Marta Zobeniak, Sahara Zachodnia zamek na piasku pustyni

Konflikt o Zachodni Sahar, w ktrym stary si siy Krlestwa Maroka i Polisario (hiszp. Frente Popular para la Liberacin de Ri de Oro y Saguia el Hamra) Ludowego Frontu Wyzwolenia Sahary Zachodniej i Rio de Oro wywoywa kontrowersje wrd badaczy. Terytorium to zostao przez jednych sklasyfikowane jako ostatnia afrykaska kolonia, przejaw nierozwizanego procesu dekolonizacji. Inni traktowali je jako cz Maroka, a sam konflikt uznawali za zagroenie dla integralnoci terytorialnej tego pastwa. Usytuowane w pnocno-wschodniej Afryce terytorium Sahary Zachodniej obejmuje ponad od pnocy 266 tys. km2. Dugo jego atlantyckiego wybrzea wynosi 1110 km1. Graniczy z Marokiem, od poudnia z Mauretani, od zachodu z Oceanem z Algieri i Mauretani. Dzieli si na dwa

Atlantyckim, od wschodu

regiony: Saguia el-Hamra (31% terytorium) i Rio de Oro (69% terytorium). Do VII wieku n.e. byo zamieszkiwane gwnie przez dwa plemiona Berberw: Zenata i Sanhaja2. W roku 647 rozpocz si arabski podbj Maghrebu. Ekspedycja, ktrej przewodzi Okba Ibn Nafi, zakoczya si czciowym sukcesem i mimo silnego oporu ze strony Berberw doprowadzia do islamizacji i arabizacji regionu. Wsplna religia utrwalia rzdy dynastii Almorawidw. Obecni Saharyjczycy s potomkami plemion, ktre przybyy w XV wieku z Jemenu. W XVIII wieku Saguia el-Hamra, zwana ziemi witych, staa si centrum edukacji. Inwazja arabskich Jemeczykw, zwanych take Maqil, uksztatowaa kulturalne, polityczne i jzykowe oblicze populacji. Midzy XV a XVIII wiekiem maestwa midzy Maqil a rdzennymi mieszkacami Sahary Zachodniej doprowadziy do wyksztacenia si nowej grupy etnicznej Maurw. Przedkolonialne spoeczestwo saharyjskie dzielio si na plemiona i kasty. Najwysz klas spoeczn stanowili wolni Qabael, ktrzy tworzyli dwie grupy: ahel mdafa i shorfa. Kolejna klasa nosia nazw znaga. Jej przedstawiciele musieli paci podatki w zamian za ochron. Najniej w hierarchii znajdowali si maalemin, igawen oraz abid (niewolnicy). Qabael byli zorganizowani w politycznym ciele zwanym Djemaa (emaa). Byo ono tworzone z ludzi mdrych, dojrzaych, bogatych, przedstawicieli znaczcych

F. Aggad, Western Sahara: understanding the conflict and its deadlock, http://www.afsaap.org.au/Conferences /2004/aggad.PDF 2 Plemi to wyparo ludno autochtoniczn a do rzeki Senegal, stanowicej obecnie poudniowo-zachodni granic Mauretanii. Byo znane z wojowniczoci.

rodzin (shioukh)3. Tradycyjny ad polityczny by podtrzymywany rwnie pod okupacj hiszpask, gdy Hiszpanie zarzdzali swymi terytoriami porednio. Obecnie w Saharze Zachodniej wystpuj trzy najwaniejsze grupy ludnoci: Tekna, Regeihat, Oulad Delim. Podziay etniczne byy bez wtpienia jednym z czynnikw zaostrzajcych konflikt. Dowodem moe by uznanie si przez Polisario za reprezentanta odrbnego od Marokaczykw narodu, majcego korzenie w Berberach Sanhaja, Beduinach i Afrykaczykach. Trudno jednoznacznie okreli wielko populacji. Wedug CIA Factbook, mona szacowa j na 382.617 osb. Nawet 200.000 Saharyjczykw yje w obozach dla uchodcw w regionie Tindouf w Algierii. Mniej liczne ich skupiska spotyka si w Mauretanii, w Hiszpanii . Problem Sahary Zachodniej w stosunkach midzynarodowych i prawie midzynarodowym zaznaczy si ju w XVIII wieku. W latach 1727 i 1799 Hiszpania podpisaa dwa porozumienia zmierzajce do ochrony interesw rybakw z Wysp Kanaryjskich ukad z Marakeszu i ukad z Meknes. W grudniu 1844 r. kapitan Emilio Bonelli Hernando zaj Villa Cisneros, obecnie Dakhla. Wydany bezporednio po tym wydarzeniu dekret krlewski wyraa wol objcia przez Hiszpani wadztwa nad Rio de Oro. Decyzj t zatwierdzia konferencja berliska z 1885 r. Toczone nastpnie negocjacje z Francj miay doprowadzi do wytyczenia granic midzy koloniami i protektoratami tych pastw. W latach 1886 1900 trway szczeglnie intensywne prace nad rozgraniczeniem terytoriw bdcych w posiadaniu Francji i Hiszpanii. Podpisano porozumienia, ktrych cz obja take Maroko. Traktat paryski z 27 lipca 1900 r. okreli zachodnie i poudniowe granice Rio do Oro. Konwencja paryska z 4 padziernika 1904 r. wytyczya granice Saguia el-Hamra i Tarfaya. Konwencja madrycka z 27 listopada 1912 r. potwierdzia granice i utworzya enklaw Ifni5. W 1912 r. Maroko stao si protektoratem francuskim. Dokonane zmiany wpyny take na przebieg granic pastw ssiadujcych Maroka, Algierii i Mauretanii. To spowodowao, e lokalni liderzy, jak np. Ma Al-Aineen, rozpoczli walk6. Ju w 1905 roku Al-Aineen poprosi sutana Maroka o wsparcie w oporze przeciwko kolonizatorom. Otrzyma pomoc wojskow. Walki rozgorzay w 1906 r., a zakoczyo je zwycistwo Francji, do ktrego doszo cztery lata pniej. Francja zintensyfikowaa
3 4

na
4

Wyspach

Kanaryjskich,

F. Aggad, op. cit. Na podstawie: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/wi.html. Stan na lipiec 2007 r. 5 F. Aggad, op. cit. 6 Al-Aineen pochodzi z Mauretanii. Przenis si na terytorium Zachodniej Sahary (Wadi Dahab i Saguia el-Hamra), skd przewodzi koalicji mauretaskich plemion.

jednoczenie swoj akcj militarn w Mauretanii. Jej wojska wtargny take na terytorium Saguia el-Hamra. W 1936 r. wadze francuskie zagroziy okupacj Wadi Dahab (Rio de Oro) i Saguia el-Hamra, co miao mie zwizek z aktywnoci rebeliantw. Toczono wwczas sporadyczne walki. To jednak Hiszpania wesza w posiadanie terytoriw, ktre w latach 1946 1958 stanowiy cz frica Occidental Espaola (AOE), czyli Hiszpaskiej Afryki Zachodniej. Po rozwizaniu tej struktury Sahara Zachodnia staa si hiszpask prowincj pod nazw Provincia de Sahara. Bya administrowana przez genera-gubernatora odpowiedzialnego militarnie przed kapitanem-generaem Wysp Kanaryjskich. Wraz z niepodlegoci, zrodzia si idea Wielkiego Maroka od Morza rdziemnego do Senegalu, z fragmentem Sahary. Do walki o niezaleno zachci Saharyjczykw wybuch wojny w Algierii w 1954 r., a take uzyskanie niepodlegoci przez Maroko i Tunezj w 1956 r. Na przeomie lat 1957 1958 Saharyjczycy rzucili wyzwanie hiszpaskiej kolonizacji. Rozpocza si rewolta. Hiszpania wezwaa na pomoc Francj. W roku 1958 francusko-hiszpaska wsppraca zostaa zwieczona militarn akcj pod nazw Ecouvillon, ktra zaowocowaa powstrzymaniem oporu7. 14 grudnia 1960 r. Zgromadzenie Oglne ONZ uchwalio Deklaracj w sprawie przyznania niepodlegoci krajom i narodom kolonialnym. 16 grudnia 1965 r. Zgromadzenie Oglne zadao od Hiszpanii w swej rezolucji przyznania niepodlegoci Saharze Zachodniej. 20 grudnia 1966 r. Zgromadzenie Oglne wydao rezolucj nr 2229, wskazujc, e Hiszpania winna zorganizowa pod auspicjami ONZ referendum, ktre miaoby okreli status Sahary Zachodniej8. Ju w czerwcu 1966 r. Maroko i Mauretania popary na forum Komitetu ds. Dekolonizacji ide niepodlegoci Sahary Zachodniej. Na spotkaniu w Nouadhibou z 14 wrzenia 1970 r., w ktrym wziy udzia Algieria, Maroko i Mauretania, zapada deklaracja okrelajca wsplne stanowisko w kwestii saharyjskiej. Trzy strony uznay zasad samostanowienia, ktra znalaza wyraz w rezolucji Zgromadzenia Oglnego ONZ. W 1967 r. powsta Ruch Wyzwolenia Sahary, ktry zintensyfikowa dziaania na rzecz niepodlegoci. Do najwikszej demonstracji doszo 17 lipca 1970 r. Cho zostaa ona brutalnie stumiona, ziarno nacjonalizmu zakiekowao. W 1969 roku Ludowy Front Wyzwolenia Saguia el-Hamra i Rio de Oro (Front Polisario) rozpocz dziaalno wymierzon przeciwko kolonialnemu panowaniu Hiszpanii na Saharze. Jego czonkowie byli w wikszoci potomkami Arabw i Berberw. Uwaali si za wyrazicieli de

