i

ATATRK VE AZERBAYCAN POLTKASI

Hazrlayan: Mahir ASLAN Danman: Yrd. Do. Dr. Tilla Deniz Baykuzu

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Tarih Anabilim Dal, Yakn a Bilim Dal iin ngrd YKSEK LSANS TEZ olarak hazrlanmtr.

Edirne Trakya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 2008

NSZ Sovyetler Birliinin dalmasyla gndemimize giren D Trkler buna bal olarak da Azerbaycan, sanldnn ve gsterildiinin aksine dalma ile birlikte gndemimize girmemitir. Cumhuriyet tarihinde Azerbaycan, daha Milli Mcadele gnlerinde gndemimize girmi 1938 ylna kadarda tm younluu ile Trkiye Cumhuriyeti Devletinin d politika gndeminde yerini almtr. 1938den sonra Trkiye deien dnya dengeleri arsnda yerini almaya alrken, bir ekilde de d Trkleri unutma yoluna gitmitir. Devlet dzeyinde bu unutmann balad gnlerde unutma! sadece devlet ile alakal kalmam o gnlerde kaleme alnan ilmi eserlerde de kendisini gstermitir. Yazlan kitaplarda Milli Mcadeleye Azerbaycann ve Trkistanl Trklerin yaptklar yardmlar Sovyet Yardm diye kaydedilmitir. Biz bu almamzda konunun grmezden gelindii kadar nemsiz olmadn, Atatrkn Milli Mcadelede ve devam eden srete d Trkler ve konumuzla alakl olarak Azerbaycan ile ciddi manada ilgilenmi olduunu ortaya koymaya altk. Tariheli Giri adn verdiimiz ksmda, Trk Dnyasnn nemli bir sorununun da kimlik sorunu olduunu dndmz iin, ilk nce Azerbaycan adn ve buna bal olarak Azeri, Azerbaycanl, Azerice, v.b. kavramlarn aklanmasn tercih ettik. Yine okuyucuya fikir vermesi iin ayn blmde, bir ksm batl ve doulu tarihilerin dedii gibi Azerbaycan 500 yldr Trk yurdu olmadn ifade etmek ve Azerbaycann M.. devirlerden bu yana Trk yurdu olduunu belirtmek iin genel olarak 20. yzyla kadar Azerbaycan tarihini verdik. Milli Mcadelede Trkiye Azerbaycan likileri adn verdiimiz birinci blmde, Milli Mcadele dneminde, Trkiye Azerbaycan ilikilerini, mali yardmlar, siyasi ilikiler ve Trkiyenin Sovyetler Birlii ile iliki kurmasnda Azerbaycann nemine deindik. Atatrkn D Trkler Politikas ve Azerbaycan adn verdiimiz ikinci blmmzde, Atatrkn genel olarak d Trklere ynelik siyasi ve kltrel giriimleri ve zelde Azerbaycana ynelik giriim ve faliyetlerini verip yorumladk.

Mahir ASLAN Edirne

ii

Hazrlayan: Mahir ASLAN Tezin Ad: Atatrk ve Azerbaycan Politikas

ZET Atatrkn D Trkler politikas her ne kadar kendisinden sonra yok saylm yada farkl alglanm olsa da, 1990 yllarda Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte bu politika tekrar siyaset ve ilim dnyasnn gndemine gelmitir. Atatrkn D Trkler politikas iersinde Azerbaycann ayr bir yeri vardr. Daha Milli Mcadele gnlerinde balayan ilikiler karlkl elilikler almasna kadar ilerlemitir. Sovyetler Birliinin tamamen blgedeki egemenlii ile resmi ilikiler en aza inmise de, Atatrkn nevi ahsna mnhasr siyaseti ile D Trkler ve bunun iinde Azerbaycana ynelik kltrel ve alternatif siyasi yollar belirlenmitir. Kltrel alanda, ieride kltr birliinin ilmi alt yapsn oluturacak TTK ve TDK v.b. kurumlar kurulurken, Sovyetler Birliine kar Azerbaycan ve Trkistan bask altnda tutabilmek iinde Afganistan, ran v.b. lkelerle siyasi alanda ciddi manada ilikiler kurmutur.

Anahtar Kelimeler: Atatrk, Azerbaycan, Trk Dnyas, D Trkler, Trkistan

iii

Prepared by: Mahir ASLAN Name of thesis: The Atatrks Azerbaijan Policy

ABSTRACT

Atatrks External Turks Policy had been ignored or had not been perceived correctly after Atatrks death. After Soviet Union collapse, in relation of Turkish Foreign policy initiatives, this policy became one of the main discussion subjects at political science. There is special position of Azerbaijan in Atatrks External Turks Policy. Turkeys relations between Azerbaijan began in National Salvation Period and these relations had continued at diplomatic embassy level. But Soviet Union influence in region affected first hand diplomatic relations with Azerbaijan, and in this context Atatrks Azerbaijan and External Turks Policy had continued via alternative cultural and political deals. At cultural mean in order to protect cultural connection was founded institutions like TTK and TDK. At political mean in order to weaken Soviet Union assimilation politics on Azerbaijan and Turkistan were constructed political relations with Iran and Afghanistan.

Key Words: Ataturk, Azerbaijan, Turkic World, External Turks, Turkistan

iv

NDEKLER

Sayfa No

NSZ ....................................................................................................................................i ZET .......................................................................................................................................ii ABSTRACT ............................................................................................................................iii NDEKLER.......................................................................................................................iv GR.1 I.BLM AZERBAYCAN TARHNE GR 1.1.Azerbaycan Ad ve Manas ................................................................................................5 1.2.slamiyet ncesi Azerbaycan .............................................................................................14 1.3.Seluklular Dneminde Azerbaycan ..................................................................................17 1.4.Azerbaycanda Hanlklar Dnemi ve Sonras ....................................................................22 II.BLM MLL MCADELEDE TRKYE-AZERBAYCAN LKLER 2.1.Anadoluda Genel Siyasi Durum .......................................................................................27 2.2.Kongrelerde Nahvan Sorunu ...........................................................................................29 2.3.Bolevikler le liki Kurulmasnda Azerbaycann Rol ..................................................34 2.4.Trkiye ve Azerbaycanda Eliliklerin Almas ...............................................................42 2.5.Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin Destek ve Mali Yardmlar......................50 III.BLM ATATRKN DI TRKLER POLTKASI VE AZERBAYCAN 3.1.D Trklere ynelik Faaliyetler ........................................................................................54 3.1.1Kltrel Faaliyetler ..........................................................................................................54 3.1.2.Trk Tarih Kurumunun Kuruluu ..................................................................................60 3.1.3.Trk Dil Kurumunun Kuruluu .....................................................................................64

3.2.Siyasi Faaliyetler ................................................................................................................71 3.2.1.Trkiye-Afganistan likileri ...........................................................................................71 3.2.2.Trkiye-ran likileri ......................................................................................................77 3.2.Atatrkn D Trkler Siyasasnda Azerbaycan ...............................................................85 SONU ....................................................................................................................................93 KAYNAKA ....................................................................................................................... 102 DZN ................................................................................................................................... 110 HARTA VE FOTORAFLAR ........................................................................................ 112

GR Gnmzde Anadolu Trkleri ve Azerbaycan Trkleri olarak, bulunduklar corafyalara gre, iki ayr isim altnda tanmlanan halklar; byk Trk gleri srasnda gney yolunu takip eden Bat Trklerinin iki kolunu meydana getirmektedir. Bu Trkler, ayn zamanda, Trk Tarihinin ve Kltrnn ayrlmaz bir boyutudur. Zira, bilindii gibi, Azerbaycan, 1040 tarihli Dandanakan Zaferinden sonra batya ynelen Seluklu ftuhat ile ksa zamanda Trk yurdu haline gelmitir. 1071 tarihindeki Malazgirt Zaferinden sonra ise Sr Derya boylarndan Anadoluya akmakta olan Ouz boylar, ktleler halinde kendilerinden az nce gelerek Azerbaycan yurt tutan soydalarnn memleketi zerinden Anadoluya gemiler ve buray da Azerbaycan gibi, Trk vatan haline getirmilerdir. Anadolu ile tamamen ayn etnik yapya sahip olan Azerbaycanda bugn yerleik hale gemi olan Ouz veya dier adyla Trkmen boy ve oymaklarnn ismini tayan yerlerin ok yaygn oluu, bu yerlemenin ne kadar kkl olduunun ak delilidir.1 Azerbaycan corafyas, stratejik konumu ve zengin doal kaynaklara sahip olmasndan dolay, tarih boyunca devletler aras hakimiyet mcadelesine sahne olmutur. Blgeye egemen olma mcadelesine, 18. yzyln sonlarndan itibaren etkili bir ekilde katlan arlk Rusyas, 19. Yzyln balarndan itibaren Kuzey Azerbaycanda gcn hissettirmi, 1813 Glistan, 1828 Trkmenay Antlamalar ile ran, 1829 Edirne Antlamas ile de Osmanl Devleti, Rusyann blgedeki egemenliini tanmak zorunda kalmlardr. arlk Rusya idaresi, kendi emperyalist karlarn srekli klmak iin Azerbaycanda baskc bir siyaset izleyerek, blgenin kltrel, etnik ve dini yaps zerinde srekli oyunlar oynamtr. Azerbaycan Trkleri zerinde uygulam olduu planl bir siyasetle, onlarn Trkiye ile olan rki ve kltrel balarn gevetmek ve kopartmak istemitir. Bu siyaseti blgede kalc olmann gerei olarak grmtr.2 arlk Rusyann var olmak iin alm olduu tedbirler yeterli olmam, 1917de imparatorluk kmtr. Ekim Devrimi ile kurulan SSCB, Rus mahkumu milletler iin,

Tahir Smbl, (1996): Atatrk ve Azerbaycan, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu (9-11 Eyll, 1991-Ankara), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt:2, Ankara:1111 2 Betl Aslan, (2004): Trkiye Azerbaycan likileri ve brahim Ebilov (1920-1923), Kaynak Yaynlar, stanbul:19
1

bir mit olmutu. Ancak, ne yazk ki, yeni sistemde de insan haklarnn zerresi bile yoktu.3 Sovyetler Birlii, arlk Rusyadan devrald kltr emperyalizmini daha da gelitirerek, Trkistan ve Kafkasya halklarn kimliksizletirmek iin kullanmtr. arlk Rusyadan ald misyonu Azerbaycan ve Trkistan halklar zerinde devam ettirirken, Sovyetler Birliinin bu faaliyetlerine Mustafa Kemal Atatrk ve Trkiyesi duyarsz kalmamtr. Fakat lkemizde Mustafa Kemalin D Trklere yaklam devlet gelenei olmaktan ziyade siyaset malzemesi olarak grlm ve yle ele alnmtr. Bilindii zere, Mustafa Kemalin Trkiye dndaki Trklere ilikin yaklam sz konusu olduunda, birbirinden olduka farkl, hatta birbirine zt iki gr dillendirilir. Bunlardan birincisi, Mustafa Kemalin, Trklere olan ilgisinin ok youn, ok derin olduu, hatta bir siyasal birlii amaladdr. zellikle kimi sac evrelerde yaygn olan bu gre gre; Mustafa Kemalin yaylmac amalar, ortak bir devlet kurma hesaplar vardr. Bunun tam tersi fikirleri savunan ve ounluunu sol kesimlerin oluturduu evreler ise Gazinin, Anadolu dndaki Trkler ile hi ilgilenmediini, ok iyi ilikiler iinde olduu Sovyetler Birliinden ekindii iin, Orta Asya ve Kafkasya Trklerine kar duyarsz, ilgisiz, kaytsz kaldn belirtirler. Yukarda verdiimiz bu iki gre bu gn itibari ile katlmak kesinlikle mmkn deildir. Bize gre bu ikisi dnda bir yol olarak, moda deyimle nc yolcu deil, ama ideolojik olarak nc Dnyac bir gr savunmaktadr. Mustafa Kemalin gereki, tutarl, kararl, hesapl, gelimelere uzun vadeli bakan, ufuk tesini gren, ulusal karlar, lke btnln ve yurt gvenliini her eyin zerinde tutan, faydac bir nder olarak, D Trklere, Trkiyenin olanaklar lsnde ve gerektii kadar ilgilendiini dnmekteyiz. Bu noktada kastettiimiz ey, Gazinin duygusal olmad, kltrel ibirlii ve dayanmay yaama geirmek istedii, siyasal btnlk temelli hayallere hi kaplmaddr.4 Trk kltr birliinin salanmasnda kurumsallamann nemini fark eden Atatrkn ncelikle Trk Dil ve Tarih Kurumlarn kurmas, Trkiye Trklerinin ve D Trklerin dn ve bugnnn bilimsel anlamda incelenmesine zemin hazrlamtr. Atatrkn, Trk Dnyasnda kltr birlii iin verdii direktiflerin ve yapt

3 4

Nazile Abbasl, (2001): Azerbaycan zgrlk Mcadelesi, Beyaz Balina Yaynlar, Ankara: s.21 Bar Doster, (2004): Atatrk, Trk Dnyas ve Mazlum Milletler, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul:12

icraatlarn, her yn ile milletler aras hukuka ve anlamalara aykr bir taraf da bulunmamaktadr. Atatrkn lmnden sonra Trkiye Cumhuriyeti snrlar dnda kalan ve Trk milletinin ayrlmaz paras olan D Trkler konusu, devletin gndeminden ve d politikasndan tamamen karlm, 1940l yllardan itibaren izlenen yanl politikalarla da, D Trklere olan balar kopma noktasna gelmitir. Bunun yan sra SSCB gibi lkeler de D Trkleri, ortak deer llerine dayal kardelik ve ayn milletin unsurlar olma bilincini yok etmek amacyla onlar birbirine dman ve yabanc klacak politikalar izlemilerdir. Oysa, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin gelien dnya artlar erevesinde Trk Topluluklarna kar maddi ve manevi sorumluluklarn bilen Mustafa Kemal Atatrk bir konumasnda zetle; her imparatorluk gibi Rusyann da bir gn yklacan, ancak o gne hazrlkl olunmasn, Trklerin tarihinin, dilinin, kltrnn aratrlmasn istemitir.5 Biz, uzun bir kaynak toplama ve inceleme evresinden sonra ortaya koyduumuz tezimizde Atatrkn istedii, Trklerin tarihi, kltr, dilini aratrmadk. Fakat aratrmas iin grev verdii kii ve kurumlarn, zelde Azerbaycan olmak kaydyla, D Trkler konusunda Mustafa Kemal Atatrkn kendi dnemi esas alnarak gsterdii dorultuda ne yaplp ne yaplmadn ele almaya altk. Azerbaycan Trkleri, Orta Asya ve Kafkasyada yaayan dier Trk topluluklarna nazaran, corafi ve kltrel yaknlklarndan dolay, Anadolu ile balar daha kuvvetli olan bir halktr. Milli Mcadelenin balarnda Azerbaycan, hem stanbuldaki Osmanl Devleti ile ilikilerini srdrm, hem de Dou ve Orta Anadoluda temellenen ve kendilerini Osmanl deil, Trk olarak tantan hareket ile karmak bir ilikiye devam etmitir. Atatrk, Azerbaycana her zaman olumlu yaklam, hem iki lke ve halk arasndaki tarihi balarn altn izmi, hem Azerbaycan zerinden Boleviklerden yardm almay ummu, hem de bu ilikiler sayesinde blgede etkinliini arttrmann hesaplarn yapmtr.

Ercan Karako, (2004): Atatrkn D Trkler Politikas, IQ Kltr-Sanat Yaynclk, stanbul:15

Mustafa Kemal, Bolevikler ile Azerbaycan arasnda bir denge kurmaya uram, ayn dnemde bamsz bir Azerbaycan desteklerken, tek mttefiki olan Ruslar da kstrmek istememitir. Her cephede dman ile uraan Ankara Hkmeti doal olarak her yeni olay karsnda politikasn gzden geirmek zorunda kalm ve her ihtimali gz nne alarak politikalar retmitir.6 Atatrk bulunduu dnemin dnya konjektrn ok iyi deerlendirmitir. Trkiyeyi gereksiz ve macerac politikalardan uzak tutmu, birok lkenin hi yokken husumetlerini ekmemek iin gayret sarf etmitir. Atatrkn politikasnda kltrel balarn gl tutulmas, lkeler aras dayanmann byk boyutlara ulamasnda stratejik bir husustur. Atatrk, Milli Mcadele yllarnda Trk birlii iin takip ettii siyasetten ve dnceden daha sonraki yllarda da vazgememitir. Cumhuriyet kurulup yerletikten sonra, ayet, Atatrkn takip ettii eitim ve retim programna dikkatlice baklacak olunursa, onun en byk emellerinden birinin btn Trkler arasnda tam bir kltr birlii yaratmak olduu grlr.7 Mustafa Kemal Atatrkn Azerbaycan politikas gerekilik ilkesinden ayrlmadan dneminin artlarnn gerektirdii lde ekillenmitir. Milli Mcadele yllarnda Atatrk Azerbaycan ile ciddi manada siyasi ilikiler kurmu o gnlerde karlkl elilikler dahi amlardr. Cumhuriyetin ilanndan sonra siyasi ilikiler youn olarak srdrlememekle birlikte Mustafa Kemal Atatrkn Azerbaycan politikas arlkl olarak kltrel alanda dilde, fikirde, ite birlik iar erevesinde ekillenmitir. Buna bal olarak da lke iersinde Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlar kurularak kltr birliinin alt yapsn oluturacak almalar balatlmtr. Atatrkn Azerbaycan politikasnn siyasi ayanda ise SSCB etkin rol oynad iin, Azerbaycan ve Sovyetler Birliini bask ve etki alannda tutabilmek iin ran ve Afganistan ile siyasi ilikiler kurulmutur. Bu almada Azerbaycan ad, milattan nceki dnemlerden itibaren tarihi, konumuzun zn oluturan Milli Mcadele dneminde ve Cumhuriyet dneminde Trkiye Azerbaycan ilikileri ne ekilde ve hangi artlarda gelitii ele alnrken gelecek iin planlanan politikalar ele alnmaya allmtr.

6 7

Doster, 2004: 221, 222, 223 Karako, 2004: 89, 90

I. BLM AZERBAYCANTARHNE GR

1.1.

Azerbaycan Ad ve Manas XV. yzylda Altn Ordunun yklmasyla arlk Rusya, Ekim 1917den 1990

ylna kadar da Sovyet Rusya Trkistan(Orta Asya) ve Kafkaslarda hkimiyet tesis etmitir. Takribi 500 yl sren bu istila dnemi zorla ve kanl olmutur. Ruslar istila etmi olduklar Trk yurtlarnn yeralt ve yerst kaynaklar ve insan gcn smrmekle kalmam, blge halknn milli kimliine ve dinine sistematik olarak mdahale etmitir. Her iki dnemde de Ruslarn, blge halknn milli kimliine mdahale yolu ile amalar, onlar kimliksizletirip daha sonrada Ruslatrmakt. Dinlerine mdahale yolu ile amalar ise arlk ve Sovyet Rusya dnemlerinde farkllk gsterir; arlk Rusya dneminde bata zorla olmakla beraber eitli yntemlerle Hristiyanlatrmak, Sovyet Rusya dneminde ise yine bir birini aratmayan zulm ve yntemler ile dinsizletirmek olmutur. arlk Rusya dneminde arlk, Trkler ve Mslmanlar zerinde amalad hedeflere gerek manada ulaamamtr. Bu hedef sapmasna arln iinde bulunduu siyasi, ekonomik, sosyal artlarn etkili olduu kadar, dnya ve blge siyasi durumu son derece etkili olmutur. Ekim 1917 ye gelindiinde Trkistan (Orta Asya) Trkleri ve dier Mslmanlar iin, zetlemek gerekirse deien tek ey siyasi rejimdi. zgrlk, eitlik ve bamszlk iarlar ile ortaya kan bu devrimi eski imparatorlukta yaayan halklarn byk bir ksm sevinle karladlar. Fakat, Sovyet Rusya, Trkistan Trkleri ve Mslmanlar iin arlk Rusya dan alm olduu kltr emperyalizmi mirasn, devrald noktadan daha ileri dzeye tayarak Trkistana uygulayacakt. Kapal bir siyasi sistem ierisinde insan haklar da gz ard edilerek, ou zaman ilmi yntemler ve misyoner faaliyetler ile beraber bask ve zorlamalar da kullanlmtr. Bu noktadan bakldnda Sovyet Rusya, gerek bilimsel yntemleriyle gerekse alm olduu askeri, siyasi tedbirleriyle amalad hedeflere arlk Rusyadan daha ok yaklamtr. Sovyet Rusya kademeli olarak Trkistanda istilasn tamamladnda,

Trkistanda hakim unsur olarak Trkler vard. Bu gereklii Sovyet Rusyann kendiside onaylad iin blge halkna datt pasaportlara 1937 ylna kadar Milleti hanesine Trk yazmtr. Aradan geen 70 yldan daha az bir zaman zarfnda Sovyet rejimi ve dnrlerinin yapt almalar ile birbirine yabanc gibi duran be ayr millet yaratlmtr. Yetmi seneden az olan bu srede byk Trk dnyasnn birer ferdi olan bu insanlar asli kimliklerinden uzaklatrlarak Kazak, Krgz, zbek, Trkmen, Azeri gibi suni milletler haline getirilmitir. Sovyet ideologlar ve dnrleri her alanda saldrmak ve mdahale etmek artyla byk Trk milletinin tm karakteristik zelliklerini tayan bu insanlara yeni alfabeler, yeni diller, yeni kimlikler oluturdular. Tm bunlar ile yetinmeyen Rus milliyetileri bu insanlarn ortak bir tarihi gemite bulumalarndan korktuklar iin her biri iin gerekle alakas olamayan tarihler de yazmaktan geri kalmadlar. Yukarda saydmz hadiseleri en canl olarak, bize hem kltrel hem de corafi olarak en yakn olan Azerbaycanda grmemiz mmkndr. Sovyetler Birlii daldktan ve Azerbaycan 1991de bamszln kazandktan sonra grld ki milleti Trk olan, dili Trke olan Azerbaycan Trk yurdunda dili Azerice, milleti Azeri, Azerbaycanl olan bir millet vcuda getirilmiti. Azerbaycan iin saym olduumuz tm bu olanlar dier Trk Cumhuriyetlerinde daha ac sonular ile grmemiz mmkndr. Gnmz itibariyle konuya Sovyetler Birlii eli ile tarihi sre iinde bu kadar kark bir hal aldrlmken, Trkistan ve Kafkasya zerinde alan bir aratrmac blgelere, lkelere, ehirlere verilen isimleri kullanrken daha dikkatli olmaldr. Aksi takdirde iyi niyetli yaplm almalarmz art niyetle Trk dnyasnda alm yaralar daha da derinletirmekten teye gitmeyecektir. Bu yzden biz de bu noktadan konumuzun esasn tekil eden Azerbaycann kelime manasndan, ifade ettii anlamlara deinerek konumuzun btnnde neden bahsettiimizi ve bizim iin tad nemi aklamaya alcaz. Toplumlar gibi, lkeler de tadklar adlar ile bilinirler. Genelde bu isimlerin kaynanda ya insan unsuru yahut corafi bir vasf bulunur. Bir ksm lke adlarnn meneini tespit etmek ise pek gtr. Gemii ve tarihte oynad rol ile nemli bir lke olan Azerbaycan da bu guruptan saylr. Azerbaycan sznn kayna hususunda

muhtelif gr ve ihtimaller ileri srlr. Belki bunlar arasnda en nemlisi, Persler dneminde bu blgeyi idare eden Atropates in adndan kaynaklanm olma grdr. Konuyla ilgili aratrmalardaki genel temayl de bu yndedir. Atropat, Byk skenderin generallerinden deil, bir Ahameni8 valisidir.9 Fakat corafyac Strabon ise Byk skenderin Midyaya vali olarak tayin ettii nl komutan Atropates diye bahseder bu adn ise Atropatesten gelen Atropatan olduunu syler.10 Tarihilerin bu konuda ittifak etmedikleri nokta Atropatesin Byk skenderin generali mi yoksa valisi mi olduu noktasdr. Byk skender, M.. 331 ylnda Media zerine yrd zaman, Atropates Kk Media satraplnn banda bulunuyordu. Eski Guti lkesi olan Byk Media nn Kuzeybat ksmn oluturan bu blge, I. Dara dan (M..521-486) itibaren Ahamenilerin nemli bir satrapl idi. Atropat, kendisinde Kafkasyal askerleriyle katld Pers ordusunun Yunanllar karsnda Gavgamel sava yenilgisinden bir zaman sonra, skendere tabi oldu. Bunun zerine skender, M..328 ylnda, daha nce blgeye atam olduu valiyi alarak Atropat yeniden Kuzey Media satraplna tayin etti. Bu tarihten itibaren de blgeye Atropatene, yahut Atropat Medias denilmeye baland. Atropatene

II.Kyros Medleri ykarak M.. 550'de Pers mparatorluunu kurmutur. Dneminde ok gl bir imparatorlukken Byk skender'in seferi ile Persler yenilmi ve imparatorluk sona ermiti. M.. 5.yy'da Persler II. Keyhsrev nderliinde birleerek kuzeydeki Medleri ykm ve bir devlet haline gelmilerdir. Bundan sonra Keyhsrev fetih hareketlerine girimitir. Bu fetihlerde ise Babil, Fenike gibi zengin yerleri fethedip lkeyi zengin bir krallk haline getirmitir. Ermenistan', Lidya'y ve Krezus'n servetini ele geirip tm Anadolu'yu hakimiyeti altnda birletirmitir. Anadolu'yu ele geridikten sonra Babil zerine saldrm ve oray da fethedip kendini Babil Kral ilan etmitir. Bundan sonra ise Msr'a saldrma hazrlklarna balam, kuzeydouyu salamlatrmak iin iki kabileyle sava yapm ve bu savalar da kabileler direni gstermiler, Keyhsrev de bu savata hayatn kaybetmitir. Yerine ise olu Kambis gemitir. Kambis devrinde Msr fethedilmi, Kartaca'ya kadar Pers ordusu ilerlemi, ancak Kartacallar geememitir. Kambis dneminde ranl kabileler ayaklanmlardr, bunlar Gomata isimli bir Med rahibinin ban ektii mecusilerdir. Kambis Msr dn lm, yerine ise nl Pers mparatoru I.Darius gemitir. lk olarak kabile isyanlarn bastrm ve eitli alanlarnda devrim niteliindeki hareketlere girimitir. I.Darius da fetih hareketlerine girimi, douda Hindistan'a dayanmtr mparatorluk snrlar. Kafkasya'ya doru Trklerin atalar olan skitlere kar da sefer yapm, ama baarszlkla sonulanmtr. Daha sonra batya ynelip, Trakya, Makedonya ve Ege'ye saldrp buralar ele geirmitir. Bunun zerine Spartallar, Darious ve olu Kserkes'e karSalamis Deniz Savalar'n yapmlardr. Salamis Deniz savanda elde edilen ganimetlerin btn skenderin fethinde ele geirilmitir. II. Artakserkes dneminde devlet hzla zlmeye balam, mparatorluk'ta ayaklanmalar olmu, Msr bamszln ilan etmitir. syanlar glkle bastrlm, ama daha sonra III.Darius dneminde Persler mparatorluu'na Byk skender son vermitir. Anadoluya hakim olan perslerin satraplar lkeyi imar etmek iin aba gstermilerdir. Bu almalar srasnda Bodrum da yaplan Mausoleum (Mozole kral mezar) dnyaca nl eserlerden biridir. 9 Ali pek, (2005): Azerbaycan Tarihine Giri Trk Dnyas Aratrmalar, Say:156, stanbul:2 10 Nazile Abbasl, (2001): Azerbaycan zgrlk Mcadelesi, Beyaz Balina Yaynlar, Ankara: s.26
8

Pehlevi dilinde Aturpategah, Yunancada Atropatios, Ermenicede, AtrpatekanAdurbaygan11 Farsada ise Ataropota, Atar ve Pata kelimelerinden meydana gelmektedir.12 Buna gre zamanla, Azerbazan, Azerbadegan, Azerabadagan, Azerbican gibi, bir ksm deiikliklere urayan Atropatene gnmzdeki Azerbaycan eklini almtr. Atropat dolaysyla lke adnn M.. VIII. yzyldan itibaren var olduu sylenebilir. Ayrca, konuyla ilgili baz almalarda, Kk Media satrab Atropatn soy-familya adnn Atrpatekan olduu kaydedilir. Bu slale miladi yln balarna kadar da Artabazanlar olarak devam etmilerdir. Bu ise, baz ifadelerde grlen Atropat m bu ad lkeden, yoksa lkemi ahstan almtr teredddne mahal brakmyor.13 Azerbaycan isminin aklanmas hususunda bir dier nemli fikirde, baz tarihilerinde ifade ettii gibi, Azerbaycan adnn lkedeki eski Atekedeler (Ate ocuklar) ve Odla ilgili olarak meydana geldiidir. Buna gre; Azer (Ator, Atr) Pehlevi dilinde Od ve Pat (Pad, Bad) da nbeti ve koruyucu demektir. Kan veya Gan (Arapa Telaffuzu: Can) da yer veya nispet ekidir. yleyse, Azerbaycan Atekedeleri, koruyan yer demektir.14 Azerbaycan adnn Ate yahut Ate Mabedinden alnm olabilecei grnn olumasnda corafi artlarda etkili olmutur. nk Azerbaycan, genelde dalk ve volkanik bir lkedir. Hazar denizinden Urmiye glnn bat sahiline kadar, zellikle de Gney Azerbaycan ksmlar, eskiden beri yanardalar, yeralt kaynaklar ve gazlarla doludur. Bunun iin Azerbaycan ayn zamanda Odla-Atele Abat Olmu lke, Od parlts lkesi, Snmeyen Ate Memleketi ksa ifadesiyle Odlar Yurdu olarak bilinir. lke adnn da byle bir durumdan karld ileri srlr. Bylece yeralt kaynaklar ile lke ad arasnda bir ba kurularak Atrpatekan sz bu manada tahlil edilir; Ater, Atro, Oder muhtelif syleni ekilleri ile, Ate demektir. Bade sznden Yer, Mekan, Vatan, Ebedi, Abad ifadelerini anlamak mmkndr. Kan ise, Farsa oul eki olarak getirilmitir. nk Azerbaycan da gerek ibadet iin ve gerekse tabi olarak yanan ok sayda ate bulunuyor. Bunun yannda Yakut da

pek, 2005:3 Abbasl, 2001:26 13 pek, 2005:3 14 Cevat Heyet, (1994): Azerbaycan Ad ve Snrlar, Avrasya Etdleri, For Ajans Matbaaclk, Cilt 1, Say 2, Ankara: 94
12 11

Atropat sz iin yaklak ayn yorumu yapar. Anacak ate ve buna bal olan aklamalara kesin gzyle baklmayacan da ifade etmek lazmdr.15 Yukarda Azerbaycan isminin, bir kiinin isminden ya da farkl kavramlardan meydana gelebilme durumu zerinde durduk. Fakat bunlara binaen de baz melliflerde Azerbaycan adnn Trke meneli olduunu kaydetmitir. Bunlardan biri olan Cevat Heyetde Azerbaycann Ad ve Snrlar ad makalesinde konuyu u ekilde ifade etmitir; Mesela Tebrizli Mehmet Hseyin Bin Halef, hicri 1062 (1652) de Hindistan da yaynlad Burhan- Kati szlnde yle yazyor: Agus (Ouz), o vilayeti ald zaman oradaki Uran Bozkr ve yaylas houna gitti, emiri zerine adamlar birer etek toprak getirip dktler. Bylece byk bir tepe meydana kt; o tepeye, Azerbaycan dendi. Sonra, Azerbaycan yle manalandryor: Azer, Trke, yksek ve Baygan, Bykler, Muhteemler demektir.16 Vermi olduumuz bu bilgiyle bire bir rten bir baka bilgiyi de amil Cemidov Azerbaycan Sznn Menei ve Manas Hakknda adl makalesinde Orta a tarihilerinden Ahmet bn-i Muhammedin, Tarih-i Alem adl kitabndan nakletmektedir. Azerbaycann Ouz Hann Uran sahrasnda yaptrd suni tepenin adndan trediini yazar ve bu kelimenin Kuvvetliler Yeri demek olduunu belirtir.17 Cevat Heyet, Azerbaycan bilgini Mir Ali Seyidovdan naklederek, Azerbaycan szn, Az-Er-Bay-Gan szcklerinin birlemesinden meydana geldiini dnerek onun manasn yle izah ediyor: Az, eski Trk boylarndan birisinin, addr ve Kltigin abidesinde dahi onun ad gemitir, ayn zamanda uur ve iyi niyetli demektir. Er, Trkede insan, erkek ve mert demektir. Er sz, baka szlerin sonuna gelerek il, boy adlarn tretir. Mesela: Hazer (Hazar), Kacer (Kacar), Macar, Anar, Bay, Boy bakan hakim ve zengin demektir. Gan, kan sfat ve fiil ekidir (algan, yapgan, kan= hakan ve ata); ayrca

15 16

pek , 2005:3-4 Heyet, 1994:94 17 amil Cemidov, (1994)(ev:Metin Karars), Azerbaycan Sznn Menei ve Manas Hakknda, Trk Kltr, Yl XXXII, Say 370, Ankara:114

10

Azer, uurlu manasnda dahi kullanlrm. Mir Ali Seyidova gre, Azerbaygan insann gl atas veya mbarek gl ata demektir.18 Azerbaycan adnn menei ile ilgili olarak ok daha farkl grlerde mevcuttur. Ali pekde El-Harizmiyi kaynak gstererek, bu lkenin adnn Azerbadegan olarak kaydedip tahlilini yapar: Azer k aylarndan biri (Mart), bad ise rzgr demektir. Bunlar ve sonraki ekten meydana gelen Azerbagedan kuzey yahut k rzgrnn estii yer, manasn ifade eder. Bu kelime daha sonra Arapaya aktarlarak Azerbaycan eklini ald. Bir dier deerlendirmesinde Azerbaycan szn ahs ismi olarak ele alan Ali pek, adn bnul-Mukaffada ise u ekilde getiini ifade etmitir; Azerbaycan szn, Hz. Nuhun soyundan azerbaz adnda bir ahsa isnat ederek bunu: Azerbaz B.ran B.El-Esv ed B.Sam B.Nuh eklinde sralar.19 Bir dier dikkatimizi eken grte yapt uzun almalarn sonunda ulat sonuca gre fikrini beyan eden amil Cemidovun grdr. Cemidov bata deindiimiz Atropat szn farkl bir noktadan ele almtr. Ona gre bu sz Smer dilinde yurt, lke ve daha geni manada vatan demek olan Mate szyle ayndr. Mate (Motun) sz imdi dilimizde Mete (Motun) eklinde kullanlarak doma yer (doumyeri), menzil, el, oba, vatan manasnda anlalmaktadr. Mete ye tohtad syleyiiyle bu gnde de kullanlmaktadr. Mete ayn zamanda eski Hun hkmdarnn addr. Onu tarihi kaynaklar Ouz Han olarak kabul ederler. Tarihte bir ismin hem halkn adn, hem onun ebedi yurdunun adn, hem de o halkn hkmdarnn adn ortaklaa ifade ettii grlmtr. Dede Korkut kitabnda bunun rneklerini grebiliriz. Buradaki Ouz sz, btn manalar aksettirmektedir. Ouz, lkenin addr; Ouz hakann, addr; Ouz ahs addr. Buradan Atropat sznn Mete gibi, Ouz gibi ok anlaml sz olduunu anlyoruz. Buradan Aterpate yahut Oderbad sznn Ehemeniler (Ahameni) slalesi hakiminin veya Makedonyal skenderin komutannn ad olmayp, Azerbaycann eski devleti olan Kk Midiann iersinde teekkl etmi etnik-corafi isim olduu ortaya kmaktadr. lke kendi adn

18 19

Heyet, 1994: 94,95 pek, 2005: s.5

11

hkmdarn adndan deil, aksine hkmdar kendi adn lkenin adndan almtr diyebilmekteyiz.20 Yukarda aklamaya altmz Azerbaycan adnn manasyla ilgili ortaya konan fikirlerin tamamna yaknnda fikir ayrl olup, zerinde uzlalm kesin diyebileceimiz bir yarg henz yoktur. Tarihiler ve mellifler eitli sebeplere dayanarak simin anlamn farkl ifade etmeye almlardr. Fakat yaplan almalarda ve kaynaklarda dikkatimizi eken ve deimeyen bir husus var ki oda Azerbaycan ad bir milletin ismi olmaddr. Tarihiler ve mellifler eserlerinde Azerbaycan adna aklk getirirken hibir tarihi sre iersinde blgede yaayan millet iin bir isim olarak Azerbaycan adn kullanmamtr. Bu noktada aklmza u soru geliyor, tarihi sre iersinde konuyu ele alan kaynaklar blge halkna Azerbaycanl, Azeri adlarn vermemi ve bu ekilde tanmlamamsa, bugn yaygn bir ekilde maksatl ve maksatsz kullanlan Azerbaycanl, Azeri, ve dilleri iin kullanlan Azerice kavramlar ne zaman ve ne ekilde ortaya ktdr? Hal byleyken ve bilimsel verilerde bize Milattan nce ki dnemlerden 20.yzyla kadar blge halk iin bu kavramlarn kullanlmadn sylyorsa, bu noktada durup, gnmzden 20.yzyln balarna gidip blgenin tarihi geri plan iersinde yaananlar ele almakta fayda vardr. 1917, Ekim Devrimi ile ynetimi ellerine alan Bolevikler, hkimiyetlerini glendirmelerinin ardndan, silah zoruyla igallerini Azerbaycan corafyasna da tamlardr. Balatlan igal hareketleri ksa bir zaman iersinde tamamlandktan sonra Sovyet kltr emperyalizmi devreye girmitir. Azeri, Azerbaycanl, Azerbaycan Milleti ve Azerbaycan Dili kavramlar Sovyetlerin blgeyi igaline kadar baz aydnlar arasnda sadece tartma konusu olmu ve hibir zaman bir ulus kimlii tanmna dnmemitir. Bata Msavatlar olmak zere Bolevik igaline kadar Azerbaycan Trk aydnlar kendilerini Trk kimlii iersinde tanmlamlardr. Etnik tanm olarak Azerbaycanl ad ancak Sovyetler dneminde yeniden ve bu defa hi kmamak koulu ile toplumun gndemine getirilecekti.21 Bu gn bu kavramlara yeni anlamlar yklense de ierikleri asndan Sovyetler dneminin izlerini

