r--~~~-~"

----

Zaptiye Tekilat'nn Dzenlenmesi (1840-1869) Arrangement of Zaptiye Institution (1840-1869)

Ali SNMEZ.

z Tanzimat Ferman sonras kurulmaya balanan zaptiye tekilat, i gvenliin merkezilemesine ynelik admlardan birisi olmasna ve Tanzimat dnemi boyunca mparatorluk genelinde ok nemli grevler stlenmesine ramen, tekilatn dzenlenmesine ynelik bilgilerimiz olduka snrldr. Nitekim, zaptiye tekilatyla ilgili geni apl ilk dzenlemenin 1869-1870 yllar arasnda gerekletii kabul edilmekle birlikte, Zaptiye Miriyeti 'nin. kuruluunu mteakip hazrlanan 1846 tarihli Zaptiye Askeri Nizamnamesiyle, Islahat Ferman sonras 1861 ve 1864 yllarnda yrrle giren nizamname ve ynetmelik hakknda, gnmze dein herhangi bir bilgiye yer verilmemitir. Bu sebeple almann konusu, 1840-1869 tarihleri arasnda zaptiye birliklerinin yaps ve ileyiinde ortaya kan sorunlarn giderilmesi iin uygulamaya konulan dzenle~elerin, yeni kaynaklar nda deerlendirilmesi olarak tasarlanmtr. Anahtar Kelimeler: Gvenlik, Zaptiye, Zaptiye Tekilat, Zaptiye Miriyeti .Abstract Our information regarding the arrangement of the corps are very limited although the Zaptiye Tekilat which had been started to establish in the aflermath of Tanzimat Ferman was one of the steps towards centralization of internal security and that it had taken very significant roles in Empire in general during the Tanzimat period. As amatter of fact, it was understood that the first wide scale arrangement regarding the Zaptiye Tekilat had been accepted to be realized between the years of 1869-1870, and that no extant information has been provided regarding the "Zaptiye Askeri Nizamnamesi" which was prepared afler the establishment of Zaptiye Miriyeti and regarding the regulations and instructions in 1861 and 1864 afler the Islahat Ferman .Therefore, the subject of this study has designed to evaluate the arrangements whieh were applied in resolving the problems faeed in
Ar. Gr. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiya Fakltesi, Tarih Blm.

,
"

200

Ali Snmez

proeeedings and the strueture of Zaptiye Tekilat between the years of 1840-1869 in lights ofnew resourees. Keywords : Internal Seeurity, Zaptiye, Zaptiye Tekilat, Zaptiye Miriyeti

Tanzimat Ferman sonras kurulmaya balanan zaptiye tekilat, grev yapt 39 yl boyunca (1840-1879), imparatorluun en nemli i gvenlik organizasyonu olarak varln srdrmtr. Gerek tara (Anadolu ve Rumeli) ve gerekse stanbul'un gvenliinin salamas ynnde nemli grevler stlenen zaptiye tekilat, kuruluundan itibaren imparatorluun iinde bulunduu idari, mali, sosyal ve siyasi gelimelerden olabildiince etkilenmi ve bir sreklilik hali ierisinde mevcut artlara en uygun hale getirilmeye allmtr. Ancak gnmze kadar yaplan deerlendirmelerde tekilatn bu yn zerinde pek fazla durulmad gibi, 1846, 1861 zaptiye askeri nizamnameleriyle, 1864 tarihli ynetmelikten ise hi bahsedilmemitir. Bu adan bakldnda zaptiye tekilatnn ilk idari dzenlenmesi olarak kabul gren 1869 tarihli nizamname, aslnda uzun yllardr devam eden almalarn son safhasn tekil etmektedir. Bu sebeple almann amac, ilk kez yaynlanacak bulgular erevesinde zaptiye tekilatnn dzenlenmesine ilikin srece katk yapmaya ynelik olup, ncelikle zaptiye tekilatnn kurulmas sonras ortaya kan sorunlar zerinde durmamz gerekmektedir. Glhane Hatt- Hmayunu, bir yandan lke ynetiminde yeniden yaplanma dnemini balatrken, dier yandan ise mparatorluk genelinde pek ok makam ve mevki tarafndan yrtlmeye allan gvenlik uygulamasnda yaplmas dnlen deiikliklerin de habercisi olmu; Tanzimat dneminin temel nitelii ve en belirgin zellii olan merkeziyetilik, bu dnem kurulmas dnlen gvenlik anlay ve uygulamalarn da etkilemitir. Fermanda mal, can ve namus konusunda er'i hkm gereince btn tebaaya emniyet-i himile verildii belirtilerek, ceza davalar ak ve etraflca grlmedike ve sulular hakknda er'i hkm tertip edilmedike, kimsenin ak ya da gizli ldrlemeyecei, karlacak kanunlarn ihlal edilmesi halinde tatbik edilecek meyyideleri havi ceza kanunnamesi karlaca ve su ileyen herkesin bu kanuna gre cezalandrlaca ak bir dille ifade ediliyordu. Ancak gerek mal, can ve namus gvenliinin salanabilmesi ve gerekse de merkez ve tarada gerekletirilmeye balanlacak olan dzenlernelerin uygulanabilmesi, her eyden nce merkezin kontrolnde hareket edecek yeni bir gvenlik an gerektiriyordu.

- ----------~ -~-------.----.---.:-------c.... . _...

Zaptiye Tekilat 'nn Dzenlenmesi (I 840- i869)

.
201

Bu sebeple Glhane Hatt- sonrasnda ncelikle. bir ceza kanunnamesi hazrlanarak 3 Mays 1840 tarihinde yrrle kondu 1. gvenlii yakndan ilgilendiren bu yasal dzenlemenin akabinde ise lke apnda dank halde bulunan i gvenlik birimlerinin merkezileme srecine ait almalara geildi. ncelikle Derbentilik, Martalosuluk, Kprclk ve Su Yolculuk mkellefiyetleri kaldrlarak, bu eit grevler hkmete mal edildi ve bu gibi hizmetlerde grevli kaza ve kyler halk devlet vergilerini dier yurttalar gibi demekle grevli tutuldu2. Apca tezkeresiz yolculuk men edilerek bir Mrur Nizamnamesi karld. Yaplan bu dzenlemelerle paralel ve hemen hemen ayn tarihlerde ise zabitleri dorudan merkezce atanan yeni zaptiye birlikleri kurulmaya baland gibi4, devletin uzun yllardr tasfiyesine alt tmarl sipahi rgt, 1844 ylnda kaldrlaraks, oluturulan zaptiye birliklerine eklemlendi. Zaptiye Nizamnamesi Miriyeti'nin Kuruluu ve 1846 Tarihli lk Zaptiye

Tanzimat Ferman sonrasnda yaplan almalar merkezi gvenlik anlaynn tesisinde nemli olmakla beraber, zaptiye birliklerine tam anlamyla ilerlik kazandrmak, dolaysyla da i gvenliin salanmasna ynelik beklentilerin gereklemesi mmkn olmad. zellikle zaptiye birliklerinin alma esaslarna ait her hangi bir dzenleme yaplmadndan, pek ok blgede fazla veya eksik birliklerin olutuu grlmekteydi. Birliklerin oluturulabildii yerlerde ise zaptiye neferlerini -kahvecilik ve ttnclk gibi- asl ileri dnda kullanma eilimi, gvenliin salanmasnda skntlar yaratyordu. Bir baka sorun birliklerin nefer ihtiyacna ynelikti. Bahar ve yaz aylarnda artan ekyalk ve hrszlk olaylarna kar uygulamaya konulan geici zaptiye neferi istihdamndan istenilen verim alnamam, bu suretle istihdam edildiklerini bilen neferlerin
Tahir Taner "Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku", Ta.<:zimat I, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul 1999, s. 226. Ceza Kanunnamesi yeni harflerle Reat Kaynar tarafndan yaynlanmtr. Reat Kaynar, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1991, s. 295-301. 2 Mustafa Nuri Paa, Netayic 1-Vukuat, (Sadeletiren: Neet aatay), C. III-N, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1992, s. 29 i; Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, Eren Yaynlar, stanbul 1990, s. 155. 3 Musa adrc, "Tanzimat Dneminde karlan Men-i Mrur ve Pasaport Nizamnameleri", Belgeler, XV/19, 1993, s. 172. 4 Tanzimat mucibince baz eyaletiere mir, ferik ve mirlivalar tayin olunup, umur-u zaptiyenin bunlara gnderilmesine dair hkm iin bkz; Cevdet Dahiliye, 14521, Zilka'de i255/0cak-ubat 1840. 5 Cevdet Zaptiye, No: 2923, 6 Safer 1260/26 ubat 1844. Tmarl sipahilel'in kaldrl srecine ilikin geni bilgi iin ayrca bkz; Veli Aydn, 'Tmar Sisteminin Kaldrlmas Sreci ve Baz Deerlendirmeler, OTAM, S. 12, Ankara 2001; Musa adrc, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997.