Maroko otrzymao w zamian za pomoc udzielon Hiszpanii prowincj Tarfaya, ktrej poudniowa cz znajdowaa si pod hiszpask kontrol. 8 Resolutions adpoted on the reports of the Fourth Committee, http://www.wsahara.net/UN/ga/res2229.pdf

niepodlegociowych, w imi ktrych wzniecili powstacz walk. Ich celem stao si ustanowienie Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej. Po opuszczeniu tego terytorium przez Hiszpani zwrcili si przeciw Maroku i Mauretanii. Zarwno Algieria, jak i Libia, popieray Polisario, co przyczynio si do pogorszenia ich relacji z Marokiem. Wadze Algierii zezwoliy take uchodcom na rozbicie obozu w rejonie Tindouf, i popieraa ide referendum dla okrelenia dalszego statusu Sahary. W lipcu 1974 r. w marokaskim Agadirze doszo do trjstronnego spotkania na szczycie midzy Houari Boumediennem9, Hassanem II10 i Mokhtarem Ould Daddahem11. Strona marokaska zaprotestowaa przeciwko hiszpaskiemu planowi dotyczcemu niepodlegoci Sahary. Ostatecznie potwierdzono jednak zasad samostanowienia i ch znalezienia rozwizania pokojowego, w oparciu o system Narodw Zjednoczonych. Pod naciskiem opinii midzynarodowej wadze Hiszpanii zadeklaroway w 1974 r., e w roku 1975 odbdzie si referendum. Ogosiy jednoczenie Estatuto Politico (Statut Polityczny) nadajcy Saharze Zachodniej autonomi. Pierwsza faza konflikt gorcy (1975-1990) Krl Maroka Hassan II odwoa si w roku 1975 do Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci, by ten okreli status Sahary Zachodniej12. W maju tego roku na terytorium Sahary Hiszpaskiej wysana zostaa przez ONZ midzynarodowa komisja, ktrej zadanie polegao na przestudiowaniu sytuacji i sporzdzeniu raportu. Skadaa si ona z przedstawicieli Wybrzea Koci Soniowej, Iranu i Kuby. Opublikowany w padzierniku tego samego roku raport potwierdza, e wikszo populacji opowiadaa si za niepodlegoci, przeciwko marokaskim i mauretaskim roszczeniom. W dniu ogoszenia opinii MTS, 19 padziernika 1975 r., Hassan II zapowiedzia zielony marsz, w ktrym 350.000 osb miao zamanifestowa marokaskie roszczenia wobec Sahary. Demonstranci weszli na terytorium Sahary Zachodniej 6 listopada 1975 r. Tego samego dnia Rada Bezpieczestwa ONZ potpia ich akcj i nakazaa wycofanie si wszystkich uczestnikw marszu. 9 listopada Hassan II nakaza
9

zachodniej czci pastwa. Algieria nie wysuwaa adnych roszcze terytorialnych

Prezydentem Algierii. Krlem Maroka. 11 Prezydentem Mauretanii. 12 Western Sahara, Advisory Opinion, ICJ Reports 1975, p. 12, www.icj-cij.org/docket/files/61/6195.pdf.
10

demonstrantom wycofanie si. Zielony Marsz przynis mu popularno i zaowocowa poparciem, ale spowodowa take siln reakcj ze strony Polisario. Rozpoczy si trjstronne rozmowy midzy Marokiem, Mauretani i Hiszpani, zakoczone zawarciem 14 listopada 1975 r. porozumienia w Madrycie i podzieleniem spornych terytoriw midzy Maroko i Mauretani13. emaa zostaa rozwizana i zastpiona sprzyjajc Polisario Prowincjonaln Saharyjsk Rad Narodow. Hiszpania oficjalnie zakoczya sprawowanie swej administracji 28 lutego 1976 roku. Powstaa trjstronna administracja z hiszpaskim genera-gubernatorem. Ju 27 lutego Polisario proklamowa w Bir Lahlou powstanie niepodlegej Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej. Powoano rzd na uchodstwie i podjto kroki w kierunku uzyskania midzynarodowego uznania. Jednoczenie rozpocz si szereg dziaa militarnych, m.in. w stolicy Mauretanii. Zawieszenie broni z 10 lipca 1978 doprowadzio do zawarcia przez Polisario i Mauretani porozumienia z Algieru z 5 sierpnia 1979 roku. W padzierniku 1978 r. sprawujca wadz w Hiszpanii Demokratyczna Unia Centrum uznaa Polisario za jedynego reprezentanta Saharyjczykw. Hiszpania oficjalnie uznaa, e porozumienie madryckie oznaczao jedynie transfer administracji, ale nie suwerennoci. W roku 1978 powsta w ramach Organizacji Jednoci Afrykaskiej Komitet Mdrcw (fr. Comit des Sages), ktrego celem byo przestudiowanie sytuacji na Saharze Zachodniej. Skada si z gw pastw: Mali, Nigerii, Sudanu, Tanzanii, Wybrzea Koci Soniowej. Rozpoznanie sprawy doprowadzio do przyjcia raportu przedoonego przez Komitet Organizacji Jednoci Afrykaskiej, w ktrym opowiadano si za referendum. Konkluzje te legy u podstaw przyjtej w lipcu 1979 roku rezolucji. Stwierdzono w niej, i karta referendalna powinna zawiera dwie opcje niepodlego Sahary Zachodniej lub jej wcielenie do Maroka (integracj z Marokiem). Gosowanie miao by zorganizowane wsplnie przez ONZ i OJA, przy wspudziale Maroka i Polisario. Dla realizacji postanowie rezolucji powoano Komitet Implementacyjny. Strona marokaska demonstrowaa niezadowolenie i rozgoryczenie z powodu przyjcia rezolucji. Krl odmwi wzicia udziau w szczycie OJA w Liberii, a minister spraw zagranicznych, Mohammed Boucetta, stwierdzi i Sahara jest i pozostanie marokaska14. Sia tego przekonania spowodowaa, i wadze marokaskie zaczy w poowie 1981 r. rozwaa moliwo organizacji referendum. Dominowaa wiara, ze potwierdzi ono ich roszczenia. Jednoczenie odmawiano uznania Polisario za stron sporu, argumentujc, i jest ono kontrolowane przez Algieri. Maroko
13

Maroko otrzymao Saguia el Hamra (pnocna cz Sahary Zachodniej, ok. 2/3 jej terytorium), a Mauretania Rio de Oro. W rezultacie doszo do podziau uprawnie administracyjnych, ale kwestia suwerennoci nie zostaa rozstrzygnita. Hiszpania wycofaa si, lecz nadal posiadaa prawo do eksploatacji z fosforytw. 14 F. Aggad, op. cit.

ostatecznie

wycofao

si

OJA

po

przyjciu

do

niej

w 1984 roku Saharyjskiej Arabskiej Republiki Demokratycznej. Rola Organizacji Narodw Zjednoczonych Pierwsza rezolucja dotyczca Sahary Zachodniej zostaa przyjta przez Zgromadzenie Oglne ONZ 16 grudnia 1965 roku15. Wezwano w niej Hiszpani do podjcia wszelkich koniecznych rodkw w celu zdekolonizowania terytorium nazywanego wwczas Sahar Hiszpask16. W grudniu 1966 r. Zgromadzenie Oglne ONZ przegosowao rezolucj nr 222917, zawierajc szczegowe wskazania dot. referendum. Hiszpanii zalecono, by umoliwia powrt uchodcw, zapewnia, by tylko rodowici Saharyjczycy mogli gosowa i uatwiaa wszelkie dziaania ONZ18. W grudniu 1985 r. przyjta zostaa rezolucja 40/5019. 31 padziernika 1986 r. przegosowano rezolucj 41/1620, zobowizujc Sekretarza Generalnego do ledzenia sytuacji na Saharze Zachodniej. ONZ i OJA wysay w 1987 r. wspln misj techniczn do pastw regionu w celu asystowania i przygotowania zawieszenia broni i referendum.