Cemidov, 1994:118 Ebulfez Sleymanl, (2006): Milletleme Srecinde Azerbaycan Trkleri, tken Neriyat, stanbul, s.111
21 20

12

tamaktadr.22Azerbaycan ad v.b. kavramlarn sistematik bir ekilde Sovyet laboratuarlarnda toplum mhendislerince bu gnk haline getirildii su gtrmez bir gerektir. Sovyetler Birliinin dalma srecine girmesiyle birlikte, milletin adyla ilgili tartmalar daha Gorbaov dneminin ilk yllarndan itibaren gndeme gelmitir. Zira daha 1987de Biz Trkz, bize Azerbaycanl adn Stalin verdi eklindeki grlerle konu tartlmaya alm oluyordu.23 1988 ylndan sonra yeni aamasna giren milli harekta Baknn esas Lenin meydanndaki (daha sonra azatlk) gsterilerde en ok kullanlan sloganlardan belki de en fazla duyulan Trkazer, Azertrk, Trk, sloganyd. Bu Sovyet rejiminin Trk sz ve anlay zerine koyduu tabuya itiraz ve kendine dn arsyd.24 Sovyetler birliinin dalmas ile, 1991 ylnda Azerbaycan yeniden

bamszlna kavumutur. 1992 ylna gelindiinde Azerbaycan Halk Cephesi Ebulfez Elibey liderliinde iktidara gelmitir. Elibeyin iktidar dneminde yeniden Latin alfabesine dnlmtr ve dilin ad Azerbaycan Trkesi olarak deitirilmitir. Azerbaycanllar basnda Trkler olarak adlandrlmaya balanmtr. Ebulfez Elibeyin iktidarndan sonra 1993 ylnda iktidara eski Azerbaycan Komnist Partisi Birinci Sekreteri Haydar Aliyev gelmitir. Bu dnemde dilin ad bir kez daha Azerbaycan Dili olarak deitirilmiti.25 Burada Azerbaycan Trkesi ifadesini kaldrlp Azerbaycan Dili ifadesinin yerine koyulmasyla da dolayl olarak milletin ad Azerbaycanl ifadesine de atfta bulunularak zengin hazrlanmaktadr. 1993 ylndan sonra devletin resmi politikas olarak da ne kan Azerbaycanl gr erevesinde, lkede 1992den beri Trk Dili ad altnda kullanlan resmi dilin 1995 ylnda kabul edilen Azerbaycan anayasasnn 21. maddesinde Azerbaycan Dili olarak deitirilmesi karara baland. Bu Azerbaycanl tanmlamasna bir nevi yasal stat salanmas anlamna geliyordu. Nitekim cumhurbakan H. Aliyev 1995te yaplan

22

Ceylen Tokluolu, Blent Arc, (2000): Trklerde Ynetim Kltr Trkmenistan, zbekistan, Azerbaycan rnekleri, Kltr Bakanl Yaynlar,Ankara:143 23 Sleymanl, 1994: 308 24 Nesib Nesibli, (2001) Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu, Avrasya Dosyas, Asam Yaynlar, Cilt 7,Say 1:146 25 Tokluolu v.d., 2000: 309

13

mzakereler srasnda Dilin adn tanmlarken, milletin adn da tanmlam olacaz diyerek aka bu hususu dile getirmi oluyordu.26 Bir yl iktidarda kalan Elibey hkmetinden sonra konu, Haydar Aliyev bakanlnda kurulan hkmette tarihi gerekler ve halk iradesinden uzak bir yaklamla ele alnarak milletin ad ve dilinin ad yeniden adlandrlmtr. Konunun bu ekilde ekillendirilmesinde ilmi gereklikten ok dnemin siyasi artlar daha fazla etkili olmutur. Fakat nfusunun % 91ini Azerbaycan Trklerinin, 185.000 Lezgiler, 151.000 Ruslar, 50.000 Avarlar ve dierlerinin oluturduu Azerbaycan da saylarn ifade ettii bu geree binaen de, Azerbaycan Trklerinin haklln dile getiren aydnlar da hakl olarak da unu ifade etmekteler: Azerbaycan vatanda olan Tal milliyet olarak Tal, Krt milliyet olarak Krt ise, peki o zaman bu topraklarn bin yllardr sakini olan Trk, millet olarak kim olmaldr. Neden dierinin adn bildiren ad (Azerbaycanl) Trkn milliyet ad olmaldr? Buradan byle bir sonu kyor: Dier tm etnik guruplarn milliyetini ve ayn zamanda vatandaln gsteren ad var, fakat Trkn bir tek vatandalk ad var ve bu ad ayn zamanda onun milliyetini tayin ediyor.27 Karlalan bu kimlik sorunu ilk bata esasen tarihi ve dini adan ele alnyorken, daha sonra bu soruna bir takm siyasi, kltrel ve psikolojik kayglarda eklendi ve bylece milli kimlik problemi olarak adlandrlan bu problem, bu isim erevesine smayacak kadar byd ve karmak bir hal ald.28 Hkim siyasal elit milletine yabanc gzyle bakmakta, eitim sisteminde millileme engellenmekte, edebiyat ve bilim adamlar buhran iinde braklmaktadr. Siyasal parti ve toplumun bir ksmnda aalk kompleksi hkim olmaktadr. Bugn Azerbaycan vatanda Biz Kimiz? sorusuna drt farkl cevap vermektedir. Milli kimlik alannda yzyllardan kalma bu belirsizlik, insanlarn ruhsal durumunda, yazlarnda ve nihayet siyasal faaliyetlerinde ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Bu durumda Kuzey Azerbaycann hayati sorunlar olan istiklalin devamnn ve arazi btnlnn yeniden salanmasnda olumsuz rol oynamaktadr.29

26 27

Sleymanl, 1994: 309 Sleymanl, 1994: 310 28 Sleymanl, 1994: 332 29 Nesibli,2001:151

14

1.2. slamiyet ncesi Azerbaycan Azerbaycan isminin, bir corafi isim olmaktan karlp zaman iinde blgede yaayan milletin ad haline getirilmeye allmasyla kalnmam, blgeyi gleri ile Trk yurdu haline getiren kadim Trklerin de milli kimlikleri inkr yoluna gidilmitir. Bahsi geen konuyu Haver Aslan Rusya Azerbaycan (1905-1920) Eserinin Dndrdkleri adl incelemesinde, Tadeu Svetoovskinin Rusya Azerbayacan adl eserinde ne ekilde yanlmalarla ele aldn ortaya koymaktadr. Profesr Svetoovskinin fikrince; Kadim medya ve Ahameni Persiyas zamanndan itibaren Azerbaycan, ran nfuz dairesi dhilinde sevk edilmitir Azerbaycan, ran seciyesini 18. yzyln ortalarnda, bu blgenin Araplar tarafndan istilas, slama evrilmesinden sonrada korunmutur. Yalnzca drt asra yakn bir mddetten sonra Ouz Trklerinin aknlar ile lke byk ve ok sayda Trk nfusuna sahip olmutur. Yerli halk dardan gelen gerler ile kaynayp karm, mstakil Azeri, yahut Azerbaycan dili haline gelen Trk ivesi de Fars dilinin yerini tutmutur. leri srlen bu nevi grler bilindii gibi yeni deildir. yle ki: Azerbaycann rana balanmas, bura ahalisinin ran dilli olmas hakkndaki beyanat ve iddialar bir alkanlk eklinde devam edip yaygnlamtr. Bu iddialara gre, Trk etnoslar milattan sonra, hatta Arap istilasndan drt asr sonra, yani XI. yzylda Azerbaycana gelip yerlemi ve bu gebe yerli yerleik halk, ran dillileri asimile ederek onlarn dillerini Trkeletirmitir. Bu nazireye gre, demek ki Azerbaycann bugnk ahalisi Trke konuan Farslardr. Yeri gelmiken unu da belirtelim ki, Pan ranistler bu nispeten insafl grten daha ileri giderek bu tarihi, yani Azerbaycann Trkletirilmesini XIII-XIV asra, hatta Humeyni Pan ranistleri ise XVI. yzyla ekerek, Azerbaycann yerli ahalisinin Osmanllar Trkletirildiini beyan etmektedirler. Tadeu Svetoovskinin 7. yzylda Arap istilasndan sonra Azerbaycann ran seciyesini korumas hakkndaki hkm ve grn hangi faktrler ve deliller ile esaslandrdn bilmiyoruz. Ancak 17. yzylda yaayan Arap tarihisi, tannm lim tarafndan

15

Curhumi, Azerbaycann eskiden Trklerin lkesi sayldn, onlarn burada ok ok eskiden meskn olduklarn gsteriyor. Alimin 7. yzylda yaayp yazdn dikkate alrsak, onun grnn doru, inandrc olmasndan phe edilmemelidir. Tannm Azerbaycan limi Z. Yampolski, hele milattan nce, XIV. yzylda, eski Azerbaycan arazisi olan Urmiye gl etrafnda Trklerin yaadklarn delilleri ile gstermektedir. Yampolski Yunan kaynaklarna dayanarak, M.. V. yzylda Azerbaycan arazisinde Trk topluluklarnn meskn olduklarn sylyor.30 Yukarda bahsi geen dnemler zerinde henz mutabk olunamamtr. Zeki Velidi Toganda Azerbaycan adl makalesinde konuya yle deinmitir; Azerbaycann asl imar ve iskn, XI. asrda Seluklularn ve XIII. asrda lhanllarn hkimiyeti devrinde vuku bulmutur. Seluklulardan evvel burada mhimce Trk ktlesi grlmyorsa da, muhtelif devirlerde yerli ahaliye o kadar Trk unsuru karmtr ki, Seluklulardan evvel Trke konumayan baz vilayetlerin ahalisinin, ekseriyetle, mene bakmndan muhakkak Trk olduklarna hkmetmek icap eder.31 Buradan da anlald gibi Azerbaycann Trk yurdu olmas, Seluklular ve lhanllardan nceki dnemlere ve hatta milattan nceki dnemlere tanabileceidir. Azerbaycana olan ilk Trk aknlarnn, Sakalarn M.. VII. asrdaki seferleriyle balad ve bu memlekette hkim unsuru oluturduklar zerinde duruluyor. Trk olduklarna kesin gzyle baklan ve Asur vesikalarnda kuza/Aguza eklinde geen Sakalar/skitler, mezkr tarihte Kafkas tesinden, Derbend Geidi yoluyla Azerbaycana gelmilerdir.32 Arran halknn Saka/Sen dedikleri Sakalarn, Azerbaycanda uzun zaman kaldklar anlalyor. Pers Kral I. Dara (Dariyus) zengin Azerbaycan topraklarn zapt etmeye alm fakat cann zor kurtararak kamtr. I. Darann, Saklarn, Azerbaycan Ermeniyede ki baskn ve yamalar karsnda yetersiz kalmas da, bu toplumun gl bir duruma geldiini gsteriyor.33

Haver Aslan, (1988) Rusya Azerbaycan (1905-1920) Eserinin Dndrdkleri, Trk Dnyas Aratrmalar:79,80 31 Zeki Velidi Togan, (1979) Azerbaycan, slam Ansiklopedisi, Cilt:2, stanbul:97 32 pek, 2005: 17 33 Ayn Eser, s.17; Haver Aslan,(1986) Azerbaycan Trk Yurdu, Trk Dnyas Aratrmalar:40; Ali pek, ag.m., s.17
30

16

Strabon, Saklarn (Saka) Zakafkasyann en gzel topraklarnda adlarna uygun Sakasena (Sakasan) ad verdiklerini yazar. Sakasan ismindeki merkezlerinin harabesi amhor ayda Gerdiman civarnda Sakasan ismi ile son asrlara kadar Maum ve Uti vilayetine tabi idi. Kuzey Azerbaycann eki ve Zakatala (Sakatala) ehirleri Sak (Saka) Trklerinin adn yaatr.34 Azerbaycana gelen ilk Trk boylarndan biride Utiler dir. Bugnk Gence ehrinin batsnda, Karaban kuzeybatsnda yaayan Utilerin Sakalar ile beraber gelmi olabileceklerine ihtimal verilir.35 Araplar zamannda Utiler, Babeke yardm etmeleri dolaysyla, Uzz ve Uvazin ad ile zikredilir. Uti vilayetinde, Halhal isminde, bir de kaleleri bulunuyordu. Bu Halhal kelimesi, Trk ve Moollarda Kale manasnda kullanlan Kalgan kelimesinden gelmesi gerekmektedir.36 Hun boylarnn Gney Kafkasya ve Azerbaycana gelmeleri ise M.S. IV. ve V. yzyllardr.37 395 ve 451 tarihinden itibaren blgeye gelen Ak Hunlara, Muan Blgesi yurt olmutur. Trkistandaki Balasagun ehri hatrasn yaattklar Balasakan bunlarn merkeziydi.38 Hunlarn adn gnmze dek yaatarak koruduklar yer adlarndan biri de Kuzey Azerbaycann Tovuz ehrinin arazisinde yerleen Ulu Hunan Dzdr. Tovuz halk ona Hunan Dz diyor.39 466 ylnda, bir baka g dalgasyla gelen Aaeriler40 de Azerbaycanda nemli bir Trk varln oluturuyorlard. Bunlarn bir kolu olan Kaarlar ise, bu lkede en eski kabilelerden saylyorlar.41 Hazarlarn bir zmresi veya onlara akraba bir kavim olan Aaerileri, 468de Saragurlar Kafkasyann gneyine getiler. Bunlarn 488de Sasaniler ile mcadeleleri bilinmektedir. Sasaniler devrine ait Paykuli Kitabesinde Ak Akerin Hakan manasna gelebilen bir cmle vardr. Bunlar Ouz

Aslan, 1988:40; Togan, 1979:97 pek, 2005:17 36 Togan, 1979:97 37 Abbasl, 2001: 32 38 pek, 2005:18 39 Aslan, 1988:41 40 pek, 2005:18; Azerbaycanda nemli bir Trk varln oluturan Aaerilerin bir kolunu oluturan Kaarlar ise Azerbaycanda en eski kabile saylr. Bir Sasani ifadesinde bulunan Ak-Katlar eklindeki adn Aaerilere ait olduu sylenir. Bunlarn, Halhal-Firuz-abadda oturanlarna, Solsu ad veriliyor. Erdebilin kuzeyine den yerler Aaerilerin merkezi saylr. 41 pek, 2005: 18
35 34

17

destannda ve Trkmen rivayetlerinde efsanevi Ouz Han ile beraber gelip yerleen bir kavim olarak gsterilir.42 Hazarlarn, baka bir blm olan Sabir (Sabar) ler, 503 ylnda Kafkasyann gneyine gelmi ve Derbent Geidinin ve Daryal (Daryol) n kuzeyine yerlemilerdir. Bizansllar tarafndan Sabir olarak tanmlanan bu boy, Ermeni kaynaklar Hun olarak adlandrmlardr. Halbuki Kuban ve Kerc blgelerinde bunlardan tamamen ayr baka bir Hun toplumu vard. Sabirler, nce Sasaniler sonra da Bizansllar ile savatktan sonra43 527 senesinde Kr Nehrini geerek, Bak-Kuba arasna ve Lenkerana yerleen Sabirler, 531de ran Sasanilerine kar Bizansllarn yannda yer aldlar. Kr nehrinin sol kysnda bulunan Kubala ehri bunlarn merkeziydi.44

1.3. Seluklular Dneminde Azerbaycan Azerbaycana Trk boylarnn aknlar, Seluklular dnemine kadar byk apta olmamakla beraber hatr saylr bir zellikte devam etmitir. Bu boylardan bir ksmn Avarlar ve Kuman/Kpaklar oluturmaktadr. Kpaklarn g esnasnda farkl bir zellii de Hazarlara tabii olarak da Azerbaycana gelmi olmalardr. Burada bir dier nemli Trk kitlesini de Hazarlar oluturmaktadr. Baz deerlendirmelere gre Hazarlar, ilk defa M.. 193 ylnda Azerbaycan da grldler. Miladi 204 senesinden itibaren bu lkeye kar saldrlara balayan Hazarlar, 350 tarihinde ksa srelide olsa Agvan/Albaniada yerletiler. Fakat, Hazarlarn Azerbaycana olan saldr ve yamalama hareketleri uzun bir zaman daha devam etti.45 Bizans mparatoru Herakliusun mttefiki olarak Kafkasyay istila etmiler. Sasani slalesinin hkmdarl nihayete erdikten sonra, Hazar Trkleri, uzun yllar Kafkasyaya hakim olmulardr. Hazar Trklerinin Kafkasyada uzun yllar sren bu egemenlii birok Trk boylarnn Kafkasyaya yerlemelerini salamtr.46

42 43

Togan, 1979:98 Abbasl, 2001: 34 44 pek, 2005: 18,19 45 Ayn eser, s.19 46 Charles Warran Hostler,(1976): Trkler ve Sovyetler, anal Matbaas, (ev: Mithat San)Ankara:54

18

M.S. VIII. yzyln ortalarna kadar Azerbaycan bu Trk guruplarnn yurdu olarak kalmtr.47 XI. yzylda Seluklularn Kafkasyay aldklar zaman ok az bir mukavemetle karlam olmalar daha evvel buraya yerleen Trk guruplarnn bulunmasyla izah edilebilir.48 VIII. yzyln ortalarnda slam yayan Arap ordularnn Kafkaslara gelmesiyle burada yaayan Trklerin nemli bir ksmnn Mslman olduunu gryoruz. Yani Mslman Ouzlarn gelmesinden nce slamiyet Azerbaycana gelmi bulunuyordu. Fakat milattan nce ve milattan sonra vuku bulan btn bu gelimelere ramen Azerbaycann tam bir Trk lkesi haline gelmesi Seluklular zamannda olmutur.49 Seluklular ile ilk defa 1035 senesinde Horasana ancak on bin hane gelmiti. Turul Bey, Reye yerletikten sonra, Arslan Yabgunun olu brahim nal, Musa Yabgunun olu Hasan ve ar Beyin olu Yakuti, Azerbaycan taraflarna gnderilmiti.50 Turul Beyin Azerbaycana dzenledii ilk fetih teebbslerinden bir sonu alamamakla beraber daha sonra bizzat katld seferler sonucunda blgeye hakim olmutur. Turul Beyin lmnden sonra Alparslan hemen hemen btn Azerbaycan Seluklu Devletine katt. Melik ahn ise 1075-76da51 Santigin idaresinde gnderdii Trkler, Arran lkesinin btn ova, da, nahiye ve kalelerine yerletiler. Gence Trkmen ehri adn ald.52 VII. yzylda Seluklularn merkezi hakimiyetinin zayflamasyla Harezm ve Azerbaycan merkezileti. Azerbaycanda gl bir devlet olan Atabeyler kuruldu.53 Azerbaycan Atabekleri olarak da anlan bu slalenin kurucusu emseddin ldeniz blgeyi tek bir devletin hakimiyeti altnda toplamaya alt ve komu emirlikleri de kendisine tabi kld.(1137-1225)54 Ayrca emseddin ldeniz Seluklu Sultan II. Turulun dul hanm Mmine hatunla evlenmesinden Nusreddin Mehmed Cihan Pehlivan ve Muzafferiddin Osman Kzl Arslan adnda iki olu olmutur. Azerbaycan da ksa srede olsa hkm sren Atabeyler devletinin mevcudiyeti, Atabey

47 48

Mehmet Saray, (1996): Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara:17 Hostler, 1976:54 49 Saray, 1996:17 50 Togan, 1979:101 51 Ziya Musa Buniyatov, slam Ansiklopedisi, Azerbaycan, cilt: 4, s.319 52 Ahmet Bican Ercilasun, Trk Dnyas zerine ncelemeler, Aka Yaynlar, Ankara, s.270 53 Aslan, 1988:43 54 Ziya Musa Buniyatov, a.g.m., s.319

19

Muzafferiddin Ebu Nesr zbek bn-i Mehmed bn-i Atabey ldeniz Et-Turki Es Seluki Et-Torulun lmyle ortadan kalkmtr.(1225)55 Azerbaycann kati olarak Trkler ile iskan, lhanllar devrinde vuku bulmutur.56 XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Azerbaycan tarihinde mhim rol oynayan daha gl ve nfzlu lhanllar Devleti (1256-1357) ldenizlilerin yerini ald. lhanllar Devletinin baehri Meraga, daha sonra ise Tebriz olmasyla birlikte,57 yine yaplan iskanda Ucan, Maraga, Vann kuzeyindeki Byk Alada ve Kke Deniz mntkasndaki Alada gibi yksek dalk yerler yaylak ve Aras Nehri havzas, Karaba, Mugan ve gneydeki Hamsa mntkas klak olmak zere, bu iskann merkezi oldular.58 Azerbaycann Trklemesinde dnm noktalarndan biri olan lhanllar dneminde, Hlagu Han, ou Trk olmak zere iki milyon bozkrly Azerbaycana yerletirdi. Farslar bu gelimeler karsnda Azerbaycan terk etmek zorunda kaldlar. Hanlar ve vezirler iskan amal yeni Trk ehir ve kyleri kurdular. Sultaniye ve Ordubad ehirleri bu dnemde kurulmutur. Byk tarihi Reideddin Tebrizde bir Trk Mahallesi meydana getirmitir.59 lhanllardan sonraki zamana gelince, bu devir Azerbaycanda Trk

hakimiyetinin biraz daha artmas ve Trklerin ran lkelerine yaylmalar ile temayz eder. Karakoyunlular Halep ve am tarafndan geldikleri srada Avar uruu da Azerbaycana devirdi.60 XV. geldi. Akkoyunlu ve Karakoyunlu urularnn Azerbaycanda hakimiyetleri devri, bu lkenin en parlak ve Trk nfusunun en ok bulunduu yzyln balarnda 1410 ylnda Kara Yusufun idaresinde Azerbaycanda Karakoyunlu Devleti kurulmutur. Karakoyunlu Devletinin baehri kadim Trk ehri Tebriz, mhim medeni merkezleri Meraga, Erdebil, Nahvan, Gence idi. Cihan ahn hakimiyette olduu yllar Karakoyunlu Devletinin ykseli ve ilerleme devridir. 1467 ylnda Akkoyunlu Uzun Hasan Cihan ahn ordusunu darmadan ederek, Karakoyunlu hakimiyetine son verdi. Uzun Hasan 1453 ylndan 1478 ylna kadar Akkoyunlu Devletinin hkmdar olarak mhim rol oynamtr.61 XV. yzyln

55 56

Aslan,1988:43; Haver Aslan, Azerbaycan Trk Yurdu, Trk Dnyas Aratrmalar, 1988, s.87 Togan, 1979:103 57 Aslan, 1986:87 58 Togan, 1979:103 59 Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e., s.271 60 Togan, 1979:111 61 Aslan, 1986:88

20

tamamn iine alan Karakoyunlu ve Akkoyunlu dneminde Azerbaycan kesin olarak Trkleti. Azerbaycann her tarafna Trkmen boylar iskan edildi. Bir ksm da Anadoludan gelen bu Trkmen oymaklar XVI. asrn banda Safevi Devletine vcut verdiler. Bylece Osmanl-Safevi ekimesi de balam oldu.62 XVI. yzyln balarnda Akkoyunlular ve onlarn mttefiklerinin malup edilmesiyle Azerbaycan Trkleri ah smail nderliinde yeni bir devlet kurmulardr ki buna Safevi Devleti denmitir.(1500-1524)63 Azerbaycann Erdebil kasabasnda bir eyh ailesinden gelen ah smailin iilii siyasi bir vasta olarak kullanp ykselmesi yalnz Azerbaycan Trklerinin deil, btn Trk-slam aleminin kaderini deitiren byk olaylardan biri olmutur.64 Safeviler, Nadir ah ve Kaarlar devirleri, Azerbaycandaki Trk topluluu iin bir felaket olmutur. eyhler payitahtlarnn isfahana naklettikten sonra gvenceleri olan Kzlba Trkmenlerinin byk ksmn merkezi ve Gney rana ve zbeklere kar koymak maksadyla Horasana naklettiler. Bunlardan ah Abbas ise, vaktiyle Seluklulardan Melikahn yapt gibi, Trkmen topluluklarn datarak ve devirme orduya dayanarak idareyi merkeziletirmek siyasetini takip etti. Azerbaycan blgesinde bulunan kabilelerin datlmas hususunda Aa Muhammed Han Kaarn gsterdii iddet, ran Trkleri tarihinde grlen byk felaketlerden biri olmutur.65 Tarihe Kzlbalar adyla geen bu devlet tam manasyla Azerbaycan Trk Devletiydi. Bu devletin esas ve harbi gcn Trk tayfalar: Bayat, ambu, Kaar, Varsak, Karamanl, Rumlu, Bayburt, Afar v.b. tekil ediyordu. Saray ve ordunun dili Trke olduu iin, siyasi yazmalar, fermanlar ve resmi senetler de bu dilde yazlyordu. Kendisi air de olan Safevi Devletinin kurucusu ah smail iirlerini Trke yazyordu.
66

ah smailin olu ah Tahmaspin ngiliz Kraliesine yollad

mektuplarn ikisi Trkedir. ah Tahmaspn o zaman mehur olan bir ok eserin Trkeye evrilmesine zellikle dikkat ettii malumdur. Ayrca Osmanl sultan Kanuni

62 63

Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e., s.271,272 Saray, 1996:17; Aslan, 1986:88 64 Saray, 1996:17,18 65 Togan, 1979:112 66 Aslan, 1986:38

21

Sultan Sleyman ah Tahmaspa Trke mektuplar yazm, ona Ala hazret Olum ah Tahmasp Bahadr diye mracat etmitir.67 Azerbaycann XVI. yzyldan sonra, zaman zaman Osmanl igali altnda kalm olmas, bu lkenin hayatnda mhim yer tutmaktadr. 1514 Eyllnde Yavuz Sultan Selim Tebrizi igal etti ve ehirdeki Safevi hazineleri ile yedi yz hane kadar gzide sanatkar stanbula sevk ettikten sonra, buradan ekildi.68 Daha sonra tekrar Safevilerin eline geen blge Kanuni devrinde Makbul brahim Paa tarafndan yeniden alnd (1534). Ayn yl Irakeyn seferine kan Kanuni Badata giderken btn Azerbaycan kontrol altna ald.69 Fakat Osmanl idaresi uzun srmemi ve birka sene sonra Tebriz yeniden ranllarn eline gemitir. ii propagandasnn devamll Snni Mslmanlar arasnda byk huzursuzluklar yarattndan Osmanl-ran mcadelesi yeniden balamtr. 1578 ve 1588 yllar arasnda cereyan eden bu mcadelenin son yllarnda Ferhat Paa kumandasndaki Osmanl kuvvetleri, ranllar yenerek Tebrizi geri aldktan baka, Azerbaycanda ilerleyerek Hazar Denizine kadar olan blgeyi de Osmanl idaresine sokmutur. lk defa Azerbaycan Trkleri ile Anadolu Trkleri bir bayrak altnda toplanmlardr. Ne var ki bu birlik uzun srmemitir. ah Abbas I. Osmanllara kar giritii bir seri seferden sonra eski kudretinden gittike uzaklaan Osmanl ordusunu Urmiye Gl yaknlarnda yenerek Azerbaycan tekrar Safevi rann kontrolne sokmutur. Tebriz ve Revan Osmanllar tarafndan her ne kadar 1635 senesinde yeniden alnm ise de, bir yl sonra ranllar bu yerleri tekrar igal etmilerdir.70 Azerbaycan zerinde devam eden Osmanl-ran mcadeleri, Azerbaycan iin uzun yllar bedel deyecei sonular dourmutur. Azerbaycan bir ok hanlklara ayrlrken, Osmanllara, ranllara, Moollara bal ufak devletler haline gelmitir. Osmanllar ve ranllar arasnda XVI. ve XVII. yzyllarda srp giden savalar, hanlarn birleme abalarn boa karm ve XVIII. Yzylda Ruslarn Azerbaycana szmalar sonucunu dourmutur.71 ran ve Osmanlnn netice vermeyen mcadeleleri ile blgeyi istikrarszlatrmalar yan sra, bu mcadeleler esnasnda Osmanllar ile

Haver Aslan, (1988) Rusya Azerbaycan (1905-1920) Eserinin Dndrdkleri, Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul:82,83 68 Togan, 1979:113 69 Ziya Musa Buniyatov, a.g.m., s.319 70 Saray, 1996:18 71 Hostler, 1976:55
67

22

ranllardan daha fazla Azerbaycan Trkleri ypranmtr. Bilhassa ii Azerbaycanllarn Osmanl, Snni Azerbaycanllarn da ran ordularna kar mukavemet etmeleri onlarn byk zayiat vermelerine sebep olmutur.72

1.4. Azerbaycanda Hanlklar Dnemi ve Sonras Azerbaycan tarihinde XVIII. yzyl Hanlklar Devri olarak adlandrlmaktadr.73 Nadir ahn ldrlmesinden sonra (1739) Azerbaycan, kk hanlklara ayrlarak, Kaarlarn egemenlikleri yalnz Arasn aasndaki blgeye yaylmtr.74 Azerbaycan arazisinde 20 yerli hanlk, 6 sultanlk, 6 beylerbeylik, bu arada Karaba, Bak, Nahvan, Revan, Tebriz, Derbent, Gence ve Maraga gibi ehemiyetli hanlklarda mevcuttu. Bu hanlklar arasnda ya ran ahn, ya Osmanl Sultann, ya da Rus arn yardma armak suretiyle kan savalar devam etmekteydi.75 Azerbaycan hanlklar arasnda dardan destekli bu mcadeleler her ne kadar kendilerine bir yarar salamadysa da, Ruslar iin menfi neticeler dourmaya balamt. Kuzey Azerbaycanda yarm asr kadar bir mddet, birbiriyle rekabet eden hanlklar, sra ile, Rus idaresine girmek mecburiyetinde kaldlar. Bylece 1805te Gence Hanl, 1806da Kuba ve Bak Hanlklar, 1815te eki Hanl, 1820de irvan Hanl ve 18222de Karaba Hanl Rus tabiyetine girdiler. Gney Azerbaycandada Hoy ve Tebrizde Dmbll Hanlar, Erdebilde eyhler, Maku Hanl, Halhal Hanl ile dier kk derebeyler hkm srdler.76 XIX. yzyl ile balayan arlk Rusyann Kafkasya istilasnda77 Azerbaycan Hanlklarnn sonuncusunu lisu (Zakatala) Hanl tekil etmitir. 1803ten beri Rus basks altnda olan lisu Han Danyal Bey, etraftan yardm bulamaynca eyh amil kuvvetlerine katlarak mcadelesini silahl olarak devam ettirmitir. aresiz kalan halk da Rus hakimiyetini kabul etmek mecburiyetinde kalmtr. 1825de Nahivan Hanl,

72 73

Saray, 1996:19 R.A.Hseyinov, (1993)Azerbaycan Tarihinin Ksa zeti, Trk Dnyas Aratrmalar, Nisan, stanbul:217 74 Abbasl, 2001: 36 75 Hseyinov, 1993: s.217 76 Togan, 1979:115 77 Abbasl, 2001: 57

23

1826da da Revan Hanln igal eden Ruslar, Aras Nehrine kadar Kuzey Azerbaycann igalini tamamlamlardr.78 1805-1806da Gence ve Grcistanda yerleen Ruslar ran Azerbaycannn ilerine de mdahale etmeye baladlar.79 1803-1813 Rus-ran savalarnn sonunda imzalanan Glistan Antlamas ile (1813) Gence, eki, Bak, Derbend, Kuba ve Tal Hanlklar Rusya, Gney Azerbaycan hanlklar ise ran hakimiyetine brakld.80 Glistan Antlamasnn bir dier nemli zellii de, Azerbaycann idaresi dnda Azerbaycan blen ilk antlama olmasdr. Ruslarn ranllar yenmeleri ve Azerbaycan hanlklarn bir bir igal etmesi Osmanl Devleti ile ran daha da yaknlatrmtr. Osmanl Devleti ran Rusyaya kar aka desteklemeye balamtr. ngilizlerin ve Osmanllarn teviki ile ranllar, Kafkaslarda uradklar kayplar telefi edebilmek midiyle Rusya ile yeniden mcadeleye girimilerdir. Fakat ranllar tekrar malup olarak bugn de geerli olan Aras Nehri hudut olmak zere 1828de Trkmenay Antlamas
81

ve Osmanl-Rus

savalar sonucunda imzalanan Edirne Antlamas (1829) ile Azerbaycann milletleraras stats belirlendi. Buna gre Aras Nehri ile Tal Dalar snr olmak zere Azerbaycan ikiye ayrld. Bylece Gney Azerbaycanda ran hakimiyeti balad.82 Azerbaycan ikiye blndkten sonra Kuzey Azerbaycan devaml ekilde yerli halkn Ruslar ile mcadelesine sahne oldu. 1830, 1840 ve 1850li yllarda arlk Rusyas Azerbaycanda smrgecilik amac tayan sosyal ve kltrel mdahalelerde bulundu.83 Rus igalinden nce, Azerbaycan ran kltrnn etkisi altnda bulunuyordu. Halkn sekin snf Farsa konuur, ran kltr ve edebiyatn benimserdi. Yeni igal ettikleri bu lkenin kuvvetli komusu olan ran ile arasndaki kkl kltrel balar Ruslar iin byk bir sknt olmutur. O derece ki Ruslar; Azerbaycanllar ile ran arasndaki bu balar koparmak iin, mahalli Trk kltrnn inkiafn salamak zere

78 79

Saray, 1996:24 Togan, 1979:115 80 Ziya Musa Buniyatov, a.g.m., s.320 81 Saray, 1996:25 82 Ziya Musa Buniyatov, a.g.m., s.320 83 Ziya Musa Buniyatov, a.g.m., s.320

24

byk abalar harcamlardr.84 Azerbaycanllara kendi dil ve kltrlerini gelitirme frsat vermilerdir. Bu ekilde Ruslar bilerek veya bilmeyerek Azerbaycan Trklerini milli uur ynnden uyanmalarna ve kendi dillerini kullanmalarna vesile olmulardr.85 1905 ylndaki Rus htilali ile Rus rejiminin birazck olsun liberalizme ynelmesi, Azerbaycana yeni okullar ve tiyatrolar amak, gazete yaynlamak, kltr ve hayr dernekleri kurmak imkan ve frsatn vermiti. 1905 ylnda yaymlanmaya balayan Hayat ve rat gazetesi ile 1913 ylnda yaymlanmaya balayan Ak Sz gazeteleri gittike artan bir okuyucu yn bulmaktaydlar. Ak Sz gazetesi Rus idaresi tarafndan o zamana kadar Trkler iin srarla kullanlan Tatar kelimesi yerine ilk defa olarak Trk kelimesini kullanmtr.86 Azerbaycandaki bu kltrel uyan ok gemeden politik alanda da kendini gstermitir.87 1905 Rus nklabna mteakip Kuzey Azerbaycan Trk milli akmnn merkezi haline geldi. 1917 Ekim Devriminde ise, Azerbaycan Trkl Rusyaya tabi Trklerin siyasi istiklal davasnda liderlik vazifesi yapt.88 1917 Rus Devrimi olunca Rusyann i durumu karm ve bu durumdan yararlanmak isteyen, daha nce arlk Rusya zulmnden kaan Azerbaycanl dnr ve aydnlar vatana dnerek ulusal kurtulu savana kalkmlardr. Bamszln dier Kafkas halklar ile beraber kazanlmasnn daha gereki olduu dnlerek harekete geilmitir.89 Rusyada anari yaygn bir hal alm ve her taraf bir komnizm korkusu kaplyordu. Trkiyenin o zamanki durumu ve Kafkasyann dman Rusyaya bir eyalet olarak balanmak kaygs Kafkasyallar tedirgin ediyordu. Btn bu sebeplere bir de Almanlarn teviki katlnca, Kafkasyallar politik bamszllarn ve egemenliklerini ilan etmek zorunda kaldlar. ubat 1918 ylnda Trans Kafkasya Demokratik Cumhuriyetinin ilan edilmesiyle ilk adm atlm oldu.90 Fakat bu federatif yap iinde Grclerin ve zellikle Ermenilerin Rusya destekli, Azerbaycan Trklerine