202

Ali Snmez

ilerini nemsemedikleri grlmt. Zaptiye birliklerinin nemli bir gcn tekil edecei dnlen trnart kesiminin ise gelir kaybna urayacak olmalarndan dolay, tmar gelirlerinin yars ile emekli olmak istemeJ?eleri, tmarllarn zaptiye birliklerinde istihdamn gletirmekteydi. Ustelik tmarl kesiminin zaptiyede istihdama almam adamlar olmalar da sorunun bir baka boyutunu oluturuyordu. gvenlie ilikin hususlarda almalar yapacak olan Zaptiye Miriyeti, byle bir ortamda yani, hem merkezi gvenlik anlaynn tam anlamyla tesis edilebilmesi ve hem de i gvenliin uzmanlamas ve kurumsallamas erevesinde kuruldu. Miriyetin kuruluuna dair takvimi vekiiyi' nin 297. saysnda, zabta ilerinin Seraskerlik tarafndan yrtlmesinin, askerin asl ilerinin aksamasna sebebiyet verdii, ayrca zabta ilerinin mlki ilerden saylmas ve bamsz bir makama verilmesinin daha uygun olaca belirtildikten sonra, bu ilerle megul olmak zere "Zaptiye Miriyeti 'nin" kurulduu eklinde aklanyordu6. En nemli grevi i gvenliin salanmas iin gerekli olan dzenlemeleri grmek ve uygulamak olan miriyet, halkn rahat ve huzur ierisinde yaayabilmesini kolaylatracak nizamname ve tasarlar hazrlayacakt. Miriyet, i gvenliin salanmasna ynelik grevlerini bakentte dorudan doruya kendisinin idaresinde, tarada ise mlki idarecilerin emrinde oluturulacak olan zaptiye birlikleri vastasyla yapacakt. Bu birliklerin kimlerden teekkl edecei ve zlk ileriyle ilgili dzenlemeler de yetkisi dahilinde bulunacakt. Nitekim zaptiye birliklerine ilikin ortaya kan sorunlarn halledilebilmesine ynelik ilk dzenleme, Zaptiye Miriyeti'nin kuruluunu mteakip hazrlanan nizamname ile giderilmeye alld. "Zaptiye Askerine Dair Nizamaf" baln tayan ve gnmze dein aratrmaclarn dikkatinden kam olan niamname7, 1840 ylndan beri Anadolu ve Rumeli'de faaliyet gsteren zaptiye birliklerine ilikin yaplan ilk dzenleme olmas sebebiyle son derece nemlidir. Birer nshas Anadolu ve Rumeli ordusu komutanlklarna da gnderilen nizamname8, ncelikle zaptiye birliklerinin kurulaca blgeleri hkme balamaktayd. Buna gre Rumeli tarafnda Edirne, Silistre, Vidin, Ni, skp, Manastr ve Selanik eyaletleriyle, Gelibolu Sanca ile Kaza-i Erba'a; Anadolu tarafnda ise Hdiivendigiir, Kastamonu, Ankara, Sivas,
6 Takvim-i Vekiiyi, Say: 297, 18 Safer 1262/15 ubat 1846; Osman Nuri Ergin, MecelIe-i Umur- Belediye, Cilt: II, stanbul 1922, s.887. Zaptiye Miriyeti ile ilgili geni bilgi iin ayrca bkz; Ali Snmez, Zaptiye Tekilatnn Kuruluu ve Geliimi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaymlanmam Doktora Tezi, Ankara 2005. 7 YEE, 36/1, i7 Zilka'de 1262/7 Kasm 1846. 8 BEO, A.DVN.MHM, 3-A/55, i7 Muharrem 1263/5 Ocak 1847.

----~---~-----..,..-... -_.--~-----opo-------_--~ ...

Zaptiye Tekilat'nn Dzenlenmesi (1840-1869)

203

Konya, Aydn ve Saruhan eyaletleriyle, Biga ve Kocaeli Sancaklar zaptiye birliklerinin kurulaca ilk blgelerdi. Zaptiye birlikleri her eyaletin ihtiyacna gre svari, piyade olarak vali ve mutasarrflarn gzetiminde kurulacak, geici zaptiye istihdamna ise yeterli verim alnamad gerekesiyle son verilecekti. Nizamnamenin bundan sonraki hkmleri zaptiye birliklerinin kimlerden teekkl edecei ve grevlerine ilikin dzenlemeleri iermekteydi. lk olarak nizarnnamede belirtilen eyalet ve sancaklara dorudan merkez veya blgenin tannm kiilerinden bir zaptiye sergerdesi tayin olunacaktl. Dorudan valinin emrinde grev yapacak olan sergerdelerin maiyetinde ise yine blgeleri ahalisinden gvenilir zaptiye blk ba ve zaptiye katibi bulunacaktl. Eyalet ve sancaklarda tekilatlanacak olan zaptiye birlikleri onar kiilik gruplar halinde dzenlenecek ve bunlarn bana birer avu atanacakt. Zaptiyede grev alacak zabit ve neferlerin maalar her ay banda bulunduklar mahallerin memleket meclislerince ve blgenin rayicine gre hesaplanarak denecekti. Zaptiye birliklerinde grev yapacak neferlerin 25 yandan byk ve ehl-i rz ve dirayetli kiiler olmasna ve kefil gstermelerine zellikle dikkat edilecekti. Birliklerde grev yapacak avu ile svari-piyade zaptiye neferlerine mahsus olmak zere darbhane-i amire'de zel nianlar hazrlanarak birliklere datlacakt. Zaptiye neferlerinin grev srelerine ilikin, asakir-i nizamiye statsnde olmadklarndan, her hangi bir tarih belirlenmemiti. Bu sebeple her ne vakit ihralarn isterlerse zaptiye birliklerinden ayrlmalarna msaade edilecek, ancak ayrlan neferlerin. yerine sratle yenileri ikama edilecekti. Her eyalette ve o eyalete bal kaza ve sancaklarda grev yapacak zaptiyebirliklerine at yoklama defterleri, her ay. banda sancak meclislerince hazrlanarak eyalete gnderilecekti. Hazrlanan yoklama defterlerinde zaptiye birliklerinde grev yapan zabitler ile svari, piyade ve derbentiler ayr ayr gsterilecek, her birinin isimleri, ekalleri ve nerede grevaldklar ayrntlaryla belirtilecekti. Daha sonra da eyaletin geneline at zaptiye bilgilerini ieren bir defter, eyalet meclisince hazrlanarak, vali tarafndan Zaptiye Miriyeti'ne gnderilecekti. Zaptiye birliklerinin en nemli grevi ehir ii ve krsal alann gvenliine ilikindi. Buna gre nemli geit ve yollarn korunmas iin derbentlerde de istihdam edilecek zaptiyeler ayrca, eitli tahsil ileri ile posta tatarlarnn gvenliini de salayacaklard. Zaptiye birlikleri bu. grevlerini icra ederken uradklar kasaba ve kyler ahalisinden hibir suretle parasz yem ve yiyecek almayacaklar, bu tr hareketleri grlenler, zaptiye blk balar veya avular vastasyla derhal merkeze bildirilecekti.

