Asne Seierstad _ Kabil'in Kitaps Asne Seierstad _ Kabil'in Kitaps sne Seierstad, (1970), Oslo niversitesi'nde Rusa, spanyolca

ve Felsefe Tarihi eitimi ald. Rusya'da 1993-1996 yllar arasnda, daha sonra 1997'de in'de muhabir olarak alt. 1998- 2000 yllar arasnda Norve televizyonlar iin Kosova'da sava muhabirlii yapt ve 2000 ylnda With Their Backs to the Wall: Portreits from Serbia adl kitab yaymland. 2001 sonbaharnda Afganistan'da ay kald. Kabil'in Kitaps ile Norve'te en ok satan kitaplar listesinde ne kan Seierstad'n kitab birok dnya diline de evrildi. sne Seierstad KABL'N KTAPISI eviren: Ayfer Erbaydar Kabil'in Kitaps / sne Seierstad Orijinal ad: Bokhandleren i Kabul Norvece aslndan eviren: Ayfer Erbaydar ALKIM /140 Edebiyat - 69 Roman - 31 Kitap Editr: Demet Elktip Kapak ve Tasarm: Bilgi Erdoan 2002 - sne Seierstad Alkm Yaynevi, 2006 ISBN: 975-992-035-2 Birinci Bask: Haziran 2006 Bask: Kurti Matbaaclk Alkm Yaynevi Kadky - stanbul Tel: (0216) 449 10 60 (Pbx) alkim@alkim.com.tr http/ /:www.alkim.com.tr alkmindekiler nsz /9 Evlenme Teklifi /21 Kitap Atei /28 Su ve Ceza /43 ntihar ve ark 157 Gezisi /60 Mutsuz Olmam ster misin? /88 Cennete Giri Yasak /101 Dalgalanan, rpnan, Kvrlan /105 nc Snf bir Dn /116 Anaerkil /128 Gnaha Davet /144 Hz. Ali'nin ars /153 Tozun Kokusu /188 Deneme /207 Allah lr m? /221 Kasvetli Oda /231 Marangoz /241 Annem, Usame /275 Krk Kalp /300 Son sz /317 Ailem'e nsz 2001 ylnn kasm aynda Kabil'e geldiimde ilk tantm insanlardan biriydi Sultan Han. Tacikistan snrnda, Hindiku Dalarnda, Panir Yaylasnda, Kabil'in kuzeyindeki steplerde Kuzey ttifak'nn komutanlaryla alt hafta geirmitim. Taliban'a kar balattklar saldry izlemi, cephede topraktan yaplm kulbelerde, ta zeminde uyumutum. Kamyon kasalarnda, askeri aralarda, at stnde ya da yryerek yol katetmitim. Taliban rejimi dtnde, Kuzey ttifak askerleriyle Kabil'e geldim. Bir kitabevinde zarif, kr sal bir adamla karlatm. Haftalar boyu barut kokusu ve ykntlar arasnda, ieriinin sava taktikleri ve askeri hcumlardan teye gitmedii konumalardan sonra, kitap kartrmak, edebiyat ve tarihe dair konumak beni yeniden hayata getirmiti. Sultan Han'n kitap raflar, deiik dildeki eserler, iir derlemeleri, Afgan efsaneleri ve romanlarla dolup tayordu. yi bir satcyd da, ilk ziyaretimden sonra yedi kitapla ayrldm oradan. Zamanm olduunda, kitap kartrmak, lkesi adna defalarca hayal krklna uram bir yurtsever Afganlyla; bu ilgin kitapyla sohbet etmek iin sk sk kitabevine uruyordum. nce komnistler yakt kitaplarm, sonra Mcahitlerin yamasna uradlar, sonunda da onlar Taliban yakt yeniden diye anlatyordu. Bir gn evine, akam yemeine davet etti beni. Zengin bir yer sofrasnn evresinde ailesi oturuyordu; karlarndan biri, oullar, kz kardeleri, erkek kardei, annesi ve kuzenlerinden bazlar.

Sultan, hikyeler anlatt, oullar glp akalayorlard. Rahat, ho bir ortam vard ve bu dalarda komutanlarla yediim yaln sofralarla tam bir tezat tekil ediyordu. Ancak kadnlarn ok az konutuunu abucak fark ettim. Sultan'n gzel, yeniyetme kars kap kenarnda, bebei kucanda oturuyor ve tek kelime etmiyordu. br kars ise o akam ortalkta gzkmyordu. Dier kadnlar, sorulara karlk veriyor, yemee yaplan vglere teekkr ediyor, ancak kendileri yeni bir konu amyorlard. Oradan ayrlrken, yle dndm kendi kendime: "Buras Afganistan. Bu aile hakknda bir kitap yazmak ne ilgin olurdu!" Ertesi gn, Sultan' kitabevinde ziyarete gittim ve aklma gelen fikri syledim. "Teekkr ederim" dedi sadece. "Ama bunun iin evinizde bir sre kalmam gerekecek." "Buyrun, hogelirsiniz." "Sizinle, gittiiniz yerlere geleceim, sizler gibi yaayacam. Seninle, hanmlarnla, kardelerinle, oullarnla." "Buyrun" dedi yine. Sisli bir ubat gn, bu ailenin evine tandm. Tm mal varlm; bilgisayarm, not defterlerim, kalemler, bir uydu telefonu, zerimdeki giysiler ve ayakkablarmdan ibaretti. Dier eyalarm yolculuum srasnda zbekistan'da bir yerlerde kaybolmutu. Kucak aarak karladlar beni, daha sonra da ilerinde ok rahat edeceim Afgan kyafetleri verdiler bana. Her daim keyfimin, rahatmn yerinde olmasn salama grevini stlenen Sultan'n en kk kz kardei Leyla'nn yannda, bir yer iltesinde yatacaktm. "Sen benim kk bebeimsin" dedi, on dokuz yandaki Leyla ilk gece bana. "Sana ben bakacam" diyerek bana gven verdi, her ayaa kalkmda, o da ayaa frlyordu. Her isteim yerine getirilecekti, Sultan ailesine byle buyurmutu. Buna uymayanlarn cezalandrlacan ise daha sonra renecektim. Bana gn boyunca yemek ve ay servisi yaptlar. Ailenin yaantsn yava yava tanmaya baladm. Canlar istediinde bir eyler anlattlar bana, sorduumda deil. Not defterim elimde hazr beklerken deil de, rnein bir gn pazara ktmzda, bir otobste ya da gece ge vakit iltede otururken konumaya ihtiya duyabiliyorlard. Merak ettiklerimin karl ou kez kendiliinden geliyordu, sormay hayal bile edemeyeceim kadar ilgin sorularn yantlaryd bunlar. Bu kitab, edebi bir anlatm biimiyle yazdm, ancak yazdklarmn ardnda benim ya da bakalarnn tank olduu gerek ykler var. Dnce ve duygular tasvir ederken de k noktam, bana anlatlan duygu ve dnceler oldu. Baz okurlar bana: "Nasl oluyor da aile fertlerinin akllarndan geenleri tahmin edebiliyorsun?" diye sordular. Tabii ki ben her eyi bilen bir yazar deilim. konumalar ve duygular tmyle aile yelerinin bana anlattklarna dayanyor. Han ailesinin konutuu bir Fars lehesi olan Dari'ye hakim olduum sylenemez, ancak aile yelerinin ou ngilizce biliyordu. Olaan d m? Evet. Ancak, benim Kabil'den anlattm hikye, gerekten olaanst bir ailenin hikyesi. te ikisi okuma yazma bilmeyen bir lkede bir kitapnn ailesi, zaten olaanst. Sultan, bir diplomata Dari lehesini retirken, ngilizce'nin renkli ve zengin bir eklini kapmt. En kk kz kardei Leyla, mlteci olarak Pakistan'da yaarken buradaki okullara devam etmi, Afganistan'da da akam okullarna gitmiti, bu nedenle harika bir ngilizce konuuyordu. Sultan'n en byk olu Mansur da Pakistan'da yllarca okula devam ettiinden ngilizcesi akcyd. Bana korkularn, aklarn ve Allah'la olan i hesaplamalarn anlatabiliyordu. Nasl din bir arnma srecine girmek istediini anlatt ve Mezar-i erife yaplan hac ziyaretine grnmeyen drdnc bir kii olarak gelmeme izin verdi. Peaver ve Lahor'a yaplan i seyahatine, El-Kaide'nin takibine, ar alverilerine, hamama, dn ve dn hazrlklarna, okula, Eitim Bakanl'na, polis karakoluna ve cezaevine yaplan ziyaretlerde ben de vardm. Cemile'nin bana gelenlere, Rahimullah'n kaamaklarna kendim tank olmadm. Sultan'n Sonya'y istemeye gidiini ykde yer alanlardan rendim; Sultan, Sonya, Sultan'n annesi, kz kardeleri, erkek kardei ve erife'den. Sultan, aile dndan baka birinin evinde kalmasna izin vermedii iin o, Mansur ve Leyla tercmanm oldular. Bu tabii onlara ailelerinin hikyesi zerinde byk bir etki yapma imkn verdi, ailede farkl bak alarna sahip olan bu tercmana ayn sorular sorup, deiik ifadelerin her birini tekrar tekrar kontrol ettim. Btn aile, benim bir kitap yazmak iin orada bulunduumu biliyordu. Yazmam istemedikleri eyler olduunda bana sylyorlard. Bununla beraber Han ailesini ve dier kiileri anonimletirmeyi setim. Benden kimse istemedi bunu ama doru olduunu dndm iin byle yaptm. Gnlerim, ailenin gnleriyle zdeti, sabahn kr karanlnda ocuk barlarnn erkeklerin buyruklarna kart grltlerle uyanyordum. Herkes gibi banyo kuyruunda bekledim, ya da onlarn ii bittiinde yavaa ieri daldm. anslysam scak su kalrd bana, ancak ksa srede bir kap souk suyu yze arpmann

da insan dirilttiini rendim. Gnlerimi, ya evin dier kadnlaryla evde kalarak, akraba ziyaretine veya pazara giderek, ya da Sultan ve oullaryla kitabevine gidip ehir iinde dolaarak, ya da onlara gezilere karak geirdim. Akamlar ailenin akam yemeine ortak oluyor, yatma zaman gelene kadar yeil ay iiyordum. Misafir olmama ramen ksa srede evi benimsemeye baladm. Olaanst derecede iyi baktlar bana, ok cmert ve ak davrandlar. ok ho anlarm oldu onlarla ama hayatmda hibir zaman, Han ailesinin yannda kaldm zamanki kadar kimseye kzmam, kimseyle bu kadar kavga etmemitim. Hayatmda hibir zaman birine, orada hissettiim lde tokat atma istei duymamtm. Beni fkelendiren neden hep aynyd, erkeklerin kadnlara olan davran. Erkeklerin stnl, kibiri o kadar kemiklemiti ki bunu sorgulamak kimsenin aklna bile gelmiyordu. Tartmalarda birok kii tarafndan ne srlen sav aynyd: Kadnlar, tabii ki erkeklerden daha aptald, tabii ki beyinleri daha kkt ve doal olarak erkekler kadar net dnemiyorlard. Bense, iki cinsiyetli bir yaratk olarak grlyordum. Batl bir kadn olarak, hem kadnlarla, hem de erkeklerle bir arada olabiliyordum. Erkek olsaydm, ailenin yannda kalamaz, hibir zaman Sultan'n kadnlarna bu kadar yaklaamazdm, bu konuda hemen dedikodu kard. te yandan da benim iin erkeklerin dnyasnda kadn ya da ift cinsiyetli olmak hi zor olmad. Ziyafetlerde, dnlerde kadn ve erkeklerin ayr ayr elendii ortamlarda, odalar arasnda diledii gibi dolaabilen tek kii bendim. Afgan kadnlarnn kat kyafet kurallarna uymak zorunda kalmyor, istediim her yere gidebiliyordum. Buna ramen sk sk burka giydim, sadece rahat braklmak iin. Kabil sokaklarnda batl bir kadn olarak, istemeden fazlasyla dikkat ekiyordum. Burkann iindeykense, kimse bana bakmadan, herkesi dilediim kadar inceleyebiliyordum. Dardayken, tm dikkat bana yneltilmeden, aile yelerini gzlemleyebiliyordum. Anonim olmak bir kurtulu gibiydi, kaabileceim tek yer burkann altyd, nk Kabil'de insann yalnz kalabilecei bir yer hemen hemen yok gibidir. Burkay ayn zamanda Afganl bir kadnn kendini nasl hissettiini anlamak amacyla kullandm. Otobsn yar yarya bo olduu zamanlarda bile, aracn kadnlara ayrlan tepeleme dolu son srasna itierek girmenin, ya da bir taksinin arka koltuunda bir erkek oturduu iin taksinin bagajnda iki bklm seyahat etmenin nasl bir ey olduunu rendim. Uzun boylu, alml bir burka olduum iin dikkat ektiimi fark ettim, sokakta bir adamdan ilk burka komplimanm bile aldm. Bir sre sonra nasl da nefret etmeye baladm burkadan. Kafay nasl bastrp ba ars verir insana, iplerle rl gz kafesinden darsn grmek ne kadar da zordur! Nasl da glkle nefes alr insan iinde, ne kadar az hava szdrr ieri, nasl da abucak terlemeye balar insan, nereye bastna srekli nasl da dikkat etmen gerekir, nk insan gremez ayaklarn, nasl da sprr tozu topra abucak kirlenir, nasl da engeller insann hareketlerini! Eve her geldiimde onu stmden karmak ne byk bir zgrlkt! Burkay ayn zamanda bir gvenlik arac olarak kullandm; Sultan ile gvenli olmayan Celalabad yolunda seyahat ettiimde, pis bir snr karakolunda gecelemek zorunda kaldmzda, gece ge vakit dar ktmzda. Afgan kadnlar bir tomar dolarla ve bir dizst bilgisayarla seyahat etmezler genelde, yol ekyalarysa burka ile dolaanlar rahat brakr. unun altn izmek nemli, bu sadece bir Afgan ailesinin yks. Bunun gibi milyonlarca aile var Afganistan'da, benim ailem tipik bir aile bile deil stelik. Afganistan'da bu tr bir snflandrma yaplabilirse, orta snfa dahil bir aileydi denebilir. Aile fertlerinin bir ksm eitimliydi, ou okuma yazma biliyordu. Yeterince paralar vard ve a kalmyorlard. Tipik bir Afgan ailesiyle olmay seseydim, krsal kesimde yaayan bir ailenin yannda kalmam gerekirdi, okuma yazma bilmeyen, her gn hayatta kalma mcadelesi veren byk bir aile olurdu bu. Ailemi ortalama bir aile olduu iin deil, bana ilham verdii iin setim. Taliban'n kentten kandan sonraki ilkbaharda Kabil'de kaldm. Bu baharda clz bir umut esintisi vard kentte. Halk, Taliban rejiminin sona ermesine memnun olmutu, sokaklarda din polisi tarafndan taciz edilmekten korkmalar gerekmiyordu artk, kadnlar ehirde yalnz dolaabilecekler, niversiteye gidebilecekler, kz ocuklar okula balayabilecekti. te yandan da bu bahar mevsimi, son yllarda yaanan hayal krklklarnn izini tayordu. Neden imdi her ey daha iyi olsundu ki? Bahar boyunca, lkeye greceli bir bar ortamnn gelmesiyle, iyimserliin de kuvvetle artt gzlendi. nsanlar plan yapmaya baladlar, burkalarn evde brakan kadnlarn says giderek artt, bazlar almaya balad. Mlteciler de geri dnyordu. Yeni rejim, nceden olduu gibi modernlikle muhafazakrlk, sava beyleriyle yerel airet aalar arasnda gidip geliyordu. Bu kargaa iinde lider Hamid Karzai, denge kurmaya ve siyasi bir yn izmeye alyordu. Olduka poplerdi ancak silahlarla ve birbiriyle atan fraksiyonlarla kaynayan bir lkede ne bir partisi ne de bir ordusu vard.

Bir bakann ldrlmesi ve bir dierine ynelik suikast giriimine, halkn hl saldrlara uramasna ramen, Kabil'deki durum iin olduka sakin denebilirdi. Birok kii sokaklarda devriye gezen yabanc askerlere balamt gvenini; bunlar olmazsa yine i sava olur deniyordu. Duyup grdklerimi yazdm ve 'bu anlatda Kabil'de geirdiim bir bahara ilikin gzlemlerimi toparlamaya altm; kiminin ktan silkinip yeniden yeermeye balarken, dierlerinin de hl, Leyla'nn deyimiyle kendilerini 'toz yemeye' mahkm olmu hissettikleri bir bahara dair... sne Seierstad Oslo, 1 Austos 2002 Migozarad! [Bunlar geecek] Kabil'de bir ayevinin duvarndaki duvar yazs Evlenme Teklifi Sultan Han, yeni bir e bulmann zaman geldiine karar verdiinde, kimse ona yardm etmek istemedi. nce, annesiyle konutu. "Senin karn var ya, onunla yetin" dedi, annesi. Bunun zerine byk ablasna gitti. "lk karn seviyorum ben" dedi o da. Ayn yant dier kz kardelerinden de ald. "erife iin utan verici bir ey bu" dedi teyzesi. Sultan'n yardma ihtiyac vard, kz istemeye kendi gidemezdi. Afgan trelerine gre kz isteme grevini ailedeki kadnlardan biri stlenir; kz yakndan inceleyip, becerikli ve iyi yetitirilmi olup olmadna bakar, iyi bir e olup olmayacan saptar. Ancak Sultan'n evresindeki hibir kadn bu ie karmak istemiyordu. Sultan, yeni kars olmaya uygun gen kz semiti. Bunlarn hepsi salkl ve gzeldi, dahas kendi airetinden geliyorlard. Sultan'n ailesinde insan, ender olarak farkl airetten insanlarla evlenir, en aklc ve en gvenli evlilikler, akrabalarla, hatta kuzenlerle yaplan evliliklerdir. Sultan ansn nce 16 yandaki Sonya'da denemeye karar verdi. Sonya'nn koyu, badem renkli gzleri ve parlak siyah salar vard. Vcudu biimli ve dolgundu, alkan olduu da syleniyordu. Ailesi yoksuldu ve yakn akraba saylrlard. Kzn annesinin anneannesi ile Sultan'n annesinin bykannesi kardetiler. Sultan, setii kz, ailesindeki kadnlarn destei olmadan nasl isteteceini dnedursun, ilk kars, Sultan'la evlendikleri yl doan bir gen kzn, kocasnn tm hayallerini sslediinden habersizdi. erife, aynen Sultan gibi, yalanmaya balam, elli yan biraz gemiti. Ona erkek ve bir kz evlat vermiti. Sultan dzeyindeki bir insan iin yeni birini bulmann zaman gelmiti. Sonunda erkek kardei: "Kendin gitsene" dedi. Sultan, biraz dndkten sonra bunun tek zm olduu kansna vard ve bir sabah, 16 yandaki akrabasnn evine gitti. Kzn ailesi, akrabasn kucak aarak karlad. Sultan eliak biri olarak grlr ve nereye ziyarete gitse memnuniyetle karlanrd. Sonya'nn annesi su kaynatt ve ay yapp ikram etti. Oturma odasnn toprak duvarna dayal yass minderlerin zerinde oturarak ay itiler, kibarca hl hatr sorulup tandklara selam edildikten sonra Sultan konuyu ama zamannn geldiine karar verdi. "Bir arkadam Sonya ile evlenmek istiyor" dedi kzn anne ve babasna. Bu, kzlarn ilk istemeye gelen kii deildi. Sonya, gzel ve alkan bir kzd fakat ailesi kzlarnn evlenmek iin henz ok kk olduunu dnyorlard. Sonya'nn babas artk alamyordu. Bir bak dala sonucu srtndaki sinirler zedelenmi, fel olmutu. Gzel gelin aday ykl bir balk paras getirebilirdi, zaten kzn annesiyle babas u ana kadar aldklar tekliflerin daha da artmasn bekliyorlard. "Zengin biri" diye sze balad Sultan. "Benimle ayn meslekten, iyi bir eitimi ve olu var. Ancak kars yalanmaya balad." "Dileri nasl?" diye sordu babas hemen, bu arkadan yan renmek istiyordu. "Aa yukar ben yata" diye yantlad Sultan, "kendiniz karar verin." Yal, diye dndler. Ancak bu her zaman bir dezavantaj deildi. Erkek ne kadar yal olursa, kza alacaklar balk paras da o kadar yksek oluyordu. Evlenecek kzn deeriyse yana, gzelliine, becerisine ve ailesinin statsne gre saptanyordu. Sultan Han, mesajn aileye ilettikten sonra, aile kendilerinden beklendii zere u cevab verdi: "Daha ok gen." Baka bir yant, Sultan'n hararetle tavsiye ettii bu zengin, tanmadklar adama ucuza satmak olurdu. ok istekli grnmemek dettendi. Sultan'n tekrar geleceini biliyorlard, nk Sonya hem gen hem gzeldi. Ertesi gn Sultan, teklifini yinelemeye geldi. Ayn konuma, ayn yant. Ancak bu kez neredeyse kklnden beri grmedii Sonya'y da grd. Yal bir akrabaya olan saygs gerei elini pt Sonya, Sultan da sandan perek kutsad onu. Sonya ortada ar, ciddi bir hava olduunu sezdi ve Sultan amcasnn inceleyen baklar altnda kld. "Sana zengin bir koca buldum, ne dersin?" diye sordu Sultan. Sonya yere bakt. Buna cevap vermek, btn kurallar hie saymak olurdu. Gen bir kzn kendi talipleri hakknda bir ey sylemeye hakk olamazd.

nc gn Sultan yine geldi, bu kez kza talip olan kiinin balk teklifini de beraberinde getirdi. Hepsi krmz altndan olmak kaydyla, bir yzk, bir kolye, halka kpeler ve bir bilezik. Diledii kadar kyafet. 300 kilo pirin, 150 kilo ya, bir inek, birka koyun ve 15 milyon Afgani, yani 450 dolara yakn bir para. Sonya'nn babas kza nerilen balk parasndan fazlasyla memnun kalm ve kz iin bu kadar paray gzden karan bu esrarengiz adam grmek istemiti. Sultan, damat adaynn kendi airetlerinden olduunu sylemesine ramen, kim olduunu karamamlar, daha nce karlap karlamadklarn hatrlayamamlard. "Yarn" dedi Sultan, "onun bir resmini greceksiniz." Ertesi gn Sultan'n teyzesi, Sonya'nn ailesine gerek damat adaynn kim olduunu itiraf etme grevini, ufak bir rvet karl kabul etti. Sultan Han'n bir fotorafn yanna ald ve onlara Sultan'n talimat gereince, karar vermek iin bir saat mhlet tand. Yant evetse, Sultan ok minnettar olacak, yant hayr olursa da bu, iki aile arasndaki ilikiyi bozmayacakt. Sultan'n tek istemedii ey, belki olur, belki olmaz gibi asrlar sren pazarlklard. Bir saat sona ermeden kzn ailesi teklifi kabul etti. Sultan Han'n hem kendisi hem mevkii hem de zenginlii holarna gitmiti. Sonya at katnda oturmu alyordu. Damat adaynn kim olduunun akla kavumasndan, annesiyle babasnn teklifi kabul etmelerinden sonra, amcas st kata gelerek yle dedi: "Sana talip olan kii Sultan amcaym, kabul ediyor musun?" Sonya'nn dudaklarndan tek kelime bile kmad, gzleri yalarla dolu, ba nde oturuyor, yzn uzun bartsnn ardna gizlemeye alyordu. "Annen ve baban, seni istemeye gelenin teklifini kabul ettiler" dedi amcas. "Bu, fikrini sylemek iin tek ansn." Ta kesilmi oturuyordu, korkudan dili tutulmutu. Bu adam istemediini dnyor ama ailesinin seimine boyun emesi gerektiini de biliyordu. Sultan'n kars olarak, Afgan toplumunda birka snf atlayacakt. Yksek balk paras, ailesinin sorunlarnn byk bir ksmnn zlmesi anlamna geliyordu. Ailesinin alaca para, erkek kardelerine iyi gelinler almaya yarayacakt. Sonya sesini karmad. Bylece kaderi de mhrlenmi oluyordu: Susmak, kabul etmek demekti. Anlama yapld, dn gn kararlatrld. Sultan bu byk haberi ailesine mjdelemek iin eve gitti. Kars erife'yi evde annesi ve kardeleriyle yer sofrasnda pilav ve spanak yerken buldu. erife, aka yaptn sand, o da akayla karlk verdi. Annesi bile Sultan'n bu akasna gld. Kendi onay olmadan Sultan'n kz istemeye gitmi olabileceini hayal bile edemiyordu. Kz kardeleri donakalmlard. Kimse ona inanmak istemedi. Taa ki onlara, kzn ailesinden ald, nianland anlamna gelen mendili ve ekerleri gsterene kadar. erife, yirmi gn boyunca alad. "Ne hata yaptm? Ne byk bir utan! Neden honut deilsin benden?" Sultan ona kendisine gelmesini sylyordu. Ailede Sultan' destekleyen kimse yoktu, kendi oullar bile. Buna ramen kimse bir ey demeye cesaret edemiyordu. Sultan'n istekleri her zaman stn gelirdi. erife teselli olmuyordu. En byk darbelerden biri de kocasnn okuma yazma bilmeyen, ilkokul birinci snftan terk bir kz semi olmasyd. Kendisi Farsa retmenlii eitimi almt. "Bende olmayan ne var onda?" diyerek hkrklara bouluyordu. Sultan karsnn gzyalarna aldrmad. Kimse niana gelmeyi istemiyordu. erife cesurca utancn gizlemek ve nian treni iin sslenmek zorunda kald. "Senin beni onayladn ve desteklediini herkesin grmesini istiyorum. leride hepimiz ayn at altnda yaayacaz, Sonya'ya bu evde ho karlanacan gstermen lazm" diye buyurdu. erife her zaman kocasnn szne boyun emiti, imdi de, en zor koullarda, onu bakasna verirken de boyun eiyordu. Sultan, nian yzklerini Sonya ve kendi parmana takacak kiinin de erife olmasn talep etti. Kz istendikten yirmi gn sonra nian treni yapld. erife, kendini toparlad ve bir ey olmam gibi davranmay baard. Kadn akrabalar, onu ileden karmak istercesine, "Ne kadar korkun, yapt ne hainlik, herhalde kendini ok kt hissediyorsundur" dediler. Niandan iki ay sonra, hicri yln ilk gnnde dn yapld. erife bu kez dne gelmeyi reddetti. "Yapamam" dedi kocasna. Ailedeki kadnlar da destekledi onu. Kimse dn iin yeni kyafet almad ya da normal bir dnde olmas gerektii kadar sslenmedi. Sultan Han ile artk ayn yata paylamayacak olan, miyad dolmu kadna sayglarndan salarn taratmadlar ve sahte glckler taknarak gittiler dne. Yatak, artk gen ve korkudan titreyen geline aitti. Ancak hepsi lnceye dek ayn aty paylaacaklard. Kitap Atei

1999 ylnn kasm aynda insann enesini titretecek kadar souk bir akam zeri Kabil'in, uaray--Sadarat kava, saatler boyu canl bir atele aydnland. Sokak ocuklar, yanp snen titreimlerle, kirli ve oyuncu yzlerini aydnlatan alevlerin evresinde toplanmt. Alevlere kimin en ok yaklaabilecei konusunda yiitlik taslyorlar, cesaret gsterilerinde bulunuyorlard. Yetikinler, alevlere sadece kaamak bir bak frlatyor ve hzla oradan uzaklayorlard. Bylesi daha gvenliydi. Herkes bu atein sokak bekilerinin ellerini stmak iin yakmadklarnn farkndayd, bu ate, Tanr adna yaklmt. Kralie Sreyya'nn kolsuz elbisesi nce burutu, sonra kl oldu. Biimli, beyaz kollar, ciddi yz de ayn akbete urad. Onunla birlikte kocas Emanullah Han ve tm madalyalar da yand. Btn ah ailesi, Afgan milli kyafetleri iindeki kk kzlar, at zerindeki Mcahitler ve Kandehar'da pazar yerindeki baz kyllerle ayn atete czrdad gitti. Din polisi bu kasm gn, Sultan Han'n dkknnda kollar svam, ciddi bir temizlie girimiti. ster insan, isterse hayvan resmi olsun, ilerinde canllarn resimleri olan tm kitaplar, raflarndan sklp atlm ve atei boylamt. Kitaplarn sararm yapraklar, masum resimlerle dolu kartpostallar ve skc referans kitaplar alevlerin kurban olmutu. ocuklarla birlikte ellerinde krbalar, uzun sopalar ve kalanikoflaryla din polisinin yardaklar duruyordu atein evresinde. Bu adamlar, resimleri, kitaplar, heykelleri, mzii, dans, filmleri ve zgr dnceyi seven herkese, halk dman gzyle bakyordu. O gn sadece resimlere takmlard kafay. Baka mezheplere ait din metinleri grmediler bile, oysa tam gzlerinin nndeki raflarda duruyordu bu kitaplar. Taliban'n koyu slami retilerini, din 'yanl' reten metinlerden ayramazlard, nk askerler okuma yazma bilmiyordu. Harfleri resimlerden, lleri canllardan ayrt edebiliyorlard sadece. Sonunda sadece kller kald, onlar da rzgrda savrularak Kabil sokaklarndaki lam, pislik ve toza kart. Geriye kalan ayaktaki kitapyd, en deer verdii kitaplardan bir ksm elinden alnmt. Her iki yannda bir Taliban askeri, bir arabaya itilerek sokuldu. Askerler dkkn kapatp mhrlediler ve Sultan, slamiyete aykr faaliyet gsterdii gerekesiyle hapse atld. Karakola giderken, "yi ki bu silahl kaln kafallar raflarn gerisine bakmadlar" diye dnd Sultan. En yasak kitaplar, raflarn arkasndaki blmelere yerletirirdi sistemli bir ekilde. Biri zel olarak istediinde, ancak o kiiye gvenebileceini hissederse ortaya karrd bu kitaplar. Sultan, bunu bekliyordu aslnda. Yllarca, yasak kitap, resim ve bror satmt. Askerler, sk sk gelir, onu tehdit eder ve birka kitap alp giderlerdi. Taliban rejiminin en st yneticilerinden tehditler alm, bu faal kitapy kendisine mal etmek, Taliban saflarna ekmek isteyen rejim tarafndan Kltr Bakanl'na bile davet edilmiti. Sultan Han, Taliban rejiminin bildirilerini de severek satyordu. zgr dnceden yanayd ve btn seslere kulak verilmesi gerektiini dnyordu. Ancak Taliban'n bu kara retileri yannda, tarih kitaplar, bilimsel eserler, slam hakknda ideolojik yaptlar ve en nemlisi de roman ve iir kitaplar satmak istiyordu. Taliban, slam zerine tartmay kendi retisine aykr addediyor, pheyi gnah sayyordu. Kuran ezberlemek dndaki her ey gereksiz ve hatta tehlikeliydi. Taliban rejimi, 1996 ylnn sonbaharnda Kabil'de ynetimi ele geirdiinde, bakanlklardaki btn uzmanlar grevden alnm, yerine mollalar getirilmiti. Merkez bankasndan niversitelere kadar her yer, mollalarca ynetiliyordu. Amalar, 7. yy.'da Hz. Muhammed'in Arap yarmadasnda yaad gnlerdekine benzer bir toplum yaratmakt. Taliban ynetimi, yabanc petrol irketleriyle pazarlk yaparken bile, teknik bilgiden yoksun mollalar oturuyordu anlama masasnda. Sultan, lkesinin Taliban rejimi altnda giderek daha fazla karanla gmldn, yoksullatn ve ie kapandn seziyordu. Ynetim, her tr modernlemeye kar kyordu, ilerleme ya da ekonomik kalknmaya dair dnceleri ne anlamaya ne de benimsemeye niyetleri vard. ster Bat dnyasndan, isterse slami dnyadan gelsin, bilimsel tartmadan kanyorlard. Bildirgeleri, programlar, kyafet kurallar hakknda bir iki nokta, erkeklerin namaz saatlerine sayg gstermeleri gerektii, kadnlarn toplumdan ayrlmas gerektiine dair bir iki maddeden teye gitmiyordu. slam ya da Afgan tarihi hakknda bilgileri yoktu. Bu konulara ilgi gsterdikleri de sylenemezdi. Sultan Han arabada, cahil Taliban askerleri arasnda skm otururken, lkesinin o ana kadar ya sava yanllar ya da mollalar tarafndan ynetildiini dnerek kzyordu. Kendisi inanan,, ama lml bir Mslman'd. Her sabah namazn klar ama dier ezanlara pek aldr etmezdi, tabii din polis tarafndan sokaktan ras gele toparlanan dier adamlarla en yakn camiye gtrlmezse. Ramazanda istemeden de olsa oru tutard; en azndan kimse onun gn iinde yemek yediini grmemiti. ki karsna sadkt, ocuklarn sert bir disiplinle terbiye etmi, Tanr korkusu olan iyi birer Mslman olarak yetitirmiti. Taliban'a kar nefret dnda bir ey hissetmiyor, bilgisiz kyl din adamlar olarak gryordu onlar. Taliban'n nderleri de gerekten lkenin en yoksul, en muhafazakr blgelerinden, okuma yazma bilenlerin orannn en dk olduu yrelerden geliyorlard.

Tutuklanmasnn gerisinde Fazileti Yayma ve Gnaha Muhalefet Bakanl, ya da yaygn adyla Ahlak Bakanl bulunuyordu. Karakoldaki sorgulamas srasnda Sultan Han, Taliban'n kurallarna uygun uzunluktaki -bir yumruk uzunluundaki- sakaln svazlad. Taliban'n standartlarna uygun olan elbisesi ve alvarn -shalvar kameez- dzeltti. Marur bir edayla yle dedi: Kitaplarm yakabilir, bana hayat zindan edebilir, hatta beni ldrebilirsiniz, ancak Afgan tarihini hibir zaman yok edemeyeceksiniz. Kitaplar Sultan'n tm yaamyd. Okulda eline geen ilk kitaptan itibaren, kitaplar ve hikyeler onun akln bandan almt. Yoksul bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmi, 50'li yllarda Kabil'in dndaki Deh Hdeyde kasabasnda bymt. Ne annesi ne de babas okuma yazma biliyordu, yine de onu okutabilmek iin para biriktirmeyi baarmlard. Ailenin en byk erkek ocuu olduundan biriken para onun eitimine harcanacakt. Ondan nce dnyaya gelen kz kardei, okula admn bile atmam, okuma ve yazmay renememiti. Bugn saatin ka olduunu zar zor karyor. Artk tek gelecei evlenmesiydi. Sultan ise, byk bir adam olacakt. lk engel, okul yoluydu, kk Sultan okula yryerek gitmeyi reddetti, nk ayakkabs yoktu. Annesi, onu kapdan zorla dar itti. "Hayr efendim, bak nasl yrrsn" diyerek kafasna bir tokat aplatt. Ksa srede ayakkab alacak paray kendi kazand Sultan, okula gittii srece de alt. lk dersten nce ve dersler bittikten sonra hava kararncaya kadar ailesine katkda bulunmak iin tula piirdi. Daha sonralar bir dkknda alt. Ailesine ise kazand parann sadece yarsn verdi, "maam bu kadar" diyerek. Parann gerisini saklad ve kitap almak iin biriktirdi. lk genliinde kitap satmaya balamt bile. Mhendis olmak iin girdii yksek okulda okutulan ders kitaplarn bulmak pek kolay olmuyordu. Amcasyla Tahran'a yapt bir gezi srasnda, bir kitap pazarnda okul kitaplarnn hepsini buldu, bunlardan birka tane ald ve Kabil'deki snf arkadalarna iki misline satt. te bylece bir kitap domutu; hayat bundan sonra yeni bir yn alacakt. Kitap lgnl Sultan' inaat dnyasndan koparp almadan nce, inaat mhendisi olarak Kabil'de sadece iki bina plannda alt. Onun akln bandan alan Tahran'daki kitap fuarlar oldu yine. Ky ocuu, ran'n metropolnde eski ve yeni, modern ve antik kitaplar arasnda dolayor, varln hi bilmedii kitaplar buluyordu. Tahran'dan kasalar dolusu Farsa iir kitab, sanat ve tarih kitaplar ve asl kr getirecek ve ok satacak olan mhendislik kitaplar satn ald. Kabil'deki ilk kk kitapsn, ehir merkezinde, aktarlar ve kebaplar arasnda at. Bu, toplumun modernlikle muhafazakrlk arasnda bocalad 70'li yllardayd. Liberal, biraz da tembel bir hkmdar olan Zahir ah'n pek de gnll olmadan yapmaya alt reformlar din evrelerden sert eletiriler alyordu. Saylar onu amayan bir grup molla, kraliyet ailesine mensup kadnlarn pee takmadan halk nne kmasn eletirince, hapse atld. Bu dnemde, lkedeki niversite ve okullarn says byk lde artm, bu da beraberinde renci gsterilerini getirmiti. Ynetim bunlara ok sert tepki gstermi ve atmalarda birok renci hayatn yitirmiti. Bu dnemde serbest seimler yaplmasa da, ar soldan, ar dinci gre uzanan yelpazedeki tm parti ve politik gruplarda bir art gzlendi. Gruplar kendi aralarnda bile atyorlar, lkedeki gvensizlik ortam yaylyordu. Kurak geen ylda ekonomi durgunlua girdi. 1973 ylnda felakete yaklaan bir ktlk dneminde, Zahir ah'n talya'ya doktora gitmesini frsat bilen kuzeni Davud, bir darbeyle ynetimi eline geirdi. Davud Han'n rejimi kuzeninkinden daha da baskcyd. Ancak Sultan'n kitabevinde iler yolunda gidiyordu. Marksistlerden ar tutucu gruplara kadar tm politik fraksiyonlarn kard kitap ve dergileri satyordu. Anne ve babasnn yannda oturuyor, her sabah Kabil'deki sat sergisine bisikletle gidiyor, her akam geri geliyordu. Tek problemi, annesinin evlen diyerek bann etini yemesiydi. Srekli yeni adaylar buluyordu annesi, bir kuzen, bir komu kz... Sultan, daha aile kurmay istemiyordu. Flrt ettii bir sr kz vard ve "karar vermek iin aceleye ne gerek var" diye dnyordu. Tahran'a, Takent'e ve Moskova'ya i gezilerine gitme konusunda zgr olmak istiyordu. Moskova'da Rus bir kz arkada vard: Ludmilla. Sovyetler Birlii'nin 1979 aralnda lkeyi igal etmesinden birka ay nce ilk hatasn yapt. Kabil'de ynetim, sert bir komnist olan Nur Muhammed Teraki'nin elindeydi. Bir darbe sonucu Davud Han ve tm ailesi, en kk bebee varana kadar kltan geirildi. Hapishaneler dolup tayor, muhalefet eden binlerce siyasi tutuklanyor, ikence gryor ve idam ediliyordu. Komnistler, lkede kontrol glendirmek istiyor ve slami gruplar bastrmaya alyorlard. Mcahitler, rejime kar silahl bir atma balatmt, bu, ilerde Sovyetler Birlii'ne ynelik acmasz bir gerilla savana dnecekti. Mcahitler ilerinde deiik dorultuda ve ideolojide bir sr grubu barndryordu. Deiik gruplar cihad; inanszlara kar sava ve lkenin Mslmanlamasn destekleyen bildiriler karyorlard. Rejim, Mcahitlerle ibirlii yapabilecek herkese yapt basky artrd, bu trde ideolojik bildirileri basmak ya da datmak kesinkes yasakland.

Sultan, hem Mcahitlerin hem de komnistlerin brorlerini satyordu. Bir yandan da koleksiyonculuk tutkusundan kurtulamyor, eline geen bildirileri ve kitaplar ne pahasna olursa olsun daha pahalya satma umuduyla birka nsha olarak alyordu. nsanlara istedikleri her kitab salayabilecek duruma gelmeyi istiyordu. En yasak yaynlar da tezgh altnda gizliyordu. Uzun srmedi, birisi tarafndan ihbar edildi. Mterilerinden biri, Sultan'n dkknndan ald kitaplarla yakalanmt. Polisler yaptklar bir basknda birok yasak yayn buldular. Kitaplar ilk kez byle yakld. Sultan, adamakll sorguya ekildi, dayak yedi ve bir yl hapse mahkm edildi. Siyasi sulularla ayn kouta kald, hapishanenin bu blmne kalem, kt, kitap girmesi yasakt. Aylarca duvarlara bakt durdu. Fakat sonunda annesinin getirdii yemek paketlerini gardiyanlardan birine rvet olarak verip, her hafta hapishaneye gizlice yeni kitaplar soktu. plak ta duvarlar arasnda Sultan'n Afgan kltr ve edebiyatna ilgisi artt, Fars iiri, Afgan kltr ve tarihi hakkndaki bilgisini derinletirdi. Dar ktnda davasndan daha emindi; Afgan kltr ve tarihinin yaylmas iin savaacakt. Gerek slamc gerillalarn, gerekse komnist muhalefetin hazrlad yasak yaynlar satmaya devam etti, ancak bu kez ncekine kyasla daha dikkatliydi. Ynetim, onu gz hapsinde tuttu, be yl sonra yeniden tutukland. Yeniden hapishane duvarlar gerisinde Fars iirini inceleme ve dnme olana buldu. Bu kez, sularna bir yenisi daha eklenmiti: Kk burjuva; komnizmin en byk hakaretlerinden biriydi bu. ddianame, onu kapitalizmin kurallarna gre para kazanmakla suluyordu. Bu dnemde Afganistan'daki komnist ynetim, savan aclar srerken, airet toplumunu deitirmek ve komnizmin olumlu yanlarn gstermek istiyordu. Tarm kolektifletirme abalar, halkn daha da ac ekmesine neden oldu. Yoksul iftilerin ou, zengin toprak aalarndan alnp istimlk edilen topra kabul etmedi, slam'n kurallarna gre, alnan toprakta ekim yaplmas gnaht. Krsal kesimdeki halk protesto gsterileriyle ayakland, komnist ideolojideki toplumsal projeler baarl olamad. Sonunda ynetim bundan vazgemek zorunda kald. Sava tm gcyle hzland, yle bir savat ki bu on yl sonra 1,5 milyon Afganlnn hayatna mal olacakt. 'Kk burjuva kapitalisti' hapisten ktnda 35 yana gelmiti. Kabil, Sovyetler Birlii'ne kar srdrlen savatan nerdeyse hi etkilenmemiti, nk sava daha ok krsal kesimde devam etmiti. nsanlar gndelik hayatn zorluklarna dalmlard. Bu kez annesi onu evlenmeye raz etti. Ona bir generalin kz olan erife'yi bulmutu, gzel ve eline abuk bir kz. Evlendiler, oullar ve bir kzlar oldu; her iki ylda bir ocuk. Sovyetler Birlii, 1989 ylnda Afganistan'dan ekildi, halk sonunda bar olacak diye umutlanyordu. Ancak Mcahitler silahlarn brakmadlar, nk Kabil'deki rejim hl Sovyetler tarafndan destekleniyordu. 1992 ylnn mays aynda Mcahitler, Kabil'i ele geirdiler ve i sava tm iddetiyle patlak verdi. Ailenin Mikrorayon ad verilen, Sovyet tipi toplu konutlardan oluan mahalledeki apartman dairesi, birbiriyle savaan kart gruplarn tam ortasnda kald. Roketler duvarlarda patlad, mermiler pencereleri tuzla buz etti. Bir hafta evde, yerde yatarak beklediler, bir hafta sonra bomba yamuru bir iki saatliine yattnda, Sultan ailesini alarak Pakistan'a kard. Sultan Pakistan'dayken devlet ktphanesi gibi, kendi kitap dkkn da yamaland. Deerli kitaplar, ok az bir para karl koleksiyonculara satld ya da tank, mermi veya el bombas karl takas edildi. Sultan bile kitabevinin ne hale geldiine bakmak iin Pakistan'dan geri dndnde, milli ktphaneden alnm kitaplarn birounu satn ald. ok da ucuza geldi ona. Yzlerce yllk bir sr el yazmasna 20-30 dolar dedi. Bunlar arasnda zbekistan kaynakl 500 yllk bir el yazmas vard ki zbekistan hkmeti daha sonra ona bu el yazmasn satmas iin 25.000 dolar teklif edecekti. En ok sevdii epik air Firdevsi'nin byk eseri ahname'nin bir zamanlar Zahir ah'a ait olan kopyas geti eline. ok deerli kitaplar, bunlarn balklarn bile okuyamayan yamaclardan yok pahasna satn ald. Drt yllk youn bombardmandan sonra Kabil bir yknt ehir haline gelmi ve 50.000 hemerisini yitirmiti. 27 Eyll 1996'da Kabil halk uyandnda, savan kesildiini fark etti. Bir gece nce Ahmed ah Me-sud, birlikleriyle Panir vadisine kamt. sava srasnda her gn binlerce patlamayla sarslan ehir, imdi mutlak bir sessizlie brnmt. Bakanlk saraynn nndeki bir direkte iki ceset sallanyordu. Daha iri olan batan ayaa kana bulanmt. Hadm edilmi, parmaklan ezilmi, gs ve yz paralanmt, alnnda da bir kurun delii vard. Dieri ise sadece vurulmu ve diree aslmt, cepleri Afgani ile doluydu -bir eit hakaretin sembolyd bu. Bu adamlar, eski bakan Muhammed Necibullah ve erkek kardeiydi. Necibullah, herkesin nefret ettii biriydi, Sovyetlerin Afganistan' igal ettii dnemde gizli polis efiyken 80.000 halk dmannn idam edilmesini emretmiti. 1986'dan 1992'ye kadar lkenin lideri olarak Sovyetlerce desteklendi. Mcahitler ynetime geldiinde, Burhaneddin Rabbani cumhurbakan, Mesud savunma bakan olmu, Necibullah'n da Birlemi Milletler binasnda hapsine karar verilmiti. Taliban, Kabil'in dou yakasn ele geirip, Mcahit ynetimi kamaya karar verdiinde, Mesud hapisteki nemli tutuklusuna kendisiyle gelmesini nerdi. Necibullah, Kabil dnda hayatta kalamayacan dnerek Birlemi Milletler binasnda emniyet gleriyle birlikte kalmay seti. Bir Petun olarak Taliban iindeki

Petunlarla pazarlk yapabileceini dnmt. Ertesi sabah, btn emniyet glerinin ortadan yok olduunu grd. Cami minarelerinden, Taliban'n kutsal rengi olan beyaz bayrak sallanyordu. Kbilliler Ariana meydanndaki direin etrafnda inanmayan gzlerle toplandlar. Orada asl duran adamlara baktktan sonra sessizce evlerine dndler. Sava sona ermiti. Yeni bir sava balyordu: Halkn cokularna ynelik bir sava. Taliban, dzen ve asayii salad ama Afgan sanat ve tarihine ldrc son darbeyi de vurdu. Rejim yanllar, Sultan'n kitaplarn yakt ve Kabil mzesinde ellerinde baltalarla toplandlar, kendi Kltr Bakanlar da ahit olarak bulunuyordu. Mzeye geldiklerinde pek bir ey kalmamt. sava srasnda tanabilir her ey yamalanmt, Byk skender'in lkeyi ele geirdii dnemden kalan testiler, Cengiz Han'n Mool eteleriyle arasndaki savata kullanld sanlan kl, ran minyatrleri ve altn paralar yok olmutu. Mzedeki paralarn ou bugn kimlii bilinmeyen koleksiyoncularda bulunuyor. Yamalama ilemi balamadan nce ne yazk ki ok az para kurtarlabilmiti. Binlerce yllk Buda heykelleri ve fresklerle, Afgan krallar ve prenslerinin ok byk heykelleri ayaktayd. Taliban askerleri burada da Sultan'n kitap dkknna geldikleri ruhla ilerine giritiler. Talibanlar, sanata benzer ne kalmsa mahvederken, mze bekileri onlar seyrediyor ve alyorlard. Heykelleri baltalarla paraladlar; zerlerinde durduklar kaideler, kil paralar ve mermer tozu ortasnda rlplak kalana kadar. Binlerce yllk tarihi yok etmeleri sadece yarm gn srmt. Vandalizmden geriye kalan tek ey, zerine bir Kuran suresinin ilendii bir kitabeydi. Kltr Bakan buna dokunulmamasna karar vermiti. Taliban'in sanat celltlar, i savata da bombardman edilmi mze binasndan kp gittikten sonra mze bekileri, ta ynlar arasnda kalakaldlar. Kalan paralar dikkatle toplayp tozlar sprdler. Paralar kutulara koyup iaretlediler. Baz paralarn ne olduunu grmek mmknd, bir heykelden kalan bir el, dalgal bir sa gsteren bir bakas... Kutular, gnn birinde restore edilebilir umuduyla bodrum katna kaldrld. Taliban'n dmesinden alt ay nce de Bamiyan'daki dev Buda heykelleri havaya uuruldu. Bu heykeller iki bin yllk olup, Afganistan'n en byk kltr hazinesiydi. Konulan dinamit o kadar kuvvetliydi ki, heykellerden toplanacak para bile kalmamt geriye. Bu rejim dneminde Sultan Han, Afgan kltrnden paralar kurtarmaya alt. Kitaplarnn yol kavanda yaklmasndan sonra hapisten rvet karl kt ve ayn gn kitabevinin mhrn krarak dkknna girdi. Kitaplarndan geriye kalanlar arasnda oturdu ve alad. Kaln ispirtolu bir kalemle askerlerin gznden kaan resimli kitaplardaki resimlerin zerlerini izdi, karalad. Bylesi kitaplarn yaklmasndan daha iyiydi. Sonra aklna baka bir fikir geldi, kartvizitlerini yaptrd resimlerin zerine. Bylece resimleri, ileride gerektiinde yeniden ortaya karlabilecek biimde kapatm oluyor, ayn zamanda esere kendi damgasn vuruyordu. Belki bir gn kartlar karrd. Ancak ynetim giderek acmaszlayordu. Yllar getike, priten gr ve Hz. Muhammed dnemindeki kurallara harfiyen uyma amac daha da ne kyordu. Sultan, yine Kltr Bakanl'na arld. "Biri seni izliyor" dedi bakan ona, "ben seni ne yazk ki koruyamam." 2001 ylnn yazyd, ite o zaman lkeyi terk etmeye karar verdi Sultan. Kendisi, iki kars, oullar ve kz iin Kanada vizesine bavurdu. Eleri bu dnemde ocuklarla birlikte Pakistan'da yayor ve mlteci hayatndan nefret ediyorlard. Ancak Sultan, kitaplarndan vazgeemeyeceini biliyordu. Kabil'de imdi kitabevinin sahibiydi. Birini erkek kardeleri, ikinciyi en byk olu on alt yandaki Mansur, brn de kendisi iletiyordu. Kitaplarn sadece bir ksm raflarda duruyordu. ounluu, neredeyse on bine yakn kitap, Kabil'deki birok tavan arasnda gizlenmiti. Otuz yldr ne pahasna olursa olsun oluturduu kitap koleksiyonunun yitmesine raz olamazd. Taliban ya da dier savalarn Afganistan'n ruhunu daha da mahvetmelerine izin veremezdi. Koleksiyonu iin kimsenin bilmedii gizli bir hayali, plan da vard stelik. Taliban ekip gittiinde ve Afganistan gvenilecek bir ynetime kavutuunda, raflarnda bir zamanlar yz binlerce kitap bulunan, ancak u anda btn kitaplar sklp alnm ehir ktphanesine balayacakt kitaplarn. Ya da kendisi bir ktphane kuracak, kendisi de ktphaneci olarak alacakt, byle dnyordu. Karlat lm tehditleri yznden Kanada elilii ona ve ailesine vize verdi. Ancak, Sultan oraya hi gitmedi. Eleri bavullarn toplayp, yolculuk iin hazrlanrken, Sultan geziyi erteleyebilmek iin bir sr mazeret buldu. Baz kitaplarn gelmesini bekliyordu, kitap dkkn tehdit altndayd, bir akrabas lmt. Hep bir engel kyordu. Sonra 11 Eyll'e gelindi. Gkten bombalar yamaya balaynca Sultan, Pakistan'daki elerinin yanna gitti. Evlenmemi, kk kardelerinden biri olan Yunus'a, Kabil'de kalarak dkknlarna gz kulak olmasn buyurdu. Amerika Birleik Devletleri'ndeki terr eylemlerinden iki ay sonra Taliban rejimi dtnde, Kabil'e ilk gelenlerden biriydi Sultan. Sonunda raflarn istedii kitaplarla doldurabilirdi. Yabanclara zeri ispirto kalemle

izilmi resimli tarih kitaplarn antika olarak satabilir, kartvizitlerini insan resimleri zerinden karabilirdi. Kralie Sreyya'nn beyaz kollarn, Emanullah Han'n madalya dolu gsn yeniden herkese gsterebilirdi. Bir sabah dkknnda, duman tten bir bardak ay ile ayakta durarak Kabil'in uyann seyretti. Hayalini nasl gerekletireceini dnrken, en sevdii air Firdevsi'nin bir sz geldi aklna: "Baarmak iin bazen bir kurt bazen de bir kuzu olmak gerekir." imdi kurt olmann zaman, diye dnd. Su ve Ceza Drt bir yandan diree doru talar yad, ou hedefi buldu. Kadn lk atmam, ancak topluluktan bir bar duyulmutu. ri yapl bir adam, byk ve kenarlar keskin iyi bir ta bulmu, kadnn gvdesine nian aldktan sonra btn gcyle frlatmt. Ta tam karnna o kadar iddetli isabet etti ki burkann gerisinden gnn ilk kan grld. Bu, topluluun tezahratna neden olmutu. Ayn byklkte bir ikinci ta, kadnn omzunu boylad. Kan ve alk da beraberinde getirdi. James A. Michener Kervanlar erife, miyadn doldurmu ikinci kadn, Peaver'de bekliyor, i huzuru yok. Biliyor ki kocas bu aralar bir gn gelecek, ama tam olarak ne zaman Kabil'den yola kacan syleme zahmetine katlanmyor Sultan. Bu yzden erife onu evde gnlerce, saatlerce bekliyor. Yemek, her nde, evin erkei gelir umuduyla hazrlanyor. yle iyi besili bir tavuk, onun sevdii spanak yemei, ev yapm yeil ac biber sosu. Temiz, yeni tl kyafetleri yatann zerinde hazr bekliyor. Mektuplar zenle bir kutunun iine yerletirilmi. Saatler geiyor. Tavuun st rtlyor, spanak stlabilir yine, ac sos dolaba kaldrlyor. erife, yeri spryor, perdeleri ykyor ve bitmek tkenmek bilmeyen tozu alyor. Oturuyor, iini ekiyor ve biraz alyor. Onu zledii iin deil. Bir zamanlar yaad hayat zlyor, alkan, sayg duyulan, grgl bir kitapnn kars, oullarnn ve kzlarnn annesi olduu gnleri. Seilmi olan kadn olduu zaman. Bazen ondan nefret ediyor; hayatn mahvettii, ocuklarn ondan ayrd ve btn dnyaya kar onu utandrd iin. Sultan, erife'yle evleneli on sekiz yl oldu, ikinci karsn da iki yl nce ald. erife, boanm bir kadn gibi yayor, ancak einden ayrlm bir kadnn zgrl yok onda. Sultan hl onun efendisi. Pakistan'da oturmasna o karar verdi, en deerli kitaplarn bulundurduu bu eve gz kulak olsun diye. Burada bir bilgisayar, telefonu var, buradan mterilerine siparilerini paketleyip gnderebilir, buradayken elektronik postasn izleyebilir. Ne posta ne telefon balantsnn ne de bilgisayar hizmetlerinin alt Kabil'de imknsz olan her eyi yapabilir buradayken. erife'nin burada yayor olmasnn nedeni, bunun Sultan iin uygun olmas. erife iin boanma hibir zaman bir alternatif olmad. Bir kadn eer boanmak isterse, hibir eyde hak iddia edemez. ocuklar kocaya verilir, erkek kadnn onlar grmesini bile reddedebilir. Ailenin yz karas olur, genelde dlanr ve tm ortak mallar erkee devredilir. erife, boansayd, erkek kardelerinden birinin evine tanmak zorunda kalrd sava srasnda, doksanl yllarn banda ve Taliban rejimi dneminde Han ailesi Peaver'de, her on kisiden birinin Afganl olduu Hayatabad mahallesinde yaad. Erkek kardeleri, kz kardeleri, Sultan, Sonya, oullar, teker teker Kabil'e geri dndler. nce on alt yandaki Mansur, sonra on iki yandaki Aymal ve sonunda da on drdndeki kbal. Yalnzca erife ve en kk kzlar ebnem kald geride. Sultan'n onlar Kabil'e, ailelerinin ve arkadalarnn yanna getirtecei gn iple ekiyorlar. Sultan devaml sz veriyor, ancak hep bir ey kyor. Afganistan'daki mermi ve bombalardan kaarak geici olarak sndklar Peaver'deki khne ev, imdi onun zindan oldu. Buradan, kocasnn izni olmadan ayrlamaz. Sultan'n ikinci dnnden sonraki yl erife, o ve yeni karsyla birlikte yaad. erife, Sonya'ya hem aptal hem de tembel gzyle bakt. Belki tembel deildi ama Sultan onun kk parman bile kprdatmasna izin vermezdi. Yemekleri erife piirir, servisi o yapar, evi temizler, yataklar dzeltirdi. lk zamanlarda Sultan Sonya'yla gnlerce yatak odasna kapanr, kapy kilitler, ara sra da ay ya da su istetirdi. erife odadan fsldamalar ve kahkahalar iitir, bazen de yreini yaralayan sesler duyard. Kskanln bir yana brakp rnek hanm olmaya alt. Akrabalar ve arkadalar ilk eler arasnda bir yarma yaplsa dl onun hak edeceini sylyorlard. Kimse onun ikinci plana konulduu iin ikyet ettiini, Sonya ile tarttn ya da onu kk drdn grmedi. En hararetli cicim aylar sona erdikten sonra Sultan ie gitmek iin odadan knca, iki kadn ayn meknlarda dolanr oldular. Sonya pudralanr, yeni elbiselerinin birini karp brn giyerken erife de civcivlerinin zerine titreyen ana bir tavuk gibi davranmaya alyordu. En ar ileri o stlendi, zamanla Sonya'ya Sultan'n en sevdii yemekleri yapmay retti, giysilerinin nasl katlanp yerletirileceini, banyo suyunu ne kadar lk sevdiini, bir kadnn kocas hakknda bilmesi gereken dier ayrntlar hep o retti. Ama utan, o utan. Bir adamn ikinci ya da nc bir kadn almas o kadar olaan d olmasa da, kk drc bir durum. Kenara itilen kadn, her koulda 'yeterli deil' damgasn yer. zellikle erife byle hissediyordu, nk kocas gen olan tercih ettiini aka gsteriyordu.

