Vous êtes sur la page 1sur 474

HISTORIA

DE

PORTUGAL
l~EST-AURADO,
EM QUE SE DA' ~OTICIA ~AS MA JS GLORIOSAS
acoen5 affim politicas , como r.;nhtares. qtae obrra o~ Portuguezc:s- na rdburaa de Portugal , ddde o anno de: I 6 ; 7. at ao aBno de 16 6 2.

ESCRITA

POR

D. J_JU1Z DE .MEt~JE~ES
CONDE DA ERICEIRA, DO CN.rF.J.HO DE Efl,l.lO de Sua Afageji,lde, feu Fdor da Fazfn da, e Go.:e1nador das Annas t!a Pro1.jncia de Traz os Jfo1iteLr . &c.

PARTE SEGUN-DA,
7erciira -;;er; impr"effa, e
em,.:ndada~

TO 1\.1 O JII

I~

l S 13 () . -\ :

Na----------~--------------------Officina de JOSE PI-!- Fi L I -P P-F i\nno Je \\.l >c c LIX. 1 Cr-. JJ lodo.r as lice11ftlS 11ecef!a1ias.

LICENCAS.
~

D O S A N T O O F F I C I O.

ocJe-fe reimprimir o livro , de que fe faz men~ ; e depois voltar conferido para fe dar licena que corra , fem a C)Ual na correr. Lisboa , no Pao de Palhavan, 13. de 1-1aro de 1 759
Sil1:a. Trigofo.
Sil~eiro

Lobo.

DO ORDINARIO.

O'de-fe reimprimir o livro,. de que fe tra. ta ; e depois de reimprefio , e conferido torne. Lisboa, 3 de Abril d'e 17 }9
D. :fofeph Ar&e!J. de La&edem~'!ifl~

DO PAC, O.

Ue .Gde pofi:'l rein1~i~ir, vifldd~ as !icen ..

as o Santo ucto, e Or 1nano; e depois de in1preffo tornar Mefa pa .. ra {e conferir, taxar, e_dar licena para que

corra, e fem iffo_ na correr. Lisboa, 5 de Mayode I 759 J. ) r rr. . t _,f.


., ., ~""
. 1...

,r

Carvalho. E1nas. D .Velho. Siqtteira.


~I....M

. ..,
"r '

r'...., .:._ \

,.

"""

._

!'

...

...

~-- \

T.J

DO SANTO OFFICIO.

'

E mingo.? ,

St confrtne com o Original. Lisboa: S. Do~ If. de Setembro de 1759.

Fr. f"'rancifco Xavier de Lettzo.r.

p "de correr. de 1759no Lisboa de Setcn1bro


-

Pa~o

de Palhavan, 18. '_


r

Si/7,'0. T1igojo. Sii'Veiro. Lobo. lrle/Jo.

p
Q

DO ORDIN ARIO.
0'de correr. Lisboa 26. de Setembro de 1759

D.y. A. L.

DO PAC, O.
U e polfa correr, e taxa ern quinhentos reis, C3da hum 'fonto. Lisboa 27. de Seten1bro de
1 7S9

Co111 duas Rub1'"icas.

PRO . .

PROTESTAGAO.

Author della obra protel:a , gue tudo, o que efi nella efcrito , f~jeita cenfura da Santa Igreja Catholica Rom1na , e fe conforma com os Decretos dos Summos Pontificcs, e em eJpecial com os de Urbano VIII. de 13. de Janeiro de 1625. approvados em 25. de-Lunho de 16 34 e a modificaa feita pelo mef~ mo Pontifice em 5 de Junho de 16 3 1. e C]Ue na he a fua tena que algumas materias, que contm cfia Hilona, que parea tnila_gres , ou fuccffos fobrenaturaes , tenha n1ais credito, ou authoridade, que aquella, qlle merece a noti~ia , que alcanou defies fuccffos , como Hifioria humana.

O Coude tz Ericeira.

H IS..

HISTORIA
UE

PORTUGAL
R:EST A URADO.
L I V R O I.
~

S U M M A
"l

l~

I O.

-....

~ P~~~ NT_I~~D~C,A~ DA HISTORIA. Da prtttctpto a Ratnha Reg~11te ao go1~ ~~ 'Ver11o do Rey11o : rejol'Ve o Jllr~u~te11to ~ ~~ de/Rey._propo.1ldo-lhe algtt11s lr!t11ijiros L~~ r que o dtlataffe: orde11a que affifla o 11lfa11te 11e[Je alo COIIl o e~:ercico deC01tdejiavel: 1/loftra-Je a fo'r11za, e1n que d~(poz o governo. Parte a go'Vernar a.J Ar11zas da Pro'Vi11cia de Ale11tejo o Cde de Soure: dijpoe111 n i1Jterpreza de Barcarrota.ij fe 11a co11jegtte. C~hega a JJ1adrid a 11o'Vn da 111ort.e de/Rey. Ma11da EJ. Rey D. Filippe h11111 gra11Je Exercito contra Portugal. Co11t efln 11oticia paff o Co11de de Soure a Lisboa a tratar das preve11oe1t.r do Exercito de AleiJtejo: crejce11t os C111baraos , e a

=~.~~~~ f~~~.

~~

PORTUGAl.. RESTAURADO,

e11tttlaa: ti1..a-/he a Rainha o poflo, e elege e1n fett l11gar ao Co11de de S. LotJreno. Parte para Alentejo , d~(poe111 o go'Ve1~no do Exercito .. Soe e111 C011tpa1Jha o Duque de~"'. Gern1a11 ,jitla Vltve11fa go'VertJada por Ma11oel de Salda11ha. lnte11ta o CotJde de S. Lou1..e11fo~(occorrer efla Praa, aloja no quartel da ./11noreira , e retira-Je }e111 effeito. Conti1zua-Je o fitio : procura duas 'Vezes ganhar Affo1~{ o Furtado o Fo1..te de S.ClJrijlovn,e 11ao o co11JegtJe.Paffa o Exercito a Badajoz, da ht1111 afflto dquel/a Praa co111 1111 fttcc~Uo. Vai A/Jn11[o fitrtado inte1..prender P aleno, volta para o EtJ(Jercito [e111 confeguir o i11ten to. E11t1..egaje Oli'Ve11a,.fitia o DtJque de S.Ger1na1~ JJ1ott1..flO, e 1..e11tle-.fe. 1Vo11za a Rainha a J001J1Jes lJ;JendeJ, de Vajco1Jce/o.r Tene11t11 de/Rey. Retira-fe o Conde de S. LotJren.ftJ do Exercito por orde1n da Rai11ha.

Anno. 1 657

lntrorlucra llaHdluri~.

nO volume da Hiloria de Portugal Reitaurado entramos a ettrever com grande confiana ; porque affcnta as opinioens de todos aque!ie~ , que enganados do Mundo fe na fabeni dcfviar dos feus de(concertos, que na variedade confil~ a fua formofura, fundandofe em que os derejos dos n1ortaes fe na contenta do que vem, nem fe fatisfazem do que logra ; porque f appetecem o que imagina, e f anhela ao que fe difficulta :e cotn eil:a ~nconftante <1mbia orna o Mundo de triunfos in dignos , fujeirando-fe fua efcravida os mefmos, que experimenta a fua inconfiancia. E con1o fendo no Mundo tudo ta vrio , f efia opinia nelle he firme , na fl~ pollivel dcfagradar-lhcs o fingular alumpto que fe~mmos, por ferem tantos, e ta diverfos os fucceffos Militares , e Politicas, que determinamos referir , que plenamente fc fat1sfaa todos aquelles, que por nature za appet~cem a variedade"
Ver~

oS EGUN

,. PAR TE ll. l.IT-7 R O I.


na pora

3
Anno , . 16J 7

Verfe-ha hum Reyno, (a que coube em (ort pequede terra ' para que os feus Naturaes l dilataftem com tnaior gloria) orfa de hun1 Rey,. defampa rado de hum Pay, que lhe fcgurava a dcfenfa , e que lhe defendia a liberdade, entregue ao governo de huma Rainha ornada de efclarccidas virtudes, e lu infelice no ()bjel:o, para quem folicitava a feliuidade; fendo efie feu proptio filho depois author da fua runa , tirando-lhe com efirondo o governo do Reyno , que ella procurava entregar lhe paciti~o. Verfe-ha hum Rey, por enfermo do corpo, c animo; defiituido de virtudes , cegamente afiei"oarlo a homens infoJ"ntes , e tadnorofos ; entregue direca abfoluta de hum valido 1 que fuperando inconvenientes , que pa J"ecia invenciveis, concorreo felicemente para a Jefcnfa do Reyno , e confundindo te accidentes politicas 1 ex perimentou differente fortuna. Verfe ha hurna guerra furiofa, e fanguinolenta, cm que com poucas adverfidadcs 1 fuperaJos difficeis encon tros, tomadas grandes Praas, vencidas finco batalhas, fahimos na guerra viB:oriofos, na paz triunfantes. Ultirnamente fe ver hurna Corte confufa , e dcfordenada, onde fe exercitava animos ta6 perverfos, que fe conta va nella mais mortes indignas, e violentas, que na guer ra elclarecidas, e gloriofas, e tantos, e ta extr2ordinatios infultos, que o Reyno aft1itto , conhecendo a ultima i ui na, animado de hum f efpirito, e refpirando diverfos alentos h uma fo voz, foi depofio El-Rey per incapaz do governo, e iucceffa, e efcolhido hum e{darecido Principe, creado de alta Providencia para defempenhar cabal~ n1cnte fuperiores vatici(')ios. Gran-de, e difficultofa materia em prendemos ! Extraordin2rios , e perigoios cafos nos expomos a referir ! Potm na confidera2 infallivel de haverem de fer julgados no juizo dos homens, na f defie fecuJo, mas dos futu~ ros, todos os oPtaculos {a inferiores obrigaa de fe rnanifefiar a todas as idades , que os varoens Portuguezes nunca faltra tiddidade dos fcus Prncipes por ref Feitos particulares , por maiores que foiTem os excfios

A 1.

da

PORTUGAL- R-ESTAURADO

da tyrannia, e quando chegra a lhes negar a obedien~ cia, foi f por confervao da fu.1 Patria. E fuppollo que os verdadeiros documentos da nofTa jufi:ificao fe no poTa explicar fem ofFenfa do decro, que fe deve Mageftade , pediremos com efiudo particular frafes rnodefi:ia, para fairmos fem cenf ura de to confidera vel empenho; fendo f alivio defie vehemente cuidado a infallibilidade de que no poder haver nefie, nem no futuro tempo, quem , fem tcmeraria oufadia pofia du vidar da verdade dos fuccdfos, que referimos ; por fe no poder deixar de conhecer que fora indifculpavel erro do entendimente entregar a opinio na faltidade jufla cenfura de tefiimunhas vivas, havendo procurado to diligentemente augmentalla no exercido dos maiores lugares da Republica l\lilitares , e Politic(is. Sem receio 1 11cm efperana efcreveremos a verdade (lida.; porque a grandeza delRey, e a Filofofia da propria inJependenciJ nos tem defobrigado de li{onjear a fortuna. A morte delRey O. Joo o IV. de faudofa memoria; como cccalionou nos amantes coraoens de {eus vaffallos to implacavel , e juUo fentimento , no fe achava al gum que no depuzetTe todos os interet1es particulares, por attender [ ao rernedio da infelkidade , e perigo pu blico ; poique fe confierava com profunda mgoa fuc ceflor da Coroa de Portug:al ao Principe D. Affon(o na idade de treze annos ' com to poucas efperanas de que os preceitos da arte , ou as diligencias da indufiria pudefTen1 fujdtar os defconcertos da natureza, que quafi por infrut1uofa fe deixava de ufar corn elle da lio, e doutrina ; ( muitas vezes retuedio to milagrofo, que faz dotnefticos , e trata veis aos brutos mais irracionaes, e fe rozes) porque a enfermidade, que o Principe ( j novo Rey ) havia padecido en1 h1ade mais tenra , lhe tinha dei :xado t o offendido o lado direito que claramente fe co nhecia que o entendimento padecia a mefrna lea. Por outra parte fe confiderava a ~1onarquia de Calella com a refiituio de Barcelona, focegada Catalunha com as revoluoens de Frana na regencia da Rainha O. Anna de Aufiria fuperiores s atmas dai f,onteiras de Italia , c:

Flan-=

P A RTE 1T. 1. I T/ RO l.
Flandres, e

com a paz cel~hr~da em l\lnniler entre aqne1

Anno

la Coroa, e os Efiados de Hollanda, feguros defrcs exceffivos difpendios os thefouros, que coitumo produzir 1 657 ~s minas da nova Hef panha. E fias grandes fortunas fazia maiores na conider2o dos Cailelhanos verem o Rey no de Portugal fem o prudente governo delRcy O.Joa, expotlo a perigo{as diflenocns domefiicas ; ordinariamente con fequencias infelices da mudanfia do governo dos Reynos. Todas el:as confideraoens difficultofas de remedear cornbatio os animas dos Portuguezes zelofos da confer vao da Patria, que com tanto rifco da vida, difpendio do fangue, e fazendas havio libertado do dcminio de Caftella. Porm bufcando entre o defalento os caminhos rlo defafogo, livrro as ef per~nas da confervafio do Reyno na certeza do e{pirito varonil, e fubido entcn~imento, que lograva a Rainha Regente , que havia de ter aHifiida do valor invencvel de feus vafi'allos, e da. experiencia adquirida em dezafeis annos , que durou o governo del Rey defunto; e juntamente nos manifdlos fig'1aes, que por infiantes fe defcnbriao em o afpel:o do lntante D. Pedro, fegundo irmo delRey D. Aftonfo, que fe achava na idade de nove annos , de que a natureza dlifiida da Di vi na Providencia o havia criado para diernpenho da fabrica imperfeita , que em ElRcy tinha produzido. Porm cfies alvios, ainda que ero gran.; dcs, J~a contingencia dos fu~ceffos futuros ( que no fe c fi imo, feno depois que (e confeguem ) no podio fet feguros; porque a Rainha, ainda qye era dotada de todas as virtudes, na confiderao de fer mu1her no fe rodia fuppor de efpi rito to vigorofo , corno era nece11ario para reiifiir grande guerra, que fe efperava; e o Infante fe excedia a El-Rey na capacidade, El Rey lhe preferia en1 o nacimento: e cftando o peligo tao dil:ante do re-rnedio, ju1tamente fe temia o governo dei Rey no tem- , . . po, em qu.:! infaaivehnente fc efperava h uma guerra for ~;;a prRm~-r "d . p:oa "-:unla IDI ave 1 com a ~1 onarqu1a d e C a {l 11 a. ~_.., LC Re1entc ao A Rainha Dona Luiza , a quem ero rnanifefias to- gm:'crno d<J das efias con1ideraoens, tanto que o entimento da mor~ Reyno. A3 te

6
16

PORTGAL RESTAURADO,

Anno te dei- Rcy lhe deu lugar a tratar do governo do Reynot


em que a introduzia a ultima vontade del-Rey feu mari do declarada no feu tcfiamento, comecu a armar o Pa o de dc:ft:nh~s politicas contra a ambio dos que fun da vo a fua fortuna na mudana do governo, e as fron- teiras de tropas contra os ddignios , e invafoens dos Cafrelhanos ; e para h uma, e outra guerra, na confideraRefolve 0 o de ferem muito poderofas, empenhou promptamenjuran~ento te todo o {eu poder , e toda a {ua indulria. Foi a pri rlei-Rcy.pro- meira difpofio , que executou , ordenar o juramento P ondo~1 1 ~ dei-Rey. Celebrou-fe a quinze de Novembro no 1-'erreiro a 1 gun::. lV1 \ d p l h c b . . d l . niilros que 0 o ao etn 1um t eatro, que I e 1a nct u JUnto a u uma dilataflc. varanda da tala dos Tudefco~. Antes defie alo hc.uve duvida entre D. Nuno Alvares Pereira, Duque do Cadaval, e D. Francifco de F ro , Conde de Odemira, fo bre a qual dos dous tocava exercitar com o efl:oque def en1bainhado o officio de Condeilavel, querendo hum, e outro preferir no parentefco da Cafa Real. A Rainha que procurava, como o m~l mais perigofo, atalhar conOrd.:na qne tendas entre pefloas to principaes, decidio a diffcrena, ~ffifh 0 ln- ordenando q!le o Ir.fante O. Pedro acompanhado de Ruy f:uHe Hdle de lVloura 1'elles, do Con(elho de Eilado, e E fi ribeiro ~~::_:~~~ ~k Mr 9a Rainha, exerdtalfe a ocup~_o de Co~deftavel. c,~~;dehwcl. Affiho o Infante nefte al:o cem mutta galhardJa, e def~ embarao. CeJcbrou-fe com luzidas ga1as; paffado elle, fe continuou c lulo, e fcntimento, a que brigavo a razo manift:fia, e as fauddes delRey D. Joo. Antes do jur2mt:nto del- Rey D. Aftonfo houve ai guns l\1inifhos, que propuzero com grande zelo , e c~~utela Rainha que o dilataffe at fe averiguar fe era remt!dr~wel a fua incapacidade, fendo a ~ateria a mais grave da Monarquia: que em fe dilatar fe no podia te ... me r notavel prejuizo; e em fc quebrar, depois de celebrado efie al::o, pcderia haver grandes difficuldades. A Rai11ha, ainda que reconh(cia a verdade deftes difcurfos 1 confiderava que dar principio ao feu governo com hu ma deliberao to arrojada em tempo to perigofo fe tia expor (e a maior guerra dvi1 , da que receava ex ter na; porque a incapaddade del- Rey no podia e1 na ida-

57

de

11e treze annos a todos manifefia ; e aquelles que a du- Anno


vidaflem , ou por zelo publico , ou por interefles rarti. 1
cu lares, ha\'iao de fer parciaes da notaria razo de quererem jurar por (eu Rey ao Prin~ipe, a que determina vo

PARTE II. LJT?RO 1.

6s 7

obedecer , ficando na Rainha fufpeitozo o defejo de extender os annos de dominar. Efl:as prudentes razoens cbrigro a Rainha a refolver que El-Rey fole jurado, e a lhe nomear Ayo, que lhe affifl:iffe : e por evitar controverfias , declarnu que El Rey D. Joo antes da fua n:orre lhe ha\ia comtnunicado que fizera eleia para efre to grande lugar da pefoa de O. Francifco de Fro, Conde rle Odemira, por achar que concorrio neile geJlerofidade, valor, e entendimento, no detcompondo efl:as partes o executar todas as fuas acoens com tanta celeridade, que 1nuiras ,ezes padecio a cenfura dos dif curfivos. Nomeado nefl:a occupao, fe lhe deu no Pao o quarto, que havia fido do Principe D. 1,heodofio, e fi cou o Piior de Sodofeita continuando o exercicio de Mefire dei Rey, e do Infante. Os mais officios da Caa Real exercitro as mefmas peffoas, que os occupavo na vida del-Rey, at que novas politicas dehuiro toda a antiga direco. Havendo a Rainha fahido, a feu parecer, defie cuida- Moflra.re a c:lo, entrou em outros, que no ero inferiores, e co- f{rma_em 11hecendo que nos maiores M!nihos ( que devio fer que dlfpoz :1. o "O\'erno. Jnhrumcntos das refoluoens) nao havta aquella confor- o n1idade , fempre defejada dos Principes julos , e nunca confcguida ( por fer to vrio o influxo das efrrellas, que domino nos coraoens dos homens , que no perpetuo movimento de confufo combate de idas Yivern , em quanto duro em to intricado labyrintho , que nunca tt.:m por feguras as differentes efiradas , que encontro, ficando f exceptuados aquellcs, a quem o auxilio Di vino confl:itue defprezadores de todos o~ intereffes hun anos ) prevenio com grande indufiria todos os accidentes, que podia embaraar as fuas difpofiocns. A contenda mais publica, e que a Rainha n1ais re~ ceava , era a que havia entre o Conde de O . .ie.rnira, e O. Antonio Luiz de Menezes, Conde de Clntanhede -~ am-

A4

bos

8,

PORTUGAIJ

RESTAUl~ADO,

l6 .. - _felheir,)s de Etado, o primeiro Prefidente do Confelho ) 7 Ultramarino, o fegundo Veador da Fazenda. As fami -
lias ero muito efclarecidas; porque o Conde de Odemira defcendia do primeiro Duque de J?ragana D. Affon fo: o Conde de Cantanhede do Conde D. Gonfalo de Ivlenezes, Irmo da R~ink1 Dona Leonor, e contava de \'aronia vinte e fete illuthiffimos avs. O fequito de pa rentes , e amigos do Conde de Cantanhede era maior; mas o Conde de ()demira fabia adquirir muitos animas com o poder , e com a liberalidade: o Conde de Canranhede era mais firme nas refoluoens ; o Conde de Odemira mais prompto em tomallas :a delreza politica amhos a profetfavo igualmente , e os r.egodos publicas cada l1um os conhecia de feu nacimento: ambos tinho efpirito militar; porm com hum a ditferena , que o Conde de O~lemira jalava.fe da guerra palada , o Conde de Cantanhede afpirnva gloria futura; e por conclufa, 11~o fe achava animo to attento s fuas con\?eniencias, que cm hum, e outro pudefTe defcobrir diffl!rena no dominio. Fomentava a inutria da Rainha el:a perplexidade nos difcurfos dos Ct,rtezos ; porque conhe ccndo com grande prudenciJ , que havia rniller a todos {eus vallallos, deliberou que n~o convinha conferva c;o do Reyno conccJer a hum f o poder. Mas nefia politica (ainda que era acenada ) tambem efcohria mui tos p~rigos ; porque como os negocias ero grandes, e os ammcs en~ontrados , muit.1s vezes aquelles , que hu~ n1a parcialidade eftabeleda , desbaratava a outra, ofren dcndo-fe por efie refpcito o interefle puh~ico, que era hum f. Igual differena na defigualdade de animos cortia em os dous Secretarias de Filado. e Mercs , Pedro Vieira da Sylva, e Gafpar de Faria Severim; ero ambos de iJade madura , hum , e outro merecedores das occupaocns , que exercita\o havia muitos annos , e igualmente alcan:o o favor dcl-Rey defunto: ambos ero de nohre nacimento, Pedro Vieira fciente na pro filfa das Leys , Gafpar de Faria em os negoci(ls da Fa z~nda, e com o manejo das ma terias politicas (e habilit-

Anno bns er5o

de quafi fefTenta annos de idade , amhos Con:=

xa

r~o

. P A Rr E 11. L lTl R O I. .
ao exercicio de lias. Nenhum dos dous defcobria

9
~fl'e

to particular a alguma das rarcialidaces d'S Ccndes de Cantanhede, c Odemira, e f~~io tfh:do de rrcfirar Rainha, que f aos interefles rublicrs fe inclina,o. Etes ero os quatro elementos , de que fe fufientava o corpo politico da Monatquia ; e a Rainha Sol defia Esfra , igualando as influencias com os accidentes, n:t fe achava algum ta poderofo , que as benignas o pu~eTem fegurar de no padecer as rigorofas. Logo que EI-Rey fallec~o, parecendo Rainha, que para dar expediente aos graviffimos negocios que occoniJ , era conveniente outra frma de defpacho , infiituio huma Junta , que fe ch~mou noturna, pelas horas a que e convocava : fazia-fe as conferencias na Secretaria de Efrado, e fe executava promptamente o que fe vencia por mais votos , dando-fe f conta Rainha das materias de maior importancia , ou das em que havia ~uvida, as quaes o Secretario de Efiado hia fazer pre (entes Rainha , para que as refol veTe : fora os l\1inifiros nomeados para efre Tribunal os Condes de Odemira , e Cantanhede, o 1\larquez de Niza Per o Fernan des Monteiro, e depois o Conde de S. Loureno; por tnorte do Conde de Mira nomeou a Rainha o Duque do Cadaval, e o Conde de Soure , c ultimamente a Joa Nunes da Cunha, concorrendo em todos efies l\1inifiros todas as circunlhmcias dignas defie emprego ; e durou efia util forma de Jefpacho em qyanto a Rainha teve o ~overno. Depois deite ~fribunal efiabe1ecido , mandou a Rainha efcrever aos Governadores das Artnas das Pro vincias, recommendando lhes o focego. e fegurana dei. ]as; e deu ordem que os Officiaes de guerra , que efiava auentes de feus Pfios , fe recolhelem a exerdtalloso Fez avizos s Conquifras, e aos Minifrros, que affifiia nas Cortes da Europa , procurando por todos os cami~ nhos atalhar novidades, que podia facilmente fucceder em ta perigofo ac-.:idente. Com efias refoluoens deu a Rainha principio ao feu governo; e ns continuare mos efte fegundo volume com a mefma difpofia , que levou o primeiro , prcf~rindo pela ordem dos annos a
guerra

to

:guerra de Alentejo s das outras Provindas, referindo as na terias politicas, onde ti verem lugar, e a guerra das Con1 ) 7 quiilas no fim de cada hum dos annos; porm a paz ceie brada com os Hollandezes, e o pouco poder maritimo dos Cafielhanos dar pequeno afiumpto curiofidade dos Leitores na guerra das Conquitlas. Nas ultimas horas dlt vida. delRey D. Joa ( com re ferimos no fim da primeira parte defta Hifioria ) ajuftan-do as difpofioens ao tempo , em q~e fe achava , e querendo com ellas fegurar os perigos futuros, chamou a D. Joa da Cofia , Conde de Soure, e ordenoulhe que (em dilaa alguma partile Provncia de Alentejo a conti ntJar o governo della , havendo-felhe paliado Patente de Governador das Armas algum tempo antes. Houve ta poucas horas defia ordem deiRey fua morte, que quan p t 0c do o Conde partia par~ Alentejo ( na fe havendo did:rd~ s;~~~ latada) J EI Rey era fali ecido. De Aldea Gallega def a govenlJr as pachou hum correyo a Francifco de Mello, General da Arm~s ~a Artilharia , que governava as Armas naquella Prvincia, ~~~~~n~a de dando-lhe conta da morte delRey , e da fua jornada. 10 c.: ' ~ Tanto que chegou a Francifco de Mello efie avizo , defpedio a Companhia de D. Luiz de Menezes, ( de que o Conde havia feito eleia para Capita da fua guarda com grande oppofia dos C~pitaens mais antigos a refpeito das preeminencias defie Pofio, que ~t aquelle tem .. po {e na havia exercitado ) e deulhe ordem que marchafTc a Arrayolos a con1hoiar o Conde. Marchou D. Luiz com diligencia; ent~ou em Arrayolos ao mefmo tempo que o Conde chegava. Ao dia feguinte partira para Ef trems , e no terceiro chegra a Elvas. Efper21va os Soldadas ao Conde de Soure com t.;)nto alvoroo, que, a fer menor a perda da morte delRcy , lhes pareceria que na havia mayor fortuna , que a eleia do Con de , tendo por infalliveis nas uas difpofioens os pro grefTos da guerra , que com implacavel ancia appeteci a ; porque como a guerra he officio dos Soldados , acha que perdem os feus intcrefles o tempo, que a na exercita. Chegou o Conde a Elvas, e examinou o e tado das fonifica'ioens das Pra<ias , o numero .da ln fan

Anno
6 ...

PORTUGAL RESTAURADO,

'I

teria,

PARTE II. lI 17 R O 1.

1t

teria, e Cavallaria do Exercito ' e o poder dos c~ficlhanos; noticias, que com toda a diflinca lhe deu Francifco

de Mello , havendo-fe congraado com elle de algumas qutixas, que o Conde tinha da lua amizade; materia, exn que era fummamente fcnfitivo; porque ao pafTo que depu Ilha pelas cmodidades de feus amigos as fuas conveni cndas com tanta effi~acia , que na houve quem lhe excedele nefia virtude, queria jufiamente que a correfpondencia foffe igual. Informado de todas as materias , depois de celebrar as Exequias delRey D. joa com grande lolcmnidade , e de acclamar com grande pompa ao novo Rey O. Aftonro VI., determinou mo!lrar aos Cafie~ lhanos que a falta de hum Rey , que t~nto amavamos, 2inda que forre ta fenfivel , havia influido nos Portugu~zes novos efpiritos militares, que os fazia mais carazes de fe defenderem do que elles podi~ efiar de os conquiitarem; e com efia confideraa convocou a Ca~ vallaria daquella Provinda , que confiava de dous mil e . _ quinhentos cavaJlos , e unindolhe tres mil Infantes, e ?tfpoem da. . f CIS peas d e artl1h ana com as munt"oens, e manttmen Jnterpreza e narcarrota tos neccTarios marchou a interprender Villa-Nova de que fe n~,l Barcarrota , lugar que difia quatro Iegoas de Oliven- conf~gue,
~a.

Anno 1 6 57

Havia chegado a Elvas Andr de Albuquerque a exercitar o feu Pofia de General d<1 Cavallaria ; e depois de ajufiada hun1a duvida, j teve com oCondede Sou re fobre as preeminencias da Companhia de fua guarda ( que atalhou com grande prudencia Joa da Silva e Soufa, Cornmifario geral da Cavallaria ; porque levando o~ recados, que hum a outro fe rnandra, vendo que fe hia exafperando ,dffirnulou os; primeiros, detendo-fe em ca{a de Andr de Albuquerque , aonde concorrera os Officiaes da Cavallaria , e os da Infar.teria do Conde de Soure, e continuando os recados Bernardino de Siqueira, Tenente de Mcfire de Campo general, com n1uita attena , moderando as circufiancias , de que os dous Cabos podia efcandalizar-fe ; evitou o damno que podia leguire ) marchou com a Caval!aria , que na confian'ia do eu valo I lugr1a a felicidade de todo~ os 1uccf-

1os,

12

PORTUGAL~

RESTAVR.4DO,

Anno

1657

Pafou o Conde de Soure com efie corpo de exercito o rio Guadiana por fi ma de Gerornenha, defcanou huma nnite em Olivena, e na manha feguinte continuou a m:ucha. Havia o tempo favorecido na apparencia efl:a Jornada; por~ue, fuccedendo a muitos dias de chuva al guns de Sol, e tendo os Ingenheiros Diogo de Aguiar t e Nicolao de Langres reconhecido por ordem do Conde as efhadas, e havendo-lhe fegurado erradamente antes de fahir de Elvas , que todos os cminhos eftavo capazes de marchar por elles artelharia , pode ella fer conduzida f o tempo, que durou a eftrada de Alconchel , -que, por mais frequentada, eftava batida. Porm tanto que foi preci(o caminhar pela campanha , fe comeou a reconhecer nos muitos pantanos, que encontravo, a grande difficuldade da marcha. Entendeo o Con de com tanto fentimento efte forofo embarac;o , que no houve exceffo, a que perdoafle pelo vencer. Dobraro(e nos lugares mais baixos, e mais pantanofos os tiros das mulas s peas da artclharia ; ajudavo os Soldados Infantes , e artelheiros com os hombros ao impulfo das mulas. Porem, vencido hum patlo difficultofo, fe dava logo em outros ; e ultimamente chegou a artelharia a hum valle to difficil de fuperar, que no r fe conheceo o defengano de que no podia palar adiante, mas ticou em du-wida fe podeda voltar para Oli
''en<h

f~ls.