204

Ali Snmez

Zaptiye birliklerinde grevalan zabitlerden (sergerde, bakatip ve blk balar) hrszlk vs. uygunsuz hareketlerde bulunan olur ise cezalarnn belirlenmesi iin bir rapor hazrlanarak Dersa'adet'e gnderilecekti. Bu tr hareketleri grlen dk rtbedeki katip, avu ve zaptiye askerlerinin durumlar ise bizzat eyalet meclisinde grldkten sonra merkeze bildirilecekti. Zaptiye birliklerinde grev yapan blkba,. katip veya avulardan birinin deitirilmesine lzum grlrse, durum valiye haber verilecek, gerekli aratrmann yaplmasnn ardndan gerei icra olunacakt. Ancak sergerdelerin deitirilmesi lzumunda, ncelikle Zaptiye Miriyeti, daha sonrada Bab- ali'nin onay artl. Sancak ve kazalarda zaptiye neferlerinden birinin ihrac halinde ise karlma sebebi ile yerine grevlendirilen neferin greve balama tarihine ait bir pusula hazrlanarak derhal vali ve zaptiye sergedesine gnderilecek, ayrca ihra olunan neferde bulunan nian da greve balayan kiiye verilecekti. Yneticilerin yaknlarn veya hizmetkarlarn zaptiye kaydederek usulsz maa alnmas veya zaptiye askerlerinin zel ilerde kullanlmas kesinlikle yasakt. Bu tr fiillerde bulunanlar her kim olur ise olsun derhal cezalandrlacakt. Nizamnamenin son ksm 844 ylndan itibaren zaptiye birliklerinde grev yapmalarna olanak salanan tmarl kesinime ayrmt. Buna gre zaptiye birliklerinin kurulaca blgelerdeki lmarl takmndan yal ve sakat olanlar ile ailesinden tmar intikal eden fakat zaptiyede istihdama uygun olmayanlar, vakit geirilmeden yar tmar haslatlaryla emekli edileceklerdi. Zaptiyede istihdama uygun olan lmarllar bu ie zendirmek amacyla da tmar haslatlarnn yar bedelinden baka zaptiye neferlerine verilecek maan da verilmesi uygun grlmt. Zaptiye birliklerinin kurulu, grev ve sorumluluklarn belirleyen bu nizamname, 1840 ylndan beri Anadolu ve Rumeli'de faaliyet gsteren birliklerin daha dzenli almas ve denetlenebilmesine ynelik hkmleri ierirken, uygulamada ncelik kesin denetimin saland blgelere verildi. Yzyllardr gvenlik uygulamas farkl tarzda yrtlen stanbul ise sz konusu nizamnamenin kapsam dnda brakld. Konuyla ilgili olarak Zaptiye Meclisi tarafndan 20 Aralk 1846 tarihinde hazrlanan mazbatada; stanbul' da gvenlik ilerinin teden beri nizamiye askerleri ve kavvaslar tarafndan yrtld, ancak zellikle kavvasarn bu ite yetersiz olduu belirtiliyordu. Tarada uygulamaya konan nizamnamenin mparatorluun bakenti olan stanbul'un gvenliini salamada yetersiz kalaca vurgulanarak, stanbul' da grev yapacak zaptiye birliklerinin asakir-i nizamiye usul zere blkler eklinde dzenlenmesi ve kavvaslardan ie yarar olanlarnn da bu birliklerde grev yapabilecekleri tavsiye ediliyordu. Zaptiye Meclisi 'nin bu nerisi Dar- ura-y Askeri, Meclis-i Vala ve Meclis-i Umuml'de grlmesinin ardndan yrrle girerek,

Zaptiye Tekilat 'nn Dzenlenmesi ( 840- 869)

205 dair almalar sratle

stanbul' daki balatldt

zaptiye

alaylarnn

kurulmasna

Buna gre Zaptiye Miriyeti'ne bal olan Dersa'iidet, skdar ve Beikta'ta toplam yedi blk asiikir-i zaptiye kurulacakt. Bu blklerden 4' Dersa'iidet'te dier 3 blk ise skdar, Beikta ve Biib- Zaptiye'de grev yapacakt. Her bir blk; blk ba, mliizm, katip, 9 avu, 85 piyade ve 5 tane de svari olmak zere i02, yedi bln toplam ise 7 14 kiiden ibaret olacakt. Yedi bl n tm bir sergerde kumandasna verilirken, sergerdenin maiyetinde ayrca iki katip grev yapacaktlO. Grld zere Zaptiye Miriyeti'nin kuruluu ile birlikte lke geneline amil bir i gvenlik organizasyonun oluturulmasna ynelik admlarda, stanbul yzyllardr sren ayrcalkl konumu devam ettirmi ve burada ki zaptiye birlikleri, taradaki emsallerinden farkl tarzda dzenlenmitir. stanbul'da ki uygulamann baaryla ilemesi, daha sonraki yllarda tarada grev yapan zaptiye birlikleri iin emsal tekil edecek olmas bakmndan nemlidir. Miriyetin kuruluunun akabinde yaplan almalar, gerek stanbul ve gerekse de tarada i gvenliin salanmasna ynelik olarak grece bir gelimenin yaanmasna sebebiyet vermi se de, zellikle tarada grev yapan zaptiye birliklerinin yeni nizamname gereince kurulmas pek kolay olmad. Nizannamenin yaynlanmasndan itibaren yaklak sene gemesine ramen, ilk uygulama alanlarndan birisi olarak tespit edilen Ankara' da, zaptiye birliklerine bir dzen verilebilmi deildi 1 i. Birliklerin kurulmas iin gereken nakit para ihtiyac ise konunun bir baka boyutunu oluturuyordu. Nizamnamenin hemen akabinde tara ve stanbul'da oluturulacak zaptiye birlikleri iin gerekli mebla hesaplandnda yaklak on drt bin keselik ak olduu anlalnca, bunun bir ksmnn tmarllarn emeklilik ilemlerip.den yaplan tasarrufla kapatlmas dnIdiP. Ancak tmarl kesimini bu birliklere dahil etmek de sanld lde kolayolmad. 1850 ylnda Trabzonl3, Karasi, Saruhan, Bolu ve Karahisar- Sahip'tel4 tmarllarn emeklilik ilemleri halen devam etmekteydi. 1848 senesinden itibaren zaptiye birlikleri oluturulmaya balanan Erzurum'da ise, yaplan
BOA, .MSM, 134, 1 Safer 1263/l8 Ocak 1847. BOA, .MSM, 173,22 Cemiiziyye'l-evvel 1264/27 Nisan 1848. . ii Ankara Valisi Vecihi Paa tarafndan 1849 ylnda kaleme alman tahriratta; Ankara, ankr ve Kayseri sancaklarnda gvenlie dair iler iin babozuk askeri tertip edilmesinin lzumuna deinilmi, Meclis-i Viiiii'da yaplan grmelerde zaptiye nizamnamesinin tanzimine kadar babozuklarn kullanlabilecei belirtilmitir. A.AMD, 14/57, 29 Zilhicce 1265/16 Kasm 1849. 12 A.AMD, 2/22, 19 evva11263/30 Eyll 1847. 13 A.AMD, 16/44,29 Safer 1266/14 Ocak 1850. 14 BEO, A.DVN.MHM, 8A/92-1, 4 Rebi'l-iihir 1266/17 ubat 1850.
9 10

-.::::::F

206

Ali Snmez

tm uyarlara ramens, tmarllarn nizamna uygun olarak emekli edilmeleri l6 ve zaptiye birliklerinde istihdamar ancak 1852 ylnda gerekleebildi . Ayn durum Diyarbakr iinde geerliydil7 Zaptiye birliklerinin kurulabildii yrelerde ise klasik alkanlklar halen devam ediyordu. Nitekim 1849 tarihinde yrrle konan Eyalet Meclisleri Nizamnamesinde kuruluun ierisinde bulunduu skntlar aka dile getirilmekteydi. Sz konusu nizamnamenin 18. ve 19. maddelerinde; zaptiye erlerinin gvenlik, mlkiye ve vergi tahsili ileri dnda, unun bunun zel hizmetlerinde altrlmamalar, belirlenen saydan daha az nefer istihdam edilmemesi, bunlarn karlksz olarak halktan yem ve yiyecek almamalar ve yol gvenliini mutlaka salayarak posta tatarlarnn gn gnne gidip gelmelerinin temini gibi hususlarn alt bir kez daha iziliyordu18 . Zaptiye birliklerinin nizamna uygun kurulmasnda yaanan skntlar ve eski alkanlklarn devam ettirme eiliminde olan yneticilerin yaratt kargaa sebebiyle yeni kurulu istenilen baary gsteremedi. Bunun zerine gerek merkezi ynetim ve gerekse Zaptiye Miriyeti, zaptiye birliklerinde yaanan skntlar gidermeye ynelik almalarna, 1850 ylndan itibaren hz verdi. ncelikle taradaki zaptiye neferlerini tetkik etmek zere Sami ve smet Paalar Anadolu'ya teftiegnderilerekl9, kendilerinden zaptiye askerlerine ilikin gsterilen masraflarndoru olup olmadnn aratrlmas istendi20. Bu arada hemen ayn tarihlerde valilerin i gvenlie dair yetkilerinin dzenlenmesine ilikin de bir alma balatld. Bilindii gibi, Tanzimat'n ilan ile birlikte valilerin yetkileri kslm, tarada oluturulan meclislere hemen her konuda verilen yetkilerle, valiler alnan kararlar yrten st dzeyde bir grevli konumuna getirilmite. Bu husus i gvenlik alannda da devam ediyordu. 1846 ylnda yaynlanan ilk zaptiye nizamnamesinde, zaptiye birliklerinin kuruluu ve denetlenmesi gibi hususlarda genelolarak eyalet meclislerine yetki verilirken, sergerde ve blk ba gibi byk zabitlerin azil ve atanma ilemleri de dorudan merkezin inisiyatifine braklmt. Ancak zellikle byk zabitlerin atanma ve azil ilemlerinin dorudan merkez tarafndan yaplmas, i gvenlik gibi
AAMD, 8/61,17 Recep 1265/9 Haziran 1849. BEO, ADYN, 75/30, 5 Rebi'l-ahir 1268/28 Ocak 1852. 17 BEO, ADYN; 76/36, 4 Cemaziyye'l-ahir 1268/26 Mart 1852. 18 Musa adrc, "Eyalet ve Sancak Merkezlerinde Meclislerin Kurulmas", Yusuf Hikmet Bayur'a Armaan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1985, s. 257-277; Ayn Yazar, a.g.e., s. 321. 19 AAMD, 25/67, 17 Muharrem 1267/22 Kasm 1850. 20 BOA, tDH, 14137,3 Recep 1267/5 Mays 1851. 21 Valilerin yetkilerinin kslmas ile ilgili geni bilgi iin bkz; Musa adrc, a.g.e., s. 224227.
15

