ASR-I SAADET'TE DAR HAYAT Do. Dr. Hseyin Algl GR Birinci Blm SLM DARENN OLUUMU I.

Mekke'de Siyas/dar Faaliyetler II. Akabe Biatlar ve Hicret A-Akabe Biatlar B- Medine'ye Hicret III. dar Tekilatlanmann Kayna kinci Blm DAR TEKLATLANMANIN UNSURLARI I. Adalet Mekanizmas II. Brokrasi III. Ekonomik Hayat SONU KAYNAKLAR

ASR-I SAADET'TE DAR HAYAT-Do. Dr. Hseyin Algl

1945 ylnda Konya Bozkr'da dodu. lkokulu orada bidirdi. 1964 ylnda Konya .H.L.ni 1968 ylnda stanbul Yksek slm Enstitsn bitirdi. 1975 ylnda Bursa Yksek slm Enstitsnde retim yesi oldu. 1982 ylnda Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi retim yesi olarak "slm Tarihinde lk Siyasi ve Din Frkalarn Zuhuru" konusunda doktora tezi verdi. 1990 ylnda ayn fakltede doent oldu. Halen bu fakltede slm Tarihi retim yesi olarak almaktadr. Yaynlanan eserlerinden bazlar: slm Tarihi (3 cilt) Hz, Muhammed'in emaili, Ahlak ve Adab -stanbulun Fethi ve Fatih Bursa'da Medfun Osmanl Sultanlar ve Emir Suttan Ayrca eitli dergilerde yaynlanm makaleleri bulunmaktadr. [1]

GR
Hz. Muhammed (s.a.v.), Mekke'de peygamberlikle grevlendirildii zaman (M. 610 Ramazan) Hz. Hatice, Hz. Ali, Hz. Ebu Bekir, Zeyd b. Harise, Osman b. Affan, Abdurrahman b. Avf, Sa'd b. Eb Vakkas, Talha b. Ubeydullah, Zbeyr b. el-Avvm, Ebu Ubey-de b. el-Cerrah, Said b. Zeyd, Erkam b. Ebil Erkan, Habbab b. el-Eret, Abdullah b. Mes'ud, Mus'ab b. Umeyr, Suheyb b. Sinan, mir b. Fheyre, Ebu Fkeyhe, Bill-i Habe, Ebu Zerr-i Gfr, Yasir-Smeyye ve oullar Ammar' ilk mslmanlar arasnda gryoruz. te yandan Ebu Cehil, Ebu Leheb, Umeyye b. Halef, Velid b. Mugre, Utbe b. Rebia, Ukbe b. Eb Muayt, Hakem b. Ebi'l-As, Nadr b. Haris, Ebu Sfyan gibileri ise mslmanln kitlelere ulamasn nlemek iin her tedbire bavuruyorlard. Bilal-i Habe, Yasir-Smeyye gibi zayflara caydrc bir yntem olarak ikence; Hz. Ebu Bekir, Osman, Talha, Zbeyr, Sa'd b. Eb Vakkas gibi gllere kar akraba muhiti iinde hogrszlk, yalnzla itmek ve ksmen eziyet uygularken, daha sonra her iki zmreyi de hedef alan sosyal boykot, iktisad abluka uyguluyorlard. Bu sistemli engellemelerden Hz. Peygamber de hissesine deni alm; Ka'be avlusunda boulmak istenmi, geecei yollarda taciz edilmi, evi talanm, srekli rahatszla uramtr. Bylece mslmanlar henz ilk yllardan itibaren Mekke site devletinin otoritesi ile kar karya gelmilerdir. Drun-nedve denilen parlamentoda mslmanlarm aleyhine pek ok karar alnmtr. Bi'setin yedinci ylnda mslmanlara kar iktisad abluka, ctim boykot; bi'setin onuncu ylnda Tif ten dnerken Hz. Peygamberi lke snrlar iine koymama ve bi'setin onnc ylnda Hz. Peygamber hakknda lm karar alm olmalar bunlardan sadece birkan oluturmaktadr.[2] "Sikye, e-Ukb, Rifde, Nedve, Ka'be anahtarlarn tama, ra, Enak, Kubbe, Sifre, Eysar-Ezlm, Emvl-i Muhcere" gibi Daru'n-Nedve'ye bal birimler btnyle islm'n ve mslmanlann aleyhine alyordu. Bunun bir sonucu olarak, bi'setin beinci ve altnc yllarnda yaklak 105 mslman Habeistan'a g etmek mecburiye tinde kalmtr.[3]

Birinci Blm SLM DARENN OLUUMU I. Mekke'de Siyas/dar Faaliyetler

Mekke siyas otoritesinin islm'a kar bu acmasz sava ok erken dnemde Hz. Peygamberi, mukabil bir siyas tekilt kurmaya sevketmi olmaldr. Son devir islm tarihi aratrmaclarnda bu tespit giderek younluk kazanmaya balamtr. IVfesel Muhammed Hamidullah'n en son ulat kanaat bu istikamettedir. O, bir devlet iin bir ynetici (bakan), millet, organizasyon, toprak ve kanunun gerektiini belirttikten sonra yle diyor: "Hz. Peygamber (s.a.v.) ilk vahiyden itibaren bunlarla megul oldu. Toprak asndan baktmzda balangta o devlet iinde bir devlet gibiydi. Yani her Mekkeli mslmamn evi islm devletinin topraklarndan bir para idi".[4] Muhammed Hamidullah Bey'in bu grn Mekke dneminde teekkl etmi bir devlet eklinde anlamamak lzmdr. Bunu, "Olaylarn gidiinin Rasl-i Ekrem'i mstakil bir siys organizasyonu dndrmesi" tarznda alglamann daha uygun olaca kanaatindeyim. Ancak bu dncenin,

kuvveden fiile dnmesi iin artlarn olumas beklenecektir. yle anlalyor ki, islm'n fert ve toplumla ilgili amalar bunu gerekletirmeyi plnlayan bir devleti zaruri klyordu. Mslmanlarn madd-manev varlk ve deerlerim koruyup gelitirebilmeleri uygun devlet kurumlarna ihtiya hissettiriyordu. [5]