84 85

Hostler, 1976:56 Mehmet Saray, (2006): Trkiye ve Yakn Komular, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara:171 86 Hostler, 1976:58 87 Ayn eser, s.58 88 Togan, 1979:116 89 Anl een, (2003):Trk Devletleri, Fark Yaynlar, Ankara:365 90 Hostler, 1976:59

25

kar olumsuz tutumlar yapnn ksa srede dalmasn ve Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann ayr ayr bamszlklarn ilan ettirecek bamszlk srecini balatyordu. Zengin petrol yataklarnn bulunduu Azerbaycann mstakil olmas ve Bolevik kontrolnden kmas, Rusyaya hakim olan Bolevikleri son derece rahatsz etmeye balamt.91 Bakdeki yerli Bolevik ve Ermenilerin yardmyla Sovyetler ehrin egemenliini ellerine aldlar.92 Saylar azda olsa Bakde bulunan iilerin nderliinde kurulan Sovyet tipi bir idareye Ermenilerde destek oluyorlard. Bolevikler ile tam bir ittifak iinde alan Ermeniler, Azerbaycan Trklerine kar giritikleri katliam hareketlerini ftursuzca devam ettiriyorlard.93 1918 ylnda Stephan amuyan bakanlndaki Ermeniler gn iinde sadece Bakde on bin Azerbaycan Trkn katlederler. Guba ve amah kentlerinde de toplu kymlar yaplr. Gubada iki gn iinde iki bin sekiz yz kii ldrlr. amuyan 13 Nisan 1918 tarihinde Lenine yazd mektubunda dman yok edildi der. ngilterenin Bak byk elisi de Londraya gnderdii telgrafta Bakde llerden baka Mslman kalmad eklindeki ifadesi olayn vahametini gstermektedir.94 Yeni kurulan Kafkasya Devleti Rusya destekli Ermenilerin Trklere kar yapt bu katliam karsnda aciz kalnca, Azerbaycan temsilcileri Kafkasya meclisi olan Seymden ayrlarak9528 Mays 1918de Mehmet Emin Resulzadenin riyaset ettii Azerbaycan Milli uras Kafkasya Azerbaycan nn istiklalini ilan ve Fath Ali Hanhoyskinin idaresinde milli bir hkmet tekil etti.96 Bylece douda ilk kez bir Trk-slam devleti Cumhuriyet ynetimi olarak kurulmu oluyordu.97 Memleketin bakenti olacak olan Bak, hala mahalli Sovyet Hkmetinin elinde idi.98 Tm yaanan katliamlar ve skntlar sonunda Azerbaycan Hkmeti Trkiyedeki kardelerinden daha nce imzaladklar antlamalara binaen yardm talep etti. Bu antlamann 4. maddesi gerei Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin i ve d asayi ve emniyetini dzenlemek ve korumak amacyla Osmanl kuvvetleri Azerbaycana girdi. Nuri Paa

Mehmet Saray, (1996): Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara:40 Ziya Musa Buniyatov, a.g.m., s.320 93 Saray, 1996:40 94 Fuat Uar, (2007):D Trkler Trk Dnyasnn Parlayan 5 Yldz Orta Asya Trklnn Tarihsel ve Kltrel Yaps, Fark Yaynlar, Ankara:88 95 een, 2003: s.370 96 Togan, 1979:116 97 een, 2003:s.370 98 Togan, 1979:116
92 91

26

kumandasndaki Kafkasya slam Ordusu Azerbaycan Trklerinin yardm ile Ermenilerin yardm ettii Bolevikleri yenerek 15 Eyll 1918de Baky kurtarmtr.99 Ne var ki, Osmanl Trklerini malup addeden Mondros Mtarekesinin 30 Ekim 1918de imzalanmasyla bu Trkiye-Azerbaycan yardmlamas da sona ermitir. Mondros Mtarekesinin 11.maddesi gereince Trk Ordusu Azerbaycan boaltmak mecburiyetinde kalmtr.100 Osmanlnn ekiliine mteakip ok ksa sreliine de olsa blgeye ngilizler gelmitir. Azerbaycan Cumhuriyetinin basz yaam iki yl srd. Bu sre iinde hem devlet rgtlenmesi tamamlanmaya, hem yeni bir ordu oluturulmasna, hem de ekonomik kalknma abalarnn sonu verilmesine alld. Ne var ki, zellikle petrol yznden Rusya Azerbaycandan vazgemiyordu.101 Bu arada Meclis Bakan Ali Merdan Topuba, bir Heyet-i Murahhasa banda, Avrupaya gnderildi. Azerbaycan mttefikler tarafndan mstakil bir devlet olarak tannd. Fakat Rusyann Azerbaycan zerindeki bitmeyen emelleri neticesinde 27 Nisan 1920de Azerbaycan Boleviklerin igaline maruz kald. Daha sonra hudutlarda baz tadilatlar yaplarak, lkeye Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti ad verildi.102

99

Ziya Musa Buniyatov, a.g.m., s.320; Saray, 1996:41 Saray, 1996:41 101 een, 2003: s.374 102 Togan, 1979:116
100

27

II. BLM MLL MCADELEDE TRKYE AZERBAYCAN LKLER

2.1. Anadoluda Genel Siyasi Durum XX. yzyln ilk balarnda Osmanl Avrupa ilikilerinde deiik ynlerden gz atlacak olursa karmza yle bir tablo kmaktadr. Her eyden nce bu dnemde, daha nceleri olduu gibi Avrupa karsnda taarruz pozisyonunda olan bir Osmanl yerine, savunma durumuna gemi ve kendi kabuuna ekilmekte olan bir Osmanl sz konusudur.103 Zira devletin btnl bakmndan, 1829da Yunanistan, 1878de Srbistan, Romanya ve Karadan bamszlk ilanlar, XX. yzylda da bu kayplarn devam edeceinin birer iaretiydi. Nitekim II. Merutiyet gnlerinde Bulgaristan ve 1912de de Arnavutluk kaybedildi. Balkan savalar olarak tarihe geen 1912-1913 yllarndaki muharebelerden sonra, 1914te balayan I. Cihan Harbi, artk Osmanl devletinin gerek manada sonunu hazrlad.104 Savatan yenik kan Osmanl Devletinde, Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmas ve bu antlamann uygulan sonucu, stanbul, saray ve hkmetin aciz kalmas, dman emellerinin gereklemesine imkan hazrlamtr. Aznlklarn ar davranlar, tilaf Devletleri kuvvetlerinin mtareke hkmlerini aka ihlal etmeleri, Wilson Prensiplerini hie saymalar, halkoyunda byk zntler yaratmakta idi. Halkn en tabii ve meru hakk yaamak hakkndan mahrum edilmi, can, mal, rz ve namus gvenlii kalmamt.105 Mustafa Kemal o gnlerin genel manzarasn yle tasvir etmitir: Muhasm devletler, Osmanl Devlet ve memleketlerine maddeten ve manen tecavz halinde; imha ve taksime karar vermiler. Padiah ve Halife olan zat hayat ve rahatn kurtarabilecek areden baka bir ey dnmyor. Hkmetide ayn halde Ordu, ismi var cismi yok bir halde. Kumandanlar ve zabitler, harbi umuminin bunca

Fahrettin Tzlak,(1994): Milli Mcadelenin Sosyal, Ekonomik ve Askeri Kaynaklar zerine Bir Deerlendirme, Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 96, Aralk, stanbul:50 104 Orhan Avc, (1998): Trk Milli Mcadelesi Tarihinde Kuva-y Milliye Devri, Askeri Tarih Blteni, Say: 45, Ankara:79 105 Hamza Erolu, (1990):Trk nklap Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara:93
103

28

mihnet ve meakkatleriyle yorgun, vatann paralanmakta olduunu grmekle bezgin, gzleri nnde derinleen karanlk felaket uurumunun kenarnda dimalar are, kurtulu aresi aramakla megul106 Memleketin durumunu bu ekilde tasvir eden Mustafa Kemalin de phesiz ki vatann kurtuluu iin bir fikri olacakt. O gnlerde memleketin kurtuluu iin eitli fikirler ne srlyordu. Bunlardan bir ksm ngiliz himayesini isterken, bir ksm da Amerikan mandasn istiyordu. Vatann kurtuluu iin bu ve buna benzer modeller dnlrken, ieride kurulmu olan bir ksm zararl cemiyet, ayrlk politikalar izleyerek igal kuvvetlerine yardmc oluyordu. Mustafa Kemal ise tm bu gelimeler ve modelleri reddederken, millet egemenliinin esas klnd bir Trk Devleti kurmann ciddi manada bir kurtulu olaca fikrindeydi. Mustafa Kemal, bu kararn hayata geirmek iin stanbuldan ayrlp, milletin iine girmek ve orada almak zere Anadoluya gitmeye karar vermitir. stanbuldan Anadoluya uygun bir grevlendirme ile gemek iin gerekli n alma ve balantlar kurulduktan sonra, Mustafa kemal 16 Mays 1919da Bandrma Vapuru ile stanbuldan hareket etmi ve 19 Maysta Samsuna kmtr. Trk ulusunun yeniden douunu mjdeleyen bu yolculuk, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluuna bir balang ve hayatnda bir dnm noktas olmutur.107 Bahsi geen dnm noktas Mustafa Kemalin 19 Mays 1919da Samsuna kmasyla balar. 29 Ekim 1923te Cumhuriyetin ilanna kadar sren uzun ve meakkatli bir dnemi oluturur. Dnemin ilerleme srecine bakacak olursak, sre milli btnleme ile balayp, milli bilin neticesiyle bir araya gelen insanlarn tekilatlanmas ile devam etmitir. Bu bir araya gelmenin ortaya kard gle de milli mcadelenin fiili ve askeri merhaleleri zaferler ile talandrlmtr. Tm yokluklar iinde meydana kan bu mcadele millete sahiplenmi ve milletin kendi eseri olan yeni Trk devletinin rejimi cumhuriyet olduu srete tamamlanmtr. phesiz ki bahsettiimiz Milli Mcadele sreci, deindiimiz balklar ile snrl deildir. Bu balklar oaltabileceimiz gibi alt balklar ile de geniletebiliriz.

Yaln Durmu, (2004): Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara:162 107 Durmu, 2004:163,166
106

29

Bu nemli balklardan bir tanesi de kongreler dnemi olmutur. Yaplan kongreler de mcadelenin amac, nitelii, ekli, zellikleri belirlenmitir. Kongrelerde sadece Anadolu snrlar iinde bir mcadele ya da politikalar izlendii gibi bir yanlgya sahibiz. Bu yanlgnn tam tersine Mustafa Kemal vatann bu zor gnlerinde imkanlarn el verdii lde D Trkler ile de ilgilenmitir. Esas konumuzu oluturan Atatrkn Azerbaycan Politikasda ite bu skntl gnlerde olumaya balamtr. Bu politikalarna verdii nemi de, Azerbaycann bir blgesi olan Nahvann stats ve gelecei konusunda gsterdii hassasiyetle ortaya koymutur.

2.2. Kongrelerde Nahvan Sorunu 1828 Trkmenay Antlamasyla arlk Rusya hakimiyetine giren Nahvan blgesi, Rusya iersindeki mevcudiyetini 1917 Bolevik ihtilaline kadar srdrm ve bu tarih den sonra kendi bana kalabilmitir. Ancak Nahvan insann mthi bir mcadele beklemekteydi. erursuz ve Nahvansz Ermenistan yaamaz ilkesi ile hareket eden Ermeniler, Nahvana ynelik byk bir saldr balatmlard.108 1918 ylnn Maysnda Azerbaycan bamszln ilan etmesine ramen dt ar durumdan dolay Nahvan blgesine yeteri kadar ilgi gsterememitir. Bundan yararlanan Ermeniler saldrlarn daha da younlatrmtr. Yeni kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti Nahvan blgesini savunamamtr. Yerli ahali kendi gcyle blgenin savunmasn yapm, ama byk devletlerin siyasi oyunlar Nahvan zor duruma drmtr. Bu durumda blge insannn gvenebilecei yegane merkez Trkiye idi.109 Nahvana ynelik Ermeni saldrlar ve neticesinde ortaya kan katliamlar, hi kukusuz bu dnemde Trkiyede Mustafa Kemal Paa reisliinde oluturulan Heyet-i Temsiliyenin de gndemine giriyordu. ngiliz makamlarnn da tespit ettii gibi,

brahim Ethem Atnur, (1998): Mustafa Kemal (Atatrk) ve Nahvan, Erdem Cumhuriyet zel Says-II, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Cilt:11, Say:32, Ankara:367 109 smayl Hacyev, (2003): Mustafa Kemal Atatrk ve Nahvan, Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Beinci Uluslar aras Atatrk Kongresi(25-29 Ekim 1999 Trkistan-Kazakistan), Cilt: 2, Ankara:1129
108

30

Nahvan meselelerini yakndan takip eden Mustafa Kemal Paa vuku bulan Ermeni zulmn annda batl devletler nezdinde protesto ediyordu.110 Mustafa Kemalin ve Kazm Karabekirin, Nahvana duyduklar hassasiyeti sadece protestolar ile ortaya koymamlardr. Zaman geldike ve imkanlar dorultusunda farkl mcadelelerini ortaya koymaktan geri kalmamlardr. Kazm Karabekirin talimat ile Yzba Halil Bey, Topu Ba Hsn Bey, Avc Subay Osman Nuri Beyin katlmyla asker ve subaylardan olumu111bir gurup Nahvandaki savunma kuvvetlerini yaratmak zere uurland. Fakat bu yle yapld ki olay gya Halil Bey ve arkadalar askeri kaaklk yapm kendileri ordudan kovulmular gibi gsterildi. Bu usulle Nahvan Trklerine silah, mhimmat, cephe aralar, yetenekli subaylar gnderildi bylece bu subaylarn blgenin savunmasnda byk nemleri oldu. Kazm Karabekir Paa 1919 ylnda Erzurum Kongresinin sonunda Dou Anadoluda ki Tmen Komutanna yle bir talimat vermiti: Her taraftan mahzur bir haldeyiz, yalnz Azerbaycana ak Nahvan penceresi var. Onun kapanmasn istemiyorum.112 Kazm Karabekir Paa Azerbaycan ve bilhassa Orta Asya Trk Dnyasna alan yegane koridor saylan ve ahalisinin ounluunu Trklerin oluturduu Nahvan blgesinin nemini nceden fark etmi ve yerli ahaliden gnlller alay oluturmutu. Mustafa Kemal Paa Nahvanda ki gelimeler hakknda bilgi alyor ve olanlar tahlil ediyordu.113 1920 yl sonbahar aylarnda XV. Kolordunun Ermenistan malup ederek, imzalanan Gmr Antlamas ile Nahvan Trkiyenin himayesine alnd anlarda, Sovyet Rus makamlarnn istei ile hareket eden Azerbaycan Komnist Partisi blgenin kaderini etkileyerek bir karar ald. Buna gre 30 Kasmda yaplan toplantda; Sovyet Ermenistan ile kurulacak ilikiler gndeme geldi ve Bolevikler bir an nce hakimiyet salayabilmeleri iin Nahvan ile Zengezur Ermenistana hediye edildi. Alnan karar 1

110 111

Atnur, 1998:367 Hacyev, 2003:1130 112 Eynullah Medetli, 1998: Atatrkn Bakanlnda Erzurum Kongresi ve Nahivan Sorunu, Atatrk nc Uluslar aras Atatrk Sempozyumu (3-6 Ekim, 1995-Gazi Mausa Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt:1, Ankara:252 113 Hacyev, 2003:1131

31

Aralk 1920de Azerbaycann komnist lideri Dr. Neriman Nerimanov114 tarafndan ilan edildi.115 Nahvann Ermenistana hediye edilmek istenmesi hi kukusuz, Trk Dnyas ile ilgili meselelerde ok hassas olan Mustafa Kemal Paay da etkilemiti.116 Trkiye ile Sovyet Rusyann yaknlamas, karlkl ilikilerin gerekletirilebilmesi bu iki devlet arasnda grmeler, antlamalar yaplmasn zaruri kld. Bu amala Moskovaya bir heyet gnderildi. Atatrkn istei zerine Sovyet Rusya Hkmeti ile grmeler yapmak iin giden Trk temsil heyetinin dndren en nemli sorunlardan biri Nahvan meselesi idi.117 Milli Mcadelenin en zor ve skntl gnlerinde dahi, Mustafa Kemal ve arkadalarnn gndemlerinden karamadklar Nahvan sorunu, Moskovaya gidecek heyetinde zerinde en ok durduu balklardan biri olmutur. Bu dnemi en iyi, dnemin ekillenmesinde etkin olan o gnk Dileri Bakan Yusuf Kemal (Tengirek) Beyin bir sohbet esnasnda Faruk Smere konuyla alakal anlattklarn dile getirecektir.

www.odtusozluk.net/sozluk.php?process=word&qnerimannerimanov12.6.2008 ; Neriman Nerimanov, 1870 ylnda Tiflis'te dnya'ya geldi. 1895 ylnda, Gori Seminaryumu'ndan (retmen okulu) mezun oldu. Bir sre Tiflis yaknlarndaki Borali Kazasna bal Kzlhacl Kynde retmenlik yapan Nerimanov, daha sonra Bak'ye yerleti. 1901 ylnda, Azerbaycan petroln kontrol eden en nemli yerli isimlerden Hac Zeynel Tagizade'nin verdii bursla Odessa niversitesinin Tp Fakltesine yazld.1905 ylnda Komnist Partisi'ne kaydoldu. 1917 ylnda Himmet Komitesini kurdu. (Azerbaycan Komnist Partisi) 1920'de Azerbaycann Sovyet ynetimine gemesinden sonra, Azerbaycan Askeri Konseyi Bakan ve Babakan (halk komiserleri bakan) oldu. 1922 ylnda Gney Kafkas Federasyonu (Gney Kafkas Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti) birlik Sovyet bakan ve SSCB mlk (Sovyet Parlemontosu) bakan grevine getirildi. MLK'in O gnlerde 4 bakan vard ve bu bakanlar dnml olarak grev yapmaktaydlar.1923'de Rusya Komnist Partisi Merkez Komitesi yesi oldu. Akabinde, D leri Bakanl Dou Blm Bakanlna getirildi. Galiyevci izgide bir isim olarak tannd iin, 1923'den itibaren Sultan Galiyev'in parti dna itilmesi ve yandalarnn tasfiyesi ile birlikte gzden dt. Fakat Azerbaycan'da ok sevilen bir kii olmas nedeni ile dorudan tutuklanamad. 1925 ylnn Ocak aynda, hibir rahatszl olmamasna ramen, aniden ld. Azerbaycan halk, bu lm aibeli buldu ve hibir zaman kendi eceli ile ldne inanmad. Dedikodular, cesedinin Kremlinin avlusuna gmlmesi ile ortadan kaldrlmak istendiyse de, lmnn stndeki sr perdesi hibir zaman aralanamad. Devlet ve parti almalarnda mahalli ve milli zelliklerin dikkate alnmasn savunan ve bu nedenle st parti ynetimi ile sk sk ters dsen Nerimanov'un ismi Stalinin hakim olduu yllarda tamamen ortadan silindi. Eserleri toplatld. Heykelleri yok edildi. Yllar sonra Haydar Aliyev'in Polit Broda yer almas ile, ansnn zerindeki basklar kalkt. Aliyev, Baknn tepe bir noktasna, Hazar'a hakim bir konumda, yeniden heykelini diktirdi. Nerimanov politik ve toplumsal faaliyetlerinin yani sra, edebiyat ve tiyatro alanlarnda da birok eser verdi 115 Atnur, 1998:368 116 Ayn eser., 369 117 Hacyev, 2003:1132
114

32

Yusuf Kemal Tengirek: Ruslar ile bir antlama yapmak iin harekatmzdan bir gn nce (13 Aralk 1922) Mustafa Kemal Paa ile veda grmesi yaparken: Paam! Ruslar Nahvan zerinde srar ederlerse ne yapalm? Diye sordum. Paa: Nahvan Trk Kapsdr. Bu hususu nazar- itibara alarak elinizden geleni yapnz. Diye buyurdu.118 Grld gibi Mustafa Kemal Nahvan snrlarn dnda alelade bir toprak paras deil de, fikrinde gelecek zamana ynelik bina ettii Trk Dnyasnn da kaps olarak nitelendirmektedir. Mustafa Kemalin aklndaki Trk Kaps olarak Nahvan belirttiine gre, phesiz ki Anadoludan bir basamakla alan bu kap, Kafkaslar ve Orta Asyada mevcut bulunan byk Trk Dnyasnn kapsyd. Milli Mcadele konusunda bildiimiz belki de en iyi konu, mcadelenin yokluklar iinde ciddi ekonomik skntlar iin de verildiidir. Bu durum Moskovaya gnderilen heyete de yansmtr. Durumu Yusuf Kemal Bey u ifade ile belirtmitir; II. Murahhas Dr. Rza Nur ve dier arkadalar ile uzun ve meakkatli bir yolculuktan sonra Moskovaya vardk. Fakat Rus hariciye nazr ierin bizi beklemediimiz bir ekilde ok souk karlad ve mit krc szler syledi: yle ki dnmekten baka yaplacak baka bir ey kalmamt.119 Burada dikkatimizi eken bir husus daha var. Heyetimiz ekonomik zorluklar ile Moskovaya vardktan sonra bir de Sovyetler Birlii Dileri Bakan ierin120 ile skntlar yaamasdr. ierin Nahvan konusunda Ermeni tezlerine inanan ve savunan birisiydi. Durumun byle oluu heyetimizi yeni sorunlar ile birlikte yz yze brakmakla birlikte inandklar gerekleri savunmaktan geri brakmamtr.

Faruk Smer, (1992)Mustafa Kemal Paa: Nahvan Trk Kapsdr, Trk Dnyas Tarih Dergisi:5,6 Ayn Eser., s.6 120 http://www.boyutpedia.com/default~ID~1289~aID~28505~link~cicerin,_georgiy_vasilyevic.html12.6. 2008; ierin, Georgiy Vasilyevi, (1872 Tambov - 1936 Moskova), Kurtulu Sava srasnda Sovyetlerle imzalanan Moskova Antlamasnda Sovyet heyetine bakanlk yapan diplomat ve siyaset adam. Aristokrat bir ailedendi. 1905ten sonra Avrupadaki sosyalist hareketlerle yakndan ilgilendi. Menevik olduundan Lenine kar tavr ald. ngilterede tutukland. 1918de serbest brakldktan sonra Rusyaya dnp Komnist Parti iinde yer ald ve ayn yl Trokinin yerine, Dilerinden Sorumlu Halk Komiseri oldu. Almanya ile srdrlen Brest-Litovsk Antlamasnda Sovyet delegasyonu iinde yer ald. 16 Mart 1921de Sovyetlerle Ankara Hkmeti arasnda imzalanan Moskova Antlamasnda ve Lozan Konferansnda Sovyet delegasyonuna bakanlk yapt. 1930a dek Dileri Bakan olarak grevde kald.
119 118

33

Tm bu yaananlardan sonra grmenin seyrini Yusuf Kemal Bey yle ifade ediyor: Rza Nur Bey ve heyetin dier yesi olan Moskova elimiz Ali Fuat Paa ile durumu mzakere ettik ve birde durumu Stalin ile grmeye karar verdik. Stalin ihtilal in en kudretli ahsiyetlerinden biriydi. Kendisi bizi gler yzle karlad. ierini birka defa ar bir ekilde azarlad. Stalin ile yaplan grmeler mspet bir ekilde sratle ilerlemeye balad. Fakat Nahvan zerinde mzakereler uzad. Bunun zerine Stalin Canm, Nahvan zerinde niin bu kadar srar ediyorsunuz?dedi. oras Trk Kaps da ondan cevabn verdim. Bunun zerine Stalin geldi ve baka bir meseleye geti. Neticede Nahvan blgesinin Azerbaycann himayesinde olmak artyla, muhtar (zerk) bir iradeye sahip olmas zerinde anlamaya varld.121 Yaplan Moskova Antlamasnn (16 Mart 1921) 3. Maddesi ile Nahvan vilayeti arazisinde Azerbaycann himayesinde bu himayeyi Azerbaycann hibir devlete brakmamas koulu ile Nahvan zerk Cumhuriyeti oluturulmas karara baland. Grld gibi burada en nemli husus Nahvan meselesinde Azerbaycann himaye hakknn bir nc devlete braklmamas idi. Trkiye temsil heyetinin ciddi abalar sonucunda Moskova grmelerinde Azerbaycann arazi btnl ksmen de olsa korunmu, Nahvann Azerbaycana bal zerk Blge tekil etmesi konusunda anlamaya varlmt.122 Moskova Antlamasnn imzalanabilmesi TBMMnin d politikada ki bir baarsdr. Moskova Antlamas ile dou snrlarmz belirlendii gibi. Milli Mcadelenin seyrini deitirecek Sovyet mali yardmlar karara balanmtr. Heyetin Ankaraya dnp anlamay Mustafa Kemale arz etmesini Yusuf Kemal yle bildiriyor: Ankaraya dnp Muhterem Paam! Nahvan zerinde elden geleni yaptk deyince Yusuf Kemal Bey! Kapmz mevcudiyetini muhafaza ediyor bizim iin mhim olan budur. Cevabn verdi. Merhum Yusuf Kemal Tengirek unu ilave etti: Atatrk Trklk meselelerinde ok hassas idi. Bunu meclis de ve icra vekilleri toplantlarnda defalarca gstermitir.123

121 122

Ayn eser, s.6 Hacyev, 2003:1133 123 Smer, 1992:6

34

Burada dikkat ekmek istediimiz bir nokta vardr, Milli Mcadelenin varln ve geleceini ciddi manada ilgilendiren grmelerde Nahvan sorununun en temel konulardan birisi olmasdr. Israr edilmesi dahilinde grmelerin netice alnmadan kesilmesi dahi gze alnan Nahvan Trk Kaps ile Mustafa Kemal Trk Dnyasna duyduu hassasiyeti ortaya koymutur. Sanld gibi Mustafa Kemal Nahivan, Anadolunun karlarnn korunabilmesi iin muhafaza edilmesi gereken bir arazi olarak deerlendirmemi, ince zeks ile Nahvana verdii Trk Kaps ismiyle gelecee dnk planlarnn da iaretini vermitir.

2.3. Bolevikler ile liki Kurulmasnda Azerbaycann Rol Milli Mcadele balad zaman gerek siyasal alanda destek salamak, gerekse ekonomik alanda yardm almak ihtiyac kendini hissettirmeye balamt. 1919 Trkiyesinin koullar iinde kurtuluun yabanclarda olduu gr olduka yaygnlamt. Nitekim, Erzurum Kongresinde bu konu ele alnm Mustafa Kemal muhalefetiyle karlam ve sonuta, manda ve himaye kabul edilmez denilerek manda gr kesinlikle reddedilmiti. Buna karlk lkenin btnlne saygl ve lkemize saygl ve lkemize kar istila emelleri duymayan, herhangi bir devletin teknik, ekonomik ve snai yardmnn memnuniyetle karlanaca vurgulanmt.124 Bu kritik durumda Anadoluda sren Kurtulu Savann baaryla sonulanmas iin gereken maddi ve manevi destein alnaca tek lke, o gnn artlar iinde sadece Sovyetler Birlii idi.125 Sovyetler Birlii ile ilikinin kurulmasna iki bakmndan ihtiya duyulduu anlalmaktadr. Birisi, bu devletten askeri ve mali yardm temin etmek suretiyle direkt bir menfaat salamaktr. Dieri ise, tilaf Devletlerinin Bolevik cereyan karsnda duyduu endieden istifade ederek, Trkiyenin Rusyaya fazla yanamamas, samimi ilikilere girimemesi iin, tilaf Devletlerini, Trkiyeye kar daha anlayl harekete mecbur etmek eklinde dolayl bir menfaat salamaktr.126

Mediha Akarslan, (1990) Milli Mcadele Devrinde Trk D Politikas, Uluda niversitesi Bamevi, Bursa:43 125 Hseyin Adgzel, (2004): Atatrk, Nerimanov ve Kurtulu Savamz, leri Yaynlar, stanbul:86 126 Kamuran Grn, (1991):Trk Sovyet likileri (1920-1953),Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara:11
124

35

Btn bu gerekleri ok iyi bilen Mustafa Kemal Paa, SSCB ile iyi ilikiler kurmann yollarn aryordu.127 Bunun iin 26 Nisan 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paa, Sovyet Hkmetine bir mektup yazarak harp malzemesi yardm istedi. Yine ayrca, Ankara Hkmeti 11 Mays 1920de Sovyetlerin dostluunu salamak ve mmkn olduu takdirde bu devlet ile bir ittifak antlamas yapmak maksadyla Moskovaya bir temsil heyeti gnderdi. Grld gibi heyet yola, daha Mustafa Kemalin 26 Nisan tarihli mektubuna Moskovadan cevap gelmeden kmtr. Bu da Ankarann ne kadar yardma ihtiyac olduunu gstermesi bakmndan ilgintir.128 lk temaslar olumlu saylsa da, ierin engeli alamam, Lenin ile grme salanamamt. lk heyetin ziyareti istenilen sonucun alnmasna yardmc olamamt. Yani heyet eli bo olarak dnmt. SSCBnin Dileri Bakan olan ierin, Ankara Hkmetine scak bakmyordu. Grmeleri tkayan da oydu.129 ierinin TBMM heyetine, blge ve dnya siyasetine bak asn yanstmas bakmndan, Rusya Komnist Partisi Merkezi Komitesine 22 Nisan 1921 tarihli gnderdii mektuba yer vereceiz. Enverin gurubuna maddi yardm verilmesi, onun Moskovada gazeteler yaymlamas konusu dndadr. Yardmlar Kemalist olmayan Trk milliyetilerinin rgtnn varln srdrebilmesi iin gereklidir. Eski Jntrk yneticiler gurubunun kalnts olan bu unsurlarn tm merkezi Avrupada geni ilikileri, yine Msr, Cezayir, Fas v.b. yerlerde etkin guruplar ve ilikileri vardr. eitli lkelerdeki giriimci gruplarn ayakta tutmak ve adamlarn Msra gnderebilmek v.b. iin onlara para lazm. Yllk toplam 15.000 lira gerekiyor ki, byk bir miktar deildir. Sanyorum bunu yapabiliriz. Onlarn Kemalistler de grlmeyen ilikileri ve faaliyet alanlar bulunmaktadr. Ayrca, Kemalistler dnda dier bir alternatif Trk gurubuyla da ilikilerimizin olmas yararldr. Dorudur, Enverin kendisi daha emperyalist bir guruba mensuptur, fakat daha titiz bir politikac olmas nedeniyle gnmz gerekliini Kemalistlerden daha iyi deerlendirmekte ve bizim rolmz daha iyi anlamaktadr. Hi kukusuz onun siyasal

127 128

Adgzel, 2004:94 Akarslan, 1990:44,45 129 Adgzel, 2004:94

36

yardmna ve desteine ileride de bavuracaz. Onunla dostluumuzu srdrmemiz ve kendimize balamamz gerekir.130 Bu mektup bize, ierinin Kemalistlere ve onlarn Sovyet politikalarna ne kazandrp kazandrmayaca hakkndaki dncelerini ve konulara hangi adan baktn gstermesi bakmndan mhimdir. Ayrca Kemalistler ve Enver Paa gurubu hakkndaki karlatrmal dncelerinin, bugn gelinen nokta itibariyle ne kadar tutarsz olduu ortaya kmaktadr. ierine gre Enver Paa daha gereki bir politikacdr, fakat yaananlar ve tarih bunun byle olmadn ierinin yanldn ortaya koymutur. Yine ierinin TBMM ye ve onun temsilcilerine bak asn yanstmas bakmndan, Moskovadaki heyete syledii u szler ok manidardr. Sizin Ermenileri yenmeniz bir emperyalizmdir. Bir emperyalist devlet byle bir antlama yapmaya nasl gelir. Sizin Ermenilere yaptnz zulmler, katliamlar Rusya Mslmanlarnn kalbinde yaralar amtr, bizi zmtr.131 ierinin bu ifadesi, ierinin Ermeni tezlerine inandn ve olaylar bu dorultuda deerlendiren biri olduunu ortaya koymaktadr. Yukarda bir mektubuna ve ifadesine yer verdiimiz ierinin gtt siyasetin aslnda neleri amaladn ve niteliinin ne olduunu, Trkiyenin, SSCB ile yeni kurmaya balad dostluk ilikilerine zarar vermeye alacak, ilikileri bozmaya ynelik faaliyetlere kalkacak olanlarn bulunacan tahmin eden Neriman Nerimanov, Bykeli Ebilova yazd bir mektupta net olarak ifade etmektedir, yle ki: Bir eyi kesinlikle unutmamalyz, Rusyada ve Trkiyede belli baz kiiler vardr ki, bunlar iki tarafn arasn bozmaya alyorlar. Siz buradayken, ben, size tanaklar bu yolda alyor diyordum. imdi anlalyor ki, Gney Kafkasyann btn kar devrimcileri bu grte birleip gzel Kafkasyay kan ocana evirmek istiyorlar Yolda

Rem Kazancyan, (2000): Bolevik-Kemalist-ttihat likileri Yeni Belgeler (1920-1922), Kaynak Yaynlar, (ev: Arif Acalolu), stanbul:37,38 131 amil Qurbanov, (2003): Atatrk ve Nerimanov, Bak:39
130

37

ierinin Dou politikalarn oluturan btn dnceleri tamamyla yanltr: ran bu yzden bizden uzaklat. ierin, ngilizler ile anlaarak bizim elimizle rann devrim n sndrd. imdi ise Trkiye hakknda byk yanllar yapyor, kar devrimciler ile sanki ayn saf tutuyor132 ierinin TBMM heyetine bakn, deerlendirmesini en iyi ekilde Nerimanovun mektubu ortaya koymaktadr. TBMMnin Sovyetler Birlii ile bir anlamaya varmasnn nndeki en byk engel ierin idi. Bu engelin almas iin bir dosta iddet ile ihtiya vard. Lenin ile olan yaknl ve Azerbaycan Devlet Bakan olmas dolaysyla bu insan Neriman Nerimanovdan bakas olamazd. TBMM 1921 yln ubat aynda, Ali Fuat (Cebesoy), Yusuf Kemal (Tengirek) ve Dr. Rza Nurdan oluan bir heyeti SSCB devletinin ileri gelenleri ile grmeler yapmas ve verilmesi kararlatrlan yardmn alnmas iin Moskovaya gnderdi. Heyete Mustafa Kemal Paa tarafndan Bak zerinden Moskovaya gitmesi ve Nerimanov ile grmesi tavsiye edildi. TBMM heyeti nce Bakye geldi.133 Bakye gelen Trk Temsil Heyeti Neriman Nerimanov tarafndan kabul edilmi ve Nerimanov, Lenine zel bir mektup yazarak Behbud ahtanski ile birlikte onlar Moskovaya gndermitir.134 Nerimanovun ok gvendii Behbud ahtanskiyi ve mektubunu TBMM heyetiyle birlikte Moskovaya gndermesi phesiz ki kurulmas planlanan Trk-Sovyet ilikilerinin olumasnda ve menfi neticeler vermesinde son derece nemli yer tutmaktadr. phesiz ki Trk-Sovyet ilikilerinin olumasn sadece Nerimanova indirgeyemeyiz, o dnemlerde ilikilerin kurulmasnda farkl yollar da denenmitir. Bunlardan bir tanesi Karakol Cemiyetidir. Karakol Cemiyeti, Baha Sabit vastas ile, Mustafa Kemal Paa, nce Dr. Fuat Sabit ve Dr. mer Ltfi ve akabinde Halil Paa aracl ile Kafkasyada Bolevikler ile iliki kurmular ve Trk Kurtulu Savana Sovyet Rusyadan yardm ve destek salamaya almlardr. Bu srada Bakde ilikilerde arac olmak zere, eitli Trk

132 133

Adgzel, 2004:96,97 Ayn eser., s.94-98 134 Qurbanov, 2003:33

38

guruplarnn bir araya gelmesi ile Trk Komnist Frkas ad ile bir de tekilat oluturulmutur.135 Ancak bu giriimler beklenen neticeleri vermedii gibi zaman zaman kontrolden karak mstakil davranmlardr. Ya da Sovyetlerin etkisinde kalarak, Anadoluya Sovyet fikir ve politikalarnn tanmas konusunda dorudan ve dolayl olarak arac olmulardr. Tm bunlar gz nne alndnda, heyetin ierin engelini aamamas, TBMMnin Sovyetler ile iliki kurmasnda arac olanlarn TBMM tarafndan tam kontrol edilememesi noktasnda Nerimanovun giriimi ve mektubu son derece nem arz etmektedir. Bu durumda mektuba aada yer vererek analizini yapacaz. Aziz Vladimir li: Trkiye Byk Millet Meclisi Temsilci Heyeti, bizim temsilcimiz Behbud ahtinski ile birlikte Moskovaya geliyorlar. Ben burada Trkiye temsilcileri ile geni ve etrafl grmeler yaptm. Ben, Trklerin ngiltereye kar karak kendi kaderlerini tertemiz bir gnlle bize balamak istediklerinden asla phe etmiyorum. Onlar iin en nemli mesele Ermeni meselesidir. Bu meseleyi kendi lehlerine zebilmek iin azami gayret gsteriyorlar. Ben, Batum ve Arhengilsk hakknda konutum. Lakin onlar Ermeni meselesi bizim lm kalm meselemizdir. Eer biz bu meselede lehimize bir karar alamazsak halk bizim arkamzdan gelmez. Bu yzden bu meselenin bizim lehimize zmlenmesi, bizim halk arasnda gcmz artrr diyorlar. phesiz onlar tilaf Devletlerinin aleyhindeler. Onlar, bizimle birlikte, ngiltereye kar kanlarnn son damlasna kadar vurumaya hazrdrlar. Fakat, Moskova, Ermeni meselesi yznden136 Trkleri kendinden uzaklatrrsa, onlar incinir ve zlr, ngiltere ile anlama yollarn arayabilirler. O zaman nelerin olabileceini dnmek gerekir. Mslman Dou dnyasnda, Avrupa emperyalizminin esaretinden kurtulmak iin ayaa kalkan Trkler, zgrlkleri urunda savatklar gibi hretlerini de gittike arttrmaktadr. Mukaddes sava (Cihad) ilan etmekle biz, kendimizde buna destek

