i Nam Quan Trong Lch S

K t khi vn i Nam Quan bng ln trn mng Internet vo nm 2002, n tr thnh vn gy tranh ci gay gt. Kh khn trong vic nghin cu ti ny bt ngun t nhng nh kin chnh tr khin ngi ta cng iu hay c gng gim thiu mt ny hay mt khc ca vn , nhng tr ngi ln nht l thiu nhng ngun t liu khch quan. May thay, nh lng yu nc v n lc ca rt nhiu ngi, xut pht t nhng lp trng chnh tr ht sc khc nhau nhng cng chung lng thng yu i vi T quc, cho nn nhng d liu ngy cng di do hn, gip cho chng ta c th v nn mt bc chn dung tng i chnh xc v i Nam Quan trong lch s. Mc d vn cn kh m m v tnh trng hin ti ca khu vc i Nam Quan, do cha th xc nh mt cch chc chn Vit Nam mt bao nhiu t ai vng ny, nhng din mo v lch s ca i Nam Quan c m t trong bi tiu lun ny c th gip ch phn no cho vic tm ra s tht . I - NHN DIN I NAM QUAN Cn c vo nh ngha ca o Duy Anh th ch i c ngha l ch t him tr, cht hp, cn i quan c ngha l ca quan, ca i ni bin-gii (passe frontire). Trong khi , ch quan c nh ngha l ng ca, ly then ngang m chn ca, ca i v quan i c ngha l ch t him tr ni bin gii ca hai nc (poste frontire). Nh vy, i khng nht thit phi l mt a im nm trn mt con ng ni quanh co, cht hp, m lin quan n tnh cht him yu ca v tr. Mt khc, i vi cc nh s hc v a l hc nc ta vo i nh Nguyn, c s phn bit gia ca quan v ca i. Trong i Nam Nht Thng Ch (NNTC) b c bin son vo i T c, nhng cng gc trong ni a c gi l ca quan (vd: ca quan Qu Mn, ca quan Lng Thnh, ca quan Quang Lang v.v); ch nhng ca quan vng bin gii mi c gi l i hoc ca i. Mt i no c th c ngha quan trng i vi nc ny hn l i vi nc kia, nhng i bao gi cng nm bin gii gia hai nc. Mt v d in hnh v ca i khng nm trn mt con ng ni quanh co, cht hp l i Bnh Nhi. Theo m t ca bc s Paul Neis trong bi bt k Trn vng bin gii ca Bc K (Sur les frontires du Tonkin), xut bn vo nm 1888, Bnh Nhi l tn mt lng ca Trung Hoa nm trn hu ngn sng K Cng, gn ch dng sng ri bin gii Vit Nam chy vo t Trung Quc. Pha i din vi lng Bnh Nhi l nhng ngn i cao, trn nh Thanh b tr cc n ly hay ng hn l nhng c im phng ng (camps retranchs) kim sot con ng i n Long Chu. Sng K Cng khi chy trong a phn ca nc ta c rt nhiu ghnh thc, ch c th i li bng thuyn c mc hoc b bng tre, nhng khi n Bnh Nhi th lng sng m rng ra v c th chuyn ch nhng loi thuyn c trung bnh. Theo cc nh a l hc ca nc ta vo thi nh Nguyn, sng K Cng ra ca i Bnh Nhi thuc Long Chu nc Thanh, ngi Thanh dng dy st chn ngang lng sng. Nh vy, Bnh Nhi c coi l mt i l do v tr him yu trn mt dng sng ch khng phi l mt im trn mt con ng ni him tr. Ngc li, phn ln cc ca i li nm ti cc hm ni, trn mt con ng him tr, m v d in hnh l i Nam Quan i tng nghin cu ca bi ny. Mt s ngi (k c cc quan chc ngoi giao ca nc ta) gii thch rng gia hai nc bao gi cng c mt vng m, nh du bng hai ca khu ca hai bn, v bin gii nm gia hai ca khu . Cch gii thch ny xut pht t thc t ca cc tuyn ng b xuyn bin gii thi nay nhng hon ton khng ph hp vi khi nim i ca nc ta thi xa. l cha k n s ln ln gia ca khu vi trm kim sot ni ca khu. C hai trm kim sot ca hai nc nm hai bn ng bin gii, nhng suy cho cng: ch c mt ca khu, mt ng bin gii. 1) i Nam Quan v h thng phng ng bin gii Xt ton b tuyn bin gii Vit Trung, h thng phng th thuc tnh Lng Sn c tm quan trng c bit bi v vng t ny c nhng ng giao thng thun tin m qun Trung Quc thuc mi triu

