Psychologia

akademicka
PODRCZNIK

tom 2

Podrcznik wydany pod honorowym patronatem

Komitetu Psychologii Polskiej Akademii Nauk

Redakcja naukowa

Jan Strelau
Dariusz Doliski

Psychologia
akademicka
PODRCZNIK

tom 2

Gdask 2011
Gdask
2010

Podrcznik akademicki dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego

Recenzje wydawnicze: prof. Barbara Bokus, prof. Czesaw Nosal

Copyright for the Polish edition by Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2008

Wszystkie prawa zastrzeone. Ksika ani jej cz nie moe by przedrukowywana ani w aden sposb
reprodukowana lub odczytywana w rodkach masowego przekazu bez pisemnej zgody
Gdaskiego Wydawnictwa Psychologicznego.

Wydanie drugie poprawione

Opracowanie redakcyjne: Magorzata Jaworska, Jolanta wietlikowska

Korekta: Karolina Bczek, Hanna Negowska, Justyna Nosal-Bartniczuk, Grayna Kompowska,
Magorzata Drewa, Kazimierz wietlikowski, Piotr Bucki, Pawe Gnatek, Patrycja Pacyniak
Skad: Piotr Machola, Mirosaw Tojza, Piotr Geisler
Projekt okadki: Agnieszka Wjkowska, Monika Pollak

ISBN 978-83-7489-265-0

Druk: Drukarnia Narodowa SA

ul. Panki 18, 30740 Krakw

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne Sp. z o.o.

81753 Sopot, ul. J. Bema 4/1A, tel./faks (58) 551 61 04
e-mail: gwp@gwp.pl
www.gwp.pl

Spis treci

Autorzy tomu

........................................................................................

17

PODSTAWY DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

11.1. Wprowadzenie

24

Rozdzia 11
.................................................................................

11.2. Diagnozowanie jako kompetencja profesjonalna

25
25
26
28

11.3. Wiedza. Podstawy teoretyczne diagnozy psychologicznej

30
30
30
32
37
43
43
44
46
46
48
51
52
54
55
55
56
56
59
59
60
61
63
63

11.4. Umiejtnoci. Praktyczne i interpersonalne kompetencje w diagnozowaniu

64
64
64
64
65
66
69

.............................................
11.2.1. Diagnoza jest interwencj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2.2. Diagnoza w dziaalnoci zawodowej psychologa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2.3. Profesjonalne kompetencje diagnostyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.....................................
11.3.1. Tradycja i wspczesno: osignicia w rozwoju diagnozy psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.1.1. Integracja podej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.1.2. Zmiany w modelu diagnozy i relacji diagnostycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.1.3. Rygor naukowy w diagnozie psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.2. Diagnoza oparta na dowodach empirycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.2.1. Geneza i definicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.2.2. EBA w praktyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.3. Metody i techniki diagnostyczne w wietle bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.3.1. O potrzebie krytycznego spojrzenia na techniki i metody diagnostyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.3.2. Ocena narzdzi diagnostycznych z perspektywy EBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.3.3. Narzdzia diagnostyczne i strategie diagnozowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.4. Diagnozowanie jako postpowanie badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.4.1. Faza prediagnostyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.4.2. Faza badania i wstpnych decyzji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.4.3. Faza opisywania i interpretacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.4.4. Faza formuowania zalece interwencyjnych (planu interwencji) i komunikatw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.4.5. Iteracyjny charakter diagnozowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.5. Diagnozowanie jako interakcja spoeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.5.1. Spoeczny kontekst badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.5.2. Badanie jako konwersacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.5.3. Spoeczne skrypty badania psychologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.5.4. Spoeczne konstruowanie znacze podczas badania psychologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.3.5.5. Jak sobie radzi z kontekstem spoecznym badania? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..................
11.4.1. Profesjonalna kompetencja komunikacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.1.1. wiadome dziaanie sowami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.1.2. Sztuka suchania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.1.3. Repertuar wypowiedzi nalecych do rnych kategorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.1.4. Konstruowanie parafraz, pyta i wypowiedzi Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.1.5. Korzystanie z wiedzy o procesach poznawczo-afektywnych w konstruowaniu wypowiedzi . . . . . . . . . . . . . . .

Psychologia r Podrcznik akademicki

11.4.2. Umiejtnoci techniczne diagnosty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.2.1. Konceptualizacja przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.2.2. Opracowanie raportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.2.3. Udzielanie informacji zwrotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.3. Kompetencje spoeczno-kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.3.1. Budowanie relacji diagnostycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.4.3.2. wiadomo rnorodnoci: kompetencja kulturowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

70
70
74
77
79
79
81

11.5. Wartoci. Etyczna postawa psychologa w praktyce diagnostycznej

86
86
87
88
88
89
90
90
91

11.6. Podsumowanie

92

............................
11.5.1. Standardy etyczno-zawodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5.1.1. wiadoma zgoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5.1.2. Poufno i prywatno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5.1.3. Utrzymywanie granic w relacji diagnostycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5.2. Wyzwania wspczesnej praktyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5.2.1. Problemy zwizane z komercjalizacj diagnostyki psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5.2.2. Dostp do narzdzi diagnostycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.5.2.3. Refleksyjny praktyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
................................................................................

Rozdzia 12

PSYCHOLOGIA ROZWOJU CZOWIEKA

12.1. Wprowadzenie

......................................................

95

................................................................................

96

12.2. Co i jak bada psychologia rozwoju?

99
99
102
105
109
110
110
112

12.3. Zmiana a rozwj

112
112
115
116
120
122
123
125
125
129
130
132
132
133
133
135
137
139
141

12.4. Badania nad procesem i efektami rozwoju

147
147
148
149
150
151
152
152
153

............................................................
12.2.1. Zmiany spoeczne oraz ich skutki dla rozwoju indywidualnego obszary zapotrzebowa na badania psychologii rozwoju
12.2.2. Status teorii i perspektywy badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.3. Rnorodno sposobw opisu i wyjaniania rozwoju czowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.4. Nowe podejcie w psychologii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.5. Zadania psychologii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.5.1. Zadania niespecyficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.2.5.2. Zadania specyficzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