erife soran herkese, rahmindeki polipten tr ameliyat olduunu anlatyor ve doktorunun, hayatta kalmak iin kocasyla yatmamasn tavsiye ettiini sylyordu. Sultan'a yeni bir e bulmasn kendi nermi, Sonya'y da kocas iin kendisi semiti. "Ne de olsa bir erkek o" diyordu. erife'nin uydurduu bu hastalk, ocuklarnn annesi olarak yetersiz addedilmekten ok daha az utan vericiydi. Kocas gya doktorun tavsiyesi zerine yeniden evlenmiti. erife, ii iyice abarttnda, parlayan gzlerle Sonya'y kendi z kardei, Sonya'nn kz Latife'yi de z kz gibi sevdiini anlatrd. Sultan'n aksine ok eli bu tr evliliklerde erkekler, karlarna dengeli davranabilmek iin youn bir aba harcar, bir gece bir ete kalrlarsa, bir gece de br kadnla birlikte olurlar ve bu yllarca byle srer gider. Kadnlarn ayn yata ocuklar olur ve birlikte, karde gibi byrler. Anneler, bir kartal gibi dier kardeleriyle ayn muameleyi grmesi iin ocuklarnn zerine titrer, br ee ne kadar kyafet ve hediye alnmsa kendilerine de ayn eylerin alnmasn salarlar. Bu konumdaki ift elerin ou, birbirlerinden o denli nefret ederler ki birbirleriyle tek kelime bile konumazlar. Kimileri ise ok elilii erkein hakk olarak kabullenir ve birbirleriyle arkada bile olabilirler. kinci eler, ne de olsa kendi istekleriyle evlenmemi, ailelerinin yaptklar anlamayla bu tr evliliklere zorlanmlardr. ok az gen kzn hayalini birinci karnn kumas olmak ssler. lk e erkein genliini almtr, ikinci ee de onun yall kalr. Bazen iki e de adam istemediklerinden her gece ayn iltede yatma zorunluluundan kurtulduklarna sevinirler. Sultan'n bir zamanlar Kabil'in en gzel gzleri diye vd, kahverengi ahu gzler, evreye bo bo bakyor. erife'nin gzleri artk parlakln yitirmi, iik gz kapaklar ve yumuak krklklarla evrilmi. Ak renkli tenini, makyajla rtt cilt lekeleri brm. Bacaklarnn ksaln, beyaz tenini ne kararak unutturmaya almtr hep. Uzun boy ve ak ten, Afganllarn en nemli stat sembolleridir. erife, genliini koruyabilmek iin elinden geleni yapmtr, kocasndan birka ya daha byk olduu belli bile olmaz. Salarndaki beyazlar kendi boyayarak halleder ancak yzndeki hzn bir trl gizleyemez. Evde ar admlarla yryor. Kocas olunu da alp Kabil'e gtrdnden bu yana yapacak ok az i var. Hallar fraland, yemek hazr. Televizyonu ayor ve vurdulu krdl bir Amerikan filmi seyretmeye balyor; bilim kurgu trndeki bu filmde, gl, yakkl kahramanlar, ejderhalar, canavarlar ve iskeletlerle dvyor ve sonunda kt kalpli yaratklar yenilgiye uratyorlar. erife, bilmedii bir dilde; ngilizce de olsa, filmin heyecanna kaptryor kendini. Film bitince grmcesine telefon ediyor. Sonra ayaa kalkyor, pencereye gidiyor. Buradan, evin ikinci katndan durup baktnda, aadaki avlularda neler olup bittiini tamamyla grebiliyor. Btn avlularn duvarlar insan boyunda. Btn avlularda kendi avlusunda olduu gibi amarlar asl. Ancak Hayatabad'da bilmek iin grmeye gerek yok. nsan, oturma odasnda gzleri kapalyken bile komunun yksek sesle bir Pakistan pop melodisi dinlediini, baz ocuklarn alarken, dierlerinin oyun oynadn, bir kadnn hal patakladn, birinin gne altnda bulak ykadn, komulardan birinin yemei yaktn, dierinin sarmsak aykladn bilir. Seslerin ve kokularn sylemediklerini ise, dedikodular tamamlar. Herkesin birbirinin ahlakn gzettii bu mahallede sz, kuru otlar yakan alev kadar abuk yaylr. erife, khnemi tula evi ve beton dklm avu ii kadar kk avluyu aile ile paylayor. Sultan'n o gn de gelmeyeceini anladnda aadaki komu kadnlara gidiyor. Alt kattaki evde kadnlar avlu evresindeki dier komulardan bazlaryla oturup sohbet ediyorlar. Her perembe leden sonra nazar denilen din bir trende buluuluyor. Laflayp dua ediliyor. Bartlerini daha da sk balayp, seccadelerini Mekke ynnde sererler, secdeye yatp kalkarak dua eder, tekrar eilip kalkar dua okurlar, bunu tam drt kez tekrarlarlar. Dualar ilerinden okurlar, sadece dudaklar kprdar. Seccadeler boalnca, namaz sras dierlerindedir. Balayan, Esirgeyen Allah'n adyla Allaha vgler olsun, tm dnyann yaradan O, Balayan, Esirgeyen O, Maher gnnn sahibi Yalnz sana kulluk eder, senden yardm dileriz Bizi doru yola ilet, Nimet verdiklerinin yoluna, Gazabna urayanlarn, yolundan sapanlarn yoluna deil. Fsltyla sylenen dua biter bitmez, sesler ykseliyor, annda gevezelie balanyor. Kadnlar duvar kenarndaki minderlere oturuyorlar. Yerdeki muamba rtnn zeri fincanlar ve kselerle donatlm. Yeni demlenmi kakuleli ay, biskvi paralar ve ekerden yaplm kuru bir pudingle ikram ediliyor. Herkes elini

yzne gtryor ve sofra evresinde bir kez daha dua ediliyor: La lahe llallah Muhammed -en Resulul-lahAllah'tan baka Tanr yoktur, Hz. Muhammed onun elisidir. Dua bitince, ellerini yzlerine gtrp svazlyorlar. Burundan balanyor, eller yukar alnlara gidiyor, dar doru alp yanaklardan aa iniyor ve dudaklarda son buluyor, sanki dua yeniliyor. Annelerinden rendiklerine gre, nazar ayininde ettiin dualar, insan bunu hak etmise kabul edilir. Bu dualar doruca Allah'a gitmektedir ve bunlar kabul edip etmemek O'na kalr. erife, Sultan'n kendisiyle ebnem'i Kabil'e gtrmesini, bylece tm ocuklarnn etrafnda olmasn Tanr'dan diliyor. Herkes Allah'a dileklerini iletip dua ettikten sonra, perembe geleneine balanabilir: Tatl yemek, kakuleli ay imek ve yeni haberleri paylamak. erife, Sultan' her an beklediine dair bir ift laf ediyorsa da kimse onu dinlemiyor. Hayatabad 103 numaradaki kiilik dram en ilgin konu olma zelliini oktan yitirmi. imdi dedikodu dnyasnn yldz, on alt yandaki Saliha. ki gn nce, iledii affedilmez bir sutan dolay arka odaya kapatld. iltesinde ylece yatyor, yzndeki morluklar ve srtndaki izgi eklindeki kabarklklarla. Hikyenin tm ayrntlarn bilmeyen kadnlar, gzleri fal ta gibi alm, bilenlerden neler olduunu reniyorlar. Saliha'nn gnah alt ay nce balad. erife'nin kz ebnem bir leden sonra, gizli gizli bir not getirdi. "Kim olduunu sylemeyeceime dair sz verdim ama bir olan gnderdi bunu" dedi. Bu nemli grevi yerine getirdii iin tela ve heyecandan yerinde duramyordu. "Kendini gstermeye korkuyor ama ben kim olduunu biliyorum." ebnem olandan srekli yeni mesajlarla geldi, iinden ok geen kalpler vard, "I love you" yazyordu, keli olan el yazsyla, "ne kadar gzelsin" diyordu notlar. Karlat her gen ocukta esrarengiz mektup yazarn gryordu Saliha. Ne giydiine dikkat ediyor, sann her zaman taranm ve parlak olmasna zen gsteriyordu, daysna da, kendisini uzun peeyle dolamak zorunda brakt iin kzyordu. Bir gn gelen notta, saat drtte evlerinden birka bina tedeki direin altnda olaca yazyordu, krmz bir kazak giymi olacakt. Saliha o gn evden ayrldnda heyecandan titriyordu. Ak mavi kadife elbisesini giyip sevdii taklarn; altn renkli bilezii ve ar zincirlerini takp taktrarak, sslenmiti. Bir arkadan da yanna alm, uzun boylu zayf, krmz kazakl ocuun nnden gemeye zar zor cesaret etmiti. ocuk arkas onlara dnk durmu, yzn evirmemiti. Bunun zerine kendisi de mesaj yazmaya balad. "Yarn yzn dnmen lazm" diye yazd ve notunu kuryelik iini canla bala ve grev bilinciyle yapan ebnem'in eline sktrd. Ancak bu kere de yzn ona doru dnmedi olan. nc gn, ksa bir sre iin dnp bakt. Saliha kalbi azna geliyor sand ama mekanik bir ekilde yoluna devam etti. Heyecan, yerini saplant biiminde bir aka brakmt. O kadar yakkl deildi ama oydu o, notu yazan oland. Aylarca birbirlerine mektuplar yazdlar ve gizli gizli baktlar. Bu ilk sua yenileri eklendi, bir olandan mektup kabul etmek ne demek, stelik de -Allah affetsin- bunlara cevap vermiti. Bundan sonraki ise, ailesinin semedii birine k olmakt. Ondan hi holanmayacaklarn biliyordu. Eitimi yoktu, paras yoktu ve iyi bir aileden gelmiyordu. Hayatabad'da ailenin istekleri nemlidir. Saliha'nn ablas, babasna kar verdii be yllk bir sava sonunda evlenebilmiti. Ailesinin semedii birine k olmu ve ondan vazgememiti. Sava, bu iki an birer kutu ilac balarna dikmeleri ve hastaneye kaldrlmalaryla sonulanmt. te o zaman anne ve babalar bu ie raz olmulard. Kader bir gn, Saliha ve Nedim'i bir araya getirdi. Annesi hafta sonunu Islamabad'daki baz akrabalarnn yannda geirecek, days da btn gn evde olmayacakt. Sadece yengesi evdeydi. Saliha, bir kz arkadan grmeye gideceini syledi. Daysnn kars: "zin aldn m?" diye sordu. Saliha'nn babas Belika'da bir mlteci kampnda kald srece ailenin reisi, daysyd. Babas oturma izninin kmasn bekliyordu, izin karsa alp ailesine para gnderebilecek veya ondan da iyisi ailesini yanna aldrabilecekti. "Annem, evdeki ileri bitirirsem gidebileceimi sylemiti" diye yalan att Saliha. Arkadana deil, Nedim'le bulumaya gitti. "Burada konuamayz" diyor Saliha abucak, tesadfen bir sokak kesinde karlam gibi yaptklarnda. Nedim, bir taksi durdurup kz iine itiyor. Saliha yabanc bir olanla hibir zaman bir taksiye binmemi, yrei azna geliyor. Bir parkta iniyorlar taksiden, Peaver'de kadn ve erkeklerin birlikte gezebilecekleri parklardan biri bu. Yarm saat kadar bir bankn stnde oturup konuuyorlar. Nedim gelecekte neler yapacan anlatyor, bir hal dkkn aacak. Biri onlar grecek diye Saliha'nn d kopuyor. Bir saat gemeden geri dnyor. Ama

bu byk bir olay olmutu bile. nk ebnem, Nedim'in onu bir taksiye bindirdiini grm ve erife'ye yetitirmi, o da kzn yengesine sylemiti. Saliha eve gelir gelmez yengesi suratna bir tokat atyor, odaya kapayp, slambad'daki annesine telefon ediyor. Days eve geldiinde, btn aile odaya gelip ne yaptn anlatmasn istiyor. Days taksiyi, park ve bank renince kzgnlktan tir tir titriyor. Bir kablo paras buluyor ve yengesi kz tutarken days srtna vuruyor da vuruyor. Azndan burnundan kan gelinceye kadar suratna da vuruyor. "Ne yaptnz? Ne yaptnz? Seni orospu!" diye baryor day. "Rezil ettin ailemizi! Namusumuza leke srdn. Yz karas!" Daynn sesi btn evde yankland, komunun ak pencerelerinden ieri girdi. Herkesin Saliha'nn suunu renmesi ok srmedi. Bu su, Saliha'nn odaya kapatlmasna neden oldu. imdi o, Nedim'in onu istemeye gelmesi, ailesinin onunla evlenmesine izin vermesi, Nedim'in bir halcda i bulmas ve kendi balarna bir eve kmalar iin Allah'a yakaryor. "Bir erkekle ayn takside oturan, baka eyler de yapar" diyor yengesinin bir akrabas olan Nesrin ve Saliha'nn annesine kendini beenmi bir bak frlatyor. Nesrin, sylediklerinin yarataca tepkiyi beklerken tatldan byk bir kakla attryor. "Sadece parka gitmi, bayltncaya kadar vurmas da gerekmiyordu yani" diyor doktor olan irin. "Biz onu durdurmasaydk hastanelik olurdu diyor erife. "Btn gece avluda yerde yatt ve dua etti" diye srdryor konumasn, uyuyamam ve bedbaht kzn haline tank olmutu, "sabah ezan okunana kadar, orackta yatt, kald." Kadnlar i ekiyorlar ve biri, bir dua mrldanyor. Hepsi Saliha'nn Nedim'le parkta bulumakla bir hata ilediini dnyorlar ama bunun aileye itaatsizlik ya da affedilmez bir su olup olmad konusunda gr birliine varamyorlar. "Tanrm ne rezalet, ne utan verici" diye yaknyor Saliha'nn annesi. "Nasl oldu da byle bir kz yetitirdim!" Kadnlar ne yaplmas gerektiini tartyorlar. Eer olan evlenmek isterse, rezalet unutulabilir. Ancak Saliha'nn annesi Nedim'i damat olarak istemiyor. Yoksul bir aileden geliyor, hi okula gitmemi, sokaklarda dolap duruyor. O ana kadar tek alt yer bir hal atlyesi, ancak bu ii de elinde tutamad. Eer Saliha onunla evlenirse, ocuun ailesinin evinde oturmalar gerekecek. Hibir zaman ayr bir ev tutmaya paralar olmayacak. "Annesi iyi bir ev kadn deil" diyor kadnlardan biri. "Evleri pis ve dank. Kadn tembel, istedii her yere de gidiyor." Orta yal bir kadn Nedim'in bykannesini hatrlyor. Kabil'de otururlarken herkesi evlerine alrlard deyip sesini alaltarak ekliyor: "Evde yalnzken de erkekleri alrd ieri. Bunlar akraba filan da deillerdi." "Sana saygm byk" diyor kadnlardan biri Saliha'nn annesine, "ama unu itiraf etmeliyim ki Saliha'nn hep akl havada bir kz olduunu dnmmdr, makyaj yapar, all pullu kyafetlerle dolar. ffetsiz dnceleri olduunu anlamalydn." Bir sre bir sessizlik oluyor, sanki sylenenlere katlyorlar da Saliha'nn annesine bunu gstermekten ekiniyorlar gibi bir hava esiyor. Kadnlardan biri azn kuruluyor, artk akam yemeini dnmenin sras geldi. Dierleri de teker teker ayaa kalkyor. erife yukar kata odal kendi dairesine karken, Saliha'nn kilitlendii arka odann nnden geiyor. Ailesi cezasn kararlatrana kadar bu odada kapal kalacak. erife iini ekiyor. Gelinleri Cemile'ye verilen cezay hatrlyor. Cemile, en iyi ailelerden birinin kzyd, zengin, lekesiz ve bir iek kadar gzel. erife'nin aabeyi Kanada'da para biriktirmi, bylece on sekiz yandaki bu gzeli alabilme olanana sahip olmutu. Dn muhteem olmutu, be yz davetli, enfes yemekler ve gzleri kamatracak kadar gzel bir gelin. Cemile, erife'nin erkek kardeini dn gecesine dein grmemi, her ey ailelerce ayarlanmt. Damat, krk yalarnda uzun boylu ve zayf bir adamd, Kanada'dan srf Afgan trelerine gre evlenmek iin gelmiti. Cemile ve kocas on drt gn yeni evli olarak birlikte kaldlar. erife'nin kardei hemen sonra vize ilerini halletmek iin Kanada'ya geri dnd, Cemile de daha sonra gidecekti. Bu arada Cemile, erife'nin iki erkek kardei ve bunlarn eleriyle ayn evde kalyordu. Ancak vize ilemleri beklenenden daha uzun srd. ay sonra su st yakaland. Polis, bir adam kzn odasndan karken grm ve aileye haber vermiti. Adam bir trl bulamadlar, ancak erife'nin kardeleri Cemile'nin odasnda, adamn cep telefonunu buldular, bu da ilikilerinin bir kant olarak kabul edildi. erife'nin ailesi, evlilii hemen feshetti ve kz ailesinin yanna geri gnderdi. Cemile evde bir odaya kapatlrken, ailesi de ne yaplacan tartt. gn sonra Cemile'nin aabeyi erife'ye gelerek, kardeinin bir vantilatrn ksa devre yapmas sonucu ldn syledi. Ertesi gn cenaze merasimi vard. Buketler dolusu iek, ask suratlar. Annesi ve kardeleri teselli olmuyorlard. Herkes Cemile'nin ksa sren hayatna alyordu. "Ayn dn gibi..." dediler, "cenazesi de muhteem oldu." Ailenin namusu kurtulmutu. erife'nin elinde dnde ekilmi bir video kaset vard, ancak Cemile'nin erkek kardei bunu dn almaya geldi. Bu kaset bir daha geri gelmedi, bir zamanlar bir dn olduuna dair hibir iz kalmamalyd. erife

yine de ondaki resimleri saklyor. Yeni evlenen ift, pastay keserken gergin ve ciddi grnyor. Cemile'nin ne hissettii belli olmuyor, masum beyaz elbisesi ve tl peesiyle, siyah salar ve krmz dudaklaryla ok gzel gzkyor. erife i geiriyor. Cemile byk bir su ilemiti, ama kt kalpli olduu iin deil, saflndan. "lm hak etmemiti. Ancak Allah'n emri" diye mrldanyor ve bir dua okuyor. Anlayamad bir ey var yine de. Aile meclisi toplandnda annesi, Cemile'nin z annesi onun ldrlmesine nasl raz geldi? olunu yukarya, kzn ldrmeye gnderen annesi oldu sonunda. Aabeyleri, kk kardelerinin odasna ktlar birlikte. Hep beraber yzne bir yastk kapattlar, bastrdlar kuvvetle, daha da byk bir kuvvetle, taa ki vcudundaki can snp gidene kadar. Annelerinin yanna geri dnmeden nce. ntihar ve ark Afganistan'da bir kadnn aka olan zlemi tabudur, bu hem airetin hem de mollalarn kat namus kavramlar tarafndan yasaklanmtr. Gen insanlarn birbirleriyle bulumaya, sevimeye veya seim yapmaya haklar yoktur. Akn romantizmle ilgisi yoktur, ak tam tersine ciddi bir su olabilir, lmle cezalandrlabilir. z disiplini olmayanlar soukkanllkla ldrlrler. ki kiiden sadece biri lmle cezalandrlrsa, bu istisnasz hep kadn olur. Gen kadnlar ncelikle bir dei toku arac ya da sat objesidir. Evlilik, aileler arasnda ya da aile iindeki bir szlemeden ibarettir. Evliliin airet iin getirecei fayda her eyin stndedir, duygulara nem verildii ok ender grlr. Afganl kadnlar, yzyllarca bu hakszla boyun emek zorunda kaldlar. Ancak kadnlarn yazdklar arklar ve iirler buna tanklk etmektedir. Bu arklar birileri duysun diye yazlmamtr, bunlarn yanklar bile dalarda, llerde asl kalr. Afganl air Seyyid Bahaddin Mecruh, Petun kadnlarnn iirleri zerine yazd kitapta, "intihar ya da arkyla protesto ederler" diyor. Bu iirleri yengesinin yardmyla derleyen Mecruh, 1988'de Peaver'de ar dinciler tarafndan katledildi. iirler ya da maniler halk aznda yayor ve eme banda, tarlaya giderken, ekmek frn karsnda syleniyor ve dilden dile dolayor. Yasak ak konu edinen bu iirlerde sevgili, hibir zaman evlenilen kii deil, maniler kadnlarn kendilerinden epey yal kocalarna duyduklar nefreti anlatyor. Ayn zamanda da kadn olmaktan duyulan gurur ve gsterilen cesaret konu ediliyor. iirlere ksa anlamna gelen landay deniyor. Bir ka msradan oluuyor, genellikle ksa ve ritmik, "bir lk ya da bir bak yaras gibi" diyor Mecruh. Hain insanlar, gryorsunuz ki bir ihtiyar, Yatama yaklayor Ve soruyorsunuz neden alar bu ve salarn yolar. Tanrm! Bana yine o karanlk geceyi gnderdin Ve yeniden titriyorum ben batan ayaa nk dnmeliyim o nefret ettiim yataa. Kadnlar bu iirlerde ayn zamanda isyan ediyorlar, tutkunun yasak, cezann ok acmasz olduu bir toplumda ak iin hayatlarn tehlikeye atyorlar. Bana elini ver sevgilim, tarlaya saklanalm Sevimek ya da bak darbeleri altnda birlikte inlemek iin. Ben nehre atlarm, ama aknt gtrmez beni Kocam ansl, hep nehir yatanda bulurlar beni. Senin yznden ldrleceim yarn sabah. Beni sevmediini syleme bana. lklarn ou hayal krkl ve yaanmam bir hayata dairdir. Bir kadn Allah'a, bir sonraki hayata kadin olarak gelmektense bir ta olarak dnyaya gelmek iin dua eder. iirlerden hibiri umuda dair deildir, tam tersine umutsuzluktur ana tema, yeterince yaamam olmak, gzelliinin, genliinin ve akn zevkini karamam olmak. Bir gl kadar gzeldim. Senin altnda bir portakal gibi sarardm. nce acy tatmamtm. O yzden dmdz uzadm, tam bir am aac gibi. iirler ayn zamanda irinliklerle doludur. Kadn, vahi bir itenlikle, vcudunu, tensel ak ve yasak meyveyi vmektedir, sanki erkekleri ok etmeyi, onlarn erkekliklerini tahrik etmeyi istemektedir. Azn benim azmn stne koy Yalnz dilimi zgr brak ki, aktan bahsedebilsin. Beni nce kollarna al, beni tut! Ancak ondan sonra benim kadife baldrlarma kendim balayabilirsin. Azm senin, ye onu, korkma! ekerden yaplm deil, eriyip gitmez. Al azm senin olsun. Neden testimi getiriyorsun, zaten slandm ben.

Seni kle evireceim Baklarm bir an sana yneltirsem eer. Gezisi Hava hl serin. Gnein ilk klar kayalkl dik da yamalarna henz yansd. Manzara, kahverengiden griye dnen toz rengi. Da yamalar, her an heyelana yol aabilecek byk kaya paralarna, at nal altnda atrdayan kk akllara, ufak kil paralarna kadar sadece tatan oluuyor. Talar arasnda yetien deve dikenleri, kaaklarn, mltecilerin ve asker kaaklarnn bacaklarn iziyor. Bir yollar kargaas birbirini kesiyor, kayalarn ve ta ynlarnn arasnda kaybolup gidiyor. Buras, Afganistan'la Pakistan arasnda, silahtan afyona, sigaradan kutu Cola'ya kadar her eyin gizlice geirildii kaaklar yolu. Bu patikalar yzyllar boyu kullanlm. Bunlar, Taliban ve Arap kkenli El-Kaide savalarnn Afganistan' kaybettiklerini anladklarnda Pakistan'daki derebeylerinin kontrol altndaki blgelere giderken kimse grmeden getikleri patikalar. Kutsal Mslman topraklarn igal eden kfir Amerikan askerlerine kar arpmak iin geri gelirken de bu patikalar kullanyorlar. Snr boyunca uzanan blgelerde ne Afgan ne de Pakistan yetkililerinin kontrol var. Snrn her iki tarafnda her Petun airetinin kontrol altnda bulundurduu kendi blgesi bulunmakta. Kanunsuzluk, tuhaf bir biimde Pakistan ya yetkililerin asfalt yollarda ve yolun her iki yannda 20 metreye kadar olan alanda grev yapmaya hakk var. Bunun dndaki tm alanlarda airet yasalar hkm sryor. Bu sabah da kitap Sultan Han, Pakistan'daki snr polisinin burnunun dibinden geip gidiyor. Pakistan polisi yz metreyi amayan bir uzaklkta bulunuyor. nsanlar, atlar ve tepeleme ykl eekler yoldan yeterince uzak olduu srece, polisin yapabilecei hibir ey yok. Ancak eer yetkililer ak kontrol edemezlerse, seyahat edenlerin ou durdurulup, silahl adamlarca 'vergilendiriliyor', bunlar ou kez sradan kyller. Sultan, tedbirini alm. Sonya, paralar gmleinin kollarna dikmi, eyalarn pis bir eker torbasnda tayor. zerinde de en eski alvar var. Pakistan snr, Afganllarn ou iin olduu gibi Sultan'a da kapal. lkede ailesi, evi ya da ii olmas, kznn burada okula gidiyor olmas bir eyi deitirmiyor, Pakistan'da istenmiyor. Pakistan, uluslararas toplumdan gelen bask sonucu, terristlerin ve Taliban yanllarnn lkede saklanmasn nlemek amacyla, snrlarn kapatt. Ancak bu bo yere alman bir tedbir elbette, terristler ve askerler snr karakollarna ellerinde pasaportlaryla zaten gelmiyorlar. Sultan'n i gezisine karken geldii patikalar izliyorlar. Binlerce insan, Afganistan'dan Pakistan'a her gn bu yoldan giriyor. Atlar, da yamalarndan yukar trmanrken zorlanyor. Sultan, eersiz at srtnda, azametle kurulmu oturuyor. En eski kyafetleri iinde bile iyi giyimli duruyor, sakal her zaman olduu gibi kesilip dzeltilmi, kk fesi kafasna tam oturmu. Korkudan dizginlere sk sk yapm olsa bile, dalardaki manzaray grmeye gelmi sekin bir adam gibi grnyor. Ancak ok rahat deil. Ters bir admda uurumu boylayabilir. Ata gelince, zerindeki kiinin kimlii ne olursa olsun, alt patikalardan yava yava ilerliyor. Sultan deerli eker uvaln skca bileine dolam. uvaln iinde korsan olarak basaca kitaplar ve hayatnn szlemesi olacan umduu kontratn msveddesi bulunuyor. evresinde onlara kapal lkeye girmek isteyen dier Afganllar var. At srtnda yan oturmu, burkalar iinde kadnlar, akraba ziyaretine gidiyorlar. Bunlar arasnda, Ramazan bayramn ailelerinin yannda kutladktan sonra Peaver'deki niversiteye atla geri gitmekte olan renciler bulunuyor. Arada belki kaaklar, belki de iadamlar yryor. Sultan kimseye bir ey sormuyor. Szlemesini dnyor, dizginlere aslyor ve Pakistan yetkililerine ate pskryor. nce arabayla bir gnde Kabil'den snra geldi, iren bir snr karakolunda geceledi, sonraki btn gn at srtnda, yryerek ve bir kamyonetin arka kasasnda geirdi. Ana yoldan gidilirse Peaver snra bir saat uzaklkta. Sultan, Pakistan'a kaak olarak sokulmann, insandan aa bir yaratk olarak davranlmann onur krc bir ey olduunu dnyor. Pakistan, Taliban rejimine para ve silah yardmnda bulunmu, siyasi destek vermiti, tm bunlardan sonra birdenbire Amerika'nn ua haline gelip snr Afganllara kapatmasn ikiyzllk olarak alglyor Sultan. Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleik Arap Emirlii'nden sonra Taliban rejimini resmi olarak tanyan tek lkeydi. Pakistan yetkilileri, Afganistan'n Petunlarn kontrolnde olmasn istiyordu, nk snrn her iki yannda yaayan Petunlar zerinde Pakistan'n nfuzu vard. Taliban'n neredeyse tm, ayn zamanda Afganistan'n en byk etnik grubu olan, nfusun aa yukar yzde 40'na ulaan Petunlardn oluuyordu. lkenin kuzeyindeki en byk topluluk ise Tacikler. Afgan halknn drtte birini Tacikler oluturuyor. Taliban'a kar amansz bir sava veren ve 11 Eyllden sonra Amerika tarafndan desteklenen Kuzey ttifak da byk lde Taciklerden meydana geliyordu. Pakistan ise Taciklere byk bir pheyle yaklayor. Tacikler, Taliban'n dmesiyle hkmette daha fazla g elde edince, imdi Pakistanllarn ou, dmanlar tarafndan evrelendiklerini dnyorlar, douda Hindistan, batda Afganistan. Bu arada Afganistan'da halkn ounluu arasnda etnik bir nefret yok. ekimeler, kendi etnik halk gruplarn yanna alp dierine kar savaa kkrtan sava beyleri arasndaki g gsterisinden kaynaklanmakta. Tacikler, Petunlarn ok fazla g elde etmelerinden ve yeni bir sava olmas halinde onlar

katletmelerinden korkuyor. Petunlarn Taciklerden korkmas da ayn nedenden tr. lkenin kuzey batsndaki zbeklerle Hazarlar arasnda da buna benzer bir iliki var. atmalarn bir ksm da ayn etnik gruba ait sava beyleri arasnda olmutu. Kendilerinin veya bakalarnn damarlarnda hangi kann akt konusu Sultan' ok fazla ilgilendirmiyor. Afganlarn ounluu gibi etnik olarak olduka karktr, annesi Petun, babas da Taciktir. Birinci kars Petun, ikinci kars ise Taciktir. Resmi olarak Tacik saylmaktadr, nk etnik aidiyet babadan gemektedir. Her iki grubun dilini de konuur; hem Pato hem de Farsann bir diyalekti kabul edilen Dari. Sultan, Afganllarn artk sava gemite brakp lkenin yeniden yaplandrlmasnda el ele vermelerinin zamannn geldiini dnyor. Hayali, bir gn kaybedilen zaman geri kazanmak ve komu lkelere yetimek. Ancak durum hi de i ac gzkmyor. Vatandalar, Sultan' hayal krklna uratyor. Kendisi yava fakat istikrarl bir biimde iini geniletmeye alrken, biriktirdikleri paralar Mekke'ye hacca gitmek iin kullananlara esef ediyor. Pakistan'a seyahatinden nce araba yedek paras satan kk dkkn sayesinde zar zor geimini salayan kuzeni Vahit ile tartt. Vahit, Sultan'n dkknna birka gn nce geldiinde, Mekke'ye gidebilecek uak parasn sonunda biriktirdiini anlatmt. "Dua etmenin sana bir yarar m olacak sanyorsun?" diye sormutu Sultan, hor gren bir tavrla. "Kuran'da almamz gerektii yazl, sorunlarmz kendi kendimize halletmemiz gerektii; terleyeceiz, zorlanacaz. Ama biz Afganllar tembeliz, o yzden yardm istiyoruz, ya Bat'dan ya da Allah'tan." "Ama Kuran'da Allah'a ibadet etmemiz gerektii de yazl" diye kar kt Vahit. "Peygamberimiz Hz. Muhammed onun adna yaplan btn barlar, lklar ve onun adna sylenen tm dualar duysa alard" diye devam etti Sultan. "Yere ba koymak, bu lkeyi ayaa kaldrmaya yetmez. Yapabildiimiz tek ey, barmak, dua etmek ve savamak. Ancak insan almazsa, dualar hibir ie yaramaz. Tanrnn inayetini bekleyemeyiz" diye bard Sultan, kendi szlerinin akndan heyecanlanarak. "Kr karanlkta kutsal birini aryoruz, bize yardm edebilecek tek ey ise bir krk!" Kuzenini kzdrdn biliyordu, ancak Sultan iin hayatta en nemli ey almakt. Oullarna retmeye alt ey bu, kendine koyduu ama buydu. te bu yzden, oullarn kitap dkknlarnda alp da bir kitap imparatorluu kurmasna yardmc olsunlar diye okuldan almt. "Mekke'ye gitmek, slam'n be artndan biri" diye kar kmt kuzeni. "yi bir Mslman olmak iin kelimei ahadet getirmek, namaz klmak, oru tutmak, zekat vermek ve hacca gitmek gerek." "Hepimiz Mekke'ye gidebiliriz" dedi sonunda Sultan, ama bunu hak ettiimizde, ancak o zaman, kretmek iin gitmeliyiz, dua etmek iin deil." Vahit, herhalde imdi beyaz hac giysileriyle Mekke yolundadr, diye dnerek burnundan soluyor ve alnndan akan teri siliyor Sultan. Gne tam tepede. Patika sonunda aa doru kvrlyor. Ufak bir vadide, daha geni bir toprak yolun banda bir sr kamyonet bekliyor. Bunlar Hayber Geidi'nin taksileri, bunlarn sahipleri lkeye girmesi istenmeyen yolcular lkelerine tayarak iyi para kazanyorlar. Tarihin byk medeniyetleri, in ve Roma imparatorluklar arasndaki ticaret kprs olan pek Yolu bir zamanlar buradan geiyordu. pek batya, altn, gm ve yn douya tanyordu. Bin yl akn bir sredir, Hayber Geidi'nden istenmeyen birok kii geip gitmitir. Persler, Yunanllar, Moollar, Afganllar ve ngilizler ordularn bu geitten ilerleterek Hindistan' fethetmeye alt. Pers hkmdar Darius, milattan nce yedinci yzylda Afganistan'n byk bir blmn fethetti ve ordusuyla Hayber Geidi'nden ilerleyerek , ndus nehrine vard. ki yzyl sonra da Byk skender'in generalleri ordularn, en dar ksm ancak tepeleme ykl bir devenin ya da iki atn yan yana durabilecei kadar geni olan geitten geirdiler. Cengiz Han, pek Yolu'nun bir blmn yakp ykarken, Marco Polo gibi daha bar gezginler ise sadece kervan yollarn izleyerek douya ulatlar. Darius dneminden balayp 1800'lerde ngilizlerin geidi ele geirmelerine kadar da igal ordularn, her zaman, dalk blgelerdeki Petun airetlerinin iddetli direnii karlad. ngilizlerin 1947'de geri ekilmesinden sonra bile geidin ve Peaver'e kadar uzanan yrenin kontrol hl bu airetlerin elinde. Bunlarn en gls, savalaryla korku salan Afridi aireti. Snr getikten sonra da ilk karnza kanlar yine silahlar. Ana yol boyunca, Pakistan'a ait tarafta, yavan manzarada, dzgn aralklarla da yamalarna kaznm ya da kirli tabelalara yazlm Khyber Rifles yazs gze arpyor. Khyber Rifles, bir silah irketinin ismi, ama ayn zamanda da blgede gvenlii salayan airet milisinin ad. Milisin korumas gerekenlerin deeri yksek. Snrdan hemen sonraki ky, haha ve silahn ucuza satld kaak pazaryla nl. Bu kyde kimse silah izni sormuyor, ancak Pakistan'n kontrol altndaki blgeye silah sokmak, uzun hapis cezasn gze almak demektir. Toprak evler arasnda, kara parayla yaplm byk parlak saraylar gze arpyor. Tatan yaplm kaleler, Petunlarn yksek toprak duvarlarla evrili geleneksel evleri, da yamacnn st ksmna serpitirilmi. Bu grntler arasnda, kinci Dnya Sava srasnda zrhl Alman saldrsndan korkan ngilizlerin ina ettii, ejderhann dileri olarak da adlandrlan, beton duvarlar ykseliyor. Bu kontrol zor airet blgesinde baz yabanclarn fidye almak iin

karld oldu, bu yzden yetkililer ok sk tedbirlere bavuruyorlar. Pakistan askerlerinin devriye gezdii Peaver'e giden ana yolda bile yabanclar muhafzlar olmadan dolaamyorlar. Muhafzlar, Peaver'e kadar elleri tetikte nbet tutuyor. Yabanclar doru evraklar ve muhafzlar olmadan Peaver'i terk edip Afganistan snr ynnde de yolculuk edemiyorlar. Sultan, bir taraf da yamac, br taraf uurum dar yollardan iki saat boyunca araba srdkten, birka saat at srtnda gittikten sonra, en sonunda yaylaya iniyor ve ufukta Peaver grnyor. ehre, Hayatabad 103 numaraya gitmek iin bir taksiye biniyor. erife kapnn alndn duyduunda, hava kararmaya balamt. "Yine de geldi demek." Kapy amak iin merdivenleri koarak iniyor. Orada duruyor ite, yorgun ve pis. eker uvaln erife'ye veriyor, o da yukar tayor. "Yolculuk iyi geti mi?" "Manzara nefisti" diye yantlyor Sultan, "gne bat harikayd." O ykanrken, erife de akam yemeini hazrlyor; yer sofrasn yumuak minderlerin ortasna kuruyor. Sultan temiz, yeni tlenmi kyafetleriyle banyodan geliyor. erife'nin kard cam tabaklara memnuniyetsiz bir bak frlatyor. "Cam tabaklar sevmiyorum, ucuz grnyorlar" diyor, sanki pis bir pazardan alnm gibi. erife, tabaklar deitiriyor ve porselen tabaklarla ieri geliyor. "Hah, imdi daha iyi, yemeklerin tad bile deiti" diyor. Sultan, Kabil'den son haberleri veriyor, erife, Hayatabad'dan. Birbirlerini grmeyeli aylar oldu. ocuklardan, akrabalardan bahsediyorlar ve bir iki gn iinde neler yapacaklarn planlyorlar. Sultan her Pakistan'a geliinde, henz Afganistan'a dnmemi akrabalarna nezaket ziyaretleri yapmak zorunda. nce, ailelerinde lm olanlar ziyaret edilmeli. Sonra, burada kalaca sreye bal olarak, en yakn akrabalara, ardndan da akraba dndaki tandklara gidilecek. Sultan, erife'nin tm kz ve erkek kardelerini, enitelerini, kz kardelerinin kaynvalide ve kaynbabalarn, kuzenlerini ziyaret edecei iin oflayp pufluyor. Geldiini gizlemesi mmkn deil, bu kentte herkes her eyi biliyor. Dahas bu nezaket ziyaretleri, erife'nin evliliinden geriye kalan ender sorumluluklarndan biri. erife, kendi akrabalarna dosta davranmasn ve bu ziyaretlerde ona hl kars gibi davranmasn talep edebilir. Ziyaretlerin planlanmas sona erdikten sonra, alt kattaki son haberlere geliyor sra, Saliha'nn maceralarna. "Bir orospu nedir bilir misin sen?" diyor Sultan, minderlerde bir Roma imparatoru gibi yatarak, "ite bu kz o." erife bunu kabul etmiyor, Saliha o olanla yalnz bile kalmad ki! "nemli olan zihniyeti" diyor Sultan. "imdi orospu olmadysa, kolayca olabilir. Bir i bile bulamayacak o ie yaramaz olan setiyse kendine, istedii mcevherleri ve gzel elbiseleri alacak paray nereden bulacak?" diye soruyor. "Bir tencere, kapa olmadan kaynarsa iine her ey debilir. Pislik, toz, toprak, bcekler, kuru yapraklar" diye devam ediyor Sultan. "Saliha'nn ailesi ite byle yaad, kapa olmadan. Her eit pislik dt ilerine. Babalar ortada yok, onlarla ayn evde otururken bile, hi eve uramazd. yldr Belika'da mlteci olarak yayor ve hl ailesini yanna aldracak evraklar tamamlayamad" diye burun kvryor Sultan. "O da beceriksizin teki. Saliha yrmeye baladndan bu yana evlenecek birini aryor. Tesadfen bu fakir, ie yaramaz Nedim oldu. Ama nce bizim Mansur'u takmt kafay hatrlyor musun?" diye soruyor Sultan. Bu kez de kitap dedikodunun etkisine kaptrmt kendini. "Annesi de vard bu oyunda" diye hatrlatyor erife. "Srekli, artk ona bir kz bulma zamannn gelip gelmediini soruyordu. Ben de hep daha erken diye cevap veriyor, olann okuyacan sylyordum. En istemediim ey, Mansur'un byle kendini beenmi ve ie yaramaz bir kzla evlenmesiydi. Kardein Yunus Peaver'e geldiinde bu kez de o benzer sorulara hedef olmutu, ama o da Saliha kadar ucuz bir kz almay istemedi." Saliha'nn suu en ince ayrntsna kadar didik didik edildi. Ancak kar kocann konuaca daha ok akraba var. Sultan, "Kuzenin ne alemde?" diye sorarak glyor. erife'nin kuzenlerinden biri hayatn anne ve babasnn bakmna adamt. Onlar ldnde 45 yandayd ve erkek kardeleri onu ocuklarna bir anne arayan dul bir adamla evlendirdiler. Sultan bu hikyeden hi sklmyor. "Dnden sonra tmyle deiti. Sonunda kadn oldu" diyerek glyor yine. "Ama hi ocuu olmad, dnden nce det kanamalar bitmi olmal. Bu da hi ara vermemek demek, her gece ooh..." diyor ve glyor. "Belki de..." diyerek ne atlyor erife. "Hatrlyor musun dnden nce ne kadar clz ve kara kuruydu. imdi tmyle deiti, herhalde srekli slak dolayordur..." diye kahkahay koyuveriyor. erife pervaszca

ortaya att bu iddialar azndan karrken, elini azna kapatp kkr kkr glyor. Kar kocann arasndaki samimiyet geri gelmie benziyor, hallar zerinde ve yemek artklar arasnda yerlere yatp fkrdayorlar. "Anahtar deliinden seyrettiin yengeni hatrlyor musun? Bir sre sonra kamburu kmt, kocas arkadan yapmay seviyordu ya" diye glyor yine Sultan. Bir hikyeyi bir bakas izliyor. Sultan ve erife kk ocuklar gibi yerlerde yatp akrabalarnn cinsel hayatlarn makaraya alyorlar. Yzeyden bakldnda, Afganistan'da seks yok gibi. Kadnlar burkalarn ardnda gizleniyor, burka altndaki kyafetler de geni ve bol. Eteklerinin altna da uzun pantolonlar giyiyorlar, evde drt duvar arasnda bile dekolte bir bluz giyene az rastlanyor. Aileden olmayan kadn ve erkekler ayn odada oturmamal, konumamal, birlikte yemek yememeli. Krsal kesimde dn trenlerinde bile haremlik selamlk var, kadnlar kendi aralarnda dans edip eleniyor, erkekler kendi aralarnda. Ama biraz derine inip de bakldnda bir eyler kaynyor. lm cezasna arptrlma tehlikesine ramen Afganistan'da dahi insanlarn sevgilileri, metresleri var. Kentlerde gen olanlarn ve erkeklerin bir gelin beklerken uradklar fahieler var. Cinselliin, Afgan mitolojisinde ve hikyelerinde de yeri bulunuyor. Sultan, air Mevlana Celaleddin-i Rumi'nin sekiz yzyl nce yazd Mesnevi''deki hikyeleri ok seviyor. "Cinsellii, bakalarn kr krne izlememek gerektiine dair bir sembol olarak kullanyor" diyor. erife'ye yle anlatyor: "Dul bir kadnn, ok sevdii bir eei varm, kadn her istedii yere gtrr her emrine boyun eermi. Eek iyi besleniyor ve iyi baklyormu. Bir sre sonra, hayvann sal bozulmu ve eskisinden daha abuk yorulur olmu. tah bile kam. Dul kadn, ne olduunu merak etmi ve bir gece eein uyuyup uyumadna bakmak iin ahra gitmi. Ahrda hizmetisini samanlar zerinde yatarken bulmu, eek de onun stndeymi. Her gece bu i byle devam etmi, dul meraklanm ve bunu kendisi de denemeye karar vermi. Hizmetiyi bir-iki gnlne evden uzaklatrm ve samanlara bu kez kendi yatm, eei de zerine alm. Hizmeti eve dndnde hanmn l bulmu. Dehet iinde dul kadnn kendisi gibi yapmadn grm, meerse o kendini eee vermeden nce hayvann erkeklik organn ksaltmak iin bir balkaba paras takyormu. Ucu zaten yetiyormu." Kkrdamalar sona erdikten sonra, Sultan minderlerden ayaa kalkyor, uzun gmleini dzeltiyor ve ierdeki odaya e-postasn okumaya gidiyor. Amerikan niversiteleri 70'li yllardan kalma dergileri sipari ediyor, aratrmaclar eski metinleri soruyor, Lahor'daki basmevi de kt fiyatlarna zam geldii iin kartpostallar basmak iin yeni fiyattan bir hesap gnderiyordu. Kartpostallar, Sultan'n en byk gelir kayna, altm tane kart bir dolara bastryor ve n bir dolara satyor. Taliban ortadan yok olduktan sonra da her ey diledii gibi gidiyor, her istediini satabiliyor. Ertesi gn, mektuplar okumak, kitaplar dolamak, postaneye gitmek, paket teslim alp paket gndermekle ve bitmek bilmeyen nezaket ziyaretleriyle geiyor. nce kocas kanserden len bir kuzene yaplan basal ziyareti, sonra Almanya'da pizza datcs olarak alan ve ziyarete gelen baka bir kuzenle grme. Sultan'n kuzeni Sait, bir zamanlar Afganistan'n vn kayna Ariana Havayollarnda uak mhendisi olarak alyordu. Sait imdi ailesiyle birlikte Kabil'e geri dnmeyi ve Ariana'daki eski iine yeniden bavurmay tasarlyor. Ancak nce, biraz daha para biriktirmek isteinde. Almanya'daki pizza datcl, Afganistan'da uak mhendislii yapmaktan daha fazla gelir getiriyor. Ayrca eve dner dnmez onu bekleyen soruna henz bir zm bulmu deil. Kars ve ocuklar Peaver'de otururken o Almanya'da ikinci bir hanmla birlikte Kabil'e geri dnerse, hepsinin ayn evde oturmas gerekecek. Bunu pek istemiyor. Birinci ei ikinciyi grmezlikten gelmeye karar verdi. Birbirleriyle hi grmyorlar ve kocas eskisi gibi eve para gnderiyor. Peki ya birlikte oturmaya baladklarnda? Peaver'deki gnler yorucu bir biimde geiyor. Bir akraba, kiralad evden dar atlm, bir bakas i kurmak iin yardm istiyor, bir dieri bor peinde. Sultan akrabalarna ok ender para veriyor. Parasal durumu iyi olduundan, bu nezaket ziyaretlerinde sk sk yardm talepleriyle karlayor. Ancak Sultan, bu isteklere genelde "hayr" diyor, ounun tembel olduunu ve kendi balarnn aresine bakmalar gerektiini dnyor. En azndan para almadan nce bir eye yarayacaklarn kantlamalar lazm ve Sultan'a gre de ok az kii bu snfa giriyor. Kar koca misafirlie gittiklerinde, konumalar aan, ynlendiren erife. Hikyeler anlatyor, glckler ve kahkaha datyor. Sultan genelde oturup dinliyor. Ara sra, insanlarn alma ahlak ya da iyerleri hakknda bir eyler sylyor. Ama Sultan bir anda karar verip de kalkma zamannn geldiini sylerse, kar koca, ebnem pelerinde evlerine doru yola kyorlar. Hayatabad'n isli sokaklarnda sessizce yryp plerin zerinden atlarlarken, cierlerini arka sokaklarn ar havasyla dolduruyorlar. erife, bir akam uzak akrabalardan birini ziyaret iin her zamankinden biraz daha zenle ssleniyor. ki sokak tede otursalar da, normalde nezaketen ziyaret edilecek akrabalar listesinde yer almyorlar. erife, yksek topuklu ayakkablaryla krta krta yrrken, Sultan ve ebnem de el ele tutumu sallanarak onu izliyor.

tenlikle karlanyorlar. Ev sahipleri kuruyemi, karamela ve ay ikram ediyor. nce kibarca hal hatr soruluyor ve son haberler iletiliyor. ocuklar, anne ve babalarnn konumalarn dinliyor. ebnem amfst ayklyor ve sklyor. ocuklardan biri yok ortada, on yandaki Belks. Etrafta grnmemesi gerektiini biliyor, nk ziyaretin sebebinin kendisi olduunun farknda. erife ayn amala daha nce de oraya gitmiti, bu kez Sultan, istemese de evlilik teklifinin ciddi olduunu gstermek iin orada bulunuyor. Sultan'n kk kardei Yunus adna oradalar. Yunus, Belks'a bir iki yl nce Pakistan'da mlteci olarak yaad zaman gz koymutu, ancak o zamanlar sadece bir ocuktu Belks. erife'ye onun adna kz istemeye gitmesi iin rica etti, kendisi kzla bir kelime bile konumamt. Aldklar yant hep aynyd, "daha ok gen." Kzn ailesi, byk kzlar, yirmi yandaki irin'i nerdi onlara. Ancak Yunus, irin'i istemedi, "Belks'n gzelliinin yanna bile yaklaamaz, dahas ok hevesli" demiti. Yunus, aile ziyaretlerine geldiinde evresinden ayrlmamt irin. Ayrca bir keresinde, kimsenin grmedii bir ara kzn elini uzun uzun tutmutu. Elini tutmasna izin vermesi iyiye iaret deildi, bu Yunus'a gre iyi bir kz olmadnn gstergesiydi. Kzn ebeveynleri en byk kzlarnn adna umutlarn yitirmediler, nk, Yunus iyi bir koca adayyd. irin bakasndan evlenme teklifi aldnda, son kez Sultan'a gidip kzlarn Yunus iin nermilerdi. Ancak Yunus irin'i yine istememiti, gzleri Belks'tayd ve orada kalmt. Srekli reddedilmesine ramen erife, defalarca Belks' istemeye gitti. Bu nezaketsizlik saylmyor, tam tersine evlilik teklifinin ne kadar ciddi olduunu gsteriyordu. Eski detler, kz isteyen adamn annesinin kz evine gide gele, ayakkablarnn tabanlarnn bir sarmsan kabuklar kadar incelmesi gerektiini syler. Yunus'un annesi Bibi Gl, Kabil'de olduu iin bu grevi erife stlenmiti. Yunus'un ne kadar mkemmel biri olduunu, ok iyi ngilizce konutuunu ve Sultan ile kitapda altn, kzlarnn hibir eyinin eksik olmayacan anlatmt. Ancak Yunus yaknda otuz yan bitiriyordu, "Belks iin ok yal" dedi kzn anne ve babas. Belks'n annesi, Han ailesindeki delikanllardan bir bakasyla ilgileniyordu; Sultan'n on alt yandaki olu Mansur'la. "Bize Mansur dersen, annda evet deriz" dedi. Bu kez de erife'ydi ilgilenmeyen. Mansur, Belks'tan topu topu bir iki ya daha bykt ve kza bir kere dnp bile bakmamt. erife, olunun evlenmesi iin henz ok erken olduunu dnyordu. Okuyacak, dnyay dolamaya kacakt o. "stelik o kzn on deil, en az on be yanda olduuna bahse girerim" diyecekti erife daha sonra arkadalarna. Belks bir ara odaya giriyor, Sultan da onu grsn diye. Zayf ve uzun boylu, on yandan daha olgun gsteriyor. zerinde mavi kadife bir elbise var, beceriksiz, utanga bir biimde annesinin yanna oturuyor. Belks, misafirlerin ne istediini biliyor ve durumdan rahatszlk duyuyor. "Alyor, istemiyor" diyorlar ondan daha byk iki ablas Sultan ve erife'ye, Belks orada otururken. Belks yere bakyor. erife glyor sadece. Gelinin istemiyor oluu iyiye iaret, kalbinin temiz olduunu gsteriyor. Belks birka dakika sonra kalkp gidiyor. Annesi kz adna zr diliyor, ertesi gn matematik snav var da! Seilen kz pazarlk yaplrken zaten orada olmamal. nce taraflar birbirlerini tartyorlar, sonra da para konusu konuuluyor. Kzn ailesi ne kadar balk alacak, dn, gelinlik, iek ne kadar pahal olacak. Btn masraflar erkek taraf karlyor. Sultan'n orada oluu tartmaya arlk kazandryor, nk paras olan o. Ziyaret sona erdi, hibir ey karara balanamad, bu lk mart akamnda yava yava dar kyorlar. Caddeler sessiz. "Bu aileyi sevmiyorum ben" diyor Sultan, "ok agzller." zellikle Belks'n annesini sevmiyor. Adamn ikinci kars o. Adam ilk einden ocuu olmaynca, yeniden evlenmi. Yeni e birinciden ok ikyet edince de birinci e dayanamayp erkek kardeinin evine tanm. Belks'n annesi hakknda kt hikyeler anlatlyor. Hrsl, kskan ve cimri bir kadn. En byk kz, Sultan'n akrabalarndan biriyle evlendi. Onun sylediine gre tm dn tam bir karabasanm, yeterince yiyecek olmadndan, etrafn yeterince sslenmediinden yaknm durmu. Elma, aacndan uzaa dmezmi. "Anasna bak kzn al dememiler bouna" diye kararn veriyor Sultan. Ancak isteksiz bir halde, "Yunus'un istedii kz buysa, elimizden geleni yapmalyz. Sonunda evet diyeceklerinden eminim maalesef, ailemiz hayr denemeyecek kadar iyi bir aile" diyor. Ailesinin isteklerini yerine getirdikten sonra Pakistan'a asl yapmak iin geldii iine balayabilir Sultan: Kitap basmak. Bir sabah erkenden, seyahatinin ikinci etabna doru yola kyor, Lahor'a, basmevlerinin, ciltilerin ve yaynevlerinin ehrine. Kk bir bavul hazrlyor, iine alt kitap, bir takvim, bir de deitirmek iin amar yerletiriyor. Paralar her zaman yapt gibi gmleinin kollan iine dikilmi ceplerde tayor. Scak bir gn olacaa benziyor. Peaver'deki otobs dura, yolculua kan insanlarla kaynyor, otobs irketleri, yolcu kapmak iin birbirleriyle yaryorlar. "slamabad, Karai, Lahor!", her otobsn yannda bir adam var, baryor.

Otobslerin belirli bir kalk saati yok, dolan kalkyor. Seyahat ncesi, kk klahlarda fndk fstk ve ayiei satan adamlar doluuyor ieri, patates cipsi, biskvi, gazete ve dergi satyorlar. Dilenciler ellerini ak pencerelerden uzatmakla yetiniyor. Sultan, onlar grmezlikten geliyor. Hz. Muhammed'in sadaka konusunda yle yorumlad dn izliyor: nsan nce kendini beslemeli, sonra ailesini, sonra yakn akrabalarn, sonra komularn ve en sonunda da tanmad yabanc fakirlere bakmal. Kabil'de dilencilerden kurtulmak iin ara sra birka Afgani sktrr belki ama Pakistanl dilenciler listenin en sonunda yer alyor. Pakistan kendi yoksullarna kendi baksn. Otobsn en arkasndaki koltuklarda dier yolcularla sk tk oturuyor. Bavulunu bacaklar arasna alm. inde, bir kada iziktirilmi hayatnn projesi var. Afganistan'n yeni okul kitaplarn basacak. Bu ilkbaharda okullar aldnda, ok fazla eitim arac bulunmayacak. Mcahitlerin ve Taliban hkmetlerinin bastrd kitaplar bir ie yaramaz. Birinci snfta ocuklar alfabeyi yle rendi: "Cihad'n C'si -dnyadaki amacmz, srail'in 'si dmanmz, kalanikof'un K's -yeneceiz, Mcahitlerin M'si kahramanlarmz ..." Matematik kitaplarnda bile sava temel bir yere sahipti. Okul ocuklar -sadece erkek ocuklar iindi bu kitaplar- elmalar ve biskvilerle deil, mermiler ve kalanikoflarla toplama karmay reniyorlard. Problemlerden biri yleydi: "Kk mer'in bir Kalanikof'u ve tane arjr vardr. Her arjrde yirmi mermi bulunmaktadr. Mermilerinin te ikisini kullanarak altm tane kafir ldrrse her mermiyle ka kafir ldrmtr?" Komnist dnemden kalan kitaplar da kullanlamaz. Bu kitaplardaki matematik problemleri arazi blm ve eitlik idealleriyle dolu. Kzl bayrak ve mutlu kolektif iilerinin resimleri ocuklarn komnist rejime sempati duymalarn salayacakt. Sultan, lkeyi krk yl boyunca greceli olarak bar iinde yneten ve 1973'te devrilen Kral Zahir ah dnemindeki kitaplar geri getirmeyi istiyor. Yeniden basabilecei eski kitaplarn buldu kard, Farsa dersleri iin ykler ve destanlar, bir art birin iki ettii matematik kitaplar, biraz masum bir milliyetilik dnda tm ideolojik ieriinden artlm tarih kitaplar. Yeni okul kitaplarn UNESCO finanse edecek. Sultan, Kabil'in en byk yaynclarndan biri olarak onlarla bir toplant yapmt; Lahor'a seyahatinden sonra da bir teklif verecek. Yeleinin cebindeki kt parasna sayfa adedini ve 113 okul kitabnn formatn iziktirdi. in toplam btesi 2 milyon dolar. Lahor'da hangi basmevlerinin en iyi teklifi vereceini aratracak. Bundan sonra Kabil'e geri dnerek bu altn yaldzl szlemeyi almak iin alacak. Sultan kendinden honut oturuyor ve bu iki milyondan yzde ka alabileceini dnyor. Kendi kendine ok agzl olmamaya karar veriyor. Kabil'le Kalkta arasndaki ana yol boyunca, tarlalar ve bo araziler gznn nnden geip giderken, bu szlemeyi alrsa, hem kitaplar birden fazla bask yapaca, hem de yeni kitap siparileri geleceinden, birka yl iin iini garantilemi olacan dnyor. Lahor'a yaklatka hava iyice snyor. Sultan, Afgan yaylalarna zg yn yelei iinde terlemekte. Elini bir iki sa teli kalm kafasna gtrp, yzn bir mendille siliyor. Bu 113 okul kitabyla ilgili notun yan sra, kendi adna bastraca kitaplar da var yannda. Afganistan'a gazeteciler, yardm kurulularnda alanlar, yabanc diplomatlar akn ettiinden beri, lkede ngilizce kitaplara olan talep artm durumda. Sultan, kitaplar yabanc yaynevlerinden ithal etmektense, kendi bastryor. Pakistan, korsan yaynclar cenneti. Burada hibir kontrol yok, telif creti ya da oaltm hakk gibi kavramlara sayg gsteren ok az. Sultan'a yirmi ya da otuz dolara satabilecei bir kitab bastrmak bir dolara mal oluyor. ok satan kitaplardan Ahmet Rait'in yazd Taliban adl kitap birka bask yapt. Yabanc askerler arasnda en tutulan kitap: My hidden war, 1979-1989 yllar arasnda Afganistan'n Ruslar tarafndan hezimetle sonulanan igalini anlatan kitap. Bir Rus askeri tarafndan yazlm. Bugnn uluslararas bar glerinin Kabil'de devriye gezerken yaadklaryla karlatrlamaz koullar anlatyor, bugnk askerler, arada Sultan'n dkknna urayp bir iki kartpostal ya da eski sava kitaplar bile alabiliyor. Otobs, Lahor'daki terminale giriyor. Scak yzne arpyor. Ortalk insan kaynyor. Lahor, Pakistan'n kltr ve sanat kenti, kalabalk, havas kirli, insann akln bandan alan bir ehir. Bir plato zerinde, doal korunmadan uzak bir ehir olduundan fethedilmi, yamalanm ve yeniden ina edilmi, fethedilmi, yklm ve yeniden ina edilmi. Fetihler ve ykmlar arasnda hkmdarlar, yazarlar ve airleri ardlar bu kente, ite bylece, davet edildikleri saraylar yerle bir olsa da bir sanatlar ve yazarlar kenti olarak kald Lahor. Sultan, Lahor'daki kitap pazarlarn ok seviyor, burada kelepire birok kitap buldu. Tozlu bir kitap sergisinde deerli bir kitap bulmak ve onu bir iki kurua almak kadar Sultan' mutlu eden ok az ey vardr hayatta. Sultan, Afganistan'n en byk kitap koleksiyonuna sahip olduunu iddia ediyor, sekiz dokuz bin kitap balndan oluan bir koleksiyon. Eski destanlar ve

ykler, eski kouklar, romanlar, biyografiler, daha yakn siyasi edebiyat yannda szlkler ve referans kitaplar da dahil olmak zere her eyle ilgileniyor. Elinde olmayan ya da daha nceden bilmedii bir kitap knca karsna, gzleri sevinle parlyor. Ancak bu kez kitap pazarlarn dolamaya zaman yok. Sabahn krnde uyanyor, temiz kyafetlerini giyiyor, sakaln dzeltiyor ve fesini kafasna yerletiriyor. Kutsal bir grev bekliyor onu, Afganl ocuklar iin yeni ders kitaplar basacak. Doruca en sk kulland matbaaya gidiyor. Burada Talha ile gryor. Bu gen adam, nc kuak matbaac ve pek ilgilenmiyor Sultan'n projesiyle. Fazla byk bir proje. Talha, Sultan'a bir bardak stl ay ikram ediyor, azn siliyor ve kaygyla bakyor. "Bir ksmn seve seve alrm ama 113 deiik kitap! Bunlar basmak bir ylmz alr." Sultan'n sipariinin iki ayda teslim edilmesi gerekiyor. Bask makinelerinin sesi ince duvarlardan geip, konutuklar ofiste yanklanrken Sultan, Talha'y tm ileri bir yana brakmaya ikna etmeye alyor. "Mmkn deil" diyor Talha. Sultan nemli bir mteri, Afganl ocuklara okul kitab basmak kutsal bir grev olsa da, teslim edilmesi gereken baka sipariler var. Buna ramen bir hesap yapyor ve kitaplarn tanesini 5 sent'e basabileceini sylyor. Fiyat, kullanlan kadn, renklerin kalitesine ve kitabn cildine bal. Talha, her kalite ve format iin deiik fiyat karyor ve uzun bir liste yapyor. Sultan'n gzleri kslyor. Rupiler, dolarlar, gnler ve haftalar geiyor kafasnn iinden. Sultan Talha'y acele ettirmek, hem de baka siparileri bir kenara brakmasn salamak iin, teslim tarihi konusunda ufak bir yalan sylyor. "ki ayn var unutma" diyor. "Teslim tarihini geirirsen, btn iimi mahvedersin, anlyor musun?" Okul kitaplarndan bahsettikten sonra, pazarlk sras Sultan'n kitabevi iin baslacak kitaplara geliyor. Yine fiyat, adet ve tarihleri tartyorlar. Sultan'n yannda getirdii kitaplar, orijinalinden baslyor. Sayfalar birbirinden ayrlarak kopyalanyor. Matbaaclar bunlar byk metal levhalara geiriyor. Kartpostal ya da renkli kapaklar basacaklarsa, bu levhalar zerine inko bir sv dklyor ve gne altnda doru renge ulaana kadar bekletiliyor. Eer bu sayfada birden fazla renk varsa levhalar birbiri stne teker teker yerletiriliyor. Her ey eski tip yar otomatik makinelerde yaplyor. Bir ii makineye kt koyuyor, bir dieri bada kurmu br taraftan kan sayfalar tasnif ediyor. Geri planda Pakistan ile Sri Lanka arasndaki kriket man naklen yaynlayan radyonun czrts duyuluyor. Duvarda Mekke'nin mecburi resmi asl, tavanda da l sineklerle dolu bir abajur dalgalanyor. Sar asit derecikleri nce yere, oradan da kanalizasyona akyor. Talha ve Sultan yere oturup kitap kapaklarn gzden geiriyorlar. Sultan kartpostallarndan motifler semi. Houna giden bordrl motiflerden kapak oluturuyor. Be dakika iinde alt kitabn kapan hazrlayveriyorlar. Bir kede birka kii oturmu ay iiyor. Bunlar ayn Sultan gibi karanlk korsan pazarnda i yapan Pakistanl yaynclar ve matbaaclar. Selamlayorlar ve konu Afganistan'daki son gelimelere, Hamid Karzai'nin farkl sava beyleri arasnda denge kurma abasna geliyor, tam o arada da bir grup El-Kaide askeri lkenin dousunda saldrya gemi. Amerikan askerleri Afganllarn yardmna gelmi, Pakistan snrndaki maaralar bombalyorlar. Adamlardan biri Taliban'n Afganistan'dan kovulmasna hayflanyor. "Burada, Pakistan'da da ynetimde Taliban'a ihtiya var, temizlik yapsnlar biraz" diyor. "Taliban' bu kadar yaknnda hissetmediin iin byle konuuyorsun sen. Taliban ynetime gelse Pakistan ker, baka bir ey sanma sen" diye grlyor Sultan. "yle bir dn: Btn reklam panolar kaldrlacak, sadece bu sokakta binlerce var. inde resim olan btn kitaplar yaklacak, Pakistan'n film arivi, mzik arivi de buna dahil, btn mzik aletleri imha edilecek. Bir daha mzik dinleyemeyeceksin, dans edemeyeceksin. Btn internet kareleri kapatlacak, televizyon yaynlar kaldrlp elinden alnacak, radyo sadece din programlar yaynlayacak. Btn kzlar okuldan alnacak, btn kadnlar ilerinden eve gnderilecek. Ne olur o zaman Pakistan'n hali? Yz binlerce iyeri kapanacak ve lke bir depresyona girecek. Pakistan modern bir lke olmaktan knca isiz kalan insanlara ne olacak? Belki de sava olurlar, ha?" diye soruyor kzgn bir ekilde. Adam omuz silkiyor. "Tamam ya, belki tm Taliban deil de bir iki tanesi..." diyor. Talha brorlerini oaltmalarna yardmc olarak Taliban' desteklemiti. Bir iki yl slami konulardaki ders kitaplarn basm, zamanla da Kabil'de kendi basmevlerini kurmalarna yardmc olmutu. talya'dan kullanlm bir bask makinesi getirtmi, Taliban'a ucuza satmt. Dahas onlara kt ve dier teknik ara ve gereci salamt. Dier Pakistanllar gibi komu lkede Petunlarn hakim olduu bir ynetimin varl ona gven veriyordu. "Hi vicdann yok senin herhalde. eytan iin bile kitap basarsn sen" diyerek taklyor Sultan Taliban'a olan nefretini bararak ifade ettikten sonra, bu kez alttan alarak. Talha laf biraz deitiriyor ama yine ayn grte. "Taliban bizim kltrmze aykr deil ki. Kuran'a, Peygamberimize ve geleneklerimize sayglar var. slamiyetle elien hibir eyi basmam ben." "Ne mesela?" diye glyor Sultan. Talha dnyor biraz.

"Mesela eytan Ayetleri, ya da Salman Rt'nn herhangi bir kitab. Allah onun sakland yeri birine gsterir inallah. oktan ldrlmesi lazmd. Ama bir ekilde kurtulmay baaryor. Kitaplarn basan ya da ona yardm edenler de ldrlmeli" diyor Talha. "Bana dnyay verseler basmam onun kitaplarn. Mslmanla dil uzatt o." eytan Ayetleri sz konusu edilince teki adamlara da malzeme kyor, oysa hibiri okumam kitab. "Bizi yaralad ve gln duruma drd, brmze bak soktu. Sonunda naslsa bitirirler iini" diye devam ediyor adamlardan biri. Sultan katlyor onlara. "Ruhumuzu yaralamaya alt ve dierleri de ona katlmadan durdurulmal. Komnistler bile bizi byle ykmaya kalkmamt, bize saygl davranm, dinimizi kirletmemilerdi. Bu irenlik stelik de kendisini Mslman addeden birinden geliyor!" Susarak oturuyorlar, hain Rt'nn zerlerine att bu karanlktan kurtulamam bir halleri var. "nallah sonunda bitirirler iini" diyor Talha. Sonraki gnlerde Sultan, Lahor'un avlularnda, bodrum katlarnda ve pasajlarnda bulunan her eit matbaay dolayor. Bu byk sipariin stesinden gelebilmek iin, bunu bir dzine matbaa arasnda paylatrmas gerekiyor. Projeyi anlatyor, fiyat teklifi alyor, not ediyor ve deerlendiriyor. yi bir teklif aldnda gzlerini krptryor ve dudaklar titriyor. Dudaklarn diliyle slatp, elde edecei kr kafadan hesaplyor. ki hafta iinde btn kitaplar bastracak bir yer bulmay baaryor. Matbaalar bu konuda bilgilendireceine dair sz veriyor. Sonunda Kabil'e dnme zaman geldi. Bu kez snr gemek iin at srtnda sknt ekmesi gerekmiyor. Afganllarn sadece Pakistan'a girmeleri yasak, snrdan karken pasaport kontrol bile yaplmyor ve kitap Pakistan' zgrce terk ediyor. Sultan, eski bir otobste Celalabad'dan Kabil'e giden yoku yukar virajlardan hoplaya hoplaya yol alyor. Yolun bir tarafnda her an yuvarlanmaya hazr koca kaya paralar. Bir yerde iki tane ters dnm otobs bir de kamyon gryor, yoldan kmlar. ller tanarak uzaklatrlyor. Aralarnda iki kk olan ocuu var. Bir onlarn ruhuna Fatiha okuyor, bir de kendine. Sadece sk sk olan kazalar ya da toprak kaymas deil bu yolu tehlikeli klan. Bu, Afganistan'n en kanunsuz yolu olarak biliniyor. Burada hem yabanc gazeteciler, hem gnlller, hem de yerel Afganllar, ekyalarla karlamalarn hayatlaryla demiler. Taliban'in dmesinden hemen sonra, drt gazeteci ldrld. nce ikence edilen gazeteciler, enselerine sklan birer kurunla ldrldler. ofrn hayat kurtuldu nk Kelime-i ehadet getirdi. Bu olayn hemen ardndan Afganllarla dolu bir otobs durduruldu. Sakaln tra etmi olan herkesin kulaklar ve burnu kesildi. Bylece ekyalar lkede hangi rejimi istediklerini gstermi oldular. Sultan, gazetecilerin ldrld yerde bir dua okuyor. Her ihtimale kar ne sakaln kesmi ne de geleneksel kyafetlerini deitirmiti. Sadece trbann yerine kk bir fes almt. Kabil'e yaklayor. "Sonya byk ihtimalle kzgndr imdi" diye dnyor ve glmsyor. Bir haftada dneceine dair sz vermiti ona. Hem Peaver'i hem de Lahor'u bir haftaya sdrmasnn mmkn olmadn anlatmaya almt ama anlamak istememiti o. "O zaman ben de stm imem" demiti. Sultan kendi kendine glmsyor. Onu tekrar greceine seviniyor. Sonya st sevmiyor ama Sultan her sabah bir bardak st imesi iin onu zorluyor, nk hl Latife'yi emziriyor. Bu bir bardak st onun antaj metodu haline geldi. Sonya, Sultan bir yere gittiinde onu ok zlyor. Ailedeki dier fertler kocas orada olmadnda ona o kadar iyi davranmyorlar. nk o takdirde, o evin hanm deil de sanki oraya tesadfen braklm gen bir kz. Sultan evden uzaklatnda dierleri birdenbire g kazanyor, istediklerini yapabiliyorlar. "Kyl kz" diye aryorlar onu, "bir eek kadar aptal!" Ama ok fazla alay da edemiyorlar, nk o zaman Sultan'a gider ikyet eder, kimsenin de onunla kavga etmeye niyeti yok. Sultan da Sonya'y zlyor, erife'yi hi zlemedii kadar. Bazen, onun daha bir ocuk olduunu, kendisi iin ok gen olduunu dnyor. Ona bakmas, st imesi iin kandrmas, kk hediyelerle onu artmas gerektiini... Karlar arasndaki fark dnyor. erife'yle birlikte olduunda, her eye gz kulak olan erife, randevular hatrlatyor, organize ediyor, ileri yoluna o koyuyor. erife hep nce Sultan' dnyor, neye ihtiyac olduunu, ne istediini... Sonya kendinden isteneni yerine getiriyor ama insiyatifiyle bir ey yapt da ok ender. Bazen Sultan onun iin ok yal olduunu, onun iin doru kii olmadn dnyor. Ancak o zaman kendi kendine, "benden daha iyisini bulamazd" diyor. Eer kendi yanda biriyle evlenseydi byle bir yaam standardna hayatta kavuamazd. O zaman fakir bir olanla evlenmesi gerekecekti, nk onun kynden gelen btn olanlar yoksuldu. nmzde gzel geecek daha on-yirmi yl var diye dnyor Sultan, yz memnun bir ifadeye brnyor. Kendisini ansl ve mutlu addediyor.

