,

AFD Cilt XLIV (2003) Say 2 s.187-206

Ebioniteler' den Arius' a: Eskia Dou Hristiyanhnda sa Teolojisi Tartmalar

Turhan Kaar
Yard. Do. Dr., Balkesir niversitesi

Abstract: From Ebionite to Arius: The Christolojik Controversies in the Ancienl Eastem Christianity The nature of Christ became a constant matter of controversy in the early Christianity, especially from the second century to the fifth century. The reason behind it was the differing interpretation of the divine nature in Christ. Some argued that Christ was full God, God from God, on the other hand, some other Christian thinkers argued that the divine nature of Christ was bestowed on him later, and he was not fully equivalent of the Gad the Father. This article attempts to pursue the arguments and the historical developments of those who objected to the fully divine nature in Christ starting from the second century to the fourth century, when the theology of Christians became a concem for the Roman emperors. Key Words: Ebionisn, Third-century Christianity, Paulus of Samasota, Arianism, Christolojik Controversies.

188

A FD Cilt XLIV (2003) Say 2

"

M.S. 318-323 yllar arasnda Alexandria'da (skenderiye / Msr) kan ve ksa sre ierisinde btn Akdeniz kentlerinin Hristiyan cemaatIeri arasnda byk kamplamalara neden olan Aryanist teoloji tartmasnn ilk evresinde, Arius'un teolojik olarak rakibi Alexandria Piskoposu Alexander, btn kiliselere yazd bir genelgede, Aryanist teolojinin kkenini, Samsatl Paulus (III. yzyl), Artemas (III. yzyl) ve Ebioniteler'e (II. yzyl) balamaktadr. Aryanizm, ilk Hristiyan mparator Constantinus dneminde (306-337) Msr'da, Hz. sa'nn tabiat (tanrsall ve beerlii) zerine tartmalar neticesinde ortaya km ve etkileri sadece IV. yzylda deil, daha sonraki yzyllarda da grlebilen, ge antik a Hristiyanlnn yaad en ciddi blnmedir. Bu blnmenin ba msebbibi olarak gsterilen Arius, Antiochia (bugn Antakya) kilisesinde eitim alm bir Kuzey Afrikaldr. Tek Tanr'nn mutlaklna vurgu yapan Arius, Hz. sa'nn tanrsallnn ezelf -ebedi olmadn, bilhassa bunun kendisine Baba Tanr tarafndan bahedildiini savunur. Bu noktadan hareketle, bu yaznn amac, Aryanist teoloji tartmasnn erken devirlerdeki kkenlerini aratrmaktr. Zira Alexandria Piskoposu Alexander zaten byle bir gelenee iaret ediyor. Erken kilise yazarlarnn verdii bilgiler ve gnmz tarihilerinin birinci ve ikinci yzyl Hristiyanlna ilikin yazlarndan anlald kadaryla, Hz. sa'nn tabiat zerine yaplan tartmalar da III. yzylda birden ortaya km bir husus deildir. ada kaynaklardan ve bu konuya ilikin modern almalardan, II. yzylda ve ncesinde, Hz. sa'nn tabiatnn, dnemin Hristiyanlar arasnda ciddi bir tartma konusu olduunu biliyoruz.' Hz.sa'nn tabiatnn ilk defa ne zaman tanrsallatrldn tam olarak tesbit etmek mmkn olmamakla birlikte, yaad dnemde onun tanrlatrlmadn syleyebiliriz, nk izleyicilerinin ona 'retmen' diye hitap ettiklerini biliyoruz? Ne varki, daha sonraki kuaklarda ortaya kan, Hz. sa'nn tabiatna farkl yaklamlar, bir yandan teoloji tartmalarn alevlendirirken, bir yandan da ana kiliseyi resmi bir sa anlay benimserne hususunda billurlamaya zorlamaktayd. Kilise iin en ciddi problem olan ve kaynaklarda ilk defa, muhtemelen i. yzyln ikinci yarsna tarihlenebilen, ancak reformasyon anda bile kendisine taraftar bulan,3 Hz. sa'nn beer

Bu almarn deerlendirerek. beni pek ok yazm hatasndan kurtaran ilahiyat Fakltesi Dergisi'nin anonim hakemlerine kalpten teekkr ederim. Elbette btn muhtemel hatalarn sorumluluu bana aittir. G.W.H. Lampc. "Christian Theology in the Patristic Period", in A History of Christian Doctrine, ed. by H. Cunliffe-Jones, (Edinburgh 997),23.29. Matta XXIII.8; ilk kuak Hristiyanlarn Hz. sa'ya yaklamlar iin ayrca bkz. A. Hamack. The Expansio of Christianity i the First Three Centuries, 2. Cild, (Londra & New York 905) s. i vd. Michael Servetus (\ 5 i -53), nce Protestanlar iinde yeralmasna ramen daha sonra teslisin yanll zerine yazd bir eserde (De Triiratis Erroribu.l' Libri VLf), Hz. isa 'nn Tanrln reddedip, Logos'u da ierisinde barndran (Logos'un iliih boyutu olmas

Eskia Dou Hristiyanlda sa Teolojisi Tartmalar

189

ynne vurgu yapan bir teolojik akmn veya sa teolojisinin (=kristoloji), ilk drt yzyldaki temsilcileri arasnda nasl bir gelenek zinciri vard, ya da var myd? Bu konunun nndeki en byk problem, kaynaklarn sadece dardan olmasdr. Gelenek sorununu, bu gruplarn dorudan kendilerini anlatan dokmanlar vastasyla analiz etmek daha tatmin edici olabilirdi, ancak 4 Katolik-Ortodoksluk tarafndan sapkn olarak ilan edilen, farkl sa anlayna sahip olan gruplarn kendilerine ait metinlere ok fazla sahip deiliz. Hristiyan heretiklerin (dim sapkn) yazlarnn ok aznn mevcut olmas, bu noktada iimizi daha fazla zorlatrmaktadr. Bu kaynak ktlnn en nemli sebebi, o dnemde heretik olarak kategoriletirilen yazlarn kasten imha edilmesidir ki, bu trn en iyi rnei, Arius'un yazlarnn mparator Constantinus tarafndan yaktrlmasdr.5 Buna ilaveten, pagan Roma mparatorluu'nun Hristiyanlar takibat srasnda kilise otoriteleri, "kutsal metinler" diye devlet yetkililerine heretik Hristiyanlarn metinlerini 6 vermilerdir. Esasen "tercih" anlamna gelen heretik terimi (Greke alpECns), almamz ierisinde ana kilise dnda kalan Hristiyanlar adlandrmada kullanlacaktr.7

Yahudi Hristiyanla: Ebionitler, Theodotion ve Elkesaitler

Hristiyanlk, Yahudi bir ortamda domu ve Roma dnyasnda uzunca bir sre Yahudiliin ierisinde ortaya kan yeni bir mezhep olarak anlalmt; ancak pagan evrelere intikal ederken nemli bir tartmay da dourmutu. Yeni din, pagan dnyaya takdim edilirken, ortaya kt corafyann renkleriyle mi yoksa yepyeni farkl bir karakterde mi sunulacakt? Bu tartma nce Yahudi adetleri ierisinde nemli bir yer tutan erkeklerin snnet edilmesi zerine balad. Hakikaten ncil 'in Resullerin leri (15: 1-21) blmnde verilen Kuds toplantsnn ana gndemi,
gerekmiyordu), ruh ve bedene sahip bir insan olarak ele ald. Servetus daha sonra John Calvin'in giriimleriyle engizisyona urad ve 27 Ekim 1553'de ChampeJ'de (Cenova?) diri diri yakld. Bkz. The Oxford History ofChristianity ed. by J. McManners, (Oxford 1993), s. 275; The Oxford Dictionary of the Christian Church ed. by FL Cross, (Londra 1958), 'Servetus' maddesi s. 1244. Hristiyanln ilk yzyarnda Katoliklik ve Ortodoksluk arasnda her hangi bir ayrm olmadn unutmamalyz. Constantinus'un Heretiklere kar tutumu ve bu konudaki ferman iin bkz. Eusebius VC, 111.53-56; Arius'un yazlarna ilikin imparatorluk ferman iin bkz. Socrates, HE, 1.9.3031. Optatus, Against the Donatists, 1.I5-19'da Carthago (Kartaca) piskoposu Mensurius'un, mparator Diocletianus'un 303 ylnda balatt byk takibat srasnda, devlet yetkilileri kiliseye ait kutsal metinlerin kendilerine teslimini talep ettikleri zaman, Hristiyan sapknlarn yazlarn teslim ettiini yazmaktadr ki, bylesi durumlarn yaygn olduunu dnebiliriz. Heretiklik ve Ortodoksluk ilikisi iin bkz. W. Bauer, Ortodoksy and Heresy in Ear/iest Christianity (Miff1intown 1996) s. 130-32.