Druga faza denia referendalne (po 1991 roku) Wsppraca midzy ONZ i OJA doprowadzia 30 sierpnia 1988 r. do zaakceptowania przez Maroko i Polisario planu pod nazw Propozycja ukadu (rozstrzygnicia) Wydarzenie to poprzedzao zawieszenie broni, monitorowane przez ONZ. Dat referendum ustalono wstpnie na 1990 rok. Plan, zatwierdzony przez Rad Bezpieczestwa ONZ 27 czerwca 1990
15

Questions of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2074 (XX) adopted by the General Assembly during its twentieth session, http://daccess-ddsny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/218/35/IMG/NR021835.pdf?OpenElement. 16 Question of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2072 (XX) adopted by the General Assebly at its 1398 plenary meeting, 16 December 1965, http://www.wsahara.net/UN/ga/res2072.pdf 17 Questions of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2229 (XXI) adopted by the General Assembly during its twenty-first session, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/005/32/IMG/NR000532.pdf? OpenElement. 18 Questions of Ifni and Spanish Sahara, Resolution 2229 (XXI) adopted by the General Assembly at its 1500 plenary meeting, 20 December 1966, http://daccessdds.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/005 /32/IMG/NR000532.pdf. 19 Questions of Western Sahara, Resolution 40/50 adopted by the General Assembly during its fortieth session, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/477/57/IMG/NR047757.pdf?OpenElement 20 Questions of Western Sahara, Resolution 41/516 adopted by the General Assembly during its forty-first session, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/495/24/IMG/NR049524.pdf?OpenElement.

r. (rezolucja 65821), nie zosta zrealizowany m.in. przez problemy zwizane z ustalaniem listy uprawnionych do gosowania. Podkreli naley przy tym fakt, e propozycje uregulowania spornych kwestii przedstawiane przez negocjatorw ze strony ONZ byy niemal identyczne z projektowanymi przez Organizacj Jednoci Afrykaskiej. Nakreliy one szerokie ramy dla nadzorowanego przez spoeczno midzynarodow zawieszenia ognia i referendum pozwalajcego na wybr midzy suwerennoci a integracj z Marokiem 22. Na 44. posiedzeniu plenarnym 22 listopada 1990 r. doszo do uchwalenia rezolucji 45/2123. Odwoano si w niej do dowiadcze i wysikw mediacyjnych OJA. Potwierdzono prawo Saharyjczykw do samostanowienia i niepodlegoci. Od rezolucji 40/50 wczesny Sekretarz Generalny ONZ Javier Perez de Cuellar rozpocz seri wizyt majcych na celu pogodzenie zwanionych stron. Zarwno strona marokaska, udao si doprowadzi do negocjacji bezporednich. 6 wrzenia 1991 r., dziki mediacji ONZ, Maroko i Polisario podpisay rozejm, otwierajcy drog do politycznego rozwizania konfliktu. Bezporednio przed implementacj planu uregulowania sporu Maroko pogwacio zawieszenie ognia. Odmwio take czonkom MINURSO (Misji Narodw Zjednoczonych ds. Referendum na Saharze Zachodniej) prawa do swobodnego poruszania si po okupowanej przez siebie czci terytorium Sahary. Celem referendum miao by okrelenie, czy terytorium to ma sta si czci Maroka, czy te uzyska niepodlego. Pierwotnie przewidziano jego przeprowadzenie na stycze 1992 roku. Do tego jednak nie doszo. Lata 1992 1996 upyny pod znakiem rozpoczcia procesu identyfikacji osb uprawnionych do wzicia udziau w referendum. Nie podjto krokw w celu wcielenia w ycie pozostaych elementw planu, uznajc e jeeli nie uda si przezwyciy sporw w tym zakresie, nie bdzie moliwe ukoczenie kolejnych zada. Identyfikacj potencjalnych uczestnikw gosowania rozpoczto 28 sierpnia 1994 r. By to gruntowny i pracochonny proces, oparty na zaproponowanym w 1993 r. przez Sekretarza Generalnego ONZ kompromisie. Nie zosta on w caoci i bez zastrzee przyjty przez strony. z nich) grali kluczow rol poprzez zawiadczanie o Szejkowie (po jednym z kadej
21

jak i Polisario,

przekazyway mu swe stanowiska. On natomiast komunikowa je adwersarzom, poniewa nie

The situation concerning Western Sahara, Resolution 658 (1990)of 27 June 1990, adopted by the Security Council, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/RESOLUTION/GEN/NR0/575/08/IMG/NR057508.pdf?OpenElement . 22 Sam krl Hassan przyj rezolucj OJA brzmic dwuznacznie obietnic zgody na kontrolowane przez niezalenych obserwatorw referendum, ktre powinno uczyni zado zarwno zasadom, na ktrych opiera si OJA, jak i przekonaniom wadz Maroka co do susznoci ich praw. 23 Questions of Western Sahara, Resolution 45/21 adopted by the General Assembly at its 44 th plenary meeting, on 20 November 1990, A/RES/45/21 (1990), http://www.undemocracy.com/A-RES-45-21.pdf

przynalenoci poszczeglnych osb do wasnej grupy. Chccy zarejestrowa si musieli udowodni, e speniaj jedno z piciu kryteriw, by mc gosowa. Strona marokaska uznaa za zbyt restrykcyjn decyzj, i Saharyjczycy, ktrzy szukali schronienia i nie przebywali na terytorium na terytorium Maroka w trakcie hiszpaskiego panowania

Sahary Zachodniej w 1974 r., s zobowizani do tego, by podda si swoistej procedurze weryfikacji. Jej rezultat zaleaby take od opinii przedstawiciela strony saharyjskiej. Polisario uznawa natomiast hiszpaski cenzus roku 1974 za naturaln podstaw identyfikacji, a sam propozycj Sekretarza Generalnego za zbyt inkluzywn, poniewa dwa spord piciu kryteriw przynalenoci skonstruowane byy w taki sposb, e mogli je wypeni nawet nie-Saharyjczycy24. Z powodu wzajemnej nieufnoci midzy stronami, a take (do pewnego stopnia) nieufnoci stron wobec MINURSO, wszelkie dziaania zostay oparte na starannie przestrzeganej zasadzie wzajemnoci. Obydwie strony znajdoway powody, by opni lub wrcz zablokowa przygotowania do referendum. W momencie upywu terminu skadania wnioskw Maroko przedoyo ich 181.000 (w tym od 100.000 wnioskodawcw zamieszkaych na terytorium Maroka), natomiast Polisario 39.00025. Kolejne 10,000 wnioskw zebraa MINURSO w Mauretanii26. Polisario obawia si zdominowania referendum przez osoby zgoszone przez stron marokask. Przewidywa rwnie, e MINURSO zarejestruje wikszo z nich. Znalaz wic powody, by nie wystawi na czas swych przedstawicieli. (Byy jednak i problemy natury logistycznej, ktre mogy usprawiedliwi pewne opnienia.) zakwestionowa jednoczenie przejrzysto samego procesu i wpywa na czonkw Rady Bezpieczestwa ONZ. Stosowa obstrukcj, poddawa w wtpliwo integralno MINURSO. Maroko liczyo tymczasem, e ilo przedoonych wnioskw pomoe w rozstrzygniciu referendum na wasn korzy. Byo bardziej skonne do kontynuowania procesu i wsppracowao z MINURSO tak dugo, jak nie dostrzegao zagroenia dla swych interesw. W 1995 r. w proces przedreferendalny zaangaowaa si Rada Bezpieczestwa ONZ, co doprowadzio do polaryzacji stanowisk jej czonkw. Niektre z pastw czonkowskich Rady przyczyy si do Polisario w oskareniach pod adresem MINURSO i Sekretariatu o brak przejrzystoci w dziaaniu. Ju dwa lata wczeniej Stany Zjednoczone stworzyy Grup Przyjaci Sahary Zachodniej, ktra miaa wspiera Misj NZ w wykonywaniu jej zada. W dwa lata pniej udao si w tej grupie zachowa umiarkowane stanowisko, co wynikao
24

A. Theofilopoulou, The United Nations and Western Sahara. http://www.usip.org/pubs/specialreports/sr166_united_nations_sahara.html. 25 Ibidem. 26 Od Misji Narodw Zjednoczonych oczekiwano zidentyfikowania 233.000 osb.

never-ending

affair,

gwnie z jej skadu. Podczas gdy Francja i Hiszpania byy skonne opowiedzie si odpowiednio po stronie Maroka i POLISARIO, Wielka Brytania i Stany Zjednoczone wydaway si bardziej zdystansowane, bezstronne. W momencie, gdy do Grupy Przyjaci zaproszono kolejne pastwa, zamierzajc uczyni to grono bardziej reprezentatywnym dla skadu Rady Bezpieczestwa, delikatna rwnowaga ulega zachwianiu, czynic spr jeszcze trudniejszym do rozwizania27. W czerwcu 1995, w obliczu zahamowania przygotowa do referendum, Rada Bezpieczestwa ONZ wysaa specjaln misj, ktrej zadaniem byo zbadanie sytuacji na miejscu i pomoc w rozwizaniu cho czci problemw. Jej czonkowie doszli do wniosku, e MINURSO wykonuje swe funkcje rzetelnie. Sama misja, zamiast pomc, wywoaa w sposb niezamierzony negatywne konsekwencje. Podniosa stawk referendalnej gry, przypominajc stronom o trudnych decyzjach, jakie naleao podj, by proces przedreferendalny mg by kontynuowany. Reakcj byo zatrzymanie identyfikacji uprawnionych do gosowania, gwnie wskutek odmowy uczestniczenia w nim przez Polisario. W 1996 r. po raz pierwszy rozwaano nawet moliwo wycofania MINURSO. Od momentu rozpoczcia konsultacji w sprawie planu uregulowania sporu dyskutowana bya kwestia moliwoci podjcia bezporednich dwustronnych rokowa midzy stron marokask i Polisario. Postulat spotkania z przedstawicielami wadz marokaskich szczeglnie wyranie popieray wadze Algierii. Oficjalnie chodzio o omwienie dalszych krokw po przeprowadzeniu referendum, poniewa plan ich nie obejmowa. 15 grudnia 1995 r. Sekretarz Generalny ONZ Boutros Boutros-Ghali stwierdzi, e cho liczy na ukoczenie procesu rejestracji osb uprawnionych do gosowania, nie wierzy w moliwo przeprowadzenia referendum z powodu niemoliwych do pogodzenia stanowisk stron. Mia nadziej, e uda si doprowadzi midzy nimi do bezporednich rokowa. W swym raporcie ze stycznia 1996 r. da do zrozumienia, e byby gotw suy uatwieniu rozpoczcia takich rozmw28. Starania te okazay si bezowocne, gdy Polisario odmwio przyjcia warunku wstpnego, e w rozmowach nie bdzie wzmianki o niepodlegoci. W raporcie z maja 1996 roku Sekretarz Generalny zaproponowa zawieszenie procesu przedreferendalnego, wycofanie policji, zredukowanie militarnej obecnoci MINURSO. Przypomnia jednoczenie stronom, moliwe bdzie rozwaenie innych rodkw. e w przypadku nieosignicia postpu

