NT XDNV Trong Truyeenj Ngan C A NHT

I HC THI NGUYN TRNG I HC S PHM
PHAN THANH BNH
NGH THUT XY DNG NHN VT TRONG TRUYN NGN CA NGUYN HUY THIP
Chuyn ngnh: VN HC VIT NAM
M s: 60.22.34
LUN VN THC S NG VN
Ngi hng dn khoa hc: PGS- TS: TRNG NG DUNG
Thi Nguyn, nm 2007
S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn
http://www.lrc-tnu.edu.vn
M U
1. L do chn ti 1.1. Trong vn hc ng i Vit Nam, cha c nh vn no li lm thin h tn bt mc nh Nguyn Huy Thip, ng lm cho d lun phi si ln, nng bng khng ch l s quan tm ca d lun trong nc m c d lun nc ngoi. Cc kin tranh ci v Nguyn Huy Thip tuy c s i lp nhng d ph bnh hay ngi khen th gii ph bnh, nghin cu u phi tha nhn: Nguyn Huy Thip l mt ti nng c o. Ni nh nh nghin cu vn hc Vng Tr Nhn trong bi "Tng tng v Nguyn Huy Thip" (Vn ngh s 35- 36 ra ngy 20/8/1988) vit: "Nu c mt th qu bng vng hay l cy bt vng" dnh tng cho cc cy bt xut sc hng nm, th trong nm va qua v c u nm nay na - Ngi xng ng c gii trong vn xui ta, c l l Nguyn Huy Thip [38, tr.405] hoc ni nh Phm Xun Nguyn trong li gii thiu cun sch "i tm Nguyn Huy Thip" th "Nguyn Huy Thip hai ln l". Ci to nn cht "vng" v "l" trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip l: li hnh vn ngn gn, sc tch, nhp iu dn dp mang tnh hin i, s kt hp gia hin thc v huyn thoi, tnh nhiu tng, a ngha... song c im c bn trong cc sng tc ca Nguyn Huy Thip l ng thng cp n vn con ngi, tnh cch v s phn con ngi. Chnh v vy "h thng nhn vt" trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip thu ht c s ch ca ng o bn c v gii ph bnh vn hc. 1.2. Bng ti nng ca mnh, Nguyn Huy Thip ng gp rt nhiu kha cnh mi cho truyn ngn hin nay Vit Nam: t cch chn ti, cch dng truyn, cch xy dng nhn vt, li hnh vn ... song c im c bn trong cc sng tc ca Nguyn Huy Thip l ng thng cp n vn con ngi, tnh cch v s phn con ngi. Chnh v vy "h thng nhn
vt" trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip thu ht c s ch ca ng o bn c v gii ph bnh vn hc. Trc y c thi k trong cc sng tc vn hc ca ta kh tm thy mt nhn vt xu, nhng nhn vt c phm cht tt p c hu ht cc trang vn, iu y l do lch s mang li. n thi k "i mi", Nguyn Huy Thip vi mt t duy hin i, mt cch vit c o a n cho ngi c nhng nhn vt khng cn "ton thin, ton m" na, con ngi vi tt c s phc tp: xu xa, hn km, n mt an ci vi s tt p, nhiu khi ranh gii gia xu v tt ht sc mong manh trong mt con ngi c nh vn bc l mt cch t nhin trn trang giy. i su nghin cu ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip nhm lm r ngh thut xy dng nhn vt vi nhng nt mi m, to bo l mt trong nhng phng din to nn s thnh cng ca nh vn. 1.3. Nghin cu ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip chng ti mun qua nh vn tiu biu ny thy c s thay i ca t duy vn hc ngh thut Vit Nam ni chung v th loi truyn ngn ni ring t sau i mi (1986). ng thi khng nh v tr v vai tr ca nh vn trong cng cuc hin i ha vn hc Vit Nam ng i. 1.4. Truyn ngn sng bng nhn vt, mt truyn ngn thnh cng th iu u tin li du n trong lng c gi chnh l nhn vt. c nhiu bi vit v cng trnh nghin cu xoay quanh th gii nhn vt ca Nguyn Huy Thip, nhng cha c mt cng trnh no cp n mt cch c h thng "Ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip". Do , lun vn s khai thc lm r v ch ra ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip. 2. Lch s vn
2.1. Truyn ngn ca Nguyn Huy Thip ngay t khi mi xut hin hp dn cng chng v gii nghin cu ph bnh. Phm Xun Nguyn trong li gii thiu cun sch "i tm Nguyn Huy Thip" khng nh "Tht him trong vn chng Vit Nam xa nay, ti dm chc l cha c, mt nh vn no va xut hin gy c d lun, cng vit d lun cng mnh, truyn cha ra th ngi ta kho nhau, truyn ng ri th ngi ta tranh nhau tm c, c ri th gp nhau bnh phm, bn tn, chn phng vn cng nh chn va h u u cng kho chuyn... vn n thi i mi khi sc, bng khi sc hn, no ng, cng thm no ng, bi nhng cuc tranh lun, c tranh ci, quanh sng tc ca Nguyn Huy Thip" [38, tr.5-6]. Vn ngh thut xy dng nhn vt c cc nh ph bnh nghin cu cp n nhng nhn chung cn tn mn, cha c mt cng trnh khoa hc no nghin cu mt cch c h thng . 2.2. Chng ti nghin cu hu ht cc bi vit v Nguyn Huy Thip c tp hp trong tuyn tp c ta "i tm Nguyn Huy Thip" v thy rng: C rt nhiu kin, nhn nh cp n ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca tc gi ny song ch nghing v mt gc , mt c im no ch cha nghin cu mt cch c th, c h thng. Trc tin, chng ti lu n nhng kin bn lun v ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn "Tng v hu"- mt truyn ngn "tr thnh mt th ha cht gy phn ng" [38, tr.6], trong d lun bn c cng nh gii nghin cu ph bnh. Bi vit u tin ca nh nghin cu vn hc Hong Ngc Hin vi tn gi "Ti khng chc bn thun bum xui gi" trong tuyn tp m chng ti nhc n trn khi a ra nhng nhn xt v truyn ngn ca Nguyn Huy Thip nhn nh v phong cch xy dng nhn vt ca Nguyn Huy Thip "Nguyn Huy Thip thuc th h khng quen vi cch nhn s thi"- c ngha
l nhn vt chia thnh hai chin tuyn rch ri. [38, tr.13]: "Ngi bt tro phng ca Nguyn Huy Thip va tn nhn, va xt xa. Tn nhn c ngha l khng c thng con ngi, y l mnh lnh ca lng tm v tc gi i n cng, phi by s n mt ca con ngi. Nhng cui cng th vn c xt xa, khng th khng thng con ngi" [38, tr.14], v "nhng ngi n ng trong tp truyn ca Nguyn Huy Thip hu ht l n mt, ch t l nhng k bt c ch, v tch s, ni chung l khng ra g. Ngc li trong cc nhn vt n c nhng con ngi u t, nhiu ngi ng gi l lit n. N l hin thn ca nguyn tc t tng to ra cm hng ch o ca tc gi, c th gi l nguyn tc tnh n hoc thin tnh n" [38, tr.15-16]. Nh bo Nguyn Mnh u li c mt cm nhn khc v ngh thut xy dng nhn vt trong truyn "Tng v hu" qua bi vit "i iu cm nhn sau khi c truyn v xem phim Tng v hu (Qun i Nhn Dn , s 28/1/1989): "Trong truyn Tng v hu cc tuyn nhn vt hin ra vi tnh a dng, phong ph, phc tp. Tnh cch tng nhn vt l biu hin cho tnh cch ca mt kiu ngi trong x hi. Tnh cch va l sn phm ca hon cnh chu s chi phi ca hon cnh, va c sc thi c lp vn c bn trong. Tc gi t nhn vt trong tng hon cnh mu thun" [38, tr.31]. Ging vin i hc Nguyn Th Hng trong bi "Li thoi trong truyn ngn "Tng v hu" ca Nguyn Huy Thip th ch ra "li l ca nhn vt cng ht sc bnh thng, c gn nhng c t ng ng cnh nn c sc hm cha ln, hm cha tnh cch nhn vt, bn cht ca cc mi quan h hin i". P.GS Nguyn Thi Ha trong bi "c ngh thut Ba - Rc trong cc truyn ngn ca Nguyn Huy Thip hay khng?" nhn xt: "Nhn vt ca Nguyn Huy Thip mang sc ti ca mt quan nim sng, quan nim x th
vi ngi i, d l mt ng vua, mt anh hng, mt thi nhn, mt ngi bnh thng hay l mt em b..." [38, tr.95]. Nh ph bnh vn hc ng La trong bi vit "V ci ma lc trong truyn ngn Nguyn Huy Thip" li khm ph: "Vn chng vit v ci chung d mun hay khng cng phi c tnh khch so. Xy dng nhng hnh tng nhn vt sng gia tp th, gia cc cuc hp, trong cng vic chung ... con ngi khng th bc l ht mnh. Nh vy, nhng tm su cha c tip cn. Tm l nhn vt dng nh cha phi l tm l m mi ch l ci v ci o khoc ca tm l. Nguyn Huy Thip x toc ci khch so ca con ngi chn ng c y vit v ci ct li ca tm l, ci tm l tht, ci ti ca con ngi" [38, tr.131-132]. Nh vn Mai Ng trong "ci tm v ci ti ca ngi vit" (Bo Qun i Nhn dn, s 9791 ngy 27/8/1988) cng c pht hin tng t "Ngi bt ca anh Thip a con ngi v im xut pht ca n, con ngi h ng, con ngi nguyn thy cng vi tim thc v bn ng vn c do tri sinh ra, nhng con ngi trn tri, la th trong t duy cng nh trong hnh hi. Tc gi cng t nhn vt vo ng vi v tr ca n, ng vi mi trng sng ca n" [38, tr.423-424]. Nhng nhn vt m Nguyn Huy Thip miu t trong tc phm khi th sng ng nh nh vn va thu gom li trong cuc sng khi li huyn o nh trong c tch li trong lng c gi du n kh qun. Nh th Dip Minh Tuyn khi khng nh "Nguyn Huy Thip, mt ti nng mi" (Vn ngh, s 36-37,3/9/1988) a ra rt nhiu yu t thuyt phc ngi c, trong yu t nhn vt c t ln hng u "Nhn vt ca anh thng rt tht nh l ang ng s s trc mt ta, nhng i lc ht sc o n mc huyn b Con gi thy thn. Khi dng nhn vt, kh nng h cu ca anh mnh mt cch l lng n ni nhng nhn vt m ngay c anh v chng ti cha tng
c gp, c dng ln, mi ngi u tng tng l ging - v nh H Xun Hng vi Tng Cc v ng ph Vnh Tng ... D h l ai, d h sng thi no, iu Nguyn Huy Thip quan tm th hin chnh l s phn ca h" [38, tr.398]. Nh vn L Minh H xut pht t phng din "Chn dung nh vn, t mt th nhn" li nhn thy "Nhn vt ca ng l con ngi trong ci phn va ln lao va b mn ca mnh, trong thc v s bit v khng bit ca mnh, trong ni bun trc ci p, ci chua cht ca i sng" [38, tr.494]. P.GS ng Anh o vi li vit ti hoa trong "Bin khng c thy thn" (Vn ngh s, 35-36, 20/8/1988) so snh "Nhn vt ca Nguyn Huy Thip ging nh con kh cha trong Mui ca rng, vng mnh rt nhanh n ni gn nh khng c pht ngh mi chng dng". Chng ging nh cc hnh nhn ct bng giy dn trn n c, khng c b dy ca qu kh, ca thi gian - ch vn vn trong khonh khc ca hin ti, chiu di ca mt truyn ngn, khng c bi tip thm v ni tm - bi ni tm trt ra ngoi hnh ng. H i li, nhng nh, hot ng" [38, tr.393] . V "nhn vt ca Nguyn Huy Thip, d xng ti hay c thoi, v c bn vn l nhng con ngi ni nng v hnh ng". Nhn xt v th gii nhn vt trong "Truyn ngn Nguyn Huy Thip vi cm ngh", gio s Nguyn ng Mnh khi qut "Nguyn Huy Thip c mt th gii nhn vt, cng c o. Ton nhng con ngi gc cnh, gn guc. Ngi no dng nh cng sng n tn cng c tnh ca mnh. C loi nh chui ln t bn ly, rc ri, tm a en ti, c loi li nh nhng bc ch thin, c th bao dung c k xu, ngi c, thm ch sn sng cht v ng loi" [38, tr.459]. Ngoi ra, mt s nh nghin cu vn hc nc ngoi khi nghin cu v Nguyn Huy Thip cng s lc v ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca ng.
Nh nghin cu vn hc Nga T.N.Philimonova trong bi "Nhng ngn gi Hua Tt ca Nguyn Huy Thip nh nhng hnh mu vn hc" cho rng "cc nhn vt v s kin dng nh c tht - ging s tht- trong cc truyn ngn- truyn thuyt ny c bc trong ci v c tch" [38, tr.70]. Tin s Greg Lockhart khi l gii "Ti sao ti dch truyn ngn Nguyn Huy Thip ra ting Anh" cng nhn nh "Bng mt trnh rt cao (...) Nguyn Huy Thip c th sng to nhng chn dung a din, trn tri v theo ti, rt thng cm vi c nhn loi" [38, tr.113]. 2.3. Vn ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip c cc nh nghin cu, ph bnh bn n nhng ch yu nm ri rc trong cc bi nghin cu, thm nh, nh gi mt cch tng hp cc phng din ngh thut ca truyn ngn Nguyn Huy Thip nn cha c iu kin i su nghin cu ring r v ngh thut xy dng nhn vt. Chnh v vy, trn c s gi m ca nhng nh nghin cu ph bnh i trc, chng ti mun lm ni bt c im, vai tr v ngha ca ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip, nhm l gii sc hp dn ca cy bt truyn ngn ny. 3. i tng v phm vi nghin cu 3.1. i tng nghin cu Trn c s kho st lch s vn , chng ti xc nh i tng nghin cu cho lun vn, l "Ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip", t khng nh nhng nt mi m v s ng gp phng din ngh thut xy dng nhn vt ca Nguyn Huy Thip cho nn vn hc nc nh. 3.2. Phm vi nghin cu Trong phm vi lun vn, chng ti khng c tham vng tm hiu ton b cc tc phm ca Nguyn Huy Thip m ch tp trung kho st mt s
truyn ngn tiu biu ca ng trong cun "Nguyn Huy Thip tuyn tp truyn ngn" do Hng Hnh tuyn chn v hiu nh c Nh xut bn Vn ha Si Gn xut bn nm 2005. 4. Nhim v v phng php nghin cu 4.1. Nhim v nghin cu 4.1.1. Xc nh v tr ca Nguyn Huy Thip trong tin trnh vn xui Vit Nam nhng thp nin cui th k XX. Tm hiu quan nim v nhn vt trong truyn ngn to tin cho vic tm hiu ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip. 4.1.2. Tm hiu cc loi hnh nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip, ch ra nhng nt tiu biu ca cc loi hnh nhn vt ny. 4.1.3. i su phn tch, lm r gi tr ca cc th php ngh thut trong xy dng nhn vt ca Nguyn Huy Thip. ng thi khng nh ti nng ca nh vn. 4.2. Phng php nghin cu 4.2.1. Phng php lch s; 4.2.2. Phng php phn tch v tng hp; 4.2.3. Phng php so snh; 4.2.4. Phng php thng k, h thng. 5. ng gp ca lun vn 5.1. Lun vn tp trung tm hiu nhng nt ch yu trong "Ngh thut xy dng nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip" mt cch tng i h thng, ton din. 5.2. Khng nh ci nhn mi m, to bo ca Nguyn Huy Thip v con ngi thng qua cch xy dng nhn vt. 5.3. Thng qua nhng th php ngh thut tiu biu ca Nguyn Huy Thip nhn mnh hn na ti nng thc s v phong cch ngh thut ca nh
10
vn ny. Chng ti cng hy vng lun vn ny cng s b sung thm cho bc tranh v Nguyn Huy Thip hon chnh hn.
11
PHN NI DUNG
CHNG 1 TRUYN NGN V VN NHN VT TRONG TRUYN NGN 1.1. Quan nim truyn ngn Truyn ngn ra i phng Ty vo thi Trung th k. B giam mnh gia nh th c c v lnh a ca cc cha phong kin, tng lp th dn sng tha tht ti cc khu ph cht hp bt u ngi an dt nhng cu chuyn chng li nh th v lnh cha. l nhng truyn ng ngn u tin ca thi Phc Hng v cch mng t sn. V sau, cc nh vit truyn thi Phc Hng mang li cho cc cu chuyn ni trn mt hnh thc vn hc. Th k XVII tip thm cho n sc mnh trong cuc sng v nht l sinh hot chnh tr. N t n mc hon chnh vo cui th k XIX. Thc cht truyn ngn l g? C rt nhiu nh ngha khc nhau v truyn ngn. Trong ting Anh truyn ngn c gi l "Short" t ny cho thy v khi lng tc phm c s quy nh ngay tn gi: vn l truyn nhng cc truyn phi tht ngn. mt s nc khc nh: , Php, Nga truyn ngn c gi bng tn gi khc, ting (Novella), ting Php (Nouvelle), ting Nga (Novella). Khi y ngha chnh khng phi nhn vo khi lng ngn m nhn vo ni dung cu chuyn. "Novella, Nouvelle" trong ngha gc ch mt ci tin g , mt chuyn g mi m, l lm. Theo Gt c s ca "Novella" l mt s kin hon ton c thc trong khi cc loi truyn thuyt k v nhng chuyn huyn o. Nh vy, mt yu cu gt gao i vi th truyn ngn l phi c ct truyn k l, bt ng qua chng ta thy rng, quan nim v truyn ngn phng Ty c hai tiu chun quan trng: Khi lng tc phm v ct truyn. Vn t ra y l truyn ngn va l truyn nhng li phi ngn. Vy "ngn" l th no? Thc ra vn "ngn"
12
hay "di" c km theo ni dung gi tr bn trong. Vi mt truyn ngn c gi tr th c th di ln thm vi chc trang cng vn l ngn, khi nim "ngn" ca truyn ngn c mt ngha tinh t gn vi ni dung "hay". Ci "ngn" ca truyn ngn m ngi vit vn luyn tp sut c cuc i v qua mi tc phm ca mnh l mt s dn nn khi qut ly chi tit in hnh, vit "ngn" trong truyn ngn l c mt ngh thut. M.B Khrapchenko- nh l lun vn hc xut sc ca nc Nga th k XX vit: "Truyn ngn c th vit co gin. Cn phi trnh c gi khi phi dng li lu nhng chi tit vn vt ca ci m c gi bit v thm ch c th vt qua bng tr tng tng". Nh vy, cn phi c s linh hot trong quan nim "ngn" hay "di". i vi gi tr vn hc thc s ca mt truyn ngn, bn thn ni dung n quyt nh, chng ai c mt truyn ngn hay tuyt m li st rut v truyn hi di m ngi c ch bc mnh vi mt truyn ngn vit d li cn di. Ngn , ngn cu l cho vn, cu vn c c ng, sc tch. Nhng nu phong ph, cu vn c hnh tng th ci di ny li l mt di cn thit. Nh vn Lin X hin i Pautopxki khng nh: "Ti ngh rng truyn ngn l mt truyn vit ngn gn trong ci khng bnh thng hin ra nh mt ci g bnh thng, v ci g bnh thng hin ra nh mt ci g khng bnh thng" [15, tr.105]. Vit Nam quan nim v truyn ngn cng v cng phong ph v a dng. Cun "T in vn hc" nh ngha nh sau: "Truyn ngn l hnh thc t s loi nh. Truyn ngn khc vi truyn va dung lng nh hn, tp trung m t mt mnh ca cuc sng: Mt bin c hay mt vi bin c xy ra trong mt giai on no ca i sng nhn vt, biu hin mt mt
13
no ca tnh cch nhn vt, th hin mt kha cnh no ca vn x hi [25, tr.457]. Nh nghin cu Phng Lu trong cun "L lun vn hc" pht biu: "Truyn ngn l hnh thc ngn ca t s. Khun kh ngn nhiu khi lm cho truyn ngn c v gn gi vi cc hnh thc truyn k dn gian nh truyn c, giai thoi, truyn ci hoc gn vi nhng bi k ngn. Nhng thc ra khng phi. N gn vi tiu thuyt hn c bi hnh thc t s ti hin cuc sng ng thi" [43, tr.397]. Theo t in thut ng vn hc ca nhm tc gi L B Hn, Trn nh S, Nguyn Khc Phi th truyn ngn l: "Tc phm t s c nh. Ni dung ca th loi truyn ngn bao trm hu ht cc phng din ca i sng: i t, th s hay s thi, nhng ci c o ca n l ngn" [19, tr.314]. V "Truyn ngn hin i l mt kiu t duy mi, mt cch nhn cuc i, mt cch nm bt i sng rt ring mang thnh cht th loi" [19, tr.314]. T nhng kin v nh ngha v truyn ngn m chng ti va tng hp, c th ni rng: trong cch thc v quan nim v truyn ngn c nhiu im khc nhau nhng tu chung v c bn c mt s im thng nht. 1.2. c im ca truyn ngn Th nht, ni n truyn ngn l ni n kch thc, khun kh, dung lng. Song thc t th khng th da vo mc di ngn phn bit truyn ngn vi cc tc phm t s khc. Bi v nu ch c vy th ngi ta c th rt gn, ct xn bin mt cun tiu thuyt thnh mt truyn ngn. Truyn ngn c kt cu, c ct truyn, c bt php ca ring n. Kt cu ca truyn ngn khng chia thnh nhiu tng, nhiu tuyn m thng c xy dng theo nguyn tc tng phn hoc lin tng, y cng l cch to ra mt chiu su cn thit cho truyn ngn.
14
Ct truyn ca truyn ngn thng din ra trong mt thi gian, khng gian hn ch, chc nng ca n ni chung l nhn ra mt iu g su sc v cuc i v tnh ngi. Bt php ca truyn ngn thng l chm ph cho nn ngi vit truyn ngn cn phi bit "Vit th no cho ngn". Tc gi "Con ng kh i", A.Tnxti tng tuyn b dt khot "Truyn ngn l mt hnh thc ngh thut kh vit bc nht" v cng chnh ng tng kt rng "Truyn ngn l mt trng hc tt nht i vi cc nh vn" [15, tr.6]. Tskhp - mt bc thy v truyn ngn rt ra kinh nghim "Gt th ly tinh, vit ngn gn, vit tht khch quan nhng phi t nh v lun lun lm ch ngi bt ca mnh" [15, tr.62]. Nt c trng c bn th nht ca truyn ngn lin quan cht ch n yu t th hai quan trng bc nht ca truyn ngn l nhng chi tit c c, c dung lng ln v li hnh vn mang nhiu n , to cho tc phm nhng chiu su cha ni ht. Chi tit ca truyn ngn ging nh nhng mt xch kt ni vi cc yu t khc to nn tc phm. Mt kha cnh na cng l nt c trng th ba ca truyn ngn l mt th loi thch hp gip nh vn tm hiu v nhng vn mi t ra trong i sng. Ngi ta c th cho php tiu thuyt quay v khi qut mt giai on qua, nhng truyn ngn th khng nh th. Truyn ngn trc tip tc ng n nhng iu ca cuc sng hin i, gn gi vi i sng hng ngy, thng gn lin vi hot ng bo ch, c tc ng mnh m v kp thi ti cuc sng. Nt c trng th t ca truyn ngn l truyn ngn thng ch phn nh mt khonh khc, mt mu nh no ca cuc sng. Nhng cuc sng phong ph, phc tp khng phi din ra trn mt mt phng, nn ci mu nh vn l mt khi hn na cn l mt khi chuyn ng nn truyn ngn lun
15
"Khi qut cuc sng theo chiu su, ly im ni din, ly ci khonh khc ni ci vnh cu" [44, tr.149]. iu cui cng cn ch truyn ngn l: Truyn ngn c sc cha rt ln. lm c iu th ngi vit truyn ngn phi chm sc n tng ch. Cu ch phi c trau chut k cng, k c khi lm ra v trn tri th cng l s trn tri c chn lc. T to nn ma lc ca ngn ng trong truyn ngn. Vi nhng c trng c bn trn truyn ngn tr thnh mt th loi tiu biu ca vn hc Vit Nam ng i. 1.3. Truyn ngn Vit Nam thi k i mi Th loi l mt bnh din quan trng nht gip ta nhn ra tnh khu bit ca thi i vn hc ny so vi thi i vn hc khc. Trong qu trnh pht trin ca vn hc, c nhng th loi mt i, c nhng th loi mi c sinh thnh c s i thay v tr gia cc th loi. T nm 1975 vn hc Vit Nam c s chuyn tip t nn vn hc trong chin tranh sang nn vn hc ca thi k hu chin. Nhng nm u sau chin tranh, th loi phng s - mt th loi trung gian gia bo ch v vn hc, c u th c bit trong vic phi by, m x, phanh phui nhng hin thc x hi phc tp pht trin mnh m. Sau bng xut hin mt thi k tiu thuyt si ni. Hng chc, hng trm tiu thuyt ra i trong mt vi thng. Tiu thuyt thi k ny c th gi l tiu thuyt phng s, mt kiu phng s ko di, thng da ngay vo nhng v vic x hi c tht v cn nng hi, cn rt m cht bo ch, thnh phn h cu khng nhiu v thng mang tnh chnh on. R rng tiu thuyt thi k ny l s tip tc ca th loi phng s khng cn chuyn ti nhng ni dung x hi m nh vn mun nhanh chng a n cho ngi c, v hn th na mun mnh m cng khai can thip vo, mun by t ch kin ca mnh nhng sau kiu tiu thuyt phi by, k l, t co hin thc khng cn l i hi ca
16
ngi c na. Bng vic phi by, t co hin thc , n tham gia vo qu trnh dn ch ha x hi. Nhng n lc ch phi by v t co thi khng cn . Vic bo ch lm tt hn ni nhiu. Ngi c i hi mt iu khc hn: Ngi ta ch nh vn, qua nhng vn ng x hi phc tp , a n cho ngi ta nhng tng kt c tnh nhn vn su sc v lu di. M vic th kiu tiu thuyt phi by, k l thi k ny cha lm c. Vn hc chn ly mt th loi khc lm ci cng vic m tiu thuyt cha lm c, mt th loi t bn thn n, do chnh c im th loi ca n, i hi khi qut: truyn ngn. Nhn vt c xy dng trong truyn ngn thng n gin theo mt chiu, phn tuyn r rng, mch lc. Vic miu t nhn vt c tnh cch phc tp rt t thy cc nh vn sng tc theo mt nh hng c sn, d l truyn ngn i chng na th tnh cht s thi vn ht sc m nt trong tc phm: nhn vt thng mang tnh l tng, nhng ngi anh hng c v p ton din, ngn ng nhn vt cng mang mu sc chnh tr, ging iu ho hng v cm hng ngi ca bao trm tc phm. Sau nm 1975, v ko di cho n gn chc nm, tc nhng nm tip lin sau khi kt thc chin tranh, vn hc Vit Nam bng nhin ri vo mt tnh trng bt ng: n mt dn c gi. Ngi ta vit nhiu hn, cc nh vn c bao nhiu thun li mi so vi thi chin tranh: thi gi nhiu hn, khng cn c lit cng thng, vn tch ly trong cuc chin tranh di rt phong ph, li c m mang giao lu trong ngoi Song sch in ra nhiu nhng li hn i. Ngi c quay lng li vi vn hc trong nc, ngi ta ch cn c sch nc ngoi, v c vn hc c. Thot u nhng ngi cm bt hoang mang. Nhng ri dn dn h cng nhn ra c nguyn nhn: cuc sng thay i rt nhiu m vn hc vn c nh trc.