190

AFD

Cil! XLIV (2003) Say 2

8

Hristiyan olan Grek kkenlilerin snnet edilip edilmeyecekleriydi. nk Yahudilik ierisinde bir 'yenilenme' hareketi olarak doan Hristiyanlk, aslnda Yahudi geleneklerini de olduu gibi miras alyor ve devam ettiriyordu. Kitab- Mukaddes'in 'Eski' ve 'Yeni Ahid' olarak blnmesi bunun en somut gstergesidir. Eskia'da anti-semitizmin (Yahudi dmanl) nemli nedenlerinden birisi olan erkek ocuklarnn snnet edilmesi, Yahudilerin evresinde yaayan pagan dnyada ok tepki gren bir uygulamayd.9 Kendisi iyi eitimli bir Yahudi ve esasen havari de olmayan Aziz Paulus,1O Hristiyanl Anadolu 'ya tantrken, bu snnet meselesi yeniden problem oldu. Oda, Grek dnyasnda Hristiyanl yayabilmek iin, Yahudi hukukundan vazgeilmesi ve bamsz yeni bir Hristiyan gelenei oluturulmas gerektiini savunmaya balad." Bu dncesine paralel olarak Kuds toplantsnda snnet aleyhine bir tavr taknarak, yeni bir gelenek hususundaki grn kabul ettirdi. Fakat Kuds'te kalan esas Hristiyan ekirdek ise Yahudi deerlerin muhafazasn savunuyordu, nk Hz. sa esasen Yahudi geleneklerinin bir 'yenileyicisi' olarak gelmiti. Pratik adetlerden balayan bu ayrlk tartmas, zamanla ilahiyat boyutuna da kaym olmaldr, hakikaten Ebionite veya 'Yahudi Hrstiyanl' olarak adlandrlan grup, Paulus'u Yasa'dan ayrld iin gerek havari olarak kabul etmiyordu. "Yahudi Hristiyanl" kavram Kilise literatrnde drt grup olarak tasnif edilmektedir: 1- Yahudi olarak domu, fakat Mesih'e inanarak Hristiyan Kilisenin ilk ekirdeini oluturanlar; 2- Tevrat'n emirlerini esas kabul edip, sa inancn da buna dahil eden legalist Yahudiler; bunlar kendilerini orijinal ve yasal Hrstiyanlk olarak kabul ederken, pagan Hristiyanln 'Hellenistik' veya 'Paulusu' olarak tanmlarlar; 3- Yahudi apokaliptik dncesini Hristiyan evreye uyduran eklektik Hristiyanlk; ancak bunlar ok belirli bir gruba dahil edilmiyor. 4- M.s. II. yzylda hem Katolik kilisenin hem de 'Ortodoks sinagogun' dnda kalan dolaysyla bir
R

Kar.

Galatyallara Mektup,

2: i-10, ayn

metnin

zellikle

3. blm

Paulus'un

Musa

yasalar hakkndaki grlerini veriyor. Yahudilerde snnet sorunu ve eskial Schiifer,

toplumlarn

bu uygulamaya

yaklam

iin bkz. P. &

Judeophobia.

Aitudes

toward

the Jews in the Aeient

World, (Londra

Massachusets 997), s. 93-106. LLL Havariliin kriteri iin bkz. aada not 12. Galatyallara Mektup 3,4; E.P. Sanders, Paul. the Law. and the Jewish Press: Londra 1983), s. 17-27; C. Rowland,

People, (SCM Christian Origins. An AeeoUll/ of the Sel/ing and Charaeter of the most lportwl/ Messiwic Seet of Judaisl1l. (Londra 1985), s.220-222. A.N. Wilson, Paul. The Mid of the Apostle, (Londra 1997) s.128-33 .
Hristiyan ancak inanna gre, Hz. sa, armha arasnda Havan olarak geriliinin nc gnnde geri dnd zaman, bu olaya tank olanlar Ircnaeus, Paul us yoktu ve onun iin de Havari tanmlamaktadr. Frcnd, olarak sfat kazanamamtr.

Paulus kendi kendini s. 9 -95, Pau\us'un

Agains Heresies, 1.26.2.; W.H.C.

bir Hristiyan a.g.c. 215-220.

Galatyallara Mektlp, 1: 15-16; The Rise of Christianity, (Philcdelphia

kn tartyor. Ayrca bkz.

984)

ortaya

Rowland,

Eskia Dou Hristiyanlnda sa Teolojisi Tartmalar

191

ortak nokta edinen din gruplar.13 Btn bunlarn ortak noktas, sa inancnn bir ekilde genel inan tanmlamas ierisine entegre edilmesidir. Drdnc tanma uyan din gruplar Katalik kilise tarafndan genelolarak 'herelik', vejetaryen', 'Gnostik' veya 'senkretik' olarak nitelenmektedir. Katalik kilise, her ne kadar bu sfatlar heretiklerin genel zellikleri olarak sunarsa da, bunlarn her bir grup iin tam olarak geerli olmadn belirtmeliyiz. Ebioniteler, Cerinthus ve Symmachius taraftarlar, Elkesaitler, bu gruplarn i. ve II. yzyldaki ilk rneklerini olutururlar. Bunlara ilaveten II. yzyl sonlarnda ortaya kan ve gelecek yzyla kadar var olan baz dnce akmlar da vardr ki, bunlar monaristler olarak bilinir. Monaristler, dinamik ve ekl (modalis) olmak zere iki grup altnda deerlendilmektedir ki, aada bu konu daha detayl olarak incelenecektir. Genellikle, Yahudi-Hristiyanlnn vcuda geldii dini grup olarak tehis edilen Ebioniteler hakknda bildiklerimiz ne yazk ki ierden deil, dardan yani onlar "heretik" olarak sunan Hristiyan yazarlarn kaleminden kan yazlardr. Bu grubun "Ebion" isimli bir liderdenl4 dolay m byle anld, yoksa "yoksul" anlamna gelen Ararnice ebion teriminden mi geldii tartma konusu olmakla birlikte; Eusebius, ebion sfatnn, bu gruba Hz. sa'y Tanr olarak tanmayp, beer olarak kabul ettikleri iin verildiini yazar.15 Hakikaten terim ncil'de de bu anlamda kullanlmtr. HristiyanI, Yahudi evreden bamszlatrarak Grek evrelere adapte eden Paulus, kendisine Kuds'teki 'yoksullar' iin ba toplamas buyurulduunu yazar.16 Bu ibare Kuds'teki ilk Hristiyan cemaatin bu terimle anldn da dndrtmektedir. Erken kilise literatrnde, Ebioniteler'den bahseden Irenaeus, Hippolytus, Tertullianus, Origenes, Eusebius ve Epiphanius gibi yazarlarn tamamnn ortak zellii, ortodoks izgide yeralmalar ve Ebioniteler' i heretik halka ierisinde grmeleridir. Bu yazarlardan Irenaeus'un Ebioniteler hakknda verdii bilgiler erevesinde -ki bunlar Origenes tarafndan da onaylanmaktadr- bu grubu, dierlerinden ayran
13

i.

15

r,

Bu konuda daha geni bir deerlendirme iin bkz. Georg Sreeker, "On the Problem of Jewish Christianity", Bauer, a.g.e. (iinde) s. 241-85; Glenn A. Koeh "Jewish Christianity" E. Ferguson, Encyclopedia of Early Christianity, (New York & Londra 1998), s.61 3- i 6. Hippolytus, The Refutation of All Heresies 7.22; Tertuianus, Ebion'u Cerinthus'un halefi olarak niteler fakat onun btn grlerini de paylamadn belirtir. Bkz. TertuHian, Against All Heresies, 3 (appendix), (ANF, c.l1I, s. 65 i) ayrca bkz. Tertullian. Preseription Agaist Heretics 33 (ANF c.l1I, s.259), Ebion, Hebion olarak veriliyor. Epiphanius Panarion 30.1.1. Ebion'un bu yazarlar tarafndan bir kurucu figr olarak nitelenmesi, bu grubu dier (heretik) Hristiyan gruplara balama kaygsnn sonucudur ki, yukardaki yazarlar srekli bylesi bir devamll da vurgulamaktan geri kalmazlar. Eusebius. HE, 111.27.1-2; G. Streeker, "On the Problem of Jewish Christianity", Bauer a.g.e. (iinde) s. 272 vd; Judith Lieu, "Historyand Theology in Christian views of Judaism" The Jews Among Pagas and Christians in the Roman Empire, cd. by J. Ueu, 1. North, & T. Rajak. (Routledge: Londra i 992). (iinde) s. 89-90; H.J. Sehoeps, "Ebionite Christianity", Journal of Theological Studies iV (yeni seri), 1953: 219-224; Galatyallara Mektup, 2.10.

192

APD

CilXLlV(2003)

Say 2

noktalar yle sralayabiliriz: Ebioniteler Paulus'un havariliini ve mektuplarnn geerliliini reddederler; sadece Matta ncilini temel alrlar; Kuds'e hrmet ederler ve erkeklerin snnet edilmesi geleneini izlerier; Hz. sa'y Yahudi gelenei erevesinde bir p~ygam~ber olarak benimsemekle birlikte, bazlar Hz. sa'nn bakire bir anneden doduunu kabul ederken bir ksm kabul etmez;17 Hz. sa'nn son akam yemei ls zerine dzenlenen trende, arap yerine sadece su kullanrlar. Epiphanius, Ebionite literatr hakknda bilgi verirken bu grubun kendi ncil'ine sahip 19 olduunu (Ebionie ncil) belirterek bundan alntlar yapar. Anlalan o ki, Ebioniteler veya yazlar IV. yzyl sonlarnda hala mevcudiyetlerini muhafaza ediyorlard. Hemen hemen btn ortodoks yazarlarn ortak kanaati, Ebionite'lerin "radikal Hristiyanlar" olduklar eklindedir. Eski Ahid'i Grekeye eviren isim olarak bilinen Theodotion hakknda kesin olarak bilinen ok fazla bir ey yoktur. II. yzyln sonlarnda yazan Aziz lrenaeus, ada i Theodotion' dan bir Yahudi dnme olarak bahsederken,2o drdnc yzylda Aziz Jerome (Eusebius Hieronymus) onu bir Ebionite Hristiyan2! ve yine ayn yzylda yazan Salamis (Kbrs) 22 Piskoposu Epiphanius, Theodotion'u Marcion 'un izleyicisi olarak sunar. Kilise tarihisi Eusebius ise, Theodotion'un sadece ismini anar ve Origenes' in Eski Ahid incelemesinde Theodotion 'un evirisini de kullandn not eder.23 Theodotion ile ilgili sahip olduumuz bilgilerde iki nokta dikkat ekmektedir; birincisi onun Ebionite kimlii ve ikincisi Yahudilikle olan ilikisidir. Dolaysyla burdan itibaren temel sorun, Ebionite1er'in Hz. sa'y nasl algladklar ve bizim bunu nasl bir ereveye yerletireceimizdir. IV. yzyl Hristiyan yazarlardan Epiphanius, Ebioniteler'in bir baka kolunun da Elkesaitler olduunu yazar.24 Kukusuz kendisinden iki yzyl nce Mezopotamya'da ortaya km olan b grup hakknda, heretiklere
17

Origenes,

Ebioniteler

ierisinde

bazlarnn

bakire

doumu

kabul ettiklerini

yazar.