..............................................................................
12.3.1. Pojcie rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.2. Rodzaje zmian rozwojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.2.1. Zmiany ilociowe i zmiany jakociowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.2.2. Zmiany uniwersalne, wsplne i indywidualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.2.3. Zmiany punktualne i niepunktualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.2.4. Zmiany wynikajce z wewntrznej logiki rozwoju i bdce efektem nagych wydarze yciowych . . . . . . . . . .
12.3.3. Dynamika zmian rozwojowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.3.1. Podstawowe procesy determinujce zmian rozwojow dojrzewanie i uczenie si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.3.2. Cigo versus niecigo w rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.3.3. Okresy krytyczne i sensytywne w rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.4. Interakcje czynnikw rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.4.1. Zrnicowanie podej interakcyjnych do ujmowania czynnikw rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.4.2. Wewntrzne modele dowiadczenia a interakcja czynnikw rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.5. Etapy rozwoju i zadania rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.5.1. Kryteria podziau ycia czowieka na etapy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.5.2. Zadania rozwojowe jako narzdzie opisywania zmian rozwojowych na rnych etapach ycia . . . . . . . . . . . . .
12.3.5.3. Zadanie rozwojowe a kryzys rozwojowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.3.5.4. Przyjmowana koncepcja wyodrbniania etapw w procesie rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
....................................................
12.4.1. Podejcia badawcze w psychologii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.2. Problemy badawcze psychologii rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.2.1. Operacjonalizacja badanego zjawiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.2.2. Operacjonalizacja pojcia zmiany rozwojowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.2.3. Konstrukcja modelu czynnikw istotnych dla badanego zjawiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.3. Strategie prowadzenia bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.3.1. Badania diachroniczne i synchroniczno-funkcjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.3.2. Badania eksperymentalne i typu ex post facto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

r Spis treci
12.4.3.3. Badania kontrolujce wpyw wieku i przynalenoci do grupy pokoleniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.3.4. Porwnanie strategii prowadzenia bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.4.3.5. Tworzenie prby badawczej i metody zbierania danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7
153
157
160

12.5. Rozwj w okresie prenatalnym i niemowlcym

161
162
163
163
163
164
165
165
166
168
170
170
171
172
173
175
179
181

12.6. Rozwj w okresie dziecistwa

182
183
183
184
184
185
186
187
191
193
197
201
201
205
208
208
211
214
216
220
230
230
230
232

12.7. Rozwj w okresie dorastania

232
233
235
235
237
237
239
241
243
244
244
245
249
250
252

................................................
12.5.1. Struktura I ery rozwoju i znaczenie poszczeglnych etapw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.1.1. Okres prenatalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.1.2. Okres noworodkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.1.3. Okres niemowlcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.2. Rozwj fizyczny i umiejtnoci motoryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.2.1. Rozwj ukadu nerwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.2.2. Rozwj percepcyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.2.3. Rozwj motoryczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.3. Rozwj procesw poznawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.3.1. Inteligencja sensomotoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.3.2. Stao przedmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.3.3. Komunikowanie si i rozwj mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.4. Rozwj spoeczny i rozwj osobowoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.4.1. Pierwszy komponent zdrowej osobowoci poczucie podstawowej ufnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.4.2. Relacja przywizania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.5. Zagroenia dla rozwoju dziecka w I erze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.5.6. Efekty rozwojowe z czym dziecko koczy I er rozwoju i do czego jest gotowe w erze II? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.................................................................
12.6.1. Struktura II ery rozwoju i znaczenie poszczeglnych etapw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.1.1. Wczesne dziecistwo wiek poniemowlcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.1.2. rednie dziecistwo wiek przedszkolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.1.3. Pne dziecistwo wiek szkolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.2. Rozwj fizyczny i umiejtnoci motoryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.3. Rozwj procesw psychicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.3.1. Rozwj poznawczy od stadium przedoperacyjnego do stadium operacji konkretnych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.3.2. Rozwj pamici i strategii zapamitywania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.3.3. Rozwj moralny od moralnoci heteronomicznej do autonomicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.3.4. Komunikowanie si i rozwj mowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.4. Zabawa i nauka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.4.1. Od zabawy na serio do zabawy na niby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.4.2. Od uczenia si spontanicznego do uczenia si pod kierunkiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.5. Rozwj spoeczny i rozwj osobowoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.5.1. Nowe komponenty zdrowej osobowoci: autonomia inicjatywa kompetencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.5.2. Style wychowania a ksztatowanie si osobowoci dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.5.3. Ksztatowanie si samooceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.5.4. Ksztatowanie si gotowoci szkolnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.5.5. Rozwj spoeczny relacje z dorosymi i z rwienikami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.6. Przebieg i skutki kryzysw w rozwoju dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.6.1. Kryzys trzeciego roku ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.6.2. Kryzys szstegosidmego roku ycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.6.7. Efekty rozwojowe z czym dziecko koczy II er rozwoju i do czego jest gotowe w erze III? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..................................................................
Istota III ery rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zadania okresu adolescencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spoeczne rodowiska rozwoju w okresie adolescencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zmiany w sferze biologicznej, psychicznej i spoecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.4.1. Zmiany biologiczne (soma) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.4.2. Zmiany psychiczne (psyche) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.4.3. Zmiany spoeczne (polis) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.5. Istota kryzysu adolescencyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.6. Ksztatowanie si tosamoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.6.1. Etapy powstawania tosamoci wedug koncepcji Jamesa Marcii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.6.2. Stabilno czy zmienno statusw tosamoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.6.3. Zrnicowanie form tosamoci w okresie dorastania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.6.4. Weryfikacja dwuetapowego modelu ksztatowania si tosamoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.7. Tosamo negatywna i jej znaczenie w procesie rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.7.1.
12.7.2.
12.7.3.
12.7.4.

Psychologia r Podrcznik akademicki

12.7.8. Zaburzenia rozwoju w okresie dorastania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.8.1. Zaburzenia aknienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.8.2. Depresja modziecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.8.3. Uzalenienie od alkoholu i narkotykw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.9. rda i istota wsparcia udzielanego nastolatkom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.7.10.Efekty rozwojowe z czym dorastajcy koczy III er rozwoju i do czego jest gotowy w erze IV? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

255
256
258
260
261
262

12.8. Rozwj w okresie dorosoci

262
263
264
264
266
266
267
270
270
273
274
275
278
278
279
279
280
281
281
282
283
283
285
285
288
288

12.9. Podsumowanie

................................................................................

290

PSYCHOLOGIA SPOECZNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

293

13.1. Wprowadzenie

294

...................................................................
12.8.1. Istota IV ery rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.2. Podzia okresu dorosoci na etapy i zadania z nimi zwizane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.2.1. Wczesna doroso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.2.2. rodkowa doroso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.2.3. Pna doroso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.3. Rozwizanie kryzysu okresu adolescencji a proces wchodzenia w doroso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.4. Zmiany okresu dorosoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.4.1. Zmiany biologiczne i ich rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.4.2. Zmiany psychiczne i ich rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.4.3. Zmiany relacji spoecznych i ich rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.4.4. Kryzysy dorosoci i ich rda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.5. Od debiutanta do mistrza o uczeniu si roli osoby dorosej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.6. Ewolucja roli pracownika w dorosoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.6.1. Wybr zawodu i znaczenie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.6.2. Rozwj cieki kariery zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.6.3. Podstawowe problemy zwizane z prac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.7. ycie rodzinne w okresie dorosoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.7.1. Typy zwizkw midzy ludmi a status tosamoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.7.2. Pocztki ycia rodzinnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.7.3. Etapy rozwoju rodziny i sposoby realizowania rl maeskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.7.4. Zmiany w realizowaniu roli rodzica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.7.5. Zamiana rl doroli jako opiekunowie rodzicw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.7.6. Nowe role dorosych doroli jako babcie i dziadkowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.8. Wybrane problemy zdrowotne okresu dorosoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12.8.9. Efekty rozwojowe ery IV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia 13
.................................................................................