II. Akabe Biatlar ve Hicret A-Akabe Biatlar

Islm idareye giden yolda Akabe biatlar ve Hicret iki nemli dnm noktasdr. yle ki: Hz. Peygamber bi'setin 11. yl (M. 620) Mina ile Mekke arasnda Mekke'ye yaklak 3 km. uzaklktaki Akabe'de Hazrec kabilesinden alt kii ile karlat. Onlar islm'a davet etti. Onlar da mslmanl kabul ettiler. Peygamberliin 12. yl (M. 621) vuku bulan Birinci Akabe Biat'na katlan 12 kiiden 10'u Hazrec, 2'si de Evs'e mensuptu. Szkonusu 12 kii, "Allah'a ortak komayacaklarna, O'nun emirlerine boyun eeceklerine, hrszlk yapmayacaklarna, yalan sylemeyeceklerine, iftira etmeyeceklerine, hibir hayrl ite Peygamber'e muhalefet etmeyeceklerine, genilikte ve darlkta szlerinden dnmeyeceklerine" and itiler.[6] Bu esnada Mekkeli gen bir mslman olan Mus'ab b. Umeyr'in retici ve mrid olarak Medine'ye gnderilmesi ve Medineli ilk mslmanardan Es'ad b. Zrare'nin desteiyle bir yl iinde olduka baanh'bir eitim-retim faaliyetini gerekletirmi olmas slm kurumlamada ok mhim saylmaktadr.[7] Peygamberliin 13. yl (M. 622) ise, daha ou Hazredi ve ikisi de kadn olmak zere 75 kii ikinci Akabe Biat'nda, "Allah'a ve Raslne iman, Allah ve Raslnn emirlerim yerine getirmek, namaz, zekt, insanlardan gelebilecek knamalara aldr etmeksizin hakk sylemeye devam, emr bi'1-ma'ruf, nehy ani'1-mnker (iyilii yayp ktl nlemek), muhtalara-yoksullara yardm, ahslarn ve aile fertlerini her skntya kar koruduklar gibi Hz. Peygamber1 de korumak" hususunda ve "istikbalde mallarnn ve canlarnn telef olmas pahasna szlerinden dnmeyeceklerine" dair and itiler[8] Hz. Peygamber de onlara, "Sizin kannz benim kanm, ben sizdenim, siz de bendensiniz. Siz kiminle savarsanz ben de onunla savarm, kiminle bar iinde olursanz ben de onunla barrm" diye temint verdi. Bunu mteakiben Rasl-i Ekrem, onlardan kabile temsilcilerini semelerini istedi. Bunun zerine Hazrec grubu dokuz, Evs grubu da reis (nakib) setiler. Hz. Peygamber bunlarn reisliklerini onaylad. Es'ad b. Zrare'yi de genel bakan (reis'r-Resa/nakb'n-nkeb) yapt. Bylece Medine toplumunun tekiltlandrlmas ile mstakbel islm devletine gl bir adm daha atlm oluyordu. Medineli bu ilk mslmanlarm, her fedakrl gsleyerek and veriine kar cennete eriecekleri Kur'n- Kerim'de bildirilmitir.[9] Az sayda hanm, ikinci biatta, bizzat hazr bulunup and vermiler, Medineli dier islm hanmlar da imdilik seilen reislere itaat edecekler, hicretten sonra da Raslullah'a and vereceklerdir.[10] Akabe Biatlan ayn amata kaynaan, kafa ve gnlerini ayn bilgi ile besleyip ayn heyecanla dolduran cesur ve inanl bir topluluun oluumuna yol am, birlik ve dayanmann devlete giden yolda ne kadar mhim bir unsur olduunun tarih delili olmu; bymenin,glenmenin, tekittlanmann ke tam oluturacak olan hicretin temelini meydana getirmi, mslmanlara yepyeni bir vatan ve devlet mjdelemitir. Nitekim bu biatlar sonunda Hz. Peygamber, Mekkeli mslmanlarm Medine'ye hicret edebileceklerini bildirerek yle buyurmutur: 'Artk, sizin hicret edeceiniz ehrin iki kara talk arasnLa hurmalk bir yer olduu bana gsterildi... Mekke'den kmak isteyenler Medine'ye gitsinler, orada mslman kardeleriyle birleip kaynasnlar. Hak Tel onlar size karde yapt. Beldelerini de sizin iin gven ve huzur bulacanz bir yurt kld."[11]

B- Medine'ye Hicret
Mekkeli mslmanlar peyderpey Medine'ye g etti. Hz. Peygamber de Hz. Ebu Berir'le birlikte Medine'ye ulat. Sevr maarasnda 4 Rebilevvelinde balayan yolculuk, 12 Rebilevvelinde Kba'da sona ermiti.(M.622). Bu yer, o zaman iin Medine'ye yaklak kilometre mesafede bir kyd. Dolaysyla Hz. Peygamber, ehre girmemise de Medine'ye gelmi saylrd. Hz. Peygamber Kba'da Klsum b. Hidm'in evinde misafir kald sre iinde islm tarihinde ilk hr kaln ve camia olarak istiklline toprak ve insan unsuruyla sahip olabilmenin hayrl bir meyvesi olarak Kba mescidini bina etmitir.[12] Nihayet bir cuma gn Rasl-i Ekrem (s.a.v.) Medine'ye girmek zere hareket ettiinde Ben Salim b. Avf yurdundan geerken Ramna Vadisi'nin ortasna varldnda islm