O Conde de Soure experimentando que todas as diligencias ero infrutl:uofc1s , fez alto naquelle fitio, e mandou a Andr de Aibuquerque com feiscentos caval los reconhecer Barcarrota , levando com1igo os Inge nheiros para examinarem fe feria tcil render o Ca~ tello tem artelharia , com poucas horas de combate. l\1archou o General da Cavallaria, e os mais batalhoens, que fic~do , aquartelou o Conde affitido do General da J\rrelharia em frma muito militar. Amanheceo; voltou o General da Cavallaria com brevidi:lde , por e(tar Bar carro ta pouco dil:ante, deixando-a reconheciJa ; e informando ao C0nde de Sourre Ja difficuldade, que con 1iderava cm fe render o Catello fen1 as preven"ocn~ ne-

ceila-

rias~

:r.lefires de Campo, e Tenentes Generaes da Cavallaria, Anna com refolua que, fe houve[e hum { voto de fe fegJir I6 \]~ a em preza, continualla a todo o rilco. Juntos os Cabos , .1 e Offidaes referidos, propoz que a caufa de fazer aquel la jornada fora parecerlhe conveniente que ao men1o tempo chegatTe a l\'ladrid a nova da morte delRey, e a perda de Barcarrota, para que os Cafielhanos conhe~ef{enl que, fe a Ponugal faltava ElRey D. joa, ficra6 em Portugal valallos, nunca e111 outro tempo mais difpoilos .. fua defenfa: que, antes de convocar aquella gente , havia -il1 J mandado aos dous Ingenheiros Nicolo de Langres, e Diogo de Ag~iar a reconhecer todns aquelles fitios, os quaes fiando-{e de Soldados praticos naquella campanha mais em guiar hum troo de Cavallaria, que em avaliaa: o pezo da artilharia , fem a averiguaa necefaria lhe egurra que as terras efiava capazes de marchar por ellas a anilharia: e que, havendo nefia confiana abraGa dn a queiJa em preza, fe achava com a difficuldade de na poder conduzir a artilharia : e que, ouvida a noticia , que o General da Cavallaria havia trazido de Barcarrota, poH clerando o empenho, em que efiavo, e o embarao que fe !he offerecia , votallem o que cnten.de.ITem convinha mats ~o fervio deiRey , e ao credito das fuas Armas. Depots de varias conferencias, concordro todos os votos que era precHo retirarem-fe ; porque nem o Cnfiel.1? de Barcarrota fe podia render facilmente {em artilha lla , nem era poffivel deixalla naquelle Jug2r fem manifefio rifco; porque qualquer poder, que os C2fielhanos )Untalem, feria fuperior ao corpo da lnfanta1 ia, e CaVa1laria, que a ficafl'e defendendo; e que netle fentido empenhar o maior preo pelo menor valor feria indi cu]pavel temeridade. Cedeo o grande ardor do Conde de Soure a efta acertada opinio, e com muito trabalho r~tirou ~ artilharia a ()livcna. Paflou a Elvas, e defpe dto os Teros , e CavaJJaria pata os feus quartds. O Duque de S. German com a noticia do n.ovimento d<!s noffas tropas juntou a Cavallaria, e com avizo de que fe havia 1etirado a dividio. . _ -~

r P~4RTE ll.llT/RO 1. tJ Chamou elle a confelho aos dous Generaes, aos

Os

14

PORTUGAL RESTAURADO
Os dias, em que acontecero os fuccefios referidos;

Anno foro os que bafiro para chegar Corte de l\1adr!d a 6 nova da morte delRey D. Joo. Recebroa os Cafte 1 S 7 lhanos com imprudente contentamento, fendo fempre
mal fundadas as efperanas, que fe edifico em damno alheio. Tratou logo EIRey D. Filippe de dar o maior calor, que 101 po{fitve1 , as prevenGoens d o Exerctto, que c determinou que fahile em campanha a feguinte Pri mavera. Deo ordem que de Catalunha (pouco offendida Manda El- naquelle tempo dos Exercitos Francezes ) rnarchaffem Rey D. F_iii- para as fronteiras de Alentejo dous mil cavallos. Def phe prc\em~ pedia dous Commiflarios a levantar Infantaria, do trigo, U!TI gran,-te J:xercfto c(1- que ordenou {e tomaife vtoJentamente aos pazanos datra Portugal. quelles lugares , mandou fazer celeiros pubJicos nas fron treias. Aceitou a - offerta dos Grandes , que (e obrigro a conduzir a Badajoz grande numero de Cavallaria, para fe reencherem as Companhias de cavallos ; e fez efpalhar que partia na Primavera feguinte a recuperar Portgal pelos mefmos paTos de (eu Av O. Filippe II. Fomentava efte gcnerofo intento O. Luiz dt! H~ro, l}Ue na valia, grandeza, titulos , e lugares havia fuccedido ao Conde Duque , e com menos talento, e melhor ten~ o governava abfolutamente aquella Monarquia. Chegro eitas noticias ao Conde de Soure por vrias intelligencias, e fem dilao as remetteo Rainha com uteis advcrtencias da frma , em que fe devia difpor a defenfa do Reyno. Dizia que era neceflario tratarfe logo da preveno da Armada, e de embarcaoens de fogo para a defcnla do Rio, e promptamente da fortificao de Lisboa; e para fe confeguir ficar em defenfa etn pouco tempo, convinha que ElRey, a Rainha, lnfan te , c petloas pode rolas , repartidos os baluartes, os to maffem por fua conta , acrcfcentando fe a confignao 2t lJUarenta mil cruzados , e obrigandofe ao povo a que e01 os dias defoccupados trabalhafle na fortifica"o, e os officiaes de pedreiros, e cavoqueiros fe no occupaflem em alguma outra obra, falvo naqudlas , que neceffitaf fcn1 de reparo precifo : que ete emprego fe devia encomendar ao Conde de Cathanhede pela grande a.ti vida
Cd 1~dega a Man a nova da mortcddRey.

de,

PARTE II. LIVRO_!.

r~

(]e, e -zelo, de que era compol:o: que a Nobreza affifl:ida de {eu~ criados ie devia aggregar ao Capito dos r,ine tes , para que montatlcm nas occfioens , e affifiilem guarda delRey ; que os Auxiliares, e Ordenanas theffem exercido, e armas, e o Trem fe prevenHJe, e com o maior cuidado fe acodifle Provinda de Alentejo, por que era a que ameaava o maior perigo: que neceffita va de grofTas levas de Infantaria, e de grandes remontas de Cavallaria; e a metma prevenGa fe devia obfervar em todas as Provindas , com ordem que tiveiiem toccorros promptos para acodir a Alentejo ; e da mema forte era necefario tratar-fe de mantimentos , munioens, carruagens , e dinheiro ; e que, na havendo falta netas difpofioens , na poderia ficar jufi:o receio das_ invafoens dos Cat:elhanos , principal mente naquel .. le anno , em que a guerra de Inglaterra tinha occupado as for"as maritimas de Caltella. '' A carta do Conde de Soure, que continha efl:as; e outras prudentiffimas razoens, mandou a Rainha con {ultar no Confelho de Guerra ; e avaliando os Confe Jheiros por precifas todas iiiS propofioens da carta do Conde , fizera huma larga confulta a Rainha , pedin do-lhe nao dilatafie dar execna prevenoens to ne cerrarias' pois dependia da promptido a faude publi ca. A Rainha com grande atl:ividade difiribuo v~rias ordens para lt!vas , e remontas, e mandou s Provindas dinheiro para as fortificaoens. Na de Lisboa fe come c;ou a trabalhar; porm mais lentamente , por (e enten der que ficava o perigo mais remoto. Tambem pareceo efcufado o difpendio de Armada naquelle anno, confiando por muitos avizos, e manifefios indicias, que todas as prevenoens dos Cafi:el h anos ameaGavo a Provincia de Alentejo. O Conde de Soure tendo por infallivel efte difcurfo pedio licena Rainha para palrar a Lisboa , entendendo que com a fua affiftencia feria mais prompta a execua das ordens , e as difpofioens medida do perigo de qualquer das Praas do Alentejo; que os Caftelhanos atacaffem; por no ferem cfies os negocias , que os homens prudentes pdem fiar da direc
'62

Anno

I657

t6
((3

POl~:TUGAL ~RESTAURADO~
alheia. Alcanou licena da Rainha , deixou a Pro

~Ann"o

Elvas para Lisboa nos ultimes dias de janeiro. Chegou Cor te, e foi recebido da Rainha, e Minifiros com tan .. . tas demonfiraoens de (atisfao da lua grande capacic-? dl~ .not da de, e exceliente procedimento , que a1Teguravo ef.. ca pat 1 a o f . . n. , Condi! de -ettos proporctona:j os a eu.a con fi ana. p orem a poucos ~oure a Lis- patios, que caminhou para adiantar as preven"oens do boa a trc~.tar exercito, entendendo JUfi:amente que em qualquer hora rlas prdl!\'en de dila"o fe pe[dio muitas efperanas da defenfa do oen:; e h h . d h _ 1'\kntejo. Reyno, con. eceo gue avta entra o em um mar tao tempeftuofo , e to cheio de perigofos baixos , que nem toda a doutrina de defiro Piloto, aprendida na elcola da larga experiencia, bailava para o 1ivrar do manifefio rif co, a que efiava expolto ; porque no corpo enfermo da Republica havia partes corrompidas , que o dilaceravo Applicava-lhe o Conde a medicina da paciencia, e o reli! media da al:ividade com tanta attenGo, que, faindo lhe a cada propolla muitas duviJas , as vencia cotn os Creram os documentos da razao , e pelos carninho~ da honra A emhara~s: _c efl:cts grandes difficuldades accreceo hum novo acci"!' c_r~m~~:at~, t~- dente , que acabou de aggravar a enfermidade. Depois r.t lh~ a Ra1- d d . . ...l"d El d d, . nha o poflo ~ ~ pen ~nct? tucce~.,t a em . vas., e que en~os nott c!.:gc l!m cta na pn:netra pane del:a Htitona , entre o Conde de f~u lu;ar a.? Soure, e o Conde Camereiro mr, no tinha o tempo Condl! de s. gattado a antipata, que o (ucceilo da pet:~d\!ncia havia Lo Uf(.;llO, i . J c . , . . ' ~txa o ; e fendo no Conde ameretro mor mmto tnant~ fellas as d~m(>nlhaoens de pou~a fociedade com o Con~ de de So!..Jre, lhe foi precilo procurar hum decreto dei Rey , qu\! alcanou fete annos antes deile tempo , para qu!! o Conje Camdreiro mr no pudetre votar em nego cio algum , que tocaTe ao Conde de Soure. Sentia o Conde Camc[eira mr cl:e embaraGO no Conelho de EflaJo, e Guerra ; porm tolerava-o, porque no enconttava o caminho de lhe dar remedi.:>. DefcobriJ-o naqueJia occaiio, por achar da parte do feu fentimento ao Bifpo eldto do Japao Andr Fernand~s, a quem a Rai nha deferia com particular atteno. Havia o Bipo mdftrado em varias o~calioens pouca afieicso ao L"onje de Soure.
..I

vincia entzegue a Andr de Albuquerque, e partia de

S7

PARTE 11. LIT"RO 1.

17

Soure, rrincipalmentc na duvida, que teve fobre a mucar.a de Elvas para Evora do 'Tero de Diogo Gomes de Figueiredo. Nefia c,1nfiana na certeza de acha~ outros 1.\'linifrros da fua parte, e na fuppof1a de fer )uita a fua propofia, reprefentou o Camerciro mr Rainha, que, havendo Sua ~'iageilade entregue ao Conde de Sou re o go\'erno das Armas do exercito de Alentejo em tempo , que as armas de CaileHa e prevenia para conquifialla , e fendo elle Con'felheiro de Eftado, e Guerra, feria muito contra o feu credito continua.rfe a refolu'ia, que em virtude do decreto de Sua lYiagefiade fc Clbfervava, de que e11e no pudetTe votar em o~ negocios, que tocafrcm ao Conde de Soure; porque o decre to fe devia entender em ma terias particulares , e na em 11egocios publi~os, que a elle, como a hum dos valai !os <le Sua 1\lagefiade mais interetfadcs na confena~a da fua Coroa, e como Confelheiro de Efiado, e Guerra, ta particularmente lhe toca vo: c que nefie fentido poderia ficar fufpeitofa a fua fidelidade, fc elle fofie excluido de aconfelhar a Sua Magefiade na oppoiio, que devia fa zer aos exercitas de Caflella. A Rainha parecendo-lhe arrezoada efia propofi~o , e inflada dos Mini11ros, que a favorccio , mandou dizer a Conde de Sc;ure relo Secretario Ped1o Vieira que, vendo as razoens do Conde Camerciro mr, havia entrado em efcrupulo na oblervancia do decreto, que elle tinha alcanado, para que o Canereiro mr no p11defTe votar no que lhe toca1Te; e que -por e fie ref peito ef perava te accmodaiTe tem repugnancia a que nas materias de guerra no riveTe vigor a concefla do decreto. O Conde de Soure (a quem a lar ga exper1encia dos negocies politicas havia feito fcientif- fimo nos fegredos delles ) conheceo claramente o fim a que tirava elta novidade, que era exafperalJo, para fe 02r por offendido ; porm antepondo o credito cnnveniencia, con;o fempre cofiumara , refpond~o Rai r;ha , que Sua Magefiade no devia querer que elle ciffimulafle O me( mo , que Cf'm muito profundas cc.nfi ceranens procurara ' ainda antes de ter cm rcpetdas occ11fiocns de(coberto as poucas atten~oens, que devia

ao

18
Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

1657

ao Camereiro mr contra o que lhe merecia; pois nt!o profetTava com eH~ aquella amizade , que muitos annos continura, e que no devia feparar huma penencia ac cidental : que nefte fentido para nenhum outro ca{o lhe fervia o decreto tanto, con1o para a'-]ue1le , de que o Ca mereiro mr queria eximit-le; porque fe no achava com algum interetfe particular, que no foTe muito inferior parte que lhe tocdva da conveniencia publica ; e que nefia conlidera"o {6 para efte tin1 pertendera o decreto : que as razoens do Carnereiro mr ero muito alheias da fua teno; P>rque lhe no vinha ao penfa menta que o Camereiro mr, em quem concorrio tantas qualidades, pudeTe faltar por algum ref peito hu .. mano :1os meios da defenfa do Reyno, em que era to empenhado. Porm o juito perigo, que podia ter na fua de(atfd'io, era haver de (er o Ca,nereiro mr juiz das uas acoens particular~s ; pois, havendo de ter como General de hum exercito voto deci1i\'o nas materias Mi litares, na contingencia dt! ferem os fuccetios profperos, vu adverfos, no parecia razo que foiTe julgado por quem fazia profifla de fer feu inirnigc. No baltou_ ella refpofi:a do Conde de Soure, para tufpender a refoluo, que a Rainha tomou , de que o decreto fe viTe no COil felho de Efiado. Poro os votos differentes ; e fendo maior o numero dos que votro pelo Conde de Soure , refolveo a Rainha, que o decreto fe mudaffe tanto a favor da perteno do Camereiro mr , que ficou com o que te paTou de novo quati Jerogado o primeiro. Dif fimulou o Conde de Soure efi:e pezar , parecendo lhe que poderia cevarfe nelle a emulao de feus inimigos; Form experimentou que os animas defafieioados no fe contento com pequenos empregos. Continuava com muita alH vidade a exccu"o das propofioens, que ha via feito Rainha para a preveno do exercito , temendo que a dila"a5 de fe deliberarem podia fer o maior beneficio dos intt!ntos dos Caflelhanos. Andando nefla diligencia , recolhcndofe huma ncite pelas nove horas do Pao em h uma carroa, fem mais rrt;Vena, que a

de hum criado t e ln hum e1hibo ) que lhe {e( via de arri~ mo,

PARTE II. LIVRO 1.

mo, quando fe apeava, embara'iando-Ihe continuamente o achaque da gota movimento dos ps, chegando em o Bairro .alto ao largo da Cordoaria , fe arrimra ao e(paldar da carroa dons homens a cavallo, e difparando nelle dous bacamartes, voltara as redeas, e fe livrara do perigo, que os ameaava. Ao me(mo tempo, que difparra os bacamartes, (e inclinou o Conde de Soure a dar ao criado , que trazia comtigo no efiribo, humas moedas de ouro para foccorro de hum Soldao pobre, que andava na Corte. Efie piedofo movimento lhe livrou a vida ; porque pelo va , que defoccupou, pafira mais de vinte balas, que fazendo em pedaos vidraas, e balatres , pela cadeira de diante com difterentes baterias fahira da carro"a , fem fazer outro dam no ... Saltou o Conde della. divertindo-lhe o impulfo as dores dos ps ; e fcguido de todos os que o acompanhava correo pelos paTos dos que fugia ; porm, reconhecendo que era inutil a diligencia, fe tornou a recolher carroa. A 's vozes dos criados, e ao efirondo dos tiros concorreo tnuita gente da Nobreza, e Povo com tantas demonfl:raoens de fentimento do exorbitante atrevimen to dos affaffinos, que parecia que cada hun1 de per fi, e todos juntos queria fer authores da vingana. Reco lheo fe o Conde a (ua cafa , onde concorrt:o toda a Cor~ te; e chegando a noticia daquelle fucciTo Rainha. mandou chamar D. Rodrigo de ~lenezes, Regedor das )ufiias, e com jufias demonftraoens de pena , e aper ta das ordens lhe encmendou fizefle todas as diligencias poffiveis por defcobrir os aggrefores da'-luelle delilo. Tirrafe deva'ias , puzerale Editaes com largas of ferras para os que defcobrifem os delinquentes, e perda de todos os crimes , excepto os de lefa Mageflade; potm nunca fe averir,uou a origem del:e delitl:o. O dia feguinte ao que atirra ao Conde de Soure, foi elle ao PaCj'l a folicitar as preven~oens do exercito como cofiu mava.Concorrera a acompanhal!o todos os Officiaes de guerra, que ancicwa na Corte, e muitos Fidalgos feus parentes, e amigos. Chamou-o a Rainha, e com termos formados na grande dikria , de que era dotada, o perB .1. fuadio

19

Anno

I6S7

:z.c
-Anuo

PORTCJGAL RESTACTRADO,

1657

fuadio a que mitigaTe o enfado , a que devia obrigalio a'::}uelle fuccctlo. Refpondeo-lhe com a gravidade, e model:ia, que com as mais virtudes profdfava, vencendd o animo valerofo, e colerico de fe ver offendido, fem mais defafogo , que dillimulao. Gafiavo{e os dias, fem fe adiantarem os negocias ; porque a indufiria dos inimigos do Conde ( como diffemos ) era exafperatlo, pa~ ra que e1lt:! largdTe o Pofro , de que defejavo divertillo. Faltava no exercito de Alentejo Mellre de Campo Ge neral ; e ainda que o Conde fe achava jufl:amente queiJeofo de Andr de Albuquerque, por no experimental: na fua amizade igual corref pondencia como efpei"ava, pedio Rainha o adiantalc a eila occupaa ; poryue o feu valor , e grandes virtudes o fazio merecedor dos maiores empregos. Pafruufe-lhe Patente; e ficando \'ago o Pofl:o de General_ da Cavallaria, o pertendeo Fancifco de ~'\1ello General da Artelharia com jufia raza de lhe tocar em controvertia , por fer o dcgro a que efiava immcdiato a fubir. Porm, fuppofl:o que con corria em Francifco de Mello vaior, e fcioncia 1\Hlitar, que fe reque& io para qualyuer emprego, faltava-lhe expericncia no exerdcio da Cavallaria , e padecia achaques, que lhe dffi~ultavo o trabalho continuo de andar a cavallo. -Elas razoens ohriga;o .10 Conde de Soure a defejar que ellt! tivcile outro emprego ; era difficil de cone guir ete intento, por Francifo de 1\lelJo na querer ce der o direito, que tinha ao PoUo Je General da Cavallaria a alguma outra uccupa~o, dizendo que cm tempo, que e efperava guerra ta perigofa , os Poftos mais an-ifcados ero os mai6 convenientes. Derois de varias propofi..ts veyo Francifco de Mcllo a aceitar a comrnifa de Embaixador de Inglaterra, o lugar de Confelheiro de Guerra, e a conveniencia de huma Cmenda. Cem efta refolu(~a felicitou o Conde de Soure introduzir no Potlo de Gt:neral da Cavallaria a O. Frnncifco de Azevedo, e cm General d;1 Artelharia a Antonio de i\'Iello de Catlto, am bos dotados de grande valor , de muito entendimento, e tideliJade. D. francifco havia occupado o Puflo de Te-

nente Gcneri.ll da Cavallaria de Ah:ntejo, e na mefma Pro:

Mefire de Campo. Oppuzero fe os adverfarios do Conde de Soure a eita propofio, fem mais caufa, que haver fido fua; porque na capacidade dos dc,us lu jeitos na {e defcohria falta, para occuparem eiles Poilos. Durando e fia controverfia , rerctio ao Conde o achaque da gota, e aggravaro lhe feus inimigos mais as dures, tendo no ticia que perfuadio Rainha, que o a~ddente er2 fup~ pofio, para defculpar a dilao de partir para Alentejo. Com efie difcudo mandou a Rainha dizer ao Conde de Soure pelo Secrctariu Pedro Vieira, que era tempo de p2rtir para Alentejo ; porque a Primavera entrava, e as prevenoens dos Caftelhanos crefcio. Refpondeo o Conde , que ainda que o accidente , que o molefiava, pudera defculpar a dila~a da fua partida, no era efia a razo porque fe dilatava, e f o era no te determinarem as propofiocns, que havia feito, em ordern dt;fenfa da Pro\incia de Alentejo ; tendo concebido jufio receio, que fe na fua prefena fe no deliberavo rnaterias to importantes, como (e refolverio na fua aufencia; e que fendo ellas de qualidade, que fica\~a dependente da fua decHa a confervao do Reyno, que fem fe determinarem, no queria e11e fer quem o entregaTe a Cafiella. Levou Pedro Vieira efia repufta Rainha , e voltou o Conde de Odemira com fegunda infiancia , e diTe ao Conde de Soure, que a Rainha lhe ordenava partifle fem replica dentro de oito dias. Refpondeo lhe o Conde, que fe admirava muito daquclla propofio, devendo-lhe tanta amizade , e tendo o difcurfo to claro, que no po~ dia ignorar , que partir elle para Alentejo fem cabos, {em dinheiro, e {em as mais prevenoens, de que de pendia a defenfa daquella Provincia, era cm manifefio perigo da faude publica , e em conhecido rifco da repu tao particular:. e como efta propofio era {em controvertia, e elle fc no dilarava por intercfles proprios, que na determinava partir , fern levar ajuftadas as pre\'enocns neceiTarias para a _defenfa do Reyno. Levou o Conde de O~emira etta repofia Rainha , e voltou Pe dro Vieira a ratificar-fe nella: na havendo o Conde de

P.~.4RTE II. LIVRO l: 21 Provinda tinha Antonio de l\'lello exercitado o Pofl:o de Anno

1657

B3

Soure

Anno

1657

22 Soure mudado de opinio , lhe dile Pedro Vieira, que i que a fua falta de (ude o impoffibilitava , que fujeito lhe parecia que occupafle o fcu lugar. O Conde de Sou.. re , ainda que era colerico, e conheceo o fim , a que ca.. n1inh3vo aquelias difpoiioens, refpondeo com muito focego, que clle no padeda achaques, que o impoffibi litalem a partir a defender o Reyno; porm que tarobem conhecia , que Sua ~lagefiade tinha muitos vaflal~ los , que lhe cxcedio no merecimento. Voltou o Secre ta rio de Efiado com e fia rcpofta 11 e ao dia feguintc fahio o Conde de S. Loureno terceira vez nomeado Gover nador das Armas da Provinda de Alentejo ; paffando a Rainha para elta eleio, pelo embarao de eitar o Conde de S. Loureno prezo pela infclice morte do Conde de Vimiofo; porque aiuda que El Rey D. Joo havia an tes de efpirar, ajuftado as amizades entre todos os offen fores , e ofiendidos, (como j referimos ) a CondefTa de Vimio{o, que era a parte ntais lafiimoamente prejudi cada, no tinha perdoado aos delinquentes, nem cedi~ do s pcrfuaoens de D. Francifco Souto Maior, Bifpo de Targa , e cieiro de Lamego, que da parte da Rainha lhe havia reprcfentado fer aquella eleiGo precifa ao bem publico, fernpre independente da~ razoem~ particulares; porm ainda que faro grandes os clamores da Condeila 1 todos fe desfizero em eccos ; como ordinariamente (uclll! cede, quando fa mal ouvidas as vozes dos affiil:os. Sen tio o Conde de Soure o aggravo de fe ver depol:o da {ua occupa~o, fem mais caufa, que defejar exercitalla com o acerto, que convinha feguran<;a, e defenfa do Rey no, com o excefo ,-que pedia to penetrante golpe, e da parte da fua razo achou univeralmente os pareceres c muns ; porm no fe livrou da objeco de fiar mais do feu conhecido merecimento, e do muito que fe neceffi tava da fua pefioa, do que pedia a grande oppofifcO, que achava em contrarios to poderofos , que dependia das fuas refo]uoens a definio das uas queixas ; mas efia vil:oria , que elles a feu parecer alczna1o do Conde de Soure , foi f contra os interetTes ptJblicos, como os

PORTUGAL RES1"AURADO,

fuccefios da proxima Campanha jufiificaro.

OCon

PARTE ll. LIVRO J.

23
Anno

O Conde de S. Loureno tanto que reccbeo 3\'ifo rlo Secreta1io de Efiado da eleio, que a Rainha fizera da fua pelfoa, fahio do Cafiello, onde el:ava prezo, a bei jar-lhe a mo, e fem mais exordios , que mudar a lin~uagem, de que havia ufado o Conde de Soure , dife Rainha, que elle em agradecimento da merce, que Sua Megefiade lhe tinha feito , no queria mais prevenoens para defender a Provinda de Alentejo, que partir logo a exercitar o fcu pol:o. Eftimou a Rainha efia refoluo; porque muitas vezes os Principes opprimidos do pezo de muitos cuid~dos, entendem que o Minifiro, que melhor os ferve , he aquelle, que mene>s os canfa. Porm elta t~rpa,enda f11ave he hum perigofo engano, principal mente em os empenhos militares, onde affim como as rlifpofioens antecedentes os alfeguro, a negligencia delJas os desbarata. Nomeou a Rainha ( approvando efia eleio o Conde de S. Loureno) a Manoel de Mello Meftrc de Campo, e Governador da Praa de Moura, Goverllador da Cavallaria de Alentejo; e a Aftonfo Furtado e ~1endona Mef.tre de Campo, e Governador de Campo Mayor, Capito General da Artilharia, ambos de muito merecimento. Eflava nefia occao a fortuna da parte do Conde rle S. Loureno, que con feguio por interveno do Coo.; de Car..ereiro mr , que aceitafem dous Teros na Pro vincia de Alentejo Luiz Alvares de Tavora, Conde de S. Joa, e D. joa Mafcarenhas, Conde da 1'orre, depondo a paixo da morte do Conde de Vimiofo pela glo~ ria, ::t que jufiamente afpiravo na guerra. Formoufe ao Conde de S. Joo hum Tero novo, dividindofe em rlous o de Agoftinho de Andrade , accrefcentando- fe a ambos as Companhias, que ero precifas, para ficarem com igual numero s que tinho os mais Teros. O Conde da Torre fuccedeo a Affonfo Furtado em o governo da Praa de Campo-I\-layor ; Olivena, que peJo fitio em que efiava , e pelo embarao, e prejuizo , que fazia aos Caftelhanos, fe (uprunha a Praa mais perigofa, fe ~chava neile tempo fem. Gvernador. Era o Mefire de Campo , que afii1lia naguella guarnia, IYlanoeJ de Sal

16)7

B4

danha

danha' e e{bva def pachado para pafar ao Eftado da ln;. . . dia em companhia do Conde de Villa-Pouca ; perfua'!" I 6 ) 7 di .:i o da amizade do Conde de S. Loureno, trocou com infelice difcur1o o defpacho da lndia pelo governo de Olivena, c ignorante da fua defgraa, veio a fer arti Parte para ficc da fua ruiMa. No principio de Abril partio o Con.Aientejo o de de S. Louren~o par~ Alentejo con1 os Cabos, e Offi .CLondc; de S. ciaes referidos , fiando as di pofi~oens , que falta vo oun:no. . . ... por 3JU ft ar , do zello dos Con felheuos de Guerra. E m quanto na Corte {uccedcao as mudan~s referidas , tra balhava o Mellre de Campo General Andr de Albu qucr~ue por adiantar as fortificaoens das Praas, ex~ ercirar os Soldados , e fazer trabalhar no tre1n da arti lha ria, e em tudo o mais, que julgava conveniente para dcfc:nfa daquclla Provinda ; porque fe tnultiplicavo poa: iJ1fl:antes as noticias das prevenoens dos Cafielhanos ,. fazendo adiantalas a voz, que lanaro, de que ElRey I.l. Filippe determinava affifiir na futura Campanha. O Duque de S. Gcrman ( que tinha patado a Madrid a aiufiar o exercito ) chegou a BadaJoZ o5i ultimos dias de Janeiro, e applicou fe com grande al:hidade a preve J'lillo. Teve Andr de Albuquerque repetidos avifos das preparaocns dos Cafielhanos, e promptamente os re n1etteo Rainha , que ao n1efmo tempo recebeo iguaes 11oticias de todas as Provindas , pedindo-lhe os Gover~ nadores dcllas Soldados , cavallos , e dinheiro , para fe defenderem do grande poder dos Caftelhanos. O focego do governo antecedente na vida dei Rey fazia n1ais fenfi.vel efie aperto; porm a Ra_inha com e(pirito verdadeiramente varonil acudio s difpc11oens, que pedio mais prompto remedia, ponderando ptudente n1ente , que a Provinda de Alentejo era a que neceffita va de maiores (occorros , por fer o exercito que a amea~ava o mais poderofo ; e a de Entre Douro , e l\1inho pelas confequencias, que fe de\' io ttmer de qualquer perda , que. nella h(;uveffe : e que nas mais fe no podia recear pcngo corfidcra vel , per fc na efl:enderem cs p.rcve~oens dos Cafitlhanos ao empenho de to larga
~onqu11ta.

Anno

24

PORTUGAL RESTAURADO,

Chegou

r PARTE 11. LIVRO!. 2~ Chegou a Elvas o Conde de S. Loureno, e foi tece bido com grande alegria dos povos de Alentejo, de quem era efiimado, pelo mUlto que no governo antecedente havia attendido s fuas comm0didades , fazendo obfc r var to religiofamente as fuas leys, que ]evantavo os arren damentos com claufula , de que feria f no tempo de {eu governo. Ef perouo Andr de Albuquerque con1 tc~as as demonftraoens de amigavel correfpondcnca , de pondo a pouca focicdade, que tinha com o Conde. por haver feguido infeparavelmente a amifade de Joanne Mendes de Vafconccllos. Deo lhe noticia de todos os avifos, que tinha recebido" das prepan~ons dos C2ftclhanos, e que por inftantes fe repetio, de que em Badajoz .crefcio de forte os foccorros , que poucos dias poderia dil~tar-fe fahir o exercito em campanha: que as dif pofi~ocns da dettnfa daquella Provinda no conefpondio ao perigo , que a ameaava ; pC1rque as Prac;as , que podio fer atacadas, ero muitas, a guarnio de todas pouca, e as mais dellas efiavo fem Governadores, nenhuma aca bada de fortificar, e todas faltas de mantimentos, e muni "oens: os foccorros das Provincias na ttnha chegado, asJevas, remontas, e carruagens , para fahir o exercito em campanha, era inferiores ao muito , que fe neceffi tava de lias, e que todas efias materias pedio promptif fimo remedia ; porque o Duque de S. German andava to Yigilante em a nofTa ruina , que no perdoara ao intento de fobornar a in~ohupta fidelidade do Mefire de 'Campo D. Manoel Henriques , que governava CampoMayor, mandando para efl:e fim hum Religiofo com outro pretexto quella Praa: e que O. !vlanoel no mefmo jnfiante , que recebera efia abominavel propofia, prendera o Religiofo em fua cafa, e rafTara ~ Flva~ a cl~r lhe conta, e com generofa refoluo na quizera admit tir a propofia, que elle lhe fizera, de que devia mofirar fc deixava perfuadir das offertas do Duoue de S. German para cafiigar a fua oufadia, quando viefle lograr ~ interpreza , dizendo D. ~1anoel, que os Portnguezes da fua qualidade no cofiumavo fer , nen1 com os inimigos inihumento do engano; xefolu'io que elle lhe louvara, ~o mo

como merecia; e que dando conta Rainha, havia man~ dado agradecer a D. Manoel a fua grande lealdade. ln formado o Conde de S. Loureno deitas noticias, as re-. metteCJ Rainha , e a mefma diligencia continuou nos dias fucceffivos pelos avHos repetidos, que lhe chegava, de que os Caftelhanos fahira em campanha, e era OH J?ifpoem o vena a Praa deil:inada para o primeiro fitio. A repeti~~:~~~d~ go- Go dos Corr_eios obrigou _Rain~a a n~o dilat.ar as or exeriw. dens convenientes para acudtr a tao pengo{o movimento. Mandou promptamente marchar para Alentejo ao Conde de Miranda , Mefl:re de Campo do Tero da Armada, e ao do Senado da Camera, de que era Mefhe de Cam po Ruy Loureno de Tavora, e os Teros de Auxilia res de Efi:remadura dedicados a efie foccorro , na frma, que no primeiro volume fica declarado. Ordenou junta n1ente :!OS Governadores das Arm~s das Provindas rernettefiem a AlenteJO todos os foccorros , que fofTe pof.. fivel, tem offenfa da propria confervao. Applicro fe as levas, e concedeo-fe ao Conde de S. Louren<(o, que pudefTe prover as Companhias de cavallos, e Infantaria 1 que efi:ivetTem vagas, e que aos fujeitos, que elegele, fe paTario patentes , como era elylo. Partro tam bem para o exercito muitos titulos, e Fidalgos da Corte, fendo em todas as occafioens os primeiros , que expu nho as virtudes, e fazendas pela defenfa do Reyno. No ero acabados de chegar efres foccoros a Alentejo , quando o Duque de S. German fahio em Campanha. A Sahe em c- doze de Abril poz o exercito em marcha para Olivena panha o Du- com pouco mats de eiS nu 1n f antes , e dous nu , e r 1 1 ~ue de s. {1trman. quinhentos cavalios. Era Governador das Armas D. Fran cilco Tutavila, Duque de S. German; Meftre de Campo G;.!neral D. Diogo Cavalhero; General da Cavallaria D. Pedro Giron Duque de Ol1una , Gene;al da Artelharia .. . D. Ga{ par de la Cueva, Irmo do Duqne de Albuquerque, Sitia Ohven- os -mais Officiaes do exercito ero muito valerofos, e exa;a govc:rna . -~ da pur.'\-la:-10 penmentauo~. '"rornou o D uque d e S '' uerrnan are {-o I uao cJ de: ~hlda de dar principio ao fitio de Olivena com to pequeno exph~crcito, affirn .por 1he conitar, qu~ o notTo no efiava forma do, cun1o pur evitar cntiarcm-lhe mais combo} s; pois na

Anno. 6 1 57

16

POR TGAL RESTAURADO,

pre-

PARTE II. L lf"'RO 1.

27 I

pre(una de haver de fer fitiada, fe lhe repetia de forte , que a noite antecedente entrou D. joa da Silva com hum muito confideravel naquella Praa , toman c!o com bem fuccedido difcurfo refoluca CPntraria que lhe mandou perfuadir Manoel de Saldanha , porque lhe fez avifo , que os Cafielhanos havia reconhecido com a Cavallaria ()Jivena na tarde , em que D. ]oa chegou a Get omenha : que lhe parecia fizetTe alto naquelle fitio , que ao dia feguinte , detcuberta a campanha , poderia marchar com o cornboy tem diffi culdade. Porm D. Joa conhecendo o gande prejuizo de {e perder tempo em temelhantes cafos, marchou de noite cotn grande diligencia , e defcarregado o comboy em Olivena, voltou para Geromenha ao amanhecer, a t~mpo que j apparecia as primeiras tropas do exer cito. Eilava prevenido Manoel de Saldanha para a defenfa daquella Praa com mais valor , que ciencia mi1itar ; e ta manifefta era efta falta , que antes que os Caftelhanos chegafem a Oliven'ia , mandou perguntar a Andre de Albuquerque , que fe acafo os Cafielhanos o fitialem , divia lanar Infantaria da Praa para defenfa da efirada cuberta, como fe na fubfitencia das obras ex teriores, Einda mais apartadas das Pra~as , que as eitra das cubertas , na confifira a fua fegurana, principal mente depois que os inftrumentos da expugnaa ex cedra tanto os da defenta. Confiava a guarni<sa de Oliven;a de quatro mil Infantes, baftantes n1unioens, e mantimentos para muitos mezes; a Praa eft fituada na campanha raza , por hum lado pouco diftante da ferra de Olor ; pelo oppofto , que olha a Badajoz , lhe f'ica vizinhos os montes do Poceira , e Cafl:ello-Velho , em que ha duas AtalaiLls ; mas nenhuma defias eminencias era padrafto da Praa :o corro da fua furtificaa cfiava em defenta , a efirada cuberta no era acabada , o foflo tinha pouca altura, e da mefma forte e fiava imperfdta huma ob1a Cornua, que fe communicava com a eftradd} cuberta, fituada na parte que olha o Guadiana no oitei ro da Forca , defronte da porta do Calvado. Os Enge 11heiros , que ficra na Pra5a, fora Diogo de Aguiar ,

Anno
1

.957
I"'
.. J

ejoo

2S
.

PORT[TGAL RESTAURADO,

e Joa Gilot; e achando-fe nella o Tenente General da Cavallaria Achim de T'amaricurt com quatao centos ca 1 ) I valias , fahio fem damno , havendo a Cavallaria inimiga chegad'> vita da Praa , e deixou dentro ao Capita Efieva Augulo de Cattilho com cem cavallos. ranto que o Conde de S. Louren<co teve noticia, Intenta oC- que os CaO:elhanos eftava fobre OJi ven"a , mandou a dr e de 8 Lou- L h boa pela pofta ao General da Artilharia Affonlo Fur. cnco 1oc..:or ~er tlaPrJa. tado , para que com a lua prefena fe apphcaTem os foccorros. No mefmo inlante que chegou , teve audiencia da Rainha , que depois de o ouvir, lhe ordenou fole ao Concelho de Guerra , aonde para efte fim mandra juntar os Confelheiros de Eftado. Foy Affon(o Furtado executar efta ordem: entrou no Confelho, e propoz da parte do Conde de s. Lureno, que o feguro caminho de foc correr Olivena era o da ferra de Olor ; porque a pouca experiencia daquelle tempo havia facilitado , aos que fe tinha por n1ais praticas, a opinia delta empreza. No Conelho de Guerra tinho em repetidas con(ultas reprefentado Rainha , que com expreffas ordens , e in. violaveis preceitos devia prohibir ao Conde de S. Lou .. ren~o exporfe contingencia de huma batalha, difcurfando prudentemente na poder o Reyno remediar com f~cilidade o~ damnos de huma rota ; porm deixando-fe perfuadir das razoens de Affonfo Furtado , votro todos , que a Rainha ordenaiTe ao Conde de S. Loureno, que propondo efia opinia no Conelho de Guerra do exercito , feguifie o que vencefTem os tnais votos; advertindo porm , que havia de fortificar primeiro hum .... quartel da parte_daJm d~ Guadiana debaixo da artilharia de Geromenha , e que acabado o quartel , poderia intentar o foccorro pela ferra de Olor, efcufando o rilco da batalha. ( Preceito difficiJ de executar ; porque fahido o exercito do qu~rtel, dar, ou na dar a batalha , ficava na elei_a dos ir;migos. ) Conformoufe a Rainha com a con\ulta, e confeguio o General da Artilharia as mais propJiioens, que tinha levado, c com pouca demora voltou para Alentej:J. Foy recebido do Conde de S. Loureno corn grande contentamento, introduzindolh~ nova

Anno 6 _,.,

CUU

confianc;a ver approvada a fua opinia, e mandar lhe a R2i- Anno nha prumetter que o havia de foccorrer com todo o po der do Reyno. Chamou a confelho, e fahio refuluto 1 657 que, fem fe aguardarem os foccorros , que faltava, paflaile o exercito o Guadiana ; lendo huma das razoens haver tomado a mef ma refolua EIRey D. Jo.a o I.. quando marchou a pelejar com os Cafielhanos em Al gibarrota ; fem fe reparar na differena dos ca!os, e na diverfidade dos tempos. Tomada efia mal acautelada de1iberaa6 , fahio o exercito de Elvas Sabbado v inle e oito de Abril com os Cabos , que havemos referido , dez mil Infantes , dous mil cavallos , quatorze peas de artelharia , munioens , bafiimentos , e carruagens proporcionadas ao corpo defie' exrcito. ()s {oc~orros na_ tinha chegado das Provindas ; porque os Governadores das Armas dellas , attendendo mais ao perigo proprio , que ao que julgava, na obedecera s ordens da Rainha com a promptida , que pedia ta importante em preza. O dia antecedente ao em q o exercito fahio em campanha deo o Conde de S. Loureno conta Rainha da fua determinaa ; e baixando a carta ao Confelho de Guerra , como nelle fe havia fempre en tendido que nas diverfoens confifiia o mais feguro (oecorro de Olivena , vendo-fe a carta do Conde, e outra, que pelo mefmo correio efcreveo ao Sec~etario de Efiado , reprefentou o Confelho Rainha que de via, fob pena de cafo maior , ordenar ao Conde de S. I .oureno fe n~ expuzefe ao perigo de huma batalha;' porque ailim das duas cartas referidas , como das ante cedentes , con ftava que o uni~o intento , que 1cv~va de (occorrer ()Jivena, era rompendo as linhas dos Caftelhanos, que a fitiava com exercito muito fuperior ao noilo , pelos grandes {occorros , que lhe havio entrado todos os dias antecedentes ; c que nefle tentido, e na contingencia de -1ual~uer fuccetfo adverfo era precifo fl_)rmarem-fe aflim ec1 Li~hoa, como em to das as Provncias, varios tros de exercitos , ~para fe evitar com cila preveno a nltim3 ruina. Accommo-

PARTE 11. liVRO l.