Sultan kendi kendine glyor, gvdesi sarslyor biraz. Mikrorayon'a ve o nefis ocuk-kadna yaklayor. Mutsuz Olmam ster misin? Ziyafet sona erdi. Koyun ve tavuk kemikleri yerde yatyor. Pilav topaklar, ac biber sosu ve yourt glckleriyle birlikte yerdeki rtye svanm. Ekmek krntlar ve portakal kabuklar sanki ziyafet sonrasnda ortala frlatlmcasna yerde serpitirilmi duruyor. Duvar kenarlarndaki minderlerde adam ve bir kadn oturuyor. Kapya yakn kede iki kadn melmi oturuyor. Yemee katlmad onlar, kimseyle gz gze gelmeden bartlerinin altndan ylece bakyorlar. Duvar kenarndaki drtl, aylarn yava yava ve yorulduktan sonra zerlerine ken dnceli bir havada iiyorlar. En nemli konularda karara varld, anlama yapld. Vekil, Sakile ile evlenecek, Resul da Blble'yi alacak. Srada balk parasnn miktarn ve dn tarihini saptamak var. ay iilip badem ekerleri yenilirken, akile'nin yz dolara, Blble'nin de bedava verilmesi konusunda anlamaya varlyor. Vekil'in paras hazr. Cebinden bir banknot ekip Sultan'a uzatyor. Sultan, kz kardei iin verilen paray kstah, neredeyse umursamaz bir ekilde alyor, bu da nemli bir mebla m sanki! Resul ise rahatlam bir ekilde i geiriyor, hem balk paras hem de dn masraflar iin para biriktirmek yllarn alrd. Sultan, kardeleri adna yzde yz memnun grnmyor, acayiplikleri yznden bir sr iyi ksmet kardlar ve zaman kaybettiler. On be yl nce gen ve zengin adamlarla evlenebilirlerdi. "ok mklpesenttik ettiler" diyor. Ancak onlarn kaderini avucunun iinde tutan Sultan deil, ailede en ok sz geen kadn; yani anneleri Bibi Gl. imdi yerde bada kurmu oturuyor ve saa sola sallanyor. Gaz lambas, buruuk yzne bar dolu bir k yanstyor. Ellerini kucanda kavuturmu, neeyle glmsyor. Artk konuulanlar dinliyormu gibi gzkmyor. On bir yandayken kendinden yirmi ya byk bir adamla evlendirilmiti. ki aile arasnda yaplan bir evlilik anlamasnn paras olarak gelin verildi. Anne ve babas, aabeyi iin komu kzn istemeye gittiklerinde komu aile, Bibi Gl' en byk bekr oullarna verirlerse bunu kabul edebileceklerini syledi. Olan onu, bahe avlusunda grp de beenmiti. Uzun bir evlilik, sava, be darbe ve on iki doumdan sonra, dul kadn en sonunda, elindeki kzndan son ikisini de everiyordu. Onlar uzun sre brakmamt, ikisi de otuz yan amlar bylece evlilik pazarndaki ekicilikleri de azalmt. imdi de ancak ikinci el adamlara varyorlar. Bu akam kapdan akile'nin nianls olarak kp giden, elli yalarnda, on ocuk sahibi, dul bir adam. Blble'nin mstakbel kocas da dul ama, ocuu yok. ocuklarna hakszlk yaptn syleyenler olsa da, Bibi Gl'n, kzlarn bu kadar uzun sre yannda tutmasnn kendince nedenleri var. Kzlarndan birini, Blble'yi beceriksiz ve ie yaramaz olarak tanmlyor. Bibi Gl bunu utanmadan, yksek sesle ve kznn da nnde sylyor. "Blble'nin bir eli olak, pek kullanamyor, bir aya da aksyor. Byk bir aileyi hayatta ekip eviremez" diyor annesi. Blble alt yandayken birdenbire hastalanm, iyiletiinde de hareket etmekte zorluk ekmi. Erkek kardei ocuk felci diyor, doktor bilmiyor, Bibi Gl ise zntden oldu diyor. Blble'nin, babasnn hapse girmesine zld iin bu hastala yakalandn sylyor. alt depodan bir eyler almakla yapmakla suland ve tutukland. Bibi Gl, susuzdu diyor. Birka ay sonra babas hapisten kt ama Blble bir trl dzelmedi. "Babasnn cezasn o ekti" diyor annesi. Blble hi okula gitmedi, nk "hastalk kafasn da etkiledi, dnemez oldu", kansna varmt annesiyle babas. Blble tm ocukluu boyunca annesinin eteine yapp durdu. Bu esrarengiz hastala yakaland iin ev ii yapmak zorunda da kalmad. Ama yaam da onu terk etti. Kimse Blble'yle ilgilenmedi, kimse onunla oynamak istemedi, kimse ondan yardm istemedi. Blble ile konuan ok az insan var. Otuz yandaki bu kadn, hayat boyunca srkledii, onu hayatn dna tayan acayip bir yavala sahip. Genelde bo bakan kocaman gzleri, sarkk alt duda, yar ak azyla her an uykuya dalacakm gibi oturuyor. En azndan bakalarnn konumalarn, bakalarnn yaamlarn dinliyor, o da ok heyecan gstermeden. Bibi Gl, Blble'nin hayatnn sonuna dein ayan sryerek evde dolaaca ve yanndaki iltede uyuyaca dncesine kendini altrmt. Ancak bir gn, bir olay, fikrini deitirmesine neden oldu. Bir gn Bibi Gl, kydeki kz kardeini ziyaret etmek zere burkasn giydi, Blble'yi peinden srkleyerek, bir taksi durdurdu. Normalde yryerek giderdi ama son yllarda o kadar arlamt ki dizleri aryordu ve kyn bir-iki kilometrelik yolunu yrmeye takati yoktu. A geen ocukluu, yoksul geen genliinden sonra Bibi Gl, yemee kar bir tutku gelitirmiti, nndeki btn yemek kaplar boalmadan kendini durduramyordu. iman burkay ve kzn almak iin duran ofr, uzaktan akrabalar olan uysal Resul kt, birka yl nce karsn doum yaparken kaybetmiti. "Yeni bir e buldun mu" diye sordu Bibi Gl taksideyken. "Hayr" dedi Resul

"Vah vah. nallah, bir gn yeni birini bulursun" dedi Bibi Gl, sonra da kendi ailesinde son zamanlarda olup biteni anlatt, oullarndan, kzlarndan ve torunlarndan bahsetti. Resul, durumu kavrad. Birka hafta sonra kz kardei, Allah'n emriyle Blble'yi istemeye geldi. Blble muhakkak bu uysal adamn kars olmay becerir diye dnd Bibi Gl. Hi tereddt etmeden "evet" dedi, bu hi normal deildi. Kzn hemen vermek, kzn hibir deeri olmadna delalettir, ondan kurtulmak istendiine iarettir. Beklemek ve tereddt etmek, kzn deerini arttrr, olann ailesi kz defalarca istemeye gelmeli, ikna etmeye almal ve hediyeler getirmelidir. Blble iin bu sre ok ksa oldu, ok fazla taban tepilmedi, bu yolda ok fazla hediye de harcanmad. Blble sanki konuma onu ilgilendirmiyormu gibi havaya bo bo bakarken, kardei Sakile, gzlerini odaklam bakyor ve dikkatle dinliyor. Bu ikisi birbirlerinden o kadar farkllar ki o kadar olur. Sakile, eline abuk ve grltl bir tip, ailenin odak noktas. Hayata byk bir itahla sarlyor, Afgan kadnlarnda aranan tm zellikler var, dolgun ve ho bir kadn. Son on be yln her dneminde akile'ye birok talip kt, bulu ana girip de zarif bir gen kz olduu dnemden, kede oturup, anne ve aabeyinin al sat ilemini ses karmadan dinleyen bu balketindeki haline kadar. Sakile, taliplerinden hep zor isteklerde bulundu. Koca adaylarnn anneleri Bibi Gl'e geldiinde, herkesin yapt gibi "zengin mi?" diye sorulmad. lk soru hep: "Okumaya devam etmesine izin verecek misiniz?" oldu. Yantsa her zaman "hayr" di ve evlilik gereklemedi. Okuma yazma renmek istiyordu Sakile ama taliplerinin hibiri, eitim grm, idaresi zor bir kadnn yararn gremiyordu. Birounun okuma yazmas bile yoktu. Sakile eitimini tamamlayp matematik ve biyoloji retmeni oldu. Yeni anneler, oullarna bu kabiliyetli kz istemeye geldiklerinde Bibi Gl sordu: "almasna izin verecek misiniz?" Hayr, izin vermek istemediler, Sakile de bekr hayatna devam etti. Sakile ilk retmenliine, Sovyetler Birlii kart sava alevlendiinde balad. Her sabah topuklu ayakkablar ve seksenli yllarn modas diz altnda etekleriyle Kabil'in hemen dndaki Deh Khudaidad kyne yolland. Buraya mermiler ya da bombalar uramyordu. akile'nin hayatnda tek patlayan ey bir akt. Ne yazk ki Mahmut evliydi, ailesinin uygun grd biriyle bir evlilik yapmt ve mutsuzdu. Ondan birka ya daha bykt ve ocuk babasyd. Bu iki retmen arkada, ilk karlamalarnda birbirlerine k olmulard. Birbirlerine kar hissettiklerini kalplerine gmm, kimseye anlatmamlard. Ara sra telefonda birbirlerine ho szler fsldamlard. Okul dnda hibir zaman bulumadlar. Gizli konumalarndan birinde birbirlerine nasl kavuacaklarn planladlar. Mahmut, akile'yi ikinci kars olarak alacakt. Mahmut, akile'nin ailesine ylece gidip de kzlaryla evlenmek istediini syleyemezdi. Ya annesine ya da kz kardeine bunu yapmas iin rica etmesi gerekiyordu. "Kesinlikle yapmayacaklardr" dedi. "Benim ailem de hibir zaman buna raz olmaz" diye iini ekti Sakile. Mahmut sadece akile'nin bu sorunu zebileceini iddia ediyordu. akile'nin mitsiz bir deli rol yapmas gerektiini ve Mahmut'a varamazsa intihar edeceini sylemesini neriyordu. Ailesinin ayaklarna kapanacak ve aktan mahvolduunu syleyecekti. te o zaman, aileler bu evlilii onaylamak zorunda kalacaklard. Onlarn hayatn kurtarmak iin. Ancak akile'nin barp armaya cesareti yoktu, Mahmut da ailesindeki kadnlardan akile'nin evine gitmelerini istemeyi gze alamyordu. Sakile konusunu tabii ki karsna da aamazd. Sakile konuyu annesine amaya alt ama annesi aka yaptn sand. akile'nin ocuklu bir retmenle evlenmek istemesini aka olarak kabul etmeyi tercih ediyordu. Mahmut ve Sakile, ky okulunda birbirlerinin yanndan geip gidiyor ve hayal kuruyorlard. Taa ki Mahmut terfi ettirilip baka bir okula atanana kadar bu byle srd gitti. Bu terfiyi kabul etmek zorunda kald Mahmut ve bundan sonra sadece telefonla konutular. Sakile ok mutsuzdu, sevdiini zlyor ama bunu kimseye belli etmiyordu. nsann elde edemeyecei bir adama k olmas byk utant. Sonra i sava geldi, okul kapand ve Sakile Pakistan'a kat. Drt yl sren savatan sonra Taliban ynetime geldi, roketler sustu ve Kabil'e bar geldi ama alt okul yeniden almamt. Kz okullar kapal kald ve Sakile bylece Kabil'deki dier kadnlar gibi bir gecede baka bir i bulma ansn yitirdi. Onunla birlikte Kabil'in retmenlerinin te biri yok oldu. Erkek okullarnn bir ksm da kadn retmenleri olduu iin kapanmak zorunda kald. Okullar ak tutacak nitelikli erkek retmenler yoktu. Yllar geti. Mahmut'tan alnan ufak hayat iaretleri i sava srasnda telefon hatlar kesilince tmyle ortadan kalkmt. Sakile, dier kadnlarla birlikte evde oturuyordu. alamyor, sokaa yalnz bana kamyordu, rtnmek zorunda kalmt. Hayat renklerini oktan yitirmiti. Otuzunu bitirdiinde onu istemeye gelenler tkendi.

Neredeyse be yl, Taliban'n ev hapsinde yaadktan sonra bir gn, uzaktan akrabalar olan Vekil'in kz kardei, Bibi Gl'e kz istemeye geldi. "Kars birdenbire ld. ocuklarn bir anneye ihtiyac var. yi bir insan. Biraz paras var. Hi askere gitmedi, kanun d bir ey yapmad, drst ve salkl biri" dedi kardei. "Kadn birdenbire delirdi ve ld" diye fsldad. "yle yatyor, bizi tanmyordu bile. ocuklar iin korkuntu." On ocuklu babaya acele bir e bulunmas gerekiyordu. u ara en bykler en kklere bakyordu ama evi pislik gtryordu. Bibi Gl dneceini syledi ve tandklar ve akrabalardan soruturdu. ok alkan ve drst bir insan olduunu rendi. Kendi ocuklar olsun istiyorsa, akile'nin de acele etmesi gerekiyordu. "Alnnda bu evden kp gidecei yazlym" dedi Bibi Gl, iitmek isteyen herkese. Taliban zaten kadnlarn almasna izin vermedii iin, karsn altrp altrmayacan sormad bile. "Kendi gelsin" diye Vekil'e haber yollad. Genellikle evlilik, ebeveynlerin kabulyle gerekleiyorsa da elli yana yaklat iin Bibi Gl damat adayn kendi grmek istedi. Vekil, TIR ofryd ve i iin srekli uzaklara gidiyordu. Kardeini gnderdi yine, sonra erkek kardeini, sonra yine kz kardeini ama kendisi gelmeye bir trl frsat bulamad, nian da ertelendi durdu. Sonra 11 Eyll geldi ve Sultan yine bombalarn deceini anlayarak kardelerini ve ocuklar Pakistan'a tad. te o zaman geldi Vekil. "ler normale dndnde tekrar konuuruz" dedi Sultan. Taliban iki ay sonra Kabil'i terk ettiinde Vekil geri geldi. Okullar hl almamt, o yzden Bibi Gl, akile'nin almasna izin verir mi diye sormay dnmedi bile. Oturduu keden kaderinin nasl belirlendiini, dn gnnn nasl kararlatrldn izliyor. Nianllar, daha birbirlerine yle bir bakmaya frsat bile bulamamken, minderlerde oturan drt kii her eye karar veriyor. Vekil, btn konuma boyunca baklar havada, duvarda gezinen akile'ye ara sra kaamak baklar frlatyor: "Onu bulduum iin ok mutluyum" diyor Sultan'a dnk bir ekilde, ama gzleri yeni nianlsnda. Sokaa kma yasa birazdan balayacak. ki adam veda ederek aceleyle karanlkta kayboluyorlar. Geride yeni nianlanm iki kadn kalyor, gzleri hl odann boluunda. Adamlar veda ederken bile onlara bakmadlar. Blble ar ar kalkyor ve i geiriyor, daha onun sras gelmi saylmaz. Resul'n, dn masraflarn deyecek kadar para biriktirmesi yllar alr. Sanki onun iin pek fark etmezmi gibi davranyor. Ocaa bir iki odun daha atyor. Kimse onu sorularyla rahatsz etmiyor. O, her zamanki gibi sadece orada, ayaklarn sryerek odadan kyor, grevi olan bulaklar ykamaya ve durulamaya koyuluyor. Sakile, btn kz kardeleri evresinde toplannca kzaryor. " hafta var! Acele etmen lazm." "mkn yok bitiremem her eyi" diye ikyet ediyor, oysa ki gelinliin kuma oktan seildi, bir terziye verilmeyi bekliyor. Bir sr ey alnacak ama, araflar, yemek takm. Vekil dul olduu iin, bir ksm eyas vardr, ama gelinin de beraberinde yeni eya getirmesi gerekir. te yandan Sakile, ok memnun deil. "Ksa boylu. Ben uzun boylu adamlar beenirim" diyor kardelerine. "stelik de kel, biraz daha gen de olabilirdi" diyerek somurtuyor biraz. "Ya zalim biri karsa, ince biri deilse, ya benim dar kmama izin vermezse?" diye hayflanyor. "Ya sizi ziyaret etmeme kar karsa, ya beni dverse?" Sakile ve kardeleri bu evlilie dair giderek karamsarlayorlar, taa ki Bibi Gl onlar susturana kadar. "Sana uygun iyi bir e o Sakile" diyor Evililik kararnn verilmesinden iki gn sonra, Sakile'nin kz kardei Meryem, nianllar iin bir davet dzenliyor. Meryem 29 yanda ve ikinci evliliini yapt. lk kocas i savata lmt. u ara beinci ocuuna hamile. Meryem oturma odasnda, uzun bir rtnn zerine kurmu yer sofrasn. Sofrann banda Sakile ve Vekil oturuyor. Nihayet, ne Sultan ne de Bibi Gl var evrelerinde. Ailenin bykleri onlara bakarken, yakn davranmamalar lazm, ancak imdi sadece kk kardelerin yannda, alak sesle konuuyorlar ve konumalarndan krk dkk paralar duyabilmek iin merakla kulak kesilenlerin farknda bile olmuyorlar. Sevgi dolu bir konuma deil. Sakile, havaya doru konuuyor. detlere gre, nianlsyla gz gze gelmemesi lazm, Vekil ise srekli ona bakyor. "Seni zledim. Seni alncaya kadarki u on be gnlk sreyi nasl geireceimi bilmiyorum" diyor. Sakile kzaryor, ama baklarn havaya dikmeye devam ediyor. "Btn gece uyuyamadm, yattm yerde seni dndm" diyor yeniden. akile'den herhangi bir reaksiyon gelmiyor. "Hmm.. ne dnyorsun bu konuda?" diye tekrar soruyor, Vekil. Sakile, yemek yemeye devam ediyor sadece.

"Evlendiimizi dn, sen bana yemek yapmsn, ben eve geliyorum. Hep evde olacak ve beni bekleyeceksin" diyor Vekil. "Artk hi yalnz kalmayacam." Sakile susuyor nce, sonra cesaretini toplayp evlendikten sonra almasna izin verip vermeyeceini soruyor. Vekil, "evet" dese de Sakile ona gvenmiyor, evlenir evlenmez fikrini deitirecektir naslsa. Ancak Vekil, eer almak onu mutlu edecekse, bunu yapmas gerektii konusunda onu cesaretlendiriyor. ocuklarna bakp ev ilerini de aksatmama kouluyla tabii. Kepini karyor bandan, Kuzey ttifak'nn ldrlen lideri Ahmet ah Mesud'un giydii trden kahverengi bir pckola. "imdi irkin oldun ite" diyor Sakile arsz bir tavrla. "San yok ki!" Utangalk sras imdi Vekil'de. Nianlsndan gelen aalanmaya karlk vermiyor, konumay daha tehlikesiz bir konuya kaydryor. Sakile, btn gnn Kabil'deki pazarlarda dn malzemeleri ve hem kendi hem de Vekil'in ailesine hediyeler almaya harcad. Hediyeleri Vekil datacak, kzlarn ona verdikleri iin bir jest olarak. O dyor, Sakile alyor. Tabak, anak, atal, kak, araflar, havlular, nianls ve Resul'e takm elbiselik kuma. Blble'nin nianls Resul'e kuman rengini seebileceine dair sz verdi. Aldklarn anlatyor, Vekil elbiselik kuman rengini soruyor. "Biri lacivert dieri kahverengi" diyor Sakile. "Hangisi bana?" diye soruyor. "Bilmiyorum, nk Resul seecek nce." "Ne!" diye kyor Vekil, "Neden? Benim seme nceliimin olmas lazmd, ben senin kocanm." "Peki o zaman" diyor Sakile, "nce sen se. Ama ikisi de ok gzel" diyor ve dmdz karya bakyor. Vekil, bir sigara yakyor. "Sigaray sevmiyorum ben" diyor, Sakile. " Sigara ienleri sevmiyorum. Sen sigara iersen seni de sevmem." Sakile, sesini ykseltiyor ve herkes onun hakaretlerini duyuyor. "Bir kere baladktan sonra brakmak o kadar kolay deil" diyor Vekil mahcup bir ekilde. "Kt kokuyor" diye devam ettiriyor Sakile. "Kibar ol" diyor Vekil. Sakile susuyor. "Ve de kapanacaksn. Kadnn grevi burka giymektir. stediini yap, ama burkasz sokaa karsan, zlrm. Mutsuz olmam ister misin?" diye soruyor Vekil, tehdit edercesine. "Ama Kabil deiir de kadnlar modern kyafetler giymeye balarlarsa, ben de giymek isterim" diyor Sakile. "Modern kyafet giymeyeceksin. Benim zlmemi istemezsin deil mi?" Sakile cevap vermiyor. Vekil, czdanndan bir iki vesikalk resim karyor, uzun uzun baktktan sonra birini Sakile'ye veriyor. "te bu sana, kalbinin stnde ta bunu" diyor. Sakile yz ifadesini deitirmeden, istemeye istemeye fotoraf alyor. Vekil'in gitmesi gerek. Sokaa kma yasana az kald. Alverilerini tamamlamas iin daha ne kadar paraya ihtiyac olduunu soruyor. O da sylyor. Vekil paralar sayyor, biraz dndkten sonra ona paralarn bir ksmn verip gerisini czdanna geri yerletiriyor. "Bu yeter mi?" Sakile kafasn sallyor. Vedalayorlar. Vekil gidiyor, Sakile kendini yerdeki krmz minderlerin stne atyor, tabaktaki koyun budundan birka srk alyor. Snav geti, onlar evlenene kadar souk ve mesafeli davranmak zorunda. Ondan ayrlmak zorunda kalan ailesine kar kibarlnn iareti bu. "Holanyor musun ondan?" diye soruyor byk kardei Meryem. "Eh..." "k msn?" "Hmm." "Ne demek 'hmm'?" "Hmm demek" diye cevap veriyor Sakile. "Ne evet ne de hayr. Daha gen ve yakkl olabilirdi" diyor burun kvrarak. Hayal krklna uram bir ocuu andryor, dlerindeki konuan ta bebek yerine bez bebek verilmi bir kz ocuunu. "imdi canm skld" diyor. "Piman oldum. Ailemi brakp gideceim iin zlyorum. Ya sizi ziyaret etmeme izin vermezse? Ya benim almama engel olursa? stelik de almak mmkn imdi. Ya beni eve kapatrsa?" Yerdeki gaz lambas czrdyor. Kardeler yine karanlk dncelere dalyorlar. Bunlar nceden dnmekte fayda var. Cennete Giri Yasak Taliban, 1996 eyllnde Kabil'e girdiinde Radyo eriat on alt maddelik bir bildiri yaynlad. Yeni bir devir balyordu.

Kadnlarn ak giyinmelerine kar yasak ofrlerin burka giymeyen kadnlar arabalarna almas yasaktr. Eer buna uyulmazsa, ofr hapis cezasna arptrlacaktr. Bu tr kadnlar sokakta dolarken grlrlerse, evlerinde arama yaplacak ve bunlarn kocalar cezalandrlacaktr. Kadnlar tahrik edici ya da ekici kyafetlerle dolarlarsa ve yakn akrabalar olan erkeklerin refakatinde deillerse, ofrler bunlar arabalarna bindiremez. Mzik yasa Dkknlarda, otellerde, arabalarda ya da ekeklerde kaset ya da mzik almak yasaktr. Eer bir dkknda mzik kaseti bulunacak olursa, dkkn sahibi hapse atlacak ve dkkn kapatlacaktr. Eer bir tat aracnda kaset ele geirilirse, tata el konur ve ofr de hapse atlr. 3. Tra yasa Sakal tra olan ya da sakaln ksa kesen herkes, sakal bir yumruk boyunda uzayana dein hapiste kalacaktr. 4. Namaz zorunluluu Btn vilayetlerde namaz saatlerinde namaz klnmas zorunludur. Kesin namaz saatleri Fazileti Yayma ve Gnaha Muhalefet Bakanl tarafndan aklanacaktr, namaz saatinden on be dakika ncesinden balayarak tat aralarnn hareketi yasaktr. Namaz zamannda camiye gitmek zorunludur. Genler namaz zamanlarnda dkknlarda grlecek olurlarsa hemen hapse atlacaklardr. 5. Gvercin besleme ve ku dvtrme yasa Bu hobi durdurulmaldr. Oyun amacyla ya da dvtrmek iin kullanlan gvercin ve kular ldrlecektir. 6. Narkotik maddeler ve uyuturucu mptelalarnn kknn kaznmas Narkotik madde mptelalar hapse atlacak ve satcy bulmak iin aratrmalara giriilecektir. Dkkn kapatlacak ve yasa d hareket eden dkkn sahibi ve uyuturucu kullanan kii hapse atlacak ve cezalandrlacaktr. 7. Uurtma Yasa Uurtma uurmak, iddiaya girmek, okulda devamszlk ve ocuk lmleri gibi gereksiz sonulara yol amaktadr. Uurtma satan dkknlar ortadan kaldrlacaktr. 8. Resim ekme yasa Tat aralar, dkknlar, evler, oteller ve dier mekanlardaki tm resimler ve portreler kaldrlacaktr. Resim sahipleri yukarda sz geen yerlerdeki resimleri imha etmelidirler. Canllarn resimleriyle ssl tat aralar durdurulacaktr. 9. Kumar yasa Kumar oynatan merkezler bulunup, kumar oynayanlar bir ay hapis cezasyla cezalandrlacaktr. 10. ngiliz ve Amerikan tipi sa modeli yasa Uzun sal erkekler tutuklanacak ve Fazileti Yayma ve Gnaha Muhalefet Bakanl'na gtrlp salar kesilecektir. Berberin creti sulu tarafndan denecektir. 11. Bor faizi, kambiyo ilemleri ve para transferinden alnan masraflara dair yasak Bu tip para ilemi slam'da gnahtr. Kurallar inenirse sulunun uzun sreli hapsedilmesi caizdir. 12. ehirlerde nehir kys boyunca amar ykama yasa Bu yasay ineyen kadnlar, slam'n kurallarna istinaden saygn bir biimde toparlanp evlerine gtrlecek, bunlarn kocalar da en ar ekilde cezalandrlacaktr. 13. Dnlerde mzik ve dans yasa Bu yasak inendii takdirde ailenin reisi tutuklanarak cezalandrlacaktr. 14. Davul alma yasa Davul alan kiinin cezas konusunda slami ihtiyarlar heyeti karar verecektir. 15. Terziler iin kyafet dikme ve l alma yasa Terzi dkknnda moda mecmualar ele geirilirse terzi hapse atlacaktr. 16. Cadla dair yasak Bu konudaki tm kitaplar yaklacak ve byc de tvbe ettiini syleyene kadar hapsedilecektir. Bu on alt madde dnda Kabil'in kadnlarna ynelik u arda bulunuldu: Kadnlar, evlerinizden dar kmayn. karsanz da, slamiyet lkeye gelmeden nce, moda kyafetlerle dolaan, ok makyaj yapan ve her erkee kendini gsteren kadnlara benzemeyin. slam, kurtarc bir dindir ve kadnlarn zel bir deeri olmas gerektiine karar vermitir: Kadnlar, kendilerine kt gzle bakan insanlarn dikkatine maruz kalmay mmkn klmayacaklardr. Kadnlar, ailelerini eitmek ve bir araya toplamak, yiyecek ve giyecek salamakla ykmldrler. Kadnlar evlerinden kmak zorunda kalrlarsa, eriatn kurallar gereince kapanmak zorundadrlar. Kadnlar, kendilerini gstermek iin modaya uygun, ssl, dar ve gzalc giysilerle dolarlarsa, eriat tarafndan lanetleneceklerdir, cennete gitmeyi de beklemesinler. Aile bykleri gibi bunlar da uyarlacak, soruturmaya tabi tutulacak ve din polis tarafndan

ar bir ekilde cezalandrlacaklardr. Din polis bu sosyal problemlerle savama konusunda grev ve sorumlulua haiz olup, bu ktlk ortadan kaldrlana kadar elinden gelen her tr abay gsterecektir. Allah Ekber-Allah byktr. Dalgalanan, rpnan, Kvrlan Arkadan srekli gzden kaybediyor. Dalgalanan burka, dalgalanan herhangi bir burka oluveriyor. Her yan gk mavisi renginde. Gzleri yere evriliyor. amurun iinde kendi kirli ayakkablarn dier kirli ayakkablardan ayrt edebiliyor. Beyaz pantolonunun bordrn grebiliyor ve onun zerine giydii mor renkli entarisinin kenarn hayal meyal seebiliyor. Gzleri yerde, rpnp duran burkann peinde pazarda dolayor. Onu karn burnunda baka bir burka oflaya puflaya izliyor. nden giden ilk iki burkann enerjik admlarna ayak uydurmaya alyor. nder burka, yatak araflarnn nnde durdu. Kumalara dokunuyor ve ibriim gz kafesinden renk semeye alyor. Kara gzleri kafesten zar zor seilirken azn gstermeden pazarlk yapyor. Burka ellerini kollarm sallayarak ekie ekie fiyat tartrken, burnu da kuma katlar arasnda bir gaga gibi kendini gsteriyor. Sonunda karar veriyor, el yordamyla czdann aratrp buluyor ve mavi banknotlarla dolu bir el dar uzanyor. Kuma, ak mavi ieklerle bezeli beyaz araflk kuma lyor. Kuma, burkann altndaki antaya girmek zere kayboluyor. Safran, sarmsak, kuru biber ve yeni kzartlm 'pakora'nn kokusu kaln kuman iine szyor, ter, nefes ve kuvvetli bir sabun kokusuyla karyor. Naylon kuma o kadar az hava geiriyor ki insan kendi nefesinin kokusunu bile duyabiliyor. Dalgalanarak yola devam ediyor, en ucuz Rus mal alminyum aydanlklara yneliyorlar. Ellerine alp bakyor, pazarla giriiyor ve satn alyorlar. Kap kaak, kilimler, fralarla dolup taan burkann iinde aydanla da yer bulunuyor. lk burkann ardndan, amaszca dolaan burkalar yryor, sada solda duraksayp kokluyor, plastik sa tokalarn ya da altn taklidi bilezikleri inceliyor, sonra da nder burkann peinden seirtiyorlar. Yzlerce sutyenin alt alta st ste yld bir serginin nnde durdu ilki. Beyaz, ak sar, pembe renkli sutyenlerin numaralar belli deil. Bazlar bir sopann ucuna aslm bir bayrak gibi utanmadan rzgrda dalgalanyor. Burka parmaklaryla bastryor, eliyle lyor. Dalgann iinden bu kez iki el de dar kyor, lastiklerini kontrol ediyor, yuvarlak ksmlarn ekitiriyor ve gz karar ile korse eklinde sk bir sutyende karar klyor. lerliyorlar ve etraftakileri grebilmek iin kafalarn srekli her yne dndryorlar. Burka kadnlar at gzl takm atlar gibidir, tek bir yn grebilirler. Gzn darald yerde kafes, yerini yan gr engelleyen kaln bir kumaa brakr. Tm kafay evirmek gerekir. te size burkay icat edenin kk oyunlarndan biri daha: Bu, bir erkein karsnn kime ya da neye baktn kolayca izleyebilmesi iindir. Kafalar saa sola evrildikten sonra nc burkay pazarn i ksmlarndaki dar sokaklardan birinde buluyorlar, dantel sutalarna bakmaktadr. Kaln sentetik danteller bunlar, perde kenarlarna dikilen Sovyet dantelleri gibi. Perde dantellerini semek iin uzun bir zaman harcyor. Bu alveri o kadar nemli ki daha iyi grebilmek iin ban rten kuma ara sra kaldrp da inceliyor, bylece mstakbel kocasnn yasan da hie sayyor, nk dantellere ufack bir gz deliinden bakarak karar vermek zor. Yzn tek gren kii sergi sahibi satc, onun alnnda bile Kabil'in bu serin da havasnda ter tanecikleri olumu. Sakile kafasn yana eiyor, apknca glmsyor ve glyor, pazarlk yapyor, evet hatta flrt ediyor. Gk mavisi araf olmadnda nasl oyun oynadn gryor insan. Bunu alveri boyunca srekli yapt zaten, pazardaki satclar dalgalanan, kafasn sallayan, rpnan bu burkay fark ettiler. Kk parmayla, tek ayakla, bir el hareketiyle bile flrt edebilir Sakile. Dantelleri yzne saryor, bir anda bunlar perde ss olmaktan kyor ve duvak dantellerine dnyor, gelinliin tek eksii. Beyaz duvan kenarnda dantel olacak elbette. Karar veriliyor, satc danteli lyor. Sakile glmsyor ve danteller burkann altndaki antaya girip kayboluyor. Kardeler, sokaklarn giderek darald pazarn ilerine doru kvrlarak yollarna devam ediyorlar. Seslerin vzlts, srekli bir uultu halinde duyuluyor. Maln satmaya alan pek yok sanki. Satclarn ou mallarn bara ara pazarlamaktansa, komularyla sohbet etmek ya da bir un uvalnn, bir hal ynnn zerinde oturup pazarn i dnyasn izlemekle meguller. Mteriler ihtiyalarn naslsa alyorlar. Kabil'in pazarnda zaman durmu gibi. Sata sunulanlar, Pers hkmdar Darius'un Milattan nce be yz yllarnda buralarda dolat zamanlardan farkl deil. Ak gkyz altndaki geni hallar ya da skk sergilerde itah kabartan mallar yan yana ylm, koklanyor, mklpesent parmaklarca sktrlyorlar. am fst, kuru kays ve yeil kuru zmler, byk kendir uvallarda sergileniyor. ki tekerlekli khne arabalarda kabuu incecik olduu iin kabuuyla yenebilen misket limonu ile limon karm meyveler serilmi. Satcnn birinde uvallar iinde tavuk ve horozlar rpnyor, gdaklyor. Baharatda ac biber, tatl krmz biber, kri ve zencefil ynlar halinde satlyor. Baharat ou kez otuluk da yapyor ve bir hekim gibi byk bir titizlikle kuru otlar, kkler, meyveler ve aylar neriyor ve mterilerine bunlarn en basitinden balayp daha gizemli hastalklara kadar tm rahatszlklarn tedavisi iin nasl kullanlacan anlatyor.

Taze kini, sarmsak, deri ve kakule kokular pazar ikiye blen, artk kurumu ve pis kokan dere yatandan gelen lam kokusuna karyor. Derenin zerindeki kprlerde koyun derisinden yaplm terlikler, kiloyla pamuk ve deiik renk ve desende kumalar, baklar, tavalar ve kazmalar satlyor. Arada Darius'un zamannda olmayan mallara da rastlanyor. Kaak getirtilen, Pleasure, Wave ve Pine gibi egzotik isimleri olan sigaralar ya da Pakistan'da korsan olarak imal edilen kola rnein. Kaaklarn yollar bile yzyllar boyu deimemi, Pakistan'dan gelirken Hayber Geidi, ran'dan gelirken da yollar kullanlyor. Kimileri eek srtnda, kimileri kamyonlarda getiriyor mallar. Ayn patikalardan eroin, afyon ve haha da kaak olarak ihra ediliyor. Kullanlan para, bu yln paras, uzun bir sra halinde beyaz entarileri ve trbanlaryla dizilen dviz tccarlar, tomar tomar mavi Afgani'lerini sayyorlar, bir dolar otuz be bin Afgani ediyor. Bir satc National markal bir elektrik sprgesi satyor. Yanndakinin ayn fiyata satt elektrik sprgelerinin markas ise Nautional. Ancak ne orijinalinin ne de kopyasnn satlar iyi gidiyor. Kabil'in dengesiz elektrik ebekesi yznden ounluk normal sprgeyi tercih ediyor. Ayakkablar amurdaki gezintilerini srdryor. evrelerinde kahverengi sandaletler, kirli ayakkablar, siyah renkli pabular, bir zamanlar gzel imdi eskimi ayakkablar, kurdeleli pembe plastik ayakkablar dolayor. Hatta kimileri beyaz renkte; Taliban, bayraklarnn rengi beyaz olduu iin beyaz ayakkab giymeyi yasaklamt. Yksek keli ayakkablar da yasaklanmt Taliban dneminde, kadn ayakkablarnn sesi erkeklerin dikkatini elmesin diye. Ancak yeni bir dnemdeyiz, bu amurda ayakkablar takrdayabilseydi, btn pazarda i gcklayan ayakkab takrtlar duyulacakt. Bazen, bir burkann eteinin altndan ojeli ayak trnaklar gze arpyor, bir zgrlk simgesi daha. Taliban, ojeyi yasaklam ve ithal yasa koymutu. Kimi anssz kadnlar, yasa inedikleri iin el ya da ayak parmaklarnn ucunu kaybetmilerdi. Taliban'n Kabil'den kat bu ilk baharda kadn zgrl, ayakkab ya da oje dzeyinde kalma benziyor, kadnlarn burkalarnn amurlu etek kenarlarndan teye gidemiyor. Kimse denemedi de denilemez tabii. Taliban'n kandan sonra birok kadn rgt kuruldu. Bunlardan bir ksm Taliban dneminde dahi kzlar iin gizli okullar rgtlemiler, kzlara salk bilgisi ya da okuma yazma dersleri vermeye almlard. Taliban dneminin kahramanlarndan biri Karzai'nin salk bakan Sheyla Sddk, Afganistan'n tek kadn generali. Kadnlara ynelik tp eitimini devam ettiren, hastanede Taliban tarafndan kapatlan kadnlar kouunu atran da oydu. Kabil'in Taliban idaresi altndaki dnemde burka giymeyi reddeden bir-iki kadndan biri. Bunu nasl yaptn yle anlatt: "Din polisi ellerinde sopalarla gelip de bana vurmak iin kollarn kaldrdnda, ben de kollarm kaldrp karlk vereceimi belirttim. O zaman sopalarn yere indirip beni salverdiler." Ancak Taliban dneminde Sheyla ok ender km evden dar. Her sabah siyah bir ala sarl olarak otomobille hastaneye gtrlm ve akam yine arabayla eve getirilmi. Taliban'n dmesinden sonra "Afganl kadnlar cesaretlerini kaybetmiler" diye konutu, hayal krkl iinde. Bir kadn rgt Taliban'n kann haftasnda bir gsteri yry dzenlemeye alt. Topuklu pabular ve terlikleriyle ehre yrmek zere Mikrorayon'daki bir evin kesinde topland kadnlar. Bunlarn ounluu cesaretle burkalarnn st ksmn arkaya atmt, ancak gsteri yetkililerce durduruldu, neden olarak da kadnlarn gvenliinin garanti edilememesi gsterildi. Ne zaman toplanmaya alsalar durduruldular. imdi kz okullar yeniden ald, gen kadnlar niversitelere kouyorlar, bazlar eski ilerine bile kavutu. Kadnlar iin, kadnlar tarafndan haftalk bir dergi karlmaya baland. Hamid Karzai de her frsatta kadn haklar konusunu gndeme getirmeye alyor. Birok kadn, haziran 2002'de Loya Jirga Meclis toplantsnda hazr bulundu. zgrce konuan kadnlar, salondaki trbanllar tarafndan alaya alndlar ama ylmadlar. Bunlardan biri, uzun uzun yuhalanmasna karn, kadn bir savunma bakan talep ettiklerini belirtti. Fransa'nn da var diyerek isteini pekitirdi. Ancak byk ounluk iin ok az ey deiti. Aile iinde, gelenekler devam ediyor, erkekler karar veriyor. Kabil'deki kadnlarn ufak bir blm burkasz dolayor, bunlarn birou ninelerinin, geen yzylda yaayan Afgan kadnlarnn bu giysiyi tanmadn bilmiyor bile. 1901 ile 1919 yllar arasnda lkeyi yneten Kral Habibullah dneminde kt ortaya burka. Kral, haremindeki iki yz kadna burka giymeyi art kotu, sarayn dna ktklarnda gzel yzlerini gsterip de yabanc erkekleri batan karmalarn engellemek iin. Tm vcutlarn rten peeleri ipekten yaplm olup dantellerle sslenmiti, Habibullah'in prenseslerinin burkalar altn ipliklerle ilenmiti. Bu, st snfn halkn merakl baklarndan kamak iin kulland bir giysi haline geldi. 1950'lerdeyse bu moda tm lkeye yaylmt, ancak yine de daha ok, zengin kesimde yaygnd. rtnmenin kartlar da vard. 1959'da babakan olan prens Davud, milli bayram gn halkn karsna burkasz karsyla karak herkesi artt. Kardeinin karsnn da ayn eyi yapmas iin erkek kardeini ikna etmi, bakanlarna da elerinin burkalarn frlatp atmalarn nermiti. Hemen ertesi gn Kabil'in sokaklarnda uzun pardsl, gne gzlkl ve kk apkalaryla gezen kadnlar grmek mmkn oldu. Daha nce tmyle kapanan kadnlard bunlar. Burka nasl nce st snfa kullanlmaya balandysa, onu ilk frlatp atan da yine st snf oldu. Giysi bu arada yoksullar arasnda bir stat sembol olmu, ev sahiplerinin

ipek burkalar, hizmetiler ve temizliki kadnlara gemiti. nce ynetimdeki Petunlar karlarn kapatrlarken, dier etnik gruplar da bu giysiyi kullanmaya balamlard. Ancak Prens Davud, burkay Afganistan'dan karp atmak istiyordu. 1961'de devlet memurlarnn burka giymelerini yasaklayan bir yasa kartld, memurlara Batllar gibi giyinmeleri tavsiye edildi. Bu yasann kabul grmesi yllar alsa da 70'li yllarda Kabil sokaklarnda devlet dairesinde alp da etek ve bluz giymeyen bir sekreter ya da retmene, takm elbisesiz bir devlet memuruna rastlamak ok enderdi. te yandan byle dolaan kadnlar gericiler tarafndan bacaklarndan vurulma ya da yzlerine kezzap atlma tehlikesiyle kar karyaydlar. sava balayp da Kabil'de slami bir ynetim ibana geldiinde, kadnlar yava yava rtnmeye baladlar. Taliban'n geliiyle birlikte de kadn yzleri Kabil sokaklarndan silindi. nder burkann ayakkablar, kurumu derenin zerindeki kprlerden birinde dolaan dier ayakkablar arasnda kayboluyor. Biraz geride, kz kardelerin sandaletleri kalabaln arasnda tutsak kald. Kalabaln hareketini izlemek zorundalar. Birbirinin ayakkabsn aramak mmkn deil, durmak ya da geri dnmekse iyice zor. Burkalar dier burkalarla, balarnn stnde, kollarnda ya da srtlarnda mal tayan adamlar arasnda skp kaldlar. Artk yere bakmalarnn da bir anlam yok. Kprnn br tarafnda burka dnp dolap birbirlerini aryorlar. Biri siyah ayakkab giymi, beyaz dantelli bir pantolonu ve mor etek ucu var, birinin kahverengi plastik sandaletleri ve siyah etek kenar var ve sonuncusunun, en kk burka siluetine sahip olannn da pembe plastik ayakkablar, eflatun pantolonu ve etek ucu var. Birbirlerini buluyorlar ve baklarn birbirlerine evirerek kafa sallyorlar. nder burka onlar bir dkkna gtryor, pazarn sonunda vitrinleri ve sergisiyle gerek bir manifaturac dkknna. Yatak rts alacak. Bir anda parlak, kapitone, pembe ve Paris markal bir rtye vuruluyor. rtyle takm olan krmal, kalpli, iekli yastklar beraber satlyor. Hepsi, kaln effaf plastikten yaplm bir antann iinde duruyor. antann zerindeki Paris yazsnn altnda "Product of Pakistan" yazyor ve Eyfel kulesinin resmi var. Bu, burkann yaknda zifaf yatanda kullanaca rt. imdiye dein ne kulland ne grd yata, Allah gstermesin, dn gecesinden nce de grmemesi gereken bir yatak. Pazarlk ediyor. Tezghtar, yatak rts ve antadaki yastklar iin milyonlarca Afgani istiyor. "Grlmemi bir fiyat!" Pazarla devam ediyor ancak satc da inat. Tam gitmeye karar verdiinde, satc "tamam" diyor. Kvrlan burka, yatak rtsn ilk sylenen fiyatnn te birinden de altna alyor. Ancak tam paray verirken fikrini deitiriyor. Toz pembeyi deil de kan krmzy istiyor. Manifaturac rty paketliyor ve yannda hediye olarak da krmz bir ruj veriyor. Evlenecei iin. Sevimli bir ekilde teekkr ediyor ve peesini ayor, rujun denenmesi lazm. Sakile manifaturac ve kozmetik satcsyla neredeyse ahbap oldu ya! Dkknda ondan baka sadece kadnlar var zaten, bylece Leyla ve Meryem de cesaretlerini toplayp, burkalarn kaldryorlar ve ift soluk dudak kan krmzsna boyanyor. Aynada kendilerine ve a gzlerle cam vitrindeki harika eylere bakyorlar. Sakile cildini beyazlatacak bir krem aryor. Beyaz cilt, Afganllarn gzellik anlaynda ok nemli bir yer tutuyor. Bir gelin, beyaz tenli olmal. rt ve kozmetik satcs, Perfact adl bir krem neriyor. Paketin zerinde "Aloe white block cream" yazyor, dier harfler ince. Sakile biraz deniyor, nceden de inko kremle cildinin rengini beyazlatmay denedii fark ediliyor. Cildi biraz beyazlayor, bir sre. Kremin altndan asl ten rengi grlyor, sonu kahverengimsibeyaz. Bu harikalar yaratan krem, fazlasyla dolu antaya tktrlyor. karde glyor ve dierleri evlenecei zaman yine mutlaka bu dkkna urayacaklarna sz veriyorlar. Sakile, imdi mutlu, eve gidip aldklarn herkese gstermeye can atyor. Bir otobs bulup ieri doluuyorlar. Arka merdivenlerin stnde, perdenin hemen arkasndaki koltuklara ylyorlar. Otobsn arka koltuklar burkalara, bebeklerine ve antalarna ayrlm. Burkalar her tarafa ekiliyor, saa sola taklyor ve stlerine baslyor. Oturduklar zaman biraz havada tutulmalar gerekiyor, kuma kafay aa doru bastrp da grlerini engellemesin diye. Otobs koltuklarnn en ucuna skarak oturuyor, torbalar da ya kucaklarna ya da ayaklarnn altna yerletiriyorlar. Kadnlara ayrlan yerler ok fazla deil ve yolcular oaldka burkalar dier burkalar ve burkalarn vcutlar, kollar ve torbalar arasnda skp kalyorlar. Otobs bombalanm binalarnn yaknnda durduunda kz karde yorgun bir ekilde torbalarn ve kendilerini otobsten dar atyorlar. Serin dairelerine koarak giriyor, burkalarn tepelerinden ekerek karyor, duvardaki ivilerine asyor ve derin bir nefes alyorlar. Yzlerini geri alyorlar, burkann onlardan ald yzlerini. nc Snf Bir Dn Dnden bir nceki gn. Oda tka basa dolu. Dans eden, yemek yiyen ya da konuan kadn vcuduyla kaplanmam bir santimetrekare alan bile kalmam. Bu gece kna gecesi. Bu gece, gelin ve damadn avularnn iine ve ayaklarnn altna kna yaklacak. Bu, ellere kavunii bir renk veriyor ve sylentiye gre de mutlu bir evlilik.

Ancak gelin ve damat birlikte deiller, erkekler kendi aralarnda eleniyor, kadnlar kendi aralarnda. Kadnlar yalnz kaldklarnda inanlmaz, neredeyse korkutucu bir gle alyorlar. Birbirlerinin popolarna vuruyor, memelerini imdikliyor ve birbirleri iin ylan gibi kvrlan kollar ve arap danszler gibi kvrttklar kalalaryla dans ediyorlar. Kk kz ocuklar dahi anadan doma bir cilveyle kvrtp, gz szerek dans ediyor. Yal teyzeler dansa katlyor ancak yarsnda brakp oturuyorlar. Hl dans edebildiklerini gsteriyorlar ama sonuna kadar gtrme ltfunda bulunmuyorlar. Sakile odada var olan tek mobilyada oturuyor, bu gece iin zel olarak getirtilen bir kanepede. Uzaktan izliyor, ne dans etmesine ne de glmsemesine izin var. Mutlu olduunu gsterirse, brakp gitmekte olduu annesini zecek, zgn gzkrse de mstakbel kaynvalidesini. Bir gelinin yznde kaytsz bir ifade olmal, kafasn evirip etrafa da bakmayacak, baklar donuk olacak. Sakile sanki btn hayat boyunca bunu prova etmiesine bu ii gayet iyi beceriyor. Bir kralie gibi dimdik oturuyor ve onunla oturmak zorunda kalan kiiyle sakin bir ekilde konuuyor, bu tek tek herkese tannan bir ayrcalk. Kanepede oturann sorularn yantlarken sadece dudaklar oynuyor. Giysisinin renkleri krmz, yeil, siyah ve sar. Sanki Afgan bayrayla kaplanm ve zerine altn yaldz serpitirilmi. Gsleri da tepeleri gibi duruyor, gz karar ald sutyen zerine oturmua benziyor. Belini skt elbisenin altndan grlyor. Yzne kaln bir kat 'Perfact' srm, gzlerine siyah kalem ekip dudaklarna yeni krmz rujunu srm. Grnt olarak da mkemmel bir gelin. Gelinlerin, ta bebekler gibi yapay gzkmeleri gerek. Gelin ve bebek iin kullanlan szck ayn: Arus. Gecenin ilerleyen saatlerinde tefler, davullar ve mumlarla birlikte bir dn alay giriyor kapdan. Bunlar erkek tarafnn kadnlar; Vekil'in kardeleri, yengeleri ve kzlar. Zifiri karanlk gecede ark sylyor, el rpyor ve dans ediyorlar: Bu kz evinden alp bizim eve gtreceiz Gelin, eme ban, dkme ac gzyalar Bu Allah'n emri, Allah'a kret Ey Muhammed, Allahn elisi, onun sorunlarn z, Zor eyleri kolaylatr! Vekil'in kadnlar, allar ve mendillerini yzlerinin ve vcutlarnn evresine sararak ho bir dans ediyorlar. Oda buhardan nemlenmi ve tatl ter kokuyor. Btn pencerelerin ak olmasna ve perdelerin gecenin hafif rzgryla titremesine karn, serin bahar esintisi, bu kadnlar ferahlatmaya yetmiyor. Pilav tepsi tepsi odaya gelmeye baladnda, dansa ara veriliyor. Herkes durduu ya da dans ettii yere oturuyor. Duvar kenarlarndaki minderlere oturma ayrcal ise yallara ait. akile'nin kk kardei Leyla ve en kk kuzenleri arka avluda geni tencerelerde piirilen yemekleri tayorlar. Pilav, para et, yourtlu patlcan kzartmas, spanak ve sarmsakl makarna, biber soslu patates yemei yerde servis ediliyor. Kadnlar gruplar halinde tepsilerin bana toplanyorlar. Sa elleriyle pilav sktrp azlarna atyorlar. Eti ve sosu kopardklar ekmek paralaryla birlikte yiyorlar. Her ey sa elle yaplyor. Sol el, kirli el, ie karmyor. imdi, kadnlarn yemek yemesinden baka bir ey duyulmuyor. Yemek sknet iinde yeniyor. Sessizlii bozduklar tek an, birbirlerine yemek iin srar ettikleri zaman. En iyi et parasn yanndakine ikram etmek de grg kural. Herkes doyduktan sonra, kna merasimi balayabilir. Gecenin sonuna yaklald, artk kimse dans etmiyor. Kimi uyukluyor, kimi de akile'nin evresini sarm, Vekil'in kz kardeinin akile'nin ellerine ve ayaklarna yosun yeili bulamac srerken syledii kna trksn dinliyor. Sakile, ellerine kna srlmesi sona erdikten sonra ellerini kapayacak. Mstakbel grmce, her yumruu eritler halinde kesilmi kuma paralarna saryor, sonra da yumuak kumalarla iyice saryor ki kna elbiselerine ya da yatak araflarna bulamasn. Daha sonra tm giysilerini zerinde pamuklu uzun bir i donuyla beyaz bir entariden oluan i amarlar kalana dek kartyor, odann ortasndaki bir kilime yatnp bann altna bir yastk koyuyor. Evi terk edecei iin kz kardelerinin ona zel olarak hazrladklar yemekler azna verilerek yediriliyor; byk et paralar, kzarm cier ve i soan. Bibi Gl, oturmu kzn seyrediyor. Gzleriyle kz kardelerinin azna verdikleri her lokmay izliyor. Sonra alamaya balyor. Herkes ona katlyor, bir yandan da Sakile iin bunun iyi olaca konusunda birbirlerini ikna etmeye alyorlar. Sakile yemek yedikten sonra, Bibi Gl'e sokuluyor, annesine srtn dayayp bir cenin gibi kvrlarak yatyor. Hayatnda hibir zaman annesinden ayr bir odada uyumad. Bu, annesinin kucandaki son gecesi. Ertesi gece kocasnn gecesi olacak. Birka saat sonra kalklyor, kardeleri ellerine sarlan kuma paralarn zyorlar. Knay kazyp karyorlar, kna avu iinde ve ayak tabanlarnda turuncu ekiller oluturmu. Sakile, bir gece nceden kalma bebek suratn siliyor ve her zaman olduu gibi sk bir kahvalt yapyor: Kzarm et, ekmek, muhallebi ve ay.

Saat dokuzda kuafre gitmeye, makyaj yaptrmaya ve sslenmeye hazr. Sakile, Leyla, Sultan'n dier kars Sonya ve bir kuzeni Mikrorayon'daki baka bir daireye doru yollanyorlar. Bu bir gzellik salonu, Taliban rejimi srasnda da varln srdren bir iletme. Yasa d olsa da, o dnemde de gelinler sslenmek ve makyaj yaptrmak istiyorlard. Bunda Taliban'n yasalarndan biri onlara yardmc oluyordu. Bu daireye burkalaryla geliyor, burkalaryla oradan kp gidiyorlard, pee altndaki yeni yzleriyle. Gzellik uzmannn bir aynas, bir sandalyesi, biimlerinden ve hallerinden yirmi otuz yllk olduu anlalan ieler ve tplerle dolu bir raf var. Duvarlarda Hint Bollywood yldzlarnn posterleri asl. Dekolte kyafetler giyen gzeller, sessiz ve yaylarak taburede oturan akile'ye cana yakn bir biimde glmsyorlar. akile'nin gzel olduunu pek az insan iddia edebilir. Byk gzenekli bir cildi ve iik gz kapaklar var. Kaln ene kemikleriyle yayvan bir yze sahip. Ancak, ok gzel bembeyaz dileri, prl prl parlayan salar ve apkn glyle Bibi Gl'n en beenilen kz olmutur hep. "Seni niye bu kadar sevdiimi anlamyorum" demiti Vekil Meryem'lerdeki yemek srasnda, "gzel bile deilsin." Vekil, bunu sylerken sesi sevgi dolu olduu iin Sakile bunu bir kompliman olarak almt. imdi ise yeterince alml olabilme abasyla telalanyor, o oyuncu baklar yok oldu. Dn ok ciddi bir olay. nce siyah gr salar, ufak tahta bigudilere sarlyor. Daha sonra alnnda birleen fra gibi kaln kalar, cmbzla dzeltiliyor. Gerekten evli bir kadn olduunu gsteren iaretlerden biri de bu, gen kzlarn evlenene kadar kalarn almalarna izin yok. Sakile lk atyor, gzellik uzman kllar tek tek ekip koparyor. Kalar, gzel yaylara dnyor ve Sakile aynadaki grntsne hayranlkla bakyor. Sanki tm yz temizlendi, ald. "Daha nce gelseydin, dudann stndeki kllar da sarartrdm ama..." diyor uzman kadn. akile'ye gizemli, etiketi yer yer silinmi, zerinde 'Cream bleach for unwanted hair' yazan bir tp gsteriyor, "...imdi zamanmz yok." Sonra da akile'nin tm yzne Terfact' sryor. Uzman bayan, gz kapaklarnn zerine kzl ve altn glgeleri olan koyu renk bir far sryor. Kirpiklerinin dibine siyah bir kalemle kaln bir izgi ekiyor, koyu kahverengi bir ruj seiyor. Sakile, gen yengesi, Sultan'n ikinci kars Sonya'ya: "Ne yaparsam yapaym, hibir zaman senin kadar gzel olamam" diyor. Sonya glmsyor ve anlalmaz bir eyler mrldanyor. Tam o srada ak mavi tlden bir elbiseyi kafasndan geiriyor. akile'nin makyaj yapldktan sonra gzelleme sras Sonya'da, dierleri akile'nin elbisesini giymesine yardm ediyor. Leyla, kaln kemerini dn vermi, geni elastik bir bant; bu akile'nin belini ince gsterecek. Yemekten nce giydii elbise keskin yeil bir renkte, parlak nane yeili, sentetik danteller, krmalar ve altn yaldzlarla ssl. Elbisenin yeil olmas lazm, nk bu slam'n ve mutluluun rengi. Elbisesi stne oturtulup, ayaklar yksek topuklu altn bantl beyaz ayakkablarn iine sktrldktan sonra, kuafr bigudileri karyor. Kvr kvr olmu sa, kafasnn tam tepesinden bir bantla tutturuluyor, khkl ise dalgal bir biimde taranp sa spreyleriyle yznn bir yanna yaptrlyor. Sonra da sra nane yeili duvaa geliyor. En son olarak sana ekstra ss niyetinde kenarlar yaldzl gk mavisi yldzlar yaptrlyor. Sakile'nin her iki yanana gm renkli er yldz kartmas yaptrlyor. Duvarlardaki Bollywood yldzlarna benzemeye balad imdi. "Aaah hayr, kuma, kuma parasn unuttuk" diye baryor Leyla birdenbire, "aaaah hayr!" "Ooo olamaz", diye Sonya kyor bu kez, yz ifadesi deimeyen akile'ye bakarak. Leyla, oturduu yerden kalkyor, koarak dar kyor. yi ki evden uzakta deiller. Hay Allah neredeyse kuma unutuyordu, her eyden nemli olan kuma parasn. Dierleri Leyla'nn paniini umursamakszn orada kalyor. Herkesin salarna ve yanaklarna kartmalar yaptrldktan sonra, burkalar giyiliyor. Sakile, burkasn gelin san bozmayacak ekilde giymeye alyor. Her zaman yapt gibi kafasna sk sk oturtmuyor, tepesini hafif bo brakyor. Bylece ibriim kafes, tam olmas gereken yerde durmuyor, gzlerinin biraz stnde kalyor. Sonya ve kuzeni onu bir kr gibi merdivenlerden indiriyorlar. Sakile burkasz sokaa kmaktansa merdivenlerden dmeyi yeliyor. Dnn yaplaca Meryem'in evinin avlusuna girdikten sonra burkasn karyor, kvrck salar hafif dzlemi. Misafirler, Sakile ieri girer girmez zerine atlyorlar. Vekil daha gelmemi. Avlu, pilav, kebap ve kfte attran insanlarla dolu. Dne yzlerce akraba davet edilmi. Bir ahyla olu gn doduundan beri doruyor, kesiyor, piiriyor ve kartryorlar. Dn yemei iin 150 kilo pirin, 56 kilo koyun eti, 14 kilo dana eti, 42 kilo patates, 30 kilo soan, 50 kilo spanak, 35 kilo havu, 1 kilo sarmsak, 8 kilo kuru zm, 2 kilo fndk ve ceviz, 32 kilo ya, 14 kilo eker, 2 kilo un, 20 yumurta, deiik baharat, 2 kilo yeil ay, 2 kilo siyah ay, 14 kilo bonbon ve 3 kilo karamela ekeri satn alnm. Yemekten sonra, erkeklerden yirmi kadar, Vekil'in bulunduu komu eve girip kayboluyor. Son pazarlklar yaplacak. Paralarn ayrntlar ve gelecee dair garantiler tartlacak. Vekil, Sakile'den bir neden olmadan

ayrlmaya kalkarsa, bir miktar para demeyi garanti ediyor, ona kyafet, yiyecek ve barnak salayacana sz veriyor. Pazarl Sakile adna Sultan yapyor ve szleme, her iki aileye mensup erkekler tarafndan imzalanyor. Anlama salannca komu evden dar kyorlar. Sakile, Meryem'in evinde kardeleriyle oturuyor ve perde gerisinden olan biteni izliyor. Erkekler pazarlk yaparken beyaz gelinliini giydi, Sovyet perde dantelinden yaplma duvayla da tm yzn rtt. imdi oturmu Vekil'in onun yanna getirilmesini bekliyor, birlikte dar kacaklar. Vekil, neredeyse utanga bir biimde ieri giriyor, aynen olmas gerektii gibi gzleri yerde selam veriyorlar, sonra yine birbirlerine bakmadan yan yana, omuz omuza dar kyorlar. Durduklar zaman birbirlerinin ayana basmaya alacaklar. Dierinin ayana basan ailenin reisi olacak. Vekil kazanyor, ya da Sakile onun kazanmasna gz yumuyor, byle yapmas gerekiyor. Hakk olmayan bir gc almaya almak uygun kamyor. Avluda onlara iki sandalye kartlm. Ayn anda oturmalar nemli. Eer damat nce oturursa, btn kararlarda gelin baskn kacak demektir. Kimse nce oturan olmak istemiyor, en sonunda Sultan arkalarndan yaklayor ve ikisini de yava yava aaya doru itip ayn anda oturtuyor. Davetliler alklyor. akile'nin en byk kz kardei Feruze, damatla gelinin zerini yar yarya kapatan bir kilim rtyor ve karlarna bir ayna koyuyor. kisinin de bu aynaya bakmas gerek. Adetlere gre ilk kez bu anda gz gze gelmeleri gerekiyor. Vekil ve Sakile olmas gerektii gibi aynaya bakyorlar, birbirlerini daha nce hi grmemiler gibi. Bir molla dualar okurken, Feruze, kafalarnn zerinde bir Kuran tutuyor. Balar ne eik oturup Allah'n buyruklarn dinliyorlar. Sonra bir tepside nlerine un, eker ve yadan oluan, kakuleli bir helva getiriliyor. Herkes ellerini rparken birbirlerini kakla besliyor. brne iyi bir yaam dilediklerini gstermek iin de birbirlerinin bardaklarn dolduruyorlar. Ancak herkes Fanta aprtsndan pek o kadar etkilenmiyor. "Bir zamanlar bu trenlerde ampanya barda tokuturulurdu" diye fsldyor daha liberal dnemleri anmsayan yal teyzelerden biri, "o zamanlar dnlerde hem arap hem de ampanya ikram edilirdi. Ama o dnemler hibir zaman geri gelmeyecek" diye iini ekiyor. Naylon oraplar, batl kyafetler, kolsuz elbiseler devri, en azndan burkasz gezilen dnemler, soluk birer anya dnt. "nc snf bir dn" diye fsldyor Sultan'n en byk olu Mansur. "Kt yemekler, ucuz elbiseler, kfte ve pilav, erkeklerin giydii tunikler ve bartleri. Ben evlendiimde Intercontinental otelinin balo salonunu kiralayacam, herkes de modern kyafetler giymek zorunda kalacak ve onlara en iyi yemekleri ikram edeceim, ithal yiyecekler" diye altn iziyor. "Aslnda en iyisi yurt dnda evlenmek" diye de ekliyor. Sakile ve Vekil'in dn Meryem'in toprak evinin tek bir bitki bile yetimeyen avlusunda yaplyor. Dn resimleri, savatan paralar tayor. nnde poz verdikleri duvar, mermi delikleri ve bombalardan kalan oyuklarla kapl. Fotoraflara ciddi ifadelerle poz veriyorlar. Glmsemenin olmay, arkadaki mermi delikleri, resme trajik bir hava veriyor. Sra pastaya geldi. Ba birlikte tutup, ok dikkatli bir ekilde kesiyorlar. Birbirlerine pasta yedirirken kocaman amamak iin neredeyse azlarn kapatyorlar ve birbirlerinin stne krnt dkyorlar. Pastadan sonra mzik ve dansta sra. Bu, davetlilerin birou iin Taliban'n Kabil'i terk etmesinden sonraki ilk dn. Yani, mzik ve dansn yasak olmad ilk dn. Taliban, mzik alnmasn yasaklayarak halkn dn elencesini yar yarya azaltmt. Gelin ve damat dnda herkes kendini dans pistine atyor, yeni evliler sandalyelerine mhlanm seyrediyorlar. Akam olmaya balad, sokaa kma yasa yznden dnler gece yerine gndze alnd. Herkesin saat 10'dan nce evinde olmas lazm. Alacakaranlk ktnde gelinle damat slklar ve lklar arasnda dn yerini terk ediyorlar. iekler ve kurdelelerle sslenmi bir arabayla Vekil'in evine gidecekler. Bir arabada yer bulanlar gelin alayna katlyor. Vekil ve akile'nin arabasna sekiz kii skyor, dier arabalara daha da fazla. Kabil'in sokaklarnda bir tur atyorlar. Ramazan olduu iin sokaklar bo, arabalar konvoyun nne geebilmek iin birbirleriyle yaryorlar. ki araba birbiriyle arpyor ve dn cokusuna biraz glge dryor, ancak kimseye bir ey olmuyor. Krk farlar ve erilmi kaportalaryla arabalar Vekil'in evine doru yollanyorlar. Bu yolculuk, kz vermenin sembolik bir gstergesi; Sakile kendi ailesinden ayrlyor ve kocasnn evine uurlanyor. En yakn akrabalar, Vekil'in evine davetli, kz kardeleri ay yapm onlar bekliyor. Bunlar akile'nin ayn avluyu paylaaca kadnlar. Burada, emenin yannda karlaacaklar, burada amar ykayp tavuklara yem verecekler. Smkleri akm ocuklar merakla bakyor ona, bundan sonra anneleri olacak kadna. Halalarnn eteklerine gizlenmi, hrmetkar baklarla prl prl parldayan geline bakyorlar. Mzik oktan kesilmi, tezahratlar sona ermi. Sakile, vakur bir edayla giriyor yeni evine. Olduka byk ve yksek tavanl bir ev. Kydeki btn evler gibi tavandaki ar kiriler zerine ina edilmi toprak bir ev. Pencereler, naylonla kaplanm. Vekil de dierleri gibi yeni bombalarn ve fzelerin patlayp patlamayacandan emin olmadndan naylonlar imdilik deitirmiyor.

Herkes ayakkablarn karp ieri giriyor. akile'nin ayaklar gn boyu yksek keli dar beyaz ayakkablarnn iinde kalmaktan kpkrmz olmu, imi. En yakn aile yeleri yatak odasna yneliyor. ift kiilik devasa bir yatak, nerdeyse odann tmn kaplam. Sakile, kendi ald parlak, kaygan, krmz yatak rtsyle yastklara ve kendi diktii krmz perdelere gururla bakyor. Kz kardei Meryem bir gn nce buraya gelip oday hazrlam, perdeleri asm, yatak rtsn sermi ve dn dekorlaryla oday sslemiti. Sakile, bundan sonra ev sahibi olaca bu eve, o gnden nce admn atmamt. Dn boyunca kimse, gelinle damadn glmsediklerini grmemiti. Sakile, imdi, yeni evinde glmsemekten kendini alamyor. "Ne kadar gzel dzenlemisin oday" diyor Meryem'e. Hayatnda ilk kez bir yatak odas olacak. Hayatnda ilk kez bir yatakta uyuyacak. Vekil'in yanna, yerdeki yumuak halya oturuyor. Geleneksel trenin son blmne geldi sra. Vekil'in ablalarndan biri akile'ye byk bir iviyle bir eki veriyor. Ne yapacan biliyor Sakile, ar ar yatak odasnn kapsna doru gidiyor. Kapnn stne akyor iviyi. ivi iyice ieri girdiinde, herkes el rpyor. Bibi Gl burnunu ekiyor. ivi, akile'nin kaderini bu eve aktn sembolize ediyor. Ertesi gn kahvaltdan sonra Vekil'in teyzesi, Bibi Gl'n, akile'nin annesinin evine geliyor. antasnda Leyla'nn o neredeyse unuttuu kuma paras var, 'en nemli ey'. Yal kadn saygyla bunu antasndan karyor ve akile'nin annesine veriyor, kuma kan iinde. Bibi Gl, bir yandan glmserken, bir yandan da gzyalar pr pr akyor, teekkr ediyor. Allah'a kretmek iin de hemen bir dua okuyor. Evdeki btn kadnlar, kuma grmek iin koarak geliyorlar, Bibi Gl de isteyen herkese gsteriyor. Meryem'in kk kzlarnn bile kanl kuma parasna bakmalarna izin var. Kan olmasayd, kuma paras deil de Sakile evine gnderilecekti. Anaerkil Bir dn, biraz da lm gibidir. Dn sonrasndaki ilk gnlerde, gelinin ailesinin evinden cenaze kmasna yas tutulur. Bir kz ocuu kaybedilmi, satlm ya da bakasna verilmitir. zellikle de anneler yas tutar; o zamana kadar kz ocuklarnn ne yaptn, nereye gittiini, kimlerle grtn, ne giydiini, ne yediini en ince ayrntsna kadar bilen anneler. Gnlerinin byk bir blmn birlikte geirmi, birlikte uyanmlar, evi birlikte sprp, birlikte yemek yapmlardr. Dnden sonra kz evlat yok olur, bir aileden dierine gider. Tmyle... Her istediinde baba evini ziyaret edemez, sadece kocas izin verdii zaman evine gidebilir. Kzn ailesi de davet edilmeksizin kzlarnn yaad eve gidemezler. Mikrorayon 37. bloktaki bir dairede bir ana oturmu, bir saatlik yrme mesafesindeki kz iin yas tutmakta. Sakile, ister Kabil'in hemen dndaki Deh Hdeyde kynde olsun, isterse yabanc bir lkede kilometrelerce uzakta, hi fark etmez. Yanndaki iltede uyumad srece, yannda onunla birlikte ay iip badem ekeri yemedii srece, ayn derecede zlyor. Bibi Gl, Leyla'nn bulmamas iin iltesinin altna saklad bademlerden birini daha kryor. En kk kz Leyla, fazla yemesin diye annesine gz kulak oluyor. Zayflama kliniinde alan bir hemire gibi, ekerli ve yal besinleri yasaklyor, yemesine izin verilmeyen yiyecekleri gizli gizli yemeye alrsa, elinden ekip alyor. Zaman olduunda annesi iin zel, yasz yemekler yapyor. Ancak Bibi Gl, Leyla grmedii zaman yemek yalarn bakalarnn tabandan kendi tabana aktaryor. Yemek yann, erimi koyun yann ve yada kzartlm 'pakora'nn tadna ve kemiklerin iliklerini emerek yemeye baylyor. Yemek onun en gvenilir ka arac. Akam yemeinden sonra hl kendini a hissediyorsa, gece yataktan kalkarak tencereleri ve kap kaa syryor. Leyla'nn tm abalarna ramen Bibi Gl kilo veremiyor, tam tersine her biraz daha imanlyor. stelik her yerde kk depolar var, eski sandklar, baz hallarn alt, bir kutunun arkas ya da el antas. Burada stl karamela ekerlerini saklyor. Rengi bozulmu, unlam, ptrl, Pakistan mal karamela ekerlerini. En ucuzlarndan, ok tatl, bazlar ekimi bile. Olsun, yine de karamela ekerleri ya; renkli ambalaj zerinde inek resimleri var ve kimse bunlar aznda emdiini duymuyor bile. Bademleriyse sessiz sessiz krmas gerekiyor. Bibi Gl oturuyor ve kendine acyor. Odada yalnz. Hasr dekte oturmu, bademleri avucunun iinde saklarken saa sola sallanyor. Havaya bo bo bakyor. Mutfaktan tencere sesleri geliyor. Yaknda btn kzlar evden ayrlacak. Sakile yok oldu, Blble yaknda gidici. Leyla da kaybolur giderse, ne yapar bilmiyor. Ona bakacak kimsesi kalmayacak. "Kimse ben lmeden Leyla'y alamaz" diyor on dokuz yandaki kz iin. ok talibi kt, ama Bibi Gl hep hayr dedi. nk kimse Leyla'nn ona bakt gibi bakmyor. Bibi Gl'n kendisi artk i yapmyor. Kesinde oturup ay iiyor ve dnyor. alma hayat sona erdi onun. Bir anne, kzlarn bytp yetikinlie eritirdiinde, bir anlamda evin reisi olmutur, fikir verir, evlilikleri ayarlar ve ailenin moralini, daha dorusu kzlarnn moralini yksek tutmaya alr. Evden yalnz balarna kmamalarn, iyice rtnmelerini, aileden olmayan erkeklerle grmemelerini, sz dinlemelerini ve kibar olmalarn salar. Kibarlk, Bibi Gl'e gre en nemli meziyet. Sultan'dan sonra ailede en ok sz geen o.