tarihinin ilk cuma namazm kldrd, ilk hutbesini ird etti.[13] Hz. Peygamber Medine'ye geldiinde, Ebu Eyyub el-Ensr (r.a.)'nin evinde yedi ay misafir kald. Bu sre iinde Mescid-i Neb'yi ina etti ve bitiiinde yaplan odalara (Hcre-i Saadet) tand. Ayrca Hz. Peygamberin hicretten sonraki ilk aylarda selmlamak, muhtalar gzetmek, akrabaya yardm ve ideal beraberlii olanlar arasnda ziyaretleme gibi sosyal ierikli uygulamalar siyas-idr tekiltlanmann mevcudiyeti iin art olan salkl insan unsurunun oluumu dorultusunda yararl sonular vermitir.[14] Keza bu sre iinde toplumu olgunlatrp gelitiren bir faktr olarak Muhcirn-Ensr arasnda muht (karde-leme) gerekletirilmitir. Bu, balangta birbirlerine miras almay douracak kadar mhim bir gelimedir.[15] Hicretten yaklak be ay sonra gerekletirilen bu kardelik tesisi, Medine, islm toplumunda btnlemenin salanmasnda ve o gnk sosyo-kl-trel-ekonomik problemlerin zmnde kayda deer olumlu gelimelerin banda gelir. Hz. Peygamberin bu iki zmre arasnda gerekletirdii muht'n "hlf denilen cahiliye detinin ortadan kaldrlmas, Muhacirlerin Medine'ye intibaklarnn salanmas, onlara madd destek imknlar aratrlrken bunun manev bir kardelikle desteklenmesi, yardm grenlerde doabilecek psiko-jik ezikliin giderilmesi, glklere sabrla samimiyet ve tecrbe kazanan Muhacirlerin Ensr'a retmen, Ensr'm da onlara renci klnarak eitici bir hareketin programlanmas, ashb arasnda ortak zevklerin yaygnlatnhp seciye ve karakter beraberliinin salanmas; inkarc, mnafk ve yahudi fitnesine kar mmet arasnda dayanmann temini" gibi hikmetleri vard. Bylece tekiltlanmann dayanaca halk unsurunu biraz daha kaynatrm oluyor; rabta olarak da iman ve lk birliini n plana karyordu. 1. Hicr yl itibariyle Medine'de mevcut olan on bin kiiden bin beyznn mslman olduu dnlrse, geri kalan nfus henz islm'a girmemi putperest Araplarla Yahudilerden oluuyordu. Mevcut saydan bin kadar mnafkt. Bir de bata Mekke mrikleri olmak zere mslmanlar aleyhine kkrtlan krsal alan putperestleri vard. Bilhassa Mekkeli putatapclar hem krsal alan putatapclanyla, hem Medine'deki mnafklarla ve Yahudilerle, hem de ilerleyen zaman iinde Hayber Yahuderiyle mslmanlar aleyhine geni bir dman ittifak oluturma abasna girieceklerdi. Bu durumda Medine'de filizlenmeye alan slm toplumu iten ve dtan eitli engellemelerle ve problemlerle kar karya idi. Mslmanlarn Mekke'de siyas otoritenin hem karar, hem de icra organ durumunda olan Dru'n-Nedve'den eitli basklara ilaveten, hicretten sonra karlat yeni artlar ve Medine'de nceki durum itibariyle Evs, Hazrec, Ben Kaynuka, Ben Nadir, Ben Kureyza ilikilerinin son derece kaygan bir zeminde yrmesi gibi hususlar Hz. Peygamberi tekiltlanma faaliyetlerini hzlandrma konusunda dndrm olmaldr. Bu durumda siyas otoritenin belirlenmesi, Muhcirn ile Ensr'm taban alnarak gayr-i mslimlerin de bir kanun dahilinde ykmllk altna sokulmas elzem duruma gelmiti. Esasen gemi tecrbeler, sosyal ahlka riayeti salayabilmek iin dnyev yaptrmlarn gerekli olduunu ortaya koymutu. Yalnzca ahlk talimat ve t yeterli olmuyordu. Bunun dnda lkede, slm kavram ve anlaylara gre dnyev bir bakann fonksiyonlarn icra edecek herhangi bir kimse de bulunmuyordu. Bu arada islm' gerei gibi bilen baka biri yoktu. Ayrca tarih unu gsteriyordu ki, devlet bakanlar ve eitli kademelerdeki idareciler, izinden gidecekleri rneklere muhta olagelmilerdir. stelik o devrede insanlk lemi gerek din, gerekse sosyal alanda slahat ihtiyac iinde kvranmakta idi, ayet her ey mutlak yetkileri elinde tutan devlet bakanlarnn keyif ve takdirine braklan bu durum, insanla anariden daha beter bir ktlk bulatrabilirdi.[16] Bu mnasebetle Hz. Peygamber bu aamada halli zaruri siyas meselelerle ilgilenmeye koyuldu. Kendisi ile m'minlerin karlkl hak ve vazifelerinin belirlenmesi, ehrin mslman olmayan Arap ve Musev kesimi ile anlama yaplmas, lkenin tarif ve tanzimi harp ve siyas ilikiler de dahil yabanclarla mnasebetlerin dzenlenmesi, bu yeni lkede oluan siyas topluluk mensuplarnn devlet iktidarnn temsilcisi durumunda olan Hz. Peygambere, mal, kaza ve asker ilikilerinde sahip olduklar haklar ve vecibelerin gsterilmesi gerekiyordu, te bu ve dier zaruret ve ihtiyalar O'nu siys ve idar hayatn organizesini de zerine almaya evketti. Mslman ve gayr-i mslimlerle danmalar yaptktan sonra Hz. Enes'in evinde toplanarak kurmaya karar verdikleri site-devletin anayasasn kaleme aldlar. Bu hukuk metin, bir devletin ba tararndan vazedilip yrrle konulmu bir anayasa oluyordu.[17] Bu yasann kendi kendisini "Kitb" (Yazt) olarak isimlendirmesi ve batan sona ele alndnda sekiz defa "Sahfe" (varak, vesika, yazl kanun) diye tavsifi "uyulmas gereken yazl kaideler manzumesi" dorultusunda bizi dndrmektedir (bk. md. 1, 22, 36, 39, 42, 46, 47). Esasen bu isimlendirmenin Kur'n- Kerim'de geen ve peygamberlere indirilen ayetlerin tekil ettii

