OSVAJANJE PROIZVODNJE NEVARNIEIH ALATA TOPLIM KOVANJEM OD SPECIJALNIH BRONZI

BAKAR 34 (2009) 1 COPPER

25

UDC: 622.6:622.5(045)=861

UGRADNJA REZERVNOG CEVOVODA NV 200 OD K+365 DO K-100 NA IZVOZNOM OKNU IN. ISTEK THE ASSEMBLAGE OF STAND BY PIPELINE NV 200 FROM K+365 TO K-100 ON OUTCOME SHAFT ENGINEER SHISTEK Zoran Ili, Suzana Stankovi, Branislav Rajkovi Institut za rudarstvo i metalurgiju, Bor
Izvod
Veliki priliv rudnikih voda, naroito izraen u vreme poveanih atmosferskih padavina, kao i mogunost zaepljenja postojeeg cevovoda mogu biti uzronici nesagledivih posledica nastalih usled potapanja jamske opreme. Postavljanje novog rezervnog cevovoda du vertikalnog izvoznog okna od K+365 do pumpne stanice na K-100, namee se kao apsolutno opravdana investicija, ime se rizik od mogueg nastanka tete umanjuje za 50 %. S tim u vezi, neophodno je izvriti pravilan izbor opreme za ugradnju, poevi od: izbora materijala cevi i cevnih elemenata, definisanja trase cevovoda (vodei rauna o mogunostima nesmetanog prolaza izvoznih posuda skipova), konstrukcije oslonaca do izbora ankera za sidrenje i naina montae, to je i zadatak ovog rada. Neophodan materjial i oprema za ugradnju cevovoda dati su tabelom 3, a definisani statikim proraunom za tu vrstu opreme. Kljune rei: rudnike vode, cevovod, oslonci, sidra ankeri, izvozna posuda - skip

Abstract
The large quantity of mining waters inflow, especially significant during enlarged atmospheric precipitation, as well as the possibility of the occlusion of existing pipelines, may be the reason of unimaginable consequences made by the sinking of pit equipment. The assemblage of new stand by pipeline along vertical outcome shaft from K+365 to pump station on K-100 obtrudes as absolutely justified solution whereby the risk of possible damage is reduced. Related to that, it is indispensable to make the proper selection of the assemblage equipment, starting with: Pipe material and pipe elements selection, defining the route of the pipeline (minding the possibility of unobstructed passage of outcome vessels-skips), supports construction from the selection of anchors for anchorage and assemblage procedure, what is the theme of this paperwork. The indispensable material and equipment for pipeline assemblage are given by table 3., while these are defined by static calculation for this kind of equipment. Key words: mining waters, pipeline, supports, anchors, outcome vessel-skip