17
Tht vy, ch mt s t nm sau chin tranh, ngi ta nhn ra ngay c nghch l ny: ha ra i sng trong ha bnh phc tp hn trong chin tranh rt nhiu. Chin tranh c lit, nhng n gin. Trong chin tranh, mi quan h x hi v con ngi dn li v thu hp vo mi quan h duy nht: sng - cht. Ngi ta phi sng phi thng, phi thng c th l cao c, nhng phi thng cng ng thi l trit tiu i bao nhiu quan h bnh thng m v cng phong ph v phc tp ca con ngi, y tt c cc mi quan h v pha sau. Trong chin tranh xc nh song vn sng cht, th c th sng rt thanh thn. Trong chin tranh, l vy, x hi cng trong sch hn, "an ton" hn v mt o c. Ngn la chin tranh thiu chy c nhng nh nhen nhiu kh ca cuc sng thng ngy Ha bnh th khc hn. Ha bnh tc l tr li i mt vi ci bnh thng hng ngy, ci bnh thng m mun thu, tt c nhng nhiu kh ca cuc sng b che lp trong chin tranh by gi thc dy, vy quanh con ngi tng gi v khp mi ni. Nu trong chin tranh ch c mt li duy nht: sng hay cht, th by gi v s cu hi mun hnh nghn v dy ln t nhng tng su ca x hi, tch ly m thm trong nhng qu trnh lch s phc tp v lu di, by ht ra trc con ngi y vy m khi con ngi tm n vn hc mong nhn c y t ra mt li tm s, mt an i, chia x, th h li nghe, vn nh ngy trc, n o mt ging iu anh hng ca by gi tr nn lc lng, xa l. Vn hc khng nghe, khng hiu c nhng lo lng "tm thng" hm nay ca h, vn hc quay lng li vi nhng u t "vn vt" m bc xc hng ngy ca h, cho nn nu h c dng dng quay lng li vi vn hc th cng l ng nhin Cc nh vn khng phi mt nhiu thi gian lm nhn ra s lch pha gia vn hc v i sng, bi chnh h cng l nhng con ngi trong x hi ny, chnh h cng b ct vn hng ngy bi bao nhiu cu hi mi ca i sng ho bnh. Tuy nhin, nhn ra c hin thc mi l mt chuyn, c
18
th thay i c cch vit ca mnh tip cn c hin thc mi li l mt chuyn khc. Cc nh vn bit hin thc mi, nhng qu quen vi li vit c, li vit s thi trong chin tranh. Tnh hnh ko di cho n gia nhng nm 80. Lc by gi bo Vn Ngh, t tun bo chnh thc ca Hi Nh vn Vit Nam,chuyn ng cc sng tc mi ca cc nh vn trong nc, n mc b thua l nng, khng cn tin mua giy v tr cho nh in. Ch n khi bo Vn ngh ng truyn ngn Tng v hu ca Nguyn Huy Thip th t bo ny "chy" trn tt c th trng bo trong c nc. Tng v hu, bng mt li vit lnh lng, sc so, phi by mt hin tng cha tng thy trong vn hc trc : s hoang mang v bt lc ca mt ngi anh hng trong chin tranh trc thc trng hn lon ca x hi sau chin tranh. Tc phm ny gy nn nhiu cuc tranh ci si ni trong c nc. Song d c kin khc nhau v Tng v hu v v Nguyn Huy Thip nh th no, th c mt iu quan trng l d ni ra hay khng ni ra ngi cm bt no cng nhn thy: t nay khng th vit nh trc c na. qua ri thi k ca vn hc s thi y cht tr tnh cch mng trong chin tranh, m mi nm qua vn hc sau chin tranh vn cn tri tip theo qun tnh. Phi hnh thnh cho c ngn ng mi ni v hin thc mi v cng phc tp ca x hi v con ngi. iu kin lch s x hi vi nhng chuyn i c bn tc ng mnh m ti thc x hi, ko theo n l nhng chuyn i mnh m trong thc ngh thut ca nh vn v sng to vn hc. Hin thc i sng i hi vn hc phi gn b hn vi cuc sng, i su khm ph con ngi mt cch a din su sc hn: vn hc phi tham gia tch cc vo " Cuc giao tranh gia ci tt v ci xu trong mi con ngi - mt cuc giao tranh khng c g n o nhng xy ra tng gi, tng ngy v khp mi lnh vc i sng" (Nguyn Minh Chu). Vn hc phi khm ph c con ngi trong chiu su b n
19
khn cng ca tm hn, trong s bn b ca cuc sng thi hu chin.Nhng thc t khng phi ngay sau 1975 l cc nh vn cp nht tc thi vi hin thc cuc sng, vn hc i mi tc th i mi vn hc mi c ghi nhn .Vn hc i mi l s tham d trc tip v ch ng, tch cc ca vn hc vo tin trnh x hi. iu khng l trong vn hc Vit Nam. T xa, vn hc vn nng truyn thng "Vn d ti o". Tuy nhin s tham gia ln ny khng phi l c v, ng vin theo cng chiu vi xu hng chnh thng. y l ln u tin, khng phi mt nh vn, mt tc phm, m ton b vn hc nhu khi tham gia rt quyt lit theo chiu ngc li chnh thng. N can d khng phi tn ng, c v, m l ph phn, ln n, lt li, t li vn , t chi tit, b phn, ri n h thng. Trong tiu thuyt ngi ta nhc nhiu n cun tiu thuyt Ni bun chin tranh, l tc phm u tin ni mt cch khc bit v cuc chin tranh va qua Vit Nam. Tt c cc tc phm v chin tranh trc u ng t gc s phn ca dn tc, cng ng dn tc, m nhn cuc chin tranh. Bo Ninh l ngi u tin trong vn hc hin i Vit Nam nhn chin tranh t s phn ca mt c nhn con ngi. Vy nn anh cho thy mt cuc chin tranh khc, khng ngc ngha, khng "ph nh", khng chng li cuc chin tranh c m t trong cc tc phm trc (nh c ngi ni khi cng kch, ln n tc phm ca Bo Ninh), nhng l mt cuc chin tranh khc. Tc l ngay t u, Bo Ninh chuyn sang mt t duy ngh thut tiu thuyt, rng c th c nhiu cch nhn khc nhau i vi mt s vt, khng ci nhn no c quyn hn ci no, khng ci nhn no l chn l duy nht, tuyt i. Mt s vt c th va l th ny va l th kia. Th gii, t trong bn cht ca n, l a ngha. Ni bun chin tranh cng l s khng nh mnh m vai tr c nhn trong x hi, quyn sng, hnh phc v au kh ca c nhn, tng c nhn.
20
Nh ta thy, vn hc i mi l s can d trc tip v ch ng, tch cc ca vn hc vo tin trnh x hi. Nhng y l trng hp can d khng phi tn ng, c v, m ph phn, ln n, lt li, t li vn , t chi tit, b phn, ri n h thng. Mun c tc phm hay th nh vn phi "n" c nhng vn phc tp, gai gc, thm ch l "ng chm" ca cuc sng, nhng vn m khng ai c th tr li ngay mt lc l ng hay sai. Vn hc thi k i mi c ghi nhn bt u t sau i hi ng ln th VI nm 1986. Vn hc thi k i mi c s thay i ln v t duy ngh thut: khuynh hng s thi trc y c thay th bng khuynh hng hin thc nhng vn v chnh tr, v x hi, nhn sinh c nh vn chuyn ti qua nhng thng ip ca i sng. Quan nim ngh thut v con ngi cng c s bin i ln lao gn vi s thay i quan nim chnh tr - x hi v con ngi. Trc y vn hc thng gn vi quan nim lch s - x hi cha ch n vn con ngi th vi i mi vn hc "thay v miu t lch s thng qua con ngi, con ngi tr thnh phng tin trnh by lch s" (L Ngc Tr). Con ngi c nhn thay th con ngi x hi. Trong hu ht cc tc phm cc nhn vt trung tm thng l nhng con ngi bnh thng v nhiu khi l nhng s phn thit thi, nhng con ngi bt hnh. Gi tr ca con ngi nm trong bn cht ca h nhiu khi khc hn vi nhng gi tr x hi bn ngoi. Bt u vi i mi vn hc, th loi truyn ngn tr thnh mi nhn ca vn xui gi vai tr hng u trong s pht trin ca vn hc. l mnh t vn hc c nhiu thnh tu nht trong vn xui Vit Nam thi k i mi. L do l bi truyn ngn vt qua s m t, k l di dng mang tnh hm sc c ng, bm st nhng vn thi s nng hi, khm ph su sc nhng vn x hi. Nhiu truyn ngn i thng vo vn bn cht v thn phn con ngi, vn nhn sinh trong bi cnh x hi mi. Truyn ngn t c s khi qut x hi rt cao so vi th
21
loi khc. Ngoi ra, tnh tp trung ca ch v trit l, nhng i thoi to cho truyn ngn hin i mt cht liu mi, vt ra ngoi khun kh ca th loi. truyn ngn, ngi ta c th nhn thy r rng s cho phi ca t duy tiu thuyt: tnh tng hp cao, kh nng bm st v th hin cuc sng ang vn ng, tnh phc hp v a dng ca ch , s phn tch ni tm C nhiu truyn ngn vt qua s kin vi cu trc an ci yu t thc o, o thc to ra mt khng gian cm nhn mi l ca truyn ngn. Truyn ngn trong thi k i mi vn hc m ra rt nhiu vn , nhiu kha cnh, nhng vn v o c, th s nhanh chng t n mt chn c trong hnh thc v ni dung m tiu thuyt cn cha kp t n. Truyn ngn Vit Nam thi k i mi c mt lc lng hng hu vi nhiu th h nh vn nh: Nguyn Minh Chu, T Hoi, Ma Vn Khng, L Minh Khu, Phan Th Vng Anh, Nguyn Th Thu Hu c bit, xp hng u trong khuynh hng "i mi" ca truyn ngn l nh vn y ti nng, c tnh - Nguyn Huy Thip. Trong khi, vn hc i mi ang hng hi lm cng vic phi by, t co nhng hin thc x hi phc tp, th Nguyn Huy Thip khng lao vo dng chy chung . ng i theo mt con ng khc: rt sm, t nhiu gc khc nhau, a dng lm lc n khin ta kinh ngc, khi trc tip, khi qua nhiu khc x phong ph khi quyt lit, d dn, khi m thm v y cht th, ng c ln ngc ln n ngn ngun ca nhng hin tng x hi y, gi ra nhng cn nguyn tim n lu di. V nh vy ng khi xng ra trong vn hc Vit Nam hin i ci c th gi l dng vn hc t vn. T mt lung sinh kh mi, lnh mnh c thi vo vn hc vo x hi. Cng c th ni cch khc: bng nhy cm ngh s ca mnh, Nguyn Huy Thip "nghe" c i hi su kn m ngy cng bc xc t soi tm li mnh ca x
22
hi, v vn hc ca ng l vn hc th hin i hi , c gng tm cu tr li, ng a vn hc hin i Vit Nam n mt bc chuyn rt quan trng: mt nn vn hc c thc mnh m lm chc nng l tm gng t soi mnh ca dn tc, v ca con ngi. Qu tht, sau nhiu thi gian lch s di lin min chng ngoi xm, y gn nh l ln u tin con ngi Vit Nam phi i mt, khng phi vi nhng k th n t bn ngoi, m vi chnh mnh, t hi mnh tht ra l ai, lch s ca mnh tht s nh th no ( hn khng phi ngu nhin m trong nhng truyn rt a dng ca Nguyn Huy Thip, c hn mt lot truyn thng c gi l "mng truyn ngn lch s"). T vn l hng ni. Nu vn hc phi by, t co ch yu hng ngoi, th vn ca Nguyn Huy Thip l vn hng ni. C th ni ln u tin trong vn hc, con ngi Vit Nam t phi mnh ra trc mnh ra trc con mt ct vn ca chnh mnh quyt lit n vy. Bt u t nhng nm u ca thp nin 80, Nguyn Huy Thip bc chn vo lng vn nhng phi n thng 01 nm 1987 khi bo Vn ngh ng chm truyn c tch Nhng ngn gi Hua Tt th tn tui ca nh vn mi c ch n, c bit sau l truyn ngn Tng v hu gy xn xao khng ch trong i sng vn hc m cn trong i sng x hi. Nm 1988 Nguyn Huy Thip cho trnh lng mt lot truyn ngn khin cho l lun ph bnh vn hc nc nh khi sc mnh m nh Vng la; Phm tit; Kim sc ngoi ra cn c Git mu; Nhng bi hc nng thn; Nhng ngi th x. Sng tc ca Nguyn Huy Thip vn trong mt dng mch chy: Thc trng x hi, con ngi c chuyn ti khi th bng chnh hin thc khi th l biu tng ni n x hi ng i khi th mn qu kh ni ti tng lai vi nhng truyn ngn tiu biu nh Trng Chi, i th m vui, Nguyn
23
Th L, Ti c v trng pht, Sang sng; Thin vn, Thng nh ng qu, Ma Nh Nam, Thng c cho i bc, Chn tru ct c, Khng khc California, Con gi Thy Thn, Bi hc ting vit. Con ngi l i tng phn nh ca vn chng, nhng giai on ny Nguyn Huy Thip khng cn l "Nh vn ca nhng con ngi b s nhc" nh li nhn xt trc ca nh nghin cu vn hc Hong Ngc Hin na m con ngi trong tc phm ca ng mc du vn cn tt xu song phn tt p nhiu hn, n n cha ngay c trong nhng con ngi bnh thng xung quanh chng ta: a so sang sng, Sng d lm, Th cm, Nhng ngi mun nm c, Chuyn ng Mng; Chuyn b Mng; Ch Hot ti, Nhng ting lng lu lo lu l, Cnh bum nu thu y, Quan m ch l. Nhn vt l mt yu t ngh thut khng th thiu trong th loi truyn ngn. Ty theo quan im ngh thut ca mi thi i, ty theo mc ch v sng tc ca nh vn m c im nhn vt trong sng tc ca h l khc nhau. Trong nhng sng tc trc nm 1975, cc nh vn khi qut hin thc ch yu qua cc nhn vt loi hnh - l nhng nhn vt th hin rt r tnh cht i din s ng, cng ng. Nhn vt vn hc trc 1975 hon thnh s mnh trong mt giai on lch s huy hong, d di nht ca t nc. Sau nm 1975 vi nhng thay i cn bn trong quan nim v con ngi th gii nhn vt trong tc phm vn hc ca cc nh vn ht sc a dng v phong ph nhn vt trong truyn ngn vi c trng c bn ca th loi truyn ngn l kh nng khi qut tham gia chuyn ti bao vn bc xc ca i thng sau chin tranh. Con ngi trong vn hc thi k i mi khng cn mang tnh s thi m mang tnh o c, th s, i t. Vn hc thi k ny i hi nh vn phi c t duy mi trn cht liu i sng ang bin i, chuyn ng m cha h bit trc. Nhn vt vn hc khng cn n
24
chiu m tr nn a chiu, c bit l cc loi hnh nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip, iu m chng ti s gii thiu ti chng II.
25
CHNG II
CC LOI HNH NHN VT TRONG TRUYN NGN CA NGUYN HUY THIP 2.1. Nhn vt i thng 2.1.1. Nhn vt i thng mi trng thnh th. Vn chng ca Nguyn Huy Thip " hai ln l: Ni dung l, ngh thut l" [38, tr.6]. y chng ti mi n nt khc l, c o ngay h thng nhn vt. Nhc n mt s nh vn tiu biu ngi ta thng nh ngay n nhng nhn vt in hnh i km vi tn tui ca nh vn, chng hn Nam Cao c Ch Pho, V Trng Phng vi Xun tc , Ng Tt T vi Ch Du cn Nguyn Huy Thip khng c in hnh nhn vt, nhiu ngi bi theo quan nim ca ng "con ngi phong ph n mc mi cc nhn khng ai c ci khng thc ca n". Nhm nhn vt i thng trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip l minh chng r rng nht cho iu ny. Nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip cha y mu thun v nghch l, chng sinh ng v a dng nh chnh cuc i, khng chu b hp trong khun mu c sn. C Thy trong Tng v hu l nhn vt i thng vi s pha trn nhiu phng din con ngi hin i. Thc dng n tn nhn: Vic lm ca c khin chng ta git mnh, sn gai c. Lm vic bnh vin sn, c tn dng nhng rau thai nhi b i em v nu cho ch, ln. Tnh ton mt cch chi li, r rng: "Anh thi ht thuc l ga lng i. Nm nay nh mnh ht thu 27 nghn, chi lm 18 nghn, cng l 45 nghn" [48, tr.23].
26
Sng phng n lnh lng: ng Bng l ch nhng cho vay tin nhng vn "bt ng phi k cc" [48, tr.21]. Nhanh nhn, hot bt, tnh to trong hch ton kinh t: Chi tin lm c m ma ht sc cn thn: "Em nghe ht ri, em tnh 30 mm, tm trm ng mt mm, ba tm hai t, hai t nghn, ph ph su nghn. Vic mua bn em lo. C giao cho c Li. ng nghe ng Bng, lo y u lm" [48, tr.26]. Bn cnh Thy cng nhn nhn vn rt thu o: ng Bng la chng c ly bn nghn. Khi chng nh i li tin c bo "thi, coi nh tr cng. Lo y tt nhng ngho" [48, tr.26]. ng C xin v qu bc m b v, c hi: "Th hai cha con c bao nhiu tin? ng C bo: Chu c ba nghn, ng cho hai nghn l nm. V ti bo c, ng ly hai nghn ca ng, ti b cho hai nghn y, li cho thm nm nghn. Th l hai cha con c chc nghn i c" [48, tr.24], bit tn trng tn ti trt t"Cha l tng, v hu cha vn l tng, cha l ch huy" [48, tr.20]. B chng v hu nhng khch kha vn nhiu, chng c ly lm ngc nhin, thch th. C nhn xt ngay: "ng mng ... h ch nh v" [48, tr.20]. Thc t sau ng nh li nhn xt ca c. Trc vn nhc nhi ca x hi ngy nay s xung cp ng lo ngi ca o c con ngi. C pht biu ngay: "Chuyn y l thng. By gi lm g cn c trinh n. Con lm bnh vin sn, con bit" [48, tr.29]. Chng Thy l ngi nhu nhc, ch bit n khoa hc c khng khi chn nn sa vo tay nhn tnh song vn chu o vi chng con. Nh vy nhn vt Thy xu hay tt chng ta khng th phn bit rch ri, trong con ngi c tn ti nhiu con ngi, iu m trong vn hc trc y chng ta t gp. Ci "mi" ca Nguyn Huy Thip cng nhng sng tc xut sc thi k i mi ca vn hc l ch ra c ci y su b n ca con ngi. Con
27
ngi bnh thng ai chng c khi thin - khi c, khi cao c - khi thp hn, khi xu - khi tt, khi tnh to - khi kh kho... mi l con ngi ch thc. Lp Tnxti tng v "con ngi nh dng sng". "Nc trong mi con sng nh nhau v u cng th c nhng mi con sng th khi hp, khi chy xit khi th rng, khi th m, khi th trong veo, khi th lnh, khi th c, khi th m. Con ngi cng nh vy. Mi con ngi mang trong mnh nhng mm mng ca mi tnh cht con ngi v khi th th hin tnh cht ny, khi th th hin nhng tnh cht khc v thng hon ton khng ging bn thn mnh tuy vn c l chnh mnh". (Dn theo Nguyn Hi H). Sau ny M. Bakhtin ni "Con ngi khng th ha thn n cng vo ci thn xc x hi - lch s hin hu. Chng c hnh hi no c th hin c ht tt c mi kh nng v yu cu n, chng c t cch no n c th hin cn kit ht mnh cho n li ni cui cng nh nhn vt bi kch hoc s thi, chng c khun hnh no c th rt n vo y p m li khng chy trn ra ngoi. Bao gi cng vn cn phn nhn tnh d tha cha c th hin" [5, tr.73]. kin ny va ch ra tnh cht phong ph, phc tp ca con ngi vi t cch c nhn, va cho thy c tnh "nhn loi" vi t cch ging loi m t nhin nho nn. ng Bng (cng trong Tng v hu) l kiu ngi t hc, l mng, bm trn, thc dng n hn nhin song trong thc t cuc sng hin nay khng him loi ngi ny. G ng quan ti cho ch du m ng tnh ton "Mt m b xa lng. Ai li i ng quan ti bng g di bao gi? bao gi bc m, cho ch b vn". Ni vi chu du nhng ng cng chng cn t. ng sai chu du "ch Thy luc cho ti con g, nu h ni xi.V ti hi My cn go h ch? ng Bng bo: M my, sao hm nay c ngt xt th? Ba cn! V ti bo ti: H hng nh anh kinh b m" [48, tr.26].
28
Nguyn Huy Thip cho mi s, mi vic din ra trn tri, thng bng nh n s phi nh th, con ngi c vic ni nh n ngh, chng cn y im, t nh g c. Nh vn c quyn h cu khi xy dng nhn vt nhng cho d Nguyn Huy Thip c h cu i chng na th nhn vt ca ng vn rt quen thuc vi i thng, nhiu khi n mc nh va bc t cuc i thc vo trang sch. Qua nhng nhn vt ca cuc sng i thng sau chin tranh Nguyn Huy Thip phi by mt cch kho lo mt tri ca cuc sng hin i. X hi hin i i hi mi ngi cn phi ch n vn o c, phm cht con ngi.Vng quay nghit ng ca cuc sng hin i khin con ngi t quan tm n nhau hn, sng thiu tnh ngha hn. Trong thi k i mi, khi nhiu nh vn cn n trnh vn ny th Nguyn Huy Thip cnh tnh con ngi trc li sng thc dng v s xung cp gh gm ca o c trong x hi hin i. thi k lch s trc y khi t nc cn chin tranh, con ngi c th sng hon ton bng tnh ngha, khng cn so o tnh ton nhng x hi mi ca chng ta i hi: Ch tnh ngha khng thi cha , con ngi ngy hm nay cn phi sng phng, tnh ton phn minh. Tuy nhin, nu s sng phng trong hch ton kinh t len li vo ng tr trong mi lnh vc ca i sng tinh thn th ht sc nguy him, cuc sng s tr nn khng khip khi quan h gia ngi vi ngi ch cn li quan h "tin trao cho mc" v tnh ton v li. Nhn vt i thng ca Nguyn Huy Thip phong ph a dng nh chnh cuc i thc, l lo Kin trong Khng c vua - ga v 11 nm, hy sinh bn thn mnh, vy nui cc con khn ln. Nhng hm thy con du tm, bn nng sinh tn i thng ca con ngi thc dy, Lo khng km ch c mnh bc gh nhn trm. "Lo Kin (... ) bc chic gh u, tro ln nn th ng sang bung tm. Trong bung tm, Sinh ng kha thn" [48,
29
tr.55]. Sinh hot tnh dc l mt phn quan trng lm nn hnh phc ca ngi i, nhng n li v cng t nh lin quan n o c con ngi nn ngi ta thng giu su trong ci v nhung ca l gio, l ngha. Nguyn Huy Thip din t tm l, hnh ng ca nhn vt mt cch nh vn c trong sinh hot i thng khin chng ta hiu thm v thng cm vi ci "tnh ngi" trong Lo Kin. Con ngi khng bao gi pht trin theo mt ng thng duy nht, mt con ngi c th va l th ny va l th kia. S gii quyt "mu thun"gia anh con trai tn oi v Lo Kin khi anh ny bt gp b mnh ang nhn trm ch du tm cng cho thy tm l ca con ngi lun thay i t thi cc ny sang thi cc khc ch khng phi bt bin "oi cau mt tt Tn rt au.(... ) Lo Kin vi tt xung gh, np cnh ca, lt sau chy ra hi: Sao nh n?. oi bo: N v gio dc th nh. Lo Kin chi: Th my c gio dc ? oi nghin rng ni kh: Ti cng v gio dc nhng khng nhn trm ph n ci trung. Lo Kin im.(...). oi bo: Ti khng tha th u (... ). oi ni: Con xin li b [48, tr.55-56]. Lo Kin i x vi con ci nhiu lc tng nh khng c tnh rut tht, lo chi con ci trong nh m c a nh ang nguyn ra nhng k mnh cm ght nht "Nh vi oi, lo bo: my y ? Cng chc g mt my? Li nh hi, ch tc ch t khng bit, ch gii c khot!. Hay vi Khm, cu sinh vin nm th hai: rui nhng! Hc vi hnh! Ngi ta dy d my cng ph cm toi. Vi Cn, lo c hn, thnh thong cng khen nhng li khen li qu li chi: Hay tht, ci ngh co u ngoy tai ca my, nhc th nhc nhng hi ra tin" [48, tr.47]. Song cng chnh con ngi y li rt quan tm n mi ngi, sng ht sc trch nhim: "Rm thng Chp, lo Kin i ngn hng rt li tit kim c tm nghn ng. Lo Kin mua cho Tn ci o s mi, mua cho Sinh i bt tt, cn li tin mua c cho Cn" [48, tr.57].
30
Con ngi ng l mt th gii y b n phc tp. Trong truyn ca Nguyn Huy Thip chng ta cn bt gp kiu nhn vt i thng ton s tm ti, tnh ton v li l Hnh trong "Huyn thoi ph phng" xut thn nng thn nn "t c dp tip xc vi gii thng lu thnh th" [48, tr.255], anh ta phi sng mt cuc sng ngho nn, thiu thn nn t "Xy dng cho mnh np sng khc k c bit. Hnh khng ht thuc, khng ung ru, khng ph phm tin nong vo cc tr cao hng ngng cung" [48, tr.256], "Thng thng, ch nhng khi no tht c lm hoc tht mt mi y mi dm n mt bt cho lng (... ). n bt cho, Hnh phi cp i mt khon chi tiu no y, th d mt tun phi bt i mt mn n mn. y l lut Hnh ra nghim khc vi mnh" [48, tr.258]. Ch v sng lu trong s thiu thn, i ngho Hnh thy s n, anh ta khao kht thm thung cuc sng ca nhng ngi giu c. Khi c tip xc, lm quen vi nhng gia nh giu c anh ta tranh th ly lng, to nim tin bng mi cch, k c " Xn tay o ri a tay m dc theo ci rnh y bn, lng bng nc bn, thm ch cn c c cc phn ngi" [48, tr.258], tm li chic nhn cho m con b Thiu. Khng dng li , bn cht ca Hnh bc l r hn khi Hnh "thm thung" nhn chic v s ca Thoa cng xri vi chic v ca mnh nhng n c hai m con Thoa mang "i l gn mt chc cha" [48, tr.259,] v "c mt s bo tr v hnh" [48, tr.259]. T ny sinh nh dn n hnh ng cp git trng trn chic v ca Thoa v vt tr cho Thoa chic v ca mnh. Khao kht c tin bng mi cch khin mt g trai qu ma, chn cht tr thnh mt k tng tn lng tm, cp git gia ban ngy ti nh ngi quen mong c c s giu c. Nguyn Huy Thip ch ra s tha ha, bin cht ca con ngi thnh th trong mt x hi y bin ng v phc tp.