Akl yine yksek kerpi duvarlar ardndaki akile'ye gidiyor. Yabanc duvarlar. Ayaklar altnda tavuklar ve on ksz ocukla avludaki kuyudan ar kovalarla su ekiini gznn nne getiriyor. Bibi Gl, yanl yapm olmaktan korkuyor. "Ya, yumuak bir adam deilse? Ev, akile'siz ne kadar da bo..." Kk dairenin kz gidince boald sylenemez. Drt odada on iki kii yerine imdi on bir kii yayor. Odalardan birinde Sultan, Sonya ve bir yandaki kzlar yatyor. kinci odada Sultan'n kardei Yunus ve en byk olu Mansur uyuyor. nc odada da geriye kalanlar: Bibi Gl, evlenmemi iki kz Blble ve Leyla, Sultan'n en kk iki olu kbal, Aymal ve Meryem'in olu, kuzenleri Fazl. Drdnc oda, kitaplar, kartpostallar, pirin ve ekmek, yazn klk, knsa yazlk elbiselerin sakland bir depo. Ailenin giyecekleri kocaman kutularda saklanyor, nk odalarn hibirinde dolap yok. Her gn bir eyi aramak iin saatler harcanyor. Ailenin kadnlar ayakta ya da oturarak, kyafetleri, ayakkablar, yamulmu bir antay, deforme olmu bir kutuyu, bir papyonu, bir makas ya da bir rty inceliyorlar. Eya ya kullanlmaya deer bulunuyor ya da incelenip geriye konuyor. Bir ey ok ender olarak pe atlyor, bylece kutularn adedi arttka artyor. Depo olarak kullanlan odada her gn yeni bir dzenleme yaplyor, biri en alttaki kutudan bir ey alacaksa, her eyin yer deitirmesi gerekiyor. Ailedekilerin giysileri ve vr zvrlarn barndran byk kutular dnda, ailede herkesin kilitli birer sand var. Kadnlar, anahtar elbiselerine takl olarak dolayorlar. Sandk, tek zel varlklar. Onlar her gn yerde, sandklarnn bana km olarak grmek mmkn, bir mcevheri karp bakyor, belki takyor, tekrar yerine koyabiliyorlar, ya da varln unuttuklar bir kremi srp, bir zamanlar birinin hediye ettii bir parfm koklayabiliyorlar. Bazen bir kuzenin resmine bakp, ryalara dalp gidebiliyor ya da Bibi Gl gibi, saklanm bir iki karamela ekeri, ya da biskviyi karabiliyorlar sandktan. Sultan'n kilitli bir kitap dolab var, cameknl bir dolap. indeki dosyalar grmek mmkn. Dolapta, Hafz ve Rumi'nin iir derlemeleri, yzlerce yllk seyahatnameler ve ssl bir atlas var. Sayfalar arasndaki gizli blmelerde para da saklyor Sultan. Afganistan'da gvenilir bir bankaclk sistemi yok. Bu dolapta Sultan, en sevdii eserlerini, imzal kitaplarn, bir ara okumaya zaman bulabileceini dnd kitaplarn saklyor, ancak btn gn kitapda geiyor. Sabah sekiz olmadan evden kyor, akam sekizde eve geliyor. O zaman da sadece biraz Latife ile oynamaya, yemek yemeye ve ailede o yokken olan bitenler hakknda kararlar almaya zaman kalyor o kadar. Genelde o da olmuyor, nk evdeki kadnlarn hayat olaysz geiyor, aralarnda dnen entrikalar da Sultan'n zmeye uramasna demeyecek kadar nemsiz. Dolabn alt blmndeyse Sonya'nn eyalar var. Bir iki gzel barts, taklar, biraz para, Latife'ye hediye gelen ama yoksul bir aileden gelen annesinin ok gzel bulduu iin oynamasna izin vermedii oyuncaklar. Latife'ye birinci ya gnnde armaan edilen Barbie bebek kopyas, yamulmu plastik kutusundan karlmadan kitapln tepesinde sergileniyor. Kitap dolab, apartman dairesindeki tek mobilya, ailenin ne televizyonu ne de radyosu var. Oday ssleyen tek ey, duvar kenarlarndaki ince ilteler ve byk, sert yastklar. ilteler, gece uyumak, gndz de zerlerine oturmak iin kullanlyor. Yastklar, gece ba yast oluyor, gndz de srt dayadnz yastklar. Yemek yenecei zaman yere muamba bir rt seriliyor. Herkes bunun evresinde bada kurarak oturup, elleriyle yemek yiyor. Yemekten sonra rt silinip, rulo halinde kaldrlyor. Odalarn souk beton taban, byk hallarla kaplanm. Duvarlar atlak iinde. Kaplar yamuk, birou kapatlamyor, ak duruyor. Baz odalar birbirinden ayran, kap aralklarna gerilen araflar yalnzca. Pencerelerdeki deliklere eski havlular tkanm. Mutfakta bir lavabo, bir gaz tp ve yerde duran bir elektrik oca var. Pencere pervazlarnda sebzeler ve bir gn ncesinden kalan yemekler duruyor. Raflar, kap kaa ya ve gazocann isine kar korumak iin perdelerle rtlm. Ancak ne kadar temiz tutmaya alrlarsa alsnlar, btn tezgh stleri, pencere pervazlar ve raflar Kabil'in o bitmek bilmeyen toz serpinisiyle kark bir ya tabakas ile kapl. Banyo ve tuvalet, mutfan iinde ufak bir hava delii olan, bir duvarla ayrlm kk bir blme. Odada yerdeki delik ve bir musluk dnda pek bir ey yok. Bir kede, ykanmak iin su stmaya yarayan bir odun sobas duruyor. Borularda su olduu zaman doldurulmak zere kocaman bir de su deposu var. Deponun zerinde asl kk rafta bir ampuan iesi, her zaman kapkara olan bir sabun, bir-iki di fras ve ptrl, azda belirsiz, kimyasal bir tad brakan in mal bir di macunu duruyor. "Bir zamanlar buras gzel bir apartman dairesiydi" diye anmsyor Sultan. "Her eyimiz vard, akan suyumuz, elektriimiz, duvarlarda asl resimlerimiz . Ancak daire, i sava srasnda yamaland ve yakld. Aile geri dndnde, dairenin tmyle talan edilmi olduunu grd, ellerinden geldiince onarmaya altlar. Han ailesinin yaad Mikrorayon'un en eski ksm, Mcahitlerin lideri Mesud'un kuvvetleriyle nefret edilen Glbeddin Hikmetyar'n adamlarnn atei arasnda kalmt. Mesud, Kabil'in byk bir blmn elinde tutarken, Hikmetyar ehir dnda bir tepede konulanmt. Birbirlerine roketlerle saldrdlar. Bunlarn ou, Mikrorayon'a isabet etti. kinci tepeyi zbek Abdl Raid Dostum'un askerleri tutarken bir ncsnde de ar dinci Abdl Rasul Sayyaf'n birlikleri vard. Bu birliklerin att bombalar da baka

semtlere yad. Cepheler, sokak sokak yer deitirdi. Sava beyleri, Taliban'n Kabil'e giriine kadar drt yl boyunca arptlar, sonunda da ehri 'Mslman talebeler'e brakp katlar. arpmalarn sona ermesinin zerinden alt yl gemesine ramen Mikrorayon hl bir sava alann andryor. Binalar mermi ve bombalarn atklar deliklerle dolu. Birok kii penceresini cam yerine saydam naylonlarla kapatyor. Apartman dairelerinin tavanlarnda atlaklar gze arpyor, en st katlarda, buralarda patlayan ve her eyi yakp ykan bombalardan byk oyuklar kalm geriye. sava srasndaki en zorlu atmalar, Mikrorayon'da gerekleti, burada yaayanlarn ou da kap gitti. Hikmetyar'n glerinin ele geirdii Mikrorayon'a bakan Marancan tepelerinde, savatan sonra hi kimse bu enkaz temizlemedi. Han ailesinin evinden on be dakikalk yrme mesafesindeki bu alanda fze rampalar, bombalanm tat aralar ve tanklar etrafa dalm yatyor. Bu blge bir zamanlar halkn piknik yapt bir tepenin yamac. 1933 ylndaki darbe srasnda ldrlen Nadir ah'n (Zahir ah'in babas) grkemli lahti de burada. Antmezardan imdi geriye kalan sadece bir enkaz, lahtin kubbesi deliklerle dolu, stunlar krlm. ah'n karsnn hemen yaknndaki daha mtevaz grnen antmezar, iyiden iyiye kt durumda. ehre bir iskelet gibi hayal meyal uzanan lahtin mezar ta kk paralara blnm. Belli ki birileri hangi Kuran suresinin burada yazldn grebilmek iin talar yan yana getirmeye alm. Tepenin btn yamac maynlanm, roket kovanlar ve hurda metaller arasnda bar anmsatan eyler de var. Bir dizi yuvarlak ta arasndan kavunii kadife iekleri bitmi, Marancan tepelerinde i savaa, kurakla ve Taliban'a ramen ayakta kalan yegne varlklar. Tepeden bakldnda Mikrorayon, Sovyetler Birlii dneminden kalan herhangi bir semti anmsatyor. Binalar da Ruslardan armaan. 50'li ve 6O'l yllarda Sovyet mhendisler, Sovyetler Birlii'ni dolduran ve Kru-ev bloklar denilen binalar yapmak zere Afganistan'a gnderildiler. Bunlar Kaliningrad ve Kiev'deki binalarn tpatp ayns olarak ina edildiler; be katl bloklarda iki, ya da drt odal apartman daireleri olarak. nsan bu binalara biraz yaklanca, harap grnlerinin sradan Sovyet bakmszlndan deil, bombalar ve savatan kaynaklandn anlyor. Bina girilerindeki beton banklar bile paralanm, bir zamanlar asfaltla kapl toprak yollarda devrilmi molozlara dnmler. Rusya'da bu banklarda babukalar, bastonlar, byklar ve bartleriyle yal kadnlar oturur, bloklarda yaayan herkesi ve her olan biteni izlerler. Mikorayon'da ise evlerin dnda sadece yal adamlar oturup konuuyor ve tespih ekiyorlar. Hl ayakta durmay baaran ve clz bir glge salayan bir iki aacn altnda oturuyorlar. Kadnlar, burkalarnn altndaki alveri torbalaryla hzla nlerinden geiyor. Bir kadnn durup komusuyla konumas ender rastlanan bir durum. Mikrorayon'da kadnlar konumak isterlerse birbirlerini ziyarete gider ve kendi aileleri dnda hibir erkein onlar grmemesine dikkat ederler. Evler, Sovyetlerin eitlik anlayna gre de yaplm olsa, ne evlerin iinde ne de dnda eitliin var olduu sylenebilir. Bu bloklarn amac snfsz bir toplumda, snfsz apartman daireleri yaratmakt, ancak Mikrorayon'daki apartmanlar orta snflarn yaad konutlar olarak biliniyor. Bloklar ina edildiinde, Kabil evresindeki kerpi ky evlerinden kp, musluklarndan su akan dairelere tanmak kat sahiplerine yksek bir stat salamt. Buraya mhendisler, retmenler, kk dkkn sahipleri ve TIR ofrleri tand. Ancak ounluun tm varln kaybettii ve her eyin geriye gittii bir lkede, orta snf kavram pek bir anlam ifade etmiyor. Bir zamanlar zenilen ve su tesisatna sahip olan evler son on ylda gln duruma geldi. Sabahlar birinci kattaki dairelerin borularnda birka saat souk su oluyor. Sonra bitiyor. kinci kata arada srada geliyor su, st katlaraysa hi kmyor, nk su basnc yeterli deil. Evlerin dna kuyular kazlm ve her gn, bir sr ocuk su kovalaryla, ieler ve tencerelerle merdivenlerden inip kyorlar. Elektrik de bu bloklarn gururuydu. imdi, elektrik ounlukla kesik. Kuraklk nedeniyle elektrik datm sraya balanm. Dairelere iki gnde bir, akam alt ile on aras drt saat elektrik veriliyor. Bir semte elektrik verilirse br semt karanlkta kalyor. Bazen her tarafta elektrik kesiliyor. O zaman ortaya gaz lambalar karlyor ve gaz yandan kan is, gzleri yakp sulandrsa da lo kta oturuluyor. Kurumu Kabil nehrinin yaknnda, en eski bloklardan birinde oturuyor Han ailesi. Bibi Gl burada oturmu, byd kyden uzaktaki bir beton lnde hapis, hayata karamsar baklarla bakyor. Bibi Gl, kocas ldnden beri mutlu olamyor. Onu tanyanlara gre ok alkan, mmin, sert ama adil bir adamd. Babas ldkten sonra taht Sultan devrald. imdi onun sz kanun. Kar kanlar, nce azarlanarak cezalandrlyor sonra da dayakla. Sadece ayn at altndakilere hkmetmekle kalmyor, evlenip kendi evlerine kan kz kardelerine de karyor. Kendinden iki ya kk erkek kardei her karlatnda elini pyor, Sultan'a kar gelmeyegrsn ya da daha da kts, yannda bir sigara yakmasn, vay haline. Byklere her koulda sayg gstermek gerek. Azar ya da dayak ie yaramazsa, baka bir cezaya geliyor sra: Reddetmek. Sultan, ne kk erkek kardei Ferit'le ne de onun hakknda konuuyor. Ferit onun dkknnda almay reddedip, kendi kitap dkkn ve ciltevini atndan beri, Sultan onunla konumay reddediyor. Ailenin dier yelerinin de Ferit'le konumas yasak. Ferit'in adn duymak bile istemiyor. Artk Sultan'n erkek kardei deil o.

Ferit de Mikrorayon'da bombalanm apartman dairelerinden birinde oturuyor, birka dakikalk mesafede. Sultan, kitabevine almaya gidince Bibi Gl, Sultan'n haberi olmadan, Ferit ve ailesini ziyarete gidiyor. Kardeleri de ayn eyi yapyorlar. Sakile, yasaa ramen, dnden nce kardeinin davetini kabul etti, Sultan'a da teyzelerinden birine gittiini syledi. Bir gen kz evlenmeden nce, btn akrabalarnn onu veda yemeine armas dettir. Btn aile kutlamalarna Sultan davet edilir, erkek kardei deil. Kuzen, amca ve teyzelerinden hibiri Sultan'la dman olmaya cesaret edemez, bu hem zor gelir hem de onlar iin ekonomik adan dezavantajl olabilir. Ancak en ok sevdikleri Ferit'tir. Ferit'le Sultan arasnda neler getiini kimse tam olarak hatrlamyor. Ferit bir gn, aabeyinin yanndan hmla ayrlm, Sultan da arkasndan "aramzda her ey tmyle bitti" diye barmt. Bibi Gl, barmalar iin onlara yalvaryor ama iki karde, buna omuz silkiyorlar. Sultan, kklerin her koulda zr dilemesi gerektiini dnd iin. Ferit, hatann Sultan'da olduunu dnd iin. Bibi Gl, on tane ocuk dourdu. On drt yandayken ilk kz Feruze geldi dnyaya. Sonunda btn hayat anlam kazanmt. ocuk gelin olarak geirdii ilk yllarda ok alamt. imdi, hayat sevmeye balamt. En byk ocuk olan Feruze iin okula gitmek sz konusu bile deildi, aile yoksuldu. Feruze su tad, evi sprd ve kk kardelerine bakt. On be yandayken, krk yanda bir adama gelin gitti. Adam zengindi ve Bibi Gl, parann mutluluk getireceini dnd. Feruze gzel bir kzd, tam yirmi bin Afgani balk paras aldlar onun iin. Ama kocas iki iiyor ve kumar oynuyordu, hem kendi hayatn harcad hem de tm parasn. Feruze'nin yllar boyu ocuu olmad, bu da onun iin byk bir utan kayna oldu. Sonunda bir erkek, bir kz ocuunu evlat edindi. imdi ona bakan olu, ayn zamanda evlatlk kz kardeine, kendi karsna ve alkolik babalna da bakyor. Feruze'nin kk ailesi de Bibi Gl'n birka adm tesinde, Mikrorayon'da oturuyor. Ondan sonra doan iki ocuk, bebekken ldler. Afganistan'da doan ocuklarn drtte biri be yan doldurmadan lyor. Dnyada ocuk lmlerinde en st sray Afganistan alyor. ocuklar, kzamk, kabakulak, souk algnl ve en ok da ishalden lyorlar. Birok anne baba, her ey naslsa abucak dar kar mantyla ocuk ishal olduunda ona hibir ey vermemeleri gerektiini dnyorlar. Burada, bu hastal kurutarak yok edebileceklerini zannediyorlar. Binlerce ocuun hayatna mal olan yanl bir inan. Bibi Gl artk onlarn neden ldklerini hatrlamyor bile. "ldler ite" diyor. Sonra Sultan geldi dnyaya, sevgili Sultan, sayg duyulan Sultan. Bibi Gl en sonunda yaayan bir olana kavuunca, kocasnn ailesi iindeki pozisyonu glendi. Bir gelinin deeri kzlk zaryla, bir zevcenin deeri de dourduu olanlarla llr. Aile yoksul olmasna ramen, Sultan en byk olan ocuu olarak her eyin en iyisini ald. Feruze iin aldklar balk paras, Sultan'n okul parasna kullanld. Daha kk bir olan ocuuyken bile ailede nder bir role sahip oldu, babas ona sorumluluk verdi. Yedi yandayken, okula gitmenin yan sra tam zamanl bir ii vard. Sultan'dan bir iki yl sonra Ferit dnyaya geldi. Srekli kavga edip ban belaya sokan, eve yrtlm giysiler ve burnu kanayarak gelen haar bir ocuk. Anne ve babasndan habersiz iki ve sigara iiyordu ama sakin olduunda da ok iyi kalpli olduu kyordu ortaya. Bibi Gl ona bir kz buldu, imdi evli, iki kz ve bir olu var. Ama Mikrorayon 37. Blok'taki daireye girmesi yasak. Bibi Gl iini ekiyor. ki olu arasndaki dmanlktan kalbi neredeyse paralanacak. "Neden makul olamyorlar sanki?" Sonra, Nazr Ahmet dodu. Bibi Gl onu dndnde, gzyalar pr pr akyor. Nazr Ahmet sakin bir ocuktu ve okulda da baarl bir renciydi. Kabil'deki liseye devam ediyor ve Sultan gibi mhendis olmak istiyordu. Ancak bir gn eve gelmedi. Snf arkadalar, askeri polisin gelerek snftaki iri yar ocuklar gtrp zorla askere aldklarn sylediler. Bu, Sovyet igali srasnda oluyordu. Afgan yetkililerinin askeri birlikleri, Sovyetlerin kara kuvvetleri olarak kullanld, Mcahitlere kar en n srada yer aldlar. Mcahitlerin askerleri daha iyiydi, araziyi iyi tanyorlar ve dalarda kazdklar siperlerde saklanyorlard. Burada, Ruslarn ve mttefikleri olan Afgan kuvvetlerinin dalara ilerlemesini beklediler. Byle bir da geidinde kayboldu Nazr Ahmet. Bibi Gl onun hl hayatta olduuna inanyor. Belki de esir alnd. Belki hafzasn kaybetti, belki baka bir yerde halinden memnun yayor. Her gn Allah'a, olunun geri dnmesi iin dua ediyor. Nazr Ahmet'ten sonra Blble geldi dnyaya, babas hapse girdiinde zntden hasta olan ve btn gn evde oturup havalara bakan Blble. Birka yl sonra doan Meryem daha hareketliydi. Zeki ve gayretli bir ocuktu, okulda da baarlyd. Gzel bir kz oldu kt ve abucak bir sr hayran oldu. On sekiz yanda kendi kynden biriyle evlendirildi. Bibi Gl, bir dkkn olan gencin iyi bir koca olduunu dnmt. Meryem, kocasnn ailesinin evine tand, erkek kardei ve annesiyle ayn evde yayordu. Yapaca i oktu, nk kocasnn annesi ellerini kullanamyordu. Elleri bir frnda yanmt. Bir iki parma yok, dierleri birbirlerine gemi. ki yarm baparma var, yemeini kendisi yiyebiliyor ve basit ev ilerini yapabiliyor, kk ocuklara bakyor ve eyalar gvdesine iyice yaptrarak tayabiliyor.

Meryem, yeni evinde ok mutluydu, taa ki i sava balayana kadar. Meryem'in kuzenlerinden biri Celalabad'da evlenecei iin gvenli olmayan yollara ramen dne gitmeye karar verdiler. Kocas Kerimullah, dkkna bakmak iin Kabil'de kald. Bir sabah dkkn amak zereyken iki ate arasnda kald. Bir kurun tam kalbine isabet etti ve orackta hayatn yitirdi. Meryem yl alad. Sonunda Bibi Gl ve Kerimullah'n annesi Meryem'i, kocasnn erkek kardei Hazm'la evlendirmeye karar verdiler. Bakacak baka bir ailesi oldu, ocuklarnn ve yeni kocasnn hatr iin kendine eki dzen verdi. imdi beinci ocuuna hamile. Kerimullah ile evliliinden olma en byk olu on yandaki Fazl, imdiden almaya balad. Kitap kasalarn tayor, Sultan'n dkknlarndan birinde kitap satyor ve Meryem'in ykn biraz olsun hafifletmek iin Sultan'n yannda yayor. Sonra Yunus dodu, Bibi Gl'n gzdesi. Annesinin zerine den, ufak tefek hediyeler getiren, srekli istedii bir ey olup olmadn soran hep o. Yemekten sonra btn aile iltelerde oturduunda kafasn annesinin kucana koyup uzanan ve uyuyan da o. Annelerinin doum tarihini tam olarak hatrlad tek evlat Yunus, nk Zahir ah'm bir darbe sonucu iktidardan dt gn, 17 Temmuz 1973'te dodu. br ocuklarn ne doum gnleri ne de doum yllan var. Sultan'n ktlarnda doum tarihi 1947 ile 1955 arasnda deiiyor. Sultan, ilkokul, ortaokul, lise ve niversite yllarn, ilk sava, ikinci sava ve nc sava yllarn birbirine ekleyip bir hesap yaptnda elli yann stnde olmas gerektiine kanaat getiriyor. Herkes kendi yan bu ekilde hesaplyor. Kimse bilmedii iin de, isteyen istedii ya syleyebiliyor. Sakile byle bir hesapla otuz yanda olduunu sylyor ama be-alt yl daha byk de olabilir. Yunus'tan sonra Bair geldi dnyaya. Annesi onu grc usulyle Kanada'daki bir akraba kzyla evlendirdikten sonra orada yaamaya balad. ki yl nce evlenip, tandktan sonra hi grmedi onu. Bibi Gl bir damla gzya daha dkyor. ocuklarndan uzakta kalmaktan daha kt bir ey bilmiyor Bibi Gl. Sandnn dibindeki badem ekerleri dnda, hayatta tek sahip olduu eyler onlar, Sonra Tacmir dodu. Bibi Gl'n durmadan yemek istemesinin nedeni de o oldu. Doumdan birka gn sonra, ocuu olmayan bir akrabaya vermek zorunda kald yeni domu olunu. St gslerinden tayor, Bibi Gl alyordu. yi olduunu biliyor ama yine de olunu kaybetmenin acs iini yakyor. Onunla karlatnda, kendi olu olduunu belli etmiyor, imdiki annesine sz verdi nk. En kk kz Leyla. Ailede ilerin ounu stlenen akll, alkan Leyla. On dokuz yanda, tekne kaznts olarak herkesten stat olarak daha aada. En genleri, bekr ve kz. Bibi Gl onun yandayken, drt ocuk dnyaya getirmiti, ikisi bebekken len, dier ikisi de yaayp bu gnlere gelen. Ama bunu dnmyor imdi. imdi, aynn souduunu ve meye baladn dnyor. Bademleri iltesinin altna saklyor, birinin yn aln getirmesini istiyor. "Leylaa!" diye baryor. Leyla tencerelerini brakp geliyor. Gnaha Davet eri gne yla giriyor. Dalgalanan bir zarafet, karanlk odaya szlyor. Mansur, uyuklamaktayken, baklar keskinleip raflar arasnda ar ar ilerleyen bu yarata taklyor. "Yardmc olabilir miyim?" Hemen, gen ve gzel bir kzla kar karya olduunu fark ediyor. Duruundan, ayaklarndan, ellerinden, antasn tamasndan anlyor bunu. Uzun, beyaz parmaklar var. "Liseler in Kimya var m sizde?" Mansur, en profesyonel bakn taknyor. Kitabn onlarda olmadnn farknda, ama kza kendisiyle dkknn en i ksmlarna gelmesini sylyor. Raflarda kitab ararken iyice yaknnda duruyor, kzn parfm burnunu gdklyor. Uzanyor, eiliyor, kitab ararm gibi yapyor. Ara sra ona dnyor ve gzlerindeki glgeleri inceliyor. Kitabn adn daha nce hi duymam. "Maalesef kalmam, ama evde bir iki tane olacakt. Yarn urarsanz, getiririm kitab size." Ertesi gn, kimya kitab olmadan, kafasnda bir planla gzeller gzelini gn boyunca bekliyor. Beklerken, srekli yeni dler kuruyor. Hava kararyor ve dkkn kapatma saati geliyor. Hsran iinde atlak camlar geceleri koruyan kepenkleri hzla arparak kapatyor. Sonraki gn hi keyfi yok, boynunu bkp tezghn gerisinde oturuyor. Oda yar karanlk, elektrikler kesik. Gne klarnn huzmelerinde tozlar uuuyor ve oday iyice kasvetli bir hale getiriyor. Mteriler kitap sormaya geldiklerinde, tam bann zerindeki rafta duruyor bile olsa Mansur, kitabn onlarda olmadn sylyor. Babasnn kitap dkknna zincirlendiine, cuma gnleri bile tatil yapamadna, babasna okumasna, bisiklet almasna veya arkadalaryla bulumasna izin vermedii iin fkeleniyor. Raflardaki tozlu eserlerden nefret ediyor. Aslnda, btn kitaplardan nefret ediyor, hep nefret etmiti, babas onu okuldan aldktan sonra da hibir kitab okuyup bitirememiti. Karamsar dncelerinden yumuak ayak sesleri ve ar bir kuman hrtsyla ayrlyor. Daha nce olduu gibi, gne nn tam ortasnda duruyor kz, kitap tozlar, etrafnda dans "ediyor. Mansur sevinle frlayp kalkmamak iin kendini zor tutuyor ve kitap kimliini takmyor.

"Sizi dn bekliyordum" diyor profesyonel bir edayla. Kitap evde, ama kanc basm, hangi cilt, hangi fiyat kategorisini istediinizi bilemediim iin getirmedim. Bu kitabn o kadar ok basks yaplm ki hepsini birden yanma alamadm. Benimle gelip istediinizi seebilir misiniz? Burka ona akn bir halde bakyor. Emin olamadan antasyla oynuyor. "Sizin evinize mi?" Bir an konumadan karlkl bakyorlar. Sessizlik en kolay ikna arac diye dnyor Mansur ama heyecandan titriyor. Cretli bir davetle geldiinin farknda. "Kitaba ihtiyacn var deil mi?" diyor sonunda. Kz, alacak bir ekilde gelmeye karar veriyor. Otomobilin arka koltuunda dikiz aynasndan Mansur'u grebilecek bir ekilde oturuyor. Mansur konuurlarken, aynadan baklarn yakalamaya alyor. "Gzel bir araba" diyor kz, "senin mi?" "Evet ama o kadar da iyi bir araba deil" diye cevap veriyor Mansur kaytszca. Bylece araba olduundan gzel, kendisi de olduundan daha zengin grnyor. Kabil'in sokaklarnda arka koltuktaki burkayla amaszca dolayor. Evde kitap filan yok zaten, ayrca babaannesi ve btn halalar da evde. Tanmad birinin bu kadar yaknnda oturmak onu huzursuz ediyor ve heyecanlandryor. Anlk bir cesaretle yzn grmek istediini sylyor. Birka saniye donup kalyor kz, sonra burkasnn n ksmn ayor ve Mansur'la aynada gz gze geliyorlar. Zaten anlamt, harika, kocaman, siyah ve srmeli gzleriyle ok gzel bir kz, ondan birka ya byk. stisnai kurnazl, srarl cazibesi ve ikna yeteneiyle, kza kimya kitabn unutturup bir lokantada yemee davet ediyor. Arabay durduruyor, kz gizlice arabadan dar kp, Marco Polo lokantasnn merdivenlerinden arabuk trmanyor. Mansur mnde ne varsa smarlyor; tavuk i, kebap, mant, bol kuzu etli pilav ve tatl olarak da am fstkl muhallebi. Yemek sresince kz gldrmeye, seilmi olduuna ikna etmeye alyor, daha fazla yemesi iin zorluyor. Lokantann bir kesinde srt herkese dnk, burkas rtl oturuyor. atal ve baa dokunmuyor, Afganlarn ounluu gibi parmaklaryla yiyor. Kendinden bahsediyor, ailesinden, derslerinden, ama Mansur dinlemiyor bile, ok heyecanl. Bir kzla ilk bulumas. Tmyle yasak bir buluma. Giderlerken garsonlara ok bahi veriyor, renci kzn gzleri kocaman alyor. Elbisesinden zengin olmadn anlyor, ama yoksul da deil. Mansur, dkkna geri dnmek zorunda, burka bir taksiye atlyor, Taliban dneminde bu hem taksi ofr hem de kzn krba ve hapis cezas ile cezalandrlmasna neden olurdu. Lokantadaki buluma da mmkn olamazd, ayn aileye mensup olmayan bir adam ve bir kadn sokakta birlikte yryemez, kzn burkasn herkesin iinde amas sz konusu bile olamazd. Bunlar deiti. Mansur'un ansna. Kza kitab ertesi gn getireceine sz veriyor. Ertesi gn, btn dnd, kz gelince ne yapaca. Kitap rolnden kp, Don Juan rolne girmesi lazm. Mansur'un akn diline dair tek tecrbesi, dramatik konumalarn birbirini izledii Hint ya da Pakistan filmleri. Filmler, iki insann karlamasyla balayp, nefret, ihanet ve hayal krklndan sonra sonsuza dein ak vaad eden toz pembe szlerle sona erer, gen bir Don Juan iin de iyi bir okul saylabilir. Tezghn gerisinde, bir dizi kitap ve kt yn arasnda, renci kzla yapaca konumann hayalini kuruyor. "Dn benden ayrldktan sonra her saniye seni dndm. Senin zel biri olduunu biliyordum, benim iin yaratldn. Benim kaderimsin sen!" Bundan holanaca kesin, sonra da gzlerinin iine bakacak, hatta belki bileinden tutup, "Seninle yalnz kalmalym. Seni batan aa grmem gerek, gzlerinde boulmak istiyorum" diyecek. Ya da daha ekingen davranp: "ok ey istemiyorum, sadece yapacak bir eyin olmad zaman buraya urayabilsen, en azndan haftada bir kez" diyecek. Kimbilir belki de vaatlerde bulunmas gerekecek: "Ben on sekiz yana girdiimde, evlenebiliriz." Pahal arabas olan Mansur roln oynamas gerek, k dkkn sahibi Mansur, bol bahi veren Mansur, batl kyafetler giyen Mansur. Onu, kendisiyle birlikte ulaaca hayata zendirmesi gerek: "Byk bir evin ve bir sr hizmetin olacak, yurt dnda tatillere kacaz." Ona seilmi kii olduunu hissettirmesi ve onun iin ne kadar anlam ifade ettiini gstermesi lazm. "Yalnzca seni seviyorum. Seni grmediim her saniye bana ac veriyor." Hl ondan istediini yapmazsa daha da abartp: "Beni terk edeceksen, nce ldr beni! Yoksa btn dnyay yakarm" demesi lazm. Ancak kz renci, lokantaya gittiklerinin ertesi gn gelmiyor. Ondan sonraki gn de gelmiyor, daha ertesi gn de. Mansur, cmlelerini prova etmeye devam ediyor, ama giderek umudunu yitiriyor. Onu beenmedi mi? Acaba ailesi ne yaptn m kefetti? Eve mi kapattlar onu? Acaba birisi grp babasna m syledi? Bir komu, bir akraba? Aptalca bir ey mi syledi acaba? Elinde denei ve kafasnda byk kavuuyla yal bir adam giriyor dkkna ve Mansur'un dnce sarmaln durduruyor. Homurdanarak selam veriyor ve din bir kitabn olup olmadn soruyor. Mansur sinirli bir ekilde kitab buluyor ve tezghn zerine atyor. Don Juan Mansur deil o imdi, sadece Mansur, pembe dleri olan kitapnn olu.

Her gn geri dnmesini bekliyor. Her gn, o gn de gelmediinin bilinciyle kepenkleri kapatyor. Dkknda geirdii saatler, giderek daha da dayanlmaz oluyor. Sultan'n kitap dkknnn bulunduu sokakta baka kitaplar, krtasiyeciler, ciltiler ve fotokopiciler de var. Rahimullah bu dkknlardan birinde alyor. Sk sk Mansur'un dkknna ay imeye ve konumaya geliyor. Bugnse Mansur derdini anlatmak iin onun alt dkkna gidiyor. Rahimullah glyor sadece. "ansn bir rencide deneme hi. Onlar ok iffetli olurlar. Paraya ihtiyac olan birini dene. En kolay dilenciler. Birou hi de fena deil. Ya da Birlemi Milletler'in ya ve un datt yere git. Orada bir sr gen dul duruyor." Mansur'un az bir kar ak kalyor. En ok ihtiyac olanlara, ncelikle de savata kocalar lm ocuklu dul kadnlara yiyecek datlan keyi biliyor. Ayda bir erzak yardm alyor ve kede durup bu erzan bir ksmn satarak para kazanmaya alyorlar. "Oraya git ve gen grnen birini bul. Bir ie ya satn al ondan ve buraya gelmesini syle. 'Benimle dkkna gelirsen, ilerde sana yardm ederim' diyorum ben genellikle. Geldiklerinde de biraz para verip arkadaki odaya alyorum onlar. Burkayla gelip burkayla gidiyorlar, kimse phelenmiyor. Ben ihtiyacm gryorum, onlar da ocuklar iin para kazanyorlar." Mansur kapy ap arkadaki odada ilerin nasl olduunu gsteren Rahimullah'a inanmayan gzlerle bakyor. Oda, bir iki metre kareden byk deil. Yere mukavva kutular serilmi, pis ve stlerine baslm. Karanlk lekeler ilerine ilemi. "Peesini, elbisesini, ayakkablarn, pantolonunu ve i amarlarn karyorum. eri bir kez girdiler mi artk ok ge. Barmak mmkn deil, birisi yardmlarna gelse bile, kendi sular naslsa. Skandal byle bir kadnn hayatn mahveder. Dul kadnlarla i kolay. Ancak gen kzlar olursa, bakireler, bacaklarnn arasnda yapyorum. Sadece bacaklarn iyice kapatmalarn sylyorum. Ya da arkadan yapyorum, anlarsn ya arkadan" diyor tacir. Mansur, ok olmu bir ekilde satcya bakyor. Bu kadar m kolay? O gn leden sonra mavi burka ynlar arasnda durduunda, o kadar da kolay olmadn anlyor. Bir ie ya satn alyor. Ona ieyi uzatan eller ptr ptr ve yal. Etrafna bakmyor ve sadece yoksulluk gryor, ieyi arabann arka koltuuna atp hzla oradan uzaklayor. Filmlerden, repliklerini ezberlemekten vazgeti artk. Ama bir gn bunlarn iine yarayabileceini dnyor. Bir gn gen bir kz, dkkna gelip ngilizce bir szlk soruyor. Mansur, en sevimli halini taknyor. Yeni balayanlar iin ngilizce kursuna yazldn reniyor. Alicenap kitap olu, ona yardm edebileceini sylyor. "Buraya ok insan gelmiyor, istersen devlerinde yardmc olabilirim sana ara sra." Yardm, kanepede balayp, bir rafn arkasnda devam ediyor, evlilik vaaatleri ve sonsuza kadar ballk szleri veriliyor. Bir gn burkasn kaldrp pveriyor. Kz Mansur'dan kendini kurtarp kayor ve bir daha hi gelmiyor. Bir gn, sokaktan bir kz getiriyor, hayatnda hi kitap grmemi, okuma yazma bilmeyen biri. Kz, dkknn nndeki otobs duranda durup otobs beklerken, ona bir ey gstereceini syleyerek dkkna davet ediyor. Kz gzel; gzel ve yumuack. Ara sra dkkna geliyor, ona da toz pembe bir gelecek vaadediyor. Bazen, burkasnn altndan ona dokunmasna izin veriyor kz. Kendisini kirlenmi hissediyor. Benim kalbim kt, diye gnah karyor kk kardei kbal'e. Bu kzlar dnmemesi gerektiini biliyor. Bir gn Mansur ay imek iin uradnda, "Neden bu kzlar bu kadar skc" diyor Rahimullah. "Nasl skc?" diye soruyor Mansur. "Kzlar filmlerdeki gibi deil. Kaskatlar, ylece yatyorlar" diye aklyor yaa biraz daha byk olan Rahimullah. Bir iki tane porno film gemi eline ve Mansur'a filmlerden ayrntlar anlatyor, kadnlar ne yapyor, nasl grnyorlar. "Ben onlara nasl davranacaklarn anlatyorum, ama beceremiyorlar" diye i geiriyor. Mansur da iini ekiyor. Dkkna kk bir kz geliyor. Belki on iki, belki on drt yanda. Kirli bir el uzatyor onlara ve yalvaran baklarla bakyor. Banda ve omuzlarnda krmz ieklerle ssl kirli beyaz bir barts var. Burka giymek iin henz kk. Ergenlie girdikten sonra giymesi daha doal. Dkknlara sk sk dilenciler geliyor. Mansur onlar hemen kap dar ediyor. Ancak Rahimullah ayakta ylece bakakalyor ve ocuksu, kalp eklindeki yz seyrediyor, cebinden on tane banknot karyor. Dilenci kz, paralara kocaman gzlerle bakyor ve hemen almak iin atlyor. Ancak tam alacakken Rahimullah elini geri ekiyor. Eliyle havada byk bir daire iziyor ve gzlerine bakyor. "Hayatta hibir ey bedava deil" diyor. Kzn eli donup kalyor. Rahimullah ona banknotlardan ikisini veriyor.

"Bir hamama git, ykan ve ondan sonra geri gel, gerisini o zaman vereceim." Paralar abucak elbisesinin cebine koyuyor ve yznn yarsn kirli krmz iekli bartsnn ardna gizliyor, ona tek bir gzle bakyor. Bir yananda eski bir ark banndan kalma bir iz var. l sinekleri de alnnda iz brakmlar. Geri dnp gidiyor, clz vcudu Kabil sokaklarnda kayboluyor. Birka saat sonra yeni ykanm olarak geri geliyor. Mansur yine orada. "Haydi bakalm" diyor Rahimullah kendi kendine, kzn kirli elbisleri hl zerinde olmasna ramen. "Benimle arka odaya gel bakalm, parann gerisini orada vereceim" diyerek glmsyor ona. "Dkkna gz kulak ol bu arada" diyor Mansur'a. ocuk ve Rahimullah uzun bir sre ortadan kayboluyorlar. Satc, iini bitirdikten sonra, giyiniyor ve mukavva kutularn zerinde yatan kza, kprdamamasn sylyor. "Kz senin" diyor Mansur'a. Mansur ayakta ona ylece bakyor. Arka odann kapsndan ieri yle bir bak frlattktan sonra, dkkndan koarak kyor. Hz. Ali'nin ars Gnlerce midesi bulanyor. Balanamaz, diye dnyor, affedilemez. Ykanmaya alyor, ama pek bir yarar olmuyor. Dua etmeye alyor, faydas yok. Kuran'da bir zm aryor, camiye gidiyor, ama kendisini kirlenmi hissediyor, kirlenmi. Son zamanlarda aklndan geen irkin dnceler, onu kt bir Mslman yapt. Allah beni cezalandracak. Bir insann yapt her ey, kendisine geri dner, diye dnyor. Bir ocuk. Bir ocua kar gnah iledim. Onun rzna geilmesine ses karmadm. Hibir ey yapmadm. Aradan biraz zaman geip de dilenci kz olayn biraz unutunca, mide bulants yerini yaamdan yorulmulua brakyor. Hayat skyor onu, her gn yapmak zorunda olduu eyler, gnlk tela, herkese, her eye sinirleniyor. Onu dkkna ivileyen babasna kzgn, oysa yaam baka yerde devam ediyor. "On yedi yandaym" diye dnyor. "Ve hayat balamadan bitti." Tozlu tezghn ardnda dirsekleri masada, elleri alnnda oturup somurtuyor. Kafasn kaldrp evresine bakyor. slamiyet, Hazreti Muhammed zerine yazlm kitaplar, Kuran- Kerim'in yorumlar. Afgan destanlarna, Afgan krallar ve hkmdarlarnn biyografilerine, ngilizlere kar yaplan savalara dair kaln eserlere, Afganistan'daki deerli talar anlatan nefis kitaplara, Afgan nak sanatn reten ders kitaplarna, Afganistan'da gelenek ve grenekleri anlatan ince fotokopilere ters ters baktktan sonra yumruunu masaya vuruyor. "Neden Afganl olarak dodum? Afganl olmaktan nefret ediyorum. Btn bu hogrsz kurallar ve gelenekler beni yava yava ldryor. Ona sayg, buna sayg, hibir zgrlm yok, hibir eye karar verme hakkm yok. Sultan'n ilgilendii tek ey, kitaplarndan gelen paralar saymak" diye dnyor. "Alsn kitaplarn kna soksun" diyor sesini hafife ykselterek. Kimsenin duymam olduunu umarak evresine baknyor. Allah ve peygamberlerinden sonra Afganistan'da sosyal olarak en yksek mevkide "baba" yer alyor. Ona kar kmak imknsz, Mansur gibi inat biri iin bile... Herkesi ineyip geiyor, herkesle tartyor, teyzeleri, halalar, kardeleri, annesi, ama hibir zaman babasna kar koymuyor, hibir zaman. "Ben bir kleyim" diye dnyor, "boaz tokluu ve temiz kyafetler iin lesiye alyorum." Mansur, her eyden ok okumak istiyor. Pakistan'da yaad dnemleri ve arkadalarn zlyor. Burada arkada edinmeye zaman yok, tek arkada Rahimullah' ise artk grmek bile istemiyor. Afganllarn yeni yl Nevruz'un hemen ncesindeyiz. lkede byk kutlamalar iin hazrlk yaplyor. Son be yldr bu kutlamalar Taliban tarafndan yasaklamt. Taliban, buna Tanrszlarn bir kutlamas olarak bakm, gnee tapmak olarak alglamt, nk bunun kayna ran'da milattan nce altnc yzylda ortaya kan Zerdt, yani "atee tapanlarn" diniydi. Bylece Taliban, ylba kabul edilen bu gnde, Hz. Ali'nin mezarnn olduu Mezar- erife yaplan hac geleneini de yasaklam oldu. Haclar yzyllarca gnahlarndan arnmak, merhamet dilenmek, ifa bulmak ve geceyle gndzn eit olduu 21 martta balayan Afgan takvimine gre yeni yl karlamak zere Hz. Ali'nin mezarn ziyaret ettiler. Hz. Ali, Hz. Muhammed'in kuzeni ve damadyd ve drdnc halife oldu. iiler ve Snniler arasndaki anlamazlk ondan kaynaklanyor. iiler iin Hz. Ali, Hz. Muhammed'den sonra ikinci nemli kii, Snniler iinse drdnc srada yer alyor. Ancak Mansur ve Afganllarn ounluu gibi Snni Mslmanlar iin de slamiyetin byk kahramanlarndan biri. Elinde klcyla, cesur bir savayd, diyor tarih. Hz. Ali, Mekke'de 658 ylnda ldrld ve tarihilerinin ounluuna gre Irak'da Kufa'da gmld. Ancak Afganllar, dmanlarnn halifenin vcudunu paralara ayrp yok etmesinden korktuklarndan, mritlerinin Hz. Ali'nin naan tekrar kazp kardklarn iddia ediyorlar. Hz. Ali'nin vcudu daha sonra beyaz dii bir deveye yklenmi ve koabildii kadar komas salanm. Yorulup dt yerde gmlecekmi. Efsaneye gre buras Mezar- erif, yani 'Kutsal mezar'. Be yzyl boyunca, mezarn zerinde kk bir ta dnda hibir ey yokmu, ancak 1100'l yllarda yerel bir molla Hz. Ali'yi ryasnda grd iin burada kk bir trbe ina edilmi. Sonra Cengiz Han gelip trbeyi yerle bir etmi ve mezar yine yzlerce yl iaretsiz kalm. Ancak

15. yzyln sonlarna doru Hz. Ali'den geriye kalanlarn zerine yeni bir trbe ina edilmi. Ite, hac seyahatinin hedefi bu trbe ve daha sonra trbenin yannda ina edilen cami. Mansur, bu hac ziyaretine kmaya kararl, gnahlarndan arnmak iin. Uzun sredir dnyordu bunu. imdi geriye kalan tek ey Sultan'n iznini almak, nk bu seyahat, dkkndan gnlerce uzaklamas anlamna geliyor. Sultan'n nefret ettii bir ey varsa o da Mansur'un orada olmay. Birlikte seyahat edecek birini buldu bile, ondan sk sk kitap satn alan ranl bir gazeteci. Bir gn, yeni yl kutlamalarndan bahsederlerken, ranl arabasnda yer olduunu sylyor. Mansur, "kurtuldum" diye dnyor. "Hz. Ali beni aryor. Beni affedecek." Ancak sonra izin alamyor. Babas, dkkndan bir haftack uzaklamasna bile raz olmuyor. Mansur'un kitaplar kataloglamas, yeni raf yapan marangoza gz kulak olmas ve kitap satmas gerekiyor. Babas bakasna gvenemiyor. Mstakbel kaynbiraderi Resul'e bile gveni yok. Resul'n tek bana dkknda ne kadar kaldn bir bilse! Mansur ok sinirleniyor. Babasna sormaya ekindii iin izin isteme iini seyahatten bir gece ncesine ertelemiti. zin alamyor. Mansur srar ediyor. Babas kabul etmiyor. "Sen benim olumsun ve dediimi yapacaksn" diyor Sultan. "Sana dkknda ihtiyacm var." "Kitaplar, kitaplar, paralar, paralar, sadece para dnyorsun sen" diye baryor Mansur. "Ben burada Afganistan hakknda kitap satacam ama lkeyi tanmyorum. Kabil'in dna ktm sylenemez bile" diyor hmla. Ertesi gn ranl yola kyor. Mansur, isyan ediyor, babas nasl olur da onun gitmesine izin vermez? Babasn tek kelime sylemeden arabayla dkkna brakyor, sorulara tek kelimelik yantlar veriyor. Babasna olan nefreti iinde kaynyor. Babas onu okuldan alp da kitapda altrmaya baladnda Mansur sadece onuncu snfa gidiyordu. Liseyi bitirmemiti henz. Sorduu her eye hayr karl alyor. Babasnn ona verdii tek ey onu dolatrsn diye bir araba ve raflar arasnda ryp gittii bir kitapnn sorumluluu. "Nasl istersen yle olsun" diyor birdenbire. stediin her eyi yapacam ama bunlar mutlu bir ekilde yapacam sanma. Kendi istediklerimi yapmama hibir zaman izin vermiyorsun. Beni eziyorsun. "nmzdeki yl gidersin" diyor Sultan. "Hayr, hibir zaman gitmeyeceim, senden de bir daha hibir ey istemeyeceim." Sadece Hz. Ali'nin ardklar Mezar- erife gider diyorlar. Neden Hz. Ali onun gitmesini istemiyor? Yaptklar affedilemez eyler miydi? Hz. Ali'nin onu ardn babas duymuyor mu? Sultan, Mansur'un dmanca tavr karsnda donup kalyor. Ergenlik andaki yumruklar skl bu delikanlya bakp, neredeyse korkuyor. Babasn ve kardelerini kendi dkknlarna arabayla braktktan sonra Mansur kendi dkknnn kepenk-lerini kaldryor ve tozlu masasnn bana geiyor. Dirsekleri masada, karamsar fikirlere dald her zamanki pozisyonunu alyor ve yaamn onu hapsettiini, her tarafn srekli yeni kitap tozlaryla dolduunu dnyor. Bir parti kitap daha geldi. Kitaplarn ne hakknda olduunu bilmesi gerek - grevi gerei, istemeden de olsa kitaplar kartryor. Babasnn en ok sevdii air, Rumi'nin iir derlemeleri, Afganl Sufilerin en nllerinin ve dier tasavvuf airlerinin kitaplar. Mevlana Celaleddin-i Rumi 1200'lerde Mezar- erif yaknlarndaki Balkh'da dodu. "Ite bir iaret daha!" diye dnyor Mansur. Babasn haksz, kendisini hakl karacak baka bir ey aramaya karar veriyor. iirler, aklanmay ve Tanr'ya -mkemmel olana- yaklamay konu ediyor. Kendini, kendi egosunu unutmaktan bahsediyor. Rumi yle diyor: "Ego, insanoluyla Tanr arasnda bir peedir." Mansur, nasl Tanr'ya dneceini ve yaamn nasl insann kendi etrafnda deil, Tanr etrafnda dnmesi gerektiini okuyor. Mansur yine kendini kirlenmi hissediyor. Ne kadar ok okursa, pisliklerinden o denli arnmas gerektiine inanyor. En yaln iirlerden birine taklp kalyor: Su kirlenmie dedi: Gel buraya Kirlenmi cevap verdi: ok utanyorum Su cevaplad: Gnahlarn ben olmadan nasl temizleyeceksin? Hem su, hem Tanr hem de Rumi, Mansur'u terk etmie benziyorlar. "ranl imdi herhalde karl Hindiku Dalarna ulamtr" diye dnyor. Btn gn burnundan soluyarak dolayor. Alacakaranlk kmeye baladnda, dkkn kapatmann, babasn ve kardelerini toparlayp onlar eve, bitmek tkenmek bilmez pilav tepsisine, aptal ailesiyle bir akam geirmeye gtrmenin zaman geliyor. Kepenkleri kapatp, ar asma kilidi taktnda, birdenbire ranl gazeteci Ekber beliriyor karsnda, yryerek geliyor. Mansur hayal grdn sanyor. "Sen kmam miydin yola?" diye aknlkla soruyor. "ktk ama Salang Tneli bugn kapalyd, yarn tekrar deneyeceiz. Babana rastladm yolda, seni de gtrmemi istedi. Bizim evden erkenden, saat bete yola kacaz, sokaa kma yasa biter bitmez." "Gerekten yle mi dedi?" diye soruyor Mansur dili tutulmu bir vaziyette. "Hz. Ali'nin ars olsa gerek, dnsene benim gelmemi ok istiyor olmal" diye mrldanyor.

Mansur, Ekber'n evinde kalyor o gece, hem sabah zamannda uyanabilmek, hem de babasnn fikrini deitirmemesini garantiye almak iin. Ertesi gn, gn domadan yola kyorlar. Mansur yanna bir naylon torba dolusu kola ve fanta kutusuyla, muzlu, kivili biskvi dnda bir ey almam. Ekber'in yannda baka bir arkada da var, arabada keyifli bir hava oluyor. Hint film mzikleri alp, avazlar kt kadar ark sylyorlar. Mansur'un yannda ise Batl bir mzik kaseti var : Pop from the 80's "Is this love? Baby, don't hurt me, don't hurt me no more" szleri sabah serinliinde yanklanyor. Yola kal daha yarm saat bile olmamken Mansur ilk biskvi paketini bitirdi ve iki kola iti. lk atmak istiyor ve kafasn pencereden dar karyor: "Yuuu-huuu, Hz. Aliii! Alii! ben geliyorum!" Daha nce hi grmedii blgelerden geiyorlar. Kabil'in hemen kuzeyinde, Somali Dzlkleri uzanyor, savan en kanl getii blgeler. Daha bir iki ay nce, Amerikallarn B52 uaklar buraya bomba yadrmt. "Ne kadar gzel!" diye baryor Mansur. Biraz uzaktan dzlk, geri plandaki karla kapl Hindiku Dalar'yla gzel grnyor. Hindiku, Hindu ldren anlamna geliyor. Bu da zincirinde Kabil'e savaa giden binlerce Hint askeri donarak lm. nsan yaylaya yaklanca, savan izleri aa kyor. Hindiku Dalar, Hintli askerlerin aksine B52'leri durduramad. Taliban'n bombalanm kamplar hl kaldrlmam. Kulbeleri ya byk kraterlere dnm ya da bombalarn dmesiyle hava uurulup, parampara etrafa dalm. Bir Taliban askerinin zerinde uyurken ldrlm olabilecei metal bir yatak, yamulmu bir biimde yol kenarnda duruyor, bir iskelete benziyor. Delik deik olmu bir ilte de hemen yannda yatyor. Yine de bu kamplardan geriye kalanlar yamaland. Taliban'n kamasndan bir iki saat sonra, blge ahalisi buraya gelip, askerlerin banyo teknelerini, gaz lambalarn, hallarn ve iltelerini gtrd. Yoksulluk, cesetleri yamalamay neredeyse kanlmaz kld. Yol kenarnda ya da kumda l yatanlar iin kimse alamad. Tam tersine, cesetlerin ou blge halk tarafndan taciz edildi. Gzleri karld, derileri yzld, vcutlar paralara ayrld ya da baltayla paraland. Taliban'n yllarca Somali dzlklerinde yaayan halk terrize etmesinin intikamyd bu. Bu dzlk, Taliban ile Kuzey ttifak'nn komutan Mesud'un adamlar arasnda be yl savalan bir cephe oluturdu ve blgenin hkmranl alt-yedi kez el deitirdi. Cephe, devaml yer deitirdii iin, yerel halk ya Panir Vadisi'ne ya da daha gneye, Kabil'e kamak zorunda kald. Burada yaayanlar daha ziyade Taciklerdi, kaamayanlar, Taliban'n etnik temizliine maruz kaldlar. Taliban, geri ekilirken, kurak dzlkteki kuyular zehirleyip, i savatan nce Kabil'in tarm alanlarn oluturan bu blgedeki, en nemli su borularn ve su toplama tesislerini havaya uurdu. Mansur, arabayla geerken dili tutulmu bir ekilde korkun kylere bakyor. Biroundan geriye kalan sadece ykntlar, bunlar dmdz ovada ayaa kalkm iskeletler gibi grnyorlar. Kylerin ou, lkenin geriye kalan yzde onluk ksmn; Panir Vadisi, Hindiku Dalar ve snrn br Tacikistan'a doru giden llk blgelerini ele geirmeye alan Taliban askerleri tarafndan sistemli bir ekilde yaklp ykld. 11 Eyll olayndan sonra dnya gzlerini Afganistan'a evirmeseydi, belki de baarl olurlard. Her yanda yamulmu tanklarn artklar, bombalanm askeri aralar ve Mansur'un ne olduunu zar zor tahmin edebildii metal paralar yatyor. Yalnz bir adam bir el pulluuyla topra sryor. Tarlasnn tam ortasnda bir tank enkaz yatyor. Adam, baka bir yere tanmas olanaksz olan bu tankn evresinden zorlukla dolaarak iine devam ediyor. Araba delik deik yolda hzla yol alyor. Mansur, be-alt yandan bu yana uramad annesinin kyn bulmaya alyor. Parma srekli yeni harabelere yneliyor: "te uras, yok uras." Ancak bir ky bir dierinden farkl klan hibir ey yok. Kk bir ocukken annesinin akrabalarn ziyarete gittii yer, enkaz ynlarndan herhangi biri olabilir. Nasl da dar yollardan, tarlalardan kotuunu hatrlyor. imdi bu dzlk, dnyann en youn maynl blgelerinden biri. Sadece asfalt yollarda gvenli insan. Yol kenarlarnda ocuklar, odun ynlar, kadnlar da su kovalaryla yryorlar. Maynlarn bulunabilecei hendeklerden uzak durmaya alyorlar. Hac arabas, dzenli bir ekilde maynlar patlatan ya da patlayclar zararsz hale getiren mayn temizleyen bir grubun yanndan geiyor. Her gn bir iki metre alan temizlenebiliyor. lm tuzaklar arasndaki hendekler, koyu pembe, ksa sapl, yabani lalelerle dolu. Ancak, bunlar uzak bir mesafeden seyredilmesi gereken iekler. Onlar koparacam derken bir bacandan ya da kolundan olabilir insan. Ekber, Afgan turist brosunun 1967'de yaymlad bir gezi rehberini okuyup eleniyor. "Yol kenarnda ocuklar durmu, pembe laleler satyorlar" diye yazyor. "lkbaharda vine, kays, armut ve badem aalar seyahat edenlerin ilgisini ekebilmek iin birbirleriyle adeta yaryor. Bir iek tarlas Kabil'den balayarak yol boyunca insana elik ediyor." Glyorlar. Bu baharda bombalara, fzelere, yllk kurakla ve zehirlenmi kuyulara dayanarak ayakta kalabilmi bir iki isyankr vine aac grlebiliyor. Ancak, vinelere eriebilmek iin maynsz bir patika bulmak mmkn m acaba? "Yerel mlekler, Afganistan'da en kaliteli olanlardan. Yol kenarnda durup, zanaatkarlarn yzlerce yllk geleneklere gre tabak ve kap kaak yaptklar atlyeleri dolan" diye okuyor Ekber.

"Geleneklere esasl bir darbe vurulmua benziyor" diyor arabay kullanan Ekber'in arkada Sait. Salang Geidi'ne giden yoku yukar yolda, tek bir mlek atlyesi bile gzkmyor. Trman balyor. Mansur drdnc kolay ayor, kafasna dikiyor ve kutuyu zarif bir biimde pencereden frlatp atyor. Bir bomba kraterine p atmak, arabay kirletmekten iyidir. Yol, dnyann en yksek da tneline doru kvrlarak ykseliyor. Daralyor, bir yanda da taraf dimdik ykselirken br yanda da nehir, bazen bir elale gibi bazen de kk bir ay gibi akyor. "Hkmet, nehre alabalk sald. Birka yl iinde kendini yenileyebilen bir sr reyecek" diye okumaya devam ediyor Ekber. Artk nehirde alabalk yok. Gezi rehberinin yazld yldan sonra hkmetin, alabalk reticiliinden baka dnecek sorunlar ortaya kt. Akl almaz yerlerde yanm tanklara rastlanyor; aada vadiye doru inen eimde, nehrin ortasnda, dik bir yokuta, sallanan, yan yatm, ters dnm ve birok paraya ayrlm tanklar. Mansur sayyor ve abucak yze ulayor. Bunlarn ou Sovyetler Birlii'ne kar yaplan savatan kalma; Kzl ordunun Orta Asya'daki Sovyet Cumhuriyetleri'nden gneye doru inip Afganllar kontrolleri altna aldn sand dnemden. Ruslar abucak Mcahitlerin kurnaz sava taktiklerinin kurban olmulard. Mcahitler dalarda keiler gibi hareket ediyorlard. Uzak mesafeden, dalardaki gzleme istasyonlarndan Ruslarn vadinin dibinde ilerlemeye alan ar tanklarn grebiliyorlard. Gerilla askerleri elde yaplm silahlaryla bile pusuya yattklarnda yara almyorlard. Askerler her yandaydlar, oban klna brnyor, kalanikoflarn da keilerinin karnlar altna saklyorlard. Tanklara kar her an ataa geebilecek durumdaydlar. "Uzun tyl koyunlarn karnlarnda roket atar bile gizleyebiliyorlard" diye anlatyor, Sovyetler Birlii'ne kar yaplan sava en ince ayrntsna kadar okumu olan Ekber. Byk skender de bu da yollarnda ok zorluk ekmi. Kabil'i ele geirdikten sonra, Hindiku'tan ran'a, o zamanlarn Pers imparatorluuna geri dnm. skender, dalar iin lirik iirler yazm, "Dalar insann hayal gcn esrarengiz hikyeler ve sonsuz bir dinlenme ile donatyor" diyerek gezi rehberinden okuyor Ekber. "Hkmet, burada bir kayak merkezi planlyormu!" diye baryor birden, dik da yamalarna bakarak. "1967'de! Yol asfaltlandktan hemen sonra..." diye yazyor. Yol, turist enformasyon dairesinin tahmin ettii gibi asfaltlanm. Ancak asfalttan geriye pek bir ey kalmam. Kayak merkezi sadece planlarda kalm. "Bomba gibi bir ini pisti olurdu" diyerek glyor Ekber. "Belki maynlar slalom kaplar ile iaretlemek mmkn! Adventurous Travels! Ya da Afgan AdvenTours, hayattan sklanlar iin!" Herkes glyor. Trajik gereklik bazen bir izgi filme ya da bir korku filmine dnyor. Renkli kyafetleriyle snowboard yapanlarn aa doru kayarken patlayp paralandklarn hayal ediyorlar bir an. Bir zamanlar Afganistan'n nemli gelir kaynaklarndan olan turizm, kaybolmu bir zamana ait. Arabayla getikleri yol bir zamanlar "the hippie trail" (Hippi yolu) olarak anlrd. Buraya radikal olan ya da olmayan genler, gzel doas, lgn bir yaam tarz ve dnyann en iyi haha iin gelirlerdi. Daha tecrbelileri de afyon ierdi. 60'l ve 70'li yllarda dalara her yl binlerce hippi geldi, eski Lada'lar kiralayp gezmeye ktlar. Kadnlar bile dalarda yalnz balarna seyahat edebiliyorlard. O zamanlarda da ekyalarn ya da hrszlarn saldrsna urama riski vard ama bu geziyi daha da heyecanl klyordu. 1973'te Zahir ah'a yaplan darbeden sonra bile, turist akm devam etti. nce 1978'deki komnist darbe ve bir sonraki yl gelen Sovyet igali, hippi yolunu abucak durdurdu. delikanl, iki- saat yol aldktan sonra, hacca gidenlerin kuyruuna yetiiyorlar. Kuyruk kprdamyor. Kar yamaya balad. Sis giderek younlayor. Araba kayyor. Sait'in zincirleri yok. "Drt ekili arabayla zincire gerek yok" diye sakinletiriyor Sait. Giderek, derin buz ve kar ukurlarnda kalan, kayan arabalarn says artyor. Bir araba durunca btn arabalar duruyor. Yol, duran arabalar gemeyi mmkn klmayacak kadar dar. Bu gn trafik gneyden kuzeye, Kabil'den Mezar- erife doru. Ertesi gn ters ynde olacak. Da yolu her iki ynden gelen trafie de elverili deil. Kabil'den Mezar- erife giden 450 kilometre uzunluundaki yol en az on iki saat tutuyor, bazen iki misli, bazen drt misli daha uzun srd de oluyor. "Kar frtnasnda ya da da yolda kalan arabalar, yaz gelmeden kazlp da karlamyor, en ok da imdi, bahar aynda kar frtnasnda yolda kalyorlar" diyerek dalga geiyor Ekber. Trafiin tkanmasna neden olan otobs geiyorlar, yolun iyice kenarna itilmi, Hz. Ali'nin mezarna gitmek zere yola kan otobs yolcular da geen arabalara otostop yaparak yollarna devam ediyorlar. Mansur, otobsn yannda yazan harfleri grnce glyor: 'Hambork-Frankfork-Landan-Kabal', otobsn nnde krmz harflerle yeni yazlm yazy grdnde de kahkahay koyuveriyor: Wellcam! King of Road. "Krala bak krala!" diye dalga geiyor. Yer olmasna ramen, Kabal ekspresinden inip otostop yapan yolcular arabaya almyorlar. Sait, Mansur ve Ekber'in kendileri kendilerine yeterler imdi. lk galeriden ieri giriyorlar, kar frtnasna kar korumak amacyla stleri kapal kaln beton stunlar bunlar. Galerilerden gemek dahi zor. Bir taraflar ak olduu iin, ieri kar dolmu ve buza dnm. Derin tekerlek izleri buza dntnden zinciri olmayan arabalar iin zor bir engel tekil ediyorlar.