13.2. Poznanie spoeczne

............................................................................
13.2.1. Struktury wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.2. Funkcjonowanie wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.2.1. Procesy kontrolowane i automatyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.2.2. Interpretacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.2.3. Pami zdarze spoecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.2.4. Regulacja zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.2.5. Warunki uycia struktur wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.3. Zaleno sdw od kontekstu i emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.3.1. Wyrazisto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.3.2. Kontrast i asymilacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.3.3. Wpyw stanw emocjonalnych na sdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.4. Spostrzeganie osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.4.1. Klasyczne modele atrybucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.4.2. Deformacje procesu atrybucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.2.4.3. Procesy automatyczne w spostrzeganiu osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

295
295
298
298
300
300
303
303
304
305
305
307
308
308
311
314

13.3. Ja i samoocena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

316
316
316
317
319
319
319

13.3.1. Struktura Ja i tosamo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.3.1.1. Zawarto Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.1.2. Geneza Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.2. Funkcje Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.2.1. Negocjowanie tosamoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.2.2. Symulacja psychiki innych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

r Spis treci

13.3.2.3. Regulacja zachowania celowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.3.2.4. Samokontrola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.3. Samoocena jako cecha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.4. Samoocena jako motyw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.4.1. Pochlebne sdy o sobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.4.2. Porwnania i relacje spoeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.4.3. Autoafirmacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.4.4. Autoprezentacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.3.5. Funkcje denia do pozytywnej samooceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

321
322
323
326
327
328
330
330
334

13.4. Postawy i ich zmiana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

335
336
337
337
338
340
340
340
341
342
342
342
343
344
345
345
346
348
348
349
352
352
353

13.4.1. Struktura i pomiar postaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.4.2. Geneza postaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.2.1. Postawa jako rezultat przekona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.2.2. Postawa jako rezultat emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.2.3. Postawa jako rezultat zachowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.3. Wpyw postaw i wartoci na przetwarzanie informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.3.1. Selektywno poszukiwania informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.3.2. Tendencyjno spostrzee i wnioskw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.3.3. Selektywno pamici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.4. Wpyw postaw na zachowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.4.1. Dopasowanie postaw i zachowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.4.2. Moderatory zgodnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.4.3. Mediatory zgodnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.5. Teorie zmian postaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.5.1. Procesualny model perswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.5.2. Teorie dwutorowoci perswazji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.6. Wyznaczniki zmiany postaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.6.1. Nadawca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.6.2. Tre przekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.6.3. Organizacja przekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.6.4. rodek przekazu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.4.6.5. Odbiorca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.5. Relacje interpersonalne

356
356
357
359
363
364
364
368
370
370
371

13.6. Wpyw spoeczny

374
375
376
377
382
384
384
387
390
390
392

13.7. Grupa spoeczna

398
399
406
408
410
410
415
419

........................................................................
13.5.1. Agresja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.1.1. Teorie agresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.1.2. Wyznaczniki agresji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.1.3. Katharsis a spirala przemocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.2. Pomaganie innym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.2.1. Teorie wyjaniajce pomaganie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.2.2. Wyznaczniki pomagania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.3. Atrakcyjno interpersonalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.3.1. Teorie atrakcyjnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.5.3.2. Wyznaczniki atrakcyjnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
..............................................................................
13.6.1. Konformizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.1.1. Informacyjny i normatywny wpyw spoeczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.1.2. Modyfikatory skonnoci do konformizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.2. Wpyw mniejszoci na wikszo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.3. Posuszestwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.3.1. Eksperymentalne badania nad posuszestwem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.3.2. Przyczyny posuszestwa wobec przeoonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.4. Mechanizmy i techniki wywierania wpywu spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.4.1. Mechanizmy i przejawy wpywu spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.6.4.2. Techniki wpywu spoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.7.1.
13.7.2.
13.7.3.
13.7.4.

...............................................................................
Wspzaleno spoeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rodzaje grup i ich struktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Spjno grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zadaniowe funkcjonowanie grupy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.7.4.1. Wpyw obecnoci innych ludzi na jednostk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.7.4.2. Komunikacja i procesy decyzyjne w grupie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.7.4.3. Polaryzacja grupowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

Psychologia r Podrcznik akademicki

13.7.5. Przywdztwo i wadza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.7.5.1. Przywdztwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.7.5.2. Sze podstaw wadzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.7.5.3. Konsekwencje posiadania wadzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

420
420
422
423

13.8. Relacje midzygrupowe

426
426
427
429
432
433
434
435
435
438
439
443

13.9. Podsumowanie

445

.......................................................................
13.8.1. Stereotypy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.1.1. Powstawanie stereotypw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.1.2. Trwao stereotypw i ich odporno na zmiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.2. Uprzedzenia i dyskryminacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.2.1. Historyczne, socjokulturowe i spoeczne przyczyny uprzedze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.2.2. Osobowociowe podoe uprzedze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.2.3. Tendencyjne przetwarzanie informacji o wiecie spoecznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.2.4. Konsekwencje uprzedze i stereotypw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.2.5. Zmiany i modyfikacje stereotypw i uprzedze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.3. Dynamika konfliktu midzygrupowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
13.8.4. Rozwizywanie konfliktw midzygrupowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
................................................................................

Rozdzia 14

PSYCHOLOGIA MIDZYKULTUROWA
14.1. Wprowadzenie

........................................................

449

.................................................................................

450

14.2. Psychologia midzykulturowa jako dyscyplina naukowa

......................................
Definicja i cele psychologii midzykulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Najwaniejsze pojcia w psychologii midzykulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pojcie kultury w psychologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Relacje midzy kultur a psychologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Problemy metodologiczne w badaniach midzykulturowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kultura w badaniach psychologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2.6.1. Kultura jako system wsplnych wartoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2.6.2. Kultura jako system wsplnych przekona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2.6.3. Kultura jako system wsplnych wzorw zachowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2.7. Przyszo psychologii midzykulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.2.1.
14.2.2.
14.2.3.
14.2.4.
14.2.5.
14.2.6.