"Kitb ve Sahfe'leri artrmas balayc yksek hukuk kaideleri fikrine yol amakta, neticede insanlarn siyas-idar mnasebetlerini dzenleyecei bu kurucu anayasann itibar ve nemi ortaya kmaktadr.[18] "Kitab"m ilk maddesinde "Kureyli ve Medineli mslmanlar ve bunlara tabi olanlarla, onlara sonradan iltihak etmi olanlar ve onlarla beraber cihad edenler iin hazrland ve bu zmrelerin dier insanlardan ayr bir mmet (camia) tekil ettii" belirtilmektedir (md. 1,2). Buna gre, hayat tarzlar pek farkl, kendi aralarnda kavgal kabilelerin yan sra, mslmanlarla ne din, ne sosyal hayat, ne de riyasette herhangi bir ortak taraflar bulunmayan Yahudi kabilelerinden teekkl etmesi dolaysyla baz aratrmaclar kurulmakta olan devlete ilk yllar itibariyle "Medine Birleik Devleti"[19], "Konfederasyon"[20] tabirini kullanmaktadrlar. Daha sonra Yahudiler ayrlacak ve mstakil olarak islm devleti geliecektir. 47 veya 52 madde tarznda farkl iki tasnifi yaplan "Sahfe" nin, devletin unsurlar ve fonksiyonlar asndan nemli maddeler ihtiva ettii grlmektedir. Vesikaya gre; Yesribli mslmanlarla gayr-i mslimler d tehlikeler karsnda bir araya gelme ve asker katk ykmll almlardr (md. 18,24, 36, 37, 38,47). lke unsuru zerinde durulmu, ehir devletlerinin dokunulmaz ve kutsal saylan arazisi ve snrlar zel bir dikkatle belirtilmitir, (md. 39). nsan unsuru yeni bir yapya kavuturulmutur. O zamana kadar yarmadada kan durumuna dayanan determinist ve kabileye dayal bir sosyal yap anlay varken insan olgusuna ve onun seimine dayanan bir yap ngrlmtr. Buna gre dili, rk, dini ne olursa olsun, srf insan olmas itibariyle bu siyas yapya ye olan kiiler haklar kazanma, sorumluluklar yklenme imknna sahip olabilmektedirler (md. 1, 2,16, 25). Hem o gnk hem de bugnk dnya iin bu anlay-fevkalade yeni ve ilgin bir gelime saylmaldr. Gayr-i mslimlere kendi hukuk esaslarna uyma imkn verilmekle (md. 25, 42), vesikaya dahil olanlara adl muhtariyet tannmakta, ancak taraflarn zerinde anlaamadklar bir davann zm iin niha hal mercii olarak Hz. Peygamber'e bavuracaklar belirtilmektedir (5md. 23, 42). Keza bu vesika ile ortak mmeti (milleti) oluturan yelerin mal ykmllkleri gsterilmi (md. 3,12, 37); bir sava durumunda kumandanlk meseleleri ve ilgili mal yklerin nasl karlanaca hususu belirtilmitir (md. 17, 23, 24, 36, 37, 38). Vesika'da m'minlerin bir cemaat tekil ettikleri belirtildikten sonra, her ite dayanma iinde olduklar, hak ve grevlerde ortak prensiplere bal bulunduklar vurgulanmakta, Medine'deki btn kabileler ayr ayr saylarak hepsinin ortak demelere, m'minler arasndaki iyi ve makul bilinen esaslara ve adalet umdelerine gre katlacaklar ifade olunmaktadr, (md. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,10, 11). Ayrca, m'minler ilerinden hibirini borca batm bir durumda brakmayacaklardr (md. 12), birbirlerinin aleyhine herhangi bir anlama yap m ac aklardr (md. 12/b). "Takva sahibi m'minler, kendi aralarnda mtecavize ve haksz bir fiil kn tasarlayan yahut bir crm yahut bir hakka tecavz veyahut da m'minler arasnda bir karklk karma kastn tayan kimseye kar olacaklar ve bu kimse onlardan birinin evld bile olsa, hepsinin elleri onun aleyhine kalkacaktr" (md. 13). "Bu sahifenin muhteviyatm kabul eden, Allah'a ve hiret gnne inanan bir m'minin bir katile yardm etmesi ve ona snacak bir yer temin etmesi doru deildir; ona yardm eden veya snacak bir yer gsteren, kyamet gn Allah'n lanet ve gazabna urayacaktr ki o zaman artk kendisinden, ne bir para tediyesi ve ne de bir taviz alnacaktr" (md. 22). Keza vesikada egemenlik prensibi (md. 23, 42) (izerinde durulmu, eitlik kavramna dair kaytlar dercedilmi (md. 14,15,17), itima sigorta anlamna gelebilecek dzenlemelere yer verilmi (md. 3,11, 37/b), teri ve icra selhiyeti (md. 23, 42) ortaya konulmu, anayasann balayc niteliine (md. 17, 33, 37, 46, 47) deinilmi, d mnasebetler (md. 34, 35, 40, 43, 45/a) zerinde durulmu, anayasa denetim mekanizmasnn (md. 42, 46, 47) nasl ileyecei belirtilmitir.[21] Sahife'nin son maddelerine gre, kurulmakta olan devletin vatan topraklarn oluturan Yesrib herhangi bir dman hcumuna kar hem mslman, hem de yahudilerce mdafa edilecektir (md. 44). Bu sahife'de yazl olan kanun maddelerine aynen uyulacaktr, kesinlikle bu kitap (yaz) devlete kar haksz bir fiili k eden ve crm ileyeni himaye etmez. Allah ve Raslnn himayeleri bu sahfe'yi tam bir sadakat iinde koruyan kimseler zerine olacaktr (md. 46, 47). [22] Hlasa bu vesika (Sahfe, Kitb), amme hukuku ile ilgili konularda dzenleyici kurallar