29

douie a Rainha com e11a bem fundada opinio : f~z pallar

30
Anno.
I

PORTUGAL RESTAURADO,

57

paffar promptamente tod1s as ordens convenientes, e e( creveo ao Conde de S. Louren"o , advertindo-o muito por extenfo de todas as confideraoens, que fico apon~ ta das. No mefmo Sabbado, em que o Conde fahio de Et.. vas, poz o exercito em marcha com a Infanteria dividi.. da em vinte efquadroens , e em vinte e oito batalhoens a Cavallaria : feguia (e a artelharia linha da vanguar da, e linha da retl:aguarda a carruagem. Era Mefires de Campo dos Teros da Provinda o Conde de S. Joo, o Conde da Torre, o Baro de Alvito , que fuccedeo no governo a Manoel de Mello , Simo Correa da Syl va , Pedro de Mello , O. Manoel Henriques , AgoiHnho de Andrade Freire, joa Leite de Oliveira, Uiogo Sanches dei-Poo : de Lisboa o Conde de Miranda, Ruy Louren"o de Tavora, e dos mais Teros de Auxiliares , que governavo pela maior parte os Sargentos maiores. Elegeo o Conde por Capito da fua gl..larda a D. Luiz de Menezes, na querendo alterar a nomeaa elo Conde de Soure; e com favor efpecial, cedendo inf~ tancia de D. Luiz, lhe permittio poder marchar fempre, fem fe obrigar fua affifiencia, no lado direito da linha da vanguarda da Cavallaria, que era o lugar , que pelo feu Poilo lhe tocava ; e nomeou para o acompanhar em quanto durafTe a campanha ao Capito de Cavallos reformado Seba!Ha da Cofia, formando-lhe huma Companhia de dous cavallos, que mandou tirar de cada hu ma das Companiias. Marchou o exercito toda a noite; e ao Domingo antes de amanhecer ie adiantou o Go Vernador da Cavallaria Manoel de Mello com dous mil cavallos, e mil mofqueteiros a facilitar junto a Gero menha a pafagen1 do Guadiana com as aguas do Inver no antecedente, e duvido{ a na contingencia da oppofi~a , que fe fuppunha podia fazer o exercito de Callella; porm , palando o porto quando rompia a manha, Vaf co .1\'lartins Segurado, Tenente de D. Luiz de Mene. zes , com cem cavallos tirados de varias Companhias ; e no achando embarao algum, pafou Manoel de Mel lo o Guadiana com toda a Cavallaria, e eguiofe todo o exercito

exercito por h uma ponte de barcas, que fe formou fbre


o rio. Pudera o Duque de S. German arrepender-fe do defcuido de (e na oppor ao nn1fo fXercito na pa!lagem do Cuadiana, fe a nofa de( ordem no prflduzira a in conftancia, que padecemos em tndas as refoluoens, que tommos; porque b<'~fiara a perfifiencia de qualquer deilas, para f e (occorrer O li vena; porque, ainda que a artelha ria de Geromenha favorecia muito o intento da pafagem do rio , como os C a fiel hanos e r o f u periores no corpo da Cavallaria , muitos fi tios pudero occupar, con1 que em perigo nos impedilem facilmente ganhar pofio da outra parte. Tanto que pafou o exercito , occvpf'u o fitio, que o r.-teftre de Campo General lhe defiincu p~ra (e alojar. Ficou o quartel debaixo da artelharia de Geromen~a com a frente em Olivena , a rel:aguarda cm Guadiana. Occuparo.fe os Soldados em levantar trincheiras ; e fortificado o quartel, chegou noticia de que os titiados no havio recebido grande oppreTa nos quinze dias de fitio; porque os Caftclhanos fe occupara em cerrar a circumvalla"a antes de dar principio aos aproches ; e como a Infanteria , ainda que fe tinha augmcntado, na paffava de doze mil Infantes , e o corda era dilatado, no podio ao mefmo tempo trabalhar em h uma, e outra operao : f\S quarteis fora tres, governados o da Corte pelo Duque de S. German, o fegundo pelo Mefire de Campo General, o terceiro pelo Duque de Ofluna. Levantara-fe as primeiras platafrmas diftantes das muralhas, e das baterias jogava quatro canhoens , fete meios canhoens , e feis co Iubrinas, e dous morteiros : a circumferencia do quartel guarnccio dez peas de campanha. l\tanoel de Saldanha tinha mandado fazer algumas {ortidas com pouco efleito, c a artelharia da Praa laborava inutilmente; porque os Cafielhanos, como eftava ainda muito di fi antes, na recebia o menor preJuizo. O noffo exercito havia crecido ao numro de doze mil Infantes , e dous mil , e duzentos cavalos, melhores Soldados na apparencia, que na realidade ; porque , ainda que ero dotados do grande valor, de que fe cun1poem toda a Na<ia Portu-

pARTE 11. l!VR o 1.

3I

gueza,

~2.

PORTUGAL RESTAURADO;

Anno gueza, e a difpofia dos corpos, e luzimento promet; tia a maior ft!licidade , os Cabos , ()fliciaes, e Soldados 16)] no tinho a'iuella grande experiencia, que f fe adquire pelejando- fe muitas vezes , e no tempo futuro conhecemos o que nefie ignoravamos. O Conde de S. Lou- . teno chamou a confelho , e fern querer aguardar os foccorros das Provindas, que na havi:J.o chegado, nem ad mittir diverfoens, que era o que mais convinha , refolveo bufcar os Caftelhanos nos feus alojamentos, aquar telando o exercito no fi rio da A talaya de CatelJo- Ve lho, que dilava dos quarteis pouco mais de tiro de mofquete , logrando (e a fegurana dos con1boys pela vizi nhana de Geromenha , e o embarao dos que alimen t~va o exercito de Cafi:ella, por ficarmos alojados na eftrada de Bada1oz , donde elles vinha ; confeguindo juntamente ficar expofto s nofTas baterias o exercito inimigo , e o noffo, por mu!to fuperior de fitio , livre das fuas, e na poder a Praa ter perigo nos afTaltos; por que o numero dos Soldados dos Caitelhanos na era ta grande , que pudefTe ato~car a hurn tempo a Praa, e de.: fender-{e no rnefn1o das nofTas operaoens; porm novos accidentes desbaratara todos eftes bem fundados ditcur tos, e fem nova caufa fe defvaneceo o intento de fe in~ traduzir pela ferra de Olor o foccorro de l)livena. Sexta fdra quatro de Mayo fe roz em marcha o exercito , deixando a ponte de barcas, que eftava lanada {obre Guadiana, fegura com dous redul:os fabricados na entrada , e fahida della com guatnia competente. Na marchou o exercito mais que huma legca , por {air tarde do alojamento, e fer difficil de compor na primei ra marcha. O dia feguinte ao amanhecer marchou em hatalha , levando todo o corpo da Cavallaria no l1ado direito da Infanteria, por alegurar o efquerdo a Ribeira de ()li vena , que cont ir.a de Guadiana, onde defagua , at o A lcntejo , que intentav~mos occupar, lanando fe por e !tas Vlo!ntagcns as carrl!agens a e fia parte , e a artelh::aia fe dividia pelos claros da primeira linha da Infanteria. Mar~hou o exercito com o vagar , e coinpofiura conveniente; e os Cafielhanos, tanto que tivera efte
avio

. PARTE TI. LJT7RQ l.

33
Anno

avifo pelas p~rtidas, que eftavo fohre elle, fe formara em batalha dentro das linhas, deixando-nos aprcsxes a gente, que bailava para os guarnecer. Defte movimento fe originou, por defcuido de algum Soldado , atearfe o fpgo nas barracas, em que os mais fe abrig<1va da inclemenda do tempn. Deu vifia do incendio huma par tiJa notla, e fem mais exame, que o defejo defie fuccefio veyo o Cabo pedir al viaras ao Conde de S. Loureno, de que os Calelhanos fe retiravo para Badajoz, havendo largado as linhas , e pofia fogo aos quarteis. Occafionou efia noticia grande alvoroo na maior parte do exercito, e promptamente mando~ o Conde de S. Loureno ao Tenente General da Cavallaria ramaricurt com quinhentos cavaHos a averiguar a verdade defie avi.; fo. Marchou elle, e como profelfava igualmente com o valor a finceridade , chegando vi fia dos quarteis dos Calelhanos , aonde continuava o incendio, e vendo os fem gente; porque o exercito efiava formado em fi. tio, que elle o no defcobria, deu por infallivel a ua retirada, e levemente fez avifo ao Conde de S. Louren c;o, pedindo-lhe o foccorrelfe com mais batalhoens, por(]Ue os Caftelhanos que fugia , era verofimel perderem a artilharia , que levafiem na retaguarda. Efta fegunda ~ffirmao accrcfcentou no exercito de forte a creduli dade, que houve quem defpachou correyo Corte com efl:a nova; e os que duvidaro da certeza della, foro contados por inimigos da gloria do Conde de S Louren c;o. Durou pouco efpao ele contentamento; porque ao pafTo que o exercito continuou a marcha , fe multiplicaro os avifos da perfiftencia dos Caftelhanos; e venrlo elles que marchavamos com a frente na Atalaya de Caflello Velho, occuparo com todo o exercito a do Poceir:o, que lhe ficava vizinha, temendo, que ganhando ns aquelie pofio, no pudellem li vrarfe das baterias da 11otTa artilha; ia, por ficar muito fuperior a todos os guar~ teis, que olhavo para aque!Ja parte. Porm no defcndt!r5o a At31aya de CafleJio-Velho, rendendofe fua viila hum Alferes, que a guarnecia com vinte e cinco mof~uctciros, aos Sargentos tvlayores ~lanoel Ferrei:"a

1657

Rt:bt:l

3+
._Anno 16)7

P0!?1-.UGAL RESTAURADO,

Rebdlo, que o era de Auxiliares, e Francifco Velho de A\'elar, que para efie t'.ffdto fe adiantaro do exercito com duzentas bocas de fogo, com os Capitaens A mbrofio Pereira , Alvaro de l\1etquita, Manoel da Cunha, e l'vlanoel Arnau. No Poceiro perfifiiro os Caf te lhanos formados, at que a nollet marcha lhes advertia, que lhes convinha largar aquelle fitio; porque logo que f e rendeo a Atdla ya de Cafiello- Velho , fe adiantou o Mefire de Campo General Andr de Alhuquerque a hum a eminencia, a que fe feguio as hortas a Amoreila, pouco difl:Jntes das linhas dos Callelhanos ; e perfuadido das Cotnmodidades de agua , e lenha que havia naquelle filio , fem reparar nas baterias dus inimigns , a que ticavamos expotos , refolveo , que o exercito fe a~uartdatTe neCle lugar ; e para cite eftdto mandou hum trombeta ao Cabo de trinta Soldados, que guat n~cio hun1 rcdul:o fabricado em hum pequeno monle, que domi:ava as hortas da Amoreira , com ordem que fe renddTc, fcno queria experimentar o cafiigo dos llUe em fortificaocns daquella qualidade pertenJio faz~r aos exerci tos inutil retifi:encia. Perfuadio-fe o Cabo, entregou o Fortim fen1 mais inl:ancia, e o 1\leilre de Campo General CJ&n beneplacito do Conde de S. Loureno mandou marchar o exe1 dto para aquelle alojamento , en1 que ti nha refoluto aquartelalo. Achava (e o exercito com a mema frma, em que havia fahido do quartel de Gua diana, e com a frente no Poceiro, onde os Cafielhanos efiavo formados, e ficava-lhe no lado direito o quartel da Amoreira , que determinava occupar; e como a ordem do l\1efire de Campo General no teve ifiinco alguma, abalJou a bufcar o quartel da Amoreira , que lhe fi~ava no lado direito com n mefma frente , que tinha pa 1a o Poceiro, onde efiavo fcrmados os C~fielhanos; e fendolhc precifo dar meia valta , por fer f o lado e(~ querdo o que marchava, \'iero a ficar vanguarda as car ruagens ; e como o exercito de Cafldla ficava to vizi ~h o , h e certo , que fe os Cabos deli e fu1 o mais cxpenmentadns , n5o perdero occafio to opportuna, como

dc:uotar f con1 o corpo da C avaliaria todo o ncfio ex eacito,

PARTE 1!. llT-., R O 1.

3S

ercito, penetrando facilmente as carruagens e o lado Anno efqu~rdo da Infantaria , fem a gu:lrnia da Cavallaria, 6)- 1 7 que occupava o lado direito: e efta he a verdadeira fci cnda , que devem aprender os Generaes, por no fe ex porem a perder ror hum defcuido exercitas , e ~1onar quias. Nefia frma marchou o exercito de Cafiello Velho para o alojamento da Amoreira , e [ defculpou a inad\crtcncia dos inimig0s hum chaveiro com grande efcurirlo, que lhes encobrio a nola de(ordem, que fe ac~ref '-=entou na palagem de hum regato, ainda que pe~uenoli de poucos, e difficeis paflos. Os Cafielhanos tarde arre rendidos de n"o lograrem as duas occafiocns, que lhes ofie1eceo a fortuna, tanto que obfcrvaro o alojamento, que o nollo extrcito bufcava, defoccupalo o fi tio do Po ceiro, e viero guarnecendo com o exercito a linha; que j efiava levantada, em que (6 havio deixado hum pe:-yucno corpo de Infantaria , e Cavallaria. H!lUVero alguns difcurfi vos que entendero, que fe logo que c h e gmos a CaUello- Velho , marchara mos a atacar a linha, Gue leria fadl, por e fiar defguarnecida, introduzir o (oc corro en1 ()!ivena i porem efte ditcurfo era manifefio engano; porque o notTo exercito efiava mais diftante das linhas, que os Ca.fielhanos do foccorro de!las ; e para to ~rande intento era necetTario hurna re{oluo muito anticipada , a que fe feguiffe a diftribuio das ord~ns para o afTalto, foccorros , c refervas, havendo de pelejar com exercito fortificado, e mais pnderofn. Manoel de Saldanh8 feftejou com muitas {alvas a chegada do exercito, e lanou alguns cavallos na el:rada cube ta governados pelo Capito Efievo A ugufio de Cafiilho, que fufientara huma leve efcaramua. No aljamento da Amoreira achou o exercito a com medidade de cobrir o lado elquerdo o regato , que haviamos }.,aflado. Na frente do lado direito, e retaguarda fe deu principio a huma trincheira; porm as horas do dia era poucas, e a chuva to g1ande , que toda a noite paflamos com as armas na mo ; mas no occafionou a pouca refo. lua dos Cafielhanos outro emhara<io Chegr.u a ma J)ha , e como a vizinhana dos quarteis era muita , e o

c1

fitio

36
1 6)

PORTUGAL RES1"AURADO,

Anno fitio do noffo quartel baixo, e efireito , comeamos a

..

7 e no era igual o prcjuizo dos Calelhano~;

experimentar damno confideravel da artilharia inimiga, porque a nof fa era ligeira, e os feus quartcis fuperiores, e dilatados, e por inllantes (e hia defcobrindo a inutil affifi:encia da quelle quartel. Ao terceiro dia dos cinco que c !ti vemos nelle, vendo-(e que eftava efireito 1 ( porque f depois de experimentados os damnos 1 fe conhecia os erros) re(olvendo-fe que fe alarga[e , fahio o Governador da Cavailaria com a maior parte della a bufcar faxina pa~ ra efia obra a hum lugar pouco difiante do quartel. Os Cafielhanos, ou querendo reconhecer efie movimento; ()U defcjando tentar a notla confiancia, lanaro fra das linhas parte da fua Cavallaria com algumas mangas de rnofqueteiros. _Obfervada pelos no[os Cabos e fia re folua , tomara por expediente mandar recolher a Cavallaria ao quartel , ficando f fra delle alguns Of~ ficiaes, c Soldados , que fufi:entara por algum efpao huma bem pelejada e(caramua. Efte fucceffo de{alentoLJ muito os animas dos Soldados, entendendo que ferem ta pouco profperos os principias, pronofiicava a infelicidade dos fucceffos futuros ; e jufiamente confideravo, que fe o intento de fe occupar aque1Ie pofio ; era foc correr Olivena a todo o rifco, e qualquer refoluGa que fe tomale, feria menos arrifcada , que o empenho, etn que efiava o exercito , no podia haver dcfculpa, pa ra fe na ufar do beneficio da occafia pre(cnte, atacan do parte das tropas inimigas , que inconfideradamente havio fahido dos feus quartcis, porque rompendo-as, ficava menos difficil atacar as trincheiras; e fendo con trario o fucceTo , podia todo o exercito tornar o empe nho, dando bat(\lha com mais ventagens das que hia hufcar, havendo de :atacala rompendo as trincheiras dos inimigos ; e com efie defengano parecia imprudente defconcerto perfifiir-{e naquelle quartel, e tacrifi~arcm-(e fcm n1erecimento as vidas dos Soldados s ballas da ar tilharia dos inimigos. Na ignorava os Cabos, e Officiaes maiores efies ditcurfos; obrigados delles , e do defcou1modo da anilhada, que na dt:ixava pcrfihr muitas

-~

... 7 n .) I tJs horas 3 tnaior part~ Jas h:ndas ~m ll!Jm lugar , no Anno fcm reparo dos que as ful:ent.uo com mais tirm~za, e 6 1 S 7 dos que as no tinhao tratar0 de mudar Jc rcfolu"o. Chamou o Conde rle S. Loureno a. confdho os C<lbt)S 1 e 1~-Ietlres de Campo, ~fe'lcntes Generaes da Cavalhnia, Titulas, e Confellleiros de Guerra , como era eftilo; af!enra:.lo, que o Genertll da artilharia com oitoc~ntos' Infdnt~s, e quinhentos cavallos marchatlc logo a inter- rrend~!r o Forte de S. Chrifiovo, que ganhaJo, ficaria f~cil a refoluo de iitiar o exercito Badaioz. Executou- P .... 1 fi .. , d f d r r ocura _tt 1- e e mtento, nao 1C 1gnoran o 1 que era arn ca o 1C fonro Furt<L })~rar-e eite co~po de gente de exercito, quando era do ganhc.r o prccifo retirr fe vi fia dos Catlelhanos, fem duvida tu F?r~c d.: ~ pcriores na Cavallaria, ainda que marchallemos unidos. Cnnno:ao. 0 enceo e fi e wcon vcmcnte a razao ue .. e JU l gar mQ1s f a- ou.: tu. t~ve - .J r: . n2.o ~11 c 1 dl a interpreza do Forte de S. Chrifi:ovo, quando os. ' Catelhanos 1 que o guarnecio, e!lavo mais defcuidados . na confiana do empenho, em que e achava o noflo excrc!to no alojamento da Amoreira. Marchou Affonfo Fur tado cem o maior (egredo, qnt: foi poffivel ; porm com Io Jno fucceiTn, que a noite, em l1Ue havia de exe~u-. tar a interpreza, foi to tempefiuofa , que perdidcs os guia~, e confufos os Soldados nos olivaes de Elvas, por c>nde foi a ma1cha, faltaro as horas da noite para chegar ~o Forte antes da madrugada, com que foi precifa a .:'..f fon(o Furtacio retirar fe a Elvas, no (em fufpeita de que Cs guias, ou mt:d,ofus, ou corrompidos, maliciofamente_ errato o caminho, por ler to feguido, que parecia' impofiivel perderen1-fe, por maior que fofle a efcurido, e tempcftdde; po:m efi:es fucceTos pdem acontecer fe1n naa1icia, e os itcurfos hum2nos fempre te encaminho a imginar o ntcno~ "irtuofo. '' l (J dia kguinte, ao que partio Aflonfo Furtado do RtJt!rl-r~ ~uartel da Amcreira. que (e contavo onZt! de I'tlayo, fe fem et~~to . . J poz em mar~ ha o no 1o ex~rcuo , cu bt:rto pe Io )atJo d"t~ o cxcrcto. teiro com o regato ' da Amoreira, pelo efquerdo com us carros , e toda a Cavallaria na retaguarda. Os Caftelhanos, no tem cu1pa de pouco vigilantes, ne fenti ro o no{[o movimento , fenu depois do exercito 1\ir C3 em

PARTE ll.

Llv~RO

I.

38
Anno

PORTUGAL ~RESTAURADO,

e1n marcha. Para obfervalJa , fahio o Duque de Ofiun dos feus quarteis COlll trinta batalhoens , e feguio O eX 1657 ercito at reconhecer, que tornava a occupar o quartel de Geromenha , de que havia fahido. A pena , que caufou nos fitiados verem retirar o exercito fem operaa alguma, fendo grande , oa foi maior da que trouxero os Soldados de us na foccorrtrem ; porque em todos era o fentimento de qualidade , que mais facilmente en tregaro as vidas, que a opinio, que f uppunho perdida naquclla retirada. O tempo , que o exercito efteve alojado no quartel da Amoreira, adi~ntara os Cafi.clfta Continuanos pouco o trab~lho contra a Praa , e achavo .. (e os fe o itio. alojamentos ainda rr.uito difiantes da efirada cubcrta, e as bat2rias da artilharia , que jogavo de muito longe, era pouco o d:atnno , que tinho feito nas rnurJlhas; po rm o Duqu~ de S. German tendo por maior cffeito a retirada do ~xercito para defalento dos fhiados , que o unimo que lhes p9Jia infursdir ver~m-fe pnuco opprimi dos, manJou fazer huma chama.Ja , e propor a l\lanoel de Saldanha a razo, que tinha Je entregar a1uella Pra fia, na defefperaGa de fe retirar o exercito tem poder 1occorreJia. Repulfou elle efi:a primeira ptopofia , ca"! minhara os aproxes , chegara-fe as batarias , e os Caf telhanos occupar~ hum foatim 1 que os fitiadllS larga. r o f~m 'erem confirangidos;, e a efte pafo melhora vo os Cafielhanos o feu partido , mais pela pouca ddlreza dos fitiados, que peJa fua inJuftria. ~ O Conde de S. Loureno tant0 que chegou ao alo~ jamento de Geromenha 1 chamo1:1 a conrelho , e propjz com poucas palavras, que clle efiava deliheradu a exe cutar huma de dual) emprczas , ou voltar fobre as linhas dos Caflclhanos a prbcurar rot'npelas , ou atacar Badajoz ; porque ganhada aquella Pra~a , ainda que fe perdeffe Olivena, confeguio as Armas dei Rt:y maior utilida.. de, e maior repu rao ; declarando, que no admitti ia \'oto. que na abraalTe h uma das duas refclu"oens pro pofias. Todos os que fe acharo no confelho, como vira que o Conde refolvia, c no confultava, conviero na em preza d~ Badajoz , por er das duas a menos difficul

tufa.

PARTE II. Llf.-"RO I. l

39
Anno

tofa, Andr de Albuquerque , e !\la~ot:l de Mello accrefcentar5o, que no feria inutil ganhar-fe o Forte de

Te lena , e procurar fe naquelie filio cortaremfe os com


boys, que de BJajoz petflavo ao exercito. O Conde de S. Loureno remetteo Rainha todos os pareceres dos GUe votaro pelo feu preceito, aflinados em hum p3peJ, que lanou Diogo Gomes de Figueiredo, que fervia fem rofl:o naquella Campanha. Chegado o correio , que le vou efle papel, mandou a Rainha juntar os Con(clhci r os de Efiado, c Guerra, e di\idindo fe os pareceres, fe conformou a Rainha com os votos do Conde de Odemira, e Francifco de 1\'lello, que foro de opinin, GUe fe intentdfe g~nhar os Fortes de Tdcna, e S. Chrifiova: qce fe fitiafle Badajoz., e que fe tivetle auena a cobrir fe a Provncia das in\'afoens da Cavallar'a inin1iga. Os outros votos concordara, que na eleia do Conde de S. Loureno, c do Confelho de Guerra Jo exercito, de:ia a Rainha deixar os caminhos, qu~ fe havia de feguir, para (e remediar o aperto, em que Olivena fe achava; porque conhecia o e !lado do exercito dos Cafielhancs, as diverfoens que fe devia fazer, e os fitios, que fe h'wia de occupar, para fe imredirem os comhoys; e coufi~ rleradas todas as circunfiancias de fie !a grande negocio 1 c!l:a ~ntre todas era a opmia mais acertada; porque o intento do Conde de S. Loureno fi~ave de( vanecido com o pequeno exercito , que governava para rorr1per as linhas 1 e curn os poucos infl:rumentos de expugnao, munioens. e m-Jr.ti rrer.tos, para fitiar Badajoz. Os votos dos Cabos, e Officiaes do exercito, hun~ fe accomrnodara ao rnencs fal:i1el, que era fitiar Badajoz ; outros a occupar Te lena , que era o menos util ; porque Te lena para divertir o perigo d~ Oliven'ia, era fitio muito remoto; e para impedir os comboys , que pailavo oe B3d:ljoz aos qu3rteis, fendo os Cafielhaoos (uperiores no cot po da Cavallaria, era impraticavel, e infruluofo, ainda que fora poffivel fufrentar Telena , perdida (JJhena : e os Confciheiros, cam que a Rainha fe conformou, cahira no mefmo erro, 8fiim nefta o~ini36 como r.a de atacar o Forte d~ S. Chii.fiova; porque efta em preza, naf\ ha .. C4 vendo

1657

..

40
. 4.nno .
16) ...

PORTUG_4L RESTAURADO,

vendo n1eios para intentar o fltio de Badajoz , era arrifcar gente fem utilid01de ; porque os Caftelhanos no h~vio de levantar o fitio de Olivena , em quanto Badajoz no tivefle m2ior rifco, que a perda do Forte ; porque como entre o Forte , e a Praa fe interpunha a corrente do Rio, no era aquelle o pofio , em que fe arrifcava a confervao da Pra3 : e de todos eites ditcurfos fe deve inferir , que ou pata o foccorro de Oliven~a fe havie1 de occupar o fi tio de Catlello Velho, ou con.. trapezar-fe com a diverfa de A lbcquerqne, (Praa na quclle tempo faciliffima de conft'guir, te fe intentale, pela pouca guarnio , que a dtfendia) _ A rcfolua, que a Rainha tomou , partindo de Inttnta Af- Lisbo.1 fem demora , quando chegou ao exe: cito o cor funfo Ft~rta reio , que a kvou pela pofia t j o Conde de S. Louren do feo-unda 1 l d _~ -.1 t::t vez en er o 1avta llllldauo e parecer-, elerrenao novo parttuo , 1Ue pender 0 desbararou todas as opinioens, que fico tefendas; porForte de s, que levado de fervoroo impuJ{o , mandou fem outra Chri~lo,a, conferencia, que o exercito marchaffe a fitiar Badajoz, 0 ~~a~ con ;:1nticipando e egunda vez Affon0 Furtado a interpren ez,u~. der o ftJrte de S Chrftovo , e padecendo no intento a jl1ema infelicidade; poryue entregando a Antonio Mexia Ber.itc, 'Tencr.te do CommilTado Ge1al Juo da Sil \'a de Soufa , avaliado pelo mais pratic0 do exercito em toda nqueUa ~ampanha, as efcadas , e petardos , com o pretexto de perder a efiraJa, quando Affnnfo Ft~rtado chegou com a Cavallana , e Infantaria , fe achou tem aquclies infl:a um<:utos prcciios p~ra confeguir o que in tenta".'. Foi prezo Antonio 1\'le~ia com grlnde efin,ndo, depqis fo!to ~u1n pouco cafligo; e de firnilhante~ exem Paffa 0 ex- pios procede ordinarinmente a corrupa da difcipiin:t crcito aBa dos exercites. Retirou-fc AtTo_nfo Furtndo com exc<.;>ffivas Joz. dem~Hll&acns de fentimerao do fucccflo, em que no foi cul 1,ado G {eu valor, nem a fua vigihncia. No di vertio eiia dcfgr~a a mircha do exercito, qu~ intfntava ganh1!' Br1dajnz, e chegou a quinze de MLlyP viila iiaqu:.:ll~1 Pfaa. Pcro avanados os Tcr(-s dos Condes de S. Joo, ~ Tc~rr~ com ordem do 1\~ethe de Campo

. 7

.,

General _que
; ; ra(

-occuuaT~m

"

hu1nas h<Jnas viiinhas


.J '1:

111ura~
lha1

t l P A R E - I 1T/:r I? f 1. 41 lha ; confet.luiro ganhar o mefmo pofio , rompendo a Anno oppolio de incdlantes batarias , e ft,rtiftcando fe ficaro occupando a cabea da (rincheira, e o Conde de S. I6 57 Lourf'no mand'U a Eh'as conduzir toda a artilharia groffa, que era necefTaria para d3r principio s batarias , e ao fiti0. Dei pedida efta ordem, mudou o Conde de re .. pente 'de op;no, e ref olveo, que na madrugada d? dia o:1 fn~~ af.. fegninte fe deile hum atl11tc geral Praa dt: B~JJJOZ , faao <~ .1)raa cotn n1~o def.prezando to r4 as as con fid esaoens, que pc... d" - d ar a f ... 1 tao H ffi uccc o. . . . efta em preza o titulo d c temcrana , a 1m pe 1a v tgl 1 an, cia d0s defenfores no fegundo dia do filio , com~l pela C:rcumval2o da C!Jadc fer to larg~ , e o extrcito t~o iiOtlCO oumerofo , que nao podia at~car-f~ por tantaS partes , que a guarnio fizcfe divifa confiJetavd: alm de que as muralha~ antigas ero to levantada~ , que no havia efcada , por mais que fe accrefcentafle , l1Ue chegatTe ao 2.lto de11as; e como a altura ficava frn da proporo, era impoffivel fuftentarem o pezo da g':nte, que ha\ia de fubir; porm como era maior n emper.ho do Conde de S. Loureno, que todas eftas difficuh~accs. lev~u ~diante o f~u intento, ordenando que Manoel de l\1ello marchatTe com mil e feifcentos cavallos a oc~npar a~ efrra~as, que vinho do exer(:ito inimigo. para B3da. jo~~, e impedir os foccorros, que naquel!a nt;itc poJi~o ent:-ar na Praa, e que ao romper da manba, para d?.r calor ao iflalto, fe arrimOe a e lia. A execuo da i c _ terpr~fa, pela parte mais vilinha ao R in , t0cou aPs l\l~ftres de Clmpo Simo Correia da Siha , Ag,-~fiinho de Andrade Freire, e ao Tero do ~1ehe de Campo Jo2o Leite de Oliveira, que marchou de referva. A pc:rr:~ da Trindctde, que ficava diftar.t~ tre:s mil pafus , ave:ma r~o os Mefires de Camp' Ruy Loureno de 1''avora, e Diogo Sar.chcs del-Poc;o, c de referva o Ca:tJe de Mi randa com o Tero da Armada , e o T t:ncnte General da Cavai! a; ia .. Ta:n2ricurt dava calor ao aiTalto com feis c~ntos cava!l.1s. Repar!ir2o-fe as efcad1s pelos ~;apitaens VIVOS, e reformados, e s~)ldad<JS de qualidade, C valor. e antes G~e os T ~.-Js avanaffem , (e difparar~n na }'raa. cino pe~~s, que a;anif&;;ih1vo a vigilancia dvs 1itiadcs, ..... e

r. . IJ

o r '-'

de

42

-Anno
_

PORT(JG _;JL RESTACJR .4DO,

e .Jcpois c averiguou, CJUe fora final, para que todos eftiveflcm com as armas nas mos, por haver fugido hum 16 ) 7 Soldado do exercito, que deu avifo das preparaoens, que vira para o afiai to, e de hum comboj ,que entrou na Praa, fe1n darem f delle as noffas par~idas ; e na baltou eite acdjente para defvanecer aquella imternpefiiva refolua , e j com a luz do dia a.'anra os quatro Teros muralha cum tanto valor, que a fer a empre7a poffi vel , a confeguira. Arrimralhe as efcadas, e reconhe cendo que na paffava as mais altas de dous teros do rla altura da muralha , e querendo parecer mais teme rarios , que temerofos , as occupra todos aquelles, a quem fora defiinadas; e ex~~erintentando que fe tzia em pedaos humas com o pezo da gente , outras com os golpes das pedras, que os Cafielhanos lanra das mu Halhas , na bal:ou efi:e deengano , p2.ra fe retirarem o' valerofos expugnadores ; e dei prefando a peito defcuber to nuvens de bal!as , c outros furiofos in11rumcntos , que C::ihia obre elles , com as mos parece que intentava desfazer as muralhas , fem {e apartarem dellas 1 at ouvirem que as trombetas , e tambores tocava a r~ ti~ar. ()bcdecra, e confiando :1 Sirna Correya da Silva i que havia ficado ao p da muralha hum petardo, que havia ddxado outro Terc;o, o manJou retirar pelo feu Sat't;ento mr Manoel L<)bato Pinto com oitenta Offi. ciaes, e S=Jldados, dando-lhe calor Sima Correya con1 incefiJntes cargas , e por entre infinitas bailas confeguira o feu intento ; tendo Sima Correya avan<iado a Prlla com fummo valor pela parte m3is arrifcada , por lhe ficar expofto o ]ado efquerdo do feu 'l'ero mo{quctaria da ponte ; e a retaguarda guarnia , que ti llha em huns moinhos os ini ~igos. Marchou na reta- guarda o Conde de Mirauda , conduzindo o feu Ter:.. o com grande focego , valor, e difciplna , na fendo ,,oderofas as ba1las de artilharia, c mofquetaria, que fu. riofamente jogava contra elle , para o obriga~ em a apreT.n o paTo , ou alterar a frma , a que fez a ac-'a da retirada , na menos valcrota , que a da invetlida. :l\1anoel de Mello ex:nbara~ado com a eftreita pa1lage1n do

o Rio Cabmon, chegou com a Cavalaria junto a Bada- Anno jz, quando a Infantaria e tetirava com etenta Officiaes , e Soldados mortos. e terzentos feridos. Os mot 16 57 tos , que obrigra a maior fentimento , fora o Meftre de Campo Rui Louren<co de Tavora, em quem concorria igualmente fer muito illuftre, ter grande valor, e galhJrda prefena ; o Meftre de Campo Diogo San ches dei Poo , de naa5 CafieJhano , que fern otfenfa da fua opinia, por fe achar cafado com domicilio nefie Reyno , quando E1Rey fe acclamou , fervia valcrufamerare todo o tempo , que lhe durou a vida : Sebaltia d~ Vacoocellos , filho terceiro do Conde de Catello~lelhor : Nlanoel da Cunha , e Manoel Arnau , Capi taens de Infantaria do Tero de Sima Cvrreia, Alvaro de I\iefquita do Tero de t\gnfiinho de Andrade, nomea do Capita de cavallos , que defejofos de acreditar o f:u valor, immortalizra a lua memoria. Os ft.:ridcJS, oue dra maior cu i Jado, fora o Conde Carnal e iro n1 r , a quem deu hHma baila em huma face , por fer em to das as occafioens de maior rifco ou o primeiro, ou dos primeiros, que expunha liberalmente a vida rela liberdAde da patria. O Mel:re de Campo Sima Correia da Silva, ferido em h uma perna , para que na faltafe e fie efmalte fua gloria ; Antonio Francilco de Saldanha, herdeiro da cafa, e valor de feu pay Ayres dt: Saldanha, com hum~ bdlla em huma perna. s~ntio Intimamente o Conde de S. Loureno efie rno f uccilo , affim peJas difpoGoens, e circunftancias dc::IIe , como pelo defengano d~ fc impoffibi litar o fo~carro de Olivena; porque o fitio por in!lantes fe ell:reirava, e o nofio exercito por horas fe diminua. Por ell:e refpeito , c por todas as razocns reeridas, chamou o Conde de S. Loureno a confelho ; pareceo unift,rmemente que o exercito na devia rerfiHr na- quella inutil empreza' por no fazer mais cifricil o fm penho da rep1ta"o das Armas. Com etla determina~o palou o Guadiana ; e ficou alojado fobre o R i o Caia, c 20 dia feguinte continuou a marcha para Gcrorn~nha, f com o fundamento de animar os fitiados; 1en1 lC p1 eve

' P 44 R TE II. L I V R O 1. \

43

nir

..

