum, et verbum erat apud deum,
deus erat verbum; hoc erat in principio apud deum. Omnia per
et
25 ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil«, sed et in psalmis
scriptum est quia »omnia in sapientia fecisti« quia ergo Christus, sicut :

verbum et sapientia est, ita etiam >iustitia est<, consequens sine dubio
erit, ut ea, quae in verbo et sapientia facta sunt, etiam in ea >iustitia<,
quae est Christus, facta esse dicantur; quo scilicet in his, quae facta
30 sunt, nihil iniustum, nihil fortuitum videatur, sed omnia ita esse, ut
aequitatis ac iustitiae regula expetit, doceantur. Quomodo ergo tanta
ista rerum varietas tantaque diversitas iustissima et aequissima possit
intellegi, certus sum humauo ingenio vel sermone explicari non posse,
nisi ipsum verbum ac >sapientiam et iustitiam<, qui est uuigenitus filius
35 dei, prostrati ac suppliees depraecemur, qui per gratiam suam sensibus

10 vrjL KoL 1, 16 — 13 igl. Ephes. 4, 9 — 19 Kol. 1, IG — 23 Joh. 1, 1.

• 2. 3 — 26 Psal. 103, 24 — 27. 28. 34 vgl. I Kor. 1, 30 — 35 f rf/l. Orig., In

Joh. I 25. Xni 42 (IV 31, 17. 268, 15)

8 possit AMoorra possefc GM* 22 et < AC 25 et^ < 32 ista < /


168 Origenes

se nostris infundens, >obscura inlumiuare<, clausa patefacere, pandere


dignetur arcana: si tarnen inveniamur tarn digne vel >petere< vel >quae-
rere< vel >pulsare<, ut vel petentes accipere mereamur vel quaerentes
invenire, vel pulsautibus iubeatur aperiri. Non ergo freti nostro in-
5 genio sed ipsius sapientiae auxilio, quae fecit universa, et iustitiae eius,
quam inesse creaturis omnibus credimus, interim etiamsi adserere non
valeraus, ipsius tarnen confisi misericordia inquirere perscrutarique
temptabimus, quomodo ista tanta varietas niundi atque diversitas omni
iustitiae ratione constare videatur. Rationem autem dico generalem
10 dumtaxat; nam specialem singuloram et quaerere imperiti est et reddere
velle dementis est.
5. Dicentibus igitur nobis mundum istum in hac varietate positum,
qua supra exposuimus a deo factum, quem deum et bonum et iustum
atque aequissimum dicimus, obicere hoc plurimi solent (et hi maxime,
15 qui ex schola Marcionis ac Valentini et Basilidae venientes adserunt
diversas esse naturas animarum), quomodo iustitiae dei conveniat mun-
dum facientis, quidem habitaculum in caelis praebeat, et non
ut aliis

solum bis habitaculum melius praestet, verum etiam gradum aliquem


celsiorem spectabilioremque concedat, >principatum< aliis indulgeat, aliis

20 >potestates<, >domiuationes< quoque aliis tribuat, aliis amplissimas sedes


caelestium tribunalium praestet, eluceant alii rutilantius et coruscent
fulgore sidereo, >alia sit gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stella-
rum, Stella ab stella in gloria difFerat<; et, ut simul ac breviter totum
dicam, si creatori deo nee voluntas summi bonique operis nee per-
2ö ficiendi facultas deest, quid causae existere potuerit, ut naturas rationa-
biles creans, id est eos, quibus ut essent ipse extitit causa, celsiores alios
faceret, alios secundo aut tertio et multis iam inferiores gradibus
deterioresque procrearet? Tum deinde obiciunt etiam de his, quae in
terris sunt, quod aliis nascendi sors felicior evenit, ut quis, verbi gratia,
30 ex Abraham generetur et ex repromissione nascatur, alius quoque ex

Isaac et Rebecca, quique >adhuc in ventre positus supplantat fratrem

1—4 rr/l. I Kor. 4, . MaWt. 7, 7. 8 Par. und Orir/., Ep. ad Gregor. Thaum. 4,

De or. 10, 2 (II 321, 8 tf) — 1 f vffl. Cypr. ad. Donat. 4 p. 6, 7 H. Wey — vgl.

Psal 103, 24 — 12fif vgl. oben 1 Cap. 5, 3 tc. 8, 2 — 19—21 rgl. Kol. 1, 16 —
21—23 vgl. I /vo;•. lö, 41 — 29 f rgl. Gen. 12, 2. 3. FUm. 9, 6—8 — 31 f ^7/.

Gen. 25, 21—20 ti. Rom. 9, 10-13

1 se < y quae] qui Aa 9 iustitiae iustitia ac y 12 dicentibus


degentibus \
igitur autem 7 1 ac « et y |
adserunt asserunt

adierunt audierunt Cod. Sign, hei Del 22 aliai] alii GM* aliis 23 ac
et 23 f cvj dicam totnm 7 30 promissione G* \ nasceretm• y
De principiis II Cap. 9, 4. . 6 169

.suum< et antequam naseatur, >diligi< dicitur a deo: vel hoc ipsiim om-
nino. quod in Hebraeis quis nascitur, apud quos eruditionem divinae
legis inveniat, alius vero apud Graecos et ipsos sapientes et non parvae
eruditionis homines, iam vero alius apud Aethiopas
| quibus vesci 99 ,

humanis carnibus usus est, alii apud Scjthas, apud quos patricidium
quasi ex lege geritur, vel apud Tauros, ubi hospites immolantur. Aiunt
ergo nobis: Si haec tanta rerum diversitas nascendique condicio tarn
varia tamque diversa, in qua causa utique liberi facultas arbitrii locum
Don habet (non enim quis ipse sibi eligit, ubi vel apud quos vel qua
10 condicione naseatur), si ergo, inquiunt, haec non facit naturae diversitas
animarum, id est ut mala natura animae ad gentem nialam destinetur.
bona autem ad bonas: quid aliud superest, uisi ut fortuito agi ista
putentur et casu? Quod utique si recipiatur, iam nee a deo f actus esse
mundus nee a Providentia eins regi credetur, et consequenter nee dei
lö iudicium de uniuscuiusque gestis videbitur expectandum. In qua re
quae sit quidem ad liquidum veritas rerum, illius est nosse solius, qui
>scrutatur omnia, etiam alta dei<.
<). Nos vero quasi homines, ne haereticorum insolentiam reticendo
nutriamus, quae pro viribus nostris occurrere nobis possunt ad ea, quae
20 obtenderunt, hoc modo respondebimus. Bonum esse et iustum et om-
nipotentem deum creatorem universorum, quibus valuimus ex divinis
scripturis adsertionibus in superioribus frequenter ostendimus. Hie cum
quae creare voluit, id est rationabiles naturas,
>in principio erearet< ea,

nullam habuit aliam creandi causam nisi se ipsum, id est bonitatem


2 suam. Quia ergo eorum, quae creanda erant, ipse extitit causa, in quo
neque varietas aliqua neque permutatio neque inpossibilitas inerat,
aequales creavit omnes ac similes quos creavit, quippe cum nulla ei

causa varietatis ac diversitatis existeret. Verum quoniam rationabiles


ipsae creaturae, sicut frequenter ostendimus et in loco suo nihilominus
30 ostendemus, arbitrii liberi facultate donatae sunt, libertas unumquemque

4— ß vgl. Orig. c. Gels. V 27. 34—17 vgl. l Kor. 2, 10 — 21 f rgl. oben


U Cap. 4 M. — 22—25 vgl. W. Möller, Gesch. d. Kosmologie, S. 537. Ö47. 2—
/
23 i-gl.

&?.
Gen. 1,

fh'
1

/.
— 24 f rgl. Orig.,

6 > In Joh. XX
<' .'
23

- ^-.-
(IV 357, 11):

) ». — 29f vgl. oben 1 Cap. 5, 3. 6, 3. 8, 3. Cap. 1, 2. 3, 4 tind


:inkn m Cap. 1 — .'iO— S. 170, 2 rgl. Hmf, Origen. II 2 qu. 7, 12

9 elegit 14 credetur creditur 22 in superioribus < 24 nisi]

-f- pro])ter 25 in quo in qua 27 aequales aequaliter


170 Origenes

voluutatis suae vel ad profectum per iniitationem dei provocavit vel ad


defectiim per neglegentiam traxit. Et haec extitit, sicut et antea iam
diximus, inter rationabiles creaturas causa diversitatis, non ex condi-
toris voluntate vel iudicio originem trahens sed propriae libertatis
5 arbitrio. iam creaturam suam pro merito dispensare
Deus vero, cui
iustum videbatur, diversitates mentium in unius mundi consonantiam
traxit, quo velut unam >doinum<, in qua inesse deberent >non solum
vasa aurea et argentea sed et lignea et fictilia, et alia quidem ad
honorem alia autem ad contumeliam,< ex istis diversis vasis vel animis
10 vel mentibus adornaret. Et Las causas, ut ego arbitror, mundus iste
suae diversitatis accepit, dum unumquemque divina Providentia pro
varietate motuum suorum vel animorum propositique dispensat. Qua
ratione neque creator iniustus videbitur, cum secundum praecedentes
causas pro merito unumquemque distribuit, neqae fortuita uniuscuius-
15 que nascendi vel felicitas vel infelicitas putabitur, vel qualiscumque
acciderit illa condicio, neque diversi creatores vel diversae naturae
credentur animarum.
7. Verum ne quidem sancta videtur mihi penitus arcani
scriptura
huius tacuisse rationem; sicut cum apostolus Paulus de Esau et lacob
20 disputans ait: »Cum enim nondum nati fuissent neque egissent aliquid
boni vel mali, ut propositum, quod secundum electionem dei factum
est, permaneret, non ex operibus sed ex eo, qui vocavit, dictum est

quia maior serviet minori, sicut scriptum est: lacob dilexi, Esau autem
odio habui«. Et post haec sibi ipse respondet et dicit: »Quid ergo
25 dicemus? numquid iniustitia est apud deum?« Et ut nobis occasionem
praestaret inquirendi de bis et perscrutandi, quomodo haec non extra
rationem fiant, respondet sibi ipsi et ait: »Absit«. Eadem namque, ut
mihi videtur, quae de Esau et lacob quaestio proponitur, haberi etiam
de caelestibus omnibus et de terrestribus creaturis et de infernis potest;
30 et simiKter mihi videtur, sicut ibi ait: »Cum enim nondum nati fuissent
neque aliquid egissent boni vel mah«, ita etiam de ceteris omnibus
dici posse. »Cum enim nondum« creata essent »neque egissent aliquid
boni vel mali«, >ut secundum electionem propositum dei maneat<, sicut
putant quidam, facta sunt illa quidem caelestia, haec autem terrestria

2f tgl. oben S. 165, 25 ff — 7—9 gl. II Tim. 2, 20 — 20 Rom. 9, 11— i:!


- 24. 27 Rom. 9, 14 — 30 Rö7n. 9, 11 — 32 f u. S. 171, 1 f vfjl. Rom. 9, 11

9 autem <. 1 condicio, neque] conditione quae condicio quae <'

I
vel Del et L 24. 27 respondet Merlin Del respondit L 27 Absit < /
32 creata essent] create essent creatae sunt
De principiis Cap. 9, 6. 7. 8 171

et alia inferna »non ex operibus«, ut putant illi, »sed ex eo qui voca-


vit«. »Quid ergo dicemus«, si haec ita sunt? »Ergo iniustitia est apud
deum? Absit«. Igitur sicut de Esau et lacob diligentius perscrutatis
scripturis invenitur quia non est >iniustitia apud deum<, ut >antequam
5 nascerentur vel agerent aliquid< in hac scilicet vita, >diceretur quia<
»maior serviet minori«, et ut invenitur non esse >iniustitia< quod et >in
ventre fratrem suum supplantavit lacob<, si ex praecedentis videlicet
vitae meritis digne eum >dilectum esse< sentiamus a deo, ita ut et fratri
praeponi mereretur: ita etiam de caelestibus creaturis, si advertamus
10 quoniam ista diversitas non est creaturae principium, sed ex praeceden-
tibus causis pro ;
meriti dignitate diversum singulis a conditore ministerii 100
paratur officium, ex eo profecto quod unusquisque in eo quod mens
creatus a deo est vel rationabilis spiritus, pro motibus mentis et sen-
sibus animorum vel plus vel minus sibi ipse meriti paraverit et vel
15 amabilis deo vel etiam odibilis extiterit; cum tarnen et aliqui ex bis,
qui melioribus meritis sunt, ad exornandum mundi statum >conpati<
reliquis et officium praebere inferioribus ordinentur, quo per hoc et
ipsi participes existant patientiae creatoris, secundum quod apostolus
ipse ait: »Vanitati enim creatura subiecta est, non volens, sed propter
20 eum, qui subiecit, in spem«.
Observantes igitur istam sententiam, quam apostolus de nativitate
Esau et lacob exponens »Numquid iniustitia est apud deum?
dixit:
Absit«, etiam in omnibus creaturis rectum arbitror hanc eandem de-
bere sententiam custodiri,quoniam, sicut superius diximus, iustitia
25 debet creatoris in omnibus apparere. Quae, ut mihi videtur, ita demum
lucidius ostendetur, si causas diversitatis unusquisque vel caelestium
vel terrestrium vel infernorum in semet ipso praecedentes nativitatem
corpoream habere dicatur. Verbo enim dei et sapientia eins creata sunt
universa, et Per gratiam vero mi-
per ipsius sunt ordinata iustitiam.
30 sericordiae omnibus providet atque omnes quibuscumque curari
suae
possunt remediis hortatur et provocat ad salutem.
8. Sicut ergo dubium non est in die iudicii futurum quod sepa-

rentur boni a malis et iusti ab iniustis, et singuli quique pro merito

2. 22 liüm. 9, 14 — 6 Rom. 9, 12 — 6—8 vfjl. Gen. 25, 22. 23. 2ü — 8. 14 f vul


Rom. 9, 13 — 16 f vgl. Rom. 8, 22 — Rom.
li) 8, 20 — 24 vgl. oben S. 168, f

— 2Si vgl. oben S. 167, 28f — 29 f /gl. Htiet, Origcn. II 2 qu. 7, 16 — 32 f vgl.

Matth. 25, 32. 33

10 quoniam quia \ est < y 14 efc < /i y 20 in spem AG(iM*ö


{wie Cod. Amiat. u. Fuld.) in spe BM«orr^ vgl. oben I Gap. 7, 5, utiten III Cop. 5, 1. -1

25 debet deberet 26 Oßtenditur ^15 32 f separantur


172 Origenes

per ea loca quibus digni sunt distribuantur iudicio dei ,


sicut deo vo-
lente in consequentibus ostendemus, tale aliquid opinor etiam antea
iam factum. Omnia enim deus
et semper iudicio agere ac dispensare

credendus lUud quoque, quod apostolus docet, dicens quia »in


est.

5 domo magna non sunt tantummodo vasa aurea et argentea sed et


lignea et fictilia, et alia quidem ad honorem, alia autem ad contume-
liam«, et quod addit dicens quia »si qui se expurgaverit, erit vas in
honorem sanctificatum et utile domino ad omne opus bonum paratum«,
sine dubio illud ostendit, quia >qui se purgaverit< in hac vita positus,
10 >ad omne opus bonum< erit >paratus< in futuro; qui autem non se pur-
gaverit, secundum quantitatem inmunditiae suae erit vas >ad contume-
liam<, id est indignum. Ita ergo possibile est intellegi etiam antea

fuisse vasa rationabilia vel purgata vel minus purgata, id est quae se
ipsa purgaverint aut non purgaverint, et ex hoc unumquodque vas
15 secundum mensuram puritatis aut impuritatis suae locum vel regionem
vel condicionem nascendi vel explendi aliquid in hoc mundo accepisse ;

quae omnia deus usque ad minimum virtute sapientiae suae providens


atque dinoscens moderamine iudicii sui, aequissima retributione uni-
versa disposuit, quatenus unicuique pro merito vel succurri vel consuli
20 deberet. omnis ratio aequitatis ostenditur, dum in-
In quo profecto
aequalitas rerum meritorum servat aequitatem. Quorum
retributionis
meritorum rationes per singulos quosque secundum yeritatem et ad
liquidum solus ipse cum unigenito verbo ac sapientia sua et sancto suo
spiritu recognoscit.

25 '. x«t '/..


CAPUT DECIMUM
De resurrectione et iudicio.

1. Sed quoniam nos sermo commonuit de iudicio futuro et de

2
.
retributione

vgl.
ac suppliciis peccatorum, secundum quod comminantur

unten Cap. 10,

p.i^B. DE RESVRRECTIONE ET DE IVDICIO

1 qiiibus Merlin Del quae


4-8

L
— 4. 7
um-ichtig

2 ante
Ti7n. 2. 20. 21

ah
— 25 Überschrift]
ztcei Abschnitte bei Phot.,

7
AG
addit addidit AC
Cod. S

\
si

quiä AB 7 f in honore AB 8 et < y 16 accepisse causam habuisse


videatur 19 disposuit disponit |
unicuique unusquisque
De principiis Cap. 9, 8. Cap. 10, 1 173

sanctae scripturae et ecclesiastica praedicatio continet, eo quod iudicii


tempore >ignis aeternus«: et >tenebrae exteriores< et >carcer< et >caminus< et
alia bis similia peccatoribus praeparata sint, videamus quid etiam de
bis sentiri oporteat.
Sed ut ad baec competenti ordine veniatur, prius mibi videtur de
resurrectione sermo movendus, ut sciamus quid est illud quod vel ad
supplicium vel ad requiem ac beatitudinem veniet; de quo et in aliis
quidem libris, quos de resurrectione scripsimus, plenius disputavimus
et quid nobis de hoc videretur ostendimus. Sed et nunc propter con-
10 sequentiam tractatus pauca inde repetere non videtur absurdum,
maxime propter boc quod offenduntur quidam in ecclesiastica fide,
quod velut stulte et penitus insipienter de resurrectione credamus,
praecipue haeretici, quibus hoc modo arbitror respondendum. Si cou-
fitentur etiam ipsi quia resurrectio sit mortuorum, respondeant nobis:
15 quid est quod mortuum est, nonne corpus? Corporis ergo resurrectio
tiet. Tum deinde dicant si utendum putant nobis esse corporibus aut
non? Arbitror apostolo Paulo dicente quia »seminatur corpus animale,
resurget corpus spiritale«, istos negare non posse quod »corpus resur-
gat<, vel quia in resurrectione corporibus utamur. Quid ergo? Si cer-
20 tum est quia corporibus nobis utendum sit, et >cürpora< ea, quae
ceciderunt, >resurgere<: praedicantur (non enim proprie resurgere dicitur
nisi id, quod ante ceciderit), nulK dubium est idcirco ea >resurgere<,

ut bis iterum ex resurrectione induamur. Alterum ergo haeret ex al-


tero. I
Nam et si resurgunt corpora, sine dubio ad indumentum nostri 101

1 vr/l. oben .S'. 11, Hfl• — 2 ryl. Matth. 25, 4!. 8, 12. \ Pdr. 3, 19. Maith.
13, 42 iß — 8 nur u-enige Bruchstücke (Lom. XVII 55 — 64) erhalten; die-

selbe Schrift citiert Orig. c. Gels. V 20 (II 21, 12). Zum Ersatz vgl. die aus-
führliche Erklärung von Psal. 1, 5 iovx iv .,
Lom. XI 384—391) — 11 vgl. Fuf., Apol. in Hieron. II 4 {Migne SL XXI 500:
De resurrectione autem carnis puto in translatione nostra eadem contineri, quae
in ecclesiis praedicantur) und unten S. 175, 11 ff — 12 vgl. Hieron., Ep. ad Pamm.
38 (61), bei Lom. XVII 61—64; Orig., De resurr. II Frg. [Lom. XVII 56-58, aus
V 17—19. VIII 49. 50, In .¥a«A. XVII 29 (Lo;«.

)
Pamphil., Apol.), c. Gels. VII 32.

IV 144 tf) uM Thomasius, Origenes S. 254—256 — 17 l Kor. 15, 44 — 21 f vgl.

Phot., Ep. I 8, 15 (Migne SGr CII 645 5: //

— 24 f vgl. Kor. 15, 52 f

8 plenius disputavimus < y 9 videtur / 12 quod quo


velut vel 14 sit MS fifc AG Ab KJ dicant ßM<:orra dicunfc GM*
18 resurgit AC 20 coi-pora ea Ba corpore ea M^ coi-]iorea ea G corporea C*
Corpora corporum C'"'"''' 23 haeret « erat erit
174 Origenes

resurgunt, et si necesse est nos esse in corporibus (sicut certe necesse


est),non in aliis quam in nostris corporibus esse debemus. Quae si
verum est quod resurgunt et >spiritaKa< resurgunt, dubium non est
quin abiecta corruptione et deposita mortalitate resurgere dicantur a
mortuis; alioquin vanum videbitur et superfluum resurgere quem
a mortuis, ut iterum moriatur. Quod ita deraum intellegi evidentius
potest, si qui diligenter advertat, quae sit >animalis corporis* qualitas,
quae in terram seminata >spiritalis Ex corporis* reparet qualitatem.
>animali< namque >corpore< ipsa virtus resurrectionis et gratia >spiritale
10 corpus* educit, cum jd ab >indignitate< transmutat ad >gloriam<.
2. Quoniam ergo haeretici eruditissimi sibi videntur et sapientissimi,

interrogabimus eos, si omne corpus Schema aliquod habet, id est aliquo


habitu deformetur. Et si quidem dixerint esse corpus quod non aliquo
habitu deformetur, imperitissimi omnium atque insipientissimi videbun-
15 tur. Nullus enim hoc negabit, nisi sit ab omni eruditione penitus
alienus. Si vero secundum id, quod consequens est, dixerint quia omne
corpus certo quo habitu deformatur, requiremus ab eis, si possunt
nobis >spiritalis corporis* habitum demonstrare atque describere; quod
utique facere nuUo modo poterunt. Sed et differentias eorum, qui
20 resurgunt, inquiremus ab eis. Quomodo ostendent verum esse illud,
quod dictum est quia »aKa caro volucrum, alia piscium; et corpora
caelestia et corpora terrestria; sed alia quidem caelestium gloria, alia
vero terrestrium, alia gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum,
Stella enim ab stella difFert. in gloria; ita et resurrectio mortuorum«?
25 Secundum istam ergo consequentiam caelestium corporum ostendant
nobis differentias gloriae eorum qui resurgunt, et si ullo genere conati
fuerint secundum caelestium corporum difPerentias aliquam excogitare
rationem, quaeremus ab eis, ut etiam secundum terrenorum corporum

^
><
)
Method.,
2—5
ovv

De
vgl.

resurr.
IKor.

& .) —
-^
e.
15,

25, 2
,
35—38.

(.S'.
44.

xa&ojg

7—10, 18
99 ed.
•<,

^. —
&^^
46 und Ornj.

vffl.

Bonwefsck): tV
1
c. Geis.

Kor. 15, 44. 43


V 19 (II 19,

— 13—17
/
30: >0

rgl.

))

Del
formetur
2 Quae] quod
10 ia<:ÄB
,
,

rgl. Z. 13.
«•
illud Koe
vel

17; formetur
12 f
quod A^
cvd
. ?.
habitu aliquo/
17 quo
5 queiu

AG GM*
*
21 Kor. 15, 39

13 deformatur
quodam
quemquam
—42

A'oe

aliquo
ijw'•

14 de-
Jtfi«>rr

23 aliaij + vero 24 enim < GMo \ ita Gy sie AB


De principiis II Cap. 10, 1. 2. 3 175

comparationem differentias resurrectionis adsignent. Nos vero ita in-


tellegimus, quod volens apostolus describere, quanta esset differentia
eorum, qui resurgent >in gloria<, id est sanctorum, comparationem
caelestium corporum sumpsit dicens: »Alia gloria soKs, alia gloria lunae,
alia gloria stellarum«. Et iterum volens differentias eorum docere, qui
in hac vita non expurgati ad resurrectionem venient, id est peccatores,
de terrenis sumit exemplum dicens: »Alia caro volucrum, alia piscium«.
Digne etenim sanctis caelestia, terrena peccatoribus comparantur. Haec
quidem dicta sint adversum eos, qui >resurrectionem mortuorum<, id
10 est resurrectionem corporum negant.

3. Nunc vero sermonem convertimus ad nonnullos nostrorum, qui


vel pro intellectus exiguitate vel explanationis inopia valde vilem et
abiectum sensum de resurrectione corporis introducunt. Quos inter-
rogamus, quomodo intellegant >animale corpus< gratia resurrectionis
lö immutandum et >spiritale< futurum, et quomodo quod >in infirmitate
seminatur<, resurrecturum sentiant >in virtute<, et quod >in ignobilitate<,

quomodo >resurgat in gloria<, et quod 'in corruptione<, quomodo ad


>incorruptionem< transferatur. Quod utique si credunt apostolo quia
corpus >in gloria et in virtute et in incorruptibilitate< resurgens, >spiri-
20 tale< iam effectum sit, absurdum videtur et contra apostoli sensum di-
cere, id rursum >carnis et sanguinis* passionibus implicari, cum mani-
feste dicat apostolus: »Quoniam caro et sanguis regnum dei non
possidebunt, neque corruptio incorruptionem possidebit«. Sed et illud
quomodo accipiunt, quod dicit apostolus quia »omnes autem immuta-
25 bimur« ? Quae utique immutatio secundum illum ordinem, quem superius
diximus, expectanda est, in qua sine dubio dignum aliquid divina

) ^
18—23

, -,
3
Kor. 15, 42
vgl. I

vgl. Pkot.,
Kor. 15, 43
— 14 f
Ep.
rgl. I

I 8,
— 4

15 {Migne
1

Kor. 15, 44
Kor. 15, 41

oi'rf'
[seil.



15—18 vgl.

^,
SGr CII 645 AB:

19
— 7 I

, ],&
Kor. 15, 39

"

Kor. 15,
l

Kor. 15, 43. 42

42^
,

—44 — 20
) vgl.

Eieron.,

24 I
Apol. adv.

Kor. 15, 51 —
Ruf.
25 rgl.
12
.

{Migne
oben S. 174,
. .)

SL
7—10
f
XXIII 435)
vgl.

— 22 I : 15, 50
f rgl.

7 caro corpora / 11 nonnullum 14 intellegunt 17 resurgat


(rgl. resurrecfcui-um Z. IG u. resargent Z. 3) Del resurget Merlin, surget (igno-
bilitate Z. IG — quod in Z. 17 < A) 20 sit < 24 quod] quo quo-
modo G*
j^76 Origenes

gratia sperare nos convenit; quod futurum credimus hoc ordiue quo
»nudum granum frumenti aut alicuius ceterorum« in terra seminatum
describit apostolus, cui »deus dat corpus prout voluit«, cum prius
>granum< ipsum >frumenti< >mortuum f"uerit<. Ita namque etiam nostra
5 Corpora velut >granum< cadere in terram putanda sunt; quibus insita
ratio ea, quae substantiam continet corporalem, quamvis emortua fuerint
Corpora et corrupta atque dispersa, verbo tarnen dei ratio illa ipsa,
quae semper in substantia corporis salva est, erigat ea de terra et
quae inest in grano frumenti, post
restituat ac reparet, sicut ea virtus,
10 corruptionem eius ac mortem reparat ac restituit granum in culmi
corpus et Et spicae. ita bis quidem, qui regni caelorum hereditatem
consequi merebuntur, ratio illa reparandi corporis, quam supra diximus.
dei iussu ex terreno et >animali corpore< >corpus< reparat >spiritale<.
quod habitare possit in caelis; bis vero, qui inferioris meriti fuerint
15 vel abiectioris et abstrusi, pro uniuscuiusque vitae
aut etiam ultimi
atque animae dignitate etiam gloria corporis et dignitas dabitur: ita
tarnen ut etiam eorum, qui ad >ignem aeternum< vel ad >supplicia<
|
1(

destinandi svint, per ipsam resurrectionis permutationem ita corpus in-


corruptum sit quod resurgit, ut ne suppKciis quidem corrumpi valeat
20 ac dissolvi. it*-K-*-55--K--K******-}f-it***-i7******-äe•

1—11 Orig. 18. 19. 23. VII 32 — 2 Kor. 15, 37 — 3 Kor.

,
rgl. e. Gels. I 1

15, 38 — 4 vgl. 1 Kor. 15, 36 — 5f t^gl. Denis, De la phil. d'Orig. p. 321 .4 ii.

130 — 13 uml

-
Zeller, Phil. d. Gr. III 13, vgl. I Kor. 15, 44 Orig., Sei. in Psal.

1, 5 {Lom. XI 388:


?}^ aJaa
) —
17 vgl. Matth. 25, 41. 4ß
lAicke vgl. Aiiathem.

&} X
-
20 xur Ansfülhmg der von mir aiigenommenen
der Const. Sgn. a. 543 {Hahn, Bihl.

',
d. Symb.^ S. 229:

IX 536 C:
r^
'/
..

&,
/] u-örtl. Par.), Ep. ad
); Justinian,
Mennam {Mansi IX
&
;
Synodalschreiben (Mansi
516 D:

' ^
C'

)
u. ebenda 533
Phot., Ep. I 8, 15 {Migne SGr CII 645 J^B: "
und Harnack, Dogmengesch. •* . 694 . 7

velut] ut J^j5 12 reparandi praeparandi / 14 habitare habere ;


De principiis Cap. 10, 3. 4 177

4. ergo ita se habet qualitas eius corporis, quod resurget a


Si iPa)
inortuis, videamus nunc quid sibi velit >ignis aeterni< comminatio.
[4.] Invenimus namque in Esaia jDropheta designari uniuscuiusque pro-

prium esse >ignem< quo punitur; ait enim: »Ambulate in lumine ignis
ö vestri et in flamma, quam accendistis vobismet ipsis«. Per quos ser-
mones hoc videtur indicari, quod unusquisque peccatorum >flammam<
sibi ipse proprii >ignis< >accendat<, et non in aliquem ignem, qui antea
iam fuerit accensus ab alio Tel ante ipsum substiterit, demergatur.
Cuius ignis esca atque materia sunt nostra peccata, quae ab apostolo
10 Paulo >ligna et faenum et stipula< nominantur. Et arbitror quod sicut Pa
in corpore escae abundantia et qualitas vel quantitas cibi contraria
febres generat, et febres diversi vel modi vel temporis secundum eam
mensuram, qua intemperies collecta materiam suggesserit ac fomitem
febrium (quae materiae quaütas, ex diversa intemperie congregata,
15 causa vel acerbioris morbi vel prolixioris existit): ita anima cum mul-

1 XU Abschnitt 4—7 vgl. Orifj. c. Geis. 15. VI 26, In Luc. hom. XIV {Lom.
V 135 f); Clemens AI, Strom. VII 6, 34 ( 27, 5—8 St. mit Test.) und Eamack,
Dogmengesch. I* 694^.4 —2 vgl. ob. S. 173, 2, Orig., In Psal. hom. 3, 1 {Lom. XII 181 f)

und Euet, Origen. II 2 qu. 11, 5 — 4 Jes. 50, 11

, — 9 f vgl I Kor. 3, 12

, und x-. B.

<,,
Orig., In Jerem. hom. 3 (lU 20, 1:
II

^ ^?.,

^
?.9-^

^
^< ) , ', '
'
, c Geis. V 15 (II 16, 6: -

>, — 10 Et arbitror — S. 178, 12 per

lesum Christum = PawjoÄi7.,^joo/. 8 (Low. XXIV 392 f) — 15 ita anima — S. 178, 8f


conpungitur] vgl. Hieron., Ep. ad Avil. {Migne SLXKlllOQö: Ignem quoque
Gehennae tormenta, quae Scriptura sancta peccatoribus comminatur, non
et
conscientia peccatorum, quando Dei virtute et
ponit in suppliciis, sed in
potentia omnis memoria delictorum ante oculos nostros ponitur. Et
V eluti exquibusdam seminibus in anima derelictis uni versa vitiorum
seges exoritur, et quicquid feceramus in vita vel turpe vel impium,
omnis eorum in conspectu nostro pictura describitur, ac praeteritas
voluptates mens intuens conscientiae punitur ardore et poenitudinis
etimulis confoditur). Auf dieselbe Stelle beziehen sich nohl die Worte des

5 vobismet ipsis <: 10 Et arbitror] Ego arbitror Pa 11 vol] et Pa


13 qua Merlin Del quam LPa \ collectam Merlin Koe \ suggerit BPa
OrigenesV. 12

I
178 Origenes

titudinem malorum operum et abundantiam in se congregaverit pecca- (Pa)

torum, tempore omnis illa malorum congregatio effervescit


conpetenti
ad supplicium atque inflammatur ad poenas; cum etiam mens ipsa vel
conscientia per divinam virtutem omnia in memoriam recipiens, quorum
5 in semet ipsa signa quaedam ac formas, cum peccaret, expresserat, et
singulorum, quae vel foede ac turpiter gesserat vel etiam impie com-
miserat, historiam quandam scelerum suorum ante oculos videbit ex-
positam: tunc et ipsa conscientia propriis stimulis agitatur atque con-
pungitur et sui ipsa efficitur accusatrix et testis. Quod ita sensisse

10 etiam Paulum apostolum puto cum dicit: »Inter se invicem cogitationi-


bus accusantibus aut etiam defendentibus in die, quo iudicabit deus
occulta hominum secundum evangelium meum per lesum Christum«.
Ex quo intellegitur quod circa ipsam animae substantiam tormenta
quaedam ex ipsis peccatorum noxiis affectibus generantur.
15 5. Et ne satis tibi difficiKs huius rei intellectus appareat, consi-
derari possibile est passionum vitiis, quae animabus accidere
ex bis
solent, id est cum vel flammis amoris exuritur anima vel zeK aut
livoris ignibus maceratur, aut cum irae agitatur insania vel tristitiae
inmensitate consumitur, quomodo horum malorum nimietates aKquanti
20 intolerabiliter ferentes, mortem subire quam huiuscemodi cruciatus
perpeti tolerabilius habuere, Kequires sane si bis, qui vitiorum malis
istis,quae supra diximus, inretiti sunt nee emendationis aliquid in hac
vita adhuc positi comparare sibimet potuerunt et ita ex hoc mundo
abscesserunt, sufficiat illis ad poenam quod illis ipsis perdurantibus in
25 se noxiis affectibus cruciantur, id est irae vel furoris vel insaniae vel
maeroris, quorum utique mortiferum virusnuUo in hac vita emenda-
tionismedicamento mitigatum est; an his affectibus immutatis generalis
poenae stimuKs vexabuntur.

Hieron., Gomm. in Ep. ad Ephes. III 5 {xu 5, 6, Miffne SL XXVI ö22: Quia
igitur sunt plerique, qui dicunt non futura pro peccatis esse supplicia nee extrin-
secus adhibenda tormenta, sed ipsum peccatum et conscientiani delicti esse pro

poena) tmd Apol. adv. Ruf. II 7 {Migne SL XXII1429: Ignes auteni aefcenios, quos
anteiligere soleat Origenes, puto quod te non fugiat, conscientiam videlicet pecca-

torum et poenitudinem interna cordis urentem) ; vgl. auch Orositis, De errore Pri-
scill. et Origcnist. {Augiistin. opp. cd Ben. VIII 432 D, S. 156, 9

10 Eöm.
Cyprian, De zelo
2, 15. 16

et Kvore
— 17 f
Weg
vgl. & Clem. ad Cor.
ff ed. Schepss)

4, 7ff A7 i>.

2 effervescit] concitatur Pa 3 etiam <: in semet ipsa] in se Pa


singulorum] -f- gestorum suorum Pa 7 oculos] -f- suos Pa 11 quo qua
cum Pa 18 irae ira

I
De principiis II Cap. 10, 4. 5. 6 179

Sed et aliam suppKciorum speciem intellegi arbitror posse, quia (Pa)


sicut quidem sentimus soluta corporis membra atque a suis invicem
divulsa conpagibus inmensi doloris generare cruciatum, ita cum anima
extra ordinem atque conpagem vel eam harmoniam, qua ad bene
5 agendum et utiliter sentiendum a deo creata est, fuerit inventa nee
sibimet ipsi rationabilium motuum conpagine consonare, poenam cru-
ciatumque putanda sit suimet ipsius ferre discidii, et inconstantiae suae
atque inordinationis sentire supplicium. Quae animae dissolutio atque
divulsio cum adhibiti ignis ratione fuerit explorata, sine dubio ad
10 firmiorem sui conpagem instaurationemque solidatur.
Multa sunt etiam alia quae nos latent, quae illi soK cognita Pa
6.

sunt, qui estmedicus animarum nostrarum. Si enim ad corporis sani-


tatem pro bis vitüs, quae per escam potumque collegimus, necessariam
habemus interdum austerioris ac mordacioris medicamenti curam, non-
15 numquam vero, si id vitii qualitas depoposcerit, rigore ferri et sectionis
quodsi et haec supergressus fuerit morbi modus,
asperitate indigemus,
ad ultimum conceptum vitium etiam ignis exurit: quanto magis intelle-
gendum est medicum nostrum deum volentem diluere vitia animarum
nostrarum, quae ex peccatorum et scelerum diversitate collegerant, uti
20 buiuscemodi poenalibus curis, insuper etiam ignis inferre supplicium
bis, qui sanitatem animae perdiderunt?
Cuius rei imagiues etiam in scripturis sanctis referuntur. Denique 103
|

in Deuteronomio sermo divinus peccatoribus comminatur quod >febribus

3 — 10 vgl. oben S. 177, lö — -S. 178, 8 f — 11 Multa — 21 perdiderunt


= Pamphil, Apol. 8 (Lom. XXIV 393

', ,
f) — 12 ff Der Vergleich
( "/
Gottes mit

, einem

,,&'
Arxt bei Orig. auch sonst, x. B. In Jerem. hom. XII 92, 19:

iav

,
y
(,
-
), ^ ^ ,
-^ ^ /
. . ., ?)

^
^
. &
xcd
....
c. Gels. 7 ( 267, 14: ),
, ;;) — 23— S.
&
180, 3 vgl. Deut. 28, 22. 28. 29
-
1 quia] qua (. . vel quia) A^ qua 2 sicut quidem sicufc quid si

quid {xu sicut corr) 3D sicut 4 aiTaoniam L 7 suimet ipsius sibimet ipsius
sibimet ipsi 8 Quae Merlin Del quaeque quae tamen C 10 con-
pagem a, vgl. Z. 3f; conpaginem y 11 etiam] autem Pa \
alia •< 13 col-

ligimus JV/iw'-ö 17 etiam < Pa


12*
180 Orlgenes

et frigoribus et aurugine< puniantur, et >oculorum vacillationibus et (Pa)


mentis alienatione et paraj)lexia et caecitate ac debiKtate reiiiura< cru-
ciandi sint. Si qui ergo ex otio de omni scriptura congreget omnes
languorum commemorationes, quae in comminatione peccatoribus velut
5 corporearum aegritudinum appellationibus meniorantur, inveniet quod
animarum vel yitia vel suppKcia per haec figuraKter indicentur. Ut
autem intellegamus quia ea ratione, qua medici adiutoria languentibus
adhibent, ut per curas reparent sanitatem, etiam deus agit circa eos,
qui lapsi sunt et deciderunt in peccata, quod per indicio est illud,

10 Hieremiam prophetam iubetur omnibus


>calix furoris< dei >propinari
gentibus<, ut >bibant et insaniant et eyomant<. In quo comminatur di-
cens quia si qui >noluerit bibere<, non mundabitur. Ex quo utique in-
tellegitur quod furor yindictae dei ad purgationem proficiat animarum.
Quoniam autem et ea poena, quae per ignem inferri dicitur, pro Pa
15 adiutorio intellegitur adhiberi, Esaias docet, qui de Israhel quidem sie
dicit: »Abluet dominus sordes filiorum et filiarum Sion, et sanguinem

expurgabit e medio ipsorum spiritu iudicii et spiritu adustionis«. De


Chaldaeis autem sie dicit: »Habes carbones ignis, sede super eos, hi
erunt tibi adiutorio <, et in aliis dicit: »Sanctificabit eos dominus in igne
20 ardentic, et in Malachia propheta ita dicit: »Sedens dominus conflabit
sicut aurum et argentum populum suum, conflabit et purgabit et fundet
purgatos filios luda«.

10—12 vgl. Jerem. 32, 1. 2. 13. 14. 15 (25, 15. 16. 27. 28. 29) imd Hieron.,
Gomm. in Jerem. 25, 15 seqq., eitiert von Erich Klosterman7i, TU. NF. I 3 S. 73 f,

der auf Orig., In Matth. Gomm. ser. 95 (Lom. IV 440) verweist — 14 Quoniam
— 22 Juda = PampÄtY., Apol. 8 {Lom. XXIV 894 f) — 16 Jes. 4, 4; vgl hierzu
Orig., Li Jerem. hom. II 2 ( 18, 29):

'^Hoata (Jes. 4, 4) und . Kloster-

mann ebenda S. 2ff — 18 oben S. 136, 14 — 19 Jes.

*
19, Jes. 47, 14. 15; vgl.

66, 16 (17) - 20 Mal. 3, 3

1 aurigine B*G \
facellationibus 4 peccatoribus] vgl. W. Schulu.
Berl. philol. Wochenschr. 1896, Sp. 1363 f; E. Norden, De Min. Fei. aetate et gen. di-

cendi, Greifswald 1897 i?. 23f E.Rohde, Kl. Schriftenll [Tübingen u. Leipz.l^QV)
; S. 353

Weg 9 in peccata < in peccato in (? |


est] + etiam (-f- et Merlin Del) 12 si

quis ] mundabitur manducabitur um anducabit 13 proficiat proficity 14 et

ea poena — 16 dicit] peruecessaria poena est ea, quae per ignem inferri dicitur,

Esaias docens de Israel quidem sie dicit Pa 17 expui-gabit] expugnabit Pa


{G*M^corr) expugnavit Pa[M*) expurgavit (
J.6) |
adustionis c ustionis -/

18 Habens B*o \ sedes Ga sedebis Pa 20 ardente \


ita < y 21 sicut

aurum et argentum populum suum, conflabit < \


purgabit] + eos Pa
De principiis II Cap. 10, 6. 7. 8 181

7. Sedquod de dispensatoribus non bonis in evangelio


et illud,

dictum est, eorum cum infidelibus poni<,


qui >dividendi< dicuntur, et >pars
tamquam ea pars, quae ipsorum propria non sit, aliorsum sit mittenda,
sine dubio genus aliquod indicat poenae eorum, quorum, ut mihi videtur,
separandus ab anima spiritus indicatur, Qui Spiritus si quidem divinae
natiirae. id est spiritus sanctus intellegendus est, sentiemus hoc dictum
de dono spiritus sancti: quod sive per baptismum sive per gratiam
spiritus, cum alicui >sermo sapientiae< vel >sermo scientiae< yel alterius
cuiusque datus est dono et non recte administratus, id est aut >in terram<
10 defossus est aut >in sudario< conligatus, auferetur profecto ab anima
donum spiritus, et >pars< reliqua quae superest, id est animae substantia.
>cum iniidelibus< ponetur. divisa ac separata ab eo spiritu, cum quo
>adiungens se domino unus spiritus esse< debuerat. Si vero hoc non de
dei spiritu, sed de natura ipsius animae intellegendum est, pars eins
15 melior illa dicetur, quae >ad imaginem< dei >et similitudinem< facta est,

alia autem >pars< ea, quae postmodum per liberi arbitrii lapsum contra
naturam primae conditionis et puritatis adsumpta est, quae utique pars
utpote amica et cara materiae corporalis >cum infidelium< sorte mul-
tatur. Potest autem etiam tertio sensu illud intellegi de divisione ista,
20 ut quoniam unicuique fidelium, etiamsi >minimus sit in ecclesia<, adesse
angelus dicitur, qui et >semper videre faciem dei patris< a salvatore
perhibetur, et hie, qui utique unum
per erat cum eo, cui praeerat, si is
inoboedientiam efficiatur indignus, auferri ab eo dei angelus dicatur,
et tunc >pars eius<, id est humanae naturae pars, avulsa a dei parte >cum
25 infidelibus< deputetur, quoniam commonitiones appositi sibi a deo angeH
non fideUter custodivit.
S. Sed et >exteriores tenebras<, ut ego opinor. non tarn aerem aK-

— —

&
1—3 vgl. Liik. 12, 42—46 — 2ff r^/. Luk. 12, 4G 8 vgl. lior. 12, S

!
i>


f vgl. Matth. 25, 25. Luk. 19,

20— 2(

oben S. 95, 3
21 vql.
'
Matth.
vgl.

und
18,
Htiet,

10—27
Origen.
vgl.
20—13
Matth. 18, 10, Orig., in Matth. XIIl

II 2 qti. 5,

Matth.
vgl. I

28—30
8, 12.
Kor.


G,

?.).
20
22, 13. 25, 30
17
[Lom.
Kl

&
vgl.

III

) lo
219:
vgl.

Matth. 11, 11 Par.


und oben
Gen.
[l

27. 28 {ebenda 262:

S. 173, 2
]
1,

usu:,
26

3 aliorsum sit mittenda aliorsum mittenda « aliorum summittenda


9 dono doni 12 ponitur L 18 icenn cara muß
wohl corporali geschr. werden;
Koe I
corporalis < y 18 f
et

mutatur
cognata [=
20
(\ richtig überliefert

materiae corporali verm.


etiamsi] etiam etsi
ist,

22 et hie
< C 23 dicatur] dicitur 24 a < cr<T 25 deputetur Del deputatur L
182 Origenes

quem obscurum et sine uUo lumine intellegendum puto, quam de bis,

qui profundae ignorantiae tenebris inmersi extra omne rationis et in-


tellegentiae lumen effecti sunt. Videndum quoque est, ne forte etiam
illud iste sermo significet, quod sicut sancti Corpora sua, in quibus
sancte et pure in huius vitae babitatione vixerunt, lucida et gloriosa ex
resurrectione suscipient, ita et impii quique, qui in hac vita errorum
tenebras et noctem ignorantiae dilexerunt, obscuris et atris post resur-
rectionem corporibus induantur, ut ea ipsa caligo ignorantiae, quae
in hoc mundo eorum mentis obsederat
interiora in futuro per ,

10 exterius corporis appareat indumentum. (Nisi forte corpus hoc pingue Hier
atque terrenum »caligo et tenebrae< nominandae sunt, per quod con-
summato hoc mundo cui necesse fuerit in alium transire mundum,
rursum nascendi sumet exordia.) *-•******-3^**^*****
Similiter

(* ,
quoque etiam de >carcere< sentiendum

,' est.

-
10—13 ei?igefUgt aus Hieron., .
^^
ad Avil. 7 {Migne SL XXII 1060), der

,
am Schluß so urteilt: Haec dicens perspicue Pythagorae Platonisque
defendit. Deshalb'hat wohl Rufin den Satx ausgelassen; vgl. Schnitzer, S. 157 .* ti.

Clemens —
— 15
AI., Hypotyp. Frg. 23 ans Phot., Cod. 109
vielleicht gehört der einleit.

vgl.
Worte wegen { (III 202, 12 St.)

oben S. 172, 28 f) das Citat aus Piaton, Plmedr. p. 249


14 vgl. ob. 5.173,2

AB hei

— 16—8.183,5

{
Justinian, Synodalschreiben (1/awsi IX 536 jE) hierher in die

von mir angenommene Lücke setze ich vermutungsweise das nicht wörtliche Frg. *2
. — = ,.
LXXXVI
] und
1,
16
1265 77iit
S. 183, 2

der Einleitung:
S. 183, 3 —
Byx.,

. 5 = Justinian,
De scctis,

.
Act. X
)
6 [Migtie

ad Mennam, Mansi
SGr

IX 517

-
C). Vgl. Orig., Comm. ser. 70 {Lom. lY 374 ff),
In Matth. c. Cels. II 77

(I 199). V 18 (II 19); Epiphan., Haer. 64, 10—73 (II 597—691 Di., wo die Ansichten

des Orig. über d. Auferstehung unter Benutxung des Method. u. Orig.,

Athanas., Quaest. ad Ant. 72

) . De comm.
bespr. tv.); (II 284 ed. Ben.) u. essent.

Patris, Filii et Spir. s. (II 25.5(7 ed. Ben.) u. Frg. in Matth. 12, 32 {Migne SOr

ad
gesch.
- ^,
XXVIl 1384

694
Nr. 21 aus cod. Colb.

f
s. XI, Cat. in Matth.:
und Harnack, Dogmen-

2 omne rationis et omnes et omne 12 cui Cod. Vat. u. Berol. cum


Cod. Turic. Vallarsi
.
.
Sed
ordo servaretur,
^^
& .
De principiis II Cap. 10, 8. Cap. 11, 1

*)
sufficiant ista in praesenti loco,
quam paucissimis dicta sunt.
. *********
?)

quae Interim nunc, ut dicendi


) ,
-
183

g'. JJtQi :8. 104

CAPUT UNDECIMUM
10 De repromissionibus,

1. Videamus nunc breviter quid etiam de repromissionibus sentien-


dum sit,

Certum est quia nullum animal omuimodis otiosum atque immobile


esse potest, sed omni genere moveri et agere semper et velle aKquid
15 gestit; et hanc inesse uaturam omnibus animantibus manifestum puto.
Multo ergo magis rationabile animal, id est hominis naturam necesse
est semper aliquid movere vel agere. Et si quidem immemor sui sit
et quid se deceat ignoret, circa usus corporales omnis sua movetur
intentio et per omnes motus suos erga voluptates ac libidines corporis
20 occupatur; si vero talis sit, qui in commune aliquid curare vel provi-
dere studeat, aut rei publicae consuleus aut magistratibus parens aut
quidquid illud est, quod in commune certe prodesse videatur, exercet.
lara vero si qui taKs sit, ut aliquid melius quam haec, quae corporea
videntur, intellegat et sapientiae ac scientiae operam navet, sine dubio
25 erga huiuscemodi studia omnem sui declinabit industriam, quo possit
inquisita veritate rerum causas rationemque cognoscere. Sicut ergo in
hac vita alius quidem summum bonum corporis iudicat voluptatem,

2 v(/l. den ähnlichen, icohl von Oricj. entlehnten Ausdruck: dri iativ

ri
bei Gregor. Nyss., De an. et

resurr. (III 252 5. 257 Ci? ed. Morelli, XL VI 145 1». 156 C ed. Migne SGr) —

&&.
3


— 5 parallel
25 f vgl.
Leont. Byx. a. a. 0.:

Vergil, Georg. II
S die griech. Überschrift aus Phot., Bibl. Cod. % p.
490 Weg
, B.

12 ßit] est 24 navet C* amet C^ habet Merlin hal>eat Jkl 25 de-

clinavit C*y
184 Ori genes

alius vero in commune consulere, alias studiis et intellegentiae operam


dare : ita requirimus in illa >vita<, quae vera est, quae >abscondita esse-:

dicitur >cum Christo in deo<, id est in illa aeterna vita, si aliqui talis
erit nobis vivendi ordo vel status.
5 Quidam ergo laborem quodammodo intellegentiae recusantes et
2.

superficiemquandam legis litterae consectantes et magis delectationi


suae quodammodo ac libidini indulgentes, litterae solius discipuli, arbi-
trantur repromissiones futuras in voluptate et luxuria corporis exspec-
tandas; et propter hoc praecipue carnes iterum desideraut post resur-
10 rectionem tales, quibus manducandi et bibendi et omnia, quae carnis
et sanguinis sunt, agendi nusquam desit facultas, apostoli Pauli de
resurrectione >spiritalis corporis* sententiam non sequentes. Quibus
consequenter addunt etiam nuptiarum conventiones et filiorum pro-
creationes etiam post resurrectionem futuras, fingentes sibimet ipsis
15 Hierusalem urbem terrenam reaedificandam lapidibus pretiosis in funda-
menta eins iaciendis, et de >lapide iaspide< muros eius erigendos, et
propugnacula eius exornanda ex >lapide crystallo<; >peribolum< quoque
habituram ex >lapidibus electis et variis<, id est >iaspide et sapphiro et

xal

,
2f

&
vgl. Kol. 3,

]
3 — 5—14 vgl. Orig.,

,
In Matth. XVII 35 [Lom.. IV 1G7
?.?.
?.
-
f:

&,& ),,
.
' ^
In Cant. Prolog. {Loni.
XIV 295: Unde accidit, ut simpliciores quidam nescientes distinguere ac secemere,
quae sint quae in scriptuiis divinis interiori homini, quae vero exteriori dejiu-

tanda sint, vocabulorum similitudinibus falsi ad ineptas quasdam fabulas et fig-

menta inania se eontulerint: ut etiam post resurrectionem cibis corporalibus


utendum crederent potumque sumendum non solum ex illa vite vera et vivente
in saecula, verum et ex bis vitibus et fructibus ligni) — 9f vgl. Gelsus bei
Orig. V 14. VIII 49 — 12 vgl. I Kor. 15, 44 — 15— S. 185, 2 vgl. Äpok. Joh.
21, 10—21 — 16—18 vgl. Jcs. 54, 12. Äpok. Joh. 21, 18 — 18— S. 185, 2 vgl.

Äpok. Joh. 21, 19. 20. Excch. 28, 13 toiid Orig., In Ezech. hom. XIII 2 {Lom. XIV 171)

lectioni
3 aliqui
G
* aliquis A^orrBa 6 delectioni
vel electioni {offenbar in den Text eingedrungene Variante)
Jli• delectationis J.C* di-

7 cnj so-

lius litterae 8 luxoria AB [vgl %. B. Archiv f.


Lexikugr. XI 1
1900) 245 Weg]
16 iaspidi xl« 17 exoi-nanda •< y |
chi'ystallo
De principiis II Cap. 11, 1. 2 185

chalcedonio et smaragdo et sardio et onyce et chrysolito et chryso-


prasso et hyacintho et airiethysto<. deKciarum Tum etiam ministros
suarum dandos sibi >aliemgenas< putant, quos yel >aratores< vel >vinearum
cultores< habeant vel >structures parietum<, a quibus diruta ipsorum et
5 conlapsa civitas extruatur; et arbitrautur quod 'facultates gentium ac-
cipiant ad edendum< et in divitiis eorum dominentur, ut etiam >cameli
Madian et Gefar veniant< et >afferant eis aurum et thus et lapides pre-
tiosos<. Et hoc conantur ex auctoritate prophetica confirmare ex bis,
quae de Hierusalem repromissionibus scripta sunt; ubi etiam dicitur
10 quia >qui serviunt deo manducabuut et bibent, peccatores autem esu-
rient et sitient<, et quod »laetitiam agent iusti, impios vero confusio
possidebit<. Et de novo quoque testamento vocem proferunt salvatoris,
qua discipulis repromittit de vini laetitia dicens quia »non bibam ex
hoc iam usquequo bibam illud vobiscum novum in regno patris mei«.
15 Addunt quoque et illud, quod salvator >beatos< dicit eos, qui nunc
>esuriunt et sitiunt<, polKcens eis quia >saturabuntur<; et multa aKa ex
scripturis exempla proferunt, quorum vim figuraliter vel spiritaliter

intellegi debere non sentiunt. Tum vero secundum formam, quae in


hac vita est, et secundum mundi huius dispositiones dignitatum vel

20 ordinum vel eminentias potestatum >reges< se fore >et principes< arbi-


trantur, sicut sunt isti terreni, propter illud videlicet, quod in evangelio
dictum est: »Eris potestatem habens super quinque civitates«. Et, ut
breviter dicam, secundum vitae huius conversationem per omnia simiKa
esse volunt cuncta, quae de repromissionibus expectantur, id est ut

2—5 vgl. Jes. 60, 10—12 — 3f vr/l. Jes. 61, — 5 f vffl. Jes. , 1. 2. 60, 16.

61^ (j _ 6f vfflJes. 60, . 6 — 9—12 v(/L Jes. 6, 13. 14 — 13 Mafth. 26, 29


— 15f i-f/l. Matth. ö, 6 — 20 vgl %. B. Jerem. 17, 25 Wey — 22 Luk. 17. 19; 19,

vgl. Orig., In Matth. XIV 12 {Lom. III 296)

zmaragdo
1 chalchedonio
\
onyce
calcliedonio

onicae
* oniche
calchidonio GM^°'^^
G onichino OM'^o^'a onioheno
calcedonio
M*
\

I
ehrysolito uhiisolito C crisolito Ao |
dahinter sind vielleicht Beryll zind

Topas ausgefallen, vgl. Apoh. Joh. 21, 20 und die oben Test. S. 184, 18— .S. I8ö, 2

citierte Orig.• Stelle 1 f clirysoprasso chrisoprasso chrissoprasso Ab chryso-

passo C crisopasso 5 2 yacintho C yachyuto ß* iacincto S iachinto 3 f vel


vinearum cultores<}' 7 madiam /9 |
gefar {=^ ^AQ Jt's. 60, 6) ß gesar
Ma caesar in caedar corr Q^ \
tus A* 10 serviunt servient AB 11 f confusio
possidebit conpossidebifc tristicia possidebit 13 qua] quia AG 17 vel
spiritaliter < \
spiritaliter] + vel {in getilgt < C) 24 cuncta AB ea G
omnia
j^SG Origenes

iterum sit hoc, quocl est. Haec ita sentiunt qui Christo quidem cre-

dunt. ludaico autem quodam sensu scripturas divinas intellegentes. nihil

ex his dignum divinis polKcitationibus praesumpserunt.


Hi yero, qui secundum apostolorum sensum theoriam scriptu-
3.

5 ramm recipiunt, sperant >manducaturos< quidem >esse< sanctos, sed


>panem Yitae<, qui veritatis et sapientiae cibis nutriat animam et in-
luminet mentem et potet eam divinae >sapientiae< poculis, sicut dicit
scriptura divina quia »sapientia praeparavit mensam suam, iugulavit
victimas suas, miscuit in cratere vinum suum et summa voce clamat:
10 Devertite ad me et manducate panes, quos paravi vobis, et bibite vinum,
quod miscui vobis«. mens ad integrum
Quibus >sapientiae< escis nutrita

et perfectum, sicut ex initio factus est homo, >ad imaginem< dei ac losj |

>similitudinem< reparetur: ut etiamsi quis ex hac vita minus eruditus


abierit, probabilia tarnen opera detulerit, instrui possit in illa Hierusalem

15 civitate sanctorum, id est edoceri et informari et ef'fici >lapis vivus<,

>lapis pretiosus et electus<, pro eo quod fortiter et constanter pertulerit


agones vitae et certamina pietatis; ibique hoc, quod iam hie praedictum
est, verius manifestiusqne cognoscet, »quod non in pane solo vivit homo,
sed in omni verbo, quod procedit de ore dei«. Sed et principes et
20 rectores intellegendi sunt hi, qui inferiores et regunt et erudiunt et

edocent atque instituunt ad divina.


4. Verum si minus haec videntur sperantibus ea dignum mentibus.
incutere desiderium, paululum repetentes, quam naturalis sit et insita

animae rei ipsius cupiditas inquiramus, ut ita demum velut species


2 ipsas >panis vitae< et qualitatem >vini eius< ac proprietatem principatuum

), , , ,
5f vgl. Joh. 6, 32. 33. 35. 51 und Orig., De or. 10, 2. 27, 4 (U 321, 9.

365, 8 ff), In Joh. XX 43 (IV 386, 27: xal »' 8


^^ 8
III Cap.
,6, 1
— 8 Prov.
und Paul Mehlhorn, Die Lehre von
9, (1). 2. 3. 5 — 12f
xy
vgl.

der menschl. Freiheit nach Ori-


Gen. 1, 26, unteti

genes' {Zeitschr. f. KG. II 2, 1878, S. 247) — 13—15 rgl. Ori{/.,

Num. hom. XXVI 4 {Lom. X 325) — 14 f vgl. Apok. Joh. 21, 2 — 15 f rgl.

IPetr. 2, 4—6 und Orig. e. Gels. VIII 19 (II 237, 1) — 18 Maüh. 4, 4 \Ikut.

8, 3) — 25 vgl. Joh. 6, 35. Prov. 9, 2

2 sensus AG*M* sensum S 5 c>o esse quidem 10 devertite AGM^o


deveritate C divertite BM<^orr 14 possit A^<:orr posset ^* C potest potent
17 praedictum] praedicatum predicatum 18 oo solo pane 5 und A^ [doch

pane über d. Z.) 21 edocent] edoceant G docent AB \


instituunt] instniunt

AB 23 quam quamquam
De priacipiis II Cap. 11, 2. 3. 4 187

per theoriae consequeatiam describamus. Igitur sieut in artibus bis,

quae manu adimpleri solent, ratio quidem, quid vel qualiter vel ad
quos usus fiat, versatur in sensu, efficacia vero operis manuum mi-
nisterio explicatur: ita in operibus dei, quae ab eo facta sunt, sentien-
5 dum est quod eorum, quae videmus ab eo facta, ratio et intellegentia
manet in occulto. Et sicut ea, quae ab artifice facta sunt, cum oculus
noster Tiderit, si quid praecipue fabre factum perspexerit, continuo qua-
liter Tel quomodo
vel ad quos usus factum sit, ardet animus sciscitari:
multo amplius et super omnem comparationem eorum, quae a deo
10 facta pervidemus, inefPabiH desiderio ardet animus agnoscere rationem.
Quod desiderium, quem amorem sine dubio a deo nobis insitum cre-
dimus; et sicut oculus naturaKter lucem requirit et visum, et corpus
nostrum escas et potum desiderat per naturam: ita mens nostra scien-
dae veritatis dei et rerum causas noscendi proprium ac naturale desi-

lö derium Accepimus autem a deo istud desiderium non ad hoc,


gerit.

ut nee debeat umquam nee possit expleri; aKoquin frustra a couditore


deo menti nostrae videbitur >amor veritatis< insertus, si numquam desi-
derii compos efficitur. Unde et in hac vita qui summo labore piis
studiis ac religiosis operam dederint, quamvis parva quaeque ex multis
20 et inmensis divinae scientiae capiant thesauris, tamen hoc ipsum, quod

animos suos mentemque erga haec occupant atque in hac semet ipsos
cupiditate praeveniunt, * * multum utilitatis accipiunt ex hoc ipso,
quod animos suos ad inquirendae veritatis studium amoremque conver-
tunt et paratiores eos faciunt ad eruditionis futurae capacitatem (sicut,
25 cum aliquis velit imaginem pingere, si ante futurae formae liniamenta
tenuis stili adumbratione designet et superponendis vultibus capaces
praeparet notas sine dubio per adumbrationem iam inposita prae-
,

formatio ad suscipiendos veros illos colores paratior invenitur), si

modo adumbratio ipsa ac deformatio stilo domini nostri lesu Christi


30 >in cordis nostri tabulis< perscribatur. Et idcirco fortasse dicitur quia
»omni habenti dabitur et adicietur«. Unde constat >habentibus< iam
deformationem quandam in hac vita veritatis et scientiae addendam
esse etiam pulchritudinem perfectae imaginis in futuro.

17 vgl. II Thcss. 2, 10 — 19 f v(jl. Kol. 2, 2. 3 — 30 ////. II Kor. 3, 3 —


31 Matth. 25, 29

5 quae] ut -4 1 posset ^C 22 * *] die von mir atu/etiommene Lücke


acquirende
kann etwa so ergänxt werden: (lucri habent et) 23 inquirendae] lequirend•^ ^1•

26 tenuis] tenui .S' 27 praeparet] preparare A^ ]iraepararet G*M 28 si AB


< G Bic 29 modo] + ut C
188 Origenes

5. Tale opinor indicabat >desiderium< suum ille, qui dicebat: >Co-


artorautem ex duobus, desiderium habens dissolvi et cum Christo esse,
multo enim melius <, sciens quod tunc cum regressus fuisset ad Chri-
stum, omnium quae geruntur in terris manifestius agnosceret rationes,
5 id est Tel de homine vel de anima hominis Yel de mente, vel ex qui-
buscumque illis homo constat, qui sit spiritus principalis, qui sit spiritus
qui inoperetur, qui sit quoque vitalis spiritus, Tel quae sit gratia quae
datur fidelibus spiritus sancti. Tunc quoque intelleget, quid sibi -
deatur Israhel, Tel quae diTersitas gentium, quid etiam sibi TeKnt in
10 Israhel duodecim tribus, et quid singuli populi per singulas tribus.
Tunc intelleget etiam de sacerdotibus et leTitis et de diTersis sacer-
dotalibus ordinibus rationem, et cuius forma erat in Moyse, noscet nihi-
lominus quae Teritas sit apud deum iobeleorum, et septimanas annorum;
sed et festorum dierum et feriarum rationem Tidebit, et omnium sacri-
15 ficiorum et purificationum intuebitur causas; quae sit quoque ratio
leprae purgationis et leprae diTersae, quae etiam purificatio sit eorum,
qui seminis profluTium patiuntur, adTertet; agnoscet quoque, quae et

quantae qualesque Tirtutes sint bonae, quaeque nihilominus contrariae,


et sit cum hominibus Tel istis contentiosa aemu-
qui Tel ilKs affectus
20 latio; intuebiturquoque etiam quae sit ratio animarum quaeTe diTer-
sitas animalium Tel eorum, quae in aquis TiTunt, Tel aTium Tel ferarum,

quaeTe sit causa, quod in tarn multas species singula genera deducantur.
qui creatoris prospectus, Tel quis per haec singula sapientiae eins tegitur
sensus. Sed et agnoscet qua ratione radicibus quibusdam Tel herbis
25 adsociantur quaedam Tirtutes, et aliis e contrario herbis Tel radicibus
depelluntur; quae ratio apostatarum angelorum, quaeTe causa, quod bis,
qui eos non tota fide contempserint, Tel adulari in aliquibus possunt

1 f Phil, l, 23 — htvgl. oben Gap. 8, 3. 4. 1 Gap. ,2 — 6—8 vgl. oheii I Cap. 3.

11 Gap. 7 — 9f vgl. Lev. 1. 26 — 11 f vgl. Lev. 3. 4. 8. 18 — 13 vgl. Exod. 23,

10-19. Lev. 25. Deut. 16 — 14 f «;/. Lev. 1—7. 23. 28— 15 f vgl Lev. 13. 14 —
— — 20f

&
16 f vgl. Lev. 15, 16 f 17— 19f vgl. oben S. 68, 20ff vgl. oben S. 152, 12ff
— 24—26 vgl. Orig., In Jerem. hom. 39 Frg. ml

,
II (III 197, lö:

' -
C.

..
Gels. VIII 61

Orig. c. Gels.
(II 277. 8:

VIII 6. 2 ( 225, 21. 241, 30),


)
In Exech. hom. VI 8 ^Lom.
— 26— S.
),
189, 1 vgl.

XIV 911

6 liomo constat, qui sit spir. princ. < / 7 gratia] + spiritus 9 in <
12 in moyse, noscet in mosen, et M^ in mosen et GM* in moysen et 13 iu-

beleoruna 17 advertet] + et y 22 causa <


De principiis II Cap. 11, ö. 6 189

vel erroris causa |


ac deceptionis existere. Sed et de singulis divinae 106
proTidentiae iudicium discet, de his, quae accidunt hominibus, quod
non fortuito vel casu accidunt, sed ratione quadam tarn examinata, tarn
ardua, ut eam non solum sanctorum sed fortassis omnium hominum
5 ne numerus quidem praetereat >capillorum<, cuius providentiae ratio per-
ducatur usque ad >duos passeres<, qui denario distrahuntur, sive spiri-

taliter sive etiam secundum litteram >passeribus* intellectis. Nunc


enim adhuc Interim quaeritur, tunc autem ibi iam manifeste videbitur.
6. Ex quibus omnibus putandum est quod interim non parum

10 temporis transeat, usquequo eorum tantummodo, quae super terram


sunt, ratio post vitae abscessum dignis et bene meritis ostendatur, ut
per herum omnium agnitionem et plenae scientiae gratiam laetitia

inenarrabili perfruantur. Tum deinde si aer iste, qui inter caelum


terramque est, non est vacuus ab animantibus, et animantibus rationa-
15 bilibus, sicut et apostolus dixit: »In quibus aKquando ambulastis secun-
dum saeculum mundi huius, secundum principem potestatis aeris huius
Spiritus, qui nunc operatur in filiis diffidentiae«, et iterum ait: »Eapie-
mur in nubibus obviam Christo in aerem, et ita semper cum domino
erimus«, [6.] putandum est igitur quod tamdiu sancti ibi permaneant,
20 usquequo utriusque modi rationem dispensationis eorum, quae in aere
geruntur, agnoscant. Quod autem dixi >utriusque modi<, hoc est: verbi
gratia, cum in terris essemus, vidimus vel animaüa vel arbores, et
differentias eorum perspeximus sed et diversitatem quam plurimam
inter homines; verum videntes haec, rationes eorum non intelleximus,
25 sed hoc nobis tantum ex ipsa (eorum,) quae vidimus, diversitate sug-
gestum est, ut inquiramus et perscrutemur, qua ratione ista omnia vel
diversa fuerint creata vel varie dispensentur, et concepto in terris
huiuscemodi agnitionis vel studio vel amore, dabitur nobis post exitum
etiam cognitio eius et intellegentia, si tamen res procedat ex voto;
30 cum ergo conprehenderimus integre eius rationem, tunc utroque modo
conprehendemus ea, quae vidimus super terram. Tale ergo aliquid

4 f vgl. Matth. 10, 30 Par. — 6 f vgl. Matih. 10, 29 — 7 f vgl I Kor. 13, 12(?)
— 13f r<7/. Orig., Exhorf. 45(1 41, 47), Sei. in Psal. G7, 19 (Low. XII 406) —
15 Epkes. 2, 2 — 17 1 Thess. 4, 17

6 denario] sonst asse, rgl. Orig., In Ep. ad Rom. III 1 [Lom. VI 169), aa-

e. Geis. VIII 70 (II 287, 18), Exhort. 34 (I 30, 18) 9 interim iterum y

I
parum parvum Ä (parum = .. bei Hegemon., Acta Archel., Jier.

von Beeson, S. 15, 21) 18 aerem COM* aere AB aerem xu aera corr M^
25 (eorum^ Koe \
quae que qua quam Merlin Del, rgl. unten Z. SI

27 dispensantur 31 vidimus [C fehlt] videmus / sunt


190 Origenes

etiam de aeria sede dicendum est. Puto enim quod sancti quique dis-
cedentes ex hac vita permanebunt in loco aliquo in terra posito, quem
>paradisum< dicit scriptura divina, velut in quodam eruditionis loco et,

ut ita dixerim, auditorio vel scbola animarum, in quo de omnibus bis,


5 quae in terris viderant, doceantur, indicia quoque quaedara accipiant
etiam de consequentibus et futuris, sicut in hac quoque vita positi
indicia quaedam futurorum, licet >per speculum et aenigmata<, tarnen
>ex aliqua parte< conceperant, quae manifestius et lucidius sanctis in
suis et locis et >mundus corde< et
temporibus revelantur. Si qui sane
10 purior mente et exercitatior sensu fuerit, velocius proficiens cito et ad
aeris locum ascendet et ad caelorum regna perveniet per locorum singu-
lorum, ut ita dixerim, mansiones, quasGraeci quidem id est globos,
appellaverunt, scriptura vero divina >caelos< nominat; in quibus singulis
perspicietprimo quidem ea, quae inibi geruntur, secundo vero etiam ra-
,
15 tionem quare gerantur agnoscet: et ita per ordinem digredietur singula,
sequens eum, qui >penetravit caelos, lesum fiHum dei< dicentem: »Volo ut
ubi ego sum, et isti mecum sint«. Sed et de bis locorum diversitatibus in-
dicat, cum dicit: »Multae mansiones sunt apud patrem«. Ipse tamen ubi-

,, &' ,, ^
1—6 Gen. 8—3, Luk. 23, 43 und Ong., Exhort. 36 4
In I Sam. hom.
vgl.

c. 9
2,

(III 294, 6:
24.

,•
(I 33, 20.' 34, ,

&),
&,
InJoh.ll2Q (IV
&/ 86, 4:
&,
'- ).

XIV

,
In Exech. hom. XIII 1 (Low. 170) und Huet, Orü/en. 2 qti. 11, 11. 12

— — 10—13

,,
7 f vgl. I Kor. 13, 12 9f vgl. Matth. ö, 8. I Tim. 3, 9 vgl. Philo,

De somn. 22
'
641 M. 5 Wc.)

.
1 }). (III 234, : i}v

d' , ], «?) - ^.
— 13 vgl. Ephes. 4, 10. Hebr.
— U — —
7,26 1« vgl.

Nave hom. XXIII 4 {Lom. XI 198


Hehr.

Sei.
4., Jäh. 17,24

= oben),
in Psal. {Lom. XII 390),
18
der griech. Text:
Joh. 14,2; vgl. Orig., In Jesu

7iicht u-örtlich, doch apud patrem


'
In Gant. II {Lom. XIV 376); dagegen In Lev. hom. XIV 3 {Lom. IX 416 = /7'•.

]
Vulg.-Text), In Nimi. hom. XXVII 2 {Lom. X 336: apud i>atrem -meum)
18 f vgl. Matth. 18, 20. 28, 20. Hcbr. 4, 14

3 velut vel 10 ad < j/ 12 spheras A* speras .4<'<""''5y

faeras. a

{vgl. &) C 14 inibi

Koe penetraverit
ibi 15 digredietur Del digreditur L
transgressus est
16 penetravit
De principiis Cap. 11, 6. 7 191

que est et universa percurrit: uec ultra intellegamus eum in ea exi-

guitate, in qua nobis propter nos effectus est, id est non in illa cireum-
scriptione,quam in nostro corpore in terris positus inter homines habuit,
quo velut in uno aliquo circumsaeptus loeo putetur.
7. Cum ergo, verbi gratia, ad caelestia loca pervenerint sancti,
tunc iam rationem astrorum per singula pervidebunt et, sive animantia
sunt, sive quidquid illud est, conprehendent. Sed et alias rationes
operum dei, quas eis ipse revelabit, intellegent. Iam enim tamquam
>filiis< rerum causas et virtutem suae conditionis ostendet, edocens eos,
10 quare illa Stella in illo loco posita caeli est, et quare ab aüa tanto
dirimente spatio separatur: \^erbi gratia, si propinquior fuisset, quid ex
hoc esset futurum, si vero longius, quid accideret; aut si maior fuisset
illa steUa quam illa, quomodo sibi simiUs non servaretur universitas,
sed in aüam quandam formam cuncta mutarentur. Sic ergo decursis
15 Omnibus, quae in astrorum ratione et in bis conversationibus, quae in
caelo sunt, continentur, venient etiam ad >ea, quae non videntur^, vel
ad ea, quorum sola nomina nunc audivimus, et ad >invisibilia<; quae
multa quidem esse Paulus apostolus docuit, quae autem sint vel quam
habentia differentiam , ne exiguo quidem aliquo intellectu couicere
20 possumus. Et ita crescens per singula rationabiKs natura, non sicut
in earne vel corpore et anima in hac |
vita crescebat, sed mente ac 107
sensu aucta ad perfectam scientiam mens iam perfecta perducitur,
nequaquam iam ultra istis carnaHbus sensibus inpedita, sed intellectua-
liVjus incrementis aucta, semper ad purum et, ut ita dixerim, >facie ad

If und De c IV
' >< ><., vgl. Phil. 2, Orig., or. 23, 2 (II 350, 17),

,
Gels. 15 (I 285, 4:

),
Origen. II 2 qu. 8, 1. 3 — «f vgl.
'
In Joh.
oben 5. 87,
10 (IV 180, 7)
25 ff — 9

vgl.
If vgl.

Rom.
Huet,

S, 14.

9, 8 — 16—18 vgl. II Kor. 4, 18. Rom. 1, 20. 1vol. 1, 16. Ephes. 1, 20. 21 —
20 Et — 192, 1
S. inspieiens = Hieron., . ad Avil. 7 {Mignc SL XXII 1066):

Et in fine secundi voluminis de peifectione nostra disputans intulit: Cum que in


tantum profecerimus, ut nequaquam carnjes et corpora, forsitan ne
animae quidem fuerimus, sed mens et sensus ad perfectum veniens
nulloque perturbationum nubilo caligatus [caligaus ValL], intuebitur
[fort, intuebimur ValL] rationabiles intellegibilesque substantias >facie
ad faciem< — 24 f rgl. 1 Kor. 13, 12

1 ea < y 2 nobis (similis' Kl 9 edocens Koe et edocet et docet )'

et docebit Merlin Del 13 sibi <y 18 multa] ex multu GM* ex multo J/'^"''

19 habentia habent r habeaut Merlin Del


192 Origenes

faciem< rerum causas inspiciens, potiturque perfectione, primo illa, qua

in id ascendit, secundo qua permanet, cibos quibus vescatur habens


theoremata et intellectus rerum rationesque causarum. Sicut enirn in
hac vita nostra corporea primo in hoc ipsum, quod sumus, corporaliter
5 crescimus, in prima aetate ciborum sufficientia nobis incrementa prae-
stante, postea vero quam Crescendi ad mensuram sui fuerit expleta
proceritas, utimur cibis iam non ut crescamus, sed ut vivamus et con-

servemur in vita per escas: ita arbitror et mentem etiam cum iam
venerit ad perfectum, vesci tamen et uti propriis et conpetentibus cibis
10 cum ea mensura, cui neque deesse aliquid debeat neque abundare. In
Omnibus autem cibus hie intellegendus est theoria et intellectus dei,

habens mensuras proprias et conpetentes huic naturae, quae facta est


et creata; quas mensuras singulos quosque incipientium ^videre deum<, id
est intellegere per >puritatem cordis<, conpetit observare.

13 f vgl. Matth. , 8

qua] quae J.icor>- quia 7f conservemur] servemur reservemur Ga


2
reservemus
observare] +
11 cibis * 14 conpetenti
EXPLICIT LIBER SECVNDVS (PERIARCHON LIBER SECVNDVS
conpetentis convenit \

EXPLICIT A). INCIPIT LIBER TERTIVS L


2102 02
ORIGEXIS DE PRIXCIPIIS
LIBER TERTIUS

5 PRAEFATIO RUFINI.
Superiores diios libellos te non solum insistente, verum
etiam cogente, diebus quadragesimae interpretatus sum. Sed quoniam
illis diebus etiam tu, frater religiöse Macari, et vicinus manebas et
amplius vacabas, etiam ego amplius operabar; hos vero posteriores duos
10 tardius explicuiraus, dum tu ad nos ab extrema et ultima urbis parte
rarior exactor accedis. Verum si meministi quod in praefatiuncula priore
commonui, quia indignaturi essent quidam, si nos audissent non aliquid
de Origene male loqui, continuo id, ut arbitror, prosecutum probasti.
Quodsi in illo opere ita inflammati sunt hi, qui hominum linguas ad
15 male loquendum excitant daemones, in quo nondum ad plenum eorum
secreta nudaverat: quid in hoc futurum putas, in quo omnes eorum
caecas et occultas vias, quibus humanis cordibus inrepunt et animas
infirmas ac fragiles decipiunt, revelavit? Videbis illico perturbari omnia,
seditiones moveri, clamores tota urbe diffundi, ad damnationem vocari
20 eum, qui e\'angelicae lucernae lumine diabolicas ignorantiae tenebras
fugare conatus est. Verum haec parvi pendat qui cupit salva tidei catho-
licae regula in divinis eruditionibus exerceri.

11 f vgl. oben S. 5, 20 tf — 21 f vgl. oben S. 8, 19 ff

5 Praefatio Rufini] INCIPIT PRAEFATIO. QUI LEGIS MEMOR ESTO MEI


IN TUIS SCTS ORATIONIBUS ÜT ET NOS EFFICI MEREAMÜR AEMULATORES
SPS < 6 Superiores bis S. 194 Z. 18 discere < |
periarchon 8 ma-
cari machari AG 9 vocabas Grynaeus 14 cn? in opere illo 18 reve-

lavit Kl
Origenee
revelabit
V.
aa \
illico Ab ilico 8 loco A* loca J.tw)-
13
194 Origenes

Illud autem necessario commoneo, quod sicut in prioribus libris


fecimus, etiam in istis observavimus, ne ea, quae reliquis eins sententiis
et nostrae fidei contraria videbantur, interpretarer, sed velut inserta ea
ab aliis et adulterata praeterirem. De creaturis vero rationabilibus si

5 quid novi dixisse visus est, quia non in hoc est summa fidei, scientiae

gratia et exercitii, cum forte nobis adversum nonnullas haereses tali


ordine necessario respondendum neque in bis libellis neque in superi-
est,

oribus praetermisi, nisi si qua forte iam in superioribus dicta repetere


etiam in bis posterioribus voluit, et brevitatis gratia aliqua ex bis re-
10 secare commodum duxi. Si qui tamen proficiendi et non obtrectandi
studio haec leget, rectius faciet, si exponi sibi baec a peritioribus velit.

Absurdum namque est poetarum ficta carmina et comoediarum ridiculas


fabulas a grammaticis exponi, et ea, quae vel de deo vel de caelestibus
omni
virtutibus ac de universitate dicuntur, in quibus omnis vel paga
15 norum philosopborum vel haereticorum pravus error arguitur, sine ma-
gistro et explanatore putare aliquem posse se discere; et ita fit ut res
difficiles et obscuras malint homines per temeritatem et inscientiam
condemnare, quam per studium et diligentiam discere.

2—4 vgl. oben S. 4, 22—24. , 11— 14f

11 leget Del legit 18 discere] + EXPLICIT PREFATIO G


.
CAPUT PR1MUM
. 108

,, , -, -
De arbitrii libertate.

1.

, 6 152
5

10
cum
fine
1.
,
Talia
. quaedam de repromissionibus
intellegentiam nostram ad contemplationem aeterni
claudendi saeculi
[]

divinis

iaculamur atque ineifabilem eius laetitiam ac


credimus sentienda,
illius et nullo

beatitudinem contemplamur.
Verum quoniam in ecclesiastica praedicatione inest etiam de futuro
15 dei (iusto) iudicio fides, quae iudicii credulitas provocat homines et
suadet ad bene beateque vivendum et omni genere refugere peccatura,
et per hoc sine dubio indicatur quod in nostra sit positum potestate
vel laudabili nos vitae vel culpabili dedere: propterea necessarium reor
pauca etiam de arbitrii nostri libertate disserere, eo quod non ignobiliter
j20 haec quoque quaestio a quam plurimis agitetur. Ut autem facilius

4. 14 (/1. oben I Pracf. — 10 Talia bis 13 contemplamur <, uohl Zu•


— =
satx Bufins

1
4 flf Frg. 20

Überschrift nach PhoL, Bibl. Cod.


Cap. 21 der Phäokalia, p.

^.,^. ] +
152—177

D \
ed.

hinter -
Robm%on

[^ +
6 Unterabteilungen D].
DH]
[
[+
]
dann
Excerptoren der Philok.
' bis '

D
]
iusto iudicio
(
Bas
(=
in corr) ß'
(sonst <•' , Rob

&,
8
vgl.
[]
Orig.

vgl.
Koe <.
Werke
9 BD < Bas
326, 27. II 48, 16)

unten S. 203, 29. 213, 32 f) Del dei iudicio


\

15 dei

iudicio 18 dedere] -{- et AB


13*
196

, ^
, - , -'
,
,, ^ . Origenes

-
. ^-
2.

&
5

, ?],
. )

10 ,. &,' &, -
&^ ohv

quid
, ,
sit libertas

15 bitrii voluntatisque requiramus.


<
arbitrii cognoscamus, quid sibi velit
' *
natura ipsius ar-
--
2. Omnium quae moventur alia in semet ipsis causas motuum

suorum gerunt, alia extrinsecus accipiunt: ut puta extrinsecus tantum-


modo moventur omnia, quae sine vita sunt, ut lapides vel ligna et
quaecumque huiusmodi sunt, quae solo habitu materiae suae vel cor-
20 porum constant. Omittenda sane nunc est illa quaestio, quae etiam illum
motum putat esse, cum per corruptelam corpora dissolvuntur; nihil
enim nunc haec ad propositum conducunt. Alia vero in semet ipsis
habent movendi causam, ut animalia vel arbores et omnia, quae vel
per naturalem vitam vel per animam constant; inter quae etiam metal-
25 lorum venas deputari aliquibus visum est, sed et ignis sui motus esse
putandus est, fortassis autem etiam fontes aquarum. Haec autem,
quae in semet ipsis causam suorum motuum habent, quaedam dicunt
ex se, quaedam ab se moveri; et ita dividunt quod ex se moveantur
ea, quae vivunt quidem non tamen animantia sunt, a se autem mo-
30 veantur animantia, cum |
eis fantasia, id est voluntas quaedam vel in- 109
citamentum, adfaerit, quae ea moveri ad aliquid vel incitari provoca-

»
3 ff. 16 ff vgl. Clemens ., Strom. II 20; 110, 4 (II 173, 17 <S/. mit Test.);

Ong., De or. 6, 1 (II 311, 16)

B^corrBasD (vel — vel


^]
Ruf)
vel Ruf 6
B*HRob 10 ^< Fat
11 ]
8 xal•] vel Ruf 9

19 huiusmodi] huius mundi


26 etiam]
imten Z. 29
+ et

29
Äy
f
27 iicunt {=
moventur L
22
) cv3 haec nunc

31 f provocet
dicuntur
haec
^y
<
28 ab
J. 23 veP <
se a, doch vgl.
, »
, -~
De

'
principiis III Cap.

,
1, 1.

,
2. 3

\
,,
,&( , f ,
197

-
153
Rob

.,
5

, --
10
.
^, - ,
15 verit.
& --
.&
3 (2).

Denique etiam in quibusdam animalibus inest taKs


'
fantasia, id
est Yoluntas vel sensus, qui ea natural! quodam instinctu provocet et

concitet ad ordinatos et conpositos motus; sicut videmus araneas facere,


quae fantasia, id est voluntate quadam vel studio textrinae, ad opus
texendi ordinatissime concitantur, sine dubio naturali quodam motu
20 intentionem huiuscemodi operis provocante, nee tamen ultra aKum ali-

quem sensum quam texendi naturale studium habere ipsum animal in-
venitur, sicut et apis fingendi favos ac mella, ut aiunt, aeria congre-
gandi.
3. Rationabile vero animal cum habeat in se et hos naturales
25 motus, habet tamen amplius ceteris animalibus etiam rationis vim, qua
iudicare et discernere de motibus naturalibus possit et alios quidem
reprobare et abicere alios vero probare atque suscipere, cuius rationis
iudicio dirigi et gubernari hominis motus ad vitam probabilem possint.
TJnde consequens est ut, quoniam natura rationis huius, quae est in
30 homine, habet in se vim dinoscendi boni vel mali, idque cum discreverit,
inest ei facultas etiam eligendi quod probaverit, in eligendo quidem
quod bonum est laudabilis, in sequendo vero quod turpe vel malum
est iure culpabilis iudicetur. lllud sane nequaquam latere nos debet,
quod in nonnullis mutis animalibus ordinatior quidam motus a ceteris
35 animalibus invenitur, ut in sagacibus canibus vel bellatoribus equis,

15 animalibus {vgl. oh. . 2) animantibus \ inest] id est GM*


est Meor^a 16 qui ea] quia quae a Ga 19 ornatissime 22 apes Del
aeria] acria avaritia Merlin [aber Ruf. citiert Vergil, Georg. IV 1 >aerii mellis< Wey
Gu] 25 qua] quia 28 possent possunt r, 34 quidam quidem \
a ac
,] , .
198 Origenes

(]

7 , ,,.
,- ^-
,
,). &-
^ ,

.
?] 7)'

,-
10

15 & )
ita
7]
\
4 (3).

& ,
ut videantur aliquibus
& , , ) velufc rationabili quodam sensu moveri; sed
--
id non tarn ratione quam incentivo quodam et natural! motu, pro
huiuscemodi usibus largius indulto, fieri credendum est. Verum ut
dicere coeperamus, cum ita se habeat rationabile animal, nobis homi-
20 nibus incidere quidem extrinsecus possunt aliqua et occurrere sive ad
Visum sive ad auditum vel ad alios sensus, quae nos concitent ac pro-
vocent ad bonos vel contrarius motus; quae utique quia extrinsecus
iucidunt, non est in nostra positum potestate ne incidant vel occurrant:
iudicare vero et probare, qualiter uti debeamus bis, quae incidunt,
25 nullius alterius res est vel |
opus nisi rationis eins, quae est in nobis, id 110
est nostri iudicii; cuius rationis iudicio incidentibus extrinsecus con-
citamentis abutimur ad id, quodcumque ipsa ratio probaverit, natura-
libus motibus nostris nutu eius vel ad bona vel ad contraria giiber-
natis.

30 4. Si vero quis dicat ea, quae extrinsecus incidunt motus nostros


provocantia, talia esse, ut possibile non sit adversari eis, sive ad bonum

nos sive ad malum concitantibus : in semet ipsum paulisper qui haec


aestimat convertat animum et proprios diligentius introspiciat motus,
nisi invenerit, cum alicuius desiderii pulsat inlecebra, nihil prius geri
35 quam animi accommodetur

mum
1

PatCH
Del animos
12
L
/
BasD

\
4:

Bas
assensus et suggestioni pravae nutus mentis

<.
13
10

proprios aM^o'"^ proprius


20 incidere

GM*
BBascorrJ)
invidere
propius \
-33 ani-

intro in-

spiciat 35 assensus adsensus sensus /


. , ^,,,/.
xttL

-
ov
De principiis III Cap.

\ ?)
1, 3. 4.

xcu
^ 199

loi

5
^,
,&'
7] & .^ . ' - \ ,^& ^
10
?]&\
& ^,&.& ^
(4).

&,
6 ,

$.&
.

1 indulgeat; ita ut etiam verisiinilibus quibusdam causis iutra cordis


nostri tribunalia velut iudici resident! ex utraque parte adhiberi yideatur
assertio, ut causis prius expositis gerundi sententia de rationis iudicio
proferatur. Xon enim, ut A^erbi gratia dixerim, huic, qui statuit con-
tinenter et caste vivere atque ab omni se muliebri contagio continere,
20 si forte apparuerit mulier provocans eum et inliciens aKquid contra
propositum gerere, causa ei ^perfecta et absoluta) vel necessitas prae-
varicandi mulier extitit, cum possit utique statuti sui memor libidinis
incitamenta refrenare et inritantis inlecebrae delectamenta austerioribus
virtutis increpationibus cohercere, \\t omni luxuriae sensu fugato pro-
25 positi firmitas et constantia perseveret. Denique si eruditioribus qui-
busque viris et in divinis institutionibus roboratis huiuscemodi inrita-
menta provenerint, memores continuo sui, ea quae dudum meditati sunt
et in quibus eruditi sunt in memoriam revocantes et sanctioris se
doctrinae adminiculis munientes, respuunt ac refellunt omnem incita-
30 menti inlecebram atque adversas concupiscentias insitae sibi rationis
obiectione depellunt.
5. Cum ergo haec ita esse naturalibus quodammodo testimoniis
conprobetur, quomodo non superfluum gestorum nostrorum causas
est
ad ea, quae extrinsecus incidunt, retorqueri et a nobis culpam. in quibus

p.

Se

20
1.

254 A. 2

5
20

ai'To

Bas D
e contra
vr/l.

Das D
Huet, Origen.

IZ
\

21 perfecta
II 2

Pat
qit. 7, 13.

et abeolnta
\

(=
14 —

7 f
S. 23

D
ffiL

j'«?

\
'

atTorfA>/^) Df/, oh nach einer


<
Denis,

.
De la phil. (TOrif/.

Koe

8
8 f^-

Pat
<.
y

L
, . .-
- , &
200 üdgenes

- ,-
5
,
,
,'
&, -
,-, -,
10

^
- &,. .
,

15
,
omnis causa est, removeri, hoc est dicere similes iios esse Kgnis vel
lapi|dibus, quae intra se quidem nullum habent motum, causas aiitem 111
motus sui extrinsecus patiuntur? Quod utique nee vere dicitur nee
\

- 155

20 deeenter, sed ad hoc solum fingitur, ut libertas arbitrii denegetur; nisi


si putemus ita demum constare posse arbitrii libertatem, si nihil sit

quod nos extrinsecus incidens ad bona provocet aut ad mala. Si vero


quis ad naturalem corporis intemperiem culparum referat causas, contra
rationem id esse totius eruditionis ostenditur. Quomodo enim videmus
25 in quam plurimis, qui cum incontinenter prius intemperateque vixis-
sent ac luxuriae fuissent libidinisque captivi, si forte verbo doctrinae
atque eruditionis in melius provocati sunt, tantam extitisse commuta-
tionem, ut ex luxuriosis ac turpibus sobrii et castissimi, ex ferocibus
et inmanibus mitissimi ac mansuetissimi redderentur: ita rursum vide-
30 mus in aliis quietis et honestis, [qui] cum se inquietis forte hominibus
ac turpibus sociarint, >corrumpi mores bonos conloquiis malis< et effici

]
eos tales, quales sunt illi, quibus nihil ad turpitudinem deest; et hoc

31 vgl. I Kor. 15, 33

1 ] '' (nee Rtif) Koe 2 ^- B* 3 ] 4 ] C


\

25
.

in
, .

quam
G 8
plurimis
^] >} .

quam pluvimos
. .

Pat 20
\
Koe
f nisi

[qui]
si

Del
^i^ nisi
28
Pat
{C fehlt)
f ex feroc. et
CH

inm. mitissimi < 7 29 ita Del et L Et Merlin 30 [qui] Del, vgl. oben Z. 25

I
00 forte inquietis
.
De principiis III Cap. 1, 5. G 201

?.•
.& oöov
& -,, - ' 6 -
5

,
(5).

-
,
,
"^6
, '.
,
10


\
,
'
' ^
,

^
& & &«
&
6

^&
>
'
03
,

15

'
&' »
interdum evenit matura iam aetate
tute vixerint, quam cum
.
provectior
viris, ita

aetas
«.
,,
,

ut continentiores in luven-
facultatem yitae Kberioris
-
20 indulsit. Consequentia igitur rationis ostendit quod ea quidem, quae ex-
trinsecus incidunt, in nostra potestate non sunt; bene vero vel male
uti his, quae incidunt, ea ratione, quae intra nos est, discernente ac
diiudicante quomodo his uti oporteat, nostrae est potestatis.
6. Ut autem ea, quae ratio consequenter ostendit, etiam scriptu-
25 rarum auctoritate firmemus, id est, quod nostri operis est recte vel
minus recte yivere, et non vel ex his, quae extrinsecus incidunt, vel,
ut quidam putant, fatis urgentibus cogimur, testimonium dabit Micheas
propheta his verbis dicens: >Si annuntiatum tibi est,
|
homo, quid 11
est bonum, aut quid dominus requirit abs te, nisi ut facias iudicium

30 et diligas misericordiam et paratus sis ire cum domino deo tuo?« et

Moyses ita dicit: »Posui ante faciem tuam viam vitae et viam mortis,
elige quod bonum est, et incede in eo« et Esaias ita ait: »Si volu-
eritis et audieritis me, quae bona sunt terrae edetis; si vero nolueritis

neque audieritis me, gladius vos consumet; os enim domini locutum

10. 28 Mich. 6, 8 — 13. 31 vgl. Deut. 30, 19 (15) — 15. 32 Jes. \, 19. 20

^
^
3
CDHRob
PatCDH
. 11)
9

\
«']
12

Merlin Del requiret


-
] ]
+ PatGDH

Fat
quaerit
G
\
10

\
+ CD [ fehlt]
29
14:

requirit
11

= ^-
^-
^,
•2U2 Origenes

'
&,^ - >&, / 6

><»/
,
6<
«,
^.
d

<, ,
' 7]<

10
^>
»

& ,
,-
est
' haec«,
>
»
^]
<,

et in
,»psalmis ita scriptum est:
&,,

»Si populus meus audisset


\

.& Jioicöv
>)<
»«
)-
'

15 me, et Israhel si in vüs meis ambulasset, in nihilmn utique inimicos


eins humiliassem«, * * *^ per
quod ostendit quia erat in populi potestate
Sed et salvator dicens: »Ego autem
<>audire< et) >incedere in a^üs< dei.
dico vobis non resistere malo« et »Quicumque iratus fuerit fratri suo,
reus erit iudicio« et »Quicumque inspexerit mulierem ad concupiscen-
20 dum eam, iam moechatus est eam in corde suo«, et cum dat cetera
quaeque mandata, quid aliud indicat, nisi quod in nostra potestate est
observare posse quae mandantur, et propter hoc recte >rei< efficimur
>iudicio<, si praevaricemur ea, quae utique servare poteramus? ünde et
ipse ait quia »omnis qui audit verba mea haec et facit ea, similis est
25 viro prudenti, qui aedificayit domum suam super petram.« et cetera,
et quod ait: »Qui autem audit haec et non facit. similis est viro stulto,

1. 14 Psal. 80, 14. 15 — . 17 Matth. 5, 39 — 6. 18 Matth. 5, lf2 —


7. 19 Matth. 5, 28; vgl. Hautsch, Evangcliencitate S. 17. 18 — 11. 24 Matth.
7, 24; vgl. Hautsch a. a. 0. S. 24 — 13. 2 Matth. 7, 26

CD
ivToXijv
1 y.cd

GD
^]
PatD
CD
^
< CD

10
<:
2 ar <.
C
+
.
\
2

C
G
<,
(<
\
s.

Fat
].^
—3
unt.

hinter

\
/v

IV 20 (19)
+
7

. 9
<
CH
)
Ruf 3
PatD

CD
9f
8
\

\\ 6 <.
iul

\
'
12 c^ ?/ GDH 14 meus <. 1 in' < C 16 * * *] der
Schluß des Gitats fehlt, s. oben Z.2i \
erat] erit Ga, ob fuerit iirspr.!

17 audire et (= . i\ Del <: L \


in<J.C 18 non (=//>/
Z. 5, vgl. Orig.-Ruf, In Exod. hom. X 1, Lom. IX 121 »non«) nolite 19 in-

spexit GM* 20 iam < \ eam2 < G 22 efficimus 2 aedificat AG


, De principiis 111 Cap. 1, 6 203

.
. »
^ -, ^&
^'
«
.
tJtl

,
,-
.'
" «.
10 «
^ , ;
^ ^' --
& -
^

' -
1
, ,
qui aedificavit
quod
&^

dicit »his,
&,

domum suam
qui a dextris sunt:
super harenam«,
-
dogßi;

Venite ad
et reliqua.

me omnes
- Sed
&-
et illud
benedicti
patris mei« et cetera; »esurivi enim et dedistis mihi manducare, sitivi

20 et dedistis mihi bibere« evidenter ostendit quia in ipsis fuit, ut Tel isti

laudabiles essent, facientes quae mandata sunt et percipientes quae


promissa sunt, vel hi culpabiles, qui contraria vel audire Tel percipere
meruerunt, quibus dicitur: »Ite maledicti in ignem aeternum«.
Videamus quomodo etiam Paulus apostolus velut potestatem arbi-
25 trii habentibus nobis loquitur et tamquam in nobis ipsis vel salutis vel
perditionis habentibus causas ait: »Aut divitias bonitatis eius et pa-
tientiae ac lon|ganimitatis contempnis, ignorans quoniam beniguitas dei 113
ad paenitentiam te adducit? Secundum duritiam autem tuam et cor
inpaenitens thesaurizas tibi iram in die irae et revelationis iusti iudicü
30 dei, qui reddet unicuique secundum opera sua: his quidem, qui secun-
dum patientiam boni operis gloriam et honorem et incorruptionem
quaerunt, vitam aeternam, his autem, qui ex contentione et qui non
credunt quidem veritati, credunt autem iniquitati, ira et indiguatio,

2. 18 Matlh. 25. 34. 35 — (5. 23 Mafth. 25, 41 — 9. 2 Böm. 2, 4—10

1 evD r?/V oixiav CII 6 uiiolq l'at aus cor r B^ 13 ^


< Fat Ruf
II 6. 7.
16 ] Fat
14 {Lo7n. VI S9. 91. 97. 144)
o. R., < BL'ob, doch
1 7 harenam
rgl. >quidem< Orig.-Ruf., Ep. in Rom.
AB arenam Ca harena areua G
19 esurii AC \
sitii AB sitii enim G 24 Aldeamus autem) Koe 2i) tho-

saurizasti 31 et honorem <. \ incorruptionem] -|- qui


204

-
^ ,
rfj
&
, -,- ^
Origenes

- &6,
-'
5
.&, , ,-
, \''' dog«
".

, ,&^&
'
7 (6).
,^
,
[]
10 -& odv

15
,« . -, , ,
tribulatio
ludaeo prinium
et angustia in
et
6

omnem animam
6

Graeco; gloria autem et honor et pax omni operanti



hominis operantis malum,
'
20 bonum, ludaeo primum Multa quidem alia et innumera
et Graeco«.
in sanctis scripturisquae evidenter ostendant habere nos
invenias,
liberi arbitrii potestatem. Ahoquin contrarium esset dari nobis man-
data, ex quorum vel observatione salvemur vel praevaricatione dam-
nemur, si observandi ea facultas in nobis non est.
25 "• Verum quoniam inyeniuntur in ipsis divinis scripturis quaedam
verba ita posita, ut contrarium ahquid ex his posse videatur intellegi,
proferentes ea in medium et secundum pietatis regulam disserentes ad-
hibeamus eorum absolutiones, quo ex his paucis quae exponimus etiam
ceterorum, quae similiter dicta sunt, quibus arbitrii potestas videtur
30 excludi, absolutio evidens fiat. Igitur quam plurimos movent ea, quae
de Pharaone a deo dicta sunt, dicente frequentius: »Ego indurabo cor
Pharaonis«. Si enim a deo induratur et per hoc quod induratur
delinquit, non sibi ipse existit causa delicti. Quod si ita est, non
videbitur Pharao habere arbi'trii libertatem, et iam consequenter asseritur 11^

22 Alioquin — 24 non est icohl Zusatx Rufiiis 27 v[/l. Katteiibusch, Das


apost. Symbol II 144 wid unten III Gap. 5, 3 — 13 if. 30 fif i•^/. Griff., In Exod.

hom. lY {Lom. IX 34

<.
1 r^ii

G
<
7
C
(U^/
I

<
ff)

^] +
Fat
Kl

8 []
14. 31 Exod.

Koe
GDH
9
2 9]
4, 21. 7,

C
3

lOf oo
+ ent Fat 3 xal

GD 21 invenies Mcorr 26 ita] ipsa 32 a deo] -f aiunt


, ^ OL
De principiis III Cap.