getirmekte, devlet iktidarm tekil ve tesis etmekte, genel hatlar ile kaza ve icra fonksiyonlarn ele almaktadr. Yani gerek iktidarn, gerekse tebeamn haklar ve vecibeleri zetle belirtilmektedir. Bu vesika nceki devirlerle kyaslannca, bilhassa dayandrld insan unsuru itibariyle (siysi mmet kavramna aklk getirmesiyle), inan hrriyetinin iln ve farkl dinlere hrmetin benimsenmesiyle, siyas otoritenin ve tebeamn uymaya mecbur olaca yazl bir kanuna sahip bulunmas itibariyle bal bana bir inklab tekil etmekte, slm amme hukuku geliiminin sosyal ve tarih deerlendirmesinin yaplmasnda ok nemli bir temel ta oluturmaktadr.[23]

III. dar Tekilatlanmann Kayna

Asr- Saadeti 610-632 yllar arasnda geen zaman dilimi olarak dnmek gerekirse, bu safhada tekiltlanmann kanun kayna her eyden nce Kur'n- Kerim (ilh vahiy) ve onun uygulaycs durumunda olan Hz. Peygamber'dir. Kur'n- Kerim ve Snnet'te bata, gemi peygamberler devrinde yaanm olaylar olmak zere Eski Msr'da Firavunlar devri monarilerine ve srailoullar'na atfta bulunularak mevcut islm devleti mensuplarna iyi rneklerden yararlanma, ktlerden ise kanma ibretleri sergilenmitir. [24] Keza Kur'n- Kerim'de hakimiyetin Allah'a ait olduu vurgulanmaktadr. (Al-i Imrn, 3/26). Sz konusu bu hkimiyet nnde btn insanlar eittir, Kanun koyma yetkisi Allah'a aittir, Allah'n emir ve iradesinin stnde bir emir ve irade bulunamaz. Allah insanlar yeryznde halife olarak yaratmtr.[25] insanlar bu sfatla yeryznde O'nun hakimiyetini salayacaklardr. Dolaysyla ilah iradeye aykr eylere itaat edilmez. Kur'n- Kerim'de islm devleti ile ilgili dier baz prensipler yle sralanabilir: Yeryznde dzen ve istikrarn[26] Hakk'a teslimiyet ve kanuna itaatin,[27] kanun hakimiyetiyle adaletin salanmas ve bu yolla hukuk devletinin ikamesi,[28] toplumun slah ile (Islm llere gre sosyal hayat ayakta tutacak tm hukuk, ahlk ve ekonomik) deerlerin korunmas (emr bi'1-ma'ruf, nehy ani'l-mnker: iyiliin yaylmas, ktln nlenmesi), danma (mavere),[29] sosyal adaletin gerekletirilmesi,[30] slm llere gre devletler aras ilikilerin kurulmas,[31] din hogr ve hrriyet (yani belli bir din kabul ettirmek iin insanlara bask yaplmamas),[32] slm devletinin btn insanlara ak olmas.[33] Kur'n- Kerim'in devlete ve toplumun ynetimine ilikin ortaya koyduu bir temel prensipler muvacehesinde insanlarn kanun yapma bakmndan ilevleri, bilim adamlarnn tabiat kanunlarm kef iin aba gstermelerine benzetilmitir. Buna gre mslman bilginler Allah tarafndan konmu bulunan kanunlar vahiy kaynana bavurarak ictihad etmek suretiyle ortaya karacaklardr.[34] Nitekim bu konuda da ilk rnei Hz. Peygamber vermi ve hakknda vahiy gelmeden problemleri ictihad ile zm ve byle olmas gerektiini ashabna da retmitir. [35]

kinci Blm DAR TEKLATLANMANIN UNSURLARI

Bir devlet iin ynetici, millet, tekiltlanma (organizasyon), toprak ve kanun gerekir. Hz. Peygamberin hayatnda bunlar gereklemi ve kendisi bir peygamber olmann tesinde, ayn zamanda kurduu devletin bakan olmu ve devletle ilgili olarak yukarda sraladmz lah prensileri uygulamaya koymutur. O, asayi, gvenlik ve sosyo-ekonomik hayatn slm hedefler dorultusunda gelitirilmi, islm retim ve eitiminin planlanmas, vergilerin toplanmas ve benzeri gayelerle valiler, hakimler, (kadlar) vergi memurlar (miller), retmenler (mridler, m-belliler) grevlendirmitir. imdi Hz. Peygamberin idar hayatla ilgili uygulamalarna ipular halinde deinmek istiyoruz: [36]

I. Adalet Mekanizmas
Hakimin adaletle hkmetmesi esastr. Adaletin ortaya kmas iin her abaya bavurur, adam kayrmaz, iltimas etmez. Zira "Allah adaletli hkimlerle beraberdir"[37] Bunun iin de hakimler Kur'n ve Snnet'den hkm karma (ictihad) hususunda mtehasss ve takva sahibi kimseler arasndan seilirdi. tihadnda isabet eden hakime iki ecir, yanlana ise bir ecir vardr.[38] nk gerei ortaya koymak iin iyi niyetle aba sarfetmitir. Hakim, delillere gre hkmeder, dolaysyla onun hkmyle bir haram asla hell olmaz. Bu sebeple yalana ahitlik ve aslsz delil

ileri srmek iddetle yasaklanmtr. Hakimi yanltarak hakk olmad halde lehinde hkm kartan kiinin eline geen iin Hz. Peygamber, "O, ateten bir paradr" buyurmaktadr.[39] Hkim muhakeme esnasnda btn dikkatini ona sarfedecektir, sorumluluk ahsdir. Fiillerde niyet dikkate alnr, her fert adliye nnde eit haklara sahiptir. Hkimin sinirli iken hkm vermemesi iyi saylmtr. Rvet vermek, almak gibi haram klnmtr. Maznunun suu ileyip}ilemedii konusunda aklk yoksa af cihetine gidilir. Cezalandrmak deil, affetmek esastr. Bu sebeple, su sabit deilse dava beraatla sonulanr. [40]