27 28

A. Theofilopoulou, op. cit. Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara, S/1996/43, 19 January 1996, http://www.wsaraha.net/UN/sg/S199643.pdf.

Latem 1996 r. penicy obowizki Specjalnego Wysannika Eric Jensen przekona obie strony o koniecznoci zaaranowania spotkania. Pierwszym warunkiem postawionym przez Maroko bya absolutna poufno. Agenda bya otwarta, poza dwiema kwestiami integracj i niepodlegoci29. Odbyy si dwie tury rozmw w Genewie i Rabacie. Przedstawiciele Polisario chcieli, by wzi w nich udzia krl Maroka lub ksi i penicy obowizki Specjalnego Wysannika. Maroko zgodzio si na udzia ksicia, ale nie przedstawiciela ONZ. Liczna delegacja Polisario reprezentowaa szereg stanowisk, cznie z najtwardszymi. Z ramienia wadz marokaskich w rozmowach uczestniczy ksi i minister spraw wewntrznych. W trakcie drugiego spotkania Polisario podnis kwesti niepodlegoci Sahary Zachodniej. Przedstawiciele Maroka natychmiast powtrzyli swoje ultimatum do nastpnej tury rozmw miao doj pod warunkiem, e wicej o suwerennoci nie bdzie mowy. Polisario zada innego miejsca spotkania, obecnoci trzeciej delegacji i rezygnacji ze wszelkich warunkw wstpnych co do tematu dyskusji. Do trzeciego spotkania miao jednak nie doj. Nowy Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan, przystpi do przegldu wszystkich operacji Narodw Zjednoczonych. Sahara Zachodnia zdawaa si by jednym z tych terytoriw, na ktrych obecno misji wymagaa skrupulatnego rozliczenia, take ze wzgldu na zaangaowane rodki i wysiki. Jedynym realnym efektem pozostawao zawieszenie broni. Nowy Sekretarz Generalny zada w tej sytuacji przedstawienia prognozy dalszego rozwoju wypadkw i sugestii co do kolejnych krokw. Dokument zawiera cztery propozycje: pozostania przy aktualnym planie i podjcia kontynuowania jego implementacji; odejcia od planu i poszukania trzeciego rozwizania; poszukania trzeciego rozwizania przy jednoczesnym zachowaniu planu; nieangaowania si do momentu, kiedy sytuacja do tego dojrzeje30.

Niemal natychmiast skupiono si na drugiej z przedstawionych opcji. Zdecydowano, e wysoki stopniem wysannik Stanw Zjednoczonych byby najbardziej odpowiednim mediatorem, poniewa pastwo to nie opowiedziao si po adnej ze stron, a zatem budzio zaufanie obydwu. Sekretarz Generalny ONZ zaproponowa Sekretarza Stanu USA, Jamesa A. Bakera III, powoujc si na jego zdolnoci negocjacyjne i stanowczo w prowadzeniu rozmw. Postanowiono, e pierwszym krokiem J. Bakera winno by stwierdzenie, czy dotychczasowy plan moe zosta implementowany. Jeeli nie, mia rozway, czy poprawki
29 30

A. Theofilopoulou, op. cit. Ibidem.

10

mogyby uczyni go akceptowalnym dla stron. Jeli i to okazaoby si niemoliwe, mia zbada, czy istniej inne moliwoci pomocy w rozwizaniu sporu. Polisario wyraa zadowolenie z powoania J. Bakera, porwnujc jego misj na Saharze Zachodniej z t w Kuwejcie. Przyjcie nominacji przez Maroko byo raczej chodne, co wynikao z reputacji J. Bakera jako twardego negocjatora. Prezydent Algierii oceni ten wybr jako mdry31. J. Baker podj sw misj 23-28 kwietnia 1997 r. Przeprowadzi wwczas konsultacje ze stronami i pastwami ssiadujcymi, by oszacowa, czy byy one gotowe zawrze kompromis niezbdny dla znalezienia rozwizania. Mogo to zosta osignite jedynie poprzez bezporednie rozmowy. Podczas pierwszego spotkania ze stronami zesp kierowany przez J. Bakera ustali reguy dalszych rozmw. Sam wysannik wspomagany by przez Chestera A. Crockera, byego asystenta sekretarza stanu ds. Afryki i Johna R. Boltona, byego asystenta sekretarza stanu ds. organizacji midzynarodowych. Zgodzono si , e rozmowy bd odbywa si na gruncie prywatnym, e nie przeistocz si w konferencj midzynarodow i bd trwa, dopki w odczuciu wysannika nie zostanie osignity postp. J. Baker i jego wsppracownicy mieli wysuwa kompromisowe propozycje. Nie leao jednak w ich mocy narzucenie jakiegokolwiek rozwizania albo zawetowanie porozumienia osignitego przez strony. adna kwestia nie miaa zosta uznana za rozstrzygnit, jak dugo nie zostay uzgodnione wszelkie wtki poboczne, wynikajce z niej. Algieria i Mauretania nie miay uczestniczy w rozmowach jako obserwatorzy. Ich udzia w rokowaniach przewidziano jedynie w sprawach bezporednio ich dotyczcych. Do procesu rejestracji osb uprawnionych do gosowania w referendum powrcono 3 grudnia 1997 roku. Ju w pierwszych dniach stao si oczywistym, e Komisja Identyfikacyjna bdzie miaa do czynienia z zalewem wnioskw ze strony czonkw plemion, ktrym wadze Maroka chciay jak najbardziej uatwi zarejestrowanie si. Dowodem mg by fakt, e strona marokaska zapewniaa wnioskodawcom transport, dziki czemu mogli dotrze do punktw identyfikacyjnych. Doszo tym samym do pogwacenia porozumienia z Houston32, cho trudno byo z ca pewnoci udowodni, e poszczeglne osoby byy sponsorowane przez Maroko.
31 32

J. Baker i Sekretariat konsultowali si w kwestii

Ibidem. Porozumienie to byo rezultatem negocjacji midzy Frontem Polisario a Marokiem. Miao doprowadzi do organizacji referendum w sprawie samostanowienia ludnoci Sahary Zachodniej. Rozwaana bya opcja niepodlegoci i integracji z Marokiem. Rozmowy toczyy si w Houston pod auspicjami Jamesa Bakera, na podstawie Planu Uregulowania z 1991 r. miay doprowadzi do rozpisania referendum w 1998 roku. Nie doszo do tego, a samo porozumienie stao si zaczynem niewielkich rezultatw. Od roku 2000 dyskutowano nad Planem Bakera.

11

identyfikacji wnioskodawcw rezydujcych

w Maroku. Niektrzy czonkowie

Sekretariatu okrelili to zagadnienie jako logistyczn / praktyczn kwesti o czysto technicznej naturze, ignorujc jednoczenie polityczne implikacje. Ten sam zesp uznawa za nieodzowne wypracowanie specyficznych metod i konkretnego planu identyfikacji kontestowanych przez stron saharyjsk wnioskodawcw, wprowadzenie procedury odwoawczej . Wadze marokaskie przyjy postaw legalistyczn, oskarajc jednoczenie MINURSO o uleganie uprzedzeniom i rozptanie prasowej kampanii oszczerstw. Zajcie twardego stanowiska wobec w onie ONZ stawao si coraz trudniejsze, a stanowcze kroki rzadko byy rozwaane zarwno przez Rad Bezpieczestwa, jak i Sekretariat. Powodem byo podleganie operacji w Saharze Zachodniej Rozdziaowi VI Karty NZ, co rodzio konieczno wyraenia na ni zgody przez strony. Polisario podjo wspprac wiedzc, e niczego nie ryzykuje. sprawiania wraenia, e to czyni. Maroko blokowao tymczasem cay proces bez ONZ proponowaa techniczne rozwizania,
33