Betl Aslan, (2004): Trkiye-Azerbaycan likileri ve brahim Ebilov (1920-1923), Kaynak Yaynlar, stanbul:35 136 Viladimir li Lenin, mektubu 19 ubat 1921 gn okumutur. Mektubun iinde bulunan alt izili szler, orijinal nshada Lenin tarafndan alt izilmi szlerdir. Mektupta geen, nemli bulduu yerleri bu ekilde belirtmitir.
135

39

vermitik. Eer imdi Trklerden yz evirirsek, biz Mslman dou milletleri arasnda btn nfuzumuzu kaybederiz, hem de bizim iin felaketli neticeler verebilecek dou cephesini am oluruz. Eer ngiltere bu durumdan istifade ederek yinede Polonya ve Romanyann katlmas ile bat cephesi asa, ok zor bir durumda olduumuz bu zamanda bizim durumumuzun ne olacan dnmek mmkn olmaz. Aziz Vladimir li, felaketi nceden grp ve sizden hibir eyi saklamamay gerekli sayyorum. Onlar bana inanyorlar ve hibir eylerini saklamyorlar. Durm hakknda ve btn uzak muhtar cumhuriyetlerin bizimle mnasebeti hakknda bende szl ve yazl bilgiler var. Btn bilgilerde, Sovyet Rusyann smrgeci bir siyaset yrttnden sz ediliyor. Fevkalade komisyonun ve zel ubenin ajanlar o cumhuriyetlerin hepsinde yerli sorumlu iilerin korkuya salmlar. Bu organlar her yerde milliyeti aryorlar ve gryorlar ki ilk srada bu organlarn ajanlar ve merkezden gnderilmi baka iiler en kaba milliyetilerdir. Bu iiler merkezin dikkatini ekmek iin yalan haber yayyorlar ve bylece gergin bir durum yaratyorlar. Btn bunlar yerli iiler iin tahamml edilemez bir durum yaratyor ve dounun kurtarcs olmak itibariyle Sovyet Rusyann gvensizliinin glendiriyor. Daha geen yl ben Afganistan kendi tarafmza ekmeyi teklif etmitim. Merkezi Komite benim verdiim bilgiler- imkan vermediler. Hatta Afganistan bizim aleyhimize evirdiler ve belirli ynlerden Hindistana tesir edebilme imkanndan bizi mahrum ettiler. Bylece Trkistanda da durumu ktletirdiler. Ben dnyorum ki kendilerini, her ii Sovyet Rusyann lehine yapanlar gibi gsteren yoldalar, belki de ngilterenin ajanlardr. o noktaya ulamtr ki, sizden baka hi kimseye inanmyorlar ve imdiye kadar bu yzden tahamml etmiler ki, bu sava bitmek bilmek bilmiyor. Aka sylemek gerekirse, Buharada, Hivede ve randa devrimden sonra ok eyler kaybettik. Fakat btn bunlara ramen, dou halklar size hala inanyor ve kendi kaderini tayin etmede sizin evvelki fikrinizin, ne zaman hayata geeceini renmek istiyor. imdi douda son derece gergin olan bu durumda biz Trkler ile savaa

40

balasak, bu bizim dou politikalarmzn iflas olacaktr. Eer batda durumumuz gl olsayd, biz oluacak bu durumdan korkup ekinmezdik. Ben sizi baka bir meseleden de haberdar etmeyi bir bor sayyorum. Yolda ierin, dou meselesini kartryor. O, Ermeni meselesinde Ermenilerin grlerine ok fazla deer veriyor. Ve yalnz Ermeni meselesinden dolay Trkler ile aramzn bozulmasndan nelerin ortaya kacan dikkate almyor. Ben kesin olarak sylyorum: Kafkasyada, Grcistanda ve Dastan da olumu imdiki durumdan Azerbaycan kesin olarak elimizde tutmak istiyorsak biz ne pahasna olursa olsun Trkler ile gl bir ittifak kurmak zorundayz. Ben tekrar sylyorum bu ittifak bize btn Mslman douyu verir. Ve bunun sayesinde ksz dou politikamz neticesinde olumu genel memnuniyetsizlik ortadan kalkar ve bu yolla biz fitne silahn ngilterenin elinden alm oluruz.137 Neriman NERMANOV ubat 1921 Neriman Nerimanov, Lenine gnderdii mektupta heyetimizin grmeler esnasnda, amakta sknt duyulan konular, ok iyi rnekler ile analiz etmi ve heyetimizin lehte sonu alabilecei bir noktaya tamtr. Mektubun orijinal metninde bizimde altn izerek verdiimiz yerler Lenin tarafndan siyah kalemle izilmitir. Mektupta alt izili yerleri ele alacak olursak, bunlar srasyla heyetimizin Moskova ile grmeler yapmamas ve bu durumda etkili olan kii ve konular, Ermeni meselesinin bizim iin nemi ve ileride yaplmas dnlen ittifakn ne derece nemli olduudur. Temsil heyetinin Rusyaya gidi amalarna bakarsak ortalama, bahsi geen konular dile getirip zerinde bir anlama yaparak, Sovyet Rusyadan maddi ve siyasi destek almak olduunu greceiz. Bu mektupla temsil heyeti ulamak istedii neticelere bir st dzey Sovyet brokratnn Lenine yapm olduu telkin ile ulatn grmekteyiz. Leninin Nerimanov tarafndan gnderilen mektuba ne kadar nem verdiini ve alaca kararlara ne kadar temel tekil edeceini, mektubun kenarna dt u notla daha net grmekteyiz.

137

Adgzel, 2004:103, 104, 105, 106

41

Yolda Stalin! Mektup hakknda grnz yazn. Mektubu, merkezi komitenin btn yelerine verin. Onlara rica ediniz ki, mektubu okusunlar ve aa blme mektubu okuduklarn yazarak imzalasnlar. Sonrada mektubu bana geri gndermenizi rica ederim. 19 ubat Lenin (mza) Mektubun zerinde baka notlar ve imzalarda var. Geri veriyorum
N. Krestinski, L.Serebryakov 22 ubat 1921

Okudum
Zinoyev, Radek, A.. Rikov, M. Kalanin

22 ubat Zannmca Nerimanov snrlarn durumunu anlatmakta orannda hakldr

. Kamanev

Okudum
N. Buharin

Eer hata yapmyorsam mektupta bahsedilen heyet gelmi olmaldr. Bu heyeti kimse kabul etmiyor. Merkezi komitenin alanlarndan biri bana, onlarn geldiini syledi. Bu yzden, Perembe gn merkezi komite de btnyle bakmak gerekir.
N. Buharin

Mektubun zerindeki notlar, mektubun ciddi olarak okunduunu (hi olmazsa Lenin tarafndan) ak olarak gstermektedir. Buharinin yazd notta bu heyeti kimse

42

kabul etmiyor138ifadesi bize temsil heyetinin Moskova da diyaloga geme konusunda ne kadar sknt yaadn farkl biri tarafndan ortaya koymaktadr. Bu arada zerinde durulmas gereken bir dier ayrnt da mektubun Lenin tarafndan okunduktan sonra Staline gnderilmesidir. Biz unu biliyoruz ki heyetimiz daha Bakde iken Nerimanov eer Lenin ile gremezler ise Stalin ile grmelerini tavsiye etmiti. Sre bize gsteriyor ki Nerimanovun Moskovay ok iyi tandn ve yaplmas dnlen Trk- Sovyet antlamasna ne kadar nem verdiini gstermektedir.

2.4. Trkiyede ve Azerbaycanda Eliliklerin Almas Milli Mcadelenin ilk gnlerinden itibaren Bolevikler ile iliki kurmak ve temas salamak nemli grlm ve bu konuda merkez olarak Bak n plana kmtr. Daha nceleri Bolevikler ile birok kii vastas ile temas salanp ilikilere girilmitir. 27-28 Nisan 1920de Azerbaycanda Sovyet Hkmetinin kurulmasndan sonra, TBMM bir sre bu vastacklardan istifade etmeye devam etmitir.139 Bu arada, Moskovaya bal olarak ortaya kan Azerbaycan Sovyet Cumhuriyetine, d lkelerde temsilci bulundurma hakk tannmt. Bu durumu renen140ark Cephesi Kumandan Kazm Karabekir Paa, TBMM Reisi Mustafa Kemal Paaya gnderdii 21 Temmuz 1336 (1920) tarihli bir ifre telgrafnda yle diyordu: Bakde bir sefirimizin bulunmas pek lazmdr ve srati izamn arz ederim. Ve gidecek zatn amele ve askere kendisini sevdirecek derecede olmas, Anadolu vilayeti halkndan bulunmas ve bir lisan bilmesi menfaatimize daha muvafk olacan arz eylerim.141 Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, dileri bakanlna veklet eden Ahmet Muhtar Beye bu husus da gerekenin yaplmas direktifini vermitir. Bu direktif

138 139

Adgzel, 2004:106,107 Aslan, 2004:157 140 Mehmet Saray, (1995): Atatrk ve Trk Dnyas, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara:9 141 Bilal imir, (1993): Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar-I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara:399

43

erevesinde harekete geen Ahmet Muhtar Bey istenen vasflara haiz Trk Bykelisinin Memduh evket (Esendal) Bey142 olduunu Atatrke bildirmitir.143 Dileri Bakanlndan ark Cephesi Kumandanlna gnderilen 22 Temmuz 1920 tarihli ifre telgrafta ki bu telgraf Kazm Karabekirin 14-6.Austos.1920 tarih ve 460 numaral telgrafna cevaptr. Azerbaycan Hkmeti ile srekli diplomatik ilikilerin kurulmas gerektiine inanan hkmetin; Bakye imdilik bir mmessil sfat ile gerekli zelliklere sahip Memduh evket Esendal Beyi tayin etti; Memduh evket Beyin, nce Erzurumda Kazm Karabekir Paa, sonra Nahvanda ki Halil Paa ile grmesini mteakip yoluna devam edecei ve bir hafta nce Ankaradan hareket ettii bildiriliyordu. Memduh evket Bey, 15 Austos 1920de TBMM tarafndan Azerbaycana mmessil ve murahhas olarak Yzba mer Ltf Efendi de Askeri atee olarak atanmtr.144 Ayn gn; Azerbaycan Cumhuriyeti ile Kafkasyann dier cumhuriyetleri nezdinde TBMM Hkmeti mmessili mutemedi olan Memduh evket Efendiye balkl talimatnda ise Memduh evketin grev alanlar ve grevi ayrntl aklanmtr;

142 http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=81612.6.2008; 29 Mart 1883 tarihinde orlu'da dodu. iftilikle uraan ailesinin maddi skntlar nedeniyle hibir mektepten mezun olamad. 1906'da intisap ettii ttihat ve Terakki'de 1908'de mfetti oldu, ok gen yalarda gizli politika ileriyle uramaya, gizli kurumlara girip kmaya balayan Memduh evket, Farsa, Franszca ve Rusa da renerek kendi kendisini yetitirdi. ttihat ve Terakki Frkas'nda Kara Kemal'in siyasi cephe yardmcln stlendi, Mtarekede talya'ya kat, zmir'in igalinde geri dnd. 1919'da Ali hsan Bey'le birlikte Mesleki Temsil Programn hazrlad ve bu gr Halk ve Meslek dergilerinde de ileyerek Cumhuriyet dnemine tad. Milli Mcadele'de Mustafa Kemal'e intisap eden, Memduh evket, 1920'de Azerbaycan Cumhuriyeti nezdinde Hkmet temsilcisi olarak grevlendirildi, 1924 ylnda Ruslarn Azerbaycan Cumhuriyetini lavetmeleri zerine stanbul'a dnd, 1925'te Tahran eliliine atanncaya kadar Galatasaray ve Kabata Liselerinde tarih, corafya retmenlii yaparak geimini salamaya alt. 1925'de, Mesleki temsil grn benimseyen eski arkadalaryla birlikte Meslek gazetesini kard, siyasi rakiplerini tasfiye iin zmir Suikastn plnlayanlarca, bu iten zarar grmemesi iin elilikle yurt dna gnderildi (1926). 1930'da Elaz'dan milletvekili yaplan Memduh evket Esendal, 1933 ylnda memur-milletvekili olarak Kabil, ardndan Moskova Bykeliliiyle grevlendirildi. 1941 ylnda Bilecik milletvekili olarak yeniden Trkiye Byk Millet Meclisi'ne dnd. Bir yl sonra da 1945 ylna kadar srdrecei Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterlii'ne getirilen Memduh evket, II. Dnya Sava'nn balangcnda Almanya'nn yannda yer alan Turanclar desteklerken, 1945'in banda Japonya ile ilikilerin kesilmesi, Almanya ile Japonya'ya sava ilan konularnda Trkiye Byk Millet Meclisi'ne verilen nergelere imza koydu. 1945'de CHP Genel Sekreterliinden ayrlan Memduh evket, 1947'de Peker'e krmz oy veren 35. kii olarak, CHP'nin 7. Kurultaynda liberal politikaclar kuann partide ne kmasna katkda bulundu. Son yllarnda aktif siyaseti brakarak, eski yklerini derleyip yaymlayan ve yeni ykler yazan Memduh evket 16 Mays 1952 tarihinde Ankara'da ld. 143 Saray, 1995:9 144 Esin Day, (2000) Atatrk ve Trk Dnyas, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Atatrk 4. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), cilt 1, Ankara:519

44

Ankara, 15.8.36.(1920) Esasen Azerbaycanda ifay vazife edeceksiniz; fakat Hazar Denizi ile Karadeniz arasndaki berzah, kadimden bir ok akvama makar olduu gibi bugnde Azerbaycan, Grc ve Ermeni hkmetlerine mekan olup, aralarnda dahi pek iddetli ihtilafat ve pek mulak hudut mesaili mevcut olduundan ve bu mhim hadisatnhassaten bugn- Trkiye ile iddetli alakas bahir bulunduundan yalnz Azerbaycan ahvali ile iktifa olunmayarak btn berzah zerinde cereyan eden vaka-i umumiyi bir nazar altnda bulundurmak ve ehemmiyeti mahsusay haiz grnen hadisat kabil olduu kadar yakndan takip ve tetkik olunarak, hariciye vekaletine mmkn olan srat ile malumat ita klnmas iktiza eder. Vazife hakknda tafsilat bervechi atidir: a.Elyevm Azerbaycanda mevcut hkmetin hangi esasat dairesinde, ne derece muvaffakiyet ile tekil ve tanzim klnd, b. Bu gn mevkii iktidarda bulunan zevatn kimler olduu, ne fikirde bulunduklar, aralarnda ihtilaf nazar olup olmad ve ihtilaf varsa neden ibaret olduu ve hkmete muhalif frkalarn kudreti ve muhalif frkalar azasnn ahsiyeti ve suretle almakta olduklar, c. Azerbaycanda Trkiye ve Osmanl Trkleri hakknda, muhtelif mehafilde ne gibi efkar mevcut olduu, d. Azerbaycan ile Grcistan, Ermenistan arasnda mevcut ve muhtelifei mesailin neden ibaret olduu, e. Azerbaycan Grcistan, Ermenistan dahilinde ahvali iktisadiye ve mahaliyenin ne merkezde bulunduu, f. Osmanl Trklerinden olup elyevm Azerbaycanda bulunan zevatn ne ile, nerelerde megul bulunduklar, g. Rus Sovyet Cumhuriyeti ile bu hkmetler arasndaki mnasebatn neden ibaret olduu,

45

h. Trkiye hkmeti ile Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan arasnda mnasebat tesisine mani ihtilafatn izalesi ve ne suretle mmkn olabilecei ve ngiliz tahrikatnn ne derece messir olduu, . imali randa mevcut Trkler ile Azerbaycan arasnda bir mnasebet mevcut olup olmad ve mevcut ise ne halde bulunduu, deil ise ne suretle tesis olunabilecei noktalar tetkik olunacaktr. Bu tetkikata hem civar hasebi ile ran ve Trkistan ve Rusya ahvali hakknda alnacak malumatn dahi ilave olunmasn ihtara lzum yoktur.145 Umuru Hariciye Vekili Bak temsilciliine atanan Memduh evket Bey, dilerinden kendisine verilen talimat alarak, 15 Austos 1920de Ankaradan ayrlmtr.146 Memduh evket Bey, TBMM Hkmetinin yurt dndaki ilk resmi temsilcisi olmutur.147 Yukarda tam metnini verdiimiz talimattan anlald gibi arlkl olarak grevlendirme siyasi idi. Fakat, bu siyasi grevlerin yan sra, Memduh evket Beyin ilgilenmesi gereken birok i vard. zellikle harp esirleri sorunu bunlarn banda geliyordu. Ayrca Azerbaycan Sovyet hkmetinden Anadoluya yardm salamak da birinci ncelikte zerinde duraca konulardand. Memduh evket Bey, ksa srede Azerbaycan hkmet evreleri ve Azerbaycan halk tarafndan sevilmi, Azerbaycan Trklerinin gvenini kazanarak samimi dostluklar kurmu ve birok sorunu da kurduu dostane ilikiler ile halletmesini bilmitir.148 Bakde ki mmessilimiz Memduh evket Bey vastasyla kurulan karlkl ilikilerde grlen esas konulardan biri de, Trkiyede Azerbaycan diplomatik temsilciliinin almasyla ilgiliydi. Azerbaycan dileri komiseri Mirza Davut Hseyinov, hkmetinin, devletin yeniden kurulmasyla youn olarak ilgilenmesi ve Transkafkasya Cumhuriyetleri ile ilikilerin rayna oturtulmas almalarndan dolay,

145 146

imir, 1993:397,398 Aslan, 2004:162 147 Aslan, 2004:164 148 Aslan, 2004:165,166

46

Ankaraya temsilci gnderemeyeceklerini zlerek dile getiriyordu. Gerekte ise Azerbaycan, Rusyann izni olmadan bu adm atamazd.149 Rusya ile gerekli yazmalardan sonra haziran 1921 de brahim Ebilov150, Azerbaycann Ankara hkmeti nezdinde tam yetkili temsilcisi olarak atand.151 brahim Ebilov 25 kiiden oluturulmu heyet ile Eyll 1921de Ankaraya gnderildi.152 brahim Ebilov 11 Ekimde, temsilcilik elemanlarnn bir ksm ile birlikte Ankaraya geldi. 14 Ekimde Mustafa Kemal Paa, brahim Ebilovu Yusuf Kemal Beyin de katld bir trenle kabul etti. lk olarak brahim Ebilov, gven mektubunu TBMM Reisi Gazi Mustafa Kemale sunarken u konumay yapmt.153 Muhterem Gazi Hazretleri, Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi ve anl ordusunun ba kumandan zat- alileri vastas ile Azerbaycan itimai ura hkmetinin ve Azeri Trklerinin kardelik selamn huzur-u alilerine msaadenizle takdim ederim

Eldar smaylov, (2005):Atatrk Dneminde Azerbaycan-Trkiye Diplomatik likileri (19201922), Beinci Uluslar aras Atatrk Kongresi (8-12 Aralk 2003-Ankara), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt: II, Ankara:1507,1508 150 Aslan, 2004: Meherrem olu brahim Ebilov, 1881 ylnda Nahvann Ordubad ehrinde dodu. lk tahsilini Ordubad mektebinde alan Ebilov, 1902de almak iin Mahakalaya gitti. Ksa bir sre sonra Bakye geldi ve Balahandaki petrol tesisinde, ardndan da demiryolunda atei yardmcs olarak alt. 1905te Rusya Sosyal Demokrat i Partisi (RSDRP)ne girdi. Yasal olmayan yaynlar yaymak suundan hapishaneye atlan Ebilov, hapisten ktktan sonra Mahakalaya gitti. 1907 ilkbaharnda Hazar Ticaret Donanmas denizcileri grevinin oluumuna faal olarak katld. 1907 Eyll aynda, Bolevik ii Seferaliyevin cenazesinde yaplan gsteriye katlan Ebilov, mutlakyete kar inklap mcadelenin srdrlmesini isteyen bir konuma yapt. 1908 ylnda, ran inklplarna yardm iin rana gnderildi. 1909da Bakye dnd ve parti ilerini yrtmeye devam etti. 1912 ylnda yasal olarak kan Baki Hayat gazetesinin redaktrln yapt. Bu gazetede H. Sultanov, D. Bunyadzade, A.H. Resulzade ve diier bir ok Bolevik almakta idi. 1913 ylnda tekrar tutukland ve Astrahana srgn edildi. 1918 Eylln de, Bak Bolevik liderlerinin hapsolunduu Zakaspiye, onlara yardm etmek iin geldi. Ancak Krasnovodskta yerli inklap kartlar onu yakalayarak, birka ay hapsettiler. Krasnovodsk hapishanesinde brahim Ebilovun kou arkada olan Sleyman Nuri, anlarnda o gnleri ayrntl olarak anlatmaktadr. Azerbaycanda Msavat hakimiyeti esnasnda Ebilov, Sa Hkmetiler Fraksiyasnn parlamento yesi oldu. 1-8 Eyll 1920 tarihleri arasnda yaplan I. Dou Halklar Kurultayn oluturduu Propaganda ve Eylem Sovyetinin sekreteri olarak alan Ebilov, 1921 yaznda Azerbaycanda II. Komitern delegesi oldu. Austos 1921de ASSCnin Trkiyedeki diplomatik temsilcisi olarak atanan Ebilov, Ankarada bata Mustafa Kemal Paa ve TBMM Hkmeti yeleri ile olduka iyi ilikiler kurdu. Azerbaycan ile Trkiye arasndaki ilikilerin gelitirilmesine byk aba gsterdi.1922 yl Kasm aynda, Kafkas tesi Federatif Sovyet Cumhuriyetleri Trkiye temsilcilii grevine getirildi. Mustafa Kemal Paann zel daveti ile I. Trkiye ktisat Kongresine katlmak zere gittii zmirde 23 ubat 1923 tarihinde vefat etmitir. 151 smaylov, 2005:1508 152 Esmeralda Yusuf Kz Hasanova, (1994): Sovyet Azerbaycan, XI. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Blidiriler, VI. Cilt, IX. Dizi-11, TTK Basmevi, Ankara:2193 153 Aslan, 2004:184,185,186
149

47

Rusya nklab Kebiri sayesinde esaretten halas ve muratlarna nail olan Azeri Trkleri bir vcut gibi Trk halknn adanln kendi adanl ve matemini kendi matemi bilerek son katre kanlar kalncaya kadar Trkiyenin ve btn ark mazlumlarnn halas olmas iin aziz evlatlarn kurban etmekten vazgemezler. ki karde olan milletlerin mabeyninde olan rabta ve alakann en arzu edilecek derecede tekaml maksad aliyesi ile irsal edildiimden dolay zat alilerin ve Trk efkar mukaddesesinin erkan olan meclisi millinin yardm ile nail olacama eminim Muhterem Gazi Hazretleri kinci defa olarak hkmetin ve Azeri arkadalarnzn samimiyet selamn takdim ederek Trk ordusunun son defa muharebe etmekle dman, bsbtn mahvedip byk galebelere nail olma mmessili olduum Azeri Trklerinin ve btn ark slamlarnn arzusu olmaya emin olmanz istirham ederim.154 Yukarda baz ksmlarna yer verdiimiz konuma metninde grld gibi, lkemize gelen Azerbaycan temsilcisi Trkiye ile olan kardeliklerinden ve Trklklerinden ifade buyurmutur. Azerbaycan temsilcisi brahim Ebilov, Sovyetler Birlii dneminde, temsil ettii Azerbaycan halknn Trkln ifade ederken st kapal bir mesaj vermiyor bilakis herkese malum olan-ki buna Sovyet Rusya da dahilbir gerei ifade ediyordu. TBMM Reisi Gazi Mustafa Kemal Paa, karde Azerbaycan Cumhuriyetinin temsilcisi brahim Ebilova cevaben u konumay yapmtr: Muhterem Mmessil Hazretleri, Azerbaycan Trklerinin ve itimai Azerbaycan ura Hkmetinin kardelik selamna TBMM ve bu meclisin ordusu namna zat alileri vastasyla yine kardee mukabele etmekle bahtiyarm. Trkiye halk, TBMM ve onun ordusu Azerbaycanllarn ve mmessili olduunuz hkmetin hakknda gsterdii asar samimiyet ve tevecchten mtehasss ve memnundur Rumeli ve Anadolu halk Azeri kardelerinin kalbi kendi kalbi gibi arptn bilirler. Bunun iin getirdiiniz tuhfei selamn ne kadar derin ve ali hissin eseri olduunu taktir eder ve bu selam alrken Azeri Trklerinin de bir daha esarete

154

imir, 1993:406,407

48

dmemeleri ve hukuklarnn payimal edilmemesi temenni ve arzusunu izhar eyler. Azeri Trklerinin dertleri kendi dertlerimiz ve sevinleri kendi sevinlerimiz olduu iin onlarn muratlarna nail olmalar, hr ve mstakil olarak yaamalar bizi pek ziyade sevindirir. Trkn saadeti ve mazlumlarn halas yolunda Azerbaycan Trklerinin de kann dkmeye amade bulunduklarna dair olan beyanatnz istilaclara kar Trkn ve mazlumlarn kuvvetini arttran pek kymettar bir szdr. TBMMnin ve Hkmetinin iki karde millet arasndaki revabt ve alakann daha rasin ve daha metin bir hale konulmasna btn kuvvet ile alacan ve bu babda zat alinize elden gelen her trl muavenetleri ifa edeceini temin eylerim155 Yukarda yer verdiimiz Mustafa Kemal ve brahim Ebilovun konumalarndan u ortaya kmaktadr. Azerbaycan ile Trkiye arasnda kurulan ilikiler, sradan bir diplomatik ilikiden ziyade iki karde milletin derin bir hasret ve muhabbet ile birlikte olmasdr. brahim Ebilovun Ankaraya geliinden ve yaanan baz aksamalardan sonra 18 Kasm 1921 saat 1de Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti bayra, yaplan byk bir merasimle, Ebilovun ricas zerine TBMM Reisi ve Bakomutan Mustafa Kemal Paa tarafndan Ankarann cebeci semtindeki temsilcilik binasndan ekildi.156 Mustafa Kemal Paann Sovyet Azerbaycan ile ilikilerin ve diplomatik mnasebetlerin kurulmasn deerlendirmesi bakmndan ayn gn yapm olduu konuma ok nemlidir.157 Sefir Hazretleri, Bugn bize meserretli bir bayram yaattnzdan dolay byk millet meclisi ve hkmeti ve ahsm namna teekkr ederim. Bu bayram gnnn benim iin mesut bir ciheti daha vardr ki, o da mstakil Azerbaycan ura Hkmetinin sancan ekmek erefini bana bahetmi olmasdr Efendiler; sefir hazretleri ite byle bir memlekette Azerbaycan temsil ediyorlar. Bu mahiyeti temsildeki mana ve kymet byktr. Azerbaycan ile Trkiye

155 156

imir, 1993:408 Aslan, 2004:190 157 Yusuf Kz Hasanova, 1994:2194

49

arasnda mevcut kardeliin, samimiyetin tevlit ettii rabtadan baka, Azerbaycann dier dostlarmzla temas noktasnda bulunmas da haizi kymet ve ehemniyettir. Corafi vaziyeti gz nne getirilirse filhakika Azerbaycann Asyadaki karde hkmet ve milletler iin bir temas ve telaki noktas olduu grlr. Azerbaycann bu mevkii mahsusu, vazifesini pek mhim klmaktadr. Bu vaziyetin yannda Anadoluyu gz nne getirmenizi rica ederim Aziz arkadamz Ebilov hazretleri; bugn Azerbaycann istiklalini temsil eden sanca ekerken ellerimi bir takm hissiyat ve teessrat ile mteharrik olduunu duyuyorum; filhakika sanca eken benim ellerimdi. Fakat ellerimi tahrik eden bugnk bayramda manen mterek olan btn Trkiye halknn hakiki ve samimi kardelik hissiyat idi158 Azerbaycan SSCnin yetkili elisi brahim Ebilovun Trkiyede ki faaliyeti ilk nce, tabi ki, Azerbaycan-Trkiye kardelik mnasebetlerinin gelitirilerek geniletilmesine doru yneltilmitir. Yerel ortam, Dou Anadolunun ekonomisini zenle aratran Azerbaycan diplomat yle bir sonuca varmtr, savalar ve ykntlar sonucunda ciddi zararlar grmesine ramen Trkiye ekonomisi, d ticari ilikilerini gelitirmek ynnde yararl potansiyele sahiptir.159 Fakat Azerbaycann Ankarada ki temsilcilii, tam faaliyete getikten sonra, Moskovann kard zorluklar ile karlat. Rusya, Azerbaycann Trkiye ile dorudan ilikilerini kskanarak, temsilciliin iini engelliyordu. Rusya bunun iin eitli yollar deniyordu. Ayrca Rusya, sadece Azerbaycann deil, dier Gney Kafkasya Cumhuriyetlerinin de Trkiye ile dorudan iliki kurmasn istemiyordu. Fakat tm olanlara ramen Azerbaycan-Trkiye diplomatik ilikilerinin varl bile ok nemliydi.160 brahim Ebilov bir diplomat olarak kendi misyonunun parlak bir biimde baar ile stesinden geldi. O, gen Trkiye ile Sovyet Cumhuriyetleri arasnda dostluk balarn pekitirmesini bildi. brahim Ebilov Trkiyede nam ve hrmet sahibiydi. Trkiye Trkesini mkemmel bilmesi, halk adet ve geleneklerini tanmas ve onlara sayg gstermesi tm bunlar lkede bulunduu, olduka ksa srede brahim Ebilova

imir, 1993:410,411 nklap Velibeyolu Alibeyov, (2000): Sovyet-Trk Mnasebetlerinin Kurulmas ve Gelitirilmesinde Azerbaycann Rol, Atatrk I. Uluslararas Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara:693 160 smaylov, 2005:1508,1509
159 158

50

gre geni Trk toplumu evrelerinde sayg ve sevgi kazandrmtr. zellikle Mustafa Kemal Paa tarafndan fazla tevecch grmekte idi. 161 Atatrk, Ebilova kar olduka scak davranm, onunla sk sk bulumu, Rusya ile yaplm tm grmelerde itirakini temin etmitir. Mustafa Kemalin Ebilov ile ilgili grlerini Rusyann sefiri olan S. Aralov hatralarnda yle ifade etmektedir: Atatrk brahim Ebilovun yalnz fevkalade diplomat olmakla kalmadn, ayn zamanda gen Trkiye Cumhuriyetinin byk dostu olduunu tm itenlii ile anlatyordu162 Byk Atatrk ise brahim Ebilovu Azerbaycan ve Trkiye arasndaki samimi revabitini, kardeliin derecesini, uhuvveti ruhunda durmu bir zat diye karakterize etmitir.163 Ebilov dier siyasetiler tarafndan da hep sevgi sayg grd, fakat Bolevikleri temsil ettiinden dolay deil karde Azerbaycandan biri olduu iin.164 brahim Ebilov 1923 yl 23 ubatnda zmirde iktisat kongresi zamannda vefat etti. Azerbaycan diplomatnn ani lm Trkiyede byk hznle karland. Aheng adl gazete yle yazyordu: Trkiyede merhum Ebilovu z kardei gibi sevmeyen ve hrmet etmeyen bir kii bile bulmak mmkn deildi. O, istiklal harekatnn en kritik dneminde z kardeimiz gibi aramzda bulundu. O, bizim iin dert ve kader arkada idi. Merhum Ankarada en ho silinmez iz brakmtr. brahim Ebilov en mihriban, hayrsever bir kii idi.165

2.5. Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyetinin Destek ve Mali Yardmlar Milli Mcadelenin d kaynaklarn ele alan aratrmaclar, her nedense Azerbaycan Sovyet Hkmetinin yardmlarn gz ard etmilerdir. Sovyet Rusya yardmlar iinde dahi bunlar kaydedilmemitir. Halbuki, Petrol rnleri yardmnda bulunan tek lke, Azerbaycan olmutur. Azerbaycann iinde bulunduu skntl

161 162

Velibeyolu Alibeyov, 2000:696 Aygn Attar, (2002): Atatrkn Kafkasya Politikas, Trkler, Balkan Ciltevi, Cilt,12, Ankara:260 163 Velibeyolu Alibeyov, 2000:696 164 Attar, 2002:260 165 Velibeyolu Alibeyov, 2000:696

51

durum dolaysyla ciddi miktarda nakit para yardm yaplamamsa da, nemli miktarda petrol rn yardmnda bulunulmutur.166 Azerbaycann yapm olduu maddi yardmlara gemeden nce, Trkiyeye kar giritii ve yapt, kardelik temelli emsali zor grlr destek ve yardmlarna deinmek isteriz. Neriman Nerimanov ngilizler tarafndan tutuklanarak Maltaya srlm bulunan ttihat ve Terakki Partisi elemanlarnn ve gemi hkmetin memurlarnn kurtarlmas iin almalara balad. ngiliz Hkmetine, Bakde bulunan ngilizler ile, Maltada tutulan Trklerin deitirilmesi teklifinde bulundu. ngiliz Hkmeti, Nerimanovun bu teklifini kabul etmedi.167 Buna karlk da, Azerbaycan, Bakde bulunan ngiliz esirleri iade etmeyeceini bildirmitir. Mustafa Kemal Paa ve zmir milletvekili Mahmut Esat Bey, Azerbaycann, Maltada ki Trk esirler zgrlklerine kavumadka, kendisinin de ngiliz esirlerini iade etmeyeceini aklamas byk bir vg ve takdire karlamlardr. Mustafa Kemal, 23 Nisan 1920 tarihinde, konuyla ilgili olarak babakanla yle yazm ve gereini istemitir: Azerbaycan Hkmetinin Maltada ki vatandalarmz tahliye edilmedike ngiliz esirlerini iade etmeyeceine dair ngiltere hkmetine ita ettii cevaptan dolay beyan- teekkr edilmesi hakknda zmir mebusu Mahmut Esat Bey tarafndan verilip heyet-, celilerine tevdii takarrur eden takrir suret-i musaddakas leffen takdim edildi efendim.168 Bu giriimden ayr olarak, 19 Austos 1920 tarihinde TBMM Bakanlna bir mektup yazan Nerimanovun, TBMMnin kurulmasndan duyduu memnuniyeti dile getiriyor ve emperyalistlere kar verdii mcadeleden dolay Trkiyeyi kutladktan sonra emperyalizme kar birlikte hareket etmekten baka yolumuz yoktur. Mslman Trk Komnistleri, emperyalizme kar yrttnz hakl kavganzda yannzda olacaktr. Amacnza ulaabilmeniz iin var gleriyle size destek olacaklar

Aslan, 2004:103 Adgzel, 2004:89 168 Bar Doster, Atatrk, 2004:Trk Dnyas ve Mazlum Milletler, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul:230
167 166

52

ve ellerinden geleni asla esirgemeyeceklerdir. Aksi durumda, ne sizin ne de btn mazlum dou milletleri iin hibir kurtulu yolu kalmayacaktr diyordu.169 Nerimanovun Maltada ki srgnleri kurtarma giriimi ve TBMMnin alndan duyduu mutluluu ifade etmek iin gnderdii mektubun, maddi olarak mcadeleye katks olmam olabilir, fakat bu mektup ve giriim Anadolu halk ve TBMM zerinde byk bir moral olmu, Milli Mcadeleyi verenler yalnz olmadklarn ve dengelerin artk kendi lehlerine dndn gstermitir. Ayrca Azerbaycan hkmetinin 2 Ekim 1922de Anadolu fakirlerine yardm tekili ile uraacak zel bir komisyon kurmas, ayn zamanda Azeri Trk basnnda sava halinde olan Trkiyeye mali ve silah yardmn hzlandrmakla Misak- Milli ilkelerinin katiyetle desteklenmesi, o devir iin ok nemliydi.170 Anadolu Trklerinin geirdii skntl dneme kaytsz kalmayarak, Trkiye halk ile ilgili haberlere stunlarnda sk sk yer veren, Bakde Latin harfleri ile yayn yapan Yeni Yol gazetesi, Azerbaycan halkna yapt bir arda yle yazyordu: Mustafa Kemalin askerlerinin tek balarna mcadele ettii bir dnemde Anadoluda ki Trk kardelerimize yardm etmeli, iae toplamal ve gerekirse gidip orada canmz feda etmeliyiz171 Bunlardan ayr olarak, 1921 yl iinde Trk ordusunun art arda kazand Birinci ve kinci nn Savalar, Azerbaycanda byk bir cokuya sebep oldu. Nerimanovun zel emriyle Azerbaycan Cumhuriyeti Dileri Bakan Mirze Davut Hseyinov bu mnasebetle TBMM Bakanlna ektii telgrafta emperyalizme kar kazand byk zaferden dolay, karde Trk halkn, TBMMsini ve onun Reisi Mustafa Kemal Paay, Azerbaycan Sovyet Sosyalist Halk Cumhuriyeti adna kutluyor ve tebrik ediyoruz. Dedikten sonra, Azerbaycan halknn bu zaferin erefine, 30 vagon petrol, 2 vagon benzin, 8 vagon gaz ya gnderdiini bildiriyordu.172 Azerbaycan Sovyet Hkmeti yine Mays 1921de, Azerbaycan Dileri Komiseri Hseyinov, Kazm Karabekire ektii telgrafta; ahtahtinskinin teklifi