II. Brokrasi
Hz, Peygamber, halkn ilerinin hzla ve kolaylkla yrtlmesini prensip ediniyordu. "Kolaylatnnz, zorlatrmaynz; mjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz!"[41] talimatn bu amala vermiti. Hz. Peygamberin yapm olduu bir duas bu adan ok ilgintir: "Allah'm! Her kim mmetimin iinden bir eyi zerine alr da onlara meakkat verirse, Sen de ona meakkat ver! Her kim de mmetimin ilerinden bir eyi zerine alp onlara ltuf ve merhametle muamele ederse, Sen de ona ltuf ve merhametle muamele yap!"[42] Hz. Peygambere gre halk hizmetlerinin yrtlmesi bir tr sosyal cihadd, Grevliler de bunu yrten, muhakeme ve ietihad kabiliyetine sahip,[43] bilgili, becerikli, dirayetli, anlayl, sempatik, gleryzl, hogrl, iyi niyetli, kiilerden seiliyordu. Bir greve srarla gelmek isteyen bundan engelleniyordu. nk ihtiras, kiinin grevini ktye kullanmasn, rveti ve iltimas dourabilirdi.[44] Hz. Peygamber bu konuda u talimat vermitir: "Bir devlet memuriyetini (srarla) istemeyiniz. Zira ayet senin istein zerine bu i sana tevdi edilecek olursa,sen bu iteki kifayetsizliinden dolay sorumlu tutulursun; byle olmayp da sen istemeksizin bu i sana tevdi edilecek olursa yardma eritirilirsin!"[45] Hz. Peygamber, devlet idaresinde istihdam edecei kiilerde beceriklilie ve liyakatli olmaya o kadar nem vermitir ki, ilk mslmanlar arasnda olmakla bilhassa takva konusunda mmtaz bir sahab saylan Hz. Ebu Zerr-i Gfr'nin valilik isteini geri evirmitir. nk hadisteki ifadeye gre o, hizmet yelinde otoriteyi salamak konusunda zayf kalacak ve baarsz olaca iin hizmetler aksayacak, neticede hem dnyev ziyan, hem de uhrev hsran doacakt.[46] Bu durum Kur'n- Kerim'de yer alan "emnetlerin ehline verilmesi"[47] prensibiyle yaknen ilgilidir. Nitekim Rasl-i Ekrem de eitli idar kademe ve hizmetleri emnete benzetmi ve, "... i ehil olmayana verildi mi, kyameti bekle!" demitir.[48] Hz. Peygamber istihdam ettii bir devlet memurunun ihtiyalarn hazineden karlyor ve yetecek kadar da maa veriyordu. Memura, aile fertleriyle rahata kalabilecei bir mesken salyor, yani konut problemini hallediyor, ev ilerinde yardmc olacak bir hizmeti iin tahsisat ayryor, iyerine gidip gelebilmesi iin bir binit salyordu, yani ulam problemini hafte-diyordu. Bunlar temin edildikten sonra, alnacak her kuruun bir kusur, haddi amak ve hrszlk saylacam, grev banda i takipilerinden kabul edilecek hediyenin bile bir eit rvet saylacam sylyordu.[49] Ayrca ine deerinde bir eyi bile zimmetine geirmenin kyamet gnnde bir hyanet ve hrszlk olarak karsna akanlacam ifade ediyordu.[50] Keza Hz. Peygamber, devlet memurlarnn yksek sorumluluk duygusuna sahip bulunmalarm ve adaletten ayrlmamalarn tenbih ediyor ve yle diyordu: "nsanlar zerinde ynetici olan kii, bir gdcdr ve gttnden sorumludur..."[51] Ayrca, "Kendi ahali ve idarelerinde bulunanlarla ilgili hkmlerinde her zaman adalet edenlerin Allah katndaki kymetlerinin byk olacan" mjdeliyordu.[52] "Zulmeden yneticilerin ise cennete giremeyeceklerini belirtiyordu. [53] Hz. Peygamber, mesaide verimliliin, alanlarn huzur ve anlamasna bal olduu grndedir. Nitekim O, Yemen tarafna vali, retmen ve vergi memurlarn gnderirken, "... Birbirinize uyun, ihtilfa dmeyin!" diye sk bir biimde tenbihte bulunmutur.[54]

III. Ekonomik Hayat

Hz. Peygamber, retici ve tketici haklarnn korunmas, gvenli alveri ortamnn hazrlanmas iin ticar hayatla ilgili gerekli tedbirleri de almtr. Medine'ye hicretten sonra islm ekonomi kurallarnn yrrlkte olduu bir mstakil alveri merkezinin teekkln salam, kendisi de sk sk giderek denetlemelerde bulunmutur. Bir gda maddesinin slak ksmn alta koyarak satmaya kalkan birini denetlerken, "..Aldatan kimse bizden deildir!" demesi mehurdur.[55] Hz. Peygamber'in bu alanda uygulamaya koyduu yeni prensiplerden bazlar yle sralanabilir:

Bir mslmamn pazarl zerine pazarlk yaplmamas,[56] mteri kztrmaktan kanlmas, [57] reticinin malnn pazara intikalden nce ucuza kapatlmamas,[58] ticarette dorulua riayet,[59] el emeine, kiisel aba ile elde edilen kazanca nem verilmesi,[60] satlan mal ile ilgili kusurlarn gizlenmemesi, olduundan farkl bilgi verilmemesi, alverite karlkl gven duygusunun oluturulmas,[61] zengin tacirin takvadan uzaklamamas, din, itima, mal sorumluluklarn gereini yerine getirmesi,[62] borcun bir ihtiyac gidermek iin alnmas ve zamannda denmesi,[63] darda kalan iyi niyetli borluya mhlet verilmesi,[64] maln srmn yalan yere yeminle artrmaya giriilmemesi,[65] hell yoldan aynlmmamas (Ibn Mce, Ticrt, 2), alan iinin emeinin, hakk ne ise hemen denmesi,[66] aldatan tacirlerin gnahkr[67] ve drst tacirlerin teki dnyada peygamberler, sd-dkler ve ehitlerle beraber olaca[68] eksik tartp yanl lmenin toplumlarn helakine sebep olaca,[69] speklasyonun yasaklanmas[70] vs. Hz. Peygamber'in hi phesiz i hayat, ii yrten i sahibi, ii yapan (ii), mal satan (esnaf/tcir), alan (tketici), meyve, sebze ve hububat reticileri (mstahsil), irketler (ortaklklar) vs. hakknda daha yzlerce prensip ortaya koyduunu ifade etmek gerekir.[71]

SONU
Hz. Peygamberin hayatnda idar hayatn tm tezahrn ilk rnekler olarak grmek mmkndr. Yukarda ilkelerini sraladklarmza ilaveten mesela i barn, mill beraberliin, sosyal tesandn salanmas, eitim-retim ilerinin organizesi, gerektiinde savalar ve bar yapmas (komutanlara liva: sancak, rye: bayrak vermesi), diplomatik mnasebetlerin tesisi (Bizans, Habeistan, Iran, Msr'a eliler gnderilmesi) de zikredilebilir. Grlyor ki Kur'n- Kerim1 de idar hayata dair umum prensipler vazedilmi, Hz. Peygamber de bunlar uygulamtr. Bu sebeple meseleye Asr- Saadet asndan baktmzda, Hz. Peygamberin salnda "din ve devlet i ielii" szkonusudur. nk o dnemde ilh vahiy ve ondan mlhem olarak uygulama yapan Hz. Peygamber hem din hem de dnyev hayat tanzim etmektedir. Din hayata vcud veren unsur ile dnyev hayata ekil veren unsur ayndr.

KAYNAKLAR
Ahmed b. Hanbel, Msned, Beyrut, ts. Algl, Hseyin, slm Tarihi, I-III, stanbul, 1986 Buhar, el-Cmiu's-Sahh, stanbul, 1315 Hamidullah, Muhammed, islm Peygamberi (ev. Salih Tu), istanbul, 1990 Hamidullah, islm'da Devlet idaresi, (ev. Kemal Kuu), 5. bs., Ankara, 1979 Hamidullah, el-Vesiku's-Siysiyye, Beyrut, 1985. "Hamidullah ile slm ve Devlet zerine", ilim ve Sanat, (Ocak 1993), sy. 34. Ibn Hiam, es-Sre (nr. Mustafa es-Sekka-ve ark.), Kahire, 1355/1936 Ibnu'1-Esr, el-Kmil, Beyrut, 1385/1965. Ibn Sa'd, Tabakt (Dru Sdr), ts. Ibn Mce, Snen, Kahire, 1954. Karaman, Hayreddin, "Kur'n- Kerime ve rnek Uygulamaya Gre Devlet", ilim ve Sanat (Ocak 1993), sy. 34. Koksal, Mustafa Asm, slm Tarihi, istanbul, 1981 Ma'ruf Devlib, slm'da Devlet ve iktidar (ev. Mehmed S. Hati-bolu), istanbul, 1985 Mansur Ali Nasf} et-Tc, (ev. Bekir Sadak), istanbul, 1965-1975 el-Mbrekfr, Safyyurrahman, er-Rahku'l-Mahtm, Beyrut, 1408/1988 en,Nedv, Ebu'l-Hasan, es-Sret'n-Nebeviyye, Cidde, 1981 Sahh-i Buhar Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercmesi (ev. Ahmed Naim-Kmil Miras), 2. bs., Ankara, 1973. onmez, Abidin, Raslullah'n Diplomatik Mnasebetleri, stanbul, 1984.

irvn, Harun Han, slm'da Siys Dnce ve dare zerine Aratrmalar (ev. Kemal Kuu), istanbul, 1965 Tirmiz, el-Cmiu's-Sahh, (nr. A. Muhammed akr), Msr, 1357/1938 Tu, Salih, slm lkelerinde Anayasa Hareketleri, istanbul, 1969 Tu, Salih, "Hicretle Gelen Devlet ve Anayasa Nizam", Nesil Dergisi Hicret zel Says, (EkimKasm 1979). Yazr, Elmalk Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'n Dili, Eser Kitabevi, istanbul, ts. [72]