a take

lecz nie bya zdolna do wypenienia politycznej przepaci midzy stronami. Latem 1998 r. J. Baker uda si w tajn podr do Maroka. Celem byo ustalenie, czy krl Hassan II nadal uwaa, e referendum przeprowadzone zgodnie z wczeniejszym planem jest najlepszym sposobem legitymizacji marokaskiej obecnoci na Saharze Zachodniej. Zasugerowa jednoczenie, e nadszed czas, by rozway inne rozwizania. Krl obieca, e spraw przemyli, cho ostatecznie podj decyzj o kontynuacji rozpocztego procesu. ONZ przedstawia wwczas stronom pakiet rozwiza, obejmujcy proces rejestracji osb uprawnionych do gosowania, procedur odwoawcz, repatriacj uchodcw i status terytorium w okresie przejciowym. J. Baker naciska, by ONZ pozostawaa stanowcza i nie dopucia do zamania postanowie zawartych w pakiecie przez Maroko, czy (tym bardziej) prb renegocjacji przedstawionej propozycji34. W tym czasie przedstawiciele Polisario nabrali przekonania, e bieg wypadkw jest dla nich korzystny. Poinformowali ONZ, e akceptuj w caoci przedstawione propozycje. Strona marokaska zgosia zastrzeenia i nadal liczya na moliwo podjcia negocjacji. Po upywie szeciu miesicy od zaprezentowania owego pakietu, wadze marokaskie nadal nie zaakceptoway go, grajc na zwok i testujc, na ile s w stanie skoni ONZ do zmienienia regu odnoszcych si do rejestracji i procedury odwoawczej. POLISARIO czyni tymczasem wysiki, by osabi wymow protokou dotyczcego repatriacji uchodcw. Sprawia wraenie, i chce da
33 34

A. Theofilopoulou, op. cit. Ibidem.

12

uchodcom wicej moliwoci

powrotu, a w rzeczywistoci uywa caej akcji do i na propozycje ONZ, ustpstwa godzc si

partykularnych politycznych celw. Nawet jeli wydawao si, przedstawiciele Polisario czyni

nie otrzymywali niczego. Listy wyraajce akceptacj dla poszczeglnych protokow dotary do siedziby ONZ w poowie maja 1999 roku. Polisario zgosio wwczas wtpliwo co do moliwoci wcielenia ich w ycie przez MINURSO bez wywierania nacisku przez Maroko. List wystosowany przez stron marokask zawiera natomiast tyle zastrzee, e trudno byo okreli, ktr dokadnie cz pakietu zaakceptowano. Maroko dyo przede wszystkim do jak najszybszego uruchomienia procedur odwoawczych, ktre miay obj tysice niezarejestrowanych osb. Raport z lutego 2000 roku wskazywa, e do momentu zamknicia procesu identyfikacji przed Komisj pojawio si 198.469 osb. 86.386 osb uznano za uprawnione do gosowania35. Raport stwierdza take, i proponowanie technicznych rozwiza moe owocowa dalszymi trudnociami, ktrych przezwycienie bdzie wymagao kolejnej rundy negocjacji. Sekretarz Generalny po raz kolejny zwrci si do swego osobistego wysannika, by ten skonsultowa si ze stronami i zbada, czy istnieje moliwo osignicia szybkiego i trwaego rozwizania nieporozumie. Stronnicy Polisario w Radzie Bezpieczestwa ONZ usiowali zablokowa kady krok w kierunku politycznego rozwizania kryzysu. Pozostali czonkowie Rady, z powodu niezrozumienia zoonoci sytuacji lub z innych, czysto subiektywnych przyczyn, rwnie nie uatwiali osobistemu wysannikowi jego zadania. Obydwie strony byy niezadowolone z efektw dziaa ONZ. Zwolennicy Polisario, przekonani, e s w stanie zwyciy w referendum, oskarali j o odchodzenie od wczeniejszych ustale. Niektrzy z przedstawicieli POLISARIO mwili otwarcie, e nie s zainteresowani dalsz autonomi i chcieli, by osobisty wysannik doprowadzi do implementacji planu uregulowania sporu. Sekretariat zosta poinformowany, e Polisario zwrci si do Belgii, Hiszpanii i Woch z prob o mediacj. Odpowied w kadym z przypadkw bya negatywna. Maroko tymczasem zapowiedziao, Izb Apelacyjn. Trzecia faza plany Bakera (2000-2004) e oczekuje przesuchania wszystkich niezarejestrowanych przed

35

Ibidem.

13

Wizyta J. Bakera w dniach 8-11 kwietnia 2000 r. nie przyniosa efektw. Osobisty wysannik wypunktowa najwaniejsze rnice w zdaniach prezentowanych przez strony i zaprosi je do przedstawienia wasnych rozwiza. Nie przyczynio si to jednak do zblienia stanowisk, mimo deklarowanej chci wsppracy z ONZ. Przeom nastpi dopiero na spotkaniu w Berlinie 28 wrzenia 2000 r. Szef delegacji marokaskiej owiadczy wwczas, i Maroko jest gotowe rozpocz szczery i uczciwy dialog w celu znalezienia trwaego rozwizania kwestii saharyjskiej, ktre winno wszak respektowa integralno terytorialn i suwerenno Maroka, a take zasady demokracji i decentralizacji36. Sekretariat Generalny zosta poinformowany o zamiarze Maroka, by zaproponowa przekazanie wadzy na Saharze Zachodniej. Do maja 2001 roku J. Baker nie otrzyma jednak dokumentu, ktry miaby wiadczy o przekazaniu w sposb wystarczajcy wadzy Saharyjczykom. Przygotowa wic Ukad Ramowy w sprawie statusu Sahary Zachodniej. Krl Maroka zaakceptowa tekst dokumentu. J. Baker wyruszy zaraz po tym fakcie do Algierii, by zaprezentowa sw propozycj wadzom algierskim i Polisario. Sekretarz Generalny Polisario nie chcia jednak dyskutowa nad dokumentem, ktry nie zawiera opcji niepodlegoci. Przedstawiony Ukad Ramowy zawiera propozycj picioletniej autonomii Sahary Zachodniej, a take wycznoci kompetencji w zakresie lokalnej administracji rzdowej, lokalnego budetu i systemu podatkowego, egzekwowania prawa, bezpieczestwa wewntrznego, kultury, edukacji, handlu, transportu, rolnictwa, wydobycia z naturalnych, rybowstwa, przemysu, polityki ochrony rodowiska, mieszkalnictwa i rozwoju miast, zaopatrzenia w biec wod i energi elektryczn, drg i infrastruktury37. Rzd Maroka posiadaby natomiast uprawnienia w zakresie stosunkw zewntrznych; bezpieczestwa narodowego i obronnoci; kwestii zwizanych terytorialnej. Flaga, waluta, ca, system pocztowy z produkcj, sprzeda, i telekomunikacyjny posiadaniem, wykorzystaniem broni i materiaw wybuchowych; zachowaniem integralnoci miay by takie same w Maroku i na terytorium Sahary Zachodniej. Ludno zamieszkujca ten obszar miaa wykonywa wadz poprzez egzekutyw wybran przez osoby znajdujce si na prowizorycznych listach wyborcw sporzdzonych przez ONZ, a take zgromadzenie wybrane przez tych, ktrzy figurowali na licie repatriacyjnej sporzdzonej przez Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodcw lub przebywali w sposb cigy na terytorium Sahary Zachodniej od 31 padziernika 1998 roku. Ukad Ramowy nie okrela statusu Sahary
36 37

Ibidem. Ibidem.

14

Zachodniej. Referendum w tej kwestii miao odby si po piciu latach. Przedstawiciele Algierii wystosowali memorandum w wysokim stopniu krytyczne wobec dokumentu, wskazujc, i: Ukad przygotowuje grunt pod ewentualn integracj Sahary Zachodniej z Marokiem; jest sprzeczny z zasad samostanowienia; J. Baker nie postpowa zgodnie z powierzonym sobie mandatem, ktry zakada prac

nad implementacj planu uregulowania kryzysu38. J. Baker poinformowa o zaproponowanym przez siebie Ukadzie Rad Bezpieczestwa. Przyznajc, e dokument nie jest doskonay, podkreli jednoczenie, e nie zamyka on drogi do samostanowienia, ale przewiduje moliwo uzyskania niepodlegoci po okresie przejciowym. Przypomnia, e jego zadnim byo znalezienie sprawiedliwego i trwaego rozwizania kryzysu. Rezolucja przyjta przez Rad zachcaa strony do dalszych dyskusji nad Ukadem Ramowym, przy czym zakadano moliwo zgaszania nowych propozycji i poprawek, ktre miayby doprowadzi do oboplnie akceptowanego porozumienia. Przedstawiciele Algierii, Maroka, Mauretanii i Polisario zostali zaproszeni do przysania delegacji na spotkanie z Bakerem w Pinedale w stanie Wyoming, w dniach 27-29 sierpnia 2001 roku. Algierczycy, pozostajc przy oglnych stwierdzeniach, obiecywali dosanie szczegowych opinii w pniejszym terminie. POLISARIO take niechtnie rozmawia o konkretach, mimo wysikw podejmowanych przez J. Bakera. Jego przedstawiciele powtarzali, e pena implementacja Ukadu mogaby doprowadzi do integracji Sahary Zachodniej z Marokiem. Obiecali jednoczenie bardziej szczegowy komentarz po konsultacji z przywdcami. Przedstawiciele Mauretanii zapewnili natomiast o swym poparciu dla kadego rozwizania, ktre sprzyjaoby pokojowi i stabilnoci w regionie. POLISARIO kategorycznie odrzuci proponowany ukad. Tymczasem prezydent Algierii, Bouteflika, zoy wizyt w Instytucie Bakera i poinformowa, e zarwno Algieria, jak i Polisario, s gotowe rozmawia na temat podziau terytorium. Krl Maroka takiego podziau nawet nie rozwaa. W kolejnym adresowanym do Rady Bezpieczestwa ONZ raporcie stwierdzono, e poniewa szybkie, trwae, uzgodnione oboplnie rozstrzygnicie sporu nie jest moliwe do osignicia, proponuje si cztery drogi jego rozwizania: implementacj planu uregulowania;

38

Ibidem.