Deniz seviyesinden 3400 metre ykseklikte olan Salang Tneli be bin metre ykseklie kadar varan galerileriyle Sovyetler Birlii'nin lkeyi bir uydu devlete dntrmeye alt zamanlardan Afganistan'a bir hediyesi. naata 1956 yllarnda Sovyet mhendisleri tarafndan baland ve tnel 1964'te sona erdi. 1950'ler-de lkede yollar asfaltlamaya balayanlar da yine Ruslar olmutu. Zahir ah dneminde Afganistan dost bir lke olarak alglanyordu. Liberal ah Sovyetler Birlii ile iyi ilikiler gelitirmek zorunda hissetti kendini, nk ne Amerika Birleik Devletleri ne de Avrupa bu dalk lkeye yatrm yapmaya yanayordu. ahn paraya ve uzmanlara ihtiyac vard ve komnist byk devletle olan balarn giderek kuvvetlenmesine ses karmamay seti. Tnel, Taliban'a kar yaplan direnite stratejik bir nem tayordu. Doksanl yllarn sonunda, Taliban'n kuzeye doru ilerlemesini durdurmak amacyla yaplan mitsiz bir abann sonucu Mcahitlerin kahraman Mesud tarafndan havaya uuruldu. Taliban askerleri buraya kadar geldi ama daha Kuzeye geemediler. Ortalk iyice karard. Araba kayyor, karlara saplanyor, buzlanm tekerlek izlerine giriyor. Rzgr uulduyor, youn kar yaarken gz gz grmyor, Sait dier arabalarn izi olduunu sand izleri takip ederek, yola devam ediyor. Kar ve buz zerinde gidiyorlar. Zincirler olmadan seyahatlerinin gvenli gemesini salayacak tek kii var, o da Hz. Ali. "Onun mezarna gitmeden lemem" diye dnyor Mansur, "Hz. Ali ard ya beni!" Hava biraz aydnlanyor, Salang Tnelinin giriine geldiler. Bir tabelada yle yazyor: "Dikkat! Zehirlenme tehlikesi. Eer, tnelde mahsur kalrsanz, arabann motorunu durdurup en yakn ka gidiniz." Mansur gzlerinde soru iaretleriyle Ekber'e bakyor. "Daha bir ay nce nedeniyle elli kii tnelde kapal kalm" diye duyduklarn anlatyor Ekber. Eksi yirmi dereceymi, srcler de memek iin arabann motorunu kapatmamlar. Saatler sonra, karlar temizlendiinde, karbonmonoksit gaznn etkisiyle uyuyup zehirlenerek len elliye yakn kiiyle karlamlar. "Bu sk sk oluyor burada" diyor Ekber, yava yava tnele girerlerken. Araba duruyor, trafik tkanyor. "Byk olaslkla bana yle geliyor" diyor Ekber, "ama bamn ardn hissediyorum, gerekten." "Benimki de aryor" diyor Mansur, "en yakn ka gitsek mi?" "Hayr, konvoyun hareket etmeye balayp, tnelden darya kmasn bekleyelim" diyor Sait. "Konvoy ilerlemeye balar da biz arabada olmazsak, trafii tkayan biz oluruz." "Karbonmonoksit zehirlenmesinden lmek byle bir ey mi?" diye soruyor Mansur. Pencereler kapal oturuyorlar. Sait bir sigara yakyor. Mansur lk la , "Delirdin mi sen?" diye baryor Ekber, sigaray Sait'in azndan ekip sndryor. "Bizi iyice zehirlemek mi niyetin?" Arabada bir panik havas yaanyor. Hl bir milim bile ilerlemeden duruyorlar. Birden bir ey oluyor. nlerindeki arabalar yava yava hareket ediyor. delikanl tnelden ba arsyla kyorlar. Ak havada biraz yol alnca, ba ars neredeyse uup gidiyor. Ancak hl hibir ey grmyorlar, nk sis gri-beyaz, bir stla gibi youn. Kardaki izleri ve nlerindeki bir iki farn parltsn izlemekten baka are yok. Dnmek mmkn deil. Btn haclar, dierlerinin getii, ayn buzlu tekerlek izlerini takip ediyor. Bir kader ortakl iinde yol alyorlar. Mansur bile biskvi yemeyi brakt, arabann ii korkun sessiz. Bir hilikte araba srmek gibi ama bu hilikte, uurumlar, maynlar, ve baka tehlikelerle aniden karlaabilir insan. Sis, sonunda azalyor ama hl uurumun kenarndalar. imdi etraf biraz grebiliyor olmalar neredeyse daha da kt. Mansur kola ikram ediyor ve bir sigara yakyor. Bugn itii yirminci sigara bu. "Frsat karmyorsun, bakyorum. Baban senin sigara itiini grse, hi houna gitmezdi" diyor Ekber. Sultan Mansur'un sigara itiini renmemeli. Ama imdi, bu kar frtnasnda zgrken, birini sndrp brn yakyor. Burada yetikin erkeklerden biri. Inie baladlar. Araba sadan sola sallanyor. Birdenbire yan yan yoldan aa doru kaymaya balyor. Sait arabann kontroln kaybediyor ve kfrediyor. Ekber ve Mansur, sk sk koltuklara yapyorlar, sanki uurumdan aa dseler bir ie yararm gibi. Arabada yine sinir bozucu bir sessizlik oluyor. Araba, yan yan kayyor, dzeliyor, tekrar kayyor ve nce sadan, sonra sol taraftan yoldan kyor. yice morallerini bozan baka bir tabelay geiyorlar. "Dikkat! Byk mayn tehlikesi." Belki kaydklar yolun hemen yan, belki de kaydklar alan, mayn dolu. Kar ne kadar yksek olursa olsun anti tank maynlarna kar onlar koruyamaz. Mansur, "bu delilik" diye dnyor ama hibir ey sylemiyor. Korkak yaftasn yemek istemiyor, stelik ilerinde yaa en kk olan o. Aaya doru, yolda kalm dier tat aralaryla, yaylm yatan tanklara bakyor, neredeyse tmyle karla kaplanmlar. Mansur bir dua okuyor, Hz. Ali onu, bir da yamacndan aa yuvarlanrken grmek iin armad herhalde. Yapt eylerin ounun Mslmanlkla ilgisi olmasa da, gnahlarndan arnmaya geldi, gnahkr dnceleri bir yana brakp iyi bir Mslman olmaya. Aa iniin geri kalan ksmn trans halinde geiriyor. Bitmeyecekmi gibi gelen saatlerden sonra aaya, karsz steplere kadar iniyorlar, Mezar- erife giden yol bir ocuk oyunca kadar kolay geliyor.

ehre giderlerken, ar makineli tfeklerle donanm askerlerle dolu kamyonetler solluyor onlar. st ak kamyonet kasalarnda sakall askerler ellerinde drt bir yana evrili kalanikoflarla oturuyorlar. Yoldaki ukurlar yznden hoplayp zplyorlar. l manzaras hkim imdi, step ve talarla kapl tepeler. Arada srada kk yeil vahalardan, toprak evlerle dolu kylerden geiyorlar. ehrin giriinde bir kontrol noktasnda durduruluyorlar. Sert grnl adamlar, kullanlm iki mermi kovan arasna ip gererek oluturduklar barikat gemeleri iin iaret ediyor. ehre yorgun ve her taraflar tutulmu bir halde giriyorlar. Yolculuu hayret verici bir ekilde on iki saatte tamamladlar. "Bu, Salang Tneli'nden normal bir gei" diyor Mansur. "Bir de gnler harcayanlar dn, sonunda geldik! Ali, here I come!" Her evin damnda silahlar ellerinde nbet bekleyen askerler dizili. Nevruz ncesinde kargaa bekleniyor ve burada uluslararas bar gc yok, tam tersine birbirleriyle sava halinde olan iki sava beyi var. Evlerin damlarndaki askerler Hazaralardan biri olan valinin adamlar. Kamyonetlerdeki askerler Tacik Atta Muhammed'in adamlar. Bir eit niforma giyenler de Abdr Rait Dostum adna savayorlar. Hepsi silahlarn, cami kenarnda, parkta ve kaldrmlarda gruplar halinde oturup konuan, dolaan haclarn bulunduu sokaa evirmiler. Mavi cami bir Allah tarafndan gnderilmiesine, karanlkta parldyor. Mansur'un imdiye dein grd en gzel bina. Bir k elalesini andran aydnlatma Amerikan elisinin yeni yl kutlamalar iin ehirde bulunmas dolaysyla eliliin bir hediyesi. imdi haclarla tka basa olan caminin etrafndaki park krmz klar aydnlatyor. Mansur, burada iledii gnahlar iin af dileyecek. Burada gnahlarndan arnacak. Byk camiye hayranlkla bakyor ve de karn ackyor. Yolculukta kola, kivi ve muzlu biskviden baka bir ey yoktu. Lokantalar haclarla dolup tayor. Mansur, Sait ve Ekber, Kebap Soka'nda karanlk bir lokantada oturacak bir hal paras buluyorlar sonunda. Her yandan zgara koyun eti kokusu geliyor. Btn btn soanlarla ve ekmekle servis ediliyor. Mansur soandan kocaman bir para koparyor ve zevkten drt ke oluyor. Barp armak geliyor iinden, ama sakin sakin oturup dierleriyle birlikte yemeini yiyor, ocuk deil o artk. Ekber ve Sait'le ayn tavr taknmaya alyor; kendinden emin, 'cool', soukkanl ve grm geirmi. Ertesi sabah Mansur, mezzinin sesiyle uyanyor: "Allah ekber - Allah byktr", sanki kulann dibine muazzam hoparlrler yerletirilmiesine kulaklar nlyor. Sabah gne klar altnda prldayan mavi camiye bakan pencereden dar bir gz atyor. Kutsal alanda yzlerce beyaz gvercin uuuyor. Mezarln hemen dndaki iki kulede yayorlar ve deniyor ki bunlarn arasna gri bir gvercin karrsa, krk gn iinde beyaz tylerle kaplanacaktr. Ayrca bu her yedi gvercinden birinin kutsal bir ruh olduu da syleniyor. Saat alt buukta Ekber ve Sait'le birlikte caminin parmaklklarna doru itierek ilerliyor. Ekber'in basn kart sayesinde cami bahesinde kurulan podyuma kadar geliyorlar. Afganistan'n yeni lideri Hamid Karzai, Hz. Ali'nin bayran gndere ekecek. Birok kii, bu merasime olabildiince yaklaabilmek iin btn gece burada uyumu. Bir tarafta yerde kadnlar oturuyor, kimi burka iinde kimi de beyaz bartleriyle. br tarafta ise erkekler var. Kadnlar yerde sakin sakin otururken, erkeklerin durduu ksmda bir itime var. Dardaki aa tepeleri insan dolu. Polis, evrede krbala dolasa da, barikatlar ap ieri girenler oluyor. Parmaklklardan atlyor, krbatan kurtuluyorlar. ok sk gvenlik tedbirlerinin nedeni, btn bakanlarn gelecek olmas. Tipik mavi ve yeil izgili pelerini ile Hamid Karzai nde, hkmet yeleri arkada geliyorlar. Karzai srekli tm Afganistan' temsil eden kyafetlerle dolayor; koyun postundan yaplma kalpak Gney'de Kandehar'dan, pelerin kuzey blgelerinden ve gmlei de ran snrndaki Bat vilayetlerinden gelme. Mansur daha yakndan bakabilmek iin boynunu uzatyor. Karzai'nin kendisini hi grmemiti. Taliban' kendi kalesi Kandehar'da yenilgiye uratan, birliklerinin hemen yaknnda bir Amerikan fzesinin patlamasyla az daha hayatndan olan adam bu. Kandehar'l Petun olan Karzai, nce ksa bir dnem Taliban' desteklemise de daha sonra Popolzai klannn airet reisi olduundan gcn kullanarak Taliban safnda yer alanlar Taliban'a kar savata, kendi yanna ekmeyi baarmt. Amerikallar, Afganistan' bombalamaya baladklarnda, intihar edercesine, ihtiyarlar heyetini Taliban'in iinin bittiine ikna etmek iin Taliban'n nemli merkezlerine motorsikletle bir intihar gezisine kt. Szlerinden ok cesareti nedeniyle ikna olduklar syleniyor. Kandehar evresindeki atmalar iddetlenir, Karzai ehre yaplan saldrya liderlik ederken, Bonn'daki Birlemi Milletler konferansndaki delegeler, Karzai'yi lkenin yeni lideri olarak setiler. "Kltrmz mahvetmeye altlar. Geleneklerimizi paralamaya altlar. Bizden Mslmanl almaya altlar!" diye haykryor toplulua Karzai. "Taliban, slam' kirletmeye alt, bizi amura ekmeye alt, tm dnyayla dman yapmaya alt bizi. Ancak biz slam nedir biliyoruz, slam bar demektir. Bugn balayan yeni yl, 1381 yl, yeniden yaplanma yl olacaktr. Bu yl, Afganistan'da yaamak gvenli ve emin olacaktr. Bar yerine oturtacak, toplumumuzu kalkndracaz. Bugn tm dnya bize yardm ediyor, ama

bir gn, bir gn, dnyaya yardm eden lke biz olacaz" diye baryor ve kalabalk sevinle tezahrat ediyor. "Biz mi?" diye fsldyor Mansur, "dnyaya m yardm edeceiz?" Onun iin ok acayip bir dnce bu. Mansur'un tm hayat savala geti, onun bildii Afganistan, yiyecekten silaha, her eyi dardan alan bir lke. Karzai'den sonra sz eski cumhurbakan Burhanettin Rabbani alyor. mtiyazl gzken, ancak ok yetkisi olmayan bir adam. Kahire niversitesi'nde profesr olan teolog Rabbani, Cemiyet-i slam partisini kurmu ve Mcahit gruplarndan birini oluturmu. Asker strateji uzman, Sovyetler Birlii'ne kar savata, i savata, Taliban'a kar yaplan direnite kahramanlklaryla nl olan Ahmet ah Mesud'u da yanna almt. Mesud karizmatik bir liderdi, dini btn ama ayn zamanda Bat'ya dnk biri. ok iyi Franszca konuurdu ve lkeyi modernletirme dileindeydi. Amerika Birleik Devletleri'ne yaplan terr saldrlarndan iki gn nce Tunuslu intihar komandolar tarafndan ldrlm ve mistik bir stat kazanmt. Tunuslular Belika pasaportu tayorlard ve kendilerini gazeteci olarak tantmlard. "Kumandanm, tm Afganistan' ele geirdikten sonra Usame bin Ladin'e ne yapacaksnz?" sorusu, Mesud'un iittii son soru olacakt. Terristler, kamerada gizli bombay patlatmadan nce Mesud'un bir kahkaha koyvermeye ancak zaman olmutu. imdi Petun'lar bile bir Tacik olan Panir Aslan Mesud'un posterlerini asyorlar duvarlarna. Rabbani, konumasn Mesud'a adyor, ancak Rabbani'nin en popler olduu dneme, Sovyetler Birlii'ne kar yaplan cihada getiriyor sz. "Komnistleri lkemizden dar attk, btn igalcileri de kutsal Afganistan'mzdan kovarz!" diye baryor. Rus ordular 1989 baharnda geri ekildiler. Birka ay sonra Berlin Duvar ykld, Rabbani bunun sorumluluunu da stleniyor, Sovyetler Birlii'nin paralanmasnn da. "Cihat olmasayd, btn dnya hl komnizmin penesinde olacakt. Berlin Duvar, Sovyetler Birlii'ni yaraladmz ve ezilmi halklara ilham kayna olduumuz iin dt. Sovyetler Birlii'ni on be paraya ayrdk. Halk komnizmden kurtardk! Cihat, daha zgr bir dnyaya yol at. Dnyay biz kurtardk nk komnizm sonunu burada, Afganistan'da grd." Mansur ayakta durmu fotoraf makinesiyle oynuyor. Konuan kiinin yakn fotoraflarn ekebilmek iin neredeyse podyuma kadar itierek ulayor. En bata Karzai'nin resmini ekmek amac. Deklanre basyor da basyor, kk zayf bu adamn resimlerini ekiyor. Babasna gsterecei bir eyi var. Adamlar srayla podyuma kp dua ediyor ve konumalarn yapyorlar. Bir molla Allah'a krediyor, eitim bakan Afganistan'n silahlar brakp internetle uraan bir lke olmas gerektiinden bahsediyor. "Silahlar, bilgisayarlarla deitirin" diye baryor. Afganllarn etnik gruplar arasndaki anlamazlklar da bir yana brakmaya aryor. "Bakn Amerika'ya, herkes ayn lkede yayor, hepsi Amerikal. Hibir sorun olmadan yayorlar!" Konumalar srasnda dinleyicileri krbalama devam ediyor. Bunun ok fazla bir faydas olmuyor, giderek daha fazla insan barikatlardan geip iteki kutsal embere girmeyi baaryor. Dinleyiciler arasnda o kadar ok barma arma var ki kimse konumalardan bir ey anlamyor. Btn bu gsteri dini bir seremoniden ok bir 'happening'i artryor. Merdivenler ve evredeki damlar, silahl askerlerle dolu. Amerikallarn on ksur kiilik zel timi, makineli tfekleri ve siyah gne gzlkleri ile pembe beyaz Amerikan elisini korumak zere caminin dz damnda yerlerini almlar. Dierleri nnde ve evresinde duruyorlar. Birok Afganl iin Mslman olmayanlarn damda duruyor olmas dine saygszlk. Mslman olmayanlarn, cami iine girmesi yasak. Nbetiler, buna yeltenenleri ayklyor. Ancak bunlar o kadar da fazla deil, Batl turistler tam da Taliban'n dt bu bahar aynda Afganistan'a kutsal yerleri ziyaret iin akn etmiyor. lkede bulunan yardm kurulularnda alan bir-iki kii yeni yl kutlamasna karm. ehrin birbiriyle atan sava beyleri de podyumda yerlerini alm, Atta Muhammed ve general Abdr Raid Dostum. ehrin ynetimi Tacik asll Atta Muhammed'in elinde. zbek asll Dostum ise bunun kendi hakk olduunu dnyor. ki can dman, yan yana duruyor ve konumalar dinliyorlar; Atta Muhammed, bir Taliban gibi uzun sakalyla, Dostum, erken emekliye ayrlm bir boksre benzeyen koca gvdesiyle. Taliban'a kar son saldrda istemeden ayn saflarda yer almlard. imdi yine aralarnda souk sava var. Dostum yeni hkmetin en korkulan yesi, ok basit bir nedenle, yeni gelimeleri sabote etmesin diye hkmete alnd. imdi gnee kar gzlerini ksp ellerini koca gvdesi nnde kavuturarak oturmu kii, Afganistan'da hakknda en korkun hikyeler dolaan kiilerden biri. Kk bir suun cezas olarak, askerlerini tankn nne balayp geride sadece kanl paralar kalana dek, tank ilerletmi. Bir keresinde de binlerce Taliban askeri le gtrlp konteynerlerin iine konulmu. stleri kilitlenmi ve insanlar orada terk edilmi. Gnler sonra konteynerler aldnda mahkmlarn kavuran scakta yanarak simsiyah olmu cesetleri bulunmu. Dostum, ayn zamanda sadakatsizliiyle de tannyor, baz komutanlar adna arpp sonra da onlara ihanet etmi. Sovyetler Birlii igalinde Ruslarn

yannda savar, votka ier ve ateist olduunu sylermi. imdi hrmetkar bir hava taknyor, Allah' vyor ve pasifizm dersleri veriyor. "1381'de kimsenin silah datmaya hakk yok nk bu atmalara yol aacak ve yeni anlamazlklar karacaktr ortaya. Bu yl, silahlar toplama yldr datma yl deil!" Mansur glyor. Dostum'un okuma yazmay iyi bilmedii bilinen bir gerek. Metni birinci snf rencisi gibi heceleyerek ve kesik kesik okuyor. Bazen tmyle duruyor ama sonra daha yksek bir sesle grleyerek okumasna devam ediyor. Son konuan molla terrizme kar savamaya aryor. Gnmz Afganistan'nda sevilmeyen her eye kar bir sava alyor ve bu konuana gre deiiyor. "slm, kutsal kitabnda terrizme kar savamamz gerektiini yazan tek din. Terristler, yzlerini Afganistan'a evirmiler, onlarla savamak bizim vazifemiz. Baka hibir kutsal kitapta buna dair bir ey yazmyor. Allah Hz. Muhammed'e yle dedi: 'Terristler tarafndan ina edilen bir camide dua etmeyeceksin.' Gerek Mslmanlar terrist deildirler, nk slamiyet, btn dinler arasnda en hogrl olandr. Hitler, Avrupa'daki Yahudileri ldrdnde, Mslman lkelerdeki Yahudiler gvenlikteydiler. Terristler sahte Mslmanlardr!" Saatlerce sren konumalardan sonra, sonunda gndere bayrak ekilecek. Hz. Ali'nin yeil bayra janda, be yldr direkte dalgalanmyor. Tm bayrak direi yerde yatk bekliyor, tepesi camiye doru evrilmi. Trampetler ve halktan gelen tezahratlar arasnda Karzai bayrak direini havaya kaldryor. Krk gn direkte dalgalanacak. Havaya ate ediliyor ve barikatlar alyor. Cami duvarlar dndaki on binlerce insan, camiye, mezara ve bayraa doru akn ediyor. Mansur, skklk ve kutlamalardan skld, imdi alveri yapmak istiyor. Hz Ali bekleyebilir. Ailedeki herkese birer hediye almay uzun sredir dnyordu. Eer herkes, yolculuktan birer para alrsa, babas belki onun ilerideki isteklerine kar daha olumlu davranr. nce, seccade, mendiller ve tespihler satn alyor. Sonra kesme eker. Bunlar byk eker kristalleri, kk paralara ayrlp, ayn yannda azda eritiliyor. Biliyor ki eve sadece Mezar- erif'de retilen bir kilo arlndaki bu eker kristalleriyle gelirse, babaannesi Bibi Gl, onun u ana kadar iledii ve ilerde ileyecei btn gnahlarn affedecek. Bunlara ek olarak halalarna elbise ve taklar, erkek kardeleriyle amcalarna, enitelerine gne gzlkleri alyor. Kabil'de gne gzl satldn grmedi hi. Btn bunlar doldurduu ve zerinde "Pleasure-Special light cigarettes" yazl reklamlarn kocaman pembe naylon torbalaryla Hz. Ali'nin mezarna geri dnyor. Yeni yl hediyeleri kutsanacak. Bunlar taa mezarn bulunduu blmeye kadar gtryor ve yerde altn yaldzl duvara dayal oturan mollalardan birinin nne seriyor, molla Kuran'dan sureler okuyup flyor. Dua bittiinde, Mansur eyalar naylon torbalara dolduruyor ve aceleyle oradan uzaklayor. Altn yaldzla boyanm duvar nnde insan bir dilek dileyebilir. Vatanperverlikle ilgili konumalarla uyumlu, aln duvarda dua ediyor: Bir gn Afganl olmaktan onur duymal, bir gn kendisiyle ve lkesiyle gurur duymal ve Afganistan bir gn dnyada sayg duyulan bir lke olmal. Hamid Karzai bile bundan daha iyisini syleyemezdi. Btn bu izlenimlerinden sarho bir ekilde, arnmak ve affedilmek iin edecei duay, Mezar- erife gelmesinin asl nedenini unuttu Mansur. Kk dilenci kza kar ihanetini unuttu, clz ocuk vcudunu, kocaman, ak kahverengi gzlerini, kvrck salarn. ri yar krtasiyecinin suuna mdahale etmeyiini unuttu. Kabrin bulunduu blmden, Hz. Ali'nin bayrana doru yryor. Bayrak direi yannda da Mansur'un plastik torbalarn kabul eden mollalar duruyor. Ancak burada hediyeleri torbalarndan karmaya zaman yok. Hallarnn, zincirlerinin, yiyecek ve mendillerinin kutsanmasn isteyen insan kalabal ok fazla. Mollalar, Mansur'un naylon torbalarn alyor, diree sryor, abucak bir dua okuyup geri veriyorlar. Mansur onlara birka banknot frlatyor, seccadeler ve kesme ekerler bir kez daha kutsanm oluyor. Onlar babaannesine, Sultan'a, hala, teyze ve amcalarna vereceine ok seviniyor. Mansur etrafta dolap glmsyor. Sadece mutluluk akyor zerinden. Dkknn dnda, babasnn kontrolnn dnda... Ekber ve Sait ile caminin dndaki kaldrma kyor. "Bu benim hayatmn en mutlu gn! En iyi gn!" diye baryor. Ekber ve Sait ararak bakyorlar, Mansur'un davranlarndan biraz utanma benziyorlar ama yine de onun bu kadar mutlu olmas dokunakl. "Mezar- erifi seviyorum, Hz. Ali'yi seviyorum, zgrl seviyorum!! Sizi seviyorum!" diye baryor ve sokakta hoplayarak ilerliyor. Kendi bana yapt ilk yolculuk bu, hayatnda ailesinden herhangi birini grmeden geirdii ilk gn. Bir buzkai oyunu seyretmeye karar veriyorlar. Kuzey blgesi en zorlu, en vahi, en hzl buzkai oyunlaryla nl. Uzak bir mesafeden baktklarnda oyunun oktan balam olduunu grebiliyorlar. Dzlkte toz bulutlarnn havaya kalkt grlyor, at zerinde iki yz kiinin kafas olmayan bir buza lei iin savatklar gzkyor. Atlar srp, ifte atp, aha kalkarken, binicileri de azlarnda kamlar, yerdeki lee ulamaya alyorlar. Buza, o kadar hzl el deitiriyor ki bazen biniciler onu birbirlerine atyorlarm gibi

gzkyor. Ama buzay, dzln bir yanndan brne tayp, yerde snrlar izilmi bir emberin iine yerletirmek. Baz malar o kadar iddetli oluyor ki hayvan parampara oluyor. Oyuna almadan nce, insana sanki atlar dzlkte birbiri peinden kouyor, svarileri de eerlerinin zerinde dengede durmaya alyormu gibi geliyor. Uzun ili pelerinleri, baldrlarna kadar ulaan yksek topuklu ssl deri izmeleri ve koyun postundan yaplm kenarnda krk olan buzkai apkalar var. "Karzai!" diye baryor Mansur, Afganistan'n liderini dzlkte at kotururken grnce, " Ve Dostum!" Kabile reisi ve sava beyi buzay ele geirmeye alyor. Kuvvetli bir lider olduunu gstermek iin buzkai karlamalarna katlmak gerekiyor ve karmaann evresinde dolap durmak da yetmiyor, ierde, karlamann en heyecanl yerinde, ortada bulunmak gerek. Ancak her ey parayla salanabiliyor; gl adamlar byk ounlukla, karlamada zafere ulamak iin yardm satn alyorlar. Karzai, dvenlerin evresinde tur atyor ve dier binicilerin korkun vahi temposuna ayak uydurmakta glk ekiyor. Gneyden gelen kabile lideri buzkainin kurallarn tam olarak renemedi. Bu steplere ait bir spor. Steplerin byk olu, general Dostum kazanyor oyunu, ya da buzkailer onun kazanmasna gz yumuyorlar. Bunda yarar olabilir. Dostum, bir ordu komutan gibi at stnde oturarak alklar kabul ediyor. Bazen, iki takm birbirlerine kar arprlarken, bazen herkes birbirine kar mcadele ediyor. Buzkai, dnyann en vahi sporlarndan biri olup, Afganistan'a Cengiz Han'n istilalar srasnda Moollarla gelmi. Ayn zamanda para iin de yaplan bir spor, seyirciler arasnda zengin biri, kazanana milyonlarca Afgani vaat ediyor. Buzkai ayn zamanda siyasi bir anlam olan da bir oyun. Yerel bir liderin ya iyi bir buzkai oyuncusu olmas gerek ya da iyi atlar yetitirdii bir ahr ve kabiliyetli binicileri olmas gerek. Zafer, saygy da beraberinde getiriyor. 1950'lerden bu yana Afganistan'daki yetkililer karlamalar resmiletirmeye altlar. Oyuncular bunu kabul etmi gibi gzktler ama kurallara uyulamayacan da biliyorlard. Sovyetlerin igalinden sonra, lkenin bir kargaa iinde olmas ve katlanlarn sava blgelerinden gemek zorunda olmalar bile turnuvalarn devam etmesine engel olamad. Afganllarn kklemi geleneklerinin ounu ortadan kaldrmaya alan komnistler, buzkai malarna dokunmaya cesaret edemediler. Tam tersine, turnuvalar dzenleyerek popler olmaya altlar, kanl darbelerle birbirlerini alaa eden komnist diktatrlerin, tribnlerde biri dierini izledi. Ancak yine de buzkai iin var olmas gereken temel yapy sarstlar. Kolektifletirme baladnda, ok az kiinin srekli eitilen atlarla dolu bir ahra sahip olmas mmkn olabildi. Buzkaide kullanlan atlar datld ve tarmda kullanld. Derebeyi ortadan kalknca, ma atlar ve biniciler de ortadan kayboldu. Taliban rejimi oyunlar yasaklad ve bunlar slamiyete aykr olarak niteledi. Mezar- erif'de ylba kutlamalar srasnda yaplan bu karlama, Taliban'in dnden sonraki ilk byk karlama oluyor. Mansur en nde yer buldu, bazen seyircilerin nnde aha kalkan atlarn toynaklarndan korunmak iin geriye doru komas gerekiyor. Bir sr fotoraf ekiyor; onun zerine geliyormu gibi olan atlarn karnlar, havaya kalkan toz bulutlarnn, paralanmakta olan buzann, ok uzakta kk bir Karzai'nin ve zafer kazanan Dostum'un resimlerini. Karlama sona erdiinde de buzkai oyuncularndan birinin yannda bir fotoraf ektiriyor. Gne batmaya ve tozlu dzle doru krmz nlarn yaymaya balyor. Haclar dahi tozla kaplanm. Karlamann yapld sahann hemen dnda khne bir lokanta buluyorlar. nce kilimlerde st ste alt alta oturup konumadan yemek yiyorlar. orba, pilav, kuzu eti ve i soan. Mansur, yemee itahla sarlp bitiriyor ve bir porsiyon daha smarlyor. Yanlarnda halka olup oturmu bilek grei yapan birka kiiyle konumadan selamlayorlar. ay geldiinde, konumaya balayabilirler. "Kabil'den mi geliyorsunuz?" diye soruyor adamlar. Mansur kafa sallyor. "Hac ziyareti mi?" Adamlar laf uzatyorlar, sonunda da: "Aslnda bldrcnlarla dolayoruz biz" diye cevap veriyor, yal, neredeyse disiz bir adam. "Herat'tan geliyoruz. yle bir dolatk lkeyi, Kandehar, Kabil, imdi de buradayz. En iyi bldrcn dvleri de burada." Adam yavaa cebinden kuma bir torba karyor. inden, bir ku titrek admlarla kyor, darmadank tyleriyle ufak bir bldrcn. "Dvtrdmz btn karlamalar kazand" diyor. "Bir sr para kazandk sayesinde. imdi binlerce dolar ediyor" diye bbrleniyor. Yal adam, bldrcna, atlam, yamuk yumuk parmaklaryla yemek veriyor. Bldrcn, tylerini silkeliyor ve uyanyor. O kadar minik ki adamn byk, ypranm avularnn iine syor. Bunlar, ilerinden bir sre izin alm iiler. Be yl boyunca Taliban'dan gizli bldrcn dvtrmekle uratktan sonra imdi, tutkularn zgrce gerekletirebilirler: Kularn birbirlerini ldrnceye kadar gagalamalarn seyretmek. Daha dorusu kendi minik bldrcnlar bir dierini gagalayarak ldrdnde sevinle tezahrat yapmak. "Yarn sabah saat yedide gelin. O zaman balyoruz" diyor yal adam. Giderlerken byk bir para haha sktrveriyor ceplerine. "Dnyann en iyi mal" diyor, "Herat'tan."

Otelde haha deniyorlar, sigara stne sigara saryorlar. Sonra da ktkler gibi on iki saat uyuyorlar. Mansur, mezzinin le ezanyla frlayp uyanyor. Saat yarm. Dardaki camide namaz balayacak, cuma namaz. Birden cuma namaz klmazsa yaayamayacan dnyor. Oraya gitmesi lazm. Hem de zamannda. alvar kamezini Kabil'de unuttu. Batl kyafetler iinde cuma namazna gidemez. ok aresiz bir durumda, namaz iin nereden uygun kyafet bulabilir? Btn dkknlar kapal. Sinirleniyor, kfrediyor. "Allah, ne giydiine aldrmaz" diye homurdanyor Ekber, gzlerinden uyku akarak ve ondan kurtulma umuduyla. "Abdest almam lazm ve otel de suyu kapatm" diye yaknyor Mansur. imdi barp aracak Leyla yok ortalarda ve byle zrldanmaya balaynca Ekber onu hemen kapnn dna itiyor. "Ama su! Bir Mslman, yzn, ellerini ve ayaklarn ykamadan namaz klamaz." Yine ikyet ediyor. "Yetiemeyeceim." "Camide su akyor" diyor Ekber, gzlerini kapamadan nce. Mansur, seyahat ettii pis kyafetleriyle dar kouyor. Nasl oldu da hac ziyaretine gelirken beyaz entarisini getirmedi? Ve namaz takkesini, Mavi camiye namaza yetimek iin koarken, aklszlna kfrediyor. Cami giriinde aya sakat bir dilenci gryor. Kaskat kesilmi baca, imi ve morarm, yola uzatlm, tmyle mikrop kapma benziyor. Mansur namaz takkesini ekip alyor kafasndan. "Geri vereceim" diye baryor, elinde gri beyaz, kahverengimsi sar kenar olan takkeyle, komaya devam ediyor. Ayakkablarn cami giriinde karp binlerce plak ayan cilalad mermerle kapl hole giriyor. Ellerini ve ayaklarn ykyor. Takkeyi kafasna geiriyor ve gururla Mekke'ye dnm oturan adamlar dizisine katlyor. Yetiti. Her srada yz akn hacnn bulunduu onlarca sra erkek, dizleri stnde oturuyor. Mansur en arkada yerini alyorsa da bir sre sonra onun arkasnda yeni sralar oluuyor. Batl kyafet giymi tek insan o, ama dierlerine uyuyor, on be kere aln yerde, poposu havada eilip kalkyor. Bildii dualar okuyor, Rabbani'nin bir gn ncekinin ei olan cuma vaazn dinliyor. Namaz, etraf parmaklklarla evrilmi insanlarn hemen nnde klnyor, burada mitsiz derecede hasta olan ve iyilemek iin Tanr'ya yakaranlar var. Hastalklar, salkl olanlara gemesin diye yksek itlerle ayrlmlar. Sararm yzleri ve km avurtlaryla, veremli hastalar, oturmu Hz. Ali'ye onlara g vermesi iin dua ediyor. Bunlar arasnda zihinsel zrller de var. Bulu anda bir ocuk, heyecanla ellerini rparken, kendisinden biraz daha byk aabeyi onu yattrmaya alyor. Ancak ou parmaklklar arasndan halsiz bir ekilde bakyorlar. Mansur hayatnda hibir zaman bu kadar ok lmcl hastay bir arada grmedi. Topluluk, lm ve hastalk kokuyor. Ancak en hasta olanlar burada oturup da Hz. Ali'ye iyilemek iin yakarma ayrcaln elde etmiler. Mezarln duvarnda skm oturuyorlar, mavi mozaik duvara daha yakn olan, daha ok iyileme ansna sahip. ki hafta iinde, hepsi lm olacaklar diye dnyor Mansur. Darya frlam kara gzleri ve derin krmz yara izleriyle etrafa bakan bir adamla gz gze geliyor. Uzun kemikli kollar kanp da kanatlm krmzlklar ve yaralarla kapl, ayn ekildeki ayaklar da entarisinden dar kyor. Ama incecik, gzel, ak pembe renkli dudaklar var. Kays aacnn ieklerinin ta yapraklarna benzeyen dudaklar. Mansur'un ii fena oluyor ve kafasn eviriyor. Gzleri bir sonraki gruba taklyor. Burada hastalkl kadnlar ve ocuklar oturuyor. Renkleri solmu mavi burkalaryla, hasta ocuklar kucaklarnda oturuyorlar. Bir anne uyumu, kucandaki mongoloid ocuu, ona bir eyler anlatmaya alyor. Ancak zerine mavi rt rtlm bir heykelle konuuyor gibi grnyor. Anne, belki camiye, Hz. Ali'nin mezarna yeni yl kutlamas iin gelebilmek amacyla gnlerce yalnayak yrmtr. Belki ocuunu kucanda tayp iyilesin diye buraya getirmitir. Hibir doktor, ocuk iin bir ey yapamad, belki Hz. Ali bir ey yapabilir. Baka bir ocuk oturmu, ritmik hareketlerle kafasn ellerine vuruyor. Baz kadnlar, donuk bir ekilde bakarken, dierleri uyuyor, bazlar topal, dierleri kr. ounluk ocuklar iin gelmi, Hz. Ali'nin mucizelerini bekliyorlar. Mansur'un tyleri diken diken oluyor. Bu gl havadan etkilenerek, yeni biri olmaya karar veriyor. yi bir insan ve mmin bir Mslman olacak. Namaz saatlerini karmayacak, zekt verecek, oru tutacak, camiye gidecek, evlenmeden nce gzel bir kza bakmayacak, sakal brakp Mekke'ye hacca gidecek. Dualar sona erip de Mansur sz verdikten sonra, yamur geliyor. Gnein altnda yamur yayor. Kutsal binalar ve kaldrm talar prl prl parlyor. Yamur damlalar ldyor. Yamur hzlanrken, Mansur ayaa frlyor, ayakkablarn ve namaz takkesini dn ald dilenciyi buluyor. Ona bir-iki banknot frlattktan sonra serinleten yamurda komaya balyor. "Kutsandm ben" diye baryor, "affedildim! Temizlendim!" Su kirlenmie dedi: Gel buraya! Kirlenmi cevap verdi: ok utanyorum. Su cevaplad: Gnahlarn ben olmadan nasl temizleyeceksin? Tozun Kokusu plak vcutlardan buhar kyor. Eller, hzl, ritmik bir ekilde hareket ediyor. Gne nlar tavandaki iki kk tepe camndan ieri szyor, kalalara, gslere ve baldrlara tablomsu bir k veriyor. Scak odadaki

vcutlar nce buhar iinde hayal meyal seilirken, insann gzleri byl a alnca her ey daha netleiyor. Yzler konsantre olmu durumda. Bu, keyif alnacak bir ey deil, zor bir i. ki byk salonda, kadnlar yatyor, oturuyor veya ayakta durarak ovuyorlar. Kendi kendilerini ovuyorlar, birbirlerini ya da ocuklarn keseliyorlar. Kimi Ruben'in kadnlar gibi iman, dierleri rp gibi sska, kaburgalar saylyor. Byk, ev yapm kenevir eldivenlerle birbirlerinin srtn, kollarn ve bacaklarn keseliyorlar. Ayaklarndaki sert derileri topuk tayla ovuyorlar. Anneler evlenme andaki kzlarna kese yaparken, vcutlarn dikkatle inceliyor. Kk ku gsl kzlarn, emziren anneler olmalarna ok kalmad. Bulu andaki zayf kzlarn cildinde gelimeden ocuk dourduklar iin geni atlaklar var. Erken ve sk doum yapmaktan, neredeyse btn kadnlarn karn ksmlarnda izler var. ocuklar ya alyor ya da lk atyorlar, kimi korkudan kimi sevinten. Keselenmesi bitmi ya da ykanm olanlar banyo teknelerindeki suyla oynuyor. Dierleri acyla barp, adaki balklar gibi rpnyorlar. Kimse, gzlerine sabun kamasn diye zel bir nlem almyor. Anneler, ocuklarn kenevir bir eldivenle kirli, koyu kahverengi vcutlar ak krmz olana kadar ovalyor. Banyo yapmak ve ykanmak, annelerinin disiplinli ellerinde, ocuklarn kaybetmeye mahkm olduklar bir sava. Leyla, vcudundan kir ve lm derileri yuvarlayarak karyor. Siyah eritler halinde keseyle srtlp yere yuvarlanyorlar. Leyla adamakll ykanmayal haftalar oldu, hamama gitmeyeli de aylar. Evde ok ender su akyor ve Leyla daha sk ykanmak iin pek bir neden gremiyor, insan naslsa hemen kirleniyor. Ancak bu gn, annesi ve kuzenleriyle hamama geldi. Btn evlenmemi kzlar gibi o ve kuzenleri zellikle utangalar, kilot ve sutyenlerini karmamlar. Kese bu blgeleri es geiyor. Ancak kollar, baldrlar, bacaklar, srt ve boyun, bastrlarak ovuluyor. Onlar ovalayp, srtyor, syryorken ter damlalar alnlarndaki su buharyla karyor. Ne kadar kuvvetli keselenirlerse o kadar temiz olacaklar. Leyla'nn annesi, yetmi yandaki Bibi Gl plak, yerdeki bir su birikintisinin ortasnda oturmu. Normalde ak mavi bir bartsyle gizlenen uzun kr salar srtndan aa dklyor. Sadece hamamda san ayor. Salar o kadar uzun ki, ular yerdeki su birikintisinde yzyor. Sanki trans halinde gzleri kapal oturuyor ve scakln keyfini karyor. Bazen, kendisini ykamak iin tembel bir iki hareket yapyor. Leyla'nn onun nne koyduu tasa sabunluu batryor. Ama sonra bundan vazgeiyor, nk elleri gbeinin evresine yetimiyor, kollar kalkmayacak kadar ar geliyor. Memeleri arlam, byk gbeinin zerinde dinleniyor. Katlam byk, gri bir heykel gibi trans iinde oturmaya devam ediyor. Leyla, iyi mi deil mi diye annesine ara sra ksa baklar frlatyor, bir yandan da keselenip kuzenleriyle gevezelik yapyor. On dokuz yandaki gen kzn, yeni yetmelikten kadnla dnmekte olan ocuksu bir vcudu var. Tm Han ailesi yuvarlak bir yapya sahip, en azndan Afgan standartlarna gre. Tereya ve yemek yalarn tabaklarna dnmeden dkyorlar ama bu vcutlarnda kendini gsteriyor. Yada kzartlm hamur ileri, zerlerinden ya damlayan patates dilimleri, baharatl yal sosta hazrlanan koyun eti. Leyla'nn teni beyaz ve lekesiz, kk bir bebek cildi kadar yumuak. Yz rengi beyaz, sar ve soluk gri arasnda deiiyor. Yaants ten renginde ve ellerinde kendini gsteriyor; hi gne grmeyen bir cilt ve yal bir kadnnkiler gibi ptrl, ypranm elleri var. Leyla'nn uzun sredir ba dnyor, kendini zayf hissediyordu, sonunda doktora grnd. Doktor, gnee kmas ve D-vitamini almas gerektiini syledi. Ne garip ki Kabil, dnyann en gneli kentlerinden biri. Gne, yln neredeyse her gn denizden 1800 metre yksekliindeki bu kenti yakp kavurur. Gne kuru toprakta atlaklar oluturur, gne bir zamanlarn verimli bahelerini kurutur, gne ocuklarn cildini yakar. Ancak Leyla, gnei grmez bile. Mikrarayon'da birinci kattaki dairede hi parldamaz, burkasnn iine de girmez. Salkl bir huzmesi bile ibriim parmaklklardan ieri szmaz. Sadece ablas Meryem'i, avlusu olan ky evinde ziyarete gittiinde gnein cildini stmasna izin verir. Ancak oraya gidecek zaman pek yok. Aile iinde ilk uyanan ve en son yatan kii Leyla. Salondakiler hl horuldarken, ince odunlarla bu odadaki sobay yakyor. Daha sonra banyodaki odun sobasn tututuruyor ve yemek yapmak, amar ve bulak ykamak iin su kaynatyor. Hava henz aarmamken, ielere, tencerelere ve bidonlara su dolduruyor. Sabahn bu kr karanlnda elektrik hep kesik ve Leyla karanlkta el yordamyla yolunu bulmaya alk. Bazen kk bir gaz lambasyla dolayor. Sonra ay kaynatyor. Evin erkekleri saat alt buukta uyanmadan nce ayn hazr olmas lazm yoksa ngar kar. Su akt srece kulland tencereleri hi bo brakmyor, nk suyun ne zaman kesilecei hi belli olmuyor, bazen bir, bazen de iki saat sonra olabilir. kbal, her sabah ilenmi bir hayvan gibi lk atyor. lklar insann iine iliyor. iltesinde dmdz ya da bzlm bir ekilde yatyor ve kalkmay reddediyor. On drt yandaki olan, her gn on iki saat dkknda durmamak iin yeni hastalklar icat ediyor. Ancak, acma yok. ocuk her sabah ayaa kalkyor ama ertesi gn yine i paralayc lklar duyuluyor. "Seni cadaloz, seni tembel! oraplarm delinmi" diye barp bunlar Leyla'ya frlatyor. Hncn karabildiinden karmaya alyor. "Leyla su soudu! Yeterince scak su yok! Benim kyafetlerim nerede? ay getir! Kahvalt! Ayakkablarm boya! Neden bu kadar ge kalktn?"

Kaplar arplyor, duvarlara vuruluyor. Sanki var olan bir iki odada, koridorda, banyoda bir sava var! Sultan'in oullar kavga ediyorlar, baryorlar ve alyorlar. Sultan genelde Sonya ile kendi bana oturup ay iiyor ve kahvalt ediyor. Sonya ona hizmet ediyor, gerisini Leyla hallediyor. Banyo teknesini suyla dolduruyor, giysilerini buluyor, ay koyuyor, yumurta piiriyor, ekmek getiriyor, ayakkablar fralyor. Evin be erkei ie gidecek. stemeye istemeye yeenine Mansur, kbal ve Aymal'a evden kana kadar yardm ediyor. Hibir teekkr yok, kimseden yardm yok. "mark ocuklar" diyor dilerinin arasndan Leyla kendi kendine, ondan sadece bir iki ya kk olan ona emir verdike. "St yok mu evde? Sana al demitim!" diye tslyor Mansur. "Seni slk seni" diye ekliyor, karlk verirse, cevab hazr: "Kes sesini, pis kar!" Kolunu sallyor, ya karnna ya srtna vuruyor. "Buras senin evin deil, benim evim" diyor serte. Leyla, burann kendi evi olmadnn farknda. Buras Sultan'n evi, Sultan, oullarnn ve ikinci karsnn. O, Blble, Bibi Gl ve Yunus kendilerini burada snt gibi hissediyorlar. Ancak tanmak iyi bir seenek deil. Bir aileyi paralamak bir skandal olur. Ayrca iyi hizmetilik yapyorlar. En azndan Leyla. Sabah karmaasndan sonra Sultan ve oullar gidince, Leyla derin bir nefes alr, ayn iip kahvalt edebilir. Sonra srada odalarn ilk kez sprlmesi var. Kk bir sprgeyle iki bklm btn odalar spryor, spryor, spryor. Tozun ou havaya kalkyor ve ardndan yine yere konuyor. Toz kokusu daireyi hi terk etmiyor. Tozdan hibir zaman kurtulamyor, toz, hareketlerine konmu, vcuduna konmu, dncelerine konmu. Ancak ekmek krntlarn, kt paralarn, p topluyor sprge yardmyla. Her gn defalarca spryor odalar. Her ey yerde getii iin, yer abucak yeniden kirleniyor. Vcudundan keseleyip karmaya alt ite bu tozlarn kiri. Kaln rulolar halinde yuvarlanp kan bunlar. Yaamna yapp kalan tozlar. "Gnde sadece bir kere temizleyeceim bir evim olsayd keke, btn gn temiz kalan, ertesi sabah olmadan sprmek zorunda kalmadm bir ev" diye yaknyor kuzenlerine. Onlar da kafa sallyorlar. Ailenin en kk kzlar olarak onlarn da Leyla'nnkine benzer bir hayatlar var. Leyla, hamamda ykamak iin i amarlarn da yannda getirmi. amar ykama ii, genellikle banyoda, tuvalet deliinin hemen yanndaki bir taburenin stnde yar karanlkta yaplyor. Kocaman birka leen oluyor elinin altnda, biri sabunlu su, dieri sabunsuz suyla dolu biri ak renkli amarlar, dieri de koyu renkliler iin. Leenlerde araflar, kilimler, havlular ve ailenin giysileri ykanyor. amarlar itilenip, aslmadan nce iyice sklyor. Kurutma ii biraz zor, zellikle de kn. Blok apartmanlarn dna ipler gerilmi ancak giysiler buradan sk sk alnd iin, ocuklar bunlarn banda nbet tutmadka oraya amar asmak istemiyor. Genellikle, kk balkonda sk tk aslyorlar. Balkon, sadece bir-iki metre kare byklnde, yiyecek ve p dolu, bir kasa patates, soan dolu bir sepet, bir uval sarmsak, byk bir uval pirin, mukavva kutular, eski ayakkablar, baz el bezleri ve belki gnn birinde kullanrz diye kimsenin atmaya kyamad eyalar. Leyla evde tiftik tiftik olmu eski kazaklar, lekeli gmlekler ve yerleri spren uzun eteklerle dolayor. Etekleri, sprgeyle spremedii tozlar toparlyor. Ayaklarnda eski sandaletler ve kafasnda kk bir bart var. zerinde parlayan tek ey, byk altn renkteki kpeleriyle plastik bilezikleri. "Leyla!" ocuk alamalar ve barlar arasnda yorgun, clz bir ses, onu aryor. Kadnlarn birbirlerine kovalarla dktkleri sularn yere arparken kard sesleri ancak bastryor. "Leylaaa!" Transndan uyanan Bibi Gl'n sesi bu. Elinde bir bezle oturmu, aresizlikle Leyla'ya bakyor. Leyla kenevir keseyi, sabunu, ampuan ve leeni alp kocaman, plak annesine getiriyor. "Srtst uzan" diyor. Bibi Gl srtn yere yaptryor. Leyla srtyor, youruyor, annesinin vcudu dalgalanyor. Memeleri iki yandan sallanyor. Gbei o kadar byk ki, ayaktayken ve otururken cinsel organn rtyor, imdi de beyaz, ekillendirilemez bir yn halinde yaylyor. Bibi Gl de glyor, bu iin komikliinin farknda. Kk, zarif kz ve kocaman yal anne. Aralarndaki ya fark elli civarnda. Onlar glnce dierleri de glmsemeye balyor. Bir anda herkes yerdeki keseleme ilemine glmeye balyor. "ok imansn be anne, yaknda leceksin imanlktan" diye azarlyor Leyla, bir yandan da annesinin elinin ulamad yerleri silerken. Bir sre sonra onu kuzenlerinin de yardmyla yerde yuvarlyor ve her biri Bibi Gl'n devasa vcut paralarnn birer blmn keselemeye koyuluyorlar. En sonunda da yumuak uzun salar ykanyor. in'den gelme pembe ampuan, sa dibine dklyor. Leyla dikkatle masaj yapyor, geriye kalan ince salarn hepten yok olmasn nlemek istercesine. ampuan iesi bitmeye yz tutmu. Taliban dneminden kalan eylerden biri de bu. ienin stndeki kadn resmi siyah kaln bir ispirtolu kalemle karalanm. Din polis Sultan'n kitaplarn nasl mahvettiyse, ambalajlara da yle girimiti. ampuan ielerinde bir kadn yz resmi, bebek sabunlarnda bir bebek resmi olmaya grsn, btn resimler siyah kalemlerle karalanmt. Canllarn resimleri grnmeyecekti.

Su soumaya balad. Henz ykanmam ocuklar, imdi iyice alyor. Biraz nce buhardan gz gz grmezken, birazdan yalnzca souk su akacak musluklardan. Kadnlar yava yava terk ediyorlar hamam ve onlar gittike, geriye kalan pislik kyor ortaya. Kimi kelerde yumurta kabuklar ve rk elmalar atlm. Yerde amurlu ayak izleri kalyor; kadnlar ky yollarnda, dardaki tuvaletlerde ve avlularnda kullandklar plastik sandaletleri hamamda da giydikleri iin. Bibi Gl, Leyla ve kuzinleriyle kendini dar atyor. Giyinme sras geldi. Hi kimse temiz kyafet getirmemi yannda, geldiklerinde giydikleri giysileri geiriyorlar stlerine. En sonunda da burkalar ekiliyor yeni ykanm kafalara. Kendi kokular sinmi burkalar. eri ya da dar ok az hava geirdii iin, her burkann kendine zg bir kokusu var. Bibi Gl'nki her zaman yayd, tarif edilemez kendi kokusu gibi kokuyor, tatl ieklerle karm ekimsi yal bir nefes kokusu. Leyla'nnki gen kz teri ve ya kokuyor. Aslnda Han ailesindeki herkesin burkas yemek ya kokuyor, nk bunlar mutfan hemen dndaki bir iviye asyorlar. imdi kadnlar burkalarnn ve giysilerinin altnda tertemizler, yeil sabun ve pembe ampuan kokusu baskn kabilmek iin adeta birbirleriyle yaryor. Yaknda, burkalarna sinmi, balarndan aaya bastrlan kendi kokularna dnecekler; yal bir kle kokusu, gen bir kle kokusu. Bibi Gl nden gidiyor, gen kz ilk kez ardan alyor. Birlikte yryp kkrdyorlar. nsansz bir sokakta, burkalarn arkaya atyorlar. Burada naslsa kk olan ocuklar ve kpeklerden baka kimse yrmyor. Serinleten esinti hl terlemekte olan cilde iyi geliyor. Havann temiz olduu sylenemez. Kabil'in arka sokaklar ve dar pasajlar p ve lam kokuyor. Bir oluktan kirli bir su, kerpi evler arasndan toprak yolu izleyerek akyor. Ancak kzlar, oluktan gelen kokuyu ya da ciltlerine yava yava yapp tm gzenekleri kapatan tozu fark etmiyorlar. Gne tenlerine deiyor ve glyorlar. Birden bisikletli bir adam beliriyor. "Kapann kzlar, ben yanyorum" diyerek onlar geip gidiyor. Birbirlerine bakyor ve adamn yzndeki komik ifadeye kahkahalarla glyorlar. Ancak tekrar geri dnp onlara doru gelince hemen rtnyorlar. "Kral geri geldiinde artk burkam hi giymeyeceim ben" diyor Leyla birden ciddileerek. "O zaman bar iindeyiz demektir." "Byk ihtimalle bir daha geri gelmeyecek" diye cevap veriyor, rtnm kuzenlerinden biri. "Bu baharda geri gelecei syleniyor" diyor Leyla. Ancak o zamana kadar en gvenlisi rtnmek, ayrca kz yalnzlar. Leyla, yalnz bana hi dar kmyor. Gen bir kadnn yannda bir refakatisi olmadan kmas yakk almyor. Nereye gideceini kim bilebilir? Belki biriyle bulumaya, belki bir gnah ilemeye. Dairelerinden biriki dakika uzaklktaki sebze meyve satlan pazara bile yalnz bana gitmiyor. Ya komunun olunu alyor yanna, ya da ona bir eyler aldryor. Leyla iin yalnzlk bilinmeyen bir kavram. Hibir zaman, hibir yerde yalnz kalmad. Dairede yalnz kalmad, hibir yere yalnz gitmedi, hibir yerde yalnz braklmad, hibir zaman yalnz uyumad. Her geceyi annesinin yanndaki iltede uyuyarak geirdi. Leyla yalnz kalmann ne demek olduunu bilmiyor ve bunu zlemiyor da. Biraz daha huzurlu olmay ve biraz daha az ii olmasn diliyor. Eve geldiklerinde her yer karmakark. Kutular, antalar ve bavullar her yana dalm. "erife eve dnd, erife!" diye iaret ediyor Blble, Leyla'nn eve gelip de ev sahibeliini stleneceinden memnun bir ekilde. Sultan ve erife'nin en kk kzlar ebnem, mutlu bir tay gibi ortalkta kouturuyor. Leyla'y kucaklyor, o da erife'yi. Btn bunlarn ortasnda Sultan'in br kars ayakta, Latife kucanda, glmsyor. Sultan, alacak bir ekilde, erife'yi ve ebnem'i Pakistan'dan alp eve getirmi. "Yaz iin" diyor Sultan, "hep" diye fsldyor erife. Sultan kitap dkknna gidince, evde sadece kadnlar kalyor. Yerde bir halka eklinde oturuyorlar. erife, hediyeleri datyor. Leyla'ya bir elbise, Sonya'ya bir barts, Blble'ye bir anta, Bibi Gl'e rg bir ceket ve ailenin geri kalanna elbise ve plastik ziynet eyalar. Oullarna, Pakistan pazarlarndan alnm tonlarca giysi getirmi, Kabil'de bulunmayan giysiler. Ve yanna en sevdii eyalarn da alm. "Bir daha asla dnmem oraya" diyor, "Pakistan'dan nefret ediyorum." Ancak, her eyin Sultan'n elinde olduunu biliyor. Sultan onun geri gitmesini isterse, gitmek zorunda. Sultan'n iki hanm oturmu eski iki arkada gibi sohbet ediyorlar. Kumalara bakyor, bluzleri ve taklar deniyorlar. Sonya kendisine ve kk kzna gelen hediyeleri okuyor. Sultan gen karsna ok ender hediye getirir, o yzden erife'nin eve gelii onun monoton gnlerine ho bir deiiklik salyor. Latife'ye verilen pembe renkli parltl elbiseyi giydirip onu bir oyuncak bebek gibi sslyor. Haber al veriinde bulunuyorlar. Birbirlerini bir yl olmu grmeyeli. Apartman dairesinde telefon yok, o yzden telefonla da konumadlar. Kabil'deki kadnlarn hayatndaki en nemli olay, akile'nin dn; gelen hediyeleri, giydii kyafetleri en ince ayrntsna kadar anlatyorlar, ayrca dier akrabalarn ocuklarndan, nianlardan, evliliklerden ve lmlerden haberler veriyorlar. erife, mlteci yaamndaki deiiklikleri anlatyor. Kim geri dnm, kim hl orada. Saliha nianland diye anlatyor. "Ailesi kar ktysa da, byle olmak zorundayd. ocuun hibir mal varl yok, bir de tembel, ie yaramazn biri" diyor. Herkes kafa sallyor.

Herkes Saliha'y ss delisi bir kz olarak hatrlyor, ama yine de, fakir bir ocukla evlenmek zorunda olduu iin ona acyorlar. "Parkta bulumalarndan sonra bir ay ev hapsinde kald" diye anlatyor erife. "Sonra bir gn ocuun annesi ve teyzesi onu istemeye geldiler. Ailesi evet dedi, baka seenekleri yoktu ki, olan olmutu bir kere. Nian merasimine gelince, tam bir rezalet!" Kadnlar gzlerini kocaman am onu dinliyorlar. zellikle de Sonya. Bunlar, Sonya'nn tmyle kendini kaptrd hikyeler. erife'nin hikyeleri: Sonya'nn beyaz dizileri. "Tam bir rezalet" diye tekrarlyor erife, bu gerein altn izebilmek iin. "Gen bir ift nianland zaman, nian masraflarn erkek tarafnn karlamas, elbiseler ve mcevherler satn almas dettir." "Nian trenini planlayacaklar zaman, ocuun babas, ailedeki sorunu zmek iin Avrupa'dan gelen Saliha'nn babasnn eline birka bin rupi tututurmu. Paralar grdnde adam bunlar frlatp atm. 'Bu kadar az parayla nian merasimi mi yaplr sanyorsun sen?' diye barm. Saliha o srada merdivenlerde oturuyor, olup biteni dinliyormu. 'Al bozukluklarn da ek git, nian treni de bizden olsun' demi." Saliha'nn babasnn da fazla paras yoktu, Belika'da mlteci olmay, sonra da ailesini yanna aldrmay bekliyordu. Hollanda'ya da bavurmu ama ret cevab almt, imdiyse Belika hkmetinden ald parayla geiniyordu. Ancak nian treninin sembolik nemi ok byk, nian neredeyse bozulamaz bir akit. Eer nian bozulursa, bunun nedeni ne olursa olsun, kzn yeniden evlenmesi ok zorlar. Nian treni ailenin durumunu darya yanstmak asndan da bir gsterge. Ne tip ss kullanlyor, ne kadar ediyor? Ne tip yiyecek ikram ediliyor, ne kadar tutuyor? Ne tip bir elbise giyiyor? Pahal m? Ne tip bir orkestra tutuluyor, ne kadar eder? Merasim, erkek tarafnn ilerde ailelerine katlacak yeni yeye ne kadar deer verdiini de gsterir. Merasim, ok aaal deilse, geline ve dolaysyla da ailesine ok deer vermedikleri anlamna gelir. Babasnn, Saliha ve sevgilisi dnda kimseyi mutlu etmeyecek kadar gsterili bir nian treni yapmak iin borlanmak zorunda kalmas, ucuz bir ziyafetten duyulacak utan yannda nemsiz kalyordu. "imdiden piman olmaya balad bile "diye azndan karyor erife, "nk paras yok. Ksa srede ne ie yaramaz biri olduunun farkna vard. Ama artk ok ge. Eer nian bozarsa, kimse onunla evlenmez. Etrafta olann hediyesi be bilezikle dolap duruyor. 'Altn bunlar' diyor, ama ben biliyorum, kendisi de biliyor, altn suyuna batrlm metalden baka bir ey deil. Yeni yl kutlamas iin yeni bir elbise bile almad kza. Nianlsndan yeni yl iin elbise almayan birini duydunuz mu siz?" erife, derin bir nefes alp devam ediyor. "imdi olan her gn onlarn evinde, gereinden fazla... Annesinin ne yaptklarndan haberi bile yok. ok kt, ok kt, utan verici dedim ona" diye i geiriyor erife, etrafndaki kii onu yeni sorularla bombardman etmeden nce. O nasl, bu ne yapyor, ya o? Pakistan'da hl bir sr akrabalar var, durumun geri dnmek iin yeterince gvenli olmad kansnda olan teyzeler, amcalar ve kuzen ocuklar. Ya da geri gelmek iin bir nedenleri yok, evleri bombalanm, tarlalar maynlanm, dkknlar yaklm. Ancak herkes erife gibi evini, yurdunu zlyor. Oullarn grmeyeli neredeyse bir yl oluyordu. Leyla, mutfaa yemek hazrlamaya gidiyor. erife'nin geri gelmesinden memnun. Gerekten. Ancak, erife'yle birlikte gelen kavgalardan ekiniyor, oullaryla, kardeleriyle, annesiyle yapt kavgalar. erife'nin hepsine ekip gitmelerini sylediini hi unutmuyor. "Kzlarn al da git" demiti kaynvalidesi Bibi Gl'e. "Size burada yerimiz yok. Biz yaayacaz burada" diye barmt, Sultan'n evde olmad bir gn. erife'nin hem evi, hem de Sultan'n kalbini ynettii zamanlard. Ancak son yllarda, Sultan yeniden evlendikten sonra, Sultan'n ailesine daha yumuak davranmaya balad. "Ancak, evde daha az yer olacak" diye i geiriyor Leyla. Odalar kk evde, artk on bir deil, on kiiler. Soan ayklyor ve gzlerinden yalar akyor. ok ender gerek gzya dkyor, isteklerini, zlemlerini ve hayal krklklarn bastryor. Hamamdan ktnda zerine sinen temiz sabun kokusu oktan yok oldu. Ya tavadan sana sryor ve keskin bir ya kokusu yaylyor. Ac biber sosu, ptrl ellerindeki incelmi deriden ieri szp cann yakyor. Basit bir akam yemei yapyor, erife eve dnd diye zel bir ey hazrlamyor. Han ailesinin kadnlar iin kutlama yapma gelenei yok. Ayrca Sultan'n sevdii yemekleri yapmas lazm. Et, pilav, spanak ve fasulye. Koyun yanda. ounlukla sadece Sultan ve oullarna, bazen Bibi Gl iin bir para et oluyor, dierleri fasulye ve pilav yiyor. "Siz iyi bir yemei hak etmediniz. Benim srtmdan geiniyorsunuz" diyor Sultan. Sultan her akam eve dkknlarndan deste deste parayla geliyor. Her akam bunlar dolaba kilitliyor. Sk sk byk kesektlarnda sulu narlar, tatl muzlar, mandalinalar ve elmalarla geliyor. Ancak btn meyveler bir dolaba kilitleniyor. Sadece Sultan ve Sonya bunlar yiyebiliyor. Sadece onlarn anahtar var. Meyve pahal, zellikle de mevsimi deilse. Leyla, pencere iinde duran kk, sert portakallara bakyor. leri kurumaya balad iin Sonya bunlar mutfaa getirdi, herkes yesin diye. Leyla'nn onlarn tadna bakmak aklndan bile gemiyor. Fasulye yemeye

mahkm edildiyse fasulye yemeye mahkm edildi. Portakallar ryene kadar ya da kuruyana kadar orada kalabilir. Leyla ban gururla kaldryor ve ar pilav tenceresini gaz ocann zerine yerletiriyor. Doranm soan yarsna kadar yala dolu tavann iine atyor, domatesi, baharat ve patatesleri ekliyor. Leyla iyi yemek yapyor. Leyla, birok konuda becerikli. Bu nedenle de ilerin ou ona dyor. Yemeklerde genellikle kapnn yanndaki kede oturuyor ve biri bir ey istediinde ya da servis tabaklarn doldurmak gerektiinde hemen kouyor. Herkes doyduktan sonra, kendi tabana geride kalanlardan biraz alyor. Biraz yal pilav ve fasulye. Hizmet etmek iin eitilmi ve herkesin emir verdii bir hizmeti olmu. Her yeni emirle ona olan sayg yava yava azalyor. Bazen birinin keyfi olmadnda, Leyla'dan karyor sinirini. Kazaktan kmayan leke, yanl pimi et, insan birinden karmak istiyorsa hncn, bulunacak ok neden var. Akrabalar yemee arlacaksa, erkenden uyanp kendi ailesi iin kahvalt hazrladktan sonra hazrlklara balamak Leyla'ya dyor, patates soymak, kemikleri kaynatmak, sebzeleri doramak... Misafirler geldiinde de zerine k bir ey giymeye ancak zaman oluyor, yemek servisi yapmaya kouyor ve yemek bittikten sonra da zamannn ounu mutfakta, bulak ykayarak geiriyor. Klkedisine benziyor, ancak Leyla'nn dnyasnda bir prens yok. Sultan, Mansur, kbal ve Aymal eve geliyorlar. Sultan antrede Sonya'y pyor ve erife'ye oturma odasnda ksa bir selam veriyor. Peaver'den Kabil'e arabada btn bir gn birlikte geldikleri iin birbirleriyle daha fazla konumaya ihtiyalar yok. Sultan ve oullar oturuyorlar. Leyla inko bir leen ve bir ibrikle geliyor. Leeni her birinin nne ellerini ykamalar iin teker teker tayor ve bir havlu uzatyor. Yere plastik rt yayld, yemek servisine geilebilir. Sultan'n kk kardei Yunus da gelmi, erife'ye itenlikle "hogeldin" diyor. Her zamanki gibi susup bir kenarda oturmadan nce akrabalarndan haber alyor. Yemek srasnda ok az ey sylyor. Genellikle sakin, dikkatli ve ailenin konumalarna pek katlmyor. Pek aldrmaz grnyor ve mutsuzluunu kendine saklyor. 28 yandaki bu adam hayatndan hi memnun deil. "ekilmez bir hayat bu" diyor. "Sabahtan akama kadar al ve kardeinin sofrasndan krnt ye." Yunus, aile iinde Leyla'nn her eyini verebilecei tek insan. Bu aabeyini gerekten ok seviyor. Yunus bazen ona ufak tefek hediyeler getiriyor, plastik bir sa tokas ya da bir tarak gibi. Bu akam Yunus'un zellikle merak ettii bir ey var. Ancak, sormaya ekiniyor. erife sonunda dayanamayp baklay azndan karyor. "Belks meselesi biraz etrefilli bir hale geldi" diyor. "Babas istiyor ama annesi deil. Annesi de nce raz olmutu ama olu olan baka bir akrabasyla konutu, gen bir olan, Belks'la evlenmek istiyormu. Para nerdiler, annesi de pheye dt. Bu akraba bizim hakkmzda da kt dedikodular karmaya balam. O yzden sana verilecek bir cevabm yok" diyor. Yunus kzaryor ve ask suratla evresine baknyor. Bu utan verici bir durum. Mansur oturmu srtyor. "Torun, dedeyle evlenmek istemiyor" diye mrldanyor, Yunus'un duyabilecei bir ekilde ama Sultan bunu duymuyor. Sanki Yunus'un son umudu buruturulup bir kenara atld. Kendini yorgun hissediyor, beklemekten, aramaktan ve bir kutuda yaamaktan, yorgun. "ay!" diye buyuruyor, erife'nin Belks'n ailesinin neden kzlarn ona vermek istemediine ilikin anlatsna son vermek iin. Leyla ayaa kalkyor. Yunus'un evliliinin gecikiyor olmas onu zyor. Yunus evlendii zaman, annesini ve onu da yanna alr diye umuyordu oysa ki. Hep beraber ayn evde oturabilirlerdi, Leyla ok munis olacakt, ok uysal. Belks'a her eyi retecekti, kendisi en zor ileri stlenecekti. Hatta Belks isterse renimine bile devam edebilirdi. ok ho olacakt. Her ey, kimsenin yaptklarna deer vermedii Sultan'in evinden kp gitmek iin. Sultan, yapt yemeklerin tam istedii gibi olmadndan, ok fazla yediinden, Sonya'nn her dediini yerine getirmediinden yaknyor. Mansur srekli onun tepesinde, bann etini yiyor. Sk sk, ekip gitmesini sylyor. "Geleceim iin bir anlam olmayanlar beni ilgilendirmiyor" diyor "ve sen, sen, benim iin hibir ey ifade etmiyorsun. Babamdan geiniyorsun, k dar" diye kk gren bir tavrla glyor, gidecek hibir yeri olmadn bile bile. Leyla ayla ieri giriyor. Ak yeil ay. Yunus'a pantolonunu yarn iin tleyip tlemeyeceini soruyor. Onu bugn ykad, Yunus'un sadece iki pantolonu olduu iin, yeni ykanm olann m giyeceini bilmek istiyor. Yunus bir ey sylemeden kafasn sallyor. "Halam ok aptal" diyor Mansur srekli. "Bir ey syledii zaman ne diyeceini biliyorum. Tandm, en skc insan" diye alayla glyor ve onun taklidini yapyor. Kendinden ya byk halasyla birlikte byd, bir karde gibi deil, bir patron gibi. Leyla her eyi iki kez syleyenlerden, nk kimsenin onu dinlemediini dnyor. Gndelik eylerden bahsediyor genelde, nk bu onun evreni. Ancak ayn zamanda kuzenleriyle, kz kardeleriyle veya yeenleriyle glp, yabilir, elenceli hikyeler anlatarak herkesi artabilir. Ancak aileyle yemek yedii zamanlarda deil. Yemekte genellikle suskun. Ara sra yeenlerinin cvk akalarna glse de kuzenlerine yle diyor: "Azmla glyorum, kalbimle deil."