26

Z. Ili, S. Stankovi, B. Rajkovi

UVOD Eksploatacija leita bakra u borskoj rudnoj oblasti zapoela je 1903. god. dok prvi podaci o veliini priliva rudnikih voda datiraju iz 1969. god. (Simi V. 1969.god. Istorijski osvrt na rudarstvo bakarnog rudita u Boru i okolini, Zbornik radova RBN-a i Instituta za bakar, knjiga VIII, Bor), kada su na izlazu iz potkopa, kojima je otvoreno rudite oka Dulkan izmereni prilivi od 500 m/dan. Prva detaljnija analiza priliva voda u borskoj Jami uraena je 1970. god. od strane autora iz Geozavoda iz Beograda Posle ovog perioda obavljena su razna merenja, snimanja i evidentiranja priliva voda. Posebno se izdvajaju prilivi voda koji postoje u Novom izvoznom oknu. Odvodnjavanje ovog dela Jame vri se posebno, preko pumpne stanice na koti -100, preko Novog izvoznog okna. Koliina ispumpane vode rauna se na osnovu vremena rada pumpi i njihovog poznatog kapaciteta za odreenu visinu dizanja. Evidencija o koliini ispumpane vode vodi se u mesenim i godinjim tehnikim izvetajima Jame. U Jami Bor vri se svakodnevna evidencija o vremenu ispumpavanja rudnikih voda iz vodosabirnika na nivou K-100 u Novom izvoznom oknu. Prilivi podzemnih voda formiraju se na raun dreniranja podzemnih voda iz zona starih rudarskih radova rudnih tela: O, Brezanik, E, F, Krpe, P2A, Tilva ronton, Tilva ro, A i D. Male koliine podzemnih voda dreniraju se i iz pukotinske izdani Borskih konglamerata na XV horizontu u hodniku 15-25, u niskopu XV/XVII i u probijenom hodniku prema glavnom vetrenom oknu na IX horizontu. Detaljnom analizom dobijenih rezultata hidrogeolokih istraivanja, a u cilju projektovanja kvalitetne eme odvodnjavanja, dolo se do saznanja da se prilivi rudnikih voda u Jami Bor formiraju na raun otpadnih, industrijskih i podzemnih voda. Prilivi industrijskih voda vezani su za delove Jame gde se izvode istrani, pripremni i eksploatacioni radovi, kao i za radionice gde se koriste vode za pie. Industrijske vode se, po pravilu, koriste, uglavnom za buenje i u znatno manjim koliinama za neke druge potrebe. Manje koliine istiu i iz oteenih kolektora industrijskih voda. Reim priliva podzemnih voda u Jami Bor, zavisi, pre svega, od reima atmosferskih padavina i klimatskih prilika uopte, a takoe i od drugih prethodno pomenutih vetakih inilaca. Nakon izluivanja atmosferskih padavina (ili nakon otapanja snega) prilivi podzemnih voda u podzemnim radovima rudnih tela Tilva ro i P2A poinju primetno da se uveavaju, to govori o brzom prodiranju voda sa povrinskog kopa u podzemne radove. Prilivi se uveavaju od nekih normalnih do maksi-

UGRADNJA REZERVNOG CEVOVODA NV 200 OD K+365 DO K-100 NA IZVOZNOM OKNU IN.ISTEK

27

malnih, zavisno od koliine, intenziteta i vida izluenih padavina, kao i od optih klimatskih prilika. Slaba retardaciona mo zona zaruavanja uslovljava da odnos izmeu minimalnih i maksimalnih priliva bude veoma veliki, odnosno da je u funkciji reima izluivanja atmosferskih padavina u gravitacionom podruju povrinskog kopa Bor. FIZIKE OSOBINE I HEMIJSKI SASTAV RUDNIKIH VODA U JAMI BOR Uzorkovanjem rudnikih voda sa osamnaest lokacija i njihovom hemijskom analizom od strane Geozavoda iz Beograda krajem 1996. i poetkom 1997. god. dobijeni su rezultati na osnovu kojih se moe rei da se radi o podzemnim (rudnikim) vodama iji je hemijski sastav tipian za rudnike vode sulfidnih leita. Po hemijskom sastavu sve analizirane vode su sulfatne klase i Ca-Na ili Mg-Na ili Ca, i Na-Mg ili Ca grupe. Kod veine uzoraka pH vrednost je manja od 3, to znai da se radi o veoma kiselim vodama kao rezultatu veoma intenzivnih procesa oksidacije. Rudnike vode koje istiu iz zona starih rudarskih radova, gde je eksploatacija vrena metodom sa zamuljivanjem (flotacijskom jalovinom), imaju pH vrednost od 5,19 do 8,09, to znai da se radi o kiselim do baznim vodama a to zavisi od veeg ili manjeg uea voda flotacijskog mulja koje su baznog sastava. Sadraj suvog ostatka u analiziranim vodama kree se od 0,82 do 55,48 g/l. Podzemne vode iz pukotinske izdani Borskih konglomerata su sa neto niim sadrajem suvog ostatka od 0,457 g/l. Temperatura rudnikih voda na mestu uzorkovanja kree se od 15 do 22C. Poviena temperatura, koja podstie intenzivnije hemijske procese, posledica je zatvorenosti podzemnih prostorija u kojima se vode dreniraju i intenzivnijih procesa oksidacije prilikom kojih dolazi do oslobaanja toplote. Boja rudnikih voda koja zavisi, pre svega, od prisustva gvoa i bakra u njima je: bistra, u razliitim nijansama uta, do tamnozelena. Sadraj bakra nije odreen u svim analiziranim uzorcima voda, a najvei sadraj konstantovan je u zoni starih rudarskih radova r. t. Tilva ro i iznosi 8,62 g/l. Po pravilu, rudnike (podzemne) vode vee mineralizacije, zelene boje, veeg sadraja Cu, niske pHvrednosti, visokog sadraja sulfata i dr. vezane su za zone starih rudarskih radova, gde se proces vodozamene odvija veoma sporo. Iz svega navedenog, a u cilju zatite jamskih prostorija i opreme od mogueg plavljenja usled velike koliine priliva voda i mogueg zaguenja postojeih cevovoda, nametnula se potreba za postavljanje rezervnog cevovoda sa pripadajuom armaturom, kliznim i rasteretnim takama za oveanje u vertikalnom izvoznom oknu od K+365 do K-100, to je i tema ovog rada. S tim u vezi neophodno je bilo definisati dimenzije i materijal cevovoda, trasu, konstrukciju podupiraa, kao i nain oveanja cevovoda, ukupan broj kliznih i rasteretnih ta-