15

przemylenie Ukadu Ramowego, przy jednoczesnym wziciu pod uwag zastrzee zbadanie moliwoci podziau terytorium; zakoczenie MINURSO i przyznanie, e przez 11 lat ONZ nie bya zdolna do znalezienia Wadze Maroka nie opowiedziay si za adn z opcji, cho, pod presj, byoby

czynionych przez strony; -

rozwizania sporu39. skonne rozway ponownie implementacj Ukadu Ramowego. Polisario liczy na moliwo przeforsowania pierwszej opcji, cho zaakceptowaby take podzia terytorium. Zdecydowanie odrzuca natomiast moliwo powrotu do dyskusji nad Ukadem ramowym. Algieria optowaa na rzecz podziau terytorium Sahary Zachodniej, widzc w tym rozwizaniu element kompromisu. Wszyscy zgadzali si co do jednego dziaalno MINURSO winna by kontynuowana. W lipcu 2002 roku Rada Bezpieczestwa przyja rezolucj 142940, w ktrej zaprosia J. Bakera do dalszych prac nad politycznym rozwizaniem i wyrazia gotowo do zaakceptowania kadego stanowiska zgodnego z zasad samostanowienia41. J. Baker podj si przygotowania nowego dokumentu przy wsppracy z ekspertem konstytucjonalist i Sekretariatem. Drugi plan zosta przedstawiony w styczniu 2003 roku. Nosi on tytu Plan Organizacji Narodw Zjednoczonych dla samookrelenia ludnoci Sahary Zachodniej. J. Baker nie ywi zudze, e adna ze stron nie bdzie w peni usatysfakcjonowana. Jego zamierzeniem byo jednak przedstawienie propozycji, ktrej nikt rozsdny by nie odrzuci. Gwnym wyzwaniem stao si stworzenie obu stronom rwnych szans wygrania referendum w sprawie samostanowienia po przejciowym okresie autonomii. Stwierdzono, i celem planu jest osignicie politycznego rozwizania konfliktu, zwanego trzeci drog42. Termin referendum okrelono jako nie wczeniejszy ni cztery miesice i nie pniejszy ni pi lat od wejcia proceduralne zwizane w ycie planu. Omawia on take kwestie techniczne i z przeprowadzeniem referendum. Doczono do

niego szczegow map, co miao zapobiec dalszym roszczeniom. Referendalne pytanie miao zawiera trzy opcje odpowiedzi: niepodlego, autonomi i integracj z Marokiem. Wynik mia by wicy w wypadku, gdyby za jedn z opcji opowiedziao si powyej 50%
39

Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara, S/2002/178/ 19 February 2002, http://www.globalpolicy.org/security/issues/wsahara/2002/0219report.pdf 40 The situation concerning Western Sahara, Resolution 1429 (2002) Adopted by the Security Council at its 4594th meeting, on 30 July 2002, http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N02/502/44/PDF/N0250244.pdf? OpenElement. 41 Resolution 1429 (2002) adopted by the Security Council at its 4594 th meeting, on 30 July 2002, S/RES/1429 (2002), http://wsahara.net/UN/sc/20021429.pdf. 42 F. Aggad, op.cit.

16

uprawnionych. Plan zawiera propozycj, powyej 18 roku ycia, ktre: -

by prawo do gosowania miay osoby

zostay zakwalifikowane przez Komisj Identyfikacyjn Misji Narodw Zjednoczonych figuruj na licie repatriacyjnej sporzdzonej przez Wysokiego Komisarza ONZ ds. przebywali stale na terytorium Sahary Zachodniej od 30 grudnia 1999 roku43.

ds. Referendum na Saharze Zachodniej; Uchodcw 31 padziernika 2000 r.; Plan zawiera rwnie rekomendacje dotyczce powoania rzdu tymczasowego. Stosunki zewntrzne Sahary Zachodniej miay by prowadzone przez Maroko w konsultacji z Wadz Zachodniej Sahary. Maroko miao take by odpowiedzialne za bezpieczestwo i obron, za wszelkie kwestie zwizane z produkcj, wasnoci i uyciem broni i materiaw wybuchowych, za zachowanie integralnoci terytorialnej Sahary Zachodniej i zapobieganie prbom secesji. Podstawowym problem byo w tym miejscu zdefiniowanie secesjonizmu. Czy wczy w ten nurt Polisario? Wadze Maroka tak czynio. Co wicej, opinia Komitetu Prawnego ONZ z 29 stycznia 2002 r. zawieraa stwierdzenie, i sprawy Sahary Zachodniej nie mog by prowadzone przez Maroko. Wadze Maroka zaakceptoway nowy plan, cho obiecay wnikliwe jego przestudiowanie. Ich reakcja nacechowana bya przekonaniem co do posiadania tytuu do wadania Sahar Zachodni. Ilekro odwoyway si do tego terytorium, okrelali je mianem poudniowych prowincji pastwa. Podkrelay potrzeb znalezienia politycznego rozwizania, negujc jednoczenie wasn odpowiedzialno za niepowodzenie implementacji Planu Uregulowania. Ich zaniepokojenie wywoywa fakt, e jedn z referendalnych opcji Algierczycy udzielili J. Bakerowi rozwanej i gruntownej po wysuchaniu wysannika zada mu szereg pozostawaa niepodlego.

odpowiedzi. Prezydent Bouteflika

szczegowych pyta. Oficjalne stanowisko wobec Planu byo raczej przychylne. Algierczycy wskazywali na jego pozytywne aspekty, cho wysuwali take propozycje uzupenie i zmian, ktre miayby uatwi implementacj. Wskazywano na niemono wcielenia w ycie poprzednich porozumie, wynikajc z ich niejednoznacznoci lub braku woli jednej ze stron. Strategia Algierii opieraa si na doprowadzeniu do jak najwikszego zaangaowania ONZ w sam proces implementacji dokumentu. Silna obecno ONZ moga bowiem doprowadzi do peniejszego wywizywania si przez Maroko z naoonych na nie obowizkw. Przedstawiciele Polisario traktowali tymczasem Plan Organizacji Narodw

43

A. Theofilopoulou, op. cit.

17

Zjednoczonych

dla

samookrelenia

ludnoci

Sahary

Zachodniej

z podejrzliwoci i nadal odwoywali si do wczeniejszych ustale. W swej nazwanej now propozycj odpowiedzi jasno okrelili, e rezultatem caego procesu winno by samostanowienie ludnoci Zachodniej Sahary, a cel ten winien by osignity jak najszybciej44. POLISARIO nie kry niezadowolenia z postanowie planu, ale zaangaowa si w dialog wasne. Plan pokojowy i stanowiska stron zostay przedoone Radzie Bezpieczestwa ONZ. J. Baker ostrzeg jej czonkw, e cho s oni dalecy od narzucania jakichkolwiek rozwiza, wanie tego bdzie od nich tym razem oczekiwa. Dalsze bilateralne spotkani ze stronami nie przyniosyby adnego efektu. Rnice w stanowiskach byy tak due, i kolejne prby negocjacji przeduyyby jedynie status quo. J. Baker stwierdzi, e bez stanowczego i pozytywnego gosu Rady Bezpieczestwa nie bdzie postpu w rozwizaniu sporu. Najwaniejszym zadaniem pozostawao danie ludnoci saharyjskiej prawa do samookrelenia, a obu stronom moliwoci rozstrzygnicia gosowania na sw korzy. Okres od maja do lipca 2003 roku upyn na przygotowaniach do ogoszenia rezolucji, ktra miaa wyraa stanowisko Rady Bezpieczestwa wobec planu. Wadze Maroka lobboway przeciwko takiemu dokumentowi, nalegajc jednoczenie, by J. Baker zorganizowa spotkania Wskazywao na dwa gwne problemy ze stronami sporu w celu przedyskutowania planu. w zaakceptowaniu samego planu: opcj z J. Bakerem. Stawia pytania, zgasza zastrzeenia i komentarze, kwestionowa konkretne postanowienia. Czeka na stanowisko Maroka, nim sam okreli

niepodlegoci w ramach referendum i odmow wszczcia przez Bakera negocjacji przed uzyskaniem odpowiedzi stron45. Maroko nie byo rwnie do koca przekonane co do trzeciej referendalnej opcji trwaej autonomii, sugerujc, e mogoby to podzieli tych, ktrzy pierwotnie skonni byli zagosowa za integracj z Marokiem. 6 lipca 2003 roku Polisario poinformowa ONZ, e akceptuje plan pokojowy46. Wadze marokaskie byy t decyzj zaskoczone, poniewa wczeniej ywiy przekonanie, e stanowisko Frontu bdzie negatywne. Rada Bezpieczestwa znw staa si aren podziaw. Bugaria, Francja, Gwinea i Kamerun, ktre popieray Maroko, otwarcie mwiy o koniecznoci negocjacji. Chile, Hiszpania, Niemcy, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania popieray stanowisko Bakera, natomiast postawa Angoli, Chin, Meksyku, Pakistan i Rosji

44 45

Ibidem. Ibidem. 46 Mogo do tego doj w wyniku zawartego z Algieri porozumienia, by nie by pierwszym, ktry odrzuci.