[1] Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/143-144. [2] bn Hiam, es-Sre (nr. Mustafa es-Sekka ve dierleri), I, 376 vd., II, 14, 60, 124 vd.; bnu'1-Esr, et-Kmil, II, 87,101-102; bn Sa'd, Tabakt, I, 210 vd., 226.; Ebu'-Hasan en-Nedv, es-Sret'n-Nebeviyye, s. 119 vd., 122 vd.; Sa-fyyrrahman el-Mbrekfr, er-Rahku'l-Mahtum, s. 122 vd. [3] bn Hiam, age., I, 359 vd.; bn Sa'd, age., I, 203. vd. d.; bn'1-Esr, age, II, 76 vd. Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/145-146. [4] Muhammed Hamidullah ile slm ve Devlet zerine, lim ve Sanat, (Ocak 1993), s. 11. [5] Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/147. [6] bn Hiam, age., II, 73-75; bn'1-Esr age, II, 96. [7] bn Ham, age., II, 80; bn'1-Esr, age., II, 98. [8] bn Hiam, age, II, 88 vd.; bn'1-Esr, age, II, 99; bn Sa'd, Tabakt, I, 222 vd.; Sahih-i Buhar Muhtasar Tecrd-i Sarih Tercmesi VIII, 251. [9] Bk. Tevbe, 9/111. [10] Bk. Mmtehine, 60/12, Tefsiri iin bk. Elmalh M. Hamdi Yazr, Hak Dini Kur'n Dili, VII, 4915 vd. [11] bn Him, age, II, III; bn Sa'd, Tabakat, I, 226. Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/148-149. [12] Bk. Tevbe, 9/108. Mescidin bina ediliiyle ilgili ayrntl bilgi iin bk. bn Sa'd, age., I, 235; bn Hiam, age, II, 139; bn'1-Esr, el-Kmil, II, 107; Tecrd-i Sarh, X, 107 vd. [13] bn Ham, age, II, 146; bn'1-Esr, age, II, 107; M. Asm Koksal, slm Tarihi, I, 17 vd. [14] bn Sa'd, Tabakt, I, 235. [15] Daha sonra gelen bir ayetle mirasn hangi yaknlara verilecei belirtilmitir. Bk. Enfl, 8/75. [16] Geni bilgi iin bk. Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, 1,189, vd. [17] Salih Tu, "Hicretle Gelen Devlet ve Anayasa Nizam", Nesil Dergisi Hicret zel Says (Ekim-Kasm 1979), s. 40; Hayreddin Karaman, "Kur'n- Kerime ve rnek Uygulamaya Gre Devlet", lim ve Sanat Dergisi (Ocak 1993), s. 7; Hamidullah, age, I, 189. [18] Hamidullah, slm Peygamberi, 1,191; Tu, agm, s. 41. [19] Bk. Ma'ruf Devlib, slm'da Devlet ve ktidar, s. 46-49. [20] Muhammed Hamidullah ile slm ve Devlet zerine", lim ve Sanat Dergisi (Ocak 1993), s. 11. [21] Bk. Abidin Snmez, Raslullah'n Diplomatik Mnasebetleri, s. 92. [22] Anayasa metninin tamam iin bk. bn Hiam, age, II, 147; Hamidullah, el-Vesiku's-Siysiyye, s. 57-62, slm Peygamberi, I, 202-210; Tu, agm, s. 35-42; Devlib, age, s. 45-49; Karaman, agm, s. 6-11; Hseyin Algl, slm Tarihi, II, 130-201; Snmez, age., s. 81-89. [23] Tu, agm, s. 41; Karaman, agm, s. 8. Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/149-155. [24] Bk. En'am, 6/83-90; Th, 20/43; Yunus, 10/14,83; Kasas, 28/4; Bakara, 2/247; Enfl, 8/53, Ra'd, 13/11, Hd, 11/57. [25] Nemi, 27/62; Bakara 2/30. [26] Bakara, 2/205, 217; Enfal, 8/39; Hucurat, 49/9. [27] Al- mrn, 3/32, Nisa, 4/59. [28] Bakara, 2/179, 216, Mide, 5/44, 45, 47; ra, 42/15; Nisa, 4/58,135. [29] ra, 42/36-39, I-i mrn, 3/159. [30] Zriyat, 51/19; Tevbe, 9/60,103, Enfl, 8/41; Har, 59/7. [31] Bakara, 2/193; Rahman, 22/39; Mmtehine, 60/1; Enfl, 8/70; Kasas, 28/54. [32] Bakara, 2/256 [33] Rm, 30/22, Hucrt, 49/13. [34] Ayrntl bilgi iin bk. Karaman, agm, s.8-11; Harun Han irvn, slm'da Siyas, Dnce ve dare zerine Aratrmalar, s. 19-31. [35] Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/155-156. [36] Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/157. [37] Tc,III, 115. [38] Tirmiz, Ahkm, 2/1326; Tc, III, 127. [39] Tirmiz,Ahkm, II, 1339. [40] Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/157-158. [41] Buhar, lim, 11; Mslim, Cihad, 51. [42] Mslim, mre, 19. [43] Bk. Tirmiz, Ahkm, 3. [44] Bk. Buhr,care, 1; Mslim, mre, 14. [45] Mslim, mre, 13; Ebu Davud, mre, 2. [46] M. Ali Nsf, Tc, III, 81 vd., (Mslim, Ebu Davud). [47] Nisa, 4/58. [48] Tecrd-i Sarih, I? 67/54; Mslim, mre, 16. [49] Bk. bn Ltbiyye hadisi/ mslim, mre, 26-29. [50] Mslim, mre, 30. [51] Mslim, mre, 20. [52] Mslim, mre, 18. [53] Mslim, mre, 21, Zekt, 91. [54] Tc, IV, 705. Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/158-160. [55] Mslim, mn, 102. [56] Mslim, By, 9,11.

[57] Mslim, Buy, 9. [58] Buhar, By, 72; Mslim, By, 7. [59] Buhar, man, 24; Mslim, man, 106. [60] Buhar, By, 15. [61] Buhar, By, 19; Mslim, By, 51. [62] Mslim, Zhd, 11. [63] Buhar, Zekt, 18. [64] Buhar, By, 18; Tirmiz, By, 65. [65] Ahmed b. Hanbel, Msned, II, 235. [66] bn Mce, Ruhun, 4. [67] Tirmiz, By, 4. [68] Tirmiz, By, 4; Ibn Mce, Ticrt, 1. [69] Tirmiz,By, 9. [70] bn Mce, Ticrt, 6. [71] Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/160-161. [72] Do. Dr. Hseyin Algl, Btn Ynleriyle Asr- Saadette slam, Beyan Yaynlar: 2/162.