Belks'a dair moral bozucu hikyeden sonra erife'nin evdeki ilk akam yemeinde kimse bir ey konumuyor. Aymal, Latife'yle, ebnem bebekleriyle oynuyor, kbal Mansur'la dalayor ve Sultan Sonya'yla flrt ediyor. Dierleri sessizlik iinde yemeklerini yiyorlar, sonra yataklarna ekiliyorlar. erife ve ebnem, Bibi Gl, Leyla, Blble, kbal, Aymal ve Fazl'n uyuduu odada yatacaklar. Sultan ve Sonya kendi odalarn koruyorlar. Gece yars, herkes iltesinde uyuyor, bir kii dnda. Leyla, bir mum nda, ayakta yemek yapyor. Sultan ie, ev yemei gtrmek istedi. Yada bir tavuk kzartyor, pilav piiriyor, sebze sosu yapyor. Yemek pierken bir yandan da bulaklar ykyor. Mum yzn aydnlatyor. Gzlerinin altnda kocaman siyah halkalar var. Yemek piince tencereleri ocaktan alyor, etraflarna byk kumalar sarp, Sultan ve oullar ertesi gn bunlar yanlarnda gtrrken kapaklar almasn diye tepeden bir dm atyor. Parmaklarndaki ya ykyor ve btn gn zerinden karmad ayn kyafetlerle yataa giriyor. iltesini buluyor, ayor, zerine bir battaniye rtyor ve uyuyor, birka saat sonra mezzinin onu uyandracan bile bile; yeni gne "Allah- Ekber" sesleri iinde yeniden balyor. Tm gnler gibi kokan ve tad tm gnler gibi olan yeni bir gne balyor. Toz kokan. Deneme Leyla bir gn leden sonra burkasn ve uzun topuklu ayakkablarn giyiyor ve daireden gizlice dar szlyor. arpk d kapdan kyor, aslm amarlar geiyor, avluya kyor. Laf olmasn diye, kk bir komu ocuunu da yanna alyor. Kurumu Kabil nehrinin zerindeki kprden geip, Kabil'in ender bulvarlarndan birindeki aalarn altnda kayboluyorlar. Ayakkab boyaclarn, kavun satclarn ve frnclar geiyorlar. Ve ayakta ylece durup, vakit ldren erkekleri. Leyla'nn korktuu asl bunlar ite, zaman olanlar, grmeye zaman ayranlar. Aalarn yapraklar uzun sredir ilk kez yeil. Son yldr bir damla yamur yamyordu Kabil'e. Yapraklar henz tomurcuklanrken gneten kavrulup yanarak kahverengi olmu, yapraa dnememilerdi. Bu bahar, Taliban'n kamasndan sonraki bu ilk baharda, ok yamur yad, kutsal yamur, harika yamur. Kabil nehrinin yatan suyla dolduracak kadar deilse de, hayatta kalan bir iki aacn tomurcuklanp, yeil yapraklarla kaplanmasn salayacak kadar. Tozun ara sra dinmesini salayacak kadar. Toz, ince kum tozu Kabil'in bann belas. Yamur yadnda toz bala dnr, kuru havada yuvarlanp uuur, burunlar tkar, gzleri actr, insann boazna kaar, cierlerde amur olur. Bu leden sonra yamur yad ve ferahlk getirdi. Ne yazk ki nemli hava, burkann iine szmyor. Leyla sadece kendi sinirli nefesinin kokusunu soluyor ve akaklarnda atan nabzn hissediyor. Mikrorayon 4 numaral blokta byk tabelalarda 'Kurs' yazyor. Darda uzun kuyruklar olumu, burada okuma yazma kursu, bilgisayar kursu ve yaz dersleri veriliyor. Leyla, ngilizce kursuna yazlacak. Giriteki masada oturmu iki adam kayt yapyor. Leyla kurs aidatn dyor ve snfn bulmaya alan yzlerce renciye katlyor. Bir merdivenden aa, snaa benzeyen bodrum katna iniyorlar. Duvarlarda mermi izleri ekiller oluturmu. Buras, i savata silah deposu olarak kullanlm, yerleim birimlerinin hemen altnda. Deiik 'snflar tahtalarla birbirinden ayrlm. Her blmde bir kara tahta, uzun bir denek, birka sra var. Baz blmelerde hem masas hem oturacak yeri olan sralar var. Hafiften bir uultu duyuluyor, scaklk odada hissedilmeye balyor. Leyla kendi blmesini buluyor. leri seviye ngilizce kursu. Erken gelmi, onun gibi erken gelen srk gibi bir iki olan daha var. "Mmkn m gerekten? Olanlarla ayn snfta?" diye dnyor. Gerisin geri dnp gitmeyi dnyor, ama kendini oturmaya zorluyor. Baka blmelerden gelen sesler ayn uultuya karyor. Baz blmelerden retmenlerin sinirli sesleri szyor. Onlarn retmeninin gelmesine daha zaman var. Olanlar tahtaya yaz yazmaya balyorlar. 'Pussy' yazyorlar, 'dick', 'fuck'. Leyla szcklerle ilgilenmiyormu gibi grnyor. Yannda ngilizce-Farsa bir szlk var, olanlarn gremeyecei bir biimde masann altnda szl kartryor. Ancak kelimeler szlkte yok. Korkun bir rahatszlk duyuyor. Yalnz, neredeyse kendi yanda, hatta kimileri ondan da byk bir sr olanla, yalnz. Buraya hi gelmeyecekti, piman oluyor. Ya olanlardan biri onunla konuursa! Ne ayp. stelik burkasn bile kard. nsan snfta da burkayla oturmaz ya, diye dnmt. imdi, kendini herkese gstermi oldu. retmen geliyor ve olanlar yazdklar szckleri abucak siliyorlar. Zor bir ders saati oluyor. Herkesin kendini tantmas, ka yanda olduunu sylemesi ve ngilizce bir eyler anlatmas lazm. retmen, gen zayf bir adam, elindeki cetvelle ona doru iaret ediyor ve konumasn istiyor. retmenin hatr iin bu olanlar nnde ruhunu evirip sktn hissediyor. Kendini kirlettiini hissediyor, herkese gsterdiini, onurunu ayaklar altna aldn. Kursa yazlrken ne dnyordu ki? Kzlarn ve erkeklerin ayn snfta olaca aklnn kesinden bile gememiti. Asla. Onun suu deildi bu. kp gidemiyor snftan. retmen nedenini sorar diye korkuyor. Ancak ders biter bitmez kendini dar atyor. Burkasn kafasna geiriyor ve yola koyuluyor. Eve gelince gvenli artk. Burkasn koridordaki iviye asyor. "Korkun! Snfta olanlar vard!"

brleri azlar bir kar ak bakakalyorlar. "Hi ho deil" diyor annesi. "Oraya bir daha gitme!" Leyla'nn oraya geri dnmeye hi niyeti yoktu zaten. Taliban ortadan kaybolsa da hl Leyla'nn kafasnda yayordu. Bibi Gl'n de, erife'nin de, Sonya'nn da. Mikrorayon'daki kadnlar Taliban dneminin sona ermi olmasndan memnundular, mzik alabiliyorlar, dans edebiliyorlar, trnaklarna oje srebiliyorlard kimsenin onlar grmedii ve hl o gvenli burkann ardna gizlenebildikleri srece. Leyla, i savan, molla rejiminin ve Taliban'n bir rnyd. Korkunun ocuu. ten ie alyordu. Dar kma denemesi, kendi bana bir eyler yapma, renme istei, ters tepmiti. Be yl boyunca kzlarn bir ey renmesi yasaklanmt. imdi serbest olsa da o, kendi kendine bunu yasaklyordu. Eer Sultan onun liseye gitmesine izin verseydi, hi sorun olmayacakt. Orada sadece kzlardan oluan snflar vard. Mutfakta yere oturdu, soan ve patates doramaya balad. Sonya da orada oturmu sahanda yumurta yiyor ve Latife'yi emziriyordu. Leyla'nn onunla konumaya tahamml yoktu. Okuma yazma bile bilmeyen o aptal kzla. Denememiti bile. Sultan ona okuma yazmay retmesi iin zel bir retmen tutmutu. Ancak hibir ey kafasna girmiyor, her ders ilk dersmi gibi geiyordu. Birka ay geip de drt be harf rendikten sonra, vazgeti ve Sultan'a kendisini bundan azletmesini istedi. Mansur, okuma yazma derslerinin balad ilk zamanlardan balayarak dalga gemiti. "nsann her eyi varsa ve ne yapacan bilemezse, eeine konumay retmeye alrm" demi ve glmt. Mansur'un genelde dediklerinden hi holanmayan Leyla bile, bu akaya ok glmt. Leyla, elinden geldiince Sonya'ya stnlk taslamaya alt, yanl bir ey sylediinde ya da bir eyi beceremediinde onu ikaz etti, ancak sadece Sultan evde deilse Leyla iin Sonya, sadece gzel olduu iin onlarn varlk dzeyine ykseltilmi yoksul bir kyl kzyd. Sultan'n ona birok ayrcalk vermesi ve ayn yata olmalarna ramen aralarndaki iblmnn ok farkl olmas nedeniyle ondan hi holanmyordu. Ancak kiisel olarak, yznde orada deilmiesine taknd yumuak ifadesiyle oturan veya etrafta olup biteni izleyen Sonya'ya kar olduu sylenemezdi. Gerekte tembel de deildi, kynde anne ve babasn ekip evirdii gnlerde alkan bir kz olduu syleniyordu. Onu altrmayan Sultan'd. Sultan yokken, ev ilerine yardm etmeye abalyordu. Yine de Leyla'nn sinirini bozuyordu. Btn gn oturup Sultan'n geliini bekliyor, o gelince de frlayp kalkyordu. Kocas i gezisine gittiinde ykanmadan ve sala kyafetlerle geziniyordu evde. Sultan evdeyken de, esmer tenini beyaza boyuyor, gzlerini karartyor, dudaklarna ruj sryordu. Sonya on alt yandayken birdenbire ocukluktan kadnla gemiti. Dnden nce alam, ancak iyi yetitirilmi bir kz olduu iin, yava yava bu dnceye altrmt kendisini. Hayattan bir beklentisi olmadan bymt. Sultan da, iki ay sren nianllk dnemini ok iyi kullanmt. Dnden nce onunla yalnz kalabilmek iin anne ve babasna rvet vermiti. Geleneklere gre evlenecek iftlerin nian merasiminden dne kadar geen zamanda birbirlerini grmemeleri lazmdr, ama bu kurala uyan yoktur. Yine de, birlikte alverie kmak baka bir eydir, geceleri birlikte geirmek baka. Bu, hi duyulmam bir eydi. Kzn aabeyi, Sultan'n dnden nce geceleri Sonya'yla birlikte geirmek iin anne ve babasna para dediini duyunca kardeinin namusunu temizlemek zere eline ba almt. Ancak Sonya'nn aabeyinin siniri bile parayla yattrlp susturulmu ve Sultan'n dedii olmutu. Kendi gznde kza iyilik yapyordu. "Dn gecesine hazrlanmas gerek, o ok gen, ben de tecrbeli bir adamm" demiti kzn anne ve babasna. "imdi birlikte zaman geirirsek, dn gecesi onun iin ok olmaz. Ancak onunla cinsel ilikide bulunmayacam" demiti. On alt yandaki kz adm adm zifaf gecesine hazrlamt. Aradan iki yl geti, Sonya tekdze yaantsndan memnun. Evde oturmak, ara sra akrabalar ziyaret etmek ya da misafir arlamak, zaman zaman armaan olarak yeni bir elbise almak, be ylda bir yeni bir altn bilezik elde etmek dnda bir istei yok. Bir keresinde Sultan onu i gezisine, Tahran'a gtrmt. Bir ay kalmlar, Mikrarayondaki dier kadnlar yurt dnda neler yaptn merak etmilerdi. Ancak geri dndklerinde, Sonya'nn anlatacak hibir eyi yoktu. Akrabalarnn yannda kalmlard ve o her zaman olduu gibi Latife'yle oynamt. Tahran' yle bir grmt, ehri daha yakndan gezip dolamay dnmemiti bile. Syledii tek ey, Tahran'daki arda Kbil'dekinden daha gzel eyler olduuydu. Sonya'nn kafasn megul eden en nemli ey daha ok ocuk yapmak. Daha dorusu, erkek ocuk. imdi yine hamile ve bir kz olacak diye d patlyor. Latife kafasndan bartsn ekerse, ya da bartyle oynamaya balarsa, kznn eline vuruyor ve barty dzeltiyor. nk, en son doan ocuun annesinin bartsyle oynamas, bundan sonra doacak ocuun kz olacana delalet. "Eer bir kzm olursa, Sultan nc kez evlenecek" diyor Sonya, grmcesiyle mutfakta bir sre konumadan oturduktan sonra. "Kendi mi dedi?" diye soruyor Leyla ararak. "Dn syledi." "Seni korkutmak iin sylyordur."

Sonya dinlemiyor onu. "Bir kzm olmamal, bir kzm olmamal" diye mrldanyor, emzirdii bir yandaki kz kollarnn arasnda, annesinin tekdze sesiyle uykuya dalarken. "Aptal ey" diye dnyor Leyla, ayn yataki yengesi hakknda. Can konumak istemiyor. Buradan kp gitmesi gerek, biliyor. Evde btn gn Sonya ile, erife ile, Blble ve annesiyle oturmaya dayanamyor artk. "ldryorum, burada kalmaya dayanamyorum" diye dnyor iinden. "Buraya ait deilim ben." Fazl' dnyor ve Sultan'n ona davrann. te bu davran, kendi ayaklar zerinde durmas, ngilizce kursuna yazlmas gerektiini anlamasna neden oldu. On bir yandaki Fazl, her gn kitapda kitap kutularn tayor, her akam onlarla yemek yiyor ve her gece Leyla'nn iltesinin yannda kvrlp yatyordu. Fazl, Meryem'in en byk olu ve Sultan'la Leyla'nn yeenleri. Meryem ve kocasnn btn ocuklarna bakacak paralar yok, bu yzden Sultan'n dkknda yardma ihtiyac olunca, boaz tokluuna onun yannda almas teklifini seve seve kabul ettiler. Bunun faturas Fazl'n her gn on iki saat lesiye almas demekti. Sadece cuma gnleri tatil yapyor ve kyde yaayan anne ve babasnn evine gidiyordu. Fazl memnundu halinden. Dkknda ortal topluyor, kutular saa sola tayor, akamlar da Aymal'la oynuyor ve dalayordu. Sevmedii tek ey, bir yanl yaptnda kafasna bir aplak ya da srtna bir yumruk indiren Mansur'du. Ancak Mansur, iyi de davranabiliyor, birdenbire onu bir dkkna gtrp ona yeni kyafetler alabiliyordu. Ya da bir lokantada yemek smarlayabiliyordu. Fazl, kyn amurlu sokaklarndaki hayata tercih ediyordu bunu. Ancak bir gn Sultan yle dedi: "Skldm senden. Dn evine. Bir daha da dkknda grnme!" Aile ylece kalakalmt. Meryem'e olana bir yl bakacana dair sz vermiti oysa ki. Kimse bir ey sylemedi. Fazl bile. Ancak iltesine uyumak iin yattnda alad. Leyla onu teskin etmeye alt ama syleyecek bir ey yoktu. Sultan'n sz emirdi. Ertesi gn varolan bir iki para eyasn paketleyip evine gndermilerdi. Annesine, neden eve yolland konusunda kendisinin aklama yapmas gerekmiti. Sultan ondan sklmt. Leyla ok sinirlenmiti. Sultan nasl olur da Fazl'a byle davranrd? Bundan sonra kaldrp ataca kii kendisi olabilirdi. Bir eyler bulmak zorundayd. Leyla yeni bir plan yapt. Bir sabah Sultan ve oullar evden ayrldktan sonra, burkasn giydi ve kapdan kp gitti. Yine kk bir olan ald yanna. O gn tamamyla baka bir tarafa yrd, Mikrorayon'dan, bombalanm beton lnden kt. ehrin kenar mahallelerinde evler o kadar harap olmutu ki burada yaamak mmkn deildi. Baz aileler yine de bu harabeler arasnda kalyor, neredeyse kendileri kadar yoksul komularndan dilenerek yayorlard, en azndan bunlarn balarnn stnde bir dam vard. Leyla, sada solda bitmi imlerde otlayan bir kei srsyle, varolan tek aacn glgesinde uyuklayan obann bulunduu bir ayrdan geti. Buras ehirle ky arasndaki snr tekil ediyordu. ayrn br yannda Deh Hudeyda ky balyordu. nce ablas akile'ye gitti. Kapy Sakile'nin yeni kocas Vekil'in en byk olu Sait at. Sait'in bir elinin parma yoktu. Bir araba aksn tamir ederken, ak patlam, parmaklarn kaybetmiti. Ancak herkese bir mayna rast geldiini sylemiti. Bir mayn tarafndan sakatlanm olmak daha prestijliydi, neredeyse savata arpm olmak kadar stat salyordu. Leyla ondan holanmyordu, basit ve kaba olduunu dnyordu. Okuyup yazma bilmiyor, bir kyl gibi konuuyordu. Vekil gibi. Onu grnce burkasnn altnda titredi. Sait, yan yan gld ve nnden geerken burkasna dokundu yle bir. Yine titredi. Sonunda onun eline kalmaktan korktuu iin. Ailede onlar birbirlerine yapmaya alanlar vard. Hem Sakile hem de Vekil, Leyla konusunda Bibi Gl'n azn aramlard. Bibi Gl: "ok erken" diye cevaplamt, Leyla'y evermenin zamannn geldiini bile bile. "Zaman geldi" demiti Sultan. Kimse Leyla'ya sormad, Leyla sorsalar da cevap vermezdi. Terbiyeli bir kz, onu mu bunu mu sevdii konusundaki sorulara cevap vermez. Ancak tm kalbiyle onunla evlenmek zorunda kalmamay diliyordu. Sakile sallana sallana geldi. Glmsyor, gzlerinin ii glyordu. Sakile'nin Vekil ile evlilii konusundaki btn korkular yersiz kmt. Biyoloji retmenliine devam ediyordu. ocuklar onu ok seviyordu, onlarn burunlarn siliyor, giysilerini ykyordu. Kocasnn evde ufak tefek tamiratlar yapmasn salam ve ona yeni perde ve yastklar aldrmt. ocuklarn da okula balatmt, Vekil ve ilk karsnn pek stne dmedikleri bir konuydu bu. En byk olanlar, kendilerinden kk ocuklarla ayn snfta oturmann utan verici olduunu syleyip de homurdandklarnda, yle demiti: "Eer imdi okula gitmezseniz, ileride daha da utanrsnz." Sakile, sonunda kendine ait bir erkei olmasndan fazlasyla mutluydu. Gzleri prl prl parlyordu. k olmu gibiydi. Otuz be yllk bekrlktan sonra, ev hanm rol ona ok yakmt. Abla karde birbirlerini yanaklarndan ptler. Burkalarn kafalarna geirip kapdan dar ktlar. Leyla siyah yksek topuklu ayakkablaryla, Sakile, beyaz, ok yksek topuklu, altn fiyonklu gelinlik ayakkablaryla. nsan, vcudunu, kyafetlerini, san ya da yzn gstermediinde ayakkabnn ok nemli bir rol oluyor.

amurlu su birikintilerinden atladlar, sertlemi kil tepeciklerinin ve tekerlek izlerinin kenarlarndan getiler. Yrdkleri yol, okul yoluydu. Leyla retmen olmak iin ie bavuracakt. Gizli plan ite buydu. Sakile, alt ky okulunda sorup soruturmutu. ingilizce retmeni yoktu okulun. Leyla sadece dokuz yl okumu olsa bile, balang seviyesi rencilerine ders verebilecek kadar iyi ngilizcesi olduunu dnyordu. Pakistan'da yaarken de gece okulundan ek ders almt. Okul, kerpi bir duvarn ardnda, duvar o kadar yksek ki tesinde ne olduunu gremiyor insan. Girite yal bir beki oturuyor. Herkesi ieri sokmuyor, zellikle de erkekleri, nk bu bir kz okulu ve btn retmenler de kadn. Bir zamanlar imle kapl avluda imdi patates yetitiriliyor. Patates tarlasnn evresine duvara dik olarak blmeler ina edilmi. Bunlar duvar olan snflar. Ana duvar ve yan duvarlar var, avluya bakan ksm ise ak. Bylece okul mdr btn snflarda ne olduunu grebiliyor. Blmelerde banklar, masalar ve bir kara tahta iin yer ayrlm. Sadece en byk renciler iin masa ve sandalye konulmu, dierleri yerde oturup tahtaya bakyorlar. rencilerin birounun defter almaya paras yok, kk kara tahtalara ya da bulduklar kk bir kt parasna yazyorlar. Srekli bir karklk var, her gn okula gitmek isteyen yeni renciler kyor ortaya, snflar bydke byyor. Hkmetin okul kampanyas ok etkili oldu. lkenin her tarafna koltuklarnn altnda kitaplaryla mutlu ocuklar gsteren byk pankartlar asld. "Okula dn" yazs, yazl tek slogand, gerisini resimler anlatyordu. Mfetti, Sakile ve Leyla geldiinde, okula renci olarak yazlmaya alan gen bir kadnla megul. Daha nce nc snf bitirdiini ve drdnc snfa yazlmak istediini sylyor. "Seni listemizde bulamyorum" diyor mfetti, renci listesine bakarak. Kartoteks Taliban dneminde tesadfen bir dolapta dokunulmadan kalm. Gen kadn hibir ey sylemiyor. Mfetti: "Okuyup yazabiliyor musun?" diye soruyor. Kadn laf deitiriyor. Sonunda hi okula gitmediini itiraf ediyor. "Ama drdnc snftan balamak ne iyi olurdu" diye fsldyor. "Birinci snftakiler ok kk, onlarla ayn snfa gitmeye utanyorum" diyor. Mfetti, bir eyler renmek istiyorsa, en bandan, birinci snftan balamas gerektiini sylyor. Be ya ile bulu andaki rencilerden oluan bir snf. Kadn snfn en yal rencisi olacakt. Teekkr edip, oradan ayrlyor. Sonra sra Leyla'da. Mfetti onu Taliban'dan nceki dnemden hatrlyor. Leyla bu okulda rencilik yapmt, mfetti onu retmen olarak okulda grmeyi istiyor. "Ama nce kayt yaptrman gerek" diyor. "Eitim bakanlna evraklarnla gitmen ve burada ie bavuracan sylemen gerek." "Ama sizin ngilizce retmeniniz yok ki, siz bavuramaz msnz benim iin? Ya da imdi retmenlie balar, sonra kayt olurum" diyor Leyla. "Hayr olmaz, nce yetkililerden kiisel izin almak gerek. Kurallar byle." Grltc kk kz ocuklarnn sesleri aktaki ofise ulayor. Bir retmen sessiz olmalar iin havada bir denek sallyor, kzlar koarak snflarna giriyorlar. Leyla morali bozuk, okul kapsndan kyor, okul ocuklarnn lklar kayboluyor. Eve doru ayan srye srye gidiyor, yksek topuklu ayakkablaryla yalnz bana yrdn bile unutuyor. Kimse fark etmeden eitim bakanlna nasl gidecek imdi? Plan nce bir i bulmak, sonra da bunu Sultan'a sylemekti. nceden renirse, ona izin vermemesi muhtemel, ancak ie girdikten sonra rense, belki devam etmesine izin verebilir. retmenlik gnde zaten bir-iki saatini alan bir i olacakt, sadece daha da erken kalkp, daha da ok almas gerekiyordu. Ktlarnn ou Pakistan'da. Vazgemek istiyor. Ama sonra karanlk apartman dairesini ve Mikrorayon'daki dairenin tozunu dnyor ve yaknlardaki bir postaneye giriyor. Peaver'deki baz akrabalara onun adna evraklarn almalar iin telefon ediyor. Ona yardmc olmaya ve Kabil'e giden biriyle ktlar gndermeye sz veriyorlar. Afganistan'da posta hizmetleri doru drst almadndan paket ve mektuplar ounlukla seyahat edenlerle gnderiliyor. Birka hafta sonra evraklar geliyor. Bundan sonraki adm eitim bakanlna gitmek. Ama oraya nasl gidecek? Yalnz gitmesine imkn yok. Yunus'a soruyor ama o Leyla'nn almasn istemiyor. "Ne tip bir i vereceklerini bilemezsin" diyor. "Evde otur ve yal annene bak" En sevdii aabeyi bile ona yardmc olmuyor. Mansur, ona sorulunca kkrdyor sadece. Daha ileri gidemiyor. Eitim yl oktan balad bile. "ok ge diyor" annesi, "bir dahaki yl bekle." Leyla pheye dyor. "Belki retmenlik yapmay da istemiyorum ben" diye dnyor, planlarn askya almak daha kolay olsun diye. "Belki artk gerekten istemiyorum." Leyla zorlanyor. Toplumun amurunda ve geleneklerin tozunda. Yzyllar boyunca oluturulan ve nfusun yarsn fel eden geleneksel sistemin arlnda duralyor. Eitim bakanl, yarm saatlik bir otobs

yolculuunun ucunda. mknsz bir yarm saat. Leyla, hibir ey iin savamaya almam, tam tersine vazgemeye alm. Ama, bir k yolu olmas lazm. Onu bulmas gerek yalnzca. Allah lr m? Cezaya kalmann sonsuz sknts Fazl'a fazla gelmeye balad. Tepinmek, barp armak istiyor ama kendine hakim oluyor, on bir yandaki bir ocuk dersini bilemediinde nasl cezasna raz olmak zorunda kalrsa, o da yle yapyor. Eli sayfann zerinde kesik kesik hareket ediyor. ok yer kaplamasn diye kk harflerle yazyor, defterler ok pahal. Gaz lambasndan kan k, defter sayfasna krmzms bir glge veriyor, "alevlere yazmak gibi" diye dnyor. Kede oturan babaannesi tek gzle bakyor ona. br gz, yerde gml bir tandr frnna dtnde yanm. Annesi Meryem, iki yandaki Osip'i emziriyor. Yorulduka daha da istekle yazyor. Btn gece oturmak zorunda da kalsa bu devi bitirecek. retmenin parmaklarna denekle indirdii darbeleri kaldramayacak bir kez daha. En azndan ayn utanc bir daha yaamak istemiyor. On kez Allah'n ne olduunu yazacak. Allah yaradandr, Allah ebeddir, Allah her eye kadirdir, Allah iyidir, Allah bilgidir, Allah yaamdr, Allah her eyi grr, Allah her eyi duyar, Allah her eyi bilir, Allah her eyi ynetir, Allah her eye hkmeder, Allah... Ceza almasnn nedeni, din dersinde yapt hata. "Hep yanl yantlyorum" diyor annesine. "retmeni grnce o kadar korkuyorum ki her eyi unutuyorum. Hep kzgn, kk bir yanl bile yapsan senden nefret ediyor." Fazl, Allah zerine rendiklerini snamak zere tahtaya kalknca, batan sona her ey yanl gitmiti. Dersini yapm, her eyi ezberlemiti ama tahtaya kaldrlnca, btn okuduklarn unutmutu. Uzun sakall, trbanl, entarili ve alvarl din dersi retmeni, ona kara gzleri, keskin baklaryla sormutu: "Allah lr m?" "Hayr" diye yantlamt Fazl ve retmenin baklaryla tir tir titremiti. Ne derse desin yanl olacan biliyordu. "Neden?" Fazl sesi kmadan duruyor. Neden Allah lemez? Hibir bak ona batmad iin mi? Hibir mermi ona ilemez de ondan m? Dnceler kafasnda korkun bir hzla dnp duruyor. "Eveet?" diyor retmen. Fazl kzaryor, kekeliyor ama hibir ey sylemeye cesaret edemiyor. Baka bir ocuk cevap veriyor: "nk Allah ebeddir" diyor abucak. "Doru. Allah konuabilir mi?" diye devam ediyor retmen. "Hayr" diye yantlyor Fazl, "ya da evet." "Konuabilir diyorsan, nasl?" diye soruyor retmen. Fazl yine susuyor. Nasl konuur? Grleyen bir sesle mi? Alak bir sesle mi? Fsltyla m? Yine yant veremiyor. "Evet, konuabilir diyorsun, dili var mdr?" diye soruyor retmeni. "Allah'n dili var mdr?" Fazl, neyin doru olduunu dnmeye alyor. Allah'n dili yok herhalde diye dnyor, ama bir ey sylemeye cesaret edemiyor. Hibir ey sylememek en iyisi, yanl yapp da snfn maskaras olmaktansa, diye dnyor. Yine, snftaki baka bir olan yantlyor: "Kuran yoluyla konuur" diye yantlyor. "Kuran Allah'n dilidir." "Doru. Allah grebilir mi?" diye devam ediyor retmen. Fazl, deneiyle oynayp avucunun iine hafif hafif vuran retmenine bakyor, sanki birazdan Fazl'n parmaklarnda patlataca vurulara hazrlk yapmaktadr. "Evet" diye yant veriyor Fazl. "Nasl grr? Gzleri var mdr?" Fazl bir sre sustuktan sonra yle diyor: "Allah' grmedim ki nereden bileceim?" retmen, parmaklarna cetvelle gzlerinden ya gelinceye kadar vurdu. Snftaki en aptal ocuun kendisi olduunu dnd, parmaklarndaki acnn byle utan verici bir duruma gelmek yannda ne nemi vard ki? Sonunda ceza olarak bu devi verdi retmeni ona. retmeni bir Taliban' andryordu. Alt ay ncesine kadar herkes onun gibi giyiniyordu. "Bunu renmezsen snfta kalrsn dedi" sonunda. Belki de retmeni gerekten bir Taliban'd diye dnd Fazl. Onlarn ok disiplinli olduunu duymutu. Allah'n ne olduunu on kere yazdktan sonra, ezberlemesi gerekiyor. nce kendi kendine mrldanyor, sonra yksek sesle annesine tekrarlyor. Sonunda reniyor. Babaannesi torununa acyor. Kendisi hi okula gitmemi, bu devlerin kk bir ocuk iin ok ar olduunu dnyor. Sakat parmaklaryla ay bardan tutuyor ve aprdatarak bir yudum alyor. "Hz. Muhammed itii zaman, hi ses karmazd" diyor Fazl serte." eceinden bir yudum alrsa, seferinde dudaklarndan uzaklatrr ve Allah'a krederdi" diye devam ediyor.

Babaannesi ona tek gzyle bakp "Yaa, demek yle... " diyor. Dersin bundan sonraki blm Hz. Muhammed'in hayat. Hz. Muhammed'in alkanlklar konusundaki blme geldi, yksek sesle okurken, parmaklaryla da metni izliyor, sadan sola. "Hazreti Muhammed, bar onunla olsun, hep yerde otururdu. Evinde mobilya yoktu, nk insann hayattan bir seyyah olarak gelip getiini, glgesinin biraz dinlenip yoluna devam ettiini sylerdi. Bir ev, bir dinlenme odasndan baka bir ey olmayacak, soua, scaa, vahi hayvanlara kar koruyacak ve zel yaanty gzetecekti. Hz. Muhammed, bar onunla olsun, sol kolu zerinde yatard. Derin konularda dndnde, topra bir krekle ya da bir ubukla kazmay sever, ya da kollaryla bacaklarn kavuturarak otururdu. Uyuduunda sa yanna doru yatar ve sa elini yznn altna koyard. Bazen srtst uyur, bazen bir bacan brnn stne atard, ancak her koulda vcudunun tmyle rtl olmasna dikkat ederdi. Yz yere dnk uyumay hi sevmezdi ve dierlerine de bunu yasaklamt. Karanlk veya st ak bir odada uyumay da sevmezdi. Her gece yatmadan nce ykanr ve uykuya dalana kadar dua okurdu. Uyurken hafife horuldard. Gece yars tuvalete kalktnda yataa geri dnmeden nce ellerini ve yzn ykard. Yatakta bir petamal vard ama uzun entarisini karrd. O zamanlar evlerde tuvalet olmad iin, peygamber efendimiz gzden uzak olabilirsin diye kilometrelerce ehir dna yrrd. Yumuak bir toprak seerdi, stne sramasn diye. Her zaman bir ta, ya da bir tepe ardnda olmaya da dikkat ederdi. Yamurda ykandnda her zaman bir battaniye gerisinde ya da petemaliyle olmaya dikkat ederdi. Smkrd zaman burnuna bir mendil kapatmay hi ihmal etmezdi." Fazl yksek sesle peygamberin yeme alkanlklarn okumaya devam etti. Hurma sevdiini, tereya ya da stle kartrarak yediini. Hayvanlarn boyun ya da d ksmn tercih ettiini, ancak soan veya sarmsa kt nefes kokusundan kand iin hi yemediini. Yemek yemek iin yere oturduunda ayakkablarn karp ellerini ykard. Yerken sadece sa elini kullanr, taban sadece ona ait olan blmnden yerdi, elini yemek tabann ortasna uzatmazd. atal ve bak kullanmaz, yerken sadece parma yardmyla yerdi. Azna koyduu her lokma iin Allah'a dua ederdi. Ve son olarak: Bir ey itii zaman, hi ses karmazd. Kitab kapatyor. "Yat artk Fazl." Meryem, oturup yemek yedikleri odada Fazl'a yatak yapt. evresindeki kk kardeleri oktan horluyorlar bile. Ancak Fazl'n, daha okumas gereken Arapa dualar var. iltesine elbiseleriyle atlamadan nce Kuran'dan hi anlamad szleri ezberlemeye alyor. Ertesi gn saat yedide okulda olacak. Titriyor. lk ders, din dersi. Bitkin bir ekilde uyuyakalyor, huzursuz bir biimde uyuyor ve ryasnda tekrar tahtaya kalktn ve sorulanlara doru yantlar veremediini gryor. Yantlar biliyor ama sesi kmyor. Ondan ok ykseklerde byk, ar bulutlar kye doru yaklayor. O uyuduktan sonra, yamur boanyor. Toprak dam suyu ekiyor, damlalar dardaki tula platformda tprdyor. Pencereleri rten plastiin zerinde damlacklar brakyor. Odaya serin bir hava doluyor, babaanne uyanp yatanda dnyor. "Allah'a krler olsun" diyor yamuru grnce. Dua okur gibi ellerini yzne sryor, dnp uyumaya devam ediyor. Etrafndaki drt ocuk, gvenli bir ekilde nefes alp veriyorlar. Fazl, ertesi sabah be buukta uyandrldnda, yamur durmu, gne ilk klarn Kabil'i kuatan tepelere gndermeye balam. Annesinin kaba koyduu suda elini yzn ykar, giyinir ve antasn hazrlarken gne, gece yamurunun oluturduu su birikintilerini kurutmak zere. Fazl koarak kp gitmeden nce, ay iip kahvaltsn ediyor. Annesine tersleniyor ve kzyor. Annesi sylediklerini abucak yapmad iin sinirleniyor. Sadece din dersi hocasn dnyor. Meryem, en byk olu iin ne yapsn bilemiyor. Drt ocuu iinde en iyi beslenen ve en ok sevgi gren o. Acaba, Fazl'n beyni iin yeterli besin verebiliyor muyum diye endieleniyor. Eline fazladan bir para gese, ona yeni bir eyler alyor. Onun iin byk umutlar tayor. On bir yl nce ne kadar mutlu olduunu hatrlyor. Kerimullah'la olan evliliinden memnundu. Fazl'n doumunu hatrlyor ve bir olan dourmann mutluluunu. Byk bir ziyafet verilmi, o ve oluna harika hediyeler getirmilerdi. Birok kii ziyaretine gelmi ve iyi baklmt. ki yl sonra bir kz oldu. O zaman ne ziyafet verildi, ne hediye geldi. Kerimullah'la birliktelii birka yl srmt. Fazl yandayken, babas iki ate arasnda kalarak ldrld. Meryem dul kald ve hayat sona erdi diye dnd. Tek gzl kaynvalidesi ve kendi annesi Bibi Gl, onun Kerimullah'n kk kardei Hazm'la evlenmesine karar verdiler. Ama o aabeyi gibi deildi, o kadar becerikli, o kadar gl deildi. sava Kerimullah'n sahip olduu dkkn tahrip etmiti, bu nedenle de Hazm'n gmrk memuru olarak ald maala geinmek zorundaydlar. Ancak Fazl, okuyacak ve nl bir adam olacak, diye umuyordu Meryem. nce aabeyi Sultan'n dkknnda almasn ngrmt. Bir kitap ortamnn onun gelimesine katkda bulunacan dnmt. Sultan onu boaz tokluuna yanna alm, Fazl orada evdekinden daha iyi beslenmiti. Fazl, Sultan tarafndan eve gnderildiinde btn gn alad. Yanl bir ey yapm olmasndan korkuyordu ama Sultan'n huyunu, ini

klarn biliyordu, sonradan sadece kitap kutularn tayan birine daha ihtiyac olmad iin ona yol verdiini anlad. O zaman en kk kardei Yunus gelerek, Fazl' Kabil'deki en iyi okullardan biri olan stikll okuluna yazdrmaya alacan sylemiti. Fazl anslyd, drdnc snfa kabul edildi. Her ey en iyi biimde sonuland diye dnd Meryem. Fazl ile ayn yata olan kuzeni Aymal geldi aklna, ocuk zar zor gne yz gryor ve sabahn krnden ge saatlere kadar babas Sultan'n dkknlarndan birinde alyordu. Fazl amurlu yollara seirtmeden nce, kafasn okuyor. amur glcklerine basmamaya alarak, tmsekten tmsee atlyor. Fazl'n otobs durana ulaabilmesi iin ky boydan boya gemesi gerek. Erkeklerin oturduu n kapdan otobse biniyor ve Kabil'e doru hoplaya zplaya yol alyor. Snfa en erken gelenlerden biri, nc sradaki yerine oturuyor. Olanlar birer birer geliyorlar. ou zayf ve kt giyinmiler. Birou byk olaslkla aabeylerinden devraldklar stlerine byk gelen giysilerle dolayorlar. Bir stil karmaas iinde giysiler. Kimi hl Taliban'n btn erkeklere ve ocuklara giymesini nerdii kyafetlerle geziyor. Pantolonlarn paa ularna baka kumatan para eklenmi, belli ki ocuklar uzadka pantolon boylar da uzatlm. Dierleri tavanaralarndan 70'li yllardan kalma pantolonlar ve kazaklar karmlar, byk aabeylerinin Taliban iktidara gelmeden nce kulland giysileri. Olanlardan birinin bir balona benzeyen belinden bir kemerle sklm bir kot pantolonu var, bir dierinin spanyol paa pantolonu. Biri ok kk giysiler giymi, donunu da kazann zerine kadar ekmi. Bir-iki olan fermuarlar ak dolayorlar. Ufaklklarndan bu yana uzun entarilerle dolatklarndan, yeni, allmadk kapatma mekanizmalarn unutmak kolay olabiliyor. Bazlarnn zerinde de Rusya'da yetimhane ocuklarnn giydii kareli gmlekler var. Ayn, a ve vahi baklarla bakanlar da yine onlar. Birinin zerinde de ok byk, dirseklerine kadar kollar kvrlm, eprimi bir ceket var. Olanlar oynuyor, baryor ve birbirlerine odada bulunan eyleri frlatyorlar, sralar yerde ekitirip yerleri iziyorlar. Zil alp da retmenin geldiini grnce elli renci de hemen yerini alyor. Masalarna aklm yksek tahta sralarda oturuyorlar. Sralar iki renciye gre yaplm olmasna ramen, herkese yer olmad iin ounda er kii oturuyor. retmen ieri girdiinde, btn renciler yldrm hzyla ayaa kalkyor ve: "Selam-n aleykm. Tanrnn bar sizinle olsun" diye onu selamlyorlar. " retmen, sralarn arasnda dolayor ve herkesin doru kitab yannda getirip getirmediine ve ev devlerini yapp yapmadna bakyor. Trnaklarnn, kyafetlerinin ve ayakkablarnn temiz olup olmadn kontrol ediyor. Tertemiz deilseler bile, tmyle pis olmamallar. Yoksa, doru eve. Hoca bundan sonra sorular soruyor. O gn soru sorulan renciler derslerini biliyorlar. "O zaman devam edelim" diyor. "Haram!" diyor yksek sesle ve bu yabanc kelimeyi tahtaya yazyor. Bunun ne demek olduunu bilen var m? Bir ocuk parmak kaldryor: "Kt bir davran haramdr." "Doru, kt, slami olmayan bir davran haramdr" diyor hoca. "Mesela nedensiz ldrmek. Ya da gereksiz yarglamak. ki imek haram, uyuturucu kullanmak haram, gnah ilemek haramdr. Domuz eti yemek haramdr. Gavurlar, bir eyin haram olup olmadna aldrmazlar. Mslmanlar iin haram olan bir sr eyi iyi diye kabul etmilerdir. Bu da ok fena." retmen, snfa yle bir bakyor. kavramlk bir ekil iziyor : Haram, helal ve mubah. Haram kt ve yasak olan, helal iyi olan ve yasak olmayan, mubah ok emin olunamayanlar. "Mubah, iyi olmayan ama gnah da olmayan eylerdir. Mesela, a kalp lmektense domuz eti yemek mubahtr. Ya da avlanmak, hayatta kalabilmek iin ldrmek." ocuklar yazyorlar da yazyorlar. Sonunda retmen anladlar m diye kontrol etmek iin her zamanki sorularndan birini yneltiyor. "Eer bir adam haramn iyi bir ey olduuna inanyorsa nedir?" Kimse yant veremiyor. "Gavurdur" diye din hocasnn kendisi yantlamak zorunda kalyor. "Peki haram iyi midir, kt m?" imdi neredeyse btn parmaklar havaya kalkyor. Fazl, parman havaya kaldrmaya cesaret edemiyor, yanl cevap vermekten korkuyor. nc srada kendisini kltebildiince kltyor. retmen, olanlardan birine iaret ediyor, olan hzla srasnda ayaa kalkp, cevap veriyor: "Kt." Fazl'n vermeyi dnd cevap da buydu. Bir gavur, kt bir eydir. Kasvetli Oda Aymal, Sultan'n en kk olu, on iki yanda ve gnde on iki saat almak zorunda. Haftann yedi gn, her sabah gn aarrken uyandrlyor. Leyla ya da annesi onu kalkmaya zorlamadan nce top gibi kvrlyor. Soluk yzn ykyor, giyiniyor, sahanda bir yumurtay sarsna ekmek banarak yiyor ve ay iiyor. Kabil'in otellerinden birinin karanlk lobisindeki kk dkknn kapsn saat sekizde ayor. Burada ikolata, biskvi, gazoz ve iklet satyor. Paralar sayyor ve can sklyor. inden dkkna 'kasvetli oda' adn

yaktrm. Kapy her atnda, kalbine ve midesine bir eyler saplandn hissediyor. Akam saat sekize kadar burada oturacak. Hava o zaman kararm olacak ve eve yemek yemee ve uyumaya gidecek. Kapsnn hemen nnde tane byk leen var. Resepsiyonist bo yere tavandan damlayan suyu biriktirmeye alyor. Ne kadar leen koyarsa koysun, Aymal'n kapsnn nnde byk glckler oluuyor, insanlar hem leenlerin, hem de dkknn nnden geip gidiyorlar. Lobi genellikle karanlk. Gndz, pencere nndeki ar perdeler alyor ama gn karanlk kelere girmeyi baaramyor. Akamlar, elektrik varsa yanyor lambalar. Elektrik kesikse, otelin resepsiyon blmnde byk gaz lambalar yanyor. Otel 1960'l yllarda ina edildiinde Kabil'in en modern binasyd. O zamanlar fuaye, takm elbiseli zarif erkekler ve ksa etekli, salar modern kesilmi kadnlarla dolup taard. Alkoll ikiler satlr, bat mzii alard. Hatta kral bile buraya, toplantlara katlmaya ya da yemek yemeye gelirdi. 60'l ve 70'li yllar, Kabil'in liberal rejimlerine sahne oldu. nce zevkine dkn Zahir ah dneminde, sonra da hapishaneleri siyasi mahkmlarla dolduran, siyasi anlamda baskc ama yzeyde keyfe, batlla ve modernlie karmayan Zahir ah'n kuzeni Davud dneminde. Binada hem barlar hem de gece klpleri vard. Sonra, lkede durumun ktye gitmesiyle, otelin durumu da ktleti. savataysa tmyle harap oldu. ehre bakan odalar, balkonlarna isabet eden mermiler, bombalarla delik deik olurken, roketler, dam kertti. sava sonrasnda ynetime Taliban geldiinde, binann onarlmas zaman ald. Otelde kalanlarn says zaten fazla deildi, bombalanm odalara pek ihtiya yoktu. Devleti yneten mollalar turizmi gelitirme yanls deildiler, tam tersine lkeye ne kadar az yabanc gelirse o kadar iyi diye dnyorlard. Tavanlar kt, koridorlar, binann yar yarya bombalanan, salam olmayan iskeleti nedeniyle yamuldu. Yeni hkmetin Kabil'e damgasn vuraca u dnemde, iiler, duvarlardaki delikleri kapamaya ve krlm camlar deitirmeye alyorlar. Aymal, sk sk ayakta, dam onarmaya alanlar seyrediyor ya da nemli bir toplant yaplacanda mikrofon ya da hoparlrlere ihtiya olduundan, jeneratr altrmaya abalayan elektrikileri izliyor. Lobi, Aymal'n oyun alan. Burada insan suda kayabilir, etrafta gezinebilir. Ama hepsi bu kadar. Korkun skc. ok yalnz. Bu kederin holnde ara sra bakalaryla konuuyor. Ortal spren ve ykayan adamlar, resepsiyoncular, kapclar, gvenlik grevlileri, bir iki otel mterisi ve dier dkkn sahipleri. Sat yapan pek yok. Bir adam bir tezghn gerisinde geleneksel Afgan taklar satyor. O da btn gn ayakta durup skntdan patlyor. Otel misafirleri arasnda taklara talep de pek fazla deil. Bir bakas turistik eya satyor, kimsenin satn almayaca ya da tekrar dkkna dnmeyecei fiyatlarla. Dkkn vitrinlerinin birou toz iinde, perde ya da mukavva kutularyla kaplanm. Krlm bir tabelada "Ariana Airlines" yazyor. Afganistan'n milli hava yollar. Bir zamanlar irketin byk bir uak filosu vard. Zarif hostesler hem viski hem konyak iebilen yolculara hizmet veriyordu. Uaklarn ou i sava srasnda tahrip edildi, geriye kalanlar de Usame bin Ladin ve Molla mer'i bulmaya alan Amerikallar tarafndan bombaland. Tek bir uak bombalardan kurtuldu, o da 11 Eyll'de Yeni Delhi havaalannda bulunan uak. Ariana'yi kurtaracak olan ite bu uak, hl Kbil-Yeni Delhi arasnda gidip geliyor. Ama bu, oteldeki Ariana ofisinin almas iin yeterli deil. Fuayenin sonunda Kabil'in en kt yemeklerini sunan ama ehrin en sempatik garsonlarnn servis yapt lokanta bulunuyor. Sanki tatsz pilavn, kuru tavuun ve ok pimi havularn hatasn onlar kapatmak zorundalar. Lobinin tam ortasnda bir iki metrekarelik bir blme var. Alak bir tahta perde, dardaki yer ile ierideki yeil haly ayryor. Yeil halnn zerindeki seccadelerde yan yana namaz klan misafirlere, bakanlara, kapc ve garsonlara sk sk rastlanyor. Herkes dua ederken eit. Bodrum katnda da daha byk bir mescit var ama ounluk iki oturma grubu arasnda yer alan halda bir-iki dakika namaz klmay tercih ediyor. Sallanan bir masa stnde hametle kurulan televizyon btn gn ak. Aymal'n ikolata dkknnn tam karsnda olmasna ramen durup da seyrettii pek olmuyor. Afganistan'n tek kanal Kabul TV'nin genellikle sunduu ilgin bir program olmuyor. Din programlar, uzun tartma programlar, haber programlar yer alyor, ounlukla da Afgan manzaralar eliinde geleneksel mzik alnyor. Kanal, kadn haber sunucularna yer veriyor ama kadn arkclar ya da dansz kmyor. "Halk henz buna hazr deil" diyor kanal yneticileri. Bazen Polonya ya da ek yapm izgi filmler oynatyorlar. O zaman Aymal kouyor. Ama ou kez hayal krklna uruyor, nk ounu nceden grm oluyor. Otelin dnda, bir zamanlar otelin gururu olan yzme havuzu var. Gzel bir yaz gn iddial bir trenle alan havuza btn Kbilliler -en azndan erkekler o yaz davet edilmiti. Havuzun sonu ise zc oldu. Su, ksa srede gri, kahverengi bir renk ald, kimse bir filtre sistemi yapmay akl edememiti. Zamanla su iyice kirlendi ve havuz kapatld. nsanlar havuza girdikten sonra ii iltihapl kzarklklar ve baka cilt hastalklar kaptklarn sylediler. Bazlarnn bu nedenle ldne dair sylentiler bile kt. Havuz boaltld ve bir daha hi doldurulmad.

imdi, ak mavi dibi, kaln bir toz tabakasyla kapl, parmaklklarn kenarndaki kurumu gl allar, bu acayip buluu bo yere gizlemeye alyorlar. Hemen yaknnda kullanlmayan bir tenis kortu da bulunuyor. Otelin telefon rehberinde hl tenis hocasnn telefonu yer alyor. Ancak anslysa, baka bir i bulmutur, nk her eyin yeniden balad bu bahar aynda onun hizmetine ihtiyac olan pek yok. Aymal'n gnleri dkkn, lokanta ve eskimi koltuklar arasnda mekik dokumakla geiyor. Sorumluluk duyuyor ve gz ya biri gelirse diye srekli dkknda. Bir keresinde dkknda o kadar ok insan vard ki, tm mallar raflarndan sklp alnmt. Taliban, ehirden kap gittiinde, koridorlar gazeteci kaynyordu. Kuzey ttifak'nn askerleriyle aylarca yaayp midelerine kfl pirin ve yeil aydan baka bir ey girmeyen gazeteciler, karnlarn Aymal'n Pakistan'dan kaak gelen Snickers ve Bounty ikolatalaryla dolduruyorlard. iesi 4-5 dolara su, kutusu 15 dolara kk peynirler, ya da bir zeytin tanesinin korkun paralar ettii konserve zeytinler satn alyorlard. Gazeteciler iin fiyatlar hi nemli deildi, nk Kabil'i ele geirmi, Taliban' yenilgiye uratmlard. Erkekler gerilla askerleri gibi pis ve sakallyd, kadnlar erkekler gibi giyinmilerdi ve amurlu kocaman postallar vard. ounun salar sar, tenleri pembe beyazd. Aymal, ara sra gizlice, gazetecilerin ellerinde mikrofonlarla byk kameralara bakarak konutuklar dama kyordu. Artk gerilla askerleri gibi grnmyorlard, ykanm ve taranmlard. Hol, elenceli tiplerle doluydu, Aymal'la akalayor, konuuyorlard. Aymal hayatnn neredeyse byk bir ksmn mlteci olarak geirdii Pakistan'da ie yarar ngilizce renmiti. O zamanlar da kimse ona neden okula gitmediini sormamt. Doru drst ileyen bir okul sistemi yoktu ki! Dolarlarn sayyor, hesap makinesinde hesap ediyor ve byk bir iadam olmay hayal ediyordu. O zaman Fazl da onunla birlikteydi ve iki olan kocaman gzlerle oteli igal eden acayip dnyay izliyorlar, kasalarn da dolarlarla dolduruyorlardi. Ancak birka hafta sonra, suyu, elektrii ve pencereleri olmayan odalarda kalan gazeteciler ortadan yok oldular. Sava bitmi, bir lider ibana getirilmiti ve artk Afganistan ilgin deildi. Gazeteciler, ortadan kaybolduklarnda yeni Afgan bakanlar, sekreterleri ve yardmclar tand otele. Kandehar'dan gelen sarkl esmer Petunlar, terzide diktirilmi takm elbiseleriyle lkelerine geri dnen Afganllar ve steplerden inen sakal tral sava beyleri lobideki kanepeleri doldurdular. Otel, lkeyi yneten ama Kabil'de kalacak yeri olmayanlarn evi olmutu. Kimse Aymal'le ilgilenmiyor, kimse onun dkknndan alveri etmiyordu. Bounty'nin tadna hi bakmamlard, musluk suyu iiyorlard. Paralarn Aymal'n ithal mallarna harcamay akllarnn ucundan bile geirmiyorlard. talyan mal zeytinler, Weetabix veya son kullanma tarihi gemi Fransz Kiri peyniri satn almak istemiyorlard. ok ender de olsa bir gazeteci Afganistan'a ya da otele gelmise, dkkna uruyor: "Hl burada msn sen? Neden okulda deilsin?" diye soruyordu. "leden sonra gidiyorum" diyordu Aymal eer sabah gelmilerse. "Sabahym" diyordu eer leden sonraysa. Herhangi bir sokak ocuu gibi okula gitmediini itiraf etmeye cesaret edemiyordu. nk Aymal zengin bir ocuk. Zengin kitap bir babas var, kelimeler ve hikyeler iin yanp tutuan bir baba, kitap imparatorluu adna byk dleri ve byk planlar olan bir baba. Ancak, dkknlarnn ynetimi iin kendi oullarndan baka kimseye gvenmeyen bir baba. Kabil'de yeni yl kutlamalarndan sonra alan okullara oullarn yazdrma zahmetinde bulunmayan bir baba. Aymal defalarca srar ettiyse de o da her defasnda: "Sen iadam olacaksn, bunu en iyi renecein yer de dkkndr" dedi. Aymal, her geen gn daha uyumsuz, daha mutsuz oldu. Giderek daha da soluklat, benzi sarard. ocuk vcudu ne doru eildi, evikliini yitirdi. "Kederli ocuk" diye arlmaya baland. Eve geldiinde aabeyleriyle kavga etti, enerjisini kullanabilecei tek yol buydu. Aymal kuzeni Fazl'a zeniyordu, Fransz devletinin destekledii stikll okuluna girebilmiti. Fazl eve msvedde defterler, kalem, cetvel, pergel, kalemtra, amurlu pantolonlar ve elenceli bir sr hikyeyle geliyordu. "Babasz fakir Fazl okula gidebiliyor" diye ikyet ediyordu Aymal aabeyi Mansur'a. "Ama ben, dnyann btn kitaplarn okuyan bir babas olan ben, her gn on iki saat almak zorundaym. Bu benim futbol oynayacam, etrafta koturacam, arkadalarmla oynayacam zaman" diyordu. Mansur ona katlyor, Aymal'n o karanlk dkknda duruyor olmasndan holanmyor. O da babasndan en kk olunu okula gndermesini istediinde, "Daha sonra" diyor babas. "Daha sonra, imdi birbirimize destek olmamz lazm. mparatorluumuzun temel talarn imdi atyoruz." Aymal ne yapabilir? Kasn m? Her sabah kalkmay ret mi etsin? Babas onu brakp gidince, Aymal lobiden uzaklamaya cesaret ediyor, dkkn kilitliyor ve otoparkta bir tur atmaya gidiyor. Belki konuacak birini ya da tekme ataca bir iki ta bulur. Bir gn yine orada dururken, yardm kurulularndan birinde alan bir ngiliz geldi. Birdenbire Taliban dneminde alnan arabasn bulmutu. eri girip aratrm ve arabann bir bakana ait olduunu renmiti, bakan arabay yasal

yollardan satn aldn iddia etmiti. ikayet eden ngiliz, ara sra Aymal'n dkknna uruyordu. Aymal da her seferinde, arabasna ne olduunu soruyordu: "Yaa, ister inan ister inanma ama kayboldu gitti" diye yant verdi ngiliz, "eski haydutlarn yerini yenileri alyor." Krk ylda bir monotonluu kran bir ey oluyor, lobi insanlarla doluyordu, yle ki tuvalete gitmek iin dkkndan katnda normalde duyulan ayak sesleri duyulmaz oluyordu. Havayollar bakannn ldrld gn olduu gibi. Kabil dndan gelen dier bakanlar gibi, Abdr Rahman da otelde kalyordu. Taliban'n iktidardan dmesinden sonra Bonn'da yaplan Birlemi Milletler konferansnda, aceleyle Afganistan'a yeni bir hkmet seilecei zaman, yeterince destek toplayarak bakanla atanan bir adam. Kartlar, "Bir playboy ve bir arlatan" diyordu onun hakknda. Olay, binlerce hacnn Mekke'ye gidecei zaman Kabil Havaalan'nda bir uak irketince dolandrlp havaalannda kalmas sonucu oldu. Uak olmadan bilet satmlard. Ariana yetkilileri, Mekke'ye gidip gelecek bir uak kiralamlard ama bu herkesi alabilecek kapasitede deildi. Hac adaylar birdenbire alanda bir Ariana ua grdler ve yer kapabilmek iin kotular. Ama byk uak Mekke'ye deil, iindeki havayollar bakanyla Yeni Delhi'ye gidecekti. Beyaz giysileri iindeki hac adaylar uaa sokulmad. Kzgnlkla hosteslere saldrp merdivenlerden uaa girdiler. Bakan, yanndaki bir-iki yardmcsyla arkasna yaslanm otururken buldular. Onu koridora ektiler ve ldrene kadar dvdler. Aymal, bunu ilk duyanlardan biriydi. Otel lobisi kaynyor, herkes ayrntlar renmek istiyordu. Bir bakan haclar tarafndan dvlerek ldrlm. Bu olayn arkasnda kim var? Deiik teoriler birbiri ardndan Aymal'n kulaklarna geldi. Bu silahl bir ayaklanmann balangc m? Etnik bir hesaplama m? Tacikler Petunlar m ldryor? Kiisel bir intikam m? Yoksa sadece kzgn hac adaylar m? Lobi bir anda daha da irkinlemiti. Seslerin vzlts, ciddi yzler, gereinden fazla heyecanl suratlar... Aymal'n iinden sadece alamak geliyordu. Kasvetli odaya geri gitti. Tezghn arkasna oturdu, bir Snickers yedi. Eve gitmeye daha drt saat vard. Temizliki gelip yeri sprd ve p dkt. "zgn grnyorsun Aymal." "Jigar khoon" dedi Aymal. Farsada yreim kanyor anlamna geliyor ve ok derin bir acy ifade ediyor. "Tanyor muydun?" diye sordu temizliki. "Kimi?" "Bakan." "Hayr" diye yant verdi Aymal, "evet biraz." Yreinin boa geen kendi ocukluuna kanamasndansa bakan iin ac ekiyor olmas daha iyi gelmiti ona. Marangoz Mansur nefes nefese babasnn dkknna geliyor. Elinde kk bir paket var. "ki yz kartpostal!" diye burnundan soluyor. ki yz kartpostal almaya alt! Mansur'un alnnda ter damlalar olumu. Son on on be metreyi komu! "Kim?" diye soruyor babas. Hesap makinesini tezghn zerine koyuyor, kaln deftere bir rakam yazyor ve oluna bakyor. "Marangoz!" "Marangoz mu?" diye soran baklarla bakyor babas. "Emin misin?" Gurur iinde, sanki babasnn dkknn tehlikeli bir mafya etesinin elinden kurtarm gibi, kahverengi zarf uzatyor. "ki yz kartpostal" diyor yine. "Gitme zaman geldiinde, yzndeki ifade biraz garip geldi bana. Son gnyd ya, o yzdendir dedim. 'Baka yaplacak bir ey var m?' diye sordu. e ihtiyac olduunu syledi. Sana soracam syledim. Raflar bitti ya! O zaman sa cebinde bir ey iliti gzme. 'Nedir o?' diye sordum. 'Ne?' dedi ve rahatsz olmu gibi grnd. 'Cebindeki' dedim. 'Yanmda getirdiim bir ey' dedi. 'Gster bana bakaym' dedim. Gstermek istemedi. Sonunda tutup paketi cebinden kardm. te burada! Bizden kartpostal almaya alt! Ama bu o kadar kolay deil, nk ben dikkatliyim." Mansur hikyeyi biraz sslemiti. Celalettin gitmeye hazrlanrken o her zamanki gibi oturmu uyukluyordu. Marangozu yakalayan, ortal dzenlemek iin tuttuklar yardmclar Abdr'd. Abdr, kartlar alrken grmt onu. "Cebinde ne olduunu Mansur'a gstermeyecek misin?" diye bard marangozun peinden. Celalettin yrmeye devam etti. Yardmc, yoksul bir Hazara'yd, Kabil'deki stat sralamasnda en alt seviyedeki etnik gruba dahildi. Sesi soluu kmazd. "Mansur'a cebindekileri gstersene" diye bard marangozun arkasndan. Ancak o zaman Mansur uyand ve kartpostallar Celalettin'in ceplerinden ekip kard. imdi ayakta, ayan pat pat vuruyor ve babasndan takdir bekliyor. Ancak Sultan, kartpostal tomarn yle bir kartryor ve : "Hmm... Nerede imdi o?" diyor.

"Evine gnderdim" ama bu kadar kolay kurtulamayacan syledim! Sultan sessiz. Marangozun dkknna geldii gn hatrlyor. Ayn kydendiler ve neredeyse komu saylrlard. Celalettin, ocukluklarndan beri hep aynyd, bir srk gibi sska, kocaman, korku dolu, patlak gzleri vard. Belki imdi ncekinden de zayft. Krk yalarnda olmasna ramen kamburu kmt. Yoksul ama iyi bir aileden geliyordu. Babas da marangozluk yapm, sonra bir kazada gzleri zedelendii iin artk alamaz durumdayd. Sultan ona i verebildiine sevinmiti, Celalettin olduka becerikliydi, Sultan'n da yeni raflara ihtiyac vard. u ana kadar dkknlarnda normal raflar olmutu, kitaplar alt alta st ste duruyor ve isimlerini kitaplarn srtndan okuyabiliyordu insan. Raflar, btn duvarlar kaplyor, dkknn ortasnda da kitaplklar yer alyordu. Ancak, yeni bir sr kitap bastrd u sralarda, nnde ince tahta paras olan hafif eik raflar yaptrmak istiyordu, bylece kitabn tm kapan nden grebilmek mmkn olacakt. O zaman ayn Bat'daki kitaplar gibi bir dkkn olacakt. Gndelii 4,5 dolardan anlatlar ve ertesi gn Celalettin eki, testere, metre, iviler ve ilk tahtalarla kageldi. Dkknn arkasnda depo olarak kullanlan oda, marangoz atlyesine dntrld. Celalettin her gn, kartpostallarla dolu raflar arasnda ekiciyle ivi akt. Kartlar Sultan'n en byk gelir kaynaklarndan biriydi. Bunlar Pakistan'da ucuza bastryor ve pahal satyordu. Genellikle kendi beendii motifleri seiyor, fotorafya ya da ressama telif demiyordu. Bir resim buluyor, Pakistan'a gtrp bastryordu. Baz fotoraflar kendi fotoraflarn, para istemeden ona vermilerdi. Kartpostallar iyi de satyordu. En byk mterileri, uluslararas bar gc askerleriydi. Kabil'de devriye gezerlerken, Sultan'n dkknnn nnde durup kartpostal satn alyorlard. Burkalar iinde kadnlar, tanklarn tepesinde oyun oynayan ocuklar, gemi dnemden dekolte elbiseleriyle kralieler, Bamiyan budalarnn Taliban'n havaya uurmasndan nce ve sonraki hali, buzkai atlar, milli kyafetleri iindeki ocuklar, vahi doa resimleri, Kabil'in nceki ve bugnk hali. Sultan, iyi motifler seiyor ve askerler en az onar tane kart alp kyorlard dkkndan. Celaleddin'in gndelii tam tamna dokuz kartpostala eitti. Arka odada, her motiften yzlerce kart, ynlar ve kutularla duruyorlard. Torbalar iinde, torbasz, etraflarnda lastiklerle lastiksiz, sandklarda, kutularda ve raflarda. "ki yz" dedin. Sultan dnceli ayakta duruyor. "Sence bu ilk defa m oluyor?" "Bilmem, bunlarn parasn demeyi dndn ama unuttuunu syledi." "Yaa, buna inanmamz bekliyor." "Bence birisi ona kartlar almasn syledi" diye karar veriyor Mansur. "Bu kartlar bakalarna satmay becerecek kadar zeki deil. Herhalde duvarlarna asmak iin almyor bu kartpostallar." Sultan kfretti. Buna zaman hi yoktu. ki gn sonra, yllardan beri ilk defa ran'a gidecekti. Yapaca ok ey vard ama buna ncelik vermesi gerekiyordu. Kimse ondan alp, kap da gidemezdi. "Dkknda dur sen biraz, ben onun evine gidiyorum. Bu iin asln bir renelim" dedi Sultan. Marangoz'u yakndan tanyan Resul'u de yanna ald. Deh Hdeyde kyne doru arabayla yola ktlar. Arkalarnda bir toz bulutu brakarak ky boydan boya getiler, Celalettin'in evinin nndeki patikaya kadar geldiler. "Unutma, kimsenin bunu renmemesi lazm, btn ailenin bu utanc paylamasna gerek yok." Kedeki bakkal dkknna geldiklerinde aralarnda Celalettin'in babas Faiz'in de olduu bir grup adam ayakta durmu konuuyorlard. Onlara doru gelerek glmsedi, Sultan'n elini skt ve kucaklad. "Gelin ieri, bir aymz iin" diye itenlikle davet etti onlar, belli ki alnan kartpostallardan haberi yoktu. Dierleri de Sultan'la konumak istiyorlard, kyden km ve baarl olmutu Sultan. "Olunla konuacaktk biraz" dedi Sultan. "Onu arabilir misin?" Yal adam, hemen eve doru seirtti. Olu iki adm gerisinde geri dnd. Celalettin, titreyen baklarla Sultan'a bakyordu. "Sana dkknda ihtiyacmz var, bizimle gelir misin biraz?" dedi Sultan, Celalettin kafasn sallad. "ay imeye de baka bir zaman buyurun" diye bard babas arkalarndan. kisi arabann arka koltuunda oturur Resul de arabay ky dna doru srerken: "Ne iin geldiimizi biliyorsun"diyor Sultan kuru bir sesle. Vekil'in polis olan erkek kardei Mircan'n evine doru gidiyorlar. "Sadece onlara bakmak iin almtm, geri verecektim, ocuklarma gsterecektim. ok gzeldiler." Marangoz arabada kambur, omuzlan dm oturuyor, sanki elinden geldiince az yer kaplamaya alyor. Ellerini bacaklar arasnda kavuturmu. Bazen trnaklarn yumruklarna geiriyor. Konuurken Sultan'a ksa ve sinirli baklar frlatyor, korkmu bir tavuu andryor. Sultan, onun yannda, arkaya yaslanm, gvenli bir ekilde oturuyor ve onu sakin sakin sorguya ekiyor. "Ka tane kartpostal aldn bilmem lazm." "Sadece sizin grm olduunuz kadar..." "Sana inanmyorum." "Ama doru." "Daha fazlasn aldn itiraf etmezsen, seni polise ikyet ederim."