i c th dng tn cng H Ni v vng ng bng Bc B, ng thi cng l ni c a th him tr m nc ta c th da vo phng v. V l do , i Nam Quan c ch nhiu hn so vi tt c cc i bin gii pha Bc nc ta. Vo thi nh Nguyn, i Nam Quan l trung tm ca mt h thng bin phng thuc tnh Lng Sn bao gm 12 i t pha ty sang pha ng. Trong NNTC c chp li mt on t cun Bc thnh a d ch ca L i Cng, qua lit k 12 ca i ca tnh Lng Sn: gia l i Nam Quan, pha t c 5 ca i, pha hu c 6 ca i. Nm ca i pha bn tri ca i Nam Quan bao gm: (1) i Bnh Nhi ( a gii Long Chu nc Thanh), (2) i Cm Mn ( a gii chu H ng nc Thanh v a phn thn C Khnh huyn Tht Kh), (3) i C Thnh ( a phn chu H ng gip gii x Ngha Thm huyn Tht Kh), (4) i Nguyt Hoa ( a gii chu H ng, gip a phn Bnh Lng huyn Tht Kh) v (5) i Ba n ( a gii chu H ng gip Long Chu v a phn x Nng n huyn Tht Kh cng n Na Ln chu Qung Uyn tnh Cao Bng). Su ca i pha bn phi ca i Nam Quan l: (1) i Du Thn (x Bo Lm chu Vn Uyn, pha bc gip thn iu Sch, chu Thng Thch ca nc Thanh), (2) i La ( a gii chu Ninh Minh, gip a phn x Tr Tr, chu Thot Lng), (3) i Khu Sn ( a gii chu Ninh Minh, gip a phn x Sut L chu Lc Bnh), (4) M i ( a gii chu T Lng, gip a phn x Sut L chu Lc Bnh), (5) Tim i ( a gii chu T Lng, gip a phn thn Tr M x An Khoi chu Lc Bnh) v (6) i Na Thn, a gii chu T Lng, gip a phn x Tnh Gia chu Lc Bnh v gip n nh Lp huyn Tin Yn tnh Qung Yn).

nh 1: Bn bin gii Qung Ty gia Chima (Tr M) v Binhi (Bnh Nhi) Tm bn in km theo y (nh 1) c trch t bt k ca bc s P. Neis. N c th gip chng ta hnh dung phn no h thng n bin phng Lng Sn vo gia thp nin 1880. Bnh Nhi (Bin-hi) l ca i cui cng pha ty ca tnh Lng Sn, ng bin gii chy ngang mt p nc (barrage) pha thng lu ca Bnh Nhi. i Tr M (porte de Chi-ma, ca Chi Ma) chnh l Tim i (hay Kim i) nm thn Tr M x An Khoi chu Lc Bnh gip vi chu T Lng (Se-ling-Tchou). i Nam Quan nm gia, c ghi l Cua-ai ou Tche-nan-quan (Ca i hay Trn Nam Quan), c ch thch bng tn ting Php Porte de Chine (Ca Trung Hoa). Nm ca i bn tri ca i Nam Quan l: Bin-hi (Bnh Nhi), Pa-kou-a, Porte de San-chi (Ca San-chi), Porte de Bocha (Ca Bocha), Ki-daa. S lng pha bn phi ca i Nam Quan nu tnh c i Na Thn (trong bi vit ghi l Nathong, trn bn ghi l Na-tong) ln n 8 ci, nhiu hn 2 ci so vi miu t trong NNTC. l cc i: A-Ro (i Du, hay cn gi l i Du Thn), Pan-Pien-a, A-Loa (i La), Tonguen-a, Pa-chi-a, Na-chi-a, Naho-a hay cn gi l Porte de Chi-ma (i Tr M hay i Chi Ma), Na-tong (Na Thn). iu ng ch l khng phi tt c cc ca i u c m cho nhn dn hai nc t do i li. NNTC c ghi r mt s ca b cm khng cho i li thng thng: nh nm ca i pha bn tri ca i Nam Quan, hoc i La, i Khu Sn, M i.