451
451
452
454
455
458
461
461
464
466
467

14.3. Kulturowe uwarunkowania procesw psychologicznych i zachowa spoecznych jednostki

467
467
467
468
470
471
471
472
474
476
480
480
481
482
483
483
484
485
486

14.4. Psychologia akulturacji

487
487
488
489
491
491
492

...
14.3.1. Kultura a osobowo i koncepcja Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.1.1. Kultura a osobowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.1.2. Kultura a pojcie Ja formalne i treciowe atrybuty Ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.1.3. Konsekwencje uformowania Ja dla procesw motywacyjnych i zachowa spoecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.2. Badania nad myleniem i inteligencj z perspektywy midzykulturowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.2.1. Procesy percepcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.2.2. Mylenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.3. Kultura a inteligencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.4. Procesy emocjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.5. Jzyk i komunikowanie si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.5.1. Jzyk i komunikacja werbalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.5.2. Dwujzyczno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.5.3. Komunikacja niewerbalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.6. Kultura a zdrowie i patologia psychiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.6.1. Rola kultury jako czynnika patogennego, terapeutycznego i patoplastycznego w zaburzeniach psychicznych . . .
14.3.6.2. Kulturowe koncepcje patologii psychicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.6.3. Kulturowe uwarunkowania diagnozy i poradnictwa psychologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.3.7. Problemy uniwersalnoci i specyficznoci kulturowej procesw psychologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.4.1.
14.4.2.
14.4.3.
14.4.4.

........................................................................
Kontekst historyczny zjawiska akulturacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jedno- i wielowymiarowe podejcie do analizy zjawiska akulturacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Modele analizy zjawiska akulturacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Psychologiczne skutki procesu akulturacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.4.4.1. Stres akulturacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.4.4.2. Szok kulturowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

r Spis treci
14.4.5. Przebieg procesu akulturacji w wybranych grupach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.4.5.1. Specyfika procesu akulturacji ze wzgldu na pe, role spoeczne i wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.5. Podsumowanie

................................................................................

11
494
494
496

Rozdzia 15

PSYCHOLOGIA RODOWISKOWA
15.1. Wprowadzenie

.............................................................

497

................................................................................

498

15.2. Interdyscyplinarny charakter psychologii rodowiskowej zaleta czy balast?

.................

499

15.3. Obszary bada psychologii rodowiskowej

....................................................
15.3.1. Ocena rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.2. Poznawanie rodowiska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.2.1. Czytelno jako cecha rodowiska fizycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.2.2. Mapy poznawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.3. Miejsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.3.1. Zmierzch znaczenia miejsca? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.3.2. Tosamo miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.3.3. Przywizanie do miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.3.4. Konsekwencje przywizania do miejsca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.4. Terytorialno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.4.1. Psychologiczne znaczenie terytoriw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.4.2. Rodzaje terytoriw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.4.3. Obrona terytorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.5. Dom i rodowisko mieszkalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.5.1. Znaczenie i rodzaje rodowisk mieszkalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.5.2. Nasz dom wiadczy o nas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.5.3. Mieszkanie czy domek? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3.5.4. Powrt do przeszoci, czyli nowa urbanistyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

501
502
507
507
509
511
512
513
513
516
516
516
517
519
522
522
525
526
527

15.4. Projektowanie partycypacyjne rola przyszych uytkownikw w ksztatowaniu rodowiska

528
529
532
534

15.5. Metody bada psychologii rodowiskowej

535
535
536
537
538
539
541

.
15.4.1. Podstawowe potrzeby czowieka a projektowanie partycypacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.4.2. Zasady projektowania partycypacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.4.3. Ocena efektw projektowania po zasiedleniu (POE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15.5.1.
15.5.2.
15.5.3.
15.5.4.
15.5.5.
15.5.6.

....................................................
Fotostory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Techniki obserwacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Metody sowne: kwestionariusze i skale przymiotnikowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Techniki symulacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Techniki wykorzystywane w projektowaniu partycypacyjnym: odgrywanie rl i technika przehandlowywania . . . . . . . . .
Mapy mentalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15.6. Podsumowanie

................................................................................

543

Rozdzia 16

PSYCHOPATOLOGIA

.............................................................................

545

.................................................................................

546

16.2. Od objawu do systemu klasyfikacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

547

16.3. Psychopatologia oglna

550
550
551
552
553
553
556
556

16.1. Wprowadzenie

.......................................................................
16.3.1. Zaburzenia procesw poznawczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.3.1.1. Zaburzenia spostrzegania i mylenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.3.1.2. Zaburzenia pamici i uwagi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.3.2. Zaburzenia procesw emocjonalnych i motywacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.3.2.1. Zaburzenia emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.3.2.2. Zaburzenia motywacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.3.3. Zaburzenia wiadomoci i orientacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12

Psychologia r Podrcznik akademicki

16.4. Wybrane zaburzenia psychiczne okresu dorosoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16.4.1. Schizofrenia i zespoy schizoafektywne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.1.1. Obraz kliniczny i postacie schizofrenii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.1.2. Biologiczne i psychologiczne modele uwarunkowa schizofrenii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.1.3. Leczenie i rehabilitacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.2. Zaburzenia nastroju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.2.1. Typy zaburze nastroju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.2.2. Biologiczne i psychologiczne modele uwarunkowa zaburze nastroju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.2.3. Psychoterapia i farmakoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.3. Zaburzenia nerwicowe i lkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.3.1. Typy zaburze nerwicowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.3.2. Poznawczo-behawioralne modele zaburze nastroju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.3.3. Psychoterapia i farmakoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.4. Zaburzenia osobowoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.4.1. Typy zaburze osobowoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.4.2. Psychologiczne koncepcje zaburze osobowoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.4.4.3. Psychoterapia i farmakoterapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

556
557
557
558
559
560
560
562
562
563
563
565
565
566
566
567
567

16.5. Wybrane zaburzenia psychiczne okresu dziecistwa i adolescencji

569
570
571
571
571
572
576
576
577
579

16.6. Podsumowanie

................................................................................

579

MZGOWE MECHANIZMY FUNKCJI PSYCHICZNYCH I ICH ZABURZE

Z PERSPEKTYWY NEUROPSYCHOLOGII I NEURONAUKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

581

17.1. Wprowadzenie

582

............................
16.5.1. Zaburzenia rozwoju mowy i jzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.1.1. Modele wyjaniajce przyczyny zaburze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.1.2. Rehabilitacja i terapia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.2. Spektrum zaburze autystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.2.1. Uwarunkowania i obraz kliniczny autyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.2.2. Terapia behawioralna i podejcie rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.3. Zaburzenia emocjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.3.1. Zespoy zaburze emocjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.5.3.2. Edukacja i terapia rodzicw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia 17

.................................................................................