Origen,

18

19

Against Celsus 2.1; On the First Principles 4.3.8; ayrca bkz. J.ND. Kelly, Early Christian Doctrines. (Londra 1985) s.139 vd. rcnacus, Against Heresies. V. 1.3. Epiphanius, Panarion, 30.1-34; G. Howard. "The Gospel of the Ebionites" ANRW 1988,
2.25.5, s. 4034-4053. rcnacus, Agahst lleresies, II1.2 1. i. Jerome, The Lives of I/Iistmus Men, 54. Epiphanius, Panarian 54. i vd. Epiphanius'un dierlerinin tamamen Yahudi Theodotion dnda olmad hakknda Zira syledikleri nde gelen de iddetle kalmtr. iddias birbirlerini Gnostik kar kan gerei hocalardan hir kiidir. yanstmamaktadr, Epiphanius Sinoplu Tcrtullian, olan nk bunlarn Marcion,

20 21 22

tamamlarken

gibi Yahudilie

Against All

23 2"

Heresies (Appendix IX), 8; Kelly, Doctries, s. 57 vd. Eusebius, HE, V. 6. 1,4. Epiphanius, Paario, 19'da Elkesaitleri 'Ossaeans' ve Panariol! 53'de ise 'Sampseans'ad
altnda ele alr ve bu tarikatn Ebioniteler ilk mparator not eder. Traianus devrinde (m.s. 98-1 17) ortaya ktn belirterek ilc ilikisini

Eskia Dou Hristiyanlill1da sa Teolojisi Tartmalan

193

kar ar nyargl Epiphanius'un yazdklarnn doruluunu test etmek g grnse de, Elkesaitlere ait bir metin olan Elkesai Kitab snneti, abata uymay. ibadet esnasnda ynn Kuds'e dnk olmasn ve zellikle yeni bir vaftizi emrediyordu. Elkesaitlere kurban yasaklayan bu kitap, Tanr'nn Olu (Hz. sa); ve Kutsal Ruh'a zel vurgu yapyordu.2) M.S. III. yzylda Roma'da yaam olan papaz Hippolytus, Apamea'l Alcibiades'n erken III. yzylda Roma'ya geldiini ve Elkesai Kitab temelinde ikinci bir vaftizi vaaz ettiini yazar.26 Keza ilk kilise tarihisi Caesareal (Filistin) Eusebius da, Origenes'in Elkesaitlerin erken III. yzylda Caesarea'ya geldiini yazdna atfta bulunur.27 Ortaa'da bn Nedim tarafndan yazlan Arapa Fihrist' de, Manikeizmin (veya Manesilik) kurucusu olan Manes'in, Elkesaitlerin bir mensubu olduu belirtilmektedir.28 Keza, son zamanlarda bulunan ve Kln Manes Kodeksi diye adlandrlan dokman, Manes ile Elkesaitler arasndaki balantya dikkat ekmektedir.29 Bu kodeks sadece Manes hakknda deil, fakat Elkesaitlerin organizasyonu, ritelleri ve teolojileri zerine de bilgi vermektedir. Bu noktaya kadar ortaya kan sonu, II. ve III. yzyllarda Mezepotamya'da kan Elkesaitler'in de, Yahudi-Hristiyanl akmnn bir kolu olduudur.

Theodotus'dan

Samsath Paulus'a Monarkhia Tartmas

Greke bir terim olan monarkhia, siyasal bilimlerde "bir kiinin mutlak ynetimini" ifade etmek iin kullanlrken, Hristiyan ilahiyatnda da "Bir'in (Tek bir Tanr'nn) mutlak hakimiyeti" anlamna gelir. lk yazarlar ierisinde, Hz. sa 'y aka Tanr olarak ananlar olduu gibi,30 onu bilgelik ve irfan sahibi olarak grp, ilahi tabiatn reddetmemekle birlikte, Baba Tanr'dan farkl bir kimlii olduunu syleyenler de vardr.31 te bu noktada, "monarkhia savunucular" (=bundan sonra monaristler olarak anlacaktr) diye bilinen bir teoloji akm, bu iki gr arasnda bir orta yol bulmaya almaktayd. XiX. Yzyln sonunda nl Alman kilise tarihisi
2.5

Eusebius, /-lE, Y1.38; J. Irmseher, "The Book of Elkesai" The New Testament Apocrypha ed. by W. Sehneemeleher (mg. ev. ve edisyon R. Wilson) 2 eilt, (Louisville 1991-92) (iinde), II. eilt, s. 685-90. 6 Hippolytus, The RefulaliOll of All /-leresies, IX.IO- i 2; X.25. ? Eusebius, /-lE, Y1.38. JR The Fihris of a/-Nadim, (ingilizce edisyon ve eviri B. Dodge), (New York 1970), s. 745825. 19 Een Bradshaw Aitken, "The Cologne Mani Codex" ReliKions of Late Antiquity in Practice (iinde) (ed.) R. Yalantasis, (Princeton & Oxford 2000), s. i 6 i .176. )<l Eusebius. /-lE, Y.28.5'de Melito'nun. Hz. isa'y 'Tanr' ve 'insan' olarak rettiini yazar. Meselii Antioehia piskoposu Ignatius, imparatorluk yetkilileri tarafndan Roma'ya gtrlrken. Ege blgesindeki (Roma'nn Asia eyaleti) alt kiliseye yazd mektuplarda hem teolojisini aklar hem de otoriter kilise yapsn destekler. Ignatius'un mektuplar iin bkz. The Apostalic Fahers. urada: ANF e.. (Edinburgh 1996) s. 45-97. 31 Justin. Dia/ogue with Tryplo 126, 136; Hippolytus, Treatise 011 Chris and Antichris, ANF Y, s.204-19).

194

A FD Cilt XLIV (2003) Say 2

Adolf von Hamack monaristleri savunduklar farkl sa-teolojisine binaen iki gruba ayrmtr. Harnack, Hz. sa'nn aslnda bir bedeni olmadn savunanlar ekilci monaristler; Hz. sa'nn aslnda sadece bir insan olduunu fakat sonradan ilahi niteliklerin kendisine verildiini savunanlar da dinamik monaristler olarak adlandrmaktadr.32 ekilci nonarizmin grne, gre tek bir ildhf varlk kendini 'Baba' 'Oul' ve 'Kutsal Ruh' olarak gstermiti ve testis diye de bilinen bu l isim ilahi aktivitenin geici biiminden baka bir ey deildi. Bu teoloji, ilk kez Smymal (zmir) Noetus tarafndan savunulmaya balanm ve buradan Roma'ya tanmt. Noetus 190 yl civarnda Smyma'da aforoz edildi; fakat retisi, rencisi 33 Epigonus ve onun rencisi Cleomenes tarafndan devam ettirildi. Bu teolojinin kutsal metinlerdeki referans noktas aya 45: 14 ve Yuhanna 10:30 idi.34 Yukarda ad geen ilahiyatya gre; Hz. sa, kendisini grenlere sadece 'Oul' idi, ama kendisini alglayabilenlere ise, 'Baba' olduu gereini de gizlemedi. Monari savunucular arasnda bir grup daha vard ki, onlar inan olarak Ebioniteler'e ok benzemekteydiler. Dinamik monarizm (Greke ovva).lldynamis; g, iktidar anlamna gelmektedir) olarak anlan bu grubun tespit edilebilen kkeni, deri tccar Theodotus ile balayp Samsatl Paulus'tan Arius'a ve dahas 357 ylnda yazlan Sirmium (bugn eski Yugoslavya'da Mitrovia) itikadnn (credo) yazar Aetius'a ve bu teolojinin drdnc yzyldaki son byk temsilcisi Eunomius'a kadar uzanmaktadr. Bu dnce akmnn sa teolojisi de monoteistik idi. Buna gre Hz. sa, Tanr'nn tecessm etmi ekli olmayp, ilahi gc Tek Tanr'dan alm bir insan idi.35 Dinamik monarklia teolojisinin bilinen ilk savunucusu Byzantiumlu bir deri tccar olan Theodotus, i90'l yllarda Roma'da retisini Luka ncili
32