16

Zaptiye Tekilat'nn

Dzenlenmesi (1840-1869)

207

abuk karar almay gerektiren bir meselede, geciknelere sebep olduundan, durum Meclis-i Viiiii'da gzden geirilerek, valilerin bu konulara dair yetkilerinin arttrlmas cihetine gidildi. Konuyla ilgili Meclis-i Viiiii'da yaplan grmelerde, tarada oluturulmaya allan zaptiye birliklerinin istenilen ekilde dzenlenemediinin alt iziliyor ve " ... asakir-i zaptiyenin sergerde ve blk balar ve zabtan- sa 'iresinden lfa-y hizmete muktedir olamayanlarn az ve tebditine memuriyet-i mlkiyeye ruhsat ve mezuniyet ... " verildii belirtiliyordu. Ayn dzenlemede ayrca, valilerin kaymakam ve kaza mdrlerine ilikin deerlendirmelerinin de bundan byle dikkate alnaca vurgulanmaktayd22. Zaptiye birliklerine ilikin bir dier alma ise bizzat Zaptiye Mirinin teklifi zerine balatld. Miriyet; Anadolu, Rumeli ve Ceziiyir-i Bahr-i Sefid'in eitli blgelerinde zaptiye birliklerinin kurulduunu, ancak her yrenin kendi ihtiyac nispetinde zaptiye tertip etmesi usulnn suiistimal edildiinden bahisle, taradaki birliklerin Dersa'iidet asiikir-i zaptiyesi usulne yani tabur ve blk eklinde tekilatlanmasn teklif ediyordu. Bylece kurulacak olan birliklerin says net olarak bilinecek ve birliklerin gereinden az veya ok istihdam da nlenebilecekti. stelik bu yntemle belli bir sayda tutulacak birliklerin devlete olan maliyeti de azaltlabilecekti. Miriyetin bu teklifi Meclis-i Viiiii tarafndan grlerek, konunun esaslarn belirlemek zere bir komisyonun kurulmasna karar. verildi23. Konunun ekonomik ve askeri boyutu dnlerek maliye ve askeriyeden uzmanlarn da grevald ve Zaptiye Mirinin bakanlnda Meclis-i Viiiii'da almalarna balayan komisyon, ksa bir sre ierisinde almalarn sonulandrd. Komisyon tarafndan hazrlanan rapora gre Rumeli, Anadolu, Arabistan ve Ceziiyir-i Bahr-i Sefid'de istihdam olunmak zere imdilik i4 alaydan oluacak birlikler kurulacakt. Her alay 4 tabur ve her tabur ise 4 blkten ibaret olacak, her blk ise 13i neferden oluacakt. Piyade ve svari tarznda -tekilatlanacak birliklerin zabitleri ise ncelikle nizamiyeden emekli olan kiilerden seilecek, eer buradan yeteri miktarda tedarik edilemezse baka kiilerden kapatlmas cihetine gidilecekti. Toplam zaptiye miktarnn ise 29.288 kiiden ibaret olmas dnlmekteydi. Komisyon, grev yapacak zaptiye miktarnn az grndn kabul etmekle birlikte, yeni kurulacak alaylarn derli toplu olmasndan dolay asayiin salanmas hususunda sorun kmayacan ve bylece geici nefer istihdamna da gerek kalmayacan dnmekteydi. stelik bu uygulama ile hangi yrede ne kadar zaptiyenin grev yapt daha kolay takip edilerek, ekonomik olarak nemli oranda tasarruf salanabilecekti. Sz konusu uygulamann lkenin tmnde yrrle konamayaca belirtilen raporda, Anadolu ve Rumeli'de pilot uygulamaya geilmesi benimsenmiti. Buna
22 23

BOA, .MV, 7496, 21 Cemiiziyye'l-evvel 1267/25 Mart 1851. BOA, .MV, 5481, 17 Zilka'de 1266/24 Eyll 1850.

208

Ali Snmez

gre Anadolu tarafnda Hdavendigar, Kastamonu ve Ankara eyaletlerinden mnasip sancaklar birletirilerek bir tabur iki blk svari ve iki tabur bir blk piyade olmak zere bir alay; Rumeli de ise Edirne, Silistre ve Vidin eyaletleri ile Tmova'da bir tabur bir blk svari ve iki tabur blk piyade olmak zere yine bir alay tekil edilmesine karar verildi. Her bir 24 alayda bulunacak toplam zaptiye miktar ise 2092 neferden ibaret olacakt . Grld zere zaptiye birliklerinin dzenlenmesine ilikin alnan kararlarla hkmet, merkezi denetimi ok daha gl bir ekilde taraya yayabilmenin hesaplarn yapyordu. Sz edilen uygulamann yrrle girnesi ile imparatorluk genelinde zaptiye miktar kontrol edilecek, tara yneticilerinin gereinden az veya eksik zaptiye istihdam yollar dolaysyla da ekonomik beklentileri de dizginlemi olacakt. Ancak ksa sre ierisinde tm imparatorluk geneline uygulanmas dnlen yenilikler, Krm harbi ve ortaya kan sava artlar dolaysyla ertelenmek zorunda kald. gvenlik meselesinin ve komisyon tarafndan hazrlanan tasarnn yeni batan ele alnmas ancak Islahat Fermann mteakip balatlabildi. Islahat Ferman ve 1861 Tarihli Zaptiye Nizamnarnesi Krm harbi ile balayan sre dier tm alanlarda olduu gibi i gvenlik meselesi iin de skntl bir dnemin balamas anlamna geliyordu. Sava ncesinde i gvenliin dzenlenmesine ilikin almalar belli bir ivme kazanm, ancak ortaya kan olaanst artlar bu durumun deimesine en azndan duraklamasna sebebiyet vermiti. zellikle sava ortamnda ekyalk faaliyetlerinin artmas ve bunlar karsnda zaptiye birliklerinin saysn arttrmak isteyen tara yneticilerinin talepleri, ekonomik nedenlerle zaptiye miktarn belli bir sayda tutma eiliminde olan merkezi ynetimi zor durumda brakacak nitelikteydi. Savan balamasnn ardndan, Erzurum, Edirne, Adana, Trabzon Eyaletleri ile Kars, Hakkari, Kaza-i Erba'a sancaklar da dahilolmak zere eitli blgelerden zaptiyelerin miktarnn arttrlmasna ynelik taleplerde gzle grlr art da bunu aka gsteriyordu2s. Yukarda bahsetmi olduumuz skntlarn giderilebilmesi iin gerekli dzenlemeler ancak Islahat Fermann mteakip balatlabildi. Her eyden nce bozulan dzeni tekrar tesis etnek, zellikle de sava artlar nedeniyle
BEO, A.MKT. MVL, 44/14, 13 evva! 1267/11 Austos 1851. Ayrca konuyla ilgili Sadaretten Zaptiye Miriyeti'ne yazlan takrir iin bkz; BEO, A.MKT.NZD, 40/59, 15 evval1267/13 Austos 1851. 25 Bu blgelerde zaptiye askerinin arttrlmasna ynelik rade tasnifinde pek ok belge bulunmakta olup bir kan vermekle iktifa ediyoruz. BOA, .MV, 11630, 25 Safer 1270/27 Kasm 1853; BOA, .MV, 11836,8 Rebi'lil-ahir 1270/8 Ocak 1854; BOA, .MV, 12531,3 aban 1270/1 Mays 1854; BOA, .MV, 12789,24 Ramazan 1270/21 Haziran 1854; BOA, .MV, 14589,8 Zilhicce 1271/21 Austos 1855.
24

-Zaptiye Tekilat'nn Dzenlenmesi (1840-1869)