c bit quan trng l hai ca i Nam Quan v Du Thn. i Du Thn (cn gi l i Du) cch tnh thnh 30 dm v pha bc, a phn Du Thn x Bo Lm chu Vn Uyn, pha bc gip thn iu Sch, chu Thng Thch nc Thanh, t i ny n Trn Nam Quan i theo ng ni, c ht hai trng canh ri, phm cng vic giao tng cng vn v khch bun i li, u do ca i ny. Cn i Nam Quan (cn gi l i Nam Giao hoc i Nam Quan, ngi Thanh gi l Trn Nam Quan) th cch tnh thnh 31 dm v pha bc, a phn hai x ng ng v Bo Lm thuc chu Vn Uyn, pha bc gip a gii chu Bng Tng tnh Qung Ty nc Thanh. Ca quan ny c mt ca, c kha, ch khi no c cng vic ca s b mi m. Nh vy trong h thng n bin phng gia hai nc Trung-Vit, do qu trnh xm lc v chng xm lc lu di, c hai bn khng ai tin ai hon ton, c bit l pha Vit Nam l nc nh hay b xm lc li cng phi cnh gic, phng. V vy ca Du Thn c m giao thng, cn i Nam Quan th vn ca ng then ci, ch m cho cc on ngoi giao qua li. K s Trng Nhn Tun c tm ra trong th kh Php mt bi bt k k li chuyn du hnh ca mt ngi Hoa tn l TsaiTin-Lang. Vo nm 1873, ng ny b m tu ti vng bin Trung K v tm cch tr li Trung Quc bng ng b. Theo li k ca Tsai, ng tr v Trung Quc bng mt ca i c tn l Yo-ai hay Nan-Kouan (Nam-Quan). Cng theo ng ny, ngi An-Nam gi i ny l Io-tsong-ai. Tht ra, Yo-ai trong ting Vit chnh l Du i (i Du), cn Io-tsong-ai l Du Thn i (i Du Thn), nh cch gi trong NNTC. ng Tsai nhm tng i Du Thn l i Nam Quan. Chng ta c th hiu i Nam Quan l trung tm ca mt h thng phng th, l kt tinh lu i ca mt qu trnh chng ngoi xm. l im nt ca mt h thng b phng m qun Trung Quc khng bao gi c th ph v c v mi khi ph v c, k ch c th chim ng ng v tin thng vo chim Lng Sn, uy hip thnh Thng Long (H Ni). Mc d t thi Gia Long, th c di vo Ph Xun (Hu), tm quan trng ca H Ni khng cn nh trc kia, nhng nh Nguyn cng ht sc coi trng h thng ca i ca Lng Sn, c bit l hai ca i Nam Quan v Du Thn. Theo i Nam thc lc, phm c s b qua li th do i Nam Quan a i, ngi phm ti v dn b bo xiu dt th do i Du Thn. Vo thi L c t hai hiu gi hai i, mi i c hai chc quan l chnh v ph th hiu, c cp mt chic n khc ch Vn Uyn chu qung y s ty chi n mi khi tip lnh cng vn ca nh Thanh th ng n y lm tin. n i Gia Long, nh vua tip tc s dng hai quan th i c l Nguyn nh Minh v Nguyn nh Gip, cho nh Minh lm Th hiu gi i Nam Quan, nh Gip lm ph th hiu gi i Du Thn, v cp cho n ng khc ch trin Vn Uyn chu th hiu chi chng. Cng vo i vua Gia Long, ti Lng Sn c t mt c t tn l c Hng tip gm 9 hiu, mi hiu c 2 i, tng cng 18 i. Trong 9 hiu, c hai hiu gi ca i: mt ca Nam Quan v mt ca Du Thn. Mi i c khong 23-24 ngi. Vo lc vua Minh Mnh ln ngi, tng s th binh Lng Sn l 424 ngi, ton b s lnh c dn li thnh 3 hiu (Trung, Tin, Hu), mi hiu c 3 i, ngoi ra cn c mt hiu gi ca quan. Th ty Lng Sn l chnh th hiu Nguyn nh Minh c phong chc Phng ng s, ng gi ca Nam Quan, Ph th hiu l Nguyn nh i lm Phng ng ng tri, gi ca Du Thn. T thi nh L cho n i vua Gia Long nh Nguyn, c hai ca quan u dng chung mt chic n, khi c vn th i li th ngi gi hai ca cng bn bc m ng n. n nm Minh Mnh th 10 (1829) nh vua cp cho mi ca quan mt chic n ng, chnh th hiu gi ca Nam Quan s dng chic n c khc ch Vn Uyn tn khu, cn ph th hiu gi ca Du Thn th s dng chic n c khc ch Du Thn tn khu. 2) Din mo ca Nam Quan Vai tr quan trng ca i Nam quan bt ngun t v tr him yu ca n. Din mo ca n c m t trong i Nam Nht Thng Ch nh sau : pha ng l mt di ni t, pha ty l mt di ni , u da theo chn ni xy gch lm tng, gm 119 trng, ca quan t qung gia, c bin ba ch 'Trn Nam quan', dng t nm Ung Chnh th 6 triu Thanh, c mt ca, c kha, ch khi no c cng vic ca s b mi m. Bn