17.2. Neuroanatomia w zarysie

583
583
583
585
585
586

17.3. Procesy mzgowe warunkujce percepcj

590
590
590
591
596

......................................................................
17.2.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.2.2. Neuron, synapsa, neuroprzekaniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.2.3. Budowa ukadu nerwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.2.3.1. Spoida, drogi, szlaki i nerwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.2.3.2. Struktury orodkowego ukadu nerwowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17.3.1.
17.3.2.
17.3.3.
17.3.4.

.....................................................
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Neuronalna architektura funkcji widzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rola poszczeglnych struktur mzgowych w powstawaniu wiadomych spostrzee wzrokowych . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Koncepcja dwch drg: co i gdzie/jak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17.4. Procesy mzgowe warunkujce selektywn uwag

598
598
599
599
601
603

17.5. Neuronalne systemy pamici

606
606
608
608
612
613

............................................
17.4.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.4.2. Mzgowy system selekcji informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.4.2.1. Modulujcy wpyw uwagi na struktury przetwarzajce informacj zmysow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.4.2.2. Struktury mzgowe kierujce uwag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.4.3. Zaburzenia uwagi i lece u ich podstawy mechanizmy neuronalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

..................................................................
17.5.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.5.2. Mzgowe mechanizmy pamici jawnej (deklaratywnej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.5.2.1. Amnezja nastpcza utrata zdolnoci do nabywania nowej wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.5.2.2. Amnezja wsteczna utrata wspomnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.5.2.3. Rola patw czoowych w pamici deklaratywnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

r Spis treci

13

17.5.3. Mzgowe mechanizmy pamici ukrytej (niedeklaratywnej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17.5.4. Mzgowe mechanizmy pamici krtkotrwaej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.5.5. Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

613
614
615

17.6. Jzyk a mzg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

616
616
616
617
621
623

17.6.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.6.2. Zaburzenia funkcji jzykowych po uszkodzeniach mzgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.6.2.1. Afazje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.6.2.2. Rola dwch pkul mzgowych w procesach jzykowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.6.3. Badania neuroobrazowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17.7. Mzgowe mechanizmy procesw emocjonalnych i zachowa spoecznych

17.7.1.
17.7.2.
17.7.3.
17.7.4.

....................
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pierwsze teorie neurobiologicznego podoa emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rola ciaa migdaowatego i innych struktur mzgu w percepcji emocji oraz w zachowaniach emocjonalnych . . . . . . . . . .
Mechanizmy mzgowe zachowa spoecznych rola kory przedczoowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

626
626
626
627
631

17.8. Plastyczno mzgu i jej znaczenie dla rehabilitacji

634
634
636
636
636
638
640

17.9. Podsumowanie

641

............................................
17.8.1. Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.8.2. Plastyczno mzgu u zwierzt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.8.3. Plastyczno mzgu czowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.8.3.1. Plastyczno wewntrzmodalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.8.3.2. Plastyczno midzymodalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17.8.4. Plastyczno mzgu a starzenie si . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
................................................................................

Rozdzia 18

PODSTAWY PSYCHOFIZJOLOGII
18.1. Wprowadzenie

..............................................................

643

.................................................................................

644

18.2. Elektroencefalografia

..........................................................................
18.2.1. Rejestracja sygnau EEG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.2. Powstawanie EEG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.3. Rytmy EEG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.3.1. Rytm alfa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.3.2. Analiza harmoniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.3.3. Inne rytmy EEG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4. Potencjay skorelowane ze zdarzeniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4.1. Metoda uredniania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4.2. Komponenty potencjaw wywoanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4.3. P300 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4.4. Fala niezgodnoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4.5. Potencja gotowoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4.6. Fala bdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.4.7. N400 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.2.5. Magnetoencefalografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.3. Badania neuropsychologiczne

645
645
645
646
646
647
647
650
650
651
652
652
653
653
654
654

.................................................................

654

18.4. Sondowanie mzgu

............................................................................
18.4.1. Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

655
656

18.5. Metody obrazowania czynnoci mzgu

........................................................
Pozytronowa tomografia emisyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rezonans magnetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Funkcjonalny rezonans magnetyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Technika odejmowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

656
657
657
658
659

18.6. Aktywno ukadu sercowo-naczyniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

660
660
661
661

18.5.1.
18.5.2.
18.5.3.
18.5.4.

18.6.1. Mechanizm fizjologiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.6.2. Pomiar i analiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.2.1. Czynno serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

Psychologia r Podrcznik akademicki

18.6.3.
18.6.4.
18.6.5.
18.6.6.
18.6.7.
18.6.8.

Aktywno sercowo-naczyniowa a wydatek energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Przygotowanie do wysiku fizycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Aktywne bierne radzenie sobie z sytuacj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reaktywno sercowo-naczyniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wpyw bodcw przyntowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Niepewno behawioralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.8.1. Niepewno zwizana z selekcj ruchw, czyli nie wiem, jak to zrobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.8.2. Niepewno zwizana z nowoci sytuacji, czyli nie wiadomo, jakim wymaganiom trzeba bdzie sprosta . . .
18.6.8.3. Niepewno co do wyniku dziaania, czyli nie wiem, czy osign sukces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.9. Toniczne zmiany czynnoci serca a wykonywanie zada umysowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.10. Fazowe zmiany czynnoci serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.10.1. Koncepcja wchaniania odrzucania bodcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.10.2. Efekt umiejscowienia bodca i umiejscowienia reakcji w cyklu serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.10.3. Fazowe zmiany czynnoci serca w zadaniu na czas reakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.6.11. Zmienno aktywnoci sercowo-naczyniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

662
663
664
664
665
665
665
666
666
667
667
667
668
668
669

18.7. Aktywno mini szkieletowych

670
670
670
671

18.8. Aktywno elektryczna skry

674
674
675
675
676
676
677
677

..............................................................
18.7.1. Podstawy pomiaru elektromiograficznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.7.2. EMG twarzy a ekspresja emocji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18.7.3. Wyobraona aktywno motoryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.8.1.
18.8.2.
18.8.3.
18.8.4.
18.8.5.
18.8.6.
18.8.7.

..................................................................
Mechanizm fizjologiczny i pomiar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wskaniki EDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reakcja elektrodermalna jako wskanik reakcji orientacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Warunkowanie klasyczne reakcji elektrodermalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Warunkowanie a wiadome i niewiadome przetwarzanie informacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reakcja na bodce fobiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
EDA jako wskanik pobudzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18.9. Podsumowanie

................................................................................

678

................................................................................

681

.................................................................................