44
Anno

PORTUG.L-/L

RESTA"fJR~4.DO,

nir o defcrcditoi, a que nos h ia mos t!Xpor, fendo tefii.: muahas da entrega de OlireP.~a. Chegou neil:e lempo ~ 6 57 a~;ifo de Manoel de Saldanha, de que os Catelhanos haviu ocl:upad.l ro~ias as obras exteriores cuila de nlUi tas vidas ; porm que no COilieguira ganhalas , fena depoic; de lhas largarem, e deile inJefculpavc;l erro fazia jatl:ancia: dizia que os mortl')s na p~ITava de cento, em que entrava os dous Engenheiros ]<a Gilot, c Di,>go de Aguiar ; que pudet::l er maior a perda , fe ~a houvera reduzido a guarni1 ao corpo d3 Praa: queixava-fe da falta das munioens, principalmente de polvora; ultimJmente peJia , que na podendo fer toecorrido, fe lhe fi~ellem .::ertos finaes , para tratar co111 tempo de melhnrar o feu partido. O Conde de ~- Loureno vendo o precioicio a que os itiados carninhava, lhes mandou faz~r -afg:..~ns fin.aes, que ou poi fer~m os . AIJ"" ,. que eUava conc~rtados para a certeza de os na foccor~ \i at rron10 I f d"f ... Ft,rtado in- i c rem, ou por e enganarem com e les, e 1 puzerao terpre:1der ~og0 a t:ntregar a Praa. A"" ifou o Conde de S. Lourcn V:alena. o a Rainha , e ref1)J veo mandar o General d~ Artilha ,olt:t yara 0 ria a interprendt=r Valenca Pra(' a de ures confequencicxerctto fen ~ ' ~ coufc;:.tir o as c0m quatro T ~rns de Infantaria , e feis batalhocns i imcntu. 'rdem do Tenente General da Cavailaria Dirz de l\1eiJu , e Cclttro. Marchou Aftno Furr~H.i,), e na podei1do l1grar a !nterpreza, nem levando difpol~oens para lar g ..1 dern1 a , o mJndou etirar o Conje de S. Loureno, fl:JVancntc difpolto a to..:correr ()livena ; por'-lue do a!ojamt:nt de CayJ pa!lou o exercito, .:amo ditlemos, a alojar jl'nto a Guadiana, fez alto huma Jegoa por cinla de Gt;;romenha, e a el:e pol:o che!~ara de Oliven~a }na') lvlendes Mexia, o. Capira de lnfant?ria Antonio Barb.1:~.a de Bdto, Ferna Gomes dt! c~brera , o Pajre .'\nt. nio de M::1ttos r~'l~xia , Loureno Galego Farjado, F.ntr.:g:ti'e Gil Lilluenco Cab~rli! l3e!1to de Mdttos ~lex:, COiU O li vena. -s 't a:; capitulaoens ~ que l\1anoel de ~al,ianha havia feito com c Duque de S. German; porque 1\'lanocl de Saldanha.aindn que lhe tobrava valor, como lhe tltava ex peiicncia', .:: Officiaes, que o aconfelhailem ,~p~recen .. rlolhe que os 1inacs, que o Conde de S. Loureno man

dou

P A R TE I I. L I V R O 1.

45

dou fazer para entregar a Praa , como eJie entf'ndeo,


era bafiante defculpa defla refolua , ordenou oue fa

hiffe della o l\1efire de Campo Joa Alvare~ de Barbuda, e o Sargento mr Joa Rodrigues Coelho , Que ajufiaro as capirulaoens da entrega da Praa , fazendo-te primeiro avifo ao Conde de S. Loureno. Fora no exer cito ta mal recebidos os Commifarios , que trouxera as capitulaoens, que fe na perdoou a afronta alguma , com que os no efcandalizalem. l) Conde de S. Louren o impaciente de to repetidas degraas, deu conta Rainha, e lhe remcteo todas as cartas, c papeis, que havia chegado de Olivena. Mandou a Rainha iuntar ( como em todas as occaioens tinha feito ) os Confe lheiros de Efiddo, e Guerra, e encommendou lhes com \>'arons, e heroicas palavras , que no perdoaffe1n a di Jigencia alguma , para fe procurar remedia a defgraa tanto para fentida , como a perda de Olivena. Depois de dilatada conferencia , foro de parecer a maior parte dos votos, que a Rainha efcreve1Te a l'flanoel de Saldanha quebrafle a capitulao , fegurando-lhe que havia de er foccorrido, ainda que todo o exercito fe arrifc:1f fe a padecer a ultima ruina, e que para obedecer a efl:a ordem, como fe efperava do feu valor, e da fua qualidade, lhe na podia faltar pretextos , lendo que a rncf ma capitulaa os infinuava; e que ao Conde de ~. Lou reno fe mandaffe ordem, para que unindo toda a gen te, que lhe fofe poflive I , paffafle Guadiana a foccorrer Olivena; e que para lhe affifiir partille para o exercito o Conde de Catello-!\1elhor, e Conde de Sabugal; porque feria de grande utilidade , pelas virtudes que profcTava. A Rainha, que defeJava fervorofamente efta refolua, mandou expedir as ordens, e partira os Con des de Cafiello-l\Ieihor , e Sabugal com grande de[ejo de poder ter parte na emm(:nda dos erros palTados. O Conde de S. Loureno , ranto que lhe chegou a ordem da Rainha. paflou Guadiana,. e occupou o quartel de Geromenha, e promptamente remeteo a Manoel de Saldanha a carta da Rainha , fegur~ndo-lhe que efia"a de liberado a ioccorrello a todo o rilco. Efia telolLJa Jou:.

be

Anno b.:! 1\fanoel

46

POR7 UGAL RESTAURADO,

6 1 S7

de Saldenha ao mel mo tempo, que o Duque de S. German ; porque a noite em que te tomou fugio do exercito Manoel da Silva AJudante da Ca\alla! ria, a que chama vo o Q9eimado, e informou ao Duque de tudo quanto (e tinha aflentado no Crnfelho, como n1uitas vezes havia feito; porque o Conde na f fe no recatava delle , mas lhe fiava os avifos, que fazia a i\1anoel de Saldanha, que elle fem dilao remenia ao Duque de S. Gernan ; que at efte infortunio teve efta Catnpanha, por lhe no faltar defgraa alguma, que no padecefle. Chegaro a Manoel de Saldanha as car tas da Rainha, e as do Conde de S. Loureno, e outras e parentes , e amigos feus, em que o exhortavo a tornar a peleJar, pelos mefmos que havio pafado ao exerdto, dizendo lhe juntamente de palavra as afrontas, que neJie padecero , e os rogos , e promeffas do Conde de S. Loureno, (em duvida deliberado a foccorrello a todo o rilco. l"anto que Manoel de Saldanha recebeo eiles avifos, chamou cafa do Senado da Camera todos os Officiaes de guerra , homens nobres, e peloas Eccle fia!ticas, e lhes fez prefente a carta da Rainha, a do Con de de S. Loureno , e tudo o mais que de palavra lhe havio cmunicado os que foro ao exercito , e efpecial mente o Capito Antonio Barboza de Brito, de quem o Conde de S. Loureno fiou com mais particularidade fe~;urar a Manoel de Saldanha a certeza de foccorrello, e {)S caminhos, que a capitulao deixava abertos, para que pude[e rum pelos {em quebrar a palavra, e lembrando lhe da parte da Rainha , que a maior obrigao era dar a vida pela dcfenfa daquella Praa, e peJo credito das Armas do Reyno. Depois de Manoel de Saldanha re J~rir as ordens , que lhe chegara, reprefentou o eftado da Praa , a fa!ta de pohora , a palavra dada, e o perigo de a no obfe1var; e toando melhor nos ouvidos dos t)Ue eftavo prefentes a fegunda, que a primeira propofi~o, votaro que a Praa (e entrega!re, e foro f de parecer contratio com Jouvavd relnluo o Sargento 1naior Manoel de l\'lagaihaens, e o Capito Antonio Barboza de Brito; o qual depois de referir en1 publico tudo o que

o que o Conde de S. Loureno lhe havia dito' (e cifert;! . Anno ceo a fer o primeiro , que quebra1Te a capitula,P. r\o (e achara nefie infelice congreflo o l\1efire de Campo 16 Joa Alvares de BarbuJa, e o Sargento n.aior Joo Rodrigues Coelho , que eitavo cm refcns no exercito Cailelhano ; e !v1anoel de Saldanha pafl~ndo a Antonio Barhoza huma certido , que lhe pedio , do que t.avia votado , {e conformou com o maior numero dos votos , refol vendo entregar ()Ii vena com as capitul oens ordinarias de fahir livre a guarnio paga con1 armas , e bandeiras, e os moradores com a fua roupa, e mantimento; e para inteira fati5fao das capitulaoens , mandou o Duque de S. German ao exercito em re fens a O. Joa de Luna Porto-Carrero, Capito de Cavailos, filho tercc:i1o do Cone de Montijo, e a D. Pedro Porto Carrero rilho do l\'larqucz de Barcarrota. O Conde de S. Loureno, ainda que conheceo , que todas as di ligcncias ero inuteis, os no recebeo como refens, fem ordem da Rainha, e o ultimo avifo da refoluo, que tornava Manoel de Saldanha de pelejar, ou entregar a Praa ; e por e fias confideraoens os mandou deter no exercito em cull:odia. Pouco tempo tardou a folua def .. te emharao ; porque a trinta de Mayo recebeo l\lanoel de Saldanha em Olivena a guarnia Cafielhana, e fa hio daquella Praa com dous mil e trezentos Infantes, e huma Companhia de cavaJJos. Fizera os Cafl:~ lhanos exqui!itas diligencias, e largas promeflas aos paizanos, que quizeiem accommodar fe a no largar o focego de fuas cafas, e utilidade das f uas fazendas ; e foi tal a confiancia daguelle Povo, que chegando a cfl'erecer 2os que fe r~folvefem a ficar em Olivena todas as fazendai; os que fahiTem da Praa, no fe achou algum, que llo tivefle por mais fuave fcr pobre ent.-e os feus narures, que rico na companhia dos inimigos. Chegando ao Conde de S. Loureno efta noticia com a da entrega da Praa, remeteo todas as carruagens do exercito , para que muda!fem os paizanos as roupas de {uas caf's permi tidas nas capitulaoens, e a R~inha com generofa attena accornmodou e tcdas as familias , e lhes fatisfez a perda

P A R TE II. L 1 ~ R O I.

47.

57

. 48
Anno

POR TOGA L RESTAURADO,

1657

perda que tivero. Chegou Manoel de Saldanha ao exer cito, e o Conde de S. Loureno, {em p~rn1ittir que fizeffe a menor dilao, o n1andou remetter pre{o ao Cafiello de Villa \'i'iofa, e repartir pelas prizoens de varias Praas ao Meftre de Campo Joa Alvares de Barbu da , a3 Capita de Caval1os ECl:evo Augulto de CafiiJho, ao Sargento Maior Joa Rodrigues Coelho, ao 1'enente General da Anilharia Francifco de Fur, e ao Capi ta de Infantaria Antonio Barboza de Brito , fem mais culpa , que ach.nfe naquella defgraa. Brevemente os conduzira todos a Lisboa, e depois de dilatada priza, foi degradado toda a vida para a lndia Manoel de Salda nha, os mais fahira foltos, e Joa Alvares de Barbuda paiou deta a maior defgraa. A perda de Olivena, ou por fer grande, ou por {era primeira, que depois da acclamaa te havia expe rimentado de importancia to grande, foi ta fentida d1 Rainha, dos Minifi:ros , e de todo o Reyno, que occafi onf'U a deliberao da Rainha , univerfalmente approva da , que Manot::l de Saldanha, depois de ajufi:ar as ca pirulaoens, as rompelle, empenhando a palavaa Real ern haver de fer foccorrido, fem reparar nas arrifcadas confequencias de atacar hum exercito mais poderofo, e fortiti~ado, que podia ganhar a batalha , na lhe rom pendo as linhas, preferindo a qual~uer perigo a opinia das Armas do Reyno, dirninuida com a entrega de Olivena. De tres partes (e compuzera os fucce[os dela campanha, a primeira das refoJuoens da Rainha , e ~1inif lros que lhe affilia ; a fegunda das operaoens do exer cito, a terceira das difpoli~oens dos iitiados. Em quan to primeira , na hou\e mais culpa, que tirar a Ratnha intempeftivamenre o governo das Armas ao Conde de s.-oure; porque mu.firou a experiencia t qu\.! as fuas confiderJ!ens era as mais proporcionadas para desbaratar todos ns intt:ntos dos C2tlelhanos, e juntamente na Je ap,.. licarem com tempo os foccorros das Provindas, paa yue fendo o exercito mais numeruto, te achafTe me nu.s irrcloluto p.ua bufcar algun1 udl empenho ; todas
dS

PAR TE IT. L'lv"'RO 1. ,.

49

as mais prevenoens , e ordens correfpondera muito i"ualmente qualidade da matcria , que fe tratava. Na f~gunda parte fuccedera indefculpaveis defattcnoens; porque o exercito fahio de Elvas tem haverem chegado os {occorros das Provindas, fendo certo, que (e os aguard~ra , viero com mais prefi:eza ; porque ( nefia confiana os Governadores das Armas os dilatar:t. Marchou a foccorrer Olivena, fem os Generaes tomarem refoluo da trma , em que fe havia de intentar o (oecorro; porque nem fe determina1a a atacar as linhas, nem a romper de noite hum quartel , ne1n a eleger fi. tio, que embaraaffe os comboys, ou difficultafTc os a pro~ xes dos Cafielhanos , occupando fem confideraa o quartel da Amoreira, que foi o prinl. pio de fe perturbarem toda~ as operaoens do exercito. Seguiofe a el:e erro a interprefa de S. Chrifiovo fem algum fim; o intento do fitio de Badajoz fem prevena alguma para to grande empreza , deu-felhe principio com hum affalto s muralhas da Praa; prevenida fem minas atacadas , que as voaffem , nem efcadas que chegafem ao alto delJas, e fem mais caufa, que ficarem no afilto fetcnta mor~ tos, e retirarem-fe trezentos feridos, levantou o exercito o fitio de Badajoz , e paiTou Guadiana. Com poucas pre\'enoens foi mandado o General da artelharia a ata-__ car Valena com parte do exercito, de que refultou no conleguir eila empreza. A terceira parte, que tocou aos fitiados, tarnbem fe compoz de defordens, e defconcertos; porque fendo todos valerofos, nenhum tinha noticia da frma, com que fc podia defender huma Pra fia. l\1anoel de Saldanha havia do Capita de Cavallos com excellentc opinio , e l\1cfhe de Campo com pouco exercicio da Infantaria. Os Officiaes , e Soldados na tinha mais deheza , que decidir com brevidade as cou fas, que nos annos antecedentes fe havia rleiteado de poder a poder; e a todos necf11itou a infufficiencia a difpender a polvora fem neceffidade , a largarem as obras exte1 iores, c a efiraa cuberta, {em ferem confirangidos a capitularem fem tempo, e a na romperem a ca pitula:lo, quando o tivera. Toda efia corrupa d~ D con

5o

PORTUGAL RESTAURADO,

cnnfclhos, toda efia confufa de refolucoens concorreo em beneficio da pouca fufficiencia dos C~lelhanos, que confeguira ganharem Olivena mais pelos notTos defa certos, que pelas fuas acoens to pouco ajuttadas; que bailara fermos conitantes em qualquer refolua , para termos vencedores. A Rainha logo que t~ve noticia da perda de Oli vena, mandou ao Conde de S. Loureno , que palaffe mofira ao exercito , e que lhe remetteTe as litlas; vie ra todas ao Confelho de Guerra firmadas pelos Officiacs, e confiava a Infantaria de doze mil, duzentos e vinte Soldados , e Officiaes , em que entravo mil e novecen tos noventa e cinco Auxiliares, todos capazes de pega rem nas armas, tres ms e cincoenta e tres cavallos , de que efiavo impedidos feiscentos e cincoenta. Deejava a Rainha bufcar alguma fatisfaa , que recompenfatfe a perda de Olivena; porm como o exercito de Cafiella ellava defembaraado , e era fuperior no corpo da Cavallaria, qualquer em preza fe1 ia arrifcada , e por effe refpeito refolveo, que o exercito fortificalle Gerome nha, por fe a Praa, que naquelle tempo cobria o in~ terior da Provinci3 de Alentejo. O Duque de S. German gloriofo com a entrada de Olivena , mandou protnptamente desfazer as linhas, e quarteis, e accommodar nas fortiicaoens, o que lhe pareceo neceluio inno~ var ; porque as ruinas no lhe tinha feito damno , pelo pouco que os Cafl:el h anos havio adiantado as batarias, e aprc)xes, oito dias gafl:ou nefia diligencia. Desfeitas as linhas, e guarnecida a Praa, marchou com o . exercito para Badajoz ; e com efta noticia paifou o Con de de S. Loureno Guadiana, e mandou ao Conde da rr orre, e a O. Manoel Henriques com os fcus Teros para Campo Maior; porque j era igu,al o receio do perigo de todas as Praas; tem embargo de fe haver accrefccntado o noTo exercito naquelles dias de forte cem novas levas de foccorros de Infantaria , e CavalJa, ia, que palava de quinze mil Infantes, e tres mil cavallos; pt.rm a confufa dos Cabos ( defiruia dos exercitas ) era de qualidade, que ainda lendo maior o numero, r~ uo pu.

de r o

P~4RTE

ll.l/T7 RO l.

;t
Anno

rler2i confeguir acoens acertadas; porque at Deos


com Gedea , para fe defi:ruirem os Gahannitas , man

dou arartar o menor numero por conforme , e def pre 1

6S . 7

zar o maior por detunido. A Rainha conhecendo a de fuPia dos Cabos do exercito, fentia com notavel extremo coniderar a reputao das Armas do Reyno no fcu governo diminuida ; e entendendo os ~linifiros, que lhe affiitio, e fia fua affli..:~a , fe mofiravo promptos, e obedientes a ext!cutar qualquer e1npreza , que inten taTe. Nell:e intervallo tratava o Conde de S. Loureno de fortificar Gcromenha, e o Duque de S. German de compor o exercito de Cafl:ella para novos progrefos. Chegaro-lhe tropas das fronteiras de Catalunha, levas de varios Reynos daquelJa Monarquia , e depois de deixar todas as Praas com grolas guarnif)ens , marchou com dez mil Infantes, e quatro mil cavallos a fitiar 1\lou~ Sitia 0 Dn to, que ficava cinco legoas difrante de Olivena, me- qu~ de s. nos de h uma de Monaraz, interpondo-fe a coriente Gerou.? de Guadiana entre as duas Praas com igual dill:ancia Mourao. rle ambas. Chegou o Duque de S. Germ~n quelJa Prafia a treze de Junho: affi.ttia no governo deJla o Capi to de cavallos joa Ferrei a da Cunha Ct,m a fua Companhia , e tres Companhias de Infantaria. No tinha Mou ro mais defenfa, que hum antigo, e pequeno Cafiello, em que havia mantimentos , e munioens para qua tro mezes; preveno bem inutil , fendo as muralhas t fracas , que no podia refiltir quatro dias de firio. O Conde de S. Loureno , tanto que rccebeo o avi(o do intento dos inimigos, marchou com o exercito para ~1onaraz, e achou aos Catelhanos oppol:os com a Cavalla.-ia , e parte da ln fantaria paiTrlAe m de Guadiana. Deejava o Conde fummamente melhorar com algum bom fucceTo as infelicidades palladas ; porm crefcia por infiantes de forte os obfiaculos , e difficuldades, que no fe apontava remcdio, que no ininuafle a enfermidade mais perigofa : o defejo de rarar com o exercito Guadiana era infrul:uofo, e arrifcado tentar a patlagem n porto junto a 1\'loura, cinco legoas diitante , pela fdlta de mantimentos das Pracas viiinhas. Os fitiados

2.

=-

n1oitra

52

PORTGAL RESTAURADO,

Rende-fe a

Praa.

mofirava contancia na defenfa de Moura ; porm no tendo o foccorro breve, parecia ditlicil a prefitencia. Entre tanto~ inconvenientes no faltava aos Solda dos o animo tantas vezes experimentado , offerecerafe trinta a paTar a nado Guadiana a introduzirem-{e de noite em ~1oura , aflim o execut.ua , e a feu exemplo havia muitos, que fe deliberavo a igual re(olua , porm o Calcllo no era capaz mais que de quatrocentos Soldados , que o dt:fendio , e a debiliJaJe das muralhas na dava ef perana a larga durao. Com e fia de{ confiana, e no temor de que os Calel hanos intentaJfem maiores progretlos , mandou o Conde de S. Loureno para a Praa de 1\lloura os Mehes de Campo o Bc~ra de Alvito, e Agofiinho de Andrade, e parte da Cavallaria; governando todo eile corpo Manoel de Mdlo , que era mais que todos intere(fado na defenfa daquella Praa pelos muitos 2nnos, que com grande acerto a havia governado. Tratou elle de augmentar a fortificaGan, e Je fegurar o porto de Guadiana, para facilitar a p!lagern do exercito; porm efculouJhe e fie trahalho o avi lo, de que tomando Moura, os Caldhanos fe retira vo, e ordenarlhe o Conde de S. Loureno , que vohatle com as tropas, que levara, a fe encorporar com o exercito ; porque os Calelhanos havendo chegado com pou~ ca refitencia muralha do Calello, e atacadas algumas minas, fizera chamada , e no querendo Joa Ferreira da Cunha acceitar os partidos , que o Duque de S. Gerntan lhe mandou offerecer, voou h uma mina , e abri o brecha capaz de e dar por ella atlalto. Envetlira-na os Cafielhanos, e foro rebatidos dos defenfores ; porm os paizanos , que tinha ficado no Cafleiio, vendo cref cer o perigo, inlaro ao Governador pela entrega delle. Oppuzcra fe os Soldados, dizendo que queria an tes perder as vidas ; porm joa Ferreira na de fel peraa de fer (occorrido fe refolveo a entregar o Catello no fim de eis dias de fitio com honradas capitulaus. Tanto que chegou ao exerdto , o mandou prender o Conde de S. Lourt:no ; mas brevemente foi folto , por conftar que tivera dcfculpa na debilidade das 1nuralhas. O Duque

P A R TE I I. L I V R O 1.

53

Duque de S. German , depois de rerarar as ruinas do Caf tello, e de o accommodar com algumas defenfas wais das que tinha antes de rendido , marchou para Ceromenha ; Chtgou a Cavallaria a recf'nhecer a Praa ~ roltn JUlgando o Du~ue a empre~a difficultofa , retirou o ex faeito para Hadajoz. O Conde de S. Lcurfno, Jogo que teve noticia ca marcha dos Cafielhanos rara Geromevha, pafiou de l\1on~araz a Ter ena com tcna de fe aquartelar no dia feguinte )unto de Cerorrenha; porm avilado das rartidas, que havia mandado reconhecer a n1archa dos Cafidhanos, de que caminhava na volta de Badajoz, fez alto em Terena , chamou a confclho, e perguntou , que poderia obrar com aquelle exercito que recuperaTe as p~rdas , que fe havia experimenta do. Os tres CabclS com outros votos fora de parecer, que o exercito fe aquartelaffe; porque o rigor do Sol erd foroCo emhara'io a qualquer operaGa ~ os Condes de Caltello-l\lelhor , e Sabugal , votara que o exercito voltdtle a recuperar Moura ; porque a empreza era fa. cil , e que em parte fe refl:aurava a opinia perdida Se guio o Conde de S. Loureno efie parecer, deu conta Rainha , e lem efperar repofta, marchou a fitiar Moura. ~1ando chegou Corte efta noticia da refolua do Conde de S. Loureno, havia a Rainha chamado a ella a Joanne l\1endes de Vafconcdlos , que affi!lia no govcr no das Armas da Provinda de Tras os Montes, inculcado por feus anligos, e parciaes , que lhe na faltava, para refiaurador de todas as defgraas fuccedidas em Alente jo; e de forte fe efpalhou em Lisboa e fia opinia , que chegando Joanne l\1cndes quella Cidade, foi ao Pa'io acompanhado de quantidade de gente do Povo , que o feguia com vhas , e clamores , que o publicava de fenfor do Reyro; tmto pde na fortuna dos homens acertar as conjunturas do tempo. Foi joannc Mendes recebido da Rainha com as palavras , e favores , de qlle {~bia ufar com grand\! deftreza , quando lhe parecia conveniente, fuppo1lo que alguns diTeiTcrn , que pafiadas as occ2fioens, tlfi que nec::Titava de fcus vaflalos , fe na lembrava dos ieus merecimentos. Na ie rublicou

D3

logo

54
I_ .~

PORTUGAL -RESTAURADO,

Anno

. .J 1

logn a eleia de Joanne Mendes para fucceffor do Con de de S. Louren"o; porem de todos era cntendiJa e no exercito manitefia, e no mefmo ponto que a Rai;1ha ~cebeo a (ti;:ta do Conde de S. Loureno , de que fi. cava fobre Moura, a remetteo :.o Confelho de Guerra, em que j affiftia Joanne Mendes. Pareceo a todos os ConfeJheiros, que na contidenJGa do empenho 1 em que o- exercito citava, feria detcredito das Armas deite F.eyno mandar-lhe levantar o fitio ; que fe devia puxat: por todas as guarniccoens pagas das Praas 1 e fupprirem{c com Auxiliares, e ordenarfe aos Governadores das Armas das Pro\incias aflifiiTein ao Conde de S. Louren o com todos os foccorros poffiveis. O Conde do Prado foi de parecer, que Joanne Mendes partHle logo a go vernar o exercito naquella em preza, porque a defcon fiana , em que o Conde de S. Loureno havia entrado, affim dos C~bos, e ()fficiaes do exercito , como das defgra'1as fucccdidas, poderia occafionar algum precipicio irre1nediavel ; e que para a Rainha mandar retirar do ex ercito o Conde de S. Louren~o , fe offerecia jufto pre ceito na deiiheraa que tomara em dar principio ao fitio de Moura contra o parecer dos Cabos , e fem or dem da Rainha. j;)anne Mendes, que na ignorava, que da confufa, e defordcm, em que etava o exercito, fe na po!a cfperar felice efteito, replicou a efla propofia , dizendo, que tirar a hum General do exerci to, tendo dado principio ao fitio de huma Praa, era hum aggr3vo poucas vezes vifto, que fendo ncceff~rio fe ofle.recia a p~Tar ao exercito , e fervir de Soldado, em quanto durafTe o fitio. ~ando fubio e!l:a confulta, tinha a Rainha deli berado a rcfurmao dos Cabos, e fem que o Con!dho tivdTe noticia da forma della, ailinou tres cartas , para o Conde de S. Loureno, Andr de Alhuguerque, e l'w1anocl de I\ldlo. Continha a fuhlancia de lias, que as defgra~ as daqu~lla campanha havio fido de qu..Jidade , que pa ra fe reilaurar a reputao perdida nas duas Pra~s de Oliven~.~a, e l\louro, c fc alentarem os nnimos dos valfal~ los diminuidos co1n efies fucceilos, -EI-Rey refolvera de

clarar-

PARTE ll. LIVRO 1.

~.)

clar~rfe Capito General daquelie exercito , e por feu Tenente General a joanne l\lendcs de V ~fcor.cel1cs: c;ue

a Andr de Albuyuerque nomeav" primeiro lvlehe de

Anno I6S

Campo General com o exercito da Ca\'allaria; a D. ~an cho 1\Ianoel fegundo ~1e1lre dP Campo General , c ac _Ncmta ~ Ra' ajoanCon de de S I .oureno rc f cnar3 para II1e a fi~{l.Ir , .e a.co~ mha1\:endcs 1 ne felhar em m .. reria to importante , como era a ddlnbu~- de Vaf~-.un c;o d~s ordt:ns do go,erno daquelle exercito. O c.:orreio, t.dlo~ TeGUe levou cfias cartas, chegou a Monaraz o ITiclmo dia 1 ~en~c ddque o Conde de S. Louren~o tinha mandado Cavalla- Re}. riJ paffar Guadiana a tomar pofios fobre l\1ouro , par dar principio queilc fi tio , na frma que efcrevera Rai 11ha naquella mefma manha. ,..fanto que recebeo a carta, que lht.: tocava, fem admittir conelho, nem dar parte da refoluo da Rainha, partio para Lisba {oltando algu Retira-re o mas palavras, que as defordcns da ira, vencendo os de "--ondc de S. ... fi ... d . A ncticta d cue 1_ourcnco . . 11. cumentos da razao co umao pro HZtr. do cx~r~ito no imaginado fucceflo chegou a Andr de Albuquerque, por ordem e juntamente a carta da Rainha , e a de l\1anoel de l\'1el da Rainha! lo, que logo lhe mandcu entregar: fen1 dilao chamou a confclho, c foi a deliberacsa; que o exercito fe retiratle, e confrme as ultimas ordens da Rainha, que o Conde de S. Louren<io recebera, paTafle a trabalhar na fortificaGa de Geromenha ; para efte effdro tcrnaro as tropas a paTar Guadiana , e And1 de Albuquerque deu conta Rainha do que le havia alentado , e ref ponde() com grande prudencia carta , que tinha recebido ; porque depois de expender o (eu agradecimento, reprefentava largamente a fern-raza , com que era tratado o merecimento de ManoeJ de Mello , e rematava , que quan do Sua Magefiade no qutzeffe alterar a reloluao, que efiava aTentada , que elle no teria mais aca, que a fua obediencia. Manel de 1\lello refpondeo carta da Rainha em poucas palavras , expondo modeftamente a fua queixa to jufiifi.:ada , que nem toda a paixo de feus inimigos podia efcurecella ; porque no havia feito ac'5a em toda aquella campanha, que na f~.lfie digna de grande louvor ' e de muito rarticular efiimaa. l\1ar chou o excrcho para Geromenha , e chegara as rcferiD4 d~

s6
_ Anno
I 6)
__

PORT(TGAL RESTAURADO,

das cartas a Lisboa, primeiro, que o Conde de S. Leu reno : ren1etteo as a Rainha ao Confelho de Guerra , e 7 como o novo governo do exercito havia fahido f de confere11cia de Minifl:ros particulares fem confulta do Con{elho de Guerra, votaro todos os C@nfelheiros, reprefentando Rainha as razoens do fentimento , com que fe achava, de fe tomar huma ta grande delibera"a, co1no nomear fe ElRey Capita General do feu exercito , e mudarem- fe os Po!los maiores deli e fem interven'ia do Confelho ; e reprefentara juntamente Rainha a fem-raz:t, que fe havia ufado com Manoel de Mello em Sua Magefiade o mandar reformar ; porque o feu proceJimento em todas as acoens pafladas , e naqueiJa campanha era digno de grandes ventagens, e pre mio~, e no de hum caligo , que nos ouvidos daquel .. les, que na fabem julgar mais que pelos fuccefTos, poderia parecer merecida aftronta. Refpondeo a Rainha a efta confulta, reprehendendo aos Confelheiros de acha rem nnvidade a mudana dos Cabos do exercito. havendo em repetid.!is confultas fido defte parecer, accrefcen tando, que na neccffitava de advertencias para eftimar vaffallos ta benemeri tos , corno Manoel de Mello ; e com efta refolua ficara inaltera veis as difpofioens referidas. O Conde de S. Louren<io chegou a Lisboa , e na foi poderofa toda a aftbilidade da Rainha para moderar s queix.1s, que publicava. Nel:es dias havia o exercito chegado a Geromenha, e trJbalhado em melhorar a fortificaa daquella Praa ; porm confiando que os Catelhanos tinha aquartelado as fuas tropas , fe di vi di o nas PrJa~ de Elvas , Etl:ro~noz , e as mais vifinhas a e fias, defejaodo Andr de AI b uqucrque, que Joanne Mendes de Vafconcellos recuperando Moura, dele felicc prin~ipio ao feu governo; e difcorrendo por todos os fucce:Tos da--1uella campanha, efi:a f verdadeiramen te podia {er a queixa juLlificada , que o Conde de S. Loureno podia ter de Andr de Albuquerque das mui tas, com que (e publicdva oft~ndido do feu procedimento, por f~ entender, que com e!l:e fim de(viara An dr~ de Albu~uerque o intento de fe continuar o fi tio de

blou

PARTE II.

l/~7 1?0

l.

57.

1\Ioura ' quJndo o Conde de S. Loureno lhe QUiz dar t~rincipio ; porm as m:ais calunias todas ent c fi-ei to do fentimento do Coude; porque na fe podia tuppor que l1um Vara das grandes \'irtudes de Andr de AlbuquerGUe, que cortafic ( como o Conde afiirmava ) pelos interctTes publico:;, e por adio, c pai>:a particuiar exco gitatle 1neios da fua ddcompolia ; porm todos os que fomos denterdTadas tdtimunhas de viib , claramente nos mohou derois a experiencia , que os erros defra campanha fe originara de pouca noticia da guerra, e na de malicia alguma: e he quafi fem duvida , que quando luccedc= , que no principio de huma campanha fe come<6a a de(conct:rtar as dil pofi'ioens , e a defauthori2ar as ordens, que difficilmente fe colh; o fruto do re Jne9io, fcm aJgum favoravel accidente ; c con1o o Conde de S. Lourenc;o na pode confeguillo, antes foi {empre experimentado encadearcmfe os infortunios, nun ca encontrou caminho de melhorar a lua defgraa, fem ()Ue fofle culpado nclla o feu valor , e o feu zelia ; e te jufiificou efia verdade na terceira nomeaa , que fc fez na fua peiloa ( como referiremos) para o governo ~as Annas da Provncia de Alentejo.