18

bya raczej obojtna. Przedstawiciele Stanw Zjednoczonych podejmowali w tym okresie szereg dziaa majcych zapewni implementacj planu. Ostatecznie 30 lipca 2003 r. wadze Maroka odrzuciy plan, argumentujc, i jest on sprzeczny z jego fundamentalnymi interesami narodowymi i nie bdzie suy zapewnieniu bezpieczestwa i pokoju w regionie. Oficjalne stanowisko, zaprezentowane przez szefa rady bezpieczestwa, otworzyo konsultacje w ramach rady, dotyczce projektu rozwizania kwestii saharyjskiej. Podkrelono w nim fakt, i nie jest moliwe zaakceptowanie dokumentu, ktry nie by omawiany ani z J. Bakerem, ani z pozostaymi stronami. 31 lipca 2003 r. Rada Bezpieczestwa ONZ przyja jednomylnie rezolucj 1495, wspierajc plan pokojowy i wzywajc strony do wsppracy z ONZ dla jego wcielenia w ycie. Mandat MINURSO zosta przeduony do 31 padziernika. 11 sierpnia Kofi Annan powoa peruwiaskiego dyplomat Alvaro de Soto na stanowisko specjalnego wysannika. Zastpi on Amerykanina Williama Swinga. W grudniu 2003 r. strona marokaska przedstawia wasny projekt, zakadajcy autonomi, ktry mia zapewni ludnoci saharyjskiej moliwo kierowania wasnymi sprawami w sposb wolny, demokratyczny, w peni respektujcy suwerenno Krlestwa Maroka, jego integralno terytorialn i narodow jedno. Bya to zatem propozycja utworzenia Saharyjskiego Obszaru Autonomicznego, nie przewidujca istotnej roli ONZ w okresie przygotowa do wcielenia w ycie. Projekt ten nie zawiera adnego odniesienia do samookrelenia. Powierza ca sfer bezpieczestwa, porzdku publicznego egzekwowania prawa w rkach wadz marokaskich. Zakazywa take podejmowania prb secesji. J. Baker i jego wsppracownicy prbowali skoni Maroko do zmodyfikowania tej propozycji i uczynienia jej tym samym otwart do dalszej dyskusji. Stanowisko byo jednak twarde jedynym akceptowalnym rozwizaniem jest autonomia. Do koca 2003 roku wysiki J. Bakera przyniosy minimalne rezultaty. Rnica midzy referendum proponowanym dwukrotnie przez niego, a tym zarzuconym w 2000 roku polegaa na uwzgldnieniu przez J. Bakera moliwoci udziau w referendum w sprawie statusu Sahary Zachodniej nie tylko rodowitych Saharyjczykw, ale i marokaskich osadnikw na tym terytorium47. 30 stycznia 2004 r. Rada Bezpieczestwa przyja rezolucj 1523, przeduajc mandat MINURSO do 30 kwietnia48. W kwietniu natomiast wadze Maroka odrzucio plan. Sekretarza Generalnego ONZ i J. Bakera postawiono po raz kolejny przed alternatyw albo
47 48

The situation concerning Western Sahara, Resolution 1523 (2004) Adopted by the Security Council at its 4905th meeting, on 30 January 2004, http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/225/55/PDF/N0422555.pdf? OpenElement.

19

mogli oni uzna sw porak i zakoczy misj, albo raz jeszcze sprbowa doprowadzi do porozumienia. Kofi Annan zasugerowa wwczas w swym raporcie przeduenie mandatu MINURSO i podjcie kolejnej prby znalezienia wyjcia. 27 kwietnia 2004 r. ukaza si komunikat ministerstwa spraw zagranicznych Maroka, w ktrym potwierdzono ch negocjacji nad trwa i wiarygodn autonomi, ktra miaaby lee w interesie mieszkacw Sahary Zachodniej. Dwa dni pniej Rada Bezpieczestwa ONZ przegosowaa rezolucj 154149, w ktrej zagodzia nieco swoje stanowisko wobec Planu Organizacji Narodw Zjednoczonych dla samookrelenia ludnoci Sahary Zachodniej. By on wprawdzie nadal popierany, ale Rada wezwaa strony i pastwa ssiadujce do wsppracy czerwca 2004 r. J. Baker zrezygnowa z Sekretariatem i osobistym wysannikiem Sekretarza z funkcji osobistego wysannika Sekretarza co byo w jego mocy, by Generalnego ONZ w celu znalezienia akceptowalnego dla stron politycznego rozwizania50. 1 Generalnego ONZ, uznajc, e uczyni wszystko,

doprowadzi do porozumienia. Przedstawiciele POLISARIO przyjli t decyzj ze smutkiem, w przekonaniu, e ustpuje osoba wiarygodna i zdolna do znalezienia rozwizania. Wadze marokaskie nie kryy natomiast swego zadowolenia decyzji, ktr minister spraw zagranicznych okreli mianem triumfu dyplomacji marokaskiej. Niemniej, 12 czerwca ministerstwo spraw zagranicznych i wsppracy ogosio komunikat, w ktrym stwierdzono m.in., i Krlestwo Maroka z alem przyjo wiadomo o dymisji Jamesa Bakera ze stanowiska osobistego wysannika Sekretarza Generalnego ONZ i przypominano jego szczere i godne pochway wysiki na rzecz znalezienia rozwizania kwestii Sahary Marokaskiej. Sam Kofi Annan ogosi oficjalnie dymisj J. Bakera 18 czerwca 2004 roku. Kiedy Specjalny Wysannik Sekretarza Generalnego ONZ, Alvaro de Soto, sondowa we wrzeniu 2004 roku gotowo do rozmw poszczeglnych stron, wadze algierskie oraz Polisario sta na stanowisku, e nie ma o czym dyskutowa, dopki wadze Maroka nie zgodz si na implementacj planu pokojowego. Strona marokaska wyrazia natomiast wol wynegocjowania ostatecznego porozumienia w sprawie autonomii Sahary Zachodniej, z poszanowaniem integralnoci terytorialnej Maroka. Innymi sowy, nadal wykluczaa moliwo takiego rozwizania, ktre mogoby prowadzi do niepodlegoci tego terytorium51.
49

The situation concerning Western Sahara, Resolution 1541 (2004) Adopted by the Security Council at its 4957th meeting, on 29 April 2004, http://daccess-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N04/330/61/PDF/N0433061.pdf? OpenElement. 50 A. Theofilopoulou, op. cit. 51 Western Sahara: Out of the Impasse, Crisis Group Middle East/North Africa Report N66, 11 June 2007, p. 4.

20

28 padziernika 2004 r. Rada Bezpieczestwa ONZ przyja jednogonie rezolucj 157052, na mocy ktrej mandat MINURSO zosta przeduony do 30 kwietnia 2005 r. RB raz jeszcze wezwaa strony sporu i pastwa regionu do penej wsppracy z ONZ w celu wyjcia z impasu i znalezienia kompromisowego rozwizania53. 10 grudnia 2004 r. nie udao si przegosowa w Zgromadzeniu Oglnym ONZ zgoszonego przez Algieri projektu rezolucji dotyczcej Sahary. Pado 49 gosw za, podczas gdy 101 pastw wstrzymao si od gosu. Maroko apelowao o wstrzymanie si przed przegosowaniem tekstu, ktry nie zapewnia politycznego rozwizania kwestii Sahary Marokaskiej.