^' & &-


1, 6. 7

. 205

>^ <,-
< &, 7], ><
>&<
&. ,,
»

• ,^ & ^. .
>?]<.
> <'

,^
10 »i'va^ i

^fou«,
»
,
''» \

»'
^.
&,
1»8

1 quod hoc exemplo ne ceteri quidem qui pereunt ex arbitrii sui liber-
tate causam perditionis accipiant. Sed et illud quod in Hiezechihele
scriptum est, cum dicit: »Auferam eorum lapidea corda et inmittam
eis carnea, ut in praeceptis meis incedant et iustitias meas custodiant«,

moveat aliquem pro eo, quod a deo dari yidetur vel incedere in man-
20 datis eins vel >iustificationes ipsius custodire<, quippe si ipse id, quod
obstat ad custodienda mandata, lapideum cor auferens, cor melius et
sensibilius,quod nunc carneum nominatur, inmittit et inserit.
Videamus autem etiam illud, quod in evangelio dominus et salvator
respondit ad eos, qui quaerebant de ipso >quare ad turbas in paraboHs
25 loqueretur<, quäle sit; ait enim: >Üt videntes non videant, et audientes
non audiant et non intellegant, ne forte convertantur, et remittatur
eis«. Sed et illud, quod a Paulo apostolo dictum est quia »non volentis
neque currentis, sed miserentis est dei«, et in alio loco: »Et velle et
perficere ex deo est«, et item in alio: »Ergo cui vult miseretur, et

2. 1 7 Exech. 11, 19. 20 — 9. 24f r^/. Matth. 13, 10 — 10. 25 Mark. 4, 12; vgl.

Hautsch, Evangdieticitate S.^1 — 12. 27 i?öw. 9, 16 — 13. 28 PÄtV. 2, 13 —


14. 29 Rom.

10 xai
1

Palcorr
'
9, 18.

'
19

CD {non&uaia.nt Huf)
PatCDH 13
PatH
CD
— 20 vgl. Psal. 104,

\
< CD
(. R.

-
45

\
6
+ •)
D
(118,

<.
. 8)

Pat
G
< CD
Wcy

W
\ ]
Fat

arrÜjaiD
14
\
+
--
C
//)

<.BH
. 4) Koe,
I
&] +
movet L movere
& Pat

possit Del
\
\

\
]
<.

dare
\

C
20
19 moveat (=
ipse <.
iv

23 Videamus
(=') Vide / 25 Ut < y 27 et illud] et aliud illud G 29 et item
alio -1 oo et in alio item
206

^
,
.;^ ]
;
&, ^ -
,' ( [^>,
'>
Origenes

,
'Cat)

; ,
. , ^;
)


-
^- ' .
,, ^ &'
6
-

^ ,-
10 8 (7). Cat
03 &,

quem
- «. vult indurat. Dices itaque mihi: Quid ergo adhuc eulpat?
Vo-
»'

15 luntati enim eius »0 homo, tu quis es, qui


quis resistet?« * * *
contra respondeas deo? Numquid dicit figmentum ei, qui se finxit:
Quid me fecisti sie? aut non habet potestatem figulus luti ex eadem
massa facere vas aliud quidem ad honorem, aliud autem ad eontu-
meliam?« haec et his similia non parum videntur deterrere posse quam
20 plurimos, ne putetur unusquisque habere sui arbitrii libertatem, sed
quod ex dei voluntate Tel salvari aliquis vel perire yideatur.
8. Incipiamus igitur ab his, quae |
ad Pharaonem dicta sunt, qui 115
a deo dicitur induratus, ne dimitteret populum; cum quo pariter etiam
apostoli ille sermo tractabitur, quo ait: »Ergo cui vult miseretur et quem
25 vult indurat«. His enim praecipue nituntur haeretici, dicentes non
esse in nostra potestate ut salvemur, sed naturas esse animarum tales,

2 {fehlt bei Ruf.) vgl. Gal. 8 — 3. 15 Rom. 9, 20. 21 — 10 22 ff xn

]
5, ff.

dem
24 Rom..

3
4
]
[
8.

1 cvD

]
bis

9,

ovv
18
18.


Abschnitt

Koe
13
GDH

< GDH
ff.

{ G
25

\
rgl.

\
Seeberg,

ff vgl. Hilgenfcld,

7 ;•'
";
Dogmengeseh.

&?.
aus
PatGDR
.
1-

CD
\
S.

Ketzergesch. S. 226. 365

10
249

2
-< Fat
^ Anm.

|
f.

<
12.
501. 516

CDH
CD

S.

, <
.
]
214, 5f
Einleit.

10
VI 10

CD
Cat
— 12
12
\
8
=
Paraphrase der

&]
Catene

-, " )
] ^
& . »
dv
zum Römerbrief im
Cat.: ola

Cat \ &] +
*
Cod. Mon. gr. 412,

,'
1S
Fat
-
GDH
vgl.

13 f Cat 14 indurat] obdurat |


dices (= . 1)
G Del, vgl. unten Gap. 1, 20 . ., dicis AB 15 resistit ^l |
* * *] das
Gitat Gal. 5, 8 {. 2) fehlt 23 demitteret 24 quo ait] quod ait A<B
,,
De principiis III Cap. 1, 7. S 207

''.
-, - xal
^, . Cat

? & .&>< ^ ,
>< >•< -,

, ,
- >< ;
^
6

',&^-'
.
-, >•<
10

15
'. -,
f'uerit,
,,
6

'

mala
^

effici. Unde
'
quae omni genere vel pereant vel salventur, nee ullo modo possit
anima, quae malae naturae est, bona fieri, aut quae bonae naturae
\

aiunt et Pharaonem,
) .-
quoniam naturae erat
^^

20 perditae, propterea indurari a deo, qui indurat eos, qui terrenae naturae
sunt, miseretur autem eorum, qui spiritalis naturae sunt. Videamus
ergo quäle est istud interrogemus eos primo, ut
quod asserunt, et

respondeant nobis, si terrenae naturae, quam perditam dicunt, adserunt


fuisse Pharaonem. Respondebunt sine dubio: Terrenae. Si ergo terrenae
25 naturae erat, credere deo vel oboedire ei, resistente natura, omnino
non poterat. Quodsi hoc ei inerat per naturam, quid adhuc opus erat

a deo indurari cor eins, hoc non semel sed frequenter, nisi quia
et

utique possibile erat eum


Nee indurari ab aHo diceretur nisi
suaderi?
is, qui a se non erat durus. Quodsi ex se non erat durus, cousequens
I 30 est, ut nee fuerit terrenae naturae, sed talis, qui possit obstupefaetus signis
et virtutibus cedere. Necessarius etenim erat deo, ut pro salute multorum
in ipso ostenderet virtutem suam, dum resistit plurimura et obluetatur
voluntati dei, et per haec cor eins dieitur indurari.

4
CD Cat
]
Haec autem

9
]
] ] \
dicta sint

< Cat
< 2?
primo adversus

2
] Cat
+
13
CH
illos,

1 ^ <.
per quae

Gat 2 f
8
illa

«/^ +
CDU
eorum

15
<
'
BPatCD ijv HCatRoh 1(> Cat 2<» iueiat erat

27 a deo AC deo <: 30 possit] posset Del 32 plurimuin plariiuos (I*

plurimis Gcorr plurimis signis


,. ;
208

><
-& , -
&;
;
^ Origenes

&;
?]^
Cat

,,.
><;
,-
;. ^,&, -
5

10
,
^
, &
^«,
,
9
^
(8).

^,
,

; ><
-,&,' --
&6

subruatur assertio, qua putant naturaliter fuisse perditum Pharaonem;


1 sed et de bis, quae ab apostolo Paulo dicta sunt, similiter adversum
eos agemus. Quos enim indurat deus secundum opinionem vestram?
Nempe eos, quos naturae perditae dicitis? quid aliud credo facturos, si

non fuissent indurati? Si vero ex induratione ad perditionem veniunt,


iam non naturaliter, sed ex accidentibus pereunt. Tum deinde dicite
20 nobis, quorum miseretur deus? Nempe eorum, qui salvandi sunt? Et
in quo isti secunda misericordia indigent, qui semel salvandi sunt per 116 (

naturam et ad beatitudinem naturaliter veniunt? nisi quia etiam ex bis


ostenditur quod, quia perire eos possibile erat, idcirco misericordiam
consequuntur, ut per lioc non pereant, sed veniant ad salutem et
20 piorum regna possideant. Et haec quidem dicta sint adversum illos,
qui naturas bonas vel malas, id est terrenas vel spiritales, commenticiis
fabulis introducunt, ex quibus fieri dicunt, ut vel salvetur unusquisque
vel pereat.
9. Nunc vero respondendum est etiam bis, qui deum legis iustum

30 tantummodo volunt esse, non etiam bonum: quomodo putant a deo


indurari cor Pbaraonis, quid faciente vel quid prospiciente ? Obser-
vandus enim prospectus et intuitus dei, secundum nos quidem iusti
est
et boni, secundum ipsos vero iusti tantummodo. Et ostendant nobis

ABC*
(=
9.

1 f
29 vffl.

21 secunda
. 11)
oben

.< 11

etiam
II

{=
-
Gap.

Pat
9, 5 [Marnoniten

. 4)
CD
Bob
12
usiv.)

secundum
2 ]< Cat
* Pat
3

secundum nos
<
17 facturus
32 enim
GCat
,><-& & ,.. 6
De principiis III Cap. 1, S. 9.

6
10 209

Cat

,' 6

>
,
,
5

;, ^ <,
^
^
,& ^, ,
\

^^
7].

^].
. ,
10
>^] ]
3
10 (8. 9).

-
1 quomodo deus, quem utique et ipsi iustnm fatentur, iuste faciat cor
hominis indurare, ut ex ipsa induratione peccet et pereat; et quomodo
iu hoc dei iustitia defendetur, si ipse his causa perditionis existit, quos
pro 80 quod duri et increduli extiterunt, ipse postmodum iudicis aucto-
ritate damnabit? Quid etiam culpat eum dicens: >Tu autem quoniam
20 non vis dimittere populum meum, ecce percutiam omnia primitiva in
Aegypto, etiam primitivum tuum< et quaecumque alia scripta sunt per
Moysen dicta esse a deo ad Pharaonem? Necesse est enim quod omnis,
qui credit vera esse ea, quae in scripturis referuntur, et ostendere
vult iustum deum esse legis et prophetarum, pro his omnibus reddere
25 rationem, quomodo per haec nihil prorsus dei iustitiae derogetur; quo-
niam quidem, licet bonum eum negent, iustum tamen et iudicem et
mundi eum creatorem fatentur. Alius enim responsionis ordo est ad-
versum eos, qui malignum, id est diabolum, mundi huius adseruut
creatorem.
10. Nos vero quoaiam non solum iustum, sed et bonum deum
fatemur, qui per Moysen locutus est, perspiciamus diligentius, quomodo

'^
5 ff. 19 ff vr/l. Exud. 4, 23. 9, 17. (12, 12. 11, , — 11 v()l. Piaton, Phaedr.

p. 2435 IFc?/ —1 1 f. 2« ff vgl. Ori<j., In Exod. Gomm. Frrj., Pliilok. c. 27 p. 242 f Rob, Kl

2 BD Cat PatH < C \


co D \

BGD GD \
'
PatHGat 3 oo 4

] &]
\

8 Gat 9 y BGat Pat


-
\

GDH 10 < GD Gat \


GD 11 Gat 12
Gat 16 induraii I>c/ 17 his ex his y eis i?eZ 18 duri et

duritiae G duritie 19 damnabit « damnavit '22 quod omnis] omnem Del


24 oo esse deum Del \
reddere .debeat^ Koc 31 tafccmur] + eum
Origenes V. 11
210

^
,><. &-
'
,
^&,^^ .
^. ><
oxltjijvvoi
Origenes

: >7]< ^ > //
6
(9)

- Cat

.
7].

/
, & , ,
& -
;}

»^ »
'
*

10

15
,
iusto
deamus
,&><.
si forte
|
t) >•10<
><'
bonoque conveniat quod >cor indurare< dicitur Pharaouis. Et vi-
-'

possumus sequentes apostolum Paulum difficultatem 117


rei exemplis quibusdam ac similitudinibus solvere, si ostenderimus quo-
«. -

modo uno eodemque opere deus ^alterius qiiidein miseretiir et alium


iudurat<, non hoc agens nee Yolens, ut >induretur< ille qui induratur;
sed dum ipse benignitate sua et patientia utitur, bis quidem, qui eius
benignitatem ad contemptum atque insolentiam ducuut,
et patientiam
20 induratur cor, dum criminum poena differtur; bi vero, qui benignitatem
et patientiam eius ad oecasionem paenitentiae suae et emendationis
accipiunt, misericordiam consequuntur. Ut autem evidentius quod di-
cimus demonstretur, utimur exemplo, quo in epistola ad Hebraeos usus
est apostolus Paulus dicens: »Terra enim, quae bibit frequenter super
25 se venientem imbrem et germinat berbam opportunam bis, a quibus
eolitur, percipiet benedictiones a deo; quae autem profert spinas et
tribulos, reproba est et maledicto proxima, cuius finis ad exustionem«.
Igitur ex bis quos adsumpsimus Pauli sermonibus evidenter ostenditur
quod uno eodemque opere dei, quo >imbrem< terrae largitur, alia quidem
30 terra diHgenter exculta fruetus adferat bonos, alia vero, quae neglegitur
et inculta est. >spinas et tribulos proferat<. Et si qui quasi ex persona

3 ff. 15 ff i-g/. Htief, Origen. II 2 qu. 7, 14 — 3. 15—17 igl. Rö»i. 9, 18 —


7. 21 Hebi: 6, 7. 8 — 18-22 rgl. Böm. 2, Kl

'^] +
5 f ' 1 B^
Gat
2
7
<. Pat |
o<.CGat \

ist nach S. 211, 6f xu schreiben,


C

bestätigt

Lfv. hom.
durch Ruf. S. 210, 24: >frequenter<,

Gut <:
XVI
GD
2 {Lom. VIII 111, IX 431)
12 < 18 sua >^
vgl.

11
auch

sui
Orig.,

—'
GM*
]In Gen. hom. 13, In

23 utamur Del
25 germinans 27 maledito G maledicito A* 31 qui quis GM-a<.Ä
^. De

^
principiis III Cap. 10 211

-, ,
1,

' 7] Cat

<, >^-,.6<, ' ^' rfj


.
' ' ><
5
>^
< >6 - >
<,
'

.', . - \
161

10

]
]& ?]

* * * *.

imbrium loquens dicat: Ego imber feci fructus bonos, et >spinas ac


tribulos< ego feci: quamvis dura dici videatur, vere tarnen dicitur; nisi
15 enim imber fuerit, nee fructus nee Spinae tribulique nascentur, super-
veniente vero pluyia utraque ex se terra producit. Sed quarovis pluviae
beneficio terra germen utrumque produxerit, non tarnen imbribus merito
diversitas germinis adscribetur, sed ad illos iure culpa mali seminis
reflectetur, qui cum possent frequenti aratro terram scindere et rastris
20 gravibus torpentes glebas vertere et omnes inutiles radices noxii gra-
minis amputare atque succidere cunetisque quibus cultus ille deposcit
laboribus ac studiis purgata excultaque novalia venturis imbribus prae-
parare, hoc quidem facere neglexerunt, desidiae autem suae aptissimos
fructus, >spinas ac tribulos< metent; ita ergo fit ut bonitas et aequitas
25 imbrium super omnem terram aequaliter veniat, sed uno eodemque
opere pluviae ea quidem terra, quae culta est, diligentibus utiUbusque
cultoribuscum benedictione fructus utiles proferat, ea vero, quae cul-
torum desidia obduruit, >spinas ac tribulos< germinet. Sic ergo acci-
piamus quod ea signa et virtutes, quae a deo fiebant, imbres quidam 118 |

30 erant a deo desuper ministrati; propositum vero hominum et volun-


tates terra accipienda est vel inculta vel culta, unius quidem naturae
utpoteomnis terra cum terra, non tarnen unius eiusdemque culturae.
Ex quo fit ut uniuscuiusque propositum vel induretur virtutibus et
(— ) 33— S. 212, 14 nicht im griech. Text, aber ivohl kein Ziisatx Rufins; anders

Robinson, rfjl. Philokal. ed. Rob., Eint. p. XXXIII

«« ^. GH
Cat
3
5
12 }i<PatCD nachgetragen
Cat
— 7
4 uv"^

Cat^
<.
<
\
Cat
* * *
\

*]
]
hier fehlt
'
CD Cat
ovv
5

was Ruf. Z.Z2—S. 212,14


CD ^*

im, lat. Übersetxung bietet 16 ex se < y 19 possint Gy 20 et oranes] omnes-


que 24 ergo < y 28 obduruit AG obduravit By
14*
"
-, ,
212 Oiigenes

&^, ^ ^',
11 (10).

, ?] ],
ob d y.al 6 fjXiog ort Cat
§7;-

10
5

' - <,
>' ,- ,
,.
^
&,--
)'

mirabilibus dei, si incultum est et ferum ac barbarum et semet ipso


asperius ac spinosius fiat, aut mitescat ampliiis ac tota mente se in
oboedientiam tradat, si purgatum a yitiis fuerit et excultum.
15 11. Verum ad evidentiorem rei probationem superfluum non erit

uti etiam alia simiKtudine: verbi causa, si qui diceret quia sol est qui
constringit et qui resolvit, cum contrarium sit resolutio et constrictio.
Sed non erit falsum quod dicitur, dum una eademque caloris sui vir-
tute sol ceram quidem solvit, limum vero arefacit et stringit: non quo
20 virtus eins aliter in limo, aliter operetur in cera, sed quod limi alia,
cum utique secundum naturam unum sit, quia
alia cerae sit qualitas,

utrumque de terra est. Ita ergo una eademque dei operatio, quae per
Moysen in signis ac virtutibus gerebatur, Pharaonis quidem duritiam

arguebat, quam malitiae suae intentione conceperat, reliquorum vero
25 Aegyptiorum, qui Israbelitis admiscebantur, oboedientiam declarabat,
qui etiam cum Hebraeis pariter excessisse Aegypto referuntur. Quod
vero scriptum est quia paulatim edomaretur cor Pharaonis, ut alicjuando
diceret: >Non longe abeatis, iter tridui abibitis, sed uxores vestras
relinquite et infantes vestros et pecora vestra<, sed et si qua alia scripta

3U sunt, per quae paulatim videtur adquiescere signis et virtutibus: quid


aliud ex bis indicatur, nisi quod agebat quidem in eo aliquid signoruiii

Gf. 24-2ti n/l. Exod. 12, 38 7 — 9 f. 28 f vgl. Exod. 8, 28.27. 10, 9. 11

^ ^
(24: et infautes vestros et pecora vestra Z. 29 wohl Zusatx Rufins)

<
10 ']Ic^xalecDH
Oat

20 operatur
8
Cat
+
\ <
16 quis /^'^'
24 intentione conceperat]
ceperat M^<:o)r intentione permansuram
habeatie S abeatis Ab
9
Cat 2
Pot
17 constringit
|

cernebat
'^<
Cat
/loc resfcringit

intentio nee ceperat

28
6

abibitis
\
< jB
De/ stringit
intentione ac-
habebitis
Cat
L
,, , .,
&.> De principiis III Ca]'. 1, 10. 11 213

Cat

5
<, ^
-,
, , &- '
^ -?'/-
'
-
'&'.,/
. ?] ,-
, -

10 6
^ /] ^
J t t
; ^rr» .'/ > |
12
Rob

1 et mirabilium virtus, non tarnen tantum, quantum deberet, operabatur?


Si enim taKs erat induratio, qualem plurimi putant, non utique in-

veniretur vel in paucis adquiescere.


Tropum vero vel figuram sermonis eins, qui scriptus est de iu-
duratione, etiam ex communi consuetudine exponere, puto quod non
20 videatur absurdum. Frequenter enim benigniores quique domini ad
eos servos, qui per multam patientiam et mansuetudinem dominorum in-
solentiores improbioresque fiunt, dicere solent: Ego te talem feci, ego
te perdidi, mea te patientia pessimum ego tibi causa huius tam
fecit,

durae et pessimae mentis existo, qui non statim per singulas culpas
te
25 punio pro merito delictorum. Necesse est enim tropum nos primo vel 119
|

figuram sermonis advertere et ita demum virtutem dicti intellegere nee


inferre calumnias verbo, cuius interiorem sensum non diligentius ex-
ploremus. Denique Paulus apostolus evidenter de talibus tractans ait
ad eum, qui permanebat in peccatis: »Aut divitias bonitatis eins ac
30 patientiae et longanimitatis contemnis, ignorans quia benignitas dei ad
paenitentiam te adducit? Secundum duritiam autem tuam et cor im-
paenitens thesaurizas tibi ipsi iram in die irae et revelationis iusti iu-

dicii dei«. Quae ergo dicit apostolus ad eum, qui in peccatis est,

4 £f. 18 ff v(jl. Oriff., In Exod. Comm. Frg., I'hilok. c. 27, 10 p. 252, 18 S Bob Kl
— 11. 29 Rom. 2, 4. — 20 ff benutzt Faitstus von Reii, De gratin II 1

» ]
3 ]
V. 59, 10 tf ed. ßngelbrecht,

CD
+
11
CD
xul
Wien 1891 Wnj

\
Q-tov

<
(Philol. 54, 1895, S.

Cat
<
13
Cat
< CD
xai]
184 f)

-|- >
23
Fat CD H
patientia]

+ ego I
feci YFaustiis 24 mentis consuetudinis <. 28 oo apostolus
Paulus 33 Quae ergo dicit Haec dicit Del Dicit hoc dicit
,^&'
'214

, >,
-«.
Origeneä

,,' & ,.
7?] ^/
6<,

7].
,
^
12
, (11).

10
, , ,& ;
;.' ?)
»
,
1
• -•^.
' »

convertamus haec ipsa nos ad Pharaonem dici, et vide si non ea etiam


» , . &,,
-
de ipso dici consonanter invenies, quia >seeunduin duritiam suam et
cor impaenitens thesaurizaYit< et reeondidit >sibi ipsi iram in die irae*.
pro eo quod numquam duritia eius ita argui et in manifestum Tenire
20 potuisset, nisi signa et prodigia fuissent tam multa tamque magnifica
prosecuta.
12. Quodsi minus plenae probationes videntur esse quas diximus.
et similitudinis parum munimenti habere adhuc videtur
apostolicae
assertio,adhibeamus etiam propheticae auctoritatis adsensum et vide-
25 amus, quid etiam prophetae pronuntient de bis, qui primo quidem rect^
viventes benignitatis dei habere quam plurima experimenta meruenint.
postea vero ut homines deliquerunt; cum quibus se quoque unum fa-
ciens propheta ait: >üt quid, domine, errare nos fecisti a via tua? et
quare indurasti cor nostrum, uti ne timeamus nomen timm? Convertere
30 propter servos tuos, propter tribus hereditatis tuae, ut et nos parum
aliquid hereditatis capiamus de monte sancto tuo«. Sed et Hieremias
similiter dicit: »Seduxisti nos, domine, et seducti sumus; tenuisti et

^
potuisti«. Quod ergo ait: »Ad quid, domine, indurasti cor nostrum.

10. 28 Jes. 63,

<
17. 18 — 14. 32 Jerem. 20,

<
7—15.
&
]
33 Jes. 63, 17

< Cat
1

^ PatHRuf
4 aircov <;
\
PatH
Caf
\

bt
<. 2f . .
hier endigt

^
\

Gat 6 \ < GDH 9 Schnüxer, S. 178 Ä. *** nach Ruß»


] Roh 11 ,«/) <? 23 videatur 28 propheta ait AB prophetavit
29 timeremus 30 panim] s. ob. S. ISO, 9 33 potuisti (= . 15) Cy
posuisti AB \ Ad] ut
^, &
:,
De princii-iis III

*.
Gap. 1, 11. 12

,^
-
215

&• aoo^v
^,
\
:- \

. ^. ^
u.&ri
5
' -. ^ {>
<)
uti ne timeamus nomen tuum?« dictum ab bis. qui misericordiam pre-
10 eabantur, morali utique tropo accipiendum 1
est, velut si quis dicat: 120
Ut quid in tantum pepercisti nobis nee requisisti nos, cum peccaremus.
sed reliquisti nos. ut per hoc incresceret malum et propagaretur pec-
i-andi licentia animadversione cessante? Sic equus si non assidui ses-
soris ferratam patitur calcem ora serratis obteritur, indurescit.
et frenis

15 Sic puerilis aetas si nulla plagae assiduitate curvetur. insolentem simul


ad vitia praecipitem iuvenem reddet. Relinquit ergo deus et neglegit
et
quos correptione iudicarit indignos. »Quem enim diligit dominus,
eos,
corripit et castigat: fiagellat autem omnem fiKum, quem recipit«. Ex
quo arbitrandum est in filiorum iam et ordinem et affectum recipi
20 eos, qui flagellari a deo meruerint et corripi, quo scilicet per tempta-
tionum et tribulationum patientiam possint etiam ipsi dicere: »Quis nos
separabit a earitate dei, quae est in Christo lesu? tribulatio an angustia
an fames an nuditas an pericuhim an gladius?« Per haec enim omnia
manifestatur et proditur uniuscuiusque propositum, et perseverantiae
25 tirmitas indicatur, non tam deo, qui >novit omnia antequam fiant<, quam
rationabihbus caelestibusque virtutibus. quae utique procurationem sa-
hitis humanae vekit quaedam adiutrices dei ministraeque sortitae sunt.
Hi vero, qui nondum se tanta constantia neque tanto affectu offerunt
deo neque parati sunt accedentes ad servitutem dei praeparare animas
30 suas ad temptationem, >derelin(]ni< dienntur a deo, id est non erudiri.

7 f. 25 Vi/!. Sus. 42 (')• -'^'irach 42, IS f. Const. apost. 8, — 13 Sic


— 1() reddet Zusatx Bufins — \ZtvgL Vergil, Aen. XI 714 — 17 eos — 23 gladius
scheint Zusatx liufins xu sein — 17 Eebr. 12, 6 — 21 Rom. 8, 35, vgl. Orig.-Ruf.,

In Ep. ad Rom. V 10 {Lom. VI 410) — 26 caelestibusque — S. 216, 22 agnovit


yrößtenteils Eriicitening Rufius

rationabilibus

11 nos] nobis
tur Del 18
— 2 h•
caelestibusque
GM*Äl>
et castigat <
9 < CD
nobis
— *2(»f vgl. oben I

virtutibus Ruf.,
S 14
<i

serratis
der wohl
Cap.

eeratis
S
. .
8, 1

(
ferratis Del
xal tcrroi;;]

15
las

cure-
216

-,
Origones

, ,-
& ,, |

-, -
.
-.
163

10 3•,
>'<,
-^'
,,> ,
.

>
^'
6
6

>
<.
. > ^<.
&<.
-

pro eo quod ad erudiendum parati non sunt, in posterius sine dubio


15 tempus eorum dispensatione vel curatione dilata. Qui utique quid a
deo consequautur ignorant, nisi prius ad beneficii consequendi desi-
derium venerint; quod ita demum fiet, si quis ante semet ipsum quid
sit agnoscat et seutiat quid sibi desit et quod deest a quo quaerere
vel debeat vel possit intellegat. Qui enim non intellexerit prius iu-
20 firmitatem vel aegritudinem suam, quaerere medicum nescit; vel certe
cum receperit sanitatem, non erit gratus medico, qui non prius periculum
sui languoris agnovit. Ita et si qui non prius animae suae vitia et pecca-
torum suorum cognoverit mala ac proprii oris confessione prodiderit,
purgari is absolvique non poterit, ne ignoret sibi per gratiam con-
2ö cessum esse quod possidet et divinam liberalitatem proprium bonum
putet quae res sine dubio arrogantiam rursus animae generat et ela-
;

tionem, et denuoei causa fiet ruinae. Quod etiam de diabolo sentien-


dum est, qui primatus suos proprios et non a deo datos esse credidit, 121 j

quos habebat tunc, cum inmaculatus erat; et adimpleta est in eo illa


30 sententia, quae dicit quod >omnis, qui se exaltat, humiliabitur<. Unde
mihi videtur quod propterea >oceultata sint a prudentibus et sapientibus
divina mysteria<. quemadmodum et scriptura dicit: »Uti ne glorietur
omnis caro in conspectu dei«, et >revelata sint parvul•is<, his videlicet,
qui posteaquam infantes facti fuerint et parvuli, id est ad humilitatem

27—29 — 30 Luh: — 11. 31 f

]
8 f. vgl. oben S. 77, 8ff 9, 14, 11. 18, 14 vffl.

Luk. 10, 21 P«r — 12. 32 I Kor. 1, 29 — 13. 33 vf/l. Luh: 10, 21 Par. Kl

1 BPatH 2 G 3 /^ < GDH 15 quid


qui GM*S^Ab'^ 17 f quid sit quid < Del 2 libertatem A:^B 27 fiet

(= . 7) fit y 33 sint sunt


3 ?] :.-
De i-rincipüs III Can. 1, 12. 13 217

^
xcu
-OOL•

-
^.
OÖOV .«
5

^ & &
\
'
13

^
,
,
^,,
(12).

COC
^' 6
^
10
^,
. ,
7) & ^)?. -
se et simplicitatem revocaverint parvulorum, tunc proficiunt, et cum ad

15 perfectionem venerint, memineruut utique quod non tarn suis yirtutibus,


sed gratia et misericordia dei beatitudinein consecuti sunt.
13. Igitur dei iudicio derelinquitur is, qui derelinqui debet, et

patientiam habet deus super nonnuUis peccantibus, non tarnen sine certa
ratione. Sed et hoc ipsum, quod patiens est, ad utilitatem ipsorum facit,
20 quoniam quidem immortalis est anima, cuius curam et providentiam
gerit; et utique quod immortale et aeternum est, etiamsi non cito
curetur, non tarn excluditur a salute, quam in tempora opportuniora
difFertur. Xam et fortassis expedit tardius salutem consequi his, qui
venenis malitiae profundioris infecti sunt. Sicut enim medici interdum
25 cum possint celerius obducere Yulnerum cicatrices, praesentem dissi-

mulant et difFerunt sanitatem meKoris sanitatis firmiorisque prospectu,


dum melius esse norunt moram facere in tumoribus vulnerum et maligni
humoris fluentes paulisper sinere meatus, quam festinare ad superficiem
sanitatis et abstrusis in venis fomitem venenati humoris iucludere, qui
30 utique exclusus a solitis meatibus serpet sine dubio in interiora mem-
brorum atque ipsa vitalia viscerum penetrabit, non iam morbum corpori,
sed vitae inlaturiis exitium: hoc ergo modo etiam deus, qui cognoscit

&
, ^ &^. , -
Ntjss.,

,
-
-
&
ff. 23
Orat. cath.
flF Denis,
XXIX
/
De la phü. dOrig. p. 4S0
{In dient nat. Christi p. 342):
A.2

fj
vergleicht

oi'v

tv

[Vgl. Orig., Philo/:.


hiermit Gregor

. 246, 24 ff.

251, 22 Roh u. Koratian hei Cgpr., Ep. 30, 3 p. 551, 22 ff Ilarid Waj]

9 y.al] + OL Fat II 11 -] CD 12 -^ ).
e'ivai CD 22 tarn tarnen |
quam quia 31 corpori corporis
218

,
, & & ,' - Origenes

'

''
-
&
, & , .
^?]. ^ ^- , '
\
6 ^,
'
&]
-
-
164
Rob

10
' ' , ^.] --
14 (13).

15 occulta cordis et praenoscit fatura, per multam patientiam indulget


fieri quaedam, quae extrinsecus incidentia hominibus provocent proferri
et in lucem procedere passiones et vitia, quae celantur intrinsecus, ut
per haec expurgari et curari possint hi, qui per multam neglegentiam
et incuriam peccatorum in sese radices ac semina receperunt, ut eieeta
20 foras atque ad superficiem provocata, evomi quodammodo possint et

digeri; ut etiamsi videatur quis in gravioribus |


effici malis, dum mem-
brorum omnium sustinet convulsiones, possit tarnen cessare aliquando
et desinere et satietatem capere malorum et sie ad statum suum post
multas molestias reparari. Deus enim dispensat animas non ad istud
2ö solum vitae nostrae /breve) tempus, quod intra sexaginta fere aut si
quid ampKus annos concluditur, sed ad perpetuum et aeternum tempus.
tamquam aeternus ipse et immortalis, immortalium quoque animarum
providentiam tenens. Incorruptibilem namque fecit esse rationabilem
naturam, quam et >ad imaginem suam ae similitudinem condidit<:
30 et ideo non excluditur brevitate temporis buius vitae nostrae a cura et
remediis divinis anima, quae immortalis est.

14. Sed adsumamus etiam de evangeliis borum quae diximus simi-

]
3. 15 vgl. Luk. 16, lö u. Orig., De or. 6 (II 311, 9 f.), In Jerem. hom. XVIII 6
(IIl 157, 32 f) — 9—11. 24—28 vgl oben I Cap. 6, 3 — 25 f r/;/. %. B. Wölfflin.
Archiv f. lat. Lexikogr. IX (1896) -S'. 540f TFc// — 29 vgl. Gen. 1, 26

BD
12
1

nach einer ES'i


BasiCi)

vgl.
\

18
Z. 30
9f ^ CD

possint] possent
*
5

(?3* possunt 5*
B^corr
+
] CD

25 \breve^
8
+ ^
Del, ob
De

^
priucipiis III Cap. 1, 13. 14 219

,
'
&.^^'
(•.
>
jtioij

' , , '•<
^, ' &.
.]<.
vjco & ><.
<.

10
6

',
&^ ^
{&
, &,-
-

1 litudines, ubi quaedam petra liabens parvam et exiguam


refertur esse
terram, in quam si cito memoratur exoriri, sed cum
ceciderit semen,
exortum fuerit, quoniam >radicem< non dedit in profundum, >ascendente
sole aestuare< dicitur >et arescere< quod exortum est. Quae utique petra
sine dubio pro anima posita est liumana, pro sui neglegentia indurata
20 et propter malitiam saxea effecta. Nulli enim a deo >COr lapideum< erea-
tum est, sed per malitiam unicuique et inoboedientiam lapideum cor fieri

dicitur. Sicut ergo si quis increpet agricolam, quare non citius semina
super terram petrosam iecerit, pro eo quod videat aliam terram petro-
sam accepta semina velociter germinasse, utique respondebit agricola
25 et dicet quia idcirco semino terram istam, ut possit semina
tardius
quae susceperit retinere; expedit enim huic tali terrae ut posterius semi-
netur, ne forte citius germinata seges et e summa tenuis soK fronte
procedens solis aestibus obviare non possit (nonne qui prius increpabat
rationi et peritiae adquiescet agricolae et quod prius sibi videbatur in-
30 consequens rationabiliter factum probabit ?) : ita ergo etiam deus, universae
creaturae suae peritissimus agricola, dissimulat et difPert in aliud sine
dubio tempus haec, quae nobis videntur citius debuisse consequi sanitatem,

IflF. lofSvr/l. Matth. 13, . 6 Per. — . 20 ryl. E^.cch. 11, 19 A7 — 13 f.

•,U)t rr,i Orig., In 1 Saw. hom. 9 illl 294, 8f)

] *
]
B^corrCD
semino
cut] sie
1 oo xuL ininu).eov

=
prius increpabat
7

24
Ruf
ODE
12
acceptis seminibus

< an
& >

29 adquiescit
5

27 seges
*C
las

et e
Pat

wohl
CD

Ruf
segete

30 probavit
G

5^
B^c-rr

21 per <
seges Del
\

y
28
22 Si-

qui
220

. '
, >< , ^;
Origenes

< --
5

" ', .
>
' ,
& \

-' 16

-,^ - , ,
10

,
uti

15 nobis
&,

6
,, ? -
^
ne superficies magis eorum quam interna curentur.
ad haec obiciat: Quare ergo quaedam semina cadunt etiam super
petrosam terram, id est duram aliquam et saxeam animam? dicendum 123
ad haec quia ne hoc quidem absque divinae dispensationis fieri Pro-
6

Si vero quis

|
-

videntia potest, quia nisi per hoc cognosceretur, qnid eondemnationis


haberet temeritas auditus et perscrutationis inprobitas, non utique agno-
Et inde fit ut cognoscat
20 sceretur, quid esset utilitatis erudiri per ordinem.
anima vitium suum seque ipsa reprehendat ac consequenti se culturae
reservet ac tradat, id est ut videat sibi prius vitia resecanda, tum deinde
ad instructionem seientiae veniendum.
Quia ergo, sicut innumerabiles sunt animae, ita et mores earum
25 atque propositum diversique singularum motus et adpetentiae et incita-
menta, quarum varietatem humana mens considerare nullatenus potest:
ideo soll deo ars et potentia et scientia dispensationis huiuscemodi relin-
quenda est, qui solus nosse potest et remedia singularum et curationum
tempus metiri. Ipse ergo, qui solus, ut diximus, agnoscit singulorum
30 mortalium vias, seit qua via etiam Pharaonem adducere deberet, >ut per
ipsum nomen suum nominaretur in universa terrae, pluribus plagis antea
castigatum et usque ad submersionem maris adductum. In qua sub-
mersione non utique putandum est finitam esse erga Pharaonem pro-

2f v^/. Matth. 13, -jPar.Kl — 13. S. 221, 1 lyl. Exod. U Kl — 30 f /y//.

Rö)n. 9, 17 {Exod. 9, 16) Kl


3 f D 4 ] CD 5 ] CH 6 -
GD

positum
tentia y
i)[f

18 per hoc]
L
26
+
{s.
non
oh.
CD 13
19 temeritatis
S. 211, 11. 30)

potest] -|- et AGy


Ö
21 ipsam
proposita (== ai
28 curationum] curarum
^ Pat
BM
14
\

. 9)

30
eorum magis /
ac] et

Del
25 pro-

seit
\

<
adpe-
^
«.
, De principiis III Cap.

&], -'
1, 14. 15

^kv
221

«. " <
- ^ '.
>
' » -/. , >•
-
& ,
<
5
15(14).
'

,
><, >
6

^><& > -< - -

10

&
- ,><, <
&, ><', '
'.
^
>-
^
1 < - ><
videntiam dei: non enim quia demersus est,
,^ >-
-
continuo etiam substantia-
liter interisse putandus est. »In manu enim dei et nos et sermones
nostri et omnis prudentia atque operum disciplina«, sicut scriptura
20 dixit. Verum haec pro viribus nostris disseruimus capitulum scripturae
discutientes, in quo dicitur deus indurasse cor Pharaonis, et pro eo
quod dictum est: »Cui ergo vult miseretur, et quem vult indurat«.
15. Nunc videamus etiam de bis, quae Hiezechiel dicit cum ait:
»Auferam lapideum cor ab eis, et immittam eis cor carneum, ut in iusti-
25 ficationibus meis incedant et praecepta mea custodiant«. Si enim cum
vult deus >aufert lapideum cor< et >immittit carneum<, ut >praecepta<
sua serventur et mandata >custodiantur<, neque malitiam auferre in nostra
videbitur esse potestate (>auferri< enim >cor lapideum< non aliud videtur
esse quam malitiam, qua quis obduratur, abscidi a quo deus vult) 124
I

30 neque quod inicitur >cor carneum<, ut in >praeceptis< ambuletur dei et


serventur mandata eins, c[uod nihil aliud est nisi oboedientem fieri et
non resistentem contra veritatem et operantem opera virtutum. Si ergo
haec promittit deus se facturum, et antequam ipse >auferat cor lapideum*

1. 18 IVeish. Sal. 7,16 — 3 f. 21 i\7l. Exod. 10,20 — 4. 22 Rom. 9,18


— 6. 24 Exech. 11, 19. 20

2 GD PatJI 8 C li> prudentia] Pro-

videntia 20 dicit Del 23 cum] ubi /9 24 «nj cor lapideum \


mittam
26 et immittit carneum et inmifctit cor carneum et carneum dat Del 31 quod
nihil] in quo nihil \
oboedientem] + contra
,
;> &&
222

, ?)
<>'
^ ,, \
<,, ^
d
& Origenes

7/
\
166

&.
^,
^ . , -, . & jcUvttj

, ^ ', & ^
^
^,
10
'-

15 && ' 6 - >• ^, /


,
-
deponere illud a nobismet ipsis nou possumus, consequens est ut non
sit in nostra potestate abicere malitiam, sed in deo. Et iterum si non
20 in nostro actu est ut fiat in nobis >cor carneum-, si solius dei opus est,

non nostrum opus secundum virtutem vivere, sed in omnibus dei


erit

gratiae opus videbitur.


Haec quidem dicunt bi, qui volunt ex auctoritate scripturae ad-
struere nihil esse in nostra positum potestate. Quibus respondebimus
25 haec non taliter intellegi oportere, sed sicut si sit aliquis inperitus et
indoctus, isque sentiens inperitiae suae notam, sive adhortatione cuius-
quam sive prudentium quorumque aemulatione pulsatus, tradat se alicui,
a quo confidat posse se diligenter imbui et conpetenter'erudiri, is ergo
qui iam prius obduruerat in inperitia, si se, ut diximus, cum omni
30 animi intentione tradat magistro atque obtemperaturum se in omnibus
repromittat, propositi eins intentione perspecta conpetenter etiam ma-
gister poUicebitur ablaturum se ab eo omnem imperitiam et iuserturum
peritiam, non quo abnuenti discipulo vel renitenti haec se promittat esse
facturum, sed offerenti se atque in omnem oboedieutiam mancipanti : ita

^
^
] 16
2

adsereie /
ff.

CDU
35

CD

26
ff vgl.

20
10
si]
Huet, Origen.

isque] is qui
CD
] +
sed (=
|

«
»6»
PatDH

AG* GM* qui


II 2 qu. 7,

14
14

. 4) McorrDel 23f adstruere AC astruere


adhortatione] adoratione
|
<
Fat

ado-
CD
<
17
9
csj
< Fat

rationem C 28 a < y 29 obduruerat obduraverat se obduraverat aDel


, > < ,&6.'- '
De principiis III Cap. 1, 15. 16 223

' &, &,. - --,


,> ^ &
6
&< - ><,
, >^<
< ^ ><. ,
'- ,
-
'-

,,
10

,
&,
16
>
(15).
<, ^ 6

-] <. ?) \
167
6
15
'-
et diviuus sermo promittit his, qiii accedunt ad se, ablaturum se
esse >cor lapideum<, non utique ab his, qui se non audiunt, sed ab
his, qui doctrinae suae praecepta suscipiunt; sicut in evangeliis inveni-
20 mus aegrotantes accedere ad salvatorem, rogantes iit percipiant Sani-
tätern, et ita demum Et est quidem, verbi gratia, ut curentur
ciirari.

>caeci et videant<, in eo quidem quod precati sunt salvatorem et credi-


derunt ei posse se ab eo curari, opus ipsorum qui curati sunt; in eo
vero quod eis redditur visus, opus est salvatoris. Ita etiam in hoc 125
I

25 divinus sermo promittit daturum se esse eruditionem >auferendo cor


lapideum<, id est abstergendo malitiam, ut possint per hoc in divinis
ambulare praeceptis et legis mandata servare.
16. Post haec propositum nobis est etiam illud de evangelio, quod
salvator dixerat: >Propterea his, qui foris sunt, in parabolis loquor^,
30 »ut yidentes videant et non videant, et audientes audiant et non in-
tellegant, ne forte convertantur, et remittatur eis«. In quo dicet qui
6 diverso respondet: Si omnimodo hi, qui manifestius audiunt, corri-
gentur et >convertentur<, et ita >convertentur<, ut et digni sint percipere
remissionem peccatorum, non est autem in ipsorum potestate ut audiant

4.

5
22
:10 Liik. 8, 10.

15
-
rrß.

22 quo depiecati sunt


Matth. 11, 5
Mark. 4, 12, vgl.

<.

PatCDH
1(>
11 f. 2i>

11
Matth. 13, 10. 13. Mark.
Hautsck, Evangeliencitate S. 87

] ' CD
Fat Dil
13
\
ii.

.
4, 11

D

oben S. 205, 10. 25

14 -
12.

G
224

, >.
Origenes

,» ,, ]
)' ^
5
«,

&)
6<,

<'
^, .> €,>-
-
ijv,
'
?]
,
6
6•7]'
jcid -

10

, ,
^ ', , -
, , 7y

'
15
,
manifestum sermonem, sed in eins est iitique potestate qui docet, ut
apertius et manifestius doceat, is vero qui docet propterea se dicit

manifeste non praedicare verbum, >ne forte audiant et intellegant


eis

20 et convertantur< et salventur: non erit utique in ipsis ut salvi fiant.


Quod si est, liberi arbitrii non erimus yel ad salutem vel ad perdi-
tionem. Et si quidem non esset adiectum quod dixit: »Ne forte con-
vertantur, et remittatur eis«, posset pronior esse responsio, qua dicere-
mus quoniam nolebat eos, quos salvator praesciebat non esse futuros
25 bonos, intellegere mysteria regni caelorum, et >propterea loquebatur eis
in parabolis<; nunc autem cum adiectum sit: »Ne forte convertantur,
et remittatur eis«, difficilior efficitur expositio.
Et primo quidem observandum nobis est, quid habeat munimenti
etiam adversum haereticos, qui aucupari verba de veteri
locus iste
30 testamento solent, si qua forte videntur eis, ut ipsi intellegunt, de deo
Creatore grave et inhumanum aliquid designare, cum |
vel vindicantis 126
designatur vel punientis affectus, vel quoquomodo certe ipsi haec no-
minare solent, ex quibus videlicet bonitatem esse denegent in Creatore:
quomodo non eadem mente nee eodem sensu etiam de evangeliis iu-

10 f. 29 vgl. oben II Cap. 4. 5

< ] CD <
>l

+
1

Bob
in eo /9
I
}}
CD 3
CD 25
32 quoquomodo] quomodo ^*
Bob
et <
5
/9

G
11
28 munimentum /
13 i}^

31 vindicantie]
Kl
,^,, >7<-',
-,
' De principiis Cap. 1,

im
16. 17

-
225

^ - -'

- , ,,
',.
,
5

-
' |
168
10 otov
7)&
OJV

&. -
'
-'
1
' &•
17 (16).
-,
d

dicant nee observant si

20 iudicant vel arguunt in veteri testaraento.


qua talia
,
etiam in evangeliis posita sunt, qualia
Evidenter enim in hoc ca-
., -
pitulo salvator ostenditur, sicut ipsi dicunt, propterea manifeste non
loqui, uti >ne convertantur< homines et conversi remissionem accipiant
peccatorum. Quod utique si secundum solam litteram intellegatur, nihil
omnino minus habebit ab his, quae in testamento veteri criminantur.
25 Si vero etiam ipsis videtur haec expositione indigere, si qua in novo
testamento ita posita inveniuntur. eonsequens et necessarium erit ut

etiam quae in veteri testamento criminantur, simili expositione pur-


ea,
gentur, ut per haec unius eiusdemque dei probentur esse quae in utro-
que scripta sunt testamento. Sed ad propositam quaestionem, prout
30 possumus, convertamur,
Dicebamus prius de Pharaone disputantes quia interdum curari
17.
citius non cedit in bonum, maxime si in internis visceribus validius
morbus grassetur inclusus. Unde deus, qui occultorum cognitor est et
>novit universa antequam fiant<, pro multa benignitate sua differt horum

14. 31 vf/l. oben Gap. 1, 13. 14 — 18-S. 22iJ, 2. 33 f rrjl. Sus. 42 (') u.

oben 5.21.0, 7

+
1
f.

< CD
2
D Sxal<^GD
2 ^]
\
CD '] Pat
-\- C \
]
11 avu-
BPatRob 15 <. 25 videntur? Koe 26 invoniuntur inve-
niunt invenitur
Origenes V. 15
, & ,,
& .
226 Origenes

>-rt 6 ^ <, 6

^
5
,
&
.
,
,-
&
, &,
7]&
, &,,
ojv 6
(] }, -
-
-
, &^,
10

1
^ , ,

talium curas et medicinam protelat in longius atque, ut ita dixerim,


curat eos dum non curat, ne eos praepropera sanitas insanabiles reddat.
Possibile ergo est ut apud eos, quibus foris positis domini et salvatoris

nostri sermo fiebat, pro |


eo quod >scrutans corda et renes< pervidebat 127
20 eos nondum esse aptos manifestioris eloquii recipere doctrinam, pro-
fundioris sacramenti fidem velato sermone contegeret; ne forte velo-
citer conversi ac sanati, id est peccatorum suorum remissione celeriter
aceepta, facile iterum in eundem peccatorum reciderent morbum, quem
senserant sine aliqua difficultate curatum. Quod utique si fiat, nulli
2 dubium est duplicari poenam et mali augmenta cumulari, dum non
solum peccata, quae remitti visa fuerant, repetuntur, verum etiam vir-
tutis aula poUuitur, si eam dolosae et contaminatae mentes, plenae
intrinsecus maKtiae latentis, inculcent. Et quod umquam talibus reme-
dium erit, qui post malitiae inpuros et sordidos cibos, degustata virtutis
30 suavitate et dulcedine eius faucibus suis recepta, rursum se ad viru-
lentos et mortiferos cibos nequitiae converterunt? Et quis dubitat melius
esse differri tales et interim relinqui, ut si forte satietatem aliquando
malitiae ceperint et horrescere potuerint sordes, in quibus nunc interim
delectantur, tunc demum conpetenter eis sermo dei manifestetur, ut

&
35 non >sanctum canibus< mittatur, nee >margaritae< iactentur >ante porcos,

19 vgl. Psal. 7, lu — 34— S. 227, 15 vgl. Matth. 7, 6

3
13
4
CD
6
17 praepropera
7

J. 5 propera CMa
10
prospera
\ G
21 contegeret J. C contegere oontigerit 28 conculcent Del 33 coepeiint
^,,< ,.. ^-
><
oig
De principiis III Cap. 1, 17

><,
227

- ,
. >
|

, •'
, <, >
,
^"•'

,><.^ ,
,'

&
10
'
?) -
15 quo conculcent eas pedibus<, et
&
insuper >conversi ruinpant< et inpugnent
-
eos, qui sibi praedicaverint verbum dei? Isti ergo sunt qui >foris< esse
dicuntur, sine dubio ad eorum conparationem, qui >intus< esse et mani-
festius verbum dei audire referuntur, Audiunt tarnen et isti qui foris
sunt verbum, licet parabolis obtectum et proverbiis obumbratum. Sunt
20 autem alii praeter eos, qui foris sunt, qui Tyrii appellantur, qui omnino
non audiunt, et quidem praenoscente de eis salvatore quia >oKm in
sacco et cinere iacentes paenitentiam egissent<, >si factae fuissent apud
eos virtutes, quae apud alios factae sunt<, et tamen non audiunt, ne ea
quidem, quae hi qui foris sunt audiunt: credo pro eo quod longe horum
25 inferior et nequior ordo esset in malitia quam eorum, qui foris esse
dicuntur, id est non longe ab bis, qui intus sunt et audire verbum,
licet in parabolis, merebantur, et quod fortassis dispensabatur eorum

curatio in illud tempus, quo >tülerabilius< erit eis >in die iudicii< quam
illis, apud quos factae sunt illae virtutes, quae scriptae sunt; ut ita 128
|

30 demum relevati tunc pondere malorum suorum facilius et tolerabilius


viam salutis incedant.
Verum illud est, quod admonitos esse eos, qui haec legunt, volo,
nos in huiuscemodi difficilKmis et obscurissimis locis summo studio
niti, non tarn ut quaestionum absolutiones ad liquidum disputemus (hoc

3. 16 vffl. Mark. 4, 11 — 3. 17 rr/l. 1 Kor. 5, — 5.


12 19 vgl. Mark, i, 11

Par. — 6f. 10. '20—23. 28 vgl. Matth. 11, 21. 22 Par. — 34f vgl. I Kor. 12, 11

1
2
quo] qui
Fat 3 ]
16 praedicaverunt
CD 7

29 illis] illi
< CD
30
13 ]
levelati AQ
84 disputemus despicemus dispicemus dispiciamus Del
15*
.

^
, ,
228

,
. '& -
- ix
'/.
Origenes

,
,, ), '
ti

y.ai -^
* ,
6
''
^-
^
. &• 6

10
3, ,
, , -
enim faciet unusquisque >prout spiritus dabit eloqui ei<), sed ut pietatis
regulam cautissima adsertione teneamus in eo, quod providentiam dei
15 iuste omnia moderantem et aequissimis dispensationibus pro singulornm
meritis et causis regere inmortales animas studemus ostendere; dum
non intra huius saeculi vitam dispensatio humana concluditur, sed futuri
Status causam praestat semper anterior meritorum status, et sie in-
mortali et aeterno aequitatis (iure et) moderamine divinae providentiae
20 inmortalis anima ad summam perfectionis adducitur. Si quis tarnen
occurrat nobis quod diximus a deterioribus quibusque
pro eo et ne-
quioribus consulto differri verbum praedicationis, cur bis, quibus conlati
Tyrii qui certe despecti sunt praeferuntur, praedicatus sit sermo, in quo
utique auctum est eis malum et gravior eorum eifecta est condemnatio,
25 ut audirent verbum qui non erant credituri: hoc modo respondendum
videtur. Deus, qui universarum mentium cognitor est, adversum pro-
videntiam suam querelas praenoscens eorum praecipue qui dicunt:
>Quomodo credere poteramus, cum neque viderimus ea quae ceteri vi-
derunt, neque audierimus ea quae aliis praedicata sunt? in tantum extra
30 nos est culpa, ut hi, quibus annuntiatus est sermo et signa monstrata
sunt, nihil omnino distulerint, sed obstupefacti ipsa prodigiorum virtute
crediderint«, volens arguere occasiones huiuscemodi querelarum et osten-
dere quia non dissimulatio divinae providentiae, sed humanae mentis
arbitrium

-
causa sibi perditionis existit, contulit etiam indignis et in-

11
13

2
]^]'
r.y/. IKor.

oi
12, 7. 11 13 f

14 cautissima
9 '
vgl. oben S. 73, 14

]
evidentissima
f. 204, 27

CD
1
\
] .<
disputationibus
CD

16 regere] -f et J. 18 sie] + ab ^ 19 (iure et^ Del, oh nach einer jetxt ver-


lorenen HS {Cod. Virodun. oder Re7nens.)f 32 huiusmodi
'^ &, ^' - De principiis III Cap. 1, 17. 18

, 229

^
(Cafc)

5
-
,^
,"
^ &^-
, --
^ \

. >'
)
6

1
<"<>

^
Cat

' > ^< > <, >


18 (17).
-«.
&,
; '^
10
^<, '
><. '
15 eredulis gratiam beneficiorum suorum, ut vere >omne os obstruatur<
totumque a se et nihil a deo deesse sibi mens humana cognoscat, simul
et, cum grayius condemnatur is, qui divina beneficia sibi delata con-
tempsit, quam ille, qui consequi ea vel audire omnino non meruit, in-
tellegat et agnoscat misericordiae esse divinae et aequissimae eins dis-

20 pensationis etiam hoc ipsum, quod interdum dissimulat aliquibus prae-


stare, ut vel videant aKqua vel audiant virtutis divinae |
mysteria, ne 129
signorum virtutibus visis et sapientiae eins mysteriis agnitis et auditis,

si contempserint atque neglexerint, graviore impietatis animadversione


multentur.
25 18. Videamus nunc et de eo quod dictum est: »Non volentis neque cur-
rentis, sed miserentis est dei«. Aiunt enim hi, qui e diverso sunt: Si>non est
volentis neque currentis<, sed cuius deus miseretur ipse salvatur, non est in

nobis ut salvemur. Aut enim natura nostra talis est, ut vel salvari pos-
simus vel non salvari, aut certe in voluntate sola est eins, qui si vult mi-
30 seretur et salvat. quibus primo hoc inquirimus: Velle bona, bonum est
aut malum? Et currentem festinare, ut perveniat ad finem boni, laudabile

8.

2 &
^
25 Eöm. 9, 16

CD

3
15 vgl. Rlim. 3, 19 Kl

CD 4 f CD 8 ^]
hier beginnt die Catene, Cod.

10
GD
15 vero
12
17
<
PatCD
CD

cum BG quum Ä
9
Mon.

13
^" .^r.

.]

ut
412

Cat

<:

j>. 34G

11
8. 230,

quia
8 ovöe

"^ — 12
16
Z)e/
^]
—9

27
Cat
<. Cat

ipse] is
\

Del
]
11
und 10

]
\
CD
et

Cat
salva-

tur] salvator AB<»rra*M


230

'^,
& .
öJCBvoeiv
Origenes

tjcl

\9 ,^
,
- •
; ()
iCatj

^ ,
5

-
. ,-
10 , &- .' .
.
1
19 (18;.
>'
&^.
, , )'
-
{- Cat

est an culpabile? Et si quidem dixerint quod culpabile sit, aperte in-


sanient: omnes enim sancti et volunt bona et currunt ad bona, et utique i

20 culpabiles non sant. Quomodo ergo si is, qui non salvatur, malae
naturae est, vult bona et currit ad bona, sed non invenit bona? Aiunt |

enim quia >arbor mala fructus bonos non adfert<, bonus etenim fructus
est velle bona; et quomodo malae arboris fructus est bonus? Quodsi
dixerint quia medium est velle bona et currere ad bona, id est neque
25 bonum neque malum, dicemus ad eos: Si medium est velle bona et
currere ad bona, ergo et id, quod bis contrarium est, medium erit, id
est velle mala et currere ad mala; sed certum est quia non sit medium
velle mala et currere ad mala, sed aperte malum est: constat ergo quia
non est medium velle bona et currere ad bona, sed bonum.
3 19 (IS). His igitur tau responsione depulsis, ad expositionem iam
quaestionis ipsius properemus, in qua ait: »Xon volentis neque currentis.
sed miserentis est dei«. In libro psalmorum, in canticis graduum, qui

6. 22 vgl. Matth. 7. 18 — 15. 31 Rom. 9. IG [rf/i. hierzu Orig., Sei in Psal.


|

iLom. XI 451) Kl]

3 <'oL'; Roh aus Ruf {/. -\- ) - - <. h '>^

/. (] < CD *]
CD

18 an
6
.^C aut £
{<
<
S

>',
Fat)
cvs
10
Fat
tor laudabile {S. 229, 31) Del
CD 17
\
]-
11

culpabile

< yDel j
Et < -yDel 23 esti <
^
*,
] , . - De principiis III Cap. 1, IS. 19

sxojt'iaoav
/]7
231

Cat

^
1"1

. .:;€
\

, ' .& - 7)

.
5
?]

10
&,

,
;
&
,', ^
& &
^<
:^
>
-
Salomonis esse referuntur, hoc modo scriptum est: »Nisi dominus aedi-
15 ficayerit domum, in -anum laboraverunt qui aedificant eam; nisi do-
minus custodierit ciTitatem, in |
vanum vigilavit qui custodit eam«. IM*
Per quae verba non utique hoc debeamus ab aedi-
indicat, ut cessare
ficando Tel vigilando ad custodiam
quae intra nos est; civitatis eius,
sed hoc est quod ostendit quia quaecumque sine deo aedificantur et
20 quaecumque sine deo custodiuntur, vane aedificantur et sine causa
servantur. In omnibus enim quae bene aedificantur et quae bene
,

salvantur, dominus vel aedificationis Tel tutelae auctor adscribitur. Ut,


si videamus aliquod magnificum opus et praeclari aedificii
verbi causa,
moles decora constructione sublatas, nonne iure meritoque dicemus non
25 haec humanis viribus, sed divina ope ac virtute constructa? Nee tarnen
ex hoc cessasse et nihil omnino egisse etiam humani studii labor atque
industriadesignabitur. Vel iterum si videamus urbem aliquam gravi
hostium obsidione eircumdatam, minaces inferri maehiuas muris, vallo.
telis, ignibus cunctisque bellorum instrumentis, quibus excidia parantur.
30 urgeri; si repelli hostis potuit et fugari, digne meritoque urbi liberatae

salutem a deo praestitam dicimus, nee tamen per hoc defuisse vigilum
excubias, procinctum iuveuum et custodientium vigilias designamus.

<
Cat
Cat
1.

2 avtov

9
14 Psa/. 126,

5 r«i
< CD Cat
<5 7
Cat
1 —

9
lOf

3
ly/.

f cv) iaziv
<
Rom.

J5

Cat
9,

4
8
5

]
Cat
K/

] ]/ 11
-f Cat

Cat
\

CDH ^eov
|

< CD 12 < CD Vi < Cat 16 vigilavit (= . 2) //

vigilabit AB vigilant C vigilat 20 vane vano .1 vano vanae


232

.>
& ^,
. <^ ,
i^tov

>
Origenes

:>\^ - - avU^QWJtivov Cat

5
^«. ,
, , ' , -
' »
[- ),
^ ^, -^,'
,
tl

,
6 6

10

& , ,
, &'

15
'
'
^ -. ,-
Ita ergo et apostolus dixisse intellegendus est:
perficiendam salutem sola voluntas liumana,
&6

, \

quoniam non
nee idoneus
&
sufficit

est mortalis
ad
1 '2

cursus ad consequenda caelestia et ad capiendam >palinam supernae -


20 cationis dei in Christo Iesu<, nisi haec ipsa bona voluntas nostra prom-
tumque propositum et quaecumque illa in nobis potest esse industria,
divino vel muniatur auxilio. Et ideo yalde consequenter
iuvetur vel
dixit apostolus quia »non Yolentis neque currentis, sed miserentis est
dei«, quemadmodum si dicamus et de agricultura illud, quod scriptum
25 est: »Ego plantayi, Apollo rigavit, sed deus incrementum dedit. Itaque
neque qui plantat est aHquid, neque qui rigat, sed qui incrementum
dat deus«. Sicut ergo cum bonos et uberes fructus ad perfectam ma-
turitatem pertulit seges, nemo pie 1
et consequenter dicet quia fructus 131
istos agricola fecit, sed a deo fatebitur praestitos: ita etiam nostra per-
3 fectionon quidem nobis cessantibus et otiosis efficitur, nee tamen con-
summatio eins nobis, sed deo, cuius in ea plurimum est operis, ad-
scribetur. Sic cum et navis superaverit marina discrimina, quamvis
multo labore nautarum et omni nauticae artis opere inpenso et guber-

— Mm. —
2—4. 19 25

])
f ir/l. Phil. 3, 14 5. 23 9, 16 7. I Eor. 3, 6. 7

GDH -"; GD +

]
3 Fat \
oo Fat 4
5
<: Cat
17
< Cat
12
suffici,7//at
]' 6

//// /7/// 19 ad2


Cat
7 de]

<
16
/9
Cat

22 iubetur
|
Fat
Bas
31 plurimum
CD
\
11

primum
<5
32 et cum
.
,
,, -
'/ ; im
,,-
De principiis III Cap.

,. & '
1, 19

Jtäv
?];
233

(Cat)

» ^, ,. - '.
, »
&<.
^-
10
',
''
, ^ - ' 6
^«,
5
>^< ,- -

><. '
1 natoris studio atque industria abhibita res agatur, ventorum quoque
adspirantibus flatibus et astrorum sigais diKgenter notatis, si quando

tarnen vexata undis ad portiim salva pervenit,


et fluctibus fatigata
nemo sani Sed
sensus nisi dei misericordiae salutem navis adscribet.
ne ipsi quidem nautae vel gubernator audet dicere quia ego salyam
20 feci nayem, sed totum ad dei misericordiam referunt; non quo sciant
se nihil ad salvandam navem vel artis adhibuisse yel laboris, sed quod
sciant a se quidem laborem, salutem vero a deo praestitam navi. Ita
etiam in nostrae vitae cursu a nobis quidem dependendus est labor et
Studium atque industria adhibenda, laboris yero nostri fructus a deo
25 speranda est salus. Alioquin si nihil nostri operis exposcit, superflua
utique videbuntur esse mandata; frustra etiam ipse Paulus culpat quos-
dam decidisse a veritate et conlaudat alios stantes in fide, praecepta

)]
quoque et instituta quaedam ex superfluo tradit ecclesiis; frustra etiam

2— 3 f. 18—20 rffl. Piaton, Gorg. c. 67 p. 511 D—hl2 — 8. 9 Böm. 9, 16


— llf. 2ef

?.(
vgl. unten S. 230, 7

CD
ff. 22 ff

.
]
1 cv^ \
Cat 2 cn^

< ^] "^] BPatC & <^


&
Cat
?.]
— &]
3 Cat 4
GD 7 ]
BPat \

8 CD 9
-
& 10
13 ]+
Cat
CD +
11 <
\
Cat
mit
12
endigt

hier die Cat,

{vgl.

18
Ruf)
nemo] + qui
.S. 206, 10 schließt unmittelbar

/9 ]
«
sensas]
PatH)
+ est alii /9 |
an 14
BPat
adacribit y
CD II |

19 audent De/
ini

] 21 f quod
Rob
CD

sciant Del quo sciant L 23 dependendus dispendendus dispensandus


24 oo nostri vero 28 tradit] tradet tradita
,
234 Origenes

^ '/,
.
. '- ^ >. &>
. ,.
»
20 (19).
> ^< &
^',
<, & ^'
10
&
7] ,'

... ^
^ .'^,
- &.
6

^ ^ 173

-& .
\

, ^
1
-.,
nos ipsi
).,
volumus vel currimus< ad bona. Sed certum est quod
>vel
&.
&.^.
&. -- d

haec frustra non fiunt, et certum est quod nee apostoli frustra prae-
20 cipiunt nee dominus sine causa dat leges. Superest ergo ut pronun-
tiemus quod magis bonis dietis baeretici frustra calumniam faciant.
20 (19). Post haec insequebatur illa quaestio, quoniam »et velle 182
et perficere ex deo est«. Et aiunt: Si ex deo est velle et ex deo est
perficere, sive bene sive male volumus vel agimus, ex deo est; quod si
25 est, liberi arbitrii non sumus. Ad quae respondendum est quoniam
sermo apostoli non dicit quia velle mala ex deo est aut velle bona ex
deo est neque perficere bona aut mala ex deo est, sed generaliter ait
quia >velle et perficere a deo est<. Sicut enim ex deo habemus hoc
ipsum, quod homines sumus, quod spiramus, quod movemur, ita et
30 quod volumus ex deo habemus; ut si dicamus: quod movemur ex deo
est, vel quod singula quaeque membra officio suo deserviunt et mo-

ventur ex deo est. Ex quo non utique illud intellegitur, quia quod

5.

^^
2 rö
23 Phil

Scknitxer, S. 191 f
CD
2, 13

. ***
\

13

"^ <i

nach
12. 25

Ruf
-
vc/l.

6f
Hitet,

d.

(perficere)
.
Origen.

\
•,

]
]
+
2

Bob
qit.

CD
7,

26
10

15
dicit (=
. 13) dixit \
mala — bona] male — bone CJi* male — bene ^<^'>^^
32 est <. j
cvj non illud utique cv? utique non illud Del, doch vgl. unten
S. 247, 9 I
intellegetur
^' &
,^ - ,,,
De principiis III Cap. 1, 19. 20. 21 235

(Cat)

^ ,
^ ^, '
. " ,&, && .&
, &,
,
&
5

.
ij

10
&
>()'
,
, &^ .
,;-, ' ;-;7]
21
''
(20).
?.-

^;
Cat

movetur manus, verbi causa, ad verberandum iniuste vel ad furandum


;< ' >6 -
ex deo est, sed hoc ipsum, quod movetur, ex deo est; nostrum vero
est motus istos, quibus moveri ex deo habemus, vel ad bona vel ad

20 mala convertere. Ita ergo est et quod dicit apostolus quia virtutem
quidem voluntatis a deo accipimus, nos autem abutimur voluntate vel
in bonis vel in malis desideriis. Similiter quoque et de effectibus sen-
tiendum est.
21 (20). Sed et de eo, quod dixit apostolus: »Ergo cui vult mise-
25 retur, et quem vult indurat. Dices ergo mihi: Quid adhuc queritur?
voluntati enim eins quis resistet? Enimvero, homo, tu quis es, qui
contra respondeas deo? numquid dicit figmentum ei, qui se finxit: Quid
me fecisti sie? aut non habet potestatem figulus luti ex eadem massa 133 |

facere aliud quidem in honorem vas, aliud autem in contumeliam?«


30 dicet fortassis aliquis: Si, ut >figulus ex eadem massa facit alia quidem

9. 24 vgl. oben III Cap. 1, 7 — 11. 24 Rom. i), 18—21 — 20—22 vgl. Röm.l, 18 f

Fat Bas
^ ^- ] ^ •
DBob

9 '' — S.
Fat

244,
GH

2f
CD
«
3
|
<
]
Fat

=
CD
7 ]
Cat Mon. 412
BPatBas
9
4 <
8
Fat
]
Cat
10
iv
CD
oiqPatCDH
16
] < CD
\

< BCH
|

21 a Deo
— 1S
12
<
] ro J5

\
15f oog
accepimus BMforr
/
Cat

»4
\

et
-]
< Cy
25 indurat] obdurat G^cor^Ma \
Dicis JW«'•'•, vgl. oben S. 200, 14 |
queritur] con-
queritur 5<•^'•'•
G conquacritur B* vgl. unten S. 240, 15 2 7 dicet 30 Si, ut] sicut CG
236

<, & ^^,, ,. &6


Origenes

{/
Cat

, ; 7/-
6

5
1'*
?>,
,,&,.<;--
\

'^
»/]
10
> >6
<, 6

'
1
^
ad honorem,
^]

autem ad contumeliam vasa<, ita et deus alios ad


alia
salutem, alios ad perditionem facit, non est in uobis vel salvos fieri
vel perire; per quod non videmur nostri esse arbitrii. Respondeudum
, ^;
^ -

20 ergo est his, qui haec ita intellegunt, si potest fieri ut possit apostolus
sibi ipsi contraria Quodsi hoc sentiri non potest de apo-
proloqui?
stolo, quomodo videbitur seciindum istos iuste culpare eos, qui in
Corintho fornicati sunt, vel eos, qui deliquerunt >et paenitentiam non
egerunt in inpudicitia et in fornicatione et in inmunditia quam ges-
25 serunt<'? Quomodo etiam conlaudat eos, qui recte egerunt, sicut >One-
sifori domum<, dicens: »Det autem dominus misericordiam Onesifori
domui, quoniam frequenter me refrigeravit et catenam meam non eru-
buit, sed cum yenisset Romam, Detsollicite requisivit me et invenit.

illidominus invenire misericordiam apud dominum in illa die«? Xon


30• ergo est apostolicae gravitatis culpare quidem eum, qui culpa dignus
est, id est qui peccavit, et conlaudare eum, qui laude dignus est pro

opere bono, et rursum, tamquam in nullius potestate sit agere aliquid

7—9. 22— 24f , 1— . — 2


vgl. I

.
Kor. II Kor. 12,

)
21 11. II

]]
Tim. 1, 16—18

6 c^
9
13
24
1 f


<
in2 <
t)

J5
, CD

5
14
•< Cat
]+
(C/eM) y
|
c^
10
Cat
in^ <
ö

15
,
— 14 §
]
Cat
. (<

{C fehlt)
^
8
<: Cat
<
Cat

Cat
28 veiiissem y
|
3
< Cat
12 &\

29 illa]
<
Cat

CH
CD
illo
De principiis III Cap. 1, 21 237

?]»
>
• , ,,
-&' ^,^^<, ^ ^,-
',
, <. Cat

10
& ><
?. &.,
;
-& . ,
^

«; &, > &


',
7)-
1 <,
boni vel mali, dicere creatoris esse opus, ut unusquisque vel bene agat
cum aliud ad honorem
vel male, vas faciat, aliud autem ad contumeliam.
Quomodo autem illud quoque addit, quia »omnes nos stare oportet
ante tribunal Christi, ut recipiat unusquisque nostrum per corpus prout
20 gessit, sive bonum sive malum?« Quae enim boni retributio ei, qui
malum facere non potuit, ad hoc ipsum a Creatore formatus? vel quae
poena digne inrogabitur ei, qui bonum facere ex ipsa conditoris sui
creatione non potuit? Tum deinde quomodo non contrarium est huic ad-
sertioni illud, quod alibi dicit: »In domo autem magna non sunttantum- 134 |

25 modo vasa aurea et argentea sed et lignea et fictilia, et alia quidem ad hono-
rem, alia autem ad contumeliam. Si ergo quis emundaverit semet ipsum
ab bis, erit vas ad honorem, sanctificatum et utile domino, ad omne opus
bonum paratum«? Si ergo quis emundaverit se, efficitur vas ad honorem;
qui autem inmunditias suas purgare contempserit, efficitur vas ad con-
30 tumeliam. Ex quibus sententiis nullatenus, ut opinor, causa gestorum
ad creatorem referri potest. Nam facit quidem creator deus vasa ad

2. 18 II Kor. 5, 10 — 11. 24 II Tim. 2, 20. 21

2 c^ /zev, elq axevog. , .-< Cat c^

&
10

rog. digne
,]
— 11
< Cat
6
28
6

quis
CD

emund.
Cat
\

se
'
^ < CD
14 f
Ä

qui emund. se
\

{aus

. Cat
. .)

<
4f

Cat
qui se round,
7 inl

)
22
-
ei in-

30 qui-

buel his
-238

>,
, ^ < -^,
< >
Origenea

<, tJil - iCat)

^ -^ »"/ <
-> \
6
>>-,, <% Rob
1

'
f. f ) ,
?/^

> > -
5

> <. <- >


10
^>- 22 (21). ,
•^
d'
>&
() <,
• '

honorem, et facit alia vasa ad eontumeliam ; sed illud vas, quod se


purgaverit ab omni inmunditia, ipsum facit vas ad honorem; quod vero
15 se yitiorum maculaverit, illud vas ad eontumeliam facit.
sordibus
Itaque concluditurhoc quia prius gestorum uniuseuiusque causa
ex
praecedit, et pro meritis suis unusquisque a deo vel honoris vas effi-
citur vel contumeliae. Unumquodque igitur vas ut vel ad honorem a
Creatore formetur vel ad eontumeliam, ex se ipso causas et occasiones
20 praestitit conditori.
22 (20). Quodsi iusta haec videtur adsertio, sicut est carte iusta
et cum omni pietate concordans, ut ex praecedentibus causis unum-
quodque vas vel ad honorem a deo vel ad eontumeliam praeparetur,
non videtur absurdum eodem ordine atque eadem consequentia discu-
25 tientes nos antiquiores causas, eadem etiam de animarum sentire ratione,
et hoc esse in causa quod lacob dilectus est etiam antequam huic

9— S. 239, 2. 21 Quodsi — S. 239, 16 haberetur = Uieron., Ep. ad Avit. 8


{Migne SLXXlllOQQ): In libro quoque tertio haec vitia continentur : Sin autem
semel recipimus quod ex praecedentibus causis aliud vas in honorem,
aliud vas in eontumeliam sit creatum, cur non recurraraus ad animae
arcanum intellegamus eam egisse antiquitus propter quod in altero
et
dilecta, in altero odio habita sit, antequam in Jacob corpore sub-
plantaret et inEsau planta teneretur a fratre? (il/a/. 1, 2. 3. G'e?». 25, 25. 2ö >

— 11. 25 vgl. oben II Cap. 9, 7 — 11— S. 239, 2. 26-S. 239, 16 tgl. Mal. 1, 2. ?.

Gen. 25, 22—26. Böm. 9, 13 u. oben II Gap. 9, 7

^]
] 1 Cat
Gat
3

2<

GD
-t

\
^ < Gat 5

< PatE 6
^)

-j- Gat
S. 239, 9
\

u>

< Gat 7

sentire i?M/!, intellegamus j3i>ro?i.)

vas, quod] illum qui


CD

14 quod] qui
1 1

| ] 15
+
illud]
Bas
ipsum
11
|

22
<.
uti /
GD
Del Rob

26 etiam
13
{vgl.

illud

</
De principüs Cap. 22 239

^
III 1, 21.

TiQo
^; tig (Cat)

>< ,>
,' », ] >
]
>
<,
6< '
5

- '
10

15 mundo
-;«
-;^
<'
nasceretur, et
<.&,
''
^. »&, ,^ >
6

Esau odio habitus est, dum adhuc


,
6

6 -in ventre matris


Cat

haberetur.
(21) Sed quod dictum est quia >ex eadem massa< et ho- 135
et illud,
noris fiat, non nos potent coartare; unam
vas et contumeliae etenim
naturam omnium esse dicimus rationabilium animarum, sicut >una luti
20 massa subiacere figulo< designatur. Cum ergo una omnium sit natura
rationabilium creaturarum, ex ipsa deus secundum praecedentes meri-
torum causas, sicut ex una massa figulus, plasmayit vel creavit >alios
quidem ad honorem, alios autem ad contumeliam<. Quod vero velut
increpantis est apostoli sermo, quem dicit: »0 homo, tu quis es, qui
20 contra respondeas deo?« puto illud esse, quod ostendit ex hoc, quoniam
ad fidelem quemque et recte iusteque viventem et habentem fiduciam
apud deum talis increpatio non refertur, id est, ad talem aliquem, qualis
erat Moyses ille, de quo dicit scriptura quia »Moyses loquebatur, deus
autem respondebat ei cum voce«; et sicut respondebat deus Moysi, ita
30 respondet et sanctus quisque deo. Qui vero iufidelis est et perdit apud

4 — 8. 21 — 23 contumeliam = Hieron., Ep. ad Avit. 8 [Migne SL


secundum
XXII 1066): Ut autem aliae animae fierent in honorem, aliae
Et iterum:
in contumeliam, fmateriarum [materiorum Cod. D] causarum [causarumque
Cod.D] merita pr aecesserunt [meritorum causae quaedam pr. Koe] — 9. 24 Eöm.
9, 20 — 12 f. 28 f Exod. 19, 19

11
12
4
Cat Roh

et recte et iuste
-< Cat
b
Fat
12 f
< CD
CD
cv?

29 cum <
\
t)

f>ö
]
GDH
PatCDH
Cat {die
\ .
26
. 36 tcieder beginnt)

Cat
et recte iusteque
&,
240

,;
Origenes

' &;^&,
>,
.» (^Cat)

c
5

10
'

23
<

..
J

(22).
f"
\

<
,,&
{
&
^ -
_ „
d-;^

>
_

6
).
1"6
Rob

deum fiduciam respondendi vitae suae et conversationis indignitate,


quique de his non ideo quaerit, ut discat et proficiat, sed ut contendat
dicam, qui talis est, qui haec possit dicere,
et resistat, et, ut manifestius

15 quae designat apostolus dicens: »Quid ergo adhuc conqueritur? Volun-


tati enim eius quis resistet?« ad bunc recte increpatio ista dirigitur,

quam dicit apostolus: »0 homo, tu quis es, qui contra respondeas deo?«
Est ergo increpatio haec non ad fideles et sanctos, sed ad infideles et
impios.
20 23 (21). His vero, qui diversas animarum introducunt naturas et
sermonem hunc apostolicum ad adsertionem dogmatis sui trahunt, hoc
modo respondendum est: Si constat etiam apud ipsos hoc, quod >ex
una massa< fieri dicit apostolus et eos, qui ad honorem, et eos, qui ad
contumeliam fiunt quos ipsi salvandae et perditae naturae vocant,
,

25 iam non erunt diversae animarum naturae sed una omnium. Et ,

si adquiescunt quod unus atque idem figulus unum sine dubio


creatorem designet, diversi non erunt creatores vel eorum qui sal-
vantur, vel eorum qui pereunt. Iam sane eligant utrum de bono
deo velint intellegi, qui creat malos et perditos, an de non bono, qui
30 creat bonos et ad honorem paratos. Unum enim e duobus necessitas
ab eis responsionis extorquet. Secundum nostram vero adsertionem, 186
|

2. 15 Röyn. 9, 19 — 4. 1 7 Rom. 9, 20 — 7. 22 f rgl Rom. 9, 21 —


11— S. 241, öf. 31 Secundum — S. 241, 20 paratum = Hieron., Ep. ad Arit. 8 [Migne

]--
SL XXII 1066): Et in eodem loco: luxta nos autem ex praecedentibus
meritis va.?, quod in honorem fuerit fabricatum, si non dignum vo-


3
S. 242,

significat Del
5

\
< Cat
conquaeritur
Cat
9
AM,
4

rgl.
< CD
oben S. 235, 25
& <. Cat
15 designat c signat
Ifi resistit a. rgl. obeti
Sh

S. 235, 26 24 vel salvandae vel perditae 29 deo <


&
,.,
De

> '9•
principiis III C;ip.

?]
1, 22. 23 241

^^ >^?], <->,- ^-
^
-

10
'
^,
<.
,
^]' <,
,
7]
^'
qua ex praecedentibus causis deiiin dicimus vel ad honorem vasa vel
, -- >
ad contumeliam facere in nullo adprobatio dei institiae coartatur.
,

Possibile namque est ut vas hoc, quod ex prioribus causis in hoc mundo
lö ad honorem fictum est, si neglegentius egerit, pro conversationis suae
meritis in alio saeculo efficiatur vas ad contumeHam; sicut rursum si
qui ex praecedentibus causis in hac vita vas ad contumeliam a Creatore
formatus est, et emendaverit se atque ab omnibus vitiis sordibusque
purgaverit, in illo novo saeculo potest effici >vas ad honorem, sanctifi-
20 catum et utile domino, ad omne opus bonum paratum^. Denique hi,
qui in hoc saeculo, ut IsraheKtae essent, a deo formati sunt et in-
dignam vitam generis sui nobilitate gesserunt atque ab omni familiae
suae generositate deciderunt, isti quodammodo ex vasis honoris pro
incredulitate sua in saeculo venturo in vasa contumeliae convertentur;
2ö et rursum multi, qui in hac vita inter Aegyptia vel Idumaea deputati
sunt vasa, Israhelitarum fide ac conversatione suscepta, cum opera
Israhelitarum fecerint, >ecclesiara domini ingressi< >in revelatione filiorum
dei< vasa honoris existent. Ex quo magis convenit regulae pietatis, ut
credamus unumquemque rationabilium secundum propositum vel con-

cabulo suo opus fecerit, in alio saeculo fiet vas contumeliae, et rur-
sum vas aliud, quod ex anterior! culpa contumeliae nomen acceperat,
si in praesenti vita corrigi voluerit, in nova creatione fiet >vas sanc-

tificatum et utile Domino, in omne opus bonum paratum< dl T/w. 2, 21)

1) f Tim. — 20

]
4 f. vgl. [Gal. 6, lö Kl] 2, 21 « ff. ff vgl. Orig., Philok. c.

) (( '].
13, 3 8—11. 25—28 rgl. Deut. 23, 7 f. Rum. 8, 19 7v7 — 28 vgl. oben S. 228, 13

8
;
1

Koe 7
/n/cJt]

CD
^
\
] 3
+
CD
CD
12 vasa
\
CD \

20
Ruf

mino <y 25 inter]


Origenee V.
in terra .1 27 fecerunt * |
in revelationem
iq
vas )' do-
242

'.
.:> L• ytigovcov
., ,,,
Origenes

-ä«•***-»**************-»*******
dg

^/
versationem suam aliquando ex malis ad bona converti, aliquando a
bonis ad mala decidere; nonnullos manere in bonis, alios vero etiam
ad meliora proficere et semper ad superiora conscendere, usquequo ad
summum omnium perveniant gradum; alios vero manere in maHs vel.
10 si diffundere se ultra in eis maKtia coeperit, proficere in peius et usque

ad ultimum profundum malitiae demergi.


Unde et arbitrandum est possibile esse aliquos, qui primo cjuidem
a parvis peceatis coeperint, in tantam malitiam diifundi et in tantum
malorum venire profectum. ut nequitiae modo etiam adversariis pote-
15 statibus exaequentur; et rursum per multas poenarum graves et acer-

bissimas animadversiones si resipiscere aliquando potuerint et paulatim


medelam vulneribus suis requirere temptaverint, cessante malitia re-
parari posse ad bonum. Ex quo opinamur, quoniam quidem, sicut 137 |

frequentius diximus, immortalis est anima et aeterna, quod in multis


20 et sine fine spatiis per inmensa et diversa saecula possibile est, ut vel
a summo bono ad infima mala descendat, vel ab ultimis malis ad summa
bona reparetur.

12 Unde — 22 = Hieron., Ep. ad Ärit. 8 (Migne SL XXII 1066):


reparetur
Ego arbitror posse quosdam homines a parvis vitiis
Statimque subiungit:
incipientes ad tantam nequitiam pervenire, si tarnen noiuerint ad
meliora converti et per paenitentiam emendare peccata, ut et con-
trariae fortitudines fiant; et rursum ex inimicis contrariisque vir-
tutibus in tantum quosdam per multa tempora vulneribus suis ad-
bibere medicinam et fluentia prius delicta constringere, ut ad locum
transeant optimorum. Saepius diximus in infinitis perpetuisque
saeculis, in quibus anima subsistit et vivit, sie nonnullas earum ad
peiora corruere, ut ultimum malitiae locum teneaut. et sie quasdam
proficere, ut de ultimo malitiae gradu ad perfectam veniant consum-
matamque virtutem. Quibus dictis conatur ostendere et homines, id est animas,
fieri

1 —2
uird von Hieron. und Ruf. {oben Z. 12—22)
leit. p. XXXVIIf 14 nequitiae
<i

malitiae
^] -
posse daemones, et rursum daemones in angelicam redigi dignitatem.

\
die

ausgefüllt, vgl. Philohal. ed. Bob.,

17 medellam Ä*G medullam


Lücke
Ein-
&
De principiis III Cap. 23. 24 243

«. <,
1,

24

'
(23).

,/
>
' » &],,
'Ejrtl oh 6 ov jcQOöjioiHrai tm Cat

. ^ 7)«, ^
rräv
\

', 17 7

^ ^'

,
6
7] -
10
' ,
^- -'
«,
,'
^&',, '
^,
'-
1 24 (22). Verum quoniam sermo quae de
apostoli in bis Cßiidem,
vasis honoris vel contumeliae dicit, quia »si quis se ipsum miindaverit.
erit vas ad honorem, sanctificatum et utile domino, ad omne opus bo-

num paratum«, nihil videtur in deo posuisse, sed totum in nobis, in


bis vero in quibus ait: »Potestatem habet figulus luti de eadem massa
20 faeere aliud quidem yas ad honorem, aliud autem ad contumeKam«,
totum videtur ad deum rettulisse: non est accipiendum ista sibi esse
contraria, sed uterque sensus ad unum vocandus, et e duobus unus
effici debet intellectus, id est, ut neque ea, quae in nostro arbitrio sunt,

putemus sine adiutorio dei effici posse, neque ea, quae in dei manu
25 sunt, putemus absque nostris actibus et studiis et proposito consummari;
scilicet quo neque nos vel velle aliquid vel efficere ita in nostro habe-
amus arbitrio, ut non scire debeamus hoc ipsum, quod possumus vel
velle vel efficere, a deo nobis datum esse secundum eam distinctionem,
quam supra diximus; nee rursum cum deus fingit >vasa, alia quidem
30 ad honorem, alia vero ad contumeliam<, putandum est quod honoris
vel contumeliae causa tamquam materiam quandam nostras vel volun-
tates vel proposita vel merita habet, ex quibus siugulos nostrum vel

^]
.
3.

3
16

<
II

^ 7) < CD
Tim.

Cat
2,

10
11 f
21

^— &

\
0. 19

cv^

12
Böm.

iavrov &
9, 21

12
— 29

Cat
<
vr/l.

Cat
oben S. 234, 25

4
10
Fat
^]
14
tf

— 5 ,•
& >

< 17 f bonum] + semper 26 f habemus [C fehlt) 29 nee Koe vel L


30 quod] + non 31 causa Ä causas 32 habeat Del \
singulos
nostrum ÄG singulos nostrorum
16*
244

.
& ,.
5 >ad
Origenes

honorem< vel >ad contumeliam< fiugat, dum motus ipse animae et


, ,
-
Cat

propositum mentis de se ipso suggerat illi, quem non latet cor et co-
gitatio animi, utrum >ad honorem< fingi vas eius, an >ad contumeliam<
debeat. Sed sufficiant ista a nobis, prout potuimus, de liberi arbitrii
cjuaestionibus agitata.

10 ß'. ai

CAPUT SECÜNDUM
^•: . «« «^

De contrariis potestatibus.

1. Videndum nunc est secundum seripturas ,


quomodo contrariae
15 virtutes vel ipse diabolus reluctantur humano generi, provocantes et

instigantes ad Et primo quidem in Genesi serpens Evaui


peccatum.
seduxisse perscribitur: de quo serpente in Ascensione Moysi, cuius
libelli meminit in epistola sua apostolus ludas, Michahel archangelus

cum diabolo disputans de corpore Moysi ait a diabolo inspiratum ser-


20 pentem causam extitisse praevaricationis Adae et Evae. Sed et illud
requiritur a quibusdam, quis est angelus qui de caelo loquitur ad
Abraham dicens: »Nunc cognovi quoniam times tu deum et non pe-
percisti filio tuo dilecto, quem dilexisti, pro me«. Manifeste enim
angelus esse scribitur, qui dicit >cognovisse se tunc quia timeret deum
25 Abraham, et non pepercisset filio suo dilecto<, sicut scriptura dicit, sed
non declaravit quia pro deo, sed pro se, hoc est pro eo, qui haec di-
cebat. Kequirendum etiam illud est, de quo in Exodo dicitur, quia
Yoluerit interficere Moysen pro eo quod abibat in Aegyptum. Sed et

10 die (/riech. Überschrift aus Phot., Bihl. Cod. S p. A^ B. — 16 f Geu.


vgl.

3, 1 —6 — 17 — 20 i}gl. Novum lest, extra can. ree. ed.^ . Bilgenfeld p. 129. ISAiwid
Giemen in: Die Pseudepigraphen des ATs. her. von Kautxscli S. 311 — 18
ff rgl.

Judas 9 — 22 Oen. 22, 12 — 27 f vgl Exod. 4, 24

2f inl Cat {die hier endigt) 3f


S <
De principiis III Cap. 1, 24. Cap 2, 1 245

postea quis est qiii >exterminator< angelus dicitur, nee non et ille qui
sit, qui in Levitico scriptus est >apopompeus<, id est transmissor, de quo
ita ait scriptura: »Sors una domino et sors una apopompeo« (id est
»transmissori«)? Sed et in primo libro Eegnorum Spiritus pessimus
ö Saulem dicitur offocare. In tertio vero libro Micheas propheta dicit:
»Vidi deum Israhel sedentem
super thronum suum, et omnis militia
caeli stabat ipsum a dextris eius et a sinistris eius. Et dixit
circa
dominus: Quis seducet Achab regem Israhel, ut ascendat et cadat in
Remmat Galaat? Et dixit iste sie, et ille dixit sie. Et exiit Spiritus,
10 et stetit in conspectu domini, et dixit:Ego seducam eum. Et dixit ad
eum dominus: In quo? Et dixit: Exeam, et ero spiritus mendax in
ore omnium prophetarum ipsius. Et dixit: Seduees, et quidem poteris.
Exito ergo, et facito sie. Et nunc dedit dominus spiritum mendacem
in ore omnium prophetarum tuorum; et dominus locutus est super te
lö mala.« Manifeste enim per haec ostenditur voluntate et proposito suo
elegisse >spiritus<quidam ut >seduceret< et mendacium operaretur, quo
spiritu abutitur deus ad neeem Achab, qui haec pati dignus erat. In
primo quoque libro ParaHpomenon: »Suscitavit« inquit »diabolus Satan
in Israhel, et concitavit David ut numeraret populum«. In psalmis vero
20 angelus malignus adterere dicitur quosdam. In Ecclesiaste quoque Sa-
lomon ait: »Si spiritus potestatem habentis aseenderit super te, locum
tuum ne dimittas, quoniam sanitas conpescet peccata multa«. In Za-
eharia vero legimus diabolum stantem a dextris lesu et resistentem ei.

Esaias vero gladium dei insurgere >super draconem, serpentem per-


ait

25 versum<. Quid autem dicam de Hiezechiel in secunda visione ad priu-


cipem Tyri manifestissime de virtute contraria prophetante, qui etiam

1 vgl. Exod. 12, 23 — 3 Lei: IG, S — 4: vgl. l Sam. 18, 10 — 6 I Kön.


22, 19-23 — 18 I Chron. 21, 1 — 19f vgl. Psal. 34, ö. 6. 103, 4 — 21 Pred-
Sal. 10, 4 — 2'2t vgl. Sachar. 3, 1 — 24 f vgl. Jes. 27, 1 — 2h vgl. E\ech'
29, 3 und oben S. 73, 16 ff. 157, 1 f

initio

in inicio
offocare

vero libro
verorum
'libri
suffocare C effocare

in initio vero libri ilficon- et in inicio

Ab 6 deum dtn/V/
|

dum G
in tertio vero libro

verorum librorum S
9 remmat remmot
et in

et

galaat AGy galaad \


galaat] + et stetit 10 et stetit < 7? 13 facito]
fac cito 1(> elegisse] -\- se 17 spiritu < \
abutitur //• abu-
tetur GM* abuteretur |
deus dominus 18 diabolum ASeon- 22 ne
dimittas , vgl. Orig.-liuf., In Nmn. hom. XXVII 12 {Lo7n. X 358); non dimittas
uS*; vgl. unten S. 250, 30 23 stantem < y 24 f perversum tortuosum
25 dicam aM'^^rr dicat GM*
246 Origenes

in fluminibus Aegypti draconem dicit habitare? Totus autem liber, qui


scriptus est de lob, quid aliud quam de diabolo continet, petente pote-
statem sibi dari omnium, quae habet lob, et filiorum eius, insuper et

corporis eius? Qui tarnen per eius patientiam vincitur. In quo libro
multa responsis suis edocuit dominus de adversante nobis virtute dra-
conis istius. Haec interim ex veteri testamento, quantum ad praesens
memoriae succurrere potuit, dicta sint de eo, quod contrariae virtutes
vel nominantur in scripturis vel humano generi dicuntur adversari, post-
modum puniendae.
10 Videamus autem et in novo testamento, ubi Satanas ad salvatorem
accedit, temptans eum; spiritus vero maligni et daemonia inmunda,
quae aliquantos obsederant, fugata sunt a salvatore de corporibus pa-
tientium, qui et liberati ab eo dicuntur. Sed et ludas, >cum iam dia-
bolus misisset in cor eius ut traderet< Christum, postea etiam totum
15 Satanan suscepit in sese; scriptum est enim quia »post bucellam in-

troivit in eum Satanas«. Paulus vero apostolus docet nos non debere
>dare locum diabolo<, »sed iuduite« inquit »arma dei, ut possitis re-
sistere adversum astutias diaboli«, designans »luctamen« esse sanctis
»non adversum carnem et sanguinem, sed adversum principatus. ad-
20 versum potestates, adversum mundi huius rectores tenebrarum, adversum
spiritalia nequitiae in caelestibus«. Sed et salvatorem >crucifixum e3se<
dicit >a principibus huius mundi, qui destruentur<, quorum etiam >sa-
pientiam< dicit se >non loqui<. Per haec igitur omnia docet nos scrip-
tura divina esse quosdam invisibiles hostes, dimicantes adversum nos.
25 et praecipit armari nos debere contra eos. Unde et simpliciores quique
domino Christo credentium existimant quod omnia peccata quaecumque
commiserint homines, ex istis contrariis virtutibus mentem delinquentium
perurgentibus fiant, pro eo quod in certamine isto invisibili superiores
inveniantur potestates. Quodsi, verbi causa, |
diabolus non esset, nemo 18
30 hominum omnino delinqueret.

2—4 vgl. Hiob 1, 11—19. 2, 4—8 — 4—6 vgl. Hiob 40, 20 ff. 41 — 10 f >gl.

Matth. 4, 1—11 Par. — 11—13 vgl. %. B. Mark. 1, 23 fl". 32 ff. 5, 1 ff — 13 f vgl.

Joh. 13, 2—15 Joh. 13, 27 —1 vgl. Ephes. 4, 27 — 17 Fphes. 6, 11. 12 —


21-23 vgl. I Kor. 2, 8. 6

7 potuit potuerunt |
sint sunt 12f patientum 1 sata-

nam CGM*a \
buccellani ßfta 19 adversum i] adversus |
adversum^]
ad versus J. 19 f adversum] adversus 20 adversum i] adversus OM""'>'a
< Ä I
buius < )' 25 praecepit precepit Ä \ et- < C 29 potestates
putantes

i
De principüs III Cap. 2, 1. 2 247

2. Xos vero rationem diligentius intuentes, haud ita esse arbitramur.


considerantes ea, quae mauifeste ex corporali necessitate descenduut.
An vero putandum est quod diabolus esurieudi vel sitiendi causa nobis
existat? Neminem puto
esse qui hoc audeat confirmare. Si ergo esu-
5 riendi et sitiendi non nobis ipse fit causa, quid illud, cum uniuscuiusque
aetas ad virilitatis tempus advenerit et naturalis caloris incentiva sug-
gesserit? Consequens sine dubio est ut, sicut esuriendi et sitiendi causa
diabolus non est, ita ne eius quidem motus, qui adultae aetati naturaliter
suggeritur, id est adpetendi coitus desiderium. Quam causam non utique
10 semper a diabolo moveri certum est, ita ut putandum sit quia, si dia-
bolus non esset, buiuscemodi admixtionis desiderium corpora non ha-
berent. Tum deinde consideremus si, ut superius ostendimus, cibus
bominibus non ex diabolo sed naturali quodam appetitur instinctu, utrum
posset iieri ut, si diabolus non esset, bumana experientia tanta in per-
15 cipiendo cibo discipliua uteretur, ut numquam penitus excederet modum,
id est ut vel aliter c[uam res posceret vel amplius quam ratio indulgeret
acciperet, et numquam eveniret bominibus in servando cibi modo men-
suraque delinquere. Ego quidem non arbitror haec ab bominibus ita
potuisse servari, etiamsi nulla diaboli provocasset instinctio, ut in per-
2U cipiendo cibo modum disciplinamque nullus excederet, priusquam id
usu longo atque experientia didicissent. Quid igitur est? In escis
quidem et potu possibile erat dßlinquere nos etiam sine diaboli incita-
mentis, si forteminus continentes vel minus industrii fuissemus inventi:
in adpetendo vero coitu vel naturalibus desideriis temperandis putandum
25 est quod non simile alic^uid pateremur? Arbitror autem quod eadem
rationis consequentia etiam in ceteris naturalibus motibus possit intellegi
cupiditatis vel irae vel tristitiae vel (in) omnibus omnino, quae per
intemperantiae vitium modum mensurae naturalis excedunt.
Evidens igitur ratio est quia, sicut in bonis rebus bumanum pro-
30 positum ipsum inperfectum est ad consummationem boni
solum per se
(adiutorio namque divino ad perfecta quaeque perducitur): ita etiam
in contrariis iuitia quidem et velut quaedam semina peccatorum ab bis
rebus, quae in usu naturaliter habentur, accipimus; cum vero indul-
serimus ultra quam satis est, et non restiterimus adversum primos in-
35 temperantiae motus, tunc primi huius delicti accipiens locum virtus

2 ff vgl Orir/.-Ruf., In Ep. ad Rom. VI 'Lom. VII 2 ffi — 29 ff rr/l. Hiicf,

Origen. II 2 qu. 7, 5. 14

5 illud] aliud Del 12 si ut sicut ^7, vgl. oben S. 235, 30 27 \in• Del
31 adiutorio] adiumento 32 quidem] quedam M'<w
248 Origenes

inimica instigat et perurget omni modo studens profusius dilatare pec-


cata, quidem hominibus occasiones et initia praebentibus pecca-
nobis
torum, inimicis autem potestatibus latius ea et longius et si fieri potest
absque uUo fine propagantibus. Ita denique in avaritiam lapsus efficitur.
cum primo homines parum quid pecuniae desiderant, deinde augescente
vitio cupiditas increscit. Post haec iam etiam cum caecitas menti ex
passione successerit, inimicis virtutibus suggerentibus ac perurgentibus.
pecunia iam non desideratur, sed rapitur et vi aut etiam sanguinis
humani profusioue conquiritur. Ad certiorem denique rei fidem, quod
10 inmensitates istae vitiorum a daemonibus veniant, contemplari et ex eo
facile potest, quod nihil minus bis, qui corporaliter a daemonibus ve-
xantur, etiam illi jiatiuntur, qui vel immoderatis amoribus vel irae
intemperautia vel nimietate tristitiae perurgentur. Nam et in nonnullis
historiis refertur quod in insaniam quidam ex amore deciderint, alii ex
15 iracundia, nonnulli etiam ex tristitia vel nimio gaudio; quod arbitror
eo accidere, quia contrariae istae virtutes, id est daemones, loco sibi
in eorum mentibus dato, quem intemperantia prius patefecerit, sensum
eorum penitus possederint, maxime cum nuUa eos ad resistendum vir-
tutis gloria concitarit.
20 3. Quod autem sint quaedam peccata, quae non a contrariis vir-
tutibus veniant, sed ex naturalibus corporis motibus initium sumant.
manifestissime declarat apostolus Paulus in eo cum dicit: »Caro cou-
adversum spiritum, spiritus autem adversum carnem; haec in-
cupiscit
vicem sibi resistunt, ut non quae vultis illa faciatis«. Si ergo >caro
25 concupiscit adversum spiritum<, et >spiritus adversum carnem<, est nobis
aliquando >conluctatio adversum carnem et sanguinem<, id est, cimi
>homines< sumus et >secundum carnem ambulamus<, et cum non possumus
temptari in maioribus temptationibus quam humanis, cum dieitur de
nobis quia »temptatio vos non conpraehendat nisi humana. Fidelis
30 autem est deus, cpii non permittet vos temptari supra id quod potestis«.
Sicut enim hi, qui agonibus praesunt, eos, qui ad certamen veniunt.

22 Oal. 5, 17 — 26 f rfjl. Ephes. 6, 12. I Kor. 3, 4. II Kor. 10, 2 Kl —


29 I Kor. 10, 13

2 c^ quidem nobis 6 nientis 15 etiam <. 16 eo] ideo Ji>fO)r

23 adversum^] adversus 25 adversum^] adversus L 26 conluctatio] lucta


.1* luctameu A- 29 conpraehendat] compraehendat praehendat compre-
hendit C conpraebendit (apprebendat Orig.-Buf., In Ep. ad Born. VII 12, Lom.
YII 142j 30 CV3 deus est \
permittet oBd [ebenso Orig.-Buf., In Ep. ad
Born. VII 12, Lom. VII 142 = Orig., De or. 29, 2, II 382, 12 u. Sei. in Psal.