31
Nhn vt ca Nguyn Huy Thip c khi mo m d dng v ngoi hnh (Nhn vt Cn trong truyn ngn cng tn) c miu t "a b ny tht cng khng phi l ngi, n k hnh d dng, u n to tng, hai chn tay mm ot nh chng c xng, ch hi lch trng tm l ngi n ng knh ra t" [48, tr.36], nhng Cn li thu hiu cuc i " Cn cng chng l g cuc sng con ngi... n my l ai, n my l ta... i cm rch o ha ra n my... Cuc sng con ngi y bt trc v v ngha, h sng cng nh Cn, nh lo H, nh con giun, con d, nh con ong, ci kin... . Cn ch au n v Cn khuyt tt" [48, tr.38], trong Cn cng chy bng kht khao hnh phc i thng: Cn thch c Diu. C Diu l ngi mt giai cp hon ton khc vi Cn " ngi lc no cng thm nc nc hoa, bng phin" [48, tr.38], Cn sn sng nh i tt c c ng vi c Diu v khi bit mnh c con vi c Diu, Cn mng n mc nh in di. Nh vn gip ngi c thng cm vi ni au, s bt hnh ca con ngi m trong cuc sng i thng chng ta vn thng gp. Nhm nhn vt i thng mi trng thnh th ca Nguyn Huy Thip phn nh c bn cht ca con ngi hin i, con ngi thnh th sng vi nhau nhiu gi di, nhiu toan tnh, v li nhng gi tr o c ang tng bc b tan r, bng hoi. Vn nhn phm ca con ngi khng phi n Nguyn Huy Thip mi xut hin, cch Nguyn Huy Thip hn bn mi nm Nam Cao bn khon v vn ny v ng thng "t nhn vt ca mnh vo mt tnh th cheo leo ni ranh gii gia con ngi v th vt. V nh vy th ngi bt ca nh vn cng cheo leo vy thay!" [36, tr.175]. Nguyn Huy Thip th li nhn vt t bc l mnh mt cch t nhin trong ci bnh thng ca cuc sng hng ngy. Ngi bt lnh lng ca Nguyn Huy Thip c thn nhin phi by trn trang sch s xu xa, b i, nh nhuc ln cao thng, tt p ca con ngi. V th, c ngi cho: Ngi bt ca Nguyn
32
Huy Thip l tn nhn thm ch v lun. theo nh ph bnh vn hc ng La "S nhn nh trn v Nguyn Huy Thip l cha chnh xc. Nu c mt a tr b mn nht khc, mt ngi d n bng cch cho n mt ci ko; mt ngi khc th khng cho ko m mi mt ng bc s n m banh ci nht y ra, rc thuc vo. Nguyn Huy Thip l trng hp th hai. Vit trung thc v ci xu, ci c, ngi ta nhn ra l ci xu, ci c, gh tm, cm th chng th khng th lm tn nhn, v lun" [38, tr.149]. C ngi li cho rng: Vn chng ca Nguyn Huy Thip thiu Tm. Thc t c phi nh vy khng? cng vn theo ng La th " vn chng thiu Tm l vn chng cao, hng ngi ta lm iu xu, iu c hoc l th vn chng le m thin h, th , che y, sn pht ln ni kh au ca con ngi. Vn ca anh Thip khng nh th. C ngi ni anh vit truyn vi dng xu, m ch ngi ny ngi n. Ti ngh, vit ra nhng ci xu ca nhn vt m ngi i nhn ra c ngi ny ngi n, ri ngi ny ngi n cng nhn ra mnh, th chnh nhng ngi ny ngi n y thiu tm ch khng phi ngi vit thiu tm" [38, tr.149]. Bng sng tc ca mnh, Nguyn Huy Thip tht s li nhng nhn vt mang du n i thng m nt. Trong khi vn hc thi k i mi ang l cng vic phi by, t co nhng hin thc x hi phc tp, th Nguyn Huy Thip khng lao vo dng chy chung . ng i theo mt con ng khc: Tm v ci bn cht ca con ngi gia i thng. Nguyn Huy Thip coi con ngi va l im xut pht, va l yu t nhn thc ch yu, va l ci ch sng to ca vn hc. 2.1.2. Nhn vt i thng mi trng nng thn c Nguyn Huy Thip, chng ta cn bt gp mt loi hnh nhn vt i thng na l nhng con ngi nng thn cng mi tnh cch: nht nht, chn cht, hin lnh, bm trn, cn .
33
Nhn vt "Ti" trong truyn Chy i sng i c tui th gn lin vi con sng v bn , c nim vui thch mang c tnh ca tr con nng thn vng bn Cc: thch ma c mi. Nhng ri gia nh cu chuyn v thnh ph, ha nhp cng cuc sng thnh ph cu dn qun k nim tui th. y cng l l thng i khi cuc sng y vt cht bao bc con ngi ta, cho n mt ngy c dp v qua bn Cc, k nim xa thc dy nhn vt "Ti" thy lng bi hi, xao xuyn bng nhn thy ha ra cuc sng mnh ang sng tht v ngha. Nguyn Huy Thip mun thng qua nhn vt "Ti" chng minh: Con ngi ta cn coi trng qu kh, coi trng gi tr tinh thn cn vt cht ch l ph du. Trong i thng khng t ngi khi v gi mi git mnh chim nghim ra iu . Trong truyn Nhng bi hc nng thn nhn vt ch Hin p ngi, p nt mun thot khi cuc sng ngt ngt, t tng ca lng qu song chng tm thy con ng i. Ch tm s " nh qu s nht l bun chn. Cng vic th chng s. Nhiu khi bun chn qu, ngi c b ra. Hi y anh Tm i b i, ti nh t t v bun chn qu. Ti nm mt mnh rung ng, gia t kin vng. Ti tng kin vng t th nht nh cht. th m khng cht. N thng mnh hay sao ch? Chc n thy ti tr qu m cht th ph" [48, tr.138- 139]. Anh gio Triu cng trong Nhng bi hc nng thn i din cho t tng tin b nng thn, anh hiu tc hi ca bn c hc m ngu dt: "Ti y ny, ti hiu su sc s ngu dt ca bn c hc tai hi th no, va phn ng, n va nguy him, li va mt dy. S ngu dt ca bn c hc tm gp vn ln so vi ngi bnh dn" [48, tr.142] anh cng nm rt chc nh hng ca cuc sng th n nng thn "Vi nng thn, tt c bn dn thnh ph v bn c hc vn chng ta u mang ti trng. Chng ta ph tan ph nt h ra bng nhng lc th vt cht ca mnh, c gio dc ln khoa hc gi cy, hnh h bng lut l, la bp bng tnh cm, bc lt tn xng ty, chng ta d
34
nng thn bi thng tng kin trc vi ton b giy t vi nhng khi nim ca nn vn minh" [48, tr.147] anh am hiu v chnh tr nh mt nh chnh tr thc th "Tt c dn chng cng ng nh th. H sng nh kin c thi, xng x, loanh quanh kim n chng c l bao. (... ). Cc nh chnh tr, cc thin ti l k c kh nng x dt dn chng v c mt pha. Dn chng cu li ch cn t li l h s a dua nhau bu n" [48, tr.148] v "Thi lon dt khot phi c mt nn thng tr b o. Cn thi bnh, ng li chnh tr b o s a dn tc n thm ha. Ch c mt nn chnh tr vng o, dn ch, tn ngha, v vn ha o c cao mi lm cho t nc phn vinh" [48, tr.148]. Con ngi hiu bit su sc y gp Hiu (Mt chng thanh nin c hc thnh ph v nng thn chi) nh gp c c hi bc l mnh, sau khi by t tt c nhng hiu bit ca mnh anh gio Triu b mt con tru in hc cht. Ci cht ny l mt s gii thot cho anh bi nu khng s am hiu ch em li au kh cho anh trong mt mi trng cn tn ti y nhng h tc ca nng thn Vit Nam. Chng ti xin ly ba cm ca gia nh Lm lm v d: "Ch Hin dn hai mm cm. Mn bng ln h dnh cho hai b con Lm v ti. Mm by sn dnh cho b Lm, m Lm, ch Hin, ci Khanh vi thng Tin. Canh cua nu rau dt, c pho, tm rang... Mm ca chng ti thm vi c lc v hai qu i xanh cho b Lm ung ru" [48, tr.134]. Ba n ngho ch vi th thc n xong, nhng vn chia lm hai na. Na trn cao dnh cho n ng con trai, na di thp dnh cho m b, ph n. Khng th khng ng lng trc tn kch a b mi by tui ngi trn, c b tm mi tui ngi di; con, chu ngi cao hn b, hn m. th mm trn ngi ta cn ung dung hng c quyn c li cho d th c li y ch l vi c lc, hai qu i xanh. Ch nhn ba cm ngi ta thy s thng tr nghit ng ca thit ch phong tc. Ba cm y chnh l mt x hi t nht l x hi nng thn - thu nh: y ry h tc, y dy quan liu, c ln
35
nut c b, ngi trn k di, k mnh hip k yu... v ngi ta hn nhin chu s y a trong th ngc tinh thn y, nu c s phn ng, cng ch l ku ca, than vn kn o ngoi. Ci th di ca b Lm "Cc c ton chim to" c th l mt cch giu dim ni bt bnh. Trong truyn ca Nguyn Huy Thip khng cn tn ti giai cp nhng y vn cn s tn ti s khc bit gia ngi tr thc v nng dn. Kiu ngi nh anh gio Triu l "Ca him" ca nng thn Vit Nam. Tm hiu truyn "Thng nh ng qu" nhn vt Nhm ngay u truyn t bch "Ti sinh ra lng qu, ln ln lng qu" [48, tr.182] v "Ti m mng lm, hay ngh" [48, tr.182] qua Nhm, ngi c c th hnh dung v cuc sng lng qu: M sng ra ng lng, tra nng i lm v kht c th ung hng go nc ma "Ti ra b nc ma mc y c mt go da ung ng c". [48, tr.167] ba cm nng thn m bc song Nhm n mt cch ngon lnh "Ti n cm. Cm c rau khoai lang luc, c mui, c tp kho kh. Ti n mt lo su bt cm". [48, tr.184]. Tm l ca mt chng trai nng thn quen vi lao ng cng in du n m nt Nhm khi i n Quyn: mc o mi thy ngng nn li ci ra mc chic o b i bc mu ca b. Chng trai nng thn tn Nhm y cn rt tin b trong t tng: Lun suy ngh v kip ngi cay ng, mong mun thay i cuc sng ca qu hng, m c lm giu trn chnh ng rung qu hng mnh. Tip theo nhn vt Nhm, chng ti ginh s ch cho ng gio Qu, mt ng ca lng qu nhng quan nim sng v cch sng vt ra khi ly tre lng: khi cha m i hi v cho ng, "ng gio Qu bo: Ly ti th ng s ngho l mt, ng s nhc l hai, ng ghen tung l ba, phi trng lim s l bn". [48, tr.193]. Bn tnh hay thng ngi nn mt ln i chm thi Hi Phng gp c gi giang h khng c ni sinh n bn a v lm v hai. Ly ng gio Qu, c gi giang h vn quen thi phong tnh hay i li vi
36
nhiu ngi "ng gio Qu cng mc, ch bo: C ng vi ai th nh i tin, khng c tin th ly thc hay ly ln vt th vo ch ng ng khng. C lng ci, ng gio Qu cng mc". [48, tr.193]. ng quan nim "c sch c tri thc. C tri thc sng i mnh c ngha" [48, tr.194] nhng khi dy tr con ng li " khng chu dy theo sch gio khoa, c tc ng ca dao m dy" [48, tr.193]. ng mun a tr con ra khi s gio iu, khun mu ca sch v n vi nhng kinh nghim thc t qu bu ca cha ng. Chng ti khng hon ton ng vi cch ng x ca ng gio Qu nhng r rng t anh gio Triu trong Nhng bi hc nng thn n ng gio Qu trong Thng nh ng qu nhn vt ca Nguyn Huy Thip c s pht trin i ln, anh gio Triu cht v s c n gia nhng h tc lng qu cn ng gio Qu bc qua c nhng h tc y. Nhn vt cui cng m chng ti quan tm truyn ngn ny l nhn vt ch Phng. Phng l mt chng trai nng thn t hc, tng lm nhiu ngh kim sng: th cy, th xy, th mc, nh xe b... sau khi ly v quyt ch lm giu nn b i o vng, tin u chng thy ch thy thn tn ma di tr v lng. Thc t hin nay nng thn c kh nhiu ngi mang hy vng i i phng tri xa sau tr v lng ging nh Phng. Bng kinh nghim ca nhng thng ngy ln ln ni t khch qu ngi Phng c kt ra rng "Trong thin h khng phi ch c ngi u, c cc thnh nhn, c yu qui" [48, tr.182]. Tr v lng, tm tnh Phng thay i: Lc th nh ngi khi th trai gi lng nhng... hon cnh x hi tc ng lm thay i tnh cch con ngi. Nh vy, Nguyn Huy Thip miu t nhn vt bng cch th hin ci nhn ca nhn vt v x hi. Thng qua cch nhn, quan nim ca nhn vt v con ngi, v x hi chn dung nhn vt hin ln r rng.
37
Nguyn Huy Thip ng ngoi thng l bnh thng khi cm bt sng tc, l ng khng quan tm n vn xy dng in hnh nhn vt m vi Nguyn Huy Thip bt c gng mt no cng c nhng biu mu trong cuc sng, gp u ghp m khng cn phi phn tch, l gii cho d n l nhn vt vng nng thn hay thnh th. Nguyn Huy Thip thu hiu quy lut ca cuc sng, y cng l mt kha cnh gp phn c lc lm nn s thnh cng trong cc sng tc ca Nguyn Huy Thip. 2.2. Nhn vt lch s 2.2.1. ti lch s trong sng tc ca Nguyn Huy Thip ti lch s l mt ti quen thuc trong vn hc Vit Nam. V c bn, c th phn chia nhng tc phm vit v ti lch s thnh hai phng hng ln: khuynh hng ti hin ton b lch s mt giai on no , vi nhng bin ng x hi di tc ng ca nhng nhn vt lch s. Khuynh hng ny thng gn vi cch nhn ca h t tng chnh thng. y s phn chia cc lc lng chnh ngha v phi ngha tng i r rng. Cc tc gi thin v ca ngi th hin thin cm vi pha chnh ngha v ng s ngc li vi pha i lp. Khng kh ca loi truyn vit theo khuynh hng ny l khuynh hng s thi honh trng. Bn cnh l khuynh hng ti hin nhng nhn vt lch s vi nhng s phn c th, v thng qua nhn vt, tc gi bc l ci nhn ca thi i mnh hoc s dng nhn vt nh mt phng tin gi gm nhng ngh v cuc sng. Nhng tc phm vit theo khuynh hng ny ch yu xut hin trong vn hc hin i, khi lch s i vi con ngi ch l ni h nhn thc nhng ci hm nay thng qua mt s lin h i chiu no . Cng c nhng nhn vt lch s c miu t mt khc l so vi bn thn h trong chnh s, th hin s nghi ng ca con ngi i vi nhng bng gi tr trong qu kh. Vit Nam, trc Nguyn Huy Thip, cc truyn
38
vit v ti lch s thng xut hin khi gi tr c ang dn dn b ph nhn v con ngi cha kp xy dng nim tin hoc khng th c c nim tin vi hin ti. y l lc nh vn vit v lch s hoc bng tm lng hoi nim n thun hoc vi mc ch gi li nhng truyn thng ca cha ng thc gic con ngi ngy hm nay sng xng ng hn. Vn hc Vit Nam trc nm 1975 thng thin v ngi ca hoc ph phn lch s theo quan im chnh thng. n vn hc sau 1975 c rt nhiu tc phm vit theo khuynh hng ph b nhng quan nim truyn thng. Tnh cht h cu ca tc phm ngy mt m hn. Bn cnh ngh thut h cu t nhng nhn vt v s kin lch s c tht, trong vn hc cn c nhng nhn vt v s kin hon ton do nh vn tng tng ra. ti lch s thc s thu ht c s quan tm ca cc nh vn ng i. Mi nh vn c cch x l ring ca mnh vi ti ny, v trong s h, Nguyn Huy Thip l ngi c cch x l c o hn c. Nguyn Huy Thip c c mt chm truyn gi l truyn "Lch s gi". "Lch s gi" l khi nim c nh nghin cu vn hc ng Anh o dng trong bi "Kip lun hi ca Nguyn Tri qua Nguyn Th L": "Nguyn Th L vn l nm trong quy c tr chi truyn lch s - gi. C iu, y, Nguyn Huy Thip lm nhiu ng tc gi hn: kh nhiu ch thch - tm ci cho mt truyn ngn trong by ci dng nh mun nhc nh tnh cht c tht ca truyn" [38, tr.268]. Nh nghin cu x hi hc Thy Sng trong bi vit "V mt cch hiu truyn ngn Vng la" trnh by mt cch c th hn v truyn lch s gi, theo Thy Sng: truyn lch s gi "l mt sng to c o ca Nguyn Huy Thip, trong tc gi mn lch s, nhn t ra nhng vn c tm khi qut ln lao, mang tnh trit l lch s khng d g nm bt" [38, tr.195]. Nh vy, trong truyn "lch s gi", nhng nhn vt, s kin lch s ch l ci biu hin, cn ci c biu hin li c n i sau hng lot nhng
39
tnh tit, tnh hung m tc gi xy dng nn. Do vy, truyn ngn ca Nguyn Huy Thip tr nn a ngha, mi mt ngi c li c cch hiu khc nhau v th gy nn s tranh lun gay gt. Chm truyn "Lch s gi": Vng la, Kim sc, Phm tit va mi ra i gy tranh lun si ni trong bn c v gii nghin cu ph bnh. Tc gi chn bi cnh u thi Nguyn v Gia Long, vi nhng nhn vt ni ting: Nguyn Hu-Quang Trung, Gia Long, Nguyn Du nh nhng gi tr n nh ca lch s lm ngun cm hng sng to. Sau chm truyn lch s gi: Vng la, Kim sc, Phm tit hng lot nhng truyn gi lch s khc ra i: Ma Nh Nam, Cht Thong Xun Hng, Thng c cho i bc, Nguyn Th Lchng t Nguyn Huy Thip c cm hng mnh lit vi nhng ti lch s, c bit l vi nhng nhn vt lch s ni ting. Vit v nhng nhn vt ny khng phi l tc gi nh gi li lch s ca dn tc, m n l "kt qu ca s mt mi bi nhng khun mu, m thc c, biu hin ca s chn chng ci lgic duy l hnh thc, ci trt t chnh xc, gin n. Trc lch s, anh cm thy mun ln ting, v anh thc nh nhiu ngi khc rng: khng th quay lng li vi lch s dn tc, v l s t st. Nhng cn n thng vi lch s theo kiu truyn thng xa nay th anh thy t t hiu qu" [38, tr.333] Nguyn Huy Thip vi vic s dng truyn "lch s gi" khng ch phn nh c ci " xy ra" m cn d on c c nhng ci "c th xy ra" trong lch s. V th lch s hin ln trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip tr nn a dng, nhiu chiu hn. Thng qua , vn tc gi t ra khng ch c ngha trong qu kh, m cn c gi tr cho n c hm nay v mai sau. Vi ti lch s to dng nn c mt bi cnh c xa bao trm ln ton truyn ngn. chm truyn Vng la, Kim sc, Phm tit, Nguyn Huy Thip lm sng dy c khng kh u thi triu i nh Nguyn v Gia Long. l cnh lon lc khi triu nh Ty Sn tht th:
40
"Lc ny Bc H nhn nho lm, triu nh Ty Sn nh trng u ng. Bn tng Ty Sn tranh ginh nhau, chng bit gi gn ting tm na" [48, tr.160] L cnh n chi xa x ca Nguyn nh vi nhng bui i sn m "th c th sn", vi nhng mn n ngon, nhng m nh khng ng c sai Ln ma kim. Ngay c cnh ma kim ny cng c Nguyn Huy Thip miu t mang m khng kh c knh, huyn b, tot ln khng kh lnh n rng rn :"Ln cm thanh kim gia truyn, ma loang long, nghe nh c gi thi bn b [48, tr.159] truyn Cht thong Xun Hng l khng kh ngt ngt n c qunh c trng ca lng qu Vit Nam th k XVIII. l ting m rao bt pht Hu, l nhng tnh ton qut nt ca Tng Cc v L C, l s trong sch n tinh khit ca ngi t ng c knh ca nh Tng Cctt c to nn mt "mi trng" lch s cho nhn vt Xun Hng xut hin. Trong truyn ngn Nguyn Th L, Nguyn Huy Thip ti to li khung cnh lch s ca ng th k XV mt cch sinh ng: "ng th k XV di triu vua L Thi Tn c v p ca ngi m ng. Nng ngoi ng rc r. Nhng hng cy cm ngui n hoa. Nhng cy dng liu ng ngc bun. Tri rt xanh. Gia tri c m my trng trng ht dng iu ca mt nh hin trit" [48, tr.326]. Khung cnh ny gp phn to nn mt cm hng m h, huyn b v thi gian v khng gian trong truyn ngn. Trong truyn ngn Thng c cho i bc bi cnh lch s c hin ln y chnh l khng kh thi c ln xn u th k XIX, thi k ca nhng nh nho tht th: "Ting loa ran ln, m m lanh lnh. Ting i lc ng ca ngi nh thy kha, ca tiu ng, ca lo bc, ca qun gia nh lu i chng ra v
41
trong m ti lp lo nh uc" [48, tr. 390] Bi cnh y tr thnh ci lm ni bt s c n lc lng ca nhn vt T Xng. Bi cnh lch s cn c tc gi gn cht vi nhng mc lch s quan trng, cng to nn s sinh ng m chn thc: "Nm 1802, Nguyn Phc nh chim Thng Long, ln ngi vua, t tn hiu l Gia Long" [48, tr.163- 164]. "Nm K Du(1789) Quang Trung Nguyn Hu ko qun ra Bc dit Mn Thanh xong, tm cch an dn" [48, tr.174]. "T Xng sinh nm Canh Ng 1870, mt nm Bnh Ng 1907" [48, tr.389] v"T Xng ly v, tn v l Phm Th Mn, hn T Xng mt tui, mt nm 1931, qu lng Lung ng, huyn Bnh Giang, tnh Hi Dng" [48, tr.390]. Tt c nhng iu va k trn chnh l phng nn cho nhn vt lch s xut hin mt cch chn thc hn. Mt khc n cn l "ma lc" cun ht ngi c vo khng kh m o, h thc ca cu chuyn, khin ngi c c "tng" l mt cu chuyn lch s tht. 2.2.2. Nhn vt lch s trong mng truyn ngn"Gi lch s" ca Nguyn Huy Thip Bc vo th gii ngh thut ca Nguyn Huy Thip, ngi c khng ch c tip xc vi nhng con ngi bnh thng gia i sng ht i quen thuc hm nay m cn c gp g danh nhn, ngh s, anh hng ni ting trong qu kh ca lch s dn tc: Gia Long, Nguyn Du, Quang Trung, Nguyn Tri... Tuy nhin, cc nhn vt c tht trong lch s ny qua cch x l vn hc ti tnh ca Nguyn Huy Thip c nhng nt mi l so vi hnh tng lch s m chng ta tm thy "Khi miu t mt nhn vt lch s cc s gia thng ch xt h trong nhng gi pht h ng mt vai tr lch s, h ch xt nhn vt trong t th lch s ca n. Nhng lm th tc l ct xn nhn
42
vt, biu hin n mt cch phim din v thm ch c khi xuyn tc v trong lc nhng c nhn c thc v vai tr lch s ca mnh, h thng ng kch" [42, tr.20]. Vn hc cn phi miu t nhn vt lch s mt gc khc, mt cch thc khc. Vn hc cn nhn nhn con ngi lch s vi nhng g n c, cn pht hin ra n nhng iu m lch s khng pht hin c hoc khng ghi li c. Nhng truyn lch s ca ta trc Nguyn Huy Thip t khi k v con ngi i thng, mc d cc nh vn thi c vo nhn vt mt linh hn, lm cho nhn vt c sng. Nu c vit v con ngi i thng h vn vit trn c s m phng chnh s. n Nguyn Huy Thip cc nhn vt lch s trong truyn ngn ca ng l nhng nhn vt c tht nhng khng phi l Nguyn Huy Thip chp li lch s m trn c s nhng nhn vt c tht nh vn c mt cch tip cn nhn vt lch s hon ton mi xa b lp ro ngn cch ko nhn vt t qu kh tr v vi i thng, vi hin ti. Nguyn Huy Thip vit v nhng con ngi ny trong t cch ngi ca h, vi mi gin hn, vi nhng phm cht rt i bnh thng. Chng ti xin dn hnh nh Vua Gia Long, Nguyn Du, Quang Trung qua ba truyn ngn Vng la, kim sc, Phm tit chng minh cho nhng iu va nu. Bng bt php s k Nguyn Huy Thip miu t Vua Gia Long t lc cn ang mu s nghip n lc ln ngi vua v cai tr t nc mt cch ngn gn nhng li kh t m. Vua Gia Long tc Nguyn Phc nh c gii thiu l ngi Gia nh v "nh l ngi a mu, tc k, tnh kin tr, khng tin ai, dng ngi ly ch hip, ch l lm trng, khng coi nhn, ngha, tr tn ra g". [48, tr.155]. Vua Gia Long theo quan nim lch s th l ngi "cng rn cn g nh", chnh v th m T Ngc Lin trong bi vit "V truyn ngn Vng la ca Nguyn Huy Thip" ph phn gay gt khi Nguyn Huy Thip trong tc phm cho rng Gia Long l "Mt khi nguyn