A nno 1 6 .. 7 ) '

HIST'Q.

59

HISTORIA
DE

PORTUG~JLL RESTA tiRADO.


L I V R O- II.
S U 1\I M A R I O.
NTRA Jonnne Mendes_de ~afcon.,. rei/os 110 g,,7Jer1Jo da P1o7:mcta de A/e11te jo: to111a noticia do efiado de/la; ~ ~~: d~(poenz a fr111a da deje11ja, e rec ltt<-?U"~~ tas das tropas. J7e11l o D11qtte de S. G~r11Ja11 recotJbecer Catnpo-IJ1aior c htt11J gro!Jo tle Cn'Val/aria. Sttjle11ta htt111a efcara1111Jfa o G'o11de da 'Torre co1n O.f Gon1pa11hias de cn'Vallos da gttar11ia da Praa con1 bo111 fucceJJo~ Sae A11dr de ./!lbttquerque ao rehate de C.'a1JJpoJ.l1aior co111 t1eze11tos ca'Val/os : e1JC01Jtrao-fe de ifn ... pro7.:ifo cotJJ a Ca'Lailarra Cajielhann, q11e la-z.,ia pagado Caya: retira-Je A1zdr de ./.Jibttquerqrtefor-

~ rflilr -:

I ~-1

"~"~~~,

1iJado

6o

POR1~UGAL

RESTAURADO,

'IJUldo a Elvas , e enz httma lego a de di flatJcia foi o da1J111o igual. Sitia :Joanne lJJe11des Moura, ga.. 11ha a }~raa, e retira-fe a Elva.r. Sae e111 Ca11Jpa11ba 11a ].Jrovi11cia de E11tre-Dottro, e Minho, que gover11ava , JJ . .Alvaro de .Abra11ches, o exercito go'Ver11ado por IJ. l/ice11te Go11zagn; i11tenta ganhar Fale11a je111 e/feito : le'l.'n1tta o forte de S. Lttiz Go11zaga jobre o Rio Lli'inho e111 grande dan1110 da P1"'07.:iucia. Gover11a o exercito accidt1Jtnhne11te o Bifcotule de Pi/la Nova por e11je111iidade de D . .AI'Varo, que deixou o governo: (uccede-lhe o C."'o11deie Cajlello- Melhor. I/orios Jucce/Jo.r das otttrns Pt"o'Vi1Jcias. Noticias do gover11o politico da C'orte, da.r Er11haixadaJ, e guerras das Co1Ujlli}tes. Soe enl ca1JJpanha Yoa1111e lJ{endes de l/a 1 co1JCe/los: jita Blldojo.z: i1zte11ta ga11bar o r'orte de j"Y. C.'hrijio'l)ao, 71a o t:onfegue. D~rrota Andr de Albt~quergtJe a (."'a'Vallllria tni1iJiga , governada pelo Dt~que de ()_(fuua. Paffil n e.xercito (;uruliana. Batalha do forte de,.\"'. !Vliguel: -vence-Je, e ganha Je o f(Jrte. Co11tinua}e o jitio por efpao de quatro n1eze.r. Ye1n o . ~xercito r/e Caflel/a go'Ver11ndo por D. Luiz de A1'o .. a foccorrer Badajoz. LevatJta yoatJne Me11des o jitio, e 1etira-je a E/'Vas. Anno

l57

S infelices fucceffi1s, que as Armas de Portugal experimentaro na campanha de Olivena, parece qu~ foro rigorofa doutrina, co1n que a fortuna Inagiflralmente fe difpoz a indufidar a infancia da noila guerra depois da morte dei-Rey O. J\>a; tempo, em que mais dignamente pode lograr o titulo de Efcola Militar, tanto peh qualidade das acoens , quanto pela excelkncia das vitorias, para que ao pafio que a guerra fe aumentaiit:, C[eceilem os animos dos Ponuguezes na vigilan~

gilancia, e fciencia bellica, e fe fizeTem rohu!los com Anno . a afpereza dos infortunios , por fer o mais verdadeiro 1 65 7 docum-nto, que fe colhe na grandc7a dns impedos, introduzir-lhes a negligenci.a com a felicidade. Chegado o Conde de S. Loureno a Li~boa , como fica refe rido, parti o Joanne 1\'lendes de Vafconcelios para Alen Entra Joanne tejo com o titulo de 1'enente Real , que fendo na ver .IV~cndes ~e \atconfdloli d ade multo mator , que o de Governa dor das A r mas, 110 o-u. 11 foube a fua indufiria introduzir no animo da Rainha, da Pro\~:K~a que era menores as prerogativas. Fez alto alguns dias de Aknteio~ em F tremoz, onde lhe affifiira muitos Officiaes, que por antigas dependencias feguio a fua doutrina. Mario el de ~lcllo, Jogo que Joanne Mendes chegou a Efirernoz, par tio de Elvas para Lisboa, deixando em todo o e?<ercito hum verdadeiro conhecimento da pouca ra2o, com que fe lhe tirara o Pofto, que occupava, por liaver proct!dido ( cowo J difiemos ) em todas as aco ens da campanha de li\'enfia com muito valor, e gran C. e prudencia. Nos dias, que Joanne Mendes affilio em f"Jfrt. mf'Z , fizera os Catlelhanos hum a entrada nos cam r os de Monaraz, Vi11a Viofa, e Elvas, dividida a Ca\lallaria em dous troos , e levaro h uma grande preza, que a queixa dos lavradores, patrocinados pelos que era pouco affeioados a Joanne Mendes , encareceo de forte , que chegou efia noticia Rainha ; e fer.tindo el la o prejuizo dos Povos de Alentejo , remetteo a Joanne Mendes huma relaa , que fe lhe havia prefentado, da importancia da pre~a , e lhe ordenou que a todo o ritco fegurale a campanha, mudando , fe fole necdfario , os alojamentos da Cavalla.-ia , mandando-lhe junta mente, que de todas as dif pofioens , e em prezas, que intentale , fizefie avifo ao Conde do Prado , e que detla cornmunicaa efpeHiVa a melhor direca em todos os negocios daquella Provncia. Foi a Joan o e lVlendes pouco agradavel efte prectito , porque no profefTava com o Conde do Prado muita familiaridade; p01m ufando rla engenhofa indufiria , de que er3 dotaco, ccnhecen do que pelo caminho da queil<a na rodia confeguir re troceder:fe aquella ordem , encareceo Rainha o mui-

PARTE 11. LIVRO 11.

6r

to

62

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno to que lhe agradecia mandar-lhe por obrigaa, o qu~ ).] elle determinava fazer pela amiz.ade que tinha com 0 16 Conde do Prado; e que no que tocava preza, fora
tanto n1enor do que e havia referido, como confraria de huma certido autentica, que remetteo. Com a noticia da entrada dos Ca!lelhanos paf fou Joanne l.Ylendes de Efl:remoz a EI vas , e ordenou ao ~1efi:re de Campo General O. Sancho Manoel , que j havia chegado da Beira a exercitar aquelle Poto, Toma noti- que paTaiTe a fe aquartelar na Praa de Moura , ficando cia d~tla Jua ordem todo o defiril:o, que corria at Eftremoz, Pd~~nnca, em que ettavo aquartelados cinco Teros de lnfantalpoc,n t Compan h" de C ava 11os, fi' f,)rma da de- na, e VInte e quatro 1as ora os fcufa, c rcAuxiliares , que fe no tinha licenciado. O dia que cimas das joanne Mendes entrou em Elvas perfuadido dos Officia Tropas. es , que era pouco affeioados ao Conde de Soure , e a feus amigos, ahindo a Cavallaria de Elvas a efperallo ( como era coftume ) fonte dos C,apateiros, marchan do de vanguarda D. Luiz de Menezes, como Capito da Guarda do Governador d"s Armas , lhe mandou Joan ne Mendes ordem pelo CommiTario Geral Joa da Sil.. va de Soufa, para que fe abftivefe daquelle exercito. Sentia O. Luiz, como era jufio , efra publica demon(traa , mas no quiz mudar fe do lugar , em que vinha at entrar em Elvas. Ao dia feguinte , vendo ]oanne Jvlendes. que O. Luiz e abfiinha da ua afiiltencia , conhecea a fua razo; e deu conta Rainha com grandes elogt')S de D. Luiz, offerecendo lhe o Pofi:o de Capita de Couraas das guardas com outra Companhia de Ar cabuzeiros, qual elle elegeffe para elar tua ordem, fegurando-lhe que f a efl:e fim o havia fufpendido do Pofto de Capito da Guarda ; porque fem patente del-Rey nao podia governar aos mais Capitc~ens do exercito, com '-)Uem concorreTc. Pedio-llle D. Luiz tempo para te de lib~rar; deu conta ao Conde de Soure , e a feus paren tes , fora todos de parecer , que accetafi'e a offerta de J~Mnn.! Mendes , entendenJo o Conde de Soure , que na era ternr>o de fuilentar a opinia , que havia tido, e mand.1do obfcrvar, de que as prerogativas do

Pofio

PARTEll.Ll~~ROl.

6~

Poflo de Capito das gu~rdas derendia do Governador Anno das Armas, que as rodia difpentar por authoridade fua, fern fcr necelario tirar patente cicl-Rey, havendo iido 16 57 efia a occafia de todas as duvidas antecedentes , ciue referimos houve fobre cf1a materia. Acceitou D. Luiz o Pofio, efcolheo a Andr Gatino, valcrofo Franccz, por Capito de Arcabuzeiros, que ficou fua ordem, toman do f de Joanne l\lendes as que devia obfervar , e todas as noites o Santo, depois de o tomar o Mefire de C.unGeneral. Informado Joarme 1\fendes do efiado , em que fe achava a Provncia de Alentejo, e tendo noticia do pou co cuidado, que dava aos Catlelhanns a guerra do Outono , continuou o intento muito dantes premedit2do por Andr de Albuquerque , de recuperar a Praa de Moura pel facilidade d~ empreza, e por ficarem mais cubertos cs campos de Mon~araz, Beja, e E vora, que era os V mais fe~teis_de tod~ o R~ino .. Para confeguir o defia qt~~ c~ determmaao , e!bvcrao detidos os Teros Aux1hares, German refe fizera novas levas, e I e convocara can u~gens mui conhecer to a pezar das cmodidades dos povos. No tempo, que c~mr_o.Maior curava efi~s prep~raoens ' houve de huma' e outra par- ~o ill.~~o~o te algumas enrradas de pouca il)l portancia ; foi a mais di- t: ~a, ... ana. gna de memoria, a que fez o Duque de S. German com Suflc:nta hum ii e oito centos cava11os ~ fahio de Badajoz, embufcou ma c:rc~ra fe na Godinha junto a Campo Mayor. Correra algun~ n~ua oCo~ batalhoens avanados a Companhia de Francifco da Sil- de da Torre: . com as comVa d e M oura, que e fi ava d e guar d a , e proce d eo com mUJ ranhi~. de to valor. Sahio de Campo IY\ayor ao rebate o Conde da C.nall~s da Torre com a CavaJlaria, e Infantaria daquella guarnia ~ ~uarnic:ao da tra\ou-fe hum a efcaramua, e fuilentou f e Jargo ef pa~c, Prac:a con! h)m ai m do o C on de da T orre, aon de con fid erava mal< I fo. fuccef. Iifi . 1 perigo. Perdera os Cafielhanos alguns Officiaes, e Sol dadcs, entre e~les ao Capita de Cavall0s D. Diego Be1 s~he Andr tran , que fie u morto, e na houve damno ( m as not de ..A lbuquerfas tropas. Ao efirondo da artilha ria de Campo 1vlayor que 2n rc:b<'tfahio de Elvas And1 de Albuqueh.lUe com cinco bara ~~ ~eCarnpo _ . ' , .maiOr cotn 111uens, que 1e\'a\'ao f<'UCO ma1s de trezentos cavalJo~ ~ trczcntosca fahindo da f-Orta de S. Vicente teve avifo , que en trt' "allvs.

ro

fin:.

f.u

~anta

S:1nta Eulalia : e Caia apparecia alguns batalhoens; mar.J 6 chou para aquella p~rte, e por fer a terra muito cuberta, 1 5'7 lhe advertia o Cornitiario Geral da Cavallaria Vanichele, que aJiantale alguns cavallos a de{ cobrir a campanha , para que a noticia do perigo chegafle primeiro, que a ex periencia delle. Defprezou Andr de Albuquerque efia advertencia; e depois de emptnhado na marcha, mandou adiantar ao Capita de Couraas Ferna de Soufa Couti~ F .. nho com cem cavallos efcolhidos de todas as CompafenJ~~~~;~~- nhias; marcho~ com tod~ a diligencia a defcobrir os ma~ ,iro co:n a tos , que ficavao pouco d1fiantes, e Andr de Albuquer~a~allaria que fez alto na 'I'orre do Si queira. Com a mefma prdla, Clltelh;~na com que Ferna de Soufa entrou nos matos, fahio delles qu.: hav1a 1-1ailadoCaia. carregado de treze batalhoens ; porque o Duque de S. German, que vinha acompanhado de todos os Cabos, e Officiaes mayores , quiz experimentar fe conleguia cm Elvas , derrotando os batalhoens da Cavallaria daquella guarnia , o que na pudra lograr em Campo-Maior. Brevemente chegra ao3 notTos cinco batalhoens Fer na de Soufa, e os Caflclhanos , que o feguia , refolutos a entreternos at chegar o maior poder, para nos derro-! tar. Andr de Albuquerque vendo o perigo mais vifinho do que imagtnra, voltou para Joa Vanichele, e lhe . r ) R c t tr:t-1e An- diffe : E ar.ora que havemos de fazer? Refpondeolhe: dr de Alhu- ( na por falta de valor acreditado nefias, e em outras Gucrqueor- muitas occaioens , fena efiimulado de fe na haver mado a FI- feguido o feu parecer de avanar os cem cavallos a temvas cle~oa po mais conventente ) Agora f ugu , que h e o que hunu cm de diflan~i.a C>fiuma fazer na guerra os pouco acautelados. An .. ~oi o damno dr de Albuquerque , que na cofiurnava a conhecer 1~ual. alterado o animo valerofo , por tnais arrifcados que fofiem os accidentes , mandou que os cinco batalhoens [e retira fiem por contnnnarcha. Sutlenrra e lles eila ordem at a entrada dos Olivaes , e \'era ultimarnente a ficar com toda a carga as Companhias de D. Joa da Silva , e D. Luiz de Menezes. J nefte tempo vinha crefcendo de forte o poder dos Catlclhanos, que parecia impoffivel deixarem de fe perder todos os batalhoens; porque da entrada dos Olivaes a Elvas era n1ais

Anno

64

PORTUGAL RESTAUR.4DO,

de

P A R TE II. L I V R O I/.

65

de hum a leg0a, portn as duas Companhias , que era das mdhon.:s do cxcrci~o , eguindJ os ~old<a.ios prom rtam~nte as ordens dos dous C<:Ipitat:nS, occupc\1 ao [O do o titio da ellrada, ti~ando os fian~os cobertos do t;l pdlo dc1s oliveiras, e hora tomando huma a carga ; ho: ra a ouira, fazendo tornar atraz , cerrando-te , aos Cal tdhanos (que avanaro delunidos ) que lhe impedira totalmente melhorar terreno , e dcro lugar a ~ue as outras Companhias chega1Tt:m fem damno as muralhas de Elvas, a tempo que joanne Mendes fahio daquella P1aa com os Teros, e o calor da Infantaria te com puzera os batalhoens , e marchou eLlc corpo fra dos o li vaes. Retirara-fe os Cafidhanos 1 e tirara de h uma trincheira , que rodeava a Atalaia de Mexia, dt:z cavallns, _que intempel:ivamente fe recolhera a dia. Fica~ ra prifioneiros o Capita Ferna de Soufa Coutinho 1 Jofeph Pallanha de Catlro , D. Martinho da Ribeira. As Companhias de D. Luiz de Ment:zes, e D. joa da ~ilva, tomara dez cavallos nas voltas , que fizera to bre os Cafielhanos, e foi quafi igual o numero dos fe n~us de hum a, e outra parte. De ambas fe refia tu ira os pritinneuos , Cfl:"lforme o ajuntamento , que fe conti nuava tem altera~1. Poucos dias dt:pois dcfie fuccello armou Andr de Albuquerque com -.inte batalhoens s ~om panhias de cavallos, que fe aquartela vo em Bada Jr.z, e ()li vena. Sahira ellas de amba8 as Praas, mas na quizera adiantar-{e de forte , que pudefTem fer car regadas , por mais que as provocara varias pat tidas , que fe efpalharo pela campanha; t fe confeguio tonlar-fe hum grande comboy , que pafiava de Olivena para Albufdra , deriotando-fe huma Companhia de ca.. vallos, que o acompanhava. Entrou o mez de Outubro, e adiantarafe as pre.; venoens do exercito, affim por confiar, que os Cafl:elha~ nos hayio mandado algumas tropas para Catalunha , e dcfped1do os Soldados Milicianos; como por fe temer; que as aguas do Inverno fizeTen~ mais trabalhofo o fitio de 1\'loura. Sahio o exercito de Elvas a vinte c dous de Outubro com os Cabos referidos ~ 'enfiava de nnve mil

lnfantt:s.

66
Anno

PORTUGAL RESTAVR.4DO,

Infantes, e dous n1il e duzentos cavallos, d~z peas de _ artilharia, em que entra vo quatro meios canhoens, l 6 ) 7 h{Jn1 morteiro , e todos os mais infirurnentos de expu.. gnao : a condua dos mantimentos fegurava a vifi 5itia J~~.mnc: nhana de 1\lor.araz: as Praas ficaro bem guarneci~l~~~ok das. Adiantou fe o ~1efhe de Campo General O. Sancho Manoel a ganhar os potlos fohre l\\our2, e de na ter controverfia e1le intento, fez avifo a Joanne ~1cn des ao 2loja!nento de rerena. Dc!fie quartel pafiou o exercito a 1\:loura com o trabalho de huma grande tem pelade de agua, e vento. Como a circum\'allaa da Praa era pequena, facilmente fe formara duas batarias, e fe abrira dous aproxcs , hum pelo arrabalde , que caminhava porta do Call:dlo , outro pelo fi tio, que chamaviio do Lagar, que fica\'a pouco dibnte da barbaca~ Ao dia feguinte comeon a jogar a atilharia, c o mor teiro, e a caminharem {)S aproxes com gcnerofa emula ~a dos Officiaes, e Soldados. Era Governador da P(a ~a o Mefire de Campo O. Francifco de A vila Orejon: confiava a guarnia de quatrocentos Infantes, e quaren ta cavallos, com munioens, e mantimentos para tem po dilatado. Durou qHatro dias am fitiados a confiancia; o antecedente ao que fe rendera , tocava a cabea da trincheira do aproxe do Lagar ao 1.'ero da Armada , que governava o Sargento ~layor Joa de Amorim de Betan cor, por {e a(:har ferido com huma baila no roflo o Meftre d~ Campo Diogo Gomes de Figueiredo, rec\!bida no primeiro dia , que o exercito ganhou pofios (obre aquelJa Praa. Era o Sargento rv\ayor Sotdado de valor cor. hecido, porm n1ais refoluto, que prudente: ao meio dia v.endo a muralha com pouc~ guarni-a, mandou pegar aos S::>ldados nas arr~nas , e que invefii!Tem a harbaca: gan1ura 5-na , c fortificara fe ncl'la. Ch;,rnou Joannc r..tendes a.J Sarg~nto 1\layor , c reprehendeoo, por haver :Jvanado fem ordem ; pHJUe na guerra na deve fcr a le:i~dadc dos fucceTos deCti lpa da dcfobediencia ; c chc:g .mdo Jnannc !-t1cnd.es 11a repreh.enfafl ao pcnto de que l~nara, na f fcm ordem, nlas fem efcadas, lhe refpondco Joa de Amorim com rufiica , e graciofa
. 1

anogan-

arrogancia ~ Sobre azeitonas quem quer b~be: prover Anno bio que achou adequado para a fati~faa daquella cu i- 6) . .. 1 pa, mereceo a dekulpa perda, e os titiados c:pitu11- 1 r~ a vinte e oito de Outubro a entregar a Pra~ a trin ta , como tizera. Ellava de guarda C\Jlll o. ku Tero na Cabea da trincheira o l\le1tre de Campo Pedro de l',leJlo, e o ~1e1he de Campo Sima Correia da Silva, e de retm Diogo de ~lendoa. Era hum dos 1,eros , a que tocava entrar de guarda ao apoxe , o do Conde de S. joa , e como ardia no feu valerofo animo mujto mais o dcfeio da gloria, do que o da vida, c.uando lahira os refens da Praa , para fe come~ar a tratar da ca pitulaa , os perfuadio o Conde com vivas razoens, que convinha ao credito dos iitiados dilatarem-fe na de fenfa da Praa at o dia (t!guinte ; por ~ue lhe teria mais airofo cederem-na ao ataque do teu Tero por fora, Ganha-re :a que entregarem-na por vontade. Eita perf uaa lhes ac- Praa. crefcentou o temor , e fe rendera a trinta de Outubro, falvas as vidas; cfiando de guarda o l.'ero de Sima Correia, que levava j ordem para dar o ailalto. Logo e lhes deu commodidade para pafarem a Olivena, e }oannc Mende , que defejava reti~ar o exercito corn brevidade, ord~nou ao Meibe de Campo Ago1tinho de Andrade Freire ficaffe governando ~loura , por fer avalia.Jo por ciente nas fortiticaoens , e Soldado de experiencia : efcufou fe deita occupaa com dei douro do R . r 1\.l et1ra-~e . " t cu proce d1mento. ~"cceitou o governo o n d t re de Joaanc J\.1" Campo rrancifco Pacheco ~lafcarenhas, em quem nun- dcs a fJ\'a ~ C] _havia entrado receio de algum perigo ; ricaralht! ...J feilci;!ntos Infantes, dinheiro, materiaes, e Engenhdros, para (e levantarem quatro baluartes , que feguralem melhor a defenfa daquelle lugar. joanne fvlenJes pafiou com o exercito Guadiana breven.ente ; porque as mut. tas aguas no dava lugar a largJs demoras. o Duque de S. German cc1n a primeira noticia de que 1\Ioura efia va !itiado, patTou di:! Badajoz a Olivena, aonde juntou .as tropas dos quarteis mais vitinhos, e com avifo de que fe rendera, as licenciou, e voltou par-a Badajoz. Joanne M~ndes com a certeza defia refolua defpedio os

PARTE II. LIVRO II.

67

E z.

foccor~-

foccorros , e dividio o exercito pelas antigas guarniol6)-] ens. A Rainha eilimou muito a recuperaa de Moura; ._ porque com ei~e fuccello entenJia fe comeava a r~Hau rar a reputaao perdida na Campanha anteceJt:nte ; e em quanto durava o rigor do Inverno , mandou ordem a Joanne Nl~ndcs, para que patialTe 2 Li~boa a confc.:rir, e difpor os progreflos futuros. Ob~d<.!~eo promplamente: ficou governando as Armas de Alentejo o Mcfire de Campo General, Andr de Albuquerque, e O. Sancho Manoel voltou para o feu partido. Ao mefmo temp ') , que o Duque de S. German Sae,em cam-deu principio ao itio de ()li vena, fahio na Provin(ia de -"'an 1a n:. E l) , . , \' . 1 -. Pro\"incia de ntre ouro, e Lv1tnllO cm campanha U. tcente uOllZaEntre-Dou- ga, que governava as i\rmas do Reyno de Galliza; d~ ro, c MiGho, terminando a ProviJt!ncia Divina, que o Reyno de Por que croverna b .tr D.Al~aro de tug:1l fe f u hmaat! entre os trabalhos, e pengos ; co.mo Abranches,o a palma, que com o pezo fe lev~mta. Trazia O. Vic~n e:x~rcito go te {eis mii Infantes pagcs , leis mil ~lilici~:1~os , e no\'~ verna_do por ~entos cavallos com tod1s as prevenoens nect:tl'arias paD. Vlcl!nte Guuza~a._ ra con (egutr I1uma gran d e {aca') Go\ernava as A 1mas de Entre Douro e 1\linho D. Alvaro de Ab1ariches da Ca 1nara ; e juntamer;te a Rt:h~o.da Cidade do Porto, aon ele atliflia em grande prt;uizo do goveroo das Armas, e peJa ditan-eia das Praas fronteiras, e rela pou\.:a prevcn a, coin que por e fie , e ()Utros ret peitos podia (er facilmente conquitladas. As. prt:paraoe11s do txercito de Galliza ha\'io ildo muito anticipadas, c as noti..:ias de fie g1 ande movimento cheg,tr:l a D. Alvaro ror tan tas pattes, que f o pouco delejo, que tinha de que f~.~f fem cenas, pu~..l~ra fJzellas du viJofas ; e {e efta incred ulidaJe fl>ra remedio do pe! igo, que ameaava aqudia l)Hwin..:ia , li~tl puJ~.:ra lt.r \'alcr-ft: ddb; potm como a luf r~eila d-e [e procurarem caminhos da dcfen(a, ti~g- n-vav:o muito mais os tnalcs , que j fe cvnta\'a como p:tdecidu-s t veio a f~( cn~ o primdro' que fe expc ri~lt'llllU. Cur. (tna a h!f.;ntLll :a paga, que guameda oi to p. ~;1S dayut.~lla Provinda, de fei centos lsJantcs, de qu.c te compunha hum { 1'ero, que ha\ ia nclla, e Je r~itcnta ca:alL:s ci\'idiJos em duas CompanL.ias : nas
~r a

Anno

6S

PORTUGAL RESTACIRADO,

P /lR--T.E.ll. L /l)'R-0 II.

69
i\ nno

nicoens: nas pequenas efi-radas, qu~ cortavo a :1f p~a 6 1 57 Z.! das ferras da Raya feLa, que pudero det~n.Jidns dt! poucos n1ofqueteiros fervir de grande feguran<(J , no ha,ia a menor oppofi3o, e finalmente tudo falrava para a defcnfa de ~ ntre- Dnuro , c 1\l in h o , e f o receio das Armas de Calella era fuper3hund::mte. O primeiro de l\'1Jyo fahio em Campanha O. Vicente Gonzaga {em artilharia , e com poucas bagagens marchou pela Rflya feca ; e tende> D. AI varo de Abr~mches mandado a Francifco Peres da Silva , l\Iefhe de Campo do Tero pago, que com os feisccntos Infantes, de que conflava, marcha[e a embaraar nos p~1nC.1s efheitos das cr.. .:::~;ras o exercito inimigo , el!e procedeo com tanta omiffa' neila to importante diligencia , que os GJIIcgos paiTaro as terras fem a menor diffiLuldade. Avifiaro C-ailro Laboreiro. Mdgao, Mon1o , e Lapela, c fi.; InteRtl "'azero alto fobre Valena , que ainda que pouco fortifi- nhar \Tal~1 ca cada, _eftava-. melhor guarnectda, que as oetras Praas , fcm ctt-cito: por fe haverem recolhido a el'la quatro Cap.iraens p<Jgos com as tuas Companhias , e conilavo de duzer.tos Soldados, e tres Companhias de Auxiliares com trezentos homens. Governava a Pra1 Antonio de Abieu , Capito do Ter~o de Francifco Peres , valero{o, e pouco: pratico na arte Militar. D. Alvar0 de Abranches tinha: mandado levantar hum Fortim , que fe c1 municava coma mu.alha da Praa, n13s to imperfeito, que deu con~ fiana a D. Vicente Gonzaga , para o mandar inve!Hr de noite pela melhor gente do exercito. -Foi o aTalto muito- vigorofo ; porm a defenfa do Fortim foi maiS- valero(a; porque- o Alferes Domingos Luiz , que o_ go--' vernava, toccorrido do Alferes Francif(:o Nunes, refifiiro. ao affalto com tanta- confiancia , afliilidos de d_uzentos Soldados , que obrigaro aos Gallegos a fe retirarem com grande perda. Bailou e!la refiftencia para defen-gano de D. Vicente Gonzaga, e retirou o exerci to com a mefma brevidade, com que o conduzira quel 1.:1 P!,aa ; e entendeo--fe que a refoluo de atacala fora 11a te de a achar pouco prevenida, como lhe havia fegu-

Praas fe achava poucos mantimentos, e menos nn-

E3

rado

7o
Anno
~r

... POR1-.UGA1~

RES1:4URADO,

J6 ~
')

Jr!do algumas intclligenci~s ; porque confeguindo-a cra g.nmdes as confequencias, que lhe refultavo, -fOr fer Vaiena 3 Pt~a mdis impottaote daquelia Provncia. Ao n1.efmo tempo que D. Vicente in\eHia Valena, etlil~ ra quarenta barcas guarnecidas de Infantaria na Hd'- ra de C;.;minha; cppuzcrafe-lhe duas caravellas, que te ccbero guarnia daque1la Praa , e bafiou a refiHencia, e a artilharia de Caminha p~ra as fazer retirar. Recehco D. Aiv2ro de Abranches cile avifo no c~minho de Viana , onde chegou a juntar a gente, que acodio de todas as r~rtcs da Provincia com gr~mde diligencia ; rorm com a mefma prcfia fe aufentava , por- no achar pre veno de mantimentos , com que roder fufientar fe. Nele tempo tinha D. Vicente Gonzaga accrefcentado o exercito com grandes foccorros, e voltado a rclaU!ar a reputaa perdida cm Valena. Aos dezoito de Junho paffou o Rio 1\linho ror b~ixo de Va1ena por huma pon te de barcas, que trazia pte\'enida. Ilavia chegado a ef ta Pra~a o T enentc General Nuno da Cunha de Atai de com alguns cavallos da l'rovinda da Beira , e na de En-. tre Douro, e Nlinho fe nf.o achava mais Official ~1ayor, que o Iv1efire de Car11po Francifco Peres da Silva , e os Capitaens de cavnilos Di0p:o de Brito Coutinho, c Dio go Pereira de Araujo, e o 1 .. enente de Mefire de Cam .po General Antm.io Soares da Cofia , que havia chegado ca Beira: os Soldados Infantes pagos no paflavo de mil., nem os cavallos de cento , a gante da Provincia tiIlha poucas armas , e m-enos defireza. D. Vicente Gon2aga haven~o dif pofia todas as preparaoens neceT~ rias, comeou a pairar o Rio l'r1inho no lugar de Caracocs, pouco dHlante de VaJen~. Ete avifo, que pudera ier v.ir de ei1imuJo rcfoluat1 de fe opp0rem os nofks Sl dfdos aos Gallegos na pa1'ogem do Rio, accrefcent0u a confui2 de forte-~ que primei-ro fc aljar:o deita parte , que os pareceres c0ncordaflem. Lego que paffc,u o exercito, fortificou D. Vicente o Aloj~n1ento: ct-nHava de fete mil ln fantes ragos divididos cm fcte T cros , e de {eis mil lvl i !icianos em cinco, e de mil e quin bentos ca\allos repartidos en1 dezafcis-Com1 anhias: Gen(:ral da Cavalla~

C:~vallaria O. Luiz de :V1enczes, filho mais velho do Cond~ de Tarouca; General da Artilharia D. Diogo de Vela(co. A dilao, que os Gallegos tlzero na pafTagem do Rio, deu lugar a chegare1n a D. Alvaro de Abranches dous teros de Infantaria da Provincia de Tras os Montes; hum pago, de que era l\'lel:re de Campo Antonio Jaques de Paiva, que em aufencia de joanne Me~dcs , que na quelle tempo havia patTado ao governo das Armas da Pro vinda de Alentejo, ficou governando Tras os l\iontes; c o Tero vinho! governado pelo Sargento nlayor, que era Soldado valerofo; outro de Soldados, a que chamavo vo~ Jantes , que vinha a fer quafi o mefmo , que Auxiliares, d(~ -]Ue era Mdlre de Campo Gregorio de Cafiro Je Moracs: o Ter0 pago trazia fetecentos Infantes , o volante qui -1hentos e fetenta, e quatrocentos cavallos pagos , e da .)rdenan'ia ivididos em fete Companhias , governadas ~elo Tenente General da Cavallaria Domingos da Ponte Gallego. A efias Companhias, e s duas daquella Pro vincia fe unio a maior parte d1 gente nobre , que nella fe achava, e Infantaria grande numero de Ordenan~a, mas pouco perfil:entes por falta de Armas , mantimentos, e difciplina. Juntos os exe;citos, e aviitandofc aos ezafeis de Julho, faltou D. Alvaro de Abranches, impofTibilitado de achaques en1 Viana. Originou efte ac cidente levantar-fe duvida entre o Meftre de Campo Francifco Peres da Silva , e o Tenente General da Ca vaJlaria Nuno da Cunha, fobre a qual dos dons tocava o governo do exercito ; porque ainda que Francifco Peres era m.s antigo Mefhc de Campo, que Nuno da Cunha -renente General , como naquelle tempo na ti nha El-Rey declarado a preferencia das patentes entre _ etles dous Pofios, qualquer dos dous queria arrogar a fi a preeminencia de governar o exercito , que pela qua ldade no merecia tanta contenda. Porm Nuno da Cunha entrava com razao mais forofa, porque lhe havia dado huma carta , para preceder a todos os Pofios iguais em acciden:e f.imilhante. Q!.1ando a quetao eftava mais vigorofa , chegou ao-exercito o Vifconde de VllaNova D. Diogo d~ Lima, determinando ervir de Soldado na

PARTE li. L:IVRO 11..

71

Anno

1657

E4

n1ei~

,.,,
r.

Provincid'; o~ que havia iJo Genelal. Acharo os ()ffi\.'iaes mais zelo(os, c dc1intereflados , que o C.l . . ) 1 minha de fe delviar a duvida de Nuno da Cunha, l~ Francifco Peres, era acceitar o Vi((ondc o governo do exercito, at El-Rey determinar o que fofTe mais util a GoYern:.! o teu fervio. Com louvavel relolua aCC\.!tou o Vifcon txcrcit<J a-: e a o:fferta , e o~ dous con tendort.:s a oh~diencia a ta cidcnvt~mcn- qualificados merecimentos, como era os do Vifcondc, te o 1 cond d I' . _ (, ~ de de Villa- .. prece en o para e te acceaar, nao o approvaao, mas Nova, pnr ~- infrancias de D. Alvaro de Abranches; e a Rainha louvou i:;fcrmidadc muito a Nuno da Cunha ceder o privilegio, que adquiac D. A}\:-:- rira em virr;..1de da ordem, que tinha levaJo ; e ao Vif roque uc:1d "d xou 0 .,. 0 \cr- con e a genC;!rofa re[oluao, que lomara, defvanect os no~ ~ por elte accommodamento os inconvenientes , que pudcra refultar, fe na fe etfcituara. Avifara as partidas, que andavo vifia do exrcito inimigo, que aballava do itio, cm que eftava em ta prolongada marcha, pe la pouca largura de el:rada , que merecia particular refle:xo. Por diverfos caminhos fe difcurfou eila noticia : dizia huns, que fem dilaa algum;.l fe invel:iile o exercito. de Cafrel1a; porque trazia ta pouca frente na el:reite-_ za do t12neno, por onde marchava , que logo que foTe i11 velido, feria infallivclmente desbaratado; e que na f eile motivo pedia eila deliheraa,feno tamben1 meneai nh2remf;;: os inimigos a Villa-Nova, praa de grande importancia, e com ta0 pouca defen!a , que contifiia a fua 1egurana fo naquelle troo do exercito; que devia empregarfe logo ; porque n101hava os Soldados gran de defej0 de pelejar , 2fim pela ignorancia. dos perigos de hnma batalha , como pela confian~a, que minifrrava a cunfufa da marcha dos Gallegos; e que juntamente fe ILio devia mal-lograr aquellc impulfo em gente;!, de que {e n3o podia e( perar pcrtiil:encia alguma velas razoens :o~pcnt.~das. Outros, fcguindo a opinia contrc1ria, con fiderava, que naqueila mal dit'ciplinada gente conlif tia a confervaca de toda a Provinda, que empenha Ja en~_ hunJ f ~confliB:o _com ra5. pouca noticia da ar re lVlilitdr; feria indfc.ulpav~l temeriJdde ; porque nem

. 16 _'7.