33

l4

35

Hamack'n 1899'da Berlin niversitesi'nde verdii dersler daha sonra kitaplatrlarak ngilizceye evrildi. A. Hamack, What is Christianity (mg. ev. T. Bailey Saunders) (4. bask). (New York 1923). bkz. zellikle s. 107 vd; A. Hamack, Etpansion ofChristianity in the First Three Centuries, ci lt 1. (ng. ev. 1. Moffat), (New York 1904). s. 282 vd, ayrca bkz. R. Lymna "Monarchianizm" Ferguson, a.g.e. (iinde) s. 764.66; Kelly. Doctrines, s. 115.119. Lampe. a.g.e. s. 23.29 ve 85.98. Hippolytus. The Refuatio of All Heresies, IX.2. X.23; idem. Against The Heresy of Oe Noetus, ANF ci lt V, s. 223.231; Epiphanius Panaria 57. .i 'de Noctus 'un lll. yzyln ortalarnda yaadn yazarsa da bu kronoloji doru deildir, nk Epiphanius sadece Noetus hakknda yazarken deil Montanistler zerine yazarken de ayn kronoloji yanllna dmektedir. laya 45: 14 " ... ve senin nnde yere kapanacaklar ve, sana yalvarp diyecekler: Gerek Allah sende, ve bakas. baka Allah yok"; Yuhanna 10:30 "Ben ve Baba biriz". Kelly, a.g.e., 280 vd; Lampe a.g.e., i2 1.148; R.P.C. Hanson, The Search for the Christia DocIrie of the Gad. (Edinburgh 1988). s. 617.36. IV. yzyl kilisesinde doktrin tartmalarna ilikin yararl bir eviri iin bkz. Karen Armstrong, Tanr 'illll Tarihi, ibrahim'den Gnmze 4000 Yllk Tanr Aray (ev. O zeL. H. Koyukan & K. Emirolu) (Ayra: Ankara 1999) s. 151 vd.

Eskiac~Dou Hristiyanl,qnda sa Teolojisi Tartmalar

195

i .35'e ve Kutsal Metinlerde Hz. sa'nn beer ynne vurgu yapan ayetlere gre yorumluyordu.36 ada Hristiyan yazarlara gre, Theodotus, sa'nn iliihf gc vaftizi esnasnda aldn savunuyordu.3? Theodotus'un Roma Piskoposu Victor (I 89-98) tarafndan aforoz edildiini biliyoruz ancak sonraki kaderi hakknda bilgimiz yoktur.38 Onun retisi, banker olan rencisi bir baka Theodotus tarafndan devam ettirildi. Bu Theodotus, Hz. sa'y, Tanr ile beer arasnda arac olan yeni bir Melchizedek39 olarak tasvir ediyordu.4() Bu teolojinin lll. yzyln ortalarnda bir baka retici tarafndan devam ettirildiini gryoruz. III. yzyln ilk yarsnn sonlarna doru Roma'da olduundan baka, hakknda ne yazk ki hi bir ey bilmediimiz Artemon (veya Artemas), kendinden nce gelen iki Theodotus'un retilerini biraz daha gelitirmitir. Hz. sa'nn beer, ancak stn bir beer olduunu savunan Artemon, adoptionizm4/ olarak bilinen bu retisinin, hakiki apostolik gelenek olduunu dnyordu. Artemon'a gre, kilise bu hakiki apostalik gelenei, Logos teolojisini benimsedii iin 42 terketmiti. Logos teolojisi, Yuhanna ncili'nin giriinde Tanr ile Logos (Sz veya Kelam) arasndaki ilikiyi benimseyen ve bunu formletirerek sa'nn ezelf ve ebedf olduunu savunan teolojidir.43 Bu teoloji erevesinde izilen Nicaea (bugn znik) konsilinin itikad metni de Tanr ile sa'nn ncesiz ve sonsuz birlikteliini vurgular.44

Luka i .35 "Melek ona yle cevap verdi: 'Kutsal Ruh senin zerine gelecek, en yce olann gc senin stne glge salacak. Bunun iin doacak olana kutsal, Tanr Olu denecek"; Yuhanna 8 :40 "Ama imdi beni -Tanr'dan iittii gerei sizlere bildireni- ldrmek istiyorsunuz" ay nca kar. Matta i 2:3 i vd; Resullerin i leri 2:22; Timoteyus 'a /. Mektup, 2:5; iaya 53:3; ve Tesniye 18:5. J7 Hippolytus. The Refuation of All Heresies,VII.23. III Hippolytus, The Refuaio of All Heresies, VII.23, X.19, 39 Kuds'n Kenanl kral, snnetsiz toplumlardan bir din adam. Tevratn Genesis blm (Tekvin) 14: 18-20. Hz. sa genellikle onunla karlatrlr. ibranilere Meklup 5:1-10; 7:3. Hristiyanlar Melkisedek'i insan olarak dnr, fakat Qumran yazlar onu cennetten gelme birisi olarak sunarlar. Hippolytus. The Refull/ion of All Heresies, VII.24. Bu teoloji Hz. sa'y iliih glerle donatlm (Baba Tanr tarafndan sonradan evlat edinilmi) marifetli bir bcer olarak alglar. 42 Eusebius, HE. V.2S.3. 41 YI/ha/l/a : i-3 "Balangta Sz vard. Sz Tanr 'yla birlikteydi (veya Tanr 'dayd) ve Sz Tanr'yd. Balangta O, Tanr'yla birlikteydi. Her ey O'nun araclyla varoldu, var olan hi bir ey O'nsuz olmad" . .., " ... Tanr 'nn Olu, Baba'nn cevherinden, Tanr'dan Tanr; Ik 'dan Ik, Oul edinildi ama yaratlmad" Nicaea itikadnn metni iin bkz. Caesarea piskoposu Eusebius'un kendis kilisesine yazd mektup Socrates, HE, 1.8; Theodoret, HE, \.12; Opitz, Urkunde 22 (=H.G. Opitz, Urkunden ur Geschichte des Arianiselen Streites 3/8-28, (Berlin 1934); EJ. Jonkers, Acta e Symbola Conciliorum quae saeculo quarto habita sunt, (Leiden 1954), s.38-9; H. Percival, The Seven EClanenieal Council of the Undivided Church, (Edinburgh 1997).s.3.
36
4(} 4[

196 Samsatl Paul us

AFD

Cilt XLIV (2003) Say 2

Artemon'dan sonra onun sa-teolojisini devam ettiren, dou Hristiyanlnn en nemli iki merkezinden biri olan Antiochia piskoposluunu elinde tutan Samsatl Paulus'dur. Paulus'un hayatyla ilgili salam bir kronoloji karmak u an iin mmkn grnmemektedir. Fakat Paulus, Antiochia piskoposluuna muhtemelen 260'dan sonra selefi Demetrianus' un Persler tarafndan ehirden gtrlmesi zerine getirildi. 260'l yllarda kentin yaad siyasal deiim deneyimlerinin Paulus'un hareketlerinde ne kadar etkili olduunu tespit etmek kolay deildir. Antiochia 261 'de Perslerin eline geti, fakat ksa bir sre sonra kent Palmyra Kraliesi Zenobia tarafndan Perslerin elinden alnarak yeniden Roma taraftar bir ynetim oluturuldu. Ancak, Roma mparatorluu'nda i savalardan yararlanmak isteyen Zenobia, 260'l yllarn sonunda (269 veya 270) bamszln ilan ederek bir sre Antiochia'y igal etti, ancak nO'li yllarn hemen banda Aurelianus'un duruma hakim olmasyla Antiochia 45 tekrar btnyle Roma kontrol altna girdi. Paulus ile ilgili en geni bilgi bulmay mid edeceimiz, Caesarea'l Eusebius'un Kilise Tarihi ne yazk ki bu konuda ok aydnlatc deildir. Eusebius'un muhafaza ettii bir mektuba dayanarak verdii bilgilerde Paulus 'un ok negatif bir portresi izilmektedir. Bunun sebebi aktr; mektup Paulus'un hasmlarnn yazd bir dokmandr ve bu hasmlar Paulus'u aforoz etmi olmarna ramen grevden uzaklatramamlardr. Eusebius'un kendi yaad dneme (260-339) ok yakn olan Paulus'un teolojisi hakknda hemen hemen hi konumamas, tarihinin kilise ii genel eilime ters den teolojileri gizlemek istemesinden kaynaklanmaktadr. Eusebius'un 260'l yllarda Paulus'u Antiochia piskoposluundan drmek iin toplanan sinodlar hatrlamas mmkn grnmemekle birlikte, kendisinden bir ka ya byk adalar (en azndan hocas Pamphilius) bu 46 sinodu ve Paulus'un ilahiyat anlayna ok vakf olmalyd. Ancak bunun yerine Eusebius, Paulus ile ilgili bilgileri, erken kilisede piskoposlarn konsillerinde aforoz ettikleri rakipleri hakknda yaptklar ahlakf zaafiyet sulamas ile geitirmektedir.47 Onun iin, teolojisi hakknda ok fazla detaya sahip olmadmz Paulus' a, yneltilen sulamalarn doruluunu kabul etmek mmkn deildir, nk Paulus'un izleyicileri Nicaea konsili

45

4l>

47

Roma mparatorluu'ndaki III. yzyl krizi ve bunun d politikadaki yansmalar, RomaPalmyra ilikileri iin bkz. F. Millar, The Roman Near East 31 BC-AD 337, (Harvard University Press: Londra 1993) s.159-173; G.M. Rogers, "The Crisis of the Third Century AD." BelleteI52/205, 1988: 1509-26. Eusebius'un kendi kenti Caesarea'nn o zamanki piskoposu Thcotecnus'un, Paulus'a kar dzenlenen toplantlara katld. konsilin nihai genelgesinde yazldr. Bkz. Euebius, HE, VII.30.2, kar. HE. VII.2S. i. Socrates, HE, 1.24.1-2'de konsillerde toplanan kilise liderlerinin az veya aforoz ettikleri rakiplerini adeta bir gelenekmi gibi ahlak karekter zaafiyetiyle suladklar tesbitini yapar.