28

Z. Ili, S. Stankovi, B. Rajkovi

aka, dimenzije i tip sidra ankera, uz poseban akcenat na nain montae. Pritom su se imali u vidu strogi rudarski propisi za obezbeivanje minimalnog neophodnog prostora za nesmetan prolaz izvozne posude - skipa. STATIKI PRORAUN Proraun anker-vijaka za vezu vertikalnog . cevovoda sa zidom izvoznog okna izvren je na bazi pretpostavke da je svaki drugi fiksni oslonac onaj koji aktivno dri cevovod. S obzirom na to da fiksne oslonce ugraujemo na svakoj treoj, eventualno etvrtoj cevi i da dobavljene cevi nisu istih duina, polazimo od najteeg mogueg sluaja da jedan fiksni oslonac nosi est cevi od po 12 m sa pripadajuim prirubnicama i ukupnom masom vode koja bi opteretila cevovod u tom delu u sluaju manje propusnosti ili zaglavljivanja, zaepljenja, stranog tela u istoj. S tim u vezi, ukupna sraunata sila koja optereuje vertikalni cevovod u aksijalnom smeru je: 1) P=44 kN Obuhvata masu est cevi, 12 prirubnica, 5 kliznih oslonaca i ukupnu masu vode u tom delu cevovoda. Takoe, pod pretpostavkom da najvie 3 sidra ankera, od moguih 4, prihvataju ravnomerno optereenje u fiksnom osloncu, 2) Moment sila u jednom sidru ankeru iznosi

Fr1 =

Fr1 l a a
2

44.000 0,25 0,23 N 0,232

Fr1 = 47.826 N

Zbog neravnomerne napregnutosti sidra - ankera

Fr1 = F1 = F 47.826 r = 2 4 Z

F1+24.000N sila na jednom ankeru gde je r = 2 Za .0445 zatezna vrstoa M = (420 ...... 500 ) N / mm 2 Dozvoljeni napon pri savijanju:

sd =

m 420 N = = 140 3 mm2

UGRADNJA REZERVNOG CEVOVODA NV 200 OD K+365 DO K-100 NA IZVOZNOM OKNU IN.ISTEK

29

3) Prenik sidra - ankera

A=

Fmax

sd

24.000 = 171,42 mm2 140

A = 0,65

d 2 4A 4 171,42 d = = 4 0,65 0,65

Koeficijent osloboenja 0,65 IMP. d=18,32 mm

- dodatak na koroziju zbog uslova eksploatacije b1+1mm - dodatak na dubinu navoja b2 = 4 mm

D = d+b1+b2=18,32+1+4 D = 23,32 mm Usvojen sidreni vijak - anker Ax24x800 JUS B.M2.140 Zbog sloenosti nabavke, kao zamene za onaj koji je potvren u praksi, koristiti anker zavrtanj prema crteu TMP.RC.00.06. (literatura 12.). Proveru mehanikih karakteristika utvrditi prema JUS M.B1.023 u sklopu sa navrtkom.
4) Dubina uglavljivanja ankera - sidra
c= 0 ,2 s e

e( doz )

, cm (Opti rudarski radovi) Milovan Antunovi Kobilika

gde je: s povrina naslabijeg dela sidra, cm2 e zatezno naprezanje materijala sidra, kg/cm2 (3.600...4.600) kg/cm2 kod . Marke .1-3 e(doz) dozvoljeno zatezno naprezanje materijala glavne krovine, kg/cm2 Usvojeno za beton MB 300 e(doz) = 4
c= 0,2 4,52 3.600 4