Anno mefma

I -

PORJ"[.:'G_AL RESTAC'RADO,

c.:m todo::t os ~afos h; devia efp~rar, que a fortuna e lifcn

PARTE 1!. LJJ7RQ II.


ar

lHongeall~ das delibcraoens arroJadas : que a tnarcha

73

Anno

dus CaHelhanos era em to breve difiancia., que rri lllciro OCCUpario () quatd , que buful\'O, que rade~ ~ 6St .cdh:-in a n~enor offenfa ; e que fe era cfl rei ta , c per a o etlrada, por cnde n1archa\'o, que cfia mefrna diffi. uJdade havio de achar os que os invefiifiem ; e que finalmente a falvaa ,. que confifiia en1 hum { ponto, rcJi3 difpcfioen~ muito antecedentes. O Vifconde cntt:ndendo , GUe efic rarecer era o mais prudente , e o mais feguro, mandou retirar os batedores Companhia de Diogo Pereira , que. h a\' io dado principio a h uma ef caramua , e os Galkgos fc encorporaro em S. Pedro da 1"one , lugar fbre o Rio Minho, que divi~e as duas ltgo.as, que fc canto .de Valena a Villa-Nova de : Cctyeira, e fuperior can1panha mais delembaraada da Provinda de Entre Douro , e Minho , muito fertil de mantimentos-, aguas , madeiras, e faxinas. Nefie fi. I~cv:mta<~os tio , fran'-1ueando o pafio do Rio, levantaro os inimigos inimigos o hum Forte capaz de alojar mil Infantes , parecendo-lhes io~te ~c S.. mais facil edificar huma Praa , que ganhala. Ao pafio a~i;obr~~a"!' que crclcia eila obra, fe diminua o noffo pequeno ex Rio Minho ercito; por(}ue os Auxiliares , e Ordenanas, fe no tem em gr:n~c emprego breve na campanha , difficilmente perfifiem nel- ~;m.ra~ia~ 0 la, Gbiigados do amor das bmilias , e das fazendas. Em ' poucos dias acaharo os Gallegos o Forte, a que dera nome S. Luiz Gonzaga , e ameaando a guarnia, que lhe introduzira , as Aldcas de todo aqueJle dihil::o do Sardal , que ero os mais vitinhos, para que fe fu ~eitTem a fer a vindos. ()s paizanos, def prezando as vi das por confervar a liberdade, e enfinando lhes o peaigo o caminho de dt:fendch.~ , correra toda a camranha con1 tanros, e to embaraados foilos, que fe fuHentaro todo o tempo, que durou a guerra, fem experimentar o pefado JUg?, com que os Gallegus dettrminava fugeitalos , p~lejando v~rias vezes , e ordinariamente com fclices fuccefros. O .. Vicente Gonzaga , querendo melhorar por todos os caminhos o feu- partido, .mandou .interp!ender Lindozo, que governava -Manoe-1. de Qlivei,. ra Pu11entel; pc& m fendo icntidQs, os que dera o af;

da

,falto-~

gu~ perJero duzentos homens, e ~ntre elles f)ifida~s d.: itn?ortancia , e pef ~ S7 foas de quahdade. Voltaro pela ferra Amarela com feis centos Infantes, e alguns cavallos, e fizer ..1 huma gran de preza na..]uelle diitritlo: ac..>dio a g->!nte de Linjozo a to bom tempo, qui! derrotou a Inraataria , e tirou a preza. Antonio de Almi!ida Carvalhaes , que governava Salvaterra, teve melhor fuccetlo; porque em huma entrada que ~ez , queimou doze lugares , fem receber damnfl. O Vtconde fullcntava o exercito com grande trabalho, pela difficuldade da per!lencia da gente, e a D. Alvaro de Abranches embaraavo os achaques de forte, que com repetidas intancias pedio Rainha fuc ce[or; e porque cada hora lhe crefcero os motivos de lhe fer conveniente fahir daquella Provinda, confiJerando a Rainha todas eftas razoens, nomeou ao Conde de Call:ello-Melhor fegunda vez Governador das Armas de Entre Douro, e Minho na confiana do alvoroo, com que feria recebido naquella Provincia, que confervava a memoria dos telices fuccettos do feu prirneiro goverJ! no. O Conde fempre difpofto a fe empregar na defenfa rn da fua Patria, acceitou elta occupaa, e partia de Lis ~ntra 0 C6- boa com a lua famlia; acompanhado de feus dous .fi.. . dt= de Caf.. lhos, Luiz de Sou{a de Vafconcellos, e Sima de Vaftello Melhor concellos, ambos valero(os, e com o fervor, que naquel~o ov~rn? les annos, e nafcimento he mais ardente. Chegando o ~a~rovmc1a. Con de a Entre Oouro , e M" ho , 101 rece b"d o d e to dos c - m 1 aquelles Povos com grande applau(o: cedeo llle D. Alva ro de Abranches o governo da Provinda, e o Vifconde o do exercito; e em h uma , e outra preminencia lhe entre garo muito grandes cuidados; porque os Gallegos tinha n1aior poder, e os meyos da defen(a era po~cos, e mal feguros. O. Alvaro de Abranches pallou a Ltsboa cor~ a afflico dos feus achaques , e mos f uccelTos. O V tf conde fe retirou as feus lugares; e o Conde de Cattel . lo-Melhor, de(ejando , que a Rainha efiiveie inteira~ 111ehte informada do a.:erto , ' com que o Vifconde pro cedera na occ.1lia antecedente , em dar frma ao exer cito, que fe oppoz aos Gallegos, en1 juntar gente, di(

Anno falto, tiver::a tio mo 1u.::c;;!t{o ,

74

PORTUGAL RESTA7RADO,

pendendo

P ..4 R TE II. L I T--' R O II.


1

75

ro dt: canha co Forte ~ gu~unf'ceoo cem a gente, que P''de tirar d~s muitS Fn:as, c;ue t~ rrecitamente nc cdl:tavo dflla , e anin1~ndo a que lhe ficou con1 a affifter.da ce fu~ rrflC'a t ce feus filhos' e ce cutros :Pidal{!OS, que de Li~ boa o ~conr~nlHao. Teve principio en tre as duas Naf;oens l:urra tc. ccntir.lla, e potfiada guer ra' que r<>ucrs dias fe r afa\ o {em rebate ' e poucos rtbates havia fem ft:ridas: nas efla ccntinuaa de tra balho, e cfle ditrcndio de fargue, foi a efcola da arte ~1ilitar, e o crifol co \'alor, f'm Cjtle fe forj;ro os glo ricfos h~ccfflrs , ~ue depcis conflgui1o as noflas At nas naquella Provinda. Governa\'a JoanPe ~lcnces de Vafcnce11os, como V:trios ruclla,emos rtfedco, a ho\'incia de Ttaz os Mo11tes: o cdlus das terr.ro que dE fi io nella , no faltClU c 111 rernetter R ai- outras Pro :nha antidr~co~ 2\'ifos das pre,cnccer.s dos Cafielhanos, ,-tcl\s. e em. lhe n~~nar rrudcr.tes ad,e;trf'cias dos can"~inho~, que fe deviaB bfcar, f2ra fe 2talh~rem cs d~ninos, que ameaavCl fie R eyno; e roraue cs C:-.il e1har.os rara diverfa dos focccnos, que de Traz os Montes p()dio paf f2r ao exercito de A Jentcjo , que fi! prerarava rara focccrrer ()lhTna, tinLo junt~do T1opas em Ourcn{e, c c-utrcs lugare~ daquclla fronteira com todas as apparenci~s de querer ilnaciiia. Jo:<nne X\1rndes com ordem da :Rainha juntou em I\1i,ar1 e1J~ qu~ntid?.de de Orden~na, guarneceo Chaves , B af~ra , e l\1 ir anc~, e 2guard()u o ~ue refultava das pet'tJ'('CtiS dos irin'iJ!OS ; decifra
A

ren~endo os rropdcs cabcdaes em te cconer VaJe11a, e iJrrcdir 2s entr2.d2s, liT { \.Ji-.r.to cmcu a (,brado Frte ce S. ll:l'l. t lhe CfU ccr.ta n uito per extcnlo de todas cl ~s rP-rticuJm ic~ct,~ ; e a Hduha ((.rn ~.Jandes ct n:on1 traC'ens, e UlClJ-ecin ultos 2gr~'~ccfo 2.l \"ifcon(e o que havia t }{{ cutiCC' t m fc n~o '~e]- H.t y, e ccfcn fa co R ey 110. fnn~ndo v Ccndede C2lcllo Mc1hC'rem c(nf:deraa do grande d~ n-no , que rect bia 2~utlla Pto\ incia com a fab1 ica co Forte ~e S. Lviz, e que r.ail era pof ivel Cefendella , fe a cci~~r.e ('}:r r fl H 2s in\afot:ns continuas cos G~llq~r's ddiberou Jc\artar lna11 quartel a ti

Anno

1657

ra- e na guerra, que fizt:ra em Enuc Dolllo, e Minho.

So~coneo

76
_
. Anno
'1 657

PORTUGAL

REST~4.UR.t1DO,

Soccoreo Joanne ~1!ndes aquclla Pro\'incia com alguma _gente , e paflando a Alentejo , ficou governando -Traz os l\-lontes o Ivlefirc de Campo Antonio Jaques de Paiva, que mandou ao l\1inho o foccorro , de que havenlos dado noticia , e no houve eile anno em ~rras os ~.1ontes aca digna de memo~ia. ~ , t . Affiitia O. Rodrigo de Cailro no Governo do. Parti~ do de Almeida, e com toda a diligencia procurava no-! v;as emprezas, que augmentaflem a fua opinio. Com as noticias, de que os CallelllJnos fe prcvenir.. para fahi~ rem em campanha , adiantou a fortificaa da Pfaa de _Almeida, difft!rente de todas as do Reyno, por fcr_ fabricada de cantada. RecooheceO' os Teros, e Compa nhias de cavallos pagas, armou os_ Auxiliares , de que . fazia grande confiana, e preveni o as caUU<1gens. Ql1an do andava nefia diligr.:ncia , o bufcaro os Ca1tel hdnos em Almeida com qu.ttro;;entos cavallos. Ha\'la D. Rodrigo recebido anticipado avifo da marcha dos Cailelhanos, e com efia noticia fahio de t\lmt:ida com tre. zentos e cincoenta cavallos, e (eisct!ntos Infantes; em pouca difrancia {e avifrou com as tropas Cafrelhanas; fi-: zera ellas alto, attacou. fe huma efcaramua, que durou largo tempo; e no querendo D. Rodrigo apartar a cavallaria da Infdntaria , marchou contra os Cafl:elhanos; . retirara.. fe : feguio elle depois a marcha at Barba de Porco junto ao Rio Agueda , fi tio , em que e fiava o Go~ vernador de S. FeJices com mil Infantes reediticand~ com vigas, e tabooens o arco de huma ponte , que o, Conde de Serm, no tempo que governou aquella. Pro-: vincia ,. havia dc!rribado. Fez alto D. Rodrigo na Ribei~ ra de duas Cafas, que ficava pouco difiante do alqj~.; mento do~ Caftelhanos; reconheceo a capacidade do .fl .. tio , apartou Ce!TI Infantes , e duzentos cavallos governados pelos Capitaens Antonio de Figueiredo , e Gaf.. par Freire de Andrade, marchu com elles encubertos at i unto do alujam.ento ;_ e tendo a fortuna de no. fer fentidJ, mJndou avanar os duzentos c~vallos efpalhados, e cotn ordem que tocallem arma ao tn~L-mo tempo_ ~rt:t dift~rent~s partes b~m juuto do quartel, con1 o rim , de que
. l

PARTE II. LIT7 RO II.


que os

77

Cailclll~H.os di! puitkm as a1 mas de fogo, e que 1 llO mcflllo tenpo l\"ar ale a lrtontada o quartel 1 3

confiana deHa ventagt.n~, e que o refio da gente, que ficava, lhe ddlc calor. Executou-te ela dilrofia to l.,ontualmente, que o ah.jarr.ento foi entrado tem o~ pofia , morto o Capito D. ]la de Ay2la , que o govet na va , e quantidade de Soldados : os mais fe r e ti ra1 o da outra pat te do R in a tempo, que chegava o 1\1etlre de Campo Joa de MeUo Feyo , e Tenente Ge nt:ral da Ca\'allaria l\'lanrel Freire de Andrade C( m o r~fio da gente , e GS Gafielhanos cem eile mo fuccef o fe rerirara para as fuas Pra2s, e D. Rodrigo para AI .. meiJa. Deu lc:go corta Rainha defia cccafia muito por e~tenfo, corno CC'fiumava; rorm a Rainha havendo D. Rodfigo retardado os focccarfls de Alentejo, corno ror muitas vezes lhe tinlia urdt-nado, lhe refrc--pdeo to a! reramentc, que D. RodTigo fc achr u c.bripado a mandar a Alentejo o 1\1 efire de Can~ po Joa de M ello Ft:yo C(;ITI mil Infantes, e ao C<.:mrr:itfC~Jio Gtral da CavaJlaria Ba thnlc meu de Azevedo Cc-Ltinho ccm duzentos cavalks : ficando ad\ertido ~ de que a detGbedi eP.cia, ne!n a fdicidade dt)s fucceflos, tem ''irtud-e para fazer, C!Ue r.o feja culpa. V t ndo-fe O. Rodri~o rleftituido dci1a gente t fupprio ~ f,dta reila com A!Xiliares, c Ordenanas ~ cctreo a Provinda, animou os Povos, guarncceo ::s Pr2:1s ; e ajudando a Rair:h2 C(lm ai gum dinht:iro a fua :?ti' idade ~ ccnfeguio nafJ rcct bec camno das tropas inimigas ; antes enrrar~do a ravallatia de Ciudd RLddt:,o a enbolcar fc alguma ~iifarcia do luga de Souro, e mandando cincc_enta cavcllf's a regar no gaco para que p ovocado o Capit a0 ce c2v2!k:s Antonio Ferreira Felr?.f,, '~uc: <flava alja~o tm Scuto, {e arrn jatle a recupet ~di o , c < s hat3lhouls de en, hui cada a,an;.-:~tlem ao lligar. e cPrtandc-o, lhe dt1rc taikm a Companhia: po1~1 ficando a emhofcad P.~ais diflante do que ccnvinll2 ' APtcr.io Ferreira invtiUo r.s cinccenta ~aval!os, de~baratou os , e recolhco fe ao Jup.ar, fcm tE c~.. bcr clan-no :d~t,n dcs he:naihou1s, c;t:e fal:i;a

Qiii cmbo~ca{]a. No 1n~fmo t~llJL o cknou:u o Capita

'

l'll1~i1~

Anno
I ...

78

.PORTUGAL

RES1~AURADO,

F1ancico Monteiro hurna Companhia de Ginaldo. Era entrado o mez de Outubro, e querendo Joan.; ) ne Mendes fahir em campanha a retlaurar Moura, avifou a D. Rodrigo de Ca!tro , que lhe parecia muito con veniente fazer-l por aquella Provinda alguma diverfa, que embaraaiTe as tropas inimigas patlarem a Alentejo. Difpoz D. Rodrigo dar execua efie intento na melhor frrna, que lhe foi poffivel. Sahio de Almeida con1 feifcentos Infantes, e duzentos cava Hos, governados pe Jo Tenente General Manoel Freire de Andrade , mar chou a S. Felices , rendeo huma Atalaia pouco difrante daquella Praa , e fahindo o GovcrnaJor de Sohradilho com letecentos Infantes a foccorrer S. Pdices, tendo no tida l\'lanoel Freire , avanou com os batalhocns a der rota los; rccolhera-fe a hum fi tio af per o, mas vendo fe fitiados, (e rendero merc das vidas. Eta dilaa obrigou a D. Rodrigo a fe retirar para Almeida fem outro ef- _; feito, e dentro de poucos dias fahio daquella Praa com quatro mil Infantes, e feiscentos cavallos ; fez alto na Mefquita, ultimo lugar da Raia; efperou para marchar, que cerrafe a noite, e antes de amanhecer , patlou a Venhafares , lugar de quatrocentos vifinhos ; efi:ava bem ~uarnecido, c na confian<ia de fc.!rem foccorridos os de fen{ores do Me!tre de Campo D. Jeronymo de Efpinofa, que tinha a feu cargo o goverao das Armas, e aflitlia ern S. Felices, por ter anticipada noticia do intento de D. Rodrigo , e haver chamado as guarnioens ; e ~1ili~ia nos dos lu~ares mais vilinhos , com refoluo de fuccor rer Venhafares: hhira do lugar duzentos Infantes are bater o primeiro aTalto; porm repartida ~ Infantaria, e / a\ranando por varias partes, ceJendo os Caltclhanos da oppoli~a , entrou D. Rodrigo na Vi lia , faqueoua, e queimoua. Accodio o Me lhe de Campo D. jeronymo; porm a tempo, que fervio f de tellimunha do incen dio' e nao lhe par~cencio conv~nicnte tomar fatbfJa pelejando na campanha, fe retiiou para S. Iclices, e D. R.odrigo para Almeida , c com ele fuccefio 1c remata ra efie anno os daquelle partido. D. Sancho l\'lanoel 1 que governava aJ Armas no

Parti

P~1RTE

ll.l.IVRO 11.

79

P~rtido de Pcnamacor, c< m grande diligencia fe prcpilrou , affim para f e defender, cnmo para foccorrcr a Alentejo : recncheo as Ccn1ranhias ragas, e os 1'er os de Auxiliares , obrigou a todas as peroas , que confiou terem d0us mil cruz2dos de fazenda, a fuficntarcnl hum ca\~llo , tr~tou das fortific~oens:, e procurou com grande cuidado g' angear intelligencias em Cafidla , e CDnfiando lhe que os Cafielhanos tinha ()brigado com graves penas a todos os Soldados velhos, que fe had~o retirado da guerra , a que tornaflem ao exercito por aqueJJa campanha, aconfelhou Rainha mandatle rromulgar a mefma ley em todas as Provin cias_, o que fe executou cem grande utilidade; porque com o medo do cafiigo, e com a efperana de fe aca.. bar ~ trabalho, ac2bada a campanha, quafi todos os Sol dadns velhos, que andavo efpalhados pelo Reyno, aco dira s fronteiras das fuas Provindas. Nos primeiros dias de l\layo mandou D. Sancho para Alentejo quinhentos Infdrltt's pagos , mil e fetecentos Auxiliares, e cen to, e vinte ca\'altos, e no decurfo da campanha foi fo n1cntano efics occorros com outros muito importante~. ~o tempo , cm que o Gencra1 da artilharia Atlon o Furt3do pfl'ou interprefa de Valena, efcre\'eo a D. Sancho , redindo lhe quizcfTe divertir as tropas de AJcantHa, e dos mais lugares, para que no raflalem 3 f0ccorre \' alena. Fxccuteru D. Sanclto cfla di{ poi 8 com boa fnrtuna, ainda que com rouca gente cor rc;;o a c~mFanha, trouxi muitos prizioneiros , c huma ~rande preza , c (lbrigou as tror3s Caflc-lhanas , que ha vio n:archado a iocccncr Yakna, a que trrnaTem a ratlar o ..rejo , dei x~mdo Valena ex pofia ao perigo, que a amc33\a. 1"'omaila O!iven" , pafiou D. Sancho por ~1cfire de Ca~llpo General do exercito de Alentejo ao fitio de ~1l--,urafl , como referimos ; ficou govcrr.ar:do o feu pa!tido c lwlcfire de Carr.ro Joa Fillho. T cve no ticia qtJc o~ Catlcll~~nos cntta\'o C('fll gtiTo roder pe los ~2_mpos da lG~;r;ha a !\Gva; ~juntc.u:> a gente p:iga, A L1Xtilares , e 1 dcnanas dos locares mais \'ifinhos , e bu!cou Oi> Cdh~lhancs cem to b~)m fucccflo, que lhes

Anno

165 7

tirou

So
Anno - _ 1 6) 7

PORTUGAL .RESTAURADO,

tirou a mJior preza, que havia f\.!ito por a"ludla parte, e os obngou, pelejando tres ve6es, a fe retirarem com muita p\!rda. O. Sancho, tomado ;.\1oura , voltou pa!"a o teu PdrtiJo, e pafou at o titn deite anno fem occr;1tia relevante. -O e!lrondo das armas, e a oppreTa da guerra na ivertia o cuiJado da R..rin~a Regente da ctpplica~a de que neceffita"va a c&iaa del-Rey {eu filho, fazendo to d das as diligencias p1Iiveis, para que a \irtude do Mef Noucta o tre, e as vtrtu des do A yo 1011 c CYoverno po~ em po derotas para 1ntun Utico da direm em EI-Rey {egunda natureza, molhando as dil~orte. pofi~oens da primeira, quanto era neceTario emendallas a fegunda. -rrabalhava o Prior de Sodofeita pelo induf triar nos precdtos da Grammatica ; porm na baitava, nem a indu!hia, nem a violencia, para delviar a El-Rey pelos atalhos feguros dos caninhos precipitados , crel cendo nelle com os annos os exercicios menos decen tes. Era hum delles ver jogar as pe.1radt~s das janellas do f'ao aos mininos do Povo mais humilde, que conhecen do-lhe efl:a incJinaa, paflaro do Terreiro ao patio da Cape lia, favorecendo El- Rey h uma das parciaiidades de{ tes pequenos g1adiadores. Servia de tefiimunhas deile ef pel:aculo os me i cadures, que affittio nas tendas, que roded aquelle patio, e havia t:ntr\! elles hum mn"o cha mado Antonio de Conte Vintimig!ia , na:cido em Lisboa de pays Italianos, que tomara o appellido dc1 Cida de de Vintimigiia, de que era naturaes; era ativo, e artificial o, e obfervaodo a inclinaa del Rey , focc~Jr . ria o bando dos mini nos , que elle defejava ficaile ven cedor; e continuou c{ltn tanta arte ella litonja, que . vdo El- Rey a pallr ao Capita todo o affclo, que empregava nos contendores. Soube Antonio de Conte fomentar com tanta arte ella inclinaa , que confeguio chamalo EI-Rey varias vezes fua prdena; e bulcando os meios mais proprios de fegurar a fua fortuna, prefentava a El-Rey todos os dias varios infirumentos daquellcs , de que cofluma agt"adar-fe os primeiros an nos, ta poltdos , e bem aderc'iados, q,ue por inilantes crefcia em bl-Rt!y com as da di vas os aff~tos, e feguindo

veloz

PARTE 11. LIVRO ll.

Sr

Ye1ozmente a efi:rada , que cofiumo tomar os appctitcs defordenados, veio a adiantar fe efi:e indigno favor a ta eftreita familiaridade, que pafTou de reparo particular murmurao commua. Teve a Rainha noticia, e para que ceflaiTe efte efcandalo, mandou ordem a Antonio de Conte, que no entratTe no Pao. Obedeceo elle ao preceito, mas EI- Rey no cedeo do appetite ; e a prohibio, que coftuma fer eftimulo ainda nos animas mais prudentes, infundia em El-Rey to defordcnado impulfo, que entendendo a Rainha poderia parar em notavel excef lo, mandou levantar o preceito a Antonio de Conte, fundandofe na efperana, de que a demafiada introduc a vieTe ( como muitas vezes fuccede ) a caufar em El Rey aborrecimento; porm como o efFeito era prejudicial , e os defacertos na defordem dos homens tem me lhor fucceto, que as virtudes, fahio errado efi:e dHcurfo; porque Antonio de Conte foube perfuadir de forte a inclinao dei Rey , que em poucos dias pafou do tra.. to de vender fitas a fer tratado com a maior veneraGa de muitos daquelles , que antes abominavo a fua for tuna. No oflendio eftes venenofos documentos , ainda os poucos annos do Infante O. Pedro; porm jufiamen te (e receava , que no fe emmendando em El Rey os deconcertos , de que fe vencia , poderia o contagio fa cilmente communicar-fe ao Infante, e divertirem os ha bitos perniciofos as excellentes difpofioens, com que havia fahido formado da natureza; mas como f a Pro videncia Divina fabe encaminhar as direcc;oens humanas, nem o Infante eixou de fer teftimunha dos defconcectos del-Rey, nem os eus delacertos lhe prejudicaro i pelo haver Deos criado para ultima, e mais fegura fau .. de defie Reyno. Os dous Condes de Odmira, e Cantanhede, e os rlous Secretarias de Eft:ado, e Mercs, Pedro Vieira, e Gafpar de Faria ero os inftrumentos , de que a Rainha. fe ajudava no trabalho do governo, e todos de(unidos por natureza, e unidos por arte , concorrio com muito zelo para a deknla do Reyno ; e aquelles negocios, em que a Rainha reconhecia que a divia dos animos defies
~

Minif.i

82
Anno

POR.TUGAL RESTAURADO,

~lin-itlros era preiudicial, temperava por intervena do l\1rquez de Niz.a , do Bifpo dojapa , de Pedro FernanJ6 dcs !vlonteiro, Juiz da incnnfidencia ~ Defembargador do Pao, e di.ls Juntas nolurnas , e dos Tres Efiados , l\linittro de muita inteireza, e zelo, que mereceo toda a eiiimaa del-Rey D. Joa, e da Rainha , e de frei Do .. Jning('S do R o fado, de que fdzia grande confiana , affim pelas fuas virtudes , como pela grande devocca , que em benefkio do fangue de Gufma tinha Ordem de S. Do mingos ; e pafTando pela difficuldade de fer Prei Dornin , gos lrlandez, o elegeo Bifpo de Coimbra: e com efias, e outms induthias, muiras vezes mais delgadas do que requeria a gra\idade Jos negocios , fui1entava a Rainha o grande pczo do governo da l\lonarquia, no tempo; em que os embaraos domeilicos , e externos a comba tera com mainr fora. ()s negoos de Frana, em que fempre fe coniderava a maior importJncia, encommf'ndou a l{ainha a Noticia Frei Domingt)S do Ro!a1i .... Fola as propofioens, que <tts Emhai- levava ; tratar o caLnncnto da Infante Dona Cath#lrina :xad;!s. com ElRey LLiz XlV. que hoje felic~tnente rcioa; pe dir huma arn1ada para ftgurar a Bana de Li~boa, e mil cavailos para rtfori'f o exercito de AlenteJO, correndo ?.S defpez\s pelos cahedaes de Frana ; porm nem as ~-utls Jilig~ncias, nem as que te fizc1 a com o Conde de Corninges , Ewbaixador extr2ordnario del- Rey Chliilid niilimo, fora poderofas rara confeguir eHc ~mno foc corro algorn, nem a pratica do calan1ento teve etlt:ito; dif p01~d, a Divina Providencia, por feus occultos juizos, que a Infante O. Catharina vidTe a Jograr na Curoa de Ingiatcrra as coroas de virtudes , que ta tclicemente execitou. Aflilia em Roma, quando fuccedeo a morte dei Rey, Franciko de ~oufa Cuutinho. Chegando etla noticia ql!ella Cuda , ticara menos podcrofas as diligenciJs de FrJncifco de Sou ta , por te confiderar Portugal, na regenda da R2inha, e menoridade del-Rey, encrcgue aos rcJerolos e>\ercitcs , que os Calelhanos publicava, ]Ue preve11ia para a onql!iila dtite .Reyno ; e na era

57

o nle

PARTE !!. LIVRO ll.

83

o menor oblaculo a pouca correfpondcncia, que havia entre Prancifco de Sou{a, e o Cardeal Udino. Prll telor do Reyno ; porque o Cardeal parece que detcjava a Francilco de Soufa menos ardente, c Frarh:if~o de Sou{a entendia , que era nece!Tario, que o Car . .ieal foTe mais aB:ivo; e fem embargo de haver El-Rey def pedido de Prote'-'l:or ao Cardeal U rfino, por entender que em os negocios defl:e Reyno andava mais politico, do que convinha aos (cus interclcs, a Rainha refolveo, que continua!Te, limitando tempo a Francifco de Soufa at o ultimo defie anno, que efcrevemos, para voltar a Portugal, corno executou, fe acafo {c ihe na houvef.. fe deferido; e que deixa1Te os papeis entregues ao Pa dre Francifco de -ravora da Companhia de ] E S , no. meado aflifl:ente na Cu ria, Religiofo de grande virtude, fciencia, e capacidaJe. Nomeou a Rainha a Francifco de Mel!o Embaixa dor de Inglaterra , depois de ceder pertena de General da Cavallaria de Alentejo; porque a indufiria de Cormuel , indignamente venerado protelor daquelle Reyno, tinha crefcido a ta defuzada foberania, e grandeza , que confeguia fer refpeitada de todos os Principes de Europa, que folicitava com exceffivos obfequios a fua amizade. Levou Francifco de Mello por Secretario da Embaixada a Franci fco de S de Menezes, de conhecido talento, e capacidade, para exercitar efia occupa a. Entrou o Embaixador em Londres a dez de Setem%. bro, teve audiencia de Cromuel : nomeou-lhe Cmitlarios, confirmara-fe os capitules da paz feita com o Con de Camareiro mr , accrnodando(e neceffidade do tempo , ta poderofo, c confiante nas inconftancias, que faz dobrar as condi<ioens , e torcer as vontades. Em Hollanda affifiia Antonio Rapozo ajudado de Jeronymo Nunes da Cofia; e como efl:c1va nos Hollan dezes ta viva a chaga da perda de Pernambuco, e das mais Pra<cas do Brafil , era poucos os intere1Tes , que fe efperava daquella Republica, e f fe tratava de fe buf. car algum temperamento, que facilitaffe a concordia, pelo perigo do rompimento, em tempo que todo o po

der

84

Anno der de Cafiella fe una contra Portugal.

PORTUGAL RESTAURADO,

Governava o Conde de Atouguia com grande ac; 1 657 ceitao o Efiado do llrafil: nomeou ElRey para lhe fucceder a Francifco Barreto, que com a gloria referida Noticih das na primeira Parte defta Hiftoria havia dado felice remafC.Lol~~~~-fidas te guerra de Pernambuco ; e ~orno os Hollandezes to1 ~, as. rao 1ana dos de to das as Praas do B razll , e no governo politico houve to poucos accidentes dignos de memoria, ficaremos defobrigados de referir as materias, que tocarem a efie Eftado. O governo de Tangere continuava o Conde da Eri ceira D. Fernando de Menezes, no perdoando a diligencia alguma, que parecefe necefiaria para confeguir todas -as comrn<:>didades do campo, precifo fuftento dos mo radores da Cidade, por mais que fe compraflena a preo de fangue ; porque o poder dos 1\'louros era grande , e os Cavalleiros da Praa poucos. Nos primeiros de Janeiro chegou h uma caravella de Lisboa com a nova da morte del-Rey D. )oa , e ordem da Rainha para os funeraes, 'lUe o Conde celebrou com grande magnificencia ; e depois de quebrar os efcudos, e uzar das mais ceremonias coftumadas em fimilhantes cafos , acclamou El-Rey D. Affonfo com diverfa folemnidade; e tornando logo aos lutos , e dernonftraoens de trifteza, tivero noticia os 1\touros , e cobraro animo, parecendo-lhes que difiituidos os Portuguezes de hum Rey , que to prudentemen t~ os governava , ficario impoffibilitados de foccorros: e no querendo GaiJan, que a pezar de muitos adverarios fufi:entava o dominio daquelles barbaros, que o tempo emmendaffe efte accidcnte to favoravel ernpre za , que muito tempo antes havia premeditado, juntou om grande diligencia de Alcacer at Tituo hum exercito de vinte e cinco mil homens , e em quarta feira de trevas, doze de Abril, tomou alojamento vifia de Tan~ere com mais numero, que arte, e mais tendas, que Trem. Foi a primeira vifta da confufa do exercito o primeiro alento dos fitiados; porque fem ordem na5 pde haver na guerra fuccefio felice. O Conde com o &r ande occego, de que {e compunha o feu valor 1 prepa.;
lOU .-

P~4RTE

ll.LIVROll.

sj'

rou militarmente todas os pofios , em que confifiia a defenfa d 1 Cidae, guarnecendo de Infantaria os mais arrikados, e formando os Cavalleiros nas partes, cm que podia fer mais util o feu foccorro. Comeou a jo gar a artilhada , que era a melhor defena da Praa; por que as muralhas, por debeis. e mal fabricadas, f con tra os inimigos ignorantes dos infirumentos de e:~pu gna"a podio fer f eguras. O Conde com o pretexto do troco de hum Mouro cativo mandou Francif\.:o Lo pes, que fervia de lingua , examinar o defignio de Gai Jan ; porm elJe , que na era ignorante da fua conveniencia , fez ao lngua grandes promefas , fe fe atreveffe a facilitar com o Conde varias conveniencias, e defpedio-o, dizendo , que antes de dar principio aos ata-ques, ef.. perava a fua repofia. Deu o lingua conta ao Conde do que tinha paffado com Gailan , ordenou-lhe , que lhe ref ponde1fe por hum Mouro de hum a Cfila , que em . quanto perfifiilfe com o exercito vifia daquella Praa. f bailas ter1a por repofia das fuas propofifioens. Com e fia refoluo dera os Mouros principio ao combate; porm f com efpingardas, de que refultava fer maior o efirondo , que o effeito. Refpondio os fitiados com a artilharia, e mofquetaria, e occafionavo aos Mou ros grande damno. Dera-lhe os fitiados artificiofamente lugar a que chegafTem perto da muralha, onde lhe lanaro no principio alguns foguetes , de que elles fazia 2ombaria na experiencia d pouco damno, que lhes refulta\a. Vendo o Conde a fatisfaa que tinha do feu engano, lhes mandou lanar quantidad"e de grana~ das, que os Mouros tomaro nas mos, entendendo que o effeito feria o me( mo, que o dos fogufites; porm logo que acabou de arder a polvora nos canudos, reconhe cero fua cufia o feu engano. Affifiia o Conde General de dia, e de noite em tod~s os lugares, em que confide~ r~va maior perigo, animando aos defenfores conltan CJa, que lhes inculcava a pouca experiencia dos l\1ou~ ros, que no mofiravo ter mais arte, que para difparar as efcopetas. Qzero elles defmentir efia opinio, e cornc"ara a cortar madeiras , e a dar alguns indicias