118, Lom. XIII 71) permittat , vgl. unten S. 249, 18


De principiis Cap. 2, 2. 3 249

non utcumque neque fortuito inter se sinunt inire certamina, sed dili-

genti exaininatione prout vel corpora viderint Tel aetates, aequissima


conparatione iungentes illum cum illo et illum cum illo, verbi gratia.
pueros cum pueris, viros cum viris, qui inter se vel aevi vel roboris
5 propinquitate conveniant: ita intellegendum est etiam de divina Pro-
videntia c[uod omnes, qui in hos humanae vitae descenderint agones,
iustissima moderatione dispenset secundum rationem uniuscuiusque vir-
tutis, quam hominum< iutuetur, agnoscit; ut
ipse solus, qui solus >corda
alius quidem pugnet adversum carnem talem, alius vero adversum 140

10 talem, et alius ciuidem in tantum tempus, alius vero in tantum, et ut


alter instigetur a carne in hoc vel illud, aKus vero in aliud; tum vero
ut alius adversum inimieam potestatem illam vel illam, alius
resistat
vero adversum duas vel tres simul, aut nunc quidem adversum aliam
nunc iterum adversum aliam, et certo quo tempore adversum illam et
15 certo quo adversum aliam, vel post quae gesta adversum quas pugnet,
post quae vero adversum alias. Intuere enim ne forte tale aliquid
indicetur per hoc, quod dixit aj)ostolus: »Fidelis autem est deus, qui
non permittet vos temptari supra id quod potestis«, id est, pro eo quod
singuli pro virtutis suae quantitate vel possibilitate temptantur.

20 Nee tamen quoniam diximus iusto dei iudicio unumquemque pro


virtutis suae quantitate temptari, idcirco putandum est quia omni genere
debeat vincere qui temptatur; sicut ne ille quidem, qui in agone con-
tendit, quamvis aequa moderatione conparatus sit adversario, non tamen
omni genere vincere potent. Verum nisi aequalis fuerit concertantium
25 virtus, non erit iusta palma vincentis, nee iuste eulpabitur vietus;
propter quod permittit nos quidem deus temptari, non tamen >supra id
quod possumus<: pro viribus enim nostris temptamur. Nee tamen
scriptum est quia faciet in temptatione etiam exitum sustinendi, sed
exitum >ut sustinere possimus<, id est: ipse praestat, >ut sustinere pos-
30 simus*. Ut vero hoc, quod posse nobis ipse dedit, vel strenue vel
segniter impleamus, in nobis est. Dubium enim non in omni
est quod
temptatione adest nobis tolerandi virtus, si tamen nos conpetenter uta-
mur virtute concessa. Non enim idem est habere vincendi virtutem
et vincere, sicut ipse apostolus cautissirao sermoue (de)signavit dicens

8 vgl. Luk. IG, 15 — 17 I Kor. 10, 13 — 32 vgl. Ili/ct , Orif/en. II 2

qii. 7, 10

11 a < y 10 adversumj adversus AM 17 oo est autem AB 18 per-

mittet] permittit C, vgl. oben S. 248, 80 2G deus < y 31 impleamus mi-


nistremns 34 (de signavit Koe, s. ob. S. 18, 6. 1G7, 13. 18. 240, 15
250 Origenes

quia »dabit deus exitum, ut sustinere possitis«, non: ut sustineatis.


Multi enim non sustinent, sed in temptatione vincuntur. deo autem
datur non ut susfcineamus (alioquin nullum iam videretur esse cer-
tamen), sed >ut sustinere possimus<.
5 Ea autem virtute, quae nobis data est ut Yincere possimus, secun-
dum liberi arbitrii facultatem aut industrie utimur et vincimus, aut
segniter et superamur. enim totum nobis hoc detur, ut omni genere
Si
superemus, id est, ut nullo modo vincamur, quae iam superest causa
certandi ei, qui vinci non potest? aut quod palmae meritum, ubi re-
10 pugnanti adimitur vincendi facultas? Si vero aeque quidem omnibus
nobis vincendi possibilitas praebeatur, in nostra autem sit positum
potestate, quomodo hac possibilitate uti debeamus, id est vel industrie
vel segniter, iusta erit vel victi culpa vel palma victoris. Igitur ex
bis, quae pro viribus nostris disputata sunt, arbitror quod evidenter

15 apparuit esse quaedam delicta, quae nequaquam malignis virtutibus


perurgentibus committamus, alia vero esse quae instinctu earum ad
nimietatem quandam immoderationemque provocentur. Unde consequens
est nunc inquirere, quomodo ipsae contrariae virtutes haec ipsa in-
citamenta operentur in nobis.
20 4. >Cogitationes<, quae >de corde nostro procedunt< (vel memoria
quorumcumque gestorum vel quarumlibet rerum causarumque contem-
platio), invenimus quod aliquotiens ex nobis ipsis procedant, aliquotiens
a contrariis virtutibus concitentur, interdum etiam a deo vel a sanctis
angeKs inmittantur. Verum haec ita esse fabulosum fortasse videbitur.
25 nisi scripturae divinae testimoniis fuerit conprobatum. Quod ergo cogi-
tatio oriatur ex nobis, David testatur in psalmis dicens: »Quia cogitatio
hominis confitebitur tibi, et reliquiae cogitationum diem festum agent
tibi«. Quod autem et fieri soleat, Salomou in
a contrariis virtutibus
Ecclesiaste testatur hoc modo: »Si spiritus potestatem habentis ascen-
30 derit super te, locum tuum ne relinquas, quoniam sanitas conpescit
peccata multa«. Et Paulus apostolus de bis eisdem testimonium dabit
dicens: »Cogitationes destruentes et omnem elationem, quae se extollit
adversum scientiam Christi«. Ex deo autem quod fiat, David nihilo-
minus testatur in psalmis hoc modo: »Beatus vir, cuius est susceptio

1 I Kor. 10, 13 — 20 vf/l. Mark. 7, 21 Par. Kl — 26 Psal. 75, 11 —


29 Pred.

9f
Sal. 10, 4; rcjl.

repugnandi A, C* (wie
oben S. 245,22 conpescet
hisdem
(= ^
oben S. 245, 21

es scheint)

LXX)
32 II Kor. 10, 5

11 oo positum
31 eisdem
sit

er.!/'«'''
34

30
Psal. 83, 6

conpescit]

disem fi
M*
De principiis III Cap. 2, 3. 4 251

eius apud te, clomine, ascensus in corde eius«. Et apostolus dieit quo-
niam >deus dedit in corde Titi<. Quod vero etiam per angelos vel bonos
Yel malos aliqua huraanis cordibus suggerantur, designat vel Tobiam
angelus comitatus vel prophetae sermo dieentis: »Et respondit angelus,
qui loquebatur in me«; sed et Pastoris liber haec eadem declarat docens
quod bini angeli singulos quosque hominum comitentur, et si quando
bonae cogitationes cor nostrum ascenderint, a bono angelo suggeri dicit,
si quando vero contrariae, mali angeli esse dicit instinctum. Eadem
quoque etiam Barnabas in epistola sua declarat, cum duas vias esse
10 dicit, unam lucis, alteram tenebrarum, quibus etiam praeesse certos
quosque angelos dicit: viae quidem lucis angelos dei, tenebrarum autem
viae angelos Satanae. Nihil tamen aliud putandum est accidere uobis
ex bis, quae cordi nostro suggeruntur bonis vel malis, nisi commo-
tionem solam et incitamentum provocans nos vel ad bona vel ad mala.
15 Possibile autem nobis est, cum maligna virtus provocare nos coeperit
ad malum, abicere a nobis pravas suggestiones et resistere persuasionibus
pessimis et nihil prorsus culpabiliter gerere; ]
et rursum possibile est 141
ut, cum nos divina virtus ad meliora provocaverit, non sequamur, liberi
arbitrii potestate nobis in utroque servata.
20 Dicebamus sane in superioribus quod etiam memoriae nobis quaedam
vel bonorum vel malorum suggerantur, sive per divinam providentiam
sive per virtutes contrarias; sicut ostenditur in libro Bester, cum bene-
ficia iustissimi viriMardochaei Artaxerses non meminisset et nocturnis
vigiliis fatigatus a deo in memoriam recepisset rerum gestarum monu-

25 menta chartis mandata requirere; in cjuibus de beneficiis Mardochaei


ammonitus inimicum quidem eius Aman suspendi iuberet, ipsi honores
magnificos, universae vero sanctorum genti salutem periculo iam im-
minente conferret. Per contrariam vero diaboli virtutem memoriae
pontificum et seribarum putandum est esse suggestum illud, quod ve-
30 nientes adPilatum dixerunt; »Domine, recordati sumus quoniam seductor
ille dixit, dum adhuc viveret, quia post tertiam diem resurgam«. Sed
et ludas quod de proditione salvatoris cogitavit, non fuit a sola mentis

2 vcjl. II Kor. 8, 16 — ^ vgl. Hiiet, Origen. II 2 qu. 5, 30 — -ii vgl. Tob.

5, 5—12, 21 — 4 Sachar. 1, 14 — — 8 vgl. Hennas, Mand. 6, 2 und Orig.,

In Luc. //07)1. XII (Lotn. V 127), In lesu Nave hom. XXIII 3 {Lom. XI 195), De or.

31, 6 (II 399, 17) — 8—12 vgl. Barnab. 18 — 12 ff vgl. Htiet, Origen. 112 qu.

7, 5. 16 — 20 s. ob. S. 250, 20 tf — 22—28 vgl. Est//. 6-8 — 30 MaWi. 27, 03

3 designant 13 f commotionem A*BG commouitionem A^<^'^'''' CMa


19 utraque // 21 vel malorum < 2<'> ipsi ipso ipsi autem
252 Origenes

eius malitia veniens. Testata est enim scriptura quia »diabolus inmi-
sisset in cor eius Propter quod et Salomon recte
ut traderet eum«.
praecipit dicens:»Omni custodia serva tuum cor«, et Paulus apostolus
(cum) ait: »Amplius debemus intendere his, quae audivimus, ne forte
5 effluamus«, et cum dicit: »Nolite dare locum diabolo«, ostendens per
hoc quia certo quo opere vel certa qua desidia animi >locus diabolo
datur^, ut cum semel ingressus fuerit cor nostrum, aut obtineat nos aut
certe vel polluat animam, si non penitus obtinere potuerit, cum >ignita<

sua >iacula< iactat in nos; quibus aKquando quidem in altum descendente


10 vulnere sauciamur, aliquando vero tantummodo inflammamur. Raro
certe et a paucisquibusdam baec eius >ignita iacula restinguuntur<, ita
ut locum vulneris non iuveniant, id est, cum quis munitissimo et vali-

dissimo >scuto fidei< fuerit obtectus. Quod vero dictum est in epistola
ad Epbesios: »Quia non est nobis conluctatio adversus carnem et san-
15 guinem, sed adversum principatus, adversum potestates, adversus mundi
huius rectores tenebrarum barum, adversum spiritalia nequitiae in cae-
lestibus«: ita oportebit intellegi quod dixit »nobis«, id est mihi Paulo
et vobis Ephesiis et quibuscumque non est conluctatio cum carne et

sanguine; his etenim certamen est ^adversum principatus et potestates,


20 adversus mundi huius rectores tenebrarum<, non sicut erat in Corinthiis,
quibus certamen adhuc >adversus carnem et sanguinem< erat, quos
>temptatio non adprehenderat nisi humana<.
. Nee tamen putandum est quod singuli quique adversum omnia
haec decertent. Inpossibile enim id esse arbitror ulli hominum, quamvis
25 ille sit sanctus, ut adversum omnia haec simul possit habere certamen.
Quodsi uUo modo id accidat, quod certe fieri non potest, inpossibile
est ut id prorsus ferre possit humana natura sine maxima subversione
sui. Sed sicut, verbi gratia, quinquaginta aliqui mihtes si dicant sibi
imminere certamen adversum alios quinquaginta, non ita intellegendum
30 est quod unus ex ipsis adversum quinquaginta dimicaturus sit, sed recte
quidem dicit unusquisque ipsorum quia certamen nobis est adversum
quinquaginta, omnibus tamen adversum omnes: ita etiam hoc audiendum

8
[?i.
f.
1
11—13
Joh. 13, 2

vgl Ephes.
Orig. in Cat. in Ephes.

4 (cum) Koe
oportebafc

opportebat
5
3
6,

?. ^
Prov. 4, 23a
16

6,

locum dare
S

12,
14 Ephes.
Cramer VI

19 principatum
11
6,

^
4 Hehr. 2,1

215:

a
12

<
(*

J.,
20—22

auf Bas.
20
5 Ephes.
vrß. l

.]
4, 27
Knr. 10, 13

17 oportebit
huius] über d. Z.

A^
< (T; vgl. oben S. 246, 20 |
erat < \
in < 23. 30 adversus
31 quidem < y 32 adversus
De principiis III Cap. 2, 4. 253

est, quod apostolus dicit, quod universis athletis vel militibus Christi
conluctatio et certamen est adversum omnia ista, quae enuinerata sunt;
Omnibus, singulis tarnen vel cum singulis, futuro certamine, vel certe
prout probatum fuerit ab agonis ipsius iusto praeside deo. Arbitror
5 namque quia certa mensura sit humanae naturae, etiamsi Paulus ille

sit, de quo dicitur: (»Vas electionis est mihi iste«,) aut Petrus, >ad-
versum quem portae inferi non praevalent<, aut si Moyses (ille) sit,

>amicus dei<, quorum nullus prorsus omnem simul adversarum virtutum


catervam posset sine sui aliqua pernicie tolerare, nisi forte illius solius

10 virtus operetur in eo qui dixit: »Confidite, ego vici mundum«. Propter


quem »Omnia possum in eo, qui me
confidenter etiam Paulus dicebat:
confortat Christus«, et iterum: »Amplius autem quam omnes illi laboravi,
non autem ego, sed gratia dei mecum«.
Propter hanc ergo virtutem, quae utique humana non est, operantem
lö et loquentem in se, Paulus dicebat: »Certus sum autem quia neque mors

neque vita neque angeK neque principatus neque potestates neque prae-
sentia neque futura neque virtus neque altitudo neque profundum neque
alia uUa creatura poterit nos separare a caritate dei, quae est in Christo
lesu domino nostro«. Sola enim per se humana natura non arbitror quia
20 possit adversum >angelos< et >excelsa et profunda< et >aliam creaturam<
habere certamen; sed cum seuserit praesentem in se dominum et in-
habitantem, confidentia divini adiutorii dicet: »Dominus inluminatio
mea et salvator mens, quem timebo? Dominus protector vitae meae, a
quo trepidabo? Dum adpropiant super me nocentes, ut edant carnes
25 meas, qui tribulant me inimici mei, ipsi infirmati sunt et ceciderunt.
Si consistant adversum me castra, non timebit cor meum; si insurgat
in me proeHum,in hoc ego sperabo.«
Unde ego arbitror quod numquam fortassis homo per se ipsum
virtutem contrariam vincere potest, nisi usus fuerit adiutorio divino.

6 'Aef. 9, 15 — 6f ir/l. Matth. 16, 18 — 7 £ rr//. Exud. 33, 11 — 10 Joh.


IG, 33—11 Phil. 4, 13 — 12 I Kor. 15, 10 — 15 Rom. 8, 38. 39 — 22 Psal.
2G, 1—3 — 28 ff vyl. Huet, Origm. II 2 qu. 7, 17

6 (»Vas electionis est mihi iste«) Del, unklar, ob aus einer HS; vgl. oben
S. 228, 19 und Orig.-Fuf., In Ep. ad Born. II 14 {Lom. VI 147 f) 7 ille^ Del
9 pernicie] laesione \
nisi] -f- si C*G^eorrMa 10 Confidite] + quia
(ego auf Ras., dahinter qui ausrad. ^) 21 f habitantem 22 dicit 24 ad-
propiant Ä appropiant G adpropinquant Ab apjjrojiinquant BS 27 in hoc] in

hac GM*
254 Origenes

Unde et angelus dicitur =-luctatus esse< cum lacob. Quod nos quidem
ita intellegimus quia non idem sit luctatum esse cum lacob angelum,
quod est adversum lacob; sed is quidem, qui ei salutis |
ipsius causa 142
aderat, qui et cognitis profectibus eius etiam >nomen< ei >lsrahel< dedit,
iste cum ipso luctatur, id est, cum ipso est in agone et iuvat eum in
certamine,cum sine adversum quem dimicaret et
dubio alius esset,
adversum quem ei certamen ageretur. Denique Paulus non dixit nobis

esse luctamen cum principibus vel cum potestatibus, sed >adversum


principatus et adversum potestates<. Unde si et >lacob luctatus est<.
10 sine dubio adversum aliquam harum virtutum luctatus est, quas humano
generi et sanctis j)raecipue adversari et movere certamina Paulus enu-
merat. Ideo denique dicit de eo scriptura quia >luctatus est< cum angelo,
et >invaluit ad deum<, ut sit agonis quidem certamen angeli adiutorio
sustentatum, perfectionis vero palma vincentem perducat ad deum.
15 6. Nee sane arbitrandum est quia huiuscemodi certamina corporum
robore et palaestricae artis exercitiis peragantur, sed spiritui adversum
spiritum pugna est, simiKter ut Paulus designat »adversum principatus
et potestates et mundi huius rectores tenebrarum< nobis imminere cer-
tamen. Ipsa vero certaminum speeies ita intellegenda est, cum damna,
20 cum pericula, cum obprobria, cum criminationes excitantur adversum
nos, non id agentibus adversariis potestatibus, ut haec tantummodo
patiamur, sed ut per haec vel ad iram multam vel ad nimiam tristitiam
vel ad desperationem ultimam provocemur, vel certe, quod est gravius,
conqueri adversum deum fatigati et victi taediis compellamur, tamquam
25 humanam vitam non aeque iusteque moderantem; ut per haec vel in-
lirmemur in fide vel decidamus ab spe vel transferri cogamur a veri-
tatedogmatum et impium aliquid de deo sentire suadeamur. Talia
namque quaedam scripta sunt de lob, cum diabolus dari sibi facultatem
bonorum eius poposcisset a deo. Per quod etiam illud edocemur,
30 quoniam non fortuitis aliquibus incursionibus inpugnemur, si quando

nos talia aliqua facultatum damna percusserint neque quod fortuito

& -
,

&,
1 rgl. Gen. 32, 24 — 1—7 vgl. Ong., Sei. in Gen. (Lom. \l\l S2 f: '

,,
-,
&}), In Jerem. Frg. 25 (III 210, 21 mit Test.) — 4 vgl.
, .;
Gen. 32, 28
— 8 f. 17 f vgl. Ephes. 6, 12 — 12 f vgl. Gen. 32, 24. 28 — 28 f rgl. Hiob
1, 11. 12

21 agentibus] -f sed 22 ut] et J. 27 persuadeamur Del


De principiis Cap. 2, 5. 6. 7 255

nostrorum aliquis captivus abducitur vel domorum riiinae, in quibus


cari quique opprimantur, eveniuut; in quibus omnibus unusquisque
fidelium debet dicere quia »non haberes adversum nie potestatem, nisi
esset tibi data desuper«. Vide enim quia non cecidisset domus lob
5 supra fiKos eius, nisi prius adversum eos accepisset diabolus potestatem;
neque equites ternis ordinibus inruissent, ut raperent camelos eius vel
boves ceteraque animalia, nisi instincti ab eo spiritu, cui se ministros
ex propositi sui oboedientia raancipaverant. Sed ue ille quidem qui
videbatur ignis vel quod putatum est fulmen cecidisset super oves lob,
10 antequam diabolus diceret ad deum: »Nonne tu communisti omnia,
quae foris sunt et quae intus sunt eius, et reliqua? Sed nunc immitte
manum tuam et continge omnia quae habet, nisi in faciem te beue-
dixerit«.
7. Ex
quibus omnibus illud ostenditur, quod omnia haec, quae
lö fiunt in hoc mundo, quae media aestimantur, sive illa tristia sint sive
quoquomodo sunt, non quidem a deo fiunt nee tarnen sine deo, dum
malignas et contrarias virtutes talia volentes operari non solum non prohibet
deus, sed et permittit tacere haec, sed certis quibusque et temporibus
et personis; sicut et in ipso lob dicitur quia ad certum tempus paratus
20 est cadere sub alios, et domus ipsius depraedari ab iniquis. Propterea
docet nos scriptura divina omnia quae accidunt nobis tamquam a deo
illata suscipere, scientes quod sine deo nihil fit. Quod autem haec ita
sint, id est, quod nihil sine deo quomodo possumus dubitare, do-
fiat,

mino et salvatore evidenter pronuntiante et dicente: »Nonne duo pas-


25 seres asse veneunt, et unus ex ipsis non cadet super terram sine patre
vestro, qui in caelis est?«
Sed necessitas nos traxit paulo amplius evagari de conluctatione
adversarum virtutum, quam adversum homines gerunt, disputantes et
de his, quae humano generi accidunt tristioribus, id est temptationibus
30 vitae huius, sicut ait lob: »Nonne temptatio est omnis vita hominis
super terram?« ut manifestius quomodo haec accidant et quam pie de

1 f. 4f r(ß. Hiuh 1, 19 — 3 Joh. 19, 11 — 5 rcjl. Hiob 1, 12 — (if vgl.

Hioh 1, 17 — 7 f vgl. Bö?n. 6, 10 Kl — 8 f vgl. Hiob 1, IG — 10 Iliob 1, 10. 11

— 19 f vgl. Hiob 1, 13 — 24 Matth. 10, 29; vgl. Hautsch, Evangeliencitate S. 29


— 30 Hiob 7, 1

3 debet dicere diceret y 15 tristia Ab tristitia 8 \


sint] vgl. xum
Wechsel von Conj. u. Ind. bei sive — sive: Eiifin, orat. Oreg. Na:;, interpr. II 9

p. 95, 13ff Engelbr. Weg Ifi quoquomodo sunt ßGM* quoquomodo sint, quo-
modo sunt Ä quoquomodo sint «<"' 18 et^ <. 25 cadet cadit
256 Origenes

his sentiri debeat, panderetur. Nunc vero videamus c^uomodo homines


etiam in peccatum f'alsae scientiae delabuntur, vel cpio prospectu virtutes
eontrariae etiam de his jiugnas adversum nos soleant commovere.

[CAPUT TERTIUM
De triplici sapientia.]

Docere nos volens sanetus apostolus magniim aliquid et recon-


1.

ditum de scientia et sapientia in prima ad Corinthios epistola ait:


»Sapientiam autem loquimur inter perfectos; sapientiam vero non huius
mundi neque principum huius mundi, qui destruuntur, sed loquimur
10 dei sapientiam in mysterio absconditam, quam praedestinavit deus ante
saecula in gloriam nostram, quam nemo principum huius mundi co-
gnovit, Si enim cognovissent, numquam dominum maiestatis cruci-
fixissent«, in quo ostendere volens sapientiarum differentias, describit
esse quandam >sapientiam huius mundi<, et esse quandam »sapientiam
15 principum huius mundi<, aliam vero esse >dei sapientiam<. Sed et hoc
cum dicit: >Sapientiam principum huius mundi<, non arbitror eumunam 143
I

aliquam omnium >principum huius mundi sapientiam< dicere, sed sin-


gulorum principum propriam quandam mihi videtur indicare sapientiam.
Et rursum cum dicit: »Sed loquimur dei sapientiam in mysterio abs-
20 conditam, quam praedestinavit deus ante saecula in gloriam nostram i,
requirendum est si eandem dicit dei sapientiam hanc, quae abscondita
est temporibus aliis et generationibus non innotuit filiis hominum,
ac
sicut nunc revelata est sanctis apostolis eius et prophetis, quae erat et
illa ante adventum salvatoris sapientia dei, ex qua sapiens erat Sa-
25 lomon, a quo Salomone plus esse quod docet salvator, ipsius salvatoris
sermo pronuntiat, cum dicit: »Et ecce plus (a> Salomone hie«; in quo
ostenditur quia hi, qui docebantur a salvatore, >plus< aliquid docebantur

quam scierat Salomon. Si enim quis dicat quia sciebat quidem salvator
ampüus, non tarnen etiam aliis tradebat plura quam Salomon, quomodo

8 I Kor. 2, 6—8 — 14—1 7 vgl. I Kor. 2, 6 — 19 I Kor. 2,1 — 26 Matth. 12. 42

2 delabuntur ^1 dilabuntur /^^/^'' dilataliuntur GM* 4f die von Del


hinter commovere gestellte Überschrift fehlt hier in den HSS, sie steht, in erivcitcrier

Form, als Rubrum Z. 1 vor Nunc nur in ß, vgl. die Einleit. D 1 2 und unten
S. 257, 10 f. 263, 9f 16 eum unam cummunam GM* communem ^<''^>'''
eum communem Del 22 ac ^-B a Cy 26 (a'^ Koe nach Z. 25 u. S. 257, 4

III
De principiis III Cap. 2, 7. Cap. 3, 1. 2 257

convenit et consequenter dictum putabitur etiam illud,


quod in sub-
sequentibus 3>Eegina austri siirget in iudicio et condemnabit ho-
ait:

mines generationis huius, propter quod venit a finibus terrae audire


sapientiam Salomonis, et ecce plus a Salomone hie«? Est igitur >sa-
5 pientia mundi huiuss est et >sapientia< per singulos fortasse >principes
mundi huius<. De ipsa vero unius >dei sapientia< illud sentimus indicari,
quod minus quidem in antiquioribus et veteribus operata sit, amplius
vero et manifestius revelata per Christum est. Verum de sapientia dei
in locis propriis requiremus.
10 2. Nunc vero quoniam quidem in manibus est tractatus de eon-
trariis virtutibus, qualiter moveant etiam ea certamina, quibus falsa
scientia humanis mentibus inseritur et seducuntur animae, dum se pu-
tant invenisse sapientiam, necessarium puto discernere atque distinguere.
quae sit >sapientia mundi L•uius< et quae >principum mundi huius<, ut
15 per hoc qui sint etiam patres huius sapientiae, immo vero sapientiarum
harum, possimus advertere. Arbitror igitur, sicut supra diximus, >sa-
pientiam esse huius mundi< aliam quandam praeter illas sapientias, quae
sunt >principum huius mundi«, per quam sapientiam intellegi videntur
et conprehendi ea, quae >huius mundi< sunt. Quae tarnen nihil in
20 se habet, ut possit aliquid vel de divinitate vel de mundi ratione vel
de quibuscumque excelsioribus rebus vel de bonae ac beatae vitae in-
stitutione sentire, sed est talis, verbi causa, ut est omnis ars poetica
vel grammatica vel rhetorica vel geometrica vel musica, cum quibus
adnumeranda est fortassis etiam medicina. In bis omnibus >sapientiam
25 mundi huius< inesse censendum est. >Sapientiam vero principum huius
mundi< iutellegimus, ut est Aegyptiorum secreta quam dicunt et occulta
filosoiia et Chaldeorum astrologia et Indorum de scientia excelsi polli-

centium, sed et Graecorum multiplex variaque de divinitate sententia.


Igitur in scripturis sanctis invenimus principes esse per singulas gentes,
30 sicut in Danihelo legimus >priucipem< quendam esse >regni Persarum< et
alium >priucipem regni Graecorum<, quos non homines esse sed virtutes
quasdam, evidenter ex consequentia ipsius lectionis ostenditur. Sed et
in Hiezechihelo propheta >princeps Tyri< virtus esse quaedam spiritahs

2 Malth. 12, 42 — 4—6. U— 2« rgl. I Kor. 2, 6—8 — 9 vf,L imten IV


Cap. 3, 26 — lOf vcjl. oben S. 244, 14 f — 16 vgl. oben S. 256, 13 tf — 30 f vgl.

Dan. {&) 10, 13. 20 — 33 f tgl. Exech. 28 imd oben S. 73, 16 ff

4 plus a salomone ß, rgl. oben S. 256, 25 f; plus quam salaiuon = Vulg.)


plus solomone GM* plus salomone 13 discernere dicere 14 et quae
pr. m. huius a. R. nachgetr. J.' < C 26 intellegamus
Origenes V. 17
258 Origenes

manifestissime designatur. Hi ergo et alii huiusmodi >principes huius


mundi<, habentes singuli sapientias suas et adstruentes dogmata sua
variasqiie sententias, ut viderunt dominum et salvatorem nostrum polli-
centem et praedicantem se ob hoc venisse in hunc mundum, ut de-
5 strueret omnia quaecumque illa essent >falsi nominis scientiae< dogmata,
continuo quis obtegeretur intrinsecus ignorantes, insidiati sunt ei; »ad-
stiterunt« enim »reges terrae, et principes convenerunt in unum ad-
versus dominum et adversus Christum eius«. Quibus eorum insidiis
cognitis et his, quae adversum filium dei moKti sunt, intellectis, cum
lü >dominum gloriae crucifixerunt<, ait apostolus quia »sapientiam loquimur
inter perfectos, sapientiam autem non huius saeculi neque principum
huius saeculi, qui destruuntur, * * * quam nemo principum huius
mundi cognovit. Si enim cognovissent, numquam dominum maiestatis
crucifixissent«,

15 3. Quaerendum sane est, utrum istae sapientiae >principum huius


mundi*, quibus homines inbuere nituntur, insidiandi et laedendi studio
ingerantur hominibus ab adversariis virtutibus, an tantummodo erroris
causa adhibeantur, idnon laedendi hominis prospectu, sed quia
est,

haec Vera esse >mundi huius principes< arbitrentur, ideo etiam


ipsi illi

20 ceteros docere cupiant ea, quae ipsi vera esse opinantur: quod et magis
arbitror. Sicut enim, verbi causa, Graecorum auctores vel uniuscuiusque
haeresis principes cum prius ipsi errorem falsae doctrinae pro veritate
susceperint et hanc esse veritatem apud semet ipsos iudicaverint, tunc
demum etiam ceteris haec eadem persuadere conantur, quae apud semet
25 ipsos vera esse censuerint: ita putandum est facere etiam >principes
huius mundi<, in quo mundo certae quaeque spiritales virtutes certarum

Gels.

[.'^
1

Frg. CVII

6 f Psal.
f.

,]
VI 69
10. lof. 19. 25 ff n)L
(III 273,

2,
(II

2
139, 15):


)

10
20—27)

&, '
Kor.
^ ,, -^

I

4f

2, 6. \7.; 8;
Kor. 2, 6.

^
vgl Joh. 18, 37

^.
8

rgl. xtt
— 1—14
[I

(24)

maiestatis
Tim.

»
vgl.

6,
Orig.,

20 Kl]

(statt
In Thren. Jerem.

gloriae
vgl.

1
Orig.

,
Orig. -Ruf.,
c.

In Ep. ad Born. I 6 {Lom. VI 29 A. 9) — 26 f rgl. oben I Cap. 8, 1. 2

6 quis] quid AG'^oi'f 7f adversus CG* HP »>''>'


adversum BO^o^M*
8 adversus AM^^orr adversum GM* 12 * * *] rvetm nicht I Kor. 2, 7 ganx, so
ist hier doch ein Teil davon ausgefallen, etwa: (sed loquimur dei sapientiam.N Koe
15 ista sapientia 17 ingerantur] ingeritur G* ingerentur 3/* ingenerantur G
18 adhibeantur Jlficorr adhibentur aGM*o \
homines Ga 19 arbitrantur
22 oo principes beresis \
haeresis] baereses bereseos
De principiis III Cap. 3, 2. 3 259

gentium sortitae sunt principatum et propter hoc >mundi huius prin-


cipes< appellatae sunt.
Sunt praeterea etiam aKae praeter hos principes speciales |
quaedam lll
mundi huius energiae, id est virtutes aliquae spiritales, certa quaeque
5 inoperantes, quae ipsae sibi pro arbitrü sui libertate ut agerent ele-
gerunt, ex quibus sunt isti Spiritus, qui inoperantur >sapientiam huius
mundi<: verbi causa, ut sit propria
ac virtus, quae quaedam energia
inspirat poeticam, alia, quae geometriam, et ita
quaeque singulas quas-
que huiuseemodi artes disciplinasque commoveant. Denique quam
10 plurimi Graecorum opinati sunt artem poeticam sine insania non posse
eonstare unde et in historiis eorum refertur aKquotiens eos, quos vates
;

appellant, subito insaniae cuiusdam spiritu esse subpletos. Quid autem


dicendum est etiam de bis, quos divinos appellant, a quibus per in-
operationem daemonum eorum, qui eis praesunt, versibus arte modu-
lö latis responsa proferuntur? Sed et hi, quos magos vel maleficos dicunt,
aliquotiens daemonibus invocatis supra pueros adhuc parvae aetatis,
versu eos dicere poemata admiranda omnibus et stupenda fecerunt.
Quae hoc modo geri arbitranda sunt, quod sicut sanctae et inmaculatae
animae, cum se omni affectu omnique puritate voverint deo et alienas
20 se ab omni daemonum contagione servaverint et per multam abstinen-
tiam purificaverint se et püs ac rehgiosis inbutae fuerint disciplinis,
participium per hoc divinitatis adsumunt et prophetiae ceterorumque di-
yinorum donorum gratiampromerentur: ita putandum est etiam eos, quise
opportunos contrariis virtutibus exhibent, id est industria vita Tel studio
20 amico illis et accepto, recipere eorum inspirationem et sapientiae eorum

3 15 hierher gehört vielleicht, tcenn überhaupt aus entnommen,


das Gitat des Theophil. AI., Ep. synod. c. 2 [Migne SL XXII 763 f: Praescientiam
quoque futurorum, quae soli Domino nota est, stellarum motibus tribuit, ut
ex earum cursu et varietate forinarum daemones futura cognoscant
et vel agant aliqua vel ab his agenda demandent. Ex quo perspicuum
est eum idololatriam et astrologiam et varias Ethnicorum fraudolentae divinationis
praestigias approbare); vgl. den

Vorwürfe:
),
ov
der wohl dieselbe Origenes stelle
Anonym, bei Phot., Bibl. Cod. 117 (Nr. 8 u. 9 der

im Auge hat. — 3— vgl. Orig., In


- Num.
. ho7n. XIV 2 [Lom. X 163 f), In lesu Nave hom. XXIII 3. 4 {Lom. XI 196 f); Huet,
Origen. II 2 qu. 5, 29 und oben S. 70, 15 ff — (>f vgl. I Kor. 2, 6 — 12—15 vgl.

Orig. c. Gels. III 25 (1 221, 13-222, 5). VII 3 (II 155, 12 ff)

8 alia quae aliae quae aliae quaedam \


geometricam CGM^<:orr
quaeque quae que G 23 donorum < Cy 24 vitae
17*

\A
260 Origenes

ac doctrinae participes effici. Ex quo fit iit eorum inoperatiouibus


repleantur, quorum se prius famulatui subiugariat.
4. De bis sane, qui de Christo aliter docent quam scripturarum
regula patitur, non otiosum est intueri, utrum insidioso proposito ad-
versum Christi fidem nitentes contrariae virtutes fabulosa quaedam
siinul et impia dogmata commentatae sint, an vero etiam ipsae audito
verbo Christi et neque evomere id Talentes ex arcanis conscientiae suae
neque pure sancteque retinere, per yasa opportuna sibi et, ut ita dicam,
per prophetas suos diversos errores contra regulam christianae veritatis
10 induxerint. Et magis putandum est quod apostatae et refugae yirtutes,
quae a deo recesserint, yel ipsa mentis suae propositique nequitia vel
invidia eorum, quibus veritate cognita ad illum gradum, unde illae di-
lapsae sunt, praeparatur ascensus, ad impediendos huiuscemodi pro-
fectus errores hos f'alsae doctrinae deceptionesque conponunt.
15 Manifeste ergo et ex multis indiciis demonstratur quod humana
anima, dum in hoc corpore est, recipere potest diversas energias, id
est inoperationes, spirituum diversorum malorum ac bonorum; et malo-
rum quidem duplici specie, id est vel tunc, cum penitus ex integro
eorum possederint mentem, ita ut nihil omnino eos quos obsederint
20 intellegere vel sentire permittant, sicut exemplo sunt hi, quos vulgo
energumenos vocant, quos amentes et insanos videmus, quales et illi
erant, qui in evangelio a salvatore curati esse referuntur, vel cum sen-
tientem quidem et intellegentem animum cogitationibus variis et sini-
stris persuasionibus inimica suggestione depravant, ut exemplo est ludas
25 ad proditionis facinus diaboli inmissione provocatus, sicut scriptura de-
clarat dicens: »Cum autem iam immisisset diabolus in cor ludae Sca-
riothis ut traderet eum«. Boni vero Spiritus recipit quis energiam vel
inoperationem, cum movetur et provocatur ad bona et inspiratur ad
caelestia vel divina; sicut sancti angeli et ipse deus inoperatus est in
30 prophetis, suggestionibus sanctis ad meliora provocans et cohortans,
ita sane ut maueret in arbitrio hominis ac iudicio, si sequi velit aut

3 ff vgl. Orig., In Matth. Goimn. ser. 33 {Lom. IV 249 ff j und Kattenbusch,


Das apost. Symbol II 143 . 15 — 8—10 vgl. Orig., In Luc. hom. XXV {Lom.
V 182) und Kattenbusch a. a. 0. S. 143 — 10 ff vgl. oben S. 97, 5ff — 21 f vgl.

oben S. 246, 11—13 — 26 Joh. 13,2 — 27 ff tgl. Huef, Origen. II 2 qu. 7, 3 a. E.

contrariae virtutes <. 6 simul <. 12 f dilapsaej delapsae Del, vgl.

oben S. 82, 21. 83, 2 21 energumenos] energuminos J.il/'w''ö iuergumenos C


26 f scariotbis AG scariotes scariotis 28 cum moveturj commovetui• BC*y
provocatur] + vel Ä
De principiis III Cap. 3, 3. 4. 261

nolit ad caelestia et clivina provocantem. Unde et ex hoc manifesta


discretione dinoscitur, quando anima melioris spiritus praesentia mo-
veatur, id est, si nuUam prorsus ex imminenti adspiratione obturba-
tionem vel alienationem mentis incurrat nee perdat arbitrii sui iudicium
5 liberum; sicut exemplo sunt oranes yel propbetae vel apostoli, qui
divinis responsis sine ulla mentis obturbatione ministrabant. Boni ergo
Spiritus suggestionibus humanam memoriam ad recordationem meliorum
provocari exemplis iam in superioribus edocuimus, cum Mardochaei et
Artaxersis fecimus mentionem.
10 5. Illud quoque cousequenter requirendum puto, ex quibus causis
humana anima nunc quidem a bonis, nunc autem moveatur a malis.
Cuius rei causas suspicor esse quasdam antiquiores etiam Lac nativitate
corporea, sicut designat Johannes in matris ventre tripudians et exultans,
cum vox salutationis Mariae ad aures Elisabeth matris eins adlata est,
15 et ut declarat Hieremias propheta, qui >antequam plasmaretur in utero
matris< cognitus erat deo, et >antequam e vulva procederet< sanctificatus
ab eo est et puer adhuc prophetiae gratiam cepit. |
Et rursum e con- 145
trario manifeste ostenditur ab adversariis spiritibus quosdam a prima
statim aetate possessos, id est nonnullos cum ipso daemone esse natos,
20 alios vero a puero divinasse historiarum fides declarat, alii a prima

3 ff vgl. Orig., In Exech. Imn. VI 1 (Lom. XIV 79 f) — 8f v(jl. oben

S. 251, 220• — 10 Illud — 14 adlata est = Hieron., Ep. ad Avit. 8 {Mirjne SL


XXII 1066t: Atque in eodem volumine: Sed et hoc requirendum, quare hu'
mana anima nunc ab bis nunc ab aliis virtutibus a'd diversa moveatur.
Et putat quorundam, antequam venirent in corpora, merita praeces-
sisse, ut est illud lobannis exultantis in utero matris suae, quando ad
vocem salutationis Mariae indignam se confabulatione eins Elisabeth
confitetur {vgl. Luk. 1, 41-44) — 12 ff vgl Huet, Origen. II 2 qu. 6, 4. 7, 12 f —
13 f vgl. Luk. 1, 41 — 15—1 7 vgl. Jcrem. 1, 5. 6 — 17 Et rursum — S. 262, 4 respon-
deri , , . = Hieron., Ep. ad Avit. 8 {Migne SL XXII 1066 f): Statimque subiungit:
Et e contrario parvuli licet et paene lactantes malis replentur spiri-
tibus et in divinos atque hariolos inspirantur in tantum, ut etiam
daemon Pythonicus quosdam a tenera aetate possideat; quos dere-
lictos esse apud providentiam Dei, cum nihil tale fecerint, ut istius
modi insaniam sustinerent, non est eius qu]i nihil vult absque Deo
fieri et omnia illius iustitia guberuari. — 18f vgl. Mark. 7, 25ff. 9, 17 fiF

— 20 vgl. ohm S. 259, 11


1 ex hac Del \
cv) ex hoc et J. 8 iam <. 9 artaxerscs .1 17 ab
eo] a dö ^ | copit GM* c^pit G cocpit ^1 accepit M^corr
262 Origenes

aetate daemonem, quem Pythonem nominant, id est ventriloquum, passi

sunt. Pro quibus omnibus ab bis, qui dei Providentia regi omnia quae
in hoc mundo sunt adserunt, sicut nostra quoque continet fides. ut
mihi videtur, non aliter poterit responderi ita, ut absque omni iniusti-
tiae culpa divina provideutia demonstretur, nisi priores quaedam fuisse

eis causae dicantur, quibus antequam in corpore nascerentur animae


aliquid culpae contraxerint in sensibus vel motibus suis, pro quibus
haec merito pati a divina Providentia iudicatae sint. Liberi namque
arbitrii semper est anima, etiam cum in corpore hoc, etiam cum extra
10 corpus est; et libertas arbitrii vel ad bona semper vel ad mala mo-
vetur, nee umquam rationabilis sensus, mens vel anima, sine
id est

motu aliquo esse vel bono vel malo Quos motus causas prae-
potest.
stare meritorum verisimile est etiam prius quam in hoc mundo aliquid
agant; pro bis causis vel meritis per divinam providentiam statim
ut
15 a prima nativitate, immo et ante nativitatem, ut ita dicam, vel boni
aliquid vel mali perpeti dispensentur.
6 (). Et haec quidem dicta sint de his, quae videntur hominibus
vel a prima statim nativitate vel etiam antequam in hanc lucem
prorumpant evenire. De his vero, quae a diversis spiritibus animae,
20 id est humanis cogitationibus, suggeruntur, quae vel ad bona vel ad
contraria provocent, interdum etiam in hoc existere quaedam anteriores
corporeae nativitatis causae putandae sunt. Interdum vero vigilans
mens et abiciens a se quae mala sunt, bonorum ad se adiutorium pro-
vocat; vel e contrario neglegens et ignava, dum minus cauta est, locum
25 dat his spiritibus, qui velut latrones ex occulto insidiantes inruere hu-
manas mentes, cum locum sibi datum per segnitiam viderint, moliuntur,

sicut ait Petrus apostolus quia »adversarius vester diabolus tamquam

&&
— —
mit
1

Test.).

rijv
f(jl.

?)»'
Act. IG, 16

IV 12,

(
83 (II 285, 3: «
16

r/jv
rr/l Clemens AI.,

Baou.siötj
Strom. III 3,

. .
20

.);
(II 204. 24 St.

Gregor. X>/ss.,

De an. et resurr. [Migne SGr XLVI 125 A); Hieron., Ad Hcdib. 10 (IV 180 Martin.:

ne iuxta Pythagoram et Platonem et discipulos eorum, qui sub nomine Christiano


introducunt dogma gentilium, dicauius aniuias lapsas de coelo esse, et
diversitate meritorum in his vel in illis corporibus poenas auti-
quorum luere peccatorum) iind oben S. 90, lOff — 8 ff vgl. Hitet, Origen. II 2

qu. 7, 2 — 27 IPetr. 5, 8

1 pytonem AB* pytonem B^corr phitonem C/ 19 a diversis] adversis Ga


26 segnitiam J.i? cor?• (segnitiae B*) segnitiem 27 vester] noster
De principiis III Cap. 3, . 6. Cap. 4, 1 263

leo rugiens circuit, quaerens ciuem transvoret«. Propter quod die


noctuque cor nostrum omni custodia conservandum est, et >locus non
est dandus diabolo<, sed omnia agenda sunt, quibus ministri dei (hi
videlicet >spiritus, qui ad ministeriuin missi sunt< eorum, qui ad >here-
ditatem salutis< vocati sunt) inveniant in nobis locum et delectentur
ingredi hospitium animae nostrae et habitantes apud nos, id est in
corde nostro, melioribus nos consiliis regant, si tarnen habitaculum
cordis nostri virtutis et sanctitatis cultu invenerint exornatum.
Verum sufficiant ista pro viribus disserta a nobis de bis virtutibus,
10 quae humano geueri adversantur.

CAPUT QUAKTUM
Utrum verum sit quod quidam dicunt, quasi binas animas esse
per singulos.

1. Nunc ergo ne de humanis quidem temptationibus sileudum puto,


quae nascuntur interdum ex >carne et sanguine< vel ex >prudentia carnis
lö et sanguinis<, quae deo esse dicitur >iuimica<, posteaquam de bis tempta-
tionibus exposuimus, quae plus quam >humanae< dicuntur, id est quas
»adversum principatus et potestates et adversum mundi buius rectores
tenebrarum et spiritalia nequitiae in caelestibus< gerimus, vel quae nobis
adversum spiritus malignos et inmundos daemoues peraguntur. In qua
20 re consequenter arbitror requirendum si in nobis, id est bominibus, qui
ex anima constamus et corpore ac >spiritu vitali<, est etiam aliud aliquid,
quod incitamentum babeat proprium et commotionem ad malum pro-
vocantem; sicut baberi a qaibusdam quaestio solet huiusmodi, utrumuam

2f vfjl. Ephes. 4, 27 Kl — 3— vgl. Hehr. 1, 14 — 12 ff cfil Hilgenfeld,

Ketxergesch. S. 218 f. 222 ff. öll — 15 f vgl. Ephes. 6, 12. Eöm. 8, 7. 8 — Uif vgl.

I Kor. 10, 13 Z/ — IS t vgl. Ephes. 6, 12 — 21 f vgl. Weish. Sal. 1, 11. I Thess.

ü, 23 und Redepenning, Origenes II 369—371 — 24 ff vgl. Orig. c. Geis. V 47


(II 1, 20—52, )
1 transvoret devoret (= Vulg.) f id est in corde nostro, melioribus
m
nos
Text
< y
), aber
12 Überschrift so
cva hinter inimica Z. 16

tentationibus hinter exornatum Z. 8 J^hrlin, hinter adversantur Z. 10 Ikl


;
{mit einem Zusatx
statt dieser
und als

Überschrift:
Rubrum in
De humanis
ß, im

ll ne]
nee AM^corr <; (7 |
silendum puto cvd vor posteaquam Z. 16 Kl dicuntur .1

18 adversus AM^corr 20 f In qua re < C In <


264 Origenes

velut duae animae in nobis dicendae sunt, una quaedam divinior et


caelestiset alia inferior, an vero ex hoc ipso, qnod corporibus in-
baeremus (quae corpora secundum propriam quidem naturam mortua
sunt et penitus quia ex nobis, id est ex animabus corpus
exanima,
5 materiale Tivificatur, quod utique contrarium est et inimicum spiritui),
trabimur et provocamur ad baec mala, quae corpori grata sunt, an
vero tertium, quod quid am Graecorum opinati sunt, quia anima nostra
cum una sit per substantiam, ex pluribus tamen constet, id est quod
pars eius rationabilis dicatur, pars yero inrationabilis, et ea quidem
10 pars, quam inrationabilem dicunt, in duos rursum dividatur aifeetus
cupiditatis et iracundiae. Has ergo tres quas supra diximus de anima |
14
opiniones a nonnulKs baberi invenimus. Ex quibus illud interim, quod
quibusdam Graecorum pbilosopbis visum diximus, quia tripertita sit
anima, non valde confirmari ex divinae scripturae auctoritate pervideo;
15 ad alia vero duo, quae reliqua sunt, inveniri possunt aliquanta, quae
ex divinis litteris aptari posse videantur.
2. quibus primo illud discutiamus, quod adstruere solent quidam,
quia una bona in nobis anima et caelestis, alia vero inferior et
sit

terrena, et quod ea quidem, quae melior est, caeHtus inseratur, qualis


20 est illa, quae et lacob adversum Esau adhuc in utero posito palmam
victoriae subplantati praestitit fratris, et quae in Hieremia sanctificatur
ex Vulva, et spiritu sancto repletur ex utero in lobanne. lllam vero
inferiorem, quam dicunt, ex corporali eam semine simul adserunt cum
corpore seminari, unde et praeter corpus vivere eam vel subsistere


,
Justin,
2 ff vgl. Tcrtu/l,

De
De an. 10. 11

resurr. 10, 2 (IIP 246 ed. Otto:

,
3—5
}]
rr/I. Rom.
iv ,
8, 6. 10. Gal ,
^
17. Joh. 6, G3;

,
Strom. VI
(I

(oder

Gen. 25,
»);
16,

218 n. 3 Ilarvey)
b)
135

22-25 nnd oben


(II

vgl.

teilung auch bei Clemens AI, Strom.


500 St)

Piaton,
,
u. Basilides

S. 238, 11 ff
3f
ebenda
vgl. Piaton,

vgl.

xerfallend

Rep. IV
VI

.
I 19,

16,
Marcion

in
3 (1

-
Cratyl.

201

436 J.— 441 G. Tim. p. 42^.


135
21 f vgl.
(II 500,

Jerem.
)
p.i^QDE); Clemens
bei Iren.,

14— 16 5i.)
1, 5
Ädv. haer.
7—11

und oben
und


&
also:
I 25,

a)

Die Zwei-
19—21
S. 261, 15
AI.

vgl
ff

— — 22—24 —
22 vgl. Lille. 1,

-
41 vgl.

' /]
oben S. 13, 7—11 24 f vgl.

• -'
] ,
Justin, Dial

/-
c. Tryph. 6 {vol. IP 30 ed. Otto): ov
avd /]
, y-'V/ij

1 sint BG*Del 7 opinati sunt arbitrati sunt 10 rursus 13 sit]

est 18 in < (9 21 fratri


De principiis 111 Cap. 4, 1. 2 265

negant posse, propter quod et carnem eam freqnenter appellari dicuut.


Quod enirn »Caro conciipiscit adversum spiritum«, non
scriptum est:
hoc de carne dictum accipiunt, sed de hac anima, quae proprie carnis
est anima. Sed et ex his student nibilominus confirmare haee, quae
»Anima omuis carnis sanguis ipsius est«.
5 in Levitico ita scripta sunt:
Ex eo enim, quod per totam carnem >sanguis< diffusus vitam praestat
carni, in sanguine inesse aiunthanc animam, quae dicitur >totius carnis
esse anima<. Hoc autem ipsum quod dictum
est, >carnem repugnare
adversum spiritum, spiritum autem adversum carnem-^, et quod dictum
10 est: »Anima omnis carnis sanguis ipsius est«, alio nomine idem vocari
dicunt >sapientiam carnis<, quod est spiritus quidam materialis, qui >legi
dei< subiectus non est, sed >nec potest< esse subiectus, quia voluutates
habet terrenas et desideria corporalia. De hoc putant etiam apostolum
dixisse illud, quod ait: »Video autem aliam legem in membris meis
15 repugnantem legi mentis meae et captivum me ducentem in lege pec-
cati, quae est in membris meis«.
Si vero quis obiciat eis haec dici de natura corporis, quod se-
cundum proprietatem quidem naturae suae mortuum est, habere autem
dicitur >sensum< vel >sapientiam<, quae >inimica est deo< vel quae >re-
20 pugnat adversum spiritum<, pro eo velut si quis dicat quodammodo

&.
carnis ipsius esse vocem, quae clamet non esuriendum, non sitiendum,
non algendum, neque velle prorsus in aliquo molestiam pati sive ex

taziv,

.
] ', . ., ?/^ - >]
«' ^•-

,
r^g xfv/ij

) ,,
2 Gal 5, 17 — 5. 10 Ler. 17, 14 — 8f vrfl. cd. , 17 — 11 ^. Clemens
., Strom. VI 16; 13G, 1. VII 12; 79, 6 (III b^i St.:

['. . 17] » «). Excerpia ex Tkeod. 1 —

& &, &, , ,^


11 f rcjl. Rom. 8, 7. 7, 22 und Orig.-Ruf., In Ep. ad Rom. IV 4 [Lom. VI 2Ö5). VI 9
{Loin. VII öS) — 14 Rom. 7, 23 — 18 f vrjl. Rom. 8, 7 — 19 f vgl. Gal. b, 17 —
-
20— S.

'(. ' 266, 5 vgl. Clemens

öij

. . .
., Strom. VI 16; 136, 1 (II 500, 23 St.):

-•

< 7
2 adversum
15
C adversus AB,
in lege ßM<^orr in legi

In Mattli. XII 4 {Lo7n. III 134: ö


rgl. oben S. 248, 23.
in legem * 2 3 propriae
16 quae
seil,
AO
Del, vgl.

it.
5.

136),
10 est

Orig..

. ad Rom. YIJ. 9 (Lom. VII 88. 52. 54. 58) usw., que/// Mcon- quod aG, /*(?)

i
266 Origenes

abundantia sive ex penuria: haec illi resolvere atque inpugnare cona-


buntur, ostendentes quam plurimas alias passiones esse animae, quae
in nullo prorsus a carne originem trahant, et tarnen bis spiritus ad-
versetur, sicut est ambitio avaritia aemulatio invidia superbia et bis
5 similia; cum quibus pugnam quandam esse humanae menti vel spiritui
videntes, non aliud quid causam horum omnium malorum ponent nisi
lianc, de qua superius diximus, velut corporalem animam et ex seminis
traduce generatam. Adhibere quoque ad assertionem horum etiam illud
testimonium apostoli solent, quo ait: »Manifesta autem sunt opera carnis,
10 quae sunt fornicatio immunditia impudicitia idolatria veneficia inimi-
citiae contentiones aemulatioues irae rixae dissensioues haereses invidiae
ebrietates comessationes et bis similia«, dicentes non baec omnia de
usu vel delectatione carnis originem trahere, ita ut putentur eins sub-
stantiae, quae animam non babet, id est carnis, bi omnes motus exi-
15 stere. Sed et illud, quod ait: »Videte, fratres, vocationem vestram,
quoniam non multi inter vos sapientes secundum carnem«, ad boc vi-
debitur inclinandum, ut propria quaedam videatur esse carnaKs ac
materialis sapientia, alia vero sit sapientia secundum spiritum, quae
sit anima carnis, quae sapiat hoc,
utique non potest dici sapientia, nisi
20 quod carnis sapientia nominatur. Ad baec addunt etiam illud: »Si
caro repugnat adversum spiritum et spiritus adversum carnem, uti non
quae volumus illa faciamus«: quae sunt de quibus dicit: »Ut non quae
volumus faciamus«? Certum est, aiunt, de spiritu non dici, non enim
voluntas spiritus probibetur; sed neque de carne, quia si non babet
2ö animam propriam, sine dubio nee voluntatem babebit; superest ergo
ut de animae voluntate dicatur, quae habere potest propriam
huius
voluntatem, quae utique adversatur voluntati spiritus. Et si ita est,

7 f vgl. oben S. 13, 7 — 11. 265, 11 tmd Paul Mehlhorn, Die Lehre von der

menschl. Freiheit nach Origenes' {Zeitschrift f. KG II 2, 1878, .S'. 244)

— — — — 27— S.

&
9 Gal. 5, 19-21 15 l Kor. 1, 26 20 Gal 5, 17 267, 3 vgl.

Orig.,

), .
In Joh. XXXIl 18 (IV 455, 17:

In ad Rom. 18 [Lom. VI 56:


rfjv ^
Verum cum
^7 7?«^»
}ipv/fii

dicitur quia ^Oaro

concupiscit advevsus spiritum, spiritus autem adversus carnem« [Gal. 5, 17], media
procul dubio ponitur auima, quae vel desideriis spiritus acquiescat vel ad carnis

8 generatam] regeneratam .1 generatum M* 9 quo cum ^1 quod Del

I
autem <. 10 idololatria Del 15 et] über d. Z. J.i <. 17 quaedam]
quidem 20 addunt aiunt 21 adversus adversus — {ebenso S. 265, 2.

268, 6.7. 269, 19. 32) 22 quae2 A* S qui AcorrßAb Ut \


< AG
De principiis III Cap. 4, 2. 3 267

constat (
et spiritum, uni sine
buius aaimae voluntas media
dubio
quaedam est inter carnem
duobus serviens et obtemperans, cuicum-
e

que obtemperare delegerit, quaeque cum se delectationibus carnis sub-


diderit, carnales bomines facit, cum vero se spiritui iunxerit, >iu spiritu<

5 esse hominem facit et propter boc spiritalem nominari. Quod designare


Tidetur apostolus, cum dicit: »Vos autem in carne non estis, sed in
spiritu«.
Eequirendum ergo est, quae sit omnino ipsa baec voluntas inter
carnem et spiritum praeter eam voluntatem, quae carnis esse vel spiritus
10 dicitur. Pro certo namque babetur quod omnia, quaecumque >spiritus<
esse dicuntur, voluntas sit spiritus, et quaecumque >opera carnis< esse
dicuntur, voluntas sit carnis. Quae ergo ista est praeter baec animae
voluntas, quae extrinsecus nominatur, quam voluntatem nolens nos fa-
cere |
apostolus dicit: »Ut non quae In quo boc
vultis illa faciatis«? 14;

15 videtur designari, quod neutro ex bis duobus, id est neque carni neque
spiritui, debeat adbaerere. Sed dicet quis quia sicut melius est quidem
animae, si propriam faciat voluntatem, quam ut faciat voluntatem carnis,

sieiterum mebus est facere eam voluntatem spiritus magis quam pro-
priam voluntatem. Quomodo ergo apostolus ait: »Ut non quae vultis
20 illa faciatis«? Quoniam in ea pugna, quae inter carnem et spiritum
geritur, non omni modo spiritus certa victoria est; manifestum est enim
obtinere in quam plurimis carnem.
3. Verum quoniam (in) disputationem incidimus perprofundam, in
qua necesse est ex singulis quibusque partibus quae possunt moveri
25 discutere, videamus ne forte in boc loco tale aliquid tractari potest,
quia sicut melius est animae sequi spiritum tunc, cum spiritus carnem
vicerit, ita etiamsi videtur ei esse deterius sequi >carnem repugnantem

adversum spiritum< et ad se revocare animam volentem, tamen forte


utilius videatur obtineri animam a carne, quam residere in suis pro-
30 priis voluntatibus; quoniam dum in suis voluntatibus manet, tunc est
quando >nec calida< dicitur esse >nec frigida<, sed in medio quodam tepore

concupiscentias inclinetur: et si quidem se iunxerit carni, unum cum ea coqius

in libidine et concupiscenfciis eins efficitur, si vero se sociaverit spiritui, umis cum


ea Spiritus erit) [loid Hieron., Comm. in O'al. 5, 17 A7J

6 Eöm. 8, ) — 10 f rf/l. <ial. 5, 22. 19 — 14. li) Gal. ö, 17 — 20 f.

27 vgl. Gal. 5, 17 — 31 rtjl. Apok. Joh. 3, 15

1 c^ quaedam media 2 uno / 8 ipsa <. 13 nolens volens

lo quod quo / 23 <in) Del 29 in] 30 quoniam dum


cum in suis vo-

luntatibus < 31 tepore] tepore G tempore .•1**6'**


26S Origenes

perdurans tardam et satis difficilem conversionem potent invenire; si

vero carni adhaereat. ex his ipsis interdum malis. quae ex camis vitiis

patitur. satiata aliquando ac repleta et velut gravissimis oneribus luxuriae


ac libidinis fatigata. faciKus et yelocius converti a materialibus sordibus
5 ad caelestium desiderium et spiritalem gratiam potest. Et hoc arbi-
trandum est dixisse apostolum. idcirco >pugnare spiritum adversuin
carnem et carnem adversuin spiritum. ut non quae volumus illa facia-
mus< (sine dubio ea, quae extra voluntatem spiritus et extra voluntatem
carnis designata sunt), ut si alüs nominibus diceremus. quia melius est ho-
10 minem aut in Tirtute esse aut in malitia. quam in nullo horum: anima
vero priusquam convertat se ad spiritum et unum efficiatur cum eo,
dum adhaeret corpori et de carnalibus cogitat, neque in bono statu
Tidetur esse neque manifeste in malo. sed esse animali. ut ita dixerim.
simiKs. Melius autem est ut, si fieri potest, adhaerens spiritui efficiatur
lö spiritalis; si vero id non potest, magis expedit eam Tel carnis maütiam
sequi, quam in suis positam voluntatibus animalis inrationabilis statmn
teuere.
Haec autem tractavimus volentes singulärum assertionum disserere
opiniones, ampliore quam voluimus usi excursu, uti ne latere nos pu-
20 tarentur ea, quae moTeri solent ab bis, qui quaerunt, utrum sit aUa
anima in nobis praeter haue caelestem et rationabilem. quae etiam huic
naturaliter adversetur et vocetur vel caro vel sapientia carnis vel anima
carnis.
4. Xunc iam videamus. quid etiam adversuni haec responderi soleat
25 ab bis, qui defendunt unum esse in nobis motum et unam vitam unius
eiusdemque animae, cuiussive salus sire perditio secundum actus suos
Et primo videamus. cuiusmodi sint passiones
ipsi proprie adscribatur.
animi, quas patimur, ubi sentimus intra nosmet ipsos velut in partes
nos rapi per singula, cum pugna qnaedam fit cogitationum in cordibus
30 nostris et quaedam nobis verisimilitudines suggeruntur. quibus nunc in
hoc, nunc in aliud inclinemur, quibusque nunc quidem arguimur, nunc
vero nosmet ipsos amplectimur. Nihil autem magnum est, si mala
ingenia dicamus quia yarium ac sibi ipsi repugnans iudicium habeant

Qf vffl. Gal. 7j, 17 — 12—17 tv//. oben S. 103, 23—104, 13 — 22 f rnl.Böm.


S, 7 — 29 ff vfjl. Rom. 2,1".

1 conversationem 3 et < / l-t spü 15 si vero] sive GM* si

j/cjrr 19 volamus A*ßG* usi < \


excursu G^corrj^b<»^ escussu

G*, 3/*?)* excessu aM'-jrr 27 sint c sunt 2S ubi Koe cum Ikl nisi L
velut vel
De principüs III Cap. 4, 3. 4 269

et a semet ipso discordans. cum etiam iu omnibus hominibus ita iu-


veniatur. si quando deliberatio incertae rei ad consiliuni venerit et pro-
spicitur vel oonsulitur. quid rectius vel utilius eligatur. Xihil ergo
mirum si duae yerisimilitudiues sibi invicem occurrentes et contraria
suggereutes iu diversas partes animum rapiunt. Verbi causa, si cogi-
tatio inyitet aliquem ad fidem et timorem dei, tunc non potest dici
quia >caro adversum spiritum pugnat<: sed dum incertum est quod verum
et utile est. animus in diA'ersa raptatur. Ita et cum putatur caro ad
libidinem provocare. consilium vero melius Imiuscemodi incitamentis
10 resistit, non putandum est vitam esse aliquam aliam, quae adversum
aüam resistat. sed naturam corporis, quae repleta sativi humoris loca
evacuare gestit atque deplere; sicut nee contraria aliqua virius aut
vita alterius animae putanda est, quae nobis excitat sitim et provocat
ad bibendum, vel quae esurire facit et inritat ad cibum sed sicut haec ;

15 naturalibus motibus corporis vel adpetuntur vel evacuantur, ita et na-


turaKs seminis cougregatus per tempus in suis locis umor expelli gestit
et abici, quod in tantum nequaquam inpulsu alterius cuiusquam pro-

vocationis efficitur, ut interdum etiam sponte soleat egeri.


Cum ergo dicitur quia »caro pugnat adversum spiritum«, ita in-
20 tellegunt isti quia usus vel necessitas vel delectamentum carnis provo-
cans hominem Pro
abstrahlt et abducit a divinis et spiritalibus rebus.
necessitate etenim corporis abstracti, divinis et in aeternum profuturis
rebus vacare non sinimur, sicut rursum in divinis et spiritalibus anima
vacans et spiritui dei coniuncta >inpugnare< dicitur >carnem*, dum 14S
25 resolvi eam delicüs non sinit et voluptatibus fluitare, quibus naturaUter
delectatur. Hoc modo etiam illudadserunt, quod dictum est: >Sa-
pientia carnis inimica est deo«, non quo vere animam habeat caro vel
sapientiam propriam, sed sicut abusive dicere solemus et sitire terram
et velle eam bibere aquam (hoc utique, quod dicimus >velle<, non proprie
30 sed abusive proferimus, velut si dicamus iterum quia domus reconponi
vult, et alia multa his similia), ita et >sapientia carnis« accipienda est
vel quod dictum est quia »caro concupiscit adversum spiritum«. Adi-
cere solent etiam illud, quod dictum est: »Vos sanguinis fratris tui

7. 24 vgl. Gal. 5, 17 — 19. 32 Gal. , 17 — 26 Rom. 8, 7, vgl. oben S.

26, 19 — 33 Gen. 4, 10

10 putanda est C \
vita esse aliqua alia |
adversus ,1 11 natu-
ram natura 12 deplere replere J. deflere defluere 15 et < j'

25 fluitare] fluctuare 26 adsemnt AM<^crr adserent GGM*a asserent 27 vere


.«^ vero GM* veram 30 proferemus i proferimus M<:orr)
270 Origenes

clamat ad me de terra«. Quod enim >clamat< ad deum, uon est proprie


>sanguis< ille, qui eiFusus est, sed abusive >sanguis clamare< dicitur, dum
eins qui sanguinem eiFudit a deo vindicta deposcitur. Sed et illud,
quod apostolus ait: »Video autem aliam legem in membris meis«, ita
5 intellegunt tamquam si dixisset quod qui verbo dei \'acare vult, pro
is,

necessitatibus et usibus corporalibus, quae velut >lex< quaedam corpori


inest, distrabitur atque divellitur et inpeditur, ne >sapientiae dei< vacans
intentius possit divina contueri mysteria.
. Quod vero inter >carnis opera< descriptae sunt esse etiam >hae-
10 reses< et >invidiae< et >contentiones< vel cetera, ita accipiunt quod anima,
cum crassioris sensus fuerit effecta, ex eo quod corporis sese passionibus
subdit, oppressa vitiorum molibus et nihil subtile vel spiritale sentiens,
caro dicitur nomen trahit, in quo plus studii
effecta et inde vel pro-
positi gerit. Addunt etiam haec requirentes: Quis invenietur, vel quis
lö dicetur conditor mali huius sensus, qui sensus dicitur carnis? quia
alium nullum creatorem animae et carnis quam deum credendum esse
defendunt. dicamus quia bonus deus in ipsa conditione sua ali-
Et si

quid sibi creavit inimicum, utique absurdum videbitur. Si ergo scriptum


est quia »sapientia carnis inimica est deo« et hoc factum ex conditione
20 dicetur, videbitur ipse deus naturam sibi aliquam fecisse inimicam, quae
ei >non potest< esse subiecta nee >legi< eius, quippe si animal esse puta-

bitur de quo haec dicuntur. Quodsi ita recipiatur, quid iam differre
videbitur ab bis, qui diversas naturas esse animarum dicunt creatas,
quae naturaliter vel salvandae sint vel periturae? Quod utique solis
25 haereticis placet, qui dum iustitiam dei pia ratione adseverare non pos-
sunt, huiuscemodi impietatis figmenta componunt.
Et nos quidem, prout potuimus, ex singulorum personis quae dici
possent disputationis modo de singulis dogmatibus in medium protu-
limus; qui autem legit, eligat ex bis quae magis amplectenda sit ratio.

4 Rom. 7, 23 — 7 vfjl. I Kor. 1, 21. 24 — i) vgl. Gal. , 19—21 — 19 Böm. 8, 7

— 20 f v(jl. Rom. 8, 7

1 ad deum ßö ad dominum 3 effundit .1 1


a deo < y 4 autem
<J. 7dei<j/ ll<>o passionibus sese 12 vel ac < ,« 13 <:>o trahit

nomen ^1 15 quia qui 17 defendunt il/ defendent « (r . rgl. ofee« <S. 269, 20
oo deus bonus AB 19 ex conditione dei) Kl 27 f quae dici possent <>j nach
singulis Z. 28 ^1 28 possent possint possunt Del 29 sitl est
'.
De principiis III Cap. 4, 4. . Cap. , 1 271

'. " }<^ « -^ «.


CAPUT QUINTUM
Quod mundus ex tempore coeperit.

1. Post haec iam quoniam quidem uuiim de ecclesiasticis defiiii-


tionibus habetur praecipue secundum historiae nostrae fidem, quod
mundus hie factus sit et ex certo tempore coeperit et secundum per-
Yulgatam omnibus consummationem saeculi pro sui corruptione sol-
vendus sit, etiam de hoc pauca repetere non videtur absurdum. Et
quantum quidem ad scripturarum fidem pertinet, perfacilis de hoc
10 videtur adsertio. Denique et haeretici cum in alia multa distracti sint,
in hoc tarnen scripturae auctoritati cedentes visi sunt consonare.
De conditione ergo mundi quae alia nos scriptura magis poterit
edocere quam ea, quae a Moyse de origine eins descripta est? Quae
licet maiora quaedam intra se contineat, quam historiae narratio videtur

1 ostendere, et spiritalem in quam maximis contineat intellectum atque


in rebus mysticis et profundis >velamine< quodam litterae utatur: tarnen
nihilomiuus hoc indicat sermo narrantis, quod ex certo tempore creata
sint omnia quae videntur. De consummatione vero mundi primo lacob
indicat, cum ad iilios suos testatur dicens: »Convenite ad me, filii lacob,
20 ut annuntiem vobis quid erit in novissimis diebus« vel »post novissimos
dies«. Si ergo sunt >novissimi dies< vel >post novissimos dies<, cessare
dies necesse est qui coeperunt. David quoque ait: »Caeli peribunt, tu
autem permanebis, et omnes sicut vestimentum veterescent, et sicut
opertorium mutabis eos, et mutabuntur; tu autem ipse es, et auni tui
25 non deficient«. Dominus vero et salvator noster, cum dicit: »Qui creavit
ab initio, masculum et feminam fecit eos«, factum esse mundum etiam
ipse testatur; et rursum dicens quia »caelum et terra transient, verba
autem mea non transient«, corruptibilem eum finiendumque designat.
Sed et apostolus dicens: »Vanitati enim creatura subiecta est, non

1 XU der Überschrift vgl. oben S. 244, 10 — 4—8 vgl. oben S. 14, 1 —


12 — 16 — 19 Gen.
VII 7
vgl. Gen.
(II 159,
1

27: en
VIII 265. 2S2: in novissimis diebus)
vgl. II Kor.

),
3,


14f

22 Psal.
49, 1;

In Gen. hom. JiY


101, 27. 2S —
vgl.

9.
Orig.

XVH
25 Mattk.
1
c. Gels.

{Lom.
19, 4
— 27 Matth. 24, 35 Par. — 29 Rom. 8, 20. 21

9 ]ierfacilis] vel facilis facilis 13 eius descripta eiiisdem scripta

18 sint] sunt M* 24 autem] + idem Co 27 transiet ACGAb


272 Origenee

volens, sed propter eum, cjui subiecit in spe, quia et ipsa creatura
liberabitur a Servitute corruptionis in libertatem gloriae filiorum dei«
manifeste finem mundi declarat, et cum rursum |
dicit: »Transiet enim 14:i

habitus huius mundi«. Verum in eo ipso, quod dixit quia >vanitati

creatura subiecta est<, etiam initium eius ostendit, Si enim >yanitati


creatura subiecta est< propter >spem< aliquam, ex causa utique subiecta
est, et quod ex causa est, necesse est ut coeperit; non enim poterat
sine ullo initio "vanitati creatura esse subiecta< et sperare >liberari a
Servitute quae servire corruptioni non coeperat. Sed et
corruptionis< ,

10 quam plurima alia in divinis scripturis huiusmodi dicta repe.riet si quis


requirat ex otio, quibus et initium habere mundus et finem sperare
dicatur.
2. Si quis ergo est qui adversetur in hac parte vel auctoritati
scripturae nostrae vel fidei, inquiremus ab eo, utrum dicat deum con-
lö praehendere posse omnia, an non posse? Et dicere quidem >non posse<
manifeste impium est. Si vero, quod necesse est, dixerit quia omnia
conpraehendit, superest ut eo ipso quo conpraehendi possunt, et initium
habere intellegantur et finem. Nam quod penitus sine ullo initio est,
conpraehendi omnino non potest. In quantumcumque enim se intellectus
20 extenderit, in tantum conpraehendendi facultas sine fine subducitur et
difFertur, ubi initium non habetur.
3. Sed solent nobis obicere dicentes: Si coepit mundus ex tempore,
quid ante faciebat deus quam mundus inciperet? Otiosam enim et im-
mobilem dicere naturam dei impium est simul et absurdum, vel putare
2ö quod bonitas aliquando bene non fecerit et omnipotentia aliquando non
egerit potentatum. Haec nobis obicere solent dicentibus mundum hunc
ex certo tempore coepisse et secundum scripturae fidem annos quoque
aetatis ipsius numerantibus. Ad quas propositiones non arbitror aliquem
haereticorum secundum rationem dogmatis sui posse facile respondere.

3 I Kor. 7, 31 — 4—9 vgl. Rom. 8, 20. 21 — 22 ff zu Abschnitt 3—5 v<jl. die

wohl aus dem Epheser-Commentar des Orig. stammenden Ausführungen bei Hieron.,
Comm. in Ep. ad Ephes. 1 {Migiie SL XXVI 548 = IV 325 Marl., vgl. Praef.

p. 321. 322), Hieron. c. Joh. Hieros. c. 7 {Migne SL XXIII 360), Method. bei Phot.,

Bihl. Cod. 235, p. 302a, 30ff-B. und oben I Gap. 4, 3 — 26 f vgl. oben S. 14, 1 f

— 28f vgl. Denis, De la phil d'Orig. p. 154 .1. 2

2 in libertate ßG 3 eniin < li) oo se enim y 20 extenderit


ScorrAb ostenderit ACS* 26 Haec Hoc Del < \
nobis] + etiam M<^'^'-

+ iterum
De principiis III Cap. , 1. 2. 3. 4 273

Nos Yero consequenter respondebimus observantes regiilam pietatis et


dicentesquoniam non tunc primum, cum visibilem istum mundum fecit
deus, coepit operari, sed sicut post corruptionem huius erit alius mundus,
ita et antequam hie esset, fuisse alios credimus. Quod utrumque di-
vinae scripturae auctoritate firmabitur. Xam quod erit post hunc alius
mundus, Esaias docet dicens: »Erit caelum novum et terra nova, quae
ego faciam permanere in conspectu meo, dicit dominus«. Quod autem
ante hunc mundum fuerint etiam alii, Ecclesiastes ostendit dicens:
»Quid est quod factum est? ipsum quod futurum est. Et quid est
10 quod creatum est? hoc ipsum quod creandum est; et nihil est omnino
recens sub sole. Si qui loquetur et dicet: Ecce hoc novum est, iam
fuit id in saecuUs, quae fuerunt ante nos«. Quibus testimoniis utrum-
que simul probatur, quod et ante fuerint saecula et futura sint post-
modum. Non tarnen putandum est plures simul mundos esse, sed
[15 post hunc iterum aHum futurum; de quibus nunc non est necessa-
rium per singula repetere, cum id iam in superioribus fecerimus.
4. Illud sane otiose praetereundum esse non arbitror, quod scrip-

turae sanctae conditionem mundi novo quodam et proprio nomine nun-

I Nos vero— 15 futurum = Hieron., Ep. ad Avit. 9 {Migne SL XXII 1067):


Rursumque de mundo: Nobis autem, inquit, placet et ante bunc mundum
alium fuisse mundum et post istum alium futurum. Vis discere quod
post corruptionem huius mundi alius sit futurus? audi Esaiam lo-
quentem (66, 22): »Erit caelum novum et terra nova, quae ego facio
permanere in conspectu meo«. Vis nosse quod ante fabricam istius
mundi alii mundi in praeterito fuerint? ausculta Ecclesiasten (1, 9.
10): »Quid est quod fuit? ijjsum quod erit. Et quid est quod factum
est? ipsum quod futurum est. Et non est omne novum sub sole, quod
loquatur et dicat: Ecce hoc novum est. Iam enim fuit in saeculis
pristinis, quae fuerunt ante nos«. Quod testimonium non solum
fuisse sed futuros mundos esse testatur, non quo simul et pariter
omnes fiant, sed alius post alium. — 6 Jes. 66, 22; Rufin las also toie

Rieron. (s. o.) hei Orig. — 9 Pred. Sal. 1, 9. 10 — 16 vgl. oben II Gap.
— -
1— 17— S.
;
& •^«
XIX
3,

t/siv , «,
274, 10 f vgl. Orig., In Joh. 22 (IV 324, 17:

< , >6

II et < J/i
futurum] aliorum futui-orura
Origenes V.
15 iterum* B-'^'^'r Interim
aliorum futurum Del
iuitium Del

Jg
\
ali^mi
274 Origenes

cuparunt, dicentes mundi (quod latine satis inproprie trans-


latum constitutionem mundi dixerunt; vero in graeco magis
deicere significat, id est deorsum iacere, quod latine inproprie, ut dixi-
mus, constitutionem mundi interpraetati sunt), sicut in evangelio se-
5 cundum lohannem, cum dicit salvator: »Et erit tribulatio in illis diebus,
qualis non fuit a constitutione mundi« (hie constitutio dicta
est, quod ita intellegendum est, sicut superius exposuimus). Sed et

apostolus in epistola ad Ephesios eodem sermone usus est, cum ait :

»Qui elegit nos ante constitutionem mundi« (et hie constitutionem mundi
10 dixit, eodem sensu quo superius interpraetati sumus intelle-
gendam). Dignum igitur videtur inquirere, quid est quod hoc novo
nomine indicetur. Et arbitror, quoniam quidem finis et consummatio

[so Preuschen,
), Cod.]

Matth. Gomm. ser.


oi

71 {Lom. IV
^,
378, über Matth. 2ö, 34: Quod
in latino habet: >a constitutione mundi<: in graeco sie habet: >a depositione
mundi<, et secundum graecum sermonem exponit quae seeundum latinum non
conveniebat exponere etc.); Hieron., Comm. in Ep. ad Ephes. 1 (IV 324 f Marl.
= Miffne SL XXYl 547: non id ipsum autem quod »Constitution

sonat . . . proprie dicitur, quum quid deorsum iacitur et in inferiorem

locum mittitur de sublimi, vel quum aliqua res sumit exordium . . .); Rufiri,

Apol. I 25 {Mir/ne SL XXI 563) tmd Euet, Origen. II 2 qu. 12, 2 — 17f vgl.

x.B. Matth. 25, 34. Joh. 17, 24. Ephes. 1, 4. Hebr. 4, 3

5 Matth. ^4, 21 (>Iohannem< tcohl Fehler Rufins) — 9 Ephes. 1, 4 — 12 Et


arbitror — S. 275, 14 institutus est = Uieron., Ep. ad Ävit. 9 {Migne SL XXII
1067): statimque subiungit: Divinius [so Koe, divinitus Codd.üDB Divinitatis
ValL] habitaculum et veram requiem apud superos aestimo intellegi,
in qua creaturae rationabiles commorantes, antequam ad inferiora
descenderent et de invisibilibus ad visibilia conmigrarent ruentes-
que ad terram crassis corporibus indigerent. antiqua beatitudine
fruebantur. Unde conditor Deus fecit eis congrua humilibus locis
Corpora et mundum istum visibilem fabricatus est ministrosque ob
salutem et correptionem eorum, qui ceciderunt, misit in mundum,
e quibus alii certa obtinerent loca et mundi necessitatibus oboedirent,
alii iniuncta sibi officia singulis quibusque temporibus, quae novit
artifes Deus, sedula mente tractarent. Et ex bis sublimiora mundi
loca sol et luna et stellae, quae ab apostolo {Rö)7i. 8,19 —22) >creatura<

1 catabolen L 2 catabole L 6 catabole catabolae AG 7 expo-


suimus diximus 8 in epistola] + sua 10 catabolen catabolem Qa
catabole
De princiinis Cap. , 4 275

sanctorum erit in his, >quae non yideiitur et aeterna sunt<, ex ipsius


iinis I
contemplatione, sicut in superioribus frequenter ostendimus, simile 150
etiam initium rationabiles creaturas habuisse censendum est. Et si tale
iüitium qualem finem sperant, fuerunt sine dubio iam ab
habuerunt,
ü iuitio in his, >quae non videntur et aeterna sunt<. Quod si est, de
superioribus ad inferiora descensum est non solum ab his animabus,
quae id motuum suorum varietate meruerunt, verum et ab his, qui ad
totius mundi ministerium ex illis superioribus et invisibilibus ad haec
inferiora et visibilia deducti sunt, licet non volentes. »Vanitati quippe
10 creatura subiecta est non volens, sed propter eum, qui subiecit in spe«,
quo vel sol vel luna vel stellae vel angeli dei explerent obsequium

15
mundo; et his animabus, quae ob nimios defectus mentis suae eras-
sioribus istis et solidioribus indiguere eorporibus, et propter eos, quibus
hoc erat necessarium, mundus
communiter omnium per hanc significantiam,
a superioribus ad inferiora videtur indicari
libertatis
retur< , cum
universa >creatura< gerit,
vel prolapsi vel dispersi sunt
>filii dei< ,
qui
iste visibilis institutus est.

in unum
ut >a
id

servitutis
est
deductio.
per ,
Ex hoc

Spem
corruptione libe-
,
ergo

sane

fuerint cum cetera officia expleverint in hoc mundo,


congregati, vel
20 quae solus cognoscit omnium artifex deus. Talem vero ac tantum
factum esse putandum est mundum, qui vel omnes eas animas, quae
iu hoc mundo statutae sunt exerceri, caperet, vel omnes eas virtutes,
quae adesse eis et dispensare eas ac iuvare paratae sunt. Unius nam-
que naturae esse omnes rationabiles creaturas, ex multis adsertionibus
25 conprobatur; per quod solum dei iustitia in omnibus earum dispensa-
tionibus defendi potest, dum unaquaeque in semet ipsa habet causas,
quod in illo vel in illo vitae ordine posita est.

dicuntur Codd.TlDB], acceperunt. Quae >creatura vanitati sub-


[dicitur

iecta est< 60,quod crassis circumdata eorporibus et aspectui pateat.


Et tarnen >non sponte< subiecta est vanitati, sed propter voluntatem
eins, qui eam subiecit >iu spe<. Euf. hat uingestellt und geündei-t.

1. 5 vgl. Kor. 4, 18 — 2 vgl. oh. S. 79, 19ff. 107, 9f. 109, 1 ff — 9 Rinn. 8,20
— 17 f vgl. Hörn. 8, 21 — 19 vel — 20 deus = Hieron., Ep. ad Avil. 9 [Migne
SL XXII 1067): Et iterum: alii vero in singulis locis atque temporibus,

quae solus artifex novit, mundi gubernaculis serviunt, quos angelos


eius (esse Vall.) credimus. —
21 f vgl. Vcrgil, Aen. VI 739 Weg 23 f vgl. —
Huet, Origen. II 2 qu. 5, 11. IG

9 deducta 11 quo quod qua Del 15 catal)olen catabolem


22 vel] + ut 23 eis] his 27 vel in illo vel illo AB
18*
276 Origenes

5. Hanc ergo dispositionem dei, quam postea ordinavit, iam tum ab


origine mundi rationibus causisque prospectis vel eorum, qui pro defectu
mentis venire in corpora merebantur, vel eorum, qui visibilium cupi-
ditate raptabantur, sed et illorum, qui vel volentes vel inviti praestare
5 officia quaedam bis, qui in hunc statum deciderant, conpellebantur ab
eo, qui >in spe< subiciebat, non intellegentes quidam nee advertentes
quod ex praecedentibus liberi arbitrii causis instituta fuisset a deo
dispositionis ista varietas, arbitrati sunt vel fortuitis motibus vel fatali
necessitate agi omnia, quae in hoc mundo sunt, nee esse aliquid in
10 nostro arbitrio. Unde nee dei providentiam inculpabilem adsignare
potuerunt.
6, autem diximus quia multis vel miuistris vel reetoribus vel
Sicut
auxiliatoribus eguerunt animae omnes, quae in hoe mundo versatae
sunt: ita in novissimis temporibus, cum iam finis mundo proximus im-
15 mineret et in ultimam perditionem omne humanum vergeret genus, in-
firmatis non solum bis, qui regebantur, verum etiam illis, quibus regendi
fuerat sollicitudo commissa, non iam tali auxilio nee similibus sui in-

1 Hanc — 5 conpellebantur = Hieron., Ep. ad Avit. 9 [Migne SL XXII 1067 f :

Et post paululum: Quem rerum ordinem et totuni [tota toto D totius

Vall^ mundi (regit Dei) Providentia, dum aliae virtutes de sublimi-


oribus corruunt, aliae paulatim labuntur in terras, istae voluntate
descendunt, aliae praecipitantur invitae, hae sponte suscipiunt
ministeria, ut ruentibus manum porrigant, illae coguntur ingratae
et tanto vel tanto tempore in suscepto officio perseverant. Etiterum:
Ex quo sequitur ut ob varios motus varii creentur et mundi, et post
bunc quem incolimus alius multo dissimilis mundus fiat. Nullusque
alius diversis casibus et profectibus vel virtutum praemiis vel vi-
tiorum suppliciis et in praesenti et in futuro atque in omnibus et
retro et in priore [so 77, in priora Z>5, porro Koe postea Fo//.] temporibus
potest merita dispensare et ad unum rursus finem cuncta pertrahere
nisi solus conditor omnium Dens, qui seit causas propter quas alios
dimittat sua perfrui voluntate et de maioribus ad ultima paulatim
dilabi, alios iucipiat visitare et gradatim quasi manu data ad pri-
stinum retrahere statum et in sublimibus collocare. Bi(f. hat stark ijc-
kürxt und geändert. — (J rgl. Rum. 8, 20

1 tum dum tunc 2 perspectis 9 sunt AB, unklar ob sunt oder


fiunt G, fiunt <. 11 potuerunt] hier endigt G 12 quia multis <
multis < 16 qui regebantur qui regabantur quae gerebantur 17 sui

AB suis
De principiis III Cap. ö, 5. 6 277

diguit defensoribus, sed auctoris ipsius et creatoris sui opem poposcit,


qui et bis oboediendi et illis regendi corruptam profanamque restitueret
disciplinam. Unde dei, qui erat verbum et sapientia Jan
unigenitus filius

patris, cum apud patrem, >quam babuit antequam


esset in >ea gloria<
5 mundus esset<, >exi nanivit sein et ipsum et formam servi accipiens< effi- 151
citur >oboediens usque ad mortem<, ut oboedientiam doceret eos, qui non
aliter nisi per oboedientiam salutem consequi poterant, regendi quoque
reguandique corruptas restitueret leges, dum >omnes inimicos subicit
pedibus suis<, et per hoc quod >necesse est eum regnare, donec ponat
10 inimicos suos sub j)edibus suis< et >novissimuminimicumdestruat mortem*,
rectores ipsos regendi doceat moderamina. Quia ergo non solum regendi
vel regnandi verum etiam oboediendi, ut diximus, reparare venerat di-
sciplinam, in semet ipso prius complens quod ab aliis volebat impleri,
idcirco non solum >usque ad mortem crucis^ patri >oboediens< factus
15 est. verum etiam in consummatione saeculi in semet ipso conplectens

omnes, quos subicit patri et qui per eum veniunt ad salutem, cum ipsis

et in ipsis ipse quoque >subiectus< dicitur patri, dum >omnia in ipso con-
stant<, >et ipse est caput< omnium, >et in ipso< est salutem consequentium
»plenitudo<. Hoc ergo estquod de eo dicit apostolus: »Cum autem
20 omuia ei fuerint subiecta, tunc et ipse filius subiectus erit ei, qui sibi
subdidit omnia, ut sit deus omnia in omnibus«.

3 Unde — S. 279, 17 f saecnlA = Anonym, ad Januaritim {bei Augustin, Opp.


ed. Ben. VIII App. Col. 53) — 3—5 rrjl imteii IV Cap. 4, 5 (32) — 4f rgl.

Joh. 17, — 5f vgl Phil. 2, 7. S — 8—10 vgl. IKör. 15, 25—27 — 14 vgl.

Phil. 2, 8 — 15—19 tgl. Orig., In Lev. hom. VII 2 [Lom. IX 293 f: Quando
consummat hoc opus? Quando me, qui sum ultimus et nequior omnium peccatorum,
consummatum feceiit et perfectum, tunc consummat opus suum. . . . Denique donec
ego non sum subditus patri, nee ipse dicitur patri esse subiectus . . . (294) Cum
vero consummaverit opus suum et universam creaturam suam ad summam per-

fectionis adduxerit, tunc ipse dicetur subiectus in bis, quos subdidit patri, et in
quibus opus, quod ei pater dederat, consummavit, ut sit Deus omnia in omnibus)
— 17—19 vgl. IKor. 15, 28. Kol. 1, 17—19. Ephcs. 1, 22f — 19 l Kor. 15, 28

2 profanatamque \
restituerit / 3 Unde] Nam Jan 5 exinauit Jan
I
semet AJan se 7 potuerant Jan \
regendi — 12 f disciplinam < Jan
8 restitueret AB restifcuuntur G*M restituantur G^<:orr restituit \ inimicos]

+ suos 9 et] ut Del 11 rectoresque 14 patri < Jan 15 in con-


summationem y Jaw 16 subiecit / 1
ipsis] et ipsi Ja» 17 f constet Gil/*
constent 18 in ipsol ipse Jan \
est] + salus + salus et 19 est <y
19f cv) cum autem ei omnia subiecta fuorint Jan
278 Origenes

7. Verum neseio quo pacto haeretici non intellegentes apustoli Ja

sensum, qui in his verbis continetur, subiectionis in filio nomen infa-

mant; cuius appellationis si proprietas requiritur, ex contrariis f'acile

poterit inveniri. Nam si subiectum esse non est bonum, restat ut illud,
*
5 quod contrarium est, bonum sit, id est non esse subiectum. Sermo
namque apostoli secundum quod isti volunt hoc videtur ostendere. dum
dicit: »Cum autem subiecta fuerint ei omnia, tunc et ipse filius subiectus

erit ei, qui sibi subdidit omnia«, ut quasi is, qui nunc patri subiectus

non sit, subiectus futurus sit tunc, cum prius ei pater universa subie-
10 cerit. Sed miror quomodo hoc intellegi possit, ut is, qui nondum sibi
subiectis omnibus non est ipse subiectus, tunc >cum subiecta sibi fuerint
omnia<,cum rex omnium fuerit et potestatem tenuerit universorum, tum•
eum subiciendum putent, cum subiectus ante non fuerit, non intellegentes
quod subiectio Christi ad patrembeatitudinem nostraeperfectionisostendit
15 et suscepti ab eo operis palmam declarat, cum non solum regendi ac re-
gnandi summam,quam in universa emendaverat creatura, verum etiam oboe-
dientiae et subiectionis correcta reparataque humani generis patri ofPerat
instituta. Si ergo bona et salutaris accipitur ista subiectio, qua>subiectus<esse
dicitur filius patri, valde consequens et cohaerens est ut et >inimicorum<

20 quae dicitur fiKo dei esse subiectio salutaris quaedam intellegatur et


utilis; ut sicut cum dicitur >iilius< patri >subiectus<, perfecta universae
creaturae restitutio declaratur, ita cum filio dei >inimici< dicuntur esse
subiecti, subiectorum salus in eo intellegatur et reparatio perditorum.
8. Verum certis quibusque et modis et disciplinis et temporibus
25 subiectio ista complebitur, id est non necessitate aliqua ad subiectionem
cogente nee per vim subditus fiet omnis mundus deo, sed verbo ratione
doctrina provocatione meliorum institutionibus optimis comminationibus
quoque dignis quae iuste immineant his, qui salutis
et conpetentibus,

et utilitatis Denique et nos ho-


suae curam sanitatemque contemnunt.
30 mines, cum vel servos vel fiKos erudimus, dum adhuc per aetatem

7 IKor. 15, 28 — 8—23 r(/l. 1 Kor. 15, 28 — 12. 15) f vgl. I Kor. 15, 25
U7id ob. >S'.
79, 3 ff — 14 f rffl. Orig., In Lcr. Iwtn. VII 2 {Lom. IX 293 f und
oben S. 277, 15—19 — 18fif vgl. Hitet, Origen. II 2 qu. 11, 16

2 f infament Jan 3 oo propr. si Jan \


requiratur Jan 6 dum] cum
8 CV3 ei erit 9 oo tunc subiectus futurus sit Jan 10 is < Jan lOf c»o sub-

iectis sibi Jan 14 beatitudinis nostrae perfectionem Semler, vgl. loiten Cap. G, 2

a. E. 15 ac] atque Jan 16 in universam e. creaturam 17 correpta para-


ta-que Ä 20 intellegatur] + esse Jan 21 utilis] utilitatis \
universa BM*
22 restitutio] restauratio Jan 27 institutis Jan 29 et^] etiam Jan 30 cvj vel

cum Jan
De principiis Cap. 5, 7. 8. Cap. 6, 1 279

rationis incapaces sunt, minis eos et metu coliercemus cum vero boni, ;
(Jan)

utilis et honesti iutellegeutiam tunc iam cessante verberum


ceperint,
metu, verbo ac ratione suasi ad omnia quae bona sunt adquiescunt.
Quomodo autem servata omnibus ratiouabilibus creaturis arbitrii libertate
unasquisque debeat dispensari, id est quos velut iam paratos et capaces
sermo dei et inveniat et instruat, quos autem interim differat, a quibus
vero penitus occultetur et longe eorum a se fieri dispenset auditum,
quosque rursum contemneutes indicatum sibi et praedicatum verbum
dei correptionibus quibusdam et castigationibus inlatis perurgeat ad
10 salutem conversionemque eorum quodammodo exigat et extorqueat,
quibus vero etiam occasiones quasdam praestet salutis, ita ut interdum
etiam ex responsione sola fide prolata indubitatam quis ceperit salutem,
quibus haec ex causis vel quibus occasionibus fiant, quidve iu bis intro
inspiciens divina sapientia, vel quos motus propositi eorum videns haec
lö universa dispenset: soli deo cognitum est et unigenito eius, >per quem
creata ac reparata sunt universa<, et spiritui sancto, per quem cuncta
sanctificantur, »qui ab ipso patre procedit«, cui est gloria in aeterna sae-
cula. Amen.

20
d\ n^Qi

CAPUT SEXTUM
.
De consummatione mundi.
1. De fiue vero et consummatione omnium iam quidem et in su-
perioribus pro viribus nostris disseruimus, secundum quod divinae scrip-
turae indulsit auctoritas, quae sufficere ad instructionem putamus, paucis

7 vgl. Prov. 15, 29 — 11 f vgl. Orig., In Ep. ad Rom. III 9 {Lom. VI 218 f)

— 15 f vgl. Joh. 1, 3 — IGf vgl. oben S. 56, 4 ff. 59, 5 fF. 61, 3 ff — 17 Joh.
15, 26 — 19 Überschrift griech. bei Phot., Bibl. Cod. p. 4a, löB., ho das

Cap. als erstes des IV. Buches angegeben icird; doch vgl. den Schluß des Gapiiels und
Hieron., Ep. ad Avit. 9 [Migne SL XXII 1068) — 22 ff vgl. Thomasius, Origenes
S. 172 ff u. Denis, De la phil. d'Orig. p. 351 ff — 22 f vgl. oben II Cap. 10. 11

1 boni] + et Jan 2 verborum Jan 3 aci atque Ja7i iara] etiam .1

invenit Jan 7 et] + quam 8 quosque] quodque quo usque Jan 9 casti-

gationibus] + quibusdam 10 quodammodo AB quemadmodo GM* queinadmodum


M^ecrra 12 prolata AB Jan probata / 13 f quid vel introspiciens Jan IG ac]

et 18 Amen •< Jan, dessen Excetpt Buch 1 hier endigt


2S0 Origenes

etiam nunc ammonitis, quoniara in hunc nos locum quaestionis ordo 152
|

perduxit. Igitur summum bonum, ad quod natura rationabilis universa


festinat, qui etiam finis omnium dicitur, a quam plurimis etiam philo-
sophorum hoc modo terminatur, quia summum bonum sit, prout pos-
5 sibile est. similem fieri deo. Sed hoc non tam ipsorum inventum, quam
ex diyinis libris ab eis adsumptum puto. Hoc namque indicat Moyses
ante omnes. cum primam conditionem hominis enarrat dicens: »Et dixit
deus: Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram«. Tum
deinde addit: »Et fecit deus hominem, ad imaginem dei fecit illum.
10 masculum et feminam fecit eos, et benedixit eos«. Hoc ergo quod dixit
»ad imaginem dei fecit eum« et de similitudine siluit, non aliud indicat
nisi quod >imaginis< quidem dignitatem in prima conditione percepit.

>similitudinis< vero ei perfectio in consummatione servata est: scilicet


ut ipse sibi eam propriae industriae studüs ex dei imitatione conscisceret.
15 quo possibilitate sibi perfectionis in ioitiis data per >imagiais< dignitatem,
in fine demum per operum expletionem perfectam sibi ipse >similitu-
dinem< consummaret. Sed apertius haec et evidentius ita se habere
lohannes apostolus definit, hoc modo pronuntians: »Fiholi, nondum
scimus quid futuri sumus: si vero revelatus nobis fuerit« (de salvatore
20 sine dubio dicens) »similes illi erimus«. Per quod certissime indicat
et finem omnium, quem adhuc sibi dicit ignotum, et similitudinem dei
sperandam, quae pro meritorum perfectione praestabitur. Ipse quoque
dominus in evangelio haec eadem non solum futura, verum etiam sui
intercessione futura designat, dum ipse hoc a patre discipulis suis im-

2 ff vgl. Huet, Orif/eii. II 2 qu. 12, 9 — 3—5 vgl Piaton, Theaet. c. 25


1). 176 -B; Cletnens AI, Strom. II 19; 97, 1. 100, 3 (II 166, 1 ff. 167, 23 St. mit Test.);

Stob. Eclog. II 64 (II p. 49, 9 W.: &) — 7 Oen. 1, 26 — 9 Gen.


1, 27. 28 — 10 flF vgl. Orig. c. Gels. IV 30 (I 299, 6), In Ep. ad. Rom. IV {Lom.
266: Et hoc est fortassis, quod in initiis homo, cum propositum fuisset, ut ad
imaginem et similitudinem Dei fieret, ad imaginem quidem factus est, siniilitudo

autem dilata ob hoc, ut prius confideret in Deum

-)
est et ita fieret simüis ei et

& V6
ipse audii-et quia similis ei fiet omnis, qui confidit in eum); Iren., Adr. Iiaer.

Clemens ., Strom. II 8; 38, (II 133, 22 St.). Dagegen Method. bei PJiot., Bibl.
Cod. 234 p. 293 &, 38 B. (
— 1S IJoh
3, 2; vgl. Orig., In Exod. hom. VI (Low. IX 64, wo: si autem revelatum, sonst
derselbe Wortlaut)

13 ei 5 et ^ < y |
perfectio^ + et .1 15 possibüitate — data Del
possibilitatem — datam L \ in < y
De principiis III Cap. 6, 1 2S1

petrare dignatur dicens: »Pater, volo ut ubi ego sum mecum


et isti
sint«: et »sicut ego et tu unum sumus, ita et isti in nobis unum sint«.
In quo iam videtur ipsa similitudo, si dici potest, proficere et ex simili
>unum< iam fieri, pro eo sine dubio quod in consummatione vel fine
>omnia et in omnibus deus< est.
In quo requiritur a nonnullis, si ratio naturae corporeae, quamvis
expurgatae ad liquidum et penitus spiritalis effectae, non yideatur ob-
sistere vel ad similitudinis clignitatem vel ad unitatis proprietatem, quod
naturae divinae, quae utique principaliter iucorporea est, nee similis
10 videatur posse dici quae in corpore est natura nee unum cum ea yere
ae merito designari, maxime cum id, quod >unum est filius cum patre<,
ad naturae proprietatem referendum iidei veritas doceat. *****
lllud quoque quod ab eodem apostolo dieitur: sOmnis
,
creatura Hier

1 Joh. 17, 24 — 2 Joh. 17, 21 — 5 rrß. I Kor. lo, 28 — In quo — 12 do-

ceat = Hieron., Ep. ad Avit. 9a Cumque de fine disputare


(iTfz'irne <SL XXII 1068) :

coepisset, haec intulit: Quia, ut crebro iam diximus, principium rursuui

ex fine generatur, quaeritur [quaeriturque utruni et tunc futura ],


sint Corpora, an sine corporibus aliquando vivendum sit, cum redacta
[reducta HD] in nihilum [nihilo nihili D nichil B] fuerint, et incorpo-

ralium vita incorporalis esse credenda sit, qualem et Dei novimuii.


Nee dubium est quin, si omnia Corpora ad mundum istum sensibilem
pertineant, quae appellantur ab Apostolo visibilia (-STo/. 1, 16), futura
sit

Syn.

xum
.,
a. 543 {Hahn, Bibl.

ersten
)
Satx im
' ,
vita incorporalium incorporalis.
d. Symb.^ S. 229: otl

/
Synodalschreibcn
Ep. synod. c. 2 {Migne SL XXII 763: dicit quod post multos saeculorum
Vgl. hierzu

Justinians,
& ', Anathem. XI der Const.

Mansi IX 536 C)
, vgl.

,
nar-

die Par.

Theophil.

reoursus corpora nostra paulatim redigantur in nihilum et in auram


tenuem dissolvantur) 7ind oben II Gap. 3, 2 — Q ff Schnitxer, S. 238 Anm.,
vergleicht Orig., hi Matth. XIII 1 {Lom. III 207—209), c. Gels. IV 21 (I 291, 10)
u. oben I Gap. 6, 4 — 11 f vielleicht Zusatz Rußns, der hier sonst stark gekürxt
hat. Ergänzung bietet Hieron., Ep. ad Avit. 9» {Migne SL XXII 1068) Z. 13— S.
282, 20, und zwar Z. 13—5. 282, 6 mit der Einleitung'. Et post paululum, also
schliejdt dieses Stück fast unmittelbar an das Erg. Z. 6 — 12 Test, an; xum Über-
gang xtcischen beiden Erg. rcrivcndet Schnitzer, S. 237f die Worte Fufins Z. 6 — 11
— 11 vgl. Joh. 10, 30 7— 13 liöni. S, 21

1 dignatur] designatur AS* 4 iam < y 6 quamvis] quam }' 9 prin-


cipaliter AB coqioraliter 10 vere] vera
282 Origenes

liberabitur a Servitute corruptionis in libertatem gloriae filiorum dei«, Hier


sie intellegimus, ut primam creaturam rationabilium et incorporalium
esse dicamus, quae non serviat corruptioni, eo quod (non) sit vestita
corporibus, et ubicumque Corpora fuerint, statim corruptio subsequatur.
5 Postea autem >liberabitur de Servitute corruptionis^, quando receparit
>gloriam filii dei, et deus fuerit omnia in omnibus<.