C = 28,52 cm = 285 mm Usvajam l s = 800 mm

30

Z. Ili, S. Stankovi, B. Rajkovi

5) Rastojanje meu sidrima

l=

e( doz ) s 1.600 2,94 = = 65 cm > 51cm 500 0,0022

crte TMP. RC. 004 poz. 1. (literatura 12.) gde je:

s = 0 ,65 d 2 2 ,42 = 0 ,6 = 2,94cm 2 4 4

=2,2 t/m3 / masa betona u kg kg/m3

e( doz ) - dozvoljeno zatezno naprezanje za .0545 e( doz ) = 1.600

kg cm 2

PRIKAZ REZULTATA PREDMER I PREDRAUN

Tabela 1. Neophodna materijal i oprema za montau cevovoda u Novom izvoznom oknu Red. br. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Specifikacija opreme Beavna cev 219,1 x 10 x 12000 Mater. Cr-Ni-Mo elik Ravna prirubnica 430/222 x 50 Zaptiva 305/223 x 5 Vijak M33 x 160 Navrtka M33 Podloka 34 mm Fiksni oslonac Klizni oslonac elino sidro-anker sa razrezom i klinom25 mm X 800 mm elino sidro-anker sa pro.konus. aurom M24 X 800 mm Jed. mere kg. m Kom. Kom. Kom. Kom. Kom. Kom. Kom. Kom. Kom. Koliina 30980 465 100 50 610 610 610 10 32 128 40

ZAKLJUAK

Uspena montaa vertikalnog elinog cevovoda ostvarena je, pre svega, zahvaljujui vetini i iskustvu radnika Jame i FOD-a, Bor. Stalni prilivi kiselih i belih voda u Jami Bor su regulisani i usmereni za is-

UGRADNJA REZERVNOG CEVOVODA NV 200 OD K+365 DO K-100 NA IZVOZNOM OKNU IN.ISTEK

31

pumpavanje u pumpne stanice na XV horizontu (K-76) Servisnog okna i pumpne stanice na K-100 Izvoznog okna. Instalisani pumpni agregati (700 m/h na servisnom i 400 m na Izvoznom oknu) su dovoljni za ispumpavanje dvostrukog normalnog priliva ``iste vode, ali su dosta nepouzdani kod jako zamuljene vode (preko 10 g/l). Poto se vei deo Jame i radova koji se izvode u njoj, nalazi ispod grotla naputenog povrinskog kopa Bor, ije veliko slivno podruje gravitira ka dnu kopa, kod veih atmosferskih padavina mogui su veliki prilivi zamuljene vode koji kroz stare rudarske radove (okna, hodnici, otkopi i dr.), mogu da prodru u Jamu. Zbog velikog sadraja mulja, ispumpavanje ovakve vode je oteano, a pumpni agregati esto ispadaju iz rada (habanje diskova, gubljenje propisane tolerancije, blokiranje usisa i dr.), te je neophodno barem delimino taloenje pokretnog mulja stvaranjem dodatnih akumulacija, kao i postavljanje novog rezervnog cevovoda. Montaa i nizanje cevovovoda zapoeta je od najvie take tj. K365 ka K100. Vezivanje vrstih i kliznih oslonaca za vrstu stensku masu ostvarena je uz pomo dva tipa sidra - ankera:

32

Z. Ili, S. Stankovi, B. Rajkovi

Slika 1. Sidra - ankeri a) Sidro sa razrezom i klinom: 1) ipka sa razrezom 2) Klin sa razrezom 3) Nosea ploa 4) Pritezna navrtka b) Sidro sa proirenom aurom: 1) ipka 2) Graninik 3) Proirena aura 4) Konus za proirivanje aure 5) Nosea ploa 6) estostrana navrtka za vrtanje ipke sidra