43
liu v gi", l "quc bo", c l T Ngc Lin nhn nhn vt Gia Long qua con mt ca mt nh s hc. y chng ti ng vi kin ca nh nghin cu vn hc Li Nguyn n "c vn phi khc vi c s" thy c ci hn ct ca tc phm. Nguyn Phc nh mu chim bng c ngi vua ng trn nh cao quyn lc tng nh khng cn mong c no hn nhng thc t c nhng giy pht Gia Long li ao c c tr v i thng "Ta ch thch nh ngi thng thi" [48, tr.158]. Nguyn Huy Thip soi thu tm can khng ch ca Gia Long m cn ca tt c cc bc quyn qu xa kia. iu y c th hin r hn trong Vng la "Bui ti ngi vi ti, ng bo: Khanh bit khng, ci l ch y, chng n chun b c ri ch no Trm i qua chng th th ra". (... ). "ng ci: Khanh chng hiu g. Vinh quang no chng xy trn im nhc?" ti ngi nghe nh vua, nhn thy ng tri i gh gm. ng hiu bn cht i sng cng sinh. S phn ngu nhin giao cho ng ng trn nh cao nht, ng khng dm ph v bt c quan h no lm hi i sng cng sinh , bi ph v n, ngha l ngai vng khng cn ng vng". [48, tr.164- 165]. Hnh nh vua Gia Long c khi hin ln qua nhng so snh to bo ca nh vn "ng i, ng, ra, vo, ra cc mnh lnh, chp nhn s tung h ca bn qun thn. ng l ngi cha nghim khc ca l con ch k, n n. L ngi chng ng knh ca cc b v tm thng... ng bit, ng gi, vi bn cung tn m n tr p ng bt lc. ng bit r ci triu nh thin cn do ng dng ln, bit r quc gia mnh ngho i. ng lun lo s bi quyn lc nm trong tay, n ln ngoi sc cha mt con ngi...". Trong Phm Tit Nguyn Huy Thip li cho nh vua t bc l con ngi ca mnh qua cn gin d vi V Vn Hon. Ngn ng ca v vua th k XIX m tc tu n mc "hin i": "Thng khn nn theo voi n b ma kia, u cng chng no. My mn danh ta i n cp vi chi gi ?",
44
"Thng mt xanh kia! k ming l cn d ? Ta cho ct di my! Ta cho my n ct" [48, tr. 179]. Qua y chng t Nguyn Huy Thip vt thot khi khun mu ng khung khi miu t nhn vt lch s. Nguyn Huy Thip nhn nhn, th hin nhn vt lch s da trn ci nhn xc ng, chn thc v bn cht t nhin ca con ngi, l con ngi th vua cha hay anh hng i chng na u c th b hng phc, qu gi trc n b p. Tip xc vi Vinh Hoa trong hon cnh c bit"... Trn ngi khng c mnh vi che" [48, tr.179] sc sng, tui tr, dc vng mi gi khin cho nh vua"... bng nhin xy xm mt my. Nc thm t cung xun Vinh Hoa tit ra thm ngt nh mi hoa sa. Nh vua th di, ng quay ra t, ngt lm i" [48, tr.179]. V vua lun trung thnh vi quan nim sng "Bc vng gi nc l tinh thn, cn gi mnh l th xc" [48, tr.180]. Nh vua b chinh phc hon ton trc v p ca Vinh Hoa. Nh vua au kh n tt cng khi nhn ra "S mnh vng tht l s mnh khn nn, ch c quyn cao c, khng c quyn tin" [48, tr.180]. v tr thnh"mt khi c n khng l". Nhng chi tit ngh thut chng ti va nu cng cho thy Gia Long c rt nhiu im gn gi vi con ngi hin i. n y, chng ti tr li kin phn i ca T Ngc Lin phn trn khng nh rng: Nguyn Huy Thip khng h "bp mo" lch s, nhn vt tuy c nhiu nt mi v bt ng nhng bn cht lch s ca nhn vt th khng h thay i, Gia Long vn l v vua b ln n trong lch s "Triu Nguyn ca vua Gia Long lp ra l mt triu i t hi. Ch xin lu bn c y l mt triu i li nhiu lng" [48, tr.171]. Nhn vt lch s tip theo gy ln nhiu tranh lun nht trong chm truyn "Gi lch s" ca Nguyn Huy Thip l vua Quang Trung. Trc y chng ta ch bit c mt vua Quang Trung trong t cch ngi anh hng o
45
vi, mt con ngi c ti cm qun nh Nam dp Bc th n Nguyn Huy Thip ta thy mt Quang Trung vi kht vng tnh yu, kht vng chim lnh ci p ch thc, mt Quang Trung cng c lc mt i v p v i ca bc vng, khi gp Vinh Hoa "... tht nhin rng mnh, hoa mt, nh ri cc ru qu cm tay" [48, tr.176]. Mt Quang Trung khng t th chin trn m l mt con ngi mang lng trc n, thng xt i vi nhng ni au ca ng loi. Khi nghe tin Ng Khi cht, Quang Trung "... ang m xa tc, i chn t, va i va vp, chy vo bo cho Vinh Hoa bit vic Khi mt" [48, tr.177]. Chi tit y khng ch chng t trnh nhim ca mt v vua i vi thn dn ca mnh, m n chng t tnh cm chn thnh, s yu thng ngm vo trong mu, tr thnh mt bn tnh t nhin s thc dy khi ng trc ni au ca ng loi. Quang Trung v th tr nn Ngi hn v cng cao c hn chi tit i thng y. Quang Trung tr nn gn gi bng xng, bng tht vi nhng gin d rt i thng. Cn tc gin ca Quang Trung vi Ng Khi khng phi l biu hin khinh xut, m l thc nhn cch ca ngi "Xut thn o vi" i vi k "Cp khng bit bao nhiu lc ca thin h" [48, tr.175]. Quang Trung cn c lng nhn t, i lng.Tuy rt yu qu Vinh Hoa nhng Quang Trung cng khng ly quyn lc ca mt v vua p Nng m ch gi Nng bn mnh nhn ngm, tn sng. Vinh Hoa tr thnh mt gi tr tinh thn v gi "Ta c Vinh Hoa nh c bu vt, mt Vinh Hoa bng ba vn ngi" [48, tr.177- 178]. Vi Quang Trung, v p ca Vinh Hoa khng ch l v p th xc, m tr thnh biu tng cho ci p tuyt i, ci p tinh thn m gia chn dung tc khng bao gi vi ti c. Nh vua mun thnh thn vi Vinh Hoa khng c th "ch ly lm bun", ni bun y chnh l ni bun ca mt k kht khao, tm thy v mun chim lnh ci p nhng cha t c chnh v th sau ny khi ra i i mt nh vua "... nhn mi Vinh Hoa m khng nhm mt" [48, tr.178]. Nim
46
tin, kht khao ca nh vua t tt c Vinh Hoa - Con ngi i din cho nhng gi tr tinh thn v ci p tuyt i m Quang Trung lun tn th. T ta thy hnh nh Quang Trung hin ln cao p hn v Ngi hn. Quang Trung khng phi l mt v Thnh c th tha nguyn mi mong c ca mnh. Nhng hnh nh Quang Trung tr ln v i hn bi chnh kht vng vt ln chnh mnh. t n tt nh vinh quang v quyn lc oai trm thin h nhng Quang Trung cha tm thy hnh phc ca i mnh. iu ny chng t con ngi l mt thc th phc tp v y b n, khng bao gi t bng lng vi chnh mnh lun kht khao vt ra ngoi gii hn ca chnh mnh song th gii th bao la, rng ln m s kip con ngi li b nh khn lng. Ngi c cng cm thy ngm ngi, thng xt cho v vua ti ba, li lc m on mnh. Nguyn Huy Thip lm sng dy mt vua Quang Trung vi y phm cht anh hng v bn tnh Con Ngi. Quang Trung c xy dng nh mt nhn vt truyn ngn hin i ch khng phi l kiu nhn vt lch s - Nhn vt c nh gi bng thnh cng, chin tch ng gp vi lch s, vi t nc. truyn ngn Nguyn Th L ln u tin Nguyn Tri c th hin t im nhn bn trong. Nu nh lch s mi ch nh gi Nguyn Tri t pha ngoi, t hnh ng, t s thng nht ca ngi anh hng vi cng ng... th truyn ngn Nguyn Th L, Nguyn Tri c nhn nhn vi nhng bin chuyn tm l, vi nhng cm xc tinh t nht ca con ngi trc s bin chuyn, xoay vn ca cuc i. Nguyn Tri trong truyn ngn ny c xy dng nh mt con ngi em ht ci hu hn ca i ngi chng chi li vi ci v hn ca i ngi. Vi cch nhn nhn con ngi t thc c nhn, nhng s kin, hnh ng trong truyn ngn Nguyn Th L ch cn l nhng mnh vn vt thong qua k c ca nhn vt chnh: Vua cha, quan li, x hi vi c man no l c
47
di, b kin, nhng ngi nm di lp t dy ch bit "ngm ming li" v "hi tng", "Khng c ni. Khng c ca mnh" [48, tr.331], triu nh ging nh phng lc lm, ln xn: ch thi cm, ch ma gio, gng mt chnh khch ch cn l nhng c mt bt ng, v nhng gng mt tr hn khng bc l g ngoi s "chi b thng thng hc vn" ... Tt c u c hin ln r nt qua suy ngh ca Nguyn Tri. Chnh v th m nhn vt to nn mt ni m nh ln i vi ngi c. S m nh y bt ngi c tranh lun suy ngh i tm cho mnh ngh ring v nhn vt. nhng cho d nhn vt c mang ngha no i chng na th s m nh ln nht i vi ngi c truyn ngn ny l ni m nh v s c n ca Nguyn Tri. Hn nm trm nm trc Nguyn Tri tng c n song ni c n y ch mi c xem qua hnh ng, mi ch xt b ngoi. truyn ngn ny, ni c n c khc ha qua s t thc ca chnh nhn vt. V th nhn vt Nguyn Tri tr nn gn gi vi con ngi i thng hn l mt nhn vt anh hng lch s. Nguyn Tri lc no cng t nhn ra "... s lc loi ca ng gia m ng. ng nh khoai gia ng, nh lc gia vng, ng l mt th cht liu khc. ng c n chnh vi ng loi ca mnh" [48, tr.332]. Con ngi Nguyn Tri hin ln lun l ngi day dt, lun t phn tch v chnh bn thn mnh. Lc no Nguyn Tri cng "... r xt li mnh v nhn ra mt lot yu km trong phng din tinh thn cng nh cch t chc cuc i. Cho n lc ny, Nguyn mi c th ct ngha c bn cht cc s kin tng din ra vi ng v c triu i" [48, tr.332- 333]. S lun "ct ngha", lun lun "r xt li mnh" y chnh l mt biu hin s t thc v con ngi c nhn ca Nguyn Tri. Vi vic xy dng Nguyn Tri trong s t thc ca bn thn Nguyn Huy Thip "ti sinh" Nguyn Tri"... nh mt con ngi hin i... thc v c nhn, v s khc bit vi by n lm pht sinh cm gic c n Nguyn Tri nhp ng
48
vo th k chng ta" [38, tr.271]. Vit nh th c ngha l Nguyn Huy Thip em lch s n vi i sng hin ti ti nguyn cm xc, nhng cm xc chn thnh, rt tht khng b chi phi bi nhng rng buc lch s. ng cho nhn vt ca mnh cm nhn con ngi v th gii mt cch hn nhin, sng ng. Nguyn Huy Thip cng b sung thm s thu hiu, ng cm ca ngi i vi Nguyn Tri, khin Nguyn Tri tr nn gn gi hn vi con ngi trong cuc sng i thng. n truyn ngn Ma Nh Nam Nguyn Huy Thip xy dng nhn vt Thm vi nhng phm cht ca con ngi i thng, khc vi Thm trong lch s: Mt Thm anh hng, mt "hm thing Yn Th". Thm y c xy dng nh mt con ngi nhy cm, nhn thc c s nh b, mng manh ca con ngi trc cuc i rng ln: " Thm phng nga vo rng. Ma qut vo mt ng bng rt. ng bng a khc. ng a khc cho mnh, cho ngi, cho tt c nhng hu hn ca chnh mnh, ca mi ngi. Thm st si nh mt ngi thng: mt anh bn a mt ch K, mt vin cng chc qun, mt chng th bc vng v, mt ng gio ngho... ng khc nh mt ngi nhu nhc nht i, mt ngi sut i tha hip, khng bao gi dm bc qua ln ranh bn phn, ngha v, cng ta. ng khc nh cha bao gi l mt anh hng, mt ngi khi ngha". [48, tr.211]. Trong truyn ngn Cht thong Xun Hng Nguyn Huy Thip khc ha hnh nh Xun Hng bng s c dn ca chnh nng. c ba cu truyn ca truyn ngn ny, nhn vt Xun Hng khng bao gi gp c ngi tri k. Hnh nh Xun Hng ch hin ln qua m nc va pha, qua mm bnh tri cn bc khi, hoc hin ln khi ng Ph Vnh Tng mt. Tt c nhng ngi n ng: Tng Cc, Tri huyn Thng, m Huy u ch lm nn cho Xun Hng xut hin, ch l nhn chng trong ni c n ca nng Xun Hng gia cuc i.
49
Trn T Xng trong truyn ngn Thng c cho i bc li xut hin trong mi trng th ca ng v c nh hng rt ln n cuc i. T anh nh xe cho n nhng bc tri thc u thuc th Trn T Xng, nhng kt thc cu chuyn li l hnh nh T Xng "... thng tay i vo ch" lm nhc nhi lng ngi c. Hnh nh Trn T Xng c Nguyn Huy Thip y ln thnh biu tng v ni c n ca ngi ngh s th k XIX. Nguyn Huy Thip c mt ci nhn y mi l v nhng nhn vt lch s trong qu kh, vi ci nhn y, ln u tin trong lch s, ta c Quang Trung, Thm, Nguyn Tri... thc c nhng bi kch ca h, thc c tnh yu v ni c n ca h, nhng thc y ch c pht hin nhng con ngi hin i, r rng, nhng nhn vt Quang Trung, Gia Long, Nguyn Tri l nhng ng v s phc tp ca con ngi. H va l hin thn ca nhng ci d dang, cha hon thin, va l mu hnh ca nhng kht vng him tm, va l i din cho nhng tn bi kch lm ngi. Vit v nhng nhn vt lch s khng phi vi vai tr lch s ca h Nguyn Huy Thip nhm qua bc l nhng quan nim ngh thut v con ngi, v pht biu nhng trit l v cuc i. y l ln u tin con ngi Vit Nam c nhn thy cc nhn vt lch s di mt gc hon ton khc l. Nguyn Huy Thip dm ni nhng iu kh ni, nhng iu trc y b coi l cm k, m li vt thot cho cc nh vn khc. Sau Nguyn Huy Thip ngi ta dn dm ph b nhng c l v gi tr khi nhn nhn nh gi v ti lch s. Sau Nguyn Huy Thip, ti lch s c khai thc mt cch a dng hn. 2.3. Nhn vt mang thin tnh n 2.3.1. Khi nim "Thin tnh n" trong vn hc Vn "Thin tnh n" cho ti nay vn l vn kh mi m, t c bn n. Tuy vy, bc u vn ny cng thu ht c s quan tm ca gii nghin cu ph bnh.
50
Bng mt tiu kh n tng "Ti khng chc bn thun bum xui gi" nh ph bnh Hong Ngc Hin bi vit ny khng ch a ra khi nim "Tnh n", "thin tnh n" nh mt c im sng tc ca ngi bt Nguyn Huy Thip m cn ch ra nhng biu hin c th ca "Thin tnh n": "Thin tnh n trc ht l tinh thn ca ci p", l "Tinh thn v tha v c tnh hy sinh", "Sc sng phn thc"... v sau i n nhn nh: Thin tnh n s khin tm hn ngi c tr ln "Nh nhm, thanh cao", "thin tnh n s cu vn th gii" [tr.19 ; 38]. "Thin tnh n ln hn v c xa hn nhn loi" [38, tr.19]. "Nguyn Huy Thip i tm im t tinh thn. "Thin tnh n l mt im ta quan trng ca tc gi" [38, tr.19]. Nh cng c vng chc thm quan im ca mnh Hong Ngc Hin tip tc khng nh "Vinh Hoa l s him thy ca thin tnh n m thin tnh n trong quan nim ca Nguyn Huy Thip l tinh hoa ca tnh ngi" [38, tr.363]. Nh gio Vn Tm trong bi vit uyn bc v cng phu cng th hin s ng tnh ca mnh vi nhn nh ca Hong Ngc Hin "Trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip, cm hng tch cc, tinh thn nhn bn... cng bt gic c m ha qua mt hin tng ni bt: Tuyt i a s nhng nhn vt n u c phm cht u m tuyt vi (...) y l nhn o m cng l thin o" [38, tr.301-302]. D khng hon ton thng nht vi nhn nh ca Hong Ngc Hin, nhng gio s Nguyn ng Mnh cng phi tha nhn l s pht hin su sc, c cn c. Nh nghin cu l gii "C l bn cht n b gn to ha hn chng? Sc mnh v v p ca h xt ra, chnh l sc mnh v v p ca to ha. V bn thn h cng c th coi l nhng ng sng to sinh ra con ngi, sng to nn s sng" [38, tr.462]. Nh vn Nguyn Minh Chu cng gin tip a ra khi nim "N tnh" thng qua li tm s ca c Qu, nhn vt chnh trong tc phm Ngi
51
n b trn chuyn tu tc hnh: "N tnh l bn nng chm lo bo v ly s sng ca con ngi (...) l tnh thng bm sinh - si dy thn kinh c bit nhy cm ca n gii chng ti". Tc gi a ra mt cch hiu, mt phm cht quan trng bc nht ca n tnh - bn nng lm m v chc nng duy tr s sng. Qua cc bi vit, kin ca cc nh nghin cu, ph bnh trn, chng ta c th thy c nhng phm cht quan trng to nn thin tnh n "Tinh thn ca ci p", "Tinh thn v tha, c hy sinh", "Bn nng lm m"... T y, chng ti xin a ra mt quan nim ngn gn v "Thin tnh n": Thin tnh n hay tnh n l v p v bn tnh tri ph, l nhng thuc tnh tt p ca ngi ph n. 2.3.2. "Thin tnh n" trong sng tc ca Nguyn Huy Thip Khng phi ngu nhin khi chng ti chn v xp nhm nhn vt mang thin tnh n xung cui cng trong vic kho st cc loi hnh nhn vt trong sng tc ca Nguyn Huy Thip. Mc ch ca chng ti l cho ngi c nhn ra quan nim ca Nguyn Huy Thip bc l qua cc loi hnh nhn vt, l: mt x hi mt n nh l do s ph v nhng gi tr vn ha c truyn ca dn tc. "cu vn" x hi cn phi tr v vi cc gi tr t nhin, c s ta sng ca v p thin tnh n. Bng s nhy cm ring, Nguyn Huy Thip nhn ra chiu su sc sng bn b trong v p thin tnh n. Trc ht, Nguyn Huy Thip cao v p t nhin ca ngi ph n. l nhng v p thc s gin d v gn gi: L i mt en ly v i tay trng hng ca b Thu (Tm hn m), l i mt to, su thm ca ch Thm (Chy i sng i), l ci cch vn tc y duyn dng v n tnh ca ch Hng (Cht thong Xun Hng III)... Hn na thin chc thing ling ca ngi ph n l to ra s sng v nui dng s sng ging nh sc mnh ca to ha. Do nh vn tp trung vo v p mang tnh t nhin ny. Nhn vt
52
n trong tc phm ca Nguyn Huy Thip mang v bao dung, v tha, ban pht nim tin v tnh yu cho con ngi. Ch Thm (Chy i sng i) tn ti trong mt x hi ch c s bc c ca lng ngi. Nhng bng tm lng lng, v tha ch ng cao hn cuc i gi di, en bc . Ch khng ch cu vt cuc sng ca con ngi m cn gieo vo tm hn con ngi mm mng hng thin, tin v nhng gi tr tt p ca cuc sng. Ci p gn vi t nhin l s hy sinh qun mnh ca Thu cu ly s sng ca mt con ngi (Tm hn m), l s thu hiu i sng, l tnh yu thng rng ln i vi con ngi, l li sng trng tnh trng ngha, trng s bnh an ca ch Thc (Nhng ngi th x). Khng dng li v p vi t nhin, Nguyn Huy Thip cn miu t v p khe khon, trn y sc sng mang sc mnh ca t nhin nhng ngi ph n. l v p phn thc, mt th n tnh nng nn n cha trong tm hn nhng ngi ph n. Nh vn i su vo v p ny trong dng i lp vi ci nht nht vi cn tnh ngi. Ch Sinh - ngi n b t hc nhng c sc mnh thn thnh tot ra t tm hn bao dung, lng, t sc sng t nhin lm sng ln bc tranh gia nh m m, ngt ngt trong th gii Khng c vua. Ch khi dy mm thin, tnh ngi tng kh cn trong tm hn nhng con ngi xung quanh, to ra mt th gii ti sng hn. Mt nng Bua "nng nn vi tt c n ng n vi nng v cng lnh m vi tt c n ng b ri nng" [48, tr.220-221]. Mt Xun Hng h h, thc thc mang sc sng phn thc cun ht vi tm hn ht sc trong tro v giu yu thng (Cht thong Xun Hng). V p ca ch, trong c v p ca sc sng mnh m lm th gii ny p hn, c ngha hn. V p ca thin tnh n cn c Nguyn Huy Thip tp trung vic khc ha s ha nhp ca ci p thc vi ci b n thing ling ca to ha, to v p mang mu sc huyn o va gn gi, va xa xi y li cun v
53
hp dn. M C trong Con gi thy thn hin ln h thc, l biu tng ca ci p ch thc, thnh thin, l ci ch ca mi s kim tm, l kht khao vn ti ca con ngi. Ci p huyn thoi y hin ln dng v, cuc i v s phn khc nhau ca nhng ngi con gi tn Phng - nhng mnh v ca ci p cao c. iu c bit Nguyn Huy Thip l trong qu trnh miu t v p thin tnh n Nguyn Huy Thip cho thy mt x hi khng hong su sc, trong c s ln lt ca ci xu to thnh mt ci phng nn t tn vinh v p thin tnh n. Ngi ph n trong th gii ngh thut ca Nguyn Huy Thip ng vai tr l cn cn to s cn bng, xoa du ni au bng tnh yu v tm lng bao dung. Nh vn pht huy v p thin tnh n, bo v cho gi tr mang tnh t nhin cng c ngha l bo v s sng, nhn cch v gi tr con ngi. Ging vn Nguyn Huy Thip lnh lng nhng xt xa, to nn sc cun ht v cng mnh lit. T nhng bn b ca x hi i thng, phi i mt vi nhiu vn , nhiu mi quan h, ngi ph n khng nh nhng phm cht tt p ca mnh. Bng tm lng ca mt nh vn chn chnh, Nguyn Huy Thip nm bt c kht vng cng nh bi kch ca h, t h v nhng tnh hung c vn : trong s th thch ca nhng mi quan h x hi phc tp, trong kht vng tnh yu v hnh phc, trong vai tr ngi m, t thin tnh n ta sng. Nguyn Huy Thip lun tnh to, lnh lng t ngi ph n trong mi trng x hi khc nghit, c phn nng n, t lm sng ln nhng thin tnh ng qu ca ngi ph n, to nn s cn bng cho cuc sng, nh chng ta cng thu hiu su sc hn v p mang tnh truyn thng, mang tnh cch dn tc Vit, l im t tinh thn cho s pht trin ca tm hn mi con ngi. Nhn y, chun b cho chng sau, chng ti xin c ni lun rng: xy dng c cc loi hnh nhn vt va trnh by trn th Nguyn
54
Huy Thip phi s dng mt lot cc th php ngh thut, tuy nhin khng th c mt quy nh chung, mt biu mu c nh cho vic tm hiu cc th php xy dng nhn vt trong vn hc, bi v "Cc phng thc th hin nhn vt ht sc a dng. Vn hc a dng n u cc phng thc, phng tin th hin nhn vt a dng n " [43, tr.83]. Ngi ta c th xy dng nhn vt bng: Chn dung, ngoi hnh, hnh ng, tm trng, xung t, s kin... y chng ti tp trung tm hiu ba th php chnh trong ngh thut xy dng nhn vt ca Nguyn Huy Thip: Th php huyn thoi ha, th php an xen cc yu t ngh thut, ngn ng i thoi ca nhn vt.