682

Rozdzia 19

ZDROWIE I STRES
19.1. Wprowadzenie

19.2. Psychologia wobec problematyki zdrowia

683
683
684
684
690
690
694
695
698
699

19.3. Stres psychologiczny i jego przezwycianie

701
702
703
704
704
708
710
714
714
715
717
718

19.4. Stres a zdrowie

719
720
725

....................................................
19.2.1. Wspczesne ujcia, koncepcje i modele zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.1.1. Podejcia do kategorii zdrowia i zdrowia psychicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.1.2. Modele zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.2. Zachowania zwizane ze zdrowiem i ich organizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.2.1. Pojcie i rodzaje zachowa zdrowotnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.3. Psychologia zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.3.1. Wyonienie si psychologii zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.3.2. Badania o celach poznawczych w psychologii zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.2.3.3. Psychologia zdrowia jako dziedzina zastosowa praktycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

...................................................
19.3.1. Od klasycznych do wspczesnych koncepcji stresu psychologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.1.1. Stres jako bodziec czy jako reakcja? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.1.2. Ujcia stresu w pracach psychologw polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.2. Lazarusa poznawczo-transakcyjny paradygmat stresu i radzenia sobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.3. Hobfolla teoria zachowania zasobw gospodarowanie zasobami a stres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.4. W stron emocji pozytywnych Folkman i Moskowitz rozwinicie modelu Lazarusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.5. Radzenie sobie we wspczesnych koncepcjach stresu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.5.1. Waciwoci sytuacji stresowej a radzenie sobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.5.2. Indywidualne uwarunkowania radzenia sobie; styl radzenia sobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.3.5.3. Efektywno radzenia sobie czy warto podejmowa wysiki w celu przezwyciania stresu? . . . . . . . . . . . . . .
19.3.5.4. Wspczesne tendencje w badaniach nad radzeniem sobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
................................................................................
19.4.1. Stres i emocje jako czynniki ryzyka zaburze w modelu polietiologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.4.2. Stres jako nastpstwo chorb choroby jako rdo stresu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

r Spis treci
19.4.3. Emocjonalne ustosunkowanie si do choroby i zwizanej z ni sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.4.4. Radzenie sobie ze stresem spowodowanym przez chorob . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.4.4.1. Radzenie sobie z emocjami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.4.4.2. Instrumentalne radzenie sobie z chorob choroba jako zadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.4.4.3. Zalenoci midzy dwiema funkcjami radzenia sobie z chorob . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19.4.5. Pozytywne nastpstwa stresu dla zdrowia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19.5. Podsumowanie

................................................................................

15
726
727
728
730
731
731
733

Rozdzia 20

PODSTAWY POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ

20.1. Wprowadzenie

...................................................

735

................................................................................

736

20.2. Pomoc i jej rodzaje

20.2.1.
20.2.2.
20.2.3.
20.2.4.

............................................................................
Psychologiczna istota dziaa pomocnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pomoc psychologiczna jako forma dziaania prospoecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dopasowanie oferty pomocy do gotowoci jej adresata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Relacja pomocy: mechanizmy i uwarunkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20.3. Cele zdrowotne a rodzaje pomocy psychologicznej

20.3.1.
20.3.2.
20.3.3.
20.3.4.
20.3.5.

............................................
Promocja zdrowia w kontekcie psychologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pomoc psychologiczna w zapobieganiu zaburzeniom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pomoc w kryzysie: interwencja kryzysowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Psychoterapia jako najbardziej wyspecjalizowana forma pomocy psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pomoc psychologa wiadczona osobom niepenosprawnym: rehabilitacja psychologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20.4. Cele rozwojowe i edukacyjne a rodzaje pomocy psychologicznej

20.4.1.
20.4.2.
20.4.3.
20.4.4.
20.4.5.

.............................
Spoeczne uwarunkowania zapotrzebowania na nowe formy pomocy psychologicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zadania niespecyficzne pomocy zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zadania specyficzne pomocy zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dwie strategie udzielania pomocy zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Formy pomocy psychologicznej zorientowanej na cele rozwojowe i edukacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.4.5.1. Wspomaganie rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.4.5.2. Wsppraca psychologa z grupami samopomocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20.4.5.3. Rola psychologa w animacji spoecznoci lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20.5. Podstawowe umiejtnoci pomagania

........................................................

20.6. Pomoc profesjonalna a wsparcie spoeczne

20.7. Podsumowanie

737
737
741
742
744
746
747
749
752
753
756
756
757
760
762
763
766
766
774
776
778

....................................................

779

...............................................................................

783

Rozdzia 21

PSYCHOLOGIA XXI WIEKU WYZWANIA I ZAGROENIA

................................

785

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

793

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

850

Indeks nazwisk

857

.......................................................................................

Spis i rda fotografii

................................................................................

869

Autorzy tomu

Jan Strelau prof. dr hab., pionier bada w zakresie rnic indywidualnych w Polsce
i twrca regulacyjnej teorii temperamentu. Organizator i kierownik Katedry Psychologii Rnic Indywidualnych na Wydziale Psychologii UW. W 1999 roku stworzy Interdyscyplinarne Centrum Genetyki Zachowania Uniwersytetu Warszawskiego, ktrym
kierowa do 2001 roku. Pracuje w Szkole Wyszej Psychologii Spoecznej, gdzie peni
od 2002 roku funkcj prorektora. Czonek PAN, Akademii Europejskiej i Fiskiej Akademii Nauk. Otrzyma tytu doktora honoris causa Uniwersytetu Gdaskiego, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz Pastwowego Uniwersytetu Nauk Humanistycznych
w Moskwie. Opublikowa ponad 250 prac, w tym 20 ksiek autorskich. Do najbardziej
znaczcych nale monografie: Temperament, Personality, Activity (1983, Academic Press;
przekad polski: Temperament, osobowo, dziaanie, PWN, 1985), Temperament: A Psychological Perspective (1998, Plenum Press; przekad polski: Psychologia temperamentu, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998), Temperament jako regulator zachowania. Z perspektywy
pwiecza bada (2006, GWP; przekad angielski: Temperament as a Regulator of Behavior: After Fifty Years of Research, Eliot Werner Publications, 2008). Jest take redaktorem naukowym trzytomowego podrcznika: Psychologia: podrcznik akademicki (GWP,
2000). Za swoj dziaalno by wielokrotnie nagradzany. Otrzyma midzy innymi nagrody: Fundacji Humboldta (1990), Towarzystwa Maxa Plancka (1992) i New Europe
Prize 1997 oraz nagrod Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej (2000; tzw. polski Nobel).
Dariusz Doliski prof. dr hab., od 2003 roku dziekan Wydziau Zamiejscowego
Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej we Wrocawiu. Specjalizuje si w psychologii zachowa spoecznych, w psychologii emocji i motywacji oraz w zagadnieniach genezy
stereotypw. Redaktor naczelny Polish Psychological Bulletin i czonek redakcji Social
Influence oraz Psychologii Spoecznej, recenzent European Journal of Social Psychology
i Journal of Personality and Social Psychology, przewodniczcy Komitetu Nauk Psychologicznych PAN, wiceprezes Polskiego Stowarzyszenia Psychologii Spoecznej, czonek Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, American Psychological Association, European Association of Experimental Social Psychology oraz Society for Personality and Social
Psychology. Jest autorem okoo 150 publikacji, midzy innymi ksiek Przypisywanie
moralnej odpowiedzialnoci, Orientacja defensywna, Strategie samoutrudniania. Rzucanie
kd pod wasne nogi (z A. Szmajke), Psychologia wpywu spoecznego, Psychologia reklamy, Psychologiczne mechanizmy reklamy, Techniki wpywu spoecznego oraz artykuw publikowanych w najbardziej renomowanych czasopismach (jak Journal of Experimental
Social Psychology, Personality and Social Psychology Bulletin czy Journal of Personality and
Social Psychology).