trn ca c trng i, bin 4 ch 'Trung ngoi nht gia', dng t nm Tn Su i Cn Long nh Thanh. Pha bc ca c Chiu c i, ng sau i c nh Tham ng (nh dng nga), ca nc Thanh; pha nam c Ngng c i, ca nc ta, bn t bn hu i c hai dy hnh lang, mi khi s b n ca quan, th dng ch ny lm ni tm ngh. Bc tng gch hai bn ca i di n 119 trng. Nu tnh theo thc ca ngi Trung Quc th 1 thc Tu = 0,3333 thc ty, vy 1 trng (10 thc) = 3,33 m; 119 trng tng ng 396 m. Nhng nu tnh theo h thng thc o rung t vo i nh Nguyn th 1 thc = 0,47 m, 119 trng tng ng vi 559 m. Mt bc tng nh th khng d b ph hy, do lun iu ca pha Trung Quc v vic i Nam Quan b hy hoi nhiu ln trong chin tranh l lun iu tuyn truyn khng ng tin cy. Bom n c th ph hy mt phn ca ca i hay ca bc tng, nhng khng th ph hy hon ton, tr khi con ngi c tnh tm cch xa du tch. Nh vy, i Nam Quan nm di thp, trn mt con ng quanh co cht hp chy gia hai dy ni. Vo nm 2002, khi cuc tranh lun v i Nam Quan n r trn mng Internet, trong mt s bi vit c ng km mt tm nh khng ghi r do ai chp v chp vo thi im no, cho thy ton cnh i Nam Quan vo thi Php thuc (nh 2). Tm nh ny cho chng ta thy quang cnh chung ca con ng him tr v ca i Nam Quan, gn ging vi iu c m t trong NNTC. Con ng bin i chy theo thung lng hp, hai bn l i v ni. gia l ca i, trn c trng i (i c ngha l ci nh lm cao c th ng trng xa c, trng l chng ln trn). pha tri tm nh, trn i cao chng ta thy mt doanh tri ca qun i nh Thanh. C mt vn t ra l Chiu c i v Ngng c i nm v tr no? Theo t in ca o Duy Anh th i l ci nh lm cao c th ng trng xa c. T trng i ngi ta c th nhn xa, nhng tm nhn b hn ch v xung quanh l i ni. Nh vy, mun nhn c xa hn th i Chiu c phi c xy v tr cao hn, nh trn nh mt ngn i hay lng chng i. Nhn vo nh 2, chng ta thy v tr ca Chiu c i v nh tham ng (nh dng nga) ca nh Thanh ngy trc c th chnh l v tr ca doanh tri xy trn nh i. Hn ch ca tm nh ni trn l chng ta khng nhn thy v tr ca Ngng c i ca pha Vit Nam. C mt bc ha gip chng ta lm r c thc mc ny (nh 3). Bc ha ny do Eugne Burnand thc hin minh ha cho bi bt k Sur les frontires du Tonkin (Trn vng bin gii Bc K) ca bc s P. Neis, tc l bi bt k k li cng tc phn nh bin gii Vit-Trung trong nhng nm 18851887, c xut bn ln u ti Php vo nm 1888 trong b sch Tour du monde (Vng quanh th gii) tp 54. C th xem bc ha ny trong bn dch ting Anh ca tc phm ny, c xut bn ti Thi Lan vo nm 1998. Bc ha ny cng nh tt c cc bc ha khc ng trong bt k ca Neis, rt ng tin cy, v n c ha s Eugne Burnand v li da vo cc nh chp ca trung y Hairon, mt thnh vin ca phi on Php tham gia cng tc phn nh bin gii Vit-Trung.

nh 1: i Nam Quan nhn t pha Vit Nam

nh 2: Cng Trung Hoa (Chinese gate, tc i Nam Quan) nhn t pha Trung Quc Nhn vo bc ha ny, chng ta thy mt ton k binh Php t pha Trung Quc tr v i Nam Quan. Mt doanh tri ca qun i nh Thanh nm trn ngn i pha ty ca ca i (tc bn phi tm nh); chnh l v tr ca Chiu c i v nh Tham ng. Bc tng thnh v ci cng pha di c sa cha li sau khi b tng Ngrier ph vo nm 1885, nhng cha xy li trng i. Mt khc, chng ta thy ca i vn ni lin mt mch vi bc tng thnh hai bn ca i v c hai bc tng ny u khng cao lm (phi chng do h hi trong cuc chin Php-Thanh?). Pha sau ca i, chng ta nhn thy thp thong v tr ca Ngng c i v nhng dy hnh lang lm ni tm ngh ca s b ta nm trn sn i pha ng-nam ca ca i (bn tri ca bc ha). Bc ha ny cng cho thy nhng i ni trng ip ca Vit Nam pha sau ca i. Bc ha ny cng cho thy nhng i ni trng ip ca Vit Nam pha sau ca i. iu ny gip chng ta hiu c ti sao trong khi nh Thanh cho xy doanh tri kin c trn nh i v bc tng thnh hai bn ca i th v pha nc ta, t i nh L cho n nh Nguyn, cc vua cha nc ta khng quan tm nhiu n vic xy tng gch hay tri ng qun quy m vng Nam Quan. a hnh him tr v pha ta cho php ch cn c qun canh gc v h thng bo ng (bng cch t la) dc theo ng t Nam Quan v ti ng ng l ta c th ng ph kp thi mi khi ch qun ko n xm lc, v ng ng ch cch i Nam Quan t 4 n 5 km. Hn th na, tt c cc ca i pha bn tri ca i Nam Quan (nht l hai ca i Kida v Bocha st cnh i Nam Quan) u khng c php i li, do qun ch khng th nh tp hu t pha sau lng i Nam Quan. Theo Nguyn Trng ang th trc khi ng n nhm chc c trn Lng Sn, i Ngng c (hay Vng c) khng c qun, hai bn t hu lp bng c, sa cha qua loa. ng n nhm chc Lng Sn vo i vua L Hin Tng, nin hiu Cnh Hng th 41, tc l nm Canh T (1780), ngang vi nm th 45 nin hiu Cn Long nh Thanh. n nm th 5, tc l nm Gip Thn (1784), ng mi xin php triu nh sa cha li cng trnh ny. Khi cng t ma ng Gip Thn n ma xun nm t T (1785) th hon thnh cng vic tu sa. Do c sa cha li, i dng gch ngi cho nn i mi c v honh trng. Sa cha xong, Nguyn Trng ang cho dng mt tm bia ghi li s kin ny. Mc d ngy nay tm vn bia khng cn, nhng ni dung ca n c ghi li trong cun Phng nh d a ch ca Nguyn Vn Siu - mt tc phm a l c vit di i vua Minh Mnh. Tm nh trn y (nh 4) do tc gi Trng Nhn Tun cng b vo nm 2006. l mt tm bu nh (carte postale) chp vo u th k 20, cho thy ton cnh i Nam Quan nhn t pha Trung Quc. Chng ta thy hng ty (bn phi ca tm nh) c mt dy ni vi, ng nh NNTC m t. Bc tng c l chu mai (mur crnel) hai bn c xy li v lm thnh mt ng thng vi ca i. nh ny cng cho thy r pha ng ca ca i (bn tri tm nh) l mt ngn i kh cao, ng nh nhn xt ca P. Neis khi ng c lng cc ngn i xung quanh i Nam Quan c cao