Adgzel, 2004:88 Hamit Aliyev, (1996):70 Ylda Sovyet-Trkiye Dostluk likileri, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu (9-11 Eyll 1991 Ankara), Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara:1234,1235 171 Aslan, 2004:108,109 172 Adgzel, 2004:116
170 169

53

zerine, Trkiyenin bamszlk mcadelesinde hayatlarn kaybetmi askerlerin yetim ocuklarn barnaca snaklar (yetimhane) iin her ay dzenli olarak tank gaz ya gnderilmesi hakknda173karar aldklarn bildiriyordu. Yine Nerimanovun zel emri zerine Azerbaycan Hkmeti, hibir talebi olmad halde TBMM Hkmetine 62 vagon petrol gnderdi. Yine ayn ay iinde Azerbaycan Dileri Bakan M.D. Hseyinov, TBMM Bakanlna gnderdii bir mektupta, bundan sonra Azerbaycan Hkmeti karde Trk halkna yrtt bamszlk sava mddetince her ay 62 vagon petrol ve 3 vagon gaz ya gndermeyi taahht ediyor. diye yazyordu. Azerbaycan Nerimanovun bakanl dneminde bu taahhdne sonuna kadar sadk kalmtr.174 Yukarda deinmeye altmz Azerbaycann Trkiyeye maddi ve manevi yardm ve destekleri milli mcadele zarfnda devam etmitir. Fakat baz noktalarda da dile getirdiimiz gibi, Azerbaycan-Trkiye ilikileri devletler aras kar ilikilerinin ok stndeydi. Mamafih yaananlar kardelik ilikisinin dnda ele alacak olursak, yaananlara en byk hakareti etmi oluruz. Anlatmaya altklarmz kanaatimizce en iyi ve yorumsuz bir ekilde Mustafa Kemal ve Nerimen Nerimanov arasndaki u yazma anlatacaktr; Mustafa Kemal Paa, 1921 ylnda Azerbaycan Bakan Nerimanova bir mektup gndererek bor para talebinde bulundu. Mektup 17 Mart 1921 tarihinde TBMM Bak bykelisi olan Memduh evket Bey tarafndan Nerimanova ulatrld. Nerimanov Azerbaycan hkmeti iinde baz bakanlarn kar kmalarna ramen, Mustafa Kemal Paann isteine olumlu cevap verdi. Derhal hazrda bulunan 500 kilo altn Ankaraya ulatrld. TBMM Hkmeti bu altnn 200 kilosunu devlet btesine ayrd. Geriye kalan ise, silah ve mhimmat alm iin kullanld. Daha sonra Azerbaycan Hkmeti tarafndan Rusyadan alnan 10 milyon altn ruble, yine Nerimanov tarafndan Ankaraya gnderildi. Nerimanov, 23 Mart 1921 tarihinde, Atatrke yazd cevap mektubunda, birbiri ardnca kazanlan savalar ile Trk halknn emperyalizmden kurtulma gnlerinin yaklatnn, bu yzden bu baarlar kazanan TBMM Hkmetini, onun bakann ve

173 174

Aslan, 2004:104 Adgzel, 2004:116

54

kahraman Trk ordusunu kutladn bildirdikten sonra, Paam, Trk Milletinde bir anane vardr; karde kardee bor vermez, karde, her durumda kardeinin elinden tutar. Biz karde halklarz, her zaman ve her artta birbirimizin elinden tutacaz, bugn yaptmz bir kardein yaptndan baka bir ey deildir diyordu.175

III. BLM ATATRKN DI TRKLER POLTKASI VE AZERBAYCAN

3.1. D Trklere Ynelik Faaliyetler 3.1.1. Kltrel Faaliyetler Balkan savalar srasnda balayan ve hzlanarak devam eden bir Trk Birliinin salanmas ynndeki almalarn varl bilinmemektedir. Bu almay yrten guruplardan birisi; siyasi birlik fikrine arlk verilmesi ve bilhassa Rusya igalinde yaayan Trklerin de bu birlie dahil edilmesini savunurken, dier bir gurup ise Trk birlii fikrini dilde, kltrde, lkde birlik olarak gryordu. Dier bir deyile, Trkiye dnda yaayan Trkler ile kltr birlii iinde bulunulmasnn daha doru olacan savunuyorlard.176 Mustafa Kemal Atatrk de kltr ve millet kavramlarn e deerde tutmu ve bylece bir toplumun ruh birliine en az siyasi birlii kadar nem vermitir.177 ster Milli Mcadele yllarnda, ister cumhuriyet kurulduktan sonra, Atatrkn tercihi daha ok bu ikinci guruptaki Trklerin fikirleri, yani dilde ve fikirde birlik siyaseti olmutur.178 Mustafa Kemal Atatrk d Trkler politikasn u szleri ile netletirmektedir: Trk milleti Kurtulu savandan beri, hatta savaa atlrken bile mehkum milletlerin hrriyet ve bamszlk davalaryla ilgilenmeyi, o davalara yardm etmeyi

Adgzel, 2004:117 Ercan Karako, (2002): Atatrkn D Trkler Politikas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul:26,29 177 Abdlkadir Yuval, (2005): Atatrk Dnemi Kltr Politikasnn Trk Dnyasndaki Ortak Kltr ve Tarih Deerleri Ynyle Deerlendirilmesi, Beinci Uluslar aras Atatrk Kongresi (8-12 Aralk 2oo3 Ankara), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara:862
176 175

55

benimsemitir. Byle olunca kendi soydalarnn hrriyet ve bamszlklarna kaytsz davranmas elbette uygun grlemez. Fakat milliyet davas, bilinsiz ve lsz bir dava eklinde mtalaa ve mdafaa edilmemelidir. Milliyet davas, siyasi bir dava konusu olmadan nce, bilinli bir lk meselesidir. Bilinli lk demek mspet ilme, ilmi usullere dayandrlm bir hedef ve gaye demektir. O halde propagandalarda mspet ilimlere mracat etmek arttr. Hareketlerin imkan ve snrlar mutlaka hesaba katlmaldr. Trkiye dnda kalm olan Trkler, ilkin kltr meseleleriyle ilgilenilmelidir. Nitekim, biz Trklk davasn byle bir mspet lde ele alm bulunuyoruz. Byk Trk tarihinde, Trk dilinin kaynaklarna, zengin lehelerine, eski Trk eserlerine nem veriyoruz. Baykal tesindeki Yakut Trklerinin dil ve kltrlerini bile ihmal etmiyoruz.179 Gerekten de Mustafa Kemal Atatrk her zaman ve her artta Anadolu dndaki Trkler ile imkanlarn elverdii lde en st seviyede ilgilenmitir. Bu ilgi o kadar st seviyededir ki bugn dahi bir ok kii tarafndan yeri ve adlar bilinmeyen bu kk Trk guruplar, Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Mustafa Kemalin gndemindeydi. Bunlardan bir tanesi de, bu gn dahi nfuslar bir milyonu gemeyen Gagauz Trkleri olduu gibi, bir dieri de Mustafa Kemalin kendi ifadesinde de dile getirdii Yakut Trkleridir. Burada Gagauz Trkleri gibi kk bir Trk gurubuna yer vererek, Mustafa Kemal Atatrkn Trkistanda saylar milyonlar ile ifade edilen Trk guruplarna kar da ilgisiz kalmadn dolayl bir yoldan ifade etmek istiyoruz. D Trkler konusunda hem batl lkelerin hem de komularmzn dmanln ekmemek iin Atatrk, Trkln duygusal boyutlardan kartlp eylem boyutuna geirilmesinin bir rnei olmak zere de, Trk Ocaklarnn Bakan Hamdullah Suphi Tanrvere180 yeni bir grev vererek Onu Trkiye Cumhuriyetinin Romanya

Ali Sarkoyuncu, (2000): Atatrk Dneminde D Trklere Ynelik Eitim-retim Faliyetleri: Gagauz Trkleri rnei, Atatrk 4. Uluslar aras Atatr Kongresi (25-29 Ekim 1999, TrkistanKazakistan), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar Ankara:1317,1318 180 http://www.bilgicik.com/yazi/hamdullah-suphi-tanriover/12.6.2008;Daha ok mtareke dneminde ve Cumhuriyetin ilk yllarnda yapt cokulu konumalaryla tannan siyaset adam air ve yazar. 1885 ylnda stanbul'da dodu. Tanzimat dneminin tannm bilim ve devlet adamlarndan Abdllatif Suphi Paann oluydu. Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) bitirdikten sonra ilkokul retmeni olarak alt. Ayasofya Rtiyesinde Hitabet ve Franszca, Darlfnn- Osmani'de (stanbul niversitesi) Trk slam Sanat dersleri okuttu. 1920'de ilk Trkiye Byk Millet Meclisine Antalya Milletvekili olarak girdi. Ayn
179

56

Bykeliliine atamtr. Atatrk, Trkl sadece olaanst sylevlerinde terennm eden Tanrveri Bykelilie atarken, sadece kendisini taltif etmekle kalmam; stelik tam bir destekle, lksn hayata geirme ansn vermitir.181 Kuzey Dobrucada arlkl olarak yaamakta olan Trk aznl arasndaki kk sorunlar (Trk-Tatar ayrm gibi) gidermekle ie balayan Hamdullah Suphi Tanrver, Baserebya ve Bukovinada ki btn Gagauz kasaba ve kylerini dolamtr. Bykelilik kaplarn bu Ortodoks mezhebindeki Hrstiyan soydalarmza ardna kadar am, elilik alanlarn Gagauzlardan semitir. Ayrca Tanrver, blgelerinde temayz etmi yerel Gagauz liderlerinin ocuklarna ncelik vererek ilk etap da 40 kiilik bir gurubu renim grmek zere Trkiyeye gndermitir.182 Daha sonra bu say ikiyz am. Bunlarn bir ksm tekrar lkesine dnerek toplumuna Trklk bilinci alarken, bir ksm Trkiyede kalarak lkemize hizmeti yelemi. te bu faliyetler kapsamnda, Romanyada ki Trk aznlnn gnll retmenlerinin yan sra, Trkiyeden de toplam 80 ilkokul retmeni getirtilmitir. Bu retmenlerin rencilerinden olup da yaayan yal Gagauzlarn ifadesine gre Romence ve Rusa bilen bu retmenler, II. Dnya savann bana kadar blgede grev yapmlar. Byk blm sava ile birlikte Trkiyeye dnerken, bazlar grevleri henz bitmedii eitime devam etmiler. Ancak Sovyet igali ile bu retmenlerin tamam Trk Casusu itham ile hep ayn cezaya, 25 yl ar hapis cezasna arptrlarak Sibiryada ki toplama kamplarna gnderilmitir.183 Bu retmenlerden sadece Ali Kantarelli, Stalinin lmnden sonra Kuruev tarafndan karlan afla Gagauz eline geri dnebilmitir.

yl ilk cra Vekilleri Heyetinde Maarif Vekilliine getirildi. 1923'de T.B.M.M'ye stanbul milletvekili olarak katld. 1925'de ikinci kez Maarif Vekillii grevinde bulundu. 1927'de yeniden stanbul Milletvekili seildi. 1935'de Bkre Bykeliliine atand. 1943'de el ve 1946'da stanbul Milletvekili seildi. 1950'de Demokrat Parti listesinden bamsz Manisa Milletvekili 1954'de DP'den stanbul Milletvekili oldu. 1957 'de Hrriyet Partisi aday olarak katld seimi kaybetti ve siyasetten ekildi. Tanrverin "Namk Kemal" adl ilk iiri, Pariste yaynlanan ura-y mmet gazetesinde kmt (1902). 1909'da Fecri Ati Topluluuna katlan Tanrver 1911'de bu topluluktan ayrlarak, gen kalemler dergisi evresinde gelien Milli Edebiyat akmna baland. 1912'de Milliyetilik hareketinin stanbul'daki merkezi olan Trk ocana girdi ve ertesi yl bu kurumun bakanlna getirildi. Trk Oca genel bakan olarak Trklk ve Milliyetilik yolunda almalar yrtt. Etkili konumalaryla gl bir hatip olarak tannd. stanbul'da igalci glere kar dzenlenen ak hava toplantlarnda daha sonra T.B.M.M krssnde ve Kurtulu Sava srasnda halk aydnlatmak iin gnderildii Konya, Antalya gibi yerlerde hitabetin etkli rnekleri olan konumalar yapt. Konumlarndan semeleri, "Da yolu" (1928- 1931, 2 cilt), yazlarn da "Gnebakan" (1929) adl kitaplarda toplad. 11 Haziran 1966'da ld. 181 Karako, 2002:106 182 Sarkoyuncu, 2000:1321,1322 183 Necip Hablemitolu, (1997):Kemalin retmenleri, Krm Dergisi, yl 6, say 21, Ankara:4

57

Ali Kantarelli lnceye kadar Mustafa Kemal Atatrkn olmay srdrm; evresindekilere Trke retmi, Trklk bilinci alamtr. Onu sevgi sayg ve minnetle anan bir rencisi, Moldova Yazarlar Birlii Bakan, Moldova eski Eitim Bakan Yardmcs, hayattaki en byk ve nemli Gagauz eitimcisi, yazar ve halk kltr uzman Nikolay Babaolunun ilkokul retmeni Ali Kantarelli hakknda hatrladklarn orijinal Gagauz Trkesi ve yeni kabul edilen Latin harfleri ile aadaki ekilde dile getirmektedir.184 Anlarm Ben duudum 1928 ylda bir Gagauz-Trk aylesinde, kymzn adyd TatarKpak ama bugn sadece Kpak deerlar. Benim soyadm Babaolu, adm kilisede Nikolay koymular nein ki annem-babam hristiyan dinini kullanrlarm. 1935-c aan ben 7 yam doldurmuum beni kymzda ilkokula verdilar. Benim retmenim bir ok yalpak Romen kadnyd. Ben kk olarak batan Romence konumay hi anlamazdm, nein ki evde ierimizde biz konuurduk sadece GagauzTrk dilinda. Ama fikrim keskindi glarzl retmenimi da annemi gibi ok sevmitim. Bezbelli bu zere tez-tez baladm Romenceyi anama, ama ikinci-nc snflarda ben artk ok iyi Romence bilirdim yazmakta okumakta 10 hem 9 derecelardan aaa kalmazdm. Okulumuza birinci renci saylrdm, evde annem babam ok kanattlar. Ne byk sevinmelik oldu bizim okulumuzda aan 1937 ylnda slediler ki afta da iki dersimiz olacak Trke. Kim bizi redecek, nasl olacak hi biey taa bilmazdik, ama ok merak ederdik yinanamazdk ki olur olsun ders bizim da ana dilimizde. Eyll ayn birinde balard eni okul yl. Bu gnde Kpak okulun meydannda bizi okul rencilerini (bir 100-150 kii) hepsimizi dizdilar kare. Bu karenin ortasnda vard 4-5 Romen retmenleri, anglarn biz artk bilirdik tanrdk ama onlarn aralarnda vard bir da eni gen bize yabanc bir adam. Giyimliydi o cat-eni elbiseylen, banda vard geni kenarl Avrupa apkas, saa elinde aslyd bastonu. Karede ocuklarn arasnda balad gezmea laf nk bu adam gelmi Trkiyeden da bizim Trke retmenimiz olacakm. O Romen retmenlerin yannda konuurdu Romen dilinde. Ben o zaman dndm: sanki nasl o bizi Trke redecek, acan o

184

Karako, 2002:108

58

kendisi sadece Romence konuuyor Ama okul yln balangc yortusu getida biz baladk derslerimizi. Snfmzn kapusuna derslerin programn asmtlar. Benim nc salilerda hem cumaalarda yazlyd birer ders Trk dili. Okulumuzda hepsi ocuklar sadece bu eniliyi konuurdular iittikki ikinci snfta pazartesi artk Trk dili olmu, eni redici sylemi kendi adn demi uaklara, ki onunla olur le konuma nice evde annelerimizlen konuuyoruz Geldi sali gn ikinci dersimiz Trke, nasl meraklan beklerdik zil alsn, erletydik sralarmza beklerdik, ama aramzda vard bir en huluz rencimiz Kocaba Koli o kapu aralndan bakard gelecekmi. Bir da o hzl kat erina geliyor. Girdi ieri eni retmen, biz hepsimiz askerde gibi kalktk ayaa, beklerdik hergnk allm selam buna ziva, ama iittik eni selam o dedi gnaydn. Biz bilmazdik nasl cevap edelim, ama o balad bizimlen anlalm evdeki dilimizde konumaa: ocuklarm, dedi o, eter ayakda durdunuz, oturunuz, aramzda sevilmelikten mi yoksa amaktan m bir gl koptu. retmen devam etti glmeyin dedi ben size Trke selam verdim gnaydn benda Nikolay Babaolu saylrdm snfmzda en ak gz hi utanmadaan sordum: -Ama biz bilmeriz nasl selamnza cevap verelim, -Sizda deyin gnaydn da hemen oturun. Hade eniden tekrar edelim bunu. Kalknz, ben deyecam gnaydn sizde cevap ediniz. Kalktk: -Gnaydn, ocuklar. Biz da: Gnaydn! -Bana deyeceniz Bay retmen bunu o yazd tebeirlen taftamza, biz de yazdk tefterimize. Sonra sylediki o bizim Trk dili retmenimiz, sordu srayla bizim srayla isimlerimiz, taa sonra taftaya yazd Trk dilin alfabesini o pek az ayrlrd Romen alfabesinden. , kelemelerin altn izdik. retmen dediki bir aftadan sonra Trke kitaplar gelecek da baslayacaz Trke Trke okumaa. Ama bu ilk dersimizde sadece konutuk. Bay retmen sylediki kitaplarmz Trkiye memleketinden demiryoluyla gelecekler, ki bu kitaplar bize Trkiye Prezidenti Kemal Paa Atatrk hediye

59

gndermi. Taa sora o gsterdi haritada nerede Trkiye bulunuyor, anllattiki orada insanlar hepsi bizimce Trke konuuyorlar. Bize retmenimizin her bir sz ok merakl gelirdi. Dnrdk acaba nasl le bir btn memleket sadece Trke konuuyorlar Evde annelerimize-babalarmza doyamazdk anlatma nasl gzal Trke derslerimiz oluyor. Geti taa bir iki afta Tarakl Demiryol garndan kitaplarmz geldi. nc snfta herkezimize ikiar kitap parasz verildi, birinin adyd Minimini Okumak Kitab onu ben imdi da artk oldum altmbe yanda ama hep arivimda anmak iin tutuyorum. Kitaplarmz almak gnmz bizim btn okulumuz iin bir byk bayram gn oldu. Tenefuslarda sadece Trke kitaplarmz aktarp bakardk. Birbirimize gsterirdik, artk taa onlar snfta renmeden okurduk her an anlardk ok meraklyd, bizim evdeki dilimizde kitaplar yazlydlar. Romen retmenlerimiz Domnu Kojan, Domnu Balmu, domnu Gibulet baladydlar az bucuk kskanmaa ne le olduydu da biz brakmtk Romence kitaplar da sadece Trkeleri aktarp okurduk. Geti taa biraz vakt biz hepten altydk bizim bay retmenimize Trke dersler o kadar tez geerdiler ki etitiremezdik dadna ermea. Biz salileri hem cumalar bekleardik nice paskaliye yortularn. Yazardk okurduk, anadilimizde ok iirlar ezbere renirdik, masallar okurduk. Benim babam da eni retmenimizlen tanmt babamdan iittiydim ki retmenimizin haliz ad Ali Kantarelliymi o yaard kyban primarn evinde. Bay retmen Trk dilini okuturdu bizim okulumuzda hem da kymzn ikinci okulunda, o ikinci okulda da drt snf vard. Bay retmen Ali Kantarelli bekard benim Kpak kymda retmenlik etti. 1937-38-39 yllara kadar. Bizim kyda da evlendi. Onun hanumun adyd Talma vanna. Bu insan Kpaklyd. Aan 1940 ylda Moldovya Boleviklear geldi, baka kylerimizden Trk retmenleri etitirip gittiler. Trkiyeye, ama benim retmenim Ali bey kald Moldovada Bak ailesi vard kpakta. Da nasl o zamanlar Sovyetlerda geerdi hepsini sulu yapmak Ali Kantarelli da su buldular nk o Moldova da Trk casusuymu. Bu zere hibir da susuz adam Stalin apisea kapad yirmibe yla. Ama

60

onbe yldan ok yatt anistada Stalin geberdinen kurtuldu geldi, ama kpakta baka yaamad diyildi bir borcak adnda kyea, oradan da sonra gitti yaamaa Bolgrat ehrine. Oradan da iittim lm 1980 yllarda. Bolgrat ehrinde da bu gnaa kadar mezar.185 Burada yer verdiimiz bu hatrada zerinde durulmas gereken birok nokta bulunmaktadr. Bunlardan biri de konumuzla birebir alakal olan, Atatrkn Trkiye dnda yaayan soydalarmza retmen gndermesi ve bunlarn peinden ders kitaplar gndermesidir. Gagauzlara gnderilen retmenler acaba beraberlerinde hangi fikri yapy tamlardr. Mustafa Kemalin, kurarken de belirttii gibi dil, tarih, inan bir kprdr dedii ve bunlarn akabinde kurduu Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumunun almalarnn sonular m yoksa baka bir fikri mi? phesiz ki bu iki kurumumuzun ulat ortak tarih, ortak dil fikrini tamlardr. Ya da beraberlerinde veya sonradan gnderilen ders kitaplarnn hazrlanmasnda bu kurumlardan ciddi manada istifade edilmediini dnebilir miyiz. Bugn biz, yukarda verdiimiz hatray ok rahat okuyup anlyorsak bu Mustafa Kemalin ortaya koyduu idealin hayata gemesini salayacak kurum ve kiilerin grevlerini e gdml olarak ifa edebildiklerinin ispatdr.

3.1.2. Trk Tarih Kurumunun Kuruluu Cumhuriyet her kurumunu yeniden yaratrken, geleneksel tutumlarn yannda inklp tutum da eksik olmamtr. Bunu Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin kuruluunda grmek mmkndr.186 Atatrk; devlet ve millet ileri arasnda zamannn nemli bir blmn tarih aratrmalarna ayryordu. Kitaplar getiriliyor, eviriler yaplyor ve onun ok defa bir krs niteliinde olan akam sofralarnda tarih konular ve sorunlar tartlyordu. 23 Nisan 1930da, Ankarada Trk Ocaklarnn yeni binasnda toplanan altnc Trk Ocaklar Kurultay, Trk Tarih Kurumunun kuruluuna ilk temel tan koymas bakmndan nem tar.

Hablemitolu, 1997:4,5,6 .Ceyhan Ko, (1985):Trk Tarih Kurumunun Kuruluu, amac, faaliyetleri ve kurum politikasnda grlen deimeler (1931-1950), Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Ankara:33 (Yaynlanmam yksek lisans tezi)
186 185

61

1931 Nisannn balarnda Trk Ocaklarnn kapanmas zerine Trk Oca Trk Tarihi Tetkik Heyetinin tresel nitelii kalmam olmasndan, ayn kurul, o zamanki dernekler kanununa gre ileri Bakanlna bavurarak, 15 Nisan 1931de Trk Tarihi Tetkik Cemiyetini kurdular. Dil devrimlerinden sonra cemiyetin ad Atatrk tarafndan 1935 ylnda Trk Tarih Kurumuna evrildi.187 Trk Tarih Kurumu kurulduundan 1940 ylna kadar aada verdiimiz kurum tz dahilinde almtr. 1.Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yksek hakimiyetleri altnda ve Ankara ehrinde Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti adl bir ilmi cemiyet kurulmutur. 2.Trkiye Cumhuriyeti Maarif vekili bu cemiyetin fahri reisidir. 3.Cemiyetin maksad, Trk tarihini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir. 4.Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti maksadna ermek iin aadaki vastalar kullanr. a.Toplanp ilmi mzakerelerde bulunmak b.Trk tarihi membalarn aratrmak, c.Trk tarihini aydnlatmaya yarayacak vesaik ve malzemeyi elde etmek iin icap edecek taharri, hafir ve keif heyetleri gndermek, d.Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarla yaymaya almak. 5.Cemiyet maksadna hizmet edebilecek zatlar ve manevi ahslar, hangi milliyetten olursa olsun cemiyetin asli, fahri veya muhabir azalna kabul olunabilirler. 6.Cemiyete girmek isteyenler, azadan iki zatn teklifi ve riyaset heyetinin tasvip ve kararyla kabul olunabilirler.

Ulu demir, (1973):Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara:3,8
187

62

Trk Tarih Kurumu 1932 tarihli tzkle almalarn srdrrken, 1935 yl ierisinde Atatrkn direktifleriyle yeni bir program hazrlanmtr. Trk Tarih Kurumu almalarnn istedii hzda gitmediini gren ve tarih almalarna hz kazandrmak isteyen, daha geni topluluklar tarih almalar ierisine dahil etmek amacnda olan Atatrkn emriyle bu program hazrlanmtr. Bu programa gre, Trk Tarih Kurumu ilmi faaliyetine daha da derinletirmekle sorumlu oluyordu. Bunu salayabilmek iin btn devlet dairelerinin, fakltelerin, akademilerin btn uzmanlarn yardmc olacaklar belirtilmitir. Bu yardmlamadan elde edilmek istenen netice yle aklanmaktadr: Bylece memlekette umumi ve canl bir tarih seferberlii ve byk tarih faaliyeti alacak. T.T.K. bir taraftan Trk milletinin byk mverrihinden k alarak ve btn ilim unsurlarndan yardm grerek Trk tarihinin ana hatlar eserini Trk jeninin ve milli kltr iradesinin mterek mahsul olmak zere vcuda getirirken, dier tarafta bununla mvazi olarak vatan topraklarndaki milli tarih mallarnn muhafazasna, tarihi vesikalarn toplanmasna ve memlekete uurlu, canl ve srekli bir tarih devrinin almasna allacaktr.188 Yukarda alma tz ve programn verdiimiz T.T.K.nn Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarla yaymaya almak maddesiyle sadece elde edilen sonularn lke iinde yaylmasndan bahsedilmemektedir. Byle olsayd bunlar anlatacak ok net maddeler konabilirdi. Konuyu biraz daha netletirmek iin kurumun ilk iine ve ele ald konuya deinmekte fayda vardr. Trk Tarih Kurumunun ilk ii, liseler iin bir tarih kitab hazrlamak oldu. 19 Temmuz 1931de Trk Oca binasnn Dou Salonu denilen geni salonunda Atatrkn bakanlnda yaplan toplantda bu tarihe kadar hazrlanm olan lise tarihlerinin I.Cilt msveddelerini Bakan Tevfik Bey (Byklolu) Atatrke sundu. Atatrk, msveddeleri grdkten sonra bunlar sanda oturan zamann Milli Eitim Bakan Esat Beye gstererek hemen basksna balanmasna ve retim yl bana kadar yetitirilmesini istedi. Ondan sonra yelere dnerek hangi konu zerinde durulduunu sordu. Bakan, Trk-Mool sorununun tartldn syledi.189 Yazlan

188 189

Ko, 1985:36,38,39 demir, 1973:7

63

lise tarih kitaplar190 genel olarak olumlu karlanm, tartlan ortak konu, kitaplarn pedagojik bakmdan ar gelmesi olmutur.191 Burada zerinde dikkatle durulmas gereken iki nokta bulunmaktadr. Birincisi Trk Tarih Kurumunun liselere tarih kitab hazrlam olmas, dieri ise ierisinde tartlan konulardan birinin Trk-Mool sorununun olmasdr. Liselere tarih kitab hazrlanmasyla I. Trk Tarih Kongresi arasnda amasal olarak sk bir iliki vardr yle ki: Yeni tarih tezinin ortaya konulmasndan sonra, yeni tarih gr, tarih retiminde izlenecek yolun retmenlere anlatlmas amalanmtr. Bu konudaki grmelere 14 ubat 1932de kuruma bildiren Atatrk, retmenlere ynelik bir tarih kursu dzenlenmesini istemitir. Maarif vekaleti ile ibirlii yaplarak dzenlenen, tarih retmenleri kursu daha sonra I. Trk Tarih Kongresi adn almtr.192 (2 Temmuz 1932) Burada konuyu tamak istediimiz nokta udur, Trk Tarih Kurumunun ilk ii olarak kuruma liselere tarih kitab hazrlatlyor, daha sonra I. Trk Tarih Kongresi, tarih retmenlerine, tarih retiminde izlenilecek yolun retilecei bir kurs olmasdr. O halde Afganistan, Romanya ve Moldovyaya gnderilen retmenler bu kurslardan habersiz miydi ya da bu kurslardan yeteri kadar istifade etmemiler miydi. Biz yeteri kadar istifade ettiklerini dnyoruz. Bir de bu retmenler yanlarnda gtrdkleri ve sonradan gnderilen kitaplarnn T.T.K.nn hazrlad ders kitaplarndan baka ders kitaplar olduuna ihtimal var mdr? Tm bu anlatmaya altklarmzla T.T.K.nin tznde bulunan Trk Tarih Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarla yaymaya almak maddesinin hayata geirilmesinde yukarda bahsettiimiz retmen gnderilmesi ve eitimleri her trl yollardan bir trls deil midir? T.T.K. tarafndan hazrlanan bu tarih kitabnn ierisinde tartlan mhim konulardan bir tanesi de Trk-Mool sorunudur. Tartlan bu konu da zerinde hassasiyetle durmamz gereken konulardan biridir. Mustafa Kemal Atatrkn Trk Ocaklarnn ilmi bakanlarndan Hamdullah Suphi Tanrveri 1931 ylnda Romanya

Tarih ilk olarak orta okullarda konulmu, fakat fazla ar bulunduu iin liselere kaydrlmtr. Orta okullar iin daha zet mahiyette kitaplar hazrlattrlmtr. 191 Ko, 1985:44 192 Ko, 1985:45
190

64

Bkre bykeliliine atamtr. Hamdullah Suphi Tanrverin burada ilk ii Kuzey Dobrucada arlkl olarak yaamakta olan Trk aznl arasndaki kk sorunlardan Tatar-Trk ayrmn gidermek olmutur.193 Trk Tarih Kurumunun hazrlam olduu tarih kitabnda eke alnan konu Trk-Mool sorunu ve soydalarmzn yaad Romanyaya bykeli olarak gnderilen Tanrverin ilk olarak ele alp hallettii konunun Trk-Tatar ayrmnn olmas tabi ki tesadf deildir. Bugn Sovyetler Birliinin dalmasnn zerinden yaklak yirmi yl gemitir. Bu dalmadan bir ok Trk Cumhuriyeti yannda zerk ve muhtar Trk blgeleri ortaya kmtr. Tm bu teekkllerde yani Trk dnyasnn en byk sorunlarndan birisi de ortak milli kimlik sorunudur. Herkesin aklnda hayali bir Trklk kavram dolayor olsa da, akllardaki sorulardan dolay net olarak ortaya konamamaktadr. nsanlar doal olarak Trk isek neden Azeriyiz, Kazaz, Krgzz, Gagauzuz, Yakutuz diye soruyor. Mustafa Kemal burada da ileri grlln ortaya koyarak ilk yazdrd kitapta Trk-Mool sorununu, gnderdii bykeli ile de ncelikle Trk-Tatar ayrmn hallettirerek, bugn bizlerin sknt yaadmz bu blnml ortadan kaldrmaya almtr. Bugn ciddi manada bir blnmlk ve ayrlk sorunu yaanyor tm bu giriimlere ramen, bunda da en temel sebep, Mustafa Kemalin vefat ile birlikte ortaya koyduu yksek ideal de rafa kaldrlmtr. Yaanan skntlarn temeli de kurumlar politikasnda grlen deimelerdir.

3.1.3. Trk Dil Kurumunun Kurulmas Cumhuriyetten sonra dil davas ile Atatrk bizzat ilgilenmeye balam, 1928de harf devrimini yapm, 12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyetini kurdurmutur.194 Atatrkn dil konusuna ciddi olarak ilk eilii 1930 ylndadr. Sadri Maksudinin Trk Dili in adl kitabnn bana konmak zere Atatrk 02 Eyll 1930 tarihinde kendi eliyle u szleri yazmtr: Milli his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olmas milli hissin inkiafnda balca messirdir. Trk dili, dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil, uurla ilensin. lkesini, yksek

193 194

Sarkoyuncu, 2000:1321 Osman F. Sertkaya, (1966):Atatrkn Dil Politikas,Trk Kltr,Yl 5,Say 49, Ankara:41

65

istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr.195 Milli his ile dil arasnda kuvvetli bir ba kuran Mustafa Kemalin dil zerindeki dncelerini her zaman yannda olan ve tm bu almalarnda Atatrke yardmc olan Afet nan hatrasnda u ekilde ifade etmektedir; Atatrk tarih almalarnn yannda, Trk dilinin bilimsel bir inceleme konusu olmasn istemitir. Tarihte uygarl incelenen Trk kavimlerinin dil hazinesi ihmal edilemezdi. Onun iin tarih konularn aydnlatacak bilgilerde, dil konular nde geliyordu.196 Atatrk, btn hareketlerinde ve inklaplarnda olduu gibi dilde de reform yapmaya iten amil, milliyetiliktir. Atatrkn hakim vasf daima Trk milliyetilii olmutur. Onu ok yakndan tanyan ve en iyi takip edenlerden biri olan Yakup Kadri Karaosmanolu bu fikri yle ifade eder: Atatrkn eitli ynlerinden birini, dierlerine balayarak bir sentezini yapmak istediimiz vakit, bulabileceimiz en hakim vasf Trkl ve milliyetiliidir. Millet, gene millet, daima millet, milli mcadele, milli kurtulu sava, milli irade, millet egemenlii ve nihayet milli eitim ve milli kltr davran. u halde Atatrkn dil ile ilgilenmesinin sebebi de milliyetiliktir. O, 11 Temmuz 1932de Dil ilerini dnecek zaman da gelmitir yle ise, Trk Tarih Tetkik Cemiyeti gibi bir de ona karde bir dil cemiyeti kuralm. Ad Trk Dili Tetkik Cemiyeti olsun. diyerek dilde yeni bir hareket balatr.197 Dil kurumunun kurulmas iin Atatrk, Ruen Eref naydna direktif verirken198 12 Temmuz 1932 tarihinde hazrlanan Trk Dili Tetkik Cemiyeti Nizamnamesinde maksatlar u ekilde belirtilmitir;

195 196

Ahmet Bican Ercilasun, (1981):Atatrk ve Dil, Trk Kltr, Yl20, Say223-224, Ankara:6 Afet nan, (2007):Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler. Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul:293 197 Ercilasun, 1981:7 198 Afet nan, a.g.e.,s.294

66

1.Trkiye Cumhuriyeti Reisi Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yksek himayeleri altnda ve Ankara ehrinde Trk Dili Tetkik Cemiyeti adl ilmi bir cemiyet kurulmutur. 2.Trkiye Cumhuriyeti Maarif vekili bu cemiyetin fahri reisidir. 3.Cemiyetin maksad, Trk dilini tetkik ve elde edilen neticeleri neir ve tamim etmektir. 4.Trk Dili Tetkik Cemiyeti, maksadna ermek iin aadaki vastalar kullanr: a.Toplanp ilmi mzakerelerde bulunmak, b.Trk dilini kendi menelerine, tekamlne ve ihtiyalarna gre tespit ve tedvin etmek, c.Trk dilini tetkike yarayacak vesaik ve malzemeyi elde etmek, eski kitaplardan ve memleketin her mntkasndaki halk dilinden derlemeler yapmak ve yaptrmak, d.Trk Dili Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarda nere almak, 5.Cemiyetin maksadna hizmet edebilecek zatlar ve manevi ahslar hangi milletten olursa olsun cemiyetin asli, fahri veya muhabir azalna kabul olunabilirler. 6.Cemiyete girmek isteyenler azadan iki zatn teklifi ve riyaset heyetinin tasvip ve kararyla kabul olunurlar.199 Trk Dil Kurumunun nizamnamesinde de, Trk Tarih Kurumunun nizamnamesinde olan, Trk Dili Tetkik Cemiyeti mesaisinin semerelerini her trl yollarda nere almak maddesi aynen bulunmaktadr. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunun kurulmas ve altrlmas aamalarnda aktif rol alan Afet nan, zerinde durduumuz maddenin izahna yarayabileceini dndmz, Trk Dil Kurumu iin Atatrkn belirledii hedefleri yle tespit etmitir. Atatrkn Trk Dil Kurumu iin hedefi iki cepheli olmutu.