Ut autem incorporeum finem omnium rerum esse credamus, illa


nos salvatoris oratio provocat, in qua ait: »Ut quomodo ego et tu unum
sumus, sie et isti in nobis unum sint«. Etenim scire debemus, quid
10 sit deus et quid sit futurus in fine salvator, et quomodo sanctis simi-

litudo patris et filii repromissa sit, ut quomodo illi in se >unum< sunt,


>sic et isti< in eis >unum sint<. Aut enim suscipiendum est universitatis

deum vestiri corpore et, quomodo nos carnibus, sie illum qualibet
materia circumdari, ut similitudo vitae dei in fine sanctis possit aequari;
15 aut si hoc indecens est maxime apud eos, qui saltem ex minima parte
dei sentire cupiunt maiestatem et ingenitae atque omnia excedentis
naturae gloriam suspicari, e duobus alterum suscipere cogimur, ut aut
desperemus similitudinem sumus corpora semper babituri, aut

,
dei, si

& ->
si beatitudo nobis eiusdem cum deo vitae promittitur, eadem qua vivit
20 deus nobis condicione vivendum
2.
est.)

<,<.
,
' ,
>&-6
,
. .>< ,
25

eodem
G vgl.

loco)
,
Kor. 15, 28
schließt tvohl
— 7 Ut
ohne Lücke an Z. 6 an,
6 &6

— 20 vivendum
6

est {mit der Einleitunf)

rgl. Schnitter, S. 238


* * - * * *

li.
Et
oben
iu

S. 281, 6ff — 8 Joh. 17, 21 — 20 vivendum est] dahinter Hieron.: Ex quibus


Omnibus adprobatur, quid de resurrectione
tura confirmet, ut
crassis corporibus vestiremur.


simus

21—25
{Mansi IX 529, voraus gehen die Worte: ix
d. .
& absque corporibus,

Frg. 27
Vgl. Piaion,

{Red. III
sentiat,

quomodo
Phaed.

2),
et

e.

bei
quod omnia corpora
prius fiiimus,

62 p. 114 C:

Justinian, Ep. ad

&) =
antequam

S. 283, 1
,
Mennam
interi-

Cum
ergo —7 dicatur Ptif. — 21 f. 24 ti. ?. 283, 1 rgl. I Kor. 15, 28

3 <non> Vall. 5 receperint Codd. DB, Voll. 6 filiorum Vall. 10 quomodo]


+ in n*DB
&
Red
Vall.

Koe \
11

Cod. Ath.
illi Cod. n^orr Vall. alii Codd.

<
Mansi
Cod. Ath. 23 — 24
21
< Cod. Aih.
.ovv
2
De principiis TU Ciip. 6, 1. 2. 3 2S3

2. [Cani ergo in fine >deus esse omiiia et in ümnibiis-= promittatur, '.Jiin)

^-^
sicut consequens est, non est opinandum venire ad illum finem animalia ^

vel pecora vel bestias, ne etiam in animalibus aut pecoribus vel bestiis
deus inesse designetur; sed nee ligna vel lapides, ne in bis
5 esse dicatur quidem malitiam ad illum finem 153
deus. |
Ita ne ullam
putandum omnibus deus esse< dicitur, etiam
est pervenire, ne dum >in

in aliquo mabtiae vasculo inesse dicatur.J Nam etiamsi nunc quoque


ubique et >in omnibus esse< dicimus deum, pro eo quod nihil potest Jan
esse vacuum deo, non tarnen ita esse dicimus, ut >omnia< sit nunc in
10 quibus est. Unde diligentius intuendum est quäle est hoc, quod per-
fectionem beatitudinis rerumque finem significat, quod non solum >in
omnibus esse< dicitur deus, sed etiam >omnia< esse dicitur deus. Quae Sc
sint ergo ista >omnia<, quae deus futurus sit >in omnibus<, requiramiis.
Et ego quidem arbitror qaia hoc, quod >in omnibus omnia esse<
3.

15 dicitur deus, significet etiam in singulis eum >omnia esse<. Per singulos
autem >omnia^ erit hoc modo, ut quidquid rationabilis mens, expur-
gata omni vitiorum faece atque omni penitus abstersa nube malitiae,
vel sentire vel intellegere vel cogitare potest, >omnia< deus sit nee ultra
iam aliquid aliud nisi deum deum cogitet, deum
sentiat, videat, deum

,
20 teneat, omnis motus sui deus modus et mensura sit; et ita erit ei
>omnia< deus: non enim iam ultra mali bonique discretio, quia nusquam

5 — 21 f Gregor. De {Migne SGr XL VI

& ?.-),
7. rril. Nijss., an. et resurr.

72 B: Tijg

rgl. ebenda 93 ß. 101 J. u. oben S. 165, 28ff —



&,
11— S. 285, 3 vgl. I Kor.
6. 8. lö, 28 6f vgl. Gregor. Nyss., De an. et resurr. {Migne

SGr XL VI 104 GD):

U. Buchs der Excerpte


. —
des
8 ubique —
Anonym, ad Januar.
S. 284, 10 in omnibus erit

{Augustin. opp. tom. VIII App.


= Anfang des

Col. 53) — 12 f Quae sint — S. 287, 9 non possunt = Excerpt des loannes Scofus

Erigena (= Sc, Migne SL CXXII 929 f ), vgl. die Einleif. IV 2

4 vel] nee 8 esse] esit GM* sit M<:orra |


cv? dicimus esse Jan 9 f in qui-
bus] in omnibus in quibuscumque S llf c^ in o. deus esse dicitur Jan 13 sint]

sunt Ja«
omnium
Codd. Par<-orr Yat
I

Jan,
inquiramus Jan
vgl.

,
hierzu Hieron., Apol.
omnium Par'*\
14 in] über d. Z.
12 [Migne SIj
corporum faece deposita
A^ <
1 |
17
435):
omni^
omni
extcrsa
AB
[so

Jan
[aber vgl. Revue d'histoire et de litt, relig. lll (1898) 565 Wcij] 19 aliquid < Jan
sentiat, deum cogitet, deum < Sc Del 20 omnis motus sui deus modus et men-
sura sit Sc Del omnes motus sui deus sit omnis motus suus deus sit Jan
I
deus über d. Z. A"^ \ ei <i ySe 20 f et ita erit ei omnia deus -< Jan
284 Origenes

malum (>oniDia< enim ei deus est, cui iam non adiacet malum), nee ''Jan

ultra ex arbore sciendi >bonum et malum< edere concupiscet qui sem-


per in bono est, et cui >omnia< deus est. Si ergo finis ad principium
reparatus et rerum exitus conlatus initiis restituet illum statum, quem
5 tunc habuit natura rationabilis, cum de ligno sciendi >bonum malum< et
edere non egebat, ut amoto omni malitiae sensu et ad sincerum purum-
que deterso solus qui est unus deus bonus hie ei fiat >omnia^, et non

in paucis aliquibus vel pluribus sed ut »in omnibus<: ipse sit >omnia<,
cum iam nusquam >mors<, nusquam >aeuleus< mortis, nusquam omnino
10 malum: tunc yere deus >omnia in omnibus< erit. Verum istam per-

2. 5f vgl. Gen. 2, 17 — 9 vgl. I Kor. 15, 55f — 10 Verum — S. 285, ad-

mixfcio = Hieron., Ep. ad Avil. 10 [Migne SL XXII 1068 f) : Rursumque de mun-


doium varietatibus disputans et vel ex angelis daemones vel ex daemonibus an-
gelos sive homines futuros esse contestans et e contrario ex honiinibus daemones

et omnia ex Omnibus, sententiam suam tali fine confirmat: Nee dubium est
quin post quaedam intervalla temporum rursum materia subsistat
et Corpora fiant et mundi diversitas construatur propter varias vo-
luntates rationabilium creaturarum, quae post perfectam beatitu-
dinem usque ad finem omnium rerum paulatim ad inferiora delapsae
tantam malitiam receperunt, ut in contrarium vertereutur, dum no-
lunt servare principium et incorruptam beatitudiuem possidere. Nee
hoc ignorandum, quod multae rationabiles creaturae usque ad se-
cundum et tertium et quartum mundum servenfc priucipium nee mu-
tationi in se locum tribuant, aliae vero tam parum de pristino statu
amissurae sint, ut paene nihil perdidisse videantur, et nonnullae
grandi ruiiia in ultimum praecipitandae sint barathrum. Novitque
dispensator omnium Deus in conditione mundorum singulis abuti
iuxta meritum et oportunitates et causas, quibus mundi gubernacula
sustentantur et initiantur, ut qui omnes vicerit nequitia et penitus
se terrae coaequaverit, in alio mundo, qui postea fabricandus est,
fiat diabolus, >principium plasmationis Domini.i, ut >iuludatur ei ab
angelis< [vgl. Hiob 40, 14), qui exordii amisere virtutem. Quibus dictis

quid aliud conatur ostendere, nisi huius mundi homines peccatores in alio mundo
posse diabolos et daemones fieri? et mrsum nunc daemones in alio mundo posse
vel angelos vel homines procreari? Ruf. hat fast das ga?ixe Stück ueggelassen.

1 omnia— malum < Jan 3 est* <i \


Si A*B)'Sc Sic A-JanDel
5 tunc < y \
rationalis Jan 6 ut] et Jan 7 c'o solus deus qui est unus
bonus, hie Jan \ fiet Jan 8 omnia] + et Jan 9 iam < 5e 10 tunc]
dum I
erit] hier endigt Jan
De principüs III Cap. 6, 3. 4 2S5

fectionem ac beatitudinem rationabilium naturarum ita demum quidain Sc


permanere in eo statu quo supra diximus putant, id est ut deum
>omnia< habeant, et deus eis sit >oinnia<, si nullatenus eas societas
naturae corporalis amoveat. Alioquin aestimant gloriam summae beati-
5 tudinis inpediri. si materialis substantiae interseratur admixtio. De qua
re plenius nobis in superioribus quae occarrere potuerunt pertractata
atque digesta sunt.
4. Nunc vero quoniani apud apostolum Paulum mentiouem >spiri-
talis corporis< invenimus, qualiter etiam inde sentiri debeat de hoc,
10 tantummodo prout possumus requiramus. Quantum ergo sensus noster
capere potest, qualitatem spiritalis corporis talem quandam esse senti-
mus, in quo inhabitare deeeat non solum sanctas quasque perfectasque
animas, yerum etiam omnem illam creaturam, quae >liberabitur a Servi-
tute corruptioms<. De quo corpore etiam illud apostolus dixit quia
15 »domum habemus non manu factam, aeternam in caelis«, id est in
mansionibus beatorum. Ex hoc ergo coniecturam capere possumus,
quantae puritatis, quantae subtilitatis quantaeque gloriae sit qualitas
corporis illius, si conparationem faciamus eins ad ea, quae nunc, licet
caelestia sint et splendidissima corpora, >manu facta< tamen sunt et
20 visibilia. dicitur domus esse >non manu facta<, sed
De illo autem
>aeterna in caelis<. Quia ergo »quae videntur temporalia sunt, quae
autem non videntur aeterna sunt«, omnibus bis corporibus, quae sive 154
|

in terris sive in caelis videmus et quae videri possunt et >manu facta<


sunt et >aeterna< non sunt, multa longe praelatione praecellit illud,
25 quod et visibile non est nee >manu< factum est, sed >aeternum< est. Ex
qua conparatione conici potest, quantus decor, quantus splendor quantus-
que fulgor sit >corporis spiritalis<, et verum esse illud, quod dictum
est, quia »oculus non vidit nee auris audivit nee in cor hominis ascendit

quae praeparavit deus bis, qui diHgunt eum«. Non autem dubitandum
30 est naturam corporis huius nostri voluntate dei, qui talem fecit eam,

6 v[;l oben Cap. 3, 2. 3 — 8 f vgl. I Kor. 15, 44 — 13 f v(jl. Eöm. S, 21


— 15 II Kor. 5, 1 — 21 II Kor. 4, 18 — 28 I Kor. 2, 9 — 29 IT vgl. Huet, Origai.

II 2 3?*. 9, 7

veat

^
2 quo] quod
A"^

Sc
ammoneat
1
cv)
Ga
* 4 amoveat
admoveat
quae in superioribus Sc Del
M^
»Sc
als ]'aria>ile a. R.,

{Cod. F) admoneafc

8 apud <. Sc
iSc
Sc u. Del
{Cod. C)

8f
i. T. amiuo-
6 plenius]
«. 1 1 spiri-

tualis Sc 9 corporis] + fecisse Sc 10 possimus 14 quia <. Sc 15 in^


<. Sc 17 quantae gloriae .Sc 23 et quae] c«o quae et quae 23 f facta
sunt] 4- et aeterna facta sunt Sc {Codd. CF) 27 spiritualis Sc \ esse] est
286 Origenes

iisque ad illam qualitatem subtilissimi et purissimi ac splendidissimi Sc


corporis posse a creatore perduci, prout rerum status vocaverit et

nieritum rationabilis naturae poposcerit. Denique cum varietate et diver-


sitate mundus indiguit, per diversas rerum facies speciesque omni famu-
5 latu praebuit se materia conditori, utpote domino et creatori suo, quo
diversas eaelestium terrenorumque ex ea duceret formas. Cum vero
res ad illud coeperint festinare, >ut sint omnes unum<, sicut est >pater
cum filio unum<, consequenter intellegi datur quod, ubi omnes >unum<
sunt, iam diversitas non erit.
10 5. Propterea namque etiam >noYissimus immicus<, qui >mors< appel-
latur, destrui dicitur, ut neque ultra triste sit aliquid, ubi mors non
est, neque diversum sit, ubi non est inimicus. >Destrui< sane >novissimus
inimicus< ita intellegendus est, non ut substantia eins quae a deo facta

1 f vgl. Orig. c. Gels. VII ( 156, 2) — 6 ff vgl. Joh. 17, 21. 10, 30, die letzten

^& ,
-/
4 Anatheyn. der Gonst. Syn. a. 543 {Hahn, Bihl. d. Symb? S. 229: XII. oxl

-
'-
S "
d

- [ ), 6

' ^, & {ähnlich ), XIV.

-
. . , XV.
,
,] ?]

), xu
/
XII
^^ , , -
",
//

— XIV
xijv

einige Parall. im
&-

Synodalschrciben

&
BY2 —

&^
Jnstinians {Mansi IX Ö36 GD) und 10 Kor. 15, 26

,
die Einleit. ff tgl. I

und Huet, Origen. II 2 qu. 11, 18. 5, 14 — 12— S. 287, 3 xiir

vgl. Theophil. ., Ep. pasch. 16 Frg, (m Doctrina patrwn ed. Diekamp


p. 180, 12:

• ,
^^^ ?.
-
-
^), . pasch. 8 [Migne SL XXII 779) u. Ep. synod. 2
bei Hieron. Ep. 92 {Migne SL XXII 762); ferner Eieron.., In Dan. proph. c. 3
(III 1087 Mart.: Quidam pessinre ad diabolum referunt, quod in consumiuatione
et fiae mundi etiam ipse recipiat notitiam Dei et omnes ad poenitentiam cohor-

2 perduci] produci Sc 5 quo] quod terrenoramque] + de simplicitate


et unitate corponim post resurrectionem »^e {ed. princ, offenbar Inhaltsangabe xtim
Folgenden u. vom Rand in den Text eingedrungen) 10 inimicus] + diabolus Sc
De principiis III Cap. 6, 4. 5. 6 287

est pereat, sed ut propositum et voluntas iuiinica, quae non a deo sed (Sc)

ab ipso processit, intereat. >Destruetiir< ergo, non ut non sit, sed ut


>inimicus< et >mors< non sit. >Nihil< enim omnipotenti >inpossibile est<,

nee insanabile est aliquid factori suo; propterea enim fecit omnia, ut
5 essent; et ea, quae facta sunt, ut essent, non esse non possunt. Propter
quod immutationem quidem varietatemque recipient, ita ut pro meritis
vel in deteriore habeantur statu; substantialem vero
meliore vel in
interitura ea,quae a deo ad hoc facta sunt, ut essent et permanerent,
recipere non possunt. Non enim ea, quae opinione vulgi interire cre-
lo duntur, continuo etiam vel fidei vel veritatis ratio ea interisse con-
sentit. Denique caro nostra ab inperitis et infidelibus ita post mortem
deperire aestimatur, ut nihil prorsus substantiae suae reliquum habere
credatur. Nos vero, qui resurrectionem eins credimus, immutationem
eins tantummodo per mortem factam intellegimus, substantiam vero
15 certum est permanere et voluntate creatoris sui certo quo tempore
reparari rursus ad vitam, atque iterum permutationem eins fieri; ut
quae primo fuit caro >ex terra terrena<, tum deinde dissoluta per mortem
et iterum facta »cinis ac terra« (»quoniam terra es« inquit »et in terram

ibis«) rursum resuscitetur e terra et post hoc iam, prout meritum in-
20 habitantis animae poposcerit, in gloriam >corporis< proficiat >spiritalis<.
G. In hunc ergo statura omnem hanc nostram substantiam corpo-

ralem putandum est perducendam, tunc cum omnia restituentur, ut >unum<


sint, et cum deus fuerit Omnia in omnibus<. Quod tarnen non ad sub-
itum fieri sed paulatim et per partes intellegendum est, infinitis et
25 immensis labentibus saeculis, cum sensim et per singulos emendatio
fuerit et correctio prosecuta, praecurrentibus aliis et velociore cursu ad
summa tendentibus, aliis vero proximo quoque spatio insequentibus,

totur: et hunc volunt esse regem Ninive, qui novissime descendit de throno super-
biiie et humilitatis praemia consequutus sit); Riißn., Äpol. in Hieron. (IV 136 5
Mart.); Bousset, Hauptprobleme d. Gnosis, Qött. 1907 S. 138 f. 143, und oben I Gap. 6, 3

3 vgl. Hiob — 13
42, 2 — 11
oben Praef. II Gap. 10 tind Katienbuseh,
vgl. 1 5.

Das apost. Symb. 138 4 — 13 ff


II J.. Huet, Origen. 2 qu. 6 — 13 f
vgl. II 9, vgl.

Orig. Gels. V 18.22 — 17—20


c. Kor. 15, 44-48 — is' Gen.
rgl. 1 27 Kl] [IS,

3,19 — 22 f Joh. 17, 21.


rgl. Kor. 15, 28 — 23 f I Huet, Origen. 2 qu. 11, 10 vgl.

2 destruetur ySe destruitur AB 5 non esse non possunt] nee esse non
possenfc Sc 9 non possunt] hier endigt Sc 10 f consentit -IjB consensit con-
eenserit Drl 15 voluntate] voluntateni A'" ad voluntatem A"^ \
certo quo
AB certoque Del 16 oo rursus reparari 19 e terra et] et terra A* e terra

A"^ terra et
28§ Origenes

tum deinde aliis longe posterius: et sie per multos et innumeros


ordines proficientium et deo se ex inimicis reconciliantium pervenitur
usque ad >novissimum inimicum^, qui dicitur >raors<, ut etiam ipse
>destruatur<, ne ultra sit inimicus.
5 Cum ergo restitutae fuerint omnes rationabiles animae in huius-
cemodi statum, tunc etiam natura huius corporis nostri in >spiritalis
corporis< gloriam perducetur. Sicut enim de rationabilibus naturis vide-
mus nonalias esse, quae pro peccatis in indignitate vixerint, et alias,

quae pro meritis ad beatitudinem invitatae sint, sed has easdem, quae
10 antea fuerant peccatrices, conversas postmodum et deo reconciliatas
videmus ad beatitudinem revocari: ita etiam de natura corporis sentieu-
dum est quod non aliud corpus est, quo nunc in ignobilitate et in

corruptione et in infirmitate utimur, et aliud erit illud, quo in iu-

corruptione et in yirtute et in gloria utemur, sed hoc idem abiectis bis


lö infirmitatibus, in quibus nunc est, in gloriam transmutabitur, >spiritale<
effectum, ut quod fuit >indignitatis Yas<, hoc ipsum expurgatum iiat

>vas honoris< et beatitudinis habitaculum. In quo statu etiam permauere


semper et immutabiliter creatoris voluntate credendum est, fidem rei

faciente sententia apostoli Pauli dicentis: »Domum habemus non manu


20 factam, aeternam in caelis«.

Non enim secundum quosdam Graecorum philosophos praeter hoc


corpus, quod ex quattuor constat elementis, aüud quintum corpus, quod
per omnia aliud sit et diversum ab hoc nostro corpore, fides ecclesiae
recipit; quoniam neque ex scripturis sanctis vel suspicionem aliquam
25 de bis proferre quis potest neque ipsa rerum consequentia hoc recipi
patitur, maxime cum manifeste definiat sanctus apostolus quia non nova
aliqua corpora resurgentibus a mortuis dentur, sed haec ipsa, quae
viyentes habuerant, ex deterioribus in melius transformata recipiant.
Ait enim: »Seminatur corpus animale, resurget, corpus spiritale« et

30 »seminatur in cor|ruptione, resurget in incorruptione; seminatur in iu- 155


firmitate, resurget in yirtute; seminatur in ignobilitate, resurget in

3f vgl. IKor. 15, 26 — 11 fif vgl Huet, Origen. 112 qu. 9, 7 — 16 f vgl.

Rom. 9, 21 — 17 f vgl. Huet, Origen. II 2 qu. 11, 9. 23 — 19 II Kor. 5, 1 —


21 ff vgl. Orig. c. Gels. IV 60 (I 332, 6); Cicero, Acad. I 7, 26 und Zeller, Phil. d.

Gr. II 23 >S. 437 ff — 29 I Kor. 15, 44. 42. 43

6 <?o natura etiam 9 sint sunt AB 18 voluntatem / 22 constat


AB <. subsistit \
corpus] + et Gö 24 neque] quae 31 resurget ^]
surget
De principiis III Cap. 6, 6. 7. 8 289

gloria«. Sicut ergo profectus est homini quidam, ut cum sit prius
>ammalis homo< nee intellegat >quae sunt Spiritus dei<, veniat in hoc
per eruditionem, ut efficiatur >spiritalis< et >diiudicet omnia, ipse vero
a nemine diiudicetur<: ita etiam de corporis statu putandum est quod
5 idem ipsum corpus, quod nunc pro ministerio animae nuncupatum est
animale, per profectum quendam, cum anima adiuncta deo >unus< cum
eo >spiritus< fuerit effecta, iam tum corpus quasi spiritui ministrans in
statum qualitatemque proficiat spiritalem, maxime cum, sicut saepe
ostendimus, talis a conditore facta sit natura corporea, ut in quamcumque
10 voluerit vel res poposcerit qualitatem facile subsequatur.
7. Omnis igitur haec ratio hoc continet, quod duas generales naturas
condiderit deus: naturam visibilem, id est corpoream, et naturam in-
visibilem, quae est incorporea. Istae vero duae naturae diversas sui
recipiunt permutationes. lUa quidem invisibilis, quae et rationabilis est,

15 animo propositoque mutatur pro eo quod arbitrii sui libertate donata


est; et per hoc aliquando in bonis, aliquando in contrariis invenitur.
Haec yero natura corporea substantialem recipit permutationem; unde
et ad omne quodcumque moliri vel fabricari vel retractare voluerit
artifex omnium deus, materiae huius habet in omnibus famulatum, ut

20 in quascumque vult formas vel species, prout rerum merita deposcunt,


naturam corpoream transmutet et transferat, Quod evidenter propheta
designans ait: »Deus« inquit *qui facit omnia et transmutat«.
8. Iam sane illud quaerendum est, si tunc, cum erit >deus omnia

in omnibus<, in consummatione omnium universa corporis natura una


25 specie constabit, et omnis qualitas corporis illa sola erit, quae in illa
ineuarrabili gloria fulgebit, quae spiritalis corporis futura esse sentienda
est. Si enim recte accipimus id, quod in initio libri sui Moyses scribit
dicens: »In principio fecit deus caelum et terram«, hoc esse >princi-
pium< totius creaturae, ad hoc >principium< finem omnium consum-
30 mationemque convenit revocari, id est ut illud caelum atque illa terra
habitatio et requies sit piorum; ita ut prius >terrae< illius sancti quique
et >mansueti hereditatem capiant<, quoniam quidem hoc et lex et pro-
phetae et evangelium docet. In qua terra puto esse veras illas et vivas

2 vgl. I Kor. 2, 14 — 3f vfßl. 1 Kor. 2, 15 — <> f vgl. I Kor. 6, 17 —


8f vgl. oben S. 109, 9ff. 111, 31 ff. 1 18, 12 ff — 11 fif rgl. Platoi/, Phaed. c. 26 p. 79 AB
— 22 Arnos 5, 8 — 23 f rgl. I Kor. 15, 28 — 28 Gen. 1, 1 — 30 f vgl. oben II
Cap. 3, 7 — 31 f rgl. Deut. 4, 38. Psal. 36, 11. Matth. 5, 4 — 33 f rgl. Hcbr. 10, 1

4 disputandum est ^1 li) ut < 24: in- < /


Origenes V. ^g
290 Origenes

formas illius observantiae, quam Moyses per >legis umbrani< tradebat.


De quibus dictum umbrae deserviunt caelestium«.
est quia »exemplario et

hi scilicet, qui serviebant in lege. Sed et ad ipsum MoyseD dictum


est: »Vide ut facias omnia secundum formam et similitudinem, quae
5 tibi ostensa est in monte«. Unde mihi videtur quod, sicut in hac terra
>lex paedagogus< quidam fuit eorum, qui >ad Christum< ab ipsa perduci
deberent, eruditi ab ea et instituti, ut facilius possent post institutionem
legis perfectiora quaeque Christi instituta suscipere, ita etiam illa terra,
sanctos quosque suscipiens, verae et aeternae legis institutionibus eos
10 prius imbuat et informet, quo faciKus etiam caeli perfecta illa et quibus
addi iam nihil potest instituta patiantur; in quo vere erit illud, quod
>aeternum< dicitur >evangelium< et >testamentum< semper >novum<, quod
numquam >veterescet'.

9. Hoc itaque modo in consummatione ac restitutione omnium fieri


15 putandum est, ut paulatim proficientes et ascendentes modo et ordine
perveniant primo ad terram illam et eruditionem, quae in ea est, in
qua ad meliora et illa, quibus iam addi nihil potest, instituta prae-
parentur. Post >actores< enim et >procuratores< Christus dominus, qui
est rex omnium, regnum ipse suscipiet, id est post eruditionem sanctarum
20 virtutum eos, qui eum capere possunt secundum quod sapientia est,

ipse instruet, regnans in eis tamdiu usquequo eos etiam patri subiciat
>qui sibi subdidit omnia<, id est ut, cum capaees dei fuerint effecti, sit

2 Hebr. 8, — 4 Exod. 25, 40 — 6 rgJ. Gal. 3, 24 — 12 f rr^l. Apok:

Joh. 14, 6. Hebr. 9, 15. 12, 24. 8, 13 — 18 vgl. Gal. 4, 2 — 21 vgl. Theophil. AI, Ep.
pasch. I a. 401 c. 5, bei Hieron. Ep. 96 (Migne SL XXII 777: Quodsi iuxta Origenis
insaniam aliquando amissurus est regnum Cliristus, unigenitus filius Dei,
quomodo ipse apostolis loquebatur [Joh. 14, 11]) und ähnlich ebenda e. 7. 8, ferner

Ep. synod. c. 2, bei Hieron. Ep. 92 iMignc SL XXII 762: Christi regnum finietur

aliquando, s. oben S. 286, 10 ff) — 21 ff vgl. 1 Kor. 15, 27. 28 — 22 sit— S. 291, 2

statum = Hieron., SL XXII 1069) Et post disputationem


Ep. ad Avil. 10 {Migne :

longissimam, qua omnem naturam corpoream in spiritalia corpora et


tenuia dicit esse mutandam [mutanda 1] cunctamque substantiam in
unum corpus mundissimum et omni splendore purius convertendam
et talem, qualem nunchumana mens non potest cogitare, ad extremum

11 patiantur patiatur J. potiautur 19 regnum] regum J.i 1


erudi-

tionem eruditione eruditiones AB \


sanctaram sanctorum 20 eum]
eam 22 cvd effecti fuerint
De principiis III Cap. 6, 8. 9 291

eis >deus omnia in omnibus'. Tunc ergo consequenter etiam natura


corporea illum summum et cui addi iam nihil possit recipiet statum.
Hactenus nobis etiam corporeae naturae vel spiritalis corporis
ratione discussa, arbitrio legentis relinquimus ex utroque quod melius
5 iudicaverit eligendum. Nos vero in bis finem libri tertii faciamus.

intulit: Et erit^>Deus omnia in omnibus<, nt universa natura corporea


redigatur in eam substantiam, quae omnibus melier est, in divinam
[divina TID\ videlicet, qua nulla est melior. Die "disputatio longissima<,
V071 der Hieron. einen kurzen Bericht gibt, scheint von Ruf. im Abschnitt 8 stark
gekärxt %u sein.

4f vgl. Huet, Origen. II 2 qu. , lö

faciamus faciemus facimus dahinter: Explicit liber III. Incipit

liber IUI A, Ab (wo über- fehlt) Explicit periarchon liber III ... . Incipit liber

quartus Finifc liber III. Incipit periarcbon liber IUI

19*
2102
002

5
ORIGENIS DE PRINCIPIIS

. ^
LIBER QTJAETUS

rijg & YQcciffi^.

,^,,-
Rob
CAPUT PEIMUM
Quod scripturae divinitus inspiratae sunt. 156

1. () -

&
t(j

10

1. Verum quoniam de tantis et talibus rebus


,
disserentibus uon
sufficit humanis sensibus et communi intellectui summam rei comruittere

15 et, ut ita dixerim, visibiliter de invisibilibus pronuntiare, assumeuda


sunt nobis ad probationem horum, quae dicimus, etiam divinarum
scripturarum

Cqp.
5 Überschrift:
2, 1 (8), S. 305,
],
testimonia,

9],
+
Quae testimonia ut certam

] ' , "&
et indubitatam

[vffl. unten

{Frg. 28 = Gap. 1 der Philokatia) ai

Phot., Bihl. Cod. 8 . 4:^. . 7 Überschrift: Qaod — sunt] < S, im Text

I
Quod] Quia J. |
oo qu. div. insp. s. scr. quod scr. divine sint /////id est dci

()
spirifcu

und oben
inspirate Ab, vgl. S. 293, 19 f

d. Anfang des III. Buches; ^ 8


BPatDRob
Koe,
"/]
vgl.

Bas
Verum quoniam Ruf.
Bas lOf cvj
11
== testimonia Huf] \
über d. . B^ 13 et talibus'

actibus
^.& &' , &
&., & -,
üe priucipiis lY Cap. 1, 1

Jr
^
293

. & , , ()
-
&- '
\
^ ,

\-
10 ,
^, ?]-

15

, -
-& - . ,-) ?]& -
-. td

habeaut fidem sive in bis, qiiae dicenda a uobis, sive quae iam dicta
sunt, necessarium prius videtur ostendere quod ipsae scripturae divinae
20 sint, id est dei spiritu inspiratae. Igitur quam poterimus breviter etiam
de hoc adsignabimus ex ipsis quae nos conpetenter
divinis scripturis
moverint proferentes, id est de Moyseo primo, legislatore gentis Hebraeae,
et ex verbis lesu Christi, auctoris et principis Christianorum rebgionis

et dogmatis.
25 Cum enim permulti legislatores extiterint apud Graecos et barbaros,
innumeri quoque doctores vol philosophi veritatem se pollicentes adserere,
nuüum meminimus legislatorem adfectum quendam et studium etiam
exterarum gentium animis inicere potuisse, ut leges suas vel suscipereut
libenter vel cum omni animi intentione defenderent. Nemo ergo eam
30 quae sibi visa est veritatem non solum pluribus aHis exteris nationibus, 157
|

ised ne uni quidem genti ita insinuare atque inolescere potuit, ut ad

- -^
omnes eins scientia vel credulitas perveniret. Et quidem dubitari non
potest quod et legislatores optaverint observari ab omnibus, si fieri

,
2
) -' Bas-
Koe
. R. \

Bas"^ . .
Bas Dil
Ruh
4
4f
-
PatH B<CBusO 21 adsignavimus adsignamus J.

22 moyseo moseo BG^ museo G* 28 animis inicere] animi sincere /< ad-

miscere sie S admiserere {von I. H. -ku admittere corr) sie Ab 31 inolescere]


innotescere
294

,-/ }^
,&
&
^ ,^ Origenes

yivu,

^, -
'

. -,,
5 jtoirjOai

^, ,.• -,
^^-
10 .'
ojv

posset, hominibus leges suas, et magistri, omnibus innotescere eam quae (Pa)
15 sibi visa fuerat veritatem, Sed scientes qiiia id omnino non possent,

nee virtus ineis aliqua tanta siibsisteret, quae etiam exteras nationes

ad legum suarum vel adsertionum observantiam provocaret, ne conari


quidem hoc aut incipere omnino ausi sunt, ne inprudentes eos etiam
in hoc inefficax et inexplebile notaret inceptum. At vero in omni orbe Pa
20 terrarum, in omni Graecia atque universis exteris nationibus innumeri
sunt et inmensi, qui relictis patriis legibus et his, quos putabant deos,
ad observantiam Moysi legis et discipulatum se Christi cultumque
tradiderunt, et hoc non sine ingenti odio adyersum se commoto eorum,
qui simulacra venerantur, ita ut ab his frequenter et cniciatibus ad-
25 fligantur, nonnumquam etiam agantur in mortem; ampleetuntur tarnen
et cum omni affectu custodiunt doctrinae Christi sermonem.

7fif. lOfif vgl. Orig. c. Gels. I 27 — lOfif. 23 ff vgl. Geffcken, Zwei griec/t.

Apol. S. 242 — 19 In omni — S. 300, 28 nocendis = Pamphil., Apol. (Low.


XXIV 349—353, uo nur der griech. Text aus der Philokalia abgedruckt isf\

ov ola Fat ola > BasDH 6 ] |


BasD S (.-
12 )] 15 fuerat] fuerit J. 16f quae — provo-
caret AB qua — provocarent 19 inceptum] ineptum 20 universis < Pa

1
exteris] exterioris {3*) exterioribus PaiMcorra) 21 putantPa 22 ad
observantiam] vel obsei-puantiam Pa{M*) vel observantia Pa[G Mf^orr) vel ob re-
pugnantiam Pa(a) |
moysi AaPa mosei \ et] in Pa 23 adversum
Ee commoto <i Pa 26 oo cum omni affectu et Ma (< et G) \
affectu]

aspectu {)
5
,& >,,> &&,
<?]<,
2. KaX kav

]
De

öl•
principiis

-,
IV Cap.

tv
,,
1, 1.

o:)v,
2

7]
, -
-
6

-
295


^ &?]
7] , -
10

'
0 ,,
-« * * * »&;, }'
2. Et est videre quomodo brevi tempore ipsa religio cre"erit, poenis Pa

15 cultorum mortibusque proiiciens, sed et bonorum direptionibus atqiie


omni ab bis suppliciorum genere tolerato; et eo maxime mirum est
quod ne doctores quidem ipsi vel satis idonei sunt vel satis plures:
tamen sermo iste >in omui orbe terrarum<, ita ut >Graeci ac
>praedicatur<
barbari, sapientes et insipientes< religionem Christianae doctrinae suscipi-
20 ant. Ex quo dubium non est >non haec humanis< viribus aut >opibus< agi,
ut cum omni potestate et credulitate sermo Christi lesu apud omnium 158 |

mentes atque animos convalescat. Nam et praedicta esse ab eo liaec


ipsa et divinis ab eo responsis confirmata, manifestum est cum dicit
quia »apud praesides et iudices adducemini propter me, in testimonium
2ö ipsis et gentibus« ; et rursum: »Praedicabitur hoc evangelium in Omni-
bus gentibus«; et iterum: »Multi mihi dicent in illa die: Domine,
domine, nonne in tuo nomine manducayimus et bibimus, et in tuo

1 £, 14 ff vffl. Orig. c. Gels. III 8 (I 209, Off) — 4 f. 18 rr/l Matth. 24, 14


— 5 f. \%tvgl. Rom. 1, 14 7 — 10. 24 Matth. 10, 18 {Mark. 13, 9) — 11.
26 Matth.
Vergil, Acn. XII 427

(> ^] +
?•
7,

. .
22

Bas DE
{Lulc. 13, 26), vgl.

Wey —
Bas )
"^
25 Matth.

.
7

R.
]
] ^
Hautsch, Evangeliencitate

BasDH
24, 14 {Mark. 18, 10)

8
S. 23.

BasD 9
24

*
11 * *
— 20

--
<^
»]
rgl.

hier
.2
\

ist Matth. 24, 14 (Mark. 13, 10) aicsgefallen, s. Ruf. 12 BasD


l(i oo ab bis omni |
suijpliciorum] afiiictionum Pa \ et] + ex 19 Chri-
stianae] Christi sanae Pa{G*Ma) 21 credulitate] persnasione Pa \
oo lesu
Christi Pa 22 praedicata 24 in testimoniis Pa{Ma) 25 f Et; rursum — gen-
tibus •< /' 27 ev3 in nomine tuo Pa manducabimns \ magnificavimus
^&, & & ^
296

,, ' Origenes

5
«.

,
- .-
*, , 3.
&,
an

[ ,] >-
-
10

,,, ^ <;
-] >-.
^-
-
noinine daemonia eiecimus?
dicam eis: Discedite a me, operarii Pa
et
15 iniquitatis, numquam cognovi tos«. Quae si ita qiiidem dicta ab eo
fuissent nee tarnen ad finem ea quae praedicta sunt, pervenissent,,

fortassis minus esse vera viderentur nee habere aliquid auctoritatis.


Nunc cum in effectum res, quae fuerant ab eo
vero praedictae, per-
veniant, cum tanta autem potestate atque auctoritate praedictae sint,

20 manifestissime declaratur deum vere esse, qui homo factus salutaria


praecepta hominibus tradidit.
3. Quid vero inde dicendum est quod prophetae de ipso antea

praedixerant >non cessaturos principes ex luda neque duces ex femori-


bus eins, usquequo veniat ille, cui repositum est<, regnum scilicet, et
2ö >usquequo veniat expectatio gentium<? Manifestissime enim ex ipsa
historia apparet et ex bis, quae hodie pervidentur, quia ex temporibus
Christi ultra reges apud ludaeos non extiterunt. Sed et omnes illae
ambitiones ludaicae, in quibus iactantiae quam plurimum gerebant et
in quibus exultabant, id est vel de templi decore vel de altaris insi-
30 gnibus atque omnibus illis sacerdotalibus infulis indumentisque ponti-

]- ^
4 f. 20 f vgl. Sceherg, Oogmengesch. 1 429 6—8. 23—25 vgl. Gen. 49, 10
[u. Orig.,

2 f oo
4
&
In Gen. honi. XVII

?)
6, Lom. VIII 291

[
(salutaria
A7]

Ruf.)
Bas]
Red
' 6 [ ]
BasD 3 -
Koe
7 < Bas |
(>o BasD | < Fat 8 ] 8 Fat, »
. R. 15f ev> dicta fuissent ab eo y 16 oo nee ad finem tarnen Fa 17 for-

tassis J. fortasse y I
f^ vera esse esse Vera esse i« |
haberent Pa(ii<'o^'")

18 praedicatae 19 praedictae praedicta AFa praedicata |


sint] sunt
Fa 20 deum < y «2 ante Fa 23 praedixerint Fa 26 et < / 27 ex-
titerint Fa 29 exultabant] gloriabantur Fa
^, &^^]
, . ^'
JioXXac
De principiis IV Cap. 1, 2. 3

?)

-
297

' ,^ -&
.
'i.

( t

,
& &. ^
• ^
,,^
?,
]
^>'-. <»-3_/, |

/ ')>
10
Rob

10

1
<. >
6 ,>
, » ) .&
< ,

<.
Ig

ficum, simal universa destructa sunt. Completa est enim prophetia, Pa


quae dixerat: »Per dies multos sedebunt filii Israhel sine rege, sine
principe; non erit hostia nee altare nee sacerdotium nee responsa«.
His ergo testimoniis utimur adversum eos, qui videntur adse rere 159
20 de quae in Genesi ab lacob dicta sunt, quod de luda dieta sint
his,

et dicuntpermanere adhue principem ex genere ludae, istum Yidelicet,


qui "est gentis ipsorum prineeps, quem nominant patriarcham nee ,

deficere posse de semine eins qui permaneant usque ad adventum eins


Christi, quem sibi ipsi describunt, Sed si verum est quod ait propheta,
25 quia »dies multos sedebunt filii Israhel sine rege, sine principe; nee
erit hostia nee altare nee saeerdotium«, et utique ex quo subversum est

templum >nec hostiae< offeruntur >nec altare< invenitur >nec sacerdotium<


constat: certissimum est defecisse >principes ex Iuda<, sicut scriptum
est, et >ducem ex femoribus eius, usquequo venit ille, cui repositum

]^ -
30 est<. Constat ergo quia >venit ille, eui repositum est<, in quo et >expec-

25 Hos. — 13-S. 28— S. Gen. 49, 10

-
2. 17. 9. 3, 4 29S, 2. 298, 17 iffl.

9 -j- BasD \
DH 10 <BasD
11 oiSk i [s. . . 3) Koe 12 ovx tazi BasD
19 adversus 20 quod de luda dicta sint] de luda 21 adhuc Pa <
25 sine rege Pa < nee] richtiger non oben Z. 18
\ 25 f nee erit hostia] nee
est sacrificium Pa 26 nee nee] neque — neque Pa — co et ex quo utique \

Pa(G) et ex quo uti Pa(M) et ex quo Paia) 28 principes] aus prineeps corr
(M) pi-incipem (Cr ) 29 venit] veniat 29 f repositum est] repromissum
est Pa 30 f in quo et exp. gent. ost <. Pa \ et < y
-.^
298 Origenes

«,
&<.
>• -
5

- ^^>
4.

. >3< ^ ^
'
&.

, .( »«
10 ,) ><
-
-
> > <. > &< >
'
>?.
&,

^.>< ?]
< ^ -<, &'.

15 , , '.
>< > ,
,^, -,

tatio gentmm< est. Quod manifeste yidetur impletum de multitudiiie Pa


eorum, qui per Christum deo ex diversis gentibus crediderunt.
4. Sed et in Deuteronomii cantico per prophetiam designatur pro

20 peccatis prioris populi futura esse insensatae gentis electio, non alia

utique quam haec, quae per Christum facta est. Sic enim ait: »Exacer-
baverunt me in simulacris suis, et ego in zelo concitabo eos, in gente
insipiente inritabo eos«. Est ergo satis evidenter agnoscere, quemam-
modum Hebraei, qui deum >exacerbasse< dicuntur in his, qui non sunt
25 dii, et inritasse eum >in simulacris suis<, inritati sunt et ipsi in zelo-
quam deus >elegit< per adventum Christi
typia per >gentem insipientem*,
lesu et enim dicit apostolus: »Videte enim voca-
discipulos eins. Sic
tionem vestram^ fratres, quoniam non multi sapientes inter vos secun-
dum carnem, non multi potentes, non multi nobiles; sed quae stulta 160
I

30 sunt mundi elegit deus et ea, quae non sunt, ut ea, quae erant prius,

] ^
<f.

7
21 Deut.

(
21 f exacervaverunt
gente
exacervare
insip.
\

inr.

G
32, 21

BasD

eos

25
]
f

BasD

(+ enim),

in
14. 27

GM* 22
&'^ <

< Pa 24 exacerbasse
zelotypiam
Kor.

<C

Pa
],

Bas DE
26—29

<

eos]

26
Bas
ev'iaenter

14
+
Buf

in
exacervasse
elegit]
9
12

non gente

egerit
&
cort• Bas^

exacerbare
A*
22
. R.
f in
Ma
elegerit J.-

SO et <
xal &^]' De principiis IV Cap. 1,

6
3.

\
4.

^
5

<. >,
299

^ ,
^<, », ^«.
5 , , » ]«, .
5. -
> .^

)& >^ ^- < «;


^^,
{
10

1
6
-.^>< ,
-><- >< > -»
destrueret«.
apostolo vocatiir:
'

ergo >glorietur< >carnalis


»non« inqiiara »glorietur
Israhel•;
caro
< in

><

ita namque ab Pa
eonspectu dei«.
5. Sed et de his, quae in psalmis prophetantur de Christo, quid

dicendum est, in eo maxime, qui superscribitur »Canticum pro dilecto«,


iibi refertur quia eins »calamus scribae velociter scribentis,
»lingua«
20 decorus specie bominura«, quoniam »efPusa est gratia in
super filios

labiis eius«? Indicium autem >efFusae gratiae in labiis eius< hoc est,
quod brevi tempore transacto doctrinae eius (anno enim et aliquot
mensibus docuit) universus tarnen orbis doctrina ac fide pietatis eius
irupletus est.>Orta est< enim »in diebus eius iustitia et multitudo pacis«
25 permanens >usque ad< finem, qui finis >ablatio lunae< appellata est: >et
dominatur< »a mari usque ad mare et a flumine usque ad fines terrae«.

2 f. 15 vr//. IKor. 10, 18 A7 — 5-7. 18-21 vffl. Psal. 44, 1-3 — ) f.

22 f vgl. Oriff., In Luc. hom. 32 {Lom. 208: 1 Jahr), In Maith. Comm. ser. 40
(Lom. IV 276: 3 Jahre) [u. J. M. Pfattisch, Die Bauer d. Lehrtätigkeit Jesu, Freib.
i. B. 1911, Bibl. Stud.

BasD G r^
^ XVI 3. 4,

BasD
S. 15 ff Wey]

BasD
11—

8

ff
U
Bas
f. 24—2«

1 f cv>
vgl.

"«.
Psal 71, 7. S

. J5• . R., vgl. TU NF XIII 2, S. 12 8 iv <


-
)

' :
struerefc J.

23
—^
]

doctrina] praedicatione
.
<.
.
namque] enim
BasD

12

Pa
11
10

21
24 enim
< J3

eius'j tuis

AB
<.

13

ergo
11
\

ff

\
>/ /)

Indicium
pacis
BasD II
101"

— eius^ < Pa
< Pa 25 ad
/]

15

di-

finem] in finem Pa 26 fines] + orbis Pa


300

?<.
]>
' »•'
&^. >0^<
xal

^' , -, ^,
•<.
[
>< ,> <' > -<^<,
>3•'

-- 6
6 ,
-.
Origenes

6 (
, ' » «' ^>-. ,
-
,
>< ^- ^^.
>)<
^
10

1
<. \
>6

, '--- ^-,

Datum autem et >signum< domui David. ^Virgo eniin in utero con-


est (Pa)

cepit Emmanuhel•, quod est interpretatum >nobiscum deus-=;


et peperit
et impletum est quod ait ipse propheta: »Nobiscum deus. Scitote,
gentes, et vincimini«. >Victi< enim >nos sumus< et superati, qui ex genti-
20 bus sumus, et velut exuviae quaedam victoriae eins existimus, qui eins
gratiae nostra colla subiecimus. Sed et locus nativitatis eius praedictus
est in Michea propheta dicente: »Et tu Bethlem, terra luda, nequaquam
exigua es in ducibus luda; ex te enim exiet dux, qui regat populum
meum Israhel«. Sed et septimanae annorum impletae sunt usque ad
2ö Christum ducem, quas praedixerat Danihel propheta. Adest uihilominus 161 |

et is, qui per lob praedicatus est >beluam ingentem consumpturus<, qui
et >dedit potestatem< familiaribus suis discipulis >calcare super serpentes
et scorpiones et supra omnem virtutem inimici, nihil ab eo nocendis<.
Sed et si quis consideret apostolorum Christi per loca singula discur-
30 sus, in quibus ab eo missi evangelium praedicarunt, inveniet quod et

1 f. 16 f vgl. Jes. 7, 14. 13. Matlh. l, 23 — 4. 18 Jes. 8, 8. 9 — 5 f. 19 f vf)!.

Euseh., Dem. ev. VII 1, 130 Kl — 7. 22 {Mich, , 2) Matth. 2, G — 9 f. 21 f vgl.

— 11—14. 25—28
Bayi. 9,

If
<.BasD
24

\ ]] 8
Kl 2t
vgl.

\i
Hiob

<
3, 8.

BasDH
Luk.

B^ .
10, 19

11
F.

.^
S '^ <
14f c^
4

BasD \ < \ tnl 16 enim] namque


in utero] in ventre 17 quod est interpretatum] quod in terpretatur 19 vin-

cimini] convincimini vicini {) 19 f qui u. sumus «< Pa 20 quaedam victoriae

< Pa 21 gratia 24 meum] + in JL 25 cva ducem Christum 26 prae-


dicatus praedictum praedictus Pa \ consummaturus 27 super] supra
^, ^ De principiis IV Cap. 1, 5. 6 3•)1

>,'<.'], '&,.
& ^
6.
, ^.

^
avd^Qcojioi
-

&.
^^
10

1 ?].
-
quae ausi sunt adgredi, supra hominem est, et quod explere quae ausi
sunt potuerunt, ex deo est. Si consideremus quomodo bomines, novam
doctrinam ab bis audientes inferri, suscipere eos potuerunt, vel potius
20 quod saepe eis volentes inferre perniciem divina quadam quae eis aderat
virtute repressi sunt, inveniemus nibil in hac causa bumanis viribus,
sed totum divina virtute ac Providentia procuratum, >evidentibus procuL
dubio signis et virtutibus testimonium reddentibus verbo doctrinaeque
eorum<.
25 6. His autem breviter demonstratis, id est de deitate lesu Cbristi
et de Omnibus bis, quae de ipso prophetata fuerant, expletis, simul
etiam illud arbitror adprobatum, quod et scripturae ipsae, quae de eo
propbetaverunt, divinitus inspiratae quae vel de adventu eins vel
sint,

de potestate doctrinae vel de omnium gentium adsumptione prae-


30 dixerant. Quibus etiam illud addendum est, quod sive propbetarum
vaticinatio sive Moysi lex divina esse et divinitus inspirata ex eo maxime
inluminata est et probata, ex quo in hunc mundum Christus advenit.
Ante enim quam complerentur ea, quae ab illis fuerant praedicta,

'
quamvis vera essent et a Deo inspirata, tamen ostendi vera esse nou
35 poterant pro eo quod nondum probarentur impleta; adventus vero

5. 21 f ifil. Act. 5, 12 — f. 22 ff r///. Jlcbr. 2, 4

2 5 oo xai BasD 9 D
Kl 17 f quae ausi sunt <y 28 prophetaveiunt J. prophetaverant üy 31 moysi
mosei moyeis
302

^ Jtavv

.
^, ^ -& -
,
' r}
OrigeneB

,
^
'
6
--
-
5

,.> '<^
di'

, >•
, ><^
o)v

^, ->
?)
^)-

10

1
<,
<
- 7.

Christi vera
^

-,
esse
,9•
et divinitus inspirata quae |
^.
\

&,
dixerant declaravit^
-
&^
cum
1^

162
utique prius haberetur incertum, eorum quae praedicta fuerant exitus
si

esset implendus. Sed et si qui cum omni studio et reverentia qua di-
gnum est prophetica dicta consideret, in eo ipso dum legit et diKgentius

intuetur, quod ab aliquo diviniore spiramine mentem sen-


certum est

20 sumque pulsatus agnoscat non humanitus esse prolatos eos, quos legit,
sed dei esse sermones; et ex semet ipso sentiet non humana arte nee
mortali eloquio sed divino, ut ita dixerim, coturno libros esse eon-
scriptos. Legem ergo Moysei splendor adventus Christi per fulgorem
veritatis inluminans, id quod superpositum erat Ktterae eins velamen
2 abstraxit et omnia, quae cooperta inibi bona tegebantur, universis in
se credentibus reseravit.
7. Verum satis operosa res est enumerare singula, quae a prophetis
olim praedicta sunt, qualiter vel quando completa sint, ut ex his vide-
amur eos, qui dubitant, confirmare, cum possibile sit unicuique volenti
30 de his diUgentius noscere ex ipsis libris veritatis probamenta abun-
dantius congregare. Si vero his, qui minus in divinis eruditi sunt
disciplinis, non statim in prima fronte litterae sensus, qui supra ho-
minem est, videtur occurrere, nihil mirum est, quod qitae divina sunt
ad homines paulo latentius deferuntur et eo magis latent, quo quis vel

7—10. 23—26 vgl. II Kor. 3, 15. IG [Hebr. 10, 1) — 32 xu in pr. fr. vffl.

Otto, Sprichw. S. 147; Archiv f. lat. Lexikogr. XIII [IQQi) S. 383 Wei/

8 10 11 < BasD 15 vera] vere *


20 probates 23 moysei mosei moysis 28 f videamur videamus
30 ex ipsis] ex his A* et ex liis A- 31 latentius AB lentius }'
- ], - ,
De principiis IV Cap. 1, 6. 7 303

,,
txaöTOv
\
vjisQ

, ] -^]-
im

10
6

,, '
. ' ^,
^.
, ^-
-
03

,
1
,
incredulus fuerit vel indignus. Nam cum certum sit omnia, quae in
?)

hoc mundo sunt vel geruntur, dei Providentia dispensari, quaedam


quidem satis evidenter apparent quod providentiae gubernatione digesta
sint, alia vero tarn occulte tamque inconpraehensibiliter explicantur, ut
penitus in his lateat divinae ratio providentiae; ita ut interdum a
20 nonnullis nee credantur quaedam ad providentiam pertinere, quoniam
quidem ratio ab eis latet, per quam ineffabili quadam arte opera divinae
providentiae dispensantur; quae tamen ratio non aequaliter omnibus in
occulto est. Nam homines ab alio minus, ab alio amplius
et inter ipsos
consideratur; plus vero ab omni homine, qui in terris est, quisque ille
25 est caeli habitator agnoscit. Et aliter claret corporum ratio, aliter ißs ]

arborum, aliter animaüum, aliter vero tegitur animorum: et diversi


rationabilium mentium motus qualiter per divinam providentiam dispen-
sentur, plus quidem homines, non parum tamen, ut ego arbitror, etiam
angelos latet. Sed sicut non idcirco refelHtur divina Providentia ab
30 his maxime, qui eara esse certi sunt, quia opera eins vel dispensationes
humanis ingeniis conpraehendi non possunt: ita ne scripturae quidem

tgl.

10

note)
1

20 quaedam
4

?.
5]

TV NF

13
'
BasD
B, daxu
XIII

^1•,
2,

<
^
5. 12

BasD
a.

darüber quidem
R.
8 <
{dazu die
15 Nam]
A'^
-
Pat Bas

-{-
10

TU
et

21 ratio ab
AB
11
N'F XIII 2
^
BDH
(5

\
1

Bas )
S. 13 abgedruckie

17 apparet
eis] rationabilis
^1
Bandnote in

12 ;<)-
i?,

Rand-
19 divina
2•4 quis-
.1

quiß Del, doch quisque=quicumque, s. Rönsch, Collect. phihl. S, öO Weg 25 agnosci-


tur Del 25 f aliter arborum <7 30 quia AB qui 31 ne] nee Aa
304

jcäoav
^
,
, . - > •^
Origenes

,
><
ao&tvtiav
iv

5 &<,
&-
& < ^. >
><. ^<.
-^, >
,<' ,
>
<'
> >
10

1
6<,
sanctae divina esse inspiratio, quae per
\

^,>
pro eo non putabitur, quod infirmitas intellege ntiae nostrae non
>
omue corpus
-
{^<,
eins extenditur,
valefc
^^

per singula verba occultas et latentes investigare sententias, dum in


YiKoribus et incomptis verborum vasculis divinae sapientiae thesaurus
absconditur, sicut et apostolus designat dicens: »Habemus autem thesau-
20 rum hunc in vasis fictilibus«, >ut eo magis divinae potentiae virtus
eifulgeat<, dum nullus humanae eloquentiae fucus in dogmatum veritate
miscetur. enim vel arte rhetorica vel calliditate philosophica con-
Si
scripti libri nostri ad credendum inlicerent homines, sine dubio >fides
nostra< putaretur >in yerborum arte consistere atque in sapientia humana.
25 et non in virtute dei<. Nunc vero omnibus notum est quod >prae-
dicationis huius verbum< ita a quam plurimis in omni paene orbe
susceptum est, ut >non in suasoriis sapientiae verbis, sed in ostentatione
Spiritus et virtutis< esse intellegerent quae credebant. Propter quod
caelesti virtute, immo etiam plus quam caelesti, ad fidem credulita-
30 temque perducti, pro eo scilicet, ut solum creatorem omnium nostrum
deum colamus, temptemus et nos niti magnopere, quo >derelinquentes
initiorum Cbristi sermonem<, quae sunt prima initia scientiae, >ad per-
fectionem feramur<, ut illa >sapientia<, quae>perfectis< traditur, etiam nobis
tradatur. Ita namque polHcetur ille, cui commissa est huius sapientiae

3— ö. 19 t'vffl. II Kor. 4, 7 — 7—9. 28—25 rr/l. 1 Kor. 2, — 9—11. 25-28


rffl. 1 Kor. 2, 4 — 13 f. 31—33 rgl. Hebr. 6, 1 — S. 305, 1-4. 33-S. 305, 15 vgl.

]-
I Kor. 2, 6

4 tj 12 xcd < DH 13 BasD 15 divinüj

^livinae diyine J.* | omne < 22 cvj pliilos. callid. 31 iuiti


De principüs IV Cap. 1, 7. Cap. 2, 1 (8j 305

5 &
^ ,&
i'va i)

<' >
>
> ^<' ><
<,

. <.
6 7}

>
7) &].

10

^ 1
,'.

(S).

& ,,
praedicatio, dicens: »Sapientiam
3
« ;'
&
autem loqiiimur
ti^v ^. ^
inter perfectos, sapien-
-
tiam autem non huius mundi neque principum huius mundi, qui de-
15 straentur«. Ex quo ostendit quia nihil commune habeat haec nostra
sapientia, quantum ad sermonis decorem pertinet, cum liuius mundi
sapientia. Haec igitur sapientia clarius et perfectius describetur in
cordibus nostris, si nobis »secundum revelationem 164
patefacta |
fuerit
mysterii, quod temporibus aeternis absconditum est, nunc autem mani-
20 festatum est per scripturas propheticas« et >per adventum domini et
salyatoris nostri lesu Christi-:, >cui est gloria in aeterna saecula. Amen<.

CAPUT SECÜNDUM
Quod multi spiritaliter non intellegentes scripturas et male intellegendo
in haereses declinarint.

25 1 (8). His igitur breviter adsignatis de eo, quod per spiritum


sanctum divinae scripturae inspiratae sint, necessarium videtur etiam
illud explicare, quo pacto non recte quidam legentes vel intellegentes

— S. 18—21 r^/. Rom. 16, 25—27 — 7 f. 20 f vffl. II Tim. 1, 10. I Tim. 6, 14

S. 12 f
i> < BasD
und oben
t) Überschrift ßi a. B., darüber:
S. 292, 5; ähnlich Phnt., Bibl. Cod. 8 p. ^^ B.:
), vgl.

"
TU NF XIII 2,
-
10 /ijj] Bas D
19 f manifestatum manifeetum 23 Überschrift] male intelligentes Ah
24 heresis Ä \
declinarunt G declinavenint Ab 27 vel intellegentes < /
Origenes V. 20
306

>
&
,
< &
>•
>
•. ötl
Origenes

- &
,

>< > •<


,
5

10 &
- 6<' ><
>6•
^[<,

..&&
.^ &, ,
-
-
-
15 erroribus
\

se
<,
quam
tellegentiain divinarum litterarum debet incedi, a
plurimis tradiderunt, pro eo quod qua via ad in-
quam
&?/^,

plurimis igno-
15
Rob

ratur.Denique ludaei per duritiam cordis sui, et dum sibimet ipsis


volunt yideri esse sapientes, domino et salvatori nostro non crediderunt,
ea quae de ipso prophetata sunt secundum litteram debere intellegi
20 aestimantes, id est quod sensibiliter ac visibiliter debuerit >praedicare
captivis remissionem<, et quod debuerit prius aedificare civitatem, quam
vere putant esse >civitatem dei<, simul et >exterminare currus Efrem et
equum de Hierusalem<, sed et >butyrum et mel manducare et, priusquam
cognosceret proferre malum, eKgere bonum<; animal sed et >lupum<,
25 istud quadrupes, prophetatum quia deberet in ad-
aestimarunt esse
yentu Christi >pasci cum agnis, et pardus requiescere cum hedis, vitulus
autem et taurus simul cum leonibus pasci et a parvulo puero duci ad
pascua, bovem vero et ursum simul in pastibus recubare eorumque
fetus pariter enutriri, leones quoque una cum bubus adstare praesepibus
30 et vesci paleis<. Horum igitur omnium, quae de eo prophetata sunt,

5. 20 f vgl Jes. 61, 1 (Luk. 4, 19) — 5 f. 21 f /. Exech. 48, ISfi'l?) —


6. 22 rrjl Psal. 45, 5 A7 — 6 f. 22 f vgl. Sachar. 9, 10 u. Orig., In Matth. Conun. ser. 27
{Lom. IV 233 f) — 7-9. 23 f vgl. Jes. 7, 15 — 9—14. 24-30 vgl. Jes. 11, 6. 7

^-] +
quam
22 effrem
&)
ut . .
12

.
plurimis]

.
Koe ut
eligeret
a
23 f
, .
quam

bonum Ba
et^

.
.
pluribus

eligere
. . eligere

bomim
13
19 prophetata
bonum
GM*
24 cognosceret \aut
{vgl.

ut
Bas

Z. S

....
D
AB

et

proferret
14
probata
.

eligere
.

Xoe
. . &
bonum AM^co^
27 a
16
prolata Del

< AB
a

30 oo quae proph. sunt de eo


^, ^ ' ,
.& ,
De principiis IV Cap. 2, 1 (8)
"

307

>^ »,«» -
(]

^ > -?] <.-


»/ -
5

, «,
^, »
-
10

1
, ^,
&
,
,
,'
?], •7]0,
?]6

-
nihil gestum esse secundum historiam pervideutes , in quibus |
prae- 165
cipue adventus Cliristi signa observanda esse credebant, suscipere prae-
sentiam domini nostri lesu Christi noluerunt; quin immo et velut contra
ins fasque, id est contra prophetiae fidem, adsumentem sibi eum Christi
20 nomen, cruci illum adfixerunt. Tum vero haeretici legentes quod in
lege scriptum est: meo« et: »Ego deus
>Ignis accensus est ex furore
zelans et reddens peccata patrum in filios in tertiam et quartam pro-
geniem« et: »Paeniteor quod unxi Saul in regem« et: »Ego deus, qui
facio pacem et creo mala«, et iterum: »Non est malitia in civitate,
25 quam dominus non fecit«, et: »Descenderunt mala a domino super
portas Hieriisalem« et quod »spiritus malignus a deo sufPocabat Saul«
et multa alia bis similia, quae scripta sunt, legentes, dicere quidem
eas non esse dei scripturas non ausi sunt, esse tarnen eas conditoris
dei illius,quem ludaei colebant, putarunt, quem iustum tantummodo,
30 non etiam bonum credi debere aestimarunt: salvatorem vero advenisse,
ut perfectiorem nobis adnuntiaret deum, quem negant esse couditorem
mundi, diversis etiam de hoc ipso opinionibus dissidentcs, quoniam

3 ff. 20 ff vf/L Pohlem, Vom Zorne Gottes S. 20. 31 f — 4. 21 Jerem. 14 lö,

— 4 f. 21—22 f Exod. 20, — (. 23 Sa7n. 15, 11. (35) — 6 23 f Jes; 45, 7


f.

— 7 f. 24 f Arnos 3, 6 — 8 f. 25 f Mich. 1, 12 — 9 26 5a?». 18, 10 —


f. I

11—13. 28—30 vgl. oben II 5, 1, ". 133, 13 ff

2 "] + Bas D fy dq <. 7 < BasD 9


19 cvj eum sibi 20 Tum AB Tunc 23 paeniteor peniteor G peniteo /////

penitet penitefc me 30 etiam AB enim autem


20*
,.&
,
308

, '
,, Origenes

^,
-' -

,
5

&.
-,
10

. ,
- &,
&2

- ,--
(9).

\
'
' rpÜMV

16

15

quidem semel recedentes a


figmentis se yariis
. fide
ac fabulis tradiderunt,
creatoris dei, qiii est
commentantes quaedam et
omnium
-
deus,

dicentes alia esse visibilia et ab alio facta, aKa vero quaedam invisibilia
20 et ab alio condita, prout eis animae suae fantasia vanitasque suggesserit.
Sed et nonnulli ex simplicioribus quibusque eorum, qui intra ecclesiae
fidem contineri videntur, quidem creatore deo nullum esse
maiorein
opinantur, rectam in hoc tenentes sanamque sententiam, verum talia
de eo sentiant, quae nee de aliquo iniustissimo et inmitissimo homine
25 sentienda sunt.
2 (9). Horum autem omnium falsae intellegentiae causa bis quibus
supra diximus non quod sancta scriptura ab bis non
alia extitit, nisi
secundum spiritalem sensum, sed secundum Ktterae sonum intellegitur.
Propter quod conabimur pro mediocritate sensus nostri bis, qui cre- 166
|

30 dunt scripturas sanctas non per humana verba aliqua esse conpositas,
sed Spiritus sancti inspiratione conscriptas et voluntate dei patris per
unigenitum fibum suum lesum Cbristum nobis quoque esse traditas et
conmissas, quae nobis videtur recta esse via intellegentiae demonstrare

15 f. 33— S. 309, 17 vgl Kattenbusch, Das apost. Symbol II 144 Änm.

1 DH^corr |
Q^^^g < i? 8 BasD 13 f negi
B^ . R. 20 suggerit 21 quibusque AB que GM* scilicet 24 nee
(= . 7) Del nQ (ne de aliquo quidem iniust. B) 30 per über d. Z. J.i

< I
conpositas conposita composita Ba 31 conscripta 32 f tra-

dita et commissa 33 f cvj observantibus demonstrare demonstrare observantee


'
& , \, Ka\
De principiis IV Cap.

,]
2, 1 18).

)
2 (9) 309

. &,
',, ',,
& -
10

-'

15 observantibus
traditam
' ,
sibi
illam regulam disciplinamque
apostoli per successionem posteris
ecclesiam docentibus tradiderunt.
,
^&,
quam ab
quoque
lesu
.
Christo
suis caelestem

Et quidem quod dispensationes quaedam mysticae indicentur per


scripturas sanctas, omnes, ut arbitror, etiam simpKciores quique cre-
20 dentium confitentur. Quae tarnen istae vel cuiusmodi sint, si qui rectae
mentis est nee iactantiae vitio fatigatur, religiosius se fatebitur ignorare.
Nam si qui, verbi gratia, proponat nobis de filiabus Loth quod patri
contra fas videntur admixtae, vel de duabus uxoribus Abraham, sive
de duabus sororibus, quae nuptae sunt lacob, et de duabus ancillis,

25 numerositatem ei augentibus filiorum, quid aliud responderi potest


quam esse haec sacramenta quaedam et formas spiritalium rerum, a
nobis tamen ignorari cuiusmodi sint? Sed et constructionem taber-
naculi cum legimus, certum quidem habemus quod haec, quae scripta
sunt, figurae occultarum quarundam rerum sunt; aptare tamen ea suis
30 modis et per singula aperire atque disserere perdifficile, ut non dicam
inpossibile, puto esse. Tamen, ut dixi, descriptionem illam plenam esse
mysteriorum, etiam communem non refugit intellectum. Sed et omnis
illa narratio, quae vel de nuptiis vel de filiis procreatis videtur esse
conscripta vel de diversis proeliis vel de quibusKbet aliis historiis, quid
35 aliud quam formae ac figurae credendae sunt latentium sacrarumque

— —

&
4. 22 f vffl. Gen. 19, 30 ff 5. 23 vffl. Gen. 10 5 f. 24 vgl. Gen. 29, 21 ft'
— 6. 24f vgl. Gen. 30 — 8. 27 f vgl. Exod. 25 fl"

4 BasD 8 * 10 ] D
29 eal eae
310

,.
,, ^^ , &, ^]
föd•'
Origenee

,
,'
6
}

&,><
>< •><; .
'-
3 (1Ü).

10 -
^ ^ ,,
<.
6

& \
,
^
1?

- 7.,

15 rerum? Verum vel pro eo quod parum studii ad exercendum ingenium


homines adhibent vel quod, antequam discant, scire se putant, inde fit
ut numquam scire incipiant; aut si certe nee studium defuerit nee ma-
gister, si tarn quam divina liaee et non quasi humana quaerantur, id 167 |

quae deo revelante in quam plurimis sperentur


est religiöse et pie, et
20 aperiri, quoniam quidem humanis sensibus valde et difficilia et oeeulta
sunt: tune demum fortassis qui ita quaesierit, quae invenire fas est
inveniet.
3 (10), Sed fortassis tantummodo in prophetieis haee difficultas
putetur inesse sermonibus ,
quoniam quidem eertum est apud omnes
25 stilum prophetieum figuris semper et aenigmatibus eonsitum: quid, cum
ad evangelia venimus? Numquid non etiam ibi sensus interior, utpote
tantummodo gratiam revelatur, quam
sensus domini, latet, qui per illam
acceperat ille, »Nos autem sensum Christi habemus, ut
qui dieebat:
sciamus quae a deo donata sunt nobis, quae et loquimur, non in doetrinae
30 humanae sapientiae verbis, sed in doetrina Spiritus«? lam vero illa,
quae lohanni revelata sunt, si quis legat, quomodo non obstupescet
tantam ibi inesse oeeultationem ineffabilium saeramentorum? in quibus

24 f vgl. Prov. Geh. 45 242, 2 f VII 10 —

^9- ]
7 f. 1, 6 u. Oricj. c. III (I !. {11 162, 5 f )

10. 28 I Kor. 2, 16. 12. 13

1 \
8 c^ ?. -
BRob ^ <. 11 < BasD 13 f /
:—^ . R. 14 + ^ über d. ., PatBasH,
vgl. unten S. 311, 11 f 18 tamquam] tarn quae tarnen ut \
haec et non
quasi humana < y 19 et quae] atque Del |
sperantur 26 etiaiu <
inibi corr. Ä^ a. R. 29 in — 30 sed < 29 in < /< |
doetrinae" doctis De/
',^;,; -- De principiis IV Cap. 2, 2(9). 3(10) 311

6<,
&

, > <' -
coa '

>
-

, . ' ',^ ,
^ /.&
- > \<
7)
'
10

,
15 manifeste etiam ab bis, qui intellegere
«^.
non possunt, cjuid in bis lateat,
-,
intellegitur tarnen quia lateat quid. At vero epistulae apostolorum,
quae quidem videntur aliquibus esse planiores, nonne tarn profundis
repletae sunt sensibus, ut per eas bis, qui possunt intellegere divinae
sapientiae sensum, quasi per breve quoddam receptaculum inmensae
20 lucis claritas videatur infundi? Unde quoniam baec ita se babent et
multi sunt, qui in bac yita errant, non arbitror esse sine periculo facile
pronuntiare quemquam nosse se vel intellegere ea, quae ut aperiri
possint, >scientiae elave< opus est, quam clavem dicebat salvator esse
apud >legis peritos^. In boc loco, licet per excessum quendam, inquiren-
25 dum tamen ab bis puto, qui dicunt quod ante adventum salvatoris non
erat veritas apud eos, qui in lege versabantur, quomodo a domino nostro
lesu Cbristo dicatur quia >claves scientiae< apud illos sint, qui libros
legis propbetarum babebant in manibus. Ita enim dixit dominus:
et
»Vae vobis, legis doctoribus, quoniam tulistis clavem scientiae; ipsi non
30 introistis, et volentes introire probibuistis«.

12. 29 Ulk. 11, 52 {zum ScMiiß des Gitats vr/l. PhiloMia ed. Rob. p. 38, 9
U7id Hautsch, Evangelieneitate S. 111)

1 Schnitxer^ S. 261 Anvi. * 2 <v) B^corr

.
Fat Bas Dil

^ BasD
|

8 '
BasD 11 f
B^cmr
<
Fat BasD
B*FatBasDHRob
BasD 14
4 cv>
10
21
'vita
* G* via A'^c^^^rBG^eorrMa 27 dicatur < .4' dr A"^ über d. Z.
312


,
4 (11). '//

.
^& »
Ori genes

-^- ^

-
5

^, , '-
6oi<i.

^ -
.
6

, / ?) 18
10

» , ', "^"

15 6 &^ «, > -
(11). Verum, ut dicere coeperamus, viam, quae nobis videtur recta 168
4
ad intellegendas scripturas et sensum earum requirendum huius-
esse ,

modi esse arbitramur, sicut ab ipsa nihilominus scriptura, quaKter de


ea sentiri debeat, edocemur. Apud Salomonem in Proverbiis invenimus
20 tale aliquid de divinae scripturae observantia praecipi. »Et tu< inquit
»describe tibi haec tripliciter in consilio et scientia, et ut respondeas
verba veritatis bis, qui proposuerunt tibi.« >Tripliciter< ergo describere
oportet in anima sua iinumquemque divinarum intellegentiam litterarum:
id est, ut simpliciores quique aedificentur ab ipso, ut ita dixerim, cor-
25 pore scripturarum (sie enim appellamus communem istum et historialem
intellectum); si qui vero aliquantum iam proficere coeperunt et possunt
amplius aliquid intueri, ab ipsa scripturae anima aedificentur; qui vero
perfecti sunt et similes bis, de quibus ajicstolus dicit: »Sapientiam autem
loquimur inter perfectos, sapientiara vero non buius saeculi neque prin-
30 cipum huius saeculi, qui destruentur, sed loquimur dei sapientiam in
mysterio absconditam, quam praedestinavit deus ante saecula in gloriam

12 f
BasD
5.

12. 28

4
20 Prov. 22,20. 2i

]
I

(}]-{-
Kor.

19 edocemur
2, 6.

vgl.
7

AB

BasD

15

hierzu die

docemur
7—11. 22—28
f.

5
S. 313,

TU NF
18

XIII

21
vgl.

<
in
rffl.

2,

BasD
Rom.

7 ^
Redepenning, Origenes

S. 13

13
(= iv) < AB
7, 14

BasD
abgedruckte
I

10
309ff

Randiiote B•

22 proposuerunt
AB proposuerint 30 destruentur] destniitur A* destruuntur A-
&). -/.& ), <.
De priacipiis IV Cap. 2, 4 (11)

&<.
313

^
>0•/.
6
^^ "/

, >1 . <
/ ^ , ?/

&
- & .
,, . . .
>övo <.
)

. ,&
y>

><
7]<. >9^ .
1
6<,
»<.
>6< ,
., ^ ) - >7) <,
&6

nostram«, hi tales ab ipsa >spiritali lege<. quae >umbram habet futurorum


bonorum-:, tamquam ab spiritu aedificentur. Sicut ergo homo constare
20 dicitur ex corpore et anima et spiritu, ita etiam sancta scriptura, quae
ad horainum salutem divina largitione concessa est.
Quod nos etiam in libello Pastoris, qui a nonnullis contemni vi-

detur, designatum videmus, cum iubetur Hermas >duos libellos scribere<


et postea ipse >denuntiare presbyteris ecclesiae< quae ab spiritu didicit.
25 Quod bis verbis scriptum est: »Et scribes« inquit »duos libellos, et

dabis unum Clementi et unum Et Grapte quidem commoneat


Graptae.
viduas et orfanos, Clemens vero mittat per omnes civitates, quae foris
sunt, tu vero annuntiabis presbyteris ecclesiae«. Est ergo >Grapte< 169
[

quae >orfanos< iubetur et >viduas commonere<, purus ipsius litterae in-


30 tellectus, per quem commonentur animae pueriles, quae nondum patrem
deum habere meruerunt et propterea >orfani< appellantur. Sed et >1-
duae* sunt, quae ab illo quidem iniquo viro, cui contra legem iunctae
fuerant, recesserunt, >viduae< vero permanent ex eo quod nondum pro-

^
fecerunt in hoc, ut caelesti >sponso< iungerentur. >Clemens vero< bis, qui

1. 18f vgl. Hein: 10, 1 — 2. 19 f rr,l. oben S. 22.211' — 9. 25 Hermas.



Vis. II A, 3

Bas
3 &BOV
14 ^
CV3
17. 34

< BasJ)
r[/l.

8 &• ^]
Matth. 25, 1

BasD
ft'

17
= didicit Buf.)

+
PatH
Schnitxer, S. 263
Änm. *** ,] ' BasD 19 aedificantur 23 libellos AB libros

27 orfanos] + et .1 33 fuerunt

i
,>
314

< , -
,.
Origenes

&
^.
.7] & ><
,
. ?]
<
-
>. 19

-
,
}] ' , >><.& . <'
(12). ^'

& 'lovöaicov
?)
3
,-
,.
10

<. >övo ?]<. '


. >
><,
1 iam recedunt a littera. in eas >quae foris sunt ciYitates< mittere iubetur

quae dicta sunt, yelut si diceret: ad eas animas, quae per haec aedi-
ficatae extra corporis curam et extra desideria carnalia esse coeperunt.
Ipse quae ab spiritu sancto didicerat non per litteras neque per
yero
libellum, sed viventi voce iubetur annuntiare presbyteris ecclesiarum
20 Christi, id est bis, qui maturum prudentiae sensum pro capacitate
doctrinae spiritalis gerunt.
(12). lllud sane non est ignorandum, esse quaedam in scripturis,
in quibus hoc quod diximus corpus, id est consequentia bistorialis in-
tellegentiae , non semper invenitur, sicut in consequentibus demon-
25 strabimus; et est ubi ea quam diximus anima vel Spiritus solummodo
intellegenda sunt. Quod etiam in evangeüis designari puto, cum dicun-
tur pro purificatione ludaeorum "Sex hydriae< positae, >capientes metretas
binas vel ternas«, in quo, ut dixi, hoc videtur sermo evangelicus indi-
care de his, qui dicuntur ab apostolo >in occulto ludaeis<, quod hi puri-
30 ficentur per verbum scripturae, capientes interdum quidem >duas
metretas<, animae vel Spiritus secundum quod supra diximus
id est
intellectum recipientes, interdum autem >tres<, cum etiam corporalem
intellegentiam, quae est historiae, servare lectio ad aedificationem potest.

8—10. 26—28 Joh. 6 — 11 29 Rom. 29

'
rr/I. 2, f. rql. 2,

3 cv) PatBasOH |
c^ d BasD 9 Bas
XU corr Di 14 Bas DE 18 quae y, rffl. oben
S. 313. 24 qui AB 20 pro capacitate AB ac capacitate ad capacitatem Ab
ac capacem 22 est < / 25 anima vel spiritus] animi vel spu A* aniraam
vel spiritum J.2 26 sunt] est J.2
, - .
>< /. .
&. '.
7]
JiQOBiQi]utvoLa

-
De principiis IV Cap. 2, 4 (11 1. (12'j. 6 13»(

><
315

/ ?]
6 (13). \4

. ^ ; ' , <.
?]^
5

- ovao&at,

/« »

- ' «.
»,«//}

10 d -; ' '
' '

15 [13].
. 6

< ><
>Sex< vero >hydriae< consecjuenter dictae sunt de his, qui in hoc
6

. ><,>-
mundo
positi purificantur. enim diebus (qui perfectus est numerus)
In sex
mundum hunc et omnia, quae in eo sunt, legimus consummata.
20 6. Quanta igitur sit utilitas in hoc primo quem diximus historiali 170 |

inteUectu, testimonio est omnis credentium multitudo, quae et satis


fideliter et simpKciter credit; nee multa adsertione indiget quod palam
Omnibus patet. Eins vero intellegentiae, quam vehit animam esse
scripturae supra diximus, exempla nobis quam plurima dedit apostolus
25 Paulus, sicut est primo in illa epistola ad Corinthios. »Scriptum est
enim« inquit >non infrenabis bovem triturantem«. Tum deinde explanans
qualiterpraeceptum istud deberet intellegi, addit dicens: »Xumquid de
bubus cura est deo? Aut propter nos utique dicit? Propter nos enim
scriptum est quia debet qui arat in spe arare, et qui triturat sub spe
30 percipiendi«. Sed et alia huiusmodi quam plurima, quae hoc modo sunt
interpretata [de lege, instructionem plurimam audientibus couferunt.
(13). SpiritaKs autem explanatio est talis, si qui potest ostendere
quorum >caelestium exemplaribus et umbrae deserYiunt< hi, qui >secun-

2 f. 18 vgl. Philo, De opif. mundi 3 /?. 3 Maiv/., p. 3. 4 ed. Colni {mit Test.)
— 8. 25 I Kor. 9, 9. 10 {Deut. 25, 4), rrjl. oben S. 129, 17 eine andere Form des

>] ]
Citats — 15 f. 33 vr/l. Hehr. 8, 5 — 16. 33 f ;. Rom. S,

1 BasD \ ] BasD 2 PatBasD \


dalv
4 ovv < BPat 4f 4- xctl 7 + BasD \ ]
* 13 30 iiercipiendi] recipieudi .1
316

<. £<
>
,. ,^, ' ^&<
>
>6
Origenes

(.nayyiliav

'/^
<.
6
> tv
Im
-
20

10
, ?]
'
- ^ - ,, , ._
,^, <.-
.
1 ',
^<
dum carnem< ludaei sunt,
^
\
quorum >futurorum bonorum umbram
et
&, -
habet lex<, et si scripturis sanctis inveniuntur; vel cum
qua huiusmodi in
requiritur quae sit illa 'Sapientia in mysterio abscondita, quam prae-
destinavit deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo principum
20 huius saeculi cognovit<; illud quod dieit ipse apostolus, cum exemplis
quibusdam utitur de Exodo vel Numeris et ait quia »haec in figura
contingebant illis, scripta sunt autem propter nos, in quos fines saeeu-
lorum devenerunt«, et occasionem nobis praestat iütellegentiae, ut possi-
mus advertere quorum figurae erant ista, quae illis accidebant, cum
2 dicit: »Bibebant enim de spiritali consequenti petra, petra vero erat

Christus«. Sed et de tabernaculo in alia epistula meminit illius dicti,


quod Moyseo fuerat praeceptum: »Facies« inquit »omnia secundum for-
mam, quae tibi ostensa est in monte«. Ad Galatas vero scribens et
velut exprobrans quibusdam, qui videntur sibi legere legem nee tamen
30 intellegunt eam, pro eo quod alle gorias esse in bis quae scripta sunt 171
Ignorant, ita cum increpatione c^uadam ait ad eos: »Dicite mihi vos,
qui sub lege vultis esse, legem non audistis? Scriptum est enim quia

1. 16 vgl. Heb?: 10, 1 — 2— . 18—20 vgl. I Kor. 2, 7. 8 — 6. 21 I Kor. ]U, 11


— — —

,
8. 25 I Kor. 10, 4 11. 27 Hebr. 8, {Exod. 2ö, 40) 12 f. 29 f vgl. Ärehiv

f. lat. Lexikogr. VIII (1893) S. 404 Werj — 15. 31 Gal. 4,21—24

5 6 7 Pat
BasDH 11 ^] BPatD 21 utatur 22 fines yA^orr finis A'^B 2a con-
sequenti S e sequenti {die Vorlage uohl: CSEQUENTI) J. sequenti // -4.6 27 moy-
seo moseo moyse Ab moysi S \ fatia£ A^
; , -.^-
' ,'
'
De principiis IV Cap. 2, 6 (13) 317

ovx

'^« .»
5

,
^
;^ [\ ,>
,
, »
<)-
&, ' ^
10

15
,
^
/]

,
& '
^, '» /.. \
-
^, -

Abraham duos filios habuit, unum ex ancilla et unum de libera. Sed


ille quidem, qui de ancilla natus est, secundum carnem natus est, qui
vero de libera, secundum repromissionem quae sunt allegorica. Haec :

enim sunt duo testamenta«, et reHqua. In quo et hoc quoque con-


20 siderandum est, quam caute apostolus dixerit quod ait: »Qui sub lege
vultis esse« et non dixit: >qm sub lege< estis, »legem non audistis?«
»Audistis«, hoc est intellegitis vel agnoscitis. Sed et in epistula ad
Colossenses breviter sensum totius legis amplectens et constringens ait :

»Nemo ergo vos iudicet in esca vel in potu aut in sollemnibus diebus
25 vel neomenia vel sabbato, quae sunt umbra futurorum«. Ad Hebraeos
quoque scribens et de his, qui ex circumcisione sunt, disserens ait:
>Hi, qui exemplari et umbrae deserviunt caelestium«. Sed fortassis
per haec de quinque Hbris Moysei non videbitur dubitandum ab his,
qui apostoH scripta velut divinitus dicta suscipiunt. De reliqua vero
30 historia requirant, si etiam illa, quae ibi inferuntur, >in tigura< illis, de
quibus scribitur, dicenda sunt >contigisse<; observavimus nos etiam de
hoc dictum esse in epistola ad Romanos, ubi de Regnorum libro tertio

4
9.

1
24

ort

Fat
\
Kol.

< BasD
\
2, 16.

Dil
]
17

9

2
ai
&] 12. 27

Fat
Ilebr. 8,

10
— L•
— S.

<
318,1.

nach Ruf.
+ PatDH+ ^
30

3 --
f

. 21
i-[/l.

Bas
nal
1 ;•.

14
Fat
10, 11

*
hinter

\ < BasD 15 ] + BasD 16 ex AB de \


de] ex

20 f Bub lege vultis esse et non dixit qui •< y 28 moysei mosei moysis
31 dicenda sint
318

, ^ >
^ <. -
Orlgenes

< /,, ^ -&.


, ' - -ac

"
)^,

.
(]
^ ?] 6 >^ -
5

-
, -.^
7 (14),

', &
10

' & {&


> - ?.<

apostolus ponit exempliim dicens: »ReKqui mihi septem niilia virorum,


qui non curvaverunt genua Baal«. Quod Paulus accepit velut figu-
6
)-

15 raHter dictum de bis, qui >secundum electionem< Israhelitae vocati sunt,


ut ostenderet non solum nunc gentibus profuisse adventum Christi sed
et quam plurimis Israhelitici generis ad salutem vocatis.
7 (14). Quae cum ita sint, qualiter nobis de bis singulis intellegenda
sit scriptura divina, velut exempli et formae gratia quae nobis occurrere
20 poterunt adum brabimus, illud primo repetentes et ostendentes, quoniam 172
Spiritus sanctus, qui Providentia et voluntate dei per virtutem unigeniti
>verbi< eins, qui >erat in principio apud deum deus<, ministros veritatis,
propbetas et apostolos, inluminabat, * * * ad cognoscenda mysteria
earum rerum vel causarum, quae inter homines vel de hominibus
25 geruntur. Homines autem nunc dico animas in corporibus positas.
Quae illi mysteria, cognita sibi et revelata per spiritum, velut bumana
quaedam gesta narrantes vel legales quasdam observantias praeceptaque
tradentes figuraliter describebant; ut non qui veKt haec velut concul-
canda ante pedes haberet exposita, sed qui se huiuscemodi studiis cum
— —
2. 13 Rom. 4 Kön. 19, 18) 4 f. 15

.
Rom. 11, 5

&
10. 22 vgl.
11, (l vr^l.

^^
Jok. 1, 1

1 BBasD If oo '. Bas


HRob BBasD < Pat >]9^ {= profuisse Ruf.) BRob
\
\

Bas BasD
< {unklar, ob

12
17 quam plurimis
(") Koe,
oder
vgl.

quamplurimos
Rufin
D)
. 23
\

\
u.

vocatis
unten <5. 320, 4
A'^'^orr vocatos
6

*
14 bahal

19 sit sint <i 20 poterunt potuerunt AB \


adumbrabimus Del
adumbravimus L 21 qui < Del 23 * * *] die Übersetzung von . . .

. 9. 11 fehlt, ettca: eos inprimis infonnare volebat; vgl. auch


unten S. 320, 17. 321, 33 26 spiritum AB Christum
De principiis IV Cap. 2, 6 (13). 7 [U] 319

oi
>7]<
vvv ^ > &< ). *
, ?. &><> -
&. '^ ^-
,.
,
5

, >06 ^<
10 ,
^
, ,
& &,
,
,
, .
,
^^&
)

\
&,
>&:)<

-
^*-

in
, ,
omni castimonia et

profundo latentem sensum spiritus dei


sobrietate ac vigiliis dedidisset,
et
&.,
ut per haec forte
sermonis usitata narratione
aliorsum prospiciente contectum investigare potuisset, atque ita socius

20 scientiae spiritus et divini consilii partieeps fieret; quia nee aliter potest
anima ad scientiae perfectionem venire, nisi divinae sapientiae fuerit
inspirata veritate. Igitur de deo, id est de patre et filio et spiritu
sancto, ab bis viris diyino spiritu repletis principaliter designatur; tum
vero de sacramentis fiHi dei, quomodo >verbum
qua caro factum sit<, et
2 de causa usque ad >formam servi suscipiendam< venerit, ut diximus,
repleti divino spiritu protulerunt. Xecessario deinde etiam de creaturis
rationabilibus, tam caelestibus quam terrenis, beatioribus et inferioribus,
consequens erat eos mortalium genus divinis sermonibus edocere, sed
et de differentia animarum, et unde istae differentiae ortae sunt; tum
30 deinde qui sit bic mundus et quare factus, sed et unde malitia tanta
ac talis est super terras, quae utrum in terris sit tantummodo an et in
aliis aliquibus locis, ex divinis uos sermonibus discere necessarium fuit.

11
18
sum
2.

^
18f

]
<
niirratione
rr/l. 1

<.BasD
BasD

BM^f'orr alioram
Kor.

r?)v
6

ratione
2,

\
10

,
alio

<
BasD
]5 ff.

vgl.'x.

nirsum /
22

8 ^
ov
fif vr/l.

17 dedidisset
.
oh. I Praef. 4.

BasD

unten S. 320, 21. 22. 23. 321, 28


23 tum] Tuuc
.

dedisset
7.

10

2
Joh.

-
c^o
BasD

|
1. 14. Phil. 2, 7

haec]

suscip. servi
5

+
19
-
BasD
si

alior-

28 edocere educere docere 2t) de ditierentia diöerentia (differeutias


corr II. //.) de difierontiam ditierentiam (f 32 discere] discernere .1
320

,
' ,
8 (15). xcu
Origenes

)^ -
-
5
-
. , ^', ,

10

15
,.
& ^ . -
avd-,

& &^
,
&-
-
8 (15 [14]). Cum ergo de his talibus et horum similibus spiritui
sancto esset intentio inluminare sanctas animas, quae se ministerio
dediderant veritatis, secundo loco habetur ille prospectus, ut propter
eos, qui vel non possent vel nollent huic se labori atque industriae
20 tradere, quo haec tanta ac talia edoceri vel agnoscere mererentur, sicut 173
superius diximus, involveret et occultaret sermonibus usitatis sub prae-
texto historiae cuiusdam et narrationis rerum visibilium arcana my-
steria. Inducitur ergo visibilis creaturae narratio et primi hominis
conditio atque figmentum, tum deinde ex illo per successionem pro-
2ö secuta progenies, nonnuUa quoque rerum gestarum, quae a iustis qui-
busque gesta sunt, referuntur, interdum autem etiam deKcta quaedam
ipsorum commemorantur tamquam hominum, tum deinde et impiorum
scribuntur aliquanta vel inpudice vel nequiter gesta. JVIiro autem modo
etiam proeliorum digesta narratio est et nunc vincentium nunc victo-
30 rum descripta diversitas, per quae ineffabilia quaedam his, qui huius-
modi dicta perscrutari norunt, sacramenta declarantur. Sed et in scrip-
tura legali per ammirandam sapientiae disciphnam lex veritatis inseritur
et prophetatur; quae singula divina quadam arte sapientiae velut indu-

quod
2. 1 7 f

4 ra

praetesti
CV3
<
hinter

G*
vf/l.

BasD

edoceri
24 ex
&
oben S. 318, 22

10

AB
illo
] ^ BasD
.
doceri
13 BasD

per successionem] ex
11 Xiva]
14 -]
21 f praetexto ÄBM<^orr praetextu
illa percussione
&
BasD 12 f

26 autem
--20 quo]
G<^orr;\f*0

<
31 in < y 33 prophetatur A*B (= . 13 f prophetarum J.-/
, ,
De principiis

öl
IV Cap.

.,&^
2,

.^ .-
8(15). 9 (16 [15]) 321

10
, & 9 (16

^
,
^ &..
[15]).

.,
?},
'
\

^ .^,,- .& -
6).cov

^
3

6
^*,

-
,

15

mentum quoddam
6 .
et velamen spiritalium sensuum texta sunt; et hoc
& ', -
est quod diximus scripturae sanctae corpus: ut etiam per hoc ipsum
quod diximus litterae indumentum, sapientiae arte contextum, possent
20 quam plurimi aedificari et proficere, qui aliter non possent.
9 (16 [15]). Sed quoniam, si in omnibus iudumenti huius, id est
historiae, legis fuisset consequentia custodita etordo servatus, habentes
continuatum intellegentiae cursum non utique crederemus esse aliud
aliquid in scripturis sanctis intrinsecus praeter hoc, quod prima fronte
25 indicabatur, inclusum: ista de causa procuravit divina sapientia offen-
dicula quaedam vel intercapediues intellegentiae fieri historialis, inpossi-
bilia quaedam et inconvenientia per medium inserendo; ut Interruptio
ipsa narrationis velut obicibus quibusdam legenti resistat obiectis, quibus
intellegentiae huius vulgaris iter ac transitum neget et exclusos nos ac
30 recussos revocet ad alterius initium viae, ut ita celsioris |
cuiusdam et 174
eminentioris tramitis per angusti callis ingressum inmensam divinae
scientiae latitudinem pandat. Oportet autem etiam illud scire nos quia,
cum principaliter prospectus sit spiritui sancto intellegentiae spiritaüs
consequentiam custodire vel in quae geri debent, vel quae iam
his,

35 transacta sunt, sicubi quidem invenit ea, quae secundum historiam

7
'
& ^
gesta sunt, aptari posse intellegentiae spiritali, utriusque ordinis textum

plurimi
S ineinf

AB
Origenes
BBas^D

quam
V.
Koe insl Red
ß
) <>
plures
ei'nsp

complures
qnoniain Ruf. Z. 21

Dd
&eov
30
BasD
retusos
\

13
•< Bas

21
5 «<
20 quam
7?
322

79^ ^
?], ,
&, . ^,
,- ' -&
^,
Origenes

(]
•^
5

,& ,, ^-
,
•'
,- * ijtl

-
10

1
^

^, .
[16]

uno narrationis sermone conposuit, altius semper arcanum sensum


recondens; ubi autem spiritali consequentiae rerum gestarum historia
conyenire non poterat, interdum inseruit quaedam vel minus gesta vel
quae geri omnino non possent, interdum etiam quae possent quidem
20 geri, nee tarnen gesta sunt; et nonnumquam paucis sermonibus, qui
secundum corporalem intellegentiam non videntur servare posse yeri-
tatem, interdum multis insertis hoc facit, quod praecipue in legislatione
frequentari invenitur, ubi multa quidem sunt, quae in ipsis corporalibus
praeceptis utilia esse manifestum est, aliquanta vero sunt, in quibus
25 nulla prorsus ratio utilitatis ostenditur, interdum vero etiam inpossibilia
deeernuntur. Quae omnia, ut diximus, idcirco procuravit spiritus sanc-
tus, ut ex bis, dum ea quae in prima fronte sunt yera aut utilia esse
non possunt, ad inquisitionem veritatis altius repetitae et diligentius
perscrutatae revocemur et dignum deo sensum in scripturis, quas a
30 deo inspiratas credimus, perquiramus. (16) Non solum autem de bis,
quae usque ad adventum Cbristi scripta sunt, baec sanctus spiritus
procuravit, sed utpote unus atque idem spiritus et ab uno deo proce-
dens, eadem simiKter etiam in evangelüs et apostolis fecit. Nam ne
illas quidem narrationes, quas per eos inspiravit, absque buiuscemodi

35 quam supra exposuimus sapientiae suae arte contexuit. Unde etiam in


ipsis non parva permiscuit, quibus bistoriaKs narrandi ordo interpolatus

BasD
2 ])
14
PatBasDH
16 uno
2 f yertad-ai
AB non
— ^<<^ S
-
18
4
inseruit] seruit A*
seniit A"^ \
quaedam] quidam A* quidem A- 25 possibilia 28 f et dilig.

perscrut. < y 29 revocemus 30 perquiremus 33 ne] nee


. ,& .^ De prindpiis IV Cap. 2, 9(16[1]. Cap. 3, lil7[16]) 323

^ <•
'. Tiq 6
. rflq rij Qcc^ « y.ara

]&';& <&
]
1

'>7
\;
(17 [16]). 24

10
'

>
^,<. >^
>
< ,
03

vel intercisus per inpossibilitatem sui reflecteret ac revocaret intentionem


legentis ad intellegentiae interioris examen.
'
- 7]<
/

lö CAPUT TERTIÜM
Exempla scripturarum de ratione intellegendae scripturae.

Sed ut rebus ipsis quod dicimus agnoscatur, ipsa iam


1 (L7 [16]).
Cuinam, quaeso, sensum habenti consequenter
scripturae loca pulsemus.
videbitur dictum quod >dies prima et secunda et tertia<, in quibus et
20 >vespera< nominatur et >mane<, fuerit sine sole et sine luna et sine
stellis, prima autem dies etiam sine caelo? Quis vero ita idiotes in-
venietur, ut putet velut hominem qaendam agricolam >deum plantasse
arbores in paradiso, in Eden contra orientem<, et >arborem vitae< plan-
tasse in eo, id est lignum visibile et palpabile, ita ut corporalibus
25 dentibus manducans quis ex ea arbore vitam percipiat etrursum ex
alia arbore manducans >boni ac mali< scientiam capiat? Sed et illud,
5 yofv — 7 = Frr/. 29 bei Jnstinian, Ep. ad Mennam (Mansi
1X533), als letxtes mit der Überschrift: ix {d. h. dem IV. Buch).
— 5—7. 19—21 vgl. Gen. 1, 5—13 — 7— S. 324, 1. 21—26 vgl. Gen. 2, 8. 9 und
Philo, Jjeg. alleg. I U (p. 52 3/. l j>. 1\ Cohn); Cclsus bei Orig. VI 60; Orig.,

De or. 23, 3 (II 351, 25), Sei. in Gen. {Lom. VIII 54

^& NF )

^]
1 Bas D 2 <. Pat Bas 3f Vbcr-

sehriß] vgl. oben S. 292 App. 5 Randnote in B, s. TU XIIl 2, S. 14 Mitte

1 t

Exempla
<
Tia
Justinian
8
— scripturae AB
] \ o^

<.
BasD
vovv

20
BasD

fuerint
12
Dd
\

BasD
21 etiam <
16
Justinian
Überschrift:
;
<
324

, ^
. ,-
Origenes

>6
y.al >•6
&<,
5 >
. ,,>
, ,,;- ]
>•< ,
•<
() ^<

10 >
6< >7]

&, , )&
<.
15 &
- ' ^.
quod >deus post meridiem deainbulare< dicitur >in paradiso< >et Adam
.

latere sub arbore<, equidem nullum arbitror dubitare quod figurali tropo
haec ab scriptura proferantur, quo per haec quaedam mystica indi-
20 centur. >Cain< quoque exiens >a facie dei< manifeste prudentem lectorem
movet, ut requirat quae sit >facies dei< et quomodo >exire< quis possit ab
ea. Verum ne nos quod habemus in manibus, iusto amplius
opus,
dilatemus, perfacile est omni volenti congregare de scripturis sanctis
quae scripta sunt quidem tamquam facta, non tameu secundum bistoriam
25 conpetenter et rationabiliter fieri potuisse credenda sunt, Haec vero
scripturae species etiam in evangelicis libris afFatim abundeque Signatur,
cum vel >in excelsum montem< lesum inposuisse diabolus dicitur, ut
inde ei >universa mundi regna monstraret et gloriam eorum<. Quod
secundum litteram quomodo fieri potuisse videbitur, ut vel >in excelsum
30 montem< educeretur a diabolo lesus, vel etiam carnaKbus ocuUs eius
tamquam subiecta et adiacentia uni monti >omnia mundi ostenderet
regna<, id est Persarum regnum et Scytbarum et Indorum, vel quomodo
etiam reges ipsorum glorificantur ab hominibus? Sed et aüa quam

1 f. 17 f vgl. Gen. 3, 8 — 5—7. 20—22 vgl. Gen. 4, 16 und Philo, De post.

— 10—12. 27 f tgl. Matth. 4, 8


Cain. I 1 {p. 226

\tro Bv

6 ()
. M. II p. 1

.
Tarinus (quae
We.)

BasD 3
sit facies dei Ruf. Z. 2)
PatBasDH
6f « ov
'
ovx evL' B^ a. R. 7 <.) 18 sublatere 19 quo AB quod y 21 oo quis
exire 25 conpetenter et] conpetentem
-^ &
.;^ .^(
.
JDe

.&-:
principüs IV Cap. 3, 1 17 [16]). 2 fl8;i7]'

::/.
325

. ]-
y.di

&
\

.
t".T£0

& , , .
2 (1S [171).
&' -.
^-
. ' > --&^& < .
&' -

,^
10

&&. /. / \
' ' &&
& ,
t'

1
'- . •?] ]
curoü«.

plurima his similia in eyangeliis inveniet quicumque attentius


]
,
legerit,
ex quo advertefc his narrationibus ,
quae secundum litteram prolatae
videntur, inserta esse simulque contexta ea. quae historia quidem non 176
|

20 recipiat, spiritalis autem teneat intellectus.


2 ',1S [17]). Sed et in praeceptorum locis similia quaedam inveni-
untur. In lege quidem Moysei praecipitur >exterminari omne mascu-
linum, quod non fuerit octava die eircumcisum<; quod valde inconsequens
est, cum oporteret utique, si lex secundum historiam observanda trade-

25 batur, iuberi ut parentes punirentur, qui filios suos non circumciderent,


Tel hi, qui nutriunt parvulos; nunc autem dicit scriptura: »Incircum-
cisus masculus«, id est jqui non fuerit circumcisus octava die. extermi-
nabitur de genere suo«. Si vero etiam de inpossibilibus legibus requi-
rendum est, invenimus tragelafum dici animal, quod subsistere omnino
30 non potest, quod inter munda animalia etiam edi iubet Movses, et

7 f. {—) vgl Lev. 11, 14 — 13. 2« f Gen. 17, 14 — 16 f. 29 f vgl. Deut. 14,

{Codd. AF), die S. 326 App. 10 ff encähnie Randnote in ii. Doctrina patrum ed.