209

artan zaptiye miktarn dengelemek iin almalar hzlandrld. Hkmet, Krm harbi ile balayan srete pek ok blgede gerek izinli ve gerek izinsiz zaptiye miktarnn arttrldndan bahisle, merkezin onay olmadan grevlendirilen zaptiyelere artk maa denmeyeceini ve Sofya'da bu ekilde grevlendirilen zaptiyelerin de maalarnn kesildiini bildinnekteydi26. Ayn ekilde zaptiye memurlarnn hizmetlerinde kaytsz davranmalarnn engellenmesi hususunda Zaptiye Miriyeti uyarlarak27, tarada zaptiye neferleri ve zabitlerinin uy~unsuz hareketlerinin nlenmesine dair alma yaplmas valilere bildirildi 8. Bu arada zaptiye birliklerinin halkn nazarndaki itibarn arttrmak iin, 1859 tarihinden itibaren, tarada grev yapan zaptiye sergerdelerine binba ve zaptiye blkbalarna da yzba denilmesi hkme baland29. Yaplan bu n hazrlk devresinin akabinde de gerek genel askeri durum ve gerekse i gvenlik meselelerini grmek zere bu kez Seraskerlik makamnda bir komisyon oluturularak, tarada grev yapan memurlardan zaptiye birliklerine likin grlerini bu komisyona gndermeleri istendi30. Komisyonun tarada grev yapan zaptiye birliklerine ilikin hazrlad raporda, ahalinin birliklere ilikin ikayetlerinin artt, kaytl zaptiye miktarnn 60-70 bin kadar olmasna ve pek ok masraf yaplmasna ramen birliklerin dzenli alamadnn anlald belirtiliyordu. Mevcut zaptiyelerin askeri usule gre yani alay ve tabur esasna gre dzenlenmesi halinde 32 bin civarnda zaptiye askerinin gvenlii salamak iin yeterli olaca belirtilen raporda, elbise ve silahlarna at masraflarn kendi maalarndan kesilmesinin zaptiyelerin halktan yem ve yiyecek almak gibi bir takm uygunsuz ilere girimelerine sebep olduu ve bu nedenle de silah ve elbise masraflarnn hazineden karlanmasnn yerinde olaca vurgulanmaktayd. Zaptiye birliklerinde grev yapacaklarn maalarna da deinilen raporda, svari zaptiye erine 200 ve piyadesine 100 kuru maa verilmesi dnlmekteydi. Komisyonun almasnda ayrca, zaptiye birliklerinin dzenli alabilmesi iin sratle bir nizamname hazrlanmasnn yerinde olduu kararna varlrken, nizamnamenin, gvenlik meselesinde yaanan skntlar gz alnarak, Rumeli ktasnn tamamnda, Anadolu tarafnda ise pilot blge olarak seilen Bursa' da icrasna gayret gsterilmesi benimsenmiti3l.
26 BEO, A.MKT.UM, 276/13, 3 aban 1273/29 Mart 1857. Benzer bir rnek Siroz nde geerliyd. BEO, A.MKT.UM, 281/26, 13 Ramazan 1273/7 Mays 1857. 27 BEO, A.MKT.NZD, 186/36,8 evval 1272/12 Haziran 1856. 28 BOA, .MV, 16545, 10 Muharrem 1274/30 Austos 1857. 29 Konuyla ilgIi iradede uygulamaya gereke olarak sergerde ve blkba rtbelernn kullanlmasnn ahalide birliklerin kudretszm gibi grnmelerine sebep olduu gsterlmekteydi. BOA, .MV, 28200, 1 aban 1275/7 Mart 1859. 30 BEO, A.MKT.NZD, 333/42, 16 Cemiiziyye'l-evveI1277/30 Kasm 1860. 31 A.AMD, 93/75, 24 Recep 1277/5 ubat 1861.

210

Ali Snmez

Seraskerlik makamnda oluturulan komisyonda yaplan grmeler sonucunda zaptiye birliklerinin alay ve tabur eklinde tekilatlanmasn ieren nizamname 24 Nisan 1861 tarihinde yrrle konuldu32. "stihdam Olunmakta Olan Asakir-i Zabtiyenin lslah- Ahval-i Hazrasyla Bir Suret-i Muntazamaya Konulmas Hakknda Mteallik ve eref sudur Buyurulan rade-i sabet-ade-i Cenab- Padiahi Mantuk- Mnifi zere Asakir-i Mezburenin Alay ve Tabur ve Blk 'tibariyle Mceddeden Suret-i Tertib ve Tanzimi ve Beher Alayn Mrekkep Olaca Zabtan ve Neferatn Mikdaryla Cihet-i ntihtb ve Nasbn ve Bunlarn Muayyen Olan Vezaij ve Hdemat Keyfiyetiyle Sa 'ir Nizamatn Mbeyyin Olarak Bu Def'a Kaleme Alnan Nizamnamedir" baln tayan ve imdiye kadar aratrmaclarn gznden kam olan nizamname, toplam 39 maddeden olumaktayd. Buna gre; alaylar eklinde tertip olunacak birliklerde, her alay 3 tabur ve her taburda 5 blkten oluacak, her alayda miralay ve alay katibi bulunacakt. Ayrca her taburda binba ve tabur katibi, her blkte ise yzba, mlazim-i evvel, mlazim-i sani, blk emini, 4 avu ve 8 onba grev yapacaktl. Yaplan hesaba gre her bir alayda zabit ve nefer toplam ise 1688 kiiyi gemeyecekti (Madde 1)33. Zaptiye birliklerinin belli bir dzen ierisinde alabilmesini salamaya ynelik olarak dzenlenen bu madde ile zaptiye birliklerinin her yrenin ihtiyacna gre kurulmasndan kaynaklanan skntlarn giderilecei dnlmt. Zaptiye birliklerinde grev yapacak Miralaya 2000, Alay Katibine 750, Binbaya 1000, Tabur Katibine 500, Yzbaya 450, Mlazim-i evvel'e 300, Mlazim-i sani'ye 250, Svari avuuna 220, Blk Emini ve Piyade avularna 150, Svari Onbalarna 210, Piyade Onbalarna 120, Svari neferlerine 200, Piyade neferlerine ise i 00 kuru maa verilecekti. Maaiarla birlikte yem vs. erzak paras da her ay yaplacak yoklamalara gre kaza ve sancaklarda memleket meclisleri ve zabitleri tarafndan bizzat kendilerine denecek, yzba ve onun altnda bulunan zabit ve neferlerin elbise, palaska ve ayakkablar ise devlet tarafndan verilecekti. Ancak svarilerin hayvanlar kendi mallar olacandan eyer takmlar vs. mhimmatn masraf kendileri tarafndan karlanacakt (Madde 2-3). Zaptiye askeri olacaklar ncelikle 25 yandan 50 yana kadar namuslu kimseler arasndan ve redif snf da dahil askerlik hizmetini tamamlam olanlardan veya halen redif snfnda bulunan isteklilerden seilecekti. Ancak ihtiya nispetinde blge ahalisinden de kayt yaplabilecekti (Madde 4-6).

32

BOA, YEE, 36/3, 13 evval 1277/24 Nisan 1861. TV, 614, 21 Zilhicce 1277/30 Haziran

86 .
33

Takvm-i Vekiiyi'de bir alayn toplam nefer says 1691 olarak verilmitir. TV, 614, 21 Zilhicce 1277/30 Haziran 1861.

~-------~--~--~------------.-"$S--..J-----_
Zaptiye Tekilat'nn Dzenlenmesi (1840-1869)

211

Asakir-i zaptiye'de grev yapacak onbalar da aranan en nemli zellik birinci derecede asakir-i nizamiye'de onba rtbesi ile alm ve redifte dahil askerlik hizmetlerini tamamlam olma hususiyetiydi. Eer bu kafi gelmez ise askerlik hizmetini yaparak redife naklolunan onbalar tercih edilecek, bu durumda yeterli gelmezse redifte dahil askerlik hizmetini tamamlam veya asakir-i nizamiyede be yl grev yapm kiiler seilecekti. Ayn silsile asakir-i zaptiye'de grev yapacak avular iinde geerliydi. (Madde 7-8). avutan yukar rtbede bulunan zabitler askeriyeden emekli olmu veya kendi isteiyle ayrlm kiiler arasndan seilecekti. Ancak zaptiye birliklerine mlazim olacaklar daha nce mlazim, baavu veya avu rtbesine, yzba tayin olunacaklar yzba veya mlazimlik rtbesine, binbalar binba, alay eminlii veya kol aal rtbesine ve miralay olacaklar ise miralay, kaymakam veya binba rtbesine nailolmu zabtan arasndan atanacaktl. Zabta tayininde gzetilen bir dier husus ise bunlarn 30 yandan aa olmayp namuslu ve okur yazar takmndan olmalar hususiyeti idi (Madde 9- 1O). Asakir-i zaptiye birliklerinde grev yapacak blk eminIeri ile tabur ve alay katipleri askeriyede ayn grevden emekli olmu veya kendi isteiyle ayrlm kiilerden seilecek, yazmaya kudretli ve hesaba aina olmalarna da zellikle dikkat edilecekti. Blk eminIeri tabur meclisi veya memleket meclisinde imtihanlar yapldktan sonra atanacaktl. Tabur ve alay katiplerinin imtihanlar ise alay meclisi veya memleket meclisinde yaplacak ancak atamalar Zaptiye Miriliine bildirilip onayalnmasndan sonra gerekleecekti. Zaptiye birliklerinde grev yapacak avu ve onbalar tabur veya alay meclislerinde binba veya miralay tarafndan seilerek, valinin onay vermesi halinde grevlerine balayabileceklerdi. Ancak avutan yukar rtbeler tabur, alay veya memleket meclis tarafndan seildikten sonra bu kiilerin intihab matoatalar ncelikle Zaptiye Miriyeti'ne gnderilecekti. Bab- Zaptiye tarafndan onay verilmesi halinde yzbalarn atanmasnda Seraskerlik, binba ve miralaylarn atanmas hususunda ise Sadaretin onay alnacakt 11-14. Maddeler). Eyalet merkezlerinde zaptiye askerlerinin her trl ilerini grmek zere miralaylarn bakanlnda bir alay meclisi ve sancak merkezlerinde ise binbann bakanlnda bir tabur meclisi bulunacaktl. Bu meclislerde askeriyeye dair hususlar miralaylar vastasyla Zaptiye Miriyeti 'ne, mlkiye ve maliyeye ait hususlar ise blgenin mlki memurlarna takdim edilecekti (15. Madde). Eer bir alayda miralaylk makam boalrsa, atamada ncelik askeriyeden miralay veya kaymakamlkla emekli olmu veya istifa etmi zabitlere verilecek, bu kiiler olmad taktirde alay binbalarndan