Sevgi zel, Haldun zen, Ali Pskllolu, (1986): Atatrkn Trk Dil Kurumu ve Sonras, Bilgi Yaynevi, stanbul:14,15
199

67

1.Trk Dilinin sadeletirilmesi, halkn konuma diliyle yaz dili arasnda bir birlik ve ahenk kurulmas. Konuma, edebiyat ve ilim dilimizin kesin kurallarla saptayarak tarihi metinlerden ve yaayan halk lehelerinden taramalar, derlemeler yaparak bir kelime ve terim hazinesi vcuda getirilmesi. Bunlarn baarlmas zamana ve bir kurulun srekli almalarna ihtiya gsteriyordu. 2.Dil incelemeleri iin, tarihi aratrmalarda belge deeri olan l veya eski dillerin yntemli bir ekilde incelenmesi ve karlatrmalar yaplmas idi. Bu suretle Trk ve Trkiye tarihine kaynaklk edecek btn eski dillerin zerinde, yetki ile alma ve aratrmalar yapmal idi.200 Mustafa Kemalin Trk Dil Kurumu iin belirledii ikinci hedefte geen Trk ve Trkiye tarihine ibaresiyle kurumun alma alannn Trkiye ile snrl olmadn, Trkn hali hazrda olduu geni bir corafya, kuruma alma alan olarak tespit edilmitir. Trk Dil Kurumunun alma alann bu kadar geni tutarken, mesaisinin semerelerini sadece Trkiyede istifadeye sunmakla etki alannn bu kadar daraltlabileceini elbette dnemeyiz. Atatrk salndaki uygulamalar ile de durumun byle olmadn gstermitir. Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumunun kurulmasnn altnda yatan fikirlerin ve bu fikirlerin hizmet ettii yksek idealin ne olduu konusunda Atatrk ve Dr. Zeki adndaki gen arasnda geen sylei her eyi ok net ortaya koymaktadr. Dr. Zeki; Gazi Paam! saltanat kaldrdk Hilafeti, meclisin manevi ahsiyetinin iine aldk; bunlar, yaplana kadar bir milletin ideali olabilirler. Fakat, yapldktan sonra, yeni bir dnem kurulur, ve iler. Onun iyi ilemesi, kt ilemesi, ideal deildir, iyi ilemesini salamaya mecburuzdur! Yaptmz teki devrimler de yapldklar an ideal olmaktan kar. Artk ideallerimiz, yaadmz gerekler haline dnmtr. yi ya da kt sonu vermesi, bizim sorumluluumuzun sonularn belirler.

200

nan, 2007:294,295

68

Ama bir de milletlerin babadan ola srayan uzun vadeli idealleri vardr. Siz bize, byle bir ideal alamadnz! Yahut benim bundan haberim yok! Bunu bize aklar msnz Gazi Hazretleri?...201 Atatrk gen doktorun yzne sevgi ile bakyor ve susuyordu. Daha sonra Baka var m ocuum? dedi. Hayr Gazi Paam! Atatrk bir sre daha sustu ve sorunun cevabn yle verdi: Bu nokta nemlidir. Fakat bunlar konuulmaz yaanr. Elbette bir milletin lks olacaktr. Ama bunlar devlet tarafndan aklanmaz, millet tarafndan yaanr. Nasl bakarken, gzlerimizin farknda deilsek, lk de btn davranlarmzda, farknda olmadan yaar. Hareketlerimizi, dncelerimizi etkiler; fakat konuulmaz. Ben devlet bakanym. Sorumluluklarm vardr. Bu konuda konuamam; bu konuda gen arkadamla ayrca greceim, dedi ve Dr. Zekiyi yanna alarak umum mdr odasna geti. Oturdular. Atatrkn arkasnda, duvarda bir Trkiye haritas vard. Karsnda oturan Dr. Zekiye:202 -Benim arkamdaki haritay gryor musun? Dedi. -Evet paam. -O haritada, Trkiyenin stne abanm bir blok var; onu da gryor musun? -Evet, gryorum, paa hazretleri. -Hah ite o arlk, benim omuzlarmn stndedir, omuzlarmn stnde olduu iin, ben konuamam! Dn bir kere Osmanl mparatorluu ne oldu? Avusturya-Macaristan mparatorluu ne oldu? Daha dn ,bunlar vardlar, dnyaya hkmediyorlard! Avrupay rkten Almanyadan bugne ne kald! Demek hibir ey, sr-git deildir! Bugn lmsz gibi grnen nice glerden ilerde belki pek az bir ey kalacaktr. Devletler ve milletler, bu idrakin iinde olmaldrlar.

smet Bozda, (1999): Atatrkn Avrasya Devleti, Tekin Yaynevi, stanbul:28 Bilgehan A. Gkda, (1999):Alfabe ve Siyaset, Atatrkn Harf Devrimi ve Trk Dnyasna Yansmalar Sempozyumu, Karadeniz Teknik niversitesi Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Aratrma Merkezi Yayn, Trabzon:29 ; Bozda, 1999:30
202 201

69

Bugn Sovyet Rusya, dostumuzdur, komumuzdur, mttefikimizdir. Devlet olarak dostluuna ihtiyacmz var! Fakat yarn ne olacan kimse kestiremez. Tpk Osmanl mparatorluu gibi, tpk Avusturya-Macaristan mparatorluu gibi paralanabilir! Bugn, elinde smsk tuttuu milletler, avularndan syrlabilirler. Dnya, yeni bir dengeye ulaabilir! te o zaman Trkiye, ne yapacan bilmelidir. Bizim bu dostumuzun ynetiminde dil bir, inan bir, z bir kardelerimiz vardr. Onlar arkalamaya hazr olmalyz! Hazr olmak yalnz o gn susup beklemek deildir; hazrlanmak lazmdr. Milletler buna nasl hazrlanrlar? Manevi kprlerini salam tutarak! Dil, bir kprdr; inan, bir kprdr; tarih, bir kprdr! Bugn biz, bu toplumlardan dil bakmndan, gelenek, grenek, tarih bakmndan ayrlm, ok uzaa dmz! Bizim bulunduumuz yer mi doru, onlarn ki mi? Bunun hesabn yapmakta fayda yoktur! Onlarn bize yaklamasn bekleyemeyiz; bizim, onlara yaklamamz gerekli Tarih ba kurmamz lazm. Folklor ba kurmamz lazm. Dil ba kurmamz lazm. Bunlar kim yapacak? Elbette biz! Nasl yapacaz? te gryorsunuz, Dil Encmenleri, Tarih Encmenleri kuruluyor. Dilimizi, onun diline yaklatrmaya, tarihimizi ortak payda haline getirmeye alyoruz. Bylece, birbirimizi daha kolay anlar hale geleceiz. Bir sevgi parlayacak aramzda; tpk bir vcut gibi, kaderde ve mutlulukta birbirimizi duyacaz ve arayacaz. Ortak bir dil amaladmz gibi, ortak bir tarih retimiz olmas gerekli Ortak bir mazimiz var, bu maziyi, bilincimizle tamamz lazm. Bu sebeple okullarda okuttuumuz tarihi, Orta Asyadan balattk! Bizim ocuklarmz, orada yaayanlar bilmedirler. Orada yaayanlar da bizi bilmeli. te bunu salamak iin de Trkiyat Enstits n kurduk. Kltrlerimizi, btnletirmeye alyoruz. Ama bunlar, aktan yaplmaz! Ad konarak yaplacak

70

ilerden deildir. Yanl anlalabildii gibi, savalara da sebep olabilir. Bunlar, devletlerin ve milletlerin derin dnceleridir. itiyorum: benim dil ve tarih ile uratm gren ksa dnceli baz vatandalarmz; Paann ii yok! Dil ile tarih ile uramaya balad diyorlarm. Yama yok! Benim iim, bamdan akn! Ben bugn ada bir Trkiye kurmaya ne kadar alyorsam, yarnn Trkiyesinin temellerini atmaya da o kadar dikkat ediyorum. Bu yaptklarmz, hibir millete dmanlk deildir. Bartan yanayz, bartan yana kalacaz. Ama durmadan deien dnyada, yarnn muhtemel dengeleri iin hazr olacaz. Bunlar sana akll bir gen olduun iin sylyorum. Aktan sylemiyorum, kulana sylyorum. Sen bil, gerekesini kimseye sylemeden byle davran; evrenin de byle davranmas iin gerekeni yap! dealler, konuulmaz, yaanr. te senin sorunun karln da bylece vermi oldum.203 Atatrk dneminde yaplan dil, tarih, Trkoloji almalar bu dncelerden ilham alarak Trkln kkenlerini ok eski alara gtrmekte, mukayeseler ok geni bir Trk corafyas iinde yaplmaktayd. Atatrkn dnd ey, Anadoludan ta Atlantike kadar uzanan alanda, ayn hizada Trk unsurlar var ve bunlar eitli isimler altnda hatta bazlar slam olmadan, ama Trk kalarak, belli bir dnceyi, belli bir insan grubunu temsil ediyorlar. Onlarn yayldklar bu kuakta bir istikrar unsuru olmalar, dnyaya yeni bir denge salamalar mmkndr. Ama o gnk artlar altnda mmkn deildi. Mmkn olmas ihtimali ile hazrlklar yapyordu. Yapt hazrlklar da, Orta Asyadan balayarak tarih birliini salamaya alt. Dil de beraberlii de yeni Trk dilinde bir takm taramalar yaparak kullanlmayan kelimeleri dile aktararak, salamaya alt. Sonra bunlar yoldan saptrldlar ama saptrlmadan nce Mustafa Kemalin niyeti bu idi. Mustafa Kemalin ad geen kurumlar iin belirledii idealler ve hedefler, kendisinin de ifadesinde ok net bir ekilde ortadadr. Fakat kurum ideallerinden ve politikalarndan o kadar uzaa drmtr ki, baz aydnlar kp da kurumun asli grevlerini hatrlatt zaman bu kiiler hayalperest olarak grlyor, almalarnn da

203

Bozda, 1999:30,31,32

71

bilim kurgu niteliinde olduu ifade ediliyor. Yaplan yanl o kadar zmsenmitir ki yanl doru olmutur.

3.2. Siyasi Faaliyetler 3.2.1. Trkiye-Afganistan likileri Nfusunun nemli bir blm Trklerden oluan Afganistan ile Trkiye arasnda tarih ve kltr bakmndan ortak ynler oktur. Trkiye milli mcadele yllarndan itibaren yarm asra yakn bir sre Afganistan zerinde ok olumlu etkiler brakmtr.204Afganistann Kurtulu Savamzda zel, zgn ve nemli bir konumu vardr. Moskovaya giden Trk heyeti, ngiliz egemenliinden kurtulup, Ruslardan yardm salamak iin Moskovaya gelen Afgan heyetiyle karlam ve Afgan temsilciler tarafndan gzyalaryla kucaklanmtr. Bununla birlikte 1 Mart 1921de Moskovada Afganistan ile imzalanan antlamayla, Afganistan Anadolu hkmetini ilk tanyan devlettir. Yani bu anlama TBMM hkmetinin imzalad hukuksal adan geerli ilk antlamadr.205 ki lke arasnda bir dostluk ve ibirliinin tesinde, uzaklk ve muhabere zorluklar nedeniyle, kat zerinde kalsa bile, bir dayanma anlamas diyebileceimiz bu antlamann eitli zellikleri vardr. nce, Trkiye, Afganistann bamszln Afganistan da Trk devletinin temsilcisi olarak Ankara hkmetini aka tanyordu. Bir baka zellii de, tarihte ilk kez bu antlama ile dou milletlerinin uyanndan ve onlarn bamszl ve zgrlnden bahsedilmektedir. Bu Mustafa Kemal Paann uluslararas alanda at rn ilk somut sonularndandr.206 Antlamann arpc bir zellii daha vardr: yeni Trkiye, ilk defa, bir dou lkesine eitim alannda yardm yapmay, Afganistana retmen ve subay gndermeyi stlenmitir. Bu da ezilen dounun kurtulu simgesi olan Mustafa Kemal Trkiyesinin stlendii somut bir grevdir. Trkiye, karde sayd Afganistana kar stlendii bu grevi Atatrk zamannda hakkyla yerine getirecektir. O dnemde pek ok Afgan genci

Cokun Topal, (2007):Souk Sava ncesi Dnemde Trkiyenin Afganistandaki Faaliyetleri, Trk Dnyas Aratrmalar, Yulu Tekin Dizgi Merkezi, Say 168, stanbul:2 205 Doster, 2004:256 206 Ahmet zgiray, (2000):Trkiye Afganistan likileri (1920-1938), Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara:1119
204

72

Trk burslaryla Trkiyede renim grecek ve bamsz Afganistann kadrolar Trkiyede yetiecekti.207 21 Nisan 1921 de olduka tannm bir diplomat olan Sultan Ahmet Han bakanlnda bir heyetin Ankaraya ulamasyla Trk-Afgan ilikilerinin gelimesi durumunda nemli bir adm atlm oldu. Zira 25 Nisan 1921 gn byk bir samimiyet ve iltifat dairesinde Mustafa Kemal tarafndan kabul edilen bu heyetle Afganistan, Ankaradaki diplomatik misyonunun teekkln tamamlamaya ynelmi ve sefarethanesine bayrak ekme treni de 10 Haziran 1921 gn yaplmtr.208 Elilik gnderine bayra Mustafa Kemal Paa ekti. Bu tren dolaysyla Afgan elisi Sultan Ahmet Han bir konuma yapt ve zetle unlar syledi: Afgan milleti, sonsuz sayg besledii ve kendi klavuzu ve lideri olarak grd Trk milletine bir elilik heyeti gndermekle nihayet arzusunu gerekletirmi oldu Dini balarmz resmi ilikilerimizle teyit edilmitir ve Trkiye ile Afganistan arasnda yaplan antlama slam dnyasnn kurtarlmas iin byk umut vermektedir... slam dnyas kendisini yok etmeye alanlara kar kendi haklarn savunmaya kararldr. Gelecee umutla bakyoruz.209 Mustafa Kemal bu konumaya verdii karlkta Trkiye-Afganistan arasnda olduu gibi Trkiye ile slam dnyas arasnda da gl balar bulunduunu; her iki lkenin ortak almasnn dnya siyasetinde bir denge yaratmak bakmndan nemli olduunu bildirmitir. Afganistana bir elilik kurulu gndereceini syleyen Mustafa Kemal, Her slam ynetimi Afganistan gibi zgr ve bamsz grmekten gurur duyacaz. Douda bask altnda yaayanlar Trkiye, Afganistan ve Sovyet Rusya arasndaki ittifaktan sevin duymaktadrlar. demitir.210 Mustafa Kemal daha nce de iaret edilen pek ok konumasnda Afganistana bir elinin atanacan belirtmekteydi ama bu atama gecikmitir. Trkiye, Afganistann Ankarada bykelilik amasndan yaklak bir yl sonra, 1 Mart 1922de Medine

Bilal N. imir, (2002):Atatrk ve Afganistan, Asam Yaynlar, Ankara:58 Salim Chce, (2000):Atatrk Dnemi Trk-Afgan Mnasebetleri, Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999,Trkistan-Kazakistan), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara:1137,1138 209 imir, 2002:66,67 210 Zeki Sarhan, (2002): Kurtulu Savamzda Trk-Afgan likileri, Kaynak Yaynlar, stanbul:151,152
208 207

73

Mdafii Fahrettin Paay Kabil Eliliine atayarak, bu lkedeki diplomatik misyonunu resmen kurmak zere harekete geecektir.211 Eli Fahrettin Paann gven mektubu TBMM Bakan Gazi Mustafa Kemal Paadan Afganistan Emiri Amanullah Hana yazlm bir mektup idi. Mektubun ba tarafnda Fahrettin Paa Afgan emirine uzun uzun tantlyor sonra, slam ailesinin iki yesi olan Trkiye ile Afganistan arasndaki dostluk ve kardelik balarn glendirmek amacyla Fahrettin Paann emir katna tam yetkili olaanst eli olarak atand bildiriliyordu.212 1923-1928 yllar arasnda Afganistan ile Trkiye arasnda dikkati ekecek bir gelime ve temas bulunmamaktadr.213 Bundan nce karlkl eliliklerin aldn ve eitli gn ve etkinliklerde karlkl tebrik telgraf ve mektuplarn grmekteyiz. Amanullah Han, memleketinde balatt renme ve yenilik seferberlii devam ederken, dier memleketlerdeki gelimeleri bizzat yerinde grmek ve mmkn ise oralardan teknisyen ve alimler getirmek midiyle, 1927 aral sonlarnda bir dnya turuna kt. Srasyla Msr, Fransa, Belika, svire, Almanya, ngiltere ve Rusyay ziyaret eden Amanullah Han her gittii lkeden byk ilgi ve itibar grd. 1928 Mays sonlarnda Trkiyeye geldiinde ise, byk bir sevgi ile karland.214 Trk resmi yetkilileri ziyaretin baarl gemesi iin ellerinden gelen her eyi yaptlar.215 Kral Amanullah Hann ziyaretine Trkiyede byk nem verilmitir. Hametli konuu honut edebilmek iin adeta seferber olunmu ve ayrntl bir ziyaret program hazrlanmtr. Kral, Avrupaya yapt ve aylarca sren bir geziden sonra Trkiye zerine girecekti program ona gre hazrland. Harfi harfine uygulanacak olan bu program zetle yle idi: Afgan kral ve kraliesini Sivastopolden alp stanbula getirmek iin seyrisefain idaresinin zmir Vapuru ayrlmtr. Vapur, Peyk-i evket ve Berk-i Saffet torpido muhripleri ile birlikte Sivastopole gidecek ve kral oraya gelmeden bir gn nce Sivastopol Limannda hazr bulunacaktr. Kral ve kralie ile mahiyetleri istimbotla zmir Vapuruna geecekler. Geerlerken Peyk-i evket ve Berk-i Satvet ile selam topu atacaklardr. Trk

211 212

Chce, 2000:1145 imir, 2002:101 213 Chce, 2000:1149 214 Mehmet Saray, (2002): Afganistan ve Trkler, Asam Yaynlar, Ankara:141 215 zgiray, 2000:1122

74

donanmasna ait be gemi, Karadeniz boaznn mil anda, dzgn bir hat zerinde kraln geliini bekleyecek. Kral, boaz anda bu sava gemilerinin nnden geerken Hamidiye ve Mecidiye kruvazrleri yirmi bir pare top atyla konuu selamlayacaklard.216 Afgan Kral burada sadece bir ksmna yer verdiimiz teferruatl karlama ile 19 Mays 1928de stanbula gelmi bulunuyordu. Ayn gn Kral Haydarpaa Garndan Ankaraya uurlanmtr. 20 Mays 1928 gn Ankaraya ulaan Amanullah Han ve mahiyeti bizzat Mustafa Kemal tarafndan karlanm, kral ve ahsnda Afgan milletine byk alaka ve dostluk gsterilmitir.217 Afgan Kral Amanullah Han, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Ankaraya gelen ilk yabanc hkmdar olmutur. Trkiye ve Atatrk bakmndan bu ziyaret ok anlaml ve nemli bir olayd. nk, Ankara bakent olal, hibir yabanc hkmdar veya devlet bakan Trkiyenin yeni bakentine ayak basmamt. O gne kadar hibir yabanc devlet bakannn Ankaraya gelmemi olmas bir yana, Trkiyede grevli baz yabanc eliler bile stanbuldan Ankaraya gelmemek iin ayak sryor, hatta bakentimizi boykot etmeye kalkyorlard.218 20 Mays 1928 gn Ankaraya ulaan Amanullah Han bizzat Mustafa Kemal tarafndan karlanm, ayn gn akam yeni hizmete alan Ankara Devlet Konukevinde verilen ziyafette yapt konumada da cumhurbakan tarihi Trk-Afgan dostluuna ve iki milletin Orta Asyadaki mnasebet ve rabtalarna dikkat ekmekteydi. Mustafa Kemal bu konumasnn bir yerinde Hindistandaki Trk devletlerine iaret eder ki, o dnemde ok az bilinen bu konunun dile getirilmi olmas Trk Cumhurbakannn tarih bilgisi ve uurunu gstermesi bakmndan ok nemlidir.219 Atatrkn konumasnda belirttii hususlar ve tavsiyeler ile onun Trkiyede yapt inklaplar Amanullah Han zerinde byk bir tesir yapmtr. Nitekim Amanullah Han, Aabeyim dedii ve rnek sayd Atatrkle ok abuk dost olmu ve kendisine yaplan nasihatleri tamamyla benimseyip kabul etmi ve onlar tatbik edeceini sylemitir. Atatrkn ona yapt nasihatlerin banda kuvvetli bir ordu kurmak ve dier btn ilere ondan sonra ondan sonra balamak gerekiyordu.

216 217

imir, 2002:153 Chce, 2000:1150 218 imir, 2002:159 219 Chce, 2000:1150,1151

75

Amanullah Han, kendisine yaplan tavsiyelerin tahakkuku iin Trkiyeden yardm etmesini istedi. Onun bu ricas kabul edilerek 1 Mart 1921de imzalanan TrkAfgan ittifak muahedesine ek olarak Trkiye ve Afganistan arasnda dostluk ve terik-i mesai muahedenamesi adyla yeni bir antlama imzaland.220 Bu antlamada iki devlet arasndaki dostluun edebi olduu teyit edilerek, mahhas bir ibirlii ngrlmektedir. Ayrca bu antlama ile Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Afganistann eitim sistemi ve ordusunun slah iin gerekli her trl yardm taahht ediyordu.221 Baz kukucu ve art dnceli batl yazarlar, 1928de Trk-Afgan antlamasn, smrgeci Avrupa devletlerinin Szma Antlamalar trnde bir belge gibi gstermek istemilerdi. Yani Trkiyenin Afganistan nfuzu altna alp smrgeletirecei yolunda bir kuku yaratmaya kalkmlard. Gerekte ise bu antlamann eski smrgeci belgeleriyle hibir ilgisi yoktu. Tam tersine, bu antlama, Afganistan smrgecilerden kurtarmaya ynelikti. Zaten Trkiyenin geleneinde, kltrnde ve tarihinde smrgecilik yoktu. Yeni Trkiye smrgecilie, emperyalizme kar sava vermi bir lkeydi. Afganistan kalkndrmaya ve adalatrmaya urayordu. Yani Atatrk ulvi amalar gdyordu. Trkiye-Afganistan antlamasnn, Orta Asyada yeni Trkiyenin saygnln ve etkinliini olaanst lde arttraca sylenmi ve yazlmt. Trk etkinliinin Afganistan snrlarn aarak, ngilterenin Hindistan imparatorluuna ve Sovyetler Birliinin Trk-Mslman blgelerine doru da yaylabilecei tahmin edilmiti.222 ngrler ve tahminler gerekten yerindeydi, Trkiye bu yllarda Trkistan ve Azerbaycanla ilgilenmi onlara yol gstermeye almtr. Ne var ki bu lkelerin Sovyet Kzl Ordusu tarafndan igal edilmesi Trkiyeyi ok zmtr. Atatrk, milli mcadele bittikten sonra bu lkeleri tekrar kazanmak iin ilk nce Afganistan ile mnasebet kurma ihtiyac hissetmitir.223 Afgan Kral Amanullah Han 1928 Hazirannn sonuna doru ran zerinden lkesine dnerken Trkiyedeki gelimelerden olduka etkilenmiti. Esasen o Mustafa Kemali kendisine rnek olarak semi ve 1923ten itibaren pek ok reform yapmt.

Saray, 2002:145 Chce, 2000:1152 222 imir, 1993:200 223 Yaar Kalafat, (1994): Kuzey Afganistan Trkleri ve Karlatrmal Halk nanlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul:18
221 220

76

Amanullah Han, sahip olduu imkanlar ile yapmak istedikleri arasndaki uurumun yarataca skntlar bir trl fark edememi, zayf annda bana byk gaileler karacak ilere kalkmtr. Bunlardan en nemlisi de Mustafa Kemalin hibir vakit yapmad kadnlarn yzn cebren amak hareketidir.224 Afgan Kralnn lkesinde yapmay planlad siyasi, sosyal ve ekonomik reformlar, altyaps hazrlanmadan hayata geirilmeye alld iin, kraln hakimiyetinin de sonunu hazrlayan isyanlarn kayna oldu. Kral isyanlar sonucunda lkesini kadn araf iinde terk etmek zorunda kalmtr. syanlarn k noktasnda bir ksm din adamlarnn geleneksel din elden gidiyor kaygs grnen tetikleyici unsur olmutur. Bir de bu konuda, isyann nere kaynakl olduu konusunda dnemin Kabil bykelisi Yusuf Hikmet Bayurun u tespiti ok nemlidir: Amanullah Han aleyhine ayaklanmalar gelimekte iken Hindistandan gelme baz levhalar elden ele dolamaya balad; bunlardan biri o zaman Almanyada cumhurbakan olan Mareal Hinderburgun sanda ak balo elbisesiyle Afgan kraliesi ve solunda Amanullah Han olmak zere byk ktada bir resmi grlmekteydi. Altnda da farsa zevcesinin napakl ile iftihar eden bir (einin kirlilii ile vnen bir) szleri yazl idi. Byle bir resmin bulunup yaynlanmas o srada Afgan ayaklanmasn ynetenlerce mmkn, hatta akla gelir bir ey deildi, bundan az ok hkmedilebilir ki nu ie bir Avrupal devletin gizli tekilat akl etmi ve onu yapmtr225 Bykelinin tespiti ok yerinde olmutur. Hindistandaki karlarnn en iyi korunaca yerin Afganistan olduunu syleyen bir ngiltere, Afganistandaki bu zgrlk ve gelimeci hareketlerden, emperyal karlarnn tehlikeye dt dncesiyle rahatsz olmutur. Zaten btn mcadele milli duruu olan halklar ile emperyalizm arasnda geiyordu. Emperyalizm birinci mcadelesini Anadoluda Mustafa Kemale kar vermi ve yenilmiti. Mustafa Kemal, Anadolu zerinde krd emperyalizm emberini Afganistan zerinde geniletiyordu. Yaananlar net okuyan emperyalistler, Anadoluda tutunamaylarnn neticesinin, Afganistan ve akabinde Hindistandan da karlma olduunu grmler ve Mustafa Kemalin girimi olduu Afganistan ile dostane ilikilerin bozulmasnn, kendi karlarnn devam etmesini

224 225

Chce, 2000:1152,1153 imir, 1993:219

77

salayacann farkndaydlar. Bu dnemde Afgan halknn mutaassp ve cahil oluu tm bu emperyalist oyunlara uygun zemin hazrlamtr. Mustafa Kemalin ahsnda yakalanan bu iyi klar Afgan krallarnn devlet adaml niteliinde beklenen karl yerinde ve zamannda bulamaynca, beklenen sonular maalesef elde edilememitir. Afganistanda Amanullah Handan sonra iktidar ele alan Nadir Han dneminde Trkiye, Afgan genlerinin yetimeleri iin gayret sarf etmitir. Nadir Hann ldrlmesiyle yerine olu prens Zakir ah tahta karld. Bugnk Afganistan devletinin ortaya kmasnda byk hizmetleri olan Zakir ah dneminde Trkiye, ranAfganistan snr ihtilafnda hakemlik yapmtr.226 Ad geen krallar dneminde de Trkiye-Afganistan ilikileri devam etmitir. Fakat Amanullah Han dnemi Trk-Afgan ilikilerinin zirveye kt dnem olmutur. Bu krallar dnemi ise Amanullah Han dneminde yaanan talihsiz olaylarn glgesinde gelimitir. Mustafa Kemal hassas durumdan dolay daha ihtiyatl olmutur. Mustafa Kemal Atatrk her zaman Afganistana zel bir ilgi gstermi, cumhurbakanl yllarnda Afganistan ile yakndan ilgilenmitir. Kendisi bir asker olan Mustafa Kemal, sahip olduu jeopolitik kltr ile Trkiyenin konumunu yerinde deerlendiriyor, lkeyi batya doru gtrmeyi hedeflerken bile, doudan ilgisini kesmiyor ve Trkiyenin dousunda yer alan Trk ve slam lkeleriyle yakndan ilgileniyordu. Bu dorultuda Kemalist d politika gelitirilirken, Afganistana zel bir yer veriliyordu. Orta Asya Trk dnyasnn gney ucunda yer alan Afganistann, Trklerin dnyaya doudan alan kaps olduunu Mustafa Kemal iyi biliyor ve bu nedenle de bu lkeye de yakn ilgi gsteriyordu.

3.2.2. Trkiye-ran likileri Atatrkn kurduu modern Trkiye Cumhuriyeti Devletinin en byk zellii laik oluu idi. Yani devlet ileri ile din ileri bir birinden tam mana ile ayrlyordu. Bin seneye yakn slamn nderliini ve hamiliinin yaptktan sonra, Trk milletinin Atatrk nderliinde kurduu bu modern ve laik cumhuriyetin yanklar bilhassa slam lkelerinde ve zellikle randa byk olmutu. Nitekim Atatrkn Trkiyede yaptklarn hayranlkla takip eden ran ordusu kumandan Rza Han, son Kaar

226

Kalafat, 1994:18

78

hkmdar Ahmet ah devirerek randa tpk Trkiye ilerletecek inklaplar yapmak midiyle baa gemitir.

227

de olduu gibi, milleti

randa idareyi ele geiren Rza Han nce Devlet Bakan olarak vazife yapmtr, sonradan eski gelenee uyanarak ahln ilan etmitir. randa ii ulema, bilhassa ah Hasreddinin lmnden sonra medreseye ekilmi genellikle kendi ileriyle megul, gayet pasif bir hayat srmeye balamt. Fakat lkede 1907 den itibaren balayan meruti hareketlerde baz ii ulemann da sz sahibi olabilmek iin mcadeleye girdiini gryoruz. lkenin, ayn senede Rus ve ngiliz nfuz blgelerine ayrldn gren ii ulemann, bilhassa yabanc dmanln kkrtmada byk rol oynayarak yeniden ran siyasetinde arlk kazanmaya alt grlr.228 randa bu karmak siyasi sre devam ederken Ankarann Rza Hana baknn, iktidara el koyduu 1921 ubat ile ah olduu Aralk 1925 arasndaki dnemde gelgitler yaad anlalyor. rnein Mustafa Kemal Paann 16/17 Ocak 1923de verdii nl zmit mlakatnda ran hakknda syledikleri ilgintir: ran ile resmi mnasebatmz tebellr etmi (netlemi) deildir. nk grldne gre randa hakim ve makul bir hkmet yoktur. ahlar zannederim Avrupada firari bir haldedir, ve ran dahilinde vaktiyle ngilizlerin tesiriyle intihab olmu mebuslardan mrekkeb bir meclis vardr, ve onlara istinad eden ve fakat birbirini anlamayan insanlardan mrekkeb bir heyet-i hkmet var. Harbiye nazr olan bir Rza Han var. Bu Rza Han deta onlarn diktatrdr. Meclise kar, dier rfekasna ve memlekete kar btn manasyla diktatrdr. Bu adamn bir takm gayeleri mevcuttur, iyi bir meclis yapabilmesi iin, iyi bir hkmet vcuda getirmek ve ngilizleri memleketten tebid etmek (uzaklatrmak) istiyor. Fakat grldne gre, o da ahsi olarak, yani ben ve ben idame edeceim diyen bir dimadr. Ne dereceye kadar muvaffak olaca da belli deildir. rann bizim ile sk ve samimi mnasebat diyebilirim ki, bu Rza Han vastasylardr.229 Mustafa Kemalin mlakatnda belirttii gibi balarken Trkiye-ran ilikileri, randa ki siyasi durum gibi Trk-ran

Mehmet Saray,(1999):Trk-ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara:108 Mehmet Saray, (1990):Trk-ran Mnasebetlerinde iiliin Rol, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara:87,88 229 http://www.atam.gov.tr/index?page=Dergicerik12.6.2008
228 227

79

ilikileri net deildi. Ksacas, iki lke arasndaki mnasebetler medeni fakat acayip diye tarif edilebilirdi.230 1923-1925 yllar aras ran ile mevcut ilikiler, ne ok scak ne de ok souk denilebilecek bir izgideydi. ki devlette birbirlerine kuku ve sempati ile bakyorlar ve bu izgide mevcut ilikileri gelitirmeye alyorlard.231 22 Nisan 1926da Tahranda, Trkiye-ran Dostluk ve Gvenlik Antlamas imzaland. Bu antlama,17 Aralk 1925te imzalanan Trk-Rus pakt dorultusundayd.232 Alt maddeden oluan bu antlamann birinci maddesi iki lke arasnda sonsuz dostluu ngryordu. Bu antlama Trk-ran snr sorunlarn hemen hemen ounlukla zme balyordu. Bu antlamann altnc maddesinde yle deniliyordu: akit taraflar snr blgeleri halknn huzur ve gvenliklerini salamak amacyla snra civar arazide bulunan airetlerin ihdas ede gelmekte olduklar iki memleketin asayiini bozan crme ait fiillere ve tertiplere son vermek iin gerekli btn tedbirleri alacaklardr. Bu tedbirler taraf olan hkmetlerce ayr ayr ve gereine inandklar takdirde ortaklaa alnacaktr.233 Taraflar arasndaki bu antlama, maalesef uygulanamad. Zira Trk-ran snrndaki Krt kabileleri, her iki lkeye de meydan okurcasna hareket etmeye balam ve 1927 Eyllnde de aka isyan etmilerdir. Krdistann istiklali iin savatklarn syleyen isyanclar, zerlerine gnderilen Trk birliklerine kar da uzun bir direnme gstermilerdir. Ayrca isyanclar ran, Irak ve Suriyedeki soydalarndan silah yardm alarak direnmelerini srdrmeye devam ettiler. Bunun zerine Trkiye, ilgili lkeleri sert bir ekilde uyard. ran ile Trkiye arasnda souk rzgarlar esmeye balad.234 9 Nisan 1929da Trkiye-ran arasnda tekrar bir antlama yaplm bunun gerei, Trk-ran hududunda sorunlu yerlerin meselelerini gzden geirmek zere bir karma komisyon oluturuldu. Bu oluturulan komisyonun toplantlarndan fazla bir baar elde edilemedi. nk snrda alan snr tespit iileri 1930 yaz aynda kan Krt isyan yznden engeller ile karlatlar. 1930 yl boyunca Trkiye-ran ilikilerine damgasn vuran olay, III. Ar isyanyd. syan, 1930 yaz boyunca devam

Ahmet zgiray, (2002): ngiliz belgeleri Inda Trk-ran Siyasi likileri (1920-1938), Atatrk dnemi Trk D Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara:298 231 Bar Cin, (2007):Trkiye-ran Siyasi ilikileri (1923-1938), IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul:77 232 zgiray, 2002:298 233 Arif Koak, (1976):Tarihte Trk-ran likileri, Ankara Genelkurmay Basmevi, Ankara:128 234 Mehmet Saray, (1999):Trk ran likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara:114
230

80

etmi ve ancak eyll ortalarnda bastrlabilmitir. Bu isyan hareketi boyunca Trkiye, isyanclarn ran tarafndan desteklendii ve rann snrnda gerekli gvenlik nlemleri almadn dile getirmi ve bu konuda gerekli giriimlerin yaplmasn ran hkmetinden talep etmiti. ran, Trkiyenin bu isteklerine karlk, blgenin engebeli olmas nedeniyle snrda tam olarak egemen olmann zor olduunu savunmutur.235 Trkiyenin rana yapt basklar sonunda semeresini vermeye balamtr. ran ah Rza Pehlevi komutanlarna emir vererek rana snm Krtlerle onlara yardmc olan dier Krt gruplarna kar operasyon balatmtr. ran ve isyanc Krt kuvvetleri arasndaki vurumay ranllar kazanarak yze yakn ekya temizlenmitir. Bu arada, Trk ordusu, 7-14 Eyll 1930 tarihlerinde Ar Danda yapt son operasyon ile isyanclarn kkn tamamen kazmtr.236 syann bastrlmasndan sonra sra artk snr sorununun halledilmesine gelmiti. Trkiye, Ar isyan devam ederken Ar Dann tm egemenliinde olmadka bu sorunun zlemeyeceini dnyordu ve Kk Ary fiilen igal ederek bu mulak duruma son vermiti. syann bastrlmasndan sonra Trkiye, igal ettii dalk araziye karlk, stratejik nemi olmayan tarmsal bir araziyi rana vermeyi nerdi.237 1931 ylna gelindiinde, Trk-ran siyasi ilikilerinde belli bir iyileme grld.238 Dnemin Tahran Bykelisi Hsrev Gerede bu hudut sorununun zmlenmesine pek ok aba harcamtr. Sonuta, sorunun hallinde byk rol oynamtr. Trkiye-ran hududunun dzenlenmesi almalarnda olumlu gelimelerin yaanmas zerine Hsrev Bey Ankaraya giderek kesin talimat almay gerekli grmtr.239 Bu ziyarette Hsrev Bey Gaziye, snr grmelerinin sn durumu hakknda bilgi verdikten sonra, snr grmelerinin bir an nce sonlandrlmas gerektiini ve bunun iin de Dileri Bakan Tevfik Rt Beyin kendisiyle birlikte rana gelirse, zellikle ah Pehleviyi etkilemek bakmndan ok iyi olacan anlatt. Ayrca taraflar arasnda bir sorun karsa, ahn hakem olarak gsterilmesi istendi.