Eskia Dou Hristiyanlnda i sa Teolojisi Tartmalar

197

sonrasna kadar kentte haHi etkin bir cemaat kurabilmilerdi.48 ayet Paulus'a izafe edilen sulamalar doru olsayd kendisi ldkten sonra da hala taraftar bulmas pek mmkn olmazd. Eusebius'a gre, Paulus'un sa-teolojisi, devri n ortodoksluk anlayna ters dt iin ksa srede Antiochia kilisesi 264-68/9 yllar arasnda, Paulus'u grevden uzaklatrmak veya yeniden yaygn anlaya entegre etmek iin, evre eyaletlerin nde gelen piskoposlarnn katld ayr sinoda tank oldu .49 lk iki toplant Caesarea (bugn Kayseri) Piskoposu Firmilianus tarafndan ynetilir. Bize ulaan kaytlara gre kilise meclisi ilk iki toplantda Paulus'u katoliklie yeniden entegre eder, ancak her defasnda tekrar kopma meydana gelir. Aslnda Eusebius'un verdii bu bilgiyi, biraz tersinden okuyup, ilk iki toplantda piskoposlarn, Paulus ile girdikleri tartmalarda, teolojik olarak onu ikna edemedikleri veya Paulus'un teolojisine yeteri kadar kar koyamadklar eklinde bir speklasyon yapabiliriz, nk nc toplantya, sadece piskoposlar deil zellikle tartmac olmas iin Antiochia kentinin retorik hocas Malchionu arrlar. Malchion ile Paulus'un tartmasndan baz fragmanlar mevcut olmakla birlikte, bu fragmanlardan tartmay teolojik olarak hangisinin kazandn tesbit etmek mmkn deil; ama nc sinod neticesinde yazlan genelge mektupta, tartmada Malchion'un en azndan politik olarak Paulus'a stn geldii yazldr. Ancak burada da baz pheler vardr: Birincisi, mektubu yazan zaten Malchion' un kendisidir.50 kincisi, mektup Paulus' u ducenarius olarak niteler ki,51 bu nvan hem Roma askcri brokrasisinde hem de Palmyra krallnda -Romallardan alnma- kullanlr. Paulus'un Roma'ya ait bir ducenarius mu yoksa Palmyra brokrasisi saflarnda m olduunu u an iin bilmiyoruz. Ancak Paulus Palmyra safnda ise, bu niteleme onu ayn zamanda Antiochia'y Zenobia'dan geri alan mparator Aurelianus'a ihbar amac gdebilir.52 ncs ve belki de daha nemlisi, Malchion'un kaleme ald mektup, tartma ve Paulus'un teolojik grleri hakknda hemen hi

"" Nicaea konsi!i kanon (yasa) i 9; bu kanonun yorumu iin bkz. F. Loofs, Paulus von Samosata, Eine Untersuchung zur Altkircl/iclen Literatur und Dogmengeschiclte, (Lcipzig 1924) 164-180; konsilin 19. yasas iin bkz. Jonkers, a.g.e. s. 46-47; Perciva!, a.g.e. s. 40-42. 49 Bu sinodlara ilikin en son alma iin bkz. J.A. Fischer, "Die antiochenischen Synoden gegen Paul von Samosata" A/lIuarium historiae conciliorum 18, 1986: 9-30. ~)Jerome, Lives of l/Iustrious Men, 71. 51 Paul us zerine yazlm modern literatr ele alan ve Paulus-Zcnobia ilikisini savunan bir alma iin bkz. F.W. Norris. "Paul of Samosata: Procurator Ducenarius" The Journal of Tleological Studies (yeni seri) 35/1, 1984: 50-70. 52 Loofs, a.g.e. s. 20-34; F. Millar, "Paul of Samosata. Zenob'ia and Aure!ian: The Church, Local Culture and Politica! Allegiance in the Third Century Syria" Journal of Roman Studies 61 , 1971: i-i 7, Pau!us ve Zenobia arasndaki yaknl reddeder.

198

AFD

Cilt XLiV (2003) Say 2

s3 bir bilgi vermemektedir ki, bu ok tabii bir durum deildir. Zira bylesi durumlarda mektuplar sadece propaganda amal deil, ama ayn zamanda 54 bilgilendirme ilevine de sahiptir. Paulus'un teolojisi hakknda bizi aydnlatmas gereken sinodun genelge olarak yaynlad mektup, bu konuda bir ey sylememektedir. Buna ramen, bir ekilde bize ulaan fragmanlardan, onun kendisinden nceki Artemon gibi, Hz. sa'nn ezel ve ebed olarak Tanr kabul edilmesini onaylamadn tespit edebiliyoruz.s5 Mevcut fragmanlara gre Paulus, Malchion ile tartmas esnasnda Hz. sa'nn ilah ve beer tabiat arasndaki ilikiyi yle izah etmektedir: "Beer olan sa mesh edilmitir (takdis edilmitir), Sz takdis edilmemitir. Nasral, bizim Efendimiz takdis edilmitir. .. Meryem, Sz dourmad nk o, alar ncesi deildir. Meryem, Sz' ald ve Sz'den daha eski deildir; fakat o, bizim gibi bir insan dourdu ki, o her bakmdan bizden daha iyidir, nk Kutsal Ruh vastasyla gelen inayet ondadr."s6 Bu fragmann sahih, yani szlerin dorudan Paulus'a ait olduunu kabul edersek, ulaacamz sonu udur: Paulus, Hz. sa'nn tecessm etmi bir Tanr olmaktan ziyade vahiy alm bir insan, ancak sradan bir insan deil, stn bir insan olduunu savunmaktadr. Paulus'un, Malchion'la giritii tartmada, kendisini sorgulamas iin arlan Malchion'a da sorular sorduunu yine bize ulaan fragmanlardan biliyoruz. Yine bir baka fragmana gre Paulus, Logos (Sz) ile Hz. sa'nn bileik bir bedene sahip olamayaca grn devam ettirir: Paulus: Sz' n statsn kaybetmeden bileik olmas mmkn deildir. Malchion: Sz ve bedeni bileik deil mi? Paulus: Hi bir surette Sz ve bedeni ne bileik olabilirler ne de kark. Malchion: ayet kompozit (bileik) tabiat kabul etmek istemiyorsanz, Tanr'nn Olu'nun, kendi bedeniyle esas itibaryle birleiktir demekten s7 sakndnz iindir.
53

Sinod sahipti, lerome.

sonras nk

yazlan tartmann sonra

mektup

tartmann katipler

zabtlarn tarafndan

da diihil tutulmutu.

edecek

fizik

imkiinlara

zabtlar Alexandria'

Eusebius

HE. VII.29.2;
balad argmanlar 14 s. "The

Lives of /Ilusrious Men 71.

ksa sre Alexander da Alexander Arius'un ile Arius teolojisini arasnda reddeden tartma uzun yazd Alexander'n ilikin mektuplarda mektubu

s4 Meselii,

zaman, 19-28. Paulus'un Sayings

l(;

gelitirmektedir.
55

iin bkz. Theodoret, 1917-18'de

HE. 1.4; Opitz. Urkunde

Bkz. H.J. Lawlor,

teolojisine

ilk fragmanlar

yaynland.

of Paul of Samosata".

The Journal of Theological Studies (eski seri) 19.1917-18:

en Suisse 1952).

20-45 ve s. 115-120. H. de Riedmatten. Les actes du proces de Paul de Saosate. (Freibourg s.153, fragman 25'den ngilizceye eviri iin bkz. l. Stevenson. halen sorgulanmaktadr ev. LS. Bowden). (Londra 1987). s.261; bu fragmanlarn fragman 22'den sahihlii eviri mesela

ii New Eusebius. (Londra bkz. A. Grillmeier, 1965) s.177-78.

Christ in Christian Tradiion'(mgilizee

51

Riedmatlen,

iin bkz. D.S. Wallaee-HadrilI. 1982), s. 74.

Christian Atiocl. A

Sudv of early Christia Thought i the East, (Londra

Eskia Dou Hristiyanlda sa Teolojisi Tartmalar

199

Paulus 'un teolojisine ilikin son olarak eklememiz gereken bir nokta, Poitiers (Fransa'da) Piskoposu Hilarius ve Salamis Piskoposu Epiphanius gibi yazarlarn ifade ettiine gre, daha sonralar Nicaea Konsili srasnda Ortodoksluun denek ta olarak kabul edilen homoousios terimi, Paulus tarafndan Hz. sa'nn Baba Tanryla ilikisini aklamak iin kullanlm; ancak konsil bu terimi kutsal metinlerde yeralmad ve Ortodoks olmad gerekcesiyle reddetmiti.58 Antiochia piskoposluu, mparator Aurelianus'un yardm ile Paulus'un rakiplerine geince, Paulus ve taraftarlar farkl grup oluturmulardr. Nicaea Konsili zamannda (m.s.325) Paulus'un izleyicileri Antiochia kilisesi evresinde hala nemli bir etkiye sahipti, nk konsiL, Paulus taraftarlarnn vaftizini kabul etmeyen ve Paulusularn yeniden vaftiz edilmelerini belirten karar almtr.59 Paulus 'un Hz. sa'nn beer ynne vurgu yapan teolojisi ok farkl bir ekilde V. yzylda yeniden ciddi bir tartma konusu olacaktr. Bu tartmann taraflar, Antiochia kkenli stanbul Piskoposu Nestorius ile Alexandria Piskoposu Cyrillus' dur.60 Tartmann konusu ise Hz Meryem' in Tanr m yoksa ocuk mu dourduudur. Bu tartma 'Tanr douran' anlamna gelen Theotokos tartmas olarak da bilinir.6' Theotokos tartmasnda Nestorius 'un kaleminden kan metinlerde Paulus 'un ad gememekle beraber, Hz. Meryem'in Tanr deil, ocuk dourduunu ve bu ocuun daha sonra Tanrlat eklindeki Nestorius teolojisindeki Paulus'un izlerini grmek mmkndr.62 Dou kiliselerinde, Hz. sa'nn tabiatndaki ilahi boyut zerine tartmalar nc yzylda gerekten ok yaygn idi. Nitekim nceleri Alexandria kilisesine mensup olan fakat daha sonra politik nedenlerden dolay bu kentten srlen ve Filistin Caesarea'sna yerleen Origenes'in, Roma mparatorluu 'nun dou kentlerinde monarkhia teolojisini savunanlara kar giritii mcadele bu olguya iaret etmektedir. Origenes'in Arabia'da (rdn) ve Msr'l Heracleides isimli bir piskoposla yapt