212

Ali Snmez

kabiliyetli olanlar tercih edilecekti. Alay, tabur ve blklerin asker ihtiyac ise zaptiye olmak isteyenlere dair hazrlanan deftere gre seilecekti (16-17. Maddeler). Oluturulacak alaylarda byk meclis ve alay zabiti tarafndan imzalanan iki adet alay knye defteri oluturularak, bunlardan birisi Zaptiye Mirliine gnderilecekti. Blklerin mevcuduna ilikin defterler ise baavu veya blk eminIeri vastasyla kaydedilecek ve hazrlanacak vukuat defterleri her ayn sonunda miralaya, oradan da Zaptiye Miriyeti ve valiye gnderilecekti (18-19. Maddeler). Zaptiye askerliinin mddeti iki sene olacandan, herhangi bir mazereti olmayan grevden ayrlamayacak, iki sene sonunda kalmak isteyenler ise tekrar istihdam edilecekti. Mazeret bildirenlerin, mazeretleri kabulolunur ise miralaylar tarafndan hazrlanacak mazbatalar Zaptiye Miriyetine gnderilerek, oradan alnacak cevaba gre ilem yaplacak ve bu ekilde grevinden ayrlanlarn silah ve elbiselerine de el konulacakt. Ancak grev srasnda sakatlanma vs. suretten dolay ayrlanlarn sadece silahlar alnp, elbiseleri kendilerinde braklacakt zel ileri sebebiyle bir aya kadar izin isteyenlere miralay ve vali tarafndan, bir ayn stnde ise Zaptiye Miriyetinin onay ile izin verilecek, ancak izin sresince maa ve yiyecek cretleri kesilecekti (20-22. Maddeler). Zaptiye alaylarnda grev yapan neferler askerlik ilerinden dolay zabitlerinin kumandasnda olmakla birlikte, devletin mlki ve maliyesine ait iler dolaysyla mlkiye memurlar tarafndan kendilerine emir ve havale olunan grevleri de yapacaklard. Buna gre blgelerinde meydana gelen herhangi bir hadisede memleket meclisinin alaca karara gre hareket edecek olan zaptiye neferleri, bir sancak veya kaza dahilinde haydut veya ekya ortaya ktnda hemen mdahale ederek, kendi bulunduklar blgenin snrlarn asa bile takibi devam ettirecekti (23-25. Maddeler). Svari ve piyade askerlerinden grevli olarak baka blgelere gnderilenlerin ilerini vakitlice yapmalarna dikkat dilecek ve halktan parasz yem yiyecek vs. alanlar zabitleri vastasyla Zaptiye Miriyeti'ne gnderilecekti. Zaptiye askerlerinin gerek kendi zabitleri ve gerekse mlki memurlarn ahsi ilerinde kullanlmas ise kesinlikle yasakt (26-28. Maddeler). Hkmet konanda veya kendilerine gsterilen uygun bir yerde daima toplu halde bulunacak olan zaptiye neferlerinin, silah ve elbiseleri daima temiz ve dzenli olacak ve haftada bir kez zabitleri marifetiyle kontrol edilecekti. Zaptiyelikte istihdam edilen neferler ve zabitlerin askerlik an ve eretine uygun tavr sergilemeleri ise zellikle belirtiliyordu (29-31. Maddeler).

-;----------------------------------------=

Zaptiye Tekilat 'nn Dzenlenmesi (1840-1869)

213

Zaptiye neferleri bo kaldklar vakitlerde talim yapacaklar, yararllklar grlenlere ise nian vs. mkafat verilecekti. Ayrca grev esnasmda hayvan telef olan svariye memleket meclisince, bedeli mal sandndan denmek zere, yeni bir hayvan tedarik edilecekti (32-34. Maddeler). Nizamnameye gre zaptiye alaylarn tefti etmek zere mfettiler grevlendirilecekti. MfettiIerin en nemli grevi zaptiye zabit ve neferlerinin elbise, silah, hayvan vs. levazmatn kontrold. Mfettiler ayrca zaptiyelerin grevlerini yerine getirip getirn1ediklerini ve zaptiye neferlerinin eksiksiz istihdam edilip edilmediklerini de kontrol edecekler ve aksaklklar mlkiye memurlar ve zaptiye zabitlerine ihtar, Zaptiye Miriyeti'ne ise yaz ile bildireceklerdi (35-36. Maddeler). Nizamname hkmlerine gre; her sancakta ve her kazada ne kadar zaptiye askerinin grev yapaca, o blgenin mlkiye memurlar tarafndan kararlatrlacak ve bu durumdan Zaptiye Miriyeti de haberdar edilecekti. Bundan sonra zaptiye alaylar nizamna uygun olarak tekil edileceinden, buna aykr hareketler yaplmayacak, hizmetten ayrlanlarn maa ve dier tahsisatlar da vakit geirilmeden kesilecekti (37-39. Maddeler). Hazrlanan nizamname ile zaptiye birliklerinde yaplan dzenleme, birliklerin daha derli toplu bir hale getirilmesi iin pratik bir uygulama olarak dnlm ve i gvenlie ilikin sivil anlay korunarak, bu kuvvetin zel ve bamsz bir zabta meslei halini almasn salamak gayesi ile hkmler konulmutur. Ayrca zaptiye alaylarnda grev yapanlarn seilmeleri ile denetlenmelerine34 gsterilen titizlik ve bu alaylarda grev yapan personelin greve balama, maa ve azil gibi zlk ileriyle, levazmat ve yarglanma srecine ilikin meselelere dair Zaptiye Miriyeti'nde oluturulan meclis, i gvenlik anlaynda uzmanlamaya gidiin habercisi niteliindedir. Gerektende nizamnamenin yaynlanmasndan be gn sonra kurulan Meclis-i dare-i Zaptiye35, ilerin daha hzl yrtlmesine ynelik bir adm olmakla beraber, i gvenlik meselesindeki profesyonel anlayn gelimesine de iyi bir rnektir. Bakanln Zabta Muavini Selim Paann yapt meclisin36, taradaki
34 Nizamnamenin 35. maddesinde zaptiye alaylarnn denetlenmesi iin mfettiler tayin edilecei belirtilmektedir. Nitekim nizarnnamenin yaynlanmasndan sonra am'da kurulan iki zaptiye alaynn denetlenmesi Miralaylarna braklm, (BEO, A.MKT.UM, 548/42, 16 Ramazan 1278/18 Mart 1862); ayrca 1865 yl sonunda alaylar denetleyeceklerin grevlerine ilikin birtalimatname karlmtr. BOA, Y.EE, 36/8, 10 aban 1282/28 Aralk 1865. 35 BOA, .DH, 31564, 18 evval 1277/29 Nisan 1861. A.MKT.NZD, 350/92, 24 evval 1277/5 Mays 1861. 36 Kuruluu srasnda Meclis-i dare-i Zaptiye i1 kiiden olumaktayd. TV, 614, 21 Zilhicce 1277/30 Haziran 1861. Meclis-i zaptiyenin ye says kuruluundan bir yl sonra 10 kiiye drlmtr. Devlet Salnaneleri, 1278/1862, s. 44-45.