Cin, 2007:99 Saray, 1999:116,117 237 Cin, 2007:111 238 zgiray, 2002:302 239 Gnay alar, (2000): Atatrkn Tahran Bykelisi Hsrev Gerede Zamannda Trkiye-ran likilerine Bir Bak, Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Ankara:985
236 235

81

Taraflarn heyetleri arasnda yaplacak antlamann ierii zerinde grmeler devam ederken, stratejik neme sahip kk bir tepenin kimde kalaca konusunda taraflar arasnda anlamazlk kt ve grmeler tkand. Bunun zerine Tevfik Bey, Gazinin direktiflerine dayanarak, grlyor ki bu ii bizler halledemeyeceiz. Ben ah hazretlerinin hakemliini hkmetim namna kabul ediyorum. Dedi. Trk tarafnn beklenmeyen bu k ran tarafn ok artmt. ah, Trkiyenin bu isteini kabul etti ve sorun ahn hakemliinde ksa srede zmlendi.240 Konuya balantl olarak, sorunun zlmesi konusunda Trkiyenin hakemlik yapt ran-Afgan snr anlamazl vardr. Afganistan ile ran arasnda 1903ten beri tespit edilememi bir hudut bulunuyordu. Bu, zaman zaman taraflar arasnda mnazaralara sebep oluyordu.241 Buna bal olarak 1934te Afganistan Dileri Bakan Feyz Muhammed Han ile Kabildeki ran Bykelisi Mehmet Taki sfandiyar Han oturup bir protokol imzaladlar. Bu protokol ile iki lke arasndaki uzun snr anlamazlnn hakeme gtrlmesine karar verildi. Hakem olarak da her iki lkenin samimi dostu Trkiye seilmitir. Bu karar, Atatrk Trkiyesinin saygnl ve arl bakmndan nemlidir. Cumhuriyet Gazetesi, Kabil Protokol, Trkiyenin ark milletleri ve hkmetleri zerinde fevkalade siyasi itimat ve nfuz kazandrdn ispat etmesi itibariyle ok kymetli ve ehemmiyelidir. diye yazyordu.242 Hakem olarak Trkiyeye mracaat edilmesinin zerine, Trkiye, Afganistana bir delegasyon gndererek drt ay orada alt. Neticede anlamazl zmledi ve her iki lke de Trkiyeye minnettar kald.243 Trkiyenin konuyla alakal grevlendirdii Fahrettin Altay, ran ve Afganistandaki almalarnn neticesini Ankarada aklayacan taraflara bildirdikten sonra Ankaraya dnmtr.

Cin, 2007:113. Grmelere ran temsilcisi olarak katlan General Arfa, grmelerde gelinen son noktay bildirmek iin ahn yanna gitmi ve Rza ah, konuyla ilgili General Arfaya unlar sylemiti: Benim bu konuda ne dndm anlamadn anlalyor. Syle bakalm uradaki bu tepe, oradaki o tepeden daha yksek deil mi? Bu beriki nasl? Neden onu istemiyorsun? Bak, maksat bu tepe, o tepe deil. Benim amacm, Trkiye ile ran arasnda bu kadar yzyllardr mevcut olan ikilik ve ayrln ortadan kalkmasdr. Bu tepenin bu yznn kimin olmas nemli deil; nemli olan bizim birbirimize dost olmamzdr. ahn bu tutumuyla ilgili Tevfik Rt Bey de unlar sylemiti: Hatrlayamadm snr blgelerinden birinde uzmanlar snrn ayrntlarn izerken bir noktada anlaamamlar, taraflar amirlerinden emir almak istemilerdi. ran ah kendisine kadar akseden sorunun neden halledilmediini sorunca, uzmanlar ilerde Trkiye ile kabilecek bir ihtilafta burasnn bir savunma noktas oluturacan sylemilerdi. Bunun zerine ah u cevab vermiti: Meseleyi bu noktadan dnmeyiniz. Trkiye ile ran hibir vakit silahl bir ihtilafa girmeyecektir. 241 Mehmet Saray, (2002): Afganistan ve Trkler, Asam Yaynlar, Ankara:154 242 imir, 2002:281 243 Ahmet zgiray, (2000): Trkiye Afganistan likileri (1920-1938), Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Ankara:1129
240

82

Buna bal olarak ulalan neticeyi aklamak iin 15 Mays 1935 Gn Dileri Bakanlnda bir tren hazrlanmtr. Trende Afgan ve ran bykelileri birer konuma yapmlardr. Afgan bykelisi Ahmet Han, Biz bugn, bildirmek zere bulunduunuz karardan dolay bahtiyar ve mtmain bulunuyoruz. diye sze balam ve bu neticeyi arkta yeni bir saadet alameti olarak ifade etmi ve demitir ki: ki karde arasndaki bu ihtilaf nc bir kardein halletmi olmasndan dolay seviniyoruz ve bundan dolay Trkiye Cumhuriyeti hkmetiyle dileri bakanna ve Korgeneral Fahrettin Altaya ve byk rehberleri Atatrke arz- teekkr ederiz. Zahmetiniz iki memleket iin yeni bir minnettarlk vesilesi olmutur. ran Bykelisi Sadk Han,iki dost ve komu millet arasnda naslsa km olan bu ihtilafn hallinde yapt hakemlik vazifesinden dolay, bata Atatrk olduu halde Trkiye Cumhuriyeti hkmetine kar Afgan bykelisi tarafndan ifade edilmi olunan hislere tamamen itirak ettiini syleyerek bugn vardmz bu netice btn dnyaya kendi ilerimizi kendi aramzda halletmek iktidarnda bulunduumuzu gsterecektir. Hakemin verdii karar, okunduktan sonra belli olacaktr. u var ki, bu i bir dost eliyle bitmi oluyor. demitir.244 Bykelilerin konumalarndan aka anlalyor ki, Mustafa Kemal Atatrk blgesinde hakim bir otorite olarak arln koymutur. Komular Atatrke aabeyi olarak nitelendirmiler, Atatrkte bunu karlksz brakmayarak aabeyinin kk kardeinin sorunlaryla ilgilendii gibi kardei lkelerin sorunlarn ele alarak neticelendirmitir. Bu antlamalarn imzalanmasndan sonra, yerli ve yabanc basnda Rza ahn Trkiyeyi ziyaret edecei ve Vanda Atatrk ile greceine dair yerli ve yabanc basnda haberler, sylentiler kmaya balamt. Aslnda, Atatrkn Rza ahla grme istei daha nceden de vard. Atatrk, 18 Haziran 1932de Ankarada Hsrev Beyle yapt grmede hudut meselesi zmlenmi olduundan Rza ahla ahsen tanmak istediini, fakat kendisinin seyahatine bu sralarda imkan olmadndan, belki ahn da randan fazla ayrlamayaca iin bir tefti gezintisi eklinde hudut civarnda

244

imir, 2002:292

83

bulumay dndn syleyerek selamlaryla beraber uygun bir ekilde ahla bu konuda konuulmasn emretmiti.245 Gazinin bu istei aha iletildikten ve gerekli grmeler yapldktan sonra, ah Trkiyeye bir ziyaret yapmaya karar verdi. 1934 ylnda Trkiye-ran ilikileri iyi olmaktan da te, daha iyi olacana dair olumlu sinyaller veriyordu. Nitekim ran ahnn 1934 ylnda Trkiyeyi resmen ziyareti Trkiyede byk bir olay oldu. ah 10 Haziranda ran hududunu geerek Trkiyeye girdi. Oradan kalabalk mahiyetiyle birlikte taksilerle birlikte Trabzona girdiler. Buradan bir Trk muhribiyle birlikte Samsuna ve oradan da trenle 16 Haziranda Ankaraya ulatlar.246 Gazi Paa ayn gece ah onuruna verdii yemekte u konumay yapt: Trkiye-ran mnasebetlerinin tarihi gzden geirilirse bu iki memleketin dostluktan ayrldklar zamanlar en mkl devirleri yaam olduklar grlr. Halbuki milletlerimizin tabii temaylleri en yksek menfaatleri icab olan dostluk balar kuvvetlendike her iki millet kuvvetli hale geldi ve refah buldu. Trkiye Cumhuriyeti bu hakikati tamamen idrak ederek ran dostluunu siyasetinin en esasl umdelerinden biri haline getirmitir. Nasl ki zat ahanelerinin kudreti idaresi altnda komu ve karde memleketle de ayn duygulara, ayn grlere kymet ve ehemmiyet verilmi ve bylece sarslmaz ve silinmez bir Trkiye-ran dostluu kurulmutur.247 ran ah da yapt konumada: Trkiye Cumhuriyetinin muhteem reisi deerli kardeim ve byk arkadam diye konumasna balayarak yle devam etmitir: iki lke arasndaki dostluk hibir ekilde sarslmayacak bir temele oturmutur dedikten sonra, iki milletin dnyaya medeniyeti yaydklarn ve yeryzne sulhun gereklemesi iin altklarn sylemitir.248 Ayn yirmisine kadar Ankarada kalacak olan aha ok youn bir program sunulmutur. 27 Haziranda stanbul Dolmabahe Sarayna varmasna kadar, ah ve beraberindeki heyete Eskiehir, Afyon, Manisa, zmir, Soma, Balkesir ve anakkale

Cin, 2007:116 Ahmet zgiray, (2000):ngiliz Belgeleri Inda Trk-ran Siyasi likileri (1920-1938), Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara:305 247 Perviz Amuzgar, Kemalizmin Rza ahn Reformlar zerindeki Etkisi, Trk Dnyas Tarih Dergisi, (ev: Saime nal Sevgi), Ekim 1992, s.48 248 zgiray, 2002:305
246 245

84

gezdirilmitir. Her gittikleri yerde resmi grevliler ve halk tarafndan byk cokuyla karlanmlardr.249 ran ahnn Trkiye ziyaretinde ahn ahsnda ve Trkiyede bir ilk yaanyordu. Gazi Paa, gerek Afgan kralna gerekse ran ahna ran ve Afgan milletlerinin Trklerle ayn soydan geldiklerini tekrarlyordu. Bu dncenin sanat eserleriyle de desteklenmek, daha gl bir mesaj haline dntrmek iin mzisyen Ahmet Saygun, sk bir alma ile z Soy Operas adnda bir opera hazrlamt.250 ran ahna bir opera izlettirme fikri Atatrkn aklna nereden gelmi olabilirdi? Operay hazrlayan Ahmet Adnan Saygunun anlatmndan dinleyelim: yle sanyorum ki iki dnce onu bu arzuya itmitir. O sralarda kendisinin ran ile yaknlamay iki devlet arasnda salam bir dostluk kurulmasn istedii anlalyordu. Biri ounlukla snni, teki ounlukla ii mezhebine bal bu iki devlet yzyllar boyu dmanca bir komuluu srdre gelmiti. Atatrk ite bazen ak bazen kapal olan bu dmanl dostlua evirmek, bunun iin de din ve mezhep konularn bir yana itip, iki milletin z kardeler olduklar fikrini bir ran efsanesine dayanarak ileri srme dncesinde kendini kaptrm olmaldr. Atatrk byle bir fikri ah ile karlkl syledikleri nutuklar srasnda da ortaya atabilirdi. Fakat, sahnenin hareketinden ve musikinin gcnden yararlanarak, bu fikri bir sanat havas ierisinde ilemenin heyecanla beslenen duygular zerinde byk etkisi olacan dnm olmalyd. Nitekim 19 Haziran 1934 tarihinde, Ankara Halkevinde yer alm olan ilk temsilin hemen ardndan iki devlet bakan Dileri Bakanlna giderek orada Trkran dostluunun temelini atmlardr. kinci dnceye gelince; Atatrk herhalde yine bu Trk-ran dostluu bakmndan aha byk bir itibar gstermek ve onu mmkn olduu kadar etkilemek istemi olsa gerektir. Nitekim aha elbette ki Trkiyenin ehirlerini, o zaman var olan bir iki fabrikasn gsterebilecekti, fakat btn bunlar randa da vard veya olabilirdi. Ama bir musikili sahne eseri ah iin yepyeni bir ey olacakt.251 ah Rza Pehlevi, Trkiye ve opera szlerini kafasna sdramamt ve baarlabileceinden emin deildi. Fakat perde almadan yaplan bir sunu

249 250

Gnay alar, a.g.m., s.989 Bozda, 1999:94 251 http://www.beethovenlives.net/ataturkun_anafikrini_verdigi_ilk_opera.htm2008

85

konumasnda bu operann kendisi iin hazrland ve imdi kendisi iin temsil edileceini duyduu zaman, herhalde kulaklarna inanamamtr. Operalar tarihine, erefine opera dzenlenmi bir hkmdar olarak geip ebedileecekti.252 1934 yl biterken, Trkiyenin Atatrkn grleri dorultusunda

ekillendirilen d ilikileri ok gelimi bulunuyordu. Trkiye, Atatrkn nderliinde yrtt d politika sayesinde hem batda hem douda dostluu aranan bir devlet haline gelmi, byk bir itibar kazanmt.253

3.2.3. Atatrkn D Trkler Siyasasnda Azerbaycan Mustafa Kemal Atatrk dier insanlardan ve liderlerden farkl klan en nemli zelliklerinden birisi hi phesiz ki, gereklilii ve aklcldr. 1Aralk 1921 tarihinde TBMMde yapt bir konumada, Pan-Turanizm ve Pan-slamizim konusunda uyarda bulunmu ve gereki bir devlet adam olduunu u ekilde ifadeleri ile gstermitir: dnya yznde mevcut btn dindalarmzn mutlu ve rafah iinde yaamalarn isteriz. Fakat bu toplumun byk bir imparatorluk halinde, bir noktadan sevk ve idaresini dnmek istiyorsak, bu hayaldir daima hatrda tutunuz ki, bir siyasi varln snrn geemeyecei bir kuvvet hedefi vardr. Atatrk, milliyetilik konusundaki gerekliliini Byk Nutukta dile getirmi ve bizim uygulama imkan grdmz siyasi ilke milli siyasettir. Dnyann bugnk artlar karsnda hayalci olmak kadar byk bir yanlg olamaz byk ve hayali eyleri yapmadan, yapm gibi grnmek yznden, btn dnyann dmanln, garezi, kinini bu memlekete ve milletin zerine topladk. Biz pan-turanizm yapmadk, yapyoruz yapacaz dedik. Dmanlar da yaptrmamak iin bir an nce ldrelim dediler eklinde konumutur. Ancak hi phe yok ki, Atatrk milliyetiliindeki vatan kavram ve gereklik ilkesi, milli snrlarmz dnda kalan Trkler ile ilgilenmemek anlamna gelmez.254 Pan-Turanizm ve Pan-slamizmi bu ekilde ele alp deerlendiren Atatrkn Anadolu dnda yaayan Trkler iin farkl, ann stnde bir modeli n grdn gryoruz Kltr Birlii. Mustafa Kemal Atatrk, milliyetilik anlay ile bire bir

Bozda, 1999:94 Gnay alar, a.g.m., s.992 254 smail all, (1999): Atatrk, Cumhuriyet ve Trk Dnyas, Erdem Dergisi Cumhuriyet zel SaysII, cilt 11, say 32, Ankara:472,473
253 252

86

alakalandrlan, milliyetiliin temeli ve kayna olan dil ve tarihin tetkik edilmesi iin, dil ve tarih kurumlar tesis etti ve servetinin byk bir ksmn bu iki kuruma brakt. Onun giritii fikri abalar bir bakma milli mcadelenin devam olarak grmek gerekir.255 Milli mcadele verilirken vatann kurtarlmas bir idealdi. Vatan kurtarldktan sonra ideal olmaktan kmtr. Trkiye Cumhuriyetinin bundan sonraki ideali Trkiye dnda ekillenen Trk dnyasyd. Mustafa Kemal Paann TBMM adna Dou Cephesi Kumandanlna gnderdii 1Aralk 1920 tarihli bir yaz, Trkiyenin bundan byle Trk dnyasna kar izleyecei politikann ana hatlarn gstermesi asndan byk nem tamaktadr. Mustafa Kemal Paann Kazm Kara Bekir Paaya gnderdii bu yaznn, konumuzu ilgilendiren ksmn aaya alyoruz.256 Azerbaycann tamamen ve cidden mstakil bir devlet haline girmesine taraftarz ve bunun temini iin Ruslar gcendirmemek ve kukulandrmamak artyla teebbsat- lazimede (gerekli almalarda) bulunulacaktr. Bu babda memleketin petrol vs. gibi kendi iktisadi kaynaklarna sahip olmas iin yine ayn artla allacaktr. Ruslarn Azerbaycanda yapacaklar muamele btn slam aleminin Bolevikleri tartmak iin bir milyar olacan Ruslara anlatlmasna gayret olunacaktr. Kafkas meselesinin hudut, vesat- nakliye vs. gibi nokta-i nazarlardan hallinde daima Azerbaycann imali Kafkasya ve menfaatlerinin bilhassa nazar- dikkate alnmasna itina olunaca gibi 10.08.1920de Ruslar ve Ermeniler arasnda akd olunan mtarekede Azerbaycana zarar veren maddelerin kaldrlmasna allacak ve ve her milletin mukadderatna hakim olmas dsturuna binaen, Karaba vs. gibi Trk ekseriyetiyle meskun yerlerin Azerbaycana bal bulunmas temin edilecektir.257 Mutafa Kemal Paa ve TBMMye gre Azerbaycan Trkleri byk bir nem arz ediyordu. Bu nedenle ihmal edilmemesi gerekiyordu. Ancak burada dikkati eken nemli nokta ise, Azerbaycann tamamen ve cidden mstakil bir devlet haline gelmesi noktasndayd. Yani btn Trklerin birlii amalanmyor, kltr birlii dorultusunda Azerbaycan Trklerinin menfaatleri korunmaya allyordu. Bu aamada da en nemli husus, phesiz Azerbaycann bamsz bir devlet konumuna

255 256

Yaar zetin, (1999): Atatrk ve Trk Dnyas, Trk Dnyas Aratrmalar, say 122, Ekim:17 all, 1999:475 257 Karako, 2002:56,57

87

gelmesiydi. Zira bu tarihlerden sonra Trkiyenin Trk dnyasna kar bak as, Rusyaya kar, bu blgede bulunan Tr Devletlerinin bamszlklarnn kazanlmas konusunda olmutur. Bu, Trkiye Trkl ile Trkistan Trkl arasnda kurulacak olan kltr birliinin de en nemli aamasyd.258 Mustafa Kemalin Azerbaycana verdii nemi, Azerbaycann Trkiyeye bykeli olarak gnderdii brahim Ebilovun Ankaraya ulatktan sonra, elilik binasnn al konumasnda Mustafa Kemal bizzat Azerbaycan Sosyalist Sovyet bayran kendisi gndere ekmi ve Azerbaycann nemin vurgulad konumasn yapmtr: Efendiler, sefir hazretleri ite byle bir memlekette Azerbaycan temsil ediyorlar. Bu mahiyeti temsildeki mana ve kymet byktr. Azerbaycan ile Trkiye arasnda mevcut kardeliin, samimiyetin tevlit ettii rabtadan baka, Azerbaycann dier dostlarmzla temas noktasnda bulunmas da haizi kymet ve ehemmiyettir. Corafi vazifesi gz nne getirilirse filhakika Azerbaycann Asyada ki karde hkmet ve milletler iin bir temas ve telakki noktas olduu grlr. Azerbaycann bu mevkii mahsusu, vazifesini pek mhim klmaktadr. Bu vaziyetin yannda Anadoluyu gz nne getirmenizi rica ederim. Tesadfen samda duvarda asl olan u haritann irade ettii gibi Anadoluda, btn Asyann, btn mazlumlar dnyasnn, zulm dnyasna doru ileri srd bir vaziyette bulunmaktadr. Anadolu bu vaziyeti ile btn zulmlere, hcumlara taarruzlara maruz bulunuyor. Anadolu yklmak, inenmek, paralanmak isteniyor; fakat efendiler, bu muhacemat Anadoluya mahsus ve mahsur deildir. Bu muhacematn hedefi umumisi btn arktr.259 Mustafa Kemalin yukarda verdiimiz, Kazm Karabekir Paaya gnderdii telgraf ve Azerbaycan Eliliinin alnda yapt konumada, Azerbaycan zerindeki hassasiyetini dile getirmitir, dile getirmekle kalmam Moskovaya giden heyetimize Nahvan konusundaki hassasiyetini bildirerek bu dorultuda hareket etmelerini ayrntlaryla geen blmmzde belirtmitik. Mustafa Kemal Azerbaycann toprak btnl ve snrlar konusunda ok hassas davranm, milli mcadelenin en zorlu gnlerinde dahi gndeminden drmemiti. nk paralanm ve snr sorunlar yaayan bir Azerbaycan, Mustafa Kemalin Azerbaycan ve Orta Asya iin planlad

258 259

all, 1999:475,476 Aslan, 2004:192,193

88

dncesinde sorun olmaktan teye gitmeyecekti. Oysa Mustafa Kemal Azerbaycan iin bitii vazifeyi Azerbaycan elilik binasnn al konumasnda ak bir ekilde ifade etmitir; Azerbaycan ile Trkiye arasnda mevcut kardeliin, samimiyetin tevlit ettii rabtadan baka Azerbaycann dier dostlarmzla temas noktasnda bulunmas da haizi kymet ve ehemmiyettir. Corafi vaziyeti gz nne getirilirse filhakika Azerbaycann Asyada ki milletler iin bir temas ve telaki noktas olduu grlr Bu ifade ile Mustafa Kemal Azerbaycan zerinden Orta Asyadaki karde hkmetler ile de alaka kurmak fikrinde olduunu ortaya koyarken, Azerbaycann stratejik, corafi nemini de n plana karmaktadr. Mustafa Kemal kendisine zg isimlendirme anlayyla da Azerbaycann Nahivan blgesine Trk Kaps ismini koymutur. Mustafa Kemal Paa bu beyanatlaryla ok ak bir ekilde Azerbaycan ve onun zerinden Orta Asya iin dndklerini ifade etmitir. Hibir zaman gerekilikten ayrlmayan Atatrk, bu ulvi amac dorultusunda da harekete getii zaman, gerekilikle hareket etmitir. Dnemin siyasi, sosyal, ekonomik ve dier artlarn gz ard etmeyen Atatrk Azerbaycan ve Orta Asya iin o gnn belirleyici artlar iinde izleyecei yolu daha nce detayl verdiimiz Bu gn Sovyetler Birlii dostumuzdur diye balayan nl ifadesiyle ortaya koymaktadr. Mustafa Kemal Atatrk gereki yaklam ile etki etmek istedii Orta Asya ve Kafkaslardaki Sovyet varln gz ard etmiyor, komuluuna da ihtiyalarnn olduunu dile getiriyor. Durumu bylesine analiz ederken de her eyden elini ekmiyor, var olan artlara gre lkesini ve kendisini hazrlama yoluna gitmitir. Kendi ifadesiyle durmadan deien dnyada yarnn muhtemel dengeleri iin hazr olacaz. derken kendi dneminde kurduu kltr kurumlar ile dnemine, uzak grll ile de Sovyetler Birliinin daldktan sonraki gnlere hazrlk yapmtr. Bu da Mustafa Kemal Atatrkn devlet adam vasfnn ne kadar gl olduunu bir kez daha ortaya koymaktadr. Mustafa Kemal Atatrk ierde bu tespitleri ve almalar yaparken, Azerbaycan ve Orta Asya ile kurabilecei en ufak bile olsa, hibir kltr faaliyetinin dnda kalmamaya zen gstermitir. Bu almalardan biri de Sovyetlerce dzenlenen Bak

89

Trkoloji Kongresidir. 26 ubat-5 Mart 1926 tarihleri arasnda Azerbaycann bakenti Bakde yaplan I. Trkoloji Kongresine de Atatrk temsilciler gndererek savunmalar yaptrmtr. Trkiyeyi temsilen katlan Kprlzade Mehmet Fuat Trk Kavimlerinin Edebi Dillerinin nkiaf adl tebliini sunmu, Hseyinzade Ali Bey ise Garbn ki Destannda Trk adl bir tebli sunmutur ki ayn yl tebli Bakde baslmtr.260 Bu alma ve giriimlerden ayr olarak ve gze arpan en nemli olay Sovyetler Birlii eli ile Trkistanda alfabe deiikliine gidilmesidir. Sovyetler Birlii, Arap alfabesini Latin alfabesi ile deitirme operasyonuna ncelikle Azerbaycandan balad. Bunun en byk sebebi, bat medeniyetini kabul etmek iin batnn kulland Latin alfabesini kullanma zaruretine inanan Trk aydnlarnn nemli bir ksm Azerbaycan Trklerindendi. dil-Uralda ve Trkistan Cumhuriyetlerinde aydnlarn ou slah edilmi Arap alfabesinin kullanlmasn istiyorlard. Azerbaycan Trk aydnlarnn, deiik maksatla da olsa, Latin alfabesini benimsediklerini gren Sovyet Hkmeti, ald bir kararla 1924 sonlarnda Azerbaycann Latin alfabesini kullanmasn resmen istedi. 1 Mays 1925de Azerbaycan Sovyet Hkmetinin karar ile Latin alfabesi gazeteler ve remi haberleme iin mecburi ilan edildi. 7 Austos 1925de alnan bir baka kararla da Arap alfabesi ile baslm olan bilumum neriyatn Sovyetler Birliine girmesi yasaklanmtr. Sovyetler Birliinin o gnlerdeki aceleciliini Mehmet Saray, Mehmet Emin Resulzadeden u ekilde aktarmaktadr: Bolevikler iin kaybedecek vakit yoktu. Onlar iin Azerbaycanda Latin harflerini tatbik etmek, Azerbaycann hars sahasndaki milli ihtiyalarn tatmin etmekten ziyade Rusyada ki Trk illerini Trkiye ile harsi mnasebetten alkoymak ve komnist cildine girmi olan Rus kltrn, milliyet umdelerinden kuvvet alan Trk kltr ile mcadelede daha msait bir erait dahilin de bulundurmak niyeti idi. Sovyetler Birlii, Azerbaycandan sonra, bata Trkistan olmak zere dier Trk blgelerinde de Latin alfabesini yaymak maksadyla 1926da Bakde bir Trkoloji Kurultay topladlar. Bu kongrede yaplan tartmalar sonunda btn Trk lehelerinde

260

Gkda, 1999:30,31

90

Latin alfabesinin kullanlmasna karar verildi. Tertip edilen bir komite, yeni alfabenin propagandas ve dier Trk lehelerine nasl uygulanmas gerektii hususunda almalara balad.261 1926 Bak Trkoloji Kongresi alfabeyi esas gndem maddesi yapt iin Balkanlardan Kagara btn Trk illerini candan alakadar etmekteydi. Alfabe meselesinin tarihinde pek mhim bir merhale oluturmaktadr. 1926 ylnda Bakde toplanan I. Trkoloji Kongresinin sonrasnda, 1927 ylnda Yeni Trk Elifbas Merkezi Komitesi adn tayan ve eitli Sovyet Cumhuriyetleri temsilcilerinden oluan bir kurul, Birletirilmi Yeni Trk Alfabesi adyla yeni bir alfabe hazrlayp yaynlam, bu alfabe Sovyetlerde yaayan btn Trk halklarnn ortak alfabesi olarak kabul edilmiti. Milliyeti yaklam benimseyen Cumhuriyet kadrolar, smail Gaspralnn ifade ettii Dilde, Fikirde ve te Birlik sloganna uygun davranma gereini hissetmilerdi.262 Yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde Bak Trkoloji kongresinin yanklar ok fazla duyulmad. Dnemin basn yayn hayatnda byle nemli bir kongrenin ok fazla yer almamas dndrcdr. Halbuki bu kongreye Trkiyeyi temsilen Kprlzade Mehmet Fuat ve Hseyinzade Ali Turan katlmlardr. Yine Trkiye ile balantlar olan baz yabanc bilim adamlarnn da (Paul Wittek, Yulius Mesaro, Teodor Menzel) kongreyi takip ederek raporlar hazrladklarn bilmekteyiz. Atatrkn 1926da yaplan kongreden habersiz olduu dnlemez. Yine bu tarihlerde Fuat Kprl ve Hseyinzade Alinin ynetimden habersiz kendi balarna Bakye gittikleri inandrc deildir. Yukarda da deinmitik Atatrkn bilgisi dahilinde gittiklerini ve sunumlarn yaptklarn. Kprlnn stanbul niversitesi bnyesinde kurulan Trkiyat Enstitsnn mdr gibi bir sfatnn da bulunmas bu kiilerin kongreyi takip etmeleri iin zellikle gnderildiklerini akla getirmektedir.263 Sovyetler Birliinde bulunan Trklerin 1926 ylnda Latin harflerini kabul etmelerini takiben Milli Eitim Bakan Mustafa Necati, Latin harflerinin kabul edilmesinin siyasi ynden nem ve gereinin zerinde durmasndan sonra hazrlklar

Mehmet Saray, (1993): Gaspral smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul:81,82 262 httpwww.dilbilimi.netalfabedegisimi.pdf2008 263 Gkda, 1999:27
261

91

hzlanm, 23 Mays 1928 tarihinde Milli Eitim Bakanlnda resmen bir dil encmeni kurulmutur.264 1 Kasm 1928 ylnda Trkiye Cumhuriyeti Arap harflerini brakarak Latin harflerine gemitir. Latin harflerine geme iinin perde arkasndaki sebeplerinden biride hi phesiz ki I. Trkoloji Kongresinde Sovyetler Birlii dahilindeki Trklerin Latin harflerine gemeleri idi. Trkiye kamuoyunda alfabe meselesinin bu ynyle ilenmesi, daha ok bat medeniyetine girme almalarnn bir sonucu olarak takdim edilmesi normal bir davrantr. Dnemin uluslararas gelimeleri, Trkiyenin jeopolitik durumu buna engel olmutur. Atatrkn Trk Dnyasndaki gelimelere kaytsz kalmad, hazrlklarn yapld, onun Cumhuriyeti kurar kurmaz Trk Dnyasna ynelik almalar yapacak kurumlar kurmas genel Trklk dncesinde olduunun gstermektedir.265 zerinde durmu olduumuz harf inklab phesiz ki sadece Azerbaycanda ki Latin alfabesine geii yakalamak iin yaplmamtr. Bu deiim genel Trk Dnyasnda ki deiimi yakalayp yaz birliini salamak iin atlm ciddi bir admdr. Fakat konu iersinde Azerbaycann ayr bir yeri vardr. Sovyetler Birlii ilk defa harf deiimine Azerbaycanda gitmi, bu adm atmadan nce Trkoloji Kurultayn yine Azerbaycanda toplamay uygun grmtr. nk Azerbaycan, Atatrkn de belirttii gibi Trkistanda ki karde hkmetler ile ilikilerin kurulaca en nemli merkezdi. Sovyetler Birlii de, Milli Mcadeleden beri Trkiye ile ilikiler iinde bulunan ve her geen gn ilikilerini gelitiren Azerbaycann bu konumundan haberdard. Sovyetler Birlii, Azerbaycan ile siyasi, kltrel ilikileri kesilen bir Trkiyenin Trkistan ile iliki kurmakta ok zorlanacan biliyordu. Bu sebepledir ki, Trkiyenin Azerbaycan ve devamnda Trkistan ile kltr balarnn koparacak bu iki adm yani I. Trkoloji Kurultay ve Latin harflerine gei Azerbaycanda yaplmtr. Durumu ok iyi analiz eden Mustafa Kemal Atatrk, Azerbaycanda ki I. Trkoloji Kongresine sunum ve temsil yapmaya uzmanlar gnderdii gibi, kongrede kan kararlar dorultusunda kabul edilen Latin alfabesini ok ksa srede lkemizde hayata geirmitir. Burada dikkatimizi eken husus, taraflar kendi siyasi karlar iin Azerbaycann tad nemi biliyorlar ve mcadelelerini ve politikalarn ncelikli olarak Azerbaycan zerinde younlatryorlar. Konu bu balklardan ele alndnda

Aye Akta, (1999): Atatrk ve Harf Devrimi, Erdem, AKDTYK Yaynlar, Cumhuriyet zel Says III, Say: 33, Cilt: 11, Ankara:709 265 Gkda, 1999:28
264

92

Atatrkn D Trkler politikasnda Azerbaycann ne kadar ncelikli nem arzettii ortaya kmaktadr.