Dielamp S. 1Ö2, 12

]
ino
ex
6

et
oaov
11
19
Fat

ea]
Bas
est
öaovBasDHRob

«
\< BasD
< 22 moysei
\

13
tnl

-4
]
mosei
|

moysi
9
18 ex quo]
24 est]

+ et 2 circumciderent AB circumeiderunt 29 tragelafum] tragüafu


A'- a. B.
,
326

^
)^ . ,'\ - '
ov

6
^>7]•
Origenes

^)
5

10

15
--
& , ,&
,
,
^.
, , ,
\ .
-
-
?)
,,

>
(]

,
?}
. ( }]^
^,-.

- 26

grifum ,
quem nuUus umquam meminit humanis manibus
vel audivit
potuisse succumbere, manducari prohibet legislator. Sed et de sabbati
opinatissima observatione ita dicit: »Sedebitis unusquisque in domibus
vestris, niillusmovebitur de loco suo in die sabbatorum«. Quod utique
20 inpossibile observari seciindum litteram; nullus enim hominum
est
potest tota die ita sedere, ut non moveatnr de eo loco, in quo sederit.
De quibus singulis hi quidem, qui ex circumcisione sunt,- et quicumque
in scripturis sanctis nihil amplius intellegi volunt praeterquam indi-
catur ex littera, haec ne requirenda quidem arbitrantur de tragelafo
25 et grifo et vulture, fabulas autem quasdam inanes et frivolas com-
mentantur, ex nescio qnibus traditionibus proferentes de sabbato,
dicentes unicuique locum suum reputari intra duo milia ulnas. Alii
vero, ex quibus est Dositheus Samaritanus, notant quidem buiuscemodi
expositiones, ipsi autem ridiculosius aliquid statuunt, quia unusquisque
30 quo habitu, quo loco, qua positione in die sabbati fuerit inventus, ita
usque ad vesperam debeat perma|nere, id est vel si sedens, ut sedeat 177
tota die, vel si iacens, ut tota die iaceat. Sed et quod ait >non levare

. .-
1—3. Ißf Lei: 11, 13. Deuf. 14, 12 — 4. 18 Exod.l6,29 — 11 27 Num.

.
rffl. f. rffl.

35,5

8 f oo BasD 9 ]
— 12—10. 28—32 v(Jl.^l•JenfelJ,Ketzergeseh.Söl — löf. 32 f
Bas D 10
Bandnote in , s. TU XF XIII 2, .S.
/•^/.Jere?«. 17,21

12
Fat BasD

BasD li:
10
PatBasDH
15
flF

oo ehai

]\
BasD
BasD 16 grifiim
\ &]
*
15 Mitte

grifem
A'^corr griphum gryphum Ba |
audiit 24 tragelapho 25 grifo

gripo gryfo grypho j frivolas fribolas frigidas


<
, , , >^
De princip US IV Cap. 3, 2 (IS [17]•. 3 (10 [18]) 327

,
^,
,.
>< Ölojcbq

)
dg

,
»& -
ol

;,-, >•^^-.-
5

-«,
3 (19 [18]). Ei

, >§. 6&<
10

<'^ ^ >&<
onus in die sabbati< iupossibile mihi videtur.
15 infinitas<,
sunt, dicentes
sicut sanctus
non reputari
apostolus dicit,
Ex his enim ad >iabulas
ludaeorum doctores devoluti
>onus<, si calciamenta quis habeat sine clavis,
>onus< vero esse, si galliculas quis cum clavis habuerit; et si quidem
supra unum umerum aliquid portaverit quis, >onus< iudicant, si vero
supra utrumque, negabunt esse >onus<.
20 3 (19 [18]). lam vero si etiam de evangeliis similia requiramus, quo-
modo non videbitur absurdum, si secundum litteram sentiatur quod
dicitur: »Neminem in via salutaveritis«? Hoc enim putant simpliciores
quique salvatorem nostrum apostolis praecepisse. Sed et illud quomodo
possibile videbitur observari, in his praecipue locis, ubi acerrima hiems
25 >gelidis< exasperatur >pruinis<, ut >neque duas tunicas neque calciamenta<
habere quis debeat? Sed et illud, quod >dexteram quis maxillam per-
cussus praebere etiam sinistram< iubetur, cum omnis, qui percutit dextera
manu, sinistram percutiat maxillam? Sed et illud de inpossibilibus
habendum est, quod in evangelio scriptum est, ut >si oculus dexter
30 scandaHzaverit, eruatur<; quia etiamsi ponamus quod de oculis car-

1 f. 14—16 vfjl. I Ti7n. 1, 4 — 7. 22 LuL 10, 4 — ). 26 f vffl. Luk. 6, 2!)

— 12— S. 328, 4. 29— S. 328, 18 /. Matth. 5, 28. 29. 18, 9 — 25 vgl. Vergil, Georg.

II

Bas
263

4 ]]
Weg

12
25 f vgl. Matth. 10, 10

\
BasD
]^ 10 ] BasD
BasD
11
s. Ruf. . 80
17 galliculas AB caligulas , vgl. Act. 12, 8 (Vidgata), Corpus gloss. lat. ed. Goet%
vol. VI s. V. [und W. Heraus, Archiv f. lat. Lex. XIII (1904) S. 431 Wey] 25 gelidis

exasperatur AB gelicidiis exaspera QM^ gelicidiis exasperata Meo^^a 20 ut si

y et si jS quod si 80 scandalizaverit] + te Del \ quia] qui ^1* quin A'^<^°^''


328

;
Ttva, ^ Origenes

>>6 sjtl

- ;
tojgayJvai
&6<,
5
&^<,
' '
' ^] ><;
--; 6
&^. -
-
6

,
-, &; ,
10

1 , ] 4 (20 [19]).

& \,
-'
27

nalibus dictum est, quomodo consequens videbitur ut, oculo utroque


cernente, ad unum scandali culpa, et hoc ad dexterum referatur? Aut
quis extra maximum crimen habebitur, ipse sibi inferens manus? Sed
fortassis extra haec videbuntur esse litterae apostoli Pauli. Et quid
20 est quod dicit: »Circumcisus aliquis vocatus est? non adducat prae-
putium«. Quod primo quidem si qui diligentius consideret, non vi-

detur ad ea dictum, quae ei proposita in manibus habebantur; sermo


namque ei erat de nuptiis et castitate praecipiens, et videbuntur utique
haec in tali causa superfluo memorata; |
secundo vero quid obesset, si 180
25 obscenitatis \ätandae causa eins, quae ex circumcisione est, posset
ahquis revocare praeputium? tertio, quod certe fieri id omni genere
inpossibile est. ^
4 (20 [18]). Haec autem omnia nobis ostendamus quia dicta sunt, ut
hie prospectus est spiritus sancti, qui nobis scripturas divinas donare
30 diguatus est, non ut ex sola littera vel in omnibus ex ea aedificari
possimus, quam frequenter inpossibilem nee sufficientem sibi adesse
depraehendimus, id est per quam interdum non solum inrationabilia,
verum etiam inpossibilia designantur: sed ut intellegamus contexta esse
quaedam huie visibili historiae, quae interius considerata et intellecta

Stud.

BPat
5.

9,

nitus J.2corr
20

Bas
13 ]
I

506 Kl]
Kor.

< BasD

30
7,

in]
18

ex
D
[vgl.

2 fif Randnote

Ä
10
Orir/.,

^]
21 qui
B\
Gat. hierxu,

s. TUÄ^FXlll

quidem
+
Ä
-
ed.

29
C.

2,
Jenkins

.?. 12 tiach
im

d.

divinas] divinitas
Journ. Thcol.

Mitte

|
4
"^]
-
^* divi-
, am
De pi-incipiis

&, . , ,,
IV Cap. 3, 3 (19

[19]
[18]).

iV«
4 (20

oi
[19])

^]
329

& ^'^,-,\- ]6

', ,
^-, ?]
10

& ,
utilem hominibus et deo dignam proferunt legem.
15 suspicetur nos hoc dicere, quia
.
nuUam
sentiamus, quoniam aHqua ex his non esse facta suspicamur, vel nulla
-,

[19]
historiam scripturae factam esse
Ne qui autem Pa

praecepta legis secundum Ktteram stare, quoniam quaedam secundum


litteram dicimus observari non posse, in quibus vel ratio Yel rei possi-
bilitas non admittit, vel ea, quae de salvatore scripta sunt, non putare
20 etiam sensibiKter impleta, vel praecepta eins secundum litteram non
debere servari: respondendum ergo est quoniam evidenter a nobis
decernitur in quam plurimis servari et posse et oportere historiae veri-
tatem. enim negare potest quod Abraham in duplici spelunca
Quis
sepultus est in Chebron, sed et Isaac et lacob et singulae eorum
25 uxores? vel quis dubitat quod Sicima in portionem data est Joseph?
vel quod Hierusalem metropolis est ludaeae, in qua constructum est
templum dei a Salomone? et alia innumerabilia. IVIulto enim plura
sunt, quae secundum historiam constant, quam ea, quae nudum sensum
continent spiritalem. Tum deinde quis non adfirmet mandatum hoc,

8 f. 23—25 v(/l. Gen. 23, 2. 9. 19. 25, 9. 10. 49, 29-32. 50, 13 — 9 f. 25 rc/L

Gen. 48, 22. Jos. 24, 32 — 14 Ne qui — S. 330, 28 quam plurima = Pamphil., Apol. G

(Lom. XXIV 374—376 ist nur der griech. Text abgedruckt)

19
1

de] a
. 7

22
BasD
BasD
et posse
1
3

et<Pa
< 9
23
] 6

potest] possit
BasD
10
\

13 ]
c^ hinter

24 chebron ^*^*(3'3/*
BasD

Pa(G) cebron Pa{M^Ab) hebron AcorrBcorrMcorr ebron Pff(Mw'-»S) 25 sicima]

sichima aPa[Ga) in portione Ä\


28 constant] vera sunt Pa 29 Tum]
Tunc Pa
330

»
Origenes

,;
<,

«;
- '», )
, , ,- ,

,»' » , (] <., «
,» &
5
,3

10

, & -,
&^«, - , -
,
>• &<.
15

quod
^,
5 (21 [19. 20]).

praecipit: »Honora patrem tuum et matrem, ut bene sit tibi«, (Pa)

observantibus
28

etiam sine ulla spiritali interpraetatione sufficere et esse

necessarium ? maxime cum


et Paulus eisdem verbis repetens confir- 181
|

maverit ipsum mandatum. Quid vero oportet dicere de eo, quod dictum
20 est: »Non adulterabis, non occides neque furtum facies, non falsum

testimonium dices« et cetera huiusmodi? lam vero de bis, quae iu


evangeKo mandata sunt, ne dubitari quidem potest quin secundum
litteram perplurima observanda sint, sicut cum dicit: * * * 4^ »Ego
autem dico vobis non iurare omnino« et cum ait: »Qui autem inspexerit
25 mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde
suo« et apud Paulum apostolum quae praecipiuntur: »Commonete in-
quietos, consolamini pusillanimos, sustinete infirmos, patientes estote ad
omnes« quam plurima.
et alia

Verumtamen si qui
(21). adtentius legat, non dubito quod in
30 quam plurimis dubitabit, utrum illa yel illa historia putetur vera esse

1.16 Exod. 20, 12 — 3. 18 f vgl. Ephes. 3 — 4. 20 Exod. 20, 13—10


6, 2.

— 7 (— ) Älafth. 5, 22, fehlt bei Ruf. — 8. 23 Matth. 34 — 9. 26 Thess. 14


5, I 5,

<;
13
3
vffl.

BasD 16 quod
Rom. n, 33. I

4
praecipit
Kor.

(=
2,

)
10 — 24—26 Matth.

<C BasD 8 ]
28, u-ohl Zusatx Rufins
5,

quod praecepit AB
Fat 14 ye
quo praecipit
{) quo praecipitur Pa{a) 17 etiam < 23 perplurima] quamplurima
< observanda sint] observentur Pa \
* * * i^j das Citat Matth. 5, 22
fehlt 25 ad concupiscendam 26 quae] queque 26 f inquietos] inquiteos

Pa[Qa) inquideos Pa{M^) 27 pusillanimos M^S pussillanimos pusillianimos


(?J|ficwr pusillanimes Ab
De IV Cap. 4 (20 331

-
principiis 3, [18. 19]). (21 [19. 20]). 6 (22 [20. 21]^

^
, '»
-
, xcä
.
^, ^ -
,
.
' .
&,,
,

[20]
,

, --
.
6

,
6
10

. ,
, ^ . &..&
7) ^,
&^
-

20
^& , 6 (22 [20. 21J).
^,
"-
, ,. 7)
-
secundum litteram an minus vera, et illud vel illud praeceptum utrum
secundum litteram observandum sit necne. Propter quod multo studio
et labore nitendum est, quatenus unusquisque legentium cum omni

25 reverentia intellegat se divina et non humana verba tractare, quae


sanctis libris inserta sunt. [20]. Nos ergo quam yidemus in scripturis

sanctis digne et consequenter observari debere intellegentiam , huius-


modi esse arbitramur,
6 (22 [20. 21]). Gentem quaudam praedicaut super terras divinae 182 |

30 litterae electam esse a deo, quam gentem plurimis nominibus appella-


runt: interdum enim universa haec gens Israhel dicitur, interdum lacob,
et maxime cum divisa gens ipsa a Hieroboam filio Nabath in duas par-

3 (— ) Jok. 5, 39, fehlt hei Ruf., der stark gekürzt und Z. 3—12 des griech. Textes

übergangen hat; vgl. Philokal. ed. Bob., Einl.p.XXXm — 20—8.832,2. 31—332, 18


vgl. I

aus
Kön.

1 - 12, 2 ff

corr in
und
6 xijv

11
Orig., In Jerem..

<iBasD 9f
< RBasDH
hom. IV

13
1 (III 22,

10 ]
8—11)

Randnote B^, TU NFXUl


Ä 13 ob-n
32 cum
18 ^nl
<
< BasD
Hieroboam
20
fif

BasD*H ^}
G* roboam Gc^^^a roboan
s.

Rob
raboam
21 -
2,

j1/
\

nabath nabad Ah nadab GS nave


332

oiy.a ^,, ,,
, . ,
^-
,
Origenes

XotJtcd

"^,
) ^
^,
29

,
' ,
* .
^
5

?)
.
(21)

'
^ ,»
«,
10

1
' '
, ,
,, <
, »
-^,

>
, -,
^.

tes est, et decem


quae sub eo factae sunt, Israhel appellatae
tribus,
sunt, aliae vero duae, cum quibus erat etiam Levitica tribus et ea, quae
ex David regio genere descendebat, ludas nominata est; universa
autem loca ipsa, quae habebat gens ista, quae a deo acceperat, ludaea
20 dicebantur, in qua i^ietropolis erat Hierusalem, metropolis autem quasi
plurimarum urbium mater quaedam dicitur; quarum urbium nomina et
alüs quidem divinis libris sparsim frequenter invenies nominata, simul
autem in unum contexta continentur in libro lesu Nave. (21) Cum
ergo haec ita se habeant, elevare quodammodo ex terra et erigere in-

25 tellegentiam nostram sanctus apostolus volens ait in quodam loco:


»Videte Israhel secundum carnem«. Per quod significat utique quod
sit et alius Israhel, qui non sit >secundum carnem< sed secundum
spiritum. Et iterum in alio loco dicit: »Non enim omnes, qui ex
Israhel, hi sunt Israhel«. -x•*******************
*********************************

fehlt bei

d. h.
5 f. 21—23
Rufin
die xweite Hälfte

vgl. Philokal. ed. Rob.,



vgl. Jos. 13—21
10. 28 Rom. 9,6

Einl. p. XXXIII
— 8,


26
11 '
I Kor. 10, 18

von Abschnitt 22 und Abschnitt 23 ganx,


11 (— ) Rom.


S. 333, 28 ,
9 (— ) Rom.

fehlt

29
bei
9, 8,

Rußn,

^
2, 28.

2 < BasD 6 8 — •< 14


BasD Pat{'>)HRoh 27 sit^ cv^Äm^er Israhel y 29 ki sunt israhel AB
sunt hi israhelitae sunt hisrahelitae G sunt, sunt israhelitae
,& ,,; .,
.
&.
De pi-incipiis

svytvstav
IV Cap.

6]
3, (22 [20. 21]). 7 (23. [21]). 8 (24 [22]

ajroQQr'ßovQ

].
-
'
333

- < , ^,
\
&<
^ >
7 (23 [21[).
>
10

,
. ,' '' .
'
15
, ,
?/ , ,
, &, \ ,
?]-
30

20
; . ',
6
&6

2 ,
&.
,) } .,
-,
- ,
-, 6

7]

30
* ,
S (24 [22]).

8 (24 [22]). Edocti igitur ab eo quia sit alius


^'
'^,
>Israhel
6

secundum 183
carnem<, et alius secundum spiritum, cum dicit salvator quia »non sum

31. 32

24
29
{)

Bob

7)
vr/l.


/. —
<iBasDH
Bob
kUm. 7,

31. 33 f Matth.

Fat

Fat BasD
22 u.

BasD

|
6

)
d
.
] -
ö.

15,
Kl
24

BasD

30

<.
20

cv.
11
vgl. I Kor. 15, 45

BasDH
i,niv BasD
BasD

BasD
27
— 24

Bob
f vgl. Ephcs.

6 at

21 &<
8
<

BBasD
5,

BasD
334

. ,- (^ .
Origenes

^
(]

' ^,-
. ^ ,^
),
5
& , <.
&«. 6

allij
»« »

^. ' ^ ,
- %. & ^. -
10
%?],
* * *

missus nisi ad oves perditas domus Israhel«, non ita accipimus sicut
hi, qui terrena sapiunt, id est Hebionitae, qui etiam ipso nomine pau-
15 peres appellantur (Hebion namque pauper apud Hebraeos interpraetatur),
sed intellegimus genus esse animarum, quae Israhel nominantur, secun-
dum quod et nominis ipsiiis designat interpraetatio Israhel namque :

>mens yidens deum« vel >homo videns deum< interpraetatur. Kursum


apostolus de Hierusalem talia quaedam revelat, quia »quae sursum est
20 Hierusalem libera est, quae est mater nostra«. Et in alia epistula
sua dicit: »Sed accessistis ad Sion montem et civitatem dei viventis,
Hierusalem caelestem et multitudinem angelorum conlaudantium et
ecclesiam primitivorum quae adscripta est in caelis«. Si ergo sunt 184
|

quaedam auimae hoc mundo, quae Israhel appellantur, et in caelo


in
25 civitas aliqua, quae Hierusalem nominatur, consequens est ut hae civi-
tates, quae gentis IsraheKticae esse• dicuntur, metropolim habeant
Hierusalem caelestem, et secundum haec de omni ludaea intellegamus,
de qua putamus etiam prophetas mysticis quibusdam narrationibus
elocutos, cum aliqua vel de ludaea vel de Hierusalem prophetarunt,
30 vel si quae sanctae historiae illa vel illa incursionum genera ludaeae
vel Hierusalem praedicant accidisse. Quaecumque ergo vel narrantur

Iff. 13fiF vffL Hilgenfeld, Ketxergesch. S. 421 fl' — 2 f. 15 vgl. Orig. c. Geis.

111 (1 126, 19) — (— 17 ) f vgl. Onomast. sacr. ed. Lagardep. 13, 21 usw.; Orig., In
Num. hom. XI 4 {Lom. X 112) — 4 {—) Rom. 9, 8 — 6. 19 Gal. 4, 26 — 7. 21 Hebr.

12, 22.

1
23

ißivraLOt
10 ff.

Bas
23 ff rgl Orig., In

ißivaioi D 2 _ Num. hom. XXVffl

BRob
'
2 [Lom. X
PatBasDH
366 f)

-
& BasD
accidisse Buf.
9
12
< PatBasDB 11
PatBasDH
16 nominanturj appellantur
\
"loQaij}.]

* * *] hier fehlt

18 mrsus
Bas
.
D
28 de qua
29 vel*
11 f
— . 31
<
&] ?)-, .-
De principiis IV Cap. 3, 8 (24 [22]}. 9 (25 [22J) 33 =

oöa
fst

. Jl 31
°

1U

.
3
, ' , ?]
,
>< > <.
, ).•
9 (25 [22]).

.
15
. , & ^-
&,

loquentis< audimus,
.
vel prophetantur de Hierusalem, si Pauli verlja quasi >Christi in eo
secundum sententiam ipsius utique de illa civitate,
quam dicit Hierusalem caelestem, et de omnibus locis vel urbibus, quae
terrae sanctae urbes esse dicuntur, quarum Hierusalem metropolis est,
20 dieta esse intellegere debemus. Ex ipsis namque civitatibus etiam
salvatorem putandum est volentem nos ad altiorem provocare intellectum
promittere bis, qui bene commissam sibi ab eo pecuniam dispensarunt,
potestatem habere >supra decem ci\'itates< vel >supra quinque civitates<.
9 (25 [22]). Si igitur prophetiae, quae de ludaea et Hierusalem et Israhel
25 et Inda et lacob propbetatae sunt, dum non a nobis carnaliter intelle-
guntur, mysteria quaedam consequens utique est
divina significant:
etiam illas prophetias, quae vel de Aegypto
Aegyptüs vel de Baby- et
lone et Babyloniis et Sidone ac Sidoniis prolatae sunt, non de Aegypto
ista, quae in terris posita est, vel Babylone vel Tyro vel Sidone in-

30 tellegi propbetatas. Neque enim ea, quae Hiezechiel propheta de


2. IG f
Huet, Origen. II 2
vgl. II

qit.

]
Kor. 13, 3
11, 11
—5
— 15
f.

ff.
22 f
30
vgl.

flf
Luk.
vgl.
19,

Exech. 29

9 ^
17—19
ff
— 7 flf. 2-t flf. vgl.

Del,
2 t

vgl.

babilona
babylona
f'

%.


^f Ol"

.
13

MS babylona
d^sov

quasi Christi in eo loquentis audimus Ruf.


unten S. 354, 6f

17
G
<
5

Labylonia
babolone xu babilone cofr
\

de civitate
&,

*<
babilonia
illa
"^ <
BasD 13
24
Ab
babiolone
7

et*]

28
G
f

+
]
de.

ac] et
BasD
si Pauli verba
Koe nach

+
27 f babilone
29 babilona
30 propbetatas Del
11 -

prophetata propheta
336

^
. & & ;, > -
-
Origenes

-, ()
-
><
10
< ,><
,
.> 3-<,-
> &< & , \
,
^.
^,

it *****
('/
6

*
^2

Pharaone rege Aegypti prophetavit, conyenire alicui hominum possunt,


15 qui regnasse videatur in Aegypto, sicut manifeste textus ipse indicat
lectionis. Similiter et ea, quae de principe Tyri dicuntur, non possunt
intellegi de aliquo homine yelut rege Tyri dicta; sed et de Nabucho- 185 |

donosor ea, quae in multis locis ab scriptura dicuntur, et maxime in


Esaia, quomodo possibile est nos de homine dicta suscipere? Neque
20 enim homo est, qui dicitur >cecidisse de caelo^, vel qui >Lucifer< fuerit,
vel >qui mane oriebatur<. Sed et illa nihilominus, quae in Hiezechiel
dicta sunt de Aegypto velut >quadraginta annis exterminanda<, ita ut
>pes hominis< non inveniatur in ea, et in tantum expugnanda, ut per
omnem terram eius humanus sanguis usque ad genua exaltetur: nescio
25 si quis intellectum habens haec de Aegypto ista terrena. quae Aethiopiae
adiacet, possit advertere.
Sed videndum est ne forte ita dignius possit intellegi quod, sicut
caelestisest Hierusalem et ludaea, et gens sine dubio quae habitat in
ea, quae dicitur Israhel: ita possibile est etiam vicina bis loca esse
30 quaedam, quae vel Aegyptus vel Babylon vel Tyrus vel Sidon appellari
videantur, eorumque locorum principes atque animae, si quae in ilHs

3 f. 16 f vgl. Exech. 26 fl' — 4—8. 17—21 vgl. Jes. 14, 12 — 8—12. 21—24
vgl. Exech. 29, 11. 12. 30, 7. 10—12. 32, 5. 6. 12. 13. 15 — 27 Sed — S. 337, 11 di-

spersae mir bei Ruf., rgl. den griech. App.

]
^i

.
1

ERob
{:^ Kl
ovQttvovBasD

27— S. 337,
+
\

11
4

Bas D
7

Lücke durch
13
PatBasDH
Bas DE

28 ludaea] luda
^'
5
Rob 9

angegeben
]
() Rob (quomodo

31 principes] princeps
Rttf. Z. 19)

Ba^ D
Ba^D
, xu ergänzen durch Ruf
\

-^- .
0^7]
&
.
,
lU (26
,
^ ,^ [23J).
De principiis

)^ .
IV Cap.

><
ol ^
3, 9 125 [22]). 10 (26 [23])

-,
-
337

habitant locis, Aegyptii et Babylonii et Tyrii ac Sidonii appellentur;


ex quibus etiam secundum illam conversationem quam ibi habent, ,

captivitas quaedam videatur effecta, per quam de ludaea in Babyloniam


10 vel in Aegyptum a melioribus et superioribus locis descendisse dicuntur
vel in alias quasque gentes esse dispersae.
10 (26 [23]). Fortassis enim sicut hi, qui de hoc mundo secundum
communem istam mortem recedentes pro actibus et meritis suis dispen-
santur, prout digni fuerint iudicati. alii quidem in locum, qui dicitur
15 >inferus<, alü >in sinus Abraham< et per diversa quaeque vel loca vel
mansiones: ita etiam ex illis locis velut ibi, si dici potest, morientes,

1 fif. 12flF vgl. Huef, Origen. ]I 2 qu. 11, 3.11 —1 Je — S. 338, 1 -


= 12 Forfcassis — S. 338, 7 descendunt = Hieron., Ep. ad Afit. 11 [Migne
SL XXII 1069): In quarto quoque libro, qui operis huius extremus est, haec ab
ecclesiis Christi Et forsitan quomodo in isto mundo
damnanda interserit:

qui moriuntur separatione carnis et animae iuxta operum differen-


tiam diversa apud inferos obtinent loca, sie qui de caelestis Hieru-
salem, ut ita dicam, administratione moriuntur, ad nostri mundi in-
ferna descendunt, ut (pro) qualitate meritorum diversa in .terris
possideant loca. Vgl. %u dem folgeiiden Abschnitt die sehr ähnliehen Aus-

führungen des Orig., über die Hieron., Gomm. in Jerem. e. 27 (III 659 Mart.) so
berichtet: Delirat et in hoc allegoricus Interpres [seil. Origenes] et hortatur in
coelesti positos Jerusalem, ne audiant prophetas suos .... sed ut potius serviant
Nabuchodonosor et corpus humüitatis assumant . . . Si enim haec fecerint, ex-

pleto famulatu et conditione mortalitatis humanae, reversuros eos ad ten-am


suam et habitaturos in ea et operaturos quae prius operati sunt. Dicitque

se suspicari eos, qui Dei praecepta contemserint, humanis corporibus praegra-

vari, futnros daemones et immundos Spiritus, et sedem pristinam nequaquam re-

cepturos. — 4 ff. Ißff xum Gedanken Gregor. Nyss., De an. et resuir. {Migne

&,
i^gl.

lonem
2 ivzav&a]
11 quasque
BasJ)
vgl.
]
unten Z. 15;
+ ol BasD
quaeque
ß < BasD
15 sinus ,
i) baby-
vgl.

Orig., In Num. hom. XXVII 12 {Lom. X 3G0) [u. Berl. philol. Wochenschr. 1911
Nr, 10 Sp. b^'^Wey] sinu .1 sinum Del 1(> mansiones] + sunt
Origenes V. 22
338

.. ******
^
Origenes

&, - > - -
5
**;li*******
a superis in liunc inferum
<'
,
***********************
descendunt.
6

Nam ille
&
inferus,
. ad quem
Line morientium animae deducuntur, credo ob hanc distinctionem >iii-

ferus iiiferior< ab scriptura nominatur, sicut dicit in psalmis: »Et


10 liberasti animam meam de infero inferiori«. Unusquisque ergo de-
scendentium in terram pro meritis vel loco suo, quem ibi habuerat,

dispensatur in hoc mundo in diversis vel locis vel gentibus vel conver-
sationibus |
vel infirmitatibus nasci vel a reHgiosis aut certe minus piis 1S6
parentibus generari, ita ut eveniat aHquando Israheliten in Scythas
lö descendere, et Aegyptium pauperem deduci ad ludaeam. Verumtamen
salvator noster congregare venit >oves, quae perierant domus lsrahel<:
et cum plurimi ex Israhelitis non adquievissent doctriuae eins, hi qui
ex gentibus erant vocati sunt.
Unde consequens

&
videbitur etiam propbetias, quae de singuHs
20 gentibus proferuntur, revocari magis ad animas debere et diversas
Sed rerum gestarum, quae

,
mansiones earum caelestes. et historias

SGrXLYlSö B: / -
^ oi'ead^ai,

&) /~/

- y xijv

)
Pkot., Bibl. Cod. 234 {p. 299 a, >.•.
— 5. 15 rr/l. Matth. 11, 23 u. ö. Luk. 16,
und xur Etymologie von

22 A7
. . .

tvie

(
3 f.

{Lom.
7

16
X
Nam —
Rohinsofi

vgl.

112)
{ed.
10 inferiori fehlt in

Philokal. Einleit. p.

Matth. 15, 24. Joh. 11, 52


— (— ) 20 f vgl. Orig.,
,


vgl. den App.,
XXXVII) anniimnt

(— 19
)

In Num.. hom.
LXX, Ruf.
ff
ist

ri/l.

XXVII
aber kein Zusatz Rufins,

Orig.,
— — (

las aber

In
2 {Lom.
)

)
9 Psal.

Num. hom. XI 4
X
S5, 13

335-337)

vgl. die Einleit.

die Lücke, in
* * *] Ruf. Z. 7
BY 1 2
Nam — 10
Rob
inferiori

3
nicht angegeben, wird durch Ruf. Z. 19
ist

BasD
u-ahrscheinlich

|
^
— S. 339, 25
hier einxufügeUy

6 * * *
und Hieron.,
*j

Ep. ad Avil. 11 ergänxt 7 ad quem A^BMf^^rfj atque A* afcque G atqiiem M*


10 de infero de inferno ex inferno Del 13 nasci] vel nasci 14 eveniat
AB eum cum \
israheliten isfliten israhelite non 16 f Israhel,

et cum plurimi ex <; y 19 de < y 21 historiae


vel
il (27

dicuntur vel
illis
[23]).
De principiis

genti Israhel
IV Cap.

,
3,

vel Hierusalem
,
10 (26

gentibus iupugnantibus, perserutandum est et perquirendum,


[23]). 11 (27 [23])

vel ludaeae accidisse,


. 339

illis

quoniam in quam plurimis corporaliter gesta non constant, quomodo


5 magis ista conveniant illis gentibus animarum, quae in caelo isto, quod
>transire< dicitur, habitabant vel etiam nunc habitare putandae sunt.
(Et quia comparavimus de isto mundo ad interna pergentes animas Hier
bis animabus, quae de superiori caelo ad nostra habitacula venientes
quodammodo mortuae sunt, prudenti investigatione rimandum est, an
10 boc ipsum possimus etiam in nativitate dicere singularum; ut quomodo
quae in ista terra nostra nascuntur animae vel de inferno rursum
meliora cupientes ad superiora veniunt et humanum corpus adsumunt,
vel de melioribus locis ad nos usque descendunt: sie et ea loca, quae

supra sunt in firmamento, animae possideant, quae de nostris


aliae

15 sedibus ad meKora proficiant, aliae, quae de caelestibus ad firmamen-


tum usque delapsae sunt nee tantum fecere peccati, ut ad loca in-
feriora, quae incolimus, truderentur). ****** *******-•*
11 (27 [23]). Si vero quis evidentes et satis manifestas adsertiones
borum de scripturis sanctis exposcat a nobis, respondendum est quia
20 occultare magis haee spiritui sancto in bis, quae videntur esse bistoriae
rerum gestarum, consiüum fuerit, in quibus descendere
et altius tegere

dicuntur in Aegyptum in Babyloniam vel in bis ipsis


vel captivari
regionibus quidam quidem >humiliari nimis< et sub servitio effici domi-
norum, alii vero in ipsis eaptivitatis locis clari ac magnifici habiti sunt,
25 ita ut et potestates et principatus tenuerint regendisque populis prae-
fuerint: quae omnia, ut diximus, abscondita et celata in seripturae

(—) 5 f vgl. Matth. 24, 35 Par. — 7 Et —1 7 truderentur = Hieron., Ep.


ad Avit. 11 {Migne SL XXII 1069 f) mit dem Eingang: Et iterum füge ich mit
Sehnitxer, S. 280 f Änm. *** hier ein, vgl. die Einleit. J5 III 1 — 17 * * *] die

Lücke wird durch H!eron. ausgefüllt, der nach truderentur so fortfährt: Quibus
dictis nititur adprobare et f irmamentum, id est caelum, ad comparationem
superioris caeli esse iuferos, et hanc terram, quam incolimus, col-
latione firmamenti inferos appellari, et rursum ad comparationem
inferorum, qui sub nobis sunt, nos caelum dici, ut quod aliis infernus
est, aliis caelum sit. — 23 rgl. Psal 37, 9. 115, 1 (10) Wrg

2 Israhel vel] israhelitp . |


ludaeae] iudae ^-1 3 jierquirendum] + ut
5 illis gentibus] illius gentis 10 possimus Cod. i?2w'• posaumus Codd. HD
20 haec •< / 22 captivare y |
babylonam i? G 23 eftici] oificio J.* officii ^1
'''"''

eifici J.2 über d. Z. 2-t eaptivitatis locis AB captivitatibus y \


c^ sunt habiti y
340

, »rj

6
Origenes

-^,)
, 6<, >6< >
<
5 6

, , >^, --
>

< > ^ / ^-
10

]
<
-
d
^^ ><
sanctae
thesauro
prae
^, ,-
historiis

gaudio
absconso in
eius
conteguntur,

vadit
agro,
> <&
qiiia

quem cum
omnia quaecumque habet vendit et emit
et
et »regnum caelorum
invenerit homo
|

> simile
abscondit et
est
^^,

agrum illum«. si non hoc indicatur, quod


In quo diligentius considera,
solum ipsum et superficies, ut ita dixerim, scripturae, id est quod
20 secundum Ktteram legitur, >ager< est repletus et florens omnium generum
plantariis, ille vero altior et profundior spiritalis intellectus ipsi sunt
>thesauri sapientiae et scientiae absconditi<, quos spiritus sanctus per
Esaiam >obscuros et invisibiles et absconditos thesauros< vocat; qui ut
inveniri possint, dei adiutorio opus est, qui solus potest >portas aereas<,
25 quibus clausi sunt et absconditi, >confringere et seras ferreas vectesque
comminuere<, quibus prohibetur ingressus perveniendi ad ea omnia, quae
in Genesi de diversis animarum generibus scripta sunt et obtecta, et
de his seminibus ac generationibus quae vel ad propinquitatem per- ,

tinent Israhel vel quae ab eius progenie longius segregantur; sed et 187
\

30 quae sit illa descensio >in Aegyptum septuaginta animarum<, quae >septua-

1. 15 Matth. 13, 44, vgl. Eautsch, Evangellencitate 5. 38 — 7 f. 22 vgl.

Kol. 2, 8 — 8— 11 f. 23—26 vgl. Jes. 4, 3. 2 — 12—14. 26—29 vgl. Gen.

10. 11. 25. 36. 46 — 14— S. 341, 1 f. 30-S. 341, 6 vgl. Dmt. 10, 22. {Gm. 46, 27.

Exod. 1, 5)

^
7

23
xai]

et2
1

<
Fat Bas
12
2
DE
<.
9 , 8-. 4

16 absconso
'
Basü

abscondito
\

< Fat Bas DE


Ah
10
18 hoc
] BPat

< }'
De principiis IV Cap. 11 (27 [23]). 12(24)

^
3, 341

'<.
d-«. \ «),
>< < --> (»

^. » ?) &7] &-
ginta animae< fiant in Aegypto »sicut sidera caeli in multitudine«. Sed
quia non omnes, qui ex ipsis erant, >lumen< sunt >huius niundi< (»non
enim omnes, qui ex Israhel, lii Israhel sunt«), ex ipsis septuaginta ani-
mabus fiunt aliqui et »sicut arena, quae est ad oram maris innume-
10 rabilis«.
12 (24). Quae descensio patrum sanctorum in Aegyptum, id est in
liunc mundum, videri poterit ad inluminationem ceterorum atque ad
humani generis instructionem a Providentia dei esse concessa, ut per
eos ceterae animae inluminatae iuvarentur. »Ipsis enim primis con-
15 cessa sunt eloquia dei«, quoniam solum istud est genus, quod >videre<
dicitur >deum<; hoc enim IsraheKs nomen significat interpraetatum. lam
vero consequens est ut secundum haec aptari debeat et interpraetari
illud, quod decem plagis Aegyptus verberatur, ut dei populum permittat
exire, vel ea, quae in deserto cum populo geruntur, vel quod ex con-
20 latione omnis populi tabernaculum construitur vel indumentum sacer-
dotale contexitur, vel de vasis ministerii quaecumque dicuntur, quia
vere, sicut scriptum formamque >caelestium< con-
est, >umbram< in se
tinent. Manifeste enim Paulus ait de illis quia »umbrae et exemplari
deserviunt caelestium«. In hac eadem lege nihilominus continetur
25 etiam, quibus legibus quibusque institutionibus in terra sancta vivendum
sit. Sed et comminationes positae sunt bis, qui praevaricati fuerint
legem; necnon et bis, qui purificatione indigebant, diversa purificationum
genera, velut qui frequentius essent polluendi. traduntur, ut per haec
tandem ad illam unam purificationem veniant, post quam pollui ultra
30 non liceat.
Sed et ad numerum populus ipse deducitur, licet nou omnes:
pueriles namque animae nondum tempus habent ex divino praecepto

1 f. 4 f 6. i) f ry/. Hrbr. 11, 12 [Gen. 15, 5. 22, 17) — 2. 7 vf/l. Matth. 5, 14


— 2 f. 7 f Rom. 9, G — 14 Rom. 3, 2 7— 15 f vgl. ob. S. 334, 17 f - 18 f rgl.

Exod. 7, 14—11, 10—19 vgl. Exod. 19 ff — li) f rgl. Exod. 25 — 20 f rgl. Exod. 28
— 21 rgl. Exod. 30, 17 ff— 23 Hein: 8, 5 — 26—28 vgl. Ler. 26 tt. ö. 12—15
— 28—30 vgl. Hehr. 9, 12 — 31 - P. 342, 6 vgl. Niim. 1. 3. 4. 26 [n. I Kor. 11, 3 Kl]

2 = ex ipsis Ruf.] 8 hi < 11 id est < j'

30 licoat AB licet
342 Origenes

uumerari, sed ne illae quidem animae, quae non possunt fieri alterius
Caput, sed ipsae subiectae sunt aliis velut capiti, quas >n]ulieres< scrip-
tura nominavit, quae utique non adducuntur in numerum illum, qui
a deo praecipitur, sed illi soli numerantur, qui viri appellantur, quo
5 scilicet ostenderetur non eas posse extrinsecus numerari, sed in bis,
qui viri appellantur, etiam ipsas conpraehendi. Praecipue tarnen ad
sanctum numerum veniunt lii, qui parati sunt ad Israhelitica bella
procedere, qui possunt adversum illos hostes inimicosque bellare, quos
>sedenti a dextris suis filio subicit pater<, ut >destruat omnem principatum
10 ac potestatem<: ut per bos militum suorum numeros, qui deo >mili-

tantes non se inplicant negotiis saecularibus<, adversarii regna subvertat;


a quibus >scuta iidei< circumferantur et sapientiae >tela< vibrentur, et in
quibus >spes salutis galea< coruscet ac >lorica caritatis< deo plenum muniat
pectus. Tales mihi quidam videntur milites indicari et ad buiuseemodi
15 bella praeparari hi, qui in divinis libris per dei praeceptum numerari
iubentur. Horum vero multo clariores perfectioresque designantur ilK,

quorum etiam >capilli capitis< dicuntur esse numerati. Illi sane, qui
puniti sunt pro peccatis, quorum corpora »ceciderunt in deserto<, si-

militudinem videntur habere eorum, qui profecerant quidem non parum,


20 sed ad finem perfectionis pervenire minime potuerunt diversis ex causis:
quod vel >murmurasse< vel >idola coluisse< vel >fornicati esse< dicuntur
vel tale aliquid cogitasse, quäle utique non liceret mente concipere.

6 Praecipue — 11 subvertat] vgl. Hieron., Ep. ad Avil. 11 [Migne SL XXII


1070): Nee hac disputatione contentus dicit in fine omni um rerum, quando
ad caelestem Hierusalem reversuri sumus, adversariarum fortitudi-
num contra populum Dei bella consurgere, ut non sit eorum otiosa

virtus, sed exerceantur ad proelia et habeant materiam roboris, quam


consequi non possint, nisi fortes primum adversariis restiterint,
quos ratione et ordine et sollertia repugnandi in libro Numerorum
(c. 31?) legimus esse superatos. Vgl. hierzu Orig., In Num.hom. {Lom.
X 64: Necesse est ergo >spirituales nequitias, quae in coelestibus esse< dicuntur
{Ephes. 6, 12), qui sunt veri Chananaei, vinci abs te, ut expeditus ad coelestia
regna transire possis, ut tu pro illis habites ibi . . . 66: Accessimus ergo ... ad
coelestem lerusalem ... et sicut illi de terrestri ludaea eiecei'unt Chanauaeos et
Pherezaeos et Evaeos etc.) — 9 f vgl. Ephes. 1, 20. 22. I Kor. 15, 27. 24 — 10 f vgl.

II Tim. 2, 4 — 12—14 vgl. Ephes. 6, 16. I Thess. 5, 8 — 17 vgl. Matth. 10. 30


Par. — 17 f— 21 vgl. Num. 11. 14. 17. 21. Exod. 32. Num. 25 [n.lKor. 10, 5—10 Kl]

2 f scriptura <y 6 conpraehendil + et J. 13 spes AB {vgl. I Thess. , S


Vulg.: et galeam spem salutis) spei spei et 14 c>o quidam mihi quidem
mihi 22 cogitasse <.
De principiis IV Cap. 3, 12(24). 13(25) 343

Sed ne illud quidem sacrameuto aliquo vacuum puto, quod quidam


multa pecora et multa animalia habentes praeyeniunt et praeripiunt
locum aptum pastibus et nutrimentis pecorum, quem primum onmiiim
Israhelitici belli dextra defenderat. Quem locum a Moyse deposcentes, 188 |

5 ultra lordanis fluenta. separantur atque a terrae sanctae possessione


secernuntur. Qui lordanes videri potest secundum >caelestium< formam
rigare et inundare animas sitientes et sensus adiacentes sibi. übi ne
illud quidem otiosum videbitur, quod Moyses quidem audit a deo ea,
quae in Levitici lege descripta sunt, populus vero in Deuteronomio
10 auditor Moyseos efficitur et ab illo diseit ea, quae a. deo audire non
potuit. Propterea enim velut secunda lex Deuteronomium dicitur, quod
nonnullis significare videbitur hoc ipsum, quod, cessante >lege< prima,
quae >per Moysen data est<, videatur secunda legislatio deformari, quae
specialiter a Moyseo traditur lesu, successori eins; qui utique formam
15 servare creditur salvatoris nostri, cuius secunda lege, id est praeceptis
ad perfectum omnia perducuntur,
evangelicis,
13 Sed videndum est ne forte magis illud indicare videatur,
(25).
quod sicut in Deuteronomio evidentior et manifestior legislatio decla-
ratur quam in bis, quae primo scripta sunt, ita et ab eo adventu salva-
20 toris, quem in humilitate conplevit, cum >formam servi suscepit<, clarior
ille et gloriosior secundus >in gloria patris eius< indicetur adventus, et
in illo forma Deuteronomii conpleatur, cum in regno caelorum sancti
omnes >aeterni< illius >evangelii< legibus vivent; et sicut nunc adveniens
1—6 vrjl. Num. 32 — 6 vgl. Hebr. 8, — 9—11 vtjl. Dmt. tf — 12 f vgl.

Joh. 1, 17 Kl — 13 f rgl. Deut. 31 — 14 f v(/l. Orig., In Num. hont. XXVHI 2 (Lom.

X 366): per lesum verum, cuius ille Jesus Nave ferebat imaginem — 20 vgl.

Phil. 2, 7 — 21 vgl. Matth. 16, 2' Par. — 23 vgl. Apok. Joh. 14, 6 — 23 et

sicut — S. 344, 7 designavit = Hieron., SL


Ep. ad Avil. 12 {Mignc
1070 f):
Cumque dixisset iuxta lohantiis Äpokalypsin (14, 6) >Evangelium sempi-
ternum<, id est futurum iu caelis, tantum praecedere hoc nostrum Evange-
lium, qaautum Christi praedicatio Legis veteris sacramenta, ad extremum
intulit (quod et cogitasse sacrilegium est) pro sahite daemonum Christum etiam
in aere et in supernis locis esse passurum. Et licet illo non dixerit, tamen
quod consequens sit intellegitur: sicut pro hominibus homo factus est, ut ho-
mines liberaret, sie et pro salute daemonum Deum futurum quod sunt hi, ad quos
venturus est liberandos. Quod ne forsitan de nostro sensu putemur adserere,

3 omnium] omni A* omnis A- 6 lordanes AB lordanis \


formas .1

8 videbitur -45 videtur y 10 moyseos -1/ raoseos /u 13 quae'] quod J.* que J.^

moysen moysem \ videtur 14 moyseo AB moseo moyse


21 in gloriam
344 Origenes

>legem< replevit eam, quae >umbram habet futurorum bonorum«, ita et

per illum gloriosum adventum inplebitur et ad perfectura perducetur


huius adventus umbra. Ita enim dixit propheta de eo: »Spiritus vultus
nostri Christus dominus, cuius disimus quia in umbra eius vivemus in
gentibus« , cum scilicet ab evangelio temporali dignius omnes sanctos

?
calypsi de >aeterno evangeKo< designavit.
-.],
ad >aeternum evangelium< transferet, secundum quod lohannes in Apo-
*************
a)j! >'/.
,
ponenda sunt. «Siciit enim per umbram
ipsius vei'ba veritatem] Evangelii [/.

umbram Legis implevifc, sie quia oninis lex >exeraplum et umbra< Ct•///.

Hehr. 8, ) est cerimoniarum caelestium, diligentius requirendum,


utrum recte intellegamus Legem quoque caelestem et cerimonias
superni cultus plenitiidinem non habere, sed indigere Evangelii veri-
tate, quod inlohannis Apocalypsi (14, 6) >Evangelium< legimus ^sem-
piternum<, ad comparationem yidelicet huius nostri Evangelii, quod
temporale est et in transituro mundo ac saeculo praedicatum«. Vyl.

Ohm S. 120, 1 ö'. 339, f

— — 6f —
,
1 vrjl. Rebr. 10, 1 3 Klagel. Jerc7n. 4, 20 r(/L Äpok. Joh. 14, 6
8— S. 340, 4 Fr(/. 80 {JRed. IV 1) bei Justinian, Ep. ad Mennam (Mansi IX o32i
-
mit der Überschrift:

= Hieron., .
^
-,
ad Avit. 12 {Fortsetxunr/ des vorigen Citats): »Quod quidem si
etiam usque ad passionem Domini salvatorls voluerimus inquirere,
quamquam audax et temerarium sit in caelo eius quaerere passionem,
tamen si >spiritalia nequitiae in caelestibus< sunt et non erubescimus
crucem Domini confiteri propter destructionem [districtionem Cod. D
distrinctionem, eras., Cod. }
eorum, quae sua passione destruxit [di-
straxit Cod. ]: cur timeamus etiam in supernis locis in consumma-

tione saeculorum aliquid simile suspicari, ut omnium locorum gentes


illius passione salventur?« Vgl. Tlieophil. AI, Ep. synod. {Hieron., Ep. 92,

Migne SL XXII 767: In alias quoque impietates furibundus exsultat, volens eum,
qui in consummatione saeculorum et in destructione peccati semel passus
est, dominum nostrum lesum Christum, pro daemonibus quoque et >spiritualibus

2 perducetur deducetur adducetur Del 4 cuius ABuS cui Ab, vgl.


oben II

Cod. Ath.
Cap.
Mansi .
6, 7 *?. 14(5,

.
13 9
Mansi
Cod. Ath.

. R. Del \
]
^
^,
>
tv <,
De

& - &
]< ^&. -
principiis IV Cap. 3,

,
13 (2ö). 14(26)

* * *
345

(Pa)

Ö 14 (26). Verum in bis omnibus


seusum nostrum sufficiat nobis
regulae pietatis aptare et ita sentire de sancti sjjiritus verbis. quod non
secundum humanae fragilitatis eloquium nitet sermo conpositus, sed
sicut scriptum est: »Omnis gloria regis intrinsecus est«, et divinorum
sensuum >thesaurus< intra >fragile vasculum< vilis litterae continetur iu-
10 clusus. Porro autem si quis curiosius explanationem singulorum requirat,
veniat et nobiscum pariter audiat quomodo Paulus apostolus >per spiri- Pa
tum sanctum<, qui >perscrutatur etiam profunda dei<, -altitudinem diyinae
sapientiae ac scientiae< scrutans nee tamen ad finem et, ut ita dixerim.
ad intimam cognitionem praevalens pervenire, desperatione rei et stu-

15 pore proclamat et dicit: »0 altitudo divitiarum sapientiae et scientiae


dei«. Et qua desperatione perfectae conpraebensionis haec procla-
mayerit, audi ipsum dieentem: »Quam inscrutabilia sunt iudicia dei, et
quam investigabiles viae eius«. Non enim dixit difficile posse scrutari
>iudicia dei<, sedomnino non posse; nee dixit difficile investigari posse
20 =-vias< eius, sed non posse investigari. Quantumcumc[ue enim quis in
scrutando promoveat et studio intentiore proficiat, gratia quoque dei
adiutus sensumque >inluminatus<, ad perfeetum finem eorum, quae re-
quiruntur, pervenire non poterit. Nee omnis mens, quae creata est, 1S9
|

possibile babet ullo genere conpraebendere, sed ut invenerit aliquan-


25 tulum ex bis, quae c^uaeruntur, iterum videt alia, quae quaerenda sunt:

nequitiis [/. -ae]< crucem aliquando passurum . . .), Ep. pasch. I 10. 11 {Hieron.
Ep. 90, Mirjnc
Diekamp p. 181, 25:
SL XXII

.).
781. 782)

Rufin hat das Stück


,
tmd Ep. pasch. XYI

iverjgclasscn
Frff. {in


Docirina patrum

9 f
awzfjp
vgl. Ephcs. 0,
ed.

12

4 vfjl. Matth. 28, 20 — 8 Psal. 44, 14 — 9 vyl. li Kor. 4, 7 — 11 Paulus


— S. 347, 4 saecula saeculoi-um = Faynphil., Apol. 4 {Lom. XXIV 345— 348 1

11 f ffil. 1 Kor. 2, 10 — 15. 17 Rom. 11, 33 — 22 vgl. Ephcs. 1, 18

1 Cod. Äth. Man si Del \ Cod. Ath. Mansi


Del 3 oo ro Mansi Del 3f Cod. Ath.
Mansi Del 12 divinae] divina divitiarum , vgl. . 15 13 scientiae] -|- Dei
Pa I
et oo hinter dixerim Pa(Go) <: Pa{M) 14 cogitationem Ga 16 qua
Del quam LPa{Ma) quia Pa{G) \
desperationem BaPa(Ma) 16 f exclama-
Pa 19 iudicia
verit dei o^' hinter non posse Pa 20 in <. APa 22 sensumque
APa{M*) sensusque sonsuque Pa {M<^'"''' a) sensimque Pa[G) 24 ut] cum Pa
346 Origenes

quodsi et ad ipsa pervenerit, multo iterum plura ex illis, quae requiri Pa


debeant, pervidebit. Propter quod et sapientissimus Salomon naturam
rerum per sapientiam eontuens ait: »Dixi: sapiens efficiar; et ipsa sa-
pientia longe facta est a me, longe plus quam erat; et altitudinem
5 profundam quis inveniet?« Sed et Esaias sciens rerum initia a natura
mortali inveniri non posse, sed ne ab bis quidem naturis, quae quamvis
diviniores sint quam humana est, factae tarnen et ipsae sunt vel creatae :

sciens ergo quod a nulla harum neque initium neque finis inveniri
potest, ait: »Priora quae fuerint dicite, et sciemus quia dii estis; vel
10 novissima quae sunt adnuntiate, et tunc videbimus quia dii estis«.

Nam et hebraeus doctor ita tradebat: pro eo quod initium omnium


vel finis non posset ab ullo conpraehendi nisi tantummodo a domino
lesu Christo et ab spiritu sancto, idcirco aiebat per figuram visionis
Esaiam dixisse duos Seraphin solos esse, qui >duabus quidem alis

15 operiunt faciem-: dei,duabus volant clamantes


>duabus vero pedes, et

ad invicem sibi et dicentes: »Sanctus sanctus sanctus dominus Sabaoth,


plena est universa terra gloria tua«. Quod ergo sola Seraphin utraque
alas suas habent in facie dei et in pedibus eins, audendum est pronun-
tiare quod neque >exercitus sanctorum angelorum< neque sanctae >sedes
20 neque dominationes neque principatus neque potestates< scire possunt
integre initium omnium et fines universitatis. Sed intellegendum est
sanctos istos, quos adnumeravit, spiritus et virtutes proximas quidem
esse ipsis initiis et attingere tantum, quantum consequi non valent
reliqui: verumtamen quodcumque illud est, quod revelante filio dei ac
25 spiritu sancto didicerint istae virtutes, quam plurima quidem adsequi
poterunt et multo plura priores inferioribus, omnia tamen conpraehendere
inpossibile eis est, quia scriptum est: »Quam plurima ex operibus dei

in secretis sunt«.

3 Pred. Sal. 7, 24. 25, v(^L den r/riech. Text: Orig., In Jerem. hom. YIII 7

(III 61, 30) — 9 Jes. 41, 22. 23 — 11 ff vgl. oben I Cap. 3, 4, S. 52, 17 if —
14 — 17 vgl. Jes. 6, 2. 3 und Orig., In Jes. hom. I 2 {Lo7n. 241 ff) —
19 f vgl. Lulc. 2, 13. Kol. 1, 16 — 24 f vgl. Matth. 11, 27 Par. I Kor. 2, 10 —
27 Sir. 16, 21

1 requiri] queri {) quaeri Pa{a) 9 quae fuerint] atque fuerit .-1

I
sciemus ABa scimus 10 sunt] sint Pa \
quia] quod Pa 11 ita < Pa
I
initia Pa \ omnium] omnis A* 12 possent Paici) 13 idcirco Pa <i L,

15 volant] volare eos et Pa \


clamantes] clamare Pa(G) 16 et < {)
17 est < () ] utrasque 18 audendum] videndum Pa{Ge) 21 fines]

üaem Pa 22 adnumeravit] enumeravimus Pa 24 quodcumque] quantumcum-


que Pa
De principiis lY Cap. 3, 14 (26). lö (27) 347

Unde et optcabile est ut pro viribus >se< unusquisque semper >exteiidat (Pa)

ad ea quae priora sunt, ea quae retrorsum sunt obliviscens<, tarn ad


>opera meliora<, quam etiam ad sensum intellectumque puriorem >per
lesum Christum, salvatorem nostrum<, >cui est gloria in saecula<.
5 10(27). Omnis ergo, cui veritatis cura est, parum >de nominibus et
sermonibus curet<, quia et per singulas gentes diversae verborum con-
suetudines habentur; et hoc magis, quod significatur quam qualibus ,

verbis significetur intendat, praecipue in tam magnis et tam difficilibus


,

10

15 et
Graeci ,
rebus; sicut cum requiritur, verbi causa, si sit aliqua substantia, in qua
neque color neque habitus neque tactus neque magnitudo intellegenda
sit, mente sola conspicabilis, quam prout vult quis ita et nominat; nam

eam id est incorpoream, dixerunt, divinae vero scrip-


turae >invisibilem< nominarunt, quia apostolus >deum invisibilem< esse
pronuntiat: >imaginem< enim >invisibilis dei< dicit esse Christum. Sed
rursum per Christum >creata< dicit >esse omnia, visibilia et invisi-
bilia<. Per quod declaratur esse etiam in creaturis quasdam >invisibiles<
secundum proprietatem suam substantias. Sed hae quamvis ipsae non
sint corporeae, utuntur tamen corporibus, licet ipsae sint corporea sub-
stantia meliores. lila vero substantia trinitatis, quae principium est et
20 causa omnium, >ex qua omnia et per quam omnia et in qua omnia<,
neque corpus esse neque in corpore esse credenda est, sed ex toto
incorporea.
Verum haec per excessum quendam, rei tamen ipsius consequentia
commonitos breviter dixisse sufficiat ad ostendendum id, quod sunt
25 quaedam, quorum significatio proprie nullis omnino potest >humanae
linguae sermonibus< explicari, sed simpKciore magis intellectu quam
ullis verborum proprietatibus declaratur. Ad quam regulam etiam
divinarum litterarum intellegentia retinenda est, quo scilicet ea, quae
dicuntur, non pro vilitate sermonis, sed pro divinitate sancti spiritus,
qui eas conscribi inspiraverit, censeantur.

1 f vgl: Phil. 3, 14 — 3 f vffl, Tit. 3, 8. 6. Rötn. 16, 27 — 5 f ir/l. I Tim. 1, 4


— 9—12 Vffl. oben S. 14, 14 28, 21 ff. f. 124, 200' —
\'i-\hi iffl. Kol. 1, 15. 16
— 19—22 vgl. oben S. 21, 18 f. 60, 1 ff. 65, 1 f —
20 vgl. Rom. 11, 30 — 25 f rgl-
I Kor. 2, 4 — 27 vgl. Kattenbusch, Das apost. Symbol II 144 Anm.

4 saecula] -f- saeculorum Pa 8 intendat intuendum est 9 aliqua]


+ et J.* 11 et nominat] innominat 12 asomaton asomathon 13 no-
minarunt, quia ap. deum invisibilem <; \
dm dnm 15 dicit esse
cNo esse dicit -1 18 sint^] sunt 19 raelioi'is 27 declaratur ^1 declarantur
30 insiiiraverit AB^o^^ inspiravit
348

((f. ^
CAPUT QUAKTUM
Origenes

nai nai ::.

-
Anacefaleosis de patre et filio et spiritu sancto ceterisque, quae superius
dicta sunt,

, ,,-
.
2,
,
5 1 (28).

() ,
{){) ,
10 , , ?/-
Pa
1 (28). [[Tenipus est prout potuimus, quae supra Jan
iam decursis his, ]

dicta sunt, nunc commonitionis gratia eorum, quae sparsim diximus, ^®^
recapitulare singula et primo omnium de patre et filio et spiritu sancto
15 repetere. Dens pater cum et invisibilis sit et inseparabilis a filio, non
per prolationem ab eo, ut quidam putant, generatus est filius. Si

5—10 Frff. 31 citiert vo7t Marcell, vgl. Euseb. c. Marcell. I 4 Frg. 32 {Euseb.,
WerL• IV 21 ed. Kl.) = 12 Tempus — S. 349, 3 prolatus est Bußn — 7—10 vgl.

,
Eieron., Äpol. adv. Ruf. II 19 {Migne

nianae haereseos defensor] Filiuin

mium
id est
repugnat
partes; sed dicit
prolationem
eum
sublimem
vel
asserit.
prolatum
et
SL XXIII 442
de Patris esse substantia,

esse vel natum,


f) : Dicit Candidus

regione Origenes iuxta Arium et Euno-

excellentissimam creaturam voluntate exstitisse Patns


ne Dens Pater dividatur in
[seil.

errans in eo,
Valenti-
quod

sicut et ceteras creaturas. — 12 Tempus est — S. 349, 3 prolatus = Pamphil.,


e?,i

Apol. 5 (Lotn. XXIV 361 nur griech. Text), bis S. 356, 10 trinitatis = Anonymus
unten) — 15

])
ad Januarium {Augustin, Opp. ed. Ben. tont.. VII [ App. Gol. 53 ff vgl.

Harnack, Dogmengrsch. 672 . 4 u.. oben I Cap. 2, 6. 9

1 Überschrift] nach der lat. hier eingefügt Koe 8 Del


9 {vgl. Orig. c. Gels. I 35, I 86, 26

Koe Wendland (s. Klostermanns Euseb-Ausg. S. 21 App.) Cod. Yen.

10 Del 12 iam] etiam <; \


Pa 12f quae
prout potuimus •<
supra dicta sunt] quae de patre et filio et spiritu sancto disseruimus Pa 13 nunc
— 15 repetere] de his quoque, quae a nobis relicta fuerant, pauca repetere Pa

I
commonitionis] commemorationis Jan 15 et^ < \
invisibilis] indivisi-

bilis ed.

da LPaJan{HSS)
Jan im Text

gelesen; vgl.
u. Erich Klostermann {Euseb. '"
invisibilis bexcugen,

auch et — et für einfaches xai


so hat wohl Ruf. hier

u.
<S. 21 Test.) als Verb.; aber

unten S. 349, 7
statt -
De principiis IV Cap. 4, 1 (28) 349

enim prolatio est filius patris, prolatio vero dicitur quae talem signi- (Pa)
'^
ficat generationem, qualis animalium vel hominiim solet esse progenies,
necessario corpus est et is, qui protulit, et is, qui prolatus est.] Non
enim dicimus, sicut aliquam substantiae dei
haeretici putant, partera
5 in filium versam, aut ex nullis substantibus filium procreatum a patre,
id est extra substantiam suam, ut fuerit aliquando quando non fuerit;
sed absciso omni sensu corporeo, ex invisibili et incorporeo deo ver-
bum

.
^ <^
velut

^>
^^ -,
et
si

^, ,
sapientiam
voluntas
10 dicatur >filius caritatis<,
6

^,
genitam
procedat
si
e
dicimus
mente.
absque ulla corporali passione,
Nee absurdum
hoc modo etiam voluntatis putetur. * *
»'
videbitur, cum
^^^ *

-> >-^><<,>< ^. )
* * * ft
>6 &6

20 ; ] &
> ><
?].
(>

><,
-<
.

><,
^]
> &< 6

7—9 3, — 10 . — 11—15 IV

,
vr/l. ob. S. 3tf vgl. \, 13 Frrj. 32 [Red. 3) bei

Jastinian Ep. ad Mennam {Mansi [X 2, 489 B: ö vlöq


,

" vgl.

' . ), mit der Überschrift


Fehlt bei Rufin — 11. 13
.
:

. 1, 1 — 12 Hebr. 1,
,,
3 — 13 /

,) ^ ,
vgl. Theognost bei Phot., Cod. 106 86 b ., Athanas., or. II contra Arian.

,
c. 7 ( 1 26
'
ed. Ben.: ö 6s

"vq:
iv «PZff

.
?.'
) , .
(
&) —

14 Prov.
u. Suidas rec.

8, 22
,
— — 15
Bernhardy

S. 30, 3
1281, 2

Frg. 33
s.

bei

Athanasius, De decret. Nicaen. sign. c. 27 {ed. Ben. Paris. 1698 I 1 jo. 233 = Migne,
SGr XXY AQ5B) = Sed et S. 350, 3 — erat Z. 10 Ruf. — 15 f. 21 vgl. Kot. 1, lö

— 16 vgl. Hebr. 4, . 1 — 7, 17 f u. S. 30, 3 vgl. IJoh. 1, — 18. 21 u.


S. 3, 4. 6 vgl. Hebr. 1, 3 — 21 f vgl. Matth. 11, 27. Joh. 10, 1 (17, 2)

-
4 partem] patrem
7 abscisso

Ath.
A*Jan
Mansi
i)
*
videtur Jan
13 -<
substantibus] subsistentibus Jan
11
Mansi
] Cod. Ath. Mansi |
\

^ creatum Jan
Cod.
350

<€,;
ijv . [[Sed et
Origenes

'
Johannes indicat
6
. qiiia >deus lux^ est,
Jan

et Paulus designat quia filius >splendor lucis aeternae< sit. Sicut ergo
5 numquam lux sine splendore esse potuit ,
ita nee filius quidera sine
patre intellegi potest, qui et >figura expressa substantiae eius< et verbum
et sapientia dicitur. Quomodo ergo potest dici quia fuit aliquando,
quando non fuerit filius? Nihil enim aliud est nisi dicere quia fuit
aliquando, quando veritas non erat, quando sapientia non erat, quando
vita non erat]], cum in his omnibus perfecte dei patris substantia

-, <'
10
censeatur. Non enim ab eo dirimi haec vel ab eins possunt umquam
substantia separari. Quae quidem quamvis intellectu multa esse

^
' ] - -
dicantur, re tamen et substantia unum sunt, in quibus >plenitudo< est
>deitatis<. *****
15
><, &?].
>

Hoc autem ipsum quod dicimus, quia numquam fuit quando non
fuit, cum yenia audiendum est. Nam et haec ipsa nomina temporalis
20 vocabuli significantiam gerunt, id est >quando< vel >numquam<; supra
omne autem tempus et supra omnia saecula et supra omnem aeter-
nitatem intellegenda sunt ea, quae de patre et filio et spiritu sancto
dicuntur. Haec enim sola trinitas est, quae omnem sensum intelle-
gentiae non solum temporalis, verum etiam aeternalis excedit. Cetera
25 vero, quae sunt extra trinitatem, in saeculis et in temporibus metienda
sunt. Hunc igitur filium dei secundum hoc, quod >verbum< est >deus<,

13 f v(/l. Kol. 2, 9 — 11—17 Frg. 34 bei Athaiias., De decret. ^'icaen. syn.

c. 27 {ed. Ben. Paris. 1689 p. 233), fehlt bei Ruf., vgl. Schnitxer, S. 293 Anm. *

Ein schlechterer Text der beiden Fragmente 33. 34 in Craviers Gat. in Ep. ad Hebr.
vol. VI 361 f [Suppl. e cod. Par. 238 s. XIII) — 16 vgl. Joh. 1, 14 und Orig., In
Joh. Frg. 9 (IV 490, 20 0') — vgl. Prov. 8, 30 [Luk. 11, 49. Ephes. 3, lOf'i und
oben S. 67, 10-12 — 26 f vgl. Joh. 1, 1. 2

4 Sicut] si -B 5 CV3 lux numquam \


nee AaJa)i ne ei \
quidem
< Jan 7 ergo <. 8 fuerit] erat vel fuerat Jan \ nisi dicere Koe dicere
nisi LJan id dicere nisi Del 10 erat Jan fuerit I/ 13 re] se GM* set
CV3 est plen. Jan 14 deitatis L divinitatis Jan 19 audiendum est L acci-

piendum est Jan 19 Nam — 20 gerunt] ne — gerant Jan 26 deus] dei Acorr
De principiis IV Cap. 4, 1 (28j. 2 (29) 351

qiii >erat in principio apud deum<, nemo consequenter putabit in loco Jan
aKquo contineri, neque secundum quod sapientia est neque secundum
quod veritas est neque secundum quod vita est vel iustitia vel sancti-
ficatio vel redemptio; haec enim omnia non indigent loco, ut agere
quid vel operari possint, sed pro his, qui virtutis eius inoperationisque
participant, baec singula intellegenda sunt.

2 (29). Si vero quis dicet per eos, qui >participes< sunt verbi dei
vel sapientiae eius etiam ipsum verbum et
vel veritatis vel vitae,
sapientiam respondendum est ei quia dubium non
videri in loco esse,
10 est quod Christus secundum quod verbum et sapientia est vel cetera
omnia, erat in Paulo, propter quod dicebat: »Aut experimentum quae-
ritis eius, qui in me loquitur Christus?« et iterum: »Vivo autem iam

non ego, vivit vero Christus in me«. Tunc ergo cum esset in Paulo,
quis dubitabit quod simiHter erat et in Petro et in Johanne et in singulis
15 quibusque sanctorum, et non solum in his, qui in terris sunt, verum
et in his, qui in caelis sunt? Absurdum namque est dicere quia in
Petro quidem et in Paulo erat Christus, in Michahelo vero archangelo
et in Gabrihelo non erat. Ex quo manifeste depraehenditur quia di-
vinitas fiHi dei non in loco aliquo concludebatur, alioquin in ipso tan-
20 tum fuisset et in altero non fuisset; sed secundum incorporeae naturae
maiestatem cum a nullo loco concludatur, in nullo rursum deesse in-
tellegitur. Verum illa sola intellegenda est differentia, quod etiamsi
sit in diversis, sicut diximus in Petro vel Paulo vel Michahelo vel
Gabrihelo, non tarnen similiter est in universis. Plenius enim et
25 clarius et, ut ita dixerim, apertius est in archangelis quam in aliis
sanctis viris. |
Quod ex eo manifestum est, quia cum ad summam per 191

1—6 vgl. Orirj., De or. 23, 2 (11 350, 17 ff mit Test.) u. oben S. 28, 2 ff". 31, 5 ff.

48, 9—11 mit Test. — 7 vgl. Hebr. 3, 14 — 11 II Kor. 13, 3 — 12 Gal. 2, 20

1 qni AB Jan quod Del < \


jiutabit /)'y putuvit .4 putet Ja» 2 f neque se-

cundum quod veritas est < Jan 3 iustitia] iustificatio 5 vel] et .1 7 dicat

Jan 9 in loco] in omni loco Jan [HS S) 10 vel] et Jan 11 Aut] An Jan
13 vero] ergo |
cnj in me Christus Jan |
cum esset in Paulo] xpm esse
cum paulo \
in paulo BM^<:o^rJan in paulum cum paulo -l 14 et'

< Jan 15 verum] -j- etiam Jan 17 inerat .4 17 f michael — gabrihel />

21 a] in Jan 22 <:v> diff. intell. est 23 vol>] + in Jan 23 f michahelo vel


gabrihelo ^1 michaelo vel gabrihelo M* michaelo vel gabrielo^5 michaele vel
gabriele Ab 21 ^ iu universis similiter est Jan 25 -.^ in archang. est Jan
352 Origenes

fectionem yenerint saucti quique, dicuntur >similes angelis< effici vel Jan
>aequales<secundum evangelicam sententiam. Unde constat in singulis
quibusque tantum effici Christum, qnantum ratio indulserit meritorum.
3 (30). His igitur nobis de trinitatis ratione breviter repetitis, con-
5 sequens est etiam illud pariter admonere, quod per filium »creata«
dicuntur »omnia, quae in caelis sunt et quae in terra, visibilia et in-
visibilia, sive throni sive dominationes sive principatus sive potestates;
omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et
omnia illi constant, qui est Caput«. Quibus consonat etiam lohannes
10 in evangelio et dicit quia > omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso
factum est nihil«. David vero totius trinitatis mysterium in univer-
sorum conditione significans ait: »Verbo domini caeli firmati sunt, et
spiritu oris eins omnis virtus eorum«.
Post haec vero conpetenter admonebimus de adventu corporali et
15 incarnatione unigeniti filii dei: in quo non ita sentiendum est, quod
omnis deitatis eius maiestas intra brevissimi corporis claustra conclusa
est, ita ut omne verbum dei et sapientia eius ac substantialis veritas
ac vita vel a patre divulsa sit vel intra corporis illius coercita et cir-
cumscripta brevitatem, nee usquam praeterea putetur operata; sed inter
20 utrumque cauta pietatis debet esse confessio, ut neque aliquid deitatis
in Christo defuisse credatur, et nulla penitus a paterna substantia,
quae ubique est, facta putetur esse divulsio. Tale namque aliquid
etiam baptistes lohannes indicat, cum corporaliter absente lesu dicebat
ad turbas: J>Medius vestrum stat quem vos nescitis, qui post me venit,
25 cuius non sum dignus solvere corrigiam calciamentorum«. Quod utique
dici non poterat de eo, qui absens erat, quantum ad corporalem prae-
sentiam pertinet, quia >medius< staret eorum, inter quos corporaliter
non
aderat

1,

— 24
aderat.

If
16—18
Joh.
filius

vgl.


1,
Unde
dei•

10 Joh.

26. 27,
ostenditur quia et in corpore totus et ubique totus

Matth. 22, 30. Luh. 20, 36

1,

rffl.
3 —
Orig.,
12
(
Psal. 32, G

In Joh. VI 39 (IV 147, 13



und
ISAF
)
n/l.

ff)
oben II

Cap. 6,
.
1. 2

1 pervenerint Jan \
oo angelis similes Jan 3 Christum] + vel spiritum

sanctutn 4 ratione] fide Jan 9f consona — dicit « et) Jati 11 f uni-


versorum] universo mundo A* universi mundi A- 16 iutra] ita 8* \

claustro .S' 17 est] sit Jan 18 ac] et Jan \


coercita] constricta 19 bre-
vitate 20 cauta] tanta Jan 22 esse div-ulsio] divisio Jan esse divisio Del
23 baptistes AG*M* baptista 5 -M^corr^ Ja« 25 cuius] cui J. |
calceamentorum
Jan calciamentorum eius 26 f oo ad praes. coi-por. Jan 27 quia] quod Jan
28 aderat] erat -1 28 Unde — 29 aderat <

I
De principiis IV Cap. 4, 2 (29). 3 (30). 4 (31) 353

4 (31). Xe qui tarnen nos existimet per haec illud adfirmare, quod Jau
pars aliqua deitatis filii dei fuerit in Christo, reliqua vero pars alibi
vel ubique; quod illi sentire possunt, qui naturam substantiae incor-
poreae atque invisibilis ignorant. Inpossibile namque est de incorporeo
partem dici aut divisionem aliquam fieri; sed >in omnibus< et per omnia
et >super omnia< est, eo modo quo superius diximus, id est quo vel
sapientia vel verbum vel vita vel veritas intellegitur, per quem intellec-
tum omnis sine dubio conclusio localis excluditur. Volens igitur filius

dei pro humani generis apparere hominibus et inter homines


salute
10 conversari, suscepit non solum corpus humanum, ut quidam putant,
sed et animam, nostrarum quidem animarum similem per naturam,
proposito vero et virtute similem sibi et talem, quaHs omnes voluntates
et dispensationes verbi ac sapientiae indeclinabiliter posset implere. * * * *
Quod autem habuerit animam, manifestissime in evangeliis designat
15 ipse salvator dicens: »Nemo tollit a me animam meam, sed ego pono
eam abs me. Potestatem habeo ponendi eam, et iterum potestatem

>< ><
habeo adsumendi eam«, et rursum: »Tristis est anima mea usque ad
mortem«, et iterum: »Nunc anima mea turbata est«, ov
6 >< ^-

- ,
,
Pohlenx,
iti

- , ,
ix
^
5 f vgl. Eplies. 1, 22.

Vom
der m. E. Frg.
Zorne Gottes »5.64

] *3,
23 u. oben S. 350, 26

bei Justinian,

vgl.

^

xai
13
ff —
hinter implere

Ep. ad
11 vgl.

Mennam {Mansi IX

das Gitat aus Athanas., ebenda:


oben
nehme ich
II

-),
Cap.

506 D:

oi
8, 2.

eine Lücke
4 «wrf

uzt
a?i,

i,

«>•-

ge-

standen hat — 15 Joh. 10, 18—17 Matth. 26, 38 ?•. — 18 Joh. 12, 27 —
18 S. 354, 3 Frg. 36 {fehlt bei Red.) ov — mit der Einführung:

\Migne
LXXXIII

1
SL XXII

,; .
quis
197);

Jan
804
nach

|
aus
f ),
Theophil.

folgen die


per hoc Jan
19
.,

.
Ep. pasch.
griech. erhalten bei T/ieodoret, Dialog. II

Worte:

f vgl. Joh.

2 vero
1,

<
II 16

14. Kot. 1.

Jan
=

?)

15
>
Hieron.

5 partem dici aut


e.
Ep. XCVIII
4 {Migne

<
SGr

&
Jan
6 super Omnibus \
quo^] quod Aa 7 intelligatur Jan 9 dei] + Dens Jan
I
oo generis humani Jan 12 quali Jan 13 et dispensationes] et dispensatione

A* ex dispensatione A- \
ac] et Jan \
posset Jan possit 14 in
Evangelio Jan 1 abs me] me G*M* <
absque a me Jan |
me] + et
M^corr -|- Et iterum Jan \
eam] animam meam Jan lOf oo et potestatem
habeo iterum sumendi eam Ja?i 17 sumendi Jan
OrigenesV. 23
,' ^,
354 Origenes

&6
-,
Jan
() (-)
«^. |[Neque enim
>tristis< et >turbata< >amma< verbum dei intellegendum est, quod ex
ö auctoritate deitatis dieit: »Potestatem habeo ponendi animam meanii.J
Nee tarnen ita dicimus fuisse filium dei in illa anima, sicut fuit in
anima Pauli vel Petri ceterorumque sanctorum, in quibus Christus
similiter ut in Paulo loqui creditur. Sed de illis omnibus illud sen-
tiendum est, quod scriptura dieit quia »nemo mundus a sorde, nee si
10 unius diei fuerit vita eins«. Haee vero anima, quae in lesu fuit, prius-
quam >sciret malum, elegit bonum<; et quia >dilexit iustitiam et odiit
iniquitatem, propterea unxit eam deus oleo laetitiae prae participibus
suis<. »Oleo•" ergo >laetitiae< ungitur, eum verbo dei inmaculata foede-
ratione coniuncta est et per hoe sola omnium animarum peceati incapax
15 fuit,
< ,
|[ideoque
quia

et
filii dei bene et plene capax fuit;

unum cum
7]
ipso estj atque
6
eins vocabulis
>xal

nuneupatur
' et
lesus Christus appellatur, per quem >omnia facta esse< dieuntur.
De qua anima, quoniam totam in se sapientiam dei et veritatem
20 vitamque receperat, etiam illud arbitror dixisse apostolum, quod ait

quoniam »vita vestra abscondita est eum Christo in deo; eum autem
Christus apparuerit, vita vestra, tunc et vos cum ipso apparebitis in
gloria«. Quis enim alius hie intellegendus est Christus, qui >in deo
absconditus< dicitur et postea >appariturus<, nisi ille, qui >oleo laetitiae<
25 unetus refertur, id est substantialiter deo repletus, in quo nunc >abs-
conditus< dicitur? Propterea enim et omnibus credentibus ad exemplum
Christus exponitur, quia sieut ille semper et antequam >sciret< omnino

2. 5 Joh. 10, 18 — 7 f vgl Kor. 13, 3 tmd oben S. 351, lOtf — 9 Hiob 14, 4. 5

— 10 f. 27 f vgl. Jes. 7, 15. 16 iind oben S. 306, 8 f. 23 f — 11—13. 24 f u. S. 355, If


vgl. Psal. 44, 8 — 15 f Frg. 37 {fehlt bei Bed.) — ans Theophil. ÄL,
Ep. pasch. II 16, griech. erhalten bei Theodoret, Dialog. II c. 4 iMigne SGr LXXXIII
197) mit der Einführuruf : — vgl. Joh. 10, 30 —
18 vgl. Joh. 1, 3. Kol. 1, 16 — 21 Kol. 3, 3. 4

1 f — Koe nach Ruf. n. Hieron., der so übersetzt: nee Verbum Dei,

et Pauli
&
quod conditionem animae superans

Jan 10
....
in lesu] in Christo
et

Jan
vere Filius Dei in evangelio loquebatur;
.
11
Theophil, bei Theodoret

odiit] odit
7

odio habuit Jan


Petii

12 eam] eum 21 u. 22 vestra] nostra 22 fv3 appar. cum ipso Jan


25 refertus Jan \ repletus] + est Jan
De principiis IV Cap. 4, 4 (31). 5 (32) 355

>malum< >elegit bonum< et >dilexit iustitiam atque odio habuit iniqui- Jan
tatem, et propterea unxit eum deus oleo
laetitiae<: ita et unusquisque
vel post lapsum vel post errorem expurget se a maculis exemplo pro-
posito, et habens itineris ducem arduam viam virtutis incedat; ut si
5 forte per hoc in quantum fieri potest per imitationem eius participes 192 |

efficiamur divinae naturae, sicut scriptum est quia »qui dicit se Christo
credere, debet, sicut ille ambulavit, et ipse ambulare«. Hoc ergo ver-
^bum et haec sapientia, per cuius imitationem yel sapientes vel rationa-
biles dicimur, »omnibus fit omnia, ut omnes lucri faciat<, et fit >infirmis
10 infirmus, ut infirmos lucri faciat<; et quia >infirmus< efficitur, propter
hoc dicitur de eo: »Etiamsi crucifixus est ex infirmitate, sed vivit ex
virtute dei«. Denique Corinthiis, qui >infirmi< erant. Paulus >nihil se
lesum Christum, et hunc crucifixum<.
iudicat scire inter ipsos nisi
ö (32). Quidam autem Yolunt de ipsa anima dictum videri, cum
15 primum de Maria corpus adsumit, etiam illud, quod apostolus dicit:
6 I Joh. 2, 6 — 9 ff vgl. I Kor. 9, 22 — 11 II Kor. 13, 4 — 12 f vf/l.

& ^&<
— —
I Kor. 2,

- 2
VII der Gonstatit. Syn.
14 S. 356, 4f von Ruf. lerkürxt und
Symb.^
geändert; vgl. Anathem.

< &,
543 {Hahn, Bibl. d. S. 228: Xqlotöv

-
a.

-
, ) /& -
^
>

--
>'
]{
-
<, , &
/. ",' &' • ?. ?.
-,
IX 533:

ferner
'
Hieron..
vgl.

^,
-
xur Ergänzung Justinian, Ep. ad Menn., Anathem. 4

Apol. II 12 (Migne
auch Mansi IX bOQ
SL XXIII 435:
D
häretisch
& ,= -
und oben
sei die
Mansi

S. 553, 13);

Annahme,
animam Salvatoris foisse, antequam nasceretur ex Maria, et hanc esse, quae »cum
in forma Dei esset, non est rapinam arbitrata aequalem se esse Deo, sed se exi-
nanivit formam servi accipiens«); T/ieophil. ., Ep. syn. 4 {Hieron. Ep. 92, Migne
SL XXII 767: Praeterea in libris et hoc persuadere conatur, quod
vivens Dei Sermo non assumpserifc coqius huraanum, et contra Apostoli vadens
sententiam {vgl. Phil. 2, 7) scripsit quod qui >in forma Dei< aequalis erat
1 atque] et Jan f particeps efficiatur Jan 6 f Chiisto credere] in Christo
manere Ja« 9 infirmis] + nt Ga 12 Denique] De quo Jan 12 f nihil — ipsos]
nihil se scire indicat inter ipsos Jan 15 assumsit Jan
23*
356 Origenes

»Qui cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus est esse se (Jan)

aequalem deo, sed semet ipsum exinanivit, formam servi accipiens«,


quo eam sine dubio >in formam dei< melioribus exemplis et institutioni-
bus repararet atque in eam plenitudinem, unde >se exinaniverat-^, revo-
5 caret.
Sicut autem participio filii dei quis in filios adoptatur et participio
sapientiae in deo sapiens efficitur, ita et participio spiritus sancti sanc-
tus et spiritalis efficitur. Unum enim atque idem est spiritus sancti
participium sumere, quod est patris et filii, quippe cum una et incor-

10 porea natura sit trinitatis. Ea vero, quae de participatione animae


diximus, simili ratione ut de animabus, ita etiam de angelis et cae-
lestibus sunt intellegenda virtutibus, quoniam omnis rationabilis creatura
participio indiget trinitatis.
Sed et mundi huius visibilis ratio, quoniam vel maxima etiam de
15 hoc haberi quaestio solet, qualiter se habeat, prout potuimus in superi-
oribus diximus pro bis, qui in fide nostra etiam credendi rationem
perquirere solent, et pro bis, qui baeretica adversum nos certamina
commovent et materiae nomen, quod ne ipsi quidem adbuc quäle sit
intellegere potuerunt, solent frequentius yentilare; de quo necessarium
20 puto etiam nunc breviter commonere.
quidem sciendum est quod nomen ipsum materiae
6 (33). Et primo
pro ea substantia, quae subesse corporibus dicitur, positum in scripturis
canonicis nusquam usque ad praesens invenimus. lllud enim quod
dicit Esaias: »Et comedet sicut faenum ^,
id est materiam, dicens
de eis, qui in suppliciis constituti sunt, materiam posuit pro peccatis.
25
Sed et sicubi in alio loco scriptum forte materiae nomen est, nusquam,

Deo non fuerit Verbum Dei, sed anima de caelesti regione descendens
et >se< de forma aeternae maiestatis >evacuans< humanuni corpus as-
sumpserit. Quae dicens lohanni apertissime contradicit scribenti (1, 14): Et
Verbum caro factum est«^. Nee potest anima credi Salvatoris et non Deus Verbum
et formam et aequalitatem paternae maiestatis habuisse; Ep. pasch.U 14: {Hieron.

Ep. 98, Migne SL XXII 802 f) und oben II Cap. 6, 3 {S. 142, 4 fl)

1 Phil. 2, 6. 7 — 15 f rcß. oben Gap. 3, 1-5. 1, 4 — 24 Jes. 10, 17

3 quo AB Jan cum 6. 7 participio] participatione Jan 6 in filium Jan


7 f Banctus et] sps et (U < 10 trinitatis] hier endigt Jan Gol. 56 |
Ea vero
quae AB vero quae GM* quae vero M<^<^'>'a Venim quae Del 13 participatio

participatione \
trinitatis] im griech. Text nach Schnitzer S. 298
Anm. *** 24 comedet AB comedit \
hylen ylen AB
De principiis IV Cap. 4, 5 (32). 6 (33;. 7 (34) 357

ut ego arbitror, hoc, de quo nunc quaerimus, significare invenietur


nisi tantummodo in Sapientia, quae dicitur Salomonis, qui utique liber
non ab Omnibus in auctoritate habetur. Ibi tarnen invenimus scriptum
hoc modo: »Non enim« inquit »deerat omnipotenti manui tuae, quae
5 creaverat mundum ex informi materia, inmittere eis multitudinem
ursorum vel feroces leones«. Quam plurimi sane putant ipsam rerum
materiam significari in eo, quod in principio Genesis scriptum est a
Moyse: »In principio fecit deus caelum et terram, terra autem erat in-
visibilis et incomposita« ; >invisibilem< namque et >incompositam terram<
10 non aliud eis Moyses quam informem materiam visus est indicare.
Quodsi vere haec est materia, constat exinde inconvertibilia non esse
initia corporum. Nam hi, qui atomos vel ea, quae in partes venire
non possunt, vel ea, quae in aequales partes veniunt, vel unum aliquod
elementum rerum corporalium principia posuerunt, nomen materiae, id
lö est quod principaliter materiam significat, inter principia statuere non
potuerunt. Neque enim cum materiam subiciunt omni corpori per
omnia convertibilem substantiam vel commutabilem vel divisibilem,
extra qualitates eam secundum proprietatem suam subicient. Quibus
etiam nos adquiescimus, qui omni genere abnuimus ingenitam vel in-
20 fectam dici debere materiam secundum haec, quae in prioribus prout
potuimus ostendimus, cum etiam ex aqua et terra, aere vel calore per
diversa arborum genera diversos proferri ostendimus fructus, vel cum
ignem, aerem, aquam terramque mutari in semet ipsa invicem ac resolvi
aliud in aliud elementum mutua quadam consanguinitate docuimus, sed
25 et cum de escis vel hominum vel animalium probavimus substantiam
carnis existere vel humorem seminis naturalis in carnem solidam ossaque
converti. Quae omnia documento sunt quod substantia corporalis per-
mutabilis sit et ex omni in omnem deveniat qualitatem.
7 (34). Verumtamen illud scire oportet, quoniam numquam sub-
30 stantia sine qualitate subsistit, sed intellectu solo discernitur hoc, quod
subiacet corporibus et capax est qualitatis, esse materia. (^uidam ergo
altius de his volentes inquirere, ausi sunt dicere nihil aliud esse naturam

2 f vgl. Ori(]. c. Cels. III 72 (I 263, 27), In Gant. Prol. (Low. XIV 298) [//.

Schürer, Gesch. d. jikl. Volk. IIP S. 509 f Wey] — 4 Weish. Sal. 11, 17 — 8 Gm.
1, 1. 2 — 20—27 vgl. oben II Cap. 1, 4 — 29—31 vgl. oben S. 109,22-110,6

1 invenitur .1 5 inmittere eis] mittere et vi (» oo rerum ipsam )' 7 ge-

nesi 11 est] darüber esse A"^ \


oxinde] + non possunt 14 materiae]
materia A* 15 inprincipaliter 29 numquam AB num nuUa 80 sed]

+ et ^
358 Origenes

corpoream quam qualitates. Si enim duritia et mollities, calidum et


frigidum, humidum et aridum qualitas est, bis autem vel ceteris huius-
modi amputatis nihil aliud intellegitur subiacere, videbuntur qualitates
esse omnia. Unde et hi, qui baec adserunt, * * adseverare conati
5 sunt; ut quoniam omnes, qui materiam infectam dicunt, qualitates a
deo factas esse coniitentur, inveniatur per boc etiam secundum ipsos
nee materia esse infecta, si quidem qualitates sint omnia, quae utique
sine contradictione ab omnibus a deo facta esse pronuntiantur. Hi
vero, qui subiacenti cuidam materiae additas extrinsecus qualitates 1^8
|

10 volunt buiuscemodi utuntur exemplis, verbi gratia: Paulus


ostendere,
sine dubio aut tacet aut loquitur, aut vigilat aut dormit, vel certo quo
corporis babitu consistit, aut enim sedet aut stat aut iacet. Haec enim
sunt bominibus accidentia, sine quibus numquam fere inveniuntur.
Nee tarnen sensus noster de eo manifeste aliquid borum definit, sed
15 ita eum per haec intellegimus vel consideramus, ut non omni modo
rationem status eins conpraebendamus, vel in eo quod vigilat vel in
eo quod dormit, aut in quo loquitur vel tacet, et si qua alia sunt,

quae accidere necesse est bomiuibus. Sicut ergo quis Paulum sine bis
omnibus esse consideret, quae possunt accidere, ita et id. quod subiacet,
20 quis intellegere sine qualitatibus poterit. Cum ergo sensus noster
omni qualitate ab intellectu suo remota ipsum subiacentiae solius, ut
ita dixerim, punctum contuetur et ipsi inbaeret, nequaquam respiciens
ad duritiam vel mollitiem vel caHdum vel frigidum vel bumidum vel
aridum substantiae, tunc simulata quodammodo cogitatione bis omnibus
25 qualitatibus nudam videbitur intueri materiam.
8 (35). Sed fortasse requirat aliquis, si possumus etiam de scripturis
occasionem aliquam intellegentiae buius accipere. Videtur mibi tale
aliquid significari in psalmis, cum dicitur a propbeta: »Inperfectum
tuum viderunt oculi quo videtur mens propbetae, rerum
mei«. In
30 initia intuitu perspicaciore discutiens et materiam sensu solo ac ratione
a qualitatibus dividens, >inperfectum< dei sensisse, quod utique adiectis
quaUtatibus intellegitur consummatum. Sed et in libro suo Enocb ita
ait: »Ambulavi usque ad inperfectum«, quod et ipsum puto posse simi-

),

28 Psal. 138, 16; vgl. Hilarius, Tract. in Psal. 138

33 Henoch

1 qiialitatem
c. 21, 1 {S. 50,

vgl. Orig.

4 * -st]
c.
4
Gels.
ed. Flemming-Radermacher:
V 54 (U

das Object %u adseverare


58, 16 f)
c.

fehlt,
32 {Migne

etwa:
SL IX S08i)

mirum quoddam
(= ) 11 certe \
quo 15f non omni modo rationem
aliquo
omni moderatione A^ in omni moderatione A- 23 f vel humidum vel aridum
<:y 24 substantia J-fiff 31 üb. d. Z. A^- <
De principiis IV Cap. 4, 7 (34). 8 (35) 359

quod scilicet >ambulaverit< mens prophetae perscrutans et


liter intellegi,

disserens quaeque rerum visibiKum, usquequo ad principium


singula
perveniret illud, in quo >inperfectam< materiam absque qualitatibus per-
videret; scriptum namque est in eodem libello, dicente ipso Enoch:
J>IJniversas materias perspexi«. Quod utique ita sentitur, quia omnes
materiae divisiones pervidi, quae ab una in singulas quasque diremptae
sunt species, id est hominis vel animalium vel caeli vel solis vel om-
nium, quae in hoc mundo sunt.
Post haec iam omnia, quae sunt, a deo facta esse, et nihil esse
10 quod factum non sit praeter naturam patris et filii et Spiritus sancti,
prout potuimus in superioribus demonstravimus, et quod volens deus,
qui natura bonus est, habere quibus bene faceret et qui adeptis suis


beneficiis laetarentur, fecit se dignas creaturas, id est
capere
numero

&
possent,

. ,
et
quos et >genuisse se iilios<
mensura; nihil enim deo vel sine
,^ ei
dicit.

& .
fine vel sine

, ^
quae eum digne
Fecit autem omnia
mensura

--
6
* * * *
est.

rfj

-si

20 Virtute enim sua omnia conpraehendit, et ipse nullius creaturae

5 Slav. Henoch c. 40, 1. 12 (== c. 19, 3 des Athiop., übers, v. Beer, Pseudepigr.
d.

(III
ATs. her.
137, IQ St.:
v. Eautxsch
)
S. 250); der griech. Text hei

u. ausführlicher
Clemens AI, Belog, proph.
in der Ausg. von Flem. u.
2, 1

Rad.
^
{S. 48:

1-t vgl. Jes. 1,2


&, — 16—19 ir^r.
)
38 (i?crf.
— 9 — 11
IV 2) bei
vgl. oben Cap. 3, 3.

Jnstinian, Ep. ad Memiam {Mansi


4,4. 7,1 —
IX 525), das bei Rufin und Schnitxer fehlt, nach Vergleichung der parallelen Stelle

oben II Cap. 9, 1 {S. 164, 1 — 9) hier eingefügt; die Lücke xuischen und
dem folgenden Eieron.-Frg. scheint nicht groß xu sein — 20 Virtute — S. 360, 1

conpraehensus est = Hieron.; Ep. ad Avil. 13 {Migne SL XXII 1071): Rursumque


blasphemans de Filio enim Pat rem cognoscit [agnoscit
sie locutus est: Si
Codd. ÜB] Filius, videtur in eo, quod novit Patrem, posse eum con-
prehendere, ut si dicamus artificis animum artis scire mensuram.
Nee dubium quin, si Pater in Filio, et conprehendatur ab eo, in quo
est. Sin autem conprehensionem eam dicimus, ut non solum sensu

1 quod] quo A^B 3 perveniret AB venerifc 3f pervideret AB per-

viderit 4 Enoch] enoc in hoc 5 ita sentitur] ista sentiuntur 6 di-

remptae ii 3/ direptae AGo diruptae Del 7 hominum 13 focit se AB fecisse

14 capere] colere Schnitxer, S. 302 Anm. * 10 ( < Cod. Ath.


^ , -
360 Origenes

& , - .
sensu conpraehensus est. El ,

-
5

&- » 6 ^
soll sibi cognita est.
^ 6
. ^

Solus enim pater novit iilium, et solus


lila enim natura
filius novit
patrem, et solus >spiritus sanctus perserutatur etiam alta dei<. * * * *
1*1 Omnis igitur creatura intra certum apud eum numerum mensuram-
que distinguitur, id numerum vel mensuram
est vel rationabilium
materiae corporalis; quoniam necesse erat uti corporibus intellectu-
ut
alem naturam, quae et commutabiKs et convertibilis depraehenditur ea
ipsa conditione, qua facta est (quod enim non fuit et esse coepit, ex
15 hoc ipso naturae mutabilis designatur et ideo nee substantialem habet
vel virtutem vel malitiam, sed accidentem), quoniam ergo, ut diximus,
mutabilis et convertibilis erat natura rationabilis, ita ut pro meritis
etiam diverso corporis uteretur indumento illius vel illius qualitatis,
necessario sicut diversitates praenoscebat deus futuras vel animarum
20 vel virtutum spiritalium , ita etiam naturam corpoream faceret,

isensum Godd. TIDE] quis et sapientia [sapientiam IIDB-] conprehendat,


sed virtute et potentia cuncta teneat, quae [queß^corr quillDB*] cogno-
vit, non possumus dicere quod eonprehendat Filius Patrem. Rufin
hat stark gekürzt und geändert.

1— Frg. 39 [Red. IV 4) bei Justinian, Ep. ad Mennam [Mansi IX 525)


7

= Hieron., Ep. ad Avit. 13 [Migne ^SLXXII 1071, Fortsetzung des vorigen Cifats):
Pater vero omnia conprehendit; inter omnia autem et Filius est,
ergo et Filium conprehendit. Et ut sciremus causas, quibus Pater eonpre-
hendat Filium, et Filius Patrem non queat conprehendere, haec verba subnectit:
Curiosus lector inquirat, utrum ita a semet ipso cognoscatur Pater,
quomodo cognoscitur a Filio, sciensque illud quod scriptum est (Job.
14, 28): »Pater, qui me misit, ruaior me est-< in omnibus verum esse
contendet [contendit DB], ut dicat et in cognitione Filio [filii DBn<^orr
fili *] Patrem esse maiorem, dum perfectius et purius a semet ipso
cognoscitur quam a Filio. Rufin läßt das Stück fast ganz aus und bietet

Z. 7 lila —9 alta dei dafür, wohl eigene Erfindung — Joh. 14, 28; vgl. Hauisch,

Koe
2
14:
]
Evangeliencitate S. 152

qua AB
-{-

quae
f

Mansi
— 8 f

5
vgl. Joh.

^<
10, 15. 17,

Mansi
19 necessario] necessarium
6 ,
25

fuit,
— 9

ut Del
vgl.

Kl
I

20
Kor.

vel
2,

<
iavi
10
De principiis IV Cap. 4, 8(35). 9(36) 361

quae permutatione qualitatum in omnia, quae res posceret, conditoris


arbitrio mutaretur. Quam tamdiu necesse est permanere, quamdiu
permanent ea quae eius indigent indumento; semper autem erunt
,
19
rationabiles naturae, quae indigeant indumento corporeo: semper ergo
erit et natura corporea, cuius indumentis uti necesse est rationabiles
creaturas; nisi si quis putat posse se ullis assertionibus ostendere quod

€ &
possit natura rationabilis absque ullo corpore vitam degere. Quod
quam difficile sit vel paene inpossibile intellectui nostro, in superioribus

^ , ******

,& , , -
singula disserentes ostendimus.
10
\
9 (36). Puto sane operi huic nostro contrarium
&. non videri, si etiam
15 de inmortalitate rationabilium naturarum quam possumus breviter repe-
tamus. Omnis, qui participat alicuius, cum eo, qui eiusdem rei parti-
ceps est, sine dubio unius substantiae est uniusque naturae. Ut puta
omnes oculi lucis participant, et ideo omnes oculi, qui de luce parti-
eipant, unius naturae sunt; sed licet omnis oculus de luce participet,
20 tamen quoniam alius acutius, non omnis oculus
alius obtunsius videt,
aequaliter de luce Et rursum omnis auditus vocem vel
participat.
sonum recipit, et ideo omnis auditus unius naturae est; verum pro
qualitate

quoque
6
puri

nisi

Ep. ad Avil. 14 {Migne


si

et abolitionem
quis
et


sinceri auditus unusquisque vel velocius audit vel

9 ostendimus utul 9 avayyt]


SL XXII
eorporum
1071):

;per>
— 13 & = Hieron.,
[metamorphosin Cod. B]
haec rursum sentire eonvincitur: Si quis
autem potuerit ostendere incorporalem rationabilemque naturam,
cum expoliaverit se corpore, vivere per semet ipsam et in peiori
[peiore IlDBfxrr] conditioue esse quando corporibus vestiebatur [ve-

stiatur Cod. B], in meliori quando illa deponit: nulli dubium est Cor-

pora non principaliter subsistere, sed per [post Cod. intervalla ob ]


varios motus rationabilium creaturarum nunc fieri, ut qui bis in-
digent vestiantur, et rursum, cum illa depravatione lapsuum se ad
meliora correxerint, dissolvi in nihil et hac semper successione
variari. Rufin hat rjeändert und ausgelassen — 8f vgl. oben S. 112, 7 ff —
9—13 Frg. 40 {Red. IV 5) bei Justioian, Ep. ad Mennam [Mansi IX 532), vgl.
oben S. 118, 4—7

5 et < 6 si < L>cl 9 ditferentes AG 11 < Cod. Ath.

11 f c^ Cod. Ath. 23 vel• <


362 Origenes

tardius. Transeamus ergo ab bis sensibilibus exemplis ad intellectu-


aKum contemplationem.
Omnis mens, quae de intellectuali luce participat, cum omni mente,
quae simili modo de intellectuali luce participat, unius sine dubio debet
esse naturae. Si ergo caelestes virtutes intellectualis lucis, id est divinae
naturae, per hoc quod sapientiae et sanctificationis participant, parti-
cipium sumunt, et humana anima eiusdem lucis et sapientiae partici-
pium sumit, erunt et ista unius naturae secum invicem uniusque sub-
stantiae; incorruptae autem sunt et inmortales caelestes virtutes: in-

10 corrupta sine dubio et inmortaHs erit etiam animae humanae substantia.