55
CHNG III CC TH PHP XY DNG NHN VT TRONG TRUYN NGN CA NGUYN HUY THIP
3.1. Th php huyn thoi ha 3.1.1. Khi nim huyn thoi ha Xt v mt t nguyn, khi nim "huyn thoi" c hiu nh l thn thoi, c gc t "Mythos" trong ting Hy Lp. T in thut ng vn hc v T in vn hc u cho huyn thoi l ton b nhng chuyn hoang ng, tng tng v cc v thn hoc v nhng con ngi, nhng loi vt mang tnh cht thn k, siu nhin do con ngi nguyn thy sng to nn l gii cc hin tng ca th gii t nhin v x hi theo quan nim vn vt hu linh. Vi ci nhn c th hn, Li Nguyn n trong cng trnh 150 thut ng vn hc cho rng: "Thn thoi nguyn thy vn c bo lu trong cc dng thc huyn thoi hin i" v xem "Huyn thoi ha nh mt thi php c th". T nhng kin trn y c th thy cc nh nghin cu u c chung mt cch hiu: Xem huyn thoi cng nh thn thoi, l sn phm ca t duy nguyn hp, gn lin vi quan nim vn vt hu linh ca ngy xa. N phn nh mt th gii hoang ng, k o vi nhng thn linh ma qui. V l mt cch nhn thc ca con ngi v th gii t nhin v x hi, huyn thoi trong vn hc th k XX lun "Hng n ha trn cht o v cht thc ca thn thoi". Nh vn to ra mt h thng cc huyn tch ca mnh; ti lp "Nhng cu trc huyn thoi ca t duy nhm vch trn nhng c s phi l ca cuc sng; ti lp nhng ct truyn thn thoi c t nhiu hin i ha; a cc m tp v nhn vt thn thoi c vo cu chuyn hin thc lm cho cc hnh tng lch s c th mang ngha ph qut" [19, tr.123]. Nhn xt
56
v c tnh ca huyn thoi, R.Garaudy cho rng, huyn thoi phi c tnh mng lung, m h, y n v chng ta "kh tm ra mt ngha no nht nh. Nu tm ra cc n hm cha trong n, lc , n s thu v kch thc ca n d hoc tng trng" (Theo Ci k o trong tc phm Bnzc). ng t gc phng php sng tc, huyn thoi c hiu nh mt phng tin hu hiu phn nh hin thc cuc sng mt cch phong ph, a chiu hn. Thc t sng tc vn hc ca cc nh vn cho thy: huyn thoi khng tn ti t n m cc nh vn thng dng n nh nh hnh tng hoang ng khc ha quan nim con ngi v ci th gii m nh vn miu t, ch khng phi gii thch mt hin tng no cng nh din bin ca chng. Bng nhng phng tin hu hiu ny, nh vn th hin nhng iu tm c, suy ngm... vo tc phm ca mnh, to nn mu sc c o, cun ht ngi c, ngi nghe. Vi cch hiu ny, khi nim "huyn thoi" thun ty l bt php ngh thut phc v c lc cho vic th hin t tng ca tc gi, cng nh to nn mt "ma lc" cun ht ngi c, ngi nghe. Tm li: thng qua cch hiu ca mt s nh nghin cu ph bnh v t s phn tch trn y chng ti tm thi tng hp li v a ra khi nim v "huyn thoi" nh sau: Huyn thoi l mt phng thc khm ph, sng to trong ngh thut. ngi ngh s xy dng ln nhng hnh tng vn hc gin tip c tm khi qut ln, mang n su xa, phn nh nhng t tng trit hc ca mnh v nhng vn no ang t ra trong cuc sng vi c trng ca n, nh vn qua tc phm ca mnh ph b cu trc, kch thc bnh thng ca s vt to nn nhng iu phi l nhng hnh tng lung linh a ngha, y n , vi nhiu cch hiu, cch l gii khc nhau. Huyn thoi l mt hnh thc phn nh cuc sng bng biu tng, l mt phng din ngh thut ly s t duy hnh tng phong ph lm c s tn
57
ti, v n tham gia tch cc vo vic biu hin t tng trit l v cuc i ca nh vn, ng thi tham gia tch cc trong vic t chc v cu thnh ct truyn. 3.1.2. Th php huyn thoi ha trong xy dng nhn vt ca Nguyn Huy Thip Huyn thoi ha nhn vt, thc cht l xy dng nhng nhn vt vi tnh cht huyn diu, thn thnh ha, va ging ngi thng nhng li rt khc ngi thng, mang n cho nhn vt mt s hi ha gia thc v o. l nhng nhn vt c i ra t tr tng tng bay bng, tinh khit trong tm hn ngi ngh s v n ngi c cng vi tinh thn , tinh thn thn phc m say. Nhn vt c huyn thoi ha khng nh hng n tnh chn thc ca n. D cha nhiu huyn hoc, d c to ra bi tr tng tng, phng tc ca nh vn, nhn vt huyn thoi vn th hin su sc, chn thc mt t tng, thi nht nh, mt quan nim r rng ca tc gi i vi cuc sng con ngi. N l tm gng phn chiu cuc sng rng ln c ngha lch s, ngha x hi v ngha nhn vn su sc. Huyn thoi ha nhn vt, v vy c xem nh l mt th php ngh thut trong xy dng nhn vt. Tm vc, kch c ca nhng nhn vt huyn thoi l v cng to ln. N c m ra theo nhiu chiu: Thn thnh ha hoc trn tc ha, khng phi bng l tr m bng ci nhn trc gic. Kh nng biu t, ngha ln lao ca n khng ch ph thuc vo ti nng ca nh vn m cn l tr tng tng v vn ha cm th ca ngi c. Trong sng tc hin i c khng t trng hp, nh vn s dng nhng m tp trong thn thoi, c tch v c nhng cu chuyn lch s xy dng nhn vt. l nhng con ngi bnh thng, d dng hay ngho kh, m ci, b v lc lng hoc nhng con ngi thng minh c v p khc thng, nhng con ngi cn gi c v p nguyn s, bn th, gn gi, hi ha
58
vi v p ca thin nhin, v tr; nhng con ngi mang chiu kch ca v tr. Bn cnh , cng c nhng tc gi thng s dng nhng gic m, o gic c thoi ni tm, nhng li n i, thu dt c tnh cht hoang ng, k d... lm cht liu xy dng nhn vt ca mnh. Ni chung vi kh nng tm ti sng to ca ngi ngh s, th php huyn thoi ha nhn vt c v cn nhiu hnh thc biu hin c o khc na,p ng c th hiu thm m mi ca con ngi hin i. "Huyn thoi" trong vn hc Vit Nam sau 1975 ch yu c dng nh mt th php ngh thut phn nh hin thc mun mu, mun v. N c bit pht trin trong thi k i mi khi c s khuyn khch, cao c tnh sng to. Yu t huyn thoi xut hin tr nn kh ph bin trong vn hc. N va biu hin quan nim thm m ca tc gi, li va tr thnh mt th php ngh thut c s dng linh hot nm bt hin thc mt cch su sc hn. xtiepxki tng quan nim "Ci c tnh huyn hoc l cn thit tip cn hin thc". C ngha l huyn thoi gip chng ta khng ch khm ph hin thc "b thy", b "hin ti", m cn gip chng ta nhn thy ci phn linh thing, khut lp ca con ngi, l nhng tim thc, siu thc. M chnh nhng phn khut lp,linh thing tng chng nh huyn o, khng thc y li l phn chn thc nht, nhn bn nht. M ci ch ca vn chng khng g khc l lm ni bt, ni ln v ca ngi ci phn nhn bn ca con ngi. Trong cc nh vn ng i th Nguyn Huy Thip l ngi s dng thnh cng nht th php huyn thoi ha, ng c c mt th gii nhn vt mang mu sc huyn thoi. Kho st cc tc phm trong tuyn tp truyn ngn Nguyn Huy Thip, mt iu ngi c d dng nhn thy l s xut hin ca mt h thng nhn vt v cng phong ph, a dng, t tr thc n bnh dn, t nhng bc vua
59
quan quyn cao chc trng n k lu manh v danh tiu tt, nhng ngi bnh thng cho n nhng k d hi, k hnh d dng. H lm th ngh vi mi chc tc tn gi khc nhau: Bc s, Thi nhn, Gio vin, Sinh vin, Th x, Th sn, ngi gip vic, k n my cho n c tng t, vua cha, m nhn... Xut hin cng th gii nhn vt y l bc tranh cuc sng sinh ng, vi nhiu mng mu ti sng. l cuc sng ca ngi dn min ni ho lnh v lc hu, ca nhng vng nng thn ngho nn v bo th, cho n thnh th xa hoa, hn lon v x b. Cuc sng khng ch hin ln t hin ti m cn c hin v t qu kh xa xa, v c nhng hnh nh v tng lai m tm hn con ngi kht khao hng ti. Trong s bn b ngn ngang y ca cuc sng, Nguyn Huy Thip tm n nhng cch thc th hin c o, ngi c n vi tc phm ca ng nh n vi ngun sinh kh l, cch suy ngh v l gii mi l. C l, l mt phn hin thc cuc sng m khng phi mi nh vn u th hin c. Trong thc t cuc sng hin nay c rt nhiu iu xy ra m tr tu ca con ngi cha th gii thch ni. Ngay trong bn thn mi con ngi vn cn nhiu iu b n, con ngi nhiu khi cn khng hiu ni chnh mnh. Phi chng, chnh iu ny khin cho con ngi tr nn th ng trc cuc i. Trong ci nhn ca Nguyn Huy Thip, con ngi ngoi "b cnh x hi" cn c bn nng t nhin v i sng tm linh, ngoi thc cn c v thc, trc gic, khm ph ra quy lut nhn qu khng th gii thch bng quy lut vn ng ca x hi ... Sng tc ca Nguyn Huy Thip hp dn ngi c v chm n nhng ni nim su thm nht ca con ngi. , ranh gii gia m v tnh, thc ti v o mng ht sc mong manh. th hin iu ny Nguyn Huy Thip s dng th php huyn thoi ha xy dng trong tc phm ca mnh mt th gii nhn vt mang mu sc huyn thoi. Trong truyn c dn gian ngi xa xy dng nhng nhn vt l thn linh, ma qui gii thch
60
s hnh thnh ca th gii t nhin v x hi. Cc nh vn thi hin i cng a vo tc phm ca mnh nhng thn linh, ma qui si vo nhng b n ca ca cuc sng thc ti. V thn sng, thn nc (Chy i sng i, Con gi thy thn); thn rng (Si tr th)... ca Nguyn Huy Thip phi chng c th hin theo tinh thn . Ngi c hm nay khng th suy ngh v ci cht ca thng San con ng Hong Vn Nhn, mt th sn ni ting l "ngi cm chch" trong cc ma sn (Si tr th) hay ci cht ca lo th sn c phch, hin thn "thn cht ca rng" (Con th ln nht), ci cht ca thng Phc dng di Phm Ngc Lin (Git mu) hoc ci nghip ht phn ca ng Mng m c mt ln khi cn tr, ng ha vi c gi Chm: "Nu ti khng chung thy vi em th sut i ti i ht ct" (Chuyn ng Mng). Tt c nh ng nghim. l g, nu khng phi l lut nhn qu m Nguyn Huy Thip l gii qua s phn cc nhn vt ca mnh. Truyn ngn Nguyn Huy Thip qu c sc hp dn c gi. ng a n cho ngi c nhng nhn vt m h ch sng vi gic m huyn thoi. l nhn vt Ti mi n sau ny, khi trng thnh, vn cn nui tic: "Tru en trong thi th u ca ti nay u ri" (Chy i sng i), l ng Diu "dng li sng s" trc loi hoa t huyn, bo hiu nhng iu "may mn, t nc thanh bnh, ma mng phong tc" (Mui ca rng), l v khch qua mc vo li tnh nn phi chu n lu y, tri trong "mt gic m di sut i anh" (Thin vn). Tiu biu nht cho hnh thc th hin ny l hnh tng nhn vt Chng (Con gi thy thn). c truyn ngn Con gi thy thn hai nhn vt mang m mu sc huyn thoi. l hnh tng M C y huyn hoc k o v Chng, mt con ngi nh bao ngi bnh thng khc, nhng cng rt khc thng, khc ngi. Chng l mt ngi ch sng bng nhng gic m, ch bit theo ui nhng iu huyn
61
hoc. C cuc i khn kh ca anh ch i tm huyn thoi v M C. Mc d c ln anh tht vng. Huyn thoi v con gi thy thn tan v, nhng cng khng sao lm tan i nhng gic m v M C ca Chng. Kt thc nhn vt vn tip tc i tm nhng iu huyn hoc: "ngy mai ti i ra bin. Ngoi bin khng c thy thn", bi chng ngh: "Pha trc cn bao iu bt ng ch i". Mc d Chng cha bit bin, nhng Chng mt mc ra i, i mi khng ngi mng du, i vi nhng cu hi ro rt, nao lng: "Con gi thy thn! nng u? nng ch no? v ci g? Bi l g? ti mn mu son phn ra i" [48, tr.106]. cui cng Chng ch gp ton nhng iu xu xa try lc. Nh vy, c th hnh tng nhn vt Chng tn ti trong th gii chim bao vi bao iu huyn hoc. c pha trn ln gia hin thc v o mng. Anh sng gia mi ngi nhng li qu xa l vi mi ngi. V theo ng Anh o, l "nhng tn hiu khc thng" [38, tr.390] ca truyn ngn Nguyn Huy Thip. Bi vit: "nhn vt chnh (nhn vt Chng) ging nh thng ngc ca mi chuyn c tch trn th gii ny, bi anh ngc nn nhng chuyn k l thng n vi anh nhiu hn" [38, tr.388]. Theo chng ti, l mt nhn xt tinh t, c c s khoa hc. Cn thng ip m nh vn mun th hin qua nhn vt ny chng ti s tip tc lm r sau khi phn tch nhn vt th hai, nhn vt "con gi thy thn". Con gi thy thn l nhn vt c s ra i k l: "Trn bo y, bi Ni trn sng Ci, st nh ct ngn cy mung i th. Khng bit ai ni trng thy c i giao long qun cht ly nhau vy vng lm c c mt khc sng. Tnh ma, di gc cy mum, c mt a b mi sinh ang nm. a b y l con gi thy thn li. Dn trong vng gi a b y l M C". [48, tr.75]. Nguyn Huy Thip s dng m tp "S th thai k l" k v s ra i ca M c. Trong truyn, M C nhiu ln c "ha thn" (Cng l mt m tp xy dng nhn vt trong truyn c dn gian) cu gip ngi,
62
sng ha ln vi cuc sng trn th. hnh ng cu gip ngi ca M C "m nh sut thi nin thiu" ca Chng. l ln M C cu cha con ng H b ct sp lp: "M C ang bi trn sng, trng thy, ha php thnh con ri c ra sc o bi, cu c hai ngi". [48, tr.75- 76]. Hay mt ln khc, khi con thuyn ch ngi ca phng vn ha huyn qua sng gp sng to gi ln, thuyn chng chnh sp p th "M C ngi trn mt trng nh thng thng. Th l sm tan ma tnh. M C m trng ln xung y sng" [48, tr.76]. Trn chng ng y gian nan vt v, Chng gp rt nhiu ngi u l s ha thn ca M C. l ngi con gi 12 tui trn sng, l c gio Phng (dy lp hc k ton m Chng theo hc), sau l gian na on Th Phng (con gi mt gio dn lm ngh bun bn), ri n b ch Phng (ch mt bit th m Chng n lm thu), cui cng l c gi tn My, ngi t nguyn n vi Chng lm anh tht vng. C mt iu ng ni l sau mi ln xut hin th hnh nh M C nh thc hn, trn tc hn, gn gi hn v cng ng s hn ngay c ln cui cng gp c My tng l p , hnh phc nht i vi Chng "Nc mt ca ti v My ha qun vo nhau, t m trn hai khun mt" [48, tr.105] nhng ri Chng li cm thy: "... mi nh sp xung u ti, bu tri sp xung u ti. Tt c l v v tan nt" [48, tr.106] truyn c xong m nh mi ngi c. Nhn vt hin ln va nh thn linh, li va gn gi con ngi trn th, thc - o an xen ha trn khng th tch bit rch ri. Nguyn Huy Thip mun gi gm iu g qua tc phm? Ti sao na i ngi i tm nhng gic m huyn thoi vi bao kh khn vt v m Chng vn khng thc tnh? Ti sao hnh nh M C trong tm thc ca Chng p vy m mi ln gp li Chng li cm thy ng s hn gia cuc sng i thng? L gii iu ny, Thi Ha c l khi ng ch ra c nhng nghch l: "Thin - c, chn - gi, p - xu" trong sng tc ca
63
Nguyn Huy Thip. y nhn vt Chng na i ngi i tm huyn thoi M C nhng ch gp nhng iu xu, chng c i tm ci "chn" nhng ch gp iu gi di gh s, cay nghit. Ging vin i hc Thi Ha ca trng i hc S phm H Ni c thi nh gi rt khch quan, ng n rng: "Nguyn Huy Thip khng h t nhin ch ngha v cng khng sa vo th hiu tm thng. Nu nh chng ta hiu cch trnh by c dng bng nghch l, bng s i lp hai phn xu v p nh cuc sng vn c ca n v c bit s vn ng chuyn ha t mt ny n mt kia. cng l xu hng ca cc tc gi ln hin i nh Marquez, Marcalow..." [38, tr.103], vy dng ngh thut ca truyn ngn ny l g? Theo chng ti thng ip m Nguyn Huy Thip kn o gi gm trong tc phm l: Nu Chng c sng mi vi o nh, xa ri thc t th kh c th tm thy hnh phc ca i mnh, hnh phc c th nm ngay xung quanh chng ta cho nn chng ta cn phi gn gi v trn trng. Qu tht hiu tc phm Nguyn Huy Thip khng h n gin. Bi l, tc phm ca ng, v nht l nhng nhn vt c dng nn n lung linh qu, a ngha qu li c bao bc bi lp khi sng huyn thoi. T mt hng khc, Nguyn Huy Thip cn ly nhn vt t lch s, gi s hoc nhng nhn vt c gc r huyn thoi, cn gi l nhn vt ly t "mu gc". Cng c th qua li n i ca ngi i tc gi to ra nhng huyn thoi nh: Vinh Hoa (Phm tit), Trng Chi (trong truyn ngn cng tn), Gia Long, ng Ph Ln (Kim sc), Nguyn Du (Vng la), H Xun Hng (Cht thong Xun Hng), Trn T Xng (Thng c cho i bc), Nguyn Th L (trong truyn ngn cng tn)... loi truyn ny nhn vt va c thn thnh ha va c bnh dn ha. Tc gi g b nh ho quang bao nm ca nhng thnh nhn vn c tn sng nhn nhn vt bng ci nhn chn tht hn. H l nhng v nhn, nhng cng l con ngi bnh
64
thng trong i chng nh bao ngi bnh thng khc. Chng ti xin a ra truyn ngn Phm tit lm dn chng chng minh. Truyn ngn Phm tit c c mt th gii nhn vt c huyn thoi ha. Ngoi nhng nhn vt i vo lch s, i vo trong tm thc ca nhn dn, dn tc nh Quang Trung, Gia Long th Ng Th Vinh Hoa li l nhn vt c i ra t nhng li n i, truyn tng ca dn gian. Chnh v th nhn vt ny hin ln tht lung linh k b. Nhn xt v nhn vt ny ging vin i hc Thi Ha ca i hc S phm H Ni trong bi vit "C ngh thut Ba Rc trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip hay khng" khng nh "Ng Th Vinh Hoa l biu tng ca ton m, ton thin v ton chn" [38, tr.104]. Theo chng ti, l mt nhn xt xc ng. c xy dng theo m tp "Tng l t khi mi lt lng", ngay t khi mi ra i, Vinh Hoa l con ngi khc thng, k b: "Khi ra Vinh Hoa, trn nc nh bng c m my ng sc bay n, ta ra nh sng rc r, khp ni hng thm ngo ngt. Trn c Vinh Hoa c trng hoa qun c, xe lng bn tay ra thy c vin ngc trong, trn khc hai ch thin mnh. Vinh Hoa ln ln, ht hay, n gii, p l l, ni cu no thing cu y". Ci p ca Vinh Hoa l ci p sc nc nghing tri, ci p l tng lm si m hn ngi, ci p c th hin ti mc tuyt i, l tr khng th kim sot. N lm cho c tng ln vua u hn bay phch lc. (ci p ny c nhc n phn 2.2 ca chng II). R rng ci p ca Vinh Hoa vt thot ra khi s trn tc, hng ti s thnh thin, tinh khit, khng d g vi ti c. l ci p c thng hoa, huyn thoi ha. Tr tu ca Vinh Hoa cng c th hin ti mc siu phm, nh bc tin tri, tinh thng trm s trn i nng ni cu no thing cu y khi vo cung vua, nh vua hi g nng tr li rnh rt: "... ni thng c bui, kim c ng ty c" [48, tr.176]. c bit mi kin ca nng tham gia vo vic
65
triu chnh u c vua Quang Trung ht sc thn phc, nghe theo li nng nh vua "lm g cng thnh". Nh c tr tu m c hai bc vng, tuy rt yu m nng nhng khng th "thnh thn vi nng c". L tng thm m ca tc gi th hin qua chnh iu ny. Trong ci nhn ca Nguyn Huy Thip, Vinh Hoa ngi sng mt v p khc thng, mt bn lnh tuyt vi, ch c nhng thn linh ging th. Nng l hin thn ca l tng t do, ca lng t trng, ca phm gi, ca phm tit. Nng "th hai vua" m vn "gi lng trinh", vn cn "nguyn phm tit". Hong Ngc Hin c ci nh sc so khi ng vit: "Trong truyn gip mt vi quyn lc v bo lc, Vinh Hoa cui cng bo tn c t do v con ngi ca mnh. khng phi v nng bit la li tha gi, bit tha c ng bin, m trc ht nng c trit l nhn sinh cao hn" [38, tr.326]. V: "t Vinh Hoa cao hn vua Quang Trung v vua Gia Long l mt cm hng nhn vn c tnh su xa him thy trong vn hc Vit Nam hin i... Nng l hin thn ca l tng nhn vn cao c ca tc gi" [38, tr.363]. Vi ch bo v t do, bo tn phm tit ca ngi ph n, tc gi th hin bng cch t mt mnh ngi ph n yu ui Ng Th Vinh Hoa, bn cnh nhng con ngi l hin thn ca sc mnh, ca quyn lc nh vua Gia Long, vua Quang Trung. Vn t ra l khng tng trong x hi m nhng ng vua t coi mnh l Thin T. Chnh v vy, ch c th php ngh thut xy dng nhn vt mang mu sc huyn thoi th mi th hin v th hin thnh cng t tng ca tc gi. Trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip dng nhn vt ny c xy dng kh nhiu, cng l dc trng ca nhn vt gi s. Ta c th k thm nh ng Ph Ln trong Kim sc. Cuc i nhn vt ng Ph Ln gn lin vi "thanh kim gia truyn". ng Ph Ln mang thanh kim gia truyn theo nghip Gia Long v cui cng s phn ng Ph Ln kt thc cng bi thanh kim y. Thanh kim c tc gi ni n y c nhiu iu huyn b.