214

Ali Snmez

zaptiye birliklerine ynelik olarak, 1864 ylnda; nizamata dair 1634, muhakemata dair 445 ve levazmata dair 4992 mazbata ve ilamat hazrlad dnlecek olursa bu durum daha iyi anlalr37. 1861 ylnda yrrle konulan nizamname, uygulanmak amacyla Rumeli ktas ile am ve Badaes valilerine gnderildi39. Ancak zaptiye miriyeti 'nin, nizamnamenin Bursa'da faaliyete geirilmesinin bir takm skntlara yol aaca ve imdilik Rumeli' de uygulanmasnn daha doru olaca ynndeki gr zerine40, uygulamann sadece Rumeli ktas ve Suriye taraflarnda balamasna, Anadolu tarafnda ise eski usuln devamna karar verildi. Buna gre, Rumeli tarafnda Silistre41, Selanik42, Skp43, Edime44 ve Ni45; Suriye tarafnda ise am46 uygulamann balad ilk blgelerdi. Ancak am'da kurulan alaylar corafi artlarn gerei olarak dier blgelerden farkl tarzda dzenlendi. ki alayolarak kurulmas tasarlanan ve miralaylklarn Hsn ve Rt Beyin yapacaklar birliklerin, ehir merkezinde grev yapanlarna zabta-i belediye, krsal alanda (l) grev yapacaklara ise zabta-i seyyare ismi verilirken, yeni nizamnamenin Sayda ve Halep eyaletleriyle, Kuds sancanda da yrrle konulmas benimsendi47. 1861 ylnda yrrle giren nizamnameden yaklak yl sonra ise, bu kez zaptiye alaylarnn mlki ve askeri vazifelerini ayrntlar ile dzenleyen bir ynetmelik yaynland. imdiye kadar aratrmaclarn gznden kam olan ve "Kuvve-i Zabtiyenin Vazfje-i Mlkiye ve

37 BOA, .DH, 36426, 28 Muharrem 1281/2 Temmuz 1864. lerin younluundan dolay meclise iki adet msevvid tayini iin ise bkz; BEO, A.MKT.MHM, 309/73, 20 Rebi''l-evvel 1281/23 Austos 1864. 38 Badat'ta asiikir-i zaptiyenin yeni nizamname gereince kurulmas ynnde almalar yapmak zere Saib Paa'nn atanmasna dair bkz; TV, 614, 21 Zilhicce 1277/30 Haziran 1861. 39 BEO, A.MKT.NZD, 348/32, 28 evval 1277/9 Mays 1861. Ayrca, Silistire valisine sadaretten gnderilen telgrafta, yeni kurulacak zaptiye alaynn blgelere taksimi hususunun grlmesi iin umnu'ya gelmesi bildirilmekteydi. BEO, A.MKT.UM, 487/69, 21 Muharrem 1278/30 Temmuz 1861. 40 Zaptiye dare Meclisinin hazrlad mazbata ve alnan karara dair Sadaretten Hdavendigar mutasarrfna gnderilen yaz iin bkz; BEO, A.MK.UM, 495/67, 24 Safer 1278/31 Austos 1861. 41 BEO, A.MKT.NZD, 366/28, 4 Rebi''l-evveI1278/l0 Eyll 1861. 42 BOA, .DH, 35089, LO Rebi''l-iihir 1278/15 Ekim 1861. 43 BOA, .DH, 32585, i Cemiiziyye'l-iihir 1278/4 Aralk 1861. 44 BEO, A.MKT.NZD, 399/66, 13 aban 1278/13 ubat 1862. 45 BEO, A.MKT.UM, 540/67,13 aban 1278/13 ubat 1862. 46 BEO, A.MKT.UM, 548/42, 16 Ramazan 1278/18 Mart 1862. 47 A.g.b.

li"""

Zaptiye Tekilat'mn

Dzenlenmesi (1840- i869)

215

Askeriyesi" adyla yrrle konulan ynetmelik, toplam on iki maddeden 0luuyordu48. Ynetmelie gre; zaptiye askerinin grevleri mlki ve askeri olmak zere ikiye ayrmt. Zaptiye askerinin mlki vazifelerinin akland birinci blme gre (1-6. maddeler), ahalinin emniyetini salamak zere her trl tedbiri alacak olan zaptiye askerleri ayrca, devlet mallarnn muhafazas ve tahsil ileriyle de grevlendirilmilerdi. Zaptiye zabitleri ise mlki ilere dair mlkiye memurlar tarafndan kendilerine verilen emirleri yapmakla ykml tutulmulard. Ancak gerektiinde verilen emirleri yazl olarak isteme veya daha yetkili bir zabite sorma hakkna da sahiptiler. Bunlarn dnda zaptiye zabitleri, blgelerinde meydana gelen her trl meseleyi mlkiye memurlarna bildirmeye ve onayalmaya mecbur olup, mlki meselelere mdahale etmeleri de kesinlikle yasakt. Bu kurala uymayanlar veya hkmet memurlar tarafndan verilen emirleri uygulamada aksaklk gsterenler kanuna gre cezalandrlacaklard. Nizamnamenin ikinci blm ise (7-12. maddeler) zaptiye alaylarnn tekiline ayrmt. Buna gre zaptiye askerleri svari veya piyade onba takmlarndan olmak zere eyalet, sancak ve kazalara taksim olunmutu. Her svari veya piyade takm, bir karakol aas idaresinde olmak zere alt kiiden oluurken, bir kazada bulunan takmlarn toplam, bl meydana getiriyordu. Bir kazada yirmi takm bulunur ise her be takmn bana bir muavin vekili atanacak, bu takmlarn oluturduu her bir blk ise blk aas adyla ve yzba maayla bir zabitin kumandasna verilecekti. Her kazada bulunan takmlarn mali ileri muavin vekillerinden birine havale edilmekle birlikte, eer kazada bir tane muavin vekili varsa, bu ileri grmek zere bir dieri daha atanacakt. Bir sancaa bal olan kazalardaki blklerin oluturduu taburlarn her biri, sancak aas veya tabur aas adyla ve binba maayla bir zabitin idaresine verilmi, taburun mali ileri ise tabur katibi maayla bir idare vekili ne braklmt. Zaptiye miktar yz neferden az olan sancaklar ise birletirilerek bir tabur oluturulacakt. Her eyalet veya vilayette bulunacak sancaklarn tmnn zaptiye kumandanl ise miralay maayla bir alay beyinin idaresine verilmi, alayn mali ileri ise alay katibi maayla bir idare eminine braklmt. Zaptiye askerlerinin grevlerine ilikin en nemli hususlardan birisi son madde ile dzenlenmiti. Buna gre tahsildarlk ve polis hizmetleri iin veya drt snf itibariyle okur yazar kimselerden Tefti Memurlar istihdam edilecekti. Miktarnblgenin mlki amirlerinin belirleyecei Tefti
48 BOA, Y.EE, 36/7, tarihsiz. Yldz evraknda rastladmz bu belgede "her hangi bir tarih verilmemekle birlikte, nizamname hkmleri incelendiinde, i864 ylnda yaynlanan Tuna Vilayeti Nizamnamesinden nce kaleme alndn sylemek mmkndr.

216

Ali Snmez

Memurlar, zaptiye zabiti payesine haiz olacaklard. Tefti Memurlarnn masraflar ise, mevcutlar orannda indirime gidilecek olan zaptiye alaylarndan salanacak tasarruftan karlanacakt. Tefti Memurlar grev yaptklar zaptiye alaylarnn knye ve jurnal defterlerine de kaydolunacaklard. Ynetmelikte en dikkat ekici hususlardan birisi zaptiye zabitlerinin rtbelerinde yaplan deiikliklerdi. 1861 ylnda yaynlanan nizamnamede her alayn banda Miralay, taburda Binba ve blkte ise Yzba rtbelerine sahip zabitler grev yaparken; yeni dzenlemeyle alay zabitine Alay Beyi, tabur zabitine Sancak Aas veya Tabur Aas ve bln idaresinden sorumlu zabite ise Blk Aas rtbelerinin verilmesi uygun grlmt49. Maalarda ise her hangi dzenleme yaplmam, eski maalarn devamna karar verilmiti. Ynetmeliin son maddesi tahsilat ile polislik ilerinde tefti memurlarnn grevlendirilmesine ilikin hususlara ayrlm, gerekli bilgilerin toplanmas, sulularn saptanp yakalanmas, gibi konularda grev yapacak olan Tefti Memurlarnn kurulmasna karar verilmitir. Yaplan tm bu dzenlemelerin sonucunda l2'si Rumeli ktas ve 2'si de am'da olmak zere toplam 14 alay zaptiye kurulabilmiti50. Nizamnamenin Rumeli ktasnn tamam ve Suriye vilayetlerinde tam anlamyla yrrle konmas ise 1867 ylna kadar srd. Zira 1864 vilayet nizamnamesinn tm lkeye uygulanmasna ynelik olarak, 21 Haziran 1867 ylnda karlan talimatm 14. maddesinde, Rumeli ktasndaki zaptiye askernin intizama alndndan bahisle, bu hususun Suriye vilayetlerince dahi uyguland, bundan byle dier yrelerde de -Anadolu tarafndazaptiye kuvvetlernin dzenlenecei aklanmaktayd51 Islahat Fermannn akabinde i gvenlik meselesine dair yrtlen tm bu almalar, i gvenlii salamak zere kurulan zaptiye birliklerinin yllardr sren problemlerini ortadan kaldrmak iin tasarlanm olmasna ramen, tekilat lkenin tmnde ayn sistemle yrrle koymak mmkn olmad. 1847 ylnda yaynlanan ilk zaptiye nizamnamesinde tara (genel hatlaryla Anadolu ve Rumeli) ve stanbul' da grev yapan zaptiye birliklerindeki sstem uyumsuzluus2,
Rtbelerde yaplan bu deiiklii, 1864 ylnda yaynlanan Tuna Vilayeti Nizamnamesinde grmek mmkndr. Nitekim nizamnamenin 34. maddesinde vilayet dahilindeki zaptiye kuvvetlerinin komutan olarak, Miralay yerine, Alay Beyi tabiri kullanlmtr. Dstur, Defa-i Saniye, stanbul 1282, s. 517-554. 50 BOA, .MV, 23177, 19 Rebi''l-evvel 1281/22 Austos 1864. 51 Selda Kaya Kl, Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye'de l Ynetimi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 1995, s. 84. 52 1847 ylnda yaynlanan nizamname sadece taradaki birlikler iin karlm ve stanbul bu