Non solum autem, sed quoniam ipsa patris et filii et spiritus sancti

natura, cuius solius intellectuabs lucis universa creatura participium


trabit, incorrupta est et aeterna, valde et consequens et necessarium
est etiam omnem substantiam, quae aeternae illius naturae participium
15 trabit, perdurare etiam ipsam semper et incorruptibilem et aeternam,
ut divinae bonitatis aeternitas etiam in eo intellegatur, dum aetemi
sunt et hi, qui eius beneficia consequuntur. Sed sicut percipiendae
lucis diversitas servata est in exempHs, cum vel obtunsior vel acutior

3 Omnis — 8f substantiae = Hieron., Ep. ad Avil. 14 {Migne SL XXII 1071f):


Et ne parum putaremus impietatem esse eorum, quae praemiserat, in eiusdem
voluminis fine coniungit [/. concludit] omnes rationabiles natu ras [creaturas

*], id est Patrem


Filium et Spiritum sanctum, angelos, pote-
et
states, dominationes ceterasque virtutes, ipsum quoque hominem secundum
animae dignitatem unius esse substantiae. »Intellectualem« inquit '>ra-
tionabilemque naturam sentit Dens et unigenitus Filius eius et
Spiritus sanctus, sentiunt angeli et potestates ceteraeque virtutes,
sentit >interior h.omo<, qui >ad imaginem et similitudinem« Oei(vf/l.S.SQ3,
9. 10) conditus est. Ex quo concluditur Deum et haec quodammodo
unius esse substantiae«. Unum addit verbum >quodammodo<, ut tanti

sacrilegii crimen effugeret; et qui in alio loco Filium et Spiritum sanctum


non vult de Patris esse substantia, ne divinitatem in partes secare videa-

tur oben S. So, lOff], naturam omnipotentis Dei angelis hominibusque

-
[vr/l.

largitur. Vgl. Hieron., Ad Pammach. adv. Joh. Hieros. Cap. . 6 : (Manichaei, non
Origenis hanc dixit fuisse insaniam, animas hominum partem esse Dei naturae

'
vel de Dei substantia); Orig., Exhort. 4( (I 42,29:
&]; Huet, Origcn. 2 qu. 1. —
6 sanctificationis Koe sanctificationi ABGM^^orro sanctificatione M* 8 sumit.
erunt sumit et erunt sumserunt |
secum secundum ad Dei
13 et2<7 15 ipsam ipsa <. 18 acutior acurior diutior clarior
De principiis IV Cap. 4, 9 (36). 10 (37) 363

obtutus designatus est. intuentis: ita etiam de patris ac filii et spiritus


sancti participatione servanda est pro intentione sensus vel mentis
capacitate diversitas.
Alioquin consideremus, si non etiam impium Tidetur ut mens, quae
dei capax est, tamquam hoc ipsum.
substantialem recipiat interitum:
quod intellegere deam potest et sentire, non ei sufficere possit ad
perpetuitatem, maxime cum, etiamsi per neglegentiam decidat mens ne
et integre in se recipiat deum, semper tamen habeat in se velut
pure
semina quaedam reparandi ac revocandi melioris intellectus, cum >ad
10 imaginem et simil•itudinem< dei, qui creavit eum, >interior homo<, qui et
rationabilis dicitur, revocatur. Propter quod et propheta dicit: >Re-
miniscentur et convertentur ad dominum omnes fines terrae, et adora-
bunt in conspectu eins omnes patriae gentium«.
10 (37). Si qui vero audet substantialem corruptionem dare ei,
15 qui secundum >imaginem et similitudinem< dei factus est, ut ego puto,
etiam in ipsum fiHum dei causam impietatis extendit; >imago< namque
>dei< etiam ipse appellatus est in scripturis. Aut certe accuset qui haec
ita vult scripturae auctoritatem, quae dicit >ad imaginem< dei factum
esse hominem; in quo et manifeste divinae imaginis cognoscuntur in-
20 dicia, non per effigiem corporis, quae corrumpitur, sed per animi pru-
dentiam, per iustitiam, per moderationem, per virtutem, per sapientiam,
per discipHnam, per omnem denique virtutum chorum, quae cum in
deo insint per substantiam, in homine possunt esse per industriam et
per imitationem dei, sicut et dominus designat in evangelio dicens:
25 »Estote misericordes, sicut et pater yester misericors est« et »Estote
perfecti, sicut et pater yester perfectus est«. Unde evidenter ostenditur
quod in deo semper sunt nee umquam
quidem hae omnes virtutes
accedere possunt aut recedere, ab bominibus vero paulatim et singulae
quaeque conquiruntur. Unde et consanguinitatem quandam per hoc 195
|

30 habere videntur ad deum; et cum deus omnia noverit, et nihil eura


rerum intellectuaUum ex se lateat (solus enim deus pater et unigenitus

l)f. 15. 18 vgl. Gen. 1, 2G — 10 vgl. Rom. 7, 22 n. . — 11 f Psal. 21, 28


— Idivgl. Kol. 1, lö. II Kor. 4, 4 — 25 Luk. 6, 36 — Matth. , 48

1 ac] et 6' 4 videfcur AB videretur (J deum pofcestj dno pars est

\
posse 11 revocatur renuvatur 11 f Reminiscentur] hier endigen SAb
22 chonim] corum J.• darüber decorem A- \ in < 23 per iadustriam]
per induritiam (i*.l/ per indulgent.iam (riw'• 25et2<4B 26et<.« 27 haec
BG* 28 accidere Bu \
recedere] decidere 30 et•] \, AB \ noverit]
nominaverit
364 Origenes

filius suus et spiritus sanctus non solum eorum, quae creavit, verum
etiam sui scientiam tenet), potest tarnen etiam rationabilis mens pro-
ficiens a parvis ad maiora et a >visibilibus< ad >invisibilia< pervenire ad
intellectum perfectiorem. Est enim in corpore posita, et necessario a
sensibilibus, quae sunt corporea, ad insensibilia, quae sunt incorporea
et intellectualia, proficit. Verum ne cui indecenter dictum videatur
insensibilia quae intellectualia sunt, utemur exemplo sententiae
esse
Salomonis dicentis: »Sensum quoque divinum invenies«. In quo osten-
dit non corporali sensu, sed alio quodam, quem >divinum< nominat,
10 ea,quae intellectuaKa sunt, requirenda.
Hoc autem sensu intuendum nobis est etiam de bis singulis quae
supra diximus rationabilibus, et boc sensu audienda sunt ista, quae
loquimur, et consideranda quae scribimus. Nam divina natura etiam
taciti quid intra nos volvamus, agnoscit. De bis autem, quae diximus,
lo vel de reKquis, quae consequentia sunt, secundum hanc formam, quam
supra exposuimus, sentiendum est.

3 rrjl. Kol. 1, 16 — 8 Prov. 2, — 15 f toi oben I Praef. •4— 10

4 a <: // 5f insensibilia, quae sunt incorporea et < ,« 12 rationabilibus'


rationibus AB \ et<J. 13 etiam si) (?) Kl 14 quid] quae Bei quidquid Koe
REGISTER
. Stellenregister.
Altes Testament.

Neues Testament.
Nichtbiblische Schriften.

II. Namenregister.
III. Wort- und Sachregister.
VORBEMERKUNGEN.
Die Zahlen beziehen sich auf Seiten und Zeilen der Ausgabe; für einige Citate

sind die Nachträge zu vergleichen.

Das Zeichen X bedeutet, daß nicht alle Stellen angegeben sind.

Die Bibelcitate sind für das AT nach der Septuaginta- Ausgabe von Swete gegeben.
Cursivsatz im Stellenregister bezeichnet wörtliche Anführungen.
Im Namenregister sind wörtliche Citate nicht berücksichtigt. Griechisch er-

haltene Namen sind bei den betreffenden lateinischen eingefügt.

Das griechische und lateinische Wort- und Sachregister enthält alle wichtigeren

Worte und Ausdrücke außer den in wörtlichen Citaten stehenden. Ein "^
deutet an, daß

das Wort dem Origenes nicht mit Sicherheit zuzusprechen ist.


. Stellenregister.

Altes Testament.

18,27 • 287,18 16,29 . . . 326,4.1s


I 271,12 19,24.25 I33,7f 19 ff 341,19
1,1.2 . . 52-3 f 357 ß 19,24 . 136,11 19,19 . . 23g,i2i28i
1,1 . I23JS i6s,is 169,23 19,30 ff 309,4.22f 20,5. 34,7 - - .
I33,29ff
28g,28 22,12 . 244,22 20,5 .... 3o7,4i2ifi
1,5—13 323,5ff iQff 23,2.9.19. 25,9 20 .
.(129,25; 330,1.16
1,6—10 ....
• •

165,14 49,29—32- 50,13 20


• - •
— 16 . 330,4.20
. .

1,6 f I23,i6f 329,8f23ff 21,29 io5,8f


i,9f I23,i7f 25,21 — 26 . 168,31 f 23,10
. . -19 ... 188,13
1,10.8 .... I23,9ff 25,22 —26 238,11 ff 26 ff 25 ff .... 309,8.27 f
1,16 . . . 86,28 8g,i4 25,22.23.26 . 171,6 ff 25
. . •
341, I9f
1,17.18 92,19 25,22.26 .... 90,9 25,40 • -290,4 (316,11.27)
1,17 87,2f 25,22 25 . 264,19 ff 28
. . .
341, 20f
1,21 Ij2,l6 29,21 ff . . 309,5 f 24 30,17
.
I

ff ... . 341,21
1,24 ^SSJJ 30 309,6.24f 31,12
j

— 17 . I49,i9ff
....
. .

1,26 34,i5f 181,15


. . 32,24.28 254, I2f 32 . • - •
342,17 ff
86,i2f 218,29 28, 32,24 254,1 33," • • •
253,7 f
363,9 fi 5-1 32,28 254,4 33,23 . . . /^/,0
1,27.28 2So,g 46,27 . .
(340,14 ff 30 ff) 34,35
. . . . i8,i5f
2,7 Sj i53,iSf 48,22 329,9f 25
2,8—3,24 190,1 ff 49,1 271,1g Leviticus
2,8. 9 .
323,7 ff 21 ff 49,10 . .296,6ff23ff 297, i88,i4f
2,17 . . 284,2. 5f I3ff28ff 1.26 . 188,9 f
2,24 • (143,12) i.3.4.17.2 3 [49,i9ff
Exodus
3,1—6 244, i6f 3.4.8.18 188,11 f
3,8 ff . i63,6f 1,5 . . . (340,i4ff30ff) ",13 • 326,1 ff i6{

3,8 324,1 f 17 f 3,2 15^,18 11,14 •


325,7 f
3,19 • • 287,18 3,8 I23,6f 13.14 . i88,i5f
4,10 . .
26g,sJ 3,U S7,2 I5,i6f i88,i6f
4,16 . .
324,5 ff 20 ff 4,21. 7,3 . . .204,14.31 16,8 .
24S,3
5,3 • •
S4,22 4,23. 9,17 (12,12. 17,10 . . ^3,26
-Ti 154,5
6,3 •
S8,9 11,5) . . . 209,5 ff 19 ff 17,14 . 133 26s,S'o
6,4.7.17.21 ff i33-26f 4,24 244,27 f 20,16 . 105,6 ff
6,12 . .
58,7 f 7,14 II, lo . . 341, iSf 25 • . 188,13
7,4.21—23 133,6 8,28.27.10,9.11: 2I2,9f28f 26.12—15 34i,26ff
o.i 1.25.36.46: 340,i2ff26ff 9,16 .... (220,30f)
Numeri
12,2.3 168, 29f 10,20 22I,3f 21
15,5. 22,17 . (34i,if4f6.9f) 12,23 245,1 1.3.4.26 . 341.31 ff
16 309,5-23 12,38 ....2I2,6f24ff 11.14.17.21.25 . . 342,i7ff
17,10 — 14 . . . I49,i9ff I3,5ffii. 34, "ff 34i,24f - 14,11—24.30 . . 133, 8ff
17,14 .... J2S,IS.26i 14 ... 220,13 221,1. 22,28 — 30 . . . 105, 9 ff
368 Numeri Stellenregister

32 343, iff 1.2.3 • • 299,5 ff 'S ff 7,24-25 34^, 3


35,5 .... 326,11 f 27 3 140.16 10,4 . 245,2r 230,29
8 . . 143,19.27 144,7 .

Deuteronomium 145,25 3 54, II ff 24 fl Hohelied Salomo's


355,1 f
4.24 /7, /.20f (156,16) . .3,9 (Ruf) 146,1.5
14 345,8
4,38 289,31 f 145,28
5 306,6.22
5ff 343,9 ff
49 2I^
"
13
5>9 133,29 ff Hiob
I 79,r8\
8,3 (186,18)
13. . 134,2 135,1 f3ofl 1,10, - ^ 255,10
(156,16)
9,3
10,22 340,i4ff3off
7. 8 . . 299,11 ff24ff j
1,1 —19 8 . 246,2 ff
II 149,10 .12 . 254,28f
4,5 325,i6f29f \
'

I 138,16 255,5
14,12 326,1 ff 16 f
II 230,26 1,13 •
255,19t"
i6 . . 188,13
34 i3(>J7 1,16 255, 8f
24i,8ff25ff
23,7 f
25,4 (315,8-25)
,14.15 .... 202,1.14
j
1,17 •
255, 6f
,6 250,34 1,19 . 255,if4f
28,22.28.29 i79,23ff
30,12.14 , (57,6)
7 63,9 300, 1 1 ff 25 ff

.13 338, 9 255,30


30,19 (15) 20I,TJ.JI
,51.52. .... i46,2i\ 8,9 147,6
31
32,9.8
. .

.
.

.
343, 1 3 f
71,4.6
,27.28 .... 271,2 14,4. 354,9
2 87,16
32,21 , . 28.2 27
20 . . . ',97,17 f
83,
98,2 f) 1
25,5
31,39
89,9
154,5
,4 (156,17) 40,20 ff4i . 246,4 ff
Josua
,24 . . 43,1 67,20 167, 40,20 77,16
13—21 . . . 332,5 f 21 ff 26 168,5 41,25 (26) 157,8
24,32 329,9f25 ,29. 30 . . . 38,T2 42,2 • 287,3
29 58,19
I Samuelis ,45 (118,5.8) . 205,20 Weisheit Salomo's
79, (>\
221,1.18
15," (35) 307^-23
• • •
7,16
,26 I20,22fl
18,10 . .245,4f 307,gi26 7,25. 26: 33,10 34,2 39,14
7 . . 138,5.21 161,3
7,25 . .40,10.15 41,3 f^
2 138,17
I Könige 42,24.26 f 43,5f25ff
67 158, 3
44,22 45,10
19,18 • (318,2.13) 120,8 I20,22f
7,26 37,7 f 46,11 47,4-8
33i,2off3i ff 124,2 120, 22f
11,17 357,4
22,19— 23 • 243,6 126,1 231,1.14
11,20 (21) 165,5
130,3 120,22 f
11,24 141,27
Chronica 138,16 358,28
13,9 120,2
141,6 i23,6f
24s. li 15,11 263,21 f
145,6 44,2 f
18,24 121,11
148,5 . . . . II 1.2 2. 23. 24
Psalmen
Sirach
2,2 2S8fii Proverbia
132,10 6,4 158,11
2,5
7,10 226,19
1,6 ... . 310,7 f 24 f 16,21
- .

346,27
8,4 124,14
2,5 ... . 27,8 364,8 42,i8f.
. .

. 2i5,7f25
252,3 i57,Ji
10,4 i63,6f 43,20 (22)
21,20.21 .... 22- -25 283
IJJ^JS
22 . . 349,14
21,28 363.11^ Esther
26,1- 30. 31 67,iif
2S3.22
30. 350,16 6— S 251,22 ff
26,13 • I23,6f
.

(i)-2.3-5 1S6, 8
32,6 .
60,4 352,12
2 . . 186,25 Tobias
33,8 .
95, 5f
10 29. . 279, 7 5,5-12,21 25i,3.f
34,5-6. 245, igf
35.10 . 17,8.12 5.22 . . (48,50
36.11 .
289,31 f
36,34 • 126,12 Prediger Salomo's Hosea
37,9- 15, (10) 339,23 1,2.14 9 2, 3 297,2.9.17.25
43,20 .
163, 9f// 1,9.10 68,4 273, 9 . . i6,io

I
Stellenregister Matthäus 369

Arnos 17 SS6,24 Klagelieder


... 6.7 ... . 306, 9ff 24ff
3,6
5,8
.
307,7^241
2Sg,22
II f .... 77,9f
3,25
4,20 . . . 146,12
TSS,i8
344, 3
12—22 . . . 70. 1
9.3 tS7, 336,4ff i7ff
12: 76, 2iff
I57A 245-24 f Ezechiel
Micha 10 . IOI.2f
1,12 .... 307ßi2Si 22.23 11,19.20; 203,2 /7 221,6.24
5,2 .... (300,7.22! i 154,5
52 J4
11,1
16,5
219,5.20
136, 2
6,8 201,10.28 5 •

3-2 • 340, ff2-iff 18,2 133,32


7.7 56,18
7 • ^07,6 i 23 i 138,11.12
12 .
154,5
Jo'el
,9 128,6.8 336,3 f «6 f
(2,28) 149,8 4 15 rSO,i4 iSo,i8 73,16
9,17 ff ,11 .
m^4 !57,33f
,9 •
II— 19 74.11
12 84,16 ff: 12.13
Habakuk .
73,3
1.2.60, 6i,6 i85,5f ,i3f• 100,3
2,4 154,5 ,5-6 . . . i85,6f 3 84,i8ff
— 12

3,3 5S,S-9 . . i85,2ff ,14.16 75,8f


. . 3o6,5.2of 14 •
73,3
Sacharia ,5 • . i85,3f| 15 • 75,9ff
I7.I8 . . 214,10.28 17 • 75,iiff
1,14 • 2Si,4
17 • 214^5.33 18 .
75,13
3,1 • . 245,22 f
13-14 . . i85,9ff, ff .
335,15 ff30 ff
9,10 . 306,6 f 22 f '

17 82,6 Ss,g II. 12. 30,7



.

ioS,i8 127,26 12. 32,5.6,


Maleachi . . 124,16 13-15 336, 8 ff 21 ff
1.2.3 . . . 238,11 ff 26 ff 16 7) . . iSo,jg 157,1 f 245,25 f
1,3 i6i,8f . {82,6) 273 • - -157,3
3,3 jS0,20 ,24 •
. 6,11 f (Ruf) 5 ff . 306,5 f 21 f(?)

Jesaia Daniel (6>')


Jeremia
1.2 359,14 4,6 .
49,22
1,1314 133,28 1,5-6 . . . 26i,i5ff 9,24 -
300,9 f 24 f
1.14 .
154, 5 1.5 90,15 f 264,21 f 10,13.20 • 257,3of
1,19.20 201,13.32 1,9 . 130,21 \

3.17 • 6 . 1,14 . i57,8f


3,24 12 , 7 1,19 i23,6f (Susanna)
4,4 • iSo,i6 :5,i4 • 307,4-21
6,2.3 .
346, 14 ff 17,21 26,i5f32f
\

42 {&'): 2i5,7f25 225,


6,3 33.i-(> 185,20! iSff33f
. • 17,25
7,14.13 300,1 f 16 f 20,7 314,14.32
7,15-16 354,10 f 27 f 23,24 . 108,17.28 II Makkabäer
7.15 • 3o6,7ff23f 32,1.2.13.14.15 (25,
8,4. 7,16 144,16 15.16.27.28.29) . [80, 10 ff 7,28 iiij6
8,8.9 • • . jOo.^./i 51 (44),i7— 19.25 . 89, 6f 15,23 (48,5 f )

Neues Testament.

Matthäus 1
4,1 — II Par. . 246,10 f 5,4 23,9 ff 125,17
1,23 . . . 300,1 f 16 fl 4,4 • . • iS6,iS '26,g 289,31 f
2,6 . 300,7.22 \
4,8 .. 324 10 ff 27 f 5-6 • -
i85,i5f
2,15. 4,14. 8,17 127,6 1
5,3.10 . . 126,8 f 5,8: 26,13 27,12 190, 9f
3,'6 .
49,24 (Par) i
5,3 . • • 26,10 <
192, i3f
3,17 Par. 140,16 f 5,4.7.9.44—47 i33."f| 5.9 102,3
Origenes V. 24
Johannes
I
Matthäus Stelleniegister
370

77,7 f 341,2-7 16,27


Par i43,8f 343,21 . .
3,9 .... (295,10.24)
5,14 .
I

. .

95,3ff i8i,2off 3,10 (295,25)


5,22 202,6.18 330,7 18,10
,
. .

(79,2 f)
.

190,1 8 f 3,32
5,28.29. 18,9 327,12 ff] 18,20. 28,20. . .

29ff 19,4 27I,2j . . •


I

202,7.1g jjo,^^«"! 19,5.6 . . .


143.12 Lukas
5,28 .

(Ruf?) 21,33—41 131,29 fi 9S:4f


1,19
ioS,20 f25 f
j

22,9 13— • . 135,5 ff


1,35 -^^^' '^•^7,J'
...
.
5>34.35 . . i

f
• • •

127,23 22,10 134,31


_ 1,41 . . 90,10 ff 261, i3f
134,23 ff
3Soß-23 22,11 264,22
5,34 I34-.25
22,12.13 . . - -
2,13 346,i9f
5,39 ^'''f'M f
59,18 22,30 . . 113,2 f 352,1 151, iff
2,34
5,45
5,48.45 •
22,31.32 12S, I
I28,24f
• •
^^7,/J . . - .
4,19 .... (3o6,5.2ofj
S(>3.2S 22,36 4.33 • 70,23 101,22
5,48 - •

/27,-20 22,37.39 128,26.34 • • -


327,9-26 f
6,9 6,29
S7JS 22,40 128,28 129,4 . 3(>3.25
7,5
. .
6,36
226,34ff 24,12 ij6,2S 157,14 . . .
6,42 (37, iS)
7,6
168,1 ff 24,14 295,4 fi8..?5 (99,4)
7,7.8 Par
. . -
. 6,43
48,5 f 24,21 274.5 .
6,45 48,5 f 137.31
7,17.18 . . . . .

77.2 70,23 101,22


7,18 . 99^4 230,6.22 24,27
- -
-
7,21 . . .

Par 137.1^ 24.35 Par 271,27 339,5 f 8,8 i23,6f


7,18. 12,33
79,2 f 223,12.30
7,21 161, I4f 24.36 •
8,10
2gs,ii.26 25,1 ff 3,17-34 -
8,15 4S,5f
7,22
7,24 .... 202,11.24 25,21.23 48,5 f
10,4 327.7-22
7,26 .... 202,13.26 25,25 i8i,9f
1S7.31

10,6 102,3
7O.25
8,12.22,13.25,30 lSl,27 25,29 10,18
i7i,32f 300,11 ff25 ff
8,12 .6,11 (Ruf) 173, 2 25,32-33
.
- - - •
10,19 . . .

9,12 Par ....


150, 3 25,34-35
58,26f 25,34
203.2.1S
273,17 f
- • • •
10,20 123, Sf
10,21 Par: 216,1 1. 13-31 f 33
9,17 Par. . . .

327,25f 25,41.46 176,17 . - . •


11,49 (350,16)
10,10
6, 9 f (Ruf) 70,7
f 311.1^-29^
10,18 2g5JO-24 25,41 . .
11,52
189,6 f 255.24 12 f 134,3-12 173,2 12,42—46 . . .
iSi,iff
10.29 . . .

203,6.23 181,2 ff
10.30 Par. 189,4 f 342,17 12,46
....
.

1S5.13 1295,11.26)
11,5 223,4.22 26,29 i-:,26
11,11 Par. 181,20 26,38 Par. .141,3 162,16 i\
. . .

163,12 353.17
13,28 .... 6,11 (Ruf)
2i6,g.3o
11,21.22 Par. . 227,6 f 10. 14^11. 18,14. . .

20ff28 26,41 Par . . I62,i9ffi 102,1 f


16,8
98,27 ff
n,2i 134.^5 26,69—72 . .
I 16,15 . . 218,3.15 249,8
99,i2f 337,5-15
11,23 337,5•- 26,75 • •
. -
16,22
11,27: 26,8 34,10 36,ioff 27,46 Par . . 153,31
251,30
17,20.21 .... 57.26
13S.11
I

38,7 49,15 53.14 27,63 • •


. .
18,18
131.20 140,2 28,19 . . 9,17 ff 50, 6—9 18,19 . (47.11-17) 133,13
54,1 1
.

140,22 f 155,13 156-3


346,24 f 349,21 f 19,10 . . .

(.54,5! 28,20
345,4 19,12—14.27 . . 132,1 ff
12,18 . . .

12,32.31 .... 59 19,14 y-;.


12,32 50,10 ff
Markus 19,17—19 - . 335,51221
12,35 "^^'5^
246,11 ff
19,17.19 .... 1S5.22
256,26 257,2 [,23ff 32ff 5,iff 19,20 ioi,9'
12,42 .

219,1 ffisff 3,29 • 59,9 ff 20,36: 102,1 113, 2i" 352,1 f


13,5.6 Par . .

220,2 f 4,11 223,11 f 29 227,3.5.


22,62 99,i2f
13,5 Par
:

. . . i

1O.19 ^9°,iff
13,10-13 , . . 223,1 if 29 23,43
.205,9.24f 4,12: 205,10.25 223,12.30 i62,iS
13,10 . . . . 23-46
7,21 Par 250,20 49,7
13,19 , . . . 70,111 . . -
24,25—27 . - .

9,17 ff• 261, iSf


13,24 • . . • . :97.2; !
7,25 ff •

70,I2 8,38 71,19


13,39 • . . . .
Johannes
13,42 • . . . . 173,2 9,48 (= V. 43-45•
167,23 S6jo
47 Vulg) .6,1] f (Ruf) II 3 . .

13,44 • . . 340.1 13 .

350,26 f
. .

133,13 \,\.z . . .30.18


15,21.22 I34,i7f 10,18 47.11-17 . .

140,5 ff 318,10.22
. . . .

13S.11 1,1 .

15,24 . 9,17 ff 333.31-33^ 10.7 43.2 86,32 f


I28,24f :
1,3 .
33S,3fi6 12,28 .
.

(128,26.34} 279,1 5 f 352.10 3 54, 18


16,18 . . . . . 253,6f 12,30.31
Johannes Stellenregister Römer 371

1,5 ioo,i5f 17,14.16 . . . .121,24.23 3,2 280,18


1,9 . .17,7 3(>.(> 37.Sf 17,17 77,1 4,13 56,18
I, 14: 319.5^22 ff 350,16 17,20.21 82,8 ....
5,19: 56,i4f 77,/jf 121,13
353>i9f 17,21: 1 20,23 281,2 282, {

1.17 .• • 7,6f9f 343, i2f 8 286,6 ff 287,22 f


1.18 . . . . 25ß 130.7 17,22.23 82,11 .... Judas
1,26.27 . . 3J2,24 17,24: 120,23 122,6 ff 790, V. 9 244,18
2,6 . . . .314,8 ff 26 ff 16 273,17 f 281,
2,14.15 • . . . 127, 27f 17,25 r3S.23.26
2,16 127,2g i8,i7
Römer
. .
98,27 ff
3,8 .
.
54.3 18.37 25S,4f 1,1—4 12g, 12
4,9.20 . 19,18 ff 19." 233,3 1.14 .
295,5 f 18 f
4.20 . . ig,2o 20,22 . . .
4g,23 38,24 1,20 . I9i,i6ff .

4,21.23.24 ig,26 21,25 ^40, g 2,4 — 10 203,g.26 .

4.21 . . 19,25 2,4.5 . 213,11.2g .

4,24 /,2 iS,s ig,i2.i7 2,4 • oi,if 210,18 ff


5.19 35.1 f 4j,2i 46,9 f Acta apostolorum 2.11 . go,ig f 101,11
5,32 . . (97,19? •
1,8 3g,S 2,15.16 178,10
. .

5.39 • 49,7 f 331.3 2,3 f 18,20 ff 2.15 •


268,29 ff
. .

5.43 • •
10,5 2,16 I49,7f 2,28.29 . . 332,11
,32.33•35•5 . 186,5 f 2,29 .
314," f 29
2,17 i4g,8
6,32 f5of . 27,5 f 3.2 . . 341.14
3,13. 5,30. 7,2. •

6,35 186,25 3.19 . •


229,15
32.34. 4,24 . 128,19 ff
.

6,63 264,3 ff 5.10 .


143,6/
3,21 120,19 • •

8,46 //•/, /^ 6.4 . 58,16 f 59,1 f


5.12 30i,5.2if
to,i5 (17,25) . 349,21 f
.
8,18 6.16 . 255,7f
. . . 50,3 58,2of • •

360,8 f 7.12 .
137,14 f /7.20 ff
9,15 {253.6)
[0,i8 . 142,^ 162,17 SS3. 7.13 137.24-28
10,34 (96,110 • . . .

13 3S4.2.5 12,7 ff 95,2 f 7.14 . i4,iof 3i2,i5f


10,30 . jg.io 281,11 286, 313,18
12,7 77,7
6 ff 354,15 f
16,16
7,i8f 235,20 ff" . .
262,1
10,38 39-,ii 7.22 .
333,9 363.10
17,28 io8,2j
11,25 32,6 ff
27,23f 7.23 • 263,14 270,4
95.2f
11,52 338,3fi6 8.5 . 315.16.33 f
12,27 . . . 162,16 333,18 8,6.10 264,3 ff • •

12,31 70,13 • 77." Jakobus 8,7.8 . 263,i5f • •

13,2: 246,13 f 2J2,I 260, 8,7 265,18 f


. 268,22 f
2,23 85.23f
20 26g,26 27o,ig.2oi
4,17 57,24
13,27 246JS 8,7• 7.22 265,11 f
. . .

14,2 igo,iS 8,9 •. 267,6


.

14,6 . .7,S.ii 31,5 32, 8,13 . 102,3 ff


I Petrus . .

2ff6ff" 36,9 77,1 8,14.16.19.21 101,31


14,9 •37.2 39.9 r3o.2g 1,3 •
54,21 102,3
14,16.26. 15,26. 16,7 148,8 f 1,9 . .
/jö, 9 8,14. 9.8 191,9
14,23 17,2g 1.17 . •
143,26 8,15 •
33,2 f
....
• •

14,26.27 :5i,i6ff 2,4—6 . i86,i5f 8,19 92,4 93,18 f (24 f)


14,26 53.19 3,18—21 ^36. 4 241,8 ff 25 ff
14,28 360, 3 3,19 •

173, 2 . gi,/s
. 124,4 ff
14,30 . . .70,13 144,12 5,8 .
. 262,27 271,2g 272,4 ff
15.15 «5-23 8.20 .
9J>,/ 161,14 171,
15,19 138,28 ig 273, g 2'j6,6
II Petrus
15.22 57. r 2 8,21.22 93.5 ff

2, 16 ro3, 10
15,26 . . . (53,19) 27g,i7 . . , . .
8.21 . 275,17 f 281,13
16,11 . . .
70,13 77,11 285,13 f
16,12 — 14 . . 150,15 ff
. 8.22 . 171, i6f
16,12.13 .... S3,ig
I Johannes
8,23.22 92,6
16,33 233,10 1,5 • •.6 37.6 45 8,35 • 213,21
17,3 47.7 349,17 f 350,3 8,38.39 253.15
17,5 277,4<' 2,1.2 . . . 131,23 132,3 9,5 • 231,101-
\

17.10 43.18.22 2,6 355.6 9,6—8 1 08,29 f

24*
372 Stellenregister II Korinther

9,6 .332,10.28 34i,2iji•' . . . 3i6,2ffi8ff ,25—27 . . 277,8 ff


.

9.8 ... 3S2.9 334a\ 236.1g ,25 . .


7g,g 278,12.19 f
9,10 — 13 . . . 168,31 f 246,21 ff ,26 . . 286,10 ff 288,3f
9,11 — 13 . . . 170,20 283,28 ,27.28.24 . . 118,2 ff
,

9,11 . /70,^0.32 f 171,1 f . 33,16 54,2 169,17 27. 2i 44,6 f 79,12 f


9,12 171,6 319,2. 18 f 330,13 125,5 ff 290,21 ff
9.13 . (i6i,8f) I7i,8.i4f 345,11 f 346, 24 f ,27.24 . 342,9 f
. . .

238,11 ff26ff 360,9 ,28 . i2o,28f 277,i7ff


.

9.14 , go,ig 170,24.27


. ,12.13 • • 137. I9f 278,7.%
19 28 1,
....

171,2.22 ,13 ff 98,25 5 282,6 282,21 f 24


9,16 . 2o_s,i2.27
. 22g, S. ,14 .
:
[54,18 ff 27 ff 289,2 283,1.6.8.11 —285,3
25 230,13.31 232, ,15 102,3 ff 289,3 f 287,22 f 289,23 f
J-23 233,8.g ,16.12. 13 . . .310,10.28 33 200,31
9,17 220,30 f ,4 248,26 f 35— 38-44-46 174, 2 ff .

9,18—21 . .233,11.24'.
,6.7 232,7.23 36 176,4
9,18.19 . . .203,14.2g .
• • • 17.23 i77,9f 37.38 ....
176,2.3
9,18 . .206,12.24 210,3 t' 168,1 ffl 39—42 i74,2T
. . .

1 3 ff 221 .,4.22 56.17 39 ^75,7


9.19 240.2.13 236,7 ff 22 ff 40.44 .... 113,2
...,;
; . .

9,20.21 ....
206.3.13 227,3.17 40 166,20
9.20 23g,g.24 240,4.17
. . 102,3 ff" 125,5 ff
. 41 . . i66,ig 168,21 ff

9.21 240,7.22 f 243,6.1g


. 142,10 143,15 f 181, nSA
288,16 f 13 289,6 f ,42—44 i75.i9f
9,33. 14,13. 321,6.25 . . 328,3.20 ,42.43 . 12,5 ff
10,6 —
8 ....
37,6 ;
31 i2J,2i 272,
83,1 ,42 . .
175.9
11,4 Sr8,2.T3 ; ,9.10 I2g,i7.22 313,
. .43-42 . I75.i5ff
11,5 3i8,4fi5 8.23 \ ,43 • •
175.3
11.33 64,1 330.13 S4S^ ,22 355>9ff .44-50—53 154,22 ff
5-

,4 316,8.23 ,44—48 287,17 ff


11,36 347.20 ,5—10 ....
342,17 ff ,44-42.43 288,2g
12,6 144,4^ ,11 .316,6.21
.
31 7,30 f ,44-43 - 174,7 ff 18
12. II 156,19 3iS,i 44 173.17 175. I4f 176.
13.14 -/,/ ,iy. 248,2g 24g,i7 230.1 13 184,12 285,8 f
15,6 . . . io,2 f 34,10 252,20 ffl 45 333.2of
16,25 — 27 . .
305,5 ff 18 ff ,17. 12,27 163,15! • • 50 175.22
16,25 64,6 ,18 299,2 f 15 332.8.26
. 51 175,24
16,27 347,3 f ,23 151. 10 52.53 . . •
173,24t
,3 139,22
. 140,1 341, ,52 125,11
j

3iff ,53—56 . . . IIS,2


I Korinther 81,22 I
.53-54 • -
ii7,9f
,3 0,2 3g,6
• 151. I9f ,53 • -
//o,.?./9.i'/.24f 28
1,10 82,17 ,4—7 60,14 I

1,21.24 . • . . 270,7 ,6 . 6i,is .54-55 • . . 117, i7ff


1,24 .... 28,12 41,6 ,7.11 228,13^ ,55-56 . . 117,22 284,9
1,26 — 29 . . .2g8,i4.27 ,7.8 .
9.5 f|
1,26 266,1s ,8.9 . 150.7 f
1,29 216,1232 ,8: 14,12 6i,i2f iSi,S II Korinther
1.30 . . 61,7.18 f 167,27. !
,11 . . .60,20 227, 34f
28.34 ,12 108,13 3.3 187,30
2,2 355.i2f ,9.12 .... ii6,26f 3.6 18,7
2,4: 304,9 347.25 f
ff 25 ff ,12 . 64,6 147, lof 1S9, 3.14.15 .... 271,16
2.5 ... .304,7 ff 23 ff 7 f,?) 190,7 f 191, 3,15—17 . . . 18, g
2,6—8 .236,8 257,4 ff I 24f| 3.15.16 . . .302,7 ff 23 ff
14 ff 238,10 4,4 363,i6f
2,6.8: (70,17 ff) 258,1 f 10 9 • -
",25 ff gg.iT j
4,7 . .304,3ffi9f 345.9
i5fi9.25ff 10 . .
2J3J2 !
4,1 8. 5,1 . . . i24,g.23
2,6.7 312,12.28 ,24.25.28 85,12« 4,18 . 84,4 f 7.8.14 f 22 ff
.

2.6 .
70,15 f 256,14 ff
. ,24.28 .
94. 9 ff
,
28 125,12 I9i,i6ff
259,6 f 304,33—305. ,24—27 79,19 ff! 275,1.5. 283,21
15 ,24 . 114,3' 5,1 . . .283,13 288,1g
II Korinther Stellenregister I Timotheus 373

5,5 147.12 6,12 . . 70,17 ff 72,8 f I Thessalonicher


5.IO 237.2.J8 14.16 f 82,25 ff loi,
4,17 r8g,i7
5,16 147^13 20 ff 160,5 248,26 f
5,8 342,12 ff
5-17 58,22 f 252,14 254, 8 f 17 f
8,i6 251,2 263,15 f 18 f 5,14 330,926
345,9 f
248,26f 6,i6 5,23 263,21 f
10,2 . 252,8 f II ff 342,
I0.5 250,32 12 ff
77.7
11,22 -^^9.9, II Thessalonicher
12,4 i5i.7ff Philipper
187.17
12,21 . . . . 236,7 fF 22 ff
13.3 .Sj2 146,24 335,2.! 1.23.24 93.3-5- {21.
16 f Jb-/,// 354.7 f
Hebräer
13.4 • • • . . 3SJJr 1,23 i88,ii
2,6.7 350, I 1,1 ... 9,17 ff 10,7 f
2,7.6 3S,i6f 1.3 • 33-7 37,5 38,1 f
Galater 2,7.8 . . 191,1 f 277,5 f 5.9. 12. 13 f 39,1 ff
2,7 . 10,7 f 38,26 140, 349,1 2.12,. 21 350,4.6
1.5 120,27 f 1,5 34,10
15*' 319,5 ff 22 ff
1.13 98,25 ff 343.20 1.7 ^36,17
2,20 351^^2 2,8 277,14 1,14 . 69,7 ff {97,13 98,
3.3
3.24
52,11
290, 6
2,10.11 .... 43,22
2,1
4f?) 153,24 263,3 ff
2,10 44,4f 70,25 ff So, 252,4
4,2 290,18
.

5 ff 122,19 2.4 .... 301,6 f22 ff


4,21 —24 316,15.31 2.13 . 205,TS.28 234,5.25 3,14 351,7
4,26 334,0-19 232,2 ff i9f 347,1 f 4,3 273,17 f
3.14 .

5.S 206,2 4,12 30,16


4,•9 135,26
5, 17 248,22 264,3 ff 4,13 253,1 1\ 4,14 .... 190,16. i8f
265,2 8fi9f 266,20 4,15• 7,15 • • • 349,16
267,1. ig.2oi2-j 26S, 4.15 r44,io
6f 269,7.24.79.^.? 5,14 190,10
5.19- -21 266, <p 270,9 Kolosser 6,1 ... .304,l•3f3Iff
5,22. t9 • . 267,10!"
. 6,4-6 . . . 59.13 f(?)
5,22 . . 52, ro 1,3.12.13 . . . 34,10 6,7.8 210,7.24
6,15 . 241,4 f 19 f 1,13 349.10 7,26 190,13
1,15.16.17 . . .139,18.19 8.5 . 20,3 147,4 290,2
1.15.16 . . . 347, 13 ff 315, 15 f 33 3i(>,ir.
Epheser 1.15 •253.7 28,9 33,6 27 317,12.27 34T,
34,8 f 20 36,7 f 47, 23 343.6
1,4 . . 273.17 f 274,g 5f 130,14 139,16 9.8 113.8
1,18 . . .27,2 345,22 141,28 349,11. /3.1$ 9,12 341,28 ff
1.20.21 .... 191,16 ff 21 353,i9f 363.16 f 9,15. 12,24. 8,13 . 290,I2f
1.20.22 .... 342,9f 1,1 6—1 8 . 86,/5 352,5 9,26 I20,7
1,21 69,ij 1.16 . 5,6 iRuf)
69,10 f 10,1 . 97,9 f?N 289,33 f
1.22.23 .
277,17 ff 353,5f (70,17 ff) 7I,22ff 81, (302,7 ff 23 ff) 313,1.
2,2 ^8g,i5 4f8f2off 86,32 f 18 f 316,1.16 344,1
2,7 ^20,IJ 98,24(?) 140,29 141, 11,12 . 341,1 f4f6.9f
. .

2,10 56,17 25 f 143,5 167,10. 11,24—26» ... 8, 8


2,15 58.23 /9 168,19 ff 191. 12,6 213,17
3,iof. . (67,11 f) (35o,i6j 16 ff 346,i9f 354,iS 12,22.23 .... 334<7-2i
4,9 167,13 364.3 12,29 156,16
4,10 190,13 1,17—19 . . .
277,17 ff
4,12. 5,30 . . . 163,15 1,18 58,23
4,13 82,fs 2,2.3 187,191' Timotheus
4,27 . . 246, 16 f 252,5 2,3 .... 340,7 f 22
I

263,2 f 2,9: 38,17 144,6 350,13'" 1.4 .


327,1 f 14 ff 347,5 f
5.27 62,2 f(?i 2.16.17 • 317^9-24 1,17 1 20,27 f
....
• • •

5.31-32 333.24 f 3.3-4 354,21 2.5 . .


.37,i9f 139,15
6,2.3 • -^29,25 330,3. 18 f 3,3 . . .I4(>,23 184,2 f 3.9 190.9 f
6,11.12 . . . . 246, / 3,9 58.i6f; 4,1-3 0"-^.-r ff
374 Timotheus Stellenregister Vergil

6,14 .... 305,7 f 20 f 2,21 .24i,4fi9f 243,3.16 2,1.8 . .


95.1 f
6,20 258,4 f 3.16 49.3 3.1S • •
• 267,31
I2,7ff . . 70,7 f 12 f
12,9. 20,2 . 1 56,28 f
II Timotheus TItus
12,9 . •

1,3 isgfi 3,5 5S,2of 14,6 . . 290, I2f 343.23


1,10 .... 305,7 f 20 f 3.8.6 347, 3f 344.6 f
1,16—18 . . .2j6,Tr.26 20,2.10 70,11
2>4 342, lof 21,2 i86,i4f
2,20.21
Apokalypse des Johannes 21,10 —
. 172,4.7 2J7JI. 184.15 ff
24 1,4 10, 5 21,18 . 184.16 ff
2,20 170,7 ff- 1,8 43,12 21,19.20 184,18 ff

Nichtbiblische Schriften.

Acta Pauli Constitut. apostol. Origenes, Selbstcitate


her. von Carl Schmidt S. 108 f 8,5 .... 215,7 f 25 Genesis-Commentar (Gen. i,

161 f 198 . . . 30,16 1-2) 52.5f


Genesis-Commentar (Gen. i , i
)

Ascensio Moysi Doctrina Petri . . . 123,14 (vgl. 34,i6f)

her. von Hilgenfeld^ Psalmen-Commentar (Psal. 2,


p. 129 Frg 15,1
|

5)
'
132,9
134 f 244,
. . . 17—20
De resurrectione . I73,8

Barnabas Henoch
18 25i,8ff Vergil, von Rufin benutzt
2-5 51, s
21,1 358,33
Aen. IV 405 321, 31
Baruoh-Apokalypse 40,1.12 (19,3) . .
3sg, s . •

40,9 ff „ VI 739 . • 275,21 f


94,17
Pseudepigraphen des ATs. „ VII 725 f . . 2II,I9ff
her. von Kautzsch S. 446 „ XI 714 . . 2i5,i3f
-457 • . . 122,25 ff(?) „ 427 295,20
Hermas
Eclog. I 70 . . 2II,I9ff
Clemens Rom. Mand. 1,1 . . 9,13 ^/, Georg. 2II,I9ff
I 94 . .

Ad Corinth. 120,5 121,13 ff „ 203 327,25


l20,8

121,17
„ 6,2 .. . 251,5 ff
. .

i83,25f
„ „ .
„ II 490 . .

122,14 Vis. 2,4.3 • . • 313,9-23 „ III i6o . . 2II,I9ff


„ „ 14,7 ff: 178,17 f(?) „ 5.7(8) ... 51, 5 „ IV I . 197,22
Abel Namenregister Corinthiuä 375

II. Namenregister.
^
'
Abel 9,16 (iv r^ habuit) 154,4 f (velut vas
Abraham 9,16 127,3 128, .) 3i8,4 ipsumj 146,7 (in eo natura
7.21 168,30 244,22.25 Basilides 168,15 ^• Marcion dei sapientiae — natura,
309,5 329,8 333, Boreas (ventus, frigidus) 157, quam pro salute mundi sus-
19 10 cepit) 146,11 (substantia-
Achab 245,17 liter deo repletus) 354,25
Actus apostolorum 50,3 . (unigenitus tilius patrisj 27,
. . . 324,5 333,25
128,18 22 ifilius dei) 8,23 (nullus
Canticum (canticorum) 3,6
Actus Pauli . .30,16. . in eo peccati sensus) 144,14
Adam 9,16 34,21 119,7 iplur.j 4,1.2
(dominus =
rex omnium)
244,20 (prophetasse de non- Chaldaea .... 136,14

' nullis invenitur)


324,2 333,20
58,5
(-
&-
Chald(a)eus
257,27
(p/tir.) 180,18
290,18 (perChristumi 148,
12 (per Christum omnia
facta esse) 86,14 1,2 5 ff

) Chaleb 133,10 167,17 ff (erat in Paulo)

{
333^23 329,S 351,10 (erat in omnibus
Aegyptius {phir.) . . 257126 . . .
* 159,1 sanctis) 351,14 ff, vgl. 354,
337J Christus (a/Igem.) 8,2.4.14.24 7 f (non tarnen similiter est
AiyvntLoq 338,2 (//?<;-.)
9,1 241,
11,9 15,25 25,3 27, in universis) 351,24, vgl.

) {)
IG 335,10.13 17.21 37,4 43-14-19 47- 352.2 f (Christi verba doctri-
212,7
241,8
335-14
1.6.10
[
18 49,8.18.24 53,10 57,
61,7.18 72,24 79,
naque) 7,12.13 (qui
Christo aliter docent quam
de

Aegyptus 119,9 128,22 133, 4.13.16.17 80,4.11 85,24 scripturarum regula patilurl
9.20 244,28 246,1 336, 94,10 99,2 100,12 115, 260.3 {plur., duo Christi
30 337,10 339,22 341, 17 118,2.4,8.9 120,3 125, bei Häretikern) 148,13

-
18 ( =
hie mundus) 341,11 f 5fF 127,9 129,8.23 135,3 Christus Jesus 10,5 f= do-
335, 336,if9• 138,12 144,19-25 145-2 minus et Creator animae)
12 340,14 146,3.16.18.25.27 147,8.16 II f s. anima athleta
Aethiops [fhir.) . 169,4 148,10.11
. 153,30 154,9 = 5,15
miles deitas dominus in-
Ai^ioxp [phtr.,
7j?.L0v
167,17 186,1 i88,3f 246,
14 257,8 290,6.8
tellectusX
347,

&*() -
7,7 (lo) 53,4 297,
i

vol) 336,13 Hf 353,2 354,23-27 l^^«?'--


9 298,2 f 299,4 f 300,10
Aman
!

251,26 schiedene Benenmmg in


.... 301,16 307,2 310,9 («i-
\

Ambacum der 6l,l8f

,
53,8 f heil. Schrift)
.... 53,3 (= imago bonitatis) 46, 11 ff 21
I43,i8.

'
ff
Apocalypsis [des JoJi) 43,12 (= sanctificatio) 61,19 (=
verbum sapientia

{
344-6 f et dei)
Apologeticus (Pamphili) 5,1
3i6,6
148,3 (= verbum
pientia et iustitia) 167,26 ff
(= sapientia et verbum dei)
et sa-

) &)
^ i6c,i6

[ &)
Artaxerses 251,23 261,9
.

47-5 ^ (^-
Asaph [Überschrift des 77. 116,6 142,7 (dei verbum)
47,8
Psalms) 136,16 i

24 (Christus et dei
8, t, vgl. 60, j

Ascensio Moysi sapientia appellatur) 143, 4f


333-
. .
244,17
22
Atheniensis [plur.) . 108,22 (= sapientia)
43,8 61,18 |

i^veritas ac luxvera) 142,7 298,13


.

3ii,Sf 333,2 1
Babylon
....
336,30
335,11
ihomo factus atque in carne
positus) 7,14 (quomodo vel 334.4 ^) 227,14 -f-
--
Babylonia .337,9 339,22 1 homo factus est vel inter ho-
Babylonii .... miues conversatus

-
337,7 est) 139,
[-
)
Balaam
335,15
33S,ii.i3

105,9
7 ff,
(in
vgl.
corpore)
und Me?isc/i)
f
140, 15 148,4
140,19 (Gott
141,10 ff, vgl.
Clemens (apostolorum
pulus) 121,14
.
122,14
.
disci-

.317,8
Barnabas (in epistola sua) 144,2 352,20 ff (quaedam 236,8 ....
251-9 in eo divina) 141,7 (quae- Cürinthius(//«r.) 252,20 355-
Baruch (prophetae liber) dam in eo humana) 141,5 f 12 (prima ad Cor. epistola)
122,25 (vere carnem, vere animam 256-7
&^&
376

{plur., iv tj
Namenregister

Gabriel (bellorum providens)


^ {plur.) 241,10 {oi

Damasus
.) 315. 7 f

3,5
94,18

Garizin
(Gabrihel)
351,18.24
147,2

[phtr.) . .316,12
%(),,
vvv) 241,8

lesus 44,5.6 142,5


r

151,19
,2 1

Danihel 257,30 (in Danihelo


. . 19,16.24 20,4 352,23 354,10 (filius dei)
Genesis 58,1 244,16 357,7 190,16 (= lesus Nave)

'
dicitur) 49,22
Javi^X (cum locum ipsum Ge- in 133.10 343,14 {^ei Sa-
300, 1
nesi, d. h. 1,26, exponere charja) 245,23
David [als Psalmendichter
citiert)
coeperimus) 34,17 295,6.8 296,10 298,
79,17 85,2 146,20
271,22 352,ii(inLpsalmo) 297,6 340,12
. . 6 300,15 301,8.15 302,i
49,21 (in psalmis) 250,26.33
Jci'fid 300,1 (oi L•
J.) 332,2
Deuteronomium 179,23 343,
- Graecus {phtr) 8,21 48,22
121,14 124,22 166,22 257,
28.31 258,21 259,10 264,
7.13 288,21 347,12 (et
324.11 (0 NavTj) 332,6 s.

60,7 65,6
X
lesus Christus 8,1 6
127,1
10,1.3.11
143,5 f
9.11. 18.22
ipsi sapientes) 169,3 148,1 354,18 (= sapientia
dei) 45,20
. . 298,4
Doctrina (Petri, inter libros Hebraeus (magister) 293,6 294,
53,5
ecclesiasticos non habetur) (doctor ita tradebat) 346,-1 1 ff 10.13 308,13.15

^& 2,26,12
(///V/-.,

{Volk)
ad
169,2
H.) 8,7 33,7
Indus {plur.)
'/vrfoi
.
257,27
324,16
lob 77,16 87,14 89,9 157,
. .

'' ) {oi
Hermas

Hester (über) 251,22


51,5
313,6
,
8 246,2.3
9• 19-30
254,28 255,4,

) "
rf/ . . .

334,1 Hieremias 89,6 f 264,21 (H. 300,ii


[ ., Lehrer des propheta)
lohannes der Apostel 351,
146,10 156,21
Orig] 52,17 [plur.) 212,7 180,10 261,15 14 (apostolus) 280,18 (in
293,6 298,10 Apocalypsi) 43,12 344,6
334,2 (^ .214,14
. . .

2 , 2 Hieronymus [vojiRuf. als fra- (m evangelio) 25,7 86,9


167,22 352,9, vgl. ,
,317,11 ter et collega noster be-
Ecclesiastes 68,4 245,20 250, 3o,i7 37,7 138,22 148,
zeich ?iet) 3,5 4,15 f (ultra
29 273,8 septuaginta libellos Orige- 9 274,5 (in epistola sua)

' = Eden
,

. 323,9 nis, quos homileticos ap- 17,5' ""S^• 45,3 (epistola


.
(23)
Elisabeth lohanuis) 151,23
, 90,13 261,14 pellavit, aliquantes etiam
lohannes der Täufer 264,22
294,7 de tomis in apostolum
[piur.) (baptistes) 352,23 (in ma-
293,9 295,5 scriptis transtulit in lati-
Enoch 9,16 tris ventre tripudiaus et
(in libro suoj num Ruf) 4,16—18
exultans) 90,11 261,13
358,32 (in eodem libello) Hierosolyma 19,24 20,2 Hie-
{im Evangelitim)
359.4 (über E.) 51,8 rusalem 185,9 186,14 334,

')){
Enos 314,10 {im Brief) 349,18
g_i6 29-31 339.2 (caelestis) 336,
Ephesius {plur.) 95,1 252,18 {in der Offenbarung] 310,13
28 (urbs terrena reaedifi-
(in epistola ad E.) lordanes 343,5 f
252,14 canda lapidibus pretiosis)
274,8
Esaias 53,5 75,28 82,6 85,
8 121,6
346.5 356,24
180,15 273,6
(proplieta)
,
184,15

1.8
334,5•" 335,

329,10 332,4 (';


Isaac
168,31
9,16

Israhel 10,1.2
127,3

329,8
180,15
128,21

333,19
1S8,
- ' . .

'/
177,3

(r«
Esau 161,8 170,19.28 171,
3.22 264,20
)
245,24 [über die

52,17
,
ev

75,1.4

245.25
334, 1 2
beiden Seraphiii) 346,14 flf Hiezechihel (Hiezechiel)
201,15 336,5 340,8 16 133,32 136,12
257,33 (in secunda visione)

205,2 22i,6 335,


73,
9.10 254,4 336,29 339,2
*(Israel, spiritualium

dicitur >deum<
341,16
Israheliticus
typus)
97,10 (genus, quod >videre<
Israhel)

(bellum) 343,4
=

{)
Haav (bella) 342,7

") '[){)
. 238,12 239,1
.
15 336,9 ^

Eva
Eva [
.
.^ 119,7

333,24 ff
244,16.20
-
lacob 9,16 90,9 127,3 128,
21 170,19.28
33i,20 332,1 333,
2.29 334,iof 335,8 338,
4 340,13
Exodus 171,3.22 332,8
244,27
254,1.2.3.9 264,20 271,18 333,9 338,2
3 1 6,6
238,12 297,6 309,6 {plur.) 318.^5 333,13 {OL ^

329,9 333,11.15 335,8 vvv) 241,6 241,


Foenice (provincia) 75,22 {=jüd. Volk) 331,20
. II 334,3 {-
)
333,i6
ludaea
ludaea

333>i3
335,14
140,30
339>2
334,29.30
[)
(caelestis)
1.3
Namenregister

343,4-S.io.i4 357,8.
10 (corpus Moysij 244,19
201,13 209,8 2i2,
239,12.13 293,6
Sapientia

341,23 (Pauli litterae) 129,


II (Pauli testimonium) 8,6
s. Actus Pauli X
6 203,8
377

337,9 5 294, 93,


, 336,28 9.11 301,14 302,7 317, 205,12 213, 233,11.14
329,10 332,4 334, 14 325,5 326,1 315.7 38,4 333,24
12 335J 33S,3 (quod vel

')
ludaei
die

307,12
19,19.24 {//ajö gegt^/i
yuden,

332,13

314,9-12
327.1 332,15
vgl. 294,10 fj
(ludaicus sensus) 186,2
(

[)
333-9 {p^nr.) 296,11
35'6
- Noe

Origenes
193,13
. .

3,4.8
. .

4,23
.

5,2
(alter post aposto-
331,21
336,4 f 8
9,10
de Principiis vel de Prin-
cipatibus
Persae

Petrus 95,2
dici

98,25.27 99,6.
9.10.12 155,9 253,6 351,
14.17.23 354,7 (Petrus
potest)
257,30
324,16
5,5

los ecclesiae doctor von apostolus)


,
332,14 262,27 (Petri
s.
Hieron. genannt) 4,7 f (>no- Doctrina) I4,i8f 15,4 (P.
ludas (proditor) 119,9 246, ster<von Ruf. genannt) 5,9 in prima epistola sua) 136,3
251,32 260,24 (apo- (Origenis in Cantica canti• 204,14.17 207,7.15
13

'
,
stolus,
244,18

333,2
{das
in

335,8
epistola

Volk)
sua)

297,6 f
332,2
corum

{
belli
in

citiert)
libri) 4,2 f {seine li-
homiletici
apostolum)

5,5 193,6
itnd tomi
4,16
von

18
Ruf.
'

j
209.8 212,6.8 213,3 214,
2 220,I2
14 336,1
Q -)
{7.
221,1.4

2o6,ioff
225,

[-
?.?.)
329,10 27,3
Pamphilus (Apologeticum pro Phoenice s. Foenice

& {)
libris ipsius Origenis scrip• Pilatus 251,30
LamentationesHieremiae 138,
18
Sit) 5,2 i
Pytho (= ventriloquus) 262,1

Leviticus 245,2 265,5

Lucas {Evangelist)
Lucifer
{seil, ) .
343,9
332,1
147,2
76,22 f
Paralipomena
245,18
....
(in primo libro)

324,16
I

j
Rafael

94,18
(Rafaelo iniungitur
curandi et medendi opus)

309,4
312,3 f
'' Rebecca 168.31

)
Pastor (libellus) 51,5 (liber
239,2
Macarius (fidelissime
M. Knf.) 4,12 (frater reli-
frater
Pastoris) 111,18
{ 251,5
• Regna
gnorum)
(in primo libro Re-
245,4 (in tertio
libro) 245,5
giöse M, iiiif.) 193,8 313,6
Romanus 3,4 (ad Romanos)
Machabeorum libri 111,14 . Paulus apostolus 28,9.11 33,5
i29,ioiromanis auribus)j,3
Malachia (propheta) 180,20 .
57,5 60,13 79,8 82,13
{plur., "P.)
Marcion (M. vel Valentinus 86,13 91,12 137,16 139,
318,2
difterenlias deitatis indu- 16 154,18 167,12.18 170,
Rufinus {citiert seine Über-
cuut) 148,18 (schola Mar- 19 173,17 177,10 178,10
setzung der Apologie des
cionis ac Valentini et Ba- 184.11 191, 18 205,27 Pamphilus und die von
silidae) 168,15 (= 1 2) 213,28.
Mardochaeus 25 1,23.25 261,8
Maria
(== 246,16. ) ihm hinzugefügte
De adulter.atione)
Schrift
5,1 —5
50,1 90,13 147,3 248,22 250,31 252,3 285,
261,14355,15 8 288,19 345,11
Michahel (Michael) (archan- Paulus der Apostel 8,12 37,4 Salomon 27,8 28,4 30,6
gelus) 351,17.23 icum dia- 50,2 61,12 69,7-9 70,22. 33,9 39,13 51,12 68,4
bolo disputans) 244,18 26 84,22.29 93,"•22 95- 92,11 128,1 245, 2of 250,

, (mortalium preces curans)


.94,19
Micheas propheta

300,7
Moyses
119,8
6

8,3 9,17
127,2
17,1
130,8
. 245,5
20i,io

57,2
131,
3 98,24.26 99, 6.8.9-10
ioS,22

12.24
23 151,9
253,5-11-15
119,9

351. "-13-17.23
120, 12
121,21 124,23 129,5-8.11.
135,26' 137,18 146,
154,30 252,17
254-7-11-17
354,7-8
1

i
-
28
364,8
252,2

contuens) 346,2

II
230,16 312,3
256,24f28.29
(sapientissimus,
turam rerum per sapientiam

Samaritana (mulier) 19,15.18.


na-

329,

4.7 149,13.20 165,12 355.12 358,io.i8(perspiri- 22 Samaritani I9,i6f24


188.12 244,17.28 253,7 tum dei loquens) 137,21 {im Sapientia (quae dicitur S.alo-
271.13 280,6 289,27 290, Hehräerbrief) 8,6 120,6 monis) 33,9 357,2 (qui
Satanas Namenregister. Wort- und Sachregister

utique liber non ab omni-


bus in auctoritate habetur)
357,2

Satanas 70,11
malus
f (Salomonis)
39,13
121,10 (= scriptura) 157,1 1
246,10.15 (qui
1

i
Seth
Sidon

){
Sidonii
. . .

.
.9,16

. .
34,22 Tyrius {phtr.) 73,19
336,30
335,11
337,7
335,12 f
21.24 337,7

335,11.13 {oi
227,6
Tyrus 73,17 74,1
75,19.

iplur.) 227,11 228,4

75.7-I4•
)
-
dicitur) 137,1 1

Saui 245,5 3299 21 245,26 257,33 336,30


Scythae 169,5 Smyrnenses .... 95 >2 (quae spiritaliter intellegi-
. . 324,16 338,2 Sodoma et Gomorra 133)7 tur) 75,24
Sem 9,16 136,9 . . 335.11 336,3 f

Seraphin (duo illa) 53,5, vg/. Sodomitae . . .133,19 Valentinus


.

148,18 168,15,
346,14 ff Stephanus . 119,10 128,19
vg/. Marcion
(,
= So/in ti. heil. Geist) 52,17 Tauri 169,6 Zacharias {Prophet) 245,22 f

IIL Wort- und Sachregister.

-^{
-
){& (())
ö
. . .

.)
A.

158,6
. ?.'
47.5
Die griechischen Fragmente.

^^
){ )
(-- 321,8

227,14
-)
))
196,8.11
196,4

causae 238,6.9 (derMensch-


)
=
(^
(/^«''.,
praecedentes
-
-

(
.) 47.8 f ( werdung Christi) 319,7

-
s.

-{ 24,9
{ ^) ,
s.

3^8,8 1 6
204,

-){(^) )
294,11

() ()
*{&)
{plur.
)2,']{
.... 224,14
= simulacra)
Auffassting
328, 14 ff
(neutr.,

331,5
der
ft"
bei ivörtl.

{'-
Schrift)
23,9
203,4 (neutr. plur.) 319.^1

causae) 238,11

= antiquiores
239,7 241,

&
^
i59>S 160, 33 1. 5 ,3
(-
) ')
1. 16 {plur.). . , . 232,15 217,7

-
- &
s. 217,6 2 1 8, 1 1

igg, 241,2 (pl»r.,


*96,5 *96,

^
ip^tir.) 16,1 4 (pass.) 330,12
*96,2 *97.7 *59.3 '''6, (plur.) . . 232,2 (plur.) . .211,2.4
{ihre Entstehung) ^96,6. s. . . 2,
,

& -4
s.

239,14 (/^w•) 56.4


230,3 (neutr.) 56,8
s.

&^( )
-) "
{neutr.,
{plur.)
( 7.)
s.
. .

.
.

.^
314.'
97.4
37,3
par. =
(21) (super .) 309,2
(plur.)
s.

333, 10
.

(plur.) 327,8 {com-


simpliciores) 308,4
.

200,6.
{

[
(pass.)
328,7
iur. ) 200, 1 2 ( super . )
1

....
. . 200,12


231,4
& -) ]
*4,6

)()
( --
329,5 ('
(neutr)
. .

()(-
.

.
306,4• 4
197,13
6,6
333,7
200,15.16 320,10
ao(superl.,o?.
f

)
....
d
326,7

-
) 8,5 (-
308,8 328,1.3
1 99, 3 217, 200,9
(p/ur.) . . 220,11 8, 1 5 99•6
& ^ Wort- und Sachregister :
) (
-))
379

52,2 { s. --
3216 s. 99,7
( -)
)
= inmaculatus Ruf. ^
(neutr.,

)(
321,4 x
(sufer/.) 200,6
.... 33>4
.
s.

[ 312,
207,2
(plur.) 303,1
-

--) )
33>2 335-5
{) '/«-fi-'i 315,6
*6,22
^
199,2

-
325)2 326,3 f 333,20.25 231,6
.

(- = . . . .

*6,3
ineutr^
13

)
302,4 f

9- - ^5 -^ 324,
,
Paulus) 317,

-,

-() (
vom
22 1, 6 293,11-14

-
"^

311,9 3iS,io 320,2


293,15 (--
{ 305,11 ff
(piur., ) Teufel) 96,4
-'/.
^-)
s.

-•) 36,

^{ ^ )( )
319,5 ('/»' (pass.) 209,7 231, i2f 336,4 ff

-- 294-2
(=/)
(= Christus)
36,13
322,4 329,5•2
36,11
,
212,8 302,3 3o8,i3f 320,
^5 324,8
=
{]
spiritalis inter-
.) 333,9
323,8 (

(-
\ T^S
praetatio 330,2
13-26
( ^) (17)
333.6
333, 313,2

, ( "
300,5 f 3oS,7

)
/.& '%
. )
[phir.) .

-- 24,2
316,14

- (
27,
- )
&
() 295)6 (plur.) 81,10 *6,3
* 1 83,

-
222,7 (pass.) 325,12 234) 1 6

)
4,4
-
(=

.
{neutr., von Christen) 318,12

) & --
s.

&) * 103,23 *{

'
^9.5'3
*{}] , , , , ,

)
,
104,1 *(f7tt

. - 83,8
4,3 *{
) [-
. . .

)2,9
&) *(
103,4 (ww
-- 4,7 . . 235,10
4,9

&
199,10 (plur.) . . 320,9
wörtl. Schriftsinn) 328,14
{compar.) 327,7 s. von Christus)
(avQ
('
S.

(^ -
329,4 319)9

(
1 99, 5

) ( ^)
*( / - -)
&)
^ ,
323," ,
^
198,13
).-

)
217,5
. ?/ 22,6
104,11
*{
.
1
{7) . .
59,9
....

)
222,9 121,14

)') ) ('
) *{ 204,16 214,10
{ 6,2,
) .) 103,21 vgl. 337,4 227,9

)22, (
) . (
. )
(neuir.)
236,15
214, (pass.,
. 322,5
104,12
8 1, 3
*(

&
*(
*{ ((. (
[ph/r.) 217,5 361,13
^

96,5
1 8,
97)1
(
)^ ^ ^


)
6,9
16 ) 228,7 {plur.) 223,
225,4 320,9
(- '. .... ('.[%•) *82,6
(plur.)
. .
.

.
308,1
196,1
^

333,5 (fwv
195,8
9-)
227,1

) '
337,4

) *i6o,2of
305,12 (-
()
333,5
218,9
s.

.... 320,5

)
.

& ( (7])
6,6 3'7^

9•
207,14'"

)
(pass.) 224,2

-- (
226,11 328,1 (' 7)) 32,8 321, i2f
331. iS
298,5 243)3 (näv ^) 233, 335,4 309,14
^
2i3,7f 3 f ( •) 214,3 333)7

-
204,16

)
1 95' 7 2 1 8, 243,6 222,9- 1 3- 14
. .

)
6 158,6 28,4 238,9 303)13

)
{ . . .

*(() // 8
*97,
229,6
.)
215,3
g6,j (plur.) Christus)
2 1 6,6
231,13
143,18 (')
(^^"
^(&
307,15

1*{ 8
317.15 359) ,

103,
^

(plur.) 324,8 () ioo,5f 4, :


. .
.

2 1 8,6
.

219,4 .
.

. 308,4 aaaJ . . . 36,


&- )
&
380 Wort- und Sachregister

- ) . • (fass.,
s. 207,2.3.4
236,3 (oi
28, 7 209, 2
s.
.... 214,2

*
&']
)
(
- [ )[-
) ()
*&
209,4

3,2
)
....
)'
232,12

207,13
{?)
209,3
207,8 (-)
205.1

14
(&?])
28,
225,6.9.12

224,5
224,9
240,8 f
225,10 228,1
f 230,
228,11

,
stehung) 96,7

297,7
*97,2

= Anfang *(
s.

*(plur.,

( 97,7
Ent-

)) ) ) ^)
221,3 <^'/

» ) =
^

- )
s.

107,4
. .

*6,2 [
97,7
104,3 (-

& &)
(r^ 333,21 (viov ver-

( (
164,6 {plur., 04, 12 neint) 349,19 *{^
^ 107,5 6,4 (
359-17 104,8 «Vx?7)i64,l (/^)2,
. 327-1 s. 7 238,3
=
.

() ))
,

s. . . 320,11 f Herrschaft (plur.)


238,1.5 f 81,8 83,5 *59,2 (in

-
.

*3,9
)
s. 86,28
3>5 321,5 37>
,

(pass., =
Periarchon
303,
(globus) 122,24 J.
^
* 1 03, 1

(pass.,
7
& (N'ame erklärt) 5,5 f (schwer
zu verstehen) 5,6 9 (Atis-
lassungen , Änderungen

)
35°' ^ 5
. . . . 88,15 s. und Zusätze Rufins) 5,11
\compat\) , 312,8 206,12, vgl. — 18 (Mahnung Rufins,
{med.) 209, 1 235, das Btich sorgfältig ab-

(
,

312,7 207,16 312,11 zuschreiben) 6, 6 ff (kitrze


,

() Fassung desselben) 8,5 f,

&
33,3
292,10 293,13 •''•
(= Paulus) vgl. 65,2 ff (superiores duo
210.2 214,2 216,12 234, libelli) 193,6

- -&
reprobare (= 12 236,5.7.15 239,8 243, (posteriores duo) 193,9

-^--et abicere) 197,10 f


( }] 299,3
317,15
314,"
328,4 33,9
36,5
332,
-=
s.
. . . 296,13 f

^
333,2 (plur) rex vel pria-

)
7 334,5 (Q
04, 300,14 ceps) 42,14
*{- 308, 15 f 311,1
^ =
) )-
^318,11 322,14
( 327,9,
() 336,3
Gott) 231,8

^ ) &- ()
^

*{ {^
*6,22

«
221,11 222,3 (^^« (plur.) 308,8 . .

183,4 118,5 * 1 60,23 (plur.) *gS,^


^183,4
. 330,15
. 320,9 (superl., p>lur.) 229,2

) ) (
*
(/^)
&
103,13 aöö-fVfiß 304,1 350,
?] ()
183,2
?/ 296,2
( 4f
(-) 2 1 6,4

)
. 1 99,
[pass.) 310,13 *6, (neutr.) . . 201,2

] ([&--
, [ . . . 310,4 (neutr.) . . 230,8
233,1 203,9 28,6 209, (plur.) 93,20 *59>

)
223,6 224,4 236,2

) „ 15 232,15 323,7

&) ( ) -
3
Wille und Trieb
( (plur.) . . 303,8
321,15 ['^^^-) zum Weben) 197,4
,
303,4f (== otiosum esse, von 328,9
*03,5

^) )
(pass.) Gott- Vater, verneint) 68, 1 2 sub-

-^
s.

( *io2,i5 222,12 226, stantia

) & )( 104,10
219,5
12
4,3
*(
*(' 103,14 14,1416 15,6.21
(= incorporeum)

*(
)
. . .

, (« :•

&)
206,9 104,3 (== incorporea) 124,22

() *(
von Christen) 295,3

155,13
204 9
240,1

,
^
97,2

205
(
,
(plur.) 222,1

)( -' ()&)-
3
*59,5
164, 1 2$,
(compar.,

(plur.) . .
2,

309-3
Wort- und Sachregister

?] s.

{neutr. plu?;) 333,

)
^)
5 ()
241,3 *(ö
104,11 ()
- ) [neutr.,
381

,^
321,4 f
*{- }'<*59>7 302,9 3>2
10

(neutr. =
<«/= arbitrii
204,17 2o6,S
liberum arbitrium
nostri liber-
) - 103,21
*{
103,19
103,18 *( 7P«jt/^ci
[) 32, 313,17 321,
38, 313,13

){)
(//«r.j 203,5 301,11 303,1
[) [)

- & ){ )
von den Seelen)

, -){)
tas) *96,3 195,8 196,1 314,3 312,8
200,2.3 204,6.12 207,1 102,13
{''
293.3 ?,3^^^{-
= und
244,4 ipiur.) 203,8 205,1 222,5 NT,
224,4 234,8.12 235,9 237,7 (f^) 239,11 225,12
2^,(){ -
,236,3

) 47>4
,

{. , , ,
aoj-
195,6

20,7
) (
311.1 36,4
232,6
309,9

s. {pass., 33,4 39,

&)) )-) )) )) (-•-


14,15

- .... —
)
^ {- - 33,3 308,3 12 312,9 313,4 314,8
(
- 3'^'5 8 1,7 322,2^ 325,13 331,6

) 226,9
223,
s.
6 225,4
226,3

[plur.,
226,4
34,4 f {,
s.

*{ ^
-
220, II
{&) { , -
)
164,2
97, 1 1 *(/7 213,9 (^?
(^
33,3 ,
*{
-
,
^) { - -
97,5 37>9

316,8 *{ [
3,4 j/^«''•)
103,21
/9^,9
)
308,13 .
97,12
. . .

7«/" 32,7
1 97, 1 2 1 99,4 {pl^f.) == allegor. u. wörtl.
.... 294,6 199,8 Schriftsinn) 308,9 vgl.

()
flf,

){{)_) {
[plur., neutr)) 196, yevffftg 328,12 ff 330,14 ff 33I1
282,24 ^)
-
13 s. 333, 1 8 {plur.) 204,5

- 312,2
13 ff

3,7

^
314,6.12 318,8^ 321,1.6

- ) {neutr.,
335.4

^ 12
*{plur.,öia
ßad-)

[compar., nezitr. plur.)


103,
/ 52,2
{neutr.)
(/ßJ-J.,
.

vom
.
235,4
So/in)
209,9

309.2
9^,7 {)

)
,348,9

,226,8
{
)
- ,348,9 (//w.) 348,9 f
( *|
)[&)
[verneint beim Sohn)
"^S^-

- 305,11 (•,
301,10,

) 3,6
seil,
294,7 yf'vog
{plur.) 293,9 f 295,5 8i,io {)294, 1 dai- 328,12 {
{) [ 155,16 320,12 '^
-) 38,6 ('/;</) 160,13

))
331,4

....
332,2
*6,
311,2
215,6 33°, 1 5
322,9
324,16
2,2^^ {pass) 81,5
)
332,15

)
)
{plur.,
68, (-
232,6 (^
-jv)

34,3,
334,

'-
vgl. 293, f

{als Verführerin)
{plur.) 325,7
305,11
292,11,
307,

326,1.10
1

326,10
99, ff

) - .

{pass.,
. 220,6
2ig,'j
[) &( s.

- ( )
99>9 f * 60, 1 8

)
y/7 1
335-4 s.

, ) *{
)
222,15 *96,5

{)
.
32 1, 2 (;Uf/'()OJv) 2X1,8 *{plur.) 96,1
('
{ ) '
/9//9A/oi'=libellus 313,5 (/^«^•,

{
214,7 ,303,7 j;^?) 319,15 f 183,34 *{Entstehung) 96,6.
9.13 160,5.10.13

*{{))
317,14 225,15 104,9

-) 230,16 (
&)
)
97,4
*{
{plur.)
&
311,11 ißi 349,1 1 x
331,17

2,2*{&•)
308,12

103,
'
{pass.,

360,3 f
- * 97,15
s.

97-3
382

)
,) -)
*{
[]
98,5
ÖtVÖQOV

(
. 230,6

231,
Wort- un d Sachregister

33^)5
299,9

)(
294,1
(^,
f

295,4
(plur.)
(,'
ihreDauer)

293,10
^-
&)- ....
(?ieutr.)
. .
.

.
214,7
211,1.3
207,11

^ ) 8 (//«r.,

)
Christus) 56,3

-^
[ 213,5
von
327,2
(plur.,
300,10

- [) ) . )
*{ 6,7 scil.Xa) 299, [pass.) (= '

{>:) 3332.4 319,1 334,2

) 95^14
68, 2 *[
[phtr., 320,5
3
= explanatio
.
333,3
309,13
321,16
1 5-9

326,13
^

2 5.4 f (pass.) 217,4


[
) 32,6
1

^355 C32J (pass.) 321,7

)
224,12

-) )
235,7 (// . . . . 1 99, 1 3
237,1 238,2.3 38,.5 315,7 (//«/;.) 214,7
[ vJ- 199,1

[ - )[)
*[
. .

{?.)
37,3
-
) * - f ( -
(- 56,5 3,5
-
) /( )
)
307,12 . . . .

29,2 158,8 297,7


— 240, (plur.) 316,4 320,8
^^

293,6 (.'
= das jüdische Volk) 331,
8f

(
[plur.,
äaJv)
) 324, 1
-
{p/ur.)

)
.

'^'
333,i6f 30
Abfall von (
226,11 18 332,15
332,3 [plur.) 301,13
( .)

-
1 (//r-

) {- &
Gott) 96,3 ff 102,14
2 1 6,8 f ( ,4 (- s.

[
.

-) . f . . . . 219,1 3,5
=
& ) 100,4 [pass.) 241,4 Heiden) 338,5 [plur^.)

^),
. .

[)
320,7
2^$,7 37,4
*(äer Sünder) 98, 293,12.15 294,4 298,2

- ()[) )
308,15 324,3 318.5 335-12

)
[[
(//«^., s. 298.6
228,8
(plur.) 199,9
{-
302,13
304,2 ([neutr.) 235,2
324,10
8. (
224,16 225,
319,3 321,10
-) (plur) 68,10
292.12

) - ) [) [) ) [-
224,11
293, 312,5 [-
22 1, 6

) 3,())8,4.- *
225,1.5.9
=

[
('/
293,7 Christus) 47,4

) '
292,12
296,5 349'i6 (= similitudo)
[fass) . .331,20 [plur.) . 81,6 218,14
L(iovo (phtr.,
.

S9^(> 320,14 (/- 36,10

- )))[ ()[-- [ [-) . 164,9


. .... 201,9

-)
[
( 56,5

--- )
(jlur.,
56,6 f 56,2
361,
(beata 8,6
- 56,7 f et . . .)

)()[ [phtr)

)
294,3
)
.

65,10 8,4 320,15

) et 331,8 [

[) )
332,7
(&,

)
6$, 1 1 321,12
. .
334,2
) •

[ 207,2

[ [,
. . . .

)
164,3 359,9 328,12

())
. .

332,5 f
( [ 164,5 (-/) 3,4 ,
293,7
....

( -)*(|«-
200,14

) [)
[ [)() 164,3
301,12
359, 1 7

304,11
-
IV
....
296,3
236,7
312,10

) {') -
(plur.)
(plur.)

319,13 f
. 200,14
},(),
f (= virtus)

3,9 (/^«^.) 6, *(
*[ ')
) [)
)
65,
213,8 *
1 1 f 315-4
308,5 333,25-27 f
38,6 [
) )
\

159,11
301,11 (-)
159,12
II *( seil,
6,
.\ 233,i2f
34,5

s.
{^"^•)

319.13 299, 96,5 [ 97,4


^ Wort- und Sachregister 383

^)
ixxQoieadai

{
-)
336,6.12

^{
200,15
233,9

312,2 (pass.) 308,11


234,3
322,5 f 328,13 334, 335-

)
[ ) /) (
) &{ (-)
)
13

'-
(compar., Adv.) 232,
\stiperl.,
(= deus)

*i59'i6
Adv)
21,13

107,5
*6,5
303,3
{jwv
f
)
(2IJ
296.4
*59,/3
3,2
331,5 {,pass.)^i2,3
= potestas
8 1,4

{plur.)
{)
{) 81,8
(7/

295,7

83,6

)-) ^))))- &-{))



227, 3ff
. .

&)
33i,i8f seil, *59>5 226,5

-) (
.^

196,4 {^
{ 325,9
{
*()
[
)
301,13

{
298,6
241,7
160,19
319,1 ^
=
207,2
{ >?
91,5
{ ]*{,
.) 198,12

199,12.14
{
2 1 8. 5 {'
.
extrinsecus incidunt)
200,3
quae
198,6
201,5

*(
) {
4,2 20,3

{){)
103,15 ('^om Sünden- ^^,

&
seil, 160,3.4
2 (plur.) 203,5

)
fall) 81,6
.

{. . .319,12 320,15 {phir.,


296,13
333.6

6
f
222,1.12.15.
333,4

[ -
26,7
.

(j>^»r.,
. .

, .198,11
*59,7
319,9 (= inoperatio) 45,10
(=operatio)2l2,5 (=opus)
(Christi) 223,7 293,10.14

236,16
. 203,4 f
.

(neutr.)

{
\

23,
oiaq) 333,27

) ^) - 210,3.11 (>/«;-.) 197,14

(
)-
^_

2o8,io 212,11 232, 95,8

)) ^&) & -
12 233,4 234,io.i4f 235,
28,3
56,2
i^'on Gott) 229. 6.8 {) igS,g{ { 3°4,9
(
() ?.)
,

^ ), -
10 [passi] 2o8,6f 215,1 234,15
ff

-) '
'^^
j

. . 208,4 235,6 242,3


6, (pass.) 213,3
-
348,5

) -'
1 . .

- &
*( //
21.24

)
s.

3, *(*( { j

/^
'
)
301,14 97, 6 1

''
103,7
{ 302,5 *(^

^
. . . !

= natura '
2 1 8,7 «Vzff) 161,4
{
)
, ,
.

) ( 4)

^
*{compar.) 103,19 196,1 200,2

\ )[(
»
=

)
*{Adv.) 103,22 prospectus et intuitus 361,12
{ von (-)
{) 28,2 (32) [plur.) 309,4

&
Gott) 360,1 292,9 208,9
{) 2,

&
239,1
{ . . . . .

35,
) . . . 327,8

^ *{•)
25,6 22,8 329,6 33, . . .
294,5
(^ 33,2 (filur.) . 220,9 f
3>4
)
(pass.)
98,4
( {plttr.) 204,8 205,5 233.

^ - ) 302,2
lof
223,9
323,1 330,5 (-) 295,2
231,7

) ))
. . .
^

((
. . . 226,14 (co/fipar.) . 322,8 f {von Jesus) 301,

13 197,1
{plur. neutr.)

{•)
196, [pass.)
....
. .
305,5
227,1 f /)
14 f 307,13
334,4

) ))
,
(

}^ ,
296,4 s.

{
Gegner der Auslegung des
=
*{
*{
&-") 97>2
32,.8
() (roj"
300, 1 5 {')
311,

{&{).)
-
^ - &{)
Orig.) 223,14 ^59.7 8 297,9 298,13

^ { 3,.6
r,
(p/ur.) . 243,8 315-3 3°7, 38,6

304,6 f { { 222,,{] 222,17 { . . .

.) 305,10
333,8

vom tiefern Schriftsinn)


) . . . .199,11
340,6

)
302,7f
^

230,2
292,9
{pass.,

(-'
) ....
1 ) 322,9

196,5 (
{neutr.)

310,2
201,4
227,13
14

225,1 () (plur.
. .

225,7
3,
229,9
neutr.)
384

....
....
302,3
Wort- und Sachregister

....
....
198,14

^]
/ ) *{•>
^
161,3 ^•

)
33>4
(^) 335,5
*\-
{ -
{/>ass.) . 2941 1 2 1 6, 324,6 326,9
....
)
) {• '
240,4 217,2
229,4 (/^•f.f•) 83,7
[/.

98,3 x

)[
38,2

)-
216,4 {compar^ 322,9
22,

)
s. s.

219,12 ?/ ^^) 28,

)
s. 350.3
( ('/

){ ) {)
218,7 * 02,

211,4
- 102,13 [*
-
10.12 \ri
13 '^(/)

3,6 *{--
.... 35 3,7 103,11
(-/) 226,14 . . 232, 1
5 197.7 325,9 («/)
.... 335'^ .... =
( ^) 236,10 104,13 rationa-

)) , ,
223,7 {nentr.) 323.2 . . bile animal) 197,9-11 198,4

^
243, ff 202,9 219,12 231, {plür.) 196,8 197,2 198,3
. . .219,13 7 236,7 295.9 315.2 234,16 ,,235,1.6 [7.)
316,10 282,23 (ßi/^17«) 282,24 (-
/"«)
334.7
316,12
1
(')

{
7.8
„328.4

98,4
*{ &) d. heil. Geist)
von C/Mistus u.
3 52,3
iplur.,
{ ^- 219,14

226,8

( ) {d
....
-)
223,15 225,3

226,6
301.2
f

^) 3,4 ^ (^
- )2,2{:,
{nentr. () . . . 326,10
22,9
213,8
. . .

215,5
198,15
?.-

-
. . .

*97.5 *ipass.) = pietatis regula .)


/
-/?«/.)

&
- {) (- )
^
97.16 f 227,i3f (228,130 20,
. . 3^7.9 232,9 91,5 93.15-17 *59,
[pass.) {neutr.) 200,
333,24 1
5 {su- 15 212,1 303,7 323,6
.

. . 293.3 3°.8 per/.) 200,14


„ 336,13
2 8,4 *(/.) 98, 164,4 (neutr.) 200,13
2,
1 . . . , . . .

213,6 231,13 ....


{
. . . . . .

2 1 6,6 s. 2ie„4-

^
. .

*{
s.

.... 334,2 ^)
225,16
31 1.6 {^) g-,6
56.4

)
&) ) ))
9•,
5
== opus
201,5.7.9 222,5
231,9 232,10 (rw»'
(-) 222,
-
,

'
3ii.2f

218,5
309,9-12
{
201,3 22,
321,14

- ^)([)-
9- ()
^-. *{
S ....
9-)
337.1
204,10

)
223,4 195.7
"
32,2
[plur^ Bf &-
199.8.11
{ ^( '' )
215,6 221,11 222,3 98,4 (co?npar,,

315,12,,
[
224.10 f
[plur.,

[piur.)
. . 227,3 ff
206,13
237,1

222,7
5- . (
350,15
204,7

3
220,11

[ ^'
233,7
''
) )
^ , 243,
^) <)
-) [
232,2 (0
32

224,^1-^7
1. 1 1 s.

{
303,14
'-

) ( ) ,)
223.11
327,6.12

223,2
225,1.6
330,5
3
300,15 f

{plur)
310,8 322,14 324,
205,8

.
{
218,14

,
&)
'9S.7

{
243,12 ('
{36,
)
- ) -
[ (] )
••
- 234.13 f
234.13 f
229,13

235,6
{{ 230,4
230,1 1
ff

,10 325.2

, ) *{ g?>,3

))'
,333,1
241,6

(//«;-.

199,4
{
209,9 {f^utr.) 200,
rnasc.) 309,3 (*-
224,15 '.^
von
seil,

{plur.,
des Christentums) 294,8
Gott) 42,12

= Atihänger
164,7

293.11
spiratus

)( s.

64,4 2,8 204,14


205,4 26,8 207,4•2 209,
7 298,3
=^
349,^1
= divinitus

-
38,
in-
,) - - d - Wort- und Sachregister • 385

(
[seine
3f [ Ällwissenheii)
226,1

&-
21 8,
d .

(
)
) )
()
)
.

.
. °9
296,12 f
plur.) 21 -j,^
[)
10
4,8
222,
(neu/r.) 197.12

(
218,7 f 242,4
226,15
ff 199.

)
) *{
68,12

95> (=
*{
)
läod-at 217,11

' 226,9
223,3
28,2
(=?.)
('/

222,1 [plur.,
217,9

224,6
....
-
198,10 *(-
103,
[plur.)

)-
219,14 320,3
-) wie sie verfahren) 2 1 7,9

(^
ff

-) 96,4 {- 217,13

'()
;iar(wv = regula disciplinaque
[plur.) 122,2

()[, 28,2 . . .

216,3

,)-
209,i.i4f 28,_^ . . .
[plur.) 3°6,2
AT

)
.
29,.3•9•.3 im
.

*[ {
und NT) 225,12 322,13

[
217,10
= bellator 15
(-, , ,
308,

[()-
')- equus [plur.) 198,5
^)
96,10

42,
209,11
293,11 [pass^ 326,2
32,
) .

[) 22,8
(p/ur.)
s,

. .211,2.4
219,5

13 f
296,9 3^8.
. . . 2,2
) ))
229,4

&
)
[^ }
333^22
2 1 8,9

(
(
220,12

-
333'
324,3

320,8
32.4-7-4 322,2.15
328,15 329.2.7-12
33..2 [plur.) 309.14
325.4 339.1
[pass.)
deutung) 274.2
nium a superioribus ad
. 319.8
= constitutio337.5
[Be-
ff (= om-
in-

) 199.9

) (- -
21 feriora deductio) 275,15

&- . 32,5 (mundi) 274,1.6.10


303,6 (
554^ (seine

& [-
adnuntiare
• =
u.
praedicare,
praedicere

[-
[
) *(seine Schöpfer-

^ ) &) (•
keit) 56, 1 f 2 1 8,6 *[pass., 301,11 (29 f)

')
)
& -
tätigkeit) 96,11 ff 1^3, 1 300,15(30)

-)
[^
307,14 (<-/-
349- 1 ^
7.-
9•) 345.2
)
307.14

)
-)
( 227,14 [pass.) 314.12 213,9
[)
*(') )-
315.2 282,22
319-5
[ . . . 314.9 [pass.) s.

- *[^

) -
g6, g8,2

^-) ^,
1 1 ff (//«r., (neu/r.) .

) 218,8 03,6

) [-
.... 26,
[^ •

^)
294,9 [
-=
* 9•
Christus

296,4
. .

(-
34,4
(
)2.3„()
seil,,
*2,5 *3,2 104,
- )
3,6
><
100,5 *(

242,2
. . .

s.

7) 354,1
1 59.7

) - 12
2i8,8f 219,5

- )
*6,4 2,5 212,6
226,9 282,
.

. .
. 220,13
22 1,

&
- () )
23 *(«
^ , 103,8.14. 216,7
[ ?.&
. . .

[,
)
04,
295,6 299,11
)
&
17 (==
(=- von
229,12

(
222,17 223,8 f Gott) 164,9

[- /)
)
301.8 221,12
. .
22g, 11 238,7 (/7

^ 223,3.5 [)
. .

(pass.)
. .218,13
222,15
225,15
'}})
"^[)

^)[) -- &)[
103,22

/ 1
3 9. 1
5 [plur.,
309,8 {) 2,5

^ ()
-
303,12

)- .... * 1 60,20.22 (-

-
. 212,4 242,4 S.

) &)[ '
197.12. 13
*6,6
-)
d

*59,3
[
.

(pass.)

8,5
*59.^
.

[plur.)
.
297.5

81,8
228,6
iv
[neutr.) *4,2 2,6
225,17
218,5 *{
104,2 («i«/r.
[
*6,8

' .
*6,9 f
243,13
. 338,3
.

Origenes V. 2
-
386 xaxoQd-ovv

....
231,10

) /)
)
233,12
[plur.)
Wort- und Sachregister

}.&
{neutr. plur.,

«
-
22,
• ?.'& -) 6,2 s.

-)

)
(
240. 1

....
4 f
(-' { -) -
-
33322 217,1
*{

-
)
230,5.7 233.13 224,11
3,8 234,2.8 J.

- 34, 36,3

{
3", 1 2

224,8
{^geschrieben steJui)

{--
313,8

)
6.8
321,8
328,13
(?.7
324.9 326,

{) )
i97i7f 198,8 239,8
-)
)
. . .

212,4 99. (^^S


{ 34,3

(
)
ÄTivJwfi'fiV
294.12
= praedicatio
228,6 {fass.)
(/^
2954
^ ^-
16,1
954 2f5
{ •)
^) /^)
{-)
197.

8,2
(/äjj.) 337.

217,4
332, 1 3 *((3(>-
(
95.5
333,4
329,4 33,6
^
33i.i-4-6f
10 {plur.) 209,10
319,2
238,2
320,5 322,4
33>2

pftverr
( ^??)
)
199.14

197.3
235.1
{)
204,13

-
205,4
(r»/»' /^(J-
»7
97,3

{ -)
34, )) - 2or,4
*{
2,3 *( }7
s.

198,6

)
[pass.,

{
) -)
307,15
321.
(»/.)

( ««^
{)
( •-
235.•3•4•5

«' «cf^-
32,4 {pass.,
Schriftsinn) 339,1

^-
{neutr.,
- ) ) ^-
vom tiefern {plur.)

{plur.)
103,7
196,5

. . .
199.14
233.1
325,8

)
196,12 fr 2 1 8, 5 332.15 (f«*^ {neutr.,
?. 234.17
-) 332,
*{')
14

) . 103,24 *4,6 {plur. neutr.)

)) , *{*( «-)
235.4 [Ursachen der Be- ( 224,15 118,7' *59.4•,6 *25,8
wegung) 196,3 ff

{-
304,13^
{-) (/.) 1 6,

)
{plur) 220,9 . 320,6 96,13
{vom Sohn) (-

) ) )
81,3 . 349,13 160,19
{}!) 198,14 {plur.) . 233,2 6
. . . . 196,3 f 6 seil, 107,2 {ihr Fall)
*6, {-

)
{med., *59 232,13 f 233,1
,
ff 319.10 f
lOf
{. { 8,5 361.1 1 s.

) { .... *97,2

*) ^) ^)){ ({) { )
244.2 {= Christus) *97,2
*98, 226, {plur.). . . 312,3
319.2 f 307,2 == verbum 200,1 292,
aGJv)
{pass.)
-^{*{-
. . 209,4 12 314,12

) {) 160,6 311.
v{plur.)S,g *59.3
(30)
{plur)
214,8

{
182,16 293,12 294,10
{ ()
* -)
199.^ 331,18 333.»
= sagax canis
1

{
83,3*(ii)oc
d
96, 1 {plur.) 198,5 4(-)
302,14
32,6 {
3 '4,3 i^eioi) 228,
S -)
-) 38,9 {)
159.7

- ( «) {)
{ - ^ ({) { )
{Bedeutung mun-
dus ?<«/ ornamentum) 121,
{plur)
=
83,6
318,4
= accipere velut (?/>')3,9•4 32,
4
= Lehre,
224,1
doctrinae sermo
301,3

) )) )
(^/)
) 227,11
{-) 309,2

{)
4 ff 232,15 (294,26)

•^ ) 8, 7,3. ^,?'^• 319.14


*(
( 34,2
25,7
314,11 (28)
8
321,

)
7,2 (
96.10
315.2
( 298,5
296,13
295,8 { 294,13

....
{)
;)83',6
(-•'
83.6
{)
^{) 6, {plur.)
J. { 307,12 .

-)
. . 295,3 (

)
{ )
17
,{ {))
f/ajj.,
293.
293.1
295.8
199,4

*((7> -)
*{aosol.)
96,2
98,5

-
200,5
= sensuSj
silium
195,5

(,
intellectus, con-
243,9
333,28
)
{) [) * - Wort- uud Sachregister 387

) - ),
) - *{

303,7
344 )
31 3. 1 ( .

)
103,24 f 32,2 [plur.) 293.17
= Vernunft, ratio 199'^ 103,14 294,4 { ^^&)
&
. .

{?.

) {
201,2 ( {plur., 320,13
198,9

) {)
97> 9 (^ 3 5 9, 1 6 {• 325.6
3
20,4
= )
)
) ^{
Geist, Spiritus 321,14 (
334."
{plur.)
3290
324,4
332,4

199,2
32,7
= mens
95 *{
294,9•"

161,6
160,15
294,8
*(£
,

*{plur.,
==

) ,-- & {) ) {&)


. . .

=
) ) Logos
) -
9-)
158,4
223,7
3492
{pass.)
= deus
. . 2940.12
21,13 97.7
*{
)
. .

35,2 ( d 222, jUOvoy£)'/;g 4322 iIg,6{o 59'4


6 (= -) 53'2 S.

*{6,6 96,1

^,
- ) )
{-
1

-
204,13
223,1
59' 7

35^1 16
(«'

{plur)
*{

204,11
- 4 335'9
14 3 1 8' 1 2

.) 3ii'i2
{o^)2OS,2
{phir.) 309,7 324'
310,
{
=
321,15
sensus

2 (322,11)

) {)
(
(
312,

)
•{)
{plur. neutr ^ 321, 33 1 '6
9-
{.)
{phir.) 199,7
3,3
294,5
14 [compar.,
224,7 322,1
neutr. plur.)
()
39'2
{)
3,9
33'9
313.16
. . . .^ 294,9 f

&) )
314,4
296,12
329,11
{ 2,2
297,12 {-)
2 1 2, 2 {pass.) 212,

-) - { {,)- )-)) (
{plür.) . 208,5 2f4
2i7,2f 39;" { lur. ).ig6,$ 99,4
*/ 97,5 *(') «?"
.216,13
X7^fv .) 97, 6 34 3"'6

217,5 22,6
360,6
^

seil,
317.7
- *{ 104,1
.213,6 218,4
2 1 2,8
164,6 -) 36, 1 (. roi5

2,
. . .

308, f vrry/KVfiV
=

-) -) - ) )-
1 5'
.
3 {pass.) 311,3 allegor. Methode) 312,
309,7
*{
{p^ur.,
gjiig
321,5 336,3 (jf^Eiorepcu?
^
viov) 360,7 12
^{d

308,14
22,5
2 1

{plur.) 220,
(«t
6,

. . .

....
292,11 = rationabilis s. -

)
323' '
304,6
{pass.) . 336,13
34
{ 32'8
[plur.) {plur.,

^ ) {) )
){ &)
1 99'
(« 34'2 ,323'"
977
II f
{ 302,
303,2 [plur.) . .
26,7
213,6
^
(plur.,
s.

.... 209,5
305,12 ff 318,8 ff

{ 337,6
35'•3
{ {neutr.)
)
230,10.12.13
230,7
s.

321,16 ^[p<7SS.)
231,3-9
231,5-6 312,8

{ ) - &,7,9 200,7.11.1316
331."
32,3 322,

«)
. .

.
231,7.

.
.

. 231,10

{- '^
241,8 83,7 f 5-7 323 325.5 329.•3• 228, 321,6

) {
2,8
{-f
6 331.1*" (7?«^^') 320,13
{ %1>)
322,12 335'^
218,9 {pass.)

)
233,12 328,5-7

{)
{
{pliir) . . 196,10 {pass.) 325,12 226,7 313,3 337'2^

) {) { ")
228,5
227,12
322,8 325.15
293," 326,3 8 1, 7 {..)(),220,13 f

= &)

-) 4,7
*{
(^«''•) 8
-
226,

1, ,
{plur.) 293.9-17
3 1 6, 13
in
32 1. 7
d.
293» 6

{-
Schrift)
220,0

{)- 25*
294.2.7
/)
295,5
0£.
388

) ^^()( ) ^&
& ()(
Wort- und Sachregister

((
rfjv (corr) . . ,

^ ^
212,6
*[ - -,
160,17 . . . 295,7
322,10
f

(:)6, 3. ) . . .
159,4
2,2 oJ)

&
232,14 2 1 8,

&) 328,6 f

,-
*(7/ 315,7 (plur., 301,
^)
- ) ( 103,4 15 164,3

) -
) ( ()
[plur.) 225,11 293,12
-)
.
^

*( 294,13 (^' 359, '8 1


= *[)
-)
- (}
303,13 183,3

{-
. .

) -)
) .
103,23 (plur.,

-)[ ^)
&)
( 345'2
393 326, 164,4

( 295iif 294,4 \ 164,7


8
(})2,^9^

(
'
. . 198,7
^

355

& ^)
217,12 s.

,
*5?>

(-))
{avd
^^ ( )
*595•

'
) (pass.)
*6,3
*594
(plur.)

3"
13

242,4
= 0\5\\.\

= exponere
liyi,

359,^7
204,9
.
[pass.) . 330,14

235,10
302,13
^

) - '
. . .

223,6 213,4/(19) (pass.) , 328,10


197)1-2.3.4 *{ . 224,16 (oi .) 306,3
104,3 [piur.) 220, 233,11 236,8 317.12 326,8
10

-- -
303'" «'
(med.) 336, 2 f
3'7>5 38, f
(im
.

Vergleich)
. . 35,2

.
198, 219,3
.
( -) ) -
204, 1 220,3
= mobilis
stantia
/ s. sub- 293,4
(//
(plur.,
196,11

-
*59,6 212,4

'
359.19

( ) ) -)
s.

- )(
*i6o,iS 323-7
(med.,
....
208,13
.

322,4
.

f
2,2
328,8
324,13
210,3
*98,4 f
229.7
3
36,3

315,6
(plur.)
7,6 223,5
37,
198,15 f
228,9
,39,

&)
)
334,
10 158,4
(r^ 298,3 (pass.) 195,5 197,7
'

{-/
(
^(p/»r.) 334,12
() 304,2 [pass.) 329,7
....
232.13 302,0 307,1

() ) ( &-
"^159,6 (plur., 322,12 293,1 .

&)
.

?.
.

239,11

))
164,2

(,(
imEvang.) 239, 24, (plur.) 122,23 s.

), -) & ( -
327,120" fr/^c
14 (plur.) 328,1
324, '

345,2 f ....
(plur.) .
295,4


320,10

& *(&&)
'^^)
344,8
( ()
103,23 '*(p/ur.,
348,7

360,1 f [Verhältnis zum


Sohn) 36,12 47,3 ff (Ver-
315,12
298,2 (plur.)
293,16
. .

( )
hältnis zum Sohn u. heil.
( ') 103,4

-) )
198,14 Geist) 56,5 ff 59,i8f 348, (neuir.plur.)2,T,3,29

)
14
)
, - ) - *(
.

(plur.,
)
(()
--
.
222,13
222,12 (pass.) 222,

. 222,11 f

)
5 ff

(.
('^)

348,
12 338,1 f
360,6 f (.

(pltir.) 325,
s.aax
52,1
308, 13 (nicht
226,12

12
6f
(
348, 5 f
*6,3 34,4
53,2-4
322,
5^,

()
325,10^ (plur.) . . 333,2 1 314.8
(plur.) . 309,14 (plur.) 333, f 56,4

-) (24,9 (
) seil, 333- 1 2
(
) *(
s. 97,19
.

22,
. 42,12 f
204,8 103,15
38,9
) 332,9
32,2
(plur., *-
,
15

(
S.
)
) [neutr.)

301,14 {plur^
1

• ?.9-
3314
6,

) { - (
Wort- und Sachregister

()-)
9

2,4
210,4 (^"^•) 220,
{= propositum J?u/.)
1 99,3 ()
)
(pass.) 296,6
) 333>2
299,4 36,4
333>3 335-13 f
(-
306,9 f 320,
389

'^,

{)
207,5 240,10 (neutr.) 321, . 238,4 .
13 f 335.1
(= propositum) *97>7 43.9

&
1.12 3291 13

&)() -
-s••

225,12 *6,5 3,3

^))
196,7 226,5 158,2 (/^«^•)

)
333,
38,
(-
232,14 10 f S.
*{
&) 98,3
{ )2,2,\
(
243,11

33,7 *( .=
s.