66
l cy "Thn kim, khng r xut x, t ph truyn li" [48, tr.159] cy kim c sc chm "khng khip", khi Ln ma kim cho nh xem nghe pht ra m thanh "Nh gi thi bn b". Sau "nh cm thanh kim hai tay, pht t cy hoa i vng gc nh ct nh m ch mt nht. Nha cy phun ra nh mu trng [48, tr.159] cng truyn ngn ny, nhn vt Gia Long c xy dng t nhng li n i: "Thnh thong, nh vo su trong t Thun Qung, xut qu nhp thn. (...). nh i n u nghe ni cng c my en cun cun bay ng trc, dn h c thy c ma l bit nh va i qua" [48, tr.155] tt c nhng chi tit, s kin ny khin cho nhn vt va thc va o mang tnh huyn thoi. c bit, nhiu nhn vt trong truyn ngn Nguyn Huy Thip c xy dng bi nhng m tp xy dng nhn vt trong truyn c dn gian. Nhng nhn vt ny c th l con ngi, c th l con vt, thm ch c nhng nhn vt "tr i tr li" trong cc truyn tt c lm nn s hp dn cho truyn ngn Nguyn Huy Thip. Lm cho truyn ngn ca Nguyn Huy Thip tr nn k b, lung linh sc mu hn rt nhiu truyn ngn v nht l trong chm truyn c tch Nhng ngn gi Hua Tt. n vi Nhng ngn gi Hua Tt trc tin ngi c cm nhn ngay c mt khng kh huyn thoi t li dn truyn ca tc gi: "Bn Hua Tt trong thung lng hp v di, ba b bn bn l ni cao bao bc, cui thung lng c h nc nh, nc gn nh khng bao gi cn. Xung quanh h, khi thu n, hoa cc vng n vng n nhc mt. T thung lng Hua Tt i ra bn ngoi c nhiu li.(...). Li i ny in du chn nhiu ngi. Trong s , tng nghe c c mt v Hong " [48, tr.213]. V:" u quanh nm c lung bung mt th sng m bng bc nn nhn ngi v vt th ch nhn thy nhng nt nha nha i th m thi. y l th khng kh huyn thoi" [48, tr.213] trong k c ca con ngi cn mang du n ca nhng cu chuyn khng bit c t bao gi: " Hua Tt, nhng truyn c nh nhng bng hoa di, mu
67
vng nht, b nh khuy o, im u quanh ro trong cc ng nh. n ng ngm hoa ny trong ming ung ru khng bao gi say. N cng ging nh nhng vin cui trng, c gn , mnh nh si ch nm kn o ni lng sui. Ph n thch nhng vin si ny. H nht n v trong o lt mt trm ngy. Khi lm m cho chng, h giu vin si y vo trong. C li nguyn rng, ngi chng nm trn m y s khng bao gi m tng n nhng ph n khc" [48, tr.213- 214]. Vi cch dn truyn nh vy tc gi to mt khng kh h h, thc thc, m m, o o to khin cho ngi c cm thy v cng hp dn bi khng kh . ng nh li nh gi ca nh nghin cu vn hc Vn Tm trong bi c Nguyn Huy Thip: "Sng m huyn thoi bao ph hu ht nhng trang sch Nguyn Huy Thip" [38, tr.288]. "nhng ngn gi Hua Tt" nh chng ti nhc n trn th cc m tp xy dng nhn vt trong truyn c cng c s dng kh nhiu. l cc nhn vt nh: C gi tn Pa, chng Kh (Tri tim h), Hc (Tic xe vui nht), nng Sinh (trong truyn ngn cng tn) l nhng nhn vt c xy dng c hon cnh "Xut thn ngho kh, m ci, d hnh, d dng". (y l nhng m tp c s dng rt nhiu trong c tch v truyn thuyt). H l nhng ngi c "Lng tt, ti tr" m vt qua c th thch ca ch th nh Hc (Tic xe vui nht), Kh (Tri tim h). Hoc c "tr th thn k" cui cng h chin thng k th, vt qua hon cnh kh khn i i: nng Sinh (trong truyn ngn cng tn), H Vn Mao (Chic t v b b qun)... Ngoi nhng nhn vt k trn, cn c nhiu nhn vt na cc truyn ngn khc, nh Cn (trong truyn ngn cng tn) tiu biu cho nhng a tr bt hnh, d hnh d dng, nhn vt v Khch (Thin vn) li nhng suy ngh v hnh ng khc ngi: "... c du chn trn sp rt ln, c li m chn mnh vo y v nh mang thai" [48, tr.377]... Tt c u c Nguyn Huy Thip s dng cht liu dn gian xy dng nn nhng nhn
68
vt ca mnh. Cng nh nhn vt c tch thn k, h l nhng con ngi c ti tr, c lng tt, dng cm ngoan cng, mc d trn ng i gp nhiu kh khn tr ngi h u vt qua nh nhng php mu nhng lc lng siu nhin, thn b, nhng "tr th thn k" h tr. Hc (Tic xe vui nht) nh c c tnh trung thc chng c ng siu nhin - l Then, v thn bn a cao nht gip sc nn thng trong cuc thi kn r ca trng bn H Vn N v cc b lo trong bn. Chng c H Th E "ngi con gi xinh p, du dng, thng minh" chn ly lm chng. (y l m tp vt qua th thch ly v p trong truyn c tch nh Cy tre trm t, S Da... ). l Kh (Tri tim h) tuy sinh ra khng c bnh thng nh nhng ngi con trai khc nhng vi tnh cm con ngi, tnh yu i vi Pa - ngi con gi bt hnh, chng c hnh ng lm nhiu ngi trong bn ngc nhin quyt i sn con h d. Ngc nhin hn khi thy Kh "... sn h khng phi ly ba php may mn cho chng m ly thuc v cha cho Pa" [48, tr.216]. Chng lm c diu m bao trai bn khc khng lm c, cng l hnh ng rt cao c, rt phi thng ca nhng con ngi bnh thng b nh trong truyn c tch. Hay l nng Sinh ngi con gi gy yu, khng khiu th m "nh c php l, Sinh nhc hn ln tay d dng nh bn" [48, tr.243]hn m tt c mi ngi trong bn khng ai nhc c. Sau ln nng "bng tr nn xinh p" v nghe ni "rt sung sng" bi ngi xin mang nng i l mt Hong ci trang vi hnh. Nhng c m i i nh th cng l ph bin trong truyn c tch (Ly v cc, S Da, Tm Cm, C b L Lem). L Bua, ngi ph n b mi ngi xa lnh khinh r, mt mnh nng thui thi nui chn ngi con, sng thiu thn ngho kh, nhng cui cng li c h snh c nhiu thi vng, thi bc. Thot ci "Ngi n b ngho kh v b khinh r tr thnh giu c nht bn, nht mng" [48, tr.222]. Truyn ngn Nhng ngn gi Hua Tt cn c nhng nhn vt khng phi
69
ngi m l vt, vt, trong truyn Chic t v b b qun l chic t v rt c n khng cn cho ai, c "lm bng sng tru khm bc" nhng n li l vt linh thing ca cha ng li t qu kh. N bng dng p hn ln khi si dy bng bc ly t b xng c t buc vo. T n tr thnh "Vt linh nghim" tr su hi. (y cng l m tp dng n ui qun 18 nc ch hu trong truyn Thch Sanh). Trong Si tr th nhn vt con si con - Mt con si p nht, con ca con si u n, n nh hiu c "mi ngi trong nh khng thch n" cho nn "... con si khng h bao gi lm tri ngi, vt trong nh. N trnh mi s va chm, tnh nt ca n n ha rt i l lng" [48, tr.229]. Tuy nhin kt thc truyn ny tc gi mun gi n ngi c mt iu "Bn cht th d ca n khng th thay i". Chng qua n ch n tn u v vic thng San cht v si cn chnh l s tr th ca thin nhin. Qua phn tch mt s nhn vt chng ti thy Nguyn Huy Thip s dng nhiu nhng m tp xy dng nhn vt trong truyn c dn gian nh: "S xut thn k l, bng ti tr lng tt, gp th thch ch th v nh tr th thn k c gii thot khi s bt hnh" [46, tr.43]. Bng cch th hin ny nhn vt ca Nguyn Huy Thip mang m mu sc dn gian - y l mt trong nhng th php xy dng nhn vt lm nn sc hp dn ca truyn ngn Nguyn Huy Thip. Truyn ngn ca Nguyn Huy Thip cn c o hn ch: Nhn vt trong truyn c tch dn gian l nhn vt chc nng thun ty, v th h ch xut hin ri sau , ngi ta khng cn ghi nh c nhng g khc, ngoi nhng ci tn m nh s kin, tnh hung. Nhn vt trong truyn "c tch" ca Nguyn Huy Thip khng ging th. C rt nhiu nhn vt lun lun p trong mnh kht vng tm thy mt ci g , vn ti mt ci g . Ngi th sn trong Con th ln nht m c lp c k tch l git c con th ln nht trong i mnh; S trong truyn
70
cng tn mun vt ln cuc sng t nht; lm c mt iu g ni ting v iu quan trng l h t c iu mnh mun, nhng ci t c y u phi tr gi, thm ch tr gi t. Kht vng ca h ch c th c c khi h nhn thc c chnh bn thn h, nhn thc c hon cnh ca h. y chnh l s ln ln trong thc, s ln ln ch c con ngi hin i. S ln ln y khng ch th hin nhng kht vng m cn th hin trong suy ngh ca nhn vt, nhng s thc tnh ca h trc s vt, hin tng... c tc ng n i sng ca h. H Th E trong Tic xe vui nht t ra rt sc so, thng minh sau ba ln phn tch nhng "c tnh" ca ba chng trai cu hn: Vi ngi th nht nng cho rng, dng cm l c tnh "ng qu nhng khng kh kim v mi t sng n chiu chng chng minh c n" [48, tr.224], vi ngi th hai, khn ngoan l c tnh "ng qu nhng chc chn cng khng kh kim v t sng n chiu chng chng minh c n" [48, tr.225], vi ngi th ba, kh kim th ng, nhng "giu th khng phi l c tnh. Gi di th ng l mt c tnh... khng th giu c m khng gi di" [48, tr.225]. Ci nhn hin i dn dn ko truyn ca Nguyn Huy Thip ra khi trng lc ca vn hc dn gian. C nh nghin cu khng nh: Nguyn Huy Thip l ngi vit truyn c tch hin i. Trong Nhng ngn gi Hua Tt chng ta c th nhn thy cch l gii, cch nhn nhn v i sng, v con ngi di ci nhn ca con ngi hin i, ci cht v tnh yu ca ng Pnh tng rt ngu nhin, tnh c, tnh yu ca ng n nh mt "php l" nhng thc cht n l kt qu ca mt qu trnh vn ng rt bin chng. ng Pnh sut i sng trong s yn m ca gia nh "mt v, tm con v khong ba chc a chu", v chnh ci hnh phc y giam hm con ngi ng trong mt s nhm t, n iu. nh v mng Lm mua tru chnh l mun tm n mt cm gic mi hn, trn chy khi s nhm chn, ri cn mua p n to nn mt s thay i trong ng, v c
71
bit, s thay i y rt ln lao khi ng gp Mun, ci cht ca ng Pnh khng ch l v sc lc ra trong khi h cy g lim, m chc chn c s tc ng ca c sc tinh thn... Con si trong Si tr th cn cht a con ng trng bn bi v n nhn thy mu v mu thc dy dng mu hoang d chm su trong "k c" ging ni. S trong truyn cng tn cng nhn thc c "qung i bnh thng cui cng ta sng bn Hua Tt nh mi ngi i mi thc chnh l s tch phi thng m ta lp c" [48, tr.238- 239]. y chnh l nim hi tic ca mt con ngi ri b mi trng sng, hon cnh sng ca mnh lao vo nhng cuc phiu lu, l s tri nghim, s gi dn ca mt ngi gi vung vi tui tr ca mnh ni x l. C th thy, mt th php ngh thut gy s ch ngi c trong truyn ngn Nguyn Huy Thip l xy dng nhn vt "tr i, tr li". (Nh vn Banzc trong b Tn tr i hp dn ngi c bi xy dng nhng nhn vt "tr i, tr li" nh th). Nguyn Huy Thip bng cch ny xy dng c mch ngm trong vn bn. cc truyn nh c lin kt vi nhau bi s xut hin tr i tr li cc nhn vt, k c nhn vt chnh v nhn vt ph trong chng. Nguyn Huy Thip lm tng thm v huyn b cho cu truyn n gi nn trong tm linh ngi c mt s lin h v hnh nh b no . N lm cho ngi c lc no cng phi lin tng, tng tng, chm ch theo st din bin ca cu chuyn. Trng bn H Vn N trong Tic xe vui nht v Chic t v b b qun, con gi v con trai ca ng ta trong cc truyn , ng gi Pnh trong t qun v S con trai ng trong truyn ngn S, chng Kh trong truyn th nht Tri tim h b cht khi bn cht h d li xut hin truyn ngn cui cng, nng Sinh vi ci miu th chng. Chi tit: Trong miu c hn nh bng nm tay ngi trn b gch. Hn nhn thn nh bo, su trong lp c nhng vn li ti nh mch mu ngi" [48, tr.242]. Hn l "ngu vt thing ling" n nh cng
72
bit thn thc trc bao s phn au kh, lm ngi c phi lin tng n "Tri tim h b nh cp" trong truyn ngn Tri tim h. Nhng tn hiu ngh thut khng th khng lm ngi c phi bn khon, suy ngh. N c m nh ngi c bi mt iu g khng d ct ngha. Sc hp dn trong ngh thut xy dng nhn vt ca Nguyn Huy Thip chnh l iu . c xong Nhng ngn gi Hua Tt ta li cng thm tha hn nhng iu tc gi vit trong phn dn truyn: "C th nhng truyn c y ni nhiu n ni au kh con ngi, nhng chnh hiu r nhng au kh y m trong ta ny n ra s sng sut o c, lng cao thng, tnh ngi" [48, tr.214]. Qu vy qua nhng nhn vt ca mnh Nguyn Huy Thip "... nu nn nhng vn vnh cu v ci thin v ci c, v s phn... ang dn vt con ngi hin i" [38, tr.74]. Khng ch c vy, bng cch ny hay cch khc qua s phn, hnh ng ca cc nhn vt, Nguyn Huy Thip cn mun nhc nh chng ta sng khng c qun qu kh, bi qu kh cn cha nhiu iu b n, cn c ch cho con ngi hin i. C thc hn vi thin nhin, bit sng ha hp vi thin nhin th "D c sng gia bn, chng s khng xng l ngi" [48, tr.131]. S dng th php huyn thoi ha l xu hng kh ph bin trong vn hc th k XX. N gi vai tr quan trng trong th loi truyn ngn, nht l vic s dng mu sc huyn thoi xy dng nhn vt. Nhng sng tc ny a n cho ngi c nhiu s hp dn, li cun, nh vn khai thc nhng m tp dn gian, to nn cht huyn thoi lm cho cuc sng tm linh ca con ngi nh c chiu su v tn. Xu hng tm v ci ngun, tm v nhng g thuc tm linh, tm thc nhn thc cuc sng m vn bng l tr, bng nhn thc l tnh con ngi khng th kim sot ni l kh ph bin trong sng tc ca cc nh vn hin i. Nguyn Huy Thip xy dng nn hng hnh tng ngh thut lm ngi c phi suy t, trn tr, c lc na tin
73
na ng v nhng cnh i, nhng s phn: "... nhng con ngi thng xung quanh ta... i thng nh huyn hoc, huyn o cc nhn vt nh c mt tm hn trong sch, nguyn s ln nhng khn ngoan ca ngi thng, nhng khn ngoan chn t nhng khn nhc ca cuc i" [38, tr.371]. Nhn vt ca Nguyn Huy Thip lun phi trn tr, chng chi, ngp ln trong cuc sng hng ngy, gia cuc i nhn th vi nhng t tng i bi, s bin cht tha ha ca con ngi chnh l quan nim ca Nguyn Huy Thip khi sng tc: "Huyn thoi, Nguyn Huy Thip mun i theo li mn nh nguyn, c c th tt phi c tt. ng phc ha ci x hi s nguyn, c khi th s, hoang d. bui s khai, tm tnh nguyn thy, vi tim thc v bn nng ca thi i" [38, tr.384]. Xut pht t quan nim ny nn trong sng tc ca Nguyn Huy Thip yu t dn gian th hin rt r, ng s dng nhiu m tp xy dng nhn vt trong truyn c dn gian ni nh nh nghin cu vn hc Nguyn Vy Khanh l: "ng c ti lm ngi c chm m trong th gii hoang d, ba t" [38, tr.383] c th ni vic s dng th php huyn thoi ha l c trng trong sng tc truyn ngn ca Nguyn Huy Thip, d truyn c vit v ti g, v nhng con ngi nh th no i chng na th du n huyn thoi vn rt m nt trong ngh thut xy dng nhn vt ca nh vn. Khng kh huyn thoi em li cho nhng cu chuyn mt v p k l, huyn o, gip nh vn khai thc mt cch trit th gii ni tm ca con ngi, gip cho bn c c th d dng ct ngha v thng hiu hnh tng nhn vt trong cc tc phm. Chnh v th, hu ht cc nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip u c s bao bc ca khng kh huyn thoi. 3.2. Cch s dng th trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip 3.2.1. Li th lm ta cho truyn v th l bi ht ca nhn vt Cch s dng th lm ta khng phi n Nguyn Huy Thip mi xut hin, trc ng, th php ny tr nn quen thuc. Nhng cu th
74
ta bao gi cng c lin quan cht ch n nhn vt chnh ca tc phm. Nhiu khi n l trit l m nhn vt chnh eo ui c cuc i, c khi l cht liu t m v p nhn vt. Trong truyn Con gi thy thn, nh vn mn li ht c: "Ci tnh chi Mn mu son phn ra i" lm cu ta cho truyn th nht. Cu ht gy bn khon, b n cho bn c. Khi i vo ni dung truyn s thy gia ni dung v cu ht c im tng hp, nh vn s dng din t tht c c iu ng mun ni. Mt chng trai tr lun m p trong lng bao c m v hoi bo, c bit l khao kht c khng nh mnh, khng mun sng mt cuc sng n iu nhm chn. Chng b lng qu ra i v lun mang nng trong lng hnh bng M C cuc sng tinh thn ca Chng gn nh b chi phi hon ton bi cu chuyn h h thc thc ny. l mt o nh xa vi, n hin v ci p, v c m, v ci "ti" ca Chng m Chng quyt theo ui n. Chng "mn mu son phn ra i" cu th ta cho thy c m, kht vng ca nhn vt Chng. Xt v mt gc no Chng l nhn vt ca t tng vt thot khi nhng khun kh nhng lut l, t tng c lun mong mun kim tm mt chn l mi. Cu th ta gip hnh nh nhn vt Chng lu li du n r nt hn trong tm tr ngi c. "Li rng bc mnh cng l li chung" (Truyn Kiu) l li th Nguyn Du than cho cuc i nhng k ti hoa mnh bc, Nguyn Huy Thip dng lm ta cho truyn Kim Sc cng l mun phn nh cuc i ca nhn vt ng Ph Ln. Trong cnh binh ao, mt k c ti vn v nh Ln chn Nguyn Phc nh tn lm ch "Ln gp nh. nh thy Ln khi ng, n ni khoan ha m th on to bo th thch lm, cho lun bn mnh. Mt ln thuyn nh qua ca Tin Giang, c bn ngi i theo, trong c Ln. By
75
gi c con c su rt to c bi theo, ui th no cng khng c. Mi ngi lo s, thy phi c ngi nhy xung lm mi cho c su th mi thot. nh hi Ai v nc Vit m cht? Ba ngi kia tnh nguyn cht, ch c Ln ngi im. nh trng mt hi Ln: Trng phu qu mng sng th ? Ln chp tay Cha cng ng gin. Nc Vit th khng ai hi c. Cn thot mng c su th cn g ph mt mng ngi!. Ni ri nht hn mn thuyn nm con vt gii bay qua. Vt gii ri xung nc, c su thy vy, vi b thuyn, lao n ch vt gii. nh ci ha h bo rng: Th ny th nghip ta th no tri cng cho thnh. nh i u cng cho Ln i theo, nhiu khi nh xem Ln liu x th vi ngi, ln no cng trng" [48, tr.155] con ngi ti ba, li lc nh Ln m cui cng li phi cht oan ung di cy kim do "t ph truyn li" chng t li th ta u truyn ng nghim vo s phn ca nhn vt ng Ph Ln. Trong truyn Phm tit, Nguyn Huy Thip dng ba cu Kiu: "Ch trinh nh gi ngn vng ..." "Ch trinh cn mt cht ny ..." "Ch trinh kia cng c ba by ng ..." (Nguyn Du) Khng nh phm tit ca Ng Th Vinh Hoa, mt ngi "ht hay, n gii, p l l, ni cu no thing cu y", sng hai i vua Quang Trung, Gia Long) c c hai vua yu chiu, mun thnh thn nhng u b khc t. ri c phong tng: "Th hai vua, vn gi lng trinh Lu mun thu, cn nguyn phm tit." T tiu n ba cu th ta v hai cu th kt u nht qun trn mt lun chung: "Phm tit". V p ca Vinh Hoa l v p l tng mt con ngi cao c nh Quang Trung cng ch c chim ngng, ngm
76
nhn coi nh "bu vt". Vy nn Vinh Hoa, Quang Trung ch nhn bit s thn phc, hin thn ca "thin tnh n" cn ton b con ngi n b trong Vinh Hoa, Quang Trung khng h bit. Cn Gia Long th ch ng t cch l mt ngi n ng kht khao s hu Vinh Hoa nh nui con g, con vt. Nh vy, Quang Trung bin Vinh Hoa thnh mt nim tinh thn (trng tinh thn m b th xc), Gia Long th nhn Vinh Hoa xut hin vi ton b sc sng, vi c dc vng l l. Cui cng d kha cnh no i na, th c hai u khng nm c "con ngi" ca Vinh Hoa.Nhng cu th ta lm ni bt ln v p "ton m" ca Vinh Hoa, khin cho nhn vt tr nn lung linh, huyn o hn. Cu th "em chuyn trm nm gi li bn..." ca Trn T Xng lm ta cho Git mu gi li s tn ti ca dng h Phm k Noi - T Lim t 1840 - 1940 vi bao bin ng thng trm. Git mu chy qua mch su ca gia nh ny v nui s phn bt hnh ca h n 100 nm khin ta suy ngh nhiu n ni au ca nhn loi, rt ra nhng trit l trong cuc sng i: Thin - c, Phc - ha, hin gp lnh, c gi c bo... Hay nh cu th trong bi ng ca V nh Lin: "Nhng ngi mun nm c Hn u by gi ..." Va c ly lm ta, va c ly lm tiu truyn "Nhng ngi mun nm c" gi li trong nhn vt Thim - xng "ti" l ngi dn truyn, k nim ca ba mi nm v trc khi ng cn l mt gio vin tr, mi hai mi tui, n cng tc ti tnh N, cch xa th vi trm cy s. Ni v khi tt c con hoang s t cch "t chc c phn lng lo v lum thum" ca ngi trng, cho n s thiu ht gio vin... cuc sng th thiu thn, khc nghit... Nhng con ngi sng vi nhau vi tt c nhng tnh cm chn cht, hn nhin. Cuc sng ca nhng ngi gio vin ni y
77
c qunh, n iu v bun. Nu c sng nh vy con ngi ta s b chm lp i nh "Mt ngi sao lp lnh ang dn b nh sng ngy ln lt mun xa chm i" [48, tr.520]. Thim khng mun cuc i mnh c tn li nh ng An, b Hinh, nh Doanh v nhiu ngi khc na, anh quyt nh ri b ni y v"khng mun trng thy ngi sao kia b li tn" [48, tr.520]. ri ba mi nm sau quay li, Thim thy tt c u i thay tt c tr thnh "mun nm c" Thim cng tr thnh ngi ca mun nm c quan nim sng ca nhn vt Thim c bc l ngay li th ta ca truyn ngn ny. Nguyn Huy Thip khng ch c o vic ly li th lm ta cho truyn phn nh tnh cch, s phn cng nh quan nim ca nhn vt m ng cn a li th vo truyn vi hnh thc l nhng bi ht y cng l mt cch cho chn dung nhn vt hin ln r rng hn. Nguyn Huy Thip c rt nhiu truyn ngn ly lun li ca bi ht t tn cho truyn nh: Chy i sng i, Khng c vua. Nhn vt Ti - ngi k truyn trong chy i sng i b m nh bi mt bi ht rt l, n vi ti hai ln hai thi im quan trng trong cuc i. Ln th nht khi cu cn nh sng bn dng sng qu hng, mang trong tm hn huyn thoi v con tru en, trong mt ln sut cht ui do mo him i tm s tht v huyn thoi m c ca mnh, cu nghe c ting ht tht bun: "Chy i sng i Bn khon lm g? Ri sng i ht Anh hng cn chi?..." Bi ht c tc dng c bit khin cho "Lng ti tro dng cm gic d chu l lng, nh va tm xong, nh va gt ra c iu u m" [48, tr.14] v ln th hai l khi nhn vt trng thnh, cuc sng r sang mt hng khc: Chuyn v thnh ph sinh sng. Trong mt ln c dp v qu c khi
78
l "Cng chc s, ly v mt n con ng c. Cuc sng trng gi bao bc ly ti. C l ti cng chng c g phn nn v cuc sng. c m tui tr nhng ch cho bao nhu cu thit thc" [48, tr.15]. Khi nghe n nhn ca mnh - ch Thm cht ui ngay trn khc sng ngi "cu c khng bit bao nhiu ngi khc sng ny... th m cui cng li cht ui m khng ai cu" [48, tr.13], nhn vt Ti a ln khc nc n, khc cho s tt p khng cn, khc cho mt gic m tui th vnh vin ra i. Bi ht tr li nhng khng d chu nh ln u tin khi nhn vt Ti cn l ch b m ho y ni "ti t" iu cng c ngha l khi nhn vt nm tri nhng cay ng ca cuc i th cch nhn nhn vn cng thay i. Bi ht vang ln ln th hai gip nhn vt Ti tr v vi qu kh v nhn thy cuc sng hin ti ca mnh ht sc v ngha. Bi ht gi ln mt khong trng trong tm hn nhn vt, i su vo ni khut lp nht ca con ngi, y cng l mt th php m Nguyn Huy Thip thng hay s dng trong xy dng nhn vt . Cu ht ca nhn vt Tn trong truyn Khng c vua nhng tng ch l nhng cu tm pho trong suy ngh ca mt k khng bnh thng v tr tu. Nhng c v suy ngm th s thy nh vn khng v tnh: "A ha... khng c vua Sm n chiu say sa Thng vi ngy thoi a Tnh vi tnh hay cha?" [48, tr.46]. Li ht t vo ming mt k "b bnh thn kinh, ngi teo tp, d dng" nhng c "lng tt v b bn", c ct ln trong mt gia nh Khng c vua, mi k cng n np u b xo trn. Nhng ngi trong ci gia nh - tr c con du Sinh - u mo m d hnh hoc v ngoi hnh (Tn) hoc v tm hn (lo Kin, oi, Cn, Khm). Ci c - nhng con qu xu xa np
79
di b mt ca h lun ca quy, giy p, thc gic khin h ch p ln mi o l tt p (cha- con, anh - em, chng - ch du), h th vi nhng gi tr ch thc ca cuc sng hnh ng theo nhng con qu trong h: B chng nhm con du tm, em chng tn tnh g gm ch du, con mong b cht v th pho khi b cht, anh em sng phng n lnh lng. Mi ngi hnh ng suy ngh theo mc ch ring ca mnh, k cng trt t trong gia nh b o trn n mc gh s, nn mng b xi tung ln. Thc trng x hi hin ti c Nguyn Huy Thip khi qut qua tc phm mt x hi chy theo ng tin, vy ha ra bi ht m Tn sut ngy ti t ht mt mnh li v cng c ngha, n nh s km gi, nh thc tnh. Bi ht y cng ni ln ln s u ti trong tm hn ca nhng ngi sng trong ci gia nh khng c trt t, k cng, ch c mt th uy quyn duy nht l: ng tin. ng tin san bng mi quan h gia nh, thit lp mt trt t ring theo n. K lm ra tin nhiu th c nng v th, k khng lm ra tin th b chi ra, xem thng. Ngi ta a ln bn cn nh gi nhau theo s tin m mi ngi kim c li bi ht ct ln t ming Tn tr i tr li trong tc phm c tc dng lm ngi sng hn nhn vt Sinh - nhn vt trung tm ca tc phm. Trong truyn Tng v hu c mt bi ca do nhn vt ph trong truyn ht ln, nh vn miu t nh sau: "Mt anh cng hp tc x xe b thng Tun nhy ln n ca mt bi khng khip: ci con g quay Ta i lang thang khp min giang h Tin i, mau vo ti ta ... ci con g r" [48, tr.22]. Bi ht vang ln trong mt m ci ngoi v c cm nhn qua suy ngh ca mt v tng, bi ht khin ng "run bn ngi", th hin mt s hp lo nho thn nhin rt i, th thin thm ch cn trc na lm ng
80
kinh hi, au n. Nhng chnh bi ht ni ln c ni dung t tng ca truyn: Con ngi sng u hng n tin, khi cht vn cn cy ming cho tin vo. Cuc i thoi gia ba cha con cng khng nh r iu : "Ci Mi hi: Sao cht i qua sng cng phi tr tin? Sao li cho tin vo ming b? Ci Vi bo: y c phi ngm ming n tin khng b? Ti khc: cc con khng hiu u. B cng khng hiu, y l m tn. Ci Vi bo: Con hiu y. i ngi cn bit bao nhiu l tin, cht cng cn" [48, tr.27]. Khng phi v c nh vn t vo ming hai a tr ni ra nhng ngh rt thc dng ca ngi ln. Bi ht trong truyn l trit l sng ca nhn vt Thy, tm mi cch tin chy vo ti mnh, cho d c l cch d man, tn bo nht. Bi ht gip cho chn dung nhn vt Thy c khc ha r hn. Khng chp nhn c cch sng m bi ht th hin nhn vt chnh ca tc phm (ng Thun) ra i, tm n mt ci cht thanh thn nhng c n. Chuyn tnh k trong m ma l ting ht v tnh yu, ca hai ngi yu nhau. Ting ht ca Bc K Sinh: "P m i! B m i... P m sinh ra t hang ni Ni y c nhiu gi, lnh lm m ma, nhiu gi lnh lm Ting h gm, ting ch si h Nhng con si, con trn tm mi Bn co chn hi hm rnh m Con don, con dm np trong hang Con mnh trn tri run ry Gi lnh la vo ngc con Con nhen la, gi lm tt la Con s song trong bng m
81
V nht c mt vt mm, t t Con s hi, khng bit vt gi N php phng trn tay con i au qu au nhi y Ci vt mm, t t y L tri tim con ri trn t Mt t y nhiu gi, lnh lm" [48, tr.461]. V: "... cuc i ngi nhiu gi, lnh lm i t do, tnh yu, qu hng Nhng con ng chng gai, nhc nhn (...) Con nga mt ln tri v hi: u tnh yu? u t do? u qu hng P m i... P m sinh con t hang ni..." [48, tr.473]. Ting ht c Nguyn Huy Thip vit: "Ti cha thy ai ht nh th bao gi: Ngi ht khng ly hi, khng rn sc, khi nhn li hoc ngn nga th du dng khng sao k xit; ngm ngi t ti m khng mi lng; tm trng c n lnh but ln ln vi nhng khao kht nng nn. Ting ht sng snh, c nh nhng git mt ong. Mi t l mt git mt. Ti nghe ht m mc mt c chy ra gin gia, t nhin khng km li c" [48, tr.462]. Ting ht l li th l v cuc sng hin ti v nhng d cm tng lai y nhng: Gi lnh h gm, si h, rn trn tm mi... Bc K Sinh l mt tay anh ch to tn kht ting m cng c n, nh b, yu t bit bao song kht vng nhn tnh ca mnh khng n c vi tnh yu ca Mun, Bc K Sinh sng c c trong hoi nim v nhng ngy ti p bn nng. Ting ht ca chng ngm ngi xt xa, t ti bi "Tm trng c n lnh lng ln
82
ln vi nhng khao kht nng nn" Ting ht ca Bc K Sinh nh c ct ln t trong su thm ci lng. N l ting ht ca mt ni nim c n day dt, au kh bi c m kht vng khng thnh. Bc K Sinh gi gm c ni lng mnh qua ting ht. Ngi c thu hiu c tnh cm ca mt ngi con xa x, lu lc tn tri Ty. Ting ht khin cho nhn vt Bc K Sinh tr nn p hn cao thng hn. Tip theo l bi ht ca Mun: "Ing nong i, ing nong i Nu em xy nh Th l ngi nh nh vi ca s rng Trong nh c bp la hng Trong nh c cm bng hoa nh v bng hoa trng Chn m mi thm tho Bn cnh em c anh Em mun anh bn cnh em y l c m ca em Anh yu i, by gi i u ri Ma rng bt anh hay ngn la no gi anh Anh i v hng no? Khng c ai i anh y Anh yu i, v y vi em Ta xy ngi nh nh vi ca s rng Anh yu i, by gi i u ri? Ngi thng i by gi i u ri?" [48, tr.462- 463]. Mong c ca Mun rt ph n, hng v mt cuc sng bnh yn, mt mi nh hnh phc c: Bp la hng, hoa, chn m thm tho ... ng nh nhn xt ca Bc K Sinh: "n b ng v pha trt t" nhng "khng c trt
83
t no dung c tnh yu to ln" [48, tr.471]. Cui cng, ng nh li bi ht, Mun chn mt mi trng sng "tm thng", "an ton". Ni lng ca Mun c gii by qua ting ht ca chnh c. Nguyn Huy Thip pht huy ti a hiu qu ca li ht v dng n nh mt phng tin ngh thut xy dng nhn vt. Nhng bi ht ca Ng Th Vinh Hoa c vai tr quan trng trong chm truyn "lch s gi" ca Nguyn Huy Thip. Trong Kim sc, sau khi "nh chim Ph Xun, cp c mt ca n xinh p, tn l Ng Th Vinh Hoa, va trn mi tm tui. Vinh Hoa ht hay, n gii, iu b rt duyn dng" [48, tr.157]. Mt m Vinh Hoa ht hu nh bi "Triu thin t", bi ht nh sau: "Ka xanh xanh My n non My l non Nh ma xun mang sa cho Nh gi xun mang kh th cho Nh t mang lng thc cho Chng chu cho ai hi Cng ln, nhan sc cng m miu Cng ln, phm hnh cng thanh sch Cng ln, cng c thn Th no t c v p ny Bt no v c t ny Ai tng t m chau my Ng th thi, tnh li nh y l tri cho V p hon ho V p thin kim" [48, tr.157].