F3

d~

.-86
Anno
.": 1 657
t

PORTUGAL RESTAURADO,

:de Ievntar hum Forte. Efte intento poz cm maior cu i.,. dado ao Cor~de General , de que refultou remettt.:r a Lis boa Lopo Fernandes Lopes em hum barco, que paf{ou ao Algarv..!. Deu conta Rainh~ do eflado, em lJUC fe achava a'iueiJa Praa, pedia-lhe foccorro, e ao Con de de Valde-Reys, que governava o Algarve. Rcmetteo lhe o Conde huma caravella com munioens, e mantimentos, e a Rainha mandou prevenir hum navio , etn que fe embarc.Ha duzentos Ssldados, grande quan!iJa de de muni'iOl ns, e mantimentos , porm foi o ternpo to contrario, que primeiro levantara os ~louros o fitia, que chegalfe a Tangere efie foccorro. O Conde da Ericeira tendo o maior cuidado na porta do Campo, por confifiir a ua defenfa em hum rebelim , que efiava por acabar, fe difpoz a aperfe.ioallo, fem mais reparo, que alguns facas de terra, em que os Mouros empregava as muitas bailas, com que intenta vo impedir a obra; mas com a afilfiencia continua do Conde fe confe~uio brevemente. Comearo os cavallos, e o gado a fentir a fal ta da h erva do campo, de que fe alimentavo. Dt. ter mi nou o Conde remediar efie darnno, fahio ao campo pela porta da traio, e querendo Gailan oppor-fe a ete intento com a maior parte do exercito, (:ffendidos os 1\lour.os da artilharia, e mofquetaria , e rebatidos dos C aval leiros , na pudera ernbaraallo , recolhendowfe Praa herva para muitos dias. Defenganado Gailan do pou;o fruto , que tirava daquella inutil aflifiencia, depois de vinte dias de fitio , le r'etirou com muitos ~louros feridos, deixando a campanha cu berra de mortos. Com grande alvoroo fe vio da Praa queimar o alojamento, e reti rar o exercito ; e ainda fez mais alegre efie fuccelo na offendercm as ba1Jas dos Mouros a alguns dos fitiados, favorecendo noflo Senhor aos defenfores da fua F. O dia feguinte ao que os Mouros fe retirara ; fahio o onde campanha, e mandando reconhecer a abobada., fitiq, em que os Mouros havia trabalhado, fe examinou que Q feu intento era cortar os canos da agua; que faliia da abobaJJ ; enlcnJcndo que della diligencia poderia reful liu grande prejui~o aos itiados, enganando-fe nele dif-

cudo;

PARTEIl..-LIVR01l.

curfo; porque na Cidade havia m~is_ ag.ua d~ que alimentar, que a.:Juella que pertendtao d1vert1r lhe. Segurou (e o campo, e fazendo- I e a mefma diligencia ao dia {eguinte, corre1o da Atalainha os Mouros com fcfenta ca'vallos, e como por aquella parte na achara oppofi a, tornar:a a retirar-fe. Armou o Conde a eile feu deli~ gnio com to boa dilpoiia, dividindo a gente em dous troos, hum que elle governava, outro que entregou ao Adail Sirna6 Lopes de Mendoa , que tornando os f1ouros a correr da outra parte com maior numero de cavalfor.; que Gailan fegurava com dous nlil e quinhentos, os pri~ meiros, que avanara, (e achara cortados-, e cc.rrendo os Cavalleiros da campanha para a Praa, padecera os Mouros perda confideravel, de que irritado Gailan, jun~ tou novo poder com determinaGa de tornar a itiar a Cidade, protefrando lograr ele intento cu fia da propria vida. Confeguio aggregar-felhe o poder de outro Mouro1 chamado Algazuani, que dominava a gente de Titua, e convocando grande numero della , fe promettia os dous felice fucceTo na empreza premeditada. Unido o exer cito , chegara vila de Tangere no principio de Ma yo , e tornando a occupar os a1efmos pofi:os do fitio antecedente, multiplicaro as cargas ; porque os de rituo ero n1elhores tiradores ; porm ainda que cahio mais bailas na Pr~a , o perigo no crefcia, affim por no fe rem outros os inftrumentos, como por ferem os mefmos os defenfores, e igual o Auxilio Divino com tanta pro videncia manifelo, que a muitos dos fitiados pafTavo; fem outro damno, as bailas os velidos , no ficando ex ceptuada a Conde<ia Dona Leonor de Noronha; porque ettando a h uma janella, entrou huma baila, e paffando lhe a roupa, rompeo pelo ladrilho da cafa, que pene trou com huma grande bataria ; e foi voz commua, qui zera Deos pagar a caridade , com que a Conde<ca affifiia aos po.bres, e enfennos daquella Cidade , e :l regularida~ de, e Juizo, conl que difpunha todas as virtuofas acoen~, de que maravilhofamente era dotada. Os Mouros tor nandofe a pcrfuadir , a que cortando os canos de agua, que a conuuzio Cidade , poderio conieguir o fim per-

f:

87
Anno

I57

F4

ten

88
.Anno

PORTUGAL !?ES1'ACTRADO,

_- -.1567.

tendido de conquifialla trabalharo Cl>m toda a diligencia pela di verti r pela parte dos canos, que havia muito tempo, que el:avo quebrados, ufando. fe de outros, o que elles ignoravo, e por e fi: e re pdto no penetrava o Conde a parte onde trabalhav~o, nem (e defco bria da Cidade, com que fica vo prefervad0s do prejuizo , que podia receber da artilharia, e mof~uetaria. Defcnbrio o Conde General arbitrio , que facilitou efie inconveniente. Mandou armar huma caravella com duas peas de artilharia de bronze, e cem mofqueteiros, e navegando para a parte , que defcortinava a em que os Mour0s trabalhavo, lhes dcra to repetidas cat gas, e com ta felice emprego , que os defalojara , depois de receberem conderavel damno. Gailan vendo infrutuofo o feu delignio levantou o fi tio , deixando na cam pa nha grande numero de mortos, depois de oito dias de affifier.cia , que teve nella. Multiplicou fe o alvoroo nos itiados, vendo-{e outra vez livres daquella barbara multida ; e o Conde defejando occaflonar-lhes aggr avo mais fen!itivo, ordenou fe lhes puzeffe fogo s femen teiras , que eftava maduras, e os obrigou a padec~rem lamentavel damno. Governava Mazaga Alexandre de Soufa Freire~ Logo que recebeo a noticia da mortt del-Rey D. Joa, depois de fazer todas as demontlraoens, que pedia ta exceffiva magoa, acclarnou a EI-Rey D. Affonfo; e em~ piegou toda a _vigilancia em mofirar aos t\louros, que com a morte del-Rey na morrera os coraos de feus vaffallos para a defenfa daquella Praa , refillindo co1n muito valor varios encontros , que neite anno luccedera, ten1 ter perda alguma todo o tempo, que lhe durou o feu governo ; e { radeceo a pena de lhe matare1n em huma occafia o Adail Gonalo Barreto ; fendo a caut intentar foccorrer hum Atalaia, que fahindo a defc~t-. br1r o campo, {e retirou ferido. Determinou o Ada ii foccorrello, adiantando-fe dos mais Cavalleiros : n1ata ra.lhe o cavaJlo, ficando a p com a lar;a nas m.--,s. Foi breven1cnte l1ccorrido; porm quando os Cavallei. ~ (os chesara a eJle, elava j con1 buma f~rida 1nortal;

. -

reti.

P A R TE ll. L I f)" R O ll. t

89
Anno
ljj.

retira .. -no, e dulllU pou~as hora\:. Succ~deo a Alexandre de Soufa francifco de ;\\-_ndna, e como os fucceffos fara to poucos na Pr2a de ;\lazago 'S annos , que con tem ette fegundo volume, ficaro refumidos nele lugar. Francifco de !\t~ndoa em todo o tempo de feu governo fez v;uias entradas na Barbada , recolheo Praa l\'louros, e Mouras cativas, e quantiJade de gado. No ultimo anno teve huma occafia , em que perdeo gente ~ inten~ tou a (atisfao deite damno, entrou na Barbara, e fez aos Mouros pre juizo confideravel. Succedeo-lhe Chrifiovo de l\1ello , e tratou o prefidio daquella Praa com tanta urbanidade, que no tendo com os Mouros aco digna de memoria , fcntira os Cavalleiros a fua falta ; quando acabou os annos do feu governo. O Eitado da India achou a moate delRey governado por 1\lanoel ~lafcarenhas Homem , Francifco de 1\'l!.!llo de Caflro, e Antonio de Soufa Coutinho , po[ . mo&te do Conde de Sarzedas , como largamente fica explicado no primeiro Volume ; havendo chegado Francifco de ~1ello, e Antonio de Soufa Coutinho, rendidos de Columbo , lanando-os os Hollandezes em Tutocorim, e com pouca dilao fe embarcara em hum paro de Pangim ; e pa!Tara Cidade Cochim a efperar pela ArmaJJ, que i\lanoel l\lafcarenhas mandava a bufcalos. Sahio a Armada de Goa j ordem de Franci(co da luz, s,Jida~io de conhecido valor; levava em fua compa- r.hia hu:na galeota, em que os Governadores {e havia de embarcar, de "1ue era Capita 1\'lanotl Fun~do de !\1endoa; e rendo governado at o H.io de l\1irfeo, er.l::0n trou duas ncs Ho!lanJezas, hun=1 pataxo, e fere charruas; e querendo o Ca~o Francifco da Luz recolher-fe naquelle rio, o no pode tazer, fcm pelejar cem os I-Iollandezes; por~m confeguio \t:Clh~rfe ao rio; mas .dc:ntro delle o tornara a inveflir o pataxo, e charruas, e quando trabalhava para fe re~olher mais r2ra dentto' tocr.u em hum baixo hum dos navius da fua ccnferva; e como o Capita entenjeo, que fe na ro~Ha d~..:fender, reco1heofe af's ou tros navios com a g~nrc que pode, e o~ Hollancczes na cei.fiindo da t:mpr~za) to1nara a pelejar; pc1m Franci

co

90 P.ORTUGAL RESTAfJR_4DO, Anno co da luz favorecido dos naturaes peleijou com tanto va lS lor, que obrigou aos Holland~zes a fe retirarem corn 7 grande perda, e Francifco da Luz fe recnlheo a Goa, . .""'
tem levar os Governadores Francifco de 1'Vldlo, e Anto nio de Soufa Coutinho , que pallaro aqudla Cidade em hum paro de Pangim. A nova da morte dei Rey D. Joa recebero os Go vernadores pelo Capito J\'1r O. Pedro de Alencahe, que chegou a Goa com quatro no'i expedidas pela Raiuha Regente, e com o corpo de Antonio rfelles de Me nezes , Conde de V lla-Pouca, que a Rainha tinha manda~ do por Vifo- Rey da ln dia; e n~o lhe dandlJ os males, que lhe fobreviera , lugar para chegar a efra occupao, morreo na viagem ; e havendo-o a Inia dado a Portu gal para General da Armada, quando El-Rey fe acda mou; (como referimos na prin1eira Parte defia Hiftoria) no pode Portugal rellituillo ln dia para~ governalla; porque ainda que o valor era grande, e a cornpleiGa ro bufta, a idade era muita , e a viagem larga. Com grande pompa foi depofitado no Collegio dos Reys Magos , e muito tempo com pouca reputao dos G-.)vernadores da lndia afi:eve fem fepuJtura, merecendo as tuas virtudes o mais digno epitatio. Chegou tambem naquellas embar caoens Luiz de Mendoa furtaJo com a occupaa de General dos Galeoens do mar da India. Tanto que toda a gente faltou em terra, fe celebraro magnificamente as Exequias delRey na S de Goa : acabadas ellas, foi accJamado El Rey O. Affonfo. A falta de VioRey deu occatia a que no hou vele mudana no governo :;. elege ro os Governadores por Capito Mr do Norte a Luiz Aftonfo Coutinho , e ficando por Capito de Darno, fuccedeo no governo da Armada Antonio de l\-1ello, e Cal:ro, que em quanto continuou efl:a occupa'io , teve alguns encontros com os navios Hollandezes , que eitavo na Barra de Goa , fetn muito damno de hum a, e ou tra parte ; e palou a fervir a Capitania de Batfaim com intento de remediar as dHienoens, que fe tinho levantado entre Francilco de Mello, e Sampayo, ( a quem hia lucceder) e Manoel Luiz de Mendo<sa, que fora de quali:

~l,alidcL~e, que ohtig3t[O a Frdr.cilco de Mel1o a dtix~r a~;uella Praa, que tinha a teu cargo, e paTar a fervu aos I\\ ouros ; t xc:rckio, em que miferavelment e acabou a "ida. Levou C<'mfigo feu irmo Diogo de Mello , que {e achou obrigado pelas muitas mortes, que havi5o fuccedido, a deixar fua mulher, e familia em hnma n"bre caza , que tinha em hum fitio chamado Pal junto de Bc:11Taim ; e con:o os infortunios facilmente fe encadco, fni efie caufa de outro g1ave damno ; por que mandando os Governadores devaar dos exceffos de Baffaim ao Doutor ]oa Alvares Canilho, Ouvidor Geral do Crime, e Minifiro , em que no havia a pruden cia necetlaria para tratar negocio to importante , onde era precifo unirfe a diffirnulaa ao cafiigo. Foro os pri mt:iros palos, que deu na fua commifla, mandar huma ordem mulher de Diogo de Mello , que Jargaffe as ca2as, cm que efiava, para elle hir aHiHir nellas ~ refpondeolhe que as cazas era {uas, e feu marido a tinha dei xado nellas ; que em Baflaim havia muitos apofentos, que fe alugavo , e que lhe pedia com todo o encareci n1ento, e humildade no quizetle occa(ionar-1he maiores moJellias das que pRdecia. Recebeo Joa Alv~res efia cortez repofia, e trncou a urbanidade , que ella merecia, em huma to defcompoita carta, que lhe cfcreveo, em que infinua\'3 (contra o que fe devia efperar de hum 1\'li ndtto) quererfe accmodar a que ella ficaTc dentro da caza, admitdndo-o por hofpede no feu apofer.to; e fem e{perar r~pcHa fe refolveo a hir hufcar 2que1Ja habitaa. Yaronil, e virtuofamente fe refclveo a defendt'lJa a mu Iher de Diogo de ~1eilo com huma efpingaH~a nas mos: pl~lll defemparando.a os feu~ criadcs, fe ;-jchru cbrigada a fugir para huma Aldeia , dtixando nas cazas ao Ouvidor Geral , e fez promptamente avifo a feu n:arido Ue todo efie de{ordenado f~lCCt:fo. ~o tardcu clle Cl11 procurar a vingana, tendo por mais barato mc.rrer no intento , que deixar de folicitalJa. Conduz.io duzl:ntos Soldados, em que entra\'ao feus parentes, e amigcs, c alguns naturaes d~quclle Paiz, e embarcandc-fe Bi undi , que fica vi!inho a 13.1ilaim , e:n grande numero de

P~4RTE

II. l.TT7 RO 11.

91

em

111

91
Anno

PORTUGAL RESTA[ll?ADO ,

~657

embarcaoens pequenas , dt! que ha naquella parte muita copia, pafiara as praias de Batraim em huma mar: .faltara de noite em terra , fem ferem fentidos, cercara promptarnente a caza, em que affi1ia o Ouvidor Ge .ral, entrara dentro , cortara-lhe a c.~bea, e havendo .entrado na Cidade por hum pofiigo com intento de maior vingana , conhecendo que era diffi~ultofo confeguilla, voltara para Biundi , onde entendendo, que na eflava feguros , ainda que era terra de Mouros , fe recolhera() para o ferta ; e fe livrara do repentino ~fTalto, que de Balfaim viera dar a Biundi, imaginando achallos naquelle fitio. Defi:e infelice fuccefo fe originara grandes in convenientes para a defenfa da lndia ; porque efies Fi rlalgos fe perdera, e muitos parentes feus, huns mortos, e outros omiziados, na fendo melhor livrados os feus contrarias: e efi:es defconcertos fora em todos os feculos a ruina da India. Os Governadores com a gen:e rlo Reyno , e com a que pudcra juntar naquelle E.fta do, preparara huma Armada, com que Luiz de Men dc"a fahio a pelejar cotn os Hollandezes no anno feguin te , corno em feu lugar daremos noticia. Acabada a em preza de Moura , paffou a Lisboa (como fi~a referido ) Joanne Mendes de Vafconcellos a tratar das prevenoens da Campanha futura, porque fe pre{umia que os Cafielhanos com o felice fuccetlo de Olivena, na havia de parar no intento da conquifia del:e Reyno, por na largar o favor da fortuna , ( que fuppofio muitas vezes quem a de( preza a fugcita, outras prelumida , e arrogante foge de quem a targa) co mo porque a Rainha Regente ornada de ef~irito Regio , e \'aronil, defejando anciofarnente tomar fati:.-faa da perda de Olivena com alguma en1preza grande, determinava formar hum numerolo exercito, que eftiv~le prom pto para fahir ~In campanha na futura Primavera. Co nhecida e fia determino~a da Rainha dos Confelheiros, que .lhe aflilia , a approvara cum tantos louvores, que veio a fer em todos excetTo do brio, o que devia. fer attena da prudcncia ; porque as Armas de Portugal baLta empenhare1n-1e em triuntar ua d~f~nfa, le,:m per

tende

P ~4 R TE I!. I. I 1/ R O II.

93
Anno

tenderem a gioria da conquitta , porque efia {6 fe devia intentar ' quanGo o rcl igo de huma Praa itiada J:C~iil_e diverla de outra; pcis hum Reyno rodeado de ll11ID1 gos mais poderofos deve apartar-fe de emprezas , que pola empenhar no conflitl:o de hun1a batalha a confervao de todo hum Reyno. )oanr.e Mendes , conhecendo a inclinao da Rainha, e approvao dos Minihos, e de fejando fcgurar a fua fortuna no empenho ~e maior emrreza, propoz Rainha a conquifia de BadaJOZ offerecen do-fe 11o f a fitiar, mas a ganhar aquella Praa, formando-fe-lhe hum exercito de doze mil Infantes, e tres mil cavallos, o trem conveniente , e as bagagens proporcio nadas. Foi muito agradavel Rainha eiia propofi<;o, e tendoa por confeguida , entendeo que comprava muito barato , e todos os Minifiros feguiro efie rnefmo difcurfo , a que fe oppoz prudentemente o Conde de Sabugal, offerecendo Rainha em hum largo, e bem ponderado. papel efficazcs razoens, que mofiravo., que dandofe cafo , que os Cafielhanos no fahiTem em Campanha em a Provincia de Alentejo na primavera futura , o def.. pique mais certo dos mos fucceiTos pafiados fe devia intentar no ReyrJo de Ga1liza pela Provinda de Entre~ Douro e Minho ; porque lem de ferem os ares to pu ros, e o clima to benevolo , que fe no devia temer que padecefiem os Soldados os inevitaveis achaques, que lhes caufava no Efiio o intenfo Sol das campanhas de Alentejo. A Provinda de Entre- Douro e Minho por mais aberta, era por tantas razoens mais arrifcada, que todas as outras, que a evidencia efcufava explicao; por que f na Cidade do Porto confifiia a fegurana das Pro \'incias de Entre Douro e Minho, e Tras os Montes, e Beira; e que o Forte de S. Luiz Gonzaga dava tanta oppref fa a Entre- Douro e Minho , que obrigava ao Conde de Cafiello-Melhor a paffar todo o Inverno antecedente com ~exercito em campanha, e que f ganhar efie Forte fena hun:ta gra.nde em preza ; q_uanto mais , que ganhado, le pod1a facilmente confeguu a cnquifia de Tuy , ou a de B~yona, qualquer dellas de tanta importancia, que {ogeltava obediencia delRey innumeraveis lugares, e con

J6j8.

94
Anno

POR1~UGALR

RESTA[TRADO,

I6J8

confidcraveis tribLatos; que devi<1 fer o verdadeiro ax-io ma, de quem fazia a guerra defenfiva. bufcar em preza que arrafl:affe muitos intereffes. A efl:as razoens accrefcentava outras na menos efficazes ; porm prevaleccn~ do o intento da expugna"a de Bc1dajoz , fe comeara a difpor os meios de a confeguir. Palara-fe as ordens necetTarias, affim para as levas , e carruagens ; como para fe prevenirem os foccorros das Provncias, e obter vou-fe ta religiofarnente o fegredo defta refolu-16, que o no chegara a penetrar os Ca!lelhanos; infirurner\to ta principal , para fe confeguirem grandes em prezas, que por fe guardar nefl:a occaiia, efiivera os Cailelha , nos arrHcados a perder Badajoz, fe os noffos detconcertos fe no puzera da parte da {ua fortuna. Poucos di as fe dilatou Joanne Mendes em Lisboa , depois de ajuf tadas todas as prevenoens da campanha ; mas antes de partir, foube que cfl:ava nomeado para l\ielre de Campo General, D ..Rodrigo de Caho, de que fe lhe no feguio inteira fatisfao , por no fer D Rodrigo dos Cabos Maiores, com quem tinha maior confiana, pela grande, e antiga amizade, que O. Rodrigo profefiava com o Conde de Soure , cotn quem Joanne Mendes ti nha grande oppofia. Solicitou D. Rodrigo efia occu pa~a , affim por defejar na guerra os mais altos em pre gos; como por confeguir por efl:e caminho a merc do titulo de Conde , que lhe el:ava promettido com claulu Ja de adiantar com maiores fervios o feu merecimento. Declarava a fu;t patente, que (erviria de fegundo Mef tre de Campo General ordem de Andr de Albuquerque, que era primeiro Mefl:re de Campo General ( como fica referido) com exerccio de General da Cavallaria. Chegou Joanne Mendes a Elvas, e poucos dias depois de ter chegado, mandou ao Tenente General da Cavallaria, Diniz de Mello de C afiro, fazer h uma entrada pela parte de Alcantara, e conduzia daquelles campos huma gran~ de preza. Intentaro tirar-lha os Cal:elhanos com quatrocentos cavallos ; porm entendendo que o partido era inferior, defiilira da refolua. Fora muitas efte anno as aguas do Inverno, e por efi:e refpeito ie retardara

os

os apreflos da campanha ; e como cra maiores rlo q~e at aquelle tempo fe havia feito , e Elvas a Praa defhnada rara fe juntarem , fe comeou a penetrar, que o in tento de Joanne L\1 endes era fitinr Badajoz. F ora muitos os que duvidaro de fe confeguir, e hum delles D. Luiz de ~lenezes; e cnm a confi.:ma do favor da Rainha exr~rimentado defde os primeiros annos ' lhe efcreveo. Compunha fe a carta de todas as noticias ~o efiado do exercito, as fornfas duvidas de fe confcgmr a empreza de Badajoz I afllm reia larga circumvaiJaa daquella PraJ 1 como por fe achar nella todo o poder dos Cafie lhanos, e que cofrumava ler para a defenfa das Praas melhor feguranJ homens valerofos, que pedras unidas; e que tudo o que Badajoz carecia defias, abundava daqueiles: que Albuquerque era Praa mais facil, e no menos util ; porque defendia muitos lugares nofos, e defcobria dilatado paiz inimigo: que em Alcantara fe n'o confiderava menos conveniencia ; porque com n1unicava a Provinda de Alenteja com a da Beira , e entregava obediencia de Portugal muitos lugares de Cah:lla; e por condufa toda a em preza, que no foTe B:ldajoz, feria mais util, e menos culofa. Ouvi o aRai nha eltas noticias com muita atteno ; porm como o feu intento era caminhar a maior empreza , inc1inandofe fcmpre o feu valerofo efpirito a fuhir s efirellas por diffi(uL.iades , prevalcceo a opinio do fitio de Badajoz. O ultimes dias de l\1iyo comeou a melhorar o tempo, e foro acabando de chegar a Elvas os foccorros: das Pro vin...:ias , as carruagens , e todas as mais prevenoens, de que ne(ei1irava o exercito. Poucos dias antes que fa hitTt! em campanha , houve varias cnnfelhos entre os Cabos maiores, entranco r,e!Ies o Conde do Prado, a que a Rainha havia encmendado na afiifiencia de Elvas o go vcrno de toda a P~ovincia, em quanto o exercito efiivef fe em campanha, fazendo do feu valor, e prudencia me recida efiima5o. ran~hem tinha chegado D. Rodrigo de Calho, e tomado potTe do exerci cio do feu Pofio. Depois de varias conferencias ajularo ,- que era o mais conveniente no mudar de 1efoluo; fcguindo o inten to

L. PAR TC 1.,7 L 11T?T)Q II


.J.

.....

. .9 . .
)

Ann)

J6j8.

16

Anno to de fitilr B.h.iaj0z. esforanJo efta opiniao vero!imeis

96

POl~TUGAL

REST/lURADO,

8 5

noticias., de que! o Du~ue de S. German , na podendo per(uadtr {e a que o no[o exercito fe arroj~jrre a to gran de em preza, tirara de Badajoz todas as muni'ioens , e bal:i~entos, que havia naquella Praa, para provimento de Ohven~, e Albuquer'-lue, prefumindo que a qualquer das duas fe podio encaminhar os dcfignios do nolo exercito. Favoravel principio dava a fortuna quella empre. za com o engano dos CaLlelhanos, fe a difpofia dos . noiTos Cabos o no de!l:ruira ; porque havendo ajufl:ado .. (ern controverfia que o exercito litiaHe Badajoz, dipu zero fem alteraa dar-fe principio ao fitio , attacandofe o Forte de S. Chrillovo; e como o tempo j pedia r que eftas materias no fofem f refervadas ao fegredo dos Generaes , e h ou veffem chegado a Elvas todos os 1\'lefires de Campo , e Tenentes Generaes da C-avaliaria, os convocou Joanne Mendes, com affifiencia dos mais Cabos, ao Convento de S. Francifco, dous dias antes de fahir o exercito em campanha. Propoz nefie Concelho com a eloquencia, de que era dotado, a refoJua, que a Rainha tomara , de que aqtrelle exercito {e empregalc no fitio de Badajoz , attendendo prudentiffima , e generofamente a que Badajoz para a reputao era a Pra a de confe'-luencias mais relevantes , e para a conquifta no era a mais difficultofa ; porque a no (egurava fortificao alguma moderna , e a antiga era da fabrica mais inferior; que os CaLlelhanos, na fe peduadindol que o intento do exercito fole fitiar Badajoz, deftituito aquella Pra~a de bafiimentos , e munioens ; e todos e(: tes importantes requi.fitos eguravo a felicidade do fucceffo. Ouvindo os que fe achara ~o Confelho, que efta propofia cahia fobre materia a1Tentada, no con~ correra mais que coma obediencia de feguilla, e paflou Joanne Mendes a propor a frma, em que o exercito devia dar principio ao fitio premeditado : e como nas pri meiras confereP.cias dos Cabos fe tinha alcntado ler o primeiro empenho o Forte de S. Chriftovo , enfeitou Joanne Mendes com palavras to concertadas efia fegun~ da propoti'ia ( corroborando-a com o parecer de Laf~rte, -.. anugo,

PARTE II. LIVRO II.

97

antigo, e excellente Engenheiro Francez, que ha\ia Anno chegado ao exercito , e fegurando que ganhado efte For- i 658 te , tudo o que ficava por vencer, (erviria de pequenoembarao ) ()UC reduzia a efie parecer todos cs VOh'"~s do Confelho, excepto o 1\'lefrre de Campo Sim5o Corrt:a da Silva , que com prudentes, e militares razoens rcprt! fentou , que el1e avaliava a determinao ref~rida , no { por inutil, mas por temeraria; porque o Forte de S. Chriftovo, 1rn de fer o ponto mais forte de toda. a defenfa de Badajoz, pelo fitio, e fortificao moderna;. que o circurndava , de que a prudencia dos Cabos devia de(viar o exercito,- evidentemente fe conhecia, que en tre o Forre, e a Praa, corria o rio Guadiana; e fendo para a conquifta diffi~ultofo, por (e lhe no poder evitar o foccorro da Praa pela parte do rio, no era para o intento de ganhalla (ainda que fe confcguifle) a diligencia de maior importancia ; porque uppoilo que ficaria ma ior a difianda da linha de circumvallao , e que as ba~ tarias poderio fervir de moleflia aos fitiados , o tempo, que fe pode ia perder nefia em preza, fe dava neceilaiiamente aos Calelhanos para fornecer Badajoz dos manti n1entos, e munioens , que lhe havio tirado, e para melhorar as forrificaoens, e ganhar com obras exteriores os itios, de que conhcce1Tem podio receber damno: e entre etes dous extremos lhe parecia precilo divertirfe o intent~ de fe atacar o Forte de S. Chritovo, e confe guir, pafiando parte do exercito Jogo Guadiana ; o fim prudentemente confiderado de titiar Badajoz defiituido de munioens, e bafiimentos. No baftou efie bem fun dado difcurfo, para defviar aos do Confelho d1 refohiGo ~!Tentada di;! atacar o exercito , logo que chegatTe a BadaJOZ, o Forte de S. Chriftovo. Separado o Cunfelho, ha vendo acabado de chegar os foccorros das Provindas Sahe em C 'pad1a Joan . T ~ros, e T rapas das guarmoens , prepara do o 1 .rem, ne Mendes e JUntas as carruagens, fahio o exercito de Elvas a doze de Vaicon-: de Ju~ho, vefpera de S. Antonio, dia, que fe avaliou pe ceBo~ lo n1a1s fel ice para dar principio a to alto intento. ..s . Confl:ava o exercito de quatorze mil Infantes, e tres rnll ca.vallos, vinte pecsas de artilharia, dous morteiros,

e todos

98
Anno 16 5 8.

PORTUG.~ll~

RESTAURid.DO,

e todos os ma1s fobrecellente-s, e infirumentos de expugna<ca necetiarios ., para fc no experimentar falta nns 1nais apertados accidentes, correipondendo a efte mef mo fim a quantidade de mantimentos , devendo-te huma, .e outra diligencia aos V dores Geraes do el<ercito , e ar ;tilharia .Jor.ge da rranca, c Antonio de Freite~, fU:gt:i~ tos ambos Je grande talento, e experiencia , e fumma capacidade ; porm Antonio de Freires , na paflou ao e:Kercito, obrigado de vari,)s achaques, que padecia. Jor.ge da Franca , ainda que no exercito exercitava a occu paa .de Vdor Geral, o fe.u officio naquclle tem.po era de .Contador '.Gera!. A .difpofiGa , c V3lnr cla gent.e ., e do exercito na podia fer mais excelltnte; portU a dif ciplina, e fciencia militar foi ta pouco felice nefta oc ca~t ., que mal-logrou todas as efpcran~as antecedentes. As p~floas- particulares de maior conta , qt'e lahira .com o exercito, fara o Duque do Cada\al, pouco depois Confelheiro de Elado, a quem a Rainha recmen d."'U por carta fua , e do Secretario de Efiado Pedro Vi .eira, a Joanne l\1endes., e a Andr de Albuquerque com tanta particularidade, que lhes dizia, que o Ou.:J.ue hia yuellc exercito a (ervilla, e que o parentefco que tinha -com ei!a , cri~a que lhe fizera, .e grandes qualidades .da fua caza, e pefloa, a c;brigava a lenrbrarlhes o rcf;peiro, que (e lhe .dvia ; que lhe na individuava , l or fiar da (ua cxperiencia o foubetlem , dt.fpachando aqucl .le .correio 1l ~~u a levar-lhe e fia ca1ta. A Andr de Albu JUtrque dizia Pedro Vieira por ordem da Rainha, que na podendo acabar com o Duque., que no felle ~uerra pela pouca fegurana , em que ficava .a fua ca:t.a., ~Sua l\1ageHade defcJava , '-P.le o Duque fuccedefie a elle Andr de Albuquerque:! no Pofto de General da Cavallaria a futura campanha , efper ando da pelloa do Duque , .do feu bl)Ol natural, e illufire {angue ., l{tlt! .com o~ feus documentos, e .}ou va veis .con{elhos fe ftzcfie capaz de fucceder a hum ta crande Cabo, e defemoenhar as ,_J obriga<ioens de hum ta in1portante Pofto .I.to ha.via An.d~- de AlbuqueHlUe reprcfentado Rainha , e ella o ti nha afii1n refoluto i mas as novidades 1uilitare:> l a poli-

.&:icas

ticas- deixara pr em execua efie intento. Foro tam Anno bem ao exercito o Conde Camareiro Mr , o Conde de Atouguia, o Conde de Sarzedas, que de quinze annos 16 5 S. fe havia achado na campanha de Oliven_a, e procedido fempre com infigne valor; o Conde da Feira, Ai res de Soufa , Airt:s de Saldanha, {em mais occupaa,_ que a de Soldados, e com a utilidade de darem e:xem pio com o feu grande valor, e quali.d:3de. O exercito cmo no temia perigo na primeira marcha, fahio de Elvas desfilado, e ficou alojado jUnto ao Jio Caia. No fe paTou occiofamente aquella noite ; porque fe deu principio a hum Forte de quatro baluartes, que fe levantou fobre o rio para fegurana dos comboys; ficou-lhe a guar Dio competente , que dentro de poucos dias o aper fcioou. A treze de Junho dia de Santo Antonio pafou o exercito Caia, e marchou formado a alojar no fitio de Satlta Engracia vitinho ao Forte de S. Chrifiovo, onde fe achou hum poc;o abundante de agua, que fervia ln fantaria de commodidade; porque a lhe faltar, lhe era Sitia-re 131; precifo valer-fe da de Guadiana menos falutifera, e mais dajo1:?' arrif~ada. Em quanto o exercito fe aquartelava , eficve a Cavallaria formada na campanha, ditnte das muralhas de Badajoz , o que bafiava , para no fcr offcndida das bailas da artilharia. A Cidade de Badajoz efi fi toada na margem do rio Guadiana parte efquerda, como fica referido na Primeira Parte detla Hil\oria ; no chego a mil os fogos que a habito : rodea-a huma antiga muralha., que peJa al tura era capaz no tempo, q~e fe fabricou ,. de a defender dos afi'altos dos Mouros, mas debiJ para refi.fiir s baterias dos canhoens. Os edificios fa pouco nobres , f a ponte de Guadiana h e villofa, e bem fabricada : fra da Cidade no habito moradores,. e toda a campanha abunda de trigo, vinho, e azeite. Da parte de Calella entra em Guadiana junt s muralhas o rio Calamoo, efireito na corrente , mas difficil de vadiar ; e da parte de Por tugal os tios Caia, e Xvora, que fa mais caudalofos. O Forte de S. Chril:ovo el: fituado defronte de BadaJOZ da parte de Portugal , no _havendo mais diftancia

PARTE II. LIVRO 11.

99

G&

entr~

roo 16 S 8.
-

PORTUGAL- RESTURDo,

~-An'no entre ~lle, e aquella !raa , que .a largura de Guadiana

que nao he grande. L.onfta de ctnco baluartes com foffo, ._e efiraca cuherta, e fem ler dominado de fi tio {uperior, doroina aquella larga campanha ; duas portas da<i' ferventia Cidade, a da Trindade , que olha a Cafiella, c a da ronte aPortugal. Dentro da Cidade eftava, quando chc~ou o noflo exercito, D. Francifco Tutavilla Du que de S. German, Governador das i\rmas , D Diogo Ca \Talhero, ~1ef1re de Campo General , D. Pedro Giron Duque -de ()!Tuna, General da Cavallaria, O. Gafpar de la Cu~va, irmo do Duque de Albu..:Juerque , General da Artiiharia. Confiava a guarnia de quatro mil Infantes, e dous mil cavallos. as munioens ero poucas, e -os matimentos menos, por fe haverem dividido por to das as outras Praas, de que o OLJque de S. Cerman tinha maior receio., que de Badajoz, pelas razoens, que fico propolas. Tanto que o exercito marchou para -a~uella Praa., pareceo a Cava1laria formada junto da ponte com as cofias em Guadiana, fazendo frente nofa, que efperava aquartelar-fe o exercito. Algumas horas paflaro fem movimento ~e huma, e outm parte. Deu principio ao combate Vafco Martins Segwado, Tenente da Com~ panhia de coura-as da guarda de O. Luiz de l.\1enezes, que occupava o feu lugar do lado direito da Cavallaria , en corporado com o Capita6 de Arcabuzeiros Andr GJtim. ~Prowocou hum Cafielhano a pelejar a Vaf..:o MJrtins, d~ f:1fiando-o com A arrog-ancia nunca venCida daquella Nao. Correo a bufcallo, voltou o C-afl:dhano as cofias., foi foccorrido, e o mefmo fuccedeo a Vafco 1\lartins, quando o-cal regar ao, e em breve ef pao f e travou hu- ma ta mdente efcaramua, que o'General da,Cavallaria Andr de A lbuquergue deu ordem a D. Luiz de Menezes, que avanafle , que el1e mandava dar lhe calor. lnvefiio D. Luiz com os -batalhoens inimigos, que achou vifi lhos, com o feu batalha, e feis, que o- eguira, e obriJ~~ou aos:Cafielhanos a voltarem a~ colas; procurando hs -.alvarfe em o rio, outros em a ponte, que a todos os que oa bufcavo , pareceo efireita ; porque os da Cidade lhe. erraro as pottas, no deixando entrar dentro, nem ao

Duque

pARTE 11. LIVRo 11.