. . . 298,4

107,4 ^• '- (med.,

*)
97,5

(
)
228.2 f {von Chrtstus)

)^
*() { -
rj7{
(
*)( -
314,5

() {
*{) !
335.3
231,4-12
(-) 64,8
303.3
228,9
318,9
33,4•3
(-
&)
36,10 f

(plur.)
*(plur.,
. .
231,12
215,4

) ),
102,12 228,2 103,15
103,18 ,
103,2 f
. .

'

103,14
. .

;.^)_ 233,4^6 222,^S 334,2 (plur.) 334,1


{, ^

-
^
104, 219,6 *(>/ J.

Teufels) 100,5 [plur.) 04,2

)
es
320,10 3,3
(-) . 232,16
.

*{plur.)
. .

3,5
196,10

{)
296,11 )( )) ((
{plur.,
198,3
\
.

(med.)
.

(
28,2
294,3
33,9 33 ',2

)) )
) )
328,14
104,8

)
33,2
{)] ( 329, -3

)
221, i6f 225,8 >

33>8
322,1
?. 359, 1 6
= {
)
(plur.,

(
198.1

*9-{plur.,

(
venerari

()
222,7
32,8 294,11
( ^
. 103,24
igS,

^) 15 *(r/ 103,2

- )
199,6 302,3 f 331,15
(-
.
^ *(?/ 159^9
229,12

(, 196,7

)
,) -
- -9^(^-)
voJV)
( )
*
]
224,13

{ {- {-
2g-),6
292,10
. . .
33 1, 3

326,11

, )
244.2 (plur.) 241,11 f 294.11 326,3 .)

) -&
) *
7
-
seil,

)
()
)
' )
(
2

(=quaestio)
1 1, 1

{pass.) 322,1

348,
328,15 329,12

==primatus/v'z</!)

2,4
(pass.) 322,15

{plur.,

200,4
.
f

26,9

{-
. 35,6

28,
(28)
326,14 327,1


(pass.)

s.

324,^4 *{ iv
(
....
}?.
.

327,3
97>i3f

335'8

( -
) )
95,9 (=pro- 200,7.8 103,19 (.^

{()-
latio) 348,8 (plur.) 225,7 222,10 3 '2,9

) s.

....
(pass.) 227,6 96,18 ( 310,5
( 320,12
(pass.) 196,2

-{
238,4 96, 6 304,

)
1

^()(
g^^ig *59>5
(neuh•.
.

s.

plur.)
. . 238,4
- 164,4
•4 (p^"r.)
|
323-7
(neutr.) 200,15
303-8

319,6 297,^1 (•?«-

3 1 8, 1 335>7• \
perl.) 200,14
334,3 302.12 (ihre Dunkelheit) . 296,12
(-)
. .

1 99-3 f 3, 7f 302,13
) Wort- und Sachregister

)-)
&
390

*( )
II

) 300,i [phir.) 207,


213,1 (== Signa et pro- [avd -)
.

)
. 102,14

*[
282,25 *(^^
103,3

{- ) ) [
digia) 214,5
( . *?.[
83,8
II

*[ &,-
) 159,

) ] )*[' &-
_3,

[
296,10 f

[ )*
— [plur., 3,8
327,9 ff,

303,9 ^) 6,2.24(7•)
361,11 303,9

) )) — va?.ov[pass.)
- ,
)
237, ff 33 1, 2 1 59, vgl.

) [/

[) )
241,1 ff 243,2 ff 160.2 (//

36, *(\^
309,8.10.11.12

....
[p/ur.) 306,2
96,11
[pass., - 1 8,6
160,4 s. Q -
- &
214,4 143,23

[- 33',

)
. . . . [itetitr.) 314,6
212,5

) (
207,13

)
)
,
28,
27,5
)
) -
) ^(
210,1
-
28, ()
204,14
213,2

{}ass.)
{-
-
204,
ff

1 6

217,7
)
331,15 ^ ^^'- ^^

[?]
[pass.,

(
243,12
. 212,7
.

232,
.
315,1 322,15
33iii4f
321,1

.
J.

-
324,4

- &( )
.

i5f 206,11 207,4 208,2 von *[pass.,


209,2.4 210, 6f 219,4 Gott -Vater) 56,1 [pass..
-)
)
[) - [ )
207,8
[-
221.13 (j'l'^
221,3 f .) 213,4
ig6,g 97,6
202,5

))
47,3 1 55.13

[) = prospectus 318,9 316,13 223,3• 224,7 225,2

))[)
328,12 (29)
3
'349,4
320.14

297,8
(
*[
[

-) 6, ) ( [)
[ *
320,
321,12

( -)
35'2.6

2)^3[ ?.-
305,1 ff
(-)

.)
98,2
. . .
224,7

)^,^*[
6, 1
.

-.

1
.

2
227,8 228,6 36,3 307,
13
331.3
311,7

4 236,2
6,2
327.8
335.4 338,3
203,9 217,7
329,5

224,

232,16
)
)
(/^.)
]
219,7

*[
ff

^)[ <)^'],
340,13
2 1 8,6
104,2 [pass.) 325,3
[(/
322,1
233,6
s.
207, 12

-
307,3 (fass.) 345-2 125,15

&
- ()
&[
304,14 [schließt die übrigen Sphä- ['^'-,

- )[) *[) [)
. . .

319,10 s. ren ein) 123,1 ff, vgl. 124,5


= [plur., globi Und caeli) 6, II
(= ^^) ) [filur.)
3° 2,6
308, 1 1 f i()0,i2
125,14
,159,14
8,4 *[-

)
2,2( - ) ....
.

)
[....
.

-aiig'^^-j
198,14
325,3
f

26,8
. .

240,7
. 3>5
326,13
33,
f 1^3.5
183,2

"^159.6

) ) )^
104,8 (?> 233,3 [pass.) 299,8

-) [ 7. ....
^ ,[ - gi,e
)222,
[pass.)
227,3 (-
310,2.3
155,13-15
208,2 ff 224,3
20.1,8 207,2
236,3
sagen die
f

[
312,11
3 1 9.4

*[ [-)
- *2„ .)
Gegnej-) 229,11 . . 232,1
6,3
) [-
-
240,8f 321,9
[ . . . . .

) [)) 143,22
IV
*[.7]
[)
158,4 * 160,7 230,1
i'i8,5
232,2

^
213,9 97,3 104,13 (plur.) . . . 207,11
= mirabilia
. . .

[, ^ *['-
302,8

.
.

.
.

.
gi,s^()
225,11
1 8?,
(ilbertr., von
91,5

der
93,
heil.
^ 8
(
&
[) ) 2,
3,5 (= signa
228,4

et
. .

.
.

.
233,14
8
232,4
"

1, 2
Schrift) 322,4 [plur.) 217,
10
II 8, 5
319,1
* 160,23
[-&) (r^
virtutes) 212,11, vgl. 301,23
(6f)
^

. . . 97,3•5
Wort- und Sachregister (fVOig 391

325,2
233,5

{
212,2 {pass) 212,2.4

24,8 {pass.) 329,3 ,33,


2.6.9 33 ',2
)) )( &
{)

?()
( )
&&()
()
„ J.
)
= materia
349, 1 6 f,

110,2
244,2
vg/. 350,2

164,8
substantia
(neutr.)
= sensibilis

. .

.
s.

230,9
215,3
195,

{) ( -) ?.-....
231,7 {^ 196,6 335>2
242,3 *() 103,16 240,2

{ -)
. . . . .

)- 2,6
. -
240,2

' *( {')
294,4-9
{^ass.) *96,7•8 199,"

[
.

--)2(),^
,
*6,6 (pass.) 196,6 293,14

) ( ^)
* ) )
s. . . . .
33^,9
92,2 (compar.) 330,11
6,24 *
) - ?.
(()
226,3(// .217,13

-))
. .

(
6,2.2 (plur.,
320,2
....
(plur. neutr.,
326,10

• 301,1 104,6 196,5


. . .

.... 34>5
335,9
{^ .)
)
. . .

3,6 . . .316,10
am

() ( ^
326,11
- Sabbat)
344,9
Hplur., 231,4
231,6

)) ))( ))( -
337,6 (- 102,15
....
231,10
202,9
(
327,3

= ludaea)
335,3
332,2 (phtr.,
(pluri)
IV
. . 308,2 (plur.) 333,17.30
331,21
(
8,7
337,3
(-
&) )) ), ( , )( )*() ,
325,16 326,9 212,3
(plur., 239,0
. 2,8 ( = natura 164,6 (-
s.

*(226,9 ^ 210,5
....
fid est substantia)
198,6 207,4.15 208,3

- 230,5 103,24

))*( (--
159,9

^ (^, &)
199,9

dreifachen
312,7
(pass.,

Schriftsinn)
vom
28,20

nabiles) 239,7
349>2
= creaturae
(/^/r.,
ratio-
211,12
96,12
2,ig,6{
197,12

(--
()
-
-
.... 324,3 (pass., ^- [sei/, -]
*() -
309,1012 6
= 333,
( —
. . .) 83,5
-) ()
)
(plttr.
310,1

) (
figurae) 309,8 (29)
316,8(24)

[-
iv
36,11
Neugeborne)
( ix'8,4f
.

....
, . . 31^,8
2 1 8, 11
6,8 (
219,14

8,6

9^ ))
*(p/ur., 326,2 361,10, vgl.
*() 3,6
96,17
( 197,4^

) () - )
. . . .

?])

)
239,3
= naturalis motus)

--
197, 3•
2 8, 164,2 [med., 107,3 5.7.10 (
(.
1

(neutr.) 237,5 , 198,3 *(

[ ))
28,2
()
)(-
1 8, . . .

38,6 (compar. neutr. plur.) 104,5


.... 211,3.8
\ -
27,7 1'"

= Christus 36,10.12 *(

& 324,14
239,5 2,
354,16 360,2 14 (plur.,
332,7 —
3 ,

}
vgi.
( )
)(
56,5 f ( •
56,
) 27, f, vgl. 240,6

(
,/ )
303,"
^) (
)
354,2
)
349,//

( [)
() 319,7

56,3 sensus 197,1.4

197,2.
=
198,6
197,4
. .

volunt.as

(/'«^•)
303,"
. 294,2
vel ^
)
( 359, '7

327,"
282,25
20,2
* 103,6

(
2,
-
392

) . Wort- und Sachregister

}}
admixtio

/) (, )
)
)( &)- )
) 7.
(plur.) 196,8

(
103,11
. .

*(?)
21 6,7

der
// ^)( 296,10
226, 13 (plur.,
}/
103,7 ^h
6,3*(=
^-,
^-
-

) *(-
(plur., 2 1 8,6
- -

){
218,13
Schrift) 331)6
- 302,14
?.)
?7

seil,

() 103,1

) - *{) ) *(
seil.

( -
295,9 143,22
()
^^
. . 337,3 sale) 102,12
333'23 *(ihreSchick-
ff ir/ )%)

)[
302,7' 103,13 155,15 ^'^^"^

-)
.

*/ ) *&)-
.
3^>9

. . .. 35°) "7
-
(plur.) 201,17 f 230,
103,3
160,7
104,12 f *(//

{- )
^[ )
16 299,4

)
236,15

)
103,15 96,11, vgl.
(neutr.,
35'4 — 230, ff (plur.,
SS^i^y

)
97,4 (}}^
{j>/ur.) 318,7
228,10 229,5 23,6
igS,

354, 6 ()
)
(plur.) 308,8 *96,•3
.
353)19 (/^"'

* (&)
'

26,8 S.
28,9 39,4•3 32,2
, *( &-
) " 958
() 6,

)
1
3 334,

)( ( -)
(-) {

)
103,10 216,4 14 22,8 *iBe-
6,2 *(&
222,6 216,3
>
schaffenheit) 96,8
(
.
ff

) {-
&, ) - 300,6

(-)
*96,5 iSS'Hf 158,3 2,2

(
26,6 238,11 308,3 312,7 31516
32,3
(&-

(
228,2

&
222, 1 1
.
.

.
.

.
.

.313,16 ., ver-
314,3 (t:öjv ^)6
^
glichen Alatth.

)
niit
J. (plur.) 207,5

) 303,9 96,

{
*(3--
240,10 13,5-6) 219,3
103,23 *( -
ff
3^9)1

-)))
pass.) 303,12
() S.

)
.
{ ^

. . 207,11 103, i8f


. .
. . . 204, {
.
s.

s. 104,8 ff

^) 213,6 (-) 214,9


04,8 ( 2,^2,10 (^) (^
(
^ )
226,2 53)3
295,2
(sein Anwachsen) vgl. 295,
293,7

)
314,7 {Etymologie) 157,15
158,19 * 1 60,2
(
230,17
298,4 (=

( )
ff ( Todesgefahr der Chri- 91,4 f i.o^ Psalm] 299,5

)-
)- )
(Zahl

&)(
sten) vgl. 294,12 f 327,4 (phtr., 327,5

298,2 f s.
(
der Christen) vgl. 294,7

299,9
ff

(
i56,if

,
183,1 *(//
224,12
(pass., an
318,5

. Die lateinische Übersetzung Rufins.

abscessus (vitae) .189,11 . accessus (plur., profectuum accusatrix .... 178,9


abscondita (et celata in der defectuumque varii) 84,19 actus (plur.) 101,8 268,26
Schrift) 339,26 accidere 77,22 100,21 (con- acumen (ardentius, tardius,
absconsus (neutr. plur.) 113, sequenter) 30,4 (nobis) 251, obtunsum) 162,5
7f 12 255,21 adiectio (corporea) 85,19 .

absolutus 112,6
. . . . accidens s. bonitas bonum adiutorium 180,15 (^Dg^ü)
abstinentia . 259,20 f . iustitia malitia res sancti- 254,13 (bonorum) 262,23
abusive (dicere) 269,28 (dici) ficatio sapieutia virtus (divinum) 247,31 253,22.
48,7 270,2 (proferre) 269,30 (plür., accidentia homini- 29 (plur., adhibere) 180,7
acceptio (personae) 143,26 . bus) 358,13 X admixtio (corporea) 22,2
adnuntiare Wort- und Sachregister 393

(huiuscemodi) 247,11 (ma- aetherius corpus Status


s. lectatii 97,9 (Satanaej 251,
terialis substantiae) 285,5 '

affectus 128,23.32 132,21. 12 s. substantia x;


adnuntiare s. deus 25 135,2 144,27 188, angustia (humani intellectus)
adoptare(/i2Ji.,in filios) 356,6 19 (cupiditatis et iracun- 141,8
adoptio (per adoptionem Spi- diae) 264,10 (dilectionis) anima 15,26 16,8 27,2.7
ritus)33,2 142.1 f (humanus)131,25 108,14 152,11 ff 158,9.16
adorare 20,2.4 (/ajj.) 19-17-23 (merus) 143,24 (tangentis (liberi arbitrii semper esti
adornare (unam domum) 170, et ostendentis) i i5,io(longi 262,9 idildl. =
virtus dei
10 I
usus) 145,1 {plur..) 131,27 ac ratio) 108,16 {bildl. =
adstructio (plur., commenti- {Aufzählung) 1 78,25 f (no- incorruptio) Ii6,4f (alia in
tiae) 105,6 xiij 178,14 nobis bona et caelestis,
adsumere (humanuni corpus) agere(seneglegentius)63,iix alia inferior et terrena)
339,12 (sibi Corpora) 64,11 agnoscere (== cognoscere) 26, 264, 18 ff, vgl. 268,20 ff
X 14 (capax divinae gratiae) 1 1 7,
adsumptio (Christi in caelos) agon69,i 70,20 249,22 253, 20 (carnis) 265,4 266,19
8,11 (pro adsumptione car- 4 (in agone esse cum) 254,5 I (in sanguine inesse aiunt)
nis) 138,24 I
(//i/r.) 82,25 108,8:
62,16 265,7 (cum verbo dei Chri-
adulari 188,27 (qui agonibus praesunt, ihre '

stusefficitur) 144,2, vgl. 354,


j

adulterare 5,13 (nostrae fidei Pflichten) 248,31 ff (vitae) :

13 ff (Christi) 142,4 ff 146,


contraria=adulterata,Ä</.) 186,17 (humanae vitae) 15 (Christi, in carne positi)
194,4 249,6 s. certamen X 154,2 ff (Christi, de Maria
adumbratio 187,26.27.29
. . alligari (humanis carnibus) corpus adsumit) 355,145
adventus (Christi) 11,9 140, 64,13 (Christi, se deo per dilec-
prope
j

19 148,11 I49,4f (glori- altare {plur., altaria tionem iunxit) 143,16 (Chri-
osus Christi) 77,1 (corpora- versaril 97,10 sti, facta est cum ipso prin-
lis)352,14 (quem in humili- amabilis (deo) 171,15 !
cipaliter unus Spiritus) 142,
tate conplevitj 343, 9 (salva-
1 amator {plur., sapientiae) 9,9 !
8f, vgl.
143,15 ff (Christi,
toris) 149,7 256,24 isecun- ammiratio 140,14.26 141,9! Wesen) 144,21 ff 353,11 ff
dus in gloria patris) 343,21, amor ierga auctorem, seil. ;
354,6 ff (substantia animae
vgl. 344,2 (praecipuus Spiri- deum) 142,4 (veritatis a ,
'

inter deum carnemque me-


tus s. ad homines) 149,3 ' conditore deo menti no- j
diante) 142,11 (quasi me-
adversarius 342,11 {piur.) strae insertus) 187,17 l
dium quiddam inter carnem
82,24 anacefaleosis . . 348,3. ff 1 et spiritum) 162,20 (Christi,
aegritudo fj lur., corporeae) angelicus s. eruditio ordo nostrarum animarum simi-
180,5 angelus 13,15 50,1 244,21. lis per naturam .!
353, . .

aemulatio . . . 188,19 f 24 254,1.12? (apopom- 1 1 ff (Christi, ohne Sünde)


aequitas (retributionis meri- peus, id transmissor)
est I45,3f 354,ioff fdeus est)
torum) 172,21 X 245.2 (bonus) 48,5 (dei au-
j

j 145,18 ff (non convertibilis)


aer (qui inter caelum terram- fertur ab indigno) 181,23 :
145,20 (totam in se sapien-
que est) 189,13 (quo frui- (Ephesiorum,Smyrnensium) tiam dei et veritatem vi-
mur) 15,17 (quae in aere 95,1 (exterminator) 245,1
f j
tamque receperat) 354,19 f
geruntur) 189,20 {seine (malignus) 245,20 (5i-//i</s- (Chrisri, semper in verbo,
Lage) 106,18 ^mutatur in <?«^i/)95,2ff 181,21 ff (i/cJj• deo posita)
in sapientia, in
ignem —in aquami 109,19 7<>/5»aj)25 1,4 (Tyriorumi75, |
145.18 (= vasculum un-
(non est vacuus ab animan- i9(//wr.)94,i6fir23f 101,13 gueuti ipsius) 145,29 (Chri-
tibus) 189,13 X 153.23 154,15 356,11 (=: sti, ihre Tätigkeit) 146, l6f

aerius s. sedes animautia) 153,25 (aposta- (Christi, Zttsanimen'virken)


aetas (adulta) 247,8 (puerilis) tae) 188,26 (bini angeli, 143,2 ff (Christi = ai)Ostoli
215,15 {Ruf.) (plur.) 249, bonus et malus) 25 1,6 ff (vel eins) 163,11 ff (in Christo)
2 X boni vel mali) 251,2 (dei) 144.19 i^iu Christo humana
aeternitas 45,6 (divinae boni-
tatis)
tate
362,16 (pari aeterni-
perdurare) 112.5 fsu-
pra omnem ae.) 350,21 f
aeternus 45,6 {neutr., Begriff)
45,lf (//«r. ffiasc.) 362,
s. ignis natura substantia
'
'
16,4

17
mones
69,7
71,5 251,11 275,11
(diaboli) 12,10
f homines
13,12.16.
vel
fiunt) 94,8 (sancti)
7i,i9f 154,10 250,
24 260,29 {nach der An-
sicht einiger
dae-

»inconverti-
et rationabilis) 145,3 (quae

}]
in lesu fuit) 354,10 (deli-
nitio

I52,i9f
animae

tionabiliter
(=
=
et ) substantia

substantia ra-
sensibilis
mobilis) 154,15 (dei) 154,
et

vita x: biles<) 87,8 f (si seniper 5ff i62,23ff (= unigeui-


aether 85,21 {seine Lage) sancti fuerunt) 71,19 *(san- tus filius eins) 163.2 lad-
106,18 guine victimarum de- . . . iuncta deo) 289,6 (eins dis-
394 animal Wort- und Sachregister arbitrium

solutio atque divulsio) 179,8 bus) 152,13 (drei ver- 108,1 (animos suos men-
(Esauj 161,8 (passionibus schiedene Arten ihrer temque) 187,21
exuritur) i78,i6fT (harmo- Einkörperting) 339,11 ff annus (plur., aetatis mundi)
nia eius) 179,4 (hominis) {ihr Aufstieg und Fall) 272,27 X
iS8,5 (hominis corpori ex- 339.13 ff, vgl. 105,2 f (non anterior {neutr., nihil anterius
trinsecus insertaj 90,5 (non cursu aliquo aguntur) 1 19,
. . . posteriusve, d. h. in der
cum corpore simul ficta) 15 (oi^duae animae in nobis) Trinität) 111,31 (plur.
90,8 (in corpore extra — 26\,i^ 268,20 ff (eguerunt anteriora dei) 131,10 s.
,

corpusj 262,9 (humana) multis ministris, rectori- Stella X


71,8 362,7 (dum in hoc bus, auxiliatoribus) 276,13 apis (plur.) ....153,6
corpore est, recipere potest (hominum)98,iofactaesunt apostata (diabolus) 13,15 (id
diversas energias 260,16 vel creatae) 86,5 (= spiri- est refuga) 77,15.17 J. vir-
(ex quibus causis a bonis, tales naturae, inconvertibi- tus X
a malis moveatur) 261,11 les bei Häretikern)
87,9 apostolicus s. praedicatio
(immortalis et aeterna) 242, (= creaturae ratio-
tertius traditio
19 (nicht körperlich) 23,15 nabilis ordo) 101,29 ('Dge- apostolus (= Paulus) 18,9
(materiae corporalis usum nitae) 51,3 (quae in ista 25,2.5 28,9.11 33,5 38,2
habet) 116,17 {früher terra nostra nascuntur) 339, 41,6 53,15 64,5 79,10
>mens<, katzn zeiieder>mens< 1 1 (antequam in corpore 82,15 83,3 92,4 115,1.
werden) 159,1 f, vgl. 162,3 nascerentur) 262,6 (quae 8.16 124,9 125,11 142,
(instructa virtutibus mens de superiori caelo ad no- 9 144,6 147,4.13 151,1
fiet) 161,7 (nullius corporis stra habitacula venientes 166,18 171,18.21 172,4
motus sine anima effici quodammodo mortuaesunt) 175,2.18.20.22.24 176,3
potest) 89,1 (per omne cor- 339,8 (pecudum) 163,18 189,15 249,17.34 251,1
pus inserta movet omnia) (pueriles) 341,32 (rationa- 253,1 258,10 265,13 266,
163,3 (nostra, una per sub- biles) 288,5.7 (sanctae et 9 267,6.14.19 268,6 270,
stantiam, ex pluribus con- inmaculatae) 259,19 (sanc- 4 271,29 274,8 277,19
stat) 264,7 (pars rationa- tae perfectaeque) 285,13 278,1.6 281,13 285,14
bilis, pars inrationabilis) (sitientes) 343,7 (subsistere 347,13 354,20 355,15
264,9 ff (tres de anima opi- simul cum corporibus wird (= epistulae Pauli) 4,18
niones) 264,11 (Pauli vel verneint) 90,21 (Tyriorum) (apostolus Paulus) 57,5
Petri) 354,7 (perfecta) 115, 75,20 ff (animarum vitia, 60,13 101,11 (sanctus =
12 (a. perfecta = indumen- supplicia) 180,6 s. gens Paulus) 116,16 120,2 256,
tum corporis, intellegibili nativitas natura nutrire 6 288,26 (//«r.) 8,26 11,8
quadam ratione) 115,13 ff polluere schola spiritus 49,25 50,3 53,19 58,24
(salvatoris /^«ij'spiritusj 162, animal 270,21 (quoddam in- 59,S 77,7 79,15 121,14
1 1 ff (magis expedit eam mensum atque inmane) 127,12 128,18 f 129,22 f
vel carnis malitiam sequi 108.14 (inrationabile) 268, 146.1 148,11 150,16 163,
=
...) 268,15 (animae

a refrigescendo de statu
diviniore dictum) 157,15
,
jpi;-
significatio) 156,13 ft"
(nomen animae ==
16 (nullum animal omni-
modis otiosum) 183,13 (ra-
tionabile== hominis natura)
183,16 (quoddam sapiens)
28,15 (animali similis) 268,
13.15

8,12
141,18
261,5 (Christus in
apostolis suis locutus est)
(sancti) 9,1 140,20 f
145,28 256,23 s.
deus sensus x:
(solis) 161,11 (= substan- 13 (plur.) 152,13.22 283, apparere (hominibus) 353,9
tia rationabilis) 142,15, 2f 359,7 (muta) 167,14 (in ludaea) 140,30
vgl. 12,8 163,17 (substan- s. diversitas homo X appellatio (bonitatis) 138,14

priam ,
tiam vitamque habens pro-
(tripertita) 264,
14 [ihr Ursprung) 13,7 (a
animalis (neutr., nihil) 154,23
s.

animans
corpus
(plur.) 16,8 32,17
(corporalis)
quid sibi velit)
27,7
12 1,2 ff
(omnipotentis) 42,25 (plur.,
(mundi

quibus formatur) 116,23 87,25 88,9 89,2 94,10 filii dei) 32,5 ff 37,10 ff
(velut corporalis et ex se- 153,8.10.13.25 183,15 189, 48,9 ff 51,13
minis traduce generata) 14 (animantia et rationa- aqua (mutatur in terram vel
266,7 (vacans et spiritui bilia) 89,12 (astra) 191,6 in aerem) 109,18 f
dei coniuncta) 269,23 (ihr (caelestia) 90,7 (irrationa- ara *(plur.) . .97,8 .

früherer und späterer Zu- biles) 105,4 (muta) 106,15 arbitrium 72,21 (conditoris)
stand) 156,9 ff [plur) 17,27 (rationabiles) 88,iof 89,8 361.2 (hominis) 260,31 (ar-
9:1,2 119,12 150,18 151, i07,6f 189,14 bitrii iudicium liberum)
4 152,7 153,20 f 188,20 animus (in diversa raptatur) 261,4 (arbitrii libertas) 13,5
257,12 275,21 338,20 (in 269,8 (praeiudicatus et prae- 72,11 100,10 ioS,2 119,
singulis quibusque animali- ventus) 78,14 (plur.) 107,28 12 259,5 262,10 279,4
Wort- und Sachregister calor 395

289,15 ipropriae libertatis) !


auditus (sensus) 24,6 (sein vgl. 171,33 ineutr) 72,23
170,5 (^liberum arbitriumj ;
Wesen) 361,21 ff 99,24ff 100,1. lof 132,16
12,9 94,4 262,9 276,7 .

augmentum (vel incrementum 136.22 f (accidens) 31,18


iliberi facultas arbitriij 84, mobilitatis) 22,8
|
(aliquid boni agere) 134,5
2.21 108,4 118,15 142,1 (boni malique eligendi fa-
austerus (austerum vel triste)

)
2 169,8.30 250,6 (liberi cultas) 144,24 (indiscretum
arbitrii potestas) 251,19
132,24 s. medicamentuna
naturae) 107,17 (bonum —
(nostrum) 13,1 276,10 malum — indifferens) 135,
arcanus s. mysterium sensus I9f (bonum malumque)87,5,
arcanum (= 170, baptismum 50,4 f 6 58,20 ^^^-136,25 ff 144,20 (bo-
i8 ij)/i<r.,conscieiitiae) 260, 181,7 num neglegere) 166,5 (omne
7 (mysteriorum et arcano- barbarus (j>lur.) 8,2 1 48,22 bonumj 44,19 72,10 138,
rum ratio) 30,13 (quidam inmaniores et feri, 3 f ("pro boQo) 136,13 (pro-
archangelicus s. ordo alii mitiores etc.) 166,22 ff prium! 165,26 (semper in
archangelus 94,24 [plur., beatitudo 12,2 62,18 71,17. bonoj 284,3 (summum bo-
stehen höher als alii sancti 29 74,8 75.16 78,3 80, numj 242,21 (= corporis
viri) 351,25 s. Michahel 14 82,3 85,13 112,9 voluptas us7v.) 183,27 ff
ars (geometriae ) 259,8 (gram- 118,18 155,11 173,7 195. (= finis omniumj 280,3
matica) 99,20 (poetica) 259, 13 285,1 288,9.11 (no- (= similem fieri deo) 2S0,
8.10 (poetica, grammatica, strae perfectionis) 278,14 4f (bonum = virtus) 135,
rhetorica, geometrica, mu- (prima) 81,27 (status sui) 18 (plur. neutr.) 48,5 loo,
12 (bona —

)
sica) 257,22 (ineffabilis sa- 73,27 (summa) 125,2 285, mala) 251,13.
pientiae) 107,19 (universi- 4f (eiusdem cum deo vi- 21 (bonis bona retribuere)
tatis) 21,6 {J)iur., quae tae) 282,19 s. habitaculum 135.23 (summa bona) 242,
X X
,

manu adimpleri solent) perfectio 22 s. deus recedere


187,1 beatus (= 71,13 brevitas (corporis, seil. Christi)

artifex 187,6 s. deus


I
'
(plur) 78,2 285,16 (com- 352,19
ascendere [übertr.) . par. plur.) 113,1 s. vita x:
40,17
ascensio caelos)
|

bene(consequi) 132,23 (facere)


(in 140,20
(Christij 134,6 359,12 (bene facere caecitas 248,6
149,4
ascensus (bilcil.) . . 260,13
cum iustitia, seil, deum) caelestis s. Hierusalem man-
asperitas (sectionis) 136,21 (fieri omnibus) 132, sio puritas (caelestia) 87,3
. 179,16
assertio (plur.) 16,12 51,1 X 21 (24)
beneficium 132,22 (conditoris)
91,9.11
122.19
98,10.22
161, 9f
101,17
260,29
assidere gentilium) 97,8
*|ari.s
assumere iabsoL) 125,10 (car- 165,21 (//«r., patris et filiij 339,15 (caelestia, terrestria,
nem) 143,4 (corpus) 10,9 59,17 (divina) 64,17 X inferna) 170,34 f 171,26
humanam, benignitas 127,14 (dei) 101,1 caelitus (iuseri) 264,19.
142.14 (naturam
.

von Christzts) (erga omnes indiscreta) caelum (Begriff) 87,2 123,


49,19 (pass.)
11,2 X 135.2
bestia (plur) . . . 283,3
7 (ambitu magnificentiore
ff

illam >terram bonam< cir-


assumptio (animae) 143,26 blasphemia . . . , 47,16 cumdat, vere caelum ap-
fanimae Christi) 146,19 bonitas 84,1 136,22 137, pellatur, dort fiuis omnium)
(Spiritus s.) 100,19
23 f 138,13 (accidens — 126,1 fl" (contiuet omnia,
astrologia (Chaldeorum) 257, substantialis) 48,7 f, vgl. quae sub caelo sunt) 123,2 f
27 80,10 ff (altera) 47,12.14, (in caelo fuisse, seil. Luci-
astrum 88,13 (plur.) 122,22 vgl. (quod bonitas ferumj 77,5 (praestantiora
47,9 \

191.15 (astrorum corpus aliquando bene non fecerit) ''

sunt ea [seil, rationabilia],


aetherium) 92,10 272,25 (Definition der Hä- quae vel in caelo vel super
I

athleta (plur., universis athle- retiker) 132,21 ff fdei, per !


caelos habentur) 139,14
tis vel militibus Christi) Christum in unum finem (sub caelo) 123,6 (superius)
j

253,1 universam revocat creatu- 339,8 (c. et terra) 44,2 (illud


atomi 357,12 ram) 79,4, vgl. 80,3 (di- ac terra, im Gegensatz su :

auctor (= deus) 142,4


. . vina) 362,16 (= genus vir- caelum hoc et terra quam
auctoritas iprophetica) 185, tutum bei Paulus) 137,25 f videmus) 165,14 (quod
X
I

8 (patris) 39,21 169,24 (et >transire< dicilur)


I
339,5
audientia .... 150,21 filii) 47,9 ff 48,3 (princi- (plur., caeli) 8,1 1 123,1
audire (auribus, von Gott) palis = pater) 46,13 47, 140.20 166,12 351,16 X
27,3 X 14 48,1 (= virtus) 135,15 caligo (ignor.anti.ae) 182,8 .

auditorium (vel schola ani- 137,7 calor (aliquis) 145,24 (aliquis


marumi 190,4 bonus (bonus —
malus) 1 36,28, verbi dci 145,22 (inextin- )
calumniator Wort- und Sachregister conpago
396

guibilis dilectionis, seil. 262,6 (rerum) 147,11 183, von videre) 26,2.10 f 27,1
Christi) 144,28 (naturalis 26 187,14 191,9 192,1 I3i,i3ff X
et divinus) 158,1 (varietatis ac diversitatis) cohercere (minis eos et metu)
cahimniator (plur., Jiuf.) 5,20 166,6, 7/gl. 170,3.10 279,1 X
calumniosus [plur., Ruf.) 6,4 celare (celans et contegens coitus 247,9.24 ....
canonicus s. scriptura mortalem naturam) 116,1 collega [Ruf.) 3,5 ...
canticum (Ambacum) 53,8 certamen = 248,31 ff colligare [pass., crasso cor-
capacitas (eruditionis futurae) 250,3f 252,19.21.25.29.31 pore) 64,16
187,24 253,2f2i 254,6 f 18 f (ago- commemoratio [plur., languo-
capax (dei) 290,22 (filii dei, nis) 254,13 (invisibile) 246, rum) 180,4
seil, anima Christi) 354,15 28' [plur.) 254,11.15.19 comminari . 179,23 180,11
(sapientiae dei) 126,7 X 257,11 (haeretica) 356,17 comminatio 180,4 (ignis ae-
terni) 177,2 [plur.) 341,26
capere (deum) 142,15 (deum, (pietatis) 186,17
sanctificatione) 62,12 (vel cessare 117,18 118,10 (ab commonitio [plur., appositi
c. vel tenere patrem et fi- hac vita) 88,4 X
a deo angeli) 181,25
lium ac spiritum s.) 62,20 chorus(omnisvirtutum) 363,22 communio (dei) 57,25 . .

captare (veritatem) . 88,6 cibus 247,12 ff [übertr. the- comparatio =


(humani Status)
captivari 339)22 oria et intellectus dei) 192, 9i,7f ^

captivitas 339,24 (quaedam) II [plur., veritatis et sa- componere [pass., composi-


337.9 pientiae) 186,6 x: tum, von der Gottheit) 22,
captus (sensus nostri) 67,7 circulus [plur.) . 119,14 . 1.24
carcer 182,14 {plur.) 94,1 circumcisio 149,19 328,25 concertare [partic. praes.)
Caritas (dei) . 156,24
. , (^carnalis) 147,5 249>24
Carmen {plur., ficta poetarum, circumire (orlaem terrarum) conclusio (localis)
353,8 .

Ruf) 194,12 140,22 concordia 107,14 ....


carnalis s, qualitas sensus circumsaepire (in uno aliquo condere (vel creare) 73,24
caro 143,4 249,9fll 269,8 circumsaeptus loco, von (condere universa) 165,5
270,13 287,17 (= carnis Christus, verneint) 191,4 conditio (= Erschaffung,
anima) 265,1 ff (inter deum circumscribere [pass., von der Schöpfung) 72, 1 f 1 5 f 73,4
carnemque) 142,11 (per Gottheit) 21,20 75,18 191,9 270,17.19
carnem humanum genus in- circumscriptio 165,1 f (corpo- 360,14 (mundi) 9,15 114,6
stituitur atque eruditur) 82, ris) 15,9 (hominis, von 271,12 273,18 (varia di-
23 (nostra, deperire aesti- Christus) 140,30, vgl. 191, versaque) 114,6 (omnium)
matur) 287,11 (caro et san- 2 ff (huius mundi) 122,11 10,6 (prima hominis) 280,
guis) 20,15 175,21 184, civitas (sanctorum) 186,15 7.12 (prima et puritas) 181,
.

lof 252,i8f2i 263,14! clades [plur. , humanarum 17 (in sapientia =


Christo
(= substantia, quae ani- miseiiarum) 167,7 descripta semper inerat ac
mam non habet) 266,14 claritas (luminis) 37,16 formata) 67,13 (universo-
=
. .
[

[plur., humanae) 64,13 claustrum [plur., brevissimi rum) 352,12 [plur., Ge-
(= Körper von Fleisch) corporis) 352,16 (carnis et schöpfe) 66,10
184,9 282,13 s. Christus X sanguinis) 20,15 conditor 72,21 87,19 110,8
carus {plür) . 255,2
. . coaeternus 51,2 (deo) 67,17 133,18 138,27 165,21
casus (vel lapsus) 8i,i3f X coartare[c. inf.) .112,17 . 171,11 270,15 286,5 289,9
causa (creandi) 169,24 ff (er- cocleum [plur.) 153,7 . . (deus) 187,16 (omnium)
roris ac deceptionis) 189,1 codex (inemendatus vel non 110,11 166,7 (unus) 98,11.
'^generalis, materiae cor- distinctus Rt{f.) 6,15 f 14 [plur., diversi) 98,9
poralis) 116,16 (humano- coepisse (quod esse coepit, confessio (cauta pietatis) 352,
rum gestorum, astrol.) 13,4 naturae mutabilis designa- 20
(lapsus vel casus) 81,13 tur . . .) 360,14 ff
. confidenter . . . .253,11
(meritorum) 98,14, vgl. cogitatio (humana) 32,20 confidentia .... 253,22
262,12 (scientiae) 17,16 [plur.,bonae —
coutrariae) confugere (ad deum) 148,12
(specialis corporis) 116,21 25 1,7 f(humanae) 262,20 congregatio (malorum) 178,2
[plur., quaedam anteriores (variae) 260,23 ( Wesen u. conluctatio 253,2 255,27(cum
corporeae nativitatis) 262,22 Ursprung) 250, 20 ff carue et sanguine) 252,18
(antiquiores nativitate) 261, ! cognitio (intima) 345,14 conpages 179,4.10 (mundi)
. .

12 (corruptionis) 124,6 (di-


I
cognominatio (patris et filii 94,22 [plur., membrorum)
versitatis, praecedentes na- et Spiritus s.) 50,8 179,3
tivitatem corpoream)i7i,26 cognoscere (ipsum deum) 17, conpago (membrorum) 23,12
(praecedentes) 161,13 17O1 II (rerum causas rationem- (rationabilium motuum)
14 171,11 276,7 (priores) I
que) 183,26 [verschieden 179,6
conpati Wort- und Sachregister corpus 397

conpati (reliquis) .171,16


. 281,4 289,29 f 290, 14 (von Christus) 10,9 (de
conpetens (tempus) 178,2 X (boni) 247,30 (mundij 79,1 Riaria corpus adsumere)
conpetenter 58,175 108,6 131, '

93,28 271,18 (omnium) 355.15. ^g^- 142,14 (natura


16 249,32 293,21 352,14 !
120,21 279,22 ff 289,24 ex virgine et spiritu sancto)
conplecti (omnes, von Chri- (saeculi) 88,2 f 271,7 277, 10,10 (suscipere hu- cous
stus) 277,15 15 (aliorum saeculorum) manum) 353,10 (crassum)
conplere 277,13 (pass.) 126, 120,11 (s.anctorum) 274,12 64.16 (daemouicum) 15,9 f
X
I

9 contagio (daemonumj 259,20 (est naturaliter subtile quod-


Conplexus (ineffabilis) 123,4 (peccati) 87,16 dam etaura tenue)velut
conpraehendere [von Gott und contemplatio (geistig) 23,18 15,13 (extra corpus esse)
den Geschöpfen) 359,20 f (piur., rerum) 23,20 117,13 (in corpore esse)
conpraehensio . 165,1
. . :
contestari .... 153,31 117,12 131,17 26o,i6(hoc,
conqueri (adversum deum) continere (mundum, von Gott) quod ex quattuor constat
254.24, 108,25.30 (>terram bonam<) elementis) 288,22 (hoc, quod
X
I

consanguinitas (quaedam ad 1
126,2 (püss.) 165,2 aliquando gloriosius habe-
deumj 363,29 (elemento- contr.adictio . . , 358,8 bimus) 116,7 (hoc pingue
rum) 357,24 conturbare (pass., in morte, atque terrenum) 182,10 (ita
cousceudere (ad superiora) von Christus) 141,2 incorruptum quod resurgit)
152,12 conturbatio (Christi) 162, 14 f 176.18 (inmortale, incor-
conscientia 178,4 (ipsa c. pro- convenienter . .153,1 . ruptibile) 116,8 (omne c.
priis stimulis agitatur) 178,8 conventio (plnr., nuptiarum) ex materia) 130,18 (mate-
consequens ^axoXovii^OV 87,6 184,13. riale) 264,4 (corpus und
91,8 98,13 106,8 109,9 conversari (cum discipulis) mens, ihr Wachstum) 23,
112.12 126,22 I35,i3f24 11,1 (inter homiues) 353,10 5 ff (quasi spiritui mini-
158.13 167,16.27 174,16 conversatio 337,8 ivitae huius) strans) 289,7 (mortale, cor-
247,7 250,17 278,19 283,
2 335.26(9) 33S,i9 341.17
352,4f362,i3(//?/r. 1364,15
185,23 (plur.) 338, 12 f
(quae in caelo sunt) 191,15
conversio .... 279,10
ruptibile)
tuum
(nostrum)
116,12 ff (mor-
=
109,17
265,18
285,30
^)
consequenter = 98, 1
convertibilis s. natura (nostrum ab una anima
24 I07,ii 116,11 f 13 f convertibilitas (ob sol et luna continetur) 108,13 (nostrum
129,3 150,20 165,8 169, j
ac stellae davon frei sind) crassius et visibile) 15,10,
14 184,13 261,10 263, 87,11 ff vgl. 18,5 f (nostrum escas
20 273,1 286,8 291,1 cor (= mens in der Bibel) 27, et potum desiderat) 187,12
315.17(2) 351. 1 13 (nostrum) 250,20 251,7. (omne Schema aliquod
,

consequentia 84,17 85,28 13 252,7 262„2.?> (plur.) habet) 174,12 (solidum et


117, 23f 127,8 135,11 251,3 .X palpabile seil. Christi) 15,
149,18 174,25 257,1 (c. corporalis s. appellatio in- 14 (solis, lucens et ardens)
disputationis) 89,12 (con- crementum locus lumen 161,12 (spiritale) 174,8.10.
sequentiae indago) 86,26 materia praesentia sensus 18 175,15.191- 176,13
(c. lectionis) 257,32 (ne- substantia (neutr.) 32,10 285,911 289,26 291,3
cessitas consequentiae ac (piur.) 18,8 (= visibilia) (stellarum, Beschaffenheit)
rationis) 112,17 (c. rationisj 86,20 87.17 ff (subtilissimum, pu-
98,17 247,26 (rei) 347,23 corporaliter 23,4
149,19 162, rissimum, splendidissimum)
(rerum) 288,25 (theoriae) 25 248,11 339.4_ 352.23.27 286,2 (vitae participat) 116,
187,1 (c. tractatus) 173, 9f corporeus j. admixtio deus lu- 12 (vivere praeter corpus
consolatio 151,13.15 152,6 men natura sensus (neutr.) nur der Trinität möglich)
consolator s. paracletus 20,5 28,21 36,5 (omne 1 12,16 (sine corpore vivere,

consonantia (unius mundi) corporeum vel habitu vel ob möglich) 1 14,23 ff (plur.)
108,6 170,6 colore vel magnitudine de- 15,24 26, 3f 92,19 109,
consonare (propheticis voci- signatur) 28,21 f (neutr. 10.22 f ii2,io.i2 130,17
bus) 127,26 plur.) S6,2l 183,23 364,5 131,15 173,16 174,1 285,
conspicabilis (mente sola) corpus 12,5 15,12.18 17,4 22 ff (aetherea, aerea) 64, 1
347." 21,17 24,17 173.15. 179, (caelesti.a)
174,25.27 175,4
consumere (malas mentium 12 (aerium) 91,4 (animale, 285.19 (caelestioraacsplen-
cogitationes usw.) 17,25 ff ßegrij-) 174,7.9 175.1.4 deutiora) 166,16 f (crassa
consummare (mundi plenitu- 176,13 (pro ministerio ani- et pinguia) 91,2 (crassiora)
dinem) 107,24 (perfectam i
mae: animale) 289,5 (-istro- 64,12 f (crassiora et soli-
sibi similitudinemj 280,17 i
rum, aetherium, materi.ile) diora) 275,13 (diversa) 106,
(/aii.)i6,5f 182,1 if 358,32 92, 10 (i;7<//.) 1 6, 1 1 1 3 (c.ae-
. 15 (corporibus iuhaeremus,
consummatio 78,8 280,13 leste et lucidum |
93,24 quae .mortua sunt et
. .
398 Wort- und Sachregister definitio

penitus exanima) 264,2 f 18 (creaturam pro merito 287,13 (Christoj 8,14 186,
(nostra) 117,3 .I74>2 176,5 dispensare) 170,5 (fragilior) I f (deo) 148,12 X
(non nova aliqua) 288,27 25,11 (futura) 30,3 (ab ini- credulitas =
nsi&oj 295,21
(obscura et atra) 182,8 tio creaturae) 142,5 (mundi) (7f) ^
(omnia mundi) 110,8 (saoc- 9,15 (= mundus) 127,22 crescere (in carne vel corpore
torum, lucida et gloriosa) 163,25 (prima rationabilium et anima) 191,21 (corpora-
(si sumus corpora et incorporalium) 282,2 liter) 192,5 (ad mensuram
182,4
semper habituri) 282,18 (= sol et luna et stellae) sui) 192,6 X
(subtiliora ac puriora) II 7, 92,16 ff (tota er. caelestium criminari . . . . 13 50
16 (terrena) 174,28 (ut virtutum) 141,19 (tota) 30, cruciare(/<zjj•.) 178,25 i8o,2f
tuuc etiam usus corporum II (omnis rationabilis er. cruciatus I79,6f (inmensi do-
cesset) 118,10 {i/ire Ver- participio indiget triuitatis) loris) 179,3 (p^^ir.) 178,20
schiedenheit) II 0,4 1 8, 1 9 356,12 (universa) 30,8.13 culpa (scelerum) 12,4 (iusta
(visibiiia)285,19 s. deus 37,9 (eins finis) 79,5 (uni- victi) 250,13

initium materia X versa participium trahit in- culpabilis (neutr.)


eulpabiliter
. 158,16
correctio 114, 14 tellectualis lucis) 362,12 158,10 251,17
correptio (castigationum) 1 26,4 creatura = Geschöpf 51,11 cupiditas (increscit) 248,6 (vi-
corrumpere {pass.) 124,2 . (nulla) 359,20 (omnis) 59,5 sibilium) 276,3 f
corruptibilis s. deus materia 73,2 77,22 360,10 (//«r.J cura (austerioris ac morda-
mundus natura [neutr., 5,10 8,17 .21,9 42,21 cioris medicamenti) 179,14

Begriff erklärt) 116,9 ff 66.11 100,9 107,21 120, (veritatis) 347,5 [plur.^ poe-

corruptibilitas 125,13
. . . 17 131,18 165,1 171,23 nales) 179,20 (per curas)
corruptio 124,6 I74>4 288, 347,16 359,13 (caelestes 180,8
13 (ubicumque corpora, sta- et terrestres) 170,29 (cae- curare (in commune aliquid)
tim corruptio) 382,4(mundi) lestes) 171,9 (quae in ipsa 183,20 X
I4,2f 124,3 273,3 (sub- sapientia velut descriptae curatio s. mundus
stantialis) 363,14 X ac praefiguratae fuerant) cursus . .119,13.17
. .

coruscare (fulgore sidereo) 30,6 (non ingenitae nee


168,21 coaeternae deo) 67,18 (in-
creare 9,14 (naturas ratiouabi- visibiles) 139,11 (omnes) daemon 261,19 (daemonem
les) 168,26 169,23 {pass.) 139,15 168,6 (rationabiles) pati) 262,1 iplur.) 15,12
16,6 31,17 71,23 101,23 94,2 98,1 if 109,1 141, 94,8 193,15 {Ruf.) 248,
118,14 165,9-11 179.5 29 164,11 165,6 166,8 lof 16 259,14.16 (daemo-
189,27 (ex certo tempore 169,29 170,3 \()^,\{Ruf.) nes ob maiora delicta aerio
creata sunt omnia quae vi- 275,3 279,4 361,6 (ratio- corpore esse vestitos) 91,3
deutur) 271,17 f (sapientia nabiles, ineorporales et in- (inmundi) 263,19 *(daemo-
dei) 30,10 (verbo dei et visibiles, ihr Fall) 64,9 ff nes nidore hostiarum . . .

sapientia creata sunt uni- (rationabiles, tantum ex pascebantur) 97,8


versa) 171,28 (unusquisque filio dei participii sumunt, daemonia (inmunda) 246,11 .

mens creatus a deo) 171,13 quanto erga eum dilectionis daemonicus s. corpus
.(.causa deus X inhaeserunt adfectu) 141, damnare {pass.) . , 161,9
Creator 5,9 71,31 128,23 29 ff (rationabiles, omnes deceptio [plnr.) 150,22 f
.

165,25 171,18.25 188,23 unius naturae) 275,24 (qui decessus 81,18 89,9 105,3
286,2 287,15 (=alter deus putant posse umquam extra (mentis, non aequalis om-
praeter bouum) 129,2 (ani- corpora vitam ducere ra- nium) 162,1 ff {plur) 119,
mae) 115,15 (animae et tionabiles ereaturas) 117,8
carnis) 270,16 (caeli ac (semper fuerunt et sine decidere (decidere acci- —
terrae) 139,1 (creator deus) initio substiterunt, d. h. in dere) 100,21 f [vom Fall
130,11 136,10 (non ia- sapientia =in Christo) 67, der Vollkommenen) 63,2 ff
iustus) 170,13 (mundi Crea- I ff (universae) 107,29 (in (de statu suo) 32,2 (ab ini-
tor) 138,15.24 {plur., di- singulis quibusque ereaturis tii unitate) 107, I4f (a vita)

versi, verneint) 170,16 s, varietas) 98,19 (visibiles) 3i,iof X


deus voluntas X 49.12 f 120,19 139,10 j. declinare (ad inferiora) 81,16
creatura =Schöpfung 37,12 natura X (de statu suo) 81,14
101,18.25.28 149,2 278, credentes 9,3 17,27 140, defectus 170,2 (mentis) 276,2
16.22 285,13 289,29 (ante 23f 163,15 246,26 354, {plur., mentis) 275,12
omnem er.) lO,5f (boni et 26 (nunc innumerae sunt defiüire (propria definitione)
mali capax) 99,14 (laudis multitudines credentium) 30,18 {pass.) 12,8
et culpae capax) 70,4 149,16 definitio 132,24 133,1. 17 f
(creaturae differentia) 124, credere = 8,22 f 148,17 152,19.23 I54.iif
defluere Wort- und Sachretrister deus

14 II 7 {f/nr., ecclesiasti- deus 6,3.4 15,22 17.9.10.11 (invisibilis» 130,11 127 tV,

cae) 271,4 f 20.21 24,15 29,5 39,17 ^'gl-349.7 (iudex> 134,5 f


defiliere 64,11.14!" (^per p;\r- 51,4 62,7 90,17 107,19 (iustus) 133,18 134.2.31
tes) 63.3 i
118,16 129,5 '32.8 153, 135,1.4 (iustus, interior a
detorniare (fass.) 15,23 40,8
j
25 (qui a salvatore adnuu- bono) 136,30 (iustus le-=
343. 1 3 (imago) 45,17 46, 1 3 i
tiatur) 130,9 (eins aequitas gis et prophetarum deus)
deformatio 187,29 (futurae et iustiti.a) 101,10 (solus 132,18 (=mundi deus) 133,
cre:vturae) 30,3 (quaedam agnc>scit tempus cousum- 15 (iustus legislator) 137,16
veritatis et scientiael 187,32 I mationis muudi) 70.2 (alius (iustus et bouus) 10,2 132.
defraudare [/liss.,
'
seusibus) 1 nescio quis) 128.34 (aliquis 1711"
133,23 ft" 137,19 i^deus
107.5 I
novus) 129.7 (apostolorum iustorum) 9.15 (legis) 12S,
deitas 39,2 141,8 148,19 deus) 10,4 (:utifex omnium) 31 130,2 135,5 (quem
(Christi) 147. 10 352,16.20 |
275.20 289,19 (bouus) 129, Moyses praedicat) 1 30.8
353,2 (uüus deitatis tousl 2 134,8 tl" 136,29 137,15 (vel irascitur vel paenitet)
60,2 (deitatis natura) 24,20 138,27 270,17 284,7 359. 131,25 (eins m.aiestas et
20,5 27,21 (de ipsa dei- 12 (bonus et beniijuus om- gloria) 282,16 (malus) 136,
tate participare) 80,14 (" nium pater) 65,10 (de bono
^

30 (=
mens ac fons alles
sola . . deitatis specie
. deo, id est vel de Christo Geistigen) 21,13 (.= »"edi-
coust.are) 22,3 (spiritus s.) vel de psitre Christi) 135,3 cus animarum) 179,12 (me-
150.22 (et bonus et iustus atque dicus noster) 179,18 (sin-
delabi (de caelestibus ad fir- aequissimus) 168,13 (honus gxilamembra a deo formata)
mameiUum usque siri/. aui- et iustus et omuipotens) 23,24 [^Wirkung im Men-
niae, Hier.') 339,16 169.21 (semper conditor, schen) 17.25 ft' (iustissimus
delectatio (ac libido) 184,6 beneficus, providens) 60,13, et aequissimus moderator
delictum (primum) 247,35 vgl. 359,11 t" (conditor et omnium) 95,10 (modus et
(f/ur.) 126,5 (humaua) 133, croator omnium) 71,12 mensura) 283,20 (== natura
25 f (quaed.-iml 250,15 128.15, vgl. 6S,i4f 165,5 ingenita atque omnia ex-
deliuquere 246,30 247,18.22 (corporalia eins =
virtutes)
i

|
cedeus) 282,16 i^=intellec-
(mensdelinquentium)246,27 162,24 fl" (corporeus, Con-\ tualis natura simplex) 2 1 1 , ,

demiuutio (vel lapsus") 63,10 siifttenz häretischer Ansicht) vgl. 154,7 (otiosam et im-
|

deus (f/i/r., von Gott) 27,5 15,23 130,15 (corruplibilis mobilem dicere naturam
dependere (monti solita oi'ti- nach häretischer Annahme) dei impium est) 272.24
cia) 22,21 130,20 (aequales creavit (coupraehendere potest om-
deplere 269,12 onines .ac similes) 169,27, nia) 272,14 (virtute sua om-
deprecator j. p.aracletus vgl, 103,25 (Creator) 136, nia conpr.aehendit) 350,20
deputare . .92,19 94.23
. 10 168,24 (Creator animae (omnia esse dicitur) 2S3, 1 2 fi
dereliuquere (tenebras) i02,i et caniis) 270,10 (creator (omnia novit) 363.30 (om-
dosceudere
339,21 (a
(iu
nielioribus et
Aegyptum) , et conditor mundi) 147,20
(creator omuium = Schöp-
f uipotens =-
42.1 fi"
:'':)
44,1 i34,iof 287.3
superioribus locis) 337,10, |
fergott der Häretiker) (non polest antiquior esse
vgl. 339,13 (de superiori- 138,13 (prophetarum et in deo omnipotentis appel-
bus ad interiora) 275,6 (a mundi creator ac legisla- latio quam patris) 43,3 (per
summo bono ad intima ;
tor) 138,14 (creator uni- tilium o. est pater) 43,4.7.
mala) 242,21 (iu terram) versorum) 169,21 (emineu- 20 (per sapientiam teuet
338.10 f tior) 128,11 {Erkenntnis deus omnium potentatum^
desceusio (patrum s.iu Aegyp- durch Menschengeist nicht 43,8 (Omnibus pracstat, ut
tum) 341,11 möglich) 21,8 (qui tecit siut) 00,231" (opifex) 110,13
descrtum (in deserto) 133,8 mundum et continet) 124,3, (num otiosus) 110,20, (,'7•
i^t».!?
I
vgl. 127,8 168,16 f (fecit I
06.2 272,24 (parens om-
desiderium (caelestiuni) 268,5 omuia, essent) 287,4,
ut uium) 108,29 (parens uui-
(adpetendicoitus) 247,0(1 1) 1 vgl. 359,9 (factor caeli) versitatis) 21. 9 48,20, ^^gl.
{nach Erkenntnis der Werke 127,19 (=ignis) 150,15 (in- 50,14 107,29 282,13 (pa-
Gottes, uns
einge/<ßanzt)
j
conprehensibilis atque ia- ter) 33,15 34,9 35,9.12
187.11 {kiiftn schon in die- aestim.^bilis) 20,7 (invisibi- 39,7 48,2 49,11 53,13
sem Leben gestillt "verden) lis et incorporeus) 349,7 '^7.3 50,4 ()0,o.20 61,5
187,15 rt" {plur., corporalia) (ingenitus) 32,20 48,19 §2,8 118,8 125,0 140,1
X
!

265,13 (uaturalia) 247,24 i 110,17 (pntcr ingenitus) 282,10.14.16.18.10.20, vgl.


desidia (certa, auimi) 252,6 50,8 (omnium initium) 22, 8,10 10,2.4 11,5 20,4.
desperatio(pert'ectaeconprae- 1
23, 22,1 (deum peni-
t;j,'/. 12 38,12 45,9 65,6 79,4
heusiouis) 345,16 !
tus iupassibilcni) 131,27 85,23 125,7 [ol> corpus?)
400 deus Wort- und Sachregister divinus

16,20 17, 19.21 ff 18,4 (d. et angeli eins) 12,10 (dispensantis inaequalitas)
20,5f 21,10 130,18 (cor- 13,12 70,8 83,2 (eorum 98,21 (omnes) 249,7 {ova.-
pus dicitur) 163,7 (pater nomina) 70,11 ff (fuit ali- nia) 101,12 f 172,3 ("sin-
Christi) 130,29 (pater lesu quando bonus) ioo,2f (ne gula) 107,30 f (unumquem-
Christi) 132,17 (pater do- diabolus quidem ipse in- que) 170,12 {pass.) 12,1

=
mini nostri lesu Christi) capax fuit boni) 99,26 80,10 82,1 84,9 106,1 if
147,26 f (pater salvatoris (== Boreas) 157,12 (lux erat 165,7 167,10 262,16 279,
lesu Christi) i33,i4(=fons, aliquando) 76,25 f (seine 5.15 (a deo) 165,2 (pro
de quo vel natus est filius Namen) 157,1 s. apostata meritis) 338,12 (variej 18g,
vel procedit Spiritus s.) 48,4 draco virtus 27 s. creatura
(pater, semper fuit, semper dictum [plur., divina) 131,9 dispensatio 28,1
habens unigeuitum iilium) dies 171,32 {plur.,
(iudicii) i89,2o(mundij8i,2o(//?<r.)
67,8 (semper laetatur) 67,12 festi) 188, i4(novissimi)9, 18 275,25 309,18(1) (verbi
if

(patriarcharum) 128, 4( Abra- differentia 148. 16 I9l,i9(spi- ac sapientiae) 353,13


ham usw.) 128,21 (sanctus, ritus s.) i48,20f 149,2 (in dispensator (plur., non boni)
bonus, iustus) 137,20 f (sem- virtutibus) 167,11 [phtr.)
per et poterat et volebat) 150,11 (animalium vel ar- dispersio(unius principii 84,26
41,1 (summus) 122,16 (in borum) 189,23 {bei der disponere (universa) 172,19
veteri testamento) 138,20 Auferstehung) 1 74 19. 26 , dispositio (dei) 276, i (8)
(ubique et in omnibus) 175,1 ff (caelestium corpo- (plur.,mundi huius digni-
283,8 (unus, qui omnia rum) 174,27 (deitatis) 14S, tatum vel ordinum) 185,19
creavit atque composuit) i8f (sapienti.arum) 256, disputare(/aj-j-., a philosophis
. . ,) 9, 13 ff, vgl. 48,i9f .
^3 X de incorporea natura) 15,8
(unum eundemque esse iu- dignitas {plur., vel ordines) disputatio 109,9 112,3 (per-
stum et bonum, legis et 185,19 X profunda) 267,23 (superior)
evangeliorum, deum) 136,21 dilabi (ex uno principio) 82, 109,3
(bonus =
iustus in evange- 21 (de statu meliore) 83,2 diversitas 107,8 169,28 286,9
liis)138,29 (legis et pro- dilectio (dei) 156,24
. . . (animalium) 1 88,20 f (ani-
phetarum atque evangelio- diligere (lucem) . 102,1 X morum) 142,3 (corporum)
rum unus atque idem deus) diluere (vitia animarum) 1 79, 18 118, ig (ac varietas in sin-
148,2, z/^/. 128,17 I47,26ff diluvium 119,8 133,6 136,3 gulis quibusque creaturis)
(
Unterscheidung zivischen (diluvii tempore) 58,7 133, 98,18, vgl. 107,12 169,7
pater lesu Christi und Gott .19 (gentium) 188,9 iquam plu-
des ATs. bekämpft) 127,1 ff dinoscere (moderamine iudi- rima inter homines) 189,
25, gf
(visibilis) 130,11.28 cii) 172,18 23.25 (intentionis) 107,17
Iplur., duo, der Häretiker) discidium 179,7 {plur., ani- (iustissima et aequissimaj
135,15 148,13 (dei ver- morum) 107,28 167,32 (percipiendae lucisj
bum) 8,1.2, vgl. 140,5 disciplina (corrupta profana- 362,18, vgl. 363,1 ff (men-

-
ff

(virtute sua Universum con- que) 277,3 (oboediendi) tium) 166,7 (mundi) 107,26
stringit et continet mun- 277,12 f {plur.) 64,2 82,2 109,2.5.10 119,2 168,8
dum) io8,24f, vgl. 108,29 f piaeacreligiosae)259,2i x; (naturae animarum) 169,10
(in deo omnes virtutes sem- discipulatus = 128, (peccatorum et scelerum)
per sunt) 363,27 (virtutes 30 294,22 179,19 (in ipsis rationabi-
eins numquam otiosae) 65, discipulus {zum magister, wie libus animantibus) 107,7,
I2ff Sohn zum Vater) 46,6 vgl. 98,13 (plur.) 109,6 f
deus =
Christus 10,8.9 140,6 {plur., Christi) 39,9 185, (futurae animarum, virtu-
(deus et dominus) 43,11 13 280,24 (litterae) 184, tum) 360,19 flocorum) 190,
(deus-homo)i42,i3 j. anima .7 >< 17 (mentium) 170,6
anteriora dilectio iudi- discretio (boni vel mali) 57, dividere (deum patrem) 35,12
cium mundus posteriora 18.22 f (mali bonique) 283, divinare (alios a puero divi-
principium trinitas varie- 21 nasse) 261,20
tas virtus discussio 105,12 divinitas 132,16 140,21 257,
devolutio (mentis) . 162,1 discutere (magis et pertractare 20.28 (filii dei) 351,18 f
devolvere [pass., in ordinem quam pro certo ac definito (sancti Spiritus) 347,29
irrationabilium animan- statuere) 78,17 (plenius) divinus s. calor dogma do-
tium) 105,5
diabolus 76,25
."3>5 X num lux natura Providen-
83,9 134,3 dispensare 279,7 (animas) 275, tia repromissio res sapien-
244,15.19 245,23 246,2. 23 (beneficia) 66,12 (gen- tia scientia scriptura (plur.)
29 247, 3.8.ioff 254,28 tem) 75,19 (acuminis ictus 259,13 {neutr.) 260,29 (^"^
255,5. io(angelus fuit) 13,15 obtunsiore ministerio)22, 16 stituere ad divina) 186,21 X
divisio Wort- und Sachregister explanator 4QJ^

divisio 84,26 181,19 353,5 ecclesia 11,10 86,4 95,3 evangelicus s. parabola prae-
(quaedani, zwischen deus (Ephesiorum) 95,1 (in qua ceptum sententia
boiius 2tnd deus iustus bei futuri regni est imitatio) evangelium 17,1 19,11 26,
Häretikern) 1 32, 1 5 ff (sub- 82,16 (Smyrnensium) 95,2 6.14 43,146,9 47,10 f
stantialis) 35,15 [flicr.] 150, (tota) 14,10 (plur.) 8,27 57,26 58,25f 123,10 129,
10 (materiae) 359,6 ff (Christi) 150,14 j. fides 23 I34,22f 138,11 150,
divulsio (nulla Christi a pa- ecclesiasticus s. detinitio fides 11-15 153,31 162,12 163,
terna substantia) 352,22 liber praedicatio traditio 12 181,1 185,21 260,2z
doctrina (divinitus adspirata) educare (pass., verschiedene 280.23 289,33 363,24
49,3 (falsa) 258,22 (spiritus Erziehung) 167,1 ff (aeternum) 290,12 344,6
sancti) 154,20 {plur., di- effervescere (ad supplicium) {des loh.) .,,',
30,17 53,
vinae ac profundiores)53,i8 178,2 17 57,12 86,9 167,22
dogma 111,16 272,29 (defi- efficacia (operis) . . 187,3 352, (secundum lohau-
nitum) 85,28 f (manifestum) eftigies (corporis, quae cor- nem) 138,22 148,8 274,
78,20 (nostrum) 86,4 (per- rumpitur) 363,20 4 f (secundum Lucam) 147,2
versum) 105,14 [plur.) 105, effusio (sanguinis e. pecoris) (temporale) 344,5 {plur.)
12 162,9 254,27 258,2. 10,3 70,24 127,5 128,
149,20
5 270,28 (divina) 23,21 l6f 134,11.14 136,21
elabi (per neglegentiam) 63,7
(fabulosa et impia) 260,6 138,21.29 148,2 353,14
(incorruptionis) 115,12
elementum (aliud in aliud
mutari) 357,24 (unum ali-
evidenter = 250,14
dominari (dominantibus subi- 255.24 257,32 289,21
quod) 357,14 iphtr.) 16,9
cere) 98,15 X (priora ipso principio, ver-
298-23(9) 329,21 (6) evi-
dentius 154,30 174,6 280,
dominatio (super servos) 81, neint) 22,25 (quattuor) 288,
24 (//«r.) 8,18 71,31 loi, 17 evidentissime 153,4
22 {deren Namen) 357,21.
16 X 23
evigilare s.

evomere (verbum)
dormire
260,7
dominus [Begriffe nie sine emendatio 114, 14 136,1 178,
.

possessione) 4 1 1 2 (/'« Hiob) exactor {Ruf.) 4,13 193,11


,
22.26 f (asperior, doloris
246,5
dominus noster lesus Christus
plena — per eruditionem)
exaequare (alicui geue-
ranti) 32,16 {pass., adver-
. . .

114,8 ff {plur, asperiores)


sariis potestatibus) 242,15
127.1 148,1 187,29 (do- 84,12
minus noster) 77,1 138,22 exanimus s. corpus
eminentia {plur., potestatum) excessus 65,2
dominus lesus Christus 8,16 . .
347,23
.

185,20 excursus 268,19


9,18 10,3 45,20 60,7
energia 260,27 (propria quae- exemplar {plur., von HSS,
346,12 (dominus lesus) 82,7
dam) 259,7 {plur., diversae Ruf.) 6,13
151,19
dominus =
Christus49,25 73,
= inoperationes) 260,16 exemplum {plur.) 145,7 (pro-
(muudi huius) 259,4 ferre) 127,11 (scnsibilia)
13 77,8.16 94,1 138,11.28
144,11 156,25 280,23 363,
energumeni (= amentes
insani) 260,21
et 362,1 X
exercitium {plur., palaestricae
24 (dominus Christus) 246, episcopus {Ruf.) 3,5 . .
artis) 254,16
26 (praesens et inhabitans) epistula (ad Ephesios) 252,14 exiguitas (Christi, propter nos)
253,21 274,8 (ad Hebraeos) 8,7 191,1 f
dominus et creator animae (ad Romanos) 129,10 exinanire (se ipsum) 10,8 .

i= Christus lesus) 115,15 equus(indurescit, ^«/.) 215,13 exinanitio (Christi) 38,17 .

(dominus et creator) 286,5 erraticus s. spiritus ex(s)istere (diversos mundos)


dominus et salvator noster eruditio 23,10 82,22f 114,9 119,28 (pariter cum .) . ,

31,15 121,22 127,5 139, (locus eruditionis) 190,3 88,2 (principaliter) 30,4
6f 148,8 258,3
(dominus et salvator
?) 205,23(8)
271,25
=
255,23
-
f
(e. nostra haec in corpore)
117,2 (sanctarum virtutum)
290,19 {plur.) 23,7 84,16
(prius) 40,12 (vita)
exitus (rerum conlatus
112,21
initiis)

284,4 (num similis initio)


donum (sai)ieiitiae) 61,10 (angelicae) 84,12 f (divinae. 109,4 (post exitum) 189,28
(sancti Spiritus) 149,6 181, Ruf.) 193,22 X exolescere 112,6
7.1 1 {phir., divina) 259,23 esca 177,9.11 {plur.) 109,15 exordium {plur., nirsum na-
(spiritus) 9,5 scendi sumet exordia) 182,
192,8 247,21 357,25 (sa-
dormire (ut cum peritus dor- jiientiae) 186,11 13
mierit, evigilet imperitus) esse (ut sint habent ex deo experientia 247,21 (humana)
63,17 patre) 61,5 (= das Sein) 247,
draco {in Hiob =
diabolus) 61,16 {das Sein hat der expl.inatio 5,18 {Ruf) (singu-
77,17 246,5 f (= diabolus) Sohn Gottes vom Vater) lorum) 345,10
157.2 246,1
^

i
40,11 X explanator {Ruf) . . 194,16
Origenes V. 26
402 explere Wort- und Sachregister

explere (atque dependere (historiae nostrae) 271,5 que est et universa percur-
übertr.) 126,5 (historiarum)26 1 ,2o(nostra) rit) I90,i8f, vgl. 352,28 f
exponere (=interpretari) 132, 4,20(7?«/.) 141,21 194,3 (dei, unigenitus) 28,2.18
9 163,12 (Ruf.) 262,2 272,14 356, 29,i2ff 32,16 33,1.6 37,7
expositio (mundi) 121,26. 16 (per fidem) 146,20 43,21 44,18 50,9 53,7
expurgare (se a maculis) 355,3 (scripturae) 272,27 (scrip- 67,9 111,29 141,25 163,
exterminare {pass.) 117,11.19 '

turarum) 271,9 (tota) 188, 3 352,15 364,1 (unigeni-


118,13 27 (trinitatis) 150,19 j. ratio tus patris) 27,22 [seine
exterminatio . . . 85,6 veritas X Menschwerdung) 27 7 3 ,
ff

extriiisecus 267,13 342,5 fieri deo nihil fit) 255,


(siue (seine Namen) 28,2 ff 163,4
358,9 (anima corpori indi- 22 (omnia haec, quae fiunt
f f= sapientia dei) 28,18
tur) 13,10 (factis corpori- in hoc mundo, quae media 67,9 (= verbum ac sapien-
bus) 89,16 (fieri, von Chri- ,
aestimantur non a deo, . . tia et iustitia) 167,34 (fuit
stus) 33,3 (impeditus) 66,5 fiunt nee tamen sine deo) aliquando quando non fue-
(e. insertum esse spiritum) ^
255,15 ff X rit verneint) 349,6, vgl.
90,1 :
figmentum (ph^tr.) . 270,26 350,18 ff (hominis) 143,6.8
figura (visionis) . . 346,13 (per omnia imago patris)
figuraliter (indicari) 180,6 (in- 47,1 (patris) 27,22 54,12,
fahre factum .
. 187,7
. tellegi) i85,l7(referri)49,l8 vgl. 36,4 (per filium creata
fabula {plur., absurdae) 35,10 1
filius (ex priucipali bouitate dicuntur omnia) 352,5 (per
(aniles, de anterioribus po- |
natus) 47,1 (caritatis, vo- filium omnipotens est pater)
sterioribusque dei) 131,9 luntatis) 349,10 (= Chri- 43,4 (unigenitus omni- ,

ineptae atque impiae) 98,8 stus) 11,3 17,13.28 26,5. potens) 43,21 44, 1 8 [plur. ,

(ridiculae comoediarum, 6.13 31.5 34,10 35,1.3 dei, resurrectionis, lucis,

Ruf.) 194.13 36,2 43.IO-2I 48,21 53, pacis) (hominum)


101,31 ff

fabulosus {neutr.) . , 250,24 14 54,1 59,417 60,19.1 256,22 (hominum vel ce-
facere (fecit deus quantum 22 147,24 349,5 .(no° terorum a.mm:i.\\nm, gleichen
sufficere posse prospexit) per adoptionem Spiritus
j

]
den Eltern) 32,12 i. Chri-
164,12 {pass., ea, quae ab filius fit extrinsecus,stus pater procreare resur-
sed |

ip'io facta sunt= Geschöpfe natura filius est) 33,2.3 (so- rectio
Gottes, mit ihm eng ver- lus natura filius) 34,7 (ex filosofia s. philosophia
'.

bunden) 62,10 (factum a patre natus) 48,2 (natus ex finis78,8 84,27 85,21 118,8
deo) 111,10 (quae facta patre velut quaedam vo- 28 1 ,4 2S3, 1 ff (beatitudinis )

sunt) 165,3 X luntas eins ex mente pro- 118,18 (beatus ille) 101,2 1

factor (= deus) 95,8 287,4 cedens) 35,4, vgl. 349-9 f (finem habent creaturae)
factura 51,11 (mundi) 52,4 (velut spleudor ex luce 164.14 (mundi) 79,1 93,28
facultas (boni maliqueeligendi procedens et inluminans I09,5ff 272,3.11.18 276,
Omnibus praesto est) 144, universam creaturam) 37,7 14 (alterius mundi) 114,4
24 s. arbitrium X (subsistentia filii ab ipso (huius mundi finis initium
famulari 110,9 patre descendit) 45,7 (== futuri) 109,8 (nihil sine fine)
famulatus 260,2 286,4 f(ma- Christus, unus atque idem 359.15 (ubi finis non est,
teriae) 289,19 (spoutaneus) est cum patre deus et do- nee conpraehensio uUa vel
43,9 (subiectorum) 43,10 minus) 43,11, vgl. 46,1 ff circumscriptio esse potest)
fanta^ia (phantahia) lO,I2 ( Vergleich, Schüler u. Leh- 165,1 (omnium) 114,13
(mentis) 122,4 rer wie Sohn u. Vater) 125,1 279,22ff 280,21
febris {plur., febribus urgeri) 46,5 ff (dei) 8,23 11,5 34, 289,29 (omnium atque per-
22,17 (wodurch sie ent- 19 38,6 39,6 42,27 48,9 fectio) 126,3 (perfectus)
stehn) 77,2 49,4.14 51,13 140,11.13 120,20 345,22 (rerum) 79,
feria [plur.) . ..188,14 143, 3 ff 258,9 278,20.22 22 283,11 (öi5 incorporeus
fervor 158,20 (iustorum) 158, 346,24 350,26 353, 8f omnium rerum fiach Joh.
18 354,6 363,16 (seine an- 17,21?) 282,7 ff (ad prin-
fidelis (plur.) iS8,8 255,3 dern Bezeichnungen) 32,6 cipium reparatus) 284,3
(unicuique fidelium adesse 33,5 ff 38,6 (sapientia, ve- (per quem omnia restitu-
angelus dicitur) 181,20 ritas, vita, iustitia, sancti- enda in statum initii sui)
fides = 254,26 279, ficatio, redemptio) 351,2 ff 107,9 (multorum saeculo-
12 (catholica, J?i</.) 193,21 (dei, insertus ei) 163,4 ff rum) 120,1 (semper similis
(Christi) 9,1 260.5 (crea- (dei, mortuus esse dicitur) est finis initiis) 80,1 ff, vgl.
toris) 128,23 (dei) 269,6 143,6 (dei, non in loco ali- 81,19 275,1 ff (unus om-
(ecclesiae) 86,4 288,23 quo coDtinetur)35i,i ff(dei, nium finis) 80,1.4 (unus
(ecclesiastica) 78,15 173,11 omuipotens)43,i6 (dei, ubi- perfectionis finis) 107,25,

I
fiais Wort- und Sachregister homilia 403

vgl. 342,20 (ad unum finem sistentia filü)


35,7 (tor- 149,11 188,7, "^g^- I44>4
tendere) 114,25 meuta) 178,14 (ministrata per Christum
finis et coasummatio (saacto- generatio (aeterna ac sempi- tisw.) 6o,iof (per divinam
rum) 274,12 terna) 33,1 (filü = Christi) gratiani) 117,20 (per gra-
firmamentum . 339,14.15 f 32,15 (sapientiae = Christi) tiam misericordiae dei)
lirmitas (propositi, von Chri- 29,4 ff {plur.) 256,22 171,29 (per gratiam Spiri-
stus) 144,27 gens (mala —
bona) 169, ilf tus) 58,16 181,7 (secun-
flamma [plur., amoris) 178,17 (omnis) 140,23 (sauctorum dum gratiam spiritus s.)
foederatio (iamaculata) 354, = Juden) 251,27 {plur.) 88,7 (per gratiam suamj
33S, 12.20 347,6 (aiiima- 167,35 X
foetor 146,4.6 rum) 339,5 {=Heiden) 10,2 gustus (sensus) . . 24,6
fomes (febrium) 177,13 (la- gentilis *{plur.) . . 97,8
minis) 21,4 genus 137,26 ff (humanum)
fons (bonorum omaium) 100, 82,4.23 246,8 255,29 habitaculum (beatitudinis)
12 (unus deitatis) 60,2 (filü 276,15 341,13 (ad huma- 288,17 (in caelis) 168,17
= pater) 111,30 (luminis) num genus repleadum) loi, (cordis nostri) 263,7 (me-
21,4 61,14
(uaiversitatis) 29 (sensuum immortale et lius) 16S, 8 ('terrae bonae«:) 1

forma {=
Abbild) 75,23 (alia) intellectuale) 27,10 (ac spe- 126.6 {plur.) 339,8
191,14 (brevissimae iuser- cles) 137,27.30 habitare (in caelis) 176.14 .

tus humani corporis formae, geometres .... 63,20 habitatio (h. et requies pio-
seil, filius dei) 39,7 (= geometria . . . . 63,13 rum) 289,31 {plur., bea-
Glaubensregel) 364,15 gigantes (inmanes et impii) tiores) 166,16
(cuius forma erat in Moyse) 133,27 habitus . . . 174,13 f 17 f
188,12 (plur.) 14,8 110,9 gignere 34,14 (pater filium ge- haeresis 130,3 132,15 258,
178,5 (diversae caelestium nuit) 36,2 (genuit sapien- 22 {plur., nonnuUae, Ruf.)
terrenorumque) 286,6 (mun- tiam) 140,4 (genuit verbum) 194,6
di) 111,8 (illius olDservan- 3i>3, ^g^- 349.7 f {pass., haereticus 7S,i4f s. certa-
tiae .) 290,1
. . X genitum aut non genitum, men X
formare {pass., ad mundum) seil, initium) 13,9 haeretici 5,4.(Ä</.) 87,9 128,
1 10,24 f (substaatia) 1 1,25 globus
nae vel
{:;)ceterorumque 122,24 (li- 10 131,12 135,10 139,2
148,13 169,18 173,13 174,
formica {plur.) . .
153,7 solis
fornax [plur.]
fragilitas

345,7
. .

(humaaa) 139,12
(mortalis iatellegen-
, 145,14 a=;trorum) 122,22
gloria 122,10 (corporis
270,25
et
271
diguitas) 176,16 (dei) 147, 272,29
{=^.)()
11 194,15 {Ruf.) 206,25

tiae) 140,27 (communis 140,10 (iu-


II (filü 278,1
dei) 3+9,4 _

mortalium) 141,6 enarrabilis) 289,26 (lucis) häretische Ansichten, von


frater 3,5 {Ruf.) 4,12 [Ruf.) 37,19 3*3,2 (omnipotentis, Origenes erwähnt: 35,8 ff
(//«r.)3,2(ye«/.j4,ii(AV-) besproehen) 4i,iofT 44,9 ff 87,6ff 9S,9ff 105,1 ff
(dissensiones fratribus noa (salvatoris) 140,12 (virtutis) 130,3 ff I32,i4ff I37,9ff
modicas generare) 150, 14 f 248,19 i38,ioff I48,i3ff 150,
frigidus [Gott gegenüber) 156, gradus (aliquis celsior specta- 10 ff 168,14 ff 173,13 ff
25 ff {plur. neutr.) 156,28 biliorque) 168,18 (diguita- 175, II ff 206, 13 (25) ff
s. serpeus tis) 101,7 (reparati gradus 224,ioff 234, 6ff 240,6 ff
fructus (ingenii) 9,10 . X
statio) 108,9 (summus per- 26o,3ff 264,i7ff 268,24ff
26^,i9ff 27o,i4ff 276,6ff
fumus *(thymiamatis) 97,10 fectusque) 63,2 {plur., al-
fundamentum {plur.) 16,9 tiores profectuum) 61,20 278, i ff 287, II f 307,3
(Hierusalem) 184,15 f (in malitia) 101,24 (malt!) (20) ff 349,4ff 353,10 356,
furor (vindictae dei) 180,13 168,27 (superiores) 84.,I3 17 ff 35^.5 ff
grammaticus 99,21 {plur., a harmouia 179,4. . . . .

gr. exponi, Ruf^ I94, t3 herba {plur.) . 188,24 f .

galliculae =
aavSakia 327, granum (frumenti, verglichen hsreditas (aeterna) 6,10 (bea-
mit corpus auimale) 176,4 ff titudinis) 12,2 (regni ca;-
«7(3)
generalis s. natura ratio gratia (dei) 118,17 345,21 lorum) 176,11
generaliter 58,2.6 86,9.22 (diviiia) 176,1 (prophetiae) historia (quaedam scelerum)
122,20 152,11 259,23 26t, 17 (sapientiae 178.7 (s -cundum historiam)
generare 32,17 179,3 (sa- ac scientiae) 62,2 (sermo- 34,21 {plur.) 33S,2i 340,
pieotiam =
Christum, von nis, sapiäutiae et scientiae) 15 (nounullae) 248,14 (re-
Gott-Vater) 29,6 ff 30,1 f 9,6 (plenae scientiae)i89,i2 rum gestarum)339,2o(sanc-
(unigeuitum filium) iir,2g (spirit.alis) 268,5 (spiritus tae) 334,20
(pass., splendor) 33,2 (sub- s.ancti) 14,12 18,24 61,3 homilia (>///;-., Ruf.) 3,6 .

2(3*
404 homileticus Wort- und Sachregister indumentum

homileticus s. libellus 153,11 (in carnem solidam incarnari {von Christus) Jo,8
homo 188,5 f(animalis spi- —
ossaque convertitur) 357,26 incarnatio (Christi) 139,5 ff
ritalis) 289,2 ff {verschiedene (sativus) 269,11 (naturalis 147,16 154,4 352,15 ff
Bestrebungen desMenscheti) seminisj 269,16 incentivum {plur., naturalis
183,17 ff (bonus malus) — caloris) 247,6
138,3 ff {Verhältnis des incitamentum 251,14 (pro-
Mensche?! zum Guten und ignis 174,9 180,14 (aeternus) prium) 263,22 {plur.) 269,9
Bösen) 247,29 ff' (carnalis 12,3 176,17 177,2 ff (di- (diaboli) 247,22
— spiritalis) 267,4 f (homo vinus, in anima Christi) incommutabilis 31,19. .

factus est, seil. Adam) 186, 145.23 (divinus) 158,19 inconposite (inordtnateque)•
12 (homo factus est, seil. (exurit) 179,17 {plw-, zeli 22,15
Christus) 10,8.9 (interior aut livoris) 178,18 X inconvertibilis 31,19 (plur.,
= rationabilis) 363,iof (qui illuminare (universam crea- sol et luna vel sidera) 87,8
apparuit ludaea = Chri-
in turam) 37,8 {pass.) 17,10 s. initium x;

.
stus)140,30 (omnis) 99,18 ff (sensum) 102,9 s. inluminare inconvertibiliter . . 144,26
(obnoxius peccato) 57,15 ff imago (Adae = Seih) 34,21 inconvertibilitas 145,21
. .

{seineSchöpfung nach Gen. {Begriff) 34,11 ff 45.15 ff incorporalis s. creatura {plur.


i,26j 34,16 153,17 ff iima- 46. 1 2 f (bonitatis=Christus) neutr.) 23,18 f
ginis dignitatem in prima 46,11 ff (= Christus) 34,23 incorporeus = I4,
conditione percepit, simili- 36,2.3.7 ff (dei) 24,19 34, 16 15,7.14.16.17.21 23,21
tudinis vero ei perfectio 8 ff 363,16 (divina) 363,19 35,l2fl5 {fieutr) 353,4
in consummatione servata (filii dei, invisibilis) 34,19 ff {plur., animae) 86,7 {neutr.
est) 280,12 f (per se ipsum 36,3 (patris) 47,1 (imago plur.) 20,18.20 86,22 124,
virtutem contrariam vincere patris deformatur in filio) 22 364,5 s. mundus na-
numquam potest) 253,28 35,3 (perfecta) 187,33 tura trinitas virtus vita x:
(plitr., = animal composi- {plnr.) 14,9 34,11 Bei- {= incorruptibilis s, corpus sub-
tum ex corporis animaeque spiele}) 179,22 (falsis inlusa stantia
concursu) 22,21 (omnium
rationabilium
fragilius
infirmius
animal nos sumus
et )X
imaginibus)
122,2 X
imber (igneus sulphureusque)
141,15 (
= incorruptio
288,13
tia X
incrementum
f s.
115,12 Ii6,4f
mereri sapien-

homines) 139,13 (= ratio- 133,8 {plur.) 192,5


nabile animal) 71,1 183,16 imitatio (dei) 170,1 280,14 (corporalia) 23,5.9 (intel-
(imperiti et indoeti, von 363.24 (futuri regni) 82,16 lectualia) 191,24
den Aposteln) 140,21 (om- (sapientiae, seil. Christi) incursio (non fortuitis aliqui-
nes homines non sunt extra 355,8 bus incursionibus inpugna-
communionem dei) 57,25, immaculatus (inm.j s. foede- mur) 254,30
vgl. 58,3 f (consanguinita- ratio virtus (inmaculatum indago (consequentiae) 16,15
tem quandam habere viden- esse nulli substantialiter in- (haec) 128,14
tur ad deum) 363,29 f (ex est) 77,20, vgl. 77,25 f x: indecenter 364,6 ....
anima constamus et cor- immortalis s. corpus genus indeclinabiliter I46,i4f 353,
pore ac spiritu vitali) 263, immortalitas s. inmortalitas 13
20, vgl. 313,19 f (2) (ob immutabiliter .288,18
. . indere (corporibus) . 92,19
quaedam peccata his cir- immutatio 287,6 (caelorum) iudesineater 62, 8 f 119,24
cumdati corporibus) 91,1 85,11 (carnis) 287,13 (qua- 145,13.21
(ex daemonibus homines litatis) 85,7 {plnr.) 119,27 \\\\'=7) 299,21
futurorum) 190,7
vel angeli fiunt) 94,8 (dif- imperitia (intellectus) 150,19 (8) {plur.,
ferentia inter homines non impietas 5,10 {Buf] 31,2 indifferens = arf/fif/^opov 135,
parva) 166,2 1 ff(oosh., cum
servos vel filios erudimus)
278,29 f (diversi ordines)
71.3
hospes
X
{plur., immolantur
35.13 270,26 363,16 (im-
pietatis culpa) HO, 16
impius {neutr.)
27 272,16 363,4 (impium
aliquid sensisse)
,
254,

131,11
20.24f
25f

iustus
(//«;-., virtutes)

indissociabilis
bono) 137,5
indissociabiliter 137,4
(bonus
f
135^

iusto,

142,6
apud Tauros) 169,6 (//wr.) 77,10 124,8 i82,6ff indocilis 162,6
hospitium (animae nostrae) impie (committere) 178,6 (sen- induere (Christum) . 116,5
263,6 tire) 110,14 indulgere . . . .118,16
hostis {plur,, invisibiles) 246, inaequalitas 22,15 98,21 (re- indumentum 361,3 (=
Chri-
24 X rum) 1 72,20 f stus lesus) 115,16 f (cor-
humiliatio (nostra) . 163,10 inaestimabiliter 20,14.21. poreum) 117,15 361,4
humilitas (salvatoris) 343,20 incapax (boni) 99,26 (peccati) (corporis) Ii5,i3ff 360,18
humor (umor) = Lebenssaft 354,14 (rationis) 279,1 (exterius corporis) 182,10
iffabilis Woit- und Sachregister intellegentia 405

(incorruptionisj ii6,4(pon- 45,1.8 (sine initio, von der (\ia.t) ^,?) (Ursachen Jes
tificis) 121,9 (sacerdotale) Schöpfung) (^ (plur.) Wahnsinns) 248, 1 2 ff

341,20 {plur.) 361,5 30,8 (corporum non incon- insensibilis (neutr. plur. = in-
ineflTabilis
s. conplexus na- 1 vertibilia) 357,12 (a fine corporea et intellectualia)
tura sacramentum substan- rerum contemplemur initia) 364,5-7
tia 79,22, vgl. 275,1 ff 284,4 inseparabiliter 62,9 142,6
ineffabiliter , . . 20,14.21 (initia et semina peccato- (anima Christi) 144,26 146,
infectus s. materia rum) 247, 32, vgl. 248,2 f 16 (der Sohn vom Vater)
inferior 114,1 (a bono) 136, (rerum initia) 358,30 (re- 37.S
30 (plur.) 112,24 171, '7 rum a natura mortali
initia ! insipientia . 35,14 I73,i2
(inferiora et visibilia) 275,9 \
inveniri non posse) 346,5 X insolentia (haereticorum) 169,
infernus (creaturae) 170,29 iniustitia 100,14 (= malum) I
^^
(de inferno) 339,11 {plur. 137.5 ff {P^"^-) 75.10 j
inspirare 11,8 347,30 (pass.)
neutr.) 122, 19 f 167,13 iniustus (= malus) I37,3fx 11,9 15,5 260,28
339-7 inluminare (apostolos) 150,18 I
inspiratio 259,25 (spiritus s.)

inferus (ad quem hinc mo- (mentem) i86,6f (/aj-j., ani- 100,19
rientium animae deducun- mae inluminatae) 341,14
I

instauratio .... 179,10


tur, >inferus inferior< ab (inluminatus spiritu) 137,20 instigare 248,1
scriptura nominatur)338,7ff s. illuminare instinctio (diaboli) . 247,19
(plur.) 166,13 inluminatio (ceterorum) 341,
'

instinctus 251,8 (naturalis


infidelis (plur.) . . 287,11 12 (mundi) 88,4 f \
quidam) 247,13 (virtutum
intinitus (quidi[uid infinitum inmensitas (affectus, von Chri- malignarum) 250,16
fuerit, et inconpraehensibile stus] 144,27 (dilectionis, [
instituere (ad divin.a) 186, 21X
erit) 165,3 von Christus) 144,26 (plur.., institutio (haec vel eruditio,
infirmitas (plur.) 288, 1 5 338, vitiorum) 248,10 vom irdischen Leben) 82,
inmissio (diaboli) . 260,25 . 22 (rationabilis) 114,10
inflammare (pass.) 252,10 . iumortalitas (rationabilium (plur.) 82,2 290,9 341,
ingenium (humanuni) 167,33 naturarum) 361,15 s. me- 25 X
(nostrum) i68,4f (p/ur., reri sapientia X institutum (plur.., caeli per-
mala) 268,33 inmunditia .... 172,11 I
fecta illa) 290,11 (perfec-
ingenitus s. anima creatura innatus 11,5 (= ingenitus) tiora Christi) 290,8 (me-
materia natura pater virtus liora) 290,17
35.9
(neutr.) iii,iof (nihil in- innovatio (caeli et terrae) instructio (humani generis)
genitum, id est innatum, 85,10 341,13
i

praeter solum deum pa- inoboedientia 181,23 . . . I


insubstantivus (neutr.) 28,13
trem) 35,8 inoperari 45,13 259,5.6 260, intellectualis s. genas incre-
inhabitare (animas) 17,29 .
29 (per deum patrem) 60, mentum natura virtus

,
;

inimicus (dei) 70,12 (plur., 19 f (inoperata, gratia, a (neutr.) 27,3 (neutr. plur.
= incorporea)
I

subacti ac subditi) 79,5 X


patre) 60, II I
20,20 364,6
initium 164,10 (animae) 13,9 inoperatio (daemonum) 259, (= spiritalia) 18,8 164,
(creaturae) 142,5 163,25 ff 13 f (= dei) 45,
j

II 362,1 f 364,7.10 X
(disputationis) 112,3 (futuro 10 ff (lilii deij 351,5 (patris) intellectus 178,15 272,19
tini simile) 81,19, vgl. 109,4 39,21 45,20 60,6 61,16 358,21 (.ilius) 116,14 (cor-
(mundi) 109,3 272,5.11. (boni Spiritus) 260,28 (spi- poreus) 149,14 (dei) 192,
17 ff (futuri mundi) 109,8 ritus dei) 61,1 1 (virtutis dei, II (exiguus) 191,19 (evi-
(totius intellectualis naturae ßegrif) 45. II ff (/^«^O dentissimus) 127,18 (huma-
vel mentis) 21,14 (omnium 260,1.17 (patris et filii) 59, nus) 141,8 (incorporalium)
vel finis conpraehendi non 23,19 (maior) 23,9 (non
potest) 346,1 1 ff (is, qui est inp.assibilis (deus) . 131,27 i mediocris) 156,15 (melior)
initium omnium) 34,5 (ini- iupossibilis (neutr.) 252,24. 363,9 (noster) 361,8 (nudo
tium et lines universitatis) 26 X I intellectu atque animo con-
346,21, vgl. 106,10 (unum inpossibilitas (non in deo) ! spicari) 29,16 (perfectior)
omnium i.) 80,2 (ex initio) 169,26 364,4 (simplicior) 347,26
158,20 l86,i2 (in initio) inriuirere (veritatem) 183,26 (spiritalis) 132,7 271,15
165,12.17 (in initio, id est 187,23 (talis) 115,8 (veritatis) 114,
ante omnia) 165,11 (in ini- inr.itionabilis (irrat.) s. iumen- II (plur.) 67,4 (multi de
tiis) 147,25 280,15 (^'"^ tum ratio (plur.) 57,4 89, Christo) 150,1 (rerum) 192,
uUo initio, von Christus) 6 X 3 X
40,i4f inremediabiliter 81,28 intellegentia 23,8 27,3 28,
41, 4 f \
29,13, vgl. 30,1.19
deus
ff

= initium]
.

insania (öeint Dichter) 259,10


.

17 35,14 120,6 122,1.17


406 intellegere Wort- und Sachregister littera

127.17 358,27 (aeternalis iter 355,4 (quasi iter quod- lector (latinus, I\ufi.) 4,21
— temporaHs)35o,23f (boni dam sanctorum profectibus legere (Origenem, Rufi.) 3,8
. .279,2 (crassior) 18,14
.) aperiri) 126,14 X (tu qui legis) 84,3
(humana) 27,16 66,15 (di- iterum (ut iterum sit hoc, legislatio (evidentior) 343,18
vinarum litterarum) 347,28 quod est) 186,1 X (secunda) 343.13
(mortalis) 140,26 f(naturae) iudex s. deus legislator 138,15 (iustus) 137,
110,26 154,29 (nostra) Judicium 173,1 (conditoris) |
16
195,11 (operum dei) 187,5 170,4 (dei) 9/1,27 169,15 lepra 188,16
.188,11
j

(profundior) 27,4 (rationis) 172,1.18 (iustum dei) 249, levita (plur.) . .

152.18 (spiritalis) 18,12 f 20 (iustum) 81,16 (futurum) lex fdivina) 169,3 (d. h. des
52,7 149,17 f 172,28 (omnia deus et sem- I
Moses) 10,3 18,16 127,2
intellegere (atque cognoscere per iudicio agit) 172,3 (va- |
128,7.17.31.32 129,21,24
mente deum) 27,1 (deum) rium ac sibi ipsi repugnans) 130,1 136,21 290,3 341,
192.14 (de deo) 132,8 (na- 268,33 s. dies X 27 (Moysi) 149,13 (aus
turam dei) 27,16 (scriptu- iugiter (effundi) 119,25
. . seiner Beschaffenheit schlie-
|

ras) 186,2 (spiritale quid) iumenlum [plur.) 153,13 (in- fien die Häretiker aicfi den
j

149.15 {pass., pater) 37,1 rstionabilia) 64,15 Gesetzgeber) 137, 13 ff (esse


(sive spiritaliter sive secun- iuramentum (plur.) 127,23.
|
quidem omnem legem spi-
dutn litteram) 189,7, vgl. iustitia 44,15.16 135, 16 ff ritalem) 14,10 (quae spirat
185,17 X 168,9 (accidens) 100,21 1.) 14,11 (quae super terras

intellegibilis s. ratio (=bomtas) 135,19 137,7 est) 147,7 (vera et aeterna)


intellegibiliter (crescere) 23,5 (^ Christus) 61,7 100, 13 f 290,9 (plur) 341.25 (ae-
(moveri) 23,30 167,27 ff 351,3 (creatoris) terni evangelii) 343,23 (pro-
intemperantia (irae) 248,13.17 171,24 (inest creaturis Om- batissimae etc.) 166,23 fre-
intemperies 177,13 f
. . . nibus) 168,6 (dei) 116,23 gendi regnandique corrup-
intercessio (domini) 280,24 . 168,16 171,29 270,25 tae) 277,8
interire 287,9 f (et exolescere) (dei,defendi potest) 275,25 lex et prophetae 49,10 129,
112,6 (Definition) 132,25 f (per- I f 132,18 148,2 289,
interitus (substantialis) 287,8 fecta) 117,4 (i. vel sancti- 32 f, vgl. 149,15 f
363.5 tas =
species generis bei libellus(superior) 106,8 (//«r,
interpres 4,5 {I\uf.) (arcano- Paulus) 137,26 (= virtus) Origenis, homiletici. Ruf.)
7um menti?) 30,15 135,18 4,17
interpretari4,i5.i9f 5,5(7?^/'.) iustus 133,4 (iustus — iuiu- liber (superior) 107,10 (plur..,
37,11 133,2 163,13 193,7 stus) 136,28 (neutr.) 132,16
iJiuf.) 194,3 (;?«</:) 274,4. 13?, 2 136,22 (iustum iu- — divini) 280,6 342,15 (ec-
clesiastici) 15,3
10 {pass.) 341,17 iustum) 136,25 ff (plur.)
intervallum [plur., per inter- 0,15 57,4 (iusti — iniusti)
libertas (creaturae,
93,27 ff (propra ingenii)
erklärt)

valla subsistere) 114,22 171,33 s. deus X 110,16 (voluntatis) 169,30


(temporum) 112,13
intolerabiliter (ferre) 178,20
s. aibitrium X
libratio (aequa ac moderata)
intuitus (incorporeorum) 20, labes (=
peccata) 12,12.