84
Bi ht ca Vinh Hoa ng vng v ni dung y, trng hp mt s cu vi bi ht sau ny ca C Cm - con gi mt ch qun. Nhng c im khc hai cu: Vinh Hoa ht: "Cng ln nhan sc cng m miu Cng ln phm hnh cng thanh sch". C Cm ht: "Nhan sc m miu cng qua thi Phm hnh thanh sch cng nht thi" V thm: "Bao gi bc m Nh cho mt git nc mt Ka trm nm Ti mnh l g Ch thy n au" [48, tr.161]. Cu ht l nhng d cm ln v s phn con ngi, v cuc i, "nhan sc" d "m miu", "phm hnh" d "thanh sch" ri cng s "qua" cng s "nht" tt c ch l ph hoa, cng l s mnh ca nhng k ti hoa ("Ch ti ch mnh kho l ght nhau" v "Li rng bc mnh cng l li chung" Nguyn Du). Bi ht th hai Vinh Hoa ht l bi "Tnh sng ni": "Ka ni cao cao Ka sng xanh xanh Ni do u m ra Sng ra u m ra Trng s xa nh Ln li trn ng
85
Ni c hng M gi bc u Gi qu m nm trn trc Ly g tr ngha tnh Ung chn ru su Mi ni cao mt chn Ly thin t ba ly Chng qun tnh sng ni Ch thng tnh m gi Vi ngi p phng xa" [48, tr.158]. n Phm tit, Vinh Hoa ht hai bi, hai ln khc nhau. Ln th nht nng ht cho vua Quang Trung nghe, bi ca gi li qu trnh t lc Quang Trung "ci voi gic trng nh thnh" cho n khi nn s nghip ln. "My ng sc ng im lnh Con to xoay vn Ai bit gp nhau u? Mng tng ho huyn Mun dm ng trng Khi ci voi gic trng nh thnh C nh ngy xa om m lp lo gc vn khng? C nh m ta cy nanh ming khng? Mi su ca ta ch c mt trng bit Ngi trn ngai cao cn bit s ai? Ngc t cm trn tay lo vic nc Bit lo l c, cn thnh bi tri ni ngi
86
Ngi ngoan khng nn Bin bch c qu thn hay khng c qu thn Hy nhn tng git ng h ri m run s [48, tr.176]. Li ht v li tin on ca Vinh Hoa tin on cho s tn ti v cng ngn ngi ca triu Ty Sn. Bi v "bit lo l c" cn "thnh bi tri". Li ht nh nhng li tin tri ny khng nh r hn mu sc huyn thoi trong vic xy dng nhn vt Ng Th Vinh Hoa ca nh vn. Bi m u truyn ngn Phm tit nhn vt Ng Th Vinh Hoa c gii thiu: "Khi bt np quan ti, thy c mt lp vi la hng. Di lp vi la hng l mt mng trong sut nh thch, hin ln hnh mt ph n p rc r, khun mt ti tnh nh ngi sng, tr.phc xim y lng ly" [48, tr.172- 173]. V sau "kinh hong" hn l "Mi pht sau ln sng tan ht, trong quan ti ch cn mt b xng en nh mun, lp vi la hng cng khng thy na" [48, tr.173]. Ln th hai, Ng Th Vinh Hoa ht cho vua Gia Long nghe sau khi nh chim Ph Xun: "Nc c cn khng Nc c mnh khng Thin t l ci gc ln thin h Cy cao, bng c Trm ln mun dn Gi my c bin ha Ghi nh trong tm trng Nhc ai t ch trng Gi ch "thng" Chnh o thun vng" [48, tr.180].
87
Nhn thc c phn " tin" trong Nguyn Phc nh nhiu hn nn Vinh Hoa mun ni trch nhim cao c ca bc vng i vi mun dn. V con ngi Nguyn Phc nh coi thng "Nhn - ngha - tr - tn" nn Vinh Hoa ni n vic phi "gi ch thng" v i theo "chnh o". Nguyn Huy Thip mn li bi ht khc ha tnh cch ca Nguyn Phc nh. Mt s truyn, Nguyn Huy Thip cho nhn vt t ht ln v nhng bi ca mang tm trng, ni lng ca ngi ht. Nh truyn "Trng Chi", trong truyn nh vn cho Trng Chi ht nhiu ni t mc ch Chng gii by ni lng, th l nhng bn khon, day dt. Chng ht: "Ni bun ca ta i Nh cc nng tim ta No ai thu? Pha xa kia l qu nh tui tr m sng Nhng k c m sng Nhng c m u c ri? Nhng cm ca ta? Ta m rt say m M hoa l, nhng bi ca, Nhng ting n, Nhng n ci, nhng ng la chn, Nhng lu i rc r, Ta m thy nng Trong sut v chi Nhng c m u c ri? Nhng c m ca ta? C ai v khng?
88
V qu nh ta Cho gip mt cu Cho bt ni au Cho gip mt cu Cho bt ni su Nhng c m u c ri? Nhng c m say m khn ngui Ni bun ca ta i Nh cc tru tim ta Ai thu trong tnh ta?" [48, tr.337- 338]. Chng Trng Chi i tm M Nng, tm ngha cho cuc i mnh, nhng Chng b ngi ta h nhc, ting ht ca Chng b ngi ta vy bn nhng cui cng Chng hiu ra rng: iu Chng mong mun, gi tr cuc sng ca Chng "Khng phi l M Nng, khng ch l M Nng. D cho M Nng c l mt con phng hong kiu hnh hoc mt con nhn xu x cng vy. Vi Chng lc ny tt c u nh nhau" [48, tr.343]. Gi tr ca Chng l ting ht, ting ht ngi ca nhng v p ca cuc i: tnh yu, s chn thc, s khao kht hng v ci tuyt i v Chng hiu ra rng: Cng danh tin bc ch l nhng th ph du v ngha cho cuc i. Cuc i ny ng gi nht l tnh yu v s chn thc. "Hy ca ht tnh yu Hi nhng tri tim lnh cm Nhng tri tim st Bo lc ch gy on th ni ging phi tr gi Ta l Trng Chi Ta ht cho tnh yu
89
V p t nhin S chn thc lnh but..." [48, tr.344]. Theo Trng Chi: "Tnh yu khng xc phm c Bi n kiu hnh v tinh t..." [48, tr.345]. "Tnh yu cn hy sinh Bi n khng khoan nhng..." "Tnh yu khng mt i v khng sinh ra Tnh yu tuyt i..." [48, tr.345]. Nhng li m Trng Chi ht trong nhng bi ht ca Chng chnh l ngha ch thc ca cuc i, l gi tr ca con ngi "n lc ny, Chng phi ct ging t ht cho mnh, bi khng Chng s mt ht, mt ht cuc i [48, tr.343]. Ting ht ca Trng Chi khin "Nhng git nc mt long lanh trn mt M Nng. Nng cha tng c nghe ai ht th ny. Bn hon quan, nhng g ng c, nhng tn h ln, bn bi ton, tng s, lang bm ng dt c ra [48, tr.344]. Ting ht ca Trng Chi xa i nhng xu xa ca cuc i, tm hn con ngi hng ti nhng iu tt p, khi y loi ngi s thng yu nhau hn. Li ca ca Trng Chi khin "i chn ca Chng nh bc khi t Chng ang bay ln" [48, tr.344] vi nhng t tng cao p ca bn thn mnh. Ngi c khng th qun c hnh nh chng Trng Chi "thm xu" nhng li ht "thm hay", iu chng t nhng bi ht ca Trng Chi im t cho bc chn dung ca chnh Chng. Nguyn Huy Thip tn dng trit nhng bi ht trong tc phm vo vic xy dng nhn vt Trng Chi. Trong truyn i th m vui. Nhn vt ngi ph n ri vo hon cnh b chng rung b, ch lo s n mt lc no a con trai ca ch ln ln,
90
trng thnh v cng ri b ch ra i, cho nn cu ht thn phn c m nh ch: "T v m nui con nhn Ngy sau n ln n qun nhau i T v ngi khc t ti... Nhn i! Nhn hi! My i ng no?" [48, tr.350]. Cn anh ti x tn Ho, bn thu, nhem nhuc, cuc sng lang thang nay y mai , vt vng ngho tng... thng ca ln nhng cu ht n cha ni nim kht khao mong i mt tnh yu xng ng vi con ngi: "Ny em, ngi yu i, i mi du dng V mt em xa xi, m mng Anh sut i lang thang tm em..." [48, tr.350]. Hoc mong mun r b cuc sng hin ti en ti, tm thng bng kh nng ca "thn nam nhi" c mt cuc sng khc tt p hn: "Tin ln i chn tri rc hng Thn nam nhi ph ch tang bng Coi ci cht ta nh lng hng Ka my ai da nga bc xng..." [48, tr.353] Dng li th lm ta cho tc phm v li th l nhng bi ca l hai yu t lm nn s thnh cng trong ngh thut xy dng nhn vt ca Nguyn Huy Thip. Nhn vt ca Nguyn Huy Thip v th cng mang rt nhiu nt c o. 3.2.2. Li th l ging ni bn trong ca nhn vt Nguyn Huy Thip kho lo a cc phng thc s dng ngn ng vo trong tc phm xy dng chn dung nhn vt. Chng ta c th gp hnh thc ny nhng truyn: Nhng bi hc nng thn, Thng nh ng
91
qu, Ma Nh Nam, Ma, Thin vn, Chn tru ct c, Khng khc California, Cnh bum nu thu y Trong Nhng bi hc nng thn c su on th xut hin din t ni tm ca nhn vt Hiu. on th nht l suy ngh ca Hiu v cnh diu, mt cnh diu khng v tri m bit cm nhn, sau khi "t c mt cao tuyt ch" vt ra khi "th gi qun khn nn, him nguy v y bt trc" tm thp, c "ht th" trong "th gi khc t t, cao thng, lng, bao dung m bnh n" [48, tr.136]. Nm on th cn li l suy ngh min man ca nhn vt, ng thi l ngh thut chuyn tip t vn xui sang th, nhng on th ht sc t do. S chuyn tip t nhin, linh hot, uyn chuyn. l khi "ti i mt mnh trn con ng l vo thn. Bng ti chp chong. Khng gian trn ngp mt th tnh cm du dng m b n. Cy la xa bn ng. Ti khng xc nh c thi gian sng ca mnh Ti qun i, qun i m xung - ci c xa v i ca thi gian Xa trc ht ci ngu nhin sinh ra ti Xa mi rng buc ca ti vi vt Xa tt c nhng v tch s, v ti h ca mt ngy tr trn Hy xa... hy xa i Hy buc li nhng si dy trong tim Bi th no cng phi phiu du trong m Trong gic ng, hn phi lang thang mt mnh" [48, tr.137]. Hoc khi cu cm nhn s "tnh lng khng mt ting ng, thn qu: "Hy dng li i dng tt c Dp mi m thanh cuc sng x b Dng mt cht
92
Lng nghe s tnh lng tuyt i S thy mnh b bng th no Ta ch l mt ht thin b t Vi mt t thin, lm sao sinh li c? Vi mt t thin, lm sao chng chi c Ci vn m dnh ci cc Np kn trong x ti tm C x ti tm lng tri y Ngy m khn ting khc thm" [48, tr.140- 141]. on th vt ln trong hon cnh mt cu trai 17 tui v nng thn v bit c bao nhiu "bi hc". Bui sng sau mt gic ng tnh dy v cm thy "Ngoi sn c my con g m thc. Tnh lng. Khng mt ting ng" [48, tr.140]. Khong tnh lng ngoi cuc sng khin Hiu nghe c c s tnh lng trong tm hn mnh, ci khong khc c l khng bao gi tm thy ni cuc sng x b, n o no nhit thnh ph. Ci khong khc con ngi thy mnh nh b, c n trc cuc i. y l s gp g, s ly lan gia tm trng ca mt cu b ang sa son lm ngi ln vi mt khonh khc l k, va yn bnh, va rn ngp ca mt khng gian nng thn tnh mch. khonh khc vt n y, nhn vt tht ra th bng nhng tri nghim tr tnh. Nhn vt thc c s b nh ca mnh trong ci bao la v cng ca cuc i rng ln, thc c nguy c b tiu dit ca ci ht thin b t v au n trc s bt lc ca cht lng tri cn xt li ca loi ngi. Bi th ngn, trit l m ra mnh mang trong ging iu tr tnh khc khoi, tc ti ca mt cu b thc c trch nhim ca mnh i vi cuc i. V khi "Ti bit t nay ti tr thnh ngi ln": "Vnh bit nh, tui th Ti trng thnh
93
T nay ti phi gnh trch nhim vi ti, vi mi ngi Ti bt u mt chui s xut lin tip nhau" [48, tr.144]. Ni s hi khi phi bc vo cuc sng ca ngi ln: "Trc mt ti l trng ip am m Tm hn ti c ngu Ti sn lng danh ting Sn lng tin ti Hnh phc v ngha v hnh h ti Ci cht mm ci ch ti cui ng y c li r xung ho ngc" [48, tr.145]. Nhng on th l dng suy t ca nhn vt Hiu v nhng cm nhn trong chnh tm hn mnh, thy mnh thay i, thy mnh trng thnh. S chuyn tip t th sang vn xui cho thy ging vn tr tnh hn, xc cm ca nhn vt c chiu su tm linh hn. c bit nhng ngh ca Hiu khi "ri thn xm ra i. Tri cn ti lm. Cnh ng m mt hi sng. Ti t hi v sao b ti li coi ti l ngi nh d?. S nh d ca lng ngi Ti nh d, anh nh d, ch nh d V em na, em thn yu Em nh d qu chng Chng ta u nh d trn ci i ny Ti nh d tin theo b ti Ti nh d tin anh, tin ch V em na, em thn yu Em nh d qu chng Tri tim em trong trng th V i mi em tinh khit th
94
i mt em bun ti t Nim tin kia Nim tin chng c gi thit g, chng iu kin g Cn nu ti l qu d? Anh l qu d? S nh d ca lng ngi C chp cnh cho chng ta bay ln Thin ng khng?" [48, tr.153] y l nhng lc nhn vt t ni ra cho n nhng ngh v cuc i, v con ngi. Nhng rung ng thm kn m hnh thc biu t bng vn xui tr nn bt lc. Trong cc truyn, ngi k chuyn l nhn vt ti nhng khng k v chnh n, hoc ngi k chuyn ngi th ba du mt, th xut hin tip tc pht trin nhng ngh m hnh thc din t bng vn xui cn cha ni ht. Trong Ma Nh Nam: "Ti khng bit Thm ni vi Xoan nhng g hm y, ch bit rng c rt bi ri, xc ng: C gi, li ni no lm c bi ri, xc ng? Nhng li dao ca vo s din c ? - Khng phi! Nhng li tn tnh rm r hoa m ? - Cng khng phi nt! Ngn ng tr nn gh tm Nhp nha trn ming bn tiu nhn Ti bit mt th ngn ng gin d nh t Th ngn ng mc mc thng bng Ta nh ting t v
95
Nh ting kn ng Nh ting chung vng C mt th ngn ng thc tnh con ngi Buc h soi vo lng mnh Nh soi mt xung lng h C th ngn ng ca ngi anh hng ca ngi chnh trc N lm ta bi ri xc ng Ta khng trn c Th ngn ng khng h ph phim cng chng tn k Th ngn ng ca ging ni truyn li Th ngn ng ca lng tri khng bao gi mt" [48, tr.208- 209]. y, theo truyn thng, ngi k chuyn rt c th s k li t m hn v cuc gp g gia Thm v Xoan. S k Thm ni g, t li nhng iu b, c ch ca ng. Ngi k chuyn c th tng tng ra mt Thm ni nng mc mc, gin d nhng hng hn, say sa, cng c th Thm ni nng nh nhng theo kiu tm tnh, gi nn nhng suy ngh nhm d Xoan thay i quyt nh vi vai tr mt "thuyt khch", mt "s gi ca tnh yu" s t li ci thn thng, e l ca Xoan, ci gt u ng ca c gi, nhm lm cho cu chuyn pht trin theo ci lgic ca n. Nhng Nguyn Huy Thip khng lm th. Anh vn cho cu chuyn n hi kt thc, v kho lo du i nhng tnh tit l ra phi k, t c gi tng tng v cuc gp g theo thch ca mnh, l mt th php ngh thut vn thng gp trong sng tc ca anh, y c nh vn s dng li. Mt khc bng on th trn, anh dn dt ngi c vo th gii ca nhng suy
96
tng, nhng rung ng su sc, m ra mt th gii khc, buc ngi c phi dng li suy ngm v trit l cuc i khng ch bng tng quan ca t tng, m l bng tng quan ca t ng. Hnh thc ny to ra nhng chiu su khng cng trong tm hn nhn vt. Trong truyn Thng nh ng qu, nh vn cng dng nhng on th di, ng hn l nhng on vn vn, c khi l din t suy ngh mng lung ca nhn vt Nhm trn on ng p xe t nh ln ga: "Ti ngh Ti ngh v s n gin ca ngn t S bt lc ca hnh thc biu t M ni nhc nhn y mt t Bao thng ngy tri i Bao kip ngi tri i" [48, tr.185]. Hoc c khi l li t l gii ca Nhm v khng gian y b n trong m: "Ting th no rt kh N ci no rt kh Ct ln gh rn t hm rng trng Nhng ting rn r cn trng khng ngha l g Ch ring ting so mc ng nh nhoi, phiu bng i hoang trn cnh ng lng i hoang trn cnh ng ngi" [48, tr.191]. n on th li l cu tr li bn trong nhng cng l cu tr li c em h: "Anh c bit cnh ng bt u t u khng? Cnh ng bt u t ni rt su trong lng ti Trong mu tht ti c cnh ng ng bn ni ng mnh mng bt ngt
97
ng bn t ng bt ngt mnh mng Ti lm sao qun c ni m sinh ra ti" [48, tr.194]. Trong truyn Thin vn li l nhng li ni th thm t bn trong. "Ny nh: S bin dch lun hi Ci ngi hm trc, hm sau ngi ci Th gian c mt hi tr mt hi lon Thi cuc c mt khi co mt khi dui Anh mc vo li tnh Tht chua xt ngu ngc Anh mc vo i mt Ch n lu y , v nh thi, v nh thi C hng ny c hng xa C hng c ai mong ch C hng c ai ta ca Ni no khi lam chiu u l ni m chn rau? Cy go u lng c cn khng? By gi c ai i nht hoa khng? [48, tr.374]. T th c gi hng t s gn gi ca sc mu khng gian xong y ngi k chuyn i qu xa s thc c miu t trong tc phm. on tr tnh trn kh c th chp nhn nu n c vit ra bng vn xui nhng v n l mt on th nn hon ton chp nhn c. on th cho thy tm s ca nhn vt Khch: N l s kt tinh nhng tri nghim tr tnh, bao hm ni bun lo, thng tht trc s bt n ca thi cuc, n cha ni c n ca mt k tha hng, bn khon day dt bi nhng tht bi trc cuc i.
98
Trong truyn Chn tru ct c th l suy ngh ca nhn vt Nng khi"vc cy, nh tru ra ng","nhn theo du con tru bc chm ri": "Sinh ra l kip con tru Sut i tm ti di du nng ma Thn ti c cy vai ba No thng buc no m khua rn rng m nm canh tit bn ma Chung xiu, mi dt gi la vn cam Ai i bng bt cm vng Xt thng tru ng bn ng l loi Khi no git tru t tri Ming tht bi ngi tru hi l tru" [48, tr.425- 426]. Suy ngh v "kip con tru" nhn nhc chu thng chu kh lm ra "bt cm vng" cho ngi s dng. Hiu nh vy phi l ngi gn b vi ng qu. Loi th m Nguyn Huy Thip s dng miu t th gii ni tm ca nhn vt thng l nhng dng chy hn nhin ca cm xc, t t nhin tun tro di lp ngn t mc mc, gin d, ph hp vi tm l v tnh cch ca nhn vt. 3.3. Ngn ng i thoi ca nhn vt 3.3.1. Yu t kch tnh trong ngn ng i thoi Theo T in thut ng vn hc ''Li i thoi l li trong cuc giao tip song phng m li ny xut hin nh l phn ng p li li ni ca ngi khc'' [19, tr.128]. i thoi lm nn bn sc li vn Nguyn Huy Thip. iu kin thc hin i thoi l phi c s hin din ca ngi ni v ngi nghe, v mi
99
pht ngn u trc tip hng n ngi tip chuyn v xoay quanh mt ch hn ch ca cuc i thoi. Nguyn Huy Thip t khi dng li gin tip ca ngi trn thut khc ha nhn vt trn cc bnh din ngoi hnh, tnh cch v hn ch s m x, miu t phn tch tm l. Cc nhn vt ch yu c hin ln qua i thoi v hnh ng. V vy, li i thoi gia cc nhn vt l sc mnh ca li vn Nguyn Huy Thip miu t nhn vt nh nhng ch th, gii phng ti a cho s t thc v ngn t ca nhn vt.Nguyn Huy Thip s dng ngn ng i thoi nh mt th php c lc trong xy dng nhn vt. S lng li i thoi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip l rt ln. Qua tm hiu v thng k chng ti tng kt c s lng li thoi trong mt s truyn c th nh sau: Khng c vua - 273 li thoi; Git mu - 242 li thoi; Nhng ngi th x - 212 li thoi; Nhng bi hc nng thn - 125 li thoi; Tng v hu - 114 li thoi; Sang sng - 75 li thoi ; Tm hn m - 52 li thoi... S xut hin li thoi vi s lng ln trong cc tc phm thng khin ngi c cm thy nh khng c nhn vt ngi k chuyn.Cc nhn vt dng nh khng cn c ngi trung gian m t th hin bc l qua nhau thng qua cc cuc i thoi. Nhng i thoi c lin tip nhau khin ngi c lun phi theo st tng i thoi c th hnh dung ra nhn vt m nh vn xy dng trong tc phm bi l Nguyn Huy Thip xy dng nhn vt khng phi bng cch miu t ngoi hnh hay ni tm nh s ng cc nh vn m Nguyn Huy Thip khc ha nhn vt qua ngn ng i thoi. Li i thoi trong tc phm t s tt nhin khng th c nhn nhn nh li i thoi trong tc phm kch. n gin l bi chng thuc hai th loi, hai phng thc ti hin i sng khc nhau. Nhng li i thoi ca nhn vt c Nguyn Huy Thip a vo trong tc phm di hai hnh thc: a trc tip nhng on thoi khng cn s dn dt ca ngi k chuyn v
100
cc li i p c km theo li dn thoi. Hnh thc th hai c s dng nhiu hn. Li dn thoi ca ngi k chuyn lun c t trong s hn ch ti a. S lng t ng thng khun mnh trong cu trc ca mt cu n hai thnh phn cc k ngn gn. V d: "oi bo", "Cn hi", "Khim ni" (Khng c vua); "cha ti bo", "ti bo", "v ti bo" (Tng v hu) Cng c th xut hin thnh phn trng ng nhng cng ht sc ngn gn lm ra v ci g, s g cng chn thc c. Trong cng mt on vn, tc gi khng ngn ngi lp li gn nh y nguyn cu trc dn thoi, khng cn tm n s a dng, sinh ng trong cch thc din t m ch thay i cc danh t hoc i t ch ch th v cc ng t ch hnh vi ni nng. S lng ng t ch hnh vi ni nng cng rt t v cng thng lp li, quanh qun l nhng t "ni", "bo" Cng c th c li dn thoi bc l i cht v nhn vt nhng cng ht sc ngn gn v him gp. Tm l nhn vt ch yu c h m cht t qua cc ng t c lin quan n tm trng: "ci", "th di", "cu nhu", "chi" Li dn thoi kiu ny lm nht ha vai tr ngi k chuyn. Anh ta k mt cch th ng, my mc, khng bit g nhiu v th gii nhn vt v t ra khng ng tin cy i vi ngi c. Anh ta ch ng vai tr t chc i thoi ca ngi bin kch. S nht ha du n ngn ng ca ngi dn dt to iu kin thun li nhn vt t trnh din ngn ng ca mnh, t trnh din v kch ca mnh. Nhng on thoi trong Tng v hu, Khng c vua, Nhng ngi th x Khin ngi c c cm gic ch c nhn vt ni vi nhau v ch c nhn vt vi c gi. Nh vy, ngn t nhn vt t gii tnh trc tip ca t tng, to nn khng kh i thoi trc din, cng thng, giu kch tnh. S lun phin lt li trong i thoi ca Nguyn Huy Thip cng rt c bit. ng khng dng li tht lu miu t, phn tch tm l, nh gi, bnh lun v nhn vt nh Nam Cao, Nguyn Minh Chu hay tranh lun vi
101
nhn vt nh Nguyn Khi m lin tc y tc i thoi ln rt nhanh. Cc lt li thay phin nhau trong tch tc, ni tip nhau nhanh chng. C cm tng tc gi nht rt nhanh cc li thoi ca nhn vt trong cuc sng t cnh nhau to thnh mt cuc thoi xoay quanh mt ch . Tc nhanh bi li dn ngn gn v c bit bi li i p ngn gn, hm sc, tc nh li thn tc. Li khi u va a ra bi nhn vt ny b "ci" li ngay bi li ca nhn vt khc. V d: "Cha ti bo: Anh nhu nhc. Duyn do l anh ch sng c mt mnh. Ti bo: Khng phi, cuc i nhiu tr a lm. Cha ti bo: Anh cho l tr a ? Ti bo: Khng phi tr a, nhng cng khng phi nghim trng [48, tr.30]. Tham gia i thoi nhiu khi khng ch c hai nhn vt m c th c nhiu nhn vt khc nn i thoi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip mang tnh cht i thoi. V d: "oi bo: Ti ngh b gi ri, m cng th, c cht l hn. Tn khc hu hu. Cn hi: ch Khm th no? Khm bo: Cc anh em th no th em th. Cn hi: Ch Khim sao im th? Khim hi: Anh nh th no? Cn bo: Ti ang ngh. oi bo: Mt th gi b m. Ai ng b cht, gi tay, ti biu quyt nh [48, tr.62]. on vn ny c mt nm nhn vt, bn nhn vt tham gia i thoi, mt nhn vt "thoi" bng ting khc hu hu (!). By li thoi trong mt on vn ngn to nn mt cuc tho lun gia nh om sm xung quanh vn : c b cht hay khng? Tt c cc nhn vt u ln ting nhng khng ai ni r nh ca mnh tr nhn vt oi. Dng nh cc nhn vt ny i thoi theo nguyn tc "ngm ming n tin": "Ti khng ni th, y l anh ta". Cn l con trng, l ra phi l ngi khi u v kt thc nhng ngi c ting ni thng thn v trng lng li l oi. Li oi ph v trt t vai v trong hi thoi nhng li thit lp nn mt trt t mi vi s thng th ca tinh thn thc dng.