trung bnh t 50 n 60 m. pha di thung lng l mt ngi lng ca Trung Quc. C th xc nh gn nh chc chn: tc gi ca tm bu nh mang s 791 ny (v c tm bu nh s 115, tc nh 2) chnh l nh nhip nh ni ting Pierre Dieulefils (1862-1937), sang ng Dng nm 1885, trc l h s quan trong qun i Php, sau khi xut ng hnh ngh nhip nh ti H Ni. T cui nm 1902 n 1924, ng sn xut trn 5.000 tm bu nh (carte postale), trong phn ln l nh v ng Dng.

nh 4: Trng thnh v i Nam Quan nhn t pha Trung Quc

nh 5: i Nam Quan nhn t pha Trung Quc Mt tm bu nh khc (mang s 797) cng do tc gi Trng Nhn Tun cng b cho thy cn nh ca i Nam Quan nhn t pha Trung Quc (nh 5).

nh 6: Ca Trung Hoa v Trng thnh Nam Quan Bc nh ny c l chp vo cng thi im vi tm bu nh s 791 (v kin trc ca trng i rt ging nhau) cho thy bc tng c l chu mai (mur crnel) c xy kh cao. Chng ta c th tm thy tm bu nh ny trong b su tp ca Pierre Dieulefils. Mt tm bu nh khc ca Pierre Dieulefils mang s 598 cho chng ta thy c ton cnh ca i Nam Quan nhn t pha Vit Nam (nh 6). Tm nh ny c l c chp vo mt thi im mun hn so vi cc tm nh trc, v ca quan c mi cong v c dng v p hn so vi trc. Chng ta cng thy r bc trng thnh (muraille) pha ty chy di n tn chn ni vi. Mt khc, nhip nh gia ng t mt v tr rt cao trong lnh th Vit Nam chp nh, chng t v pha nc ta c nhng cao im c th khng ch cc v tr ca qun ch. Tm bu nh mang s 792 trn y m mt tc gi tn l Chn My va gii thiu trn Internet cch y khng lu ging ht vi tm bu nh mang s 598 va gii thiu trn. Tm nh (nh 7) hy pha ty (bn tri tm nh) c mt doanh tri ca pha Trung Quc nm trn nh mt ngn i, tc l v tr ca Chiu c i trc kia.

nh 8: Ca Trung Hoa Nam Quan iu cn lu l v pha Vit Nam, trc mt trng i ca Trung Quc, cch mt qung ngn cn c mt ca nh ni lin vi mt bc tng chy song song vi bc trng thnh ca pha Trung Quc. Tm cn nh sau y m Chn My gii thiu gip chng ta thy c r hn ci ca nh ny (nh 8).