Epilog (po roku 2004) 28 stycznia 2005 r. Sekretarz Generalny ONZ wskaza w swym raporcie okresowym dotyczcym implementacji rezolucji 1570 z 28 padziernika 2004 r. na trwajcy impas i zaoferowa stronom sw mediacj w negocjacjach majcych na celu znalezienie ostatecznego, akceptowalnego dla stron rozwizania sporu. 26 lipca Holender, Peter Van Walsum, zosta mianowany osobistym wysannikiem Sekretarza Generalnego ONZ na Saharze Zachodniej. Jednoczenie Woch Francesco Bastagli, dowiadczony funkcjonariusz ONZ, obj stanowisko wczeniej sprawowane przez A. de Soto54. 8 wrzenia 2005 r. Sekretarz Generalny ONZ mianowa Duczyka Kurta Mosgaarda na stanowisko dowdcy MINURSO. Przej on penienie tej funkcji jako genera brygady 12 wrzenia. 11 padziernika zosta przyjty przez Zgromadzenie Oglne ONZ, drog konsensu, projekt rezolucji w sprawie Sahary Marokaskiej, w ktrym podkrelono brak zgody miedzy stronami co do planu pokojowego i konieczno przedsiwzicia dalszych wysikw na rzecz znalezienia politycznego rozwizania kryzysu. 16 padziernika Maroko zwrcio uwag ONZ na naruszenie przez Polisario strefy buforowej. Dwa dni pniej Sekretarz Generalny ONZ, Kofi Annan, zaproponowa przeduenie mandatu MINURSO do 30 kwietnia 2006 roku. W tym samym miesicu P. van Walsum odby pierwsz podr do regionu, odwiedzajc Rabat, Tindouf, Algier i Nawakszut. Podsumowa wwczas stanowiska stron jako niemal nie do pogodzenia55.
52

Resolution 1570 (2004) Adopted by the Security Council at its 5068 th meeting, on 28 october 2004, S/RES/1570 (2004), http://wsahara.net/UN/sc/unscres1570.pdf. 53 A. Theofilopoulou, op. cit. 54 Western Sahara: Out of the Impasse, op. cit., s. 4. 55 Ibidem. Patrz take: Crisis Group interview, New York, 8 December 2005.

21

Pod koniec marca 2006 r. krl Maroka Mohammed VI wykluczy moliwo uzyskania niepodlegoci przez Sahar Zachodni, przedstawiajc jednoczenie plan szerokiej autonomii dla regionu. Saharyjczycy mogliby sami wybiera wadze, pozostawiajc w gestii Maroka jedynie polityk obronnoci, zagraniczn, pienin i w dziedzinie sdownictwa. Mohammed VI powoa Rad Konsultacyjn, do ktrej zaprosi starszyzn plemion saharyjskich. Przewodniczcym uczyni przedstawiciela plemienia Rgujbatw, z ktrego wywodzia si wikszo przywdcw Polisario. Rada Bezpieczestwa ONZ przeduya 30 padziernika 2006 r. (na mocy rezolucji 172056) o p roku mandat MINURSO, ktry mia wygasn 31 padziernika 2006 roku. W tekcie rezolucji podkrelono wol udzielenia stronom pomocy w znalezieniu pokojowego rozwizania, ktre umoliwi samookrelenie Sahary Zachodniej. wczesny Sekretarz Generalny, Kofi Annan, stwierdzi, i MINURSO jest niezbdna, by nadzorowa zawieszenie broni i wezwa Maroko oraz POLISARIO do kontynuowania negocjacji. W Radzie Bezpieczestwa pojawia si jednoczenie tendencja do tego, by do owego politycznego rozstrzygnicia doprowadzi jak najszybciej, jeszcze przed 30 kwietnia 2007 r. 3 listopada 2006 r. przebywajcy na konferencji w hiszpaskim miecie Vittoria na 32 edycji Europejskiej Konferencji Koordynacji i Wsparcia dla Narodu Saharyjskiego (ang. European Coordinating Conference of Support to the Saharawi People EUCOCO), prezydent SARD i przewodniczcy POLISARIO, Mohamed Abdelaziz, wyrazi zadowolenie z decyzji Rady Bezpieczestwa i okreli rezolucj jako pozytywn w kwestiach dotyczcych dekolonizacji Sahary Zachodniej i organizacji referendum w celu samookrelenia si mieszkacw tego regionu. Wyrazi przy tym ubolewanie z powodu ustpliwoci RB wobec dziaa sojusznikw Maroka, zwaszcza Francji. Owiadczy : Bdziemy wsppracowa z ONZ dopki bdzie ona dy do organizacji referendum majcego na celu samookrelenie si mieszkacw Sahary Zachodniej57. W przypadku niepowodzenia dziaa dyplomatycznych, zbrojnego. 6 listopada 2006 r. Mohammed VI ostrzeg, e niepodlega Sahara Zachodnia staaby si przystani bandytw i terrorystw. Owiadczy, e po konsultacjach z Saharyjczykami zostanie przedstawiony plan autonomii. Oznajmi take, i taka postawa Maroka jest wyrazem denia do jednoci arabskiego Maghrebu i chci uchronienia tego terytorium od bakanizacji, nie wykluczy powrotu do rozwizania

56

Resolution 1720 (2006) Adopted by the Security Council at its 5560 th meeting, on 31th October 2006, S/RES/1720 (2006), http://wsahara.net/UN/sc/unscres1720.pdf. 57 W. Weker, ONZ przeduy o p roku mandat MINURSO, http://www.psz.pl/content/view/3422/.

22

od

destabilizacji.

Kwestia

saharyjska

nadal

stanowi

wyzwanie

dla

spoecznoci

midzynarodowej, w szczeglnoci dla ONZ i UA. Przez przyjcie 30 kwietnia 2007 r. rezolucji 175458, ktra wezwaa strony do podjcia w dobrej wierze negocjacji pod auspicjami Sekretarza Generalnego ONZ, Rada Bezpieczestwa udowodnia, e nie jest skonna uzna suwerennoci Maroka nad Sahar Zachodni, cho propozycj marokask uznano za wiarygodn i rozsdn. W grudniu 2007 roku przedstawiciele Polisario owiadczyli, e zostali wczeni w pokojowe rozwizanie ostatniego postkolonialnego konfliktu, cho nie wykluczyli moliwoci powrotu do rozwizania zbrojnego. Podczas jego kongresu zostay przedstawione dwie podstawowe opcje kontynuowania rozmw lub odwoanie si do uycia siy w celu przyspieszenia procesu. W styczniu 2008 r. rozpoczy si prowadzone pod auspicjami ONZ negocjacje w Manhasset. Marokaski minister spraw wewntrznych, Chakib Benmoussa, podkreli przy tej okazji przywizanie Maroka do integralnoci terytorialnej i brak zgody na negocjowanie kwestii zwizanych z jego suwerennoci. Odwoa si do wygoszonego przez krla Mohammeda VI z okazji smej rocznicy koronacji przemwienia, w ktrym wadca powtarza twierdzenie o zaangaowaniu Maroka na rzecz opartego na obustronnym zwyciskim konsensusie politycznego rozwizania na bazie marokaskiej oferty autonomii, caej autonomii i niczego, prcz autonomii, jako ram samookrelenia w pod suwerennoci Maroka i bez naruszenia jego integralnoci terytorialnej59. Seria nieformalnych spotka zostaa zainicjowana w 2009 roku rezolucj Rady Bezpieczestwa ONZ 187160. Rozmowy mia prowadzi Osobisty Wysannik Sekretarza Generalnego ONZ Ban Ki-moona, Christopher Ross, a dotyczy miay one propozycji uregulowania sporu, jak rwnie raportw Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie sytuacji na Saharze Zachodniej61. Szsta runda negocjacji w sprawie statusu Sahary Zachodniej toczya si na Malcie w marcu 2011 roku. Nie przyniosa konkretnych rezultatw, zwaszcza wobec wzajemnych oskare przedstawicieli Maroka i Polisario o utrudnianie procesu62.

58

Resolution 1754 (2007) Adopted by the Security Council at its 5669th meeting, on 30 April 2007, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N07/325/21/PDF/N0732521.pdf?OpenElement. 59 Maghreb Arabe Presse, pobrano z: http://www.map.ma/eng/sections/box1/sahara_issue__morocc5271/view. 60 Resolution 1871 (2009) Adopted by the Security Council at its 6117th meeting, on 30 April 2009, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N09/320/16/PDF/N0932016.pdf?OpenElement. 61 Najnowszy z nich: Report of the Secretary-General on the situation concerning Western Sahara [S/2011/249] of 1 April 2011, http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N11/286/60/PDF/N1128660.pdf?OpenElement. 62 Western Sahara talks set to resume, Mail & Guardian Online, http://mg.co.za/article/2011-05-13-westernsahara-talks-set-to-resume/, 13.05.2011.

23

13 marca 2012 roku niepowodzeniem zakoczya si kolejna, trzydniowa runda rozmw z udziaem przedstawicieli Maroka, Polisario, Algierii oraz Mauretanii. Spotkanie zorganizowane przez Osobistego Wysannika Sekretarza Generalnego ONZ, Christophera Rossa, miao doprowadzi do pogbienia dialogu w sprawie rozwizania sporu, a take propozycji Sekretarza Generalnego OZN, Ban Ki-moona, w sprawie administracji na terytorium Sahary Zachodniej63. Kada ze stron nadal odrzucaa propozycje pozostaych jako ewentualn podstaw dalszych negocjacji, deklarujc jednak przy tym wol kontynuowania wsppracy dla znalezienia rozwizania. Ch. Ross podkrela, i spotkanie przebiego w atmosferze powanego zaangaowania, szczeroci i wzajemnego szacunku64. Zapowiedzia take, i strony ponownie spotkaj si w czerwcu65.

63

Western Sahara: UN Announces Next Round of Talks to Try to Resolve Western Sahara Dispute, http://allafrica.com/stories/201202250077.html, 24.02.2012. 64 Still no breakthrough in Western Sahara talks, http://www.reuters.com/article/2012/03/13/sahara-unidUSL2E8EDBIR20120313, 13.03.2012. 65 Ibidem.

24