Hilary of Poiteres, De Synodis, 8 i; Epiphanius, Panarion 69; h011loousios teriminin tarihi iin bkz. J.ND. Kelly, Earfy Christian Creeds, (Londra 1972), s. 242-54; Hanson, a.g.e. s.190-202 ve 436-46. 59 Bkz. yukarda not 48. , Cyrius'un teolojisi daha sonra Msr Kpti kilisesinin temeli haline gelecektir. Bu konuda en nemli monograf iin bkz. W.F.C. Frend. The Monophysire Church (Cambridge 1979); ayrca bkz. R. Wilken, "Monophysitism" Ferguson, a.g.e (iinde) s. 776-78; ancak Monorzit teoloji zgn kimliine 45 i 'deki Kadky konsilinden sonra kavuacaktr. ~i 429'da kan bu tartma 431 'de toplanan nc ekmenik Efes Konsili'nde reddedilir ve Nestorius azledilerek srgne gnderilir. Olaylarn ada Socrates'in kilise tarihi bu bakmdan ok deerlidir. Bkz. Socrates. HE, VII.29; Vii. 32. " Socrates. HE. V.32.6'da Nestorius'u Paulusu bir teolojiye sahip olmakla itham ederken iki- satr ileride (VII.32.9) yine de tam olarak ona Paulusu denemeyeceini belirtiyor. Nestorius'un teolojisi iin bkz. Kelly. Early Chrisrian Docrrines. s. 3 LO vd.
5R

200

AFD

Cilt XL/V (2003) Say 2

63

tartmalar, monarkhia teolojisine olan eilimlere iaret etmektedir. Keza ayn Origenes Bostra (bugn rdn'de) piskoposu Beryllus ile monarkhia 64 teolojisi zerine tartm ve onu yeniden Ortodokslua dndrmtr. Eusebius, Origenes'in monarkhia teolojisi taraftar Hristiyanara kar daha 65 bir dizi tartmalarndan bahsetmektedir.

Aryanizm ve Nicaea zm
IV. yzyl, Erken Hristiyanlk tarihinin belki de en uzun asrdr. Bunun en nemli sebebierinden biri, Dioc1etianus'un (284-305) 303'de balatt iddetli takibatn hemen akabinde Constantinus'un beklenmedik bir ekilde 66 Hristiyanl yasal dinlerden biri haline getirmcsidir. Bir baka sebeb ise, Alexandria'da patlak veren bir tartmann neredeyse btn IV. yzyl boyunca Roma dnyasn geni lekte megul etmesidir. Aryanist tartma olarak bilinen bu politik ve teolojik kamplama ilk defa MS. 3 i 8 ile 320/1 67 tarihleri arasnda Alexandria' da ortaya kmtr. Aryanizm modern literatrde ok canl bir ekilde tartlm ve hillen de tartlmakta olan bir konudur, dolaysyla, Hristiyan heretiklik tarihi ierisinde en ok ilgi gren konularn banda gelir.6~ Aryanist tartma nasl balamt? Hem Arius'a hem de Piskopos Alexander'a ortak bir mektup yazarak kilise barn temin etmeye alan mparator Constantinus'a gre tartmann kayna Piskopos Alexander'n otoriteryen giriimleriydi.69 Aryanist tartmay elbette sadece mparatorun yazd gibi Piskopos Alexander'n otoriteryen eilimleri ile aklayamayz; ancak bu politik tutumun kaynayan bir teolojik tartmann

63
64 65

Origen,

Dialogue witl Hemcleides. Eusebius,HE, VI.33.1-4. Eusebius, HE, V1.23.4.

Constantinus'un yasal dinlerden din haline 313'de Licinius ile birlikte Milano yaynladklar fermanndan bulunmutur. ettii gibi, Milano sonra. ferman, Hristiyanl devlet Hristiyal gzde veya bir zel ykl tarihler bis zum birisi haline iin edilen getirmektedir. de baz kilise Ferman iin bkz. Lactantius. Meselii. kendisi kadar Begin?"

66

On the Deaths of

the Persecutors, 48.2.12;

getirmek msadere kiileree
67

Constantinus.

giriimlerde mlkn

restore

de kiliseye deiik

miktarlarda ba yapmtr. Eusebius, HE, X.5.1 5-17 ve X.6. Aryanistliin ilk k kronolojisi tartmaldr. 318'den 323'e nerilmektedir. 129-142; Bkz. W. Telfer. "When Did The Arian Controversy des arianisehen Streites H-G. Opitz. "Die Zeitfolge

IT/S 47, 1946:

von den Anfangen

AA

Jahre 328" Zeitsclrift fr Neu Tesramemlicle Wissenschaft 33, 1934: i31- i59. XX. Yzyln banda H.M. Gwatkin, Studies of Arianism (Londra 1900), Aryanizm en haeimli zerine aratrmalar seksenli yllarda ok nemli rnler vermitir. R. Williams.

ile balayan Mesela bkz.

Tradiion of Heres)': Arius, (Londra 1987'1; Hanson 1988, Aryanizm zerine monografidir. M. Wiles, Arcleypal Heres)'. Arimism lrougl le Cenuries,
tarihi seyri iin nemli bir eserdir. tam metni iin hkz. Eusebius, VC ve bunlardan olarak Bauealis alyordu. bamsz 11.64 vd papaz Alexandria'da piskopos o

tl;

(Oxford 1996), Aryanistliin Constantinus'un mektubunun zaman burada dokuz tabi dierleri de- piskopostan

farkl kilise mevcuttu kendi kontrol

kilisesinin

olan Arius -ve

vaaz edcbiliyorlard.

Dolaysyla

kiliseleri

altna toplamaya

Eskia,~ Dou Hristiyanltifda j sa Teolojisi Tartmalan

201

su yuzune kmasnda nemli bir pay sahibi olduu da kesindir. Kilise tarihisi Socrates'e gre ise bu tartma, Arius'un, piskoposu Alexander'n kilisede Hz. sa ile Baba Tanr ilikisini aklarken her ikisinin de ayn eitlikte ve Hz. sa'nn, Baba ile ayn zden (homoousios) olduunu sylemesine (yani her zaman Tanr her zaman Oul) sesli tepki gstermesiyle balamtr.7o Bu noktadan itibaren, Alexandria kilisesinde Arius'u yeniden kiliseye entegre etmek iin yaplan grmeler sonu vermemi ve nihai olarak yz civarnda Msrl piskoposun katlmyla toplanan bir sinod Arius'u aforoz etmi ve kaba g kullanarak kentten 71 srmlr. Arius buradan nce Filistin'e oradan da Nicomedia'ya 72 gitmitir. Arius'un, Roma mparatorluu'nun dou kanadndaki Augustusu Licinius'un ba)xentinde eski arkada Piskopos Eusebius tarafndan korunmas, Nicomedia-Alcxandria arasnda bir bildiri savann kna yol 73 amtr. mparator Constantinus 'un bu tartmaya katlmas, ancak onun btn Roma dnyasnn tek hakimi olduu 324 ylnda olmutur. Kuzey Afrika'da kan Donatusu krizin okuna ramen, mparator bu teolojik tartmaya da nce arabulucu olarak girmitir.74 Constantinus'un toplad 325 ylndaki Nicaea Konsili, ikiyzden fazla piskoposu bu kente ekmi ve ilk genel konsilolarak adlandrlan bu toplant, Arius'un teolojisini reddederek onun ve yakn destekilerinin mparator tarafndan srgne gnderilmesiyle sonulanmtr.7) Sonular sadece drdnc yzylda deil fakat ok daha sonraki alara kadar ulaan bu tartmann teolojik boyutu neydi? Arius'un nce Nicomedia Piskoposu Eusebius'a ve daha sonra Nicomedia'dan, Alexandria

70 71

72

7)