Tm li, din mo ca i Nam Quan l mt din mo rt c bit, khng th nhm ln: ca i nm trn mt con ng him tr chy gia hai dy ni, mt bn l ni (ni vi), mt bn l ni t. Mt bc trng thnh c xy c hai sn i nm hai bn ca i; v pha ty, bc tng ny chy ln n tn chn dy ni vi. Ca quan c t gia hai qu i, ti mt v tr thp ngay trn con ng b chy t nc ny sang nc kia. iu ng lu l v pha ng-nam ca ca i, t cc v tr kh cao, ngi ta c th nhn thy ton b ca i v bc tng do Trung Quc xy, v c th chp c nhng tm nh ton cnh chng khc g nh chp t my bay. iu ny khin cho ngi ta thc mc: ti sao cc cp thm quyn ca c pha Trung Quc ln pha Vit Nam t trc n nay khng h trng ra nhng tm nh tng t p tan lun iu ca bn phn ng v bn c hi, trong khi l cch tt nht chng minh rng ng bin gii c khng h thay i? C hai gi thuyt: mt l Vit Nam nh mt tt c cc im cao pha Nam ca i Nam Quan, do khng th chp c nhng tm nh ton cnh nh nhng nhip nh gia ngi Php chp. Gi thuyt th hai l vn cn c nhng cao im tng t, nhng ngi ta khng chp nhng tm nh nh th v s l ra s tht l mt din tch kh ln ca Vit Nam mt v tay Trung Quc ngay ti ca i Nam Quan. Cng cn lu n mt im khc: ti sao trong i Nam nht thng ch ch ni n mt ca, c kha, trong khi nhn vo cc tm nh chp t pha Vit Nam, chng ta li thy hai ca i v hai bc tng song song, t nht l phn di thp? l vn m chng ta s tm hiu phn sau, khi i su vo lch s ca i Nam Quan. Trong mt bi tr li phng vn vo u nm 2008, ng V Dng lc l Th trng B Ngoi giao, tuyn b mt cch chc nch: Ti khu vc ca khu Hu Ngh, theo cc vn bn php l lch s, ng bin gii lun nm pha nam i Nam Quan. Trn Nam Quan do Trung Quc xy dng vn thuc Trung Quc, ch khng phi ng bin gii i qua i Nam Quan nh mt s ngi vn hiu. Nu da trn vn bn php l (tc l vn bn k kt gia nc Php v nh Thanh) th c th ni ng bin gii nm pha nam i Nam Quan. Nhng nu da trn nhng vn bn lch s nh trn va trnh by th ng bin gii i ngang qua i Nam Quan ch khng nm pha nam ca ca i. Ch nhng ngi tin vo s Tu m khng tin vo s Vit mi cho rng ng bin gii lch s nm pha nam i Nam Quan. ng Cng sn Trung Quc sau khi xc lp quyn thng tr trn ton b lc a Trung Hoa vo nm 1949 b nguyn xi lun iu ca nh Thanh vo quan nim s hc v a l hc ca h. Trong khi , nhng ngi cng sn Vit Nam khng hiu do u m tr nn m h, m m, thay v da vo s liu ca t tin li tha nhn lun im ca pha Trung Quc, thm ch coi l lun im chnh thng ca mnh? 2) ng bin gii php l theo Hip c Php-Thanh Vy th ti sao ng bin gii t gia th k 16 n gia th k 18 vn chy ngang i Nam Quan, bng dng li b y li xung pha nam i Nam Quan? iu ny c lin quan n hon cnh lch s ca nc ta vo thp nin 80 ca th k 19. Vo ngy 25.8.1883, nh Nguyn phi k Hip c Harmand (cn gi l Ha c Qu Mi) chp nhn ch bo h (protectorat) ca nc Php i vi Trung K v Bc K. Ngy 11.5.1884, ti Thin Tn, nh Thanh k ha c cng nhn quyn bo h ca nc Php i vi Vit Nam v ng rt qun khi Bc K. Nhng do qun Php b phc kch bt ng ti Bc L, mt cuc chin tranh khng tuyn b li bng n gia qun i hai nc Php v Trung Hoa, ko di mi n gia nm 1885. Mc d t c thng li trn mt bin (nh ph hy hm i ng ti qun cng Phc Chu, gy thit hi nghim trng cho hm i Nam Dng) cng nh t c mt s thng li trn chin trng min Bc Vit Nam, nhng do cuc rt qun t ngt ti Lng Sn vo cui thng 3 nm 1885, chnh ph Jules Ferry b phe i lp (ng u l Georges Clmenceau) cng kch kch lit, dn n s sp ca chnh ph ny vo ngy 30.3.1885. Do , nc Php khng mun ko di cuc chin v ng k Hip c Thin Tn (ngy 9.6.1885) chm dt cuc chin tranh Php-Thanh. thc hin hip c ny, hai phi on c thnh lp tin hnh cng tc phn nh ng bin

gii, bt u bng vic xc nh ranh gii i Nam Quan v vng ln cn. Nh bc s Paul Neis k li, cng tc ny gp trc tr ngay t u, khng phi do pha Php m do pha nh Thanh c tnh gy rc ri v tm cch ln chim. C th k ra hai v d. Mt l ngay khi phi on Php n i Nam Quan d phin hp chnh thc u tin, pha nh Thanh cho qun chnh quy mang c trn n chim cc v tr thuc lnh th Vit Nam v cho d c s phn i, h cng khng chu rt, c l mun uy hip phi on Php v mt tm l. V sau, khi phi on Php chnh thc phn i, cc nh ngoi giao ca nh Thanh thanh minh rng h hon ton khng bit v hnh ng ca gii ch huy qun s, v hnh ng va qua c l cng ch nhm th hin nhit tnh cho n phi on Php. V d th hai l vic pha nh Thanh tm cch di v tr ca i Bosa (Bocha) ln chim bn lng ca ngi Vit; nu khng c s phn i ca i din cc lng ny th c l phi on Php cng khng bit g v s thc ny. V pha Php, v h m phn m khng c mt ca triu nh nh Nguyn nn s am hiu v vn bin gii cng c phn hn ch. Hn na chnh ph Php cng khng mun ko di cuc m phn c th rnh tay trong vic n nh tnh hnh Vit Nam. Pha Trung Quc bit chuyn , nn h c tnh dy da v c tm phn li v cho mnh. Bc s Neis k nh sau v ng bin gii ca Trung Hoa (tc i Nam Quan): Ca Trung Hoa nm y mt khe ni (gorge) khng su lm, nhng ngn i dc ng nghing bng trn ca i ch c cao t 50 n 60m. T khi c ha bnh, ngi Hoa ti thit li cng bng ch v n c ni lin vi mt bc tng c l chu mai vi nhng doanh tri phng ng bao quanh cc ngn i. Cc y vin ngi Hoa gi vng i hi rng ci cng v bc tng c l chu mai khng phi l ng bin gii; h mun c t nht l vi thc t hoang nm trc . Ngi ta n tn ni, v nh mt s nhng b ln lao v pha chng ta m sau chng ta khng ngng khoe khoang, chng ta tha thun rng bin gii s da theo dng sui chy di chn nhng ngn i ca ca Trung Hoa, cch khong 150 m trc ca y. l ci m ti gi l phin hp u tin xc nh bin gii, su thng sau khi chng ti khi hnh t Php, ba thng sau khi chng ti n ng ng. Trong thc t, ng bin gii c xc nh cch i Nam Quan khng phi l 150 m, m l 100 m. Tc gi Trng Nhn Tun tm thy trong cc th kh Php mt bin bn (procs-verbal) k ngy 7 thng 4 nm 1886 ng ng gia hai phi on Php v nh Thanh vi ni dung nh sau: y ban Phn nh bin gii Php Hoa tha nhn, vo ngy 7.4.1886, rng: tnh t mt im cch 100m pha trc Cng Nam Quan, trn con ng t Nam Quan n ng ng, ng bin gii i v pha ty ln n nh ca ni trn trn c mt ci n nh du bng ch A trn tm phc km theo, t ci n chy theo ng nh ca dy ni nhn xung con ng ng ng cho n tn im B trn bn v. im B ny nm ni giao nhau gia con ng mn vi dy ni , con ng mn ny tch ra khi ng ln chy t ng ng n Nam Quan dn n ca lng Lng Nghiu (Lung-Ngieu). Sau ng bin gii s theo cng con ng chy n ca lng Lng Nghiu. T ca lng n chy theo ng nh ca ni bc quanh lng cho ca lng Lng Nghiu i n mt im c nh du bng ch C. T im C ny n chy n i Kida . i Kida l i no? c th hiu r hn, chng ta c th xem li tm bn ca i y Chaps nm 1894 (nh 10) do tc gi Trng Nhn Tun cng b , m ti xin mn php trch on v phng ln nh sau:

nh 10: Bn Chaps (trch) Chng ta thy ng bin gii ng l chy ngang ca quan (porte) phi li mt qung (100 m) v pha Vit Nam. ng bin gii ny chy v pha ty n nh ca ni , sau chy dc theo ng nh ca dy ni vi, vng xung quanh lng Lng Nghiu (trong nh ghi l Lung-Ngau) thuc a phn Trung Quc, ri li chy theo ng nh n i Kida. Trong nh, i ny c ghi l Khua Da A (Neis phin m l Ki-da). Ngoi i Ki-da, trong bn ta cn thy Bo Sa A (i Bo Sa, chnh l Bocha k trong bi bt k). Hai i ny thuc loi khng cho php thng thng, v NNTC cho bit tt c cc i pha ty ca i Nam Quan u khng c php thng thng. Cng trn tm bn ca Chaps, chng ta thy ng bin gii pha ng chy theo mt ng gn nh thng gc vi con ng i ng ng, ni t ct mc s 18 vi ng phn thy ca dy ni pha ng. pha ng-nam ca i Nam Quan, trn mt ngn i ni lin vi dy ni t, c mt v tr ca pha qun Php c ghi ch Blockhaus Francais en construction (l-ct ca Php ang xy dng). Chnh nh ngn i c l-ct ny v nhng v tr cao hn hng ng-nam m cc s quan v nh nhip nh ngi Php chp c nhng tm nh ton cnh v i Nam Quan m chng ta thy trn y. Nh vy l do Vit Nam b mt ch quyn, khng c mt trong m phn cho nn mt mt phn t ti i Nam Quan do s nhng b ca ngi Php i vi nh Thanh. ng bin gii v th li su vo lnh th Vit Nam 100 m trc i Nam Quan. iu ny gii thch r nghi vn m chng ta nu trn y: ti sao NNTC m t i Nam Quan c mt ca, c kha, ch khi no c cng vic ca s b mi m, trong khi trn mt s tm bu nh chp vo thi Php thuc, chng ta thy c n hai ca v hai lp tng gch chy song song t nht l phn di thp, tiu biu l tm nh sau y do Chn My su tm