102
Tc nhanh, mnh khng ch s lun phin lt li trong mt cuc thoi m cn tc lun chuyn, tip ni lin tc cc cuc thoi to nn mt i thoi dy c trn nhng trang sch. Cuc thoi ny cha dt, cuc thoi khc ni tip. Phng thc trnh by ny khin cho ngi c c cm gic tc phm trong truyn ngn ging nh mt v kch v i sng. on hi thoi gip ngi c c th i n mt kt lun: mi nhn vt trong tc phm ny tnh cch tuy c khc nhau nhng u c mt im chung - s thai ha, bin cht v o c (tr nhn vt Sinh). Thai ha n mc gh s: hp gia nh "biu quyt b cht". V khi b cht th: "Tht may qu by gi ti i mua quan ti". Ngi bt ca nh vn "bt ln nhng tr.vit nh ca vo tri tim ngi c, ca n rm mu v bt mu ra. Nhng con ngi trn tri n mc th tnh. y l mt m sinh vt bit n ni, i li suy ngh v i x vi nhau" [38, tr.424]. i thoi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip thin v by t chnh kin, khng nh thc ch th ca nhn vt. Nhng li ni mang khuynh hng t tng i lp nhau gay gt to nn kch tnh cho i thoi. Xung t kch c to ra qua ngn ng i thoi l nhng xung t gia cc thc ca cc ch th mang nhng ni dung tn cng - phn cng, thm d - lng trnh, cht vn - chn ci, thuyt phc - ph nhn Trong Khng c vua, on i thoi gia oi v lo Kin rt giu kch tnh. Tnh hung kch t ra: Lo Kin b in git, lin chi ng: "Cha chng my, chng my m hi ng. Chng my mong ng cht, nhng tri c mt, ng cn sng lu [48, tr.48]. oi phn cng: " u khng bit, ch nh ny th l vng cn trn cy, l xanh rng xung l chuyn thng tnh" [48, tr.48]. Lo Kin cay c buc ti, phn ng li bng cch nh vo s din ca oi: "M cha my, my n ni vi b th ? Tao khng hiu th no ngi ta li cho my lm vic B Gio dc!" [48, tr.48] oi khng chu, va lng trnh va phn
103
cng li bng th ngn ng sc so, su cay: "H xt l lch, h thy nh mnh truyn thng, ba i trong sch nh gng" [48, tr.48]. Li ni ca oi l "phc binh" nn lo Kin ri vo by: "Ch khng ? Chng my th tao khng bit, nhng t tao ngc ln, nh my cha c ai lm g tht c" [48, tr.49]. Cu ca lo Kin cng c ng ph phn oi v bo v cho danh d ca mnh. Lc ny, oi mi gi ht con bi, b cong l l ca lo Kin: "Phi ri. Mt ming v xm ng mt chc nhng tng ln ba chc th c c y" [48, tr.49]. Lo Kin b h, nhng vn tm cch va g gc th din va lt li li ni ca oi: "M cha my, th my nng bt cm ln ming hng ngy c ngh khng ?" [48, tr.49] Ngn ng nhn vt trong on thoi dn ui nhau ro rit. Hay on i thoi sau y cng tng t nh vy: "oi hi: Sinh bit nh ny tng lai thuc v ai khng? Sinh bo: Khng. oi ci: V ti. Sinh hi: Sao th? oi bo: B gi b cht. Thng Khim trc sau cng vo t. Thng Khm ra trng khng i Ty Bc th cng Ty Nguyn. Thng Tn khng ni lm g, v tch s. Sinh hi: Th cn anh Cn? oi bo: Ph thuc vo Sinh. Nu Sinh yu ti, ti s gy s tng c ra ng. Sinh bo: D th? oi bo: Sinh cn quyn luyn ci g? Lo Cn va ngu va hn, li yu, bc s bo b lnh tinh, ly Sinh hai nm m c con ci g u?" [48, tr.58]. Sau oi li ni tip: "Ti nay ti vo bung Sinh nh! Sinh v con dao, ni kh: Ct i. Anh n gn y l ti git y! oi ci nht, i git li, b ln nh, va i va lm bm: n b l ging c qu" [48, tr.58]. Nhng li ni tr trn, b i ca oi ch r bn cht ca nhn vt ny. Tr ln, chng ti nhn thy r rng: li i thoi ca nhn vt trong truyn ngn Nguyn Huy Thip mang nhng c im ngn ng kch nh tnh hnh ng, tnh hm sc, tnh khu ng v ph hp vi c tnh ca nhn vt. Ngn ng trong truyn ngn Nguyn Huy Thip r rng c kh nng bc
104
trn s tht thng qua li i thoi. S tht c pht ngn mt cch trc tip m khng cn ngy trang trong bt c hnh thc no. Ngh thut "lt mt n" c ph din ti tnh bi cc nh vn hin thc tin bi nh Nguyn Cng Hoan, V Trng Phng nhng ch yu l ln tri nhn vt qua li c thoi hay "p mt n" bng li thoi ri "lt mt n" trong tng quan vi li k. Chng hn, Nguyn Cng Hoan "lt mt n" nhn vt Nguyt trong On t ron bng cch c gi c nhng hnh vi chng trang trng, p cht no ni nhng cu mu m o l nh trn sn khu tung: "Ti con nh trm anh, anh cng con nh th phit, v mt li giao c nn ti mi qu chiu anh. Tuy ti cha l v anh nhng cng nh l v, nn ti dc mt lng chung thu th ch "trinh" ti gi nguyn cho anh. Nu anh ng ti loan chung phng ch th y ny, ti s cht nh th ny ny". Cu chuyn thc s v c ta li ngc hn vi "trm anh", "giao c", "chung thu". C c nhiu nhn tnh qu, n ni khi c ra li l mt ch "on t ron" da "en nh ct nh chy". Quy trnh ca Nguyn Cng Hoan thng l li ca nhn vt che du s tht, p immt n cn li k ca tc gi th i tm v bc m s tht. Nguyn Huy Thip th lm ngc li, li k hon ton khch quan, khng h l g nhiu v bn cht nhn vt. Nh vn dng nh khng "p mt n" cho nhn vt. Chng ch c nhng mt n t nhin do x hi quy nh. l mt n nhn cch do vai v trong gia nh quy nh nh cha - con, anh - em, ch - chu; do v tr, ngh nghip x hi quy nh nh vua - ti, nh gio, nh bo, nh th, tng lnh, bc s.; do s phn tng x hi quy nh nh sang - hn, c hc - v hc Nhng mt n ny do chnh i sng khch quan t ra, khng phi do nhn vt t to nn. Chng s b lt b trong i thoi.
105
Trc ht, thng qua i thoi, nhn vt t "lt mt n", t phanh phui s tht trong lng mnh. Ci thi chi nhau m tc hc mu cht hay chc mm "n cha mnh ra" qua lu lm. Nhn vt ca Nguyn Huy Thip "chi" nhau v "b chi" m vn tr tro ln ting tranh lun kiu nh cha con lo Kin trong Khng c vua ( nhc n phn trn) hay Bng trong Nhng ngi th x. Cng "chi" nhau, cng kch thch nhn vt "ni toc mng heo" nhng g mnh ngh, ni toc ra bn cht ca mnh, ni n kit cng s tht cay ng ca con ngi. Lo Kin hon ton nh mt vai tr ng b ch cn pht ngn vi t cch l mt thng n ng. Khi b oi bt gp nhn trm Sinh tm, lo Kin bo vi oi:"My c hc m t. By gi tao ni chuyn n ng vi my. oi bo: Ti khng tha th u. Lo Kin bo: Tao chng cn. n ng chng nn xu h v c con b" [48, tr.56]. B Lm trong "Nhng bi hc nng thn" cng b ngoi tai li nhc nh ca ngi con (b Lm) v vai tr gio dc ca ngi ln: "Tr nh nh ging nc trong, b c th ton nhng ba ba vi thung lung v kinh c ngi" [48, tr.142] ni ln "ni lng" ca mnh: " lng, nhng a con gi cng la tui vi ti, a no hi tr thp thnh th ngi cho ln tin sm, chng phi i n tui tht thp, th l sng cng sng m cht cng sng. Cn ti, c i ch bit mi mt con b mang ting thu chung, c hnh, chng bu cho ai, ch bit v gi sng lu, kh con kh chu" [48, tr.141]. Li thoi ca nhn vt Phng cng nm trong mtp i thoi khng nh "bn nng gc": "m nh cao nht, rng ln nht, trn cao v rng ln hn cc m nh khc, k c tn gio, chnh tr l tnh dc"(Con gi thu thn). iu ng lu l li i thoi lt trn "bn nng gc" ca con ngi di v bc nhn cch, o c, nhng thit ch do x hi quy nh, khng
106
hn l vch trn ph phn. Tc gi ch a ra s tht cn ph phn hay ng tnh li cn phi thn trng v ty thuc vo c gi. Trong th gii ca Nguyn Huy Thip, cc nhn vt t khi n nhng vai tr x hi ca mnh. Rt t li ni mang phong cch ca giai tng hay v tr x hi m nhn vt thuc vo. Cc nhn vt ni nng theo suy ngh tht, tm l tht, tnh cch tht ca mnh. hon ton l t li bn trong nhn vt ni ra, khng phi l li tc gi c tnh "mm" cho nhn vt. Li ni ngn gn, thng thng khng lng trnh s tht. Nhn vt ni nng c nh chng cn bit mnh ang ng "ch" no, ni vi "ai". Cc nhn vt t ln tri mnh qua pht ngn nn mt nhn vt trong truyn i th m vui phi tht ln: "Ha ra ma qu ht! Thnh thn t lm..." [48, tr.351]. Khng ch "lt mt n" chnh mnh, cc nhn vt cn "lt mt n" ca nhau trong i thoi. i thoi ca Ngc v Bng trong Nhng ngi th x lun phin vch mt nhau cui cng: "Bng bo: Bn cht ca my l mt thng tr thc lu manh chnh tr. Tm lm! Ct m my i! Ti bo: Anh l mt thng t hnh s, mt tn lu manh "gin", ti sao anh khng chu ni ti?" [48, tr.118]. i thoi vch mt ln nhau c khi bin thnh nhng on thoi hi hc nh trong Git mu: "Phong hi: Hai ngi ng vi nhau my ln ri: Thiu Hoa bo: Tha, su ln. im bo: Mt ln vn hoa Bnbe l by. Thiu Hoa bo: Ln y vi vng th tnh ln g" [48, tr.289]. on i p trn khin ngi ta nh n nhng mn i thoi v cng hi hc trong S ca V Trng Phng. Nhn vt c "hn nhin" ni ra s tht, t t co chnh mnh v t co ln nhau. y l nhng i thoi "lt mt n" di hnh thc giu nhi rt t gi. i thoi chnh l th v kh c sc mnh c bit trong tay nh vn ni ln mt cch khch quan v i n tn cng s tht. 3.3.2. i thoi lch knh th hin trng thi c n ca nhn vt
107
Mt trong nhng chc nng quan trong ca i thoi l thit lp quan h. Nhng khng phi cuc i thoi no cng t c iu . Mun thit lp c quan h, cc nhn vt tham gia i thoi phi cng knh thng tin, tc l hiu nhau, hng vo nhau v thng nht cng mt mi quan tm. Trong truyn ngn Nguyn Huy Thip cn xut hin kiu i thoi c li thoi qua li m khng c quan h ngi vi ngi hoc c nhng rt nht. Cc nhn vt khng hiu c nhau nn quan h gia cc nhn vt giao tip ht sc ri rc, khng c s c kt, thc y. Kt qu l cc cuc i thoi ny cng khot su thm ni c n ca con ngi: "Ci Mi, Ci Vi cng thc vi ti. Ci Mi hi: Sao cht i qua cng phi tr tin? Sao li cho tin vo ming b? Ci Vi bo: y c phi "ngm ming n tin" khng b? Ti khc: Cc con khng hiu u. B cng khng hiu, y l m tn. Ci Vi bo: Con hiu y. i ngi cn khng bit bao nhiu l tin. Cht cng cn" [48, tr.27]. Trong on vn trn, cc nhn vt i thoi v vic cho tin vo ming ngi cht m u khng hiu g v tp qun ny. Hai a tr th hon ton hn nhin trong vic ni ln s tht v cuc i, cn ngi b sau nhng tri nghim li hon ton m h trc cuc sng. Kt qu l, i thoi ch lm cho cc nhn vt thy mnh thm c n, lc lng: "Ti thy c n qu.Cc con ti cng c n. C m nh bc, c cha ti na" [48, tr.27]. Nu gia cc nhn vt, li thoi nhm cng kch nhau th d sau cng cn quan h i chi, ph nh kch tnh mang tnh thng nht, xoay quanh mt ti, ch . ng ny cc nhn vt li ch mi m theo ui suy ngh ca mnh, mi ngi mt thch i tn cng v mt hng do khng c s ng cm, s chia. Ngay c tnh cht cng thng ca i thoi nh l mt du hiu qu gi th hin s tn ti ca mi quan h gia cc con ngi cng thiu vng. V d: "Quy ngc nhin: Anh hc i hc, sao cn i lm th
108
x? ti ci, hc li ni ca anh Bng, ti bo: y l v tnh y, em . Tnh bao gi cng lung tung. Ngi ta ch st n khi n tut khi tay thi. Quy bo: Anh ni hay nh. Em chng hiu g. Ti bo: Em chng hiu g u... Trong lng ti mt ni cm gin v c bng dng vt n, khin ti ng kh ming li. Ti rt ln khe kh: Ch c mt anh thi cn li l chng n. Quy ngc nhin, ht hong. Chng ti chia tay nhau nh ngi dng" [48, tr.113]. Mi quan h gia hai nhn vt khng h c thit lp v cng c sau i thoi. L do l bi Ngc, mt chng trai nhiu m mng, c hc thc v tri qua s v v tnh cam, hon ton ni theo trit l ca i minh. Cn Quy, mt c gi mi ln, hn nhin, v t cn hiu qu t v cuc i nn khng hiu c li ca Ngc. Trong Khng c Vua, c cuc thoi m ngi tham gia i thoi li ph nhn, chi b mi si dy quan h ni kt vi nhau: "oi bo: Xin li bc, chu chng bit nh bc c bao nhiu ngi, tn l g? ng hng xm ci: Th ti cng th. oi bo: Ngy xa bn n trm c lut chia ra lm bn loi m chng khng ly: mt l nh hng xm, hai l nh bn b, ba l nh ang c chuyn bun, bn l nh ang c chuyn vui. C th ny, chu i n trm l m phm lut. ng hng xm ci: Th cc con ti cng th" [48, tr.60- 61]. on thoi trn c nhiu ngha. N cng phn no th hin c trng thi ngy cng xa cch ca con ngi vi nhau trong i sng th hin i. Li ca oi c xng xng, vi phm qui tc thit lp quan h trong giao tip, nhng ng hng xm li vn th chp nhn coi nh chng c chuyn g ng quan tm. i thoi hon ton mang tnh cht ngha v, khng cn l mc ch ni kt gia nhng con ngi. Ni c n ca ngi ngh s c ni n trong Tng v hu ... "Ti c m h thy ngi ngh s trc tuyt l nhng con ngi c n khng khip" [48, tr.30] cng c trin khai thnh nhiu cuc thoi cc truyn
109
ngn khc m li thoi chng n nhp g vi nhau. Cu thoi dng nh bt lc trong vic em li s hiu bit ln nhau. a so sang sng, li thoi lch knh gia hai b Thoan v "ng" nh th khng ch to nn cht hi d dm, bng a m phn no th hin ni c n ca ngi ngh s. Mt ngi mi mit, m mng theo ui tng ngn t, khin th "n c ku trong tai" cn ngi kia li rt thc t, thc t n v cm, khng nghe ra ting lng ca nh th dn n s hiu lm mt cch hn nhin. Trong Hc va bay va ku tham thit, nhn vt "thi s" hai ln nhc li: "Khng, ti ln th!" nhng nhng nhn vt khc vn cha thc s hiu "lm th" l cng vic nh th no. Trong mt cu b, nh th bin thnh nh su tp bm, trong mt ngi m th lm th l ngh kim sng cn trong mt ngi lo bc th tht l mt ngh nguy him. Trong bi hc ting vit, V c n gia ba tic nh Hong, lc lng gia nhng ngi thng lu m li ni lun gn vi "gi vng ln xung" ,"ng n ng kia mt chc", "Bc Tham va mi xy nh", "Cu T va i du hc" Cn khi V ni v trng thi "n vng" ca tm hn th ngi khc li hiu nhm "ng mun ni n s n i hay ngoi tnh chng ?". Nhng i thoi lnh knh ht sc t gi trong vic th hin s c n, lc loi ca nhng tm hn ngh s gia cuc i v cm. K thut trnh by cng gp phn th hin trng thi nhn sinh ca th gii nhn vt. Khng tch ri cc on i thoai, khng xung hng, gch u dng lm ni bt s hin din ca i tng khin quan h i thoi trc tip nh b chm i trong li trn thut. C nhiu on tc gi s dng li t lin k nhau nhng ng t: "ni", bo cht khc cu thoi, lm cho cu thoi tn ngn, chi cht, quan h i thoi tr nn t on, ri rc. Li thoi ca nhn vt nh nhng m thanh lc loi pht ra lon x. Cc nhn vt thng ch ni va thng tin, khng my khi bc l tnh cm, cm xc. V
110
th, cht kt dnh to uyn chuyn, nhp nhng gia cc li i p b gim i ti a. Tc b sc thi tnh cm trong li thoi chnh thc l tc b kh nng thit lp, duy tr quan h gia nhng ngi i thoi. Li thoi ch mang ngha thng tin: "Cha ti bo: Ngh ri, cha lm g ? Ti bo: Vit hi k. Cha ti bo: Khng! V ti bo: Cha nui vt xem. Trn ph do ny nhiu ngi nui chim ho mi, chim vt. Cha ti bo: Kim tin ? V ti khng tr li. Cha ti bo: xem ! [48, tr.20]. Quan h i thoi bao gi cng c to ra bi s lun phin lt li: trao - p. Nhiu on thoi trong truyn ngn Nguyn Huy Thip li c xu hng trit tiu li p, bin li i thoi thnh li mt mnh, ri vo h khng. Cu trao v cu p u c dn bng hnh thc ging nhau: Dng ng t "bo" hay "ni" d l hnh vi tr li, p ng, phn i, nh gi, gii thch. Rt t nhng t trc tip ch hnh vi hi p. C cu trao c a ra nhng khng h c cu p. Tc gi vn cho mch truyn tip din nh cha tng xut hin cu trao: "Anh Bng chi: Tin s i, khn nn cha! Cc con i cc con, cc con bit i l g cha?" Ti bo: Ci ng Thuyt trng kinh nh. Anh Bng bo: Lm vic i chng my [48, tr.112]. C cu trao c a ra nhng cu p li khng h m xa n nh, tnh cm ca ngi ni: "ng bo: Vic ln trong i cha lm xong ri! Ti bo: Vng [48, tr.18]. Cu ni ca ngi cha cha ng bao nhiu nim t ho sung sng, bao nhiu nim hn hoan mun chia s. Ngi con li "chia s" bng mt cu ct ln, kh khc. Chnh th php trit tiu t hi p v lng trnh ch trc tip ca cc li thoi khin cho nhng on vn c nhiu cu pht ngn nhng quan h i thoi ht sc lng lo v mt ng ngha, ng dng. Trit tiu s tng tc gia cc nhn vt, xa m ranh gii cuc thoi khng c du hiu m u, khng c du hiu kt thc khin con ngi c trin min trong i thoi m khng i n mt kt cc no. Khng xa b m
111
cng chng to ra quan h i thoi mi. Ngn ng khng cn l cng c con ngi hiu nhau, cng tc vi nhau. Kiu i thoi lch knh khin cho cc nhn vt trong truyn ngn Nguyn Huy Thip ri vo s c n. iu cui cng cn nhc n trong ngn ng i thoi ca Nguyn Huy Thip l nhiu khi i thoi bn ngoi cha tt lng th ting ni bn trong ln ting nh mt s ngm i thoi li. Chng hn on i thoi trong Con gi thy thn: B c Phng xem xt cng vic. ng bo ti: Ch em , ti ch tic ch em l k v o. Nu khng ti c ba con gi, ti g cho ch c ba. Ti bng mt. Ti ci au n. Ti u phi loi ch di i tm ch ci? Tri tim ti thuc v nng, thuc v m c, thuc v con gi thy thn" [48, tr.94]. Nhng li trn nu c thong qua tng nh l c thoi nhng thc ra mt na v l i thoi xong khng thnh ting v chuyn thnh nhng li t hi mnh t ni vi mnh. Li ni ca ngi khc nh chm n phn su thm nht trong nim kht khao gi tr s sng ca nhn vt, lm bng ln thc khng nh nim tin ca nhn vt. Ma Nh Nam i thoi gia Thm vi Hot cng l cuc i thoi ngm gia hnh thc th. Chnh hnh thc c bit ny khin cho nhn vt nh ang i thoi vi chnh mnh.
112
KT LUN 1. T sau nm 1975, truyn ngn vi u th v th loi chim vai tr hng u trong vn xui Vit Nam. S lng ngi tham gia vit truyn ngn ht sc ng o. Truyn ngn sau 1975 c s vn ng bin i v nhiu phng din: ti, ch , t tng, ct truyn, nhn vt, ngi k chuyn, ngn ng v ging iu trn thut. Trong nhn vt l mt phng din ngh thut c cc nh vn ch trng, c nhiu du hiu i thay v cc phng din miu t nhn vt, v chc nng biu t ca nhn vt. Nhn vt trong truyn khng c miu t k v ngoi hnh, tn tui, tnh cch, s phn Cc tc gi truyn ngn ch nhiu hn n miu t tm t, tnh cm ca nhn vt. Nhn vt khng cn i din cho mt giai cp mt tng lp x hi no na m l nhng con ngi c nhn. Trc nhng chuyn bin ca i sng x hi trong thi k i mi nhiu nh vn nhn thy truyn ngn l th loi thch hp nht vit v cuc sng hin ti. Nhiu cuc thi truyn ngn c t chc, t cho thy truyn ngn hin nay l mt i tng cn c kho st su hn, cn c tip cn v khm ph trn nhng bnh din mi. 2. Trong tro lu i mi ca vn hc Vit Nam nhng thp nin cui ca th k XX, Nguyn Huy Thip l nh vn thu ht c s ch ca ngi c ln gii ph bnh nghin cu bi mt h thng nhn vt a dng, phong ph: Nhn vt i thng, nhn vt lch s, nhn vt mang thin tnh n. Mi loi nhn vt, Nguyn Huy Thip c mt cch nhn khc nhau. Cc nhn vt trong truyn ngn ca ng lun l nhng cu hi cn b ng m ngi c phi i tm cu tr li. mi nhm nhn vt Nguyn Huy Thip li c nhng sng to c o. Nhn vt i thng ca Nguyn Huy Thip th sng ng v chn thc nh nhng con ngi thc ngoi i - h c mt tt,
113
mt xu, c u im, nhc im. Vi Nguyn Huy Thip, con ngi tt hay xu l ty thuc vo tnh hung, hon cnh c th. Nhn vt lch s th khng cn l kiu nhn vt "ngm nhn", "chim ngng" m v cng gn gi vi con ngi hm nay cho d khong cch v thi gian l rt xa. Lm c iu ny l nh cch x l c o ca Nguyn Huy Thip vi ngun t liu lch s c sn. Nhn vt mang thin tnh n c mt v p l tng m Nguyn Huy Thip dnh ht tm t, tnh cm xy dng nn nhng hnh tng nhn vt ny.Thng qua th gii nhn vt , Nguyn Huy Thip cn biu hin t tng ngh thut, l tng thm m v nhng chim nghim suy t su sc ca n g v con ngi v cuc i. Nguyn Huy Thip th hin mt ci nhn mi v nhng con ngi mi trong hon cnh mi. 3. Th php huyn thoi ha l mt du n c trng cho sng tc ca Nguyn Huy Thip. Kho st truyn ngn ca Nguyn Huy Thip chng ti thy yu t huyn thoi dy c trong cc tc phm. Nh c cht huyn thoi Nguyn Huy Thip phn nh cuc sng mt cch chn thc r nt nht. c bit cht huyn thoi khin cho nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip hin ln mt cch ton din a chiu, to cho nhn vt mt hnh bng khc l, vn ti ngha biu tng. Biu tng v con ngi trong hnh trnh v tn i tm ci p. Cht huyn thoi cng gp phn lm cho truyn ngn ca Nguyn Huy Thip mang m gi tr hin thc v gi tr thm m su sc. N gp phn to nn mt cch tip cn vn chng mi i vi bn c v gii ph bnh nghin cu. Vi vic s dng chy huyn thoi trong qu trnh sng to ca mnh Nguyn Huy Thip khng nh ti nng trn vn n, ng thi cng to nn b mt vn hc mi trong nn vn hc Vit Nam. 4. Nguyn Huy Thip s dng ti a v nhun nhuyn cc phng thc ngh thut xy dng nhn vt trong c c vic a li th vo
114
trong tc phm. Li th em n cho cc sng tc ca Nguyn Huy Thip cht tr tnh m thm. Li th khng ch gp phn gii thiu hay khc ha nhn vt m cn m rng khng gian vn ha, m rng thi gian lch s ca truyn, to iu kin cho c gi suy ngm v nhng vn nhn sinh m Nguyn Huy Thip khi ra trong truyn ca mnh. Khin cho nhiu truyn ngn ca Nguyn Huy Thip nh thc gic con ngi tr v vi qu kh xa xm ca vn ha, v vi lch s suy ngm cho hm nay, cho hin ti. Trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip cn c th do cc nhn vt sng to ra. Th m cc nhn vt sng to ra, tuy khng chau chut v mt ngn t nhng nhng cu th y cha ng ni dung ca truyn v mang hi th, ging iu, mang nhng suy t ca con ngi hin i. 5. Ngn ng i thoi trong truyn ngn cua Nguyn Huy Thip c gi tr c bit trong ngh thut xy dng nhn vt. Bi nu nh thng thng, con ngi s dng ngn ng l thc hin cuc i thoi, to ra li thoi giao tip vi nhau th li thoi trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip nhiu khi khng phi giao tip m bc l tnh cch v bn cht ca nhn vt. Mt kiu i thoi mang n cho nhn vt trong truyn ngn ca Nguyn Huy Thip chiu su tm hn l i thoi ni ti. S dng ngn ng i thoi lm phng tin xy dng nhn vt l mt nt ring to nn phong cch mi l trong sng tc vn hc ca Nguyn Huy Thip. 6. Cho n hin nay, vn tn ti nhiu kin tri ngc nhau trong vic nhn nhn, nh gi truyn ngn ca Nguyn Huy Thip. S i lp ca cc kin phn no phn nh ci mi, ci l, ci c o trong phong cch ngh thut ca nh vn. Nhng ng gp ca Nguyn Huy Thip cho th loi truyn ngn l khng h nh, ng l nh vn ng di buc nhng ngi cm bt ng thi phi suy ngh nghim tc v vic phi vit khc i cng nh buc c gi phi thay i cch c.
115

NT XDNV Trong Truyeenj Ngan C A NHT

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

NT XDNV Trong Truyeenj Ngan C A NHT

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

I HC THI NGUYN TRNG I HC S PHM

PHAN THANH BNH

Thi Nguyn, nm 2007

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn

S ha bi Trung tm Hc liu i hc Thi Nguyn