74

75

Sacrates. HE, 1.5. Arius. Nicomedia piskoposu Eusebius'a yazd mektupta Alexandria'dan kovulmasn ikayet eder. Arius'un mektubunun metni iin bkz. Theodoret, HE, 1.4.1-4; Epiphanius, Panarion, 69.6; Opitz, Urkunde i s.I-3. W. Telfer, "Arius Takes Refuge at Nicomedia" Journal of Theological Studies 37, 1936: 60-3. Epiphanius Panaria 69'da Alexandria piskoposunun yetmi civarnda mektup yazd n ifade eder ki. Filistin Caesarea piskoposu Eusebius ile ada Nicomedia piskoposu Eusebius'un da bu bildiri savanda etkin olduklarn biliyoruz. Bkz. Theodoret, HE, 1.5; Opitz, Urkunde 2.3,7-10. mparator, kilise ilerinden sorumlu danman olan Kurtuba Piskoposu Ossius'u, Arius ve Alexander'a ortak yazd bir mektupla Alexandria'ya gnderir. Ossius burada Alexander'n safnda yeralr ve Arius'a kar alan cephe glenmi olur. Mektubun metni iin bkz. Eusebius, VC, 11.64-72; Ossius'un Alexandria'deki faaliyetleri iin bkz. TD. Bames, Cosrailfiile and Eusebius (Massachusetts & Londra i 98 i) s. 2 i 2- 14; C. Luibheid, The Coucil ofNicaea (Galway 1982), s. 14.17. Socrates, HE, 1.9.1- 14; Theodoret. HE. 1.6; Bames, a.g.e. s.208-223; Luibheid a.g.e. s.67 vd.; R. Lane Fox, Pagans ad Christias i the Mediterrenean World from the Second Century AD. to the Conversion ofColIStalile, (Harmondsworth 1986) s. 654-56, 663-64

202

AOi FD Ci lt XLIV (2003) Say 2

Piskoposu Alexander'a yazd mektuplardan ve iir formundaki bir baka derlemesinden, teolojik fikirlerini ksmen de olsa bulabiliyoruz.76 Hristiyan itikadn oluturan iki temel unsur Baba Tann'nn ve Oul'un tanmlanmas sorunu bu tartmann teolojik zn oluturuyordu. Arius'un temel vurgusu, Baba Tanr'nn birlii (monas) mutlakl, ululuu, yaratcl, emsalsizlii, esizlii ve kesin ycelii zerinedir. Baba'nn balangc yoktu fakat Oul bir balangca sahipti. Oul, Baba'ya tabiiydi ve O'nun tarafndan yaratlmt. Fakat Oul yaratklar iinde en mkemmel olan idi.n Arius, Thalia adl eserinde, Katolik Kilisenin benimsedii manada olmamakla beraber, Teslis'i kabul etmekte fakat arada bir hiyerari olduunu, Baba Tanr'nn en yce varlk olarak Oul'u atadn yazmaktadr.78 Oul belli bir balangca sahip olduu halde Baba Tanr balangc ve sonu olmayan olarak anlmaktadr. lk Aryanist kuakta bu teoloji tamamen ayndr. Nicomedia Piskoposu Eusebius, Tyrus'lu (Fenike/eski Suriye) meslekda Paulinus'a yazd mektupta, ne iki balangsz varlk olduunu ne de var olan Bir'in blndn halbuki Oul'un yaratldn ve evlat edinildiini, Kutsal Metinlerden byle rendiklerini yazmaktadr.7Y Arius, Thalia'snda da Baba Tanr'nn mutlakl, benzersizlii ve esizlii zerinde durmakta ve Oul'un ona tabi olduunu kendi kendine var olmayp Baba Tanr sayesinde vcud bulduunu sylemektedir.w Arius'tan yarm asr evvel Antiochia Piskoposu Samsatl Paulus'da, Oul'u, Hz. Meryem'den olma bir beer olarak kabul ediyordu81 Hristiyan heresizmini tasnif eden altnc yzyll tarihi Arbaya'l Bardessebba, Arius'u Samsatl Paulus ile ayn izgiye yerletirdii hiHde,82 Arius, Paulus'un mirasn sahiplenmemektedir. Bunun en nemli sebebi muhtemelen Hz. sa ile Baba Tanr 'nn ilikisini aklarken, Arius 'un ve Paulus'un farkl anahtar terim kullanmalardr. Yukarda ifade edildii gibi, Paulus bu ilikiyi aklarken homoousios (=ayn z) terimini kullanm ve bu terim dnemin ortodoksluuna ters dt iin reddedilmiti. Arius ve arkadalar ise, Baba Tanr ile Hz. sa ilikisini homoiosios (=benzer z) terimi ile aklama eilimindeydi. Nicaea Konsili'nde her iki terim de

7.

Aryanist bkz. 69.7; Athanasius.

teoloji

tartmasnn

ilk kt

dnemlerdeki

Arius'un

mektuplar

ve Thalia iin i, s.I-3;

Theodoret, Arius'un

HE. 1.4.1-4; Epiphanius, Panarion, 69.6; Opiz. Urkunde On the Synods of Ariinum ad Seleucia. LS ve 16; Epiphanius,
imparatora Samsatl gnderdii Paulus mektup iin bkz. Opitz. Urkunde nk ilgili blm 30 s. 64. ile birleiyor Paulusla o da Hz. isa 'y beer karlatrnz.

Panaria,
ancak en

n Arius 78 Arius'un
7'J 811

bu noktada

mkemmel Eusebius'un Arius'un

olan diye niteliyordu. mektubu

Yukarda

bu eseri iin bkz. Athanasius,

iin bkz. Theodoret,

Othe Synods of Ariiilimill HE, 1.5.

Athanasiusun yazlan

and Seleucia, LS.

arasndadr. Athanasius,

8 82

Thalia's onun amansz On the Syods. LS. J. Stevenson, a.g.e S.261.

Wallace-Hadrill, a.g.e s. 67.

dman

Eskia Dou Hristiyanll1lda isa Teolojisi Tartmalar

203

gndeme gelmi, Aryanist grubun homooios terimini kabul edilebilir bulmas zerine, bu terim Alexandria piskoposunun nderliindeki grup tarafndan zellikle gndem dna atlm ve Aryanistlerin kabul edemeyecekleri hOlnoousios terimi benimsenmiti.s3 Aryanizm Nicaea'da reddedildi ama orada benimsenen itikad metni zellikle Dou'da kimseyi mutlu etmedi. Nicaea'da aforoz edilerek Constantinus'un askerleri tarafndan srgne gnderilen Arius ve arkadalar, yine Constantinus devri kilise toplantlarnda aforozu kaldrlarak tekrar kiliseye kabul edilmitir.84 Dahas Constantinus'u lm deinde vaftiz eden, Nicaea Konsili'nde srgne gnderdii, Aryanizmin nl hamisi Nicomedia Piskoposu Eusebius olacaktr.ss Nicaea Konsili'nin hazrlad itikad metni, Constantinus'un hayat boyunca hi bir surette tartma konusu yaplmad veya onun yerini alacak bir baka itikad metni retilmedi, ancak Constantinus'un lmnden sonra Roma mparatorluu'nun dou kanadnn Augustusu olan II. Constantius (337-61), Aryanist felsefeye sempatikti. mparatorun bu felsefi sempatisinin siyasal bir temeli de vard: Suriye'den Tuna boylarna kadar nde gelen byk kentler Aryanist piskoposlarn kontrolndeydi. Bir baka mhim faktr, babasnn salnda douda Caesar olan Constantius, Nicaea itikadnn Roma mparatorluu'nun dou eyaletlerinde konsensusu salayamadn grm olmaldr. Netice olarak, Constantius, Aryanizmi ya da kabul edilebilir bir itikat metnine ulaanilmek iin iktidar sresince saylar lO'u bulan itikad metni yazlmasna imkan salad. 337'den 357'ye kadar yirmi yllk srede Hristiyan piskoposlar eitli vesilelerle toplanarak kabul edilebilir bir inan forml bulmaya altlar.S6 341 'de Antiochia'da 343'te Serdica (bugn Sofya) ve Philippopolis'te (Plovdiv, Bulgaristan) 344'te yine Antiochia'da itikad metinleri rettiler. Fakat esas atlak ve Aryanizmin radikal yorumu 357'de toplanan Sirmium Konsili'nde geldi. Sirmium Konsili'nin ortaya koyduu itikad metni (ament), Hz. sa'nn tabiatnn Baba Tanr ile ayn olmadn ve Yuhanna incili'nde yeralan (14:28) "Beni gnderen Baba (Tanr) benden daha byktr" ayetine dayanarak, O'nun [Hz. sa'nn] tamamen Baba'ya tabi olduunu savunuyordu.H?

RJ Athanasius, Defence afhe Nicene Definiian. 19-20. "" Socrates, HE, 1.25. 33: SOZmenus, HE. 1.21, ". i 6. 27; dnemin kilise politikalar iin ayrca bkz. Bames. a.g.e. s. 224-44; Hanson, a.g.e. s. 172-78. 85 Eusebius, VC.61. Ht> Bu dnem, Hanson tarafndan tamamen bir semantik kargaa dnemi olarak adlandrlr. Devrin itikad meinleri ve bunlarn tarihsel arka plan iin bkz. Hanson a.g.e s. s. 8 i vd. Key, Creeds, s. 263-95; x7 Yuhal1lw ncilinin pek ok yerinde Hz. sa 'ya atfedilen ifadelerde ounlukla Baba Tanr sa'y gnderen, ona g veren onu ynlendiren olarak ortaya kar. Mesela bkz. Yuhanna 3:34-5,5:24-27. 12: 49-50.14: 15-17.31.