nh 11: Ng vo Ca Trung Hoa v bc trng thnh Vo nm 1908, cuc ni dy ca nhng ngi thuc phi Tn Trung Sn bn ph v lm thit hi cho hai bc tng cng nh hai ca i Nam Quan. Dng ch in bng ting Php v dng ch vit thm trn tm bu nh ny c ngha l: Li vo cng Trung Hoa (tc i Nam Quan) v bc trng thnh: cch Lng Sn 15 km. Cc thnh ly v trm gc b bn ph bi nhng ngi ci cch (rformistes) vo nm 1908 v c nhiu thit hi v vt cht. Vic y li ng bin gii 100 m v pha Vit Nam r rng l mt hnh ng xm phm lnh th Vit Nam. Nu coi l mt cn c php l th cng ch l s hp php ha mt hnh vi bt hp php, do ch Vit Nam b mt ch quyn Bc K vo tay ngi Php k t Hip c Patentre (1884). Nu nh c hai nc Vit Nam v Trung Quc u c nhng chnh quyn tht s i din cho nhn dn hai nc, v nu hai quc gia u thc hin ng n chnh sch v mt ng bin gii hu ngh th pha Trung Quc phi xa b vn bn k kt bt bnh ng v tr li cho Vit Nam 100 m m nh Thanh ln chim bt hp php, ch khng th li dng iu tip tc ln chim thm t ai nhm xa b hnh t Tm li, ng bin gii lch s ti i Nam Quan v ng bin gii php l do Hip c Php-Thanh quy nh vo cui th k 19 l hai ng bin gii hon ton khc nhau. ng bin gii lch s hnh thnh vo khong thp nin 30 ca th k 16 nm ngay ti v tr ca i Nam Quan v c xc nh bng ca i cng nh hai bc tng xy hai bn ca i, ng nh NNTC m t. ng bin gii lch s tn ti ba th k ri v to ra hnh tng i Nam Quan trong vn hc v s hc Vit Nam. Nhiu th h ngi Vit - nh th h chng ti v nhiu th h trc , mi khi nhc n ci tn i Nam Quan, u hnh dung l im khi u ca T quc. Cn ng bin gii php l hnh thnh vo cui th k 19 tht ra l hu qu ca mt th hip c bt bnh ng c k gia nh Thanh vi nc Php, trong hon cnh dn tc ta b mt ch quyn. Bt c ngi Vit yu nc no cng khng th chp nhn lun im ng bin gii lun nm pha nam i Nam Quan v coi l chn l, bi v lun im l do nh Thanh ngy to nhm ln chim bin gii. Nhng ngi cng sn Trung Quc tip tc nu lun im l do tip tc ln chim bin gii theo gng cc tin nhn ca h. V pha ngi Vit Nam, bt c ai t nhn mnh l ngi Vit u phi c ngha v tm hiu cn k lch s ca t nc thng qua cc t liu lch s do cha ng li, i chiu chng vi thc t v cc t liu khch quan khc (v d: cc t liu ca ngi Php), ch khng th vi vng tin vo cc chng c ngy to m pha Trung Quc trao cho v nhit tnh lm ngi pht ngn hay ngi bo v lun im cho pha h. Lch s bao gi cng cng bng. Cho d ngi ta c tm cch xuyn tc, bp mo lch s v c nhn hay phe phi, lch s bao gi cng cn c vo s tht, m che giu s tht l iu bt kh thi. Bi

v ngi ta c th la di mt ngi no sut i hay la di nhiu ngi trong mt qung thi gian no , nhng khng ai c th la di mi mi c mt dn tc! Lt, 4-8-2009 Mai Thi Lnh Ti liu tham kho 1) o Duy Anh, Hn-Vit t in, Trng Thi, In ln th 3, Si Gn 1957 2) Quc s qun triu Nguyn, i Nam nht thng ch, bn c (i T c), bn dch ca Phm Trng im do o Duy Anh hiu nh, Vin S hc, Nxb Thun Ha, 1997, 6 tp 3) Docteur P. Neis, Sur les frontires du Tonkin, in Tour du monde, Vol LIV: 1888 - 1er semestre, pp. 312-416. 4) i Vit s k ton th, mc bn khc nm Chnh Ha th 18 (1679), Hong Vn Lu v Ng Th Long dch v ch thch, Nxb Khoa hc X hi, H Ni, 1998, 4 tp 5) Quc s qun triu Nguyn, i Nam thc lc, Vin S hc, Nxb Gio dc ti bn, 2001-2007, 10 tp 6) Quc s qun triu Nguyn, Khm nh Vit s thng gim cng mc, Vin S hc, Nxb Gio dc ti bn, 2007, 2 tp 7) Trn Trng Kim, Vit Nam s lc, Trung tm Hc liu - B Gio dc xut bn, Si Gn, 1971, 2 tp 8) Trng Nhn Tun, Tm hiu v i Nam Quan qua mt vi ti liu, talawas 10.10.2008, 9) Trng Nhn Tun, Trao i vi ng L Cng Phng v lnh th, lnh hi Vit Nam v hai hip c bin gii Vit Trung, talawas 21.20.2008, 10) Trng Nhn Tun, "Tm hiu i Nam Quan v gii thiu sch Bin gii Vit-Trung 1885-2000 Lch s thnh hnh v nhng tranh chp, n Chim Vit Online, 22.8.2005: 11) Trn Gia Phng, Vi s liu v i Nam Quan, Th vin Tiu Ln, 2003-06-21 12) Trn Gia Phng, i Nam Quan trong lch s, Th vin Tiu Ln, 2006-12-25: 13) Institut Franco-Asiatique (IFA), Bn iu trn ca bc s Trn i S, 10.11.2001, 14) H Mai Phng Lu Chu Thanh Tao, T Ca Nam Quan n i Chi Lng, Chu n v ni Phn Mao, Th vin Tiu Ln, 2002-06-18: 15) T Mai, Mt s s liu lin quan ti bin gii Vit Hoa, Mng kin: http://www.ykien.net/tl_tm_sulieu.html Do trang Mng kin b ph hoi, hin nay khng th tm c bi ny a ch ni trn. 16) Nguyn nh Si, Bin gii Vit-Trung: i tm s tht sau nhng che giu; S tht v i Nam Quan (phn 2), Hi chuyn gia Vit Nam, 11.12.2002: 17) Chn My, Tai liu hinh nh him qu chng minh Ai Nam Quan la ca Vit Nam. Mai Thi Lnh