93

SONU Mustafa Kemal ve Trk milleti iin milli mcadele balarken ve verilirken bir idealdi. Fakat emperyalist itilaf devletleri yenildikten ve vatan kurtarldktan sonra milli mcadele ideal olmaktan kmtr. Mustafa Kemal ve Anadolu halknn emperyalistlere kar kazanm olduklar zafer hakl olarak onlara ciddi bir zgven veriyordu. Bylesine yksek bir zgvenin hakim olduu gnlerde, liderliini Mustafa Kemalin yapt Trk Milletinin yeni ve ulvi bir idealinin olmamas tabii ki dnlemezdi. Mustafa Kemalin bu ulvi idealine ilikin bilgileri, Mustafa Kemalin vefatndan bir ay sonra Aralk 1938 Ycel Dergisinde yaynlanan Osman Nebinin makalesinin vermesi bakmndan, yaznn konumuz ile alakal ksmlarna aada yer vereceiz. Yazk, o daha byk iler yapmak istiyordu, yapamadan gitti. O byk milletin Anadoluya skm kk bir parasnn bana gemiti; fakat daima byk Trkln hsrannn acsn kalbinde tad. O, Asyann uzak ve feyizli ufuklarna doru uzanan milletini ayaa kaldrmak iin vakit bekliyordu. O byk milletinin kollarna vurulmu zinciri, o, byk milletin srtnda aklyan kamy krmak istiyordu. Ve ondan sonra beeriyete yeni ve muazzam eserler kazandracak, beeriyet sulhlar ve skunetlerle dolu baharlar hazrlayacakt. Yazk; o bize Trk milletinin kendi vicdannda saklad gayeleri aka syleyemiyordu bile ve syleyemeden gitti. Fakat onun tohumlarn sat: tarih kitabna Trkln Anadoluya skm kk bir kitleden ibaret olmadn ve fakat Asyann uzaklarna, gerilerine doru uzanan byk ve feyizli kitlelerden mrekkep olduunu yazdrd. O, btn bunlarn bir kandan geldiini syledi ve bir gn hepsinin bir kalp olarak arpacan sylemek istedi. O, dil meseleleriyle urarken btn Trkln birbirlerini anlamasn ve birbirleriyle anlamalarn istiyordu. Kendi maarif vekiline (stanbulda kan bir gazeteyi Kagardaki Trkte anlayacaktr) dedirtti. Bu cmle byk bir bilmecedir ve bu bilmeceyi zmeye alan baz milletler endie etmeye baladlar. O, bu bilmecedeki srlarn almasn bizlere ve ileriki nesillere brakt. Daha birok misaller sayabilirim:

94

O Trk milleti byk devlerin karsnda, kendine yakan ereflerle ayakta durabilmesi iin, 15-20 milyonlar azmsyordu. Trk milleti yalnz Trklerden ibaret olarak yetmi milyon olmalyd. Bunun iine evvela Anadoluyu kurtarmak, Anadoludaki ksm kuvvetlendirmek, sonra da byk gayelere doru admlar atmak istiyordu. Ta istiklal mcadeleleri srasnda unu sylemiti: Anadoluyu kurtarmak iin imdilik..feda etmeye mecburuz. Bu cmlenin iinde de o byk adamn vicdannda saklayarak beraber gtrd, milletin byk gayeleri gizlidir. Artk garptan gzleri evirmek (Trk ordularna Viyanalar gstermek ve oralarda mevud topraklar aratmamak) lazmd. Trk milletinin feyizli beiklerine doru gitmek; ideal bu olmalyd. Balkanlarda kalan Trkler iin onlar evlerine dnsnler artk dedi ve onlar Anadoluya getirmeye balad. Nfus ne kadar azd. Vekilleri ona: arktan randan Trkistandan Anadoluya Trk kabileleri getirelim dediler. Hayr dedi onlar yerlerinde brakn ve bir gn Japon bykelisine o, veda ederken yle sylemiti, sizinle bir gn inde karlaacaz266 Mustafa Kemal Atatrkn yapmay planlad ok ey vard. Henz milli mcadele cephelerde devam ederken, birok cephede Mustafa Kemale elik eden Azerbaycan elisi brahim Ebilovun temsil ettii Azerbaycan Trklerini ya da ayn gnlerde Anadoluyu yalnz brakmayarak bir temsil heyeti gnderen Trkistanl kardelerimizi dnmemesi, onlar iin bir ey yapmamas sz konusu olamazd. Mustafa Kemal Atatrkn vefatndan bir ay sonra kaleme alnan yukarda yer verdiimiz yazda da anlalyor ki, Atatrkn bu ulvi, kendi deyimiyle devletlerin derin fikirlerinden bir ksm evrelerin yurt iinde haberdar olduudur. lkemizde bu ama bir dnem var ya da yok arasnda deerlendirilmi daha sonra ise hi yokmu gibi davranlmtr. Ta ki Sovyetler Birlii dalp da ortaya be yeni Trk Cumhuriyeti kana kadar. Fakat Mustafa Kemalin kendi dneminde icraatlar ile etki alanna almak istedii ran ve Orta Asyay, igali altnda tutan Sovyet Rusyada, Atatrkn amalar ok ak okunabilmitir. Bu balamda ran ah, ah Rza Pehlevinin Tahran Askeri Ateesi Binba Hsamettin (Tua)e biraz zor konutuu Azerbaycan Trkesi ile syledii szler,

266

Hikmet Tanyu, Atatrk ve Trk Milliyetilii, Tre Devlet Basmevi, Ankara, 1981, s.82,83

95

ran ahnn, Mustafa Kemalin yapmak istediklerinden ne kadar haberdar olduunu ortaya koymaktadr: yle zannediyorum ki Trkiyenin ran Azerbaycannda gz vardr. Burasn almak ister. Evet, Azerbaycan halk Trktr. Trkiye bunu ihmal edemez. Vaka, imdi Trkiye byle bir politika gtmyor, Mustafa Kemal Paa ok akll bir zattr. Fakat kendisinden sonra Trkiye yine eski ittihat terakki hkmetinin siyasetini benimseyebilir. Gryorum ki demiryolu inaatnz iki koldan Azerbaycana doru ynelmitir. Gerektir ki Trkiye er ge Azerbaycan alsn.267 ran ah bir vesileyle Mustafa Kemalin Azerbaycana ynelik dncelerinin olduunu ve bunlarn neler olduunu dile getiriyordu. Mustafa Kemalin bir dier etki alan olan Sovyet Rusya da durum ok farkl deildi, tm gelimeler yakndan takip ediliyor ve bunlara bir ekilde kar koyuluyordu. Sovyetler Birliinin, Mustafa Kemalin Azerbaycan ve Trkistana ynelik eylem ve fikirlerine kar ne kadar hassas olduklarn yanstmas bakmndan Afgan-ran snr anlamazlnda hakem olmak iin Afgan-ran snrna gnderilen Fahrettin (Altay) Paann Altay soyadn alnn Sovyet Rusyada nasl karland ok manidardr: Fahrettin Paa, ran-Afgan snrnda bulunduu srada Gazi Mustafa Kemalin Atatrk soyadn aldn renir. Hemen telsizle Atay kutlar. Derhal u cevab alr: Siz de Altay oldunuz! Sonra Paa snrdaki almalarn bitirip Rusya yoluyla yurda dnerken Moskovada, eskiden tand Mareal Voroilovu ziyaret eder. Voroilov, odasnda ayakta ve elleri arkasnda kalar atk bir halde kendisini karlaynca ilk sz: Bu Altay ad da nereden kt olur. Paa, Rusun kendisini Turanclkla itham etmek istediini anlar, derhal kendisini toparlayp arz edeyim diye ayak st bir hikaye uydurur: Ben de sizin gibi bunun sebebini dndm. Bu ismi ran-Afgan snrnda bulunduum srada Atatrk verdi. Gazi Hazretleri sevdii insanlara espri yapmaktan holanr. Ben Trk generalleri arasnda en uzun boylu olduum iin yakn bulunduum

267

http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=287.12.6.2008

96

Altay dana beni benzetmek istedi ile bu ismi verdiine kani oldum. Fahrettin Paa Ankaraya dndnde Atatrke seyahati hakknda rapor verdikten sonra Voroilovun Altay soyadndan nasl kukulandn da nakleder. Atatrk: Vay canna, demek ki buluttan nem kapyorlar yle deil ama iyi sylemisin268 Yukarda yer verdiimiz iki rnekle ran ve Rusyann Atatrkn Azerbaycan ve Orta Asya konusundaki eylem ve fikirlerine ne kadar hakim olduklarn, hatta ne kadar hassas olduklarn grdk. Mustafa Kemalin Anadolu dndaki Trkler iin bir siyasi birliktelik deil en dar manasyla kltr birlii arzuladn ve buna ynelik kurduu T.T.K. ve T.D.K. ile v.b. kurumlar ile bu kltr birliinin zeminini hazrladn biliyoruz. Gnmze kadar deimeyen cumhuriyet politikas, -zaman zaman verilmi dnlere ramen budur! Bu politikann altyapsnda politik bir ama beslenmektedir; Trk dilini konuan, Trk kltrn yaayan, Trk tarihini oluturan, Orta Asyada yaayan Trklerin btnlemesi. Bu hedefi salamak iin yaplm hareketleri Mustafa Kemalin en yakn arkadalar bile sezinleyememi, bu yzden Gazinin yapt baz davranlar, kendi aralarnda eletirmilerdir. Yusuf Kemal Tengirek, bu konuda kendisiyle konuan bu satrlarn yazarna 1947 ylnda unlar sylemektedir: Atatrkn bizlerden farkl bir kafa yaps olduu kesindir. Nitekim baz hareketleri, gnnde anlalamamtr ama, aradan zaman geince, maksad ortaya kmtr. Fakat aradan elli yl gemi olmasna ramen; enflasyon yzde iki yz elli iken, bte yzde krk ak vermekteyken iki yz bin lira gibi bir paray Trkiyat Enstits kurmak iin Kprlnn savurganlna vermesini hala zebilmi deilim. unu syleyeyim zebilene de rastlamadm. Eminim Kprl de bilmiyordu!269 Mustafa Kemalin dnce ve eylemlerini etki alanndaki, belki de en son bilmesi gereken kurum ve kiiler anlarken, bu fikirleri herkesten nce anlamas ve bilmesi gereken Mustafa Kemalin yaknndakiler anlamakta zorlanmtrlar. Bu, anlamada ekilen zorluk, ilerleyen zaman ierisinde, amalarn yok saylmas noktasna getirmitir. Bunun devamnda ise Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte, Trkiye siyasetinin kurmaylar Trk milletinin gznn iine baka baka ve de btn dnyaya Sovyetler Birliinin dalna hazrlksz yakalandk diyorlard.

268 269

imir, 2002:291 Bozda, 1999:83

97

Sovyetler Birliinin dalna hazrlksz yakalandk! fadesini ciddi manada ele alacak olursak, burada Atatrk tarafndan ortaya konmu byk bir politikann yok saylmasnn bir ekilde tezahr olduu ortaya kacaktr. Bu ifade ile, Sovyetler Birliinin dalacan sanki birileri tarafndan bildirilecekti ve hazrlksz olanlar hazrlk yapacaklard gibi bir anlay ortaya kmaktadr. Atatrk Sovyetler Birliinin dalacan, Sovyetlerin kuruluunun on nc ylnda ifade etmi ve beklenen dalmaya o gnlerde herkesten nce ve ciddi bir ekilde hazrlk yapmtr. Yapm olduu hazrlklar devam ettirecek kurumlar kurmu ve siyasi admlar atmtr. Atatrkn kurduu TTK ve TDK gibi kurumlar, kendi salnda, kurulduu amalar dorultusunda altrlmtr. Fakat Atatrkn vefatndan sonra bu kurumlar, asli kurulu amalarndan bilerek veya bilmeyerek uzaklatrlmtr. Bunun en iyi ispatn bize, Sovyetler Birlii daldnda Trkistanda ki soydalarmzdan habersiz oluumuz, bu aybmz da bize yabanclarn yapt bir belgeselin hatrlatmas olmutur. Eer yabanclarn yapt ve TRTnin gsterdii pek Yolu270 belgeseli olmasayd oumuzun Volga kylarnda, Tanr ve (Tienan) Dalar eteklerinde, Fergana Vadisinde Semerkant, Buhara, Takent, Kazan gibi ehirlerde Trklerin yaadndan haberi bile olmayacakt. Bugn Orta Asya ile ilikilerimizi gelitirmekte glk ekiyorsak, ayn rk ve kltre sahip olmamza ramen aramzda bir soukluk varsa bunu sebeplerini biraz da gemite aramak gerekli.271 Atatrkn kurduu TTK ve TDK v.b. kurumlar kurulduklar amalar ve gsterildii hedefler dorultusunda altrlabilseydi bugn bu sorunlar ok dk younlukta yaanabilirdi. Ad geen kurumlar ile alakal yaptmz durum deerlendirmesi bu kadar vahim deildir. Kurumlar Atatrkn vefatndan sonra ciddi manada Osmanl Tarihi ve Dili zerinde younlamtr. Kurumlar Osmanl ile o kadar youn ilgilenmitir ki Osmanlca bir ksm akademik camiada yabanc dil muamelesi grecek hale gelmitir. Biz, kurumlar Osmanl ile ilgilenmesin demiyoruz, fakat Osmanl iin sarfedilen abann yzde yirmisi Orta Asyada ki soydalarmzn tarihi ve dili iin harcana bilirdi. ayet bu soydalarmz yok saylmayp ilgi gsterilseydi, bugn yaadmz lkesel ve

NHK Japon TVsi ou Trk lkelerinden geen pek Yolu adnda bir dizi hazrlar, zamann TRT Genel Mdr Tunca Toskaya Reha Ouz Trkkan tarafndan bu diziyi alp oynatmas nerilir. Daha sonra R. Ouz Trkkann abalar ile dizi TRTde ilk kez oynatlr ve pek ok kii uzaktaki soydalarn ilk kez bu ekilde seyretmi oldu. 271 Uar, 2007: 350
270

98

blgesel sorunlar yaanmayacakt. Atatrkn genelde D Trkler ve zellikle de Azerbaycan politikas konusunda, kurumlar ve kiilerin Atatrk arpk bir biimde ele al, tezimiz iin kaynak taramas esnasnda kendini ortaya koymutur. Atatrk ann zerinde ortaya koyduu politikasn u ifadesi ile de netletirmektedir. milliyet davas, bilinsiz ve lsz bir dava eklinde mtalaa ve mdafaa edilmemelidir. Milliyet davas, siyasi bir dava konusu olmadan nce, bilinli bir lk meselesidir Atatrk konuyu bu ekilde ortaya koyarken, bir dnem lkemizde konu Atatrke inat bir ekilde konuyu ele alanlarca mensup olduklar siyasi grn iinde deerlendirilmitir. Sol camiann mensuplar Atatrkn D Trkler politikasn tamamen yok sayarken kaleme aldklar eserlerinde de konu inkar edilmitir. Konunun bu ekilde ele alnmasnda Sol camia iersinde ki bir ksm guruplarn bir dnem Sovyetler Birliinden maddi ve manevi himaye grrken, Atatrkn byk blmn Sovyetler Birlii arazisinde yaayan D Trkler politikas, Sovyetler Birlii Toprak btnln ihlal ettii iin kastl olarak Sovyet Rusyann istek ve telkinleri ile yok sayld netlemitir. Burada sol camiann konuyu ele alrken gereklikten ziyade mensup olduklar blokun karlarna hizmet edecek ekilde konuyu ele aldklarn ve yok saydklarn gryoruz. Sac camia ise solcularn tam tersine Atatrkn D Trkler politikalarn sahiplenirken, bu politikalar olduunun dnda farkl bir biimde ele almlardr. Konunun z darda braklrken konu ile alakasz gerek d dnceler D Trkler politikasnn iine dahil edilmitir. Halen ve yllarca Atatrkn D Trkler ile bir siyasi birlik kurmak amacnda olduu dillendirilmitir. Atatrk millet davas siyasi bir konu olmadan nce bilinli bir lk meselesidir diyerek millet konusunu siyaset malzemesi olmaktan kurtarrken, Atatrkten sonra kurulan bir ksm siyasi partiler millet ve milliyetilik kavramn siyasi arenaya tamlardr. Bunu yaparken de Trk dnyasnn ortak simge ve deerleri parti simge ve deerleri yaplarak bu deerleri, sadece o partiye inananlarn benimsedikleri bir deer olarak yaylma alann ciddi manada daraltmlardr. Bu da Sovyetler Birlii ve komnizm korkusundan dolay, Amerikann yannda yaplan Amerikan modeli bir milliyetilik olduu iin bugn gelinen nokta itibari ile bize ve Byk Trk Dnyasna hibir faydas olmamtr. Atatrk ve Atatrklk bu ekli ile siyasi olarak ele alnd iin, genellikle bilim adamlar da Atatrk siyasi dncelerini temellendirecek ekilde ele almlardr. Sadan ve soldan Atatrk elen alan akademisyenler, Atatrkn eitli yerlerde

99

syledii nutuk ve beyanatlarnn nn ve arkasn keserek, kendi siyasi dncelerini, Atatrk zerinden doruluunu temellendirmeye almlardr. Atatrk bu ekilde deerlendirildii iin, tezimize kaynak tararken Atatrk ve Trk Dnyas, Atatrk ve D Trkler, Atatrk ve Orta Asya, Atatrk ve Azerbaycan gibi balklar ile konumuza kaynak temin ettik. Bu yolla elde ettiimiz yaklak yz yirmi kaynan sadece yarsna yaknndan istifade edebildik. Kaynaklarn byk bir ksm gerekleri ortaya koymak iin deil de, ait olduklar siyasi dncenin ispat iin bahsettiimiz balklar altnda konu ele alnmtr. Bu da bizi, birbirini tekrar eden, ortaya bir bilimsel gerek koymayan kaynaklara yneltti. Durumun byle oluu bir sre bize acaba Atatrkn bir D Trkler ve bunun iinde Azerbaycan politikas yok mu? diye sorgulatt. Konumuzun kltrel boyutunda u ortaya kmtr. lmi ve siyasi evreler Atatrk ismi altnda siyasi dncelerini kabul ettirebilmek iin, kendi siyasi kayglarna hizmet edebilecek bir yeni, gerekten uzak Atatrk ortaya koymulardr. Bu durumda yanl, uzun yllar bir ekilde dayatlm yada kabule zorland iin gerek unutulmutur. Bylece her camiann kendine gre yorumlayp, ekillendirebildii ve amalarna hizmet ettirebildii yanln doru olduu Atatrklerimiz meydana gelmitir. Atatrk ve Atatrkln kltrel boyutu bu ekilde karmak bir hal aldrlrken, konunun siyasi aya da gz ard edilmemitir. Atatrkn salnda komuluuna ve ilikilerine ok nem verdii ran ve Afganistan, o gnlerde st dzey bir kabul ve ilgi grmlerdir. Atatrkn ran ve Afganistana bu denli ilgisinin iki sebebi vardr. Birincisi, bu iki lkede de soydalarmzn oluu, ikincisi de, o gnlerde Sovyetler Birlii arazisinde hareket edebilme olanaklarnn kstl olduu iin, Sovyet corafyasn bask altnda tutmann iki farkl yolu olarak ran ve Afganistan nem kazanmtr. Ayrca Atatrk kendine zg isimlendirmesi ile Afganistan Gney Trkistan diye adlandrmtr. Fakat Atatrkn vefatndan sonra Trkiye-ran ilikileri gerilmi, ilerleyen zamanda da dk younlukta devam etmitir. Trkiyede, yllarca randan rejim ihra edilecei korkusuyla ilikilerimiz ele alnm ve byle bir zemin zerinde ekillendirilmitir. Bugn byk resme baktmzda, korkunun kendisi ve kaynann Trkiye ve rana ait olmad, tm bunlar, Trkiye-ran yaknlamasndan korkan bata Amerika ve Avrupann kendi korkularn perdelemek iin oluturduklar suni bir gndem olduu ortaya kmtr. Bir zamanlar rejim ihra edecei korkusu ile tavr

100

aldmz komumuz ran, bu gnlerde mttefikimiz Amerika eliyle gndemimize terrist olarak sokulmaya hazrlanyor. Afganistan ile snr komuluumuz olmad iin, Afganistan daha kolay yok sayabildik. Atatrkn D Trkler, bunun iinde Azerbaycan politikasnn siyasi aya olan Trkiye, ran-Afganistan ilikileri, Trkiyenin kendi dinamikleri ve d politika kayglar ile ekillenmemitir. Bu ilikiler Trkiye zerinde nfuz sahibi olan Amerika ve Avrupal mttefiklerimizin uluslararas karlarna hizmet edecek ekilde, onlarn telkin ve hakimiyetleri oluturulmutur. Komuluk ilikilerimizde de Atatrkn gsterdii yoldan karken en byk hatalardan birini de, dmanlar komularmzdan, mttefiki Atlantik tesinden seerek yapm olduk. Bu seimde bize Trkistana giden iki nemli yolu kaybettirdi. Atatrk ve onun D Trkler politikas yukarda bahsettiimiz kltrel ve siyasi yaklamlar ile ele alnd iin, Sovyetler Birlii daldnda yetkililer birliin dalna hazrlksz yakalandk diyebilmilerdir. Atatrk ve politikalar arpk bir ekilde ele alndndan dolay, Sovyetler Birlii daldktan sonra, be tane yetim kardeimiz dnyaya geldi. Bu kardelerimizin bytlp, gelitirilmesi iin harcayacamz enerji, millet idealsizlik ve hedefsizlik iinde nce sa, sol davasnda, sonraki yllarda Kbrs sorunu ile en sonda gnmze kadar halen devam eden PKK terrn bitirmek iin harcamtr. Mustafa Kemal Atatrkn vefatndan, Sovyetler Birliinin dald yllara kadar yaanan bu sre, bylesine suni ve yurt d merkezli gndemler ile doldurulduu iin Sovyetler Birlii daldnda yetkililerimiz hi bir ey yapamama acziyeti iinde durumu zetleyen mehur Sovyetler Birliinin dalna hazrlksz yakalandk szn dile getirmilerdir. Bu trajikomik ifade belki de dnyada var olan her lke ve onlarn yneticilerinin diyebilme hakk vardr. Fakat Trkiye Cumhuriyeti devleti ve onu ynetenlerin dalmaya hazrlksz yakalandklarn bizzat ifade etmeleri bilgisiz ve bilinsizliklerinin bir gstergesi olmutur. nk; Mustafa Kemal daha 1933 ylnda birliin dalacan ifade etmi, bununla da yetinmeyerek birliin dalna kendi hesabmza hazrlk yapacak kurum ve politikalar da ina etmiti. Bize den bu kurum ve politikalarn kurulu ama ve esaslarna gre ilerliini devam ettirmekti. Fakat ne Mustafa Kemalin kurduu siyasi ilikileri devam ettirebildik ne de kurduu kurumlar kurulu amalar dorultusunda altrabildik. Hal byle ileyince, dalmadan sonra

101

Azerbaycanda katliamlar yaplrken, Sleyman Demirel, Adriyatikten in Seddinne kadar edebiyatndan baka bir ey sylemedi. Ermenilerin Azerbaycan topraklarna yapt taarruzlar nlemeye yardmc bile olmad. Turgut zal; Rus tanklar Bakye girip katliam yaptklarnda konuya duyarl vatandalar Taksimde miting yapp SSCB Bykeliliine siyah elenk koyarken -Bunda zlecek ne var? Onlar ii, biz Snniyiz diyebilen cumhurbakanna sahip olduk.272 Bu gelinen nokta tesadf asla olamaz. Bize gre Sovyetler Birliinin dalaca birazck devlet gelenei ve birikimi olan btn devletler tarafndan biliniyordu. Ankarann bu dal nceden grmemi olmas inandrc deildir. Bu konuda d dnyada akademik yaynlar stratejik analizler yaplyordu. Bizim hariciye memurlarmz bu yaynlardan ve stratejik analizlerden bihaber olduklarn syleyemezler. Aksi takdirde, kastl olarak grevlerini ihmal ettiklerini ifade etmi olurlar ki, bu durum en hafif ifade ile ihanet olarak adlandrlabilir. Zira bu memurlarmzn varlk sebepleri ve grevleri Trkiye adna dnyay izlemektir ve siyasi iradeyi bilgilendirmektir. Dolaysyla, siyasi iradenin mmessillerinin de bu sreten haberdar olmamalar, malumat sahibi olmamalar mmkn deildir. Bizce, Trkiye siyasetinin orkestra efleri, dalmaya giden sreci grmemeyi tercih etmilerdir. Bu tercihte Trkiye d unsurlarn telkin ve tavsiyeleri belirleyici olmutur.273

http://64.233.183.104/search?q=cache:jkJHswDix38J:www.yenicaggazetesi.com.tr/a_haberdetay.php% 3Fhityaz%3D1682+turgut+%C3%B6zal+azerbaycan+i%C3%A7in+onlar+%C5%9Fii+biz+s%C3%BCnn iyiz&hl=tr&ct=clnk&cd=3&gl=tr12.6.2008 273 http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx12.6.2008

272

102

KAYNAKA

Amuzgar, P. (1992): Kemalizmin Rza ahn Reformlar zerindeki Etkisi, stanbul, Trk Dnyas Tarih Dergisi, (ev: Saime nal Sevgi). Akta, A. (1999): Atatrk ve Harf Devrimi, Erdem, Ankara, AKDTYK Yaynlar, Cumhuriyet zel Says III, Say: 33, Cilt: 11. Aslan, B. (2004): Trkiye Azerbaycan likileri ve brahim Ebilov (1920-1923) stanbul, Kaynak Yaynlar. Abbasl, N. (2001): Azerbaycan zgrlk Mcadelesi, Ankara, Beyaz Balina Yaynlar. Aslan, H. (1988): Rusya Azerbaycan (1905-1920) Eserinin Dndrdkleri, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar. Aslan, H. (1986): Azerbaycan Trk Yurdu, Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul. Aslan, H. (1988): Azerbaycan Trk Yurdu, Trk Dnyas Aratrmalar. Avc, O. (1998): Trk Milli Mcadelesi Tarihinde Kuva-y Milliye Devri, Ankara, Askeri Tarih Blteni, Say: 45. Atnur, .E. (1998): Mustafa Kemal (Atatrk) ve Nahvan, Erdem Cumhuriyet zel Says-II, Ankara, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Cilt:11, Say:32. Akarslan, M. (1990): Milli Mcadele Devrinde Trk D Politikas, Bursa, Uluda niversitesi Basmevi.

103

Adgzel, H. (2004): Atatrk, Nerimanov ve Kurtulu Savamz, stanbul, leri Yaynlar. Alibeyov, .V. (2000): Sovyet-Trk Mnasebetlerinin Kurulmas ve

Gelitirilmesinde Azerbaycann Rol, Atatrk I. Uluslararas Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. Aliyev, H. (1996): 70 Ylda Sovyet-Trkiye Dostluk likileri, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu (9-11 Eyll 1991 Ankara), Ankara, Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar. Attar, A. (2002): Atatrkn Kafkasya Politikas, Trkler, Ankara, Balkan Ciltevi, Cilt,12. Buniyatov, Z.M. Azerbaycan, slam Ansiklopedisi, cilt: 4. Bozda, . (1999): Atatrkn Avrasya Devleti, stanbul, Tekin Yaynevi. Cin, B. (2007):Trkiye-ran Siyasi ilikileri (1923-1938), stanbul, IQ Kltr Sanat Yaynclk. Chce, S. (2000): Atatrk Dnemi Trk-Afgan Mnasebetleri, Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999,Trkistan-Kazakistan), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. Cemidov, . (1994): Azerbaycan Sznn Menei ve Manas Hakknda, Trk Kltr, Ankara, Yl XXXII, Say 370. alar, G. (2000): Atatrkn Tahran Bykelisi Hsrev Gerede Zamannda Trkiye-ran likilerine Bir Bak, Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar.

104

all, . (1999): Atatrk, Cumhuriyet ve Trk Dnyas, Erdem Dergisi Cumhuriyet zel Says-II, Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt 11, Say 32. een, A. (2003): Trk Devletleri, Ankara, Fark Yaynlar. Doster, B. (2004): Atatrk, Trk Dnyas ve Mazlum Milletler, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar. Durmu, Y. (2004): Trkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Ankara, Atatrk Aratrmalar Merkezi Yaynlar. Day, E. (2000) Atatrk ve Trk Dnyas, Atatrk 4. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan),Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, cilt 1. Ercilasun, A.B. Say223-224. Ercilasun, A.B. Trk Dnyas zerine ncelemeler, Ankara, Aka Yaynlar, Ankara Erolu, H. (1990): Trk nklap Tarihi, Ankara, Sava Yaynlar. Gkda, A.B. (1999): Alfabe ve Siyaset, Atatrkn Harf Devrimi ve Trk Dnyasna Yansmalar Sempozyumu, Trabzon, Karadeniz Teknik niversitesi Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Aratrma Merkezi Yayn. Grn, K. (1991): Trk Sovyet likileri (1920-1953), Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Qurbanov, . (2003): Atatrk ve Nerimanov, Bak, Azerbaycan Milli Meclisi Matbaas. (1981): Atatrk ve Dil, Ankara, Trk Kltr, Yl20,

105

Hablemitolu, N. (1997): Kemalin retmenleri, Krm Dergisi, Ankara, Yl:6, say:21. Heyet, C. (1994): Azerbaycan Ad ve Snrlar, Avrasya Etdleri, Ankara, For Ajans Matbaaclk, Cilt 1, Say 2. Hostler, C.W. (1976): Trkler ve Sovyetler, Ankara, anal Matbaas, (ev: Mithat San). Hseyinov, R.A (1993): Azerbaycan Tarihinin Ksa zeti, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar. Hacyev, . (2003): Mustafa Kemal Atatrk ve Nahvan, Beinci Uluslar aras Atatrk Kongresi(25-29 Ekim 1999 Trkistan-Kazakistan), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt: 2. Hasanova, E.Y.K. (1994): Sovyet Azerbaycan, XI. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Blidiriler, Ankara, TTK Basmevi, VI. Cilt, IX. Dizi-11. nan, A. (2007):Atatrk Hakknda Hatralar ve Belgeler. stanbul, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. demir, U. (1973):Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. pek, A. (2005): Azerbaycan Tarihine Giri Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul, Say:156. smaylov, E. (2005): Atatrk Dneminde Azerbaycan-Trkiye Diplomatik likileri (1920-1922), Beinci Uluslar aras Atatrk Kongresi (8-12 Aralk 2003Ankara),Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt: II.

106

Kalafat, Y. (1994): Kuzey Afganistan Trkleri ve Karlatrmal Halk nanlar, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar. Karako, E. (2004): Atatrkn D Trkler Politikas, stanbul, IQ Kltr-Sanat Yaynclk. Kazancyan, R. (2000): Bolevik-Kemalist-ttihat likileri Yeni Belgeler (19201922), stanbul, Kaynak Yaynlar, (ev: Arif Acalolu). Ko, .C. (1985): Trk Tarih Kurumunun Kuruluu, amac, faaliyetleri ve kurum politikasnda grlen deimeler (1931-1950), Ankara, Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, (Yaynlanmam yksek lisans tezi). Koak, A. (1976):Tarihte Trk-ran likileri, Ankara, Genelkurmay Basmevi. Medetli, E. (1998): Atatrkn Bakanlnda Erzurum Kongresi ve Nahvan Sorunu, Atatrk nc Uluslar aras Atatrk Sempozyumu (3-6 Ekim, 1995-Gazi Mausa Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt:1. Nesibli, N. (2001) Azerbaycann Milli Kimlik Sorunu, Avrasya Dosyas, Ankara, Asam Yaynlar, Cilt 7,Say 1. zetin, Y. (1999): Atatrk ve Trk Dnyas, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar, say 122. zel, S. zen, H. Pskllolu, A. (1986): Atatrkn Trk Dil Kurumu ve Sonras, stanbul, Bilgi Yaynevi. zgiray, A. (2000): Trkiye Afganistan likileri (1920-1938), Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar.

107

zgiray, A. (2000): ngiliz Belgeleri Inda Trk-ran Siyasi likileri (19201938), Atatrk Dnemi Trk D Politikas, Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. zgiray, A. (2000): Trkiye Afganistan likileri (1920-1938), Atatrk IV. Uluslar aras Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Ankara: Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. Saray, M. (1996): Yeni Trk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Saray, M. (2006): Trkiye ve Yakn Komular, Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. Saray, M. (1995): Atatrk ve Trk Dnyas, Ankara, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Saray, M. (2002): Afganistan ve Trkler, Ankara, Asam Yaynlar. Saray, M. (1999): Trk-ran likileri, Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar. Saray, M. (1993): Gaspral smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul, Saray, M. (1990):Trk-ran Mnasebetlerinde iiliin Rol, Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar. Sarkoyuncu, A. (2000): Atatrk Dneminde D Trklere Ynelik Eitimretim Faliyetleri: Gagauz Trkleri rnei, Merkezi Yaynlar. Atatrk 4. Uluslar aras Atatr Kongresi (25-29 Ekim 1999, Trkistan-Kazakistan), Ankara, Atatrk Aratrma

108

Sarhan, Z. (2002): Kurtulu Savamzda Trk-Afgan likileri, stanbul, Kaynak Yaynlar. Sertkaya, O.F. (1966): Atatrkn Dil Politikas, Ankara, Trk Kltr,Yl 5,Say 49. Smer, F. (1992): Mustafa Kemal Paa: Nahvan Trk Kapsdr, stanbul, Trk Dnyas Tarih Dergisi. Smbl, T. (1996): Atatrk ve Azerbaycan, Uluslararas kinci Atatrk Sempozyumu (9-11 Eyll, 1991-Ankara), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Cilt:2. Sleymanl, E. (2006): Milletleme Srecinde Azerbaycan Trkleri, stanbul tken Neriyat. imir, B.N. (2002):Atatrk ve Afganistan, Ankara, Asam Yaynlar. imir, B. (1993): Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar-I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar. Tanyu, H. (1981): Atatrk ve Trk Milliyetilii, Ankara, Tre Devlet Basmevi. Tokluolu, C. Arc, B. (2000): Trklerde Ynetim Kltr Trkmenistan, zbekistan, Azerbaycan rnekleri, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar. Togan, Z.V. (1979): Azerbaycan, slam Ansiklopedisi, stanbul, Cilt:2. Tzlak, F. (1994): Milli Mcadelenin Sosyal, Ekonomik ve Askeri Kaynaklar zerine Bir Deerlendirme, stanbul, Trk Dnyas Tarih Dergisi, say 96.

109

Topal, C. (2007): Souk Sava ncesi Dnemde Trkiyenin Afganistandaki Faaliyetleri, stanbul, Trk Dnyas Aratrmalar, Yulu Tekin Dizgi Merkezi, Say 168. Uar, F. (2007): D Trkler Trk Dnyasnn Parlayan 5 Yldz Orta Asya Trklnn Tarihsel ve Kltrel Yaps, Ankara, Fark Yaynlar. Yuval, A. (2005): Atatrk Dnemi Kltr Politikasnn Trk Dnyasndaki Ortak Kltr ve Tarih Deerleri Ynyle Deerlendirilmesi, Beinci Uluslar aras Atatrk Kongresi (8-12 Aralk 2oo3 Ankara), Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar.

NTERNET

http://www.atam.gov.tr/index?page=Dergicerik http://www.beethovenlives.net/ataturkun_anafikrini_verdigi_ilk_opera.htm http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=287 http://64.233.183.104/search?q=cache:jkJHswDix38J:www.yenicaggazetesi.com .tr/a_haberdetay.php%3Fhityaz%3D1682+turgut+%C3%B6zal+azerbaycan+i%C3%A7 in+onlar+%C5%9Fii+biz+s%C3%BCnniyiz&hl=tr&ct=clnk&cd=3&gl= http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx2008

110

DZN

A
Afganistan4,39,63,70,71,72,73,74,75,76,77,81, 99,100,106,107,108,109 Ahameni 7,10 Ahmet Saygun 84 Ahmet ah 77 Ak Hunlara 16 Akkoyunlu 19 Ali Fuat 33,37 Ali Kantarelli 56,59 Amanullah Han 72,73,74,75,76,77,118 Anadolu 1,2,3,7,20,21,27,28,29,30,32,34,37, 42,45,47,48,49,51,52,55,70,71,76,85,87, 93,94,96 Ankara Hkmeti 4,35 Arap alfabesini 89 Atatrk 1,2,3,4,24,28,29,30,31,33,34,36,42, 43,45,49,50,51,52,53,54,55,56,58,60,61, 62,63,64,65,66,67,68,70,71,72,74,75,77, 78,79,80,81,82,83,84,85,86,88,90,91,94, 95,96,97,98,99,100,102,103,104,105,106, 107,108,109,118,119,120,121,122,123,124 Atropat 7,9,10 Atropates 7 Avrupa 26,27,32,35,38,57,68,73,75,78,99 Azerbaycan 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14, 15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25,26,29, 30,31,33,34,37,40,42,43,44,45,46,47,48, 49,50,51,52,53,75,85,86,87,88,89,91,94, 95,96,98,99,100,101,102,103,104,105,106, 108,113,114,116 Azerbaycanl 6,11,12,13,24 Azeri 6,11,14,46,47,52 arlk Rusya ierin

1,5,22,23,24,29 32,33,35,36,38,39,117

E
Ebulfez Elibey Ermeni 12 17,29,32,36,38,39,40,43

F
Fahrettin Paa 72,95

G
Gagauz Gence Gorbaov Grcistan 55,56,57,107 16,18,19,22,23 12 23,25,40,44

H
Hamdullah Suphi Tanrver Haydar Aliyev Hive Hseyinzade Ali Bey Hsrev Bey 55,56,63 12,13 39 89 80,82

brahim Ebilov 1,37,45,46,47,48,49,50,87,94, 102,124 dil 89 lhanllar 19 ran 1,4,10,14,17,19,20,21,22,23,36,39,44,45, 46,75,77,78,79,80,81,82,83,84,94,95,96, 99,100,103,106,107,120,121 smail Gaspral 90 zmir Vapuru 73

B
Bak 12,17,22,23,25,31,36,37,41,42,43,45,51, 52,53,88,89,90,101,104 Baserebya 56 Bizans 17 Bolevikler 4,11,25,30,34,37,42,89 Buhara 39,97 Bukovina 56 Byk Media 7

K
Kafkasya 2,3,6,7,16,17,18,22,24,25,36,37,40, 43,49,50,68,86,103,104

111
Karakol Cemiyeti Karakoyunlu Kazak Kazm Karabekir Krgz Kprlzade Mehmet Fuat Kk Media 37 19 6 30,42,43,87 6 89,90 7,8

S
Safevi 20,21 Seluklu 1,18 Sivastopol 73 Sovyet Rusya 5,31,37,39,40,47,50,68,72,94,95, 98 Sovyetler Birlii 2,6,32,34,37,47,64,88,89,90, 91,94,96,97,98,99,100 SSCB 1,3,4,31,34,35,36,37,101,117

L
Latin alfabesi Lenin 89 12,25,32,35,37,38,40,41

ah Rza Pehlevi 84,94

M
Malta 51 Memduh evket 42,43,45,53,115 Milli Mcadele3,4,28,31,32,34,42,50,52,54,102 Moskova31,32,33,35,36,37,38,40,41,42,43,49, 71,87,95

T
T.D.K. 96 T.T.K. 62,63,96 Tahmasp 20 TBMM 33,35,36,37,38,42,43,45,46,47,48,51, 52,53,71,72,85,86 Tebriz 19,21,22 Trk Dil Kurumu 60,64,66,67,106,122 Trk Ocaklar 55,60,63 Trk Tarih Kurumu 18,25,34,42,60,61,62,63,66, 67,104,105,106,107,108 Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti 61,62 Trkistan2,5,6,16,29,39,43,45,49,55,71,72,75, 80,81,87,89,91,94,95,97,99,100,103,104, 105,106,107 Trkiye 1,2,3,4,24,25,26,28,29,30,31,33,34, 36,37,38,42,43,44,45,46,47,48,49,50,51, 52,53,54,55,56,58,59,60,61,65,67,68,69, 70,71,72,73,74,75,77,78,79,80,81,82,83, 84,85,86,87,88,89,90,91,95,96,99,100,101, 102,103,104,105,106,107,109 Trkmen 1,6,17,18,20 Trkmenay 1,23,29

N
Nahvan 19,22,29,30,31,32,33,43,45,87,102, 105,106,108 Neriman Nerimanov 31,36,37,40,51,116 Nerimanov 31,34,36,37,38,40,41,51,52,53,103, 104

O
Ouz 1,9,10,14,17,97 Orta Asya 2,3,5,25,30,32,68,69,70,74,75,77, 87,88,94,96,97,99,104,109 Ortodoks 56 Osmanl 1,3,20,21,22,23,25,26,27,44,68,97

z Soy Operas zbek 84 6,19,20

U
Ural 89

R
Rza Nur 32,33,37 Rus 1,6,22,23,24,30,32,44,78,79,89,95,101 Rusya 1,2,3,5,14,15,21,23,24,25,26,29,31,32, 34,35,36,40,45,46,49,53,54,73,87,89,95, 96,102

Y
Yusuf Kemal Tengirek 32,33,96

Z
Zakir ah 77

112

Haritalar ve Fotoraflar

113

Harita 1: Azerbaycan

114

Harita 2: Birleik Azerbaycan

115

Fotoraf 1: Memduh evket Esendal (1883-1952)

116

Fotoraf 2: Neriman Nerimanov (1870-1925) Azerbaycan Sosyalist Sovyet Cumhuriyeti Bakan

117

Fotoraf 3: Georgiy Vasilyevi ierin (1972-1936) SSCB D leri Bakan

118

Fotoraf 4-5: Atatrk ve Afgan Kral Amanullah Han

119

Fotoraf 6: Atatrk ve Afgan Kral

120

Fotoraf 7-8: Atatrk ve ran ah Rza Pehlevi

121

Fotoraf 9: Atatrk ran ah Rza Pehlevi ile Bornova Ziraat Okulundan karken

122

Fotoraf 9: Atatrk Trk Dil Kurumu Toplantsna Bakanlk Ederken 4 Ocak 1933

123

Fotoraf 10: Atatrk I. Trk Tarih Kongresi almalarn Ankara Halkevinde Locasndan zlerken 2 Temmuz 1932

124

Fotoraf 11: Bat Cephesi Ziyaretinde brahim Ebilov ve S. Aralov Mustafa Kemal Paa ile (Atatrkn Sa Tarafnda brahim Ebilov Gri Kalpakl)