204

AFD

Cilt XLIV (2003) Say 2

Bu arada, 336'da stanbul'da kiliseye yeniden entegrasyon u salamak zereyken len Arius'un ad, artk tartmann ismi olmaktan da kt. Nicaea itikadn savunmayan ve Aryanist teolojiye yakn duran piskoposlar, hiyerarik kayglardan dolay Aryanist olarak anlmay reddettiler; nk Arius bir papazd ve naslolur da piskoposlar bir papaz n izleyicisi olabilirdi? Ancak bu piskoposlar II. Constantius devrinin (337-361) hi bir kilise toplantsnda Arius'un aforoz edilmesini kabul etmemilerdir, hatta Arius'un aforozu teklif edildii zaman, bu teklif kilise konsillerinde blnme sebebi haline gelmitir. 88 Aryanizm veya onun sonraki yorumlar, II. Constantius'un iktidarndan, Roma mparatorluu'nun dou kanadna Augustus olarak atanan Theodosius'a kadar (379-395) neredeyse Roma Hristiyanlnn resm itikad oldu.89 Ancak zellikle ikinci genel (ekmenik) stanbul Konsiliyle (381) birlikte, Aryanistler Roma mparatorluu ierisinde meru konumlarn kaybettiler, nk Theodosius Aryanistlerin -veya dier farkl Hristiyan gruplarnbtn kiliseleri Katoliklere devretmeleri konusunda ferman yaynlad.90 Ancak Aryanizm, Roma dnyas dnda, Gotlarn resm mezhebi oldu, nk Gotlar drdnc yzyln ortalarnda Aryanist piskoposlarn gayretleriyle Hristiyan olmulard. Aryanizm felsefi olarak bat dnyasnda varolmaya devam etmitir, hatta nl fiziki Newton'un, 91 Aryanistlii eskian sahih Hristiyanl olarak kabul ettii bilinmektedir.

Epilogue
Bu almann daha balangcnda Alexandria piskoposunun, erken Hristiyanlktaki teslisi olmayan bir akmn son halkas sunmaya altn ifade etmitik. Ebioniteler'den Arius'a uzanan bir takm ortak noktalar olmakla birlikte, bunlar tamamen bir zincirine yerletirmek ok kolay deiL. Bu her eyden nce -daha
!ll<

Arius'u olarak izgide gelenek evvel de

karn, tartma

Antiochia Milana srecinde

konsilinde

(341)

piskoposlar

Aryanist

olarak

anlmay

reddetmecrine

(355) ve Ariminum'da Arius'a deien

(359) Arius'u

aforoz etmeyi

de kabul etmediler. "Atitudes

Athanasius,

On the Synods of Ariminun and Se/eucia, 6 ve 22. Theodoret,

yaklamlar iin bkz. M. Wiles, Controversy"

HE, II .15, Aryanist

to Arius in the Arian

Arianism Af ter Ariu.\', Es.\'ays on the Develope of the Faunh Ceury Trinitarian Cojlicts, (cd. by M.R. Barnes & D.H. Williams) [iinde], (Edinburgh 1993) s. 3 i-43; bu konsillerin tarihi iin ayrca bkz. HC. Brenneekc. Hilarius von Poitiers ud Die Bischafsopposition gege Kostatltius II, Utersuchungen zur dritten Phase des ariaisehen Streites (337-61), (Berlin 1984) s. 3-16,164-77; TD. Bames, Athanasius and Constantius, Theologyand Politics i the Constatinian Epir', (Cambridge & Londra
1993) s. 109-120.144-51. s'! [i. Constantius devri kilise
<x

politikalar

iin bkz. Barnes, Ing. ev. Clyde

Athanasis ad CostG/ltius; R.
s. 29-68. Parr,

Kcin, Constalltius /i ud Christliche Kirche (Darmstadt

977)

C.Th. XVl.I.2.
(Princeton 1952).

(=Codex Theodosianus.

The Theodosia
deerlendirmesi

Code,

"' Newton'un

gizli Aryanistlii

ve bu teolojiye

ilikin

grlerinin

iin bkz.

Wiles. a.g.e. s. 77-93

Eskia Dou Hristiyanll1lda

sa Teolojisi Tartmalan

205

ifade edildii gibi- bu alternatif Hristiyanlarn yazlarnn tam olarak bize ulamamasndan kaynaklanmaktadr. i. ve II. yzyllardaki Ebionite ve Elkesaiteler gibi gruplar dier Hristiyanlardan ayran, sadece Hz. sa hakkndaki farkl yaklamlar, yani Hz. sa'y, brahimf gelenekteki peygamber halkas ierisinde grmeleri deil, ama ayn zamanda ibadet uygulamasndaki farkllklaryd (son akam yemei treninde su kullanmak gibi). III. ve IV. yzyllardaki tartmalarn ierisinde ibadet uygulamalarn grmyoruz ve sorun sadece Hz. sa'nn veya Baba Tanr'nn konumunda dmleniyor. Samsatl Paulus ile Aryanistler farkl anahtar terim ile dncelerini ifade etmelerine ramen, Hz. sa'nn sonradan yaratlmas ve Baba Tanr 'ya Ubi olmas noktasnda ayn kategori ierisinde yeralyorlar. Paulus ve Arius ayrca kendi dnemlerinin kilise konsillerinde reddedilmilerdir; ancak Arius daha sonra Nicomedia ve Kuds konsillerinde yeniden kiliseye geri kabul edilecektir. Ebioniteler'den Paulus'a kadar ulaan srete Hz. sa hep beer olarak anlyor ve iHihf vasflar kendisine Baba Tanr tarafndan bahediliyor. Arius ise Baba Tanr'nn mutlaklna zellikle vurgu yapyor ki, bu tutum Hz. sa'y ikincil konuma yerletiriyor. sa teolojisi (kristoloji) konusunda, bu grup veya kiiler, mevcut kaytlara gre biribirlerine ok yakn noktalarda birlemelerine ramen, hi birisi kendinden ncekilere grup devamll (tarikat zinciri gibi) anlamnda balanamyor. Ancak bu durum politik bir tutum olarak da deerlendirilebilir, nk Grek bir evrede piskopos olan Paulus'un, kendisinden ok nceleri 'Yahudi kkenli Hristiyanlk' olarak damgalanm olan Ebioniteler'den bilinli olarak kendisini soyutlad dnlebilir. br yandan Arius 'un da kendisinden yarm asr nce bir sinodda aforoz edilmi Paulus'u sahiplenmesi de dnlemez, nk bu durum devri n kilise liderlerinden destek grmeyecektir. Hz. sa'y beer olarak savunan Hristiyanlarn aralarndan organik bir ba kurulamamas hkm, bunlarn fikirleri ve yazlar hakknda ok snrl bilgiye sahip olmamz dolaysyla tartmal olabilir. Ancak unu eklemekte yarar vardr: Erken Hristiyanlar sadece teslisi ve anti-teslisi (veya Tek Tanrc) olarak tasnif etmek ok doru deildir, nk kendilerini Hristiyan olarak niteleyen baka gruplar -bunlar da ana kilise dnda kalmaktadrlarteoloji olarak hem kiliseye hem de Ebioniteler'den Arius'a uzanan izgideki tek tanrc teolojiye ayn oranda uzaktrlar.

Antik Kaynaklar92
lKsaltmalar: a.g.e. ad geen eser; ANF=Ante Nicene Fathers; ANRW= Aufstieg Und Niedergang Der Rmisehen Welt; bkz. baknz; HE= Histora Eecleisastiea (Eusebius, Socrates, Sozamenus, Theodoret gibi antik dnem Hristiyan yazarlarn kilise tarihleri iin kullanlan geleneksel

92

Konuya kamamak

ilikin

modern

aratrmalar

dipnotlarda

tam

olarak

yazldndan,

tekrara

iin buraya dahil edilmemitir.

206

AOiFD Cilt XLIV (2003) Say 2

ksaltma); kar. Karlatrnz; NPNF=Nicene and Post Nicene Fathers; Eusebius, VC, (=Vita Constantini, Eusebius'un Constantinus biyografisinin geleneksel ksaltmas). Metin ierisinde isimler Latince olarak yazlmtr.] Athanasius, Selected Works and Letters, NPNF 2. Seri IV. Cilt, (Edinburgh i99 I). Cyprian [Cyprianus], The Letters and Treatises, ANF V. cilt, (Edinburgh 1995). Epiphanius, The Panarion, selected passages, (ng. ev. ve edisyon P. R. Amidon) (Oxford 1990). Eusebius, Church History & Life of Consrantine, NPNF 2 seri, . cilt, (Edinburgh 199 I). Hilary [Hilarius], Select Works, NPNF 2. Seri, IX. Cilt, (Edinburgh 1995). Hippolytus, The Refutation of All Heresies, & Agahst The Heresy of One Noetus, ANF, V. cilt, (Edinburgh 1995). Ignatius, Epistles, ANF . cilt, (Edinburgh.! 993). Irenaeus, Against Heresies, ANF . cilt, (Edinburgh.! 993). Jerome [Eusebius Hieronymus], Lives of Illustrious Men, NPNF 2. Seri, LLL. cilt, (Edinburgh 1996). Justin [Iustinus], Dialogue with Trypho, A iew, ANF i. cilt, (Edinburgh. i993). Lactaniius, On the Deaths of the Persecutors, ANF VII. cilt, (Edinburgh 1994). Optatus, Against the Donatists, (ng. ev. M. Edwards) (Translated Texts for Historians XXVII. cilt) (Liverpool 1997). Origen, "Dialogue with Heracleides", Alexandrian Christianity, Selected Translations of Clement and Origen (Introductions and Notes by J .E.L. Oulton and H. Chadwick) (London 1954). __________ , Against Celsus & On the Principles, ANF IV. Cilt, (Edinburgh 1994). Socrates and Sozomenus, Church Histories, NPNF 2. Seri lL. cilt (Edinburgh 1989). Tertullian [Tertullianus], Works, ANF III. & IV. Cilt, (Edinburgh 1993). Theodoret, The Ecclesiastical History, NPNF 2. Seri, lll. cilt, (Edinburgh 1996).