18

Psychologia r Podrcznik akademicki

Karolina Appelt dr, adiunkt w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. Adama

Mickiewicza. Kierownik Studium Pedagogicznego przy Instytucie Psychologii UAM. Interesuje si psychologi rozwoju, szczeglnie we wczesnym okresie ycia oraz psychospoecznymi uwarunkowaniami procesu edukacji. Wspredaktorka ksiek: Szanse i zagroenia rozwoju w okresie dorosoci (2002, z A. Brzezisk i J. Wojciechowsk), Zadania
i role spoeczne w okresie dorosoci (2002, z J. Wojciechowsk). Autorka kilkudziesiciu
publikacji, w tym trzech rozdziaw w podrczniku Psychologiczne portrety czowieka.
Praktyczna psychologia rozwojowa (GWP, 2005).

Augustyn Baka prof. dr hab., pracuje w Instytucie Psychologii Uniwersytetu

im. Adama Mickiewicza. Zajmuje si zagadnieniami oddziaywania rodowiska fizyczno-przestrzennego na indywidualne i spoeczne zachowania ludzi. Jest autorem prac z psychologii rodowiskowej oraz psychologii architektury (Spoeczna psychologia rodowiskowa. 2002). Jest zaoycielem i prezesem Stowarzyszenia Psychologia i Architektura oraz
redaktorem naczelnym czasopism Czasopisma Psychologiczne oraz Zachowanie rodowisko Architektura.

Anna Izabela Brzeziska prof. dr hab., pracownik Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej w Warszawie. Czonek Komitetu Nauk Psychologicznych PAN i kierownik Zakadu Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju w Instytucie Psychologii UAM. Autorka wielu prac z zakresu
psychologii rozwoju i psychologii edukacji, midzy innymi monografii Spoeczna psychologia rozwoju, redaktorka i autorka podrcznika Portrety psychologiczne czowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa oraz serii omiu tomw powiconych szansom i zagroeniom rozwoju od dziecistwa po pn doroso. Redaktorka serii publikacji
powiconych aktywizacji zawodowej osb z ograniczeniami sprawnoci.

Lidia Cierpiakowska dr hab., prof. nadzwyczajny Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Wydziau Psychologii Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej; psycholog kliniczny. Jej zainteresowania naukowe koncentruj si na zagadnieniach psychologii klinicznej, psychopatologii i psychoterapii zaburze psychicznych.
Najwaniejsze publikacje ksikowe ostatnich lat to: Psychopatologia, Alcoholism. Self-help groups and professional therapy; Alkoholizm. Przyczyny Leczenie Profilaktyka. Pod jej
redakcj lub wspredakcj naukow ukazay si te takie pozycje, jak: Wspczesna psychoanaliza. Teorie relacji z obiektem, Psychologia zaburze osobowoci, Wspczesna psychoanaliza. Teorie konfliktu i deficytu.

r Autorzy tomu

Anna Grabowska prof. dr. hab., psycholog i neurobiolog, pracuje w Instytucie Biologii Dowiadczalnej im. M. Nenckiego PAN oraz na Wydziale Psychologii Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Prowadzi badania dotyczce mzgowych mechanizmw
funkcji psychicznych, rnic pciowych, leworcznoci i dysleksji. Autorka kilkudziesiciu
prac publikowanych w midzynarodowych i krajowych czasopismach naukowych oraz
autorka i redaktorka ksiek, w tym Mzg a zachowanie (wsplnie z T. Grsk i J. Zagrodzk, Warszawa, 2006) oraz Dysleksja: od bada mzgu do praktyki (wsplnie z K. Rymarczyk, Warszawa, 2004).

Halina Grzymaa-Moszczyska prof. dr hab., pracuje w Instytucie Religioznawstwa

Uniwersytetu Jagielloskiego i na Wydziale Psychologii Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Interesuje si psychologi religii, klinicznymi aspektami religijnoci, psychologi midzykulturow oraz komunikacj midzykulturow w kontekcie biznesowym. Jest czonkini wielu pastwowych i midzynarodowych organizacji i zasiada
w zespoach redakcyjnych kilku czasopism o powyszej tematyce. Wydaa siedem
ksiek, w tym Religi a kultur: Wybrane zagadnienia z kulturowej psychologii religii.

Irena Heszen prof. dr hab., pracownik Wydziau Psychologii Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Czonek Komitetu Nauk Psychologicznych PAN i midzynarodowych towarzystw naukowych, midzy innymi European Health Psychology Society EHPS, International Association of Applied Psychology, International Society for Stress and Anxiety
Research. Autorka 4 i redaktorka 16 monografii naukowych. Autorka ponad 120 artykuw naukowych, a wrd nich Psychologii zdrowia (wspautorka H. Sk). Zainteresowania naukowe to: psychologia zdrowia, stres, duchowo, relacja lekarz pacjent.

Piotr Jakowski prof. dr hab. med., dr hab. n. hum., kierownik Katedry Psychologii
Poznawczej na Wydziale Psychologii Wyszej Szkoy Finansw i Zarzdzania w Warszawie. Stypendysta Fundacji Aleksandra von Humboldta, DAAD i DFG. Jego gwne zainteresowania naukowe dotycz neuronauki poznawczej. Prowadzi badania z zakresu
percepcji podprogowej, neuronalnych mechanizmw uwagi i neuronalnych podstaw
dysleksji. Redaktor naczelny Advances in Cognitive Psychology.