Klizni oslonci fiksiraju se za zidove okna pomou elinih sidara-ankera sa razrezom i klinom. (Sl. 1. a.) ipka je prenika 25 mm i sa razrezom od 4 mm, duine 150 mm. irina klina je prenika ipke i klin je duine 200 mm tj. za pedesetak milimetara je dui od razreza. Ovakvo sidro uglavljuje se nabijanjem klina u razrez koji se, pod dejstvom sile ekia, iri. Po uglavljivanju, on se ne moe izvaditi. Podesan je za vrste stenske mase. elino sidro - anker sa proirenom konusnom aurom (Sl. 1. b) ima ipku debljine 24 mm i ona nije oslabljena razrezivanjem. Uglavljuje se uvrtanjem ipke, pod ijim dejstvom kod sidra sa proirenom aurom u auru ulazi konusni umetak i proiri je. Po uglavljivanju sidra ove konstrukcije se mogu odglaviti obrtanjem u suprotnom smeru od zavrtanja. Nosee ploe sidra su etvrtastog oblika dimenzija (200x200x8) mm sa ovalnim otvorom u sredini za prolaz sidra. Izrauju se od ploastog elika. Nakon pritezanja sidrenih vijaka, adekvatnim momentom pritezanja, delovi koji tre izvan betona premazaju se antikorozivnim premazom.

UGRADNJA REZERVNOG CEVOVODA NV 200 OD K+365 DO K-100 NA IZVOZNOM OKNU IN.ISTEK

33

Slika 2. Izometrijski prikaz vrstog oslonca

Slika 3. Izometrijski prikaz kliznog oslonca

Za postavljanje vrstih (Sl.2) i kliznih (Sl.3) oslonaca u vertikalnom oknu koriena je posebno konstruisana platforma za montau, oveana o dno skipa (posude za izvoz materijala iz Jame). Skip je, takoe, korien i kao kran za dovoz elinih cevi do mesta ugradnje. Montana platforma je izraena od elinih profila sa uicama za oveanje, voicama za usmerenje i prorezom za prolaz balansne eline uadi. Pod je reetkasta konstrukcija dimenzija u osnovi (2000 x 1310) mm za smetaj trolane posade: dva montera i jednog radnika oknara - radi koordinacije sa komandnom sobom za vonju izvozne posude. vrste take (Sl.2) se postavljaju licanjem u zdravoj betonskoj oblozi okna ija je minimalna debljina 40 cm, a uraena je u zdravoj steni. Poloaj vrstih taaka je diktiran projektom i postavljaju se na svakoj treoj cevi, redno. Ugraivanje vrstih taaka mora da bude tako da se obezbedi potpuna zapunjenost anker-rupa. Klizni oslonci postavljaju se na svakoj cevi na kojoj nema vrstog oslonca, takoe redno. Razmak izmeu izvozne posude i najisturenije take cevovoda du itavog okna mora iznositi najmanje polovinu razmak izmeu izvoznih posuda. Na izlazu iz pumpi obavezno postaviti nepovratne ventile. Temperatura unutar okna tokom cele godine je ujednaena i takorei nepromenljiva, te je i dilatacija neznatna. Zbog kiselih i agresivnih voda koje se transportuju neophodno je i obavezno da materijal cevovoda bude od Cr-Ni-Mo elika.

34

Z. Ili, S. Stankovi, B. Rajkovi

LITERATURA

[1] Institut za bakar, Bor: Glavni rudarski projekat Eksploatacije rude bakra u Jami Bor do K-235m [2] Milovan Antunovi Kobilika: Opti rudarski radovi, Graevinska knjiga, Beograd [3] D. Vitas-M. Trbojevi: Mainski elementi I, Nauna knjiga, Beograd, 1971. god. [4] D. Vitas - M. Trbojevi: Mainski elementi II, Nauna knjiga, Beograd, 1970. god. [5] S. Veriga: Mainski elementi I, Mainski fakultet, Beograd, 1973. god. [6] B. Kraut: Strojarski prirunik, Tehnika knjiga, Zagreb, 1982. god. [7] E. F. Gobel, Dr Ing: Rubber Sprinas Desing, A.Halsted Press Book, New Jork, 1974. god. [8] M. Bogner i dr: Zbirka propisa u mainstvu I, Graevinska knjiga, Beograd, 1983. god. [9] M. Bogner i dr: Zbirka propisa u mainstvu II, Graevinska knjiga, Beograd, 1984. god. [10] asopis Rudarski radovi Uputstvo autorima [11] IRM, Bor: TMP ugradnje rezervnog cevovoda NV200 od K+365 do K-100 na Izvoznom oknu In. istek