49

Zaptiye Tekilat'nn

Dzenlenmesi (1840-1869)

217

1861 ylnda yaynlanan nizamnameyle de devam etmekteydi. Her eyden evvel, 1861 ylnda yrrle giren nizamname, aslnda lkenin tmnde faaliyete geirilmek istenmi se de ortaya kan olumsuz artlar nedeniyle ncelikle Rumeli ve Suriye blgesinde uygulamaya konmu, imdi sra Anadolu'da hala 1846 ylnda yaynlanan nizamname hkmlerine tabi olarak grev yapan birliklerin, alay ve tabur eklinde tekilatlanmasna gelmiti. Ancak 1864 ylnda ncelikle Tuna Vilayetinde, 1867 ylnda ise tm lkede uygulamaya konan vilayet sistemindeki yenilikler, zaptiye tekilatnn grev ve sorumluluklarnn yeni batan dzenlenmesini gndeme getirdi. Nitekim ura-y Devlette konuyla ilgili olarak yaplan grmelerde, bu tarihe kadar yaplan almalar neticesinde zaptiye birliklerinin dzenlenmesi yolunda nemli admlar atldndan bahsedilmekle birlikte, vilayet nizamnamesinin uygulanmaya balamasyla, eski eyalet sistemine gre yrrle konulan zaptiye nizamnamesinin53 bir ok maddesinde deiiklik yapma gereinin ortaya kt ve bu sebeple de yeni bir nizamname layihasnn kaleme alnd belirtilmekteydi. Grmelerde ayrca zaptiye birliklerinin mlki vazifelerine ilikin ynetmeliin Dahiliye Nezaretince, askeri vazifelerine ilikin ynetmeliin ise, Seraskerlik makamnn da grlerini almak kouluyla, Zaptiye Miriyeti tarafndan ksa srede hazrlanaca aklanyordu54. te bir yandan Anadolu' da zaptiye alaylarnn kurulacak olmas, dier yandan ise vilayet sisteminde yaplan deiikliklerin etkisiyle, 1869-1870 yllar arasnda birbiri ardnca yaynlanan nizamname ve ynetmeliklerle55 zaptiye askeri tekilat yeni batan ve son kez dzenlenmitir56. Bylece gerek tara (Anadolu-Rumeli) ve gerekse stanbul' daki zaptiye birlikleri, kurulularndan itibaren ilk kez, ayn nizamname ve ynetmelik hkmlerine tabi olarak grevlerini icra etmeye balamlardr.

uygulamann dnda braklmt. 53 1861 ylnda yrrle konulan nizamname kastedilmektedir. 54 BOA, .MMS, 1538,2 Rebiylevvel1286/12 Haziran 1869. 55 1869 ylnda yaplan ilk dzenleme Asiikir-i Zaptiye Hakkda Nizamname adyla yrrle girmi (Dstur, . Tertip, C. II, stanbul 1289, s. 728-733.); hemen akabinde zaptiye birliklerinin mlki (Dstur, . Tertip, C. II, stanbul 1289, s. 740-746.) ve askeri (Dstur, . Tertip, C. II, stanbul 1289, s.734-740.) grevlerine dair ynetmelikler karlmtr. 56 1869-1870 yllar arasnda zaptiye tekilatyla ilgili yaplan dzenlemeler ayrntlar ile bilinmekte olup, u almalara baklabilir. Hikmet Tongur, Tiirkiye 'de Genel Kolluk Tekili ve Grevlerinin Geliimi, leri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Yaynlar, l, Kanaat Basmevi, Ankara 1946; Halim Alyot, Trkiye 'de Zabta (Tarihi Geliim ve Bugnk durum), leri Bakanl Yaynlar, Seri III, Say 4, Ankara 1947; Hasan Yaar, 'Osmanl Polis Tekilat ve Yenileme Sreci', Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C. 13, Ankara 2002, s. 629651.

218 KAYNAKA 1- Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi

Ali Snmez

1- Bib- Ali Evrak Odas Sadaret Amedi Kalemi (BEO. A. AMD): 2/22, 14/57,8/61,25/67,93/75. Sadaret Divin- Hmiylln A/55,8-A/92-1. Mhimme Kalemi (BEO. A.DVN.MHM): 3-

Sadaret Divin Kalemi (BEO. A. DVN): 75/30, 76/36. Sadaret Mektllbi Kalemi, Mhime (BEO. A.MKT.MHM): 309/73. Sadaret Mekt1bi Kalemi, Meclis-i ViIi (BEO. A. MKT.MVL): 44/14. Sadaret Mekt1bi Kalemi, Veziret ve Deviir (BEO. A. MKT.NZD): 40/59, 186/36,333/42,348/32,350/92,366/28,399/66. Sadaret Mekt1bi Kalemi, Umum Viliyit 281/26,487/68,495/67,540/67,548/42. 2- Cevdet Tasnifi: Dahiliye: 14521 Zaptiye: 2923 3- rade Tasnifi Dahiliye: 14137,31564,32585,35089,36426. Meclis-i Mahslls: 1538. Meclis-i ViIi: 5481, 7496, 11630, 11836, 12531, 12789, 14589, 16545, 23177, 28200. Mesiil-i Mhimme: 134, 173. 4-Yldz Tasnifi Yldz Esas Evrak (YEE): 36/1, 36/3, 36/7, 36/8. 11- Basl Kaynaklar 1- Dstur: Dstur Defa-i Saniye, stanbul 1282, s. 517-554. Dstur (BEO. A. MKT.UM): 276/13,

. Tertip,

Cilt 1, stanbul 1289, s. 748-753

2- Devlet Salnamesi: Devlet Salnamesi: 1278.

-----------------------------

.----- ... 219

Zaptiye Tekilat 'nn Dzenlenmesi (1840-1869)

111-Gazeteler Takvim-i Vekiiyi, Say: 297,614. Vakayi-i Zabtiye, Say: 9. IV-Aratrma ve ncelemeler

Alyot, Halim, Trkiye 'de Zabta (Tarihi Geliim ve Bugnk durum), leri Bakanl Yaynlar, Seri III, Say 4, Ankara 1947. Aydn, Veli, 'Tmar Sisteminin Kaldrlmas Deerlendirmeler, OTAM, S. 12, Ankara 2001. Sreci ve Baz

adrc, Musa, "Eyalet ve Sancak Merkezlerinde Meclislerin Kurulmas", Yusuf Hikmet Bayur'a Armaan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1985, s. 257-277. adrc, Musa, "Tanzimat Dneminde karlan Men-i Mrur ve Pasaport Nizamnameleri", Belgeler, XVI19, 1993, s. 169-182. _____ ,' Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaps, 2. Bask, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1997. Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur- Belediye, Cilt: II, stanbul 1922. Kaynar, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Basmevi, Ankara 1991. Trk Tarih Kurumu

Kl, Selda Kaya, Tanzimat'tan Cumhuriyet' e Trkiye'de l Ynetimi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 1995 Mustafa Nuri Paa, Netayic -Vukuat, (Sadeletiren: Neet aatay), C. IIIIV, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1992. Orhonlu, Cengiz, Osmanl mparatorluunda Yaynlar, stanbul 1990. Derbent Tekilat, Eren

Snmez, Ali, Zaptiye Tekilat'nn Kuruluu ve Geliimi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara 2005. Taner, Tahir, "Tanzimat 221-232. Devrinde Ceza Hukuku", Tanzimat I, 1940, s.

Tongur, Hikmet, Trkiye'de Genel Kolluk Tekili ve Grevlerinin Geliimi, leri Bakanl Emniyet Genel Mdrl Yaynlar, I, Kanaat Basmevi, Ankara 1946. Yaar, Hasan, 'Osmanl Polis Tekilat ve Yenileme Sreci', Trkler, Yeni Trkiye Yaynlar, C. 13, Ankara 2002, s. 629-65 .