Marangoz, Sultan'n elini havada yakalyor ve pmeye balyor. Sultan elini onun yumruundan ekiyor hzla. "Brak imdi unu, aptalca eyler yapma." "Allah akna, namusum ve vicdanm zerine yemin ederim ki baka almadm. Ltfen beni hapse attrma, geri deyeceim, ben onurlu bir adamm, aptallk ettim, affet beni. Yedi ocuum var, kzlarmn ikisi ocuk felci. Karm yine hamile ve yiyecek hibir eyimiz yok. ocuklarm solup gidiyorlar, karm her gn alyor, nk kazandm para hepsini doyurmaya yetmiyor. Patates ve halanm sebze yiyoruz, pirin almaya bile paramz yok. Annem hastanelere ve lokantalara gidip, yemek artklar satn alyor. Bazen fazla pilav piiriyorlar ve artklar da pazarda satyorlar. Son birka gndr ekmeimiz bile yoktu. stelik kz kardeimin be ocuuna da ben bakyorum, kocasnn ii yok, ayrca annem, babam ve ninem de bizimle oturuyor. "Seim senin, daha fazla kart aldn itiraf edersen, hapisten kurtulursun." Konuma ayn ekilde devam ediyor, marangoz ne kadar yoksul olduundan yaknyor, Sultan daha fazla aldn kabul etmesini ve kartlar kime sattn sylemesini istiyor. Btn Kabil'i boydan boya geip yine ehir dna ktlar. Resul onlar amurlu sokaklardan, karanlk bastrmadan eve ulamak iin acele eden insanlarn nlerinden geiriyor. Bir iki sokak kpei bir kemik iin dvyor. ocuklar ortalkta plak ayak koturuyor. Bisikletli bir adam arkasnda yan oturmu burkal karsn dengeleyerek tamaya alyor. Sandalet giymi yal bir adam bir araba dolusu portakalla bouuyor, ayaklar son gnlerde yaan youn yamurun neden olduu derin tekerlek izlerine batyor. Daha nce kat toprak yol, yamurun yol kenarlarndan ve dar sokaklardan getirdii yemek artklar ve hayvan atklarndan oluan bir pislik damar haline gelmi. Resul bir kapnn nnde duruyor. Sultan ona gidip kapy almasn sylyor. Mircan dar kyor, herkese dosta selam veriyor ve yukar aryor. Erkekler merdivenlerden karken, ince eteklerin tslayan sesi duyuluyor. Evin kadnlar saklanyor. Bazlar yar kapal kaplarn gerisinde duruyor, dierleri perde arkasnda. Gen bir kz bu ge saatte kimin geldiini grmek iin bir atlaktan bakyor. Aile dnda hibir erkee gzkmemeleri lazm. En byk olanlar, annelerinin ve kz kardelerinin mutfakta hazrlad ay ikram ediyorlar. "Eee" diyor Mircan. Geleneksel entarisi ve geni pantolonu iinde bada kurmu oturuyor, Taliban'n herkesi giymeye zorlad kyafet ile. Mircan bu kyafeti seviyor, ufak tefek ve yuvarlak bir adam ve giysilerin geni olmas houna gidiyor. imdi ise pek sevmedii bir giysi giymeye zorlanyor, eski Afgan polis niformas, Taliban'dan nce polisin kulland niforma. Be yl dolap bekledikten sonra olduka daralm. Ayrca, ok da terletiyor, ynl uhadan yaplan k niformas dolapta bozulmadan kalabilmi sadece. niformalar Rus niformalarndan esinlenerek yapld iin Kabil'den ok Sibirya'da kullanlmaya uygun. Mircan yirmi otuz derece olabilen bu ilkbahar gnlerinde niformas iinde terliyor. Sultan, konuyu ksaca zetliyor. Mircan, sorguya ekermi gibi, herkesin teker teker konumasna izin veriyor. Sultan hemen yannda, Celalettin karsnda. Anlatlanlara anlayla kafasn sallyor ve hafif ve yumuak bir ses tonuyla konuuyor. Sultan ve Celalettin'e ay ve karamela ekeri ikram edilirken birbirlerini dinlemeden konuuyorlar. "Sorunu gerek polise gtrmek yerine burada zmemiz senin hayrna olur" diyor Mircan. Celalettin yere bakyor, ellerini ovuturuyor ve sonunda bir itirafta bulunuyor, Sultan'a deil de Mircan'a. "Belki be yz tane almmdr. Ama hepsi evde duruyor, hepsini geri vereceim. Onlara dokunmadm bile." "Yaa, ite byle" diyor polis memuru. Ancak Sultan iin marangozun itiraf yeterli deil. "Daha fazla aldndan eminim. Syle! Kime sattn?" "Her eyi imdi burada itiraf etmekte fayda var" diyor Mircan. "Polis tarafndan sorguya ekilirsen, bundan farkl olur, karamela da ay da ikram etmezler" diye anlaml bir bakla bakyor Celalettin'e. "Ama dorusu bu, kimseye satmadm. Vallahi, doru sylyorum" diyor ve bir ona bir berikine bakyor. Sultan srar ediyor, ayn szler tekrarlanyor, ancak artk gitme vakti geldi. Saat onda balayan sokaa kma yasana az kald. Sultan'n eve gitmeden nce marangozu da evine brakmas lazm. Sokaa kma yasa baladktan sonra araba kullananlar tutuklanyor. Askerler geen arabalardan phelenip ate atklar iin ldrlenler bile oldu. Sessizce arabaya giriyorlar. Resul marangoza, itenlikle btn gerei anlatmasn tlyor. "Aksi takdirde bu iten hayatta kurtulamazsn, Celalettin" diyor. Evine vardklarnda, Celalettin, kartpostallar getirmeye gidiyor. Hemen, bir paketle dnp geliyor. Kartlar turuncu-yeil desenli bir beze sarlm. Sultan onlar karyor ve imdi gerek sahibine iade edilen resimlere hayranlkla bakyor, bunlar raflarna geri konacak. Ancak nce bunlar delil olarak kullanacak. Resul, Sultan' eve gtryor. Marangoz evine giden patikann kesinde, sngs dk kalakalyor. 480 tane kartpostal. kbal ve Aymal yerde kilimlerin stnde oturmu sayyorlar. Sultan marangozun ka tane alm olabileceini dnmeye alyor. Kartpostallarn deiik motifleri var. Arka depoda yzer yzer paketli duruyorlar. Tm paket ortadan yok olduysa, kontrol etmek mmkn deil, ancak her paketten onar

kart kaybolduysa, belki baz paketleri ap biraz alm olabilir diye fikir yrtyor Sultan. "Yarn kontrol ederiz" diyor. Ertesi sabah, sayma ilemi devam ederken, birdenbire kapda marangoz beliriyor. Kap eiinde duruyor, bir gn ncesinden de daha sklm pklm. Birdenbire Sultan'a doru kouyor ve ayaklarn pmeye balyor. Sultan onu yerden kaldryor ve tslayarak: "Kendine gel adam! Senin dualarn istemiyorum! "Affet beni, n'olur affet, sana deyeceim, hepsini geri deyeceim, ama a ocuklarm var evde" diyor marangoz. "Dn dediimi diyorum yine, senin paralarna ihtiyacm yok, kime sattn renmek istiyorum. Ka tane aldn?" Celalettin'in yal babas, Faiz de gelmi. O da yere Sultan'n ayaklarna kapanmak istiyor, ama Sultan onu yerden kaldryor, birinin onun ayakkablarn pmesi hi uygun kamyor, hele eski bir komunun hi. "unu bilmeni istiyorum ki dn btn gece patakladm onu. Utanyorum dorusu. Onu drst biri olarak yetitirmek iin elimden geleni yaptm ve imdi hrsz bir olum var!" diyor ve bir kede tir tir titreyen oluna bakyor. Kamburu km marangoz, hrszlk yapm, yalan sylemi ve dayak yemeyi bekleyen bir ocua benziyor. Sultan, Celalettin'in babasna sakin bir ekilde neler olduunu, olunun eve kartpostal alp gtrdn ve imdi de ka tanesini sattn ve kime sattn bilmeleri gerektiini sylyor. "Bana bir gn ver, her eyi itiraf ettiririm ona, itiraf edilecek bir ey kalmsa" diyor Faiz. Ayakkablarnn dikileri eitli yerlerde sklm. oraplar yok ve pantolonu bir iple sklm. Ceketinin kollar eskimi, prl prl olmu. Yz tpk oluna benziyor, sadece biraz daha esmer, sk ve buruuk. kisi de ince yapl ve zayf. Adam, bir ey yapmakszn Sultan'n nnde duruyor. Sultan da ne yapmas gerektiini bilmiyor, bu yal adamn yaknna gelmesinden rahatsz olmua benziyor, neredeyse kendi babas olabilecek bir adam. Sonunda Faiz hareket ediyor. Olunun yannda durduu kitapla doru bir iki adm atyor. Gelir gelmez, kolu yldrm hzyla kalkyor. Ve orada, dkknn tam ortasnda olunu dvyor. "Seni hergele, seni hrsz, ailenin yz karas seni, domaz olaydn, sen beceriksizin tekisin, haydut" diye baryor babas bir yandan tekmeleyip vururken. Dizini midesine, ayan baldrlarna geiriyor, srtna vuruyor. Babas giriirken, Celalettin, iki bklm, vurular karlyor, kollaryla gsn koruyor. Sonunda kendisini kurtaryor, dkkndan dar kouyor. byk adm atyor, merdivenlerden aa inip, sokaa koarak kyor. Yerde Faiz'in kargaa srasnda den koyun krknden apkas duruyor. Yerden apkay alyor, biraz silkeliyor ve kafasna geiriyor. Ayaa kalkyor, Sultan'a hoakal iareti yapp gidiyor. Sultan, penceresinden sendeleyerek eski bisikletini nasl kaldrdn, sana soluna bakndktan sonra sertlemi bacaklaryla yal bir adamn sakinliiyle pedallara basarak kyne doru nasl yollandn gryor. Utan verici olaydan sonra tozlar yattnda, Sultan umursamazcasna iine devam ediyor. "Burada krk gn alt. Diyelim ki her gn iki yz kart ald, bu sekiz bin kartpostal oluyor. Eminim ki en az sekiz bin kartpostal ald" diyor ve Mansur'a bakyor. Mansur omuz silkiyor. Babas tarafndan dvlen zavall marangozu yle grmek, ac vericiydi. Mansur kartpostallar umursamyor. Kartlar geri geldiine gre bu olay unutalm gitsin diye dnyor. "Bakalarna satacak kafa yok onda, unut gitsin" diyor. "Bu, birinin siparii zerine yaplm bir hrszlk olabilir. Bizden gelip kartpostal satn alan u kk dkkn sahiplerini biliyorsun, bir sredir gelmiyorlar. Herhalde stoklar var diye dnmtm, ama gryor musun, demek ki marangozdan ucuza kartpostal satn aldlar. Bence o, bunlar ok ucuza satacak kadar aptal. Ne dersin?" Mansur omuz silkiyor. Babasn tanyor ve bu iinsonuna kadar gideceini anlyor. Bu grevi de kendisinin stleneceini seziyor, nk babas ran'a gidecek ve bir aya yakn bir sre gelmeyecek. "Sen ve Mircan ben yokken baz aratrmalarda bulunsanz? Sonuta gerek bir gn ortaya kacak" diyor. "Kimse Sultan'dan bir ey alamaz" diyor sert baklarla. "Btn iimi mahvedebilirdi. Dnsene, binlerce kartpostal alp bfelere ve Kabil'deki btn kitaplara satyor. Ve benim sattm fiyatn ok altnda veriyor, insanlar bana gelmektense dier dkknlara gitmeyi yeliyorlar. Kartpostal alan btn askerleri kaybediyorum, kitap satn alan mterileri de kaybediyorum, herkes benim pahal bir kitap olduumu dnyor. Sonunda iflas bile edebilirdim." Mansur, babasnn batma teorilerini yarm kulakla dinliyor. Babasnn yokluunda bir grev daha stlenmek zorunda olduu iin kzgn ve sinirli. Btn kitaplar kayt etmek, Pakistan'daki matbaalardan yollanan kitaplar kasa kasa dkkna tamak, Kabil'de bir kitap olmann gerektirdii btn ayrntlar yerine getirmek, kardelerine ofrlk yapmak ve kendi kitap dkknna gz kulak olmaya ek olarak imdi bir de polis detektifi olmas eksikti. "Tamam, hallederim ben" diyor ksaca, baka bir ey syleyemezdi. "Yumuak olma, yumuama" diyor Sultan ona son kez, Tahran uana binmeden nce.

Babas gittikten sonra, Mansur, tm bunlar unutuyor. Hacca gidip geldikten sonraki tvbekar dnemi oktan sona erdi. Sadece bir hafta srmt. Gnde be vakit namaz klmak ona bir ey salamad. Sakal kasnmaya balad ve herkes ok bakmsz grndn syledi. Geni entariyle kendini rahat hissetmedi. "Madem izin verilen dnceleri dnmeyi baaramyorum, dierlerinden de vazgeerim" dedi kendi kendine ve dini btn olma fikrine nasl abucak kaptrdysa kendini, ylece abucak vazgeti bundan. Mezar- erife yaptklar hac ziyareti bir tatilden teye gitmemiti. Babasnn gittii ilk akam, iki arkadayla bir parti yapmaya karar verdi. Karaborsadan korkun fiyatlarla zbek votkas, Ermeni konya ve krmz arap aldlar. "Bu en iyisi, hepsinde yzde 40 alkol var, evet arapta da yzde 42" dedi satc. Olanlar iesine 40 dolar dediler. Satcnn en alelade Fransz arabnn etiketine kalemle iki ince izgi ektiini bilmiyorlard tabii, yzde 12 rakam bylece yzde 42 olmutu. nemli olan alkol derecesiydi. Mterilerinin ou gen delikanllard, ailelerinin sk denetimi olmadnda sarho olmak iin iiyorlard. Mansur, slamiyet'te tamamyla yasak olan eylerden alkol daha azna koymamt. Mansur'un arkadalar, o akam erkenden imeye baladlar. Konyak ve votkay kartrdlar ve aileleri onlar grmesin diye tuttuklar bir otel odasnda ikier kadehten sonra yalpalayarak dolamaya baladlar. Mansur daha oraya gelmemi, iki kardeini arabayla eve gtrmekle meguld. Oraya vardnda arkadalar barp aryor, balkondan aa atlamak istiyorlard. Sonra koarak banyoya gidip kustular. Mansur fikrini deitirmiti, alkol o kadar da cazip grnmyordu. Eer ierek bu kadar sarho olunuyorsa, imek zorunda deildi. Kendinden bir iki ya byk iki olan, heceleri kartrarak konuuyor, pheli planlar yapyorlard. Beendikleri Japon bir gen kz vard, gzel bir gazeteci. Ayn otelde kalyordu, acaba onu odaya m davet etsek diye dnyorlard. Sonunda o an bunun uygun olmadna karar verdiler. Birinin karanlk bir plan vard. Bir yl kadar babasnn eczanesinde alm ve iten ayrldnda yannda bir sr ila getirmiti. Bunlardan biri de uyuturucuydu. "Ayk olduunuz bir zaman onu davet edebiliriz ve ikisine bu ilac atabiliriz, uyuduunda o farknda olmadan cinsel ilikide bile bulunabiliriz!" br bu fikri beenmiti, "Bir gn unutmayalm da yapalm bunu" diyordu. Celalettin'in evinde kimse uyuyamyor. ocuklar yerde yatyor ve sessizce alyorlar. Son gn hayatlarndaki en kt gnd: yi kalpli babalarnn dedeleri tarafndan dayak yemesi ve hrsz diye arlmas. Sanki tm dnyalar yklmt. Celalettin'in babas avluda drt dnyor. "Btn aileyi rezil eden byle bir ocuum olsun. Nerede yanl yaptm?" En byk olu, adi hrsz, odalardan birinde bir yaygnn stnde oturuyor. Yatamyor nk babas kaln bir dalla vurduu iin btn srt krmz izlerle kapl. Kitapdaki tekme ve tokatlardan sonra ikisi de eve gitmilerdi. nce baba bisikletle, sonra olu ehirden yryerek gelmiti. Babas dkknda balad yerden devam etmi ve olu babasna el kaldrmamt. Krbalama olun srtn yakar, kfrler birbirini izlerken, aile korku iinde olup biteni seyrediyordu. Kadnlar ocuklar uzaklatrmaya almt ama gidecekleri baka bir yer yoktu. Ev, bir avlunun etrafna ina edilmiti ve evin nndeki patikaya kar evi koruyacak bir duvar rlmt. ki duvar boyunca tula platformlar vard ve bunlarn gerisinde naylonla kaplanm geni pencereleriyle odalar yer almaktayd; marangoz, kars ve yedi ocuu iin bir oda, anne babas ve ninesi iin bir oda, kz kardei, kocas ve be ocuklar iin baka bir oda, bir yemek odas ve toprak frn, gaz oca ve birka rafyla mutfak. Marangozun ocuklarnn ilteleri eski giysilerin ve paavralarn bir araya getirilmesinden olumutu. Baz yerlerde mukavva kutularn kartonlar, baz yerlerde muamba, baz yerlerde de uvallar yaylmt yere. ocuk felci olan iki kzn birer bacanda elik destekler ve dier taraflarnda birer koltuk denei vard. Dier ikisinin de tm vcudu egzama ile kaplyd, kabuk tutmu yaralar kandka kanyordu. Mansur'un arkadalar bir ka kez daha kalkp kustuunda, ehrin br yakasndaki marangoz ailesinin ocuklar oktan uyumutu. Mansur uyandnda insan sarho eden bir zgrlk duygusuna yenik dyor. imdi zgr! Sultan yok. Marangoz unutuldu. Mansur, Mezar- erif den ald gne gzlklerini takp Kabil'in sokaklarn keyifle geti, ykleriyle eekleri, pis keileri, dilencileri ve idmanl Alman askerlerini geride brakt. Almanlara kol iareti yaparken asfaltta alm yzlerce ukura girdi, arabay izdirdi, kfrederek yayalarn kenara kamasna neden oldu. Mansur, Kabil'in sokaklarn teker teker geip, delik deik olmu bina kalntlar ve devriliverecekmi gibi duran evlerin karmakark mozaiini gerisinde brakt. "Sorumluluk almal, bu kiilii iin ok nemli" demiti Sultan. Mansur arabada oturmu esniyor. Bundan sonra sandklar tayp getiren, mesaj gtren Resul olacak, Mansur, babas eve gelinceye kadar sadece keyfine bakacak. Kardelerini babasna yetitirmesinler diye her sabah arabayla ie brakmak dnda hibir ey yapmayacak. Korktuu tek kii babas. Sultan'a hibir zaman kar kmaya cesaret edemez, sayg duyduu tek kii o, en azndan yz yze olduklarnda.

Mansur'un amac kzlarla tanmak. Aileler kzlarn birer mcevher gibi koruduklar iin, Kabil'de bu pek kolay deil. Birden aklna bir fikir geliyor ve ngilizce kursunun balang seviyesine yazlyor. Pakistan'da okulda ngilizce dersi grd iin aslnda ngilizcesi iyi ama balang seviyesine, kzlarn en gen ve en gzelleri yazlyor, diye dnyor. Yanlmyor da. lk dersten sonra en beendii kza karar verdi. Korkutmadan onunla konumaya alyor. Hatta bir keresinde onu arabasyla evine brakmasna da raz oluyor kz. Dkkna davet ediyor ama kz gelmiyor. Onu sadece dersanede gryor. Birbirleriyle konuabilsinler diye kza bir cep telefonu armaan ediyor, ailesi telefonla dolatn fark etmesin diye de telefonu titreim moduna getiriyor. Ona evlilik ve gzel hediyeler vaat ediyor. Bir keresinde onunla buluamayacan, babasnn yabanc arkadalarna ofrlk yapacan sylyor. Bunu nemli grnmek iin uyduruyor. Ayn gn leden sonra kz onun ehirde baka bir kz arabasyla bir yere gtrdn gryor. O zaman veryansn ediyor. Yalanc ve dzenbaz diye bararak, onu bir daha hi grmek istemediini sylyor. Kz kursa bir daha geri gelmiyor. Mansur ona ulaamyor, nk nerede oturduunu bilmiyor. Telefonlara kmyor. Kz zlyor ama en ok da kz adna, kursu brakt iin zlyor, ngilizce renmeyi ne kadar da ok istiyordu. ngilizce rencisi abucak unutuluyor. nk Mansur'un hayatnda bu baharda ebedi ya da gerek olan hibir ey yok. Bir keresinde ehir dndaki bir eve, partiye davet ediliyor. Tand birka kii bir ev kiralam, ev sahibi ise bahede nbet tutuyor. Buna ramen kasalarla iki ve bir-iki fahieyi gizlice ieri sokmay baaryorlar. Mansur kadnlardan uzakta duruyor. "Kurutulmu akrep itik" diyor Mansur ertesi gn arkadalarndan birine. "nce, ufalayp toz haline getirdik ve ttnle kartrdk. yice kafay bulduk. Biraz fkeli yapyor insan. En son uyuyan bendim. Ho bir partiydi, diye hava atyor. Abdr, temizliki ocuk, Mansur'un kz peinde olduunu anlam ve onu akrabalarndan biriyle tantrmay neriyor. Ertesi gn ekik gzl bir Hazara kz dkkndaki kanepede oturuyor. Ancak, Mansur onunla tanmaya frsat bulamadan babasndan ertesi gn geleceine dair bir mesaj geliyor. Mansur annda sarholuundan uyanveriyor. Babasnn ondan istedii hibir eyi yapmad. Kitaplarn kaydn yapmad, arka oday dzenlemedi, yeni sipari listelerini hazrlamad, kitap kutularn nakliyecinin deposundan getirtmedi. Marangoz hikyesi ve soruturma konusunda bir nebze olsun dnmedi. erife etrafnda drt dnyor. "Neyin var evladm? Hasta msn?" "Yok bir ey!" diye tslyor Mansur. erife sorularna devam ediyor. "Al u eneni de Pakistan'a git sen" diye baryor Mansur. "Sen geldikten sonra bamzn etini yemekten baka bir ey yapmadn." erife alamaya balyor. "Nereden byle olanlar verdi Allah bana, ne yanl yaptm, annelerini etraflarnda istemiyorlar!" erife, baryor ve btn oullarn azarlyor, Latife alamaya balyor. Bibi Gl, oturup sallanyor. Sonya Latife'yi susturmaya alrken, Leyla bulak ykamaya gidiyor. Mansur, Yunus'la paylatklar odann kapsn hzla arpyor. Yunus odada horlayarak uyuyor. Hepatit -B oldu ve btn gn odada yatyor ve ilalarn alyor. Gzleri sararm ve baklar normalden daha donuk, daha da zgn. Ertesi gn Sultan geldiinde Mansur o kadar tedirgin ki gzlerini karyor babasndan. Bu kadar tedirgin olmasna gerek yok, nk babas en ok Sonya'yla ilgileniyor. lk kez dkkna gittiklerinde oluna ondan istediklerini yapp yapmadn soruyor. Daha cevap veremeden, baba yeni mesajlar iletmekle megul. Sultan'n ran seyahati ok baarl gemi, eskiden i ilikisi olan insanlar yeniden bulmu ve yaknda Farsa kitaplarla dolu kasalar gelmeye balayacak. Ancak unutmad bir tek ey var: Marangoz. "Bir ey bulamadn m?" diye oluna soran baklarla bakyor. "Benim iletmemi hafife mi alyorsun? Yarn polise gidecek ve ondan ikyeti olacaksn. Babas ertesi gn bana itirafn getirecekti, imdi bir ay geti stnden! Ve ben Pakistan'dan dndmde o kilit altnda deilse, sen de benim olum deilsin" diye tehdit ediyor Sultan. "Benim mal varlma gz koyan, hibir zaman mutlu olamaz." Sultan hemen ertesi gn Pakistan'a doru yola kacakt. Mansur derin bir nefes ald. Kz arkadalarndan bir ksm babas dkkndayken gelirse diye korkmutu. Ya gidip de babasna bir eyler sorsalard? Onlara babasn tarif etse iyi olacakt. O zaman sadece raflar arasnda dolap, babas dkkndaysa kp gidebilirlerdi. Babas hibir zaman burkal bir kadna yaklap soru sormazd. Ertesi sabah Mansur marangozdan ikayeti olmak iin ileri Bakanlna gitti ve Mircan sayesinde gerekli damgalar bir iki saatte ald. Bunlarla Deh Hudeyda'daki yerel polis karakoluna gitti, dnda bir iki polis memuru olan toprak bir bina. Sivil giyimli bir polis memurunu yanna alarak marangozun evini gsterdi, ayn gn gidip onu tutuklayacaklard. Ertesi sabah, gn henz aarmamken, Han ailesinin giri kapsnda iki ocukla iki kadn duruyor ve kapy yumrukluyorlar. Leyla uyku sersemi kapy ayor. Kadnlar alyor, barp aryorlar, bir sre getikten sonra Leyla kapda duranlarn marangozun ninesiyle teyzesi olduklarn anlyor, adamn iki ocuu da yanlarnda.

"Ltfen, affedin onu, affedin" diyorlar. "Ltfen, Allah akna" diye baryorlar. Yal nine neredeyse doksan yanda, klm, kurumu kalm, bir fareyi andran bir yz var. Sivri enesinin zerinde bir sr kl var. Son haftalarda gerei onun azndan almak iin srekli marangoza dayak atan adamn annesi bu. "Yiyecek bir eyimiz yok, alktan lyoruz, bak u ocuklara. Ama merak etmeyin kartpostallar geri deyeceiz." Leyla, onlar ieri buyur etmekten baka bir ey yapamyor. Ufak tefek fare nine, grltleri duyup, uyanp da odaya gelen ailedeki kadnlarn ayaklarna kapanyor. Herkes, salonu souk bir nefes gibi dolduran bu derin sefaletten etkilenmie benziyor. Kadnlarn yannda iki yanda bir ocuk ve ocuk felci geiren kzlardan biri var. Kz ocuu zorlukla yere oturuyor. elik desteklerle sarmalanm kaskat kesilmi bacan dmdz yere uzatyor. Ciddi ciddi oturuyor ve konuulanlar dinliyor. Polis geldiinde Celalettin evde deilmi, o yzden onun yerine babasn ve enitesini gtrmler. Ertesi gn gelip onu tutuklayacaklarn sylemiler. Btn gece kimse uyumam. ki yal kadn ertesi sabah erkenden polis gelmeden Sultan'a gelip merhamet dilenmeye ve akrabalarn balamasn istemeye gelmiler. "Eer bir ey aldysa, ailesini kurtarmak iindir, bakn unlara, p gibi inceldiler. Ne stlerine giyecek doru drst giysileri var, ne de yiyecek bir eyleri." Mikrorayon'daki yrekler yumuuyor, ancak ziyaret, merhamet duygularn uyandrmaktan bir eye yaramyor. Sultan kafaya bir ey koyduysa Han ailesindeki kadnlarn yapabilecekleri bir ey yok. zellikle de dkkn sz konusu olduunda. "Yardm etmek isterdik ama yapabileceimiz hibir ey yok. Sultan karar veriyor bunlara" diyorlar. "Ve Sultan da evde deil." Kadnlar alamaya ve barmaya devam ediyor. Doru olduunu biliyorlar ama umutlarn yitiremezler ki. Leyla sahanda yumurta ve taze ekmekle odaya giriyor. ki ocua da scak st getirmi. Mansur odaya geldiinde iki kadn ona doru koup ayaklarn pyorlar. Mansur onlar ayaklaryla itiyor. Biliyorlar ki babasnn yokluunda yetki en byk olanda. Ama Mansur babasnn ondan istediini yapmaya karar vermi. "Sultan onun marangoz aletlerine el koyduktan sonra, alamad. Bizler, doru drst bir yemek yiyeli haftalar oldu. ekerin tadn bile unuttuk" diye alyor babaanne. "Aldmz pirin yenmeyecek kadar kt. ocuklar her geen gn daha da zayflyorlar, bakn bir deri bir kemik kaldlar. Celalettin her gn babasndan dayak yedi. Hrsz bir ocuk byttm hi dnmemitim" diyor babaanne. Mikrorayon'daki kadnlar Sultan' vazgeirmek iin ellerinden geleni yapacaklarna sz veriyorlar, bunun bir yarar olmayacan bile bile. Babaanne ve teyze iki ocukla sallanarak kylerine doru yollanrken, polis oktan eve gelip Celalettin'i ald bile. leden sonra Mansur, ahitlik etmeye arlyor. Mansur, polis komiserinin masasnn yanndaki bir iskemlede, ayak ayak stne atm oturuyor. Yedi kii, polis komiserinin sorgusunu dinliyor. Odada sandalye az, o yzden ikier ikier oturuluyor. Marangoz, yerde bada kurmu oturuyor. Polisler ok renkli bir grnt sergiliyorlar; kimilerinin kaln, gri niformalar var, kimilerinin geleneksel kyafetleri, dierleri de yeil askeri polis niformalar giymi. Bu istasyonda ok fazla olay olmuyor, bu yzden kartpostal hrszl byk bir mesele. Polislerden biri, kap aralnda bu sorgulamay izleyip izlemeyeceine karar veremeden duruyor. "Kime sattn sylemen lazm, yoksa merkez hapishaneyi boylarsn" diyor polis komiseri. Merkez hapishane lafyla odada souk bir esinti geiyor, oraya ar su ileyenler gidiyor. Marangoz yerde iki bklm oturmu ellerini kavuturuyor, aresiz bir hali var. Ellerinde irili ufakl binlerce kesik var, yaralar zikzak eklinde avu ilerini kaplyor. Tepedeki pencereden ieri giren kuvvetli kta baklarn, testerelerin ve bizlerin derisini nasl delip getiini gryor insan. Sanki odadaki bu yedi kiiye yorgunlukla bakan marangozun yz deil de, elleri. Sanki bu konu onu hi ilgilendirmiyor. Bir sre sonra onu yeniden dar, bir metrekarelik hcresine geri gnderiyorlar. Dmdz yatamayaca bir hcre bu, ya ayakta durabilir ya oturabilir ya da bklm bir ekilde yatabilir. Celalettin'e ne olaca Mansur'un ailesine kalm. ikyetlerini geri alabilirler ya da ikyetlerinde direnebilirler. Davay devam ettirmeye karar verirlerse, dava daha st mercilere gidecek ve marangozun aklanmas mmkn olmayacak. O zaman polis karar verecek. "Onu burada 72 saat tutabiliriz, o arada karar vermeniz lazm" diyor polis komiseri. Celalettin'in cezasn ekmesi gerektiini dnyor. Ona gre yoksulluk, alma nedeni olamaz. "Bir sr insan yoksul. aldklar zaman cezalandrlmazlarsa, ahlaktan tmyle yoksun bir toplum haline geliriz. Kurallar inendiinde bir rnek tekil etmekte yarar var." ok konuan polis mfettii btn olanlardan pheye den Mansur'la tartyor. Celalettin'in kartpostal hrszl iin alt yl hapis cezasna mahkm olabileceini anlaynca, ocuklarn dnyor, a bakan gzlerini, kt giysilerini. Kendi hayatn

dnyor, ne kadar basit olduunu, nasl da birka gnde bu marangoz ailesinin bir ayda kulland paray harcayabildiini. Kocaman bir plastik iek buketi yaz masasnn yarsn kaplyor. ieklerin kenarlar oktan bir toz tabakasyla kaplanm ama yine de oday aydnlatyor. Deh Hudeyda'daki polis istasyonundaki polisler, belli ki renkleri seviyorlar, duvarlar nane yeili, lamba krmz, ok krmz. Duvarda Kabil'deki tm resmi dairelerde olduu gibi sava kahraman Mesud'un byk bir resmi asl. "Unutma! Taliban dneminde olsa elini keserlerdi " diyor polis mfettii stne basarak. Bundan ok daha hafif su ileyenlerin bana geldi. Polis mfettii kocas ldkten sonra ocuklaryla yalnz kalan kyden bir kadnn hikyesini anlatyor. "ok fakirdi. En ufak olann ayanda ayakkab yoktu ve ayaklar donuyordu. En byk olan, daha bulu ana bile girmemiti, kk kardei iin bir ift ayakkab ald. Sust yakaland ve sa elini kestiler. Bu da biraz fazla" diyor polis komiseri. "Ama, bu marangoz, birden fazla alarak kt niyetli olduunu gsterdi. ocuklarna yiyecek salamak iin alarsan, bir kere yaparsn" diye bir saptama yapyor. Polis komiseri Mansur'a arkasndaki dolapta ele geirilen tm delilleri gsteriyor. Sustallar, mutfak baklar, aklar, sustal baklar, silahlar, cep fenerleri, hatta bir tomar oyun kad. Kumar oynamann cezas alt ay hapis. "Oyun ktlarna el kondu nk kaybeden oyuncu kazanana vurdu ve bu grdn bakla yaralad. Alkol de almlard, bu yzden hem baklama, hem alkol kullanma, hem de kumar oynamaktan hkm giydi" diye glyor. "br kumarbaz ise cezadan kurtuldu, nk sakat olmutu, eh bu da yeterince iyi bir ceza saylr!" "Alkoll iki imenin cezas nedir?" diye soruyor Mansur, biraz sinirli bir ekilde. eriat kanunlarna gre bunun ok byk bir gnah olduunu ve ok ar bir cezas olduunu biliyordu. Kuran'a gre ceza seksen krbat. "Dorusunu sylemek gerekirse, bu tip eylere gz yumuyorum ben. Dn varsa, bu bir tatil gndr diyorum, ama her ey adabyla olmal ve aile iinde yaplmal" diyor polis komiseri. "Ya zina?" "kisi de evliyse, talanarak ldrlrler. Evli deillerse, ceza yz krbatr ve evlenmeleri gerekir. Eer biri evliyse ve bu da erkekse ve kadn bekrsa, onu ikinci kars olarak almas gerekir. Eer kadn evli ve erkek bekrsa, kadn ldrlr ve erkek krbalanarak hapse atlr" diyor komiser. "Ama bu tr davalarda da bir ey yapmamay yeliyorum. Bunlar paraya ihtiyac olan dul kadnlar olabilir. O zaman onlara yardmc oluyorum. Tekrar doru yolu bulmalarn salyorum." "Evet, fahielerden bahsediyorsun, ya normal insanlarsa bunlar?" "Bir keresinde bir arabada bir ift yakaladk. Biz, daha dorusu aileleri onlar evlenmeye zorlad" diye anlatyor. "Bu da fena bir zm deil, sen ne dersin?" "Hmm" diye mrldanyor Mansur. Kz arkadalarndan biriyle evlenmeyi dnemiyor. "Biz Taliban deiliz ki!" diyor komiser, "insanlar talamaktan kanmamz lazm. Afganllar yeterince ac ekti zaten." Polis komiseri Mansur'a gnlk mhlet tanyor. Suluyu hl affedebilirler, ancak polis sistemine gre ikyeti daha st merciye tarlarsa, marangoz iin ge olacak demektir. Mansur istasyondan dnceli bir biimde dar kyor. Dkkna geri gitmeyi can istemiyor ama le yemei iin eve gidiyor, bu neredeyse hi yapmad bir ey artk. Bir ilteye atyor kendini ve evin huzuru asndan ans eseri yemek hazr. "Ayakkablarn kar Mansur" diyor annesi. "Cehennem ol" diye yant veriyor Mansur. "Mansur, annenin szn dinleyeceksin" diye devam ediyor erife. Mansur cevap vermiyor ve bir aya havada, dierinin stne atlm bir ekilde iyice yerleiyor. Ayakkablarn karmyor. Annesi azn amyor. "Yarn akama kadar marangoz konusunda ne yapacamza karar vermemiz lazm" diyor Mansur. Bir sigara yakyor. Bu annesinin alamaya balamasna neden oluyor. Mansur hibir zaman babasnn yannda sigara yakamazd, hibir zaman. Ancak babas ortalktan kaybolur kaybolmaz, yemek ncesi, sonras ve yemek srasnda sigara ierek annesini kzdrmaktan keyif alyor. Sigara kk oturma odasnda srekli ttyor. Bibi Gl, birka kez Mansur'a annesine kar kaba davrandn ve onun szn dinleyip sigara imemesi gerektiini sylemiti. Ancak bugn istei ar basyor ve elini uzatp neredeyse fsldyor: "Bir tane alabilir miyim?" Birden herkes sessizleiyor. Babaanne sigara imeye mi balayacak? "Anne" diye sesleniyor Leyla ve sigaray parmaklarndan ekip alyor. Mansur ona yeni bir tane veriyor. Leyla oday protesto iinde terk ediyor. Bibi Gl mutlu bir ekilde oturup sigarasn tttryor, bir yandan da sessiz sessiz glyor. Hatta, elindeki sigara havadayken ve duman derin derin iine ekerken sallanmas bile duruyor. "Bylece daha az yerim" diye aklyor Bibi Gl. "Onu serbest brakn" diyor sigaray bir sre tttrdkten sonra. "Cezasn ekti, babasnn daya, utanc, hem sonra kartpostallar geri verdi ya."

"ocuklarn grdn m, babalarnn geliri olmadan nasl geinecekler?" diye onu destekliyor erife. "ocuklar lrse, sorumlu biz oluruz" diyor Leyla, annesi sigaray sndrdkten sonra odaya dnnce. "Ya hasta olurlarsa ve doktor paralar yoksa, bizim yzmzden lrler, ya da yeterince beslenemedikleri iin lrlerse" diyor. "stelik, marangoz hapiste lebilir. Alt yl karamayan bir sr insan var, oras verem, bulac hastalk ve bir sr baka hastalk kaynyor." "Merhamet et" diyor Bibi Gl. Mansur, yeni cep telefonundan Pakistan'daki Sultan' aryor, marangozu salvermek iin izin istiyor. Odada byk bir sessizlik oluyor, herkes konumay dinliyor. Sultan'n Pakistan'dan baran sesini duyuyorlar: ' "Benim iyerlerimi ykmaya, fiyat dengesini bozmaya alt. Benden iyi gndelik alyordu, hrszlk yapmas gerekmiyordu. O bir serseri. Sulu ve gerei dverek almak lazm ondan. Kimse benim iimi bozmaya yeltenemez." "Alt yl hapis cezasyla cezalandrlabilir! ocuklar o dar ktnda lm olabilir" diye baryor Mansur. "sterse altm yl yesin! Bana ne. Kartlar kime sattn syleyene kadar dayak yemeli. "Byle diyorsun sen nk karnn tok!" diye baryor Mansur. "Kemikleri km ocuklar grdmde alayasm geldi. Ailesi mahvolmu durumda." "Sen nasl kar karsn babana!" Sultan ahizede baryor. Odadaki herkes sesini tanyor ve imdi kpkrmz kesilmi olabileceini ve btn vcudunun titrediini biliyor. "Nasl bir evlatsn sen? Sana sylediim her eyi yapacaksn, her eyi! Neler oluyor sana? Neden babana kar kabasn?" Kendi iinde savat, Mansur'un yznden belli oluyor. Babasnn ona buyurduu eyler dnda bir ey yapmad. En azndan babasnn bildii kadaryla. Ona kar hibir zaman ak bir hesaplamaya girimedi ve babasnn fkesini kendi stne ekmeye cesaret edemedi. "Peki o zaman, baba" diyor Mansur sonunda ve telefonu kapatyor. Btn aile sessiz oturuyor. Mansur kfrediyor. "Tatan bir kalbi var" diye iini ekiyor erife. Sonya susuyor. Her sabah ve her akam marangozun ailesi onlara geliyor. Bazen ninesi, bazen annesi, teyzesi ya da kars. Yanlarnda her zaman ocuklardan birini getiriyorlar. Hep ayn cevab alyorlar. Karar Sultan veriyor. Sultan eve dnnce, naslsa bir zm bulunur. Ama bunun doru olmadn biliyorlar, nk Sultan oktan hkm vermi. Sonunda zavall aile geldiinde kapy amaya halleri kalmyor. Sessizce oturup evde kimse yokmu gibi yapyorlar. Mansur yerel polis istasyonuna gidip mhleti uzatmalarn, babas gelene kadar beklemelerini istiyor, bu soruturmay kendisi yrtsn diye. Ancak polis komiseri artk bekleyemez. Bir metrekarelik odada mahpus birka gnden fazla kalamaz. Marangozdan bir kez daha, ne kadar kartpostal aldn itiraf etmesini ve kime sattn sylemesini istiyorlar ama o, nce yapt gibi inkr ediyor. Celalettin'in ellerine kelepe taklyor ve kk kerpi evden dar karlyor. Yerel polis istasyonunun arabas olmad iin marangozu Kabil'in iindeki merkez polis istasyonuna Mansur'un gtrmesi lazm. Darda marangozun babas, olu ve ninesi duruyor. Mansur dar ktnda ikircikle yaklayorlar. Mansur durumun korkun olduunu dnyor. Sultan'in yokluunda marangozun ailesine kar kalpsiz roln o stlenmi durumda. "Sadece babamn sylediini yapmak zorundaym" diye zr dilemeye alyor, gne gzlklerini takyor ve arabaya biniyor. Anneannesi ve kk olu eve gidiyorlar. Babas her taraf dklen bisikletine binip Mansur'un arabasnn peinden gidiyor. Vazgemeye niyeti yok, olunu elinden geldiince izlemek istiyor. Adamn dik siluetinin yava yava arkalarnda kaybolduunu gryorlar. Mansur her zamankinden daha yava kullanyor arabay. Marangoz bu sokaklar kimbilir bir daha ne zaman grebilecek Merkez polis istasyonuna geliyorlar. Bu, Taliban dneminde en nefret edilen binalardan biriydi. Din polis burada, ahlak bakanlnda grev yapyordu. Buraya erkekleri ya sakal ya da pantolonlar ok ksa olduu iin getirirlerdi. Sokaa aileleri dndaki erkeklerle kan kadnlar, yalnz yryen kadnlar, burkalarnn altnda makyaj yapt belirlenen kadnlar buraya getirirlerdi. Baka hapisanelere nakledilmeden ya da serbest braklmadan nce haftalarca bodrum katnda tutulurlard. Taliban kenti terk edince, nezarethane alp btn tutsaklar salverildiinde, ikence iin kullanlan kablolar ve sopalar bulundu. kence srasnda erkekler rlplak soyularak dvlm, kadnlar da bir arafa sarlmt. Taliban'dan nce Sovyetler Birlii rejiminin amansz istihbarat tekilat ve daha sonra Mcahitler'in dzensiz polis kuvvetleri bu binay merkez edinmilerdi. Marangoz, klmas zor bu son merdivenlerden beinci kata kyor. Mansur'un yannda yrmeye abalyor ve baklaryla adeta yalvaryor. Gzleri sanki bu nezarette kald son hafta boyunca daha da bym.

Yalvaran gz yuvarlar sanki yznden frlayp kacak: "Affet beni, affet ltfen. Btn hayatm boyunca size alacam. Affet beni!" Mansur dmdz ileriye bakyor, imdi yumuamamal. Sultan kararn verdi ve o Sultan'a kar kamaz. Onu mirasndan yoksun brakabilir, evden atabilir. imdiden kardeinin Sultan'in en gzde olu olduunu hissediyor. kbal bilgisayar kursuna gnderiliyor, Sultan kbal'e bir bisiklet alacana dair sz veriyor. Eer imdi ona kar karsa, Sultan onunla btn ilikisini koparabilir. Bunu marangoz iin gze alamaz, ona ne kadar acsa da... Oturup ikyetin kayt edilmesini ve sorguyu bekliyorlar. Sistem ihbar edilen kiinin sulu olup olmad anlalana kadar hapiste kalmasn ngryor. steyen herkes birini ihbar edip hapse attrabilir. Mansur davay aklyor. Marangoz yerde bada kurmu oturuyor yine. Ayak parmaklar uzun ve yamru yumru. Trnaklarnn ii kaln siyah pisliklerle dolmu. Yelei ve kazann srt erimi, stnden dklyor. Pantolonu kala ksmnda iyice bollayor. Masa banda oturan ve sorguyu yneten polis, iki ifadeyi de olduu gibi not ediyor. Gzel bir el yazsyla yazyor ve altna gesin diye arada mavi bir karbon kad koyuyor. "Neden Afganistan kartlarn bu kadar ok seviyorsun?" diye glerek soruyor polis memuru, bu davann olduka enteresan olduunu dnerek. Marangoz cevap veremeden, devam ediyor, "Anlat bakalm kime sattn, hepimiz biliyoruz ki bunlar akrabalarna satmak iin almadn." " Sadece iki yz tane aldm ve Resul bana bir miktar verdi" diye inandrmaya alyor. "Resul sana kart falan vermedi, tmyle yalan" diyor Mansur. "Bu oday gerei syleyebilecein oda olarak hatrlayacaksn hep" diyor polis memuru. Celalettin oturmu yutkunuyor, parmaklarn tlatyor, polis memuru Mansur'un ifadesini almaya devam edince rahatlamasna derin bir nefes alyor, her ey ne zaman, nasl, nerede, oldu. Sorgu memurunun arkasnda Kabil'in tepelerinden biri ykseliyor. Tepenin yamacna yapm kk evlerle kapl. Dar yollar zikzak izerek aa doru iniyorlar. Marangoz pencereden insanlar gryor, aa yukar yryen kk karncalara benziyorlar. Evler, savan hkm srd Kabil'de bulunabilen malzemelerden yaplm. Birka oluklu teneke levha, bir para muamba, biraz plastik, biraz tula ve dier enkazlardan kalan paralar. Birdenbire polis memuru onun yanna oturuyor, o da bada kuruyor. "A ocuklarn var biliyorum ve senin normalde yasalar ineyen biri olmadn biliyorum. Sana imdi son bir ans tanyorum. Bu ans kaybetmemelisin. Kartlar kime sattn sylersen, seni serbest brakacam. Sylemezsen yllarca hapis yatacaksn." Mansur ilgisizce dinliyor, yznc kez marangozdan, kime sattn itiraf etmesi isteniyor. Belki doruyu sylyor, belki kimseye satmad. Mansur saatine bakp esniyor. Birden Celalettin'in dudaklarndan bir isim dklyor. O kadar zayf ki, zar zor duyuluyor. Mansur ayaa frlyor. Celalettin'in adn verdii kii, pazarda bir bfesi olan, takvim, kalem ve kartpostal satan bir adam. Din bayramlar iin, dn, nian ve doum gnleri iin kartlar ve Afganistan manzaralar olan kartpostallar. Bu kartlar hep Sultan'n dkknndan alrd ama bir sre ortalkta grnmemiti. Mansur onu iyi hatrlyor, nk fiyat konusunda hep ikyet ederdi. Sanki bir tpa yerinden frlad kt, ancak Celalettin konuurken hl titriyor. "Bir gn leden sonra iten kacam zaman bana geldi. Biraz konutuk, sonra paraya ihtiyacm olup olmadm sordu. Tabii ki ihtiyacm vard. Sonra onun iin bir miktar kartpostal alp alamayacam sordu. nce olmaz dedim ama sonra bana ne kadar para vereceini syledi. Evdeki ocuklarm dndm. Ailemi marangozluktan kazandm parayla doyuramyorum. Daha otuz yanda dileri dklmeye balayan karm dndm. Yeterince para kazanamadm iin evdekilerin beni eletiren baklarn dndm. ocuklarmn hi giyemedii kyafetleri ve ayakkablar, hasta olanlar iin doktora gidecek paramz olmadn, yedikleri kt yiyecekleri dndm. Sonra, kitapda altm srece biraz alrsam sorunlarmn bir blmn zebilirim diye dndm. Sultan fark etmeyecekti. ok kartpostal var ve ok paras var. Ben de birka kart aldm ve sattm." "Oraya gidip delilleri garanti altna almalyz" diyor polis memuru, ayaa kalkyor ve marangozun, Mansur'un ve baka bir polis memurunun onunla birlikte gelmesini emrediyor. Pazar yerine, kartpostal satan bfeye arabayla gidiyorlar. Kk dkknda gen bir ocuk duruyor. "Mahmut nerede?" diye soruyor sivil polis. Mahmut le yemeine km. Polis memuru, ocua polis kimliini gsteriyor ve kartpostallarn grmek istediini sylyor. ocuk onlar bfenin yan kapsndan, duvarn, st ste ylm mallarn ve tezghn arasndaki dar koridordan geirip ieri alyor. Mansur ve polis memuru, kartpostallar raflarndan ekip alyorlar, Sultan'n bastrd kartpostallar bir naylon torbay boyluyor. Sonunda binlerce kartpostal ele geiriyorlar. Ancak hangilerini Mahmut yasal olarak ald, hangilerini Celalettin'den ald, bilmek kolay deil. ocuu ve kartlar alp ana polis merkezine gtryorlar.

Bir polis memuru Mahmut'u beklemek zere orada kalyor. Bfesi kilitlendi. Kimse ne bir tebrik ne de sava kahramanlarnn gururlu resimlerini satn alabilir bugn Mahmut'tan. Mahmut sonunda zerinde hl kebap kokusuyla polis istasyonuna getirildiinde, yeni bir sorgulama yaplyor. Mahmut nce marangozu hi grmediini iddia ediyor. Her eyi Sultan'dan, Yunus'tan ve kbal'den ya da Mansur'dan aldn sylyor. Sonunda ifadesini deitiriyor, bir gn marangozun ona geldiini, ama ondan hibir ey satn almadn sylyor. Bfe sahibinin de geceyi gz altnda geirmesi gerekiyor. Mansur artk gidebilir. Koridorda marangozun babas, enitesi, yeeni ve olu duruyor. Ona doru yaklayorlar, kolunu yakalyorlar ve soran, korkulu gzlerle ona bakp aceleyle uzaklatn gryorlar. Onlar grmeye artk tahamml edemiyor. Celalettin itiraf etti, Sultan memnun olacak, dava akla kavutu. Hrszlk ve kartlarn bakasna satld kantlandna gre, ceza davas balayabilir. Polis komiserinin sylediini hatrlyor: "Bu senin son ansn. Eer itiraf edersen, seni serbest brakacaz ve evine, ailene gidebileceksin." Mansur kendini kt hissediyor. Aceleyle dar kyor. Sultan'n seyahate kmadan nce ona son syledii szleri anmsyor: "Ben burada dkknlarm gelitirmek iin hayatm tehlikeye attm, hapse atldm, dayak yedim. Afganistan iin bir eyler retmeye alyor, deliler gibi alyorum, sonra kahrolas bir marangoz gelip benim eserimden pay alyor. O zaman cezasn ekmeli. Yumuak olma, Mansur sen de, yumuama." Deh Hudeyda'da khne bir evde bir kadn oturmu havaya bakyor. En kk ocuu alyor, bir ey yemediler henz ve dedelerinin ehirden gelmesini bekliyorlar. Belki o yiyecek bir eyler almtr. Dedeleri bisikletiyle bahe kapsndan girdiinde koarak dedelerine gidiyorlar. Ellerinde hibir ey yok. Bisikletinin arkas da bo. Karanlk yzn grdklerinde duruyorlar. Bir sre sessizleiyorlar, sonra dedelerine yaparak alamaya balyorlar: "Babam nerede? Ne zaman gelecek?" Annem, Usame Tacmir, Kuran' alnna koyup pyor ve rasgele bir sure okuyor. Tekrar pyor ve ceketinin cebine koyup, pencereden dar bakyor. Araba, Kabil dna kyor. Douya, Afganistan'la Pakistan arasnda durumun gergin olduu snr blgesine doru yol alyorlar. Taliban ve El- Kaide burada destek grmeye devam ediyor ve Amerikallar terristlerin, ulalmas zor bu dalk blgelerde hl gizlendiini dnyorlar. Hepsinin hayal ettii mkfat, Usame bin Ladin'i bulmak. Bu umutla ktklar operasyonlarda araziyi didik didik aryorlar, yerel halk sorguya ekiyor, maaralar havaya uuruyor, silah depolar aryorlar, gizli yerler buluyor, bombalyor arada birka sivili de ldryorlar. zel Amerikan timlerinin nderliindeki uluslararas kuvvetlerin Usame bin Ladin'in Afganistan'daki mritlerine kar gerekletirdii El-Kaide'ye ynelik baharn byk saldrs, "Operasyon Anaconda", burada vuku bulmutu. El-Kaide askerlerinin hl bu snr blgelerinde bulunduklar sanlyor. Bu blgelerde liderler hibir zaman merkezi bir hkmeti kabul etmemi, airet kanunlarna gre hareket etmilerdi. Snrn her iki yannda, Petunlarn hakimiyetindeki blgelerde Amerikallarn ve merkezi yetkililerin kylere szmalar hi kolay deil. stihbarat uzmanlarna gre, Usame bin Ladin ve Taliban liderlerinden Molla mer hl hayattaysa ve Afganistan'daysa, bu blgede bulunuyor olmallar. Tacmir de onlar bulmaya alacak. Ya da en azndan onlarn nerede olduunu bilen birini duyan ya da gren birilerini, ya da onlara benzeyen birilerini grdklerini sanan birini bulacak. Birlikte seyahat ettii kiinin tam aksine hibir ey bulmamay umut ediyor Tacmir. Tacmir tehlikeden holanmyor. Her an bir atmann patlak verebilecei kabile blgelerine seyahat etmeyi hi sevmiyor. Arka koltukta kurun geirmez yelekler ve kasklar duruyor. "Ne okuyordun Tacmir?" "Kuran- Kerim." "Aa evet grdm, ama belli bir blmn m okudun? Yani 'seyahat etmeyle' ilgili bir dua filan m?" "Hayr, hibir zaman zel bir blm okumam, tesadfen bir sayfa aarm. imdi, Allah'a ve elisine inananlarn sularn rl rl akt cennet bahelerine kabul edileceini, bu inanca srtn evirenlerin de sonsuza kadar ac ektiren bir cezayla cezalandrlacaklarna dair sureyi okudum. Korktuumda ya da zldmde hep Kuran okurum. "Oh yeah" diyor Bob ve ban pencereye yaslyor. Gzlerini ksarak Kabil'in isten kararm, pis sokaklarnn gzden kayboluunu seyrediyor. Gz kamatran sabah gneine doru yol alyorlar, Bob gzlerini kapatyor. Tacmir, oturmu stlendii grevi dnyor. Byk bir Amerikan dergisinde tercman olarak i buldu. Daha nce, Taliban rejimi dneminde, bir yardm kuruluu adna alyordu. Yoksullara un ve pirin datmndan sorumluydu. 11 Eyll'den sonra, kuruluta alan yabanclar ekilince, tm sorumluluk ona kald. Taliban, Tacmir'in btn abalarn engelledi. Datm durduruldu ve bir gn, datmn her zaman yapld yere bir bomba dt. Tacmir, Allah'a datm durdurduu iin kretti. Ya etraf aresiz, yemek kuyruunda bekleyen kadn ve ocuklarla dolu olsayd?

Yardm kuruluunda alt gnlerden bu yana sanki uzun bir zaman gemi gibi. Gazeteciler Kabil'e akn ettiinde bu Amerikan dergisi onu gzne kestirdi. On be gnlk maan bir gnde vermeyi teklif ettiler. Tacmir, paraya ihtiyac olan ailesini dnd ve yardm kuruluundaki iinden ayrlarak yaratclk ve kurnazlkla kulland ngilizcesiyle tercmanlk yapmaya balad. Tacmir, Afgan standartlarna gre kk saylabilecek ailesinde para kazanan tek kii. Annesi, babas, kz kardei, kars ve bir yandaki kz Bahar ile Mikrorayon'da, Sultan ve ailesinden ok da uzakta olmayan kk bir apartman dairesinde yayor. Sultan annesinin kardei, yani Tacmir'in days. En azndan ele gne kar. Tacmir'in annesi aslnda gerek annesi deil. Anne dedii kadn onun ablas ve dolaysyla byrken anneanne diye ard kadn da asl annesi. Bu nasl m oldu? yle: Feruze, Bibi Gl'n en byk kz, Sultan'dan da be ya byk. Hi okula gitmemesinin nedeni ailesinin fakir olmasyd, gelecek vaat eden bir iadamna gelin gitti. Feruze, dnden hemen sonra kendisinden yirmi ya byk kocasnn evine tand. Yllar geti ama ocuu olmad. Denenebilecek her eyi denedi, verilen btn nerileri dinledi, ilalar ald ve Allah'a yakard, sonunda da umutsuzlua dt. O eitli yntemleri deneyedursun annesi srekli ocuk douruyordu. Feruze evlendikten sonra arka arkaya olan ve bir sr kz ocuk dourdu. Bir kadnn deeri, dourduu ocuklarla llr, en bata da erkek ocuklarla. ocuk dourmayan, saygn addedilmez. Feruze'nin on be yl ocuu olmaynca, Bibi Gl de onuncu ocuuna hamile kalnca, Feruze annesinden bu bebei istedi. Bibi Gl kabul etmedi. "ocuumu veremem ben" dedi. Feruze yalvard, szland, tehdit etti. "Bana anlay gster, senin imdiden bir sr ocuun var, benim bir tane bile yok. Bana sadece bunu ver" diye alad. "ocuksuz yaayamam ben" diye zrlad. En sonunda Bibi Gl, ocuunu ona vermeye raz oldu. Tacmir dounca yirmi gn onu kendinden ayrmad. Emzirdi, onunla oynad ve onu evlatlk verecei iin alad. Bibi Gl, ocuklarnn gcyle hatr saylr bir kadn haline gelmiti ve elinden geldiince ok ocuk yapmak istiyordu. Onlardan baka bir varl yoktu ve onlarsz bir hiti. Kararlatrlan yirmi gnn sonunda olunu Feruze'ye verdi ve st bol bol gelmesine ramen Feruze onu emzirmesine izin vermedi. Bebein artk annesiyle balants olmasn istemiyordu, Bibi Gl bundan byle ocuun anneannesi olacakt. Feruze annelerin en otoriterlerinden biri oldu. Tacmir'in kkken bile dar kp br ocuklarla oynamasna izin yoktu. Oturma odasnda Feruze'nin denetimi altnda grlt yapmadan oynamas gerekiyordu, biraz daha byynce de ders almak zorunda kald. Okuldan kar kmaz eve gelmek zorundayd, eve birini getirmesine ya da bir arkadann evine gitmesine izin yoktu. Tacmir hi kar kmad, Feruze'ye kar gelmek neredeyse mmkn deildi. nk Feruze vuruyor, vurduunda da ok sert vuruyordu. "Usame Bin Laden'den daha fena" diye aklyor Tacmir Bob'a, ie niye ge geldiini ya da bir ii neden yarda braktn aklamas gerektii zaman. Yeni edindii Amerikal arkadalarna "Usame" hakkndaki korkun hikyeleri anlatyor. Burkas altnda cadaloz bir kadn hayal ediyorlar. Ama Tacmir'i ilk ziyaretlerinde onunla karlatklarnda, gzlerini krptran, merakl baklaryla gler yzl, kk bir kadn gryorlar. Gsnde slamiyeti simgeleyen kocaman altn bir madalyon var. Tacmir'in ilk Amerikan maayla satn ald bunu Feruze. Feruze Tacmir'in tam tamna ne kadar kazandn biliyor, Tacmir tm kazancn annesine teslim ediyor, annesi de ona ihtiyac olan cep harln veriyor. Tacmir, annesinin frlatt ayakkab ya da dier eyalarn evin duvarlarnda brakt izleri gsteriyor. imdi ise glyor, diktatr Feruze, elenceli bir hikye haline geliyor. Feruze, Tacmir'in byk bir adam olmasn yrekten istedii iin eline her para getiinde onu bir kursa yazdrrd, ngilizce kursu, ek matematik dersi, bilgisayar kursu. Aileye para getirmesi iin zengin bir adama verilen evin cahil kz, sayg gsterilen bir anne olmutu. Bunu baarl bir oul yoluyla salayacakt. Babasn ise ok sk grmedi Tacmir. yi kalpli ve ekingen bir adamd, ancak iki iiyor ve uzun sre ortalkta gzkmyordu. yi zamanlarnda, Hindistan'a ve Pakistan'a ticaret amacyla seyahat ediyor, eve bazen parayla, bazen de eli bo geliyordu. Gitgide eve kapanp imeye adad gnlerini. Alkol problemi Afganistan'da sk grlen bir problem deil. lkeye alkol kaak olarak sokma riskini ok az insan gze alr, arka odalarda deerli ieler gizli gizli satlr. Ancak bu hep byle deildi. Zahir ah ynetimindeki liberal dnemde, lokantalara ya da barlara gidip bir iki smarlamak mmknd, Sovyet igali srasnda da Rus askerlerinin ucuza satt votka i piyasada su gibi akyordu. Daha sonra i sava ve Mcahitlerin iktidar geldi, slamclar, alkol alm, sat ve tketimine ilikin sert cezalar getirdiler. Taliban bu cezalar iyice arttrd. Ancak hangi rejim srasnda olursa olsun Tacmir'in babas, vcudunun istedii bu maddeyi bir ekilde salad, eve kimi zaman krmz ispirto, kimi zaman da mobilya cilasyla kageldi. Taliban dneminde bile sarho olana kadar iti. Feruze evresinde, utan iinde ve Allah'n ona layk grd bu berbat kocadan sklm dolayordu. Tacmir'i evire evire dvse de kocasna hi sert kmad. Kimin daha gl olduu phe

gtrmezken. Feruze, yllar getike top gibi yuvarlak, kaln gzlkleri burnunun zerinde ya da boynunda asl duran, tombul bir kadn olmu kmt. Kocas ise kr sal, avurtlar km, zayf ve kuru bir dal gibi krlgan birine dnmt. Kocas eriyip gidince, Feruze ailenin reisi haline geldi. Bibi Gl, Tacmir'in doumundan bir ka yl sonra yeniden hamile kalnca, Feruze bu ocuu da istedi. Bibi Gl kabul etmedi, Feruze srar etti. Bibi Gl yine reddetti, Feruze yine srar etti. "Tacmir'in tek ocuk olarak bymesi iyi bir ey deil, ltfen, senin ok ocuun var " diyerek gzyalar ve tehditlerle yalvard. Ama bu kez Bibi Gl reddetti ve Leyla doduunda onu alkoydu. Leyla, sk sk evlatlk verilmediine hayflanyor. "Dn, Tacmir'in kz kardei olacaktm" diye dnyor. "Bilgisayar kursuna, ngilizce kursuna gnderilecektim, imdi niversiteye bile balam olurdum. Gzel giysilerim olurdu ve klelik yapmaktan kurtulurdum." Leyla annesini seviyor, konu bu deil, ama kimsenin zel olarak ona aldrmadn dnyor. Hep herkesten sonra geldiini hissediyor. Bibi Gl'n baka ocuu olmad iin en sona kalan o oldu gerekten. Bylece Tacmir'in kz kardei olmak yerine, ondan be ya kk teyzesi oldu. Ancak Feruze, daha fazla ocuk edinme isteinden vazgeemedi ve Kabil'in yetimhanelerinden birine gitti. Burada Keme'i buldu, yetimhanenin kapsnda kirli bir yastk klfna sarl olarak braklan kz ocuunu. Onu alp eve getirdi ve Tacmir'in kz kardei olarak yetitirdi. Ancak aileye yle bir bakan, bir an bile Feruze'nin Tacmir'in annesi olduundan kukuya bile dmez, ayn yuvarlak yz, kocaman karn ve sallanan yryyle sanki hk demi Feruze'nin burnundan dm. Ama Keme farkl. Keme, ele avuca smaz sinirli bir kz ocuu, srm gibi ince ve ailedekilerden daha koyu tenli. Keme'in baklarnda vahi bir eyler var, sanki kafasnn iindeki hayat gerekte olup bitenlerden daha elenceliymi gibi. Dnlerde, ziyafetlerde, annesini akna evirse de ortalkta yerinde duramayan bir tay gibi zplyor. Tacmir, uslu uslu annesinin her isteini yerine getiren bir ocukken, Keme her zaman pis, salar hep karmakark, her yan hep yar bere dolu. Ancak Keme sakin olduunda kimse ondan daha candan olamaz, kimse annesini sk sk kucaklayp slak pcklerle donatamaz. Feruze neredeyse, Keme de orada. Dolgun annesini izleyen ince bir glge gibi. Btn ocuklar gibi Keme de ok gemeden Taliban'in ne olduunu rendi. Bir gn Keme ve bir arkada, merdivenlerde bir Taliban'dan dayak yedi. Olanla oyun oynarlarken, ocuk dm ve kt yaralanmt. Babas onlar yakalayp teker teker bir sopayla kt dvmt. Bu yzden babas Taliban olan kk olan ocuuyla bir daha hi oynamak istemediler. Taliban, onun merdivenlerde oynad erkek ocuklarla okula gitmesine izin vermeyendi, Taliban insanlarn ark sylemesine ve ellerini rpmasna, dans etmesine izin vermeyendi. Taliban, oyuncak bebeklerini ev dna karmasna izin vermeyendi. Oyuncak bebekler ve hayvanlar yasakt, nk bunlar canl yaratklarn tasvirleriydi. Din polis evlere baskn dzenlediinde, televizyonu ve kasetalarlar paralyor, oyuncaklar alp gtryor ya da dehetten donakalan ocuklarn gzlerinin nnde oyuncaklarn kol ve bacaklarn koparyorlard. Feruze, Taliban'n kap gittiini sylediinde Keme'in ilk yapt ey en ok sevdii bebeini yanna alp ona dnyay gstermek olmutu. Tacmir sakaln kesmi. Feruze, tozlu bir kaseti eski bir kasetalara koyup gbek atm bir yandan da "yitirilen be yl iin oynayacaz" diye arklar sylemiti. Feruze, baka evlatlk almad. Keme'i evlat edindikten hemen sonra, i sava balad ve Feruze, Sultan'n ailesiyle birlikte Pakistan'a kat. Mlteci hayatndan geri dndnde Tacmir'e bir kz bulmann zaman gelmiti ve hastanelerde terk edilmi ocuk arayacak zaman yoktu. Tacmir'in hayatnda olan her ey gibi, ona uygun bir e bulma iini de annesi stlendi. Tacmir Pakistan'da ngilizce kursuna giderken bir kza k olmutu. Bir bakma sevgili saylrlard, el ele tutumam olsalar da, pmeseler de. En fazla bir iki kez yalnz kalm bile olsalar, yine de sevgiliydiler, birbirlerine notlar ve uzun ak mektuplar yazyorlard. Tacmir Feruze'ye, evlenmeyi dledii bu kzdan bahsetmeye hi cesaret edemedi. Kz, sava kahraman Mesud'un bir akrabasyd ve Tacmir annesinin bunun sorun yaratacan dnp korkacan biliyordu. Ancak, baka biri de olsa Tacmir akn hibir zaman annesine itiraf edemezdi. Bir ey istememeye koullanmt, Feruze'ye ne hissettiini hi anlatmad. Boyun emeyi sayg olarak alglad hep. "Evlenecein kz buldum" dedi Feruze bir gn. "yle mi?" dedi Tacmir. Boazna bir yumru takld ama itiraz adna tek kelime kmad azndan. Toz pembe dlerinin sevgilisine bir mektup yazp ilikilerinin bittiini haber vermesi gerekiyordu. "Kim bu kz?" diye sordu. "Uzaktan kuzenin, Hatice. Kklnden beri grmedin onu. Becerikli, alkan ve iyi bir aile kz." Tacmir sadece olur anlamnda kafa sallad. ki ay sonra Hatice'yle ilk kez karlat. Nian trenlerinde. Btn merasim boyunca, yan yana, bir tek kelime bile konumadan oturdular. "Onu sevebilirim" diye dnd. Hatice, 20'li yllardan kalma Parisli bir caz arkcsna benziyor. Yandan ayrk, siyah dalgal salar, omuzlarnn hemen zerinde, beyaz pudral bir teni var ve siyah kalemle makyaj yapp, krmz ruj kullanyor.

nce bir yz ve kocaman dudaklar var, sanki btn hayat boyunca elinde ince bir azlkla oturup da poz vermi gibi duruyor. Afgan standartlarna gre ise gzel bir kz deil, ok zayf, ok kk. Afganistan'da ideal kadnlar genelde yuvarlak olanlar, yuvarlak yzl, dolgun kalal, kk karnl. "imdi seviyorum onu" diyor Tacmir. Gardes'e yaklarlarken, Tacmir tm hayat hikyesini Amerikal gazeteci Bob'a anlatt bile. "Wow!" diyor Bob, What a story! So you really love your wife now? What about the other girl? (Ne hikye yahu! Yani imdi karn gerekten seviyorsun. Peki br kza ne oldu?) Tacmir, br kza ne olduunu bilmiyor. Bunu dnmyor da. Kk ailesi iin yayor imdi. Bir yl nce Hatice'den bir kz oldu. "Hatice dnyaya bir kz ocuu getirmekten korkuyordu" diye Bob'a anlatyor. "Hatice hep bir eylerden korkar, bu sefer de bir kz olmasndan korkuyordu. Ona ve herkese bir kz ocuum olmasn istediimi sylemitim. Her eyden ok bir kzm olmasn istediimi. Bir kz ocuumuz olursa, kimse, 'yazk' diyemeyecekti, nk bir kz istediimi biliyor olacaklard, bir olumuz olsayd kimse bir ey sylemeyecekti, herkes zaten mutlu olacakt." "Hmm" diyor Bob, bu iin mantn kavramaya alarak. "Hatice imdi de, yeniden hamile kalamayacandan korkuyor, deniyoruz ama olmuyor. O yzden de ona 'bir ocuk yeter' diyorum, 'tek ocuk sahibi olmak iyi' diyorum. Bat'da birok insann bir ocuu var. Baka ocuumuz olmazsa, herkes, baka ocuk istemiyordu ki diyecek, ocuumuz olursa da herkes zaten memnun olacak." "Hmm." Gardes'te sigara ve iecek bir eyler almak iin duruyorlar. Tacmir alrken, sigara stne sigara iiyor. Bir paket, iki paket. Ancak annesinin fark etmemesi iin ok dikkatli olmas gerekiyor, annesinin yannda bir sigara yakmas olas bile deil. Kartonu 2 dolar bile tutmayan bir karton 'hi-lite' sigara yannda bir kilo salatalk, yirmi yumurta ve ekmek alyorlar. Tam salatalklar soymu, yumurtalarn kabuklarn krarlarken, Bob, "stop"diye baryor. Yol kenarnda otuza yakn asker halka eklinde oturmu. Kalanikoflar nlerinde yerde duruyor, fieklikleri apraz olarak gslerinde asl. "Bunlar, Paa Han'n adamlar" diye baryor Bob. "Durdurun arabay." Bob Tacmir'i de yanna alp adamlarn yanna gidiyor. Tam ortalarnda Paa Han oturuyor; dou vilayetlerindeki en byk sava beyi, Hamid Karzai'nin de en amansz muhaliflerinden biri. Taliban katnda, Paa Han, Afganistan'n en kark vilayetlerinden Paktia vilayetine vali olarak atanmt. El-Kaide ebekesinin hl destek grd blgelerde Paa Han, Amerikan istihbarat iin nemli bir adam haline geldi. Yerde ibirlii yapacak birilerine ihtiyalar vard ve bir sava beyi brnden ne iyiydi ne de kt. Paa Han'n grevi Taliban ve El-Kaide askerlerinin nerede olduunu bulmakt. Daha sonra bu yerleri Amerikallara iaret edecekti. Bunun iin de kendisine bir uydu telefonu tahsis edildi. Bunu sk sk kulland. Srekli aryor ve El-Kaide'nin blgedeki hareketlerini haber veriyordu. Ve Amerikallar bombalyorlard. Burada bir ky, orada bir ky. Karzai'nin bakanlk trenine katlmak zere Kabil'e hareket eden kabile reislerini. Bir-iki dn trenini. Amerikallarn kendi mttefiklerinin de aralarnda bulunduu bir grubu. Hibirinin El-Kaide'yle ilgisi yoktu, bu hedeflerin tek ortak noktas, Paa Han'n dmanlar olmalaryd. Birdenbire B52 bombardman, F16 avc uaklarn kendi kabile kavgalar iin kullanabilecek duruma gelen bu bana buyruk valiye yneltilen eletiriler o kadar artt ki, Karzai'nin onu grevden almaktan baka aresi kalmad. Bunun zerine Paa Han kendi kk savan balatt. Dmanlarnn bulunduu kylere roketler att ve deiik fraksiyonlar arasnda ak savalar balad. Kaybettii iktidar geri alma abas srasnda bir sr masum insan hayatn kaybetti. Sonunda bundan vazgemek zorunda kald, en azndan bir sre. Bob uzun sredir onu aryordu ve ite imdi orada, kumda bir grup sakall adamla evrelenmi, oturuyor. Paa onlar grnce ayaa kalkyor. Bob'a ksaca selam veriyor fakat Tacmir'i hararetle kucaklayp yanna oturtuyor. "Naslsn dostum? yi misin?" Amerikallarn El-Kaide'ye kar balattklar Anaconda operasyonu srasnda sk sk grmlerdi. Tacmir evirmenlik yapmt, o kadar. Paa Han'n dostu olmamt hibir zaman. Paa Han, blgeyi kardeiyle birlikte kendi dkknym gibi ynetmeye almt. Sadece gn nce Gardes ehrine roket atarlarla saldrmt, imdi sra Khost'tayd. Buraya yeni bir vali atanmt bile, son on yln Avustralya'da geirmi bir sosyolog. Paa Han'n adamlarndan korktuu iin gizleniyor imdi. "Adamlarm hazr" diyor Paa Han Tacmir'e, o eviriyor, Bob hzl hzl not alyor. "imdi oturduk ne yapacamz tartyorduk" diyor ve adamlarna bakyor. "Onu imdi mi alaa edelim, yoksa bekleyelim mi?" diye devam ediyor Paa Han. "Khost'a m gidiyorsunuz? O zaman kardeime syleyin, u yeni validen bir an nce kurtulsun. Deyin ki, onu paketlesin Karzai'ye postalasn."