32,1
18 f (perspicacior) 358,30 labi (paulatim ad inferioia,
invesiigare (pass., non posse von creaturae rationabiles) lignum (in ignem vertitur et

investigari vias dti) 345, 64,10 (qui lapsi sunt et de- iguis in fumum et fumus in

20 ff ciderunt in peccata) 180,9 aerem) 109,14 (plur) 283,


invisibilis s. creatura deus labor (intellegentiae) 184,5 4 X
im?go natura res (neiitr. laetari ..... 359,13
limpidus s. mens
linea (certa) 8,19 (plur., no-
plur.) 40,3 (Definition) 86, laetitia (cordis)151,15 (in-
tis ac naturalibus) 22,20
20 f [verschieden von quae effabilis) 195,12 (inenarra-
non videntur) 124,20 ff bilis) 189,12 (vini) 185,13
liniamentum (plur., futurae
invisibiliter (praebere) lapis (vivus) 186,15 (/^«^0 formae) 187,25 (vultus) 38,
141,29
21.24
invücare (daemones) 259,16 . 283,4 (pretiosi, ihre Namen)
iobel [plur.) 188,13 . . . 184.15 ff littera (legis) 184,6 (ad litte-

X
ipse (=Goti- Vater) 172,23
ira (dei, non secundum
ram zu verstehen)
iratus {vom Hausvater im
Gleichnis) 132,4 [vom
litte-
132,6 X
lapsus 63,10 (liberi arbitrii)
181.16 (in avaritiam) 248,4
(brevis) 63,4 (vel casus) 81,
13 f (varius intellectualium
naturarum) 114,5 (post lap-
, )
ram emendare Ruf.) 6,14
(securdum

132,6 133.29-32
329,i7(3f)
littera
.
i89,7
330,23(6) (ni-
xfjv
m = ;iara

Herrn des Weinbergs) 131, sum vel post errorem) 355,3 hil .audire ultra litteram)
3IX laudabiliter .... 158,9 133,28 (plur.) 3,3 (Ruf.)
localis Wort- und Sachregister 407

(divinae) 264,16 s. discipu- 166,2 (= contrarium boni) id est mediatorem) 139,15


lus X 166,5 Iplur.) 178,19 251, (sine mediatore) 142,12
localis conclusio
s. 13 f 266,6 (male facere) medicamentum (austerius et
locus (aeris) 190,11 (in loco 134,7 X mordacius) 179,14 (emen-
aliquo contineri, concludi, mancipare {pass.) . .12,3 datioüis) 178,27 {plur.,
von Christus) 351,1.19 ff mandere (et comedere panem austeriora) 135,32
(iu loco esse, von Christus) vitae) 27,5 mediciua 257,24 {als Beispiel)
351,9 (humiliatioüis no- manducare (et bibere) 184,10 18,26 ff 63,13 99,20
=

)
sti&& Erde) 163,10 (aptus mansio {plur.., beatorum) medicus 63,21 99,21 (== Chri-
pastibus et nutrimentis pe- 285,16 (caelestes animarum stus) 1 50,3 f (quaerere me-
corum) 343,3 (piur., loca diversae) 338,21 (locorum dicum. Ruf.) 216,20 {plur.)
caelestia) 191,5 (corpora- singulorum = 180,7
lia) 19,23.25 f (quae supra 190,12 medimnum (frumenti, als Bei-
sunt iu firmamento) 339,13 martyr (//«r., Septem) 111,15

)
spiel) 119,19 ff

(inferiora, quae incolimus. massa (ferri) 145,9.12 (tota medius {neutr.) s. mediator
Hier.) 339,16 ignis effecta) 145,10 (media ^ 255,15 :
lubricus {neutr.^ cogitationum) mater (septem martyrum) membrum {plur., corporea)
122,4 111,14 162,27 (humana) 162,26
luctamen 254,8 materia =^,

21,17 34,12 (seijsibilia) 27,1 f.6 x:


luctari 254,9 ff (cum lacob — 38,21.25 131,26 286,5 2S9, mendacium {plur. , haereti-
adversum lacob) 254,2 f 19 356,24 (corporalis) 17, corum) 130,6
lumen [von Christus) 17,14 22 20,16 24,21 46,7 109, mendax s. deus

(corporale) 17,16 (corpo- 21 ff 112,1 115,10 116, mens = 29,15 40,7 Si,
reum) 21,5 (evangelicae 17 117,12 119,2 165,8 15 164,1 166,4 171,12
lucernae, Ruf^ 193, 20 ^J^' 181,18 360,12 (corporis, 188,5 {^^ statu ac digni-
tionis et intellegentiae) 1 82,3 nunc corruptibilis) ii5,iof, tate sua declinans effecta
luminare {plur., caeli) 91,2 vgl. 130,19 (corpus deus — est anima) 158,23 (corruens
luna 16,7 89,7 93,25 122, ex materia) 130,18 f(qua- facta est anima) 161,6, vgl.
22 161,12 275,11 libet materia deum circum- i62,2f7 (magis quam ani-
lux (= Christus) 100,15 f fl. dari)282,l4 (deo coaeterna) ma) 155,2 ff (vescitur et
splendorque Christi) 142,8 51,2 110,17 (informis) 357, utitur propriis et conpe-
(= deus) 45,5 (diviua) 39,4 10 (ingenita) 1 10, ff {i^iese tentibus cibis) 192,8 f (iu
=
"]

(intellectualis divina na- Ansicht widerlegt) 1 1 o, 1 8 ff corpore posita) 364,4 (per


tura) 362,5.12 (mera) 39,2 11 1,1 ff,
357, 19 f (facta
z/^/. neglegentiam decidit) 363,7
luxuria (corporis) 184,8 est aut ingenita?) 130,21 ff (quae dei capax est, non
(infecta) 358,5.7 (febrium) recipit substantialem inter-
177,13 (iy:°'s) 177,9 (utrum itum) 363,4 (nostra scien-
macerare (jass.) . .178,18 per intervalla subsistat) dae veritatis dei desi- . . .

magnificus {piur. neutr.) 140, 114,21 (eius natura vir- derium gerit) i87,i3(meute
25 X tusque) 110,12 (inperfecta deum intellegere)26,l8 27,
magus iplur.) 259,15 absque qualitatibus) 359,3 12 (mens ac fons deus) =
maiestas (Christi) 139,17 351, (extra qualitates est) 1 10,3, 21,13 (semper habet in se
21 352,16 (diviua) 140,28 vgl. 358,25 (ipsa rerum) velut semina quaedam re-
(filii dei) 140,11.15 357,7 (numquam subsistit parandi ac revocandi me-
maleficus iplur.) 259,15
. . extra f|ualitates) ilO,6, vgl. lioris intellectus) 363,8 f
maligDus 70,11 358,9 ff (([uae subiecta est (intellectualis, imago dei)
malitia 71,14.16 72,13.20 77, corporibus, ex qua. . . .
24,19 (de intellectuali luce
12 78,3.4 82,21 98,21 Corpora subsistunt) 109,22, participat) 362,3 f (limpi-
100,7 101,24 135,13 166,3 I

'
vgl. 357,30 f {üierir. Y)ec- = dus) 20,23 {des Menschen)
242,13.17 283,5.17 (carnis) cata) 356,25 {plur.) 17,24 22.5 ff 140,26 146,28 (cor-
268,15 (diaboli) 83,10 s. divisio nomen x; pori adiuncta est vel in-
(mentis) 252,1 (permanens materialis s. corpus natura serta) 22,12 f {Hachstum)
et inveterata) 84,2 (sub- substantia 23.6 {bedient sich der Glie-
stantialis — accidens) 360, medela (medelam vulneribus der velut organis) 23,12
16 s. sensus vasculum X suis rec|uirere) 242,17 {seine Fähigkeiten) 23,17 —
malivolus {plur., Ruf.) 5,4 . mediare animae
(substantia 22 (color mentis) 23,29
malus {neutr.) 57,20.23 99, inter deum carnemriue me- (propiiiquitas (]uaedam ei
16.17.22 f ioo,8,io.n 135, diante) 142,11 est ad deum) 24,18 (quae
20.22 251,16 284,1.10 mediator (harum omnium creata est) 345,23 (igtest
(malum est bono carere) creatur.arum et dei medium. pervenire ad intelleclum
408 Wort- und Sachregister adus

perfectiorem) 364,2 (a sen- (pro merito) 80,10 81, 18. mos {plur. , inhumani et fe
sibilibusad insensibiliapro- 25 170,5.14 171,33 172, rini) 166,24
ficit) 364,4 flf (prophetae) 19 (pro meriti dignitate) motus 89,1 f (carnis) 266,14
358,29 359,1 (rationabilis) 171,11 (pro merito pecca- (mentis) 108,3 (unus in
283,16 (interdum vigilans torum) 79,2 (secundum m.) nobis) 268,25 iplitf'•, ani-
et mala a se abicieus vel 60,12 135,31 {plur.) 98, mae ipsius ambigui fragi-
ueglegens et ignava) 262, 14 133,23 134,32 352,3 lesque) 102,6 (animorum)
23 (mens Und voluntas) (meliora) 171,16 (rerum) 165,24 (ardentiores vel pi
35,4.16 40,7 {^sein Wesen) 289,20 (ex meritis) 94,21 griores) 98,19 (causas prae-
21,14 ff (mentis acumen) 101,15 171,8 (pro meritis) staut meritorum) 262,12
117,13 (mentis interiora) 90,17 94,27 95,8 101,7. (diversitasmotuum) 81,17
182,9 {"^ körperlich) 23,15 12 125,10 133,19 134,2 107,13 (diversi animorum)
(non indiget loco) 22,4 135,1 287,6 288,9 338, 107,16.23 (diversi rationa-
(nee magnitudiue corporali II 360,17 (pro meritorum bilium creaturarum) 109,1
indiget) 23,1 (indiget mag- dignitatibus) 84,9 (diversi motus jjropositi)
nitudine intellegibili) 23,4 metallum (ferri) 145,8
. . . 108,5 (fortuiti) 276,8 (ho-
{plur.^ humaoae) 257,12 metus (m. et reverentia dei) minis) 183,19 (primi in-
262,26 (meutibus purga- .113,6 temperantiae) 247,35 (men-
tiores) 114,12 (mentium miles {plur.) 342,14 (Christi) tis ac propositi) 81,15
qualitates) 107,18 (spiri- 253,1 (quinquaginta) 252,28 (mentis) 171,13 (mentiumj
tales et rationabiles) 112,4 minister {plur.., deliciarum) 112,5 (propositi) 279,14
(varietas mentium) 107,25 185,2 (naturales) 247,26 f 248,21
(aliquas mentes servare ali- ministerium (animae) 289,5 269.15 (proprii) 84,20 (ali-
quid prioris vigoris) 162,3 (domini lesu Christi) 60,8, quibus motibus subiacerel
{haben Willensfreiheit vom vgl. 60,19 (nianuum) 187, 118.16 (varios agere motus;
Schöpfer erhalten) 165,25 ff 3 f (totius mundi) 275,8 107,27 (vitales) 23,28 (vo-
mens = (ad (usus ministerii) 112,14 luntarii et liberi , durch
perfectam scientiam mens ministrare (patri) 10,7 16,5 Gott) 165,25 (pro motibus)
iam perfecta
=
perducitur) (perfectioribus) 113,1 {pass., 101,23 166,4 X
191,22 [phir. rationabi- per filium) 60,19 X multitudo (credentium cor- =
les creaturae) 166,7, vgl. miraculum {plur.) 140,25 . pus Christi) 163,15 {plur.,
164,12 165,6 s. decessus misericordia 133,11 (Christi) innumerae credentium) 149,
diversitas sensus 150.5 168,7 16
mensura 22,6 29,2 165,8 moderamen {plur., regendi) mundus 9,15 12,1 I4,if3.4
i66,2f 177,13 192,10 247, 277,11 81,20 88,14 94,21 161,
17 f 360,10 (apostolorum) moles (^/wr.,vitiorum) 270, 12 10 178,23 (post corrup-
141,18 (numero et mensura morbus (acerbior, prolixior) tionem hulus erit alius
facere) 359,15 (materiae 177,15 {verschiedene Arten mundus) 273,3 ff (alius rur-
corporalls) 360,1 1 (humanae der Heilung) 179,12 ff X sum) 114, 15 (in alium trans-
naturae) 253,5 (naturalis) mori (et filius dei mortuus ire m.) 182,12 (alius qui-
247,28 (puritatis aut im- esse dicitur) 143,6 (iterum) dam mundus praeter hunc
puritatis) 172,15 (//«r., 174.6 X visibilem) 121,22 (utrum
propriae) 192,12 f s. cre- mors = inimicus fl Kor. 15, ante hunc mundum, qui
scere X 26) 286,10 ff (Christi) 141, nunc est, mundus alius
meiere 101,9 Ii7i2i 275,7 2 143,7 (communem hanc fuerit)113,13, vgl. Ii4,4f
(mereri) 79,3 126,6 132, m. vere mortuus) 10,12 (antequam hie esset, fuisse
23 i33>i 276,3 (incor- {Definition: non aliud quam alios credimus) 273,4(8)
ruptionem inmortalitatem- a vita discedere) 31,12 (utrum post huuc mundum
que) 117,5 (bene meriti) (destruetur, non non sit,
ut curatio aliqua et emendatio
189,11 X sed ut >inimicus et mors< futura sit) 114,7 (ante, post
meritum 71,27 72,1 171,14 non 287,2 f(futuramdis-
sit) mundum) 106,12 (alter)
(animae 1287,1 9 (dilectionis)

)
solvere mortem) 31,14 (in- 119,29 (alter alteri aequa-
144,1 (inferius, abieclius, dignissima) 141,5 (operari lis) 14,19 f (alter, futu-
1

ultimum, abstrusum) 176,14 aliquid potest) 117,12 X rus) 109,7 f (=


(ratioDabilis naturae) 286,3 mortalis .c natura (mortale = 123,1 f 124,5 (cor-
(nostrum) 141,17 (palmae) corruptibile nicht umge-
, ruptibilis, nee t.amen cor-
250,9 (virtutum) 143,27 kehrt) II 6,9 ff X rumpitur) 124,1 ff (= mun-
(vitae) 100,24.26 f (merito) mortalitas .... 174,4 dus sanctorum) 124,7 (mun-
90,18 (contra m.) 101,16 mortificare (membra sua) 102, di appellatio untersucht)
(ex merito) 73,4 101,13! {andere Benennun-
3 {pass?) 136,19 1 2 1 ,2 ff
mysterium Wort- und Sachregister 409

gen) 122,22 IT [Begriffe' cana sapientiae ac scientiae poris) 116,3 (corporis nos-
j

Bimmel, Erde, Utiterweli) mysteria) 37,11 (divina) tri) 285,30 (huius corporis
l66,l2ff (consummato hoc 270,8 '

nostri) 288,6 (quae in cor-


muudo) i82,i2(=creatura) mysticus s. narratio |
res pore est) 281,10 (corporum)
127,22 (a deo factus) 169, 25,2 (dei) 20,22 21,6.7,17
14 (eius diversitas) 109,2. narratio {phir., mysticae) 334, 25.1 27,16 85,18 (alia
10, vgl. 118,19 168,12 28 X boni, alia iusti, seil, dei,
(tinis eius) 109,5 ff, vgl. nasci (animae) 262,6 (non- nach Alarcion) 148,19 (bo-
114,17 f (hie m. multorum nuUos cum ipso daemone norum omnium fous) ico,
saeculorum tinis esse dicitur) esse natos) 261,19 (nascen- 12 (non possibile erat dei
120,1 (eius formae species- di exordia) 182,13 (nascen- naturam corpori sine me-
que) 111,8, vgl. ii2,25f di vel felicitas vel infeli- diatore misceri) 142,12 (vi-
{Größe: omnes animas, om- citas non fortuita) 170,15 sibilis — invisibilis) 25,4.7.
nes virtutes capit) 275,21 ff (ex patre) 10,6 ff (ex re- 9 (ne unigenito quidem vi-
(hie) 185,19 255,15 258,4 promissione) 168,30 (vom sibilis) 25,14, vgl. 360,7

259,4 338,12 359,8 (hicj Sohn) 35,4 (deus homo) — (deitatis) 24,20 26,5 (alia
— zeitlicher Anfang und 142,13 (parvulus) 140,31 est in Christo deitatis eius
Untergang) 27 1,6 ff (hie — 1
(unde et est et nascitur) n.) 27,22 (prima et ineffa-
futurus) 182,9 (incorporeus) '

41,5 ( Verschiedenheiten der bilis deitatis) 141,8 (divina)


122,3 (non necessitate . . Geburt) 168,28 ff 169,7 ff 21,20 35,11 139,10 181,6
nee per vim subditus deo) ;
172,16 338,12 ff (Partie.) 281,9 355,6 362,6 364,
278,26 (noster, etiam im- 119,26 (natus aut innatus 13 (eius dignitas) 136,23
piorum) 124,8 (inmensum
;

vom heil. Geist) 11,4 X (melior =


divina) 154,29
mundi opus) 107,28, vgl. nativitas 23,11 167,1.5 171, (filii dei) 140,13 f (utri-
1 10,15 (eius ordinatio) 106, 21 262,15.18 (animarum) usc[ue naturae, seil. Christi,
9 (praeclarius aliquid et 339.10 (corporea) 171,27 verit.is) 141,13 ( Vergleich
splendidius quam iste prae- 261,12 262,22 (sapientiae) mit Ehe) 143,11 homi-ff (n.

sens est mundus) 122,7 42,26 nis semper aliquid movet vel
(iste praesens) 122,7 (ihre mXnv&^Beschaßenheit, We- agit) 183,16 (omuis homi-
Teile) 106, 14 ff (meliores sen 15,24 54,18 73,26 nis u. recipit, ut possit
mundi partes) 1 27,22 (= ter- 84,3 100,20 108,5 112, navigare) 99,18 (humana)
renahabitatio) 77,1 1 (=ter- 23 124,21.23 361,17.19 252,27 253,5.19 (incorpo-
renus locus) 77,13, vgl.\ 22 362,5.8 (animae) 181, rea) 15,7 35,3•5 (i°cor-
121,17 (== ista universitas, 14 (animae Christi, be- porea== Christi) 351,20 (in-
f[uae ex caelo constat et schrieben) 144,21 ff (animae, corporea =
divina) 281,9
terra) 121,20 (universus) mala — bona) 1 69, 1 1 f (ani- (incorporea et principaliter
108,25.29 (universus velut marum, boni malique ca- intellectualis) 131,19 (in-
animal quoddam inmensum pax) 144,20 (bonitatis) 48,3 corporea et invisibilis) 26,
inmane) 108,14 (unius
atfjue (divina vel humana Christi) 12 28^,12 f(ingenita) HO,
mundi consonantia) 108,6 49,19 143,10 (humana, z'ö« 26 (intellectualis) 21,11.14
170,6 (unus et perfectus, Christus) 27,22 (primae 24,12 26,3 360,13 (com-
die übrigen einschließend) conditionis) 181,17 (con- mutabilis et convertibilis
122,20 (nee umquam pote- vertibilis et commutabilis) ea ipsa conditione) 360,13 f
rit m. nisi ex varietate ac 44,14 (corporalis) 285,4 (mutabilis) 360,15 (lucis)
diversitate constare) 119,1 (corporea) 20, 17 23,19 24, 21.2 (luminis) 17,18 (mala
(varietate et diversitate in- 2.16 85,15 102,5 109, — bona) I34,6f (mala et
diguit) 286,4 (varius ac II ff 112,4.12 118,13 perdita) 134,4.21 (materiae
diversus) i66,9f (iste, hie, 28i,6ff 2S9,9f 12. 17.21 corporalis) 117,12 (mate-
visibilis) 273,2 275,14 356, 291,1.3 360,20 361,5 (ex rialis =
corpore.a) 85,15
\\{phir.) 122,15 (diverses nihilo per intervalla tem- 117,11.18 (mentis) 22,4 (ea,
posse mundos existere) 1 19, porum procreata) 112,13 {juae mortem utique reci-
28 (non indissimiles sibi (= qualitates, verneint) pere poterat, von Christus)
nee peromniapares) 1 19,4 ff 357,32 (corporea, spiritalis 143,7 (mort.alis) 116,2 (pa-
(plures, si fuerunt vel erunt) effecta) 28i,6f (corporea, tris et filii et Spiritus s.

114,19. '^g^- 273-i4f (Sep- I)otest ex omnibus in om- = sola intellectualis lux =
tem, vel caeli bei Barucli) nia transformari) 109,12 ff incorrupta et aeterna) 362,
1 22,26 f s. annus conditio (corporis) 265,17 288,11 12 f (ac substantia patris
initium ornatus Status X (corporis, repleta sativi hu- et lilii) 35,1 (propria) 264,
mysterium (totius trinitatis) moris loca evacu.are gestit) 3, 7',,'•/. 28 1,12 (rationabilis)
352,11 [plur) 30,13 (ar- 269.11 (corruptibilis cor- 15,27 65,4f 84,t7f 105,
410 Wort- und Sachregister opus

3 284,5 286,3, ""S^• 2S9, 165,17 168,25 169,23 294,17.22 (acrior) 151,4
14 (rationabilis = muta- 285,1 288,7 361,4.1511 (disciplinae ac rationis)
bilis convertibilis) 360,
et (rationabiles et diviniores) 89,6
17 (uon potest absque ullo 106,14 (rationabiles factae, obstupescere . 140,14
. .

corpore vitam degere) 361, cum ante non essent, ne- obtendere .... 135,10
7 (rerum) 346,2 (sancta, cessario convertibiles et obtentus (purgationis) 126,5
Spiritus s.) 100,1 7 fF (dei mutabiles) 165,1 7 fif (num obtinere (nos, vom Teufel)
sapientiae (146,11 (spiri- penitus incorporeae rema- 252,7 f x:
talis) 98,25 (subsisteudi) nent) 112,8 ff (quod Spiri- obtundere {pass., mentis acu-
51,3 (substantiae incorpo- tus sunt, cum deo unus men) 117,13
reae, seil, divina) 353,3 Spiritus fiuut) 125,8 (prin- obtunsio 22,6 f
(trinitatis, non habet ali- cipaliter creatae sunt, sine obtunsius ....361,20
quid conpositionis) 72,25 materiali vero substantia obturbatio (mentis) 261,3 f 6
Ctrinitatis modum visionis numquam vixerunt vel vi- obtutus (obtunsior vel acu-
excedit) 131, i6f (trinitatis vunt) 112,18 —
21 (spirita- tior) 363,1
una et incorporea) 356,10, les,diversae) 98,9 s. deus, occultare (et altius tegere,
vgl. 359,10 (universa cor- inmortalitas X vom verborgenen Schrift-
porea vehit onerosa) 92,11 naturalis [neutr.) . . .
72,3 sinn) 339,20 f
(universa corporis natura naturaliter 25,11.14 49,13 oculus {Anpassung an große
una specie constabit) 289, 60,7.8 77,25 f 95,7 100, und kleine Dinge) 23,2
24 (universa verbi n.) 140,6 18 165,3.20 187,12 247, (naturaliter lucem requirit)
^'isibilis = corporea) 289, 8.33 268,22 269,25 270, 187,12, z/^/. 361,18 ff (//«r.,
12 {plur., animarum di- 24 (id est substantialiter) fragiles et infirmi morta-
versae, Ansicht der Mar- 31,18, vgl. 100,18 lium) 37,15
cioniten^ Valentinianer,Ba- necessitas 12,13 13,2 (cor- odibilis I7i,i5
silidianer) 168,16 169,10 poralis) 247,2 (fatalis) 276, odoratus (sensus) . . 24,6
170,16 270,23 (diversae 9 {plur., corporales) 270,6 offendiculum [plur. , RÜf.)
rationabilium creaturarum) nequitia (se praeceps nequi- 4,19
98,11 (duas generales na-! tiae dedit) 101,26 X ofhcium 171,17 (angelorum)
turas condidit deus: natu- *nidor (hostiarum) 97,8 . . 101,13 (diversum ministeriij
ram visibilem, id est cor- nihil (in nihilum redire) 118, 171,12 {plur.) 161,15 (con-
poream, et naturam invisi- 10 [Schöpfung aits Nichts) traria) 72,8 (praestare) 276,5
bilem, quae est incorporea) 9,14 112,13 (nihil v.acuum (rationabilia) 69,12 (officio-
289,11 (naturarum iudex, deo) 283,9 rum varietas) 101,18
seil, deus) 134,6 nimietas 250,17 {plur. ma- offocare 245,5
=
,

natura ifhau 33,3 34,6 i lorum) 178,19 omnipotentia 43,6.27 44,9^


73.24 359>I2 (contra na- nomen (materiae) 356,18.21 ff (patris et filii) 43,10 (quod
turam) 142,14.15 (velut con- (non inter principia) 357,14 o. aliquando non egerit

(per naturam
75, i8 130,28
=
187,13
353,11 (secundum propriam
)
tra naturam in mari degere
corpus humanuni) 22,14
28,
nos (ut hoc, quod posse no-

nobis est) 249,30 f


nosse vel nosci I3i,i9f(i4)
potentatum) 272,25
bis ipse dedit, vel strenue omnis {neutr. plur.) 44,2 (si
vel segniter impleamus, in omnia possuut carere cor-
poribus) 114,26 (omnia ad
unum finem tendunt) 114,
naturam) 86,7 noster [pltir. etiam nostro- 25 X
=
,

natura Geschöpf, Wesen rum quidam) 87,7


\ X operari 117,11 253,10.14
76,23 99,i6f22.24f 100,: nox (ignorantiae) . . 182,7 255.17 351.5 352,19 l^'i'«
1 1 (quae facta est et cre- numerare {pass.) '

. . 342,1 ff Gott -Vater) 66,7 110,21


ata) 192,12 (inimica) 270, numerus 119,30 341,31 342,3 273.3
j

20 (praeter corpus vivere (creaturarum) 164,10 (nu- operatio (patris et filii et in


nulla alia natura potest mero et mensura, seil, fa- sauctis et in peccatoribus)
praeter patrem et filium et
spiritum s.) 112,16 (ratio-
nabilis
crescens
= (fvaiq
per singula,
seil.
post mortem) 191,20 (//«r.,
, j

!
cere) 359,15, vgl. 360,10
(praedetinitus) 164,13, vgl.
165,5 ff (rationabilium) 360,
1 (sanctus) 342,7 [plur.)
342,10 X
56,19 (specialis spiritus s.
et patris ac filii) 55,3 ff^
56,8 ff (virtutis dei patris
et filii) 59,4
opifex 110,15 s. deus X—
corporeap) 26,9 (diviniores) (animam) iS6,6
nutrire {pass., opus (certum) 252,6 (filii

)
346,6 (intellectuales) 1 14,5
(rationabiles=

86,1. 5ff
68,2off 70,28 71,8
112,1 118,15
- mens) 186,11

oboedientia 277,6 278,16 fx:


observantia =
//()// 290,1
p.atris)46,2 (patris et filii
et Spiritus s.) 62,13 (poe-
nale) 134,13 (proprium exi-
gere) 75,27 (spiritus s.) 56,
Wort- und Sachregister peccatnx 411

i6 (tanti operis moles = ritu s. paracletus >consola- : nostri lesu Christi) 10,2
mundus) 110,23 i/^*'^•» ^^0 tor< debet intellegi) 152,6 127,1 132,17 134,11 138,
66.4 187,4 (iustitiae vel paradisus {= locus eruditio- 21.31 (= omnium conditor
sapientiae) 44,15 (proba- nis, Wohnung der gestor- et Creator deusi 128,14
bilia)186,14 X benen Heiligen) 190,3 (= Gott- Vater) 10,6 11,3
orare {=
beten) 127,20 155, parentes (religiosi minus — 17,14 26,4.6.13 27,22
7.10 (ad patrem) 138,22 Pii) 338,14 i
32,3.20 35>.3•5•6 36,2.
orbis (terrae, universus) 38, pars (melior) 181,14 (huma- 8.9 38,26 39,21 40, 14
^

19 (terrae) 121,15 (terra- 1


nae naturae) 181,24 (plur., \
42,26 43,4.10.15.18.19.21
rum) 121,12 140,22 !
in partes vocare divinam i
45.7 53,11 54,1.5 59,17
ordinatio (mundi) 81,20 . . naturam) 35,11, vgl. 353,} 60,11.22 72,25 94,11
ordo =
Abteilung, Klasse 2ff X I
127,11 I28,9f 138,22
84,18 94,25 101,9 (ange- particeps (plur., Christi) 146, 152,5 280,24 290,21 [^=
]

licus) 153,20 ff (angelicus, 3.8 f (divinae naturae) 355, principalis bonitas) 46,1 3 f
virtutum, principatuum, po- creatoris) 171, (inconvertibilis) 54,12 (in-
5 (patientiae
testatum)Si,20 iangelorum) 18 (sapientiae ac doctrinae) genitus) 31,2 (omnipoteus)
94,24 101,30 (inrationabi- 260,1 (verbi dei) 351,7X1 43,16 (semper patrem fu-
lium animantium) 105,4 participare 18,20.26.27 19, ;
isse) 31,2 [seine Tätigkeit)
(archangelicus) 94,22 fuuus 4 100,26 361.16 (lucis 45,13 ff ( Vergleich mit dem

I

iste summus et excellen- de luce) 361,18 ff 362, ,


Sohn) 46,1 ff 131,3 (uni-
tissimus ordo in caelestibus 3 ff fex odore) 146,5 (sa- genitum filium generat et
rationabilis creaturae) loi, pientiae et sanctificationis) sanctum spiritum profert)
j

17 (alter iste o. rat. er.) lOi, 362,6 (spiritum s.) 150,10} 111,29 [Erzeugung des
25 (tertius er. rat. o.) loi, (de spiritu s.) 151,14 (vir- !
Sohns durch den Vater)
28 (hutnani generis) 82,4 tutis) 351,6 (vitae) I16, 349,4 ff [der Sohn nicht
(restituetur unitatem)
in 6fi3 getrennt vom Vater) 352,
i

82.5 ff (throDorum) 81,23 participatio 19,7 20, 16 81, }


18 (pater et filius et spi-
iplur., malitiae) 83,3, vgl. II (animae) 356, 10 (Christi) ritus s.) 62,13 65,1 68,19
j

83,9 (multi et innumeri 60,24 61,18 (dei) 81,26 77,21 86,2 112,16 147,
I

proficientium) 288,2 (sacer- (dei patris)57,3 (ignis di- 24 350,22 359,10, vgl.
dotales) 188,12 (sancti be- vini) 158,19 (patris ac filii 62,i9f 85,18 131,15 356,
atique) 82,1 (sancti con- — et Spiritus s.) 363,2 (sa- 8f 363,1 (mendax, nach
trarii) 69,3, vgl. 71,10 pientiae dei et verbi dei) häretischer Ansicht) 128,13
101,6 X 149,1 f (spiritus s.) 59,5. (= origo et fons filii vel
Organum [plur.) . . 23,12 I3f 61,4.20 I49,iff(sui) spiritus s.) 111,30 (verbi,
origo (o. et fons tilii = pa- 141,28 (verbi vel rationis) Ruf^ 4,4 (veritatis) 140,5
ter) 111,30 57,16 (visibilis) 131,12 [plur.,
ornamentum . . . 116,1 participium 57,11 (dei) 58,3 f = Erzväter) 127,3 I30,9
ornatus (mundi) . . 165,10 (divinitatis adsumere) 259, (sancti) 341,11 (patres sa-
OS (claudere, A'u/.) . 6,4 22 (filii pientiae) 257,15 s. deus
dei) 356,6 (habere)
ostentatio . . . . 151,3 f 18,23 57,6 origo
(sapientiae) X
ostreum (f/ur.) . . 153,7 356,6 (spiritus sancti) 356, pati (merito) 262,8 (in an-
otium (sabbati) . . 149,20 ]
7.9(sumere) 19,1 f 362,6 ff terioribus saeculis Christus
(tantum participii sumere) passus non est) 120,3 ff
142,1 (trahere) 57,3 362, (passus est in veritate) 10,
paenitere (von Gott im AT) I2fi4f (trinitatis) 356,13 II X
X
I

131,25 (potuisse) 134,22 i


par\'itas (sensus nostri) 132,8 patientia (creatoris) 171,18
palma 250,9 (suscepti ope- I
parvulus {plur. , innocentes patriarcha (//«r.) 128,4 (duo-
ris) 278,15 (perfectionis) et lactantes) 133,26 decim) 9,17
254,14 (victoris) 250,13 passio 248,7 (humani affec- patricidium [bei den Scythen)
(victoriae) 264,20 (viucen- tus) 131,25 (Christi) 162,14 169,5
tis) 249,25 (corporalis) 349,8 ipiur.) peccare 178,5 [Partie.) 133,23
parabola 133,32 f 134,23 18,1 178,16 (animae) 266, peccator [plitr.) 25,6 56,19
(//«r., evangelicae) 131,2s I
2.4 (animi, quas patimur) 57,4 58,8.i4f 172,29
paracletus 148,9 150,11 ff 268,27 (carnis et sanguinis) 173,3 175-6.8 178,14
[Erklärung des Namens) 175,21 (corporis) 270,11 179,23 180,4 (unusqui.s-
151,12 ff(= consolator, de- pater [Begriff) 41 ,1 1 f (benig- que peccatorum >flammam<
precator) 15 1,27 ff (= sal- nus omnium) 65,11 (cae- sibi ipse proprii >ignis« ac-
vator noster) 15 1,23 ff (= lestis) 140,17 (Christi) 130, ceiidit) 177,6
Spiritus s.) 151,5 (de spi- 29 135.3 138,12 (domini peccatrix (plur.) . . 288,10
412 peccatum Wort- und Sachregister principatus

peccatum 13,2 17,27 70,4 pietas 5,11 (Az/.) 67,8 133, vinum) 341,32 {plur., evan
71,21 87,16 98,27 144, 11 352,20 (contra pieta- gelica) 343,15
14 244,16 354.14 (falsae tem) 98,26 praecessor {plur., quidam ex
scientiae) 256,2 {plur.) 1 2, 1 pingere(imaginem, Verfahren pr. nostris) 52,8
79.2 87,15 91,1 99,3 133, dabei) 187,25 ff praecursor [plur.) 140,19.

8.30 179,19 iSo,9 247, praedicare 9,2 (deum) 129,12


piscator {plur.) . . 140,22
32 248,1 f2f 288,8 342, (evangelium) 129,23 {pass.)
18 (abundantia peccato- pius {neutr?) 29,5 67,16 11,10
nim) 178,1 f (antiqua Esau) {plur.) 140,23 289,31 (pie) praedicatio 13,11 15,24
(pie fideliterque)
161, 9 (= materia) 356,25 255,31 (apostolica) 9,12 (ecclesi-
(nostra peccata ignis ae- = 128,24 astica) 8,26 12,8 13,13
terni esca atque materia) plaga {plur., decem) 341,18 14,1.5 16,4 173,1
177,9 (omnia, veranlaßt planetes {plur.) 88,14 . . praedicere (de Christo) 127,9 ff
durch contrariae virtutes) plasmare {pass. anima) 90, praefari (ornate magnificeque, ,

246,26 (parva) 242, 13 (quae- 10.14 ^«/•) 3,7


dam non a contrariis vir- plebs (piorum) 140,23 praeiatio 4,2 {Ruf.) 5,20 . .

tutibus veniunt) 248,20 X


plenitudo 356,4 (unius mun- {Kvf) 129,10
pecunia (rapitur) 248,8. di)
. 107,24 (substantialis praefatiuncula (prior) 193,11
pecus_ (//«r.) 153,13 283,3 verbi dei) 144,6 (virtutis {Rtcf)
perditio 78,3 (perditioni re- dei) 108,29 praefiguratio 68,2 (eorum,
linquere) 134,21 (substan- pluraliter .122,16
. . . quae futura erant) 67,14
tiae) 85,6 (ultima) 276,15 poculum {plur., divinae sa- praeformare (virtute prae-
perdurare .... 112,5 pientiae) 186,7 scientiae praeformata at-
perfectio 107,25 154,26 155, poema {plur.) . . . 259,17 que disposita) 30,5 (prae-
8 254,14 284,10 f 342, I
poena 178,24 181,4 (p. cru- formans et continens) 30,11
20 (beatitudinis) 283, lof ciatusque suimet ipsius di- praeformatio 68,2 187, 27 f
(dilectiouis) 143,24 (homi- scidii) 179,6 (generalis) 178, praeiudicatus s. animus
nis) 280,1 3 ff (mentis) 192, 28 (ea poena, quae per praeiudicium 145,8 (animi)
I, vgL 8f (meritorum)
Z. ignem inferri dicitur) 180,
!

78,16
280,22 (mundi) 107,24' 14 (poenam luere merito- praemium (virtutis) 71,27
(nostra) 278,14 (omnium) rum) 133,23 {ph<r.) 70,7 {plur., futurorum) 161,14
126,3 (summa) 351, 26f 79,2 242,15 (diluvii) 133,6
'

praenoscere (diversitates ani-


perfectus {neutr.) 343,16 344, poenalis s. cura marum, virtutum) 360,19
X ....
|

2 {plur.) 64,5 102,8 [com- poUiceri (veritatem) 8,21 \


praeputium 328,26
par. plur?)
'

113,1 s. ani- pollicitatio {plur. , divinae) praerogativa 19,23 72,2 73,5


ma X 186,3 praescientia .... 30,4
perfidia (populi Israhel) 10,2
1

polluere = (ani- praesentia (Christi) 140,18


permanere (habitare, heredi- mam) 252,8 {pass.) 77,26 |
(corporalis) 352,26
tari, Steigerung, bei den pontifex 121,9 {p^ur.) 251,29 !
praeses (iustus agonis =deus)
sancti) 126,15 ff populus (dei) 341,18 (ad |
253,4
permutatio 109,16 (carnis) |
numerum deducitur) 341,31 praevaricari 77,9 341,26
287,16 (non in deo) 169, |
{plur., omnes) 140,23 praevaricatio (Adae et Evae)
26 (diversa variaque) 109, j
porus {plur.) 145,10
. . . 244,20 (recti iustique) 70,3
12 (qualitatum) 361,1 (re- possibilitas . 250,11 f
. . praeventus s. animus
(= Christus)
'

surrectionis) 176,18 (sub- posterior {neutr. plur.., dei) primogenitus


stantialis) 289,17 {plur.)'' i3i,.io 28,9f
289,14 potentia (divinae maiestatis) princeps {plur.) 259,3 (per
perpetuitas .... 363,7 140,28 (virtutis dei) iio, singulas gentes =
virtutes)
persona {plur.) 270,27
. .
23
j

X 257,29ff X
persuasio {plur. sinistrae) potestas (adversa) 156,27 (do-
, principalis s. bonitas {plur.
260,24 minationis) 98,15 (inimica) neutr.) 167,16 X
perversilas (propositi) 72,15 249,12 (nostra) 13,6 250, principaliter 66,3 126,2 131,
phantasia s. fantasia 12 (universorum) 278,12
| "9 357>i5 (creatas esse)
philosophari .. 48,22 f . (voluntatis) 119,13 (plur.)\ 112,18 (existere) 30,3
philosophia (secreta et oc- 101,14 246,2g (adversariae) '

principatus 73,3 77,12 98,


culta Aegyptiorum) 257,27 242, I4f 254,21 (contra- 16 101,6 (düiboli) 83,9
philosophus {plur.) 5,8 {/?u/.) riae) 153,22 (iiiimicae) 248, (certarum gentium) 259,1
15,7 264,13 280,3 f 288,1 3 {ihre Schöpfung) 71,25 ff (omnium) 65,9 {plur.) 86,
21 (graeci) i5,2of (pagani, s. ordo \
X 27 ff ioi,6 '&,{feind-
Ruf) 194,15 praeceptum (dei) 342,15 (di-
\
liche) 72, 8ff (Sancti) 71,22
principmm Wort- und Sachregister radius 413

(ihre Seh opfung) 7 1 ,22 ff 12 f 256,23 260,9.30 163,10 (secundus) 132,9


s. ordo X 261,5 334.28 (illius sunt (vicesimus primus) 153,30!'
principium 359,2 (totius crea- dei, qui mundum fecit) (septuagesimus septimus)
turae) 289,28 f (ista diver- 127,7 (praecursores et nun- 136,16 {plur) 58,11 III,
non
'

sitas est creaturae pr.) tios adventus sui misit 21 138,16 167,25 245,
171,10 (in principio Ge- '
pr., Christus) 140,20
seil. 19 250,26.34 338,9 358,
'

nesis) 357,7 (omnium, seil. (sancti)128,20 28


deus) 22,1.25 (iiD'-ini) 82, prophetare (de Christo) 8,2 publicanus {plur.) 140,21.

20 84,26 {phir.) 357,15 245.26 334,29 pugna (quae inter carnem et


(rerum corporalium) 357,14 |
prophetia 74,10 75,14 85,8 spiritum geritur) 267,20
procedere 287,2 {vom heil. 259,22 {plur.) 73,16 338, (humanarum cogitatiocum)
Geist) 48,3.4 19 s. gratia X 67,4, vgl. 268,29 f (menti
proceritas .... 192,7 propheticus s. auctoritas ser- vel spiritui cum passioni-
procreare 168,28 (fass.) 112, mo vox bus) 266,5 (spiritui adver-
13 (a deo) 31,13 (filium) propositio {plur.) 162,23 . sum spiritum) 254,17 X
349,5 (primitus) 107,14 propositum 4,14(7?«/.) 72,15 pulchritudo (perfectae ima-
procreatio {f/i(r., filiorum) 81,15 108,5 144.27 170, giuis) 187,33 (operum dei)
i84,i3f 12 245,15 247. 29f 255,8 21, Sf
prodigium (fhir.) .
140,17 260,4.11 27o,i3f 279,14 punctum 358,22
profectus 170,1 289,1.6 289,15 (arbitrii) 72,21 (ob- punire (cum bonitate, von
(communis omnium) 107, luctaQS ac resistens omni Gott) 136,22 (terrenos et
21 (malitiae) 78,4 (malo- bono) 72,10 (propositum diabolum) 134,3 x;
j

rumj 242,14 (sinceritatis ac et voluntas inimica) 287,1 purgatio (animarum) 180,13


puritatis) 62,3 (ex profectu) (proposito et virtute simi- (leprae) 188,16 (= Reini-
101.14 (per profectum) loi, lis sibi, seil, anima Christi) gung von Sünden) 126,5
30 iplto-.) 6i,i9f 62,14: 353,12 purgatus {compar. plur., men-
81,25 ^9-9 101,12.23!" proprietas (principatuum) 186, tibus) 114,12
119,12 126,14 254,4 260, 25 {plur., verborum) 347, purificatio 188,16 341,27.29
27 X {plur.) 188,15 341.27
proferre 163,18 (dogmata) propugnaculum {plur. Hie- purificatus {plur., ad liqui- ,

162,10 (sanctum spiritum) rusalem) 184,17 dum) 124,7


111,29 X prospectus 1 256,2 258,18 puritas (caelestis) . 85,22 .

proficere 108,7 116,26 194, (creatoris) 188,23 (emen-


10 287,20 288,2 289,8 dationis) 136,1
290.15 342,19 345.21 (ad protestari I
60,22 134,15 quadragesima
, . (diebus qua-
meliora. Hier.) 339,15 (a Providentia ;
{Annahme der dragesimae, Ruf.) 193,7
parvis ad maiora) 364,2!"^ pr.) 48,i8f (absque omni qualitas 122,10 125,10 (car-
(asensibilibus ad insensibi- iniustitiae culpa) 262,5 (dei nalis) 116,18 (omnis quali-
lia) 364,6 (velocius) 190,10 summi) 122,16 (dei) 40,4 tas corporis) 289,25 (na-
profluvium (seminis) 188,17 81,17 165,7 169,14 262, turae ipsius) 108,4 (omnis)
prolapsus (phtr.) 107,13
. . 2 276,10 341,13 (divina) 357,28 (omni qualitate re-
prolatio (substautiae) 71,30 21,6 81,27 106,11 170, mota) 358,21 (subtilior et
{plur. ,von der Gottheit) II 189,2.5 249, 5f 251, purior spiritalis) 11 6,1 =
21 262,8.14 (huius uni- (vini) 186,25 (visionis) 131,
promissio (legis) 129,24
. . versitatis) 110,14 18 (vitae atque ordo) 51,4
promissum {plur.) 130,2 X
providere 172,17 183, 20 f {plur.)iio,io 111,25 357,
promittere . . 9, 18
. X
(omnibus) 171,30 18 358,1 ff (a deo factae)
propagare (latius et longius) provisio (dei) . 110,21 358,5 (inditis atque iusertis
. .

248,4 provisor 110,15 qualitatibus) 109,23 (mate-


propheta 53,12 73,16 75, provocare (ad bona, ad con- riae insertae) 110,2 (quat-
28f 77,10 108,17 122, traria) 262,21 (ad caelestia tuor: calida, frigida, arida,
25 136,12 143.27 144. et divina) 261,1 (omnia ad humida) iio,iff s. permu-
I4f 146,10.27 157,3.4.9 beatum fineni, von Gottes tatio X
158,21 251,4 289,21 344, Güte) 101,2 (ad malum) qualiter 109,18
3 358,28 363,11 (per pro- 263,22 f (ad meliora) 260,
phetam deus dixit) 124,15 30 {pass) 254,23 261,8
Iplur.) 8,4 9,17.18 10,3 (ad mala) 264,6 X
rabies (scelerum iam libido
11,8 100,2 127,2.9 128, provocatio 269,17 f ....
est et delectat) loi 27
6 138,15 144,5 145. 27f p.sallere 155,8.10 radius {plur., dei naturae)
146, I i48,2.iof 149,5 psalmus 17,8 60,4 126,12 21,5
414 Wort- und Sachregister saeculum

radix {plur) . . . 1 88,24 f (in caritate dei) 1 56, 24 (corpora) 173,24 174,3 ff

ratio = Berechnung 187,2 (Caritas peccatorum) 157,14 (a mortuis) 11,1 288,27


ratio = Grund I4f (ge-190, (a fervore iustorum) 158,18 resurrectio 58,24 115,1 173,
neralis — specialis)
168,9 f regnum (caelorum) 176,11 6 ff 182,6 (carnis) 287,13
ratio = Verhälinis, Reschaf- 343,22 (per futuri regni (corporis) 173,15 175,13 ff
/enkeit, Ordnung, Einsicht, fidem, Ruf.) 6,8 (futurum) (spiritalis corporis) 184,12
Lehre u. dgl. (aequitatis) 82,16 {plur., caelorum) (de resurrectione crederei
172,20 (animae) 13,7 (astro- 1 90, 1 173,12 (== filius dei) 32,8
rum) 191,6.15 (cousequeu- regula = 5,14 {-Ruf) 37,12 (quae in dominu et
tiae) 135,11 (reparandi 309,15 (308,15) 347,27 salvatore nostro formata
corporis) 176,12 (credendi) (aequitatis ac iustitiae) 167, est) 31,15 (iustorum) 154,23
356,16 (fidei vel veritatis) 31 (salva fidei catholicae (de resurrectione libri ab
287,10 (iustitiae) 168,9 r..Ruf.) 193,22 (manifesta) Origene scripti) 173,8 (mor-
(meritorum) 352,3 (nnundi) 8,19 (pietatis) 73,15 204, tuorum) 173,14 (= corpo-
257,20 356,14 (r. et in- 27 {Zusatz Rufins) 241,28 rum) 175,9 f (post resur-
tellegentia operum dei) {Zusatz Rufins) 2
%i 345,6 rectionem) 11,1 49,25 58,
iS7,5, vgl. Z. g{ 191,7 (praecessorum. Ruf) 4,15 22 i82,7f 184, 9f 14 (per
(rerum) 11 1,1 (trinitatis) (scripturarum) 260,4 (chri- resurrectionis ex mortuis
352,4 (r. ac fides trinitatis) stianae veritatis) 260,9 sacramentum, Ruf^) 6,8
150,18 {plur., disciplinae. Ruf.) (quae in ipsa dei sapientia
ratio == Vermtn/i 10 70,5 44., 4,22 . consisteret) 31,16 (tem-
.

189,3 (corijoribus insita) remedium {plur.) 171,31 . pus resurrectionis mortuo-


176,6 (humaua) 141,22 (in- repagulum {plur.) 94,1 . rum) 12,4 s. permutatio X
rationabilis effici non po- reparare 107,21 {pass.) 8j, resuscitare {pass., e terra)
test) 100,15 (intellegibilis) 118,14 (ad boDum)
12.27 287,19
115,18 (intrinsecus inserta) 242,17 f (ad summa bona) retribuere 133,1 134,2 135,
57,i8f (= Logos) 57,22 242,22 (reparati gradus if23 (odio malorum malis
(illa ipsa, quae semper in statio) 108,9 (secundo mun- mala) 135,31
substantia corporis salva dum posse reparari) 119,27 retributio 172,29 (aequissima)
est) 176,7 {plur. Gedan-= (ad vitam) 287,16 172,18 (meritorum) 172,21X
ken)6T,^ 1 22, 2, {= Gründe) reparatio (perditorum) 278,23 retundere {pass.) Ii7,i9f .

151,16 iS8,4 192,3 X


replere (uuiversum mundum) revelare 36,14 191,8 (reve-
ratiouabilis s. animans crea- 108,30 (universa) 108,27 lante filio dei ac spiritu s. I

tura institutio mens natura repromissio 168,30 {plur.) 346,24 (patrem) 36,9 {pass.)
numerus substantia (omne 93,13 183, II ff 184,8 256,23 257,8 X
quod rationabile est . 185,9.24 (divinae) 195,10 revelatio
. . I47,9
efficitur in peccato) 70,2 ff repromittere 185,13 {pass.) reverentia (dei) 113,6 . .

(phir.) 56,14.20 57,4.11 282,11 revocare (in unum quendam


60, 8f 87,25 I39,i2ff requies 173,7 .....
operis studiique consen-
355,8 f res (accidens) 77,22 (invisi- sum) 107,22 X
rationabilia 36 t, 12 (vel laude bilis) 23,18 {plur., divinae) revolvere, se 119,14 . . .

digna vel culpa) 61,1 f (ut 14,9 24,23 (divinae, spiri- rex (omnium Christus) 278, =
r. sint habent ex verbo) tales, in aeternum profutu- 12 X
61,6 rae) 269,21 f (mysticae et rigor (ferri) .179,15 . . .

rationabiliter 59,11 154,12 f profundae) 271,16 rutilantius (elucere) X


l6S,2l .

recedere (a bono. Gründe resipiscere 242,16 (cito) 63,4


hierfür) 165,23 ff {= effici resolvere {pass.) 114,22 . .

in malo) 165,28 f respectus ....


83,1 sacerdos {plur.) . i8S,ii .

eceptaculum {plur., lumi- responsio ....


279,12 sacerdotalis s. ordo
num) 2t, 4 restituere (se, in statum fer- sacramentum =
recitare {pass.) 18,16
. .voris) I 58,20 (statum) 284,4 (aliquod) 343,1 (assumtio-
reconditus s. sensus (neuir.) {pass.) 107,10 (omnes ra- nis) 146,19 (sacramenti
2^6,i)f{neutr.plur.)ii2,Sx tionabiles animae) 288,5 istius explanatio) 141,20
recte (minus r. vel r.) 19,23 (omnia) 287,22 X
(id) 131,8 (sacramenti indi-
redemptio 93,6 (= Christus) restitutio (omnium) 290,14 cium) 163,6 {plur) 14,9
351,4 (omnium, cum ad perfec- (ineffabilia) 151,15 s. re-
referre {pass., figuraliter ad tum finem universa perve- surrectio x;
Christum) 49,18 X nient) 120,19 (perfecta uui- sacriticium {plur.) 188,14 f
reformare {pass.) .82,3 .versae creaturae) 278,22 saeculum 88,3 120,28 271,7
refrigescere 157,1 5 f 158,1 resurgere {Begriff) 173,21 (aeternum) 195,12 (quod
Wort- und Sachregister scriptura 415

ante hoc fuit) 120,3 (hoc 74,4 75>7 77,6 78,2 vulvam feminae) 140,31
s.ad consummationem ali- 79,15 115,16 122,5 123, (sapientia et verbum et
orum saeculorum factum) 8 124,7.16 126,14 128,
I
iustitia dei =
incorruptio
120, 10 f (futurum) 82,5 5 145,22 147,11 156,23 et inmortalitas) 1 16,23, ^X^•
j

(plus aliquid quam s.) 120, 175,3.8 186,5 189,4.19 ii7,3f (subsistentiam ha-
21.24.27 {plur.) 350,25 190,8 191,5 246,18 254, bens in eo, qui est initium
(aeterna) 279,17 f (aliquid j
II 275,1 282, 10. 14 omnium, ex quo et nata
saeculis maius) 120,17 (ante 289,31 290,9 343,22 est) 34,4 (= verbum dei)
. et futura)273,i3 (anteri-
.
I
344,5 351,15 352,1 354,7 31,1.16 32,5 44,7 140,
ora)3i,4 i20,5(futura)S4,i. (corpora sua lucida et glo- 28 f 353,7 (per verbum et
25 (infinita et immensa) riosa ex resurrectione susci- sapienti.im dei) 102,10, vgl.
287,25 (inmensa) 119,24 pient) 182,4 (discedentes 107,30 149,2 172,23 (sa-
(inmensa et diversa) 242,20 ex hac vita permanebunt pientia siugulorum princi-
(multa)84,i2 119,14 120, in loco aliquo in terra po- ])um propria) 256,18 (==
1.16 (omnia) 350,21 (sae- sito) 190,1 (neutr. plur.) Vorbedingung für die sa-
cula saeculorum) 120,27 f 6 1,4 ff (= ignis, lumen, fer- pientes) 31,9 (//«r.) 256,13
(saecula vel spatia vor der ventia) 157,12 s. angelus 257,15.17 258,2.15 X
Schöpfung) 42,3.6 (super- '

apostolus historia princi- satietas 63,1 (boni, vom seli-


venieutia) 82,5 120,12 patus Spiritus X gen Leben) 62,17
(temporalia) 84,4.7 sanguis (animalium == anima) sauciari 252,10
Salus 13,2 16,5 146,20 I53,4f (carere sanguine) Schema I74,i2
155,8 171,31 254,3 277, 153,8 (ruber) 153,10 *(vic- schola (animarum)i90,4(Mar-
7. 16. 18 278,28 279,10. timarum) 97,9 cionis ac Valentini et Ba-
II. 12 (humani generis) 353,
sanitas 180,8 (animae) 179,21 silidae) 168,15

9 (muudi) 146,11 (salus (corporis) 179,12 f— scientia (eius adsumptio vel


perditio) 268,26 (subiecto- sapientia 29,2.3 37,11 61, abolitio) 64,4 (disciplinae)
rum) 79,17 278,23 10 f 80,14 ioo,23ff 183, 63,22 (divina) 9,4 187,20
salvare I34,9f 24 257,13 (accidens) 100, (excelsi) 257,27 (falsa) 257,
salvator 15,1 19,25 38,13 23 (carnis, wie sm verstehn] 12 (de patre, durch den
47,10 53,18 57,26 69, 269,31 (carnalis ac mate- Sohn u. d. heil. Geist) 53,

13 76,25 io8,i9f26 120, rialis secundum spiritum — 1 ff (scieutia ac sajjieutia


24 122,5.7 123,9.10 127, — carnis) 266,17 ff (dei) dei) 64,1, vgl. 256,7 ff
I2fi5 128,7.24.34 130, 30,14 110,24 126,7 256, (spiritalis) iS, 18 152,7
9. 13 f 28 131 II. 20 , 21.24 257,6.8 352,17 354, (sui) 364,2 X
133, 12 140, 12 150, 19 [divina 114,12 279,14]! scintilla (luminis, Vergleich)
17 156,3 163,12 l8l,2I (eius ars) 107,19 {ihre Be- 20,10.19
j

185, 12. 15 246, 10. 12.21 Schreibung) 33,9 39,13 ff scriba {plur.)
1 251,29 . .

251,32 256,25.27.28 260, 43,26 44, 1 7 ff (== Christus) scriptura 6,12 15,4.11 (=
22 274,5 280,19 282,8. 17,13.28 28,4fii 30,2.5. heil. Schrift) 18,14 40,10
10 353,15 (=deus) 43,15 7.9 32,2 f 34,6 36,5 38, 42,28 70,11 89,14 91,10
(dominus) 58,25 (boni dei 6.8.10 42,23f27 43,6.7-8 121,12 130,13 137,9 141,
filiusj 134,14 (iioster) 19,14 45, i8 51,1 if 62,10 100, 27 144,9 '53,1 165,4 f
36,8 58,21 343,15 (=pa- 12 f 140,4.8 150,2 290, 180,3 244,25 245,3 252,
racletus =
deprecator) 151, 20 351,2.8.9.10 355,8 I 254,12 260,25 271,11.
23 ff s, adventus anima X (patrem habuisse sapien- 12 272,14.27 338,9 342,
sanctificare 18,23 90,i8(sauc- tiam in omnibus anteriori- 2f 354,9 363,18 (evan-
tificatione) 60,4 (pass.) 18, bus vel tcmporibus vel gelica atque apostolica nee
24 6i,8.20f 100,20 261, saeculis) 31,3, vgl. 67,9 ff non legis ac prophetarum
i6f 264,21 279,17 (extra huius sapientiae ge- = AT
u. NT) 49,6 f (di-
sanctificatio 61,10 (accidens) ner.atiouem fui.sse aliquando vina) 33,5 153,14.18.22
100,20 (= Christus) 35 1,3 f deum i^atrem, verneint) 186,8 190.3. 13 246, 23 f
(indesineati s. deum capere) 29,3 (fecit universa) 168,5 250,25 255,21 264,14
62,12 (nativitas sapientiae) 42,26 273,5 279,23f (rjuae aspi-
sanciitas 65,2 80,14 102,9 (semper fuit) 68,1 (= spe- ritu sancto inspirata est)
112,8 (s. in omni creatura culum) 45, 10 ff (= splen- 49,6f (omnis) 143,9 (sancta)
accideus res est) 77,22 dor) 44,22 ff (aeternus et 11,6 18,5 73,12 79,6
sanctus 252,25 (sanctus et aeternitatis splendor) 45,6 91,12 ioS,i6 120,22 152,
spiritalis) 356,7 f ipiur.) j
(sapientia dei, in omnibus 15 170,18 (tota) 50,15 f
11,7 18,20.22 49,17 56, i inconvertibilis et incommu- {plur.) 3,2 {A'uf.) 48,5 49,
19 58,6 59,6.17 (71,12) t.ibilis) 44,17 (ingressa est 20 90,2 f 105,5 111,13
416 scrupulosius Wort- und Sachregister spintus

133-5 135.10 I4i>,i5 154, esse vel bono vel male i 122,22 275,11 359,7 fso
5 157,10 163,7 171,4 potest)262,i I (noster) 132,9 |
lem et lunam et astra ce-
185,17 244,14 246,8 260, 139,9 285,10 345,5 358, tera esse animantia) 90,22
j

3 271,9 358,26 363,17 14.20 (peccati) 144,14 (per- I [falsche christl. Ansicht de
(canonicae) 356,22 (per fectus et eruditus) 78,12 sole et luna vel sideribus)

-
j

spiritum dei conscriptae) (intellectusque purior) 347,3 87.7 Widerlegung) 87, 11 ff

14,6 (divinae = &£ (ratio .versatur in sensu)


. .
(

(inquisitio solis ac lunae


)&,2, 49-15 3-6 35. 1 1 187,3 (rationabilis) 154,16 j
vel Stellarum) 86,26 ff (sol
29 47. 169,22 272,10 (sapientiae dei) 188,24! et luna et stellae) 92,18 s.

347.12 f (ludaico quodam (scientiae spiritalis) 152,7


j
anima corpus X
sensu scripturas divinas in- (temporalis) 54,19 (tertius) sophisma [plur., deceptiosal
tellegere) 186,2 (nostrae) 181,19 (valde vilis et abiec- 130,4
14,17 16,19 (novae ac ve- tus) 175,13 167,35 (plur.) sordes (materiales) 268,4 .

teres) 27,14 (sanctae) 15,21 (animorumj I7l,i3f (car- spatium (plur., Räume) 123,4
16,14 18,19 24,23 49,14 nales) 191,23 (duo genera [
(Zeiträume) 84,25 242,20
51,10 73,9 87,13 105,15 esse sensuum in nobis, sphaera (sphera) s.
121,3 123,6 I39,i7f 147, unum mortale, corruptibile, specialis (plur. neutr.) 130,
18 156,27 158,9 173,1 humanum, aliud immortale 17 X
179,22 257,29 273,17 f et intellectuale) 27,9 X specialiter .... 343,14
288,24 339.19-26 sententia (evangelica) 352,2 species 113,9 (deitatis)
22,3
scrupulosius (depraehendi) (Salomonis) 364,7 (disputandi — definiendi)
112,6 septimanae (annorum) 188,13 78,21 (eruditionum) 84,16
sedes (aeria) 190,1 (beatitudi- sermo (de anima) 65,3 (dei) (plur.) 9,12 68,13 86,23
nis) 71,29 {phir. iudi- = 279,6 (divinus) 57,22 156, 1 10,9 I X 1,8 (diversae cor-
caudi vel regeodi potesta- 15 179,23 (humanus) 151,8 porum) 110,4 (u. genera)
tes) 101,15 (amplissimae (propheticus) 79,8 (qui lS8,22 (mundi visibiles)
caelest. tribunalium) 168,20 scriptus est = Psalm) 67, 112,25 (panis vitae) 186,24
semen (corporale) 264,23 19 X j

(per species) 86,12 x:


(naturale, interdum etiam serpens 244, 16 f (causa prae-
i

speculum =
Spiegel 45,15 ff
sponte solet egeri) 269,16 ff varicationis Adae et Evae) '

s. sapientia x:
(seminis tradux) 13,7 {plur., 244, 19 f (nihil frigidius i spes 136,3 (libertatis) 275,
corporalia) 13,8 (peccato- quam s,) 1 56,28 f !
16 X
rum) 247,32 (quaedam sa- serviliter 167,1 spirare 14,11
pientiae et iustitiae = CAa-j- significantia (temporalis voca- spiritalis s. intellectus intelle-
stus) 56,21 f (quaedam va- buli) 350,20 gentia intellegere lex mens
rietatis) 166,6 significatio 347,25 (animae) natura qualitas scientia sub-
Seminare (pass.) . . 264,24 156,13 (temporalis) 54,15 stantia (neutr.) 270,12
sempiternum (vel aeternum, (plur.) 54,16 f (phir.) 99,2 (neutr. plur.)
X
]

Begriff) 45,1 Signum (plur.) 140,17 178, 18.8 155,1


sensibiliss. substantia {neutr.)
5 X spiritaliter 75,25 s. intelle-
36,4 {plur., corporea) 364,5 similitudo 281,8 342, 18 f gere x:
(membra) 27,1 (dei) 280,21 282,18 (ipsa) spiritualis *(plur.) 97,9

^^ =
.

sensibiliter ai- 281,3 (patris et filii) 282, Spiritus 18,6 89,17 (alias)
329,20(5) lof (vitae dei) 282,14 11,8 (separandus ab anima)
sensus (apostolorum) 186,4
{

j
similitudo = Gleichnis 21,1 181,5 (^^ indignis aufertur)
(arcanus et reconditus in44,23 46, 5 f 63,19 64,3 j
58,11 (bonus) 260,27 261,7
scripturis divinis)
113,7, 145,6 (alicuius exempli) 63, (Christi) 8,4 162,14 (=
vgl. 14,7 (carnis) 270,15 II (ad similitudinem) 141,1 daemon) 255,7 14,6 (dei)
(conversionis) 144,28 (cor- simplicior(//i<r.) 15,16 130,4 15,4 58,4 137,2061,11
poralis) 24,4 364,9 (cor- (domino Christo creden-
!
181,14 (erraticus) 150,23
poreus, sein IVesen) 24,^ff\ tium) 246,25 (extrinsecus insertum esse)
349,7 (crassior) 270,11 (de- simplicitas (divinae naturae)
'

90,1 (qui inoperatur) 188,6


finitionis) 133,2 (divinus) 21,20 (insaniae) 259,12 (quidam
....
!

364,9 ff (doloris) 136,2 sinceritas 85,22 materialis) 265,11 (melior)


(intellegentiae) 27,4 (qui- societas (corporeae adiectio-
;
261,2 (pessimus) 245,4
dam ludaicus) 186,2 (mali- nis) 85,20 (naturae corpo- (principalis) 188,6 (rationa-
tiae) 284,6 (mentis) 24,8.11 ralis) 285,3 (vel propin-
j
bilis =mens) 171,13 (unus,
131,5 (humanae mentis) quitas) 112,1 I von Christus und dessen
146,28 (== mens vel anima, sol 16,7 17,15 20,13.14 anima) 142,9 143,15 ff (vi-
numquam sine motu aliquo 21,2 36,7 44,23 93,20.23 talis) 188,7
Spiritus Wort- und Sachregister substantia 417

Spiritus = /leil. Geist 9, 3 spontaneus s. famulatus subicere (pass,, i'tiiertr.) 24,


151,17 (sanctus) 8,17 9,7 \
statio (reparati gradus) 108,9 10.12 (subiectum esse) 278,
10,10 11,7 14,12 15,26 (piorum ac beatorum) 125, |
4ff
18,17.20 9,5•7•9 7,8 16 tuta ac fidissima) 126,3
( ;
subiectio [unter Christus) 79,
48,17 49,6.8.20.24 50,6. statua Vergleich von Gott-
( 13 ff 80,3 ff 118,2 ff 278,2
9.10 5t, 10 52,5.9fio Vater und Sohn mit einer (Christi ad patrem) 278,14.
53,7.10.11.15 54,2. 7ff 5S, großen und einer kleinen 18 ff (humani generis) 278,
14.19 59,2.13 60,10.22 Statue) 38,18—25 i7ff
61,3.7.9.10.20 62,11 65,7 Status 73,27 78,5 81,14 subreptio( haereticorum) 130,6
72.24 80,4.11 85,24 88,7 158,23 276,5 285,2 287, subsistentia 34,4 f idei) 38, 4 f
90,17 100,17.19 111, 29f 21 288,17 laetheriusj 125, (subsistentia filii ab ipso
113,8 i48,5ff i5o>23, 1 1 (primae beatitudinisj patre descenditi 45,7 (^filii

155,2 172,24 181, 6f 264, 107,15


81,27 a patre subsistentia gene-
(bonitatis)
22 339,20 345,6 346, (bonus
malus) 268,12 ff —
ratur) 35,7 (in propria sub-
13.25 i'cognoscit patrem (corporis) 289,4 (crassior
'
sistentia effectus, seil, filius
non >revelante filio<) 54,4 ff corporis) 112,24 (diversus) dei) 40,7 (intellectualis)
{ob corpus?) 18,21 (Deß- 94,7 (diversus ac varius 19,9 Cpostea ad s. venire, 1

niiion\ 148, 17 f [nicht fac- unius mundi conplebitur von Gottes Sohn) 40,13
tura vel creaturaj 5i,lof Status) 113,4 (divinior ac (sapientiae [= Christi] in ,

(maiestas eius) 50,10 150,' melior) 157,16 (fervoris) qua omnis virtus ac defor-
15 f (in quo omnis est na- 158,20 (humanus)
j
91,8 (in- matio futurae inerat crea-
tura donorum) I50,6f (ex corporeus futurusj 118,1 turae) 30,2 (spiritus s.) 49,
[
j

patre procedens) 48,2 f (in (inferior) 119,30 (initii) 8 lunigeniti filii) 32,16
[
|

prophetis et in apostolis 107,10 (inmobilis) 118,171 plur., rationabiles =spiri- [

fuiti i48,iof (spiritu s. re- (mediusj 119,30 (melior) tus vel animi) 108,2
}

pleri) 144,3 (solis sanctis 83,2 94,6 119,29 (melior, subsistere 35,5 40,13 42,18
praestatur) 59,l6f (semper
1


deterior) 287,7 (mundi) 67.2 (anima) 264,24 (cor- j

eratl 54,13 f (honore ac 125,14 171,16 (alterius pora) 100,23 (simul cum
'

dignitate patri ac filio so- mundi) 119,29 non disso- corporibus) 90,21 (sine cor-
I

ciatus) 11,4 (= subsisten- nans atque a se discrepans poribusl 85,17 109,10 (per
j

tia intellectualis, proprie mundi totius Status) 108,12 interv.alla) 1 14,22 (materia) 1

subsistit et extat) 19,9 [Be- (Status eius varius ac diver- 110,4 ff lomnia, von Gott)
deutung für Trinität) 55, sus) 106,13 f iredire ad 42.3 (proprie) 19,9 (in sua
I fi^^virtus sanctificans) 18, statum suum 63,6, z'gl. 82, proprietate)
I
40,9 (substan-
22 f iper spiritum sanctum) 3 u. restituere (rerum) 286,
i tialiter) 28,19 j

147,12 iplur.) 92,12 125, 2 (summus) 291,2 (vivendi) substans lex nullis substanti-
X
;

10 259,6 (adversarii) 261, 184,4 bus filium procreatum a


18 (diversi, boni ac mali) Stella (illa, «juare in illo loco patre) 349,5
260, 1 7 ff {ihre Wirkung auf posita caeli) 191,10 (//m;-.| substantia (28. =
die Menschenseelen) 262, 16,7 93,25 161,12 275,11 2o) 11,11 24,14 50,14
19 ff (duos Spiritus s. num- (animae stellarumi 88,1 ff 71,30 72,13 84,28 111,
quani cognovimus ab ali- (ij^animantia etrationabiliaj 23ff 287,12.14 347,9 (om-
quo praedicari) 148, 14 87,25 ff [sind rationabiles nis s. quae aeternae na- ,

(eorum spirituum, qui ad animantes) 89,8 (utrum cum turae participium trahit,
humanum genus replendum corporibus pariter animata) perdurat ipsa semper et
a])ti iudicantur a deoi loi, 89,13, iJgl. 91 2 f (anteri- incorruptibilis et aeterna)
28 (facti ex integro Spiri- ores corporibus) 88,2 [ihre 362,14 (angelorum) 154,1s
tus) 102,6 imaligni) I57,2f Be'cegungen]%<),-},K {tzrwm (animae) 13,8 142,11 17S,
246,11 263,19 (= ministri cursus et motus) 13,3 (man- 13 181,11 264,8 (animae
dei) 263,4 (sancti) 346,22
(siuguli quique Spiritus vel
animi) 108,1 (viles) 150,13
data dicuntur accipere a
deo) 88,9 f (subditae pec-
catisl 87,1 5 ff
humanae, incorrupta et in-
mortalis) 362,10
incorporea, invisibi- 7: =
{-
s. adventus corpus divini- stilus (^domini nostri lesu l's) 347,9•!" (incorporea
tas doctrina donum gratia Christi) 187,29 (proprius, atcjue invisibilis; 353.3 (car-
participium pater X A•«/.) 4,4 ois existit de escis) 357,25
splendor (solis Vergleich) Studium Iplur., pia ac reli- (divina et ineffabilis Christi)
20,15 21,2 33>2 37,8 giosa) 187,19 141,14 (convertibilis, com-
isteliarum) 87,18.20 88,14 subiaceiitia ....358,21 mut.abilis, divisibilis) 357,
{ül>ertr., = Christus) 37,7. |
subiacere (aliquibus motibus) 17 (corporalis) 85,21 114.
13.14 i
118,16 (proprie) 24,4 26f 176,6 287,21 357,27
Origenes V.
418 substantialis Wort- und Sachregister

(corporalis, optlm'is ac pu-


rissimis spiritibus sociata . .
superiora
[stiperl. ftetttr.,
venire)
ad summum
339,12 16 250,25
138,30 139,2
(pluraj 113,9 I
in aetherium statum per- sanctitatis venire) 112,8 X theorema (plttr.) . . 192,3
mulata) 125,9 (corporea) supplicium (igais) 179,20 (in- theoria 187,1 192,11 (scrip-
347, i8f (corporis) 176,8 constantiae atque inordi- turarum) 186,4
(corporis nostri) 109,18 nationis) 179,8 {plur.) 12,3
(quae subesse corporibus thesaurus [plur. , divinae
84,11 176,17.19 179,1
dicltur) 356,22 (dei) 21,7 scientiae) 187,20
356,25 (peccatorum) 172,
38,4 f 349,4.6 (dei patris) 29 X thronus {plur., = sedesi 71,
350,io.i2f (patris et filii)
surgere
28 ff s. ordo X
35,1 (pateroa, quae ubique
von
fpost tertiam diem,
Christus] 141,5
timor (dei) . . . 269,6 X
est) 352,21 (inperfecta) tormentum {plür., von den
154,24 (materialis) 85,6 f 19 Folterqualen des Gewissens)
112,22 113,1 ft" 285,5 (illa 178,13
substantia media existente) tabernaculum . . . 341,20 tradere 9,4 11,3 {pass.) 16,8
142,13 (mortis) 286,13 (na- tactus (sensus) . . 24,7 traditio (ecclesiastica et apo-
turarum rationabilium) 165, taedium (flttr.) . . 254,24 stolica) 8,28
20 (a naturis rationabilibus templum (= animae) 18,2 tradux (seminisj 13,7 266,8
separari non potest) 112,19 temporaliter . 45,8 54,18 transferre {pass.) . . 157,16
(rationabilis) 142,15 (sensi- temptare (pass.) 249,19.215 transformare 107,20 f {pass.,
bilis) 24,3 (sensus corporei) 26f X in melius) 288,28 (ex Om-
24.3 (solis) 21,2 (Spiritus s.) temptatio 249,28.32 250,2 nibus ad omnia) 112,23
50,6 (numquam sine quali- [phir., der Dämonen) 263, transform.atio (habitus) 85,8
tate subsistit) 357, 29f (tri- l6f (humanae) 248,28 263, transmutare 289,21 {pass., in
nitatis, principium et causa I4ff (vitac huius) 255,29 gloriam) 288,15
omnium) 347.19
17
2.3

anima)
f 7 (vitalis)

st.intiam)
et
152,20
^
(una) 361,
362, 8f (unguenti) 146,

363,23 {plur.)
24,10 7T,n 85,17 (invi-
153,12

(per
(-=
sub-
tempus (omne) 350,21 (re-
surrectionisj
350,25
vissima)
(alia)
10,7
14 (ultima) 84,10
teuebrae (diabolicae, igno-
rantiae, Buf.) 193,20 (er-
12,4

f
256,22
28,1
(plür.)
(no-
276,
j
transmutatio (habitusi 85,10
tribunal {plur.)
tribus {plur.,
10 (singulae) 188,10
trinitas
168,21

78,21 350,25 (excel-


lentissimae omnium trini-
tatis auctoritate) 50,7 (in
.

duodecim) 188,
.

sibiles, in creaturis utuntur rorum) 182,7 (exteriores, sola tr., quae est auctor
corporibus) 347,17 (ratio- Bedeutung) 1 8 1 ,27 ff (pro- omnium, bonitas substan-
nabiles) 31,8 (spiritales) fundae ignorantiae) 182,2 tialiter inest) 80,12 {Deß-
46,8 s. caro X terminare (pass.) . . 280,4 nition) 50,7 f 54,12 f(quod
substantialis {nenir.) 24,12 terra {andere., daher Be- ab ipso, seil. Origene, in
(bonum) 44,19 72,23 s. nennung der jtnsrigen) ceteris locis pie de trini-
123.11 ff (>bona<, erkläii) tate fuerat definitum, Ruf.)

)
bonitas divisio interitus

malitia
virtus
substantialiter
61.4
X
72,6.11 f
80,10.12 100,18
plenitudo

28,i8f
77,21. 25f
101,22
veritas

31,18
12 5, 16 ff (haec
glichen)
Dostra)
16
126, i2f
illa ver-

(repromissionis) 133,
ff

10 (sancta) 341,25
(haec
123,6 (illa) 290,8 ff;

343,5
[
5,12 (nuUa est in trinitate
discretio)
25 f (=
60,18, vgl. 72,
beata et
65,10 lomnem
sensum intellegentiae non
/
s. caelum solum temporaiis, verum
I45>23 354,25 (fieri) 68,3 |

terrenus [plur.) 134,3 [piur. etiam aeternalis excedit',


substantivus s. virtus {plu7•.) neutr.) 122,19 (= homi- (totius sanctitatis
350,23
successio (per
ordinem) 8,26
successionis nes) 166,20
\

j
fons) 65,2 (integra pater =
testamentum (vetus ac no- et filius et spiritus s.) 55,1,
sufficientia(ciborum) 192,5 vum) vgl. die Formeln: trinitas
10,4, vgl.
49,17 132,
summa (fidei, Ruf.) ,
194,5 (vetus) 52,13 127,12 = pater et filius et Spiri-

'
5
superare s. vincere
supercaelestis
131,24 133,5 138,14.20
I

tus s. 50,7 f, deus = pater


(fUtr. tieu/r.)
139,1 246,6 [Reihenfolge et filiusac spiritus s. 85,18,
122,19 166,16 seiner Bücher^ 244,16 — |
deus pater et filius et spi-
supereminere 64,3 122,24 246,6 (novum) 49,23 52,8 ritus s.{Ru/.M>,•],deus pater
superficies = 133," 138,31 185,12; et unigenitus filius suus et
340,19 (4) (quaedam legis 246,10 (semper novum) Spiritus s. 363,315, deus et
litterae) 184,6 290.12 unigenitus eins et spiritus s.
I

superus (compar., superiora testimonlum 8, 7 140, 16 f 279,15 f, deus et Christus


et invisibilia) 275,8 (ad 250,31 [plur^ 49,23 128,1 eius et spiritus s. 80,11
tripertitus Wort- und Sachregister 419

(nihil in trinitate maius varietas 98,19 169,28


107,7 dicenda est) 140,8 (verbum
minusve dicendum estj 60, i 287.6 fanimorum)107,22 vel ratioj
31,8 57,11.16
ieius ratio ac fides) 150,19 142,2 (corporum)118,19 59,11 61,1.6 (verbum vel
ftota) 352,11 (una eadem- (non in deo) 169,26 (dis- ratio =
Christus) 100, 14 f
f]ue virtus trinitatis) 60,13, positionis) 276,8 (mentium) (verbo dei vel ratione cre-
vgl. 148,9 f (solius trini- 107.25 (motuum) 107,13 ata esse omnia) 49,2 (pa-
tatis incorporea vita) 112, 275.7 (motuum vel ani- tris) 140,28 (cum unigenito

21, ~>-'gl. 347,i9ff s. deus morum propositique) 170, verbo) 172,23 [plur., mi-
natura operatio opus par- 12 (mundi) 107,6 119,1 sericordiae ac pietatis) 1 33,
ticipium pater rat'o 168.8 (officiorumj 101,18 11 s. filius pater sapien-
tripertitus s. anima (rerum) 167,32 tia x:
typus *ispiritualium) . 97,9 vas 146,3 172,11.14 [plur., verisimilitudo iplur., duae)
bildlich = auimi vel men- 269,4
tes) 170,9 (ministerii) 341, veritas 17,8.17 73,14 114,
umbra (huius adventus) 344, 21 (opportuna) 260,8 (ra- 10 141,13 147. Iif 172,
tionabilia) 172,13 22 258, 22f 260,
3 [Bedeutung in den heil. 187,32
Schriften =
lex, vita) 147, vasculum 145,29 146,9 (ma- 12 354,19 (= Christus)
I ff (corporis uostri) 146,14 litiaej 283,7 31,5-7 32.7 36,9 37,12
iplur.) 147,9 vates iplur.) 77,1 140,5.8 I43.if 351,
umor s. humor
velameu (quoddam
. . . 259,11
litteraej
3-^ 353.7 (substantialis =
unguentum ieius oder . . . sub- Christus) 352,17 (deij 187,
271,16
stantiaj 146,2 fr
ventilare (nomen materiae)
14 (=
deus) 17,11 (dog-
unigeuitus (= Christus) 25,13 matum) 2 54,26f (fidei) 281,
356,19 12 (iobeleorumj
163,8 279,15 s, filius ver- 188,13
Pytho
bum X veutriloijuus
verbum
s.

(Christij 260,7 (et


(rerum) 169,16 (rerum om-
unitas
^^initiij
82,7.17 84,6
107,14 (inseparabi-
(finalis)
sapientia = Christus) 351,
nium) 17,11 (quae in nullo
ab ecclesiastica et aposto-
10 353,13 (= deus nach
lis cum deo) 143,25 (na- lica traditione discordat)
turae ac substantiae patris
et
ac
tilii)

Spiritus
35,1
s.)
(patris et Hlii
60,22 (uni-
Joh.)

126,7
176,7
30,18 (dei) 18,17
31,16 32,2 38,6.8 114,9
144,2.5 145.21 f
veritate) ,
8,28 (umbrarum) 147,9 ('°
s. cura in-

quirere polliceri ratio X


351.7 352,17
tatis proprietas)
ritus
281,8 (spi-
354,13 (dei cum anima in versiculus .... 132,9
s.j 80,4 (trinitatis)
carne una est) 143,13 (dei, versus (versu dicere poemata)
54,12 (verbi dei) 145,21
jgneum et calidum) 156,20 259,17 l/*^"''•, arte modu-
universitas 21,6.9 61,14 HO. lati, von Orakeln) 259,14
(dei verbum in Moyse at-
14 121.20 (omnis) 80,8
que in prophetis eratj 8,1 versutia iplur., der Häretiker)
194,14 {Huf.) (eorum, quae
(v.,sapientia, deusj 145,18 136.24
sunt atque subsistunt) 122,
(dei et sapientia] 145,26 vesci (humanis carnibus)
18 (quomodo sibi similis
151,19 163,5 171,28, z/^»•/. 169,4
non servaretur) 191,13
167,27 f (propter verbum vespa iplur.) . . .
153,6
uuiversus ( plur. neutr.) 9,14
dei et sapientiam ac per- vetus iplur.) 127,13 s. testa-
50,14 60,3 108,27 120,
mentum
20 X fectam
(=
iustitiam)
sapientia dei)
II 7.
30,11 f via (ardua virtutis) 355,4
usus (corporum) 118,9 {plur.,
31,1 (tamquam aicanorum (= Christus, so genannt,
corporales) 183,18
mentis interpres) 30,15 quod ad patrem ducit eos,
Uterus 264,20
(per verbum et sapientiam qui incedunt per eam) 32,
dei) 102,9, vgl. 115,14 3, vgl. 32,7 37,10 (cogni-
143,1 (per ineffabilem verbi tionis dei) 38,26 (intuen-
vacare (sapientiae dei) 270,7 sui ac sapientiae rationem) dae 39,4 (factus est
lucis)
verbo dei) 270,5 107,30 (= filius dei) 32,7 verbum dei) 32,2 iplur.,
vagitus lemittere, von Chti- 36,4' 37,io 44,3 51,13 duae, l>ei Harnabas) 251,
slus\ 141,1 350.26 353,7 355,7 ffz-i^w 9 X
vanitas i Erklärung dieses Vater erzeugt) 31,3 (verbum vicinia Iterr.ael. . . 64,12
=
ß^g^'ß^
8ff
vapor
dei
[seine
,
X
=
on
ö// >corpora«) 92,

Vranfänglichkeit
^

Christus) 40,6
virlutis
ff
.349.7 f
(verbo
(verbum dei,
[^
ac
)
et sapientiam genitam abs-
que ulla corporali passione

ratione)
id
17,13-28
60,2
est ratio)
I
videre (deum, von Moses,
visu cordis ac sensu mentis
intellegere)
patremi 26,1.10.12
tellegere)
131,4

131,2.5
f

(non
f
(filius
(= in-

nachgewiesen) 41,1 ff 56,20 verbum , sive ratio oculis carnalibus intuensj


2;*
420 vigor Wort• und Sachregister vivificare

131.4 (oculis cordis) 27,2 (maligna) 251,15 (sancta 8,18 68,22 290,20 346,
ipass., deus) 27,12 130, antea ac beata) 75,16 (quae- 22.25 (sanctae beataequej
29 (quomodo videri quid dam spiritalis) 257,33 (ali- 74,7 isingulaej 135,30 Ispi-
potest) 130,16 (videre et qua superior) 73,21 ritales) 258,26 259,4 360,
videri, vom Vater und virtus = Tüchtigkeit, Tugend 20 {ihre Wirksamkeit be-
Sohn) 131,14 ff X 61,2 71,14.16 98,20 100, grenzt) 255, 17 ff
=
vigor 95,9 162,4 (prior) 1.7.8 iiS,i8 135-13 137J Tugenden 28,17 94.4
(quidam, seil, dei) 45,12 (virtutem semper esse at- 95'8 135-25 161,7 Won
(rubri sanguinis) 153,10 que in aeternum manere) Christus) 143,26 (in deo
(spirituum) 92,12 (totius 62,6 (substantialis acci- — insunt per substantiam 1363,
virtutis, seil, dei) 40,6 dens) 360,16, vgl. 24,12 22.27, j'.g'/. 135,14 162, 26f
vincere (^d. h. das Böse) 250, virtus == Bedeutung, Wert (Gegensatz: nequitiae) 138,
5 ff (vincens) 254,14 X 44,23 (conditionis) 191,9 8f
= Eigenschaften
vindicta 270,3 (natura virtusque materiae) (animae)
vir (cum uxore) 143,14 (pliir., 110,12 (una eademque vir- 27,7 (ChristiJ 32,9 48,11
eruditi Ruf.) 3,3 (sancti) tus trinitatis) 60,13 s. chorus ordo
=
,

351,26 (^tanti et tales) iio, virtutes Kräfte 84,i3f virus (mortiferum affectuum;
188,25 (quae in deo sunt, 178,26
virgo [Maria] . . 10,10 immo quae deus sunt) 66,5 f
visibilis s. deus natura (dei)
vlrilitas
virtus
65,12
=
;

165,20
(^ .

249,7f2i.
. . .

30,2
247,6
6i,ii
(quibus principaliter intel-
legitur deus) 66,3
numquam otiosae) 65,12 ff
(dei,
pater
86,19
[neutr.
124,15
flur.]
276,3
40,3

25 250,5 (benefica deus) = = Kraftwirklingen, Wun-


visibilitas
visio . .
.

131,17.18
. .

346,13
. 26, 1

66,9 (Christi) 253,10 (altera dertaten (variae a Christo


= Christus) 40,9 (ex ope- gestae) 140,18
visus (visu cordis)
sum
131,5 (Vi-
obducere et impedire;
rum virtutisque similitudine = Mächte 13,1 254,10
37,17 (sensus) 24,5
dei patris, von Christus) 257,31 (adversae) 253,8
vita 51,3 100,24.26 116,6.
39,7 (dei) 17,10 110,23 255,28, vgl. 263,9 (adver-
sariae) loi 19'ff 258,17 12 f (aeterna) 12,2 184,3
163.5 (dei, Begriff") 40,2 ff ,

(alia) 269, 10 f (alterius ani-


143,4 (dei ac ratio) 108,16 (halten ihre Weisheit für
(dei, replet universa) 108, richtig) 258, 19 f (apostatae mae) 269,13 (beatorum)
27 (divina)
178,4 251,18 et refugae) 260,10 (beataej 154.23 (bona ac beata)
140,21 (draco-
(divinitatis) 73,26 (bonae) 16,5 188,18 257,21 (= Christus) 31,5.
246,5 f (quae inest in
nis) (bonae sanctaeque) 72,22 16 32,6 37,12 51,12
grano frumenti) 176,9 (in- (caelestes) 82,23 84,15 f 351,3.8 352,18 353,7 354,
20 (deterior) 161,9 'haec)
tellectualis) 27,13 (intelle- 141,19 153,21 154,"
gentiae) 27,3 (ante mortem i94,i4(Ä(/:) 215,26 (=r« 119,10 172,9 178,23.26
esse taleni virtutem, quae P.oyi^f« Z. 8) 356,12
182,6 183,27 185,19 1S6,
362,5
futuram dissolveret mortem) (contrariae) 12,10 13,12 13 187,18.32 190,2.6 191,
21 (humana) 254,25 (incor-
31,14 (atque intellegentia 77,19.23 83,3 188,18 246,
porea) 112,21 125,4 lin-
ingenitae naturae) 110,26 7.27 248,2of 251,22 256,2
dustria) 259,24 (mortalium)
(prima et ingenita) 40,10 257,11 259,24 260,5 (con-
(operatur in Paulo) 253,14 trariae =
daemones) 248, 82.26 (nostra) 147,7 192,4
(praecedens) 171,8 (prae-
(praescientiae) 30,4 (provi- 16 (contrariae inmaculatae)
sens) 82,16 114,11 (sancta
dentiae) 66,12 (resurrectio- 77,23 (contrariae malignae-
et beata) 62,15 (una, unius
nis) 174,9 (sanctificans) que) 73,24 255,17 (con-
18,22 (sapientiae) trariae, reluctantur humano
animae) 268,25 (vera) 184,
172,17
(scientiae) 26, 1 1 (= sensus generi, provocantes ad pec- 2 X
mentis) 24,11.12 (spiritus catum) 244,15 (divinae cae- vitalis s.motus substantia
lestesque) 153,21 (incorpo- Vitium (propriae desidiae 81,
s.) 149,22 (tolerandi) 249,
f (una, quae omnem reae substantivaeque) 86,21 12 (ultimum) 179,17 plur.\ \

32
mundi diversitatem con- (incorruptae et inmortales) 64,15 94,5 (animaruml
stringit deus) =
107,26, 362.9 (inimicae) 248,7 (in- 179,18 (quae per escam
potumque collegimus» 179,
vgl. ioS,24f (vincendi) 249, maculatae) 77,24 f (invisi-
33 (virtus ex virtute) 41,7 biles) 167,10 (malae) 73,11 13 (passionum) 178,16 X
virtus = Macht (adversaria) (malae contrariaeque) 72,19 vivere (praeter corpus) 1 12.16
75,l4f (contraria) 75,28 (malignae) 68,22 250,15 264.24 (sine corpore) 1 14,
78,5 245,26 253,29 269, (omnes) 275,22 (quomodo 23 ff (sine materiali sub-
12 (contraria diaboli) incitamenta operentur in stantia) 112,21 X
251,28 (inimica) 247,35 nobis) 250,1 8 ft" (sanctae) vivificare {i'ass., ex nobi-, id

f
Nachträge und Berichtigungen 421

est ex animabus corpus 124,5 285,30 (ex mente 184,8 iplur.) 269.25 (cor-
materiale vivificatur; 264,5 procedeni) 35,4.16 40,7 poris j 183,19 X
volucris iplur.) 152,23 X 349,9 (v. patris sufficit ad vovere (se deoi .259,19 .

voluntas 245,15 .(huius ani- subsistendum hoc, quod vult vox (quodammodo carnis ip-
mae media quaedam inter pater) 35,5 (propriaj 165,26 sius) 265,21 iplur., pro-
carnem et spiritumj 267,1 266,27 (spiritus) 266,27! pheticae) 127,25 136,10
(conditoris) 170,4 (corrup- (spiritus —
carnis) 267,8 ff vulnus 252,10.12 1 . . . X
tioue fortior) 124,3 (crea- 268 8 f [pliir., terrenae) Vulva 264,22 (ingressa esse
,
j

'

toris) 71,30 161,15 2S8, 265,12 (verbij 353,12 dei sapientia vulvam femi- j

18, vgl. 168,24 ideil 40,8 .'ohiptas (corporis) 183,27 nae) 140,31

Nachträge und Berichtigungen.

3, 3 f litterarum tihit Hilhcrr/ icohl richtig 36 Test. 7 — 10 /. bei Hier. Ep. 92: quod
5f Tn quod etiam cum frater nobis conparatus esset veri-
'

de- . . . filius
precatus homilias Hi tas et patri conl. m. Hi
4,14 eo tilgt Hi 37 Test. 2f /. bei Hier. Ep. 92 salvatore
5. 3f ^yf• Hierou., Ep. 84,10 iMigne SL ohne a Hi
22,751): illud voro quod asserimt, Tim. 3,16 Weg Kl
49, 3 vgl. II
a quibusdam haereticis et malevo-
1 50 App. II /. A*MPa usic.
lis hominibus libros eius esse vio-
8—10
latos 7 j
56,
qu.
Arbitror i. op.
vielleicht
esse p. et f. tarn in sanctis
so:

6,14 scripserit] (de scn^serit ver7n. Weg j


'

quam in peccatoribus, in omnibus


10, 2f pater —
Christi] vgl. Rom. 15,6
rationabilibus patris autem tarn
II. ä. St. Weg in iustis quam in peccatoribus, in
,

5 qui venitj vgl. etwa Joh. 5,43; Kl


rationabilibus et in inrationabili-
denkt an Ap. Joh. 1,4 tc. ä. St.
i cus) et in mntis animalibus etc.,
12, 9—11 vfß. Ephcs. 6,12 Kl ! vgl. S. 56.191' 57,3 ff Kl
16, 2 rgl. Hein: 1,14 A7 i

59,16 /. Nequi, vgl. S. 190,9.


17,21 ff i-r/l. auch Orig., In Lei•, hom. V 3 62, 2f vgl. Ephes^ Kl
5,27 (?)
(Low. IX 245) Kl Rom.
64, 1 vgl. 11,33 Wei/
18,26 etl set? Vgl. Ruf. orat. Greg. Nax.
9—16 vgl. anrh F. Bi't.ich, De Plato-
interpret. p. 1 1 i„g{ Engelbrecht Weg
nicoriini qioiestionilnis qmbiisdam
20, 7 rgl. auch Min. Fei. 18,8 iTract. Orig.

21, I
cd.
ff.
liatifj'ol
7?. /. Pa
1 p. 11, ) Weg
I
Vergilianis, Berlin 191 1, [Diss.)
S. 9 ff Weg
6,•},' die richtige Intcrpunction von Kl;
WUlfflin, Archiv lat.Le.xikogr. j

22, 3 rr/l.
f.
femer vgl. Wölfflin, Sitxungsher.
V (1888) 497t' Weg I

d. hager. Akad. Phil.-hist. Kl. 1881


26, 3 App. doch vgl. S. 131,15
I II, 57f, Archiv f. tat. Lexikogr. 111
27, 2 Vgl. auch Wochenschr. f. klass.
Weg
(1886) 447 f
Phil. 1896, 205, und 3I: H. Nestler,
:

Studien die Messiadc des lu-


iifjer I
19 ff vgl. auch p. 156,1 ff ed. Sehepss
venrus, Pas.mu 19 10 iMünch. Diss.) iijn Priscillian) Weg
Ä4if Weg i
72 Test. 19 l. bei Hier. Ep. 98: sed post
32 Test. Z. 5 /. S. 33,3 creationem sui aliqua honore
33, 2f im Griech. ivolil &ha£i
vgl. Orig. Werke II 534 (11.
— <,
<fvaiq)
j

digna ferisse
Hi
milibus
et aliis sui si-

und lleraklcon hei Orii/. W. IV 359, 73 Test. 16 /. vgl. Ezech. c. 28 26.


13 ff Weg 80, 7f XU in quiVms — indicatur vql.
Fr. Leo, Anal.

'
36, 6 vgl. J. Sichcnherger in der Festgabe Plaut. III ;;. 5. "

für . Knapper, München 1907, 2S4 Götting. 1906 Weg


Weil Si, 7 /. ') , vgl. forsitan Hier.
422 Nachträge und Berichtigungen

u. aestimo,
possum Buf.
prout
«S.82,4
ego sentire & ,

82, 2f instit. ac leform.] discipl. sal. 3> 3* ^'yl'• Archiv f. lat. Lexikogr. XIV
Anklang an die Meß-
vielleicht ein (1906) 484 Wey
litiirgie,Einl. xum Pateriioster : 132,11 cgi. Hieron. Gommentarioli in
>praeceptis salutaribus moniti et Psal. 2,5 (= Anecdota Mareds. 3,
(livina instifcutione fovmati<? Vgl. 1,7: de ira dei et ipse Oi-i-
. . .

Berl. j)hil. Wochenschr. 1909, genes creberrime disputavit: non


lYr. 25, Sp. 780 Weg tarn iram esse, quam necessariain
s. Einl. S. CXXIV
correptionem, ut patris in filiuni,
83 Test. Mitte
84, 2 vgl. Otto, Spricimörter d. Bö?n. medici in aegrotum, magistri in
discipulum; iram autem patien-
s. V. consuetudo Wei/
6 vgl. das griech. Frg. Einl. S. CXXIV
1
tibus videri, non quod deus emen-
det iratus) Kl

]
95''96 fest. Z. 9 v. E. l. sortiti sint no-

96, 8
13
]
mina Hi
l. OVIS
l. noi)'/Oij
134,17!" vgl. Orig.,

143,
145,
mm) Kl
6f vgl. %. B. Böm. 5,10 Kl
7 App. abuti
In Matth. XI 16 (Lom.

=
uti, vgl. Archiv f.
97, gi habe ich keinen passenden Beleg
lat. Lexikogr. VII (1892) 426 f 434,
gefunden, Kl denkt an Hebr. 10, i (?)
Thes. lat. s.v. u. Engelbrechts In-
1 9 ff vergleicht Kl das anonyme Scho-
dex z. d. Übers, d. Bed. Gregors
lion bei Petnis von Laodicea {ed.
Nax. Wey

^
V.
Heinrici 153,4) '^-u Matth. 13,24:
... /7 OTL ?. ^
146, I App. vgl. Wölfflin,
(1887) 8 ff VI (1889) 4
Archiv IV
Wey
, . <- 1 50, 3

154, 3
Test. vgl. J. Ott

5 (19 10) 454 ff


Test. vgl. L. Toretti,
im Katholik
Wey
L'anima di
4. Folge

02 Test. i4f reiche Stellensammlung bei


Gristo nella teologia del N. T. e
. Gottivald, De Oregano Nax. dei Padri {speciell über Origenes)
Platonico, Breslau 1906 [Diss.) p. 34
in der Bivista storico-critiea delle

104.13 die Gorrectur


est die Lesart
sq. Wey

von Ath.Mo7i
() 155,11 ist
scienxe teologiche 5 (1909) 511 ff
Wey
der Text richtig, nenn quo-
111,14—18 Schürer, Gesch. d. jüd.
vgl. modo
sperabit salutem als Nach-
Volkes III4 486 f Wey satx ergänzt wird
II 41 15 Test. Z. 7 v. E. l. ut aiideat di- 157 Test. Z. 9 V. E. l. propter lapsus Hi
cere corpora nostra rursum cor-
ruptioni et inorti subiacentia
160,1 —
3 vgl. Hippolyt., Philos. VIII 10
[p. 266,37 ed. Miller)
suscitari Hi 162,18 aber bei Hilarius v. Poitiers, De
1 5 App. 6 vgl. Archiv f. lat. Lexikogr. trin. X 61 steht in einer Erörterung
VI (1889) 187 Wey über diese Stelle xweimal >ani-
1 2 1 Bufin kennt die von G. Morin
Test. 1 7 mam commendare<. Vgl. Lactant.,
edierte alte lat. Übersetxung von Phoen. 93 W^ey
I Giern, ad Gor. nicht. Wey 166,1 f vgl. auch Ambros., De Isaac 7,60
122,18 quo] qua Wey (I 685,1 Schenkt: quid ergo est
22 vgl. Prud. cathem. IX 15 >siib alto malitia «nisi boni indigentia?)
solis et lunae globo< Wey Daxti Schenkt, Angiistin, civ. dei
128.14 quia] vielleicht ist das Ursprüng- Hl 22 Wey
liche quin a. n. p., eine Contami•
: Test. Mitte l. cv) propter causas ali-
natioii aus ut a. n. p. und quin quas Hi
a. sciat p.? Wey 169, 6 vgl. Geffcken, Zuei griech. Apol.
129^25 Test. vgl. Orig. in der Gat. xu
Ephes. 6,2 f ( Gramer 6,2oS=Hiero7i.

^^
Comm. in Ephes. 6,2f):

( )'
&, &&
^) -
S. 66 Wey
i'jg,i4{i vgl. Hippokrates, Aphorism..a.

'^ '( , (
E. Nr. 87 (IV 608 ed. Littre, Paris

, ,
1844):

, ).
( 183,3 — 5 '"'• «"f/' Maxi>nus Gonf. Schot.
Nachträge und Berichtigungea 423

Seite
in Hb. De eccl. hier. c. VI § VI 321, 3 ff vgl. A. Zöllig, Die Inspirations-
{Mif/ne SQr 4,173) lehre des Origenes, Freib. i. B.
189, 9 xii parum rgl. Archiv f. lat.Lexi- 1902 {Straßb. Theol. Stud. V i)
kofjr. II f 1885) S. 129 Wey S. 102 ff Wey
190,10 exercitafcior sensu] vgl. Hehr. 5, 6.25 f
14 Kl

206, 7 ;io:.9•'

207, 9 rr/l.
]
197,22 vgl. Vergil, Georg.IV 1 Wey
Ruf. las wohl
Kl
Oriq., In Exod. kam. IV i
341,11
31
vgl.
angusti

— 14
Rom.

IV 405 Wey
vgl.
{Lom. VIll 266 ff) Kl
9,33
callisj

Orig., In Gen.
14,13 Kl
vgl. Vergil,

hom.
Aen.

15,5 f

{Lom. IX 34 f) Kl 2^i vgl. Exod. i3,5ffii 34,iiffA.7


239,11 vgl. noch Otto, Sprichw. S. 75;
R. Ootlwald, De Gregor. Naz. Pia-
344
343,
Test. Z. 7 V. u.
1—7 In Num. hom. 26,4 ff
vgl. Orig.,
l. r eras.. Cod. ]
lonieo, Breslau 1906, p. 13 Wey (Low. X 325 ffj Kl
21 1,19 ro// von Vergilreininiscenxen, vgl.
ff 353.13 '»qI• auch Johannes Dam., De ßde
Georg. III 160. I 94 [Aen. VJI 725 f) orthod. IV 6 (Migne SGr 94, 1 12),
Eclog. I 70 Wey abgedruckt Einl. S. XXII, und das
12, li vgl. Norden, Antike Kunsiprosa Gitat aus Athanas., Ep.ad Epictet..
1 12g .
ey ebenda S. XVII Mitte
214,27 ut homines] «;(//. OWo, Sprichw. 355, 4 XU arduam viam virtutis vgl.
S. 165 IFe?/ Otto, Sprichw. S. 36; Archiv f.
229, 8 ff25 vgl. Orig., In Ep. ad Rom.Yll lat. Lexikogr. XIII (1904) S. 264 f
16 {Lom. Vi! 167), ivo Periarchon Wey
241, 8
citiert
— 11.25—28
wird.

hom.Xly (Lom.X ii8f) Kl


Kl
Orig., In Num.
tql.
5
&
ist

Vgl.
hier die platonische

Tlieaet. 176 AB,


gemeinte
Clemens
259, 9 ff vgl. die Erklärer xii Horat., Ars Alex., Strom. II 22, 133 (II 186, 17
poet. 295 ff We7j
St.) u. ö. Kl
15 ff ?'///.A. Abt, Die Apologie des Test. Z. 3 r. u. l in libris
Apuleiiis von Madaura u. d. an- etiam hoc Hi
tilce Zauberei, Gieß. 1908 {Reli- Z. 8 V. u. l. 353,13
gionsg. Vers. u. Vorarb. IV 2)
S. 169.171 f Wey
Einleit. S. XLV Z. 7 v. 0. rgl. auch P.
Lehmami, Johannes Sichardus u.
Mitte ist bei Hier, idolatrxam
Test.
die von ihm benütxten Biblioth. u.
tind fraudulentiae iiherliefrrt Hi
HSS, München 191 2 (Quellen u.
263 sind die Zeilenzahlen 15 u. 20 eine
Unters, z. lat. Philol. d. Mittelalt.
Z. höher zu rücken
IV i) >S. i33ff IFe?/
App. 18 /. adversum 1] adversus
S. LIII Z. 4 v. u. [vielmehr: Pauli ad
Sen. 10; Seu. Ill p. 479 ed. Haase,
264, 3 —5 Interpunction des Citats aus
Wey]
Justin nach Holl, Frg. vornic.
VV aus d. Sacra Par. S. 48 Wey S. LXXII Z. 9 V. 0. vgl. auch L. Traube,
279, 2f das Wortspiel verberum verbo — LXXX
Vorl. u. Abhandl. I /S. 250 Wey
deutet wohl auf einen Zusatx. S. Z. 8 V. u. d. h. der heil. Thomas
Rußns'} Vgl. Archiv f. lat. Lexi- von Ganterbuni Wey
kogr. XI (1900) 289 Wey S. LXXXIIIZ. 9 V. u. d.h. Pseudo- Hieron.,
282, 3 quae [non] serviat corruptioni, eo Bardenhcwer, Gesch. d. alt-
vgl.

:
quod sit vestita corporibus Hi kirchl. LH. III 626 Wey
18 /. si eadein surnus c. s. h. S. XCIX Z. 10 u. Über >Ansüt\e der
?•.

2S3 Test. i2f /. Z? IV 3 scholast. Methode" bei Orig.


3 19,8 f gegenden Ausdruck ariyQwnov ava- u. d. Einfluß des Werkes
Cyrill. Ale.c, Epist. 4$ auf das s. MA
M. Gralnnann,
(Bardenhcwer, Patrol.^S. 237) Wey Die Gesch. d. scholast. Mclh. I
App. 19 in der Lesart von steckt {Freib. i. B. 1909) S. Soff Wey
vielleicht die Form >aIiovor8mii<, S. CII Z. 5 V. auch A. Ramsbo-
0. rql.
v'/l. Neue-Wagencr, Formenlehre. tham, The Journal of Theol. Stud.
Wey XIII (1912) 209ff 357ff Wey
151041
^_

i-Q• -
Origines. . Opera
(Koetschaud ad)

605••
01104

Li: .^

TORONTO. ONT.c^N- ~
-
^^

Vous aimerez peut-être aussi