19

20

Psychologia r Podrcznik akademicki

Anna Kwiatkowska dr hab., profesor nadzwyczajny Wydziau Psychologii Wyszej

Szkoy Psychologii Spoecznej i Uniwersytetu w Biaymstoku. Psycholog spoeczny
i midzykulturowy, zajmuje si problematyk tosamoci osobistej i spoecznej, procesami spoecznych kategoryzacji, a take problematyk stereotypw etniczno-narodowych i pciowych. Najwaniejsze publikacje to: Tosamo i spoeczne kategoryzacje
(1999); we wspautorstwie z A. Nowakowsk Mczyzna polski: psychospoeczne determinanty funkcjonowania w rolach rodzinnych i zawodowych (2006). Uczestniczy w midzykulturowych projektach badawczych (Social Representations of HIV/AIDS in Eastern and
Central Europe, 20002002; Coordination Action for Human Rights Violation, 20042007;
National Character Stereotypes, 2008).

Maria Lewicka dr. hab., profesor nadzwyczajny Wydziau Psychologii Uniwersytetu

Warszawskiego, Jej zainteresowania badawcze obejmuj midzy innymi relacje midzy
procesami poznawczymi i emocjonalnymi, procesy wartociowania, racjonalno rozumowa, przekonania spoeczno-polityczne Polakw oraz zagadnienia szeroko rozumianej
psychologii rodowiskowej. Jest autork kilkudziesiciu artykuw, redaktorem naukowym
dwch ksiek oraz autorem jednej monografii: Aktor czy obserwator? Psychologiczne mechanizmy odchyle od racjonalnoci w myleniu potocznym.

Wadysaw Jacek Paluchowski dr hab., prof. nadzwyczajny w Instytucie Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Instytucie Psychologii Uniwersytetu Wrocawskiego. Autor, wspautor i redaktor licznych publikacji naukowych, w tym midzy
innymi Diagnozowanie osobowoci. Testowanie interpretacja interwencja (1991), Diagnoza psychologiczna. Podejcie ilociowe i jakociowe (2001), Diagnoza psychologiczna. Proces,
narzdzia, standardy (2007). Zainteresowania naukowe to psychologia jakociowa, analiza
treci, wykorzystanie komputerw w psychodiagnostyce.

Joanna Seniw dr, psycholog, adiunkt w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie; klinicysta dyplom specjalizacyjny II stopnia z neuropsychologii klinicznej. Kierownik Pracowni Neuropsychologii Klinicznej. Zajmuje si badaniami nad reorganizacj funkcji po uszkodzeniach mzgu oraz diagnostyk i terapi chorych z zaburzeniami
funkcji poznawczych.

r Autorzy tomu

Helena Sk prof. dr hab., pracownik Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama

Mickiewicza i Wydziau Psychologii Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Czonek Komitetu Nauk Psychologicznych PAN i dugoletni kierownik Zakadu Psychologii Zdrowia
i Psychologii Klinicznej w Instytucie Psychologii UAM. Autorka wielu prac z zakresu psychologii klinicznej i psychologii zdrowia. Wspautorka pierwszego podrcznika Psychologia kliniczna pod redakcj Andrzeja Lewickiego, redaktorka podrcznikw Spoeczna
psychologia kliniczna i Psychologia kliniczna (wydanie dwutomowe) oraz autorka Wprowadzenia do psychologii klinicznej i rozdziaw w trzytomowym opracowania Psychologia.
Podrcznik akademicki pod redakcj Jana Strelaua.

Tytus Sosnowski prof. dr hab., kierownik Pracowni Psychofizjologii na Wydziale

Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, czonek Society for Psychophysiological Research. Od ponad 20 lat specjalizuje si w psychofizjologii. Prowadzi badania dotyczce relacji midzy przetwarzaniem informacji, zwizanym z wykonywaniem rnego rodzaju zada umysowych, a aktywnoci sercowo-naczyniow. Autor midzy innymi
ksiki Zadania umysowe a aktywno sercowo-naczyniowa.

Katarzyna Stemplewska-akowicz dr hab., prof. nadzwyczajny Wydziau Psychologii

Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Autorka bada i publikacji naukowych na temat
spoecznego konstruowania dowiadczenia oraz dialogowych form jego reprezentacji
w umyle. Autorka i redaktorka ksiek na temat jakociowych metod diagnostycznych:
Nowe spojrzenia na Test Zda Niedokoczonych J. Rottera. Interpretacja jakociowa (1998),
O rzeczach widywanych na obrazkach i opowiadanych o nich historiach. TAT jako metoda
badawcza i diagnostyczna (2004) oraz wspredaktorka trzytomowego podrcznika akademickiego Wywiad psychologiczny (2005).

Bogdan Wojciszke prof. dr hab., pracuje na Wydziale Zamiejscowym Szkoy Wyszej

Psychologii Spoecznej oraz w Instytucie Psychologii PAN. Czonek Komitetu Nauk Psychologicznych PAN i European Association of Experimental Social Psychology. Autor licznych bada z zakresu spostrzegania i oceniania ludzi, dynamiki bliskich zwizkw uczuciowych, psychologii wadzy, postawy Polakw wobec przeksztace wasnociowych,
produktywnoci i godnoci jako wartoci etycznych wspczesnego spoeczestwa polskiego. W ramach staw naukowych przebywa na Uniwersytecie w Aberdeen, w Max-Planck-Institut w Berlinie, w Paryu i Oxfordzie. Stypendysta Fundacji im. Aleksandra
von Humboldta. Uzyska liczne nagrody, midzy innymi Ministerstwa Edukacji Narodowej i Polskiej Akademii Nauk. Jest autorem wielu publikacji, takich jak Psychologia mioci,
Procesy oceniania ludzi, Psychologia rozumienia zjawisk spoecznych, Czowiek wrd ludzi.

21

Szanowny Czytelniku,

Jest mi niezmiernie mio, e signe do tej krtkiej, wydanej przez

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, wymienitej ksiki.
Wierz, e wysiek oraz zaangaowanie woone w eleganckie i solidne
wyprodukowanie wydania zostay przez Ciebie docenione. Skoro
wyrazie Swoje zainteresowanie i uznae ksik za wartociow,
warto zastanowi si nad tym:

Co dobrego daoby Ci
signicie do penego wydania ksiki?
Wszelkie niezbdne informacje znajdziesz na stronie www.gwp.pl.
Serdecznie zapraszam i zachcam
Zapracowany Zesp Gdaskiego Wydawnictwa Psychologicznego

Darmowa publikacja dostarczona przez

Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne Sp. z o.o.

Niniejsza publikacja moe by kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wycznie w
formie dostarczonej przez Wydawc. Zabronione s jakiekolwiek zmiany w zawartoci
publikacji bez pisemnej zgody wydawcy. Zabrania si jej odsprzeday.
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne sp. z o.o.
ul. Bema 4/1a, 81-753 Sopot
telefon: 58 551 11 01, faks: 58 550 16 04
www: www.wydawnictwogwp.pl
e-mail: sekretariat@gwp.pl

Copyright by Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne Sp. z o.o.

Wszelkie prawa zastrzeone. All rights reserved.