Paa Han elleriyle paket etme ve atma iaretleri yapyor. Tm adamlar bir liderlerine bakyorlar, bir Tacmir'e, sonra da tela iinde bunlar not eden sarn Bob'a. "Bakn" diyor Paa Han. "Amerikallarn bir atmaca gibi gzledikleri eyaleti ynetmeye hakk olan derebeyinin kim olduu konusunda hi kukusu yok." Sava beyi Tacmir'in bacan dncelerinin altn izmek iin kullanyor, zerinde harita, yollar, cepheler iziyor. Houna giden her szden sonra srtna serte vuruyor. Tacmir mekanik bir ekilde tercme ediyor. Ayaklar evresinde daha nce hi grmedii kadar byk karncalar dolayor. "Karzai, gelecek hafta ordusunu gndereceini sylyor. Bu konuda ne yapmay dnyorsun?" "Hangi ordu? Karzai'nin ordusu filan yok ki! ngilizlerin eittii bilemedin iki yz gemeyen zel bir birlii var. Kimse beni kendi blgemde yenemez" diyor Paa Han ve adamlarna yle bir gz atyor. Anm sandaletleri ve eski giysileriyle oturuyorlar, yeni ve prl prl parlayan tek eyleri, silahlar. Kimilerinin kabzas renkli inci dizileriyle kaplanm, kimileri de nakla ilenmi bordrlerle sslenmi. Daha gen olanlar da kalanikoflarn kk kartmalarla sslemiler. Pembe bir kartmann stnde krmz harflerle 'kiss' yazyor. Bu adamlarn birou daha bir yl nce Taliban'n yannda savayorlard. Afganllarn kendileri bile savata bu sk sk taraf deitirme eletirisine cevap olarak, "Bize sahip olamazsnz, bizi kiralayabilirsiniz" diyorlar. imdi bu askerler, Paa Han'n adamlar, ara sra da Amerikallara kiraya veriliyor. Ancak onlar iin en nemlisi, Paa Han'n her zaman dman olarak grd tarafa kar arpmak. Amerikallarn El-Kaide av ise ikinci planda kalyor. "Bu adam deli" diyor Tacmir, arabaya geri dndklerinde. Afganistan'a bar ite bunun gibi adamlar yznden hi gelmiyor. nk onun iin iktidar, bartan daha nemli. Sadece iktidarda kalabilmek iin binlerce insann hayatn tehlikeye atacak kadar deli. Amerikallarn byle bir adamla ibirlii yapyor olmalar inanlr gibi deil. "Elleri kana bulamam insanlarla ibirlii yapmak isteselerdi yalnzca, bu eyaletlerde kimseyi bulamazlard" diyor Bob. "Baka seenekleri yok." "Ama artk ABD adna Taliban yanllarn bulmak umurlarnda bile deil, imdi silahlarn birbirlerine yneltmiler" diye kar kyor Tacmir. "Hmm" diye mrldanyor Bob, "I wonder if there will be any serious fighting" diyor Tacmir'den ok, kendi kendine. (Acaba ciddi bir arpma olur mu?) Tacmir ve Bob'un neyin iyi bir gezi olaca konusundaki anlaylar birbirlerinden ok farkl. Bob biraz olay, hareket grmek istiyor, seyahat ne kadar hareketli geerse, o kadar iyi. Tacmir ise en ksa zamanda eve dnmek istiyor. Birka gn iinde Hatice'yle ikinci evlilik yldnmlerini kutlayacaklar, ona yetimeyi umuyor. O zaman Hatice'yi ho bir hediyeyle artacak. Bob, heyecanl hikyeler yaynlamak istiyor. Birka hafta nce Tacmir'le bir el bombasnn patlamas sonucu lmn eiinden dnmeleri gibi. El bombas onlara isabet etmemi, tam arkalarndaki arabada patlamt. Ya da Gardes'e girerken dman zannedilip yaylm ateine tutulmular, karanlkta sipere atlamalar gerekmiti, bu olay gibi. Bu tr olaylar Bob'u ok heyecanlandryor, btn geceyi bir siperde geirmek gibi. te yandan Tacmir, i deitirdii iin kendine kzyor. Bu gezilere ilikin en iyi ey fazladan ald sava harcrah. Feruze bunun farknda deil, o da bylece bu paralar kendine saklyor. Afganistan'n bu blgesi Tacmir ve Kbillilerin ou iin kendilerini en az zdeletirdikleri blge. Bu blgeler vahi ve kanunsuz blgeler olarak biliniyor. Burada ulusal ynetimi kabul etmeyenler yayor. Paa Han ve kardeleri burada tm blgeyi iktidarlar altnda tutuyorlar. Hep byle oldu. En gl olann kanunu. Kra l manzaralarn geiyorlar. Orada burada gerleri ve sakin ve gururlu bir biimde kum tepeciklerinin arasndan sallanarak giden develerini gryorlar. Baz yerlerde gerler, byk kum rengi adrlarn kurmular. Kadnlar, dalgalanan rengarenk etekleriyle adrlarn etrafnda dolayor. Kuchi kadnlar, Afganistan'daki en zgr kadnlar olarak biliniyor. Taliban bile onlara, ehirlerin dnda bulunduklar srece burka giydiremedi. Son yllarda bu ger halk da korkun aclar ekti. Sava ve maynlar yznden yzyllardan beri izledikleri gzergh deitirmek zorunda kaldlar, imdi ncekinden daha da dar bir alanda hareket ediyorlar. Son yllardaki kuraklk da kei ve develerinin byk bir blmnn alktan lmesine neden oldu. Manzara giderek oraklayor. Aada l, yukarda da. Her ey kahverenginin deiik tonlarnda. Da yamalarnda zikzak eklinde siyah karaltlar gzkyor. Dikkatle baklnca bunlarn koyunlar olduu gze arpyor, birbirlerine yanam, kuyruk halinde dz da kntlarnda yiyecek bulmaya alyorlar. Khost'a yaklayorlar. Tacmir bu ehirden nefret ediyor. Taliban lideri Molla mer'in en sadk taraftarlar burada. Khost ve evresindeki blgelerde yaayanlar lkenin Taliban'n hakimiyetine getiinin farkna bile varmad. Onlar iin ok byk bir deiiklik olmad. Burada zaten kadnlar ev dnda almyor, kzlar da okula gitmiyordu. Devlet tarafndan deil de aileleri tarafndan zorunlu klndklarndan, kendilerini bildiklerinden beri burkayla gezmilerdi.

Khost, kadnlar olmayan bir ky gibi, en azndan grnrde. Kabil'deki kadnlar Taliban'n dt ilk bahar aynda burkalarn karmaya baladlar, lokantalarda tek tk kadn grmek mmkn ama Khost'ta sokakta, bir kadna, bir burkann ardna gizlenmi olarak bile rastlamak mmkn deil. Avlularn iinde kapal bir hayat sryorlar, dar kmalar, alveri etmeleri yasak, birini ziyarete gittikleri ok ender. Burada kat bir kag uygulanyor; kadn ve erkekler arasndaki mutlak ayrma. Tacmir ve Bob, doru Paa Han'n kk kardei Kemal Han'a gidiyor. Yeni atanan vali, polis efinin yannda bir tr kendi setii ev hapsinde otururken, Kemal Han, valilik konutunu igal etmi. Valinin iek bahesi Han airetinin adamlaryla kaynyor. Clz, kk olanlardan salar aarm adamlara kadar her yatan askerler, oturuyor, yatyor ya da etrafta dolayorlar. "Kemal Han nerede?" diye soruyor Tacmir. ki asker onu st katta bir sr adamla evrelenmi oturan komutanlarna gtryorlar. Kendisiyle rportaj yaplmasn kabul ediyor, oturuyorlar. Kk bir ocuk ay getiriyor. "arpmaya hazrz. Sahte vali Khost'u terk edip de aabeyim yeniden greve atanmazsa bar olmayacak" diyor gen adam. Dierleri kafalarn sallyorlar. Bir adam kafay heyecanla sallyor, bu, emir komuta zincirinde Kemal Han'dan sonra gelen ikinci adam. Yerde bada kurmu oturuyor, ay iiyor ve dinliyor. Askerlerden birini, devaml okuyor. Birbirlerine kenetlenmiler, birletirdikleri ellerini brnn kucanda tutuyorlar. Askerlerin ou, Bob ve Tacmir'i ylk baklarla izliyorlar. Afganistan'n baz blgelerinde, zellikle lkenin gney dousunda, ecinsellik hayli yaygn ve sz edilmeden kabul gren bir gerek. Komutanlarn ounun birden fazla sevgilisi var ve yal adamlarn sk sk bir grup gen ocukla dolat grlyor. Olanlar salarna, kulaklarnn arkasna ya da dme deliklerine bir iek asarak sslenmi olabiliyorlar. Ecinsellik burada, gney ve dou eyaletlerinde kag geleneinin ok kat uygulanmasyla aklanyor. Burada hoplaya zplaya, hafif evik admlarla yryen olanlara rastlamak ok olaan. Gz evrelerine srme ekmiler ve Bat'daki travestileri anmsatyorlar. Bakyorlar, flrt ediyorlar ve krtarak yryorlar. Bu komutanlarn ecinsel yaamlar yannda eleri ve bir sr ocuklar da var. Ancak, evlerine ok ender gidiyorlar, hayat darda, erkeklerle birlikte geiriyorlar. Bu gen sevgililer yznden byk kskanlklar yaanyor, iki komutann paylat bir olan yznden almak iin kanl savalar bile kt oluyor. Bir keresinde bir olan paylaamayan iki komutan, bir pazar yerinin ortasnda birbirlerine tanklarla saldrm, bir sr insan bu arpmada hayatn yitirmiti. Yirmi ksur yalarnda, gzel bir adam olan Kemal Han, kendinden emin bir tavrla, bu eyaleti ynetme hakknn Han airetine ait olduunu sylyor. "Halk bizim yanmzda. Son askere kadar savaacaz. ktidar istediimizden deil" diyor Kemal Han, temin edercesine. "Halk, bizi isteyen halk. Ve bizi hakediyorlar. Biz yalnzca onlarn isteklerini yerine getiriyoruz." Arkasndaki duvarda ince uzun bacakl iki rmcek dolayor. Kemal Han, yeleinin cebinden kk kirli bir torba karyor. inden ald bir iki hap atyor azna. "Biraz hastaym da" diyor, merhamet dilenen gzlerle. Bunlar Hamid Karzai'nin muhalifleri. Bunlar, sava beylerinin kanunlarna gre hareket etmekte direnenler, Kabil'in yetkisini hie sayanlar. Sivillerin hayatn tehlikeye atmak hi nemli deil. Sz konusu olan iktidar ve iktidar da iki anlama geliyor: Onur; Han aireti eyaletin kontroln elinde tutmal ve para; kaaklktan ve yasal yollardan gelen gmrk vergilerinin kontrol. Amerikan dergisinin Khost'taki yerel anlamazlkla ilgilenmesinin nedeni, Karzai'nin orduyu sava beylerine kar harekete geirme tehdidi deil. Byk ihtimalle bu hi gereklemeyecek, nk Paa Han'n dedii gibi, "Eer orduyu harekete geirirse, insanlar lecek ve kabahat Karzai'nin stne kalacak." Hayr, bu ilginin nedeni, blgedeki Amerikan askerlerinin varl. Yanna yaklalmas neredeyse imknsz olan gizli Amerikan zel timi. El-Kaide'yi bulmak amacyla dalar kar kar dolaan gizli ajanlar konusunda zel bir haber yapmak istiyor asl: El-Kaide'nin Peinde. Bob en ok da Usame bin Ladin'i bulmak istiyor. Hi olmazsa Molla mer'i. Amerikallar bu yerel anlamazlkta kendilerini garantiye alp her iki tarafla da ibirlii yapyorlar, yani hem Han kardelerle hem de onlarn dmanlaryla. Her iki taraf da Amerikallardan para alyor, onlarla baskna gidiyorlar, her iki tarafa da silah, iletiim arac, istihbarat malzemeleri veriliyor. nk iki tarafn da iyi birer haber a var, iki tarafta da Taliban'n eski destekileri var. Han kardelerin ba dmannn ismi Mustafa. Khost'un polis efi. Mustafa, hem Karzai'yle hem de Amerikallarla ibirlii yapyor. Mustafa'nn adamlar yakn bir zamanda Han airetiyle silahl bir atmaya girimi, Han'n drt adamn ldrdkten sonra, gnlerce polis istasyonunda siper alp beklemek zorunda kalmt. Han kardeler, polis istasyonundan kan ilk drt kiinin ldrleceini duyurmutu. Yiyecek ve iecekleri kalmadnda, grme yapmaya karar verdiler. Pazarlklar sonucunda bunun ertelenmesini kabul ettirdiler. Bunun pek bir anlam yok, Mustafa'nn drt adam bir lm cezas tehdidiyle kar karya ve bu, her an infaz edilebilir. Kana kanla cevap verilecek ve ldrlmeden nce ikence grmeleri de muhtemel.

Kemal Han ve kk kardei Vezir Han, Mustafa'y kadn ve ocuklar ldren ve ortalktan kaldrlmas gereken bir cani olarak tanmladktan sonra, Tacmir ve Bob teekkr ediyorlar, Pasifik gzellerini andran iki gen onlara elik edip kapya kadar kartyor. Dalgal salarna byk sar iekler yerletirmi, bellerini kaln kemerlerle skmlar, Bob ve Tacmir'in gzlerinin iine bakyorlar. Baklarn kime evireceklerini bilemiyorlar, zayf sarn Bob'a m yoksa kadife gibi yz olan iri yapl Tacmir'e mi? "Mustafa'nn adamlarna dikkat edin" diyorlar. "Onlara gvenilmez, arkanz dner dnmez size ihanet ederler. Hava karardktan sonra da dar kmayn. O zaman da sizi soyup soana evirirler." ki adam doru dman kararghna yneliyorlar. Polis istasyonu, igal edilen valilik konutundan birka sokak tede ve bir hapishane olarak da grev yapyor. Polis istasyonu, bir metre kalnlnda duvarlar olan bir kale. Mustafa'nn adamlar ar demir kaplar onlar iin ayor, onlar bir avlu ve de harika iek kokular karlyor. Ancak Mustafa'nn askerleri bunlarla sslenmemiler, iekler allarnda ve aalarnda am. Mustafa'nn askerlerini Han'larn askerlerinden ayrt etmek kolay. Koyu kahverengi niformalar, kk keli bereleri ve ar postallar var. Birounun az ve burunlar birer mendille kapatlm ve koyu gzlkler takmlar. Yzlerini grememek, onlar iyiden iyiye korkutucu klyor. Tacmir ve Bob, istasyonda dar merdivenlerden ve skk koridorlardan geiriliyor. Binann en i ksmndaki bir odada Mustafa oturuyor. Dman Kemal Han gibi etraf silahlarla donanm adamlarla dolu. Silahlar ayn, sakallar ayn, baklar ayn. Duvardaki Mekke resmi bile ayn. Tek fark, polis efinin bir masa gerisindeki iskemlede oturuyor olmas, yerde deil. Ayrca, salarna iek takm olanlar yok. Var olan tek iek, polis efinin masasnda duran plastik zambaklardan oluan bir buket, krmz, sar ve yeil florl renkli zambaklar. Vazonun yannda yeil kab iinde bir Kuran ve ayakl minyatr bir Afgan bayra duruyor. "Karzai bizim yanmzda ve savaacaz" diyor Mustafa. "Han ailesi bu blgeyi yeterince tahrip etti, imdi bu barbarla son verilecek." Etrafndaki adamlar kafa sallyor. Tacmir, tercme ediyor da ediyor, ayn tehditleri, ayn szleri. Neden Mustafa, Paa Han'dan daha iyiymi, Mustafa bar nasl salayacakm. Aslnda oturmu, Afganistan'a neden barn gelemeyeceini tercme ediyor. Mustafa, Amerikallarla birlikte birok keif turuna km. Bin Ladin'in ya da Molla mer'in saklandklarndan emin olduklar evleri nasl gzaltnda tuttuklarn anlatyor. Ama hibir ey bulamamlar. Amerikallarn keif turlar sryor, ama bunlar ok gizli, Bob ve Tacmir'e de bylece bir ey sylenmiyor. Bob bir kere onlarla gelip gelemeyeceklerini soruyor. Mustafa sadece glyor. "Hayr bu top secret, Amerikallar byle istiyor. Ne kadar srar edersen et, bir ie yaramaz" diyor. "Alacakaranlk bastrdktan sonra da dar kmayn" diye sert bir sesle ekliyor Mustafa. "Han'n adamlar size saldrr sonra." ki tarafn da uyarlarndan sonra, ehrin kebapsna gidiyorlar; alak sralarn evresine atlm yastklardan oluan byk bir oda. Tacmir pilav ve kebap smarlyor. Bob, halanm yumurta ve ekmek istiyor. Parazit ve bakterilerden korkuyor. abucak yemeklerini yiyip, alacakaranlk bastrmadan aceleyle otellerine geri dnyorlar. Bu ehirde her ey olabilir, o yzden nlem almakta yarar var. ehrin tek otelinin ar parmaklkl kaps alp, arkalarndan kapanyor. Kapal dkknlar, maskeli polisleri ve El-Kaide sempatizanlaryla nlerinde uzanan Khost'a bakyorlar. Yoldan geen birinin Bob'a ask suratla yle bir bakmas bile, Tacmir'in kendini kt hissetmesine yetiyor. Bu blgede Amerikallarn bana dl var. Bir Amerikaly ldrene elli bin dolar denecei syleniyor. Otelin en st katna, Bob'un uydu telefonunu kurmaya gidiyorlar. zerlerinde bir helikopter dolayor. Bob, helikopterin gittii yn tahmin etmeye alyor. Otelin askerlerinden on kadar etraflarna toplanm kocaman gzlerle Bob'un konutuu kablosuz telefona bakyor. "Amerika'yla m konuuyor?" diye soruyor, liderleri gibi grnen, kafasnda sar, entarisi ve sandaletleriyle srk gibi ince bir asker. Tacmir kafasn sallyor. Askerler Bob'u gzleriyle takip ediyor. Tacmir ayakta, onlarla havadan sudan konuuyor. Sadece telefonla ve nasl altyla ilgili gibiler. Daha nce hayatlarnda telefon grmemiler. Bir tanesi zgn bir ekilde: "Biliyor musun bizim asl problemimiz ne? Bir silah kullanmay en ince ayrntsna kadar biliyoruz ama bir telefonu nasl kullanacamz bilmiyoruz" diyor. Amerika'yla konutuktan sonra aa iniyorlar. Askerler pelerinden geliyor. "Srtmz dndmzde bizi vuracak olanlar bunlar m imdi?" diye fsldyor Bob. Askerler, kalanikoflaryla dolayorlar. Bazlar silahlarna uzun sngler takm. Tacmir ve Bob lobide bir kanepeye oturuyorlar. Tam tepelerinde acayip bir resim asl. Dnya Ticaret Merkezi'nin ikiz kulelerini hl ayakta gsteren byk, erevelenmi bir New York posteri. Ama New York'un gerek bir profili deil bu, binalarn ardndan yksek dalar ykseliyor. n plana ise krmz iekleri olan byk yeil bir park yaptrlm. New York, youn bir da manzarasnn glgesinde lego oyuncaklardan yaplm kk bir ehre benziyor.

Resim orada epeyce kalma benziyor, rengi atm, biraz burumu. Orada ok daha nceden beri asl duruyor olmal, Afganistan' ve tozlu Khost ehrini tyler rpertici bir biimde bu motifle zdeletireceini, ehre hi de ihtiyac olmayan bir eyi, bombalar getireceini aklna bile getirmeden. "Bunun hangi ehir olduunu biliyor musunuz?" diye soruyor Bob. Askerler kafalarn sallyorlar. Bir ya da iki katl kerpi evlerden baka bir bina grmediklerinden, bu resmin gerek bir ehri gsterdiini hayal etmek bile zor. "Bu New York" diye aklama yapyor Bob, "Amerika. Bu iki bina, Usame Bin Ladin'in zerlerine iki uak gnderdii bina." Askerler birden yerlerinden sryor. Bu iki binadan sz edildiini duymulard. te onlar! aret ediyor ve birbirlerine gsteriyorlar. Demek byle grnyormu. Bu resmin nnden ne olduunu bilmeden her gn gemiler meerse. Bob'un yannda dergilerinden biri var, askerlere herhangi bir Amerikalnn kim olduunu bilecei bir adamn resmini gsteriyor. "Bunun kim olduunu biliyor musunuz?" diye soruyor. Hayr anlamnda kafa sallyorlar. "Bu, Usame Bin Ladin." Askerler gzleri fal ta gibi alm, dergiyi ekitiriyorlar. Etrafnda toplanyorlar. Hepsi grmek istiyor. "Byle mi gzkyor?" Hem adam, hem de dergi onlar ok etkilemie benziyor. "Terrist" diyorlar parmaklaryla iaret edip kahkahalarla glerek. Khost'a gazete ve dergi gelmiyor. Usame Bin Ladin'in; Amerikallarn ve Tacmir'le Bob'un ehirlerine gelme nedeni olan adamn bir fotorafn o ana kadar grmemiler. Askerler tekrar oturuyorlar byk bir esrar paras karp, Bob ve Tacmir'e ikram ediyorlar. Tacmir yle bir kokluyor ve istemiyor. "ok kuvvetli" diye glmsyor. gezisine km iki adam yatyorlar. Btn gece makineli tfeklerin takrts duyuluyor. Ertesi gn nasl dar kp dolaacaklarn, ne tr bir haber yapacaklarn dnyorlar. Khost'ta etraflarna ters ters bakarak dolayorlar. Kimse onlar nemli operasyonlara ya da El-Kaide'nin bulunmas olas maaralara yaplan basknlara gtrmyor. Her gn birbirlerinin can dman Mustafa ve Kemal Han'a yeni bir ey var m diye sormaya gidiyorlar. "Kemal Han iyileene kadar bekleyin" mesaj geliyor igal altndaki valilik konutundan. "Bugn yeni bir ey yok" diye yanklanyor polis istasyonundan. Paa Han sanki yer yarld iine girdi. Mustafa, parlak renkli ieklerin ardnda talamasna oturuyor. Amerikan zel timinin izine bile rastlamyorlar. Hibir ey olmuyor. Her gece takr takr duyulan makineli tfek sesleri ve tepelerinde dnp duran helikopterlerden baka. Dnyann en kanun tanmaz blgelerinden birindeler ve canlar sklyor. Sonunda Bob, geriye, Kabil'e dnmeye karar veriyor. Tacmir iin iin seviniyor, Khost'tan uzaa, Mikrorayon'a geri dnecek. Evlilik yldnm iin kocaman bir pasta alacak. Kk, toparlak ve miyop gzleriyle bakan kendi Usame'sine mutlulukla geri dnyor. Dnyadan daha ok sevdii annesine... *Krk Kalp Leyla'ya gnlerdir mektuplar geliyor. Korkudan donakalmasna, kalbinin hzla atmasna neden olan ve akln bandan alan mektuplar. Bunlar okur okumaz, yrtp kk paralara ayryor ve sobaya atyor. Mektuplar onun d kurmasna da neden oluyor. Baka bir yaama dair dler. iziktirilmi birka satr, dncelerini hafifletiyor, hayatna heyecan getiriyor. Her ikisi de Leyla iin yeni. Kafasnn iinde imdiye dein varlndan haberi olmad yeni bir dnya olutu. Bir gn yeri sprrken, "Umak istiyorum! ekip gitmek istiyorum! "diye lk atyor. "Dar!" diye baryor ve sprgeyi odada savuruyor. "Ne dedin?" diye soruyor Sonya ve oturduu yerden bo gzlerle, parman dolatrd halnn ekillerinden kafasn kaldrp Leyla'ya bakarak. "Hibir ey" diye yantlyor Leyla. inden bir ses, artk dayanamayacan sylyor. Bu evin bir hapishane olduunu. "Neden her ey bu kadar zor?" diye yaknyor. Dar kmaktan nefret eden o, dayanlmaz bir ekilde dar kma istei duyuyor. arya gidiyor. On be dakika sonra bir demet soanla kageliyor ve pheyle karlanyor. "Sadece soan almak iin mi dar kyorsun? Bir eye ihtiyacmz olmasa da, kendini pazarda gstermek houna m gidiyor yoksa?" erife'nin aksilii zerinde. "Bir dahaki sefere olanlardan birini gnder." Alverie kma ii aslnda erkeklerin ya da yal kadnlarn grevi. Gen kadnlarn durup kar cinsten dkkn sahipleriyle pazarlk yapmalar ya da pazardaki erkeklerle konumalar ho karlanmyor. Dkkn ya

da pazarda tezgh olanlarn hepsi erkek. Taliban dneminde kadnlarn alveri yapmasn yetkililer yasaklamt imdi de erife, anlalmaz memnuniyetsizlii iinde Leyla'nn pazara gitmesini yasaklyor. Leyla cevap vermiyor. Bir soancyla konumakla m ilgilenecek sanki? erife'ye ald her eye ihtiyac olduunu gstermek istercesine, btn soanlar yemee katyor. Olanlar geldiinde mutfakta duruyor. Aymal'n onun arkasnda kkrdadn duyup bzlyor. Kalbi hzl hzl atmaya balyor. Ona baka mektup getirmemesini sylemiti oysa ki. Ama Aymal ona gizlice bir mektup veriyor, bir de sert bir paket. kisini de elbisesinin altna saklyor ve sandna doru seirtip, iine kilitliyor. Dierleri yemek yerken, gizlice odadan dar szlp hazinelerinin olduu odaya gidiyor. Titreyen ellerle sand ayor ve katlanm kt parasn karyor. "Sevgili L. Bana artk cevap ver. Kalbim senin iin yanyor. ok gzelsin, mutsuzluumu ortadan kaldracak msn yoksa sonsuza dek karanlkta m kalaym? Hayatm senin ellerinde. Ltfen, bana bir iaret ver. Seninle bulumak istiyorum, bana bir cevap ver. Hayatm seninle paylamak istiyorum. Sevgiler K." Paketten bir kol saati kyor. Mavi cam ve gm renginde bir kay var. nce saati koluna takyor ama abucak karyor. Bunu hibir zaman kullanamaz ki. brleri kimden aldn sorarsa ne der? Kzaryor, ya aabeyleri bunu renirlerse, ya da annesi. Aman Tanrm ne ayp! Hem Sultan hem de Yunus onu knayacaklardr. Mektuplar kabul ederek ahlak d bir ey yapm oluyor. "Sen de benim hissettiklerimi hissediyor musun?" diye yazyordu. Aslnda Leyla bir ey hissetmiyor. ok korkuyor. Sanki bandan aaya yeni bir gereklik giydirilmi gibi. Hayatnda ilk defa birisi ondan cevap istiyor. Ne hissettiini, ne dndn renmek istiyor. Ama onun bir fikri yok, bir fikri olmasna almam ki. Ve kendi kendine, hibir ey hissetmemesi gerektiini bildii iin hibir ey hissetmediini sylyor. Leyla duygularn utan verici olduunu renmiti. Kerim hissediyor. Kerim onu bir kez grd; Sonya ile Leyla bir gn Sultan ve oteldeki ocuklara le yemei getirmilerdi. Kerim onu ksack bir an grmt ama Leyla'daki bir ey, kendisi iin yaratlm olduu duygusu verdi ona. Yuvarlak soluk yz, gzel cildi ve gzleri. Kerim, bir bekr odasnda yayor ve Japon bir televizyon kanal iin alyor. Yalnz bir olan. Annesi i sava srasnda bir arapnelin, evlerinin arka bahesine dmesiyle lnce babas abucak Kerim'in sevmedii, Kerim'i de pek sevmeyen yeni bir kadnla evlendi. Bu kadn, adamn ilk karsndan olan ocuklaryla pek ilgilenmez ve babalar olmadnda onlar dverdi. Kerim hi ikyet etmedi. Babalar semiti o kadn, onlar deil. Okulu bitirdikten sonra birka yl Celalabad'da babasnn ilettii bir eczanede, babasna yardm etti. Ama zamanla babasnn yeni ailesiyle birlikte yaamaya dayanamad. Kz kardei Kabil'e gelin gidince o da ayn ehre tanp yanlarnda yaamaya balad. niversiteden birka ders ald. Taliban'in Kabil'den kamasndan sonra gazeteciler srler halinde Kabil'in otel ve pansiyonlarn doldurunca, Kerim ngilizce bilgisini en yksek paray verenin hizmetine sundu. ans yaver gitmi ve Kabil'de bro aan bir irkette i bulmutu. Kerim'le uzun sreli ve yksek maal bir szleme yapmlar, otelde ona bir oda tutmulard. Burada Kerim, Mansur ve Han ailesinin dier fertleriyle tant. Aileyi, kitabevini, bilgili ve akl banda olmalarn sevdi. "yi bir aile" diye dnd. Kerim Leyla'y grd an dnyalar durmutu. Ancak Leyla otele bir daha gelmedi, ilk geliinde bile rahatsz olmutu. Kerim de "gen bir kadn iin uygun bir yer deil" diye dnmt. Kerim, saplantsndan kimseye sz edemiyordu. Mansur olsa olsa glerdi, daha kts bu ii bozabilirdi. Mansur iin kutsal hibir ey yoktu, zaten halasna aldrd sylenemezdi. Sadece Aymal biliyordu bu srr, o da bunu sk sk saklyordu. Aymal, Kerim'in zel ulayd. Kerim, Mansur'la iyi arkada olursa, onun yoluyla aileye girebileceine inanyordu. ans yaver gitti, bir gn Mansur onu yemee davet etti. Arkadalarn ailelerle tanmas olaandr, Kerim de Mansur'un en ok sayg duyduu arkadalarndan biriydi. Kerim, ailenin gzne girebilmek iin elinden geleni yapt, tm sevimililiini taknd, herkesi dinledi ve yemekler iin vgler yadrd. Babaannenin onu sevmesi zellikle nemliydi, nk Leyla sz konusu olduunda son sz onundu. Ancak, asl gelme nedeni olan kii, Leyla kendini gstermedi. Mutfakta kalp yemek piirdi. erife ya da Blble servis yaptlar. Aile dndan gen bir adamn evdeki bekr kzlar grmesi ok enderdir. Yemek yenilip, ay iildikten sonra sra yatmaya gelince, onu bir an grme olana buldu. Sokaa kma yasa nedeniyle yemee gelen misafirler, genelde gece de yatya kalrlar. Yemek odasn yatak odasna dntrme grevi de Leyla'ya dmt. Dekleri yere serdi, battaniyeler, yastklar buldu ve Kerim'e de ekstra bir yer yata hazrlad. Mektubu yazan kiinin kendisiyle ayn dairede olduundan baka bir ey dnemiyordu. Kerim, Leyla'nn iinin bittiini zannetmi ve dierleri yatmadan namazn klmak iin odaya girmek zereydi. Hl orada iltelere eilmi duruyor, ksa basit bir bartyle rtl tek rg sa srtnda sallanyordu. Hayranlk ve heyecan iinde kapdan geri dnd hemen. Leyla, onun kapnn eiinde durduunun farkna bile varmamt. Ertesi sabah, ykanmas iin suyunu hazrlayan, yumurtasn, ayn piiren Leyla olmasna ramen zerre kadar gremedi onu. O uyurken, ayakkablarn bile parlatmt.

Ertesi sabah, Han ailesi kadnlarna kz kardeini gnderdi. Leyla'yla o karlat. Biri ne zaman yeni arkadalar edinse, sadece arkadalar deil, onlarn akrabalar da aileyle tantrlrlar. Kerim'in en yakn akrabas da kz kardeiydi. Leyla'ya kar olan hayranln biliyordu nceden, imdi de Leyla'y inceleyecek, aileyi daha yakndan tanma frsatn bulacakt. Eve geldiinde Kerim'e onun zaten nceden bildii eyleri yeniden anlatt. "Akll ve alkan. Gzel ve salkl. Ailesi sakin ve iyi bir aile. yi bir ksmet." "Ama ne dedi? Nasld? Nasl grnyordu?" Kerim kz kardeinin Leyla'y tanmlamalarnn ok stnkr olduunu dnmesine ramen ayn yantlar defalarca duymaktan bkmyordu. Sonunda kz kardei, "yi bir kz dedik ya!" diyerek kestirip att. Kerim'in bir annesi olmadna gre, onun adna kz isteme grevini kk kz kardei stlenecekti. Ancak, henz ok erkendi, aralarnda akrabalk ba olmad iin nce aileyi daha yakndan tanmas gerekiyordu. Aksi takdirde, hemencecik "hayr" diyebilirlerdi. Kerim'in kz kardei ziyarete gelip gittikten sonra, ailedeki herkes Leyla'yla Kerim konusunda dalga gemeye balad. Leyla, onu alaya aldklarnda hibir ey yokmu gibi davrand. in iin yanp tutumasna ramen ilgilenmiyor mu gibi grnmeyi baard. Mektuplardan haberleri olmasa iyi olurdu. Kerim onu riske att iin kzgnd. Kol saatini bir tala ezdi ve kaldrp att. zellikle Yunus'un bundan haberdar olmas fikri onu ok korkutuyordu. Ailede, kendisi bu kurallara uymasa da, slami kurallara en sk bal olan Yunus'tu. Ailede en ok sevdii insan da oydu. Mektup aldn renirse onun hakknda kt eyler dnebilirdi, bundan korkuyordu. Bir keresinde Ingilizcesi nedeniyle 'part-time' retmenlik teklifi aldnda Yunus onun bu ii almasn onaylamamt. Erkeklerin de bulunduu bir ortamda almasn kabul edememiti. Cemile'yle ilgili konumalarn hatrlyor Leyla. erife, gen kzn boulduunu anlatmt. "Ne olmu ona?" diye atlmt Yunus. "Vantilatrn ksa devre yapmasyla len kzdan m bahsediyorsun?" Yunus, Cemile'nin gece koynuna bir sevgili ald iin ldrldn, vantilatrn uydurma olduunu bilmiyordu. "ok korkun, ok korkun" diye ban sallamt Leyla. "Bu kz nasl byle bir ey yapabildi?" diye eklemiti Yunus. "Nasl?" diye kekelemiti Leyla. Aabeyinin yznde grd ok, kzgnlk ve znt ifadelerini yanl yorumlam, Cemile'nin z kardeleri tarafndan ldrlmesiyle ilgili diye dnmt. Ancak ok ve kzgnlnn nedeni, kzn bir ann olmasyla ilgiliydi. "Kocas zengin ve yakkl bir adamd" demiti bu gerein anlatlmasndan sonra heyecandan hl titreyerek. "Ne byk bir ayp, hem de Pakistanl biriyle. ok gen bir kz almam gerektiine iyice emin oluyorum. Gen ve el dememi. Ve onun dizginlerini sk sk tutmam gerekiyor" diyor byk bir kararllkla. "Peki ya cinayet?" diye soruyor Leyla. "Daha nce su ileyen o." Leyla da gen ve el dememi olmak istiyor. Yapt ortaya kar diye d kopuyor. Kocasna sadk olmamakla bir olandan mektup almak arasndaki fark grmyor. kisi de yasak, ikisi de kt, ortaya karsa ikisi de utan verici. Kerim'i ailesinden uzaklamak iin bir kurtulu olarak grmeye baladndan, Kerim ona evlenme teklif ederse, Yunus'un onu desteklemeyeceinden korkuyor. Onun asndan k olmak denilemez buna. yle bir grd sadece, perde arkasndan bakt bir ara ve Mansur'la gelirlerken pencereden grd onu. Grd kadaryla da yle byle beendi. Daha sonra Sonya'ya: "Bir olan ocuuna benziyor" dedi. "Kk ve zayf biri, ocuksu bir ifade var yznde." Ama terbiyeliydi, sevecen birine benziyordu ve ailesi yoktu. O nedenle de kurtuluuydu, Leyla iin izilmekte olan gelecekten o ekip karabilirdi onu belki. En iyisi byk bir ailesi olmamasyd, hizmeti gelin olma tehlikesi de yoktu bylece. Okula gitmesine ya da almasna da izin verecekti. Sadece ikisi olacaklard, belki bir yere seyahate giderlerdi, belki de yurt dna karlard. Leyla'nn talibi olmadndan deildi, imdiden talibi vard. Hepsi de akrabalaryd, istemedii akrabalar. Biri bir teyzezadesiydi, okuma yazma bilmeyen, isiz, tembel ve ie yaramaz bir tip. Dier talip ise Vekil'in oluydu, srk gibi bir olan. i gc yoktu, ara sra Vekil'e nakliye iinde yardm ediyordu. "Ne kadar anslsn, iki parmakl kocan olacak" diye dalga geerdi Mansur onunla. Araba motoruyla oynarken parma paralanan Vekil'in olunu da istemiyordu Leyla. Byk kardei Sakile bu evlilie ikna etmeye alyordu onu. Leyla'nn yaknnda, kendi avlusunda olmasn istiyordu. Ancak Leyla, bir hizmeti olarak kalacan biliyordu. Byk kardeinin emirlerine uymak zorunda kalacan, Vekil'in olunun da babasnn her buyruunu yerine getirmek zorunda olacan biliyordu. "O zaman, imdiki gibi sadece on kiinin deil, yirmi kiinin amarn ykamak zorunda kalacam" diye dnyordu. Sakile, saygn bir ev hanm, o da hizmeti kz olacakt. Yeniden. Ayrca, kaamayacakt ki bir

yere, aile iinde kalacakt, Sakile gibi civcivler, tavuklar ve eteklerinde ocuklarla sada sola kouturan bir kadn olacakt. nc talibi Halit'ti. Halit onun kuzeniydi, yakkl, sakin bir delikanl. Birlikte byd ve sevdii bir ocuk. yi kalpli bir genti, scak ve gzel gzleri vard. Ama ya ailesine ne demeli? Korkun bir ailesi vard. Otuz kiiden oluan byk bir aile. Sert ve yal bir adam olan babas, Taliban'la ibirlii yapmakla sulanm, daha yeni hapisten kmt. sava srasnda Kabil'deki birok ev gibi onlarn da evleri yamalanm, Taliban iktidara gelip yasa ve dzen getirmeye altnda, Halit'in babas kyndeki birka Mcahit'ten ikyeti olmutu. Bunlar tutuklanm ve uzun sre hapis yatmlard. Taliban kap gidince, bu adamlar kylerinde yeniden iktidar ele geirmiler, almak iin de Halit'in babasn tutuklatmlard. Biri "Bunu hak etmiti" dedi, "ikyet etmekle ne kadar aptallk ettiydi." Halit'in babasnn, kontrol edilmez bir fkeye sahip olduunu herkes bilirdi. Ayrca, birbiriyle durmakszn kavga eden ve ayn meknda bulunamayan iki kars vard. imdi nc bir hanm almay tasarlyordu. "Bu ikisi bana gre ok yaland, beni gen tutacak birine ihtiyacm var" demiti yetmilik delikanl. Leyla bu kaotik aileye girmeyi hayatta gze alamazd. Ayrca Halit'in paras yoktu, dolaysyla da ayrlp kendi evlerini amalar hibir zaman mmkn olamayacakt. Ama imdi kader ona eli ak bir biimde Kerim'i sunuyordu. Yeni, biraz tehlikeli yaam ona ihtiyac olan motivasyonu ve umutlu olmas iin bir neden veriyor. Vazgemeyi reddediyor ve eitim bakanlna giderek, retmen olarak kayt yaptrmann yollarn aryor. Ailedeki erkeklerin ona yardma niyetli olmadklar ortaya knca erife ona acyp yardm etmeye karar veriyor. Onunla bakanla gitmeye sz veriyor. Ancak zaman geiyor ve bir yere gittikleri yok. Bir randevu almalar gerek ncelikle. Leyla umudunu yine tam yitirmiken, ileri garip bir biimde yoluna giriyor. Kerim'in kz kardei Leyla'nn retmen olarak kayt olma konusundaki sorununu Kerim'e anlatmt. Haftalarca sren uratan sonra Kerim, yeni eitim bakannn sa kolunu tand iin, bakan Rasul Emin'den Leyla iin bir randevu alyor. Annesi Leyla'ya bakanla gitmesi iin izin veriyor, nk en sonunda arzulad retmenlik grevine kavuacak. Allahtan Sultan yurt dnda, Yunus da bu ii engellemiyor. Her ey adeta istedii gibi gidiyor. Tm gece uyank, Allah'a krediyor ve her eyin yolunda gitmesi iin dua ediyor, hem Kerim'le hem de bakanla ilgili. Kerim onu saat dokuzda evden alacak. Leyla tm giysilerini deniyor ama hibirini beenmiyor. Sonya'nn giysilerini, erife'ninkileri ve kendi giysilerini giyip karyor. Ailenin erkekleri evden ayrldktan sonra evdeki kadnlar yere oturup Leyla'nn yeni kyafetlerle ieri girip kn seyrediyorlar. "ok dar!" "ok deseni var!" "ok all pullu!" "ini gsteriyor!" "Bu da kirli yahu!" Her eyde bir kusur buluyor. Leyla'nn eski, ypranm, itimi kazaklaryla, ltl lme bluzlar dnda giyecei bir kyafeti yok. yle normal bir giysisi yok. Krk ylda bir kyafet aldnda, bir nian ya da bir dn iin alveri ediyor. O zaman da, en parlak giysileri seiyor kendine. En sonunda da Sonya'nn beyaz bluzlarndan biri ve byk siyah bir etekte karar klnyor. Bunun ok da nemi yok, nk kafasn, gs ksmn ve kalasn rten uzun bir rtye sarp sarmalanyor naslsa. Yzn ise akta brakyor. nk Leyla burka giymeyi artk brakt. Kral geri geldiinde, peesini karmaya sz vermiti, Afganistan o zaman modern bir lke haline gelmi olacakt. Eski kral Zahir ah, bir nisan sabah, on yl yaad srgn hayatndan dnp Afgan topraklarna admn attnda Leyla, burkasn ivisine ast ve bir daha asla bu pis kokulu giysiyi giymeyeceine dair kendi kendine sz verdi. Sonya ve erife de onu izlediler. erife iin bu kolay bir admd, yetikinlik dneminin byk bir ksmnda yzn rtmemiti. Sonya iinse bu daha zordu, ocukluktan kadnla burka dneminde gemiti, o yzden de ekiniyordu. Sonunda Sultan, burka kullanmasn yasaklad. "Tarih ncesi bir e istemiyorum ben, sen liberal bir adamn karssn, kkten dinci birinin deil." Sultan birok bakmdan bir liberaldi. ran'dayken kendisine ve Sonya'ya Avrupai giysiler almt. Burkann baskc bir kafes olduunu sylyor ve yeni hkmete kadn bakanlarn katlmn drt gzle bekliyordu. ten ie Afganistan'n modern bir lke olmasn istiyor, kadn zgrln desteklediini sylyordu. Ama aile iinde otoriter bir aile reisi olarak kalacakt. Kerim sonunda geldiinde Leyla, banda barts ve gzlerinde o ana kadar grlmedik bir ltyla ayna karsnda duruyor. erife nde, o arkada dar kyorlar. Leyla sinirli, ba nde eik yryor. erife ne, Leyla arkaya oturuyor. Ksaca selam veriyor. Her ey yolunda gidiyor, hl heyecanl olmasna ramen, biraz geviyor. Korkulacak biri deil gibi duruyor. Sevecen, biraz da garip.

Kerim'le erife havadan sudan konuuyorlar, erife'nin oullarndan, Kerim'in iinden, hava durumundan bahsediyorlar. erife ona ailesi ve iiyle ilgili sorular soruyor. erife de retmenlie geri dnmeyi istiyor. Leyla'nn aksine onun evraklar tamam, sadece yeniden mracaat etmesi gerekiyor. Leyla'nn ktlar sadan soldan toplanm, kimi Pakistan'daki okuldan, kimi gittii ngilizce kurslarndan. retmen okuluna gitmemi, hatta liseyi bile bitirmemi ama eer Leyla gidip de eitim vermeye balamazsa mracaat edecei okulun bir ngilizce retmeni olaca yok. Bakanla vardktan sonra, bakann odasna girebilmek iin saatlerce sralarn bekliyorlar. evrelerinde bir grup kadn oturuyor. Kelerde, duvar kenarlarnda, burkalaryla, burkasz oturuyorlar. eitli masalarn nndeki kuyruklarda bekliyorlar. Formlar kendilerine frlatlyor, onlar da bunlar doldurup geri frlatyorlar. Baz grevliler, iini bitirip de sradan kmakta gecikenlere vuruyor. Sradakiler, masa ardndakilere baryor, masa bandakiler sradakilere baryor. Burada kadn erkek eitlii var gibi, kadnlar erkekleri, erkekler kadnlar azarlyor. Bakanlkta alt belli olan birka adam, ellerinde kt ynlaryla oradan oraya kouturuyor, dardan bakldnda bir ember evresinde dnyorlarm gibi geliyor. Herkes baryor. Yal, kurusu km bir kadn belli ki yolunu kaybetmi ama kimse ona yardm etmiyor. O da yorgun bir keye kyor ve uykuya dalyor. Bir bakas oturmu alyor. Kerim bekleme sresini iyi kullanyor. erife bir ara nnde uzun bir kuyruk olan bir gieye bir ey sormaya gittiinde yalnz kalyorlar. "Cevabn ne?" diye soruyor. "Sana cevap veremeyeceimi biliyorsun"diyor Leyla. "Ama sen ne istiyorsun?" "Bir isteim olamayacan biliyorsun." "Ama benden holanyor musun?" "O konuda bir fikrim olamayacan biliyorsun." "Sana evlenme teklif etsem kabul eder misin?" "Cevap verecek olan ben deilim, biliyorsun." "Benimle tekrar bulumak ister misin?" "Bunu yapamam." "Neden bana iyi davranmyorsun? Beni sevmiyor musun?" "Senden holanp holanmayacama ailem karar verecek." Leyla bu sorular ona sorma cesaretini gsterdii iin Kerim'e sinir oluyor. Ne olursa olsun annesi ve Sultan verecek karar. Tabii ki Kerim'den holanyor. Kerim'i seviyor nk kurtuluu o. Ama ona kar bir ey hissetmiyor. Kerim'in sorularn nasl yantlasn? Saatlerce bekliyorlar. Sonunda ieri alnyorlar. Bakan bir perdenin arkasnda oturuyor. Ksa bir selam veriyor. Sonra Leyla'nn ona uzatt dokmanlar alyor ve okumadan imzalyor. Yedi kda imza attktan sonra darya kartlyorlar. Afgan toplumu byle iliyor, ileriye kmak iin birilerini tanyor olmak gerek, her eyi felce uratan bir sistem. Doru imzalar ve onay olmadan hibir ey olmuyor. Leyla bakana kadar kt, bir bakas daha az rtbeli birinin imzasyla ilerini grecek. Ancak bakanlar, gnlerinin ounu rvet vererek onlara ulaanlarn ktlarn imzalamaya ayrdklarndan imzalarnn deeri giderek azalyor. Leyla bakann imzasn aldktan sonra retmenlik yolunun kolaylaacan dnyor. Ama andrmas gereken daha bir sr bro, masa ve gie var. Konumalar erife yrtyor, Leyla gzleri yerde oturuyor. Afganistan'da bu denli retmen a varken retmen olarak kayt yaptrmak bu kadar zor olsun! "Birok yerde hem okul binas hem de kitap var ama retmen yok" dememi miydi bakan? Leyla, yeni retmenlerin snava tabi tutulduu dairenin nne geldiinde, ktlar o kadar ok el deitirmiti ki, sonunda buruuk bir yn haline dnmt. Szl bir snav, retmen olmaya uygun olup olmadn gsterecek. Bir odada iki erkek ve bir kadn bir masann gerisinde oturuyorlar. smi, ya ve eitimi not edildikten sonra, sorular geliyor. "Kelime-i ehadet getirebilir misin?" "Allah'tan baka tanr yoktur ve Muhammed onun kulu ve peygamberidir" diye ezbere sylyor Leyla. "Bir Mslmann gnde ka kere namaz klmas lzmdr?" "Be kere." "Dorusu alt deil mi?" diyor masann gerisindeki kadn. Ama Leyla bu yanltmadan etkilenmiyor. "Sizin iin bu doru olabilir ama benim iin be kere." "Sen gnde ka kere namaz klyorsun?" "Be kere" diye yalan sylyor Leyla. Sonra sra matematik sorularna geliyor. Bunlar zyor. Bir de daha nce hi duymad bir fizik forml soruluyor. "Beni ngilizce snavna tabi tutmayacak msnz?" diye soruyor.

Kafalarn sallyorlar. "O zaman istediini sylersin" diye alayla srtyorlar. Hibiri ngilizce bilmiyor nk. Leyla, kendisinin de, dier retmen adaylarnn da snav geip i bulmalarn istemiyorlar, diye geiriyor aklndan. Snav bittikten ve aralarndaki uzun tartmalardan sonra, dokmanlarndan birinin daha eksik olduu grne varyorlar. "Kdn tamamlayp gel" diyorlar. Bakanlkta sekiz saat geirdikten sonra bezgin bir halde geri dnyorlar. Bu brokratlara bakann imzas bile yeterli olmamt. "Vazgetim, belki de retmen olmak dahi istemiyorum ben" diyor Leyla. "Sana yardm edeceim" diyor Kerim ve glmsyor. "Bu ie bir kez baladm, sonunu getireceim" diye sz veriyor. Leyla'nn yrei azck snyor: Ertesi sabah Kerim Celalabad'a ailesiyle konumaya gidiyor. Leyla'dan bahsediyor, ne tr bir aileden geldiini ve evlenmek istediini anlatyor. Raz oluyorlar, imdi yaplacak tek ey kz kardeini gndermek. Biraz bekliyorlar. Kerim, hayr cevab almaktan korkuyor ve dn, masraflar ve bir ev amak iin ok paraya ihtiyac var. Mansur'la aras da biraz souyor. Mansur son gnlerde Kerim'i grmezlikten geliyor, karlatklarnda kafa sallayarak ksa bir selam vermekle yetiniyordu. Kerim bir gn yanl bir ey mi yaptn soruyor. "Leyla konusunda sana bir ey sylemem lazm" diye cevap veriyor Mansur. "Ne peki?" diye soruyor Kerim. "Aslnda, syleyemem" diyor Mansur. "Kusura bakma." "Nedir bu?" Kerim ayakta az bir kar ak duruyor. "Hasta m? Baka bir sevgilisi mi var, yoksa ona bir ey mi oldu? " "Ne olduunu syleyemem, ama bilseydin, onunla evlenmek istemezdin" diyor Mansur. "imdi gitmem lzm." Her gn Kerim, Leyla'ya ne olduunu sylesin diye Mansur'a srar ediyor. Mansur hep kendini geri ekiyor. Kerim yalvaryor, rica ediyor, kzyor, sinirleniyor ama Mansur cevap vermiyor. Mansur, mektuplardan Aymal vastasyla haberdar olmutu. Aslnda Kerim'in Leyla'y almasna hibir itiraz yoktu, hatta bunu isterdi bile, ama Vekil, Kerim'in Leyla'ya eilimini sezmi, Kerim'i Leyla'dan uzak tutmas iin Mansur'a talimat vermiti. Mansur, enitesinin dediini yapmak zorundayd. Vekil aileden biriydi, Kerim deildi. Vekil Kerim'i de tehdit etmiti. "Onu olum iin setim ve karm Leyla'nn olumla evlenmesini istiyor, ben de hemfikirim, Sultan da, annesi de buna seve seve raz olurlar, Leyla'dan uzak dursan iyi edersin." Kerim'in kendinden byk Vekil'e syleyecei bir ey olamazd. Tek ans, Leyla'nn ona varmak iin aba gstermesiydi. Ama Leyla'nn nesi vard? Mansur'un dedii doru muydu? Kerim bu kz isteme hikyesine dair pheye dmeye balyor. Bu arada Vekil ve Sakile Mikrorayon'a ziyaretlerine geliyorlar. Leyla mutfaa koup yemek yapmaya koyuluyor. Onlar gittikten sonra Bibi Gl: "Seni Sait'e istediler" diyor. Leyla ayakta donakalyor. "Bir itirazm olmadn, ama sana da soracam syledim" diyor Bibi Gl. Leyla o gne kadar annesinin sznden kmamt. imdi tek kelime bile etmiyor. Vekil'in olu. Onunla imdiki hayatna tpatp benzeyen bir hayat olacak -tek fark daha fazla i ve daha fazla ivereni olacak olmas. Ayrca iki parma olan ve hayatnda bir kitap sayfas bile evirmemi bir kocas olacak. Bibi Gl, tabaktaki yaa bir ekmek paras banp azna atyor. akile'nin tabandan bir kemik bulup iliini emerken, kzna bakyor. Leyla yaamn, genliinin, umudun onu braktn, kendini kurtaramadn seziyor. Yreinin ar ve yalnz bir taa dntn ve son bir kez krlmaya mahkm edildiini hissediyor. Leyla dnyor, kapya doru adm atyor, kapy ardndan sessizce kapayp gidiyor. Krk kalbi geride kalyor. Birazdan pencereden giren, hallarda yaayan toza karacak. Ayn akam kendisi sprp avluya atacak. Son sz Btn mutlu aileler birbirine benzer Her mutsuz ailenin mutsuzluu ise kendine zeldir. Anna Karenina - Leo Tolstoy Kabil'den ayrldktan birka hafta sonra ailenin paraland haberini aldm. Bir tartma kavgaya dnm, Sultan ile iki kars bir yanda, Leyla ile Bibi Gl br yanda kalmt. Birbirlerine o kadar kt szler sarf etmilerdi ki, birlikte yaamaya devam etmek imkanszlamt. Kavgadan sonra Yunus eve geldiinde Sultan onu bir kenara ekerek Yunus'un, kz kardelerinin ve annesinin, hakk olduu zere kendisine sayg gstermeleri gerektiini sylemiti, nk o herkesten daha bykt ve herkes onun ekmeini yiyordu. Ertesi sabah, gn aarmadan Bibi Gl, Yunus, Leyla ve Blble, daireden hibir ey almadan, stlerindeki kyafetlerle kp gitmiler. O gnden sonra da kimse daireye uramam. Sultan'n istenmeyen dier kardei

Ferit'in, karn burnundaki kars ve ocuuyla yaad evine tanmlar. imdi kendilerine oturacak bir yer aryorlarm. "Afganl kardeler birbirlerine iyi davranmyorlar" diye sonuca balad Sultan telefonun br ucunda. "Kendi hayatlarmz yamamamzn sras gelmiti. Benim evimde kaldklar srece bana sayg gstermeleri lazm, yle deil mi? "diyordu. "Eer ailelerin kurallar olmazsa, silah ve bombalara deil de kural ve kanunlara saygl bir toplum nasl yetitirebiliriz? Kaos iindeki bir toplumda yayoruz, kanunsuz bir toplum, i savatan yeni km. Eer aileler otoriteye boyun emezlerse, iyice kaosa deriz." Leyla, Kerim'den bir daha haber alamad. Mansur'la olan ilikisi souyunca, Kerim iin aileyle ilikiye gemek zorlamt. Ayrca ne istedii konusunda tereddte dmt. Kahire'deki El Ezher niversitesi'nde slam eitimi yapmak zere Msr'dan bir burs kazanmt. "Molla olacak" diye czrdayan hattn br ucundan kkrdad Mansur. Marangoz, yl ar hapis cezasna arptrld. Sultan acmaszd. "Dolandrclar, toplumda ellerini kollarn sallayarak dolaamazlar. Yirmi bin kartpostal aldna eminim. Yoksul ailesi hakknda syledikleri hep yalan. Hesaplarma gre ok para kazanm olmal bu iten, ama paralar saklam olmal. " Bir kz dourmaktan ok korkan Meryem'in dualarn Tanr duymu olmal ki ona bir olan ocuu vermiti. Sultan'n byk okul kitaplar projesi suya dt, ans Oxford University Press'e glmt. Sultan memnun. "Btn enerjimi ona harcamam gerekecekti, sipari ok bykt" dedi. Bunun dnda kitap satlar ok iyi gidiyor. Sultan ran'dan ok iyi sipariler alm durumda, Batl lke elililiklerine kitap satyor. Kabil'de kullanlmayan sinema salonlarndan birini satn alp kitap, okuma salonu, ktphaneden oluan bir merkez oluturmay amalyor, aratrmaclarn byk kitap koleksiyonuna ulama ans bulabilecekleri bir yer. Bir yl sonra Mansur'u Hindistan'a i gezisine gndereceine sz veriyor. "Sorumuluk nedir renmeli, kiiliinin gelimesi iin bu nemli" dedi yeniden. "Belki br olanlar da okula gnderirim." Sultan oluna cuma gnleri tatil vermeye karar vermi, canlar ne isterlerse yapsnlar diye. Mansur partilerine gitmeye devam ediyor eve srekli yeni hikyelerle geliyor, nerelere gittiini anlatyor. Yeni gz ars, nc kattaki komu kz. Sultan lkedeki politik durum konusunda endieli. "ok tehlikeli, Kuzey ttifak Loya Jirga sayesinde gereinden fazla g elde etti, hibir denge yok. Karzai ok zayf, lkeyi ynetmeyi beceremiyor. En iyisi Avrupa'nn atad teknokratlardan oluan bir hkmet olurdu. Biz Afganllar kendi liderlerimizi seeceimiz zaman, her ey yanl oluyor. Kimse ibirliine yanamyor ve halk bundan zarar gryor. Ayrca dnen beyinlerimizi geri alamadk, entelektellerin olmas gereken yerler bombo. Bunun dnda Mansur, annesinin retmenlik yapmasn yasaklad. "yi bir ey deil" diyor sadece. Sultan, karsnn yeniden almasna pek itiraz etmemiti ama en byk olu Mansur bunu kendisine yasakladndan, bu gereklemedi. Leyla'nn retmen olarak kaydolma abalar da sonulanmad. Blble sonunda Resul'ne kavutu. Sultan evde kalmay seti, karsna ve ocuklarna da dne gitmelerini yasaklad. Sonya ve erife Sultan'n evinde kalan yegne kadnlar. Sultan ve oullar ie gittiklerinde dairede yalnz kalyorlar. Bazen anne ve kz gibi, bazen de iki rakip gibi. Birka ay iinde Sonya doum yapacak. Allah'a bir olan vermesi iin yakaryor. Benden de kendisi iin dua etmemi istedi. "Ya bir kz daha olursa!" Han ailesi iin kk bir felket daha. Asne Seierstad _ Kabil'in Kitaps Asne Seierstad _ Kabil'in Kitaps