Duque de 01luna, que fe retirou por aquella parte.

10 I
o~-

Anno

teve a furia dos noffos batalhoens a Infantaria , que ,:;uar ncceo a ponte, a cujo principio chegara , afiifiidos de IJ 8 Andr de Albuquerque, e do Duque do Cadaval , que no fazendo cafo do grande numero de artelharia , e mofquetaria, que do Forte , Pra"a, e ponte c~hio fo bre a Cavallaria, chegara a huma meia lua , que cobria a ponte , e vendo que a pouca perfifiencia dos Cafi:elha.. nos na dava lugar a maior emprego, ordenou Andr~ de Albuquerque , que fe retiraffem os batalhoens, que ha~ via mandado avan"ar, tendo primeiro chegado ao confii tlo o Conde de S. joa, que obfervando a efcaramu~a do exercito , onde eilava com o feu l"'erQO , veio achare nella com impaciente valor , tomando por pretexto havello obrigado darem-lhe noticia, que e fiava ferido D. Luiz de Menezes, com quem profeTava muito efirei ta amizade ; que defi:as artes cofi:u ma uzar os grandes corc1"oens , para fe introduzirem na guerra nos perigos, que appetecem , quando a difciplina militar os confiran ge pri!a dos pofi:os , que na devem largar, por bufcarem empregos alheios. A maior perda dos Cafielhanos foi a da opinia: alguns Officiaes , e Soldados ficara tnortos, e prifioneiros, entre efi:es o Capita de Cavallos D. joa Henriques, e e Ajudante Francifco Navarro, que (e rendeo a D. Luiz de Menezes com huma grande ferida. Retirou fe a Cavallaria ao quartel de Santa Engra- fntent~ ga cia, e deu-fe principio s batarias, e aproxes contra o ndha r oc F'?~te_ fl. ... c 8' F orte de S. eh nu.ovao. F01 voz co~ua, que. fe na me f~- tov.l<,c 1tnf. . na ma hora, em que o exercato chegou aquclle fiuo, j.Janne o confcguc! Mendes rcfol vera dar hum afiai to ger:sl ao Forte , applicando-fe maior vigor pelo lado , que fica fobre o rio , c olha Cidade, por e1las ventagens menos fortificad\J, na f de na poder fer por aquella parte invefiido , que fem duvida le confeguira com muito mt!nos cu fio , do que depois fe experimentou : porm nefia empreza todas as fe~ licidades, que offereceo a fortuna , defcompoz o de leu ido. Deu principio s batarias, e aproxes o General da Artilharia Afionfo Furtado de Mendoa , affiilido do Tenen te Gc:neial Manoel ferre ira R abello , dos Com1nifarios ,

G3

Ca~

102

PORT['GAL RESTAURADO,

Capitaens' e Offidaes .necef1arios para to gr.ande inten- to. Q.; 1nais Cabos do exercito j fico ,nomeados : os 1 () .., . l\lcitres de Campo, que nos aproxes fe fora fucceden'8 do huns aos outros., e de que fe compunha o exercito., cro o Conde de S. joa , o Conde da Torre ; D. Joo Lob0 Baro de Alvito, Simo Correia da Silva, Pedro de i\lello, Diogo Gomes de Figueiredo , Joo Leite de Oliveira, AgoUinho de Andrade , Diogo de ~1endoa I'urtadu. No primeiro dia .do trabalho {e c0meou a conhecer a difficuld:1de da cm preza ; porque o 'terreno era rlifficil de lavrar, e a terra , e a faxina rouca , para fe continuarem , e cobrirem os Fortins, e aproxes; e da Praa todos os dias fc mudava a guarnio .do Forte por huma linha de cmunica<;o, .com que fem .grande trabalho o defendio os Cailelhanos. Na fegunda noite -o Du que de Offuna para favorecer-os gafiadores, que trabalha vo na linha de cmunicao, a C}Ual fabricavo da ponte para o Forte , tocou huma arma rija , a que qppondo:e o CmHia-rio Geral da Cavallaria -da Beira .Francifco Freire de Andrade com fele batalhoens , -com que efiava de retem aos aproxes; recebeo huma baila, de que ficou ~ravemcnte .fer.ido, procedendo com n1uito valor. Pot m fuperava c fias difficuldades o v Jlor de noffa .Infantaria, que defprez~ndo as feridas., e a morte., adiantava os aproXt:S, quanto era poflivcL, e fe teconheceo -o engano dos Engenheir1s, que affirma 3o , que .o .foc.cono da Pra"a :podia fadlmente impeliir fe. A ,manh-a do quinto .dia., em que fe .comearo os .-ataques., fnhio de !Badajoz o Duque de Ofiuna com dous n}il cavHllos., '.e paTando,Guadiana",e Caia, fez aho jun to aos olivaes .de -Elvas, mandou defmontar us Soldados, :iecar ~trinr)s{emeados, manifefiando-com -eflas dcmonf.A 1ra~oens, q'""'ue ,o feu intento era pelejar .coan a rh)tra CavaiD errou n ~ b . drdl: Albu laua, .e derrotar hum com oy., que :{e-cfperava de Elvas; querqu.: a porque de -outra torte no podia ter fim -efia reolu~o. ~~'"~~llari(\ Chegaro ao exercito repetidos avir os defra nuvidade, e l!llml'-'arJ,>- 1 d"l A nd re c Alb uqu~rque ., unto a Ca'd . , :nlrnada l'clo ~m 1 a;1o montou .Duquc .de -v aliaria. que confiava de dous mil e quinhentos caval\.Oifu!.a. !lus., .co~paiTou os .batalhoens ., e _paflou Caia,, e obler.vand~

A nno

103 Yando, que a Cavallaria inimiga perfilia no, me(mo itio, aconfelhado do Commitlario Geral Jna Vaniche!c, mandou pedir a Joanne Mendes m-il m0f qtJeteiros , dil" curfando, que no era poffivel; que o Duque de Offuna fem alguma grande ventagem,. que fe na comprehendia, tomatlc to defordenadamente hum empenho ta arrikado, que na podia fahir deli e fem rui na; ou defcn:dito: que h e tal a fragili.dade da prudencia humana , que igualmente a confundem os acertos , e as ignorancias. Joanne Mendes remetteo promptamente os mil mofqueteiros E>rdem do Mefire de Campo Diogo Gomes de Figueiredo, e o tempo que gailara em chegar a fe encorporar com a Ca.vallaria, teve- o Duque de OITuna para reconhe~er o feu defatino; perfuadicto do -rencntc Gencal n. Joa Pacheco, Soldado de conhecidas expcriendas, c dos mais Officiaes , q.uc na ignorava o perigo, a que efta va expoilos; e vendo que entre os noTos , e os feus batalhoens fe na interpunha. mais que a difianda de meia legoa , dividi<> a Cavalla.ria em dous troos , marchou com hum para o porto das l\1eftras .. entregou o outro a D. Joa l)acheco com ordem , que levando os cavai.; ls a toda a furia, que pudefem foffrer, fem defconl por a frma, fofi'e pafar ao porto de Malpica , difiante pela ribeira de Guadiana abaixo, quali hum-a legoa. Repetira as partidas, que elava avanadas, eila na imaginada noticia , e Andr de Albuquerque promptamen.:. te mandou a D. Luiz de l't1enezes , que marchaife com v {eu batalha , que fe compunha da fua Companhia, que era das melhores do exercito, e a de D. Joa da Silva , que com amigavel competencia (e lhe igualava, a de Je~onymo Borges da Cofia, a de feu irma Sima Bor ges, Ferna Martins de Ayala, e Manoel Vaz, ordenan do a D. Luiz , que embaraa fie os batalhoens , que pudetTe alcanar, at que elle, fem alterar a frrna, chegaffe a foccorrello. Tomada a ordem, marchou D. Lui.z, e os batalhoens , que o .feguia, com tanta diligencia, que brevemente avifi:ou o troo , que conduzia o Duque de Ofuna, e fe encaminhava a paTar o porto das Meilras, GUe he a parte, onde o rio Caia entra em Guadiana , fa~

PARTE.ll.LIVR0/1.

A n 110
I

658.

G3

zen:

Anno

1658.

104 PORTUGAL RESTAURADO, zendo precizo para a entrada , cu tahida de Pcrtugal; vadearem-te ambos os rios, Na n1archa fe encorpurara com D. l.uiz os Capitaens Bernardo de Faria , e Ar.tonio Fernandes l\-1arques com as Companhias , que fe achava em Elvas, fendo Bernardo de Faria hum dos primei ros, que valerofamente inveltio com hum dos Cafl:elhanos , ficando com feridas, e perdendo alguns dedos da tna efquerda ; e faltou a Companhia de Ferna l'v1anins de Ayala, que por culpa do Capita correo n1enos, que as outras, a pelejar com os Caltelhanos. O Duque de OTuna , reconhecendo o perigo iminente , a que efia~ va expofi:o, e achando-(e junto do porto, qtie bufcava, mandou voltar caras a doze batalhoens, para que o tem po que e fies refililfem , ti vellem os outro~ de pa1lar os dous rios. Eila cautella intentou vencer a prudencia de D. Joa da Silva com militar difcurfo, perfuadindo a D. Luiz dilatale o inveilir, at Andr de Albuquerque e(tar mais vifinho, para fegurar que a grande ventagem dos Cafielhanos, e a uhima defe(peraa , na puztfe em contingencia o fuccefio. Porm reconhecendo , que o defalocego dos Cafielhanos manifefl:ava claramente o feu temor, cedeo opinia de D. Luiz de Meneze~, que era na dilatar o combate ; e efgrimindo D. Joa igualmente o valor, e a prudencia , de que era dotado, com pofios os batalhocn~, inveftira os Call:elhanos, che gando ao me{mo tempo o Tenente General da Cavallatia Diniz de 1\lello e Cafiro., que achandofe em Elvas 1nal a atado de h uma perna, montou a cavallo com ella --rle{~uberta a achar-fe neftl occafia, defprezando, como fOfl:umava, o perigo proprio pelo dos Cafielhanos. Cede ra clles! depois de alguma oppofia , ao impeto , com que fora inveilidos, e de~baratados : cahira tantos Soldados, e cavallos ao mefmo tempo em pouco efrao de terra, que fura n1JS impenetraveis ,encidos , que pe lej:mdo. Deu cfic embarao -co1nmodidade ~o Duque de (J,Iuna dt! paOar Caia no porto ,.e Guadiana no pgo, f.~1vand,"Jfe a nado con1 os que o feguira das rept:tidas torment~s, que padecera. t\chou da outra banda de Gua ~lana palle da Infantaria de Ba~ajoz, que 1ahio a fegu-

rax:lhe

105. rar lhe a pafidgem. D. Luiz COI~ os bata lhoer:s t que o fe- . Anno J!.Uio, p~;tlou Caia , fez alto JUnto a Guadtana , e tor- 1 6s8 n(JU a form~!los a tempo, que chegava Andr de Albu querque cofu a Cavallaria , fentido de que D. joa P~checo fe retiraiTc fem offenfa a1gttllla pelo porto refendo. PaiT~ro de trezentos os Caftelhanos , que ficara prifionl:iro~ , fra os que fc ~ffogara na palagern. de Guadiana, entre elles tres Capttaens de Cava!los, cmco Te nentes, outrs tantos i\lfcfes. RetirlJu-fe a CavaiJaria para o quancl : e rarea licito refcrir-fe o remate defie fuccdlo para docUOlento da rrudencia J conl que os Generaes devem governar os exerci tos , e influir duplicados efpiritos nos Officiaes delles. Quando a CavalJaria fahio a pelejar , mandou joanne Mendes ordem a D. Lu iz de Menezes , que fe retiraiTe para o quartel , affim por na ficar totalmente deftituido de guarni~o de Cavalla ria , corno pela contenda, que havemos referido , que no deixou entre os dous inteira confiana. Por efie r e( peito, e peJos varios juizos , que os defaffeioados fazia (obre o efFeito das prerninencias de Capita das guardas, fe re{olveo D. Luiz antes a defobedecer com rifco de qualquer cafiigo, que a faltar naquella occafia, com o perigo de {er julgado por pouco anciofo de encontrar os conflill:os; confiderando juntamente o dezar, com que fe havia de retirar para o quartel , indo j encorporado, fl em marcha com toda a Cavallaria. Por todas efias con fideraoens relpondeo ao 1...enente de ~lefire de Campo General, que lhe trouxe a ordem , que fiava da prudencia, de quem a ~andava , a approvaa da efcolha que fazia. Chegando a Ca\'allaria ao qllattel , apeou-fe Andre de Albuquer-fe, e todos os mais Officiaes na teni! da de joanne ~\endes; deo-lhe elle com grandes demon(traos os parabens do lucccro daquelle dia: refpondeolhe generofamente Andr de Albuquerque , que os para bs devia dar a D. Luiz de Menezes, a quem tocara o acer to daquella faco. Joanne Mendes chamando a D.IM~iz, lhe deu hum abra~o, e juntamente lhe apertou com a m.a hum brao com fora, dizendo em voz alta, quanto eftimava o valoi, com que ptocedera .naquella occaiia, por-

P_,_4R'TE ll.LIT7 RO II.

que

Anno que lhe dava aquelle abrao, e em f.egredo, que lhe .a per. 6 8 tava o bra_o cor:n f?ra, porque foi _frc~ fem ordem. FiJ

. 1o6

P.ORTUGAL REST./1URADO,

5 cou

D. Lutz fausfetto, e reprehendtdo ;. e Joanne Men des logrou a gloria de faber a hum mefmo r~mpo applau . dir, e c3tigar. r Continuarafe os aproxes de S. Chrifiova, e ha via-fe fegurado com dous redul:os, que guarnecia6 dous 1'eros de Infantaria .. era o trabalho grande, e O$ mortos muitos, e o effeito pouco; porque fendo o For te de S. Chrifiova foccorrido todos os dias com gente nova da Cid1de, ganhava te pouco terreno no lavor dos aproxes. Entrou Joanne Mendt~s nefia confideraa , e determinou com o parecer dos mais Cabos tirar ao Forte o foccorro da CiJ~de , e que fe lhe d-cffe hum aiTalto ge ral por todos os lados , por fer verifimel perJer-fe menos . gente no alalto, da que cada dia fe perdia nos arroxes. Elegeo-fe para el:a empreza a noite da vefpera de S.joa: recebera as ordens os Officiaes. qu~ havia de execu talla, e O. Joa da Silva ( que naqueBe dia tinha tom-a do poffe do Pofto de CommifTario GeraJ da Gavallaria., pequena fatisfac;~ ao feu grande merecimento ) marchou ' com feis batalt.l.oens a occupar a fahida da ponte, e im1 pedir o foccorro, que da Praa era infallivel querer-fe introduzir no Forte; e o Metlre de Campo da Armada Diogo Gomes de Figueiredo tomou por fua conta rom per com o feu Tere;o a linha de communicaa, que ;Jrin cipiando na margem do rio defronte da Praa , acabava na porta do Forte fronteira a ella ; e confeguindo efie intento, como era fativel, havia de caminhar a inter _prender o Forte pelos mefmos pat1os, por onde cofiu.mava fer foccorrido; e ao mefmo tempo teve ordem o General da Artilharia Affonfo Furtado, para introduzir no alalto os 1\'lefi:res de Campo o Bara de Alvito, e o Teto de Sima Correia, governado pelo Sagento 1.\laior Manoel Lobato Pinto ( pof (e achar em Elvas prezo por hurna defconfiana, que teve com o Mefire de Campo General D. Rodrigo de Catlro fobre a prefer\!ncia de hu ma vanguarda ) parte, por onde caminhava os aproxes., gw~ olhava ao rio Xvora, e o Fortim, que eitava fabn-

cado

107 cado P~!a guarda dos aproxes, guarnecia com o fcu Tero o ~1c1lre de Campo O. Pedro de Almeida , os mais Teros, e batalhocns tomara as armas, para accodirem a remediar qualquer accidente que fobrevieTe. rfanto que cerrou a noite, caminhara todos os Officiaes refe~ ridos execua da empreza premeditada. Foi a primeira operaa , a que tocava a Dtogo Gomes de Figueiredo , porque do f uccefio della dependia quafi totalrnen te o effcito de -todas as outras. Ao mcfn1o tempo que chegou linha, a rompeo fem .difficuldade alguma ; porm fazendo alto no lugar .da brecha , que abri o., fendo pre cifo continuar a marcha a atacar o Forte por dentro da li nha (como fe havia afientado) por affirmar te lhe na fi. zera e fia declaraa, ficou a interpreza do Forte muito difiicil de confe.guir .; porq-ue de fie lado., que na foi ataca do, focconia os fitiados no 'Forte os outros lados, que fe atacara. Logo que Affonfo Furtado fentio, que Dio .go Gomes havia :rota a linha , fez final para avanarem os Teros, que efiava prevenidos para o afllto. Na fe dilatou a execu~a, e com grande valor entrara no foTo o Bara de AJvito com varios Officiaes, e Soldados, e o Sargento Maior Manoel Lobato :Pinto com -o Ter~o, que governava, a fazer h uma diverfa pela parte de Xvo ra , por onde a .Praa era -tnais forte ; e entendendo-fe, que por aquelle lado -feria inexpugnavel , na levou e(cadas, .porm achou ta .pouca prevena nos fitiados, ( que {c -fiava na difficuldade do terreno ) que fe alojou no fofTo, aonde periilio, at -que acudindo os inimigos com maior .fora, o mandou retirar Affonfo Furtado, e z todos faltara os inhun1entos neceTarios para lograr o fim pertendido ., ficando infrul:uofo todo eite perigo, e todo eile valor. Os C afielhanos com o primdro temor dcfarnparara as defenfas; mas vendo que era menor o dam no, do que imaginava , tornara a occupar os pofios , que havia largado, animados do Marquez de Lana rote, que .governava o Forte, e maltratara tanto aos expu gnadures arrojando-lhes innumeraveis artificias de fogo, que os obdgara a fe retirarem , deixando mortos, e Je.vando felidos numero confiderav.el.de Offidaes, e Sol..

PARTE II. LIVRO II.

Anno

165 s.

.dados],

toS
t

Anno dados, e entre os mortos o /\tuquez de Lanarotc


~

PORTUGAL RESTAURADO,

6 ,. 8
.>

1\1e(~

tre de Campo do Tero da Armada. Retirou-fe tamhem Diogo Gomes, e D. Joa da Silva, que em quanto et:eve (obre a ponte, na deu lugar a que da Praa fole o Forte foccorrido. O Duque de S. German, fabendo ufar da conjuntura , que fe lhe otfereda , mandou no quarto da alva fazer huma (ortida aos aproxes 1 c p,)rtim , que guarnecia o Meftre de Campo O. Pedro de Almeida, e foi a refiftencia ta infelice, que os Cafrelhanos ficra (e nhores do Fortim, e aproxes. Amanheceo ~e defejando Joanne Mendes, que {e recuperafTe o cr~dito, e terreno, que fe havia perdido , reconheceo que dobrava o ritco da gente fem utilidade alguma ; porque j motlra va a experiencia, que mais a teima , que a raza fufientava a em preza de ganhar o Forte cul:a de muitas vidas, que nefl:a mal confiderada em preza fe perdra. Por efte ref peito defifiio do intento, a que valerofarnente o perfuadia o Conde de S. Joa, e o Conde da Torre, e os outros Officiaes , que et:imava mais a reputaa, que a vida. Q9ando Ol Caltelhanos avanra os redul:os , e apro:xes , efiava de guarda o Capita de Cavallos Pedro Cefar de Menezes : tanto que fe tocou arma, acodio a ella, e invellio com ta grande valor os batalhoens inimigos, que dava calor ao afalto, que os rompeo, e obrigou a {e retirarem; mas na baftou efte exemplo para deter a Infanta tia. que deordenadamente havia largado os poftos, que occupava, ficando o Meftre de Campo expo{to a fer prifioneiro, a na fer foccorrido de Pedro Ce(ar. Na baftou efia defgracca a desbaratar as mal fundadas ef peranc;as de ganhar o Forte pelos n1eios referidos, antes tornra6 a continuar-fe os aproxes, na havendo Ten;o mudado delles, oue na deixatTe rubricada a campa-' nha com tangue efpalhado nefie delirio , de que j os Cafielhanos fe jalava em toda a Europa ; e parecendo efi:e intento, pela grandeza dos erros, indefculpavel, e que na podia nefie fi tio fucceder outro n1aior, excedeo o fucceTo ao difcurfo na emenda, que fe apphcou , paffan do o exercito Guadiana cotn intento de ganhar Badajz [9~ arredio' depois de havermos fido tefiirnunhas trin~ ta

P~4RTE

11.-l.IVRO 11.

,.

109

trinta e tres dias, que duraro os ataques do Forte , <los repetidos , e incefTantes comboys de rnantimen tos e munioens , que havio enuado naque11a Prac;a. Os Catelhanos entendendo , que nos retiravamos, avanar~o os aproxes pela parte , onde eftava os Teros do -Conde de S. Joa , do da Torre, e Diogo de ~lendoa; e faro rebatidos com muita perda. Antes que Joanne rvtendcs tomatTe efia a todas as luzes mal coniiderada refoluo, aconfelhado da prudencia de Andr de Albuiuerque , e de outras peToas ( que attendendo f ao bem publico, e honra do -Reyno defejava apartar o exercito do~ no\'os perigos que o ameaavo ) efcreveo Rainha as difficuldades , que havia encontrado na empreza de Badajo-z , e que nefie fentido entendia poderia fer mais util empregar o exercito no fitio de Oli vena , Alcantara , ou Albuquerque ; Praas, pdncipal mente as duas; ultimas, mais face is de conquifia-r, e ,no meiios-convenientes. Defpedido o Correio, que levava ef.. ta carta, teve Joanne l\1endes avifo dos amigos , que ti nha na Corte , que o rumor -contra o feu procedimento -comeava a crefcer de forte , que era neceflario acodir com remedia prompto, fe no queria expor {e ao perigo, que o amt!aava , de lhe tirarem o governo do -exercito, rnateria que J (e comeava a pra ;icar, c;ffirmando-fe que a Rainha o entregava ao-Conde deSoure. Efta noticia des- baratou toda a virtuofa prudencia, que Joanne Mendes ti~ nha applicado s difficuldades, que achava na empreza d~ Badajoz, e com eites prejudiciaes efFdtos da emulaa, tGmando por pretex~o a confilla faJfa de alguns priio neiros , que trouxe ao cx~rcito Pedro Cef ar de 1\lenezes, que feguravo h.nerem entrado etn Badajoz muito poucos mantimentos. E por efies ta -leves fund2mentos (e perdero inutilmente muitJs mil vidas de ~oldados tl valerofos , que pndera coq~uiitar grandes Imperios. A confi!Ta del:as linguas remeteo Joanne t.lendes ,Rai nha com h uma cana, que comeava; que dos Sabios era mudar confelho; e que affim fe refolvia a patlar Gua dia.~-~ , e continuar o fiti\l de Badajoz com grandes efp!,ran~as de conf~guir a gloria daquclla em preza, Foi ~

Anno IS8.

,por-:

.1 -1o

PORTUGAL RESTAfJRADO,

c~irnpo Diogo Gomes de Figueiredo , para que obrigado da araiga , e familiar correfpondcncia , que f ufi:entava com )l)anne rvtendes, . reprefentalTe mais vivamente Rainha , e ~os l'v1inifiros as razoens fundamentaes , que fe offerec1o para o ex ercito pafar Guc:1diana , e con~inuar o fitio de B;:adajoz. Chegado Diogo Gomes a Lisboa, e execulando eloquen~ temente tudo ao que fora mandado, entendero os Minifiros, com quern a Rainha c0nft!rio to importante ma teria , que Joanne Mendes, conhecendo a diffi..:uldade de ganhar Badajoz, fe queria fazer culpado na variedade das opinioens, que feguio em poucas horas , como fe via da data das duas cartas que levou o correio , e Diogo Gomes , em haver mais accidente , que o fizeTe mudar de parecer, que a conhTa de alguns paizano~ amea~ados, e temerofos, para que a Rainha o cafiigaiTe, e lhe tiraTe o governo du exercito, ficando-lht! o caminho aberto de publicar , que 1he havio roubado a gluria de ganhar Badajoz, em 1he no deixa-rem continuar o fi tio, pafando Guadiana; e pertendendo-fe com infelice in duflria atJlhar efi:a defireza, levou Diogo Gomes ordem a Joanne Mendes, que patTaffe Guadiana , e C1JntinuaiTe o fitio; que efies col:umo a feros eftcitos das fatal ida des, opporem-fe d.eftrezas a de fi: rezas, e cautelas a cautelas, em temor de Deos, contra a honra , e confervao dos Reynos; e nefi:a occafio concorrero todos a dar fentenc;a de morte contra hum exercito de h uma f Nao, que valerofamente (e (acrifkava pela reputao , e liberdade da Pattia , conhecendo-fe infallivelmente, que no podia confeguir , nem gloria , nern inrcrele. Chegou Diogo Gomes com efia refolua ao exercito, e no mef mo ponto, porque no hou vef.: outra novidade, difpoz Pa~aoGex- Joanne Mendes pallar Guadiana, e continuar o fitio ~rctto ua- d B d . u.... 11. , d6ana e a. aJOZ. T eve en.:tto eHa re,o 1 - a qu1nze de JU uao ' lho, ficando (obre o rio Xvora fahiicado hum quartel 1 que foi entregue ao Mefire d~ C:smpo Joa Leite de Oliveira , que o guarneceo C<Jffi o feu Tero, algumas Com panhias de Auxiliares, e tres batalhoens. t\cfie qtJIII':.el

~-

An no portador defl:a carta o Mefire de

658

teve principio a liuhade cilcunHalla<&o , que caminha

va

pARTE TI. L lT RO 11.


7

I I I

com hum fortim de mil a mil ps; capaz cada hum df's "lue te levant:ir~ .na diflancL de hllm~ legoa, de vintt! e cinco mofquetetros. Rematava elta hnha na ponte de barcas , que te la nc,ou em Guadiana , rio abaixo da CiJade, livre pela dittanda das baterias da auilharia; e do quartel referi--lo (ahia outra linha, que rematava em Guadiana na breve diitancia , que ficava por cima de Bada jz, e com e fias fortificaocns pareceo ficava cerrado o corda .da rarte de Portugal. Havendo paffado o exercito Guadiana pela ponte de ba; cas, .corria na fr Jl13 n.:ferida do rK> at l~evilhas a linha , e Fortins, Jevantando-(e em diilancias f'lJ<les tres quarteis , o da Cor~ te, o de S. Gabriel , e o de Revilhas. Deufe ptincipio ao quartel da Co1 te, tanto que o exercito pafou o rin , no mef mo fir.io, em que a ponte e flava lanada ; e para fe facilitar comn\Odamente -efia obra, Je occupou hum monte chamado o Cerro do vento , -em que fe plantou hun1a bateria de artilharia, de que f. algumas cazas da Praa recehia damno pela larga ditancia ., porque ou tro padrafto, que lhe ficava mais vizinho ., occupra OS Cattelhanos com h uma meia lua, que fabricra no tempo, que o exercito gafiou nos aproxe~. Trabalhava-fe com grande calor no quattel da Corte, e c0mo na fe J>Odia continuar a linha da circumvallaa, {em !e ganhar o l'\1ofteiro de S ..G~brid, que !ka poucoditante da muralhJ , c hum granJe Forte, que os Cafielhanos ha
Y:!

Anno

I6S8.

-\'i::~-Ievantado t!ffi

huma Ermida vizinha ao I\1ofieiro, da invocaa .de S. Miguel, .que confiava de cinco baluartes fdhricados de terra , e faxina , e os parapeitos a

,pro\'a da artilharia , ~denou Joanne lvlendes a Andre de Albuquerque, e a n ..Rodrigo de Cafl:ro, j nefie tempo Conde de 1\i\i(quitella , marchaiTem a occupar o Mof teiro de S. GabrieJ , para .ficar mais facil.a em preza do Fort-e de S. Miguel , fcm a qual co:1quifta , pelo excdTo, ..com que fe prolongava a circum\'all~a, fe dt:fvanecia de tc:>do as poucas efreran.:Js , que fic(]va de ganhar BadaJOZ ror afedio. Marchou Andre de Albuquerque .do quarrel da Corte Jntes de amanhecer com toda :a Ca-

Yallada, e .cinco Ter'_ios de Infantaria, e _ganho.u algu ..


"llli

1:12

mas horas da . noite ; porque era necefario todo efl:e 6s. 0 tempo , para que pudeTem chegar ao Motteiro, anres de 1 . .,'- t>. romper a manha , por fer precifo paffar-fe primeiro o :rio de Calamon , difficil pela profundidade, e que f fe vadeava marchando fe hum quarto de legoa pela margem _acima. Patfado o rio , aviftamos os Cal:elhanos , que .na mefma noite havia fahido da Praa com os bata lhocns, e Teros, que a guarnecia , com o intento de dar principio a hum Forte , que determinava levantar no Cerro. das Maias ; e (e acafo o confeguiiTem, Iograria grande fegurana para a. fua defenfa, por ficar dominando toJo o fitio , por onde depois caminhou o corda, que cerrou a circum vallaa da Praa. Reconhecido ete novo accidente, pa11mos a occupar hu ma eminencia vifinha ao Cerro das Maia~. Formou fe nella. a Cavallaria, e depois de reconhecido o poder dos inimi!Oo gos , determinou Andre de Albuquer'iue pelejar cont elles. Cotn ele intento defalojando primeiro huns bata lhoens, q.ue efl:ava avan~ados, fcm reparar no fitio ventaj.ofo , que os Caftelhanos- occupava , defcemos ao valle, e quando comeavamos a fubir ao monte, fe re tirara com muita preila- ,. e pouca reputaa, tendo j Entatha do dado principio ao Forte, que deterrninava fabricar. R e'!' Fo.rte de S. tirados os inimigos , rnarchou Andr de Albuquerque Mlguelpara o Mofteiro de S. Gabriel, que facilmente foi ganhado,- rendendo~{e alguns Infantes , que o guarneci ao. Oc~ cupara-fe juntamente huns monhos 1 que tambem eftava'? guarnecidos ;. e pafiamos a reconhecer o Forte de S. Miguel, de que dependia pro(eguir-fe , ou defvanecer-fe de todo a empreza come~.Ja. Obfervou-fe que o Forte era capaz de feiscentos Infantes , que efrava acabado com toda a perteia conveniente,. que por huma linha fe communicava com a Praa , c ta vifinho a ella, que o defendia com cincoenta peas de artilharia afiefra~ das para e fie effeito, com a guarnia de dous mil cavalos, e feis mil Infantes, governados pelos Cabos, e Of . ficiaes maiores do exercito de Caltella : que para (e ganhar, ou havia de fer por affalto, ou por aproxes ~- e ']Ue para feguir qualquer deites i_ntentos , (e offcr:c!a , alen1

:Ann.o

PORTUGAL RESTAURAno,

PARTE 11. LIVRO ll~ . 113 tm das defenfas reft!ridas, a difficuldade do terreno em- A nno bara<cadiffimo para o alalto com vinh:a~ , e vallados, que 6 8 para tul:entallo na dava lugar Cavallaria a ganhar 1 5 pofi:o , e para fe caminhar com aproxes , claramente fe via, na fer poffivel evitar-fe o {occorro da Cidade; por que na deixava cerrar o corda a vifinhan<ca della , e o exemplo do Forte de S. Chril:ova eftava ta vivo, que dafanimava a confian"a de fe ganhar o Forte, fem fe lhe evitarem os foccorros. Todas efi:as difficuldades obfenou Andr de Albu~ querque , ~ o Conde de Mifquitella , affitidos dos Engenheiros Nicolao de Langres, Pedro .de S. Colo ma , e Luiz Serra Pimentel ; e !uppoll:o reconhecera, que era muito grandes, reparara jufi:amente fer o empe nho, em que e flava , a reputaa daquelle exercito fuperior; porque fe havia retirado com pouca gloria do fi~ tio do furte de S. Chrill:ova, e tinha paffado Guadiana com ordl!m da Rainha de fe continuar a em preza impof.. fi vel de executar, fern fe ganhar aquelle Forte; e pre-val!!cendo e fies re( peitos a todas as outras confidcra<coens, depois de darem os dous Mefi:res de Campo Generaes conta a Joanne Mendes, fe refolveo no Confelho inten tar-fe o aflalto do Forte a todo o rifco. Para efi:e effeito fez o G~neral da Artilha i~ Atfonfo Furtado levantar hu ma bat>!ria de feis meios canhoens ta viGnha ao Forte, que o mefmo Forte a cobria da artilharia da Praa. Foi o Tero do Conde de ~. Joa hum dos que affi{lira ao trabalho de fe tabricar. Appetecia o Conde com implacavel anda os maiores perigos , na havendo experiencia, que bafi:ale a moderar o feu valor: intentou reconhe cer o Forte , fem fe c :brir com o reparo da trincheira, que efiava levantada, de que refultou receber h uma perigofa baila no alto da cabe~, e regada aquelJa campa nha do {eu illufi:re , e valerofo f11ngue ; parece que prorluzio incentivos ao valor , com que no dia eguinte fe conquitou aquelle Forte. Determinou o Conde curar-.fe no exercito; na confentio joanne Mendes efia temeri~ dade, e o obrigou a retirar a Campo Maior; e mal con Yalecido voltou dentro em breves dias para O e)Cercit.a.
H Acaba-

Anno S 1 65

1 '4 PORTUGAL RESTAURADO, Acdbada a bateria, comeou a artilharia a jogar contra o Forte com pouco eft'"eito, porque tendo a me{ ma aatu reza do rayo, que na maior refiftencia faz o maior emprego, como os parapeitos era f6 de faxina, pafivo nos as bailas, c no os des.fazio, e nos terra plenos dos baluartes entra vo, e no fazia brecha. Dela difficulade mandou Andr de Albuquerque dar parte a Joanne ~1endes ; e- con1o a materia era to digna. de rdlexo 1 ( porque fcm b1echa aberta era muito difficultofo o af falto ) veio Jnanne Mendes do quartel da Corte ao Moftciro de S. Gabrid , e juntos os Cabos, e Officiaes Maiores, ponderadas por hum a , e outra parte as razoens, que ti co referidas, fez a necefiidade de ganhar o Forte prcdfa a refoluo de atacallo , e ficou determinado ; que ao d!a feguinte, que le conta vo vinte e dous de Julho, ao final de leis peGas de artilharia , que da bate~ ri:J fe havio de dif parar, marchaffe a Cavallaria, e Infantaria , gue fe deflinafie para efia empreza , a inveftir o Fo1te d~ S. l\1iguel. Foi a dilpofia do afi&Jlto (J3da pot And1 de Albuqu~rque , que a Cavallaria fe dividiiTc em tres corpos, cada hum dclles de cito centos cavallos; que o primeiro re,ervava para fi affillido do 'fcnente General da Cavallaria Diniz de Mello de Cafiro, e do Commilario Geral Joo Vaniche1i: o fe~un.do entregou ao 1~enente General Achim de Tama 1icurt e an . Co~n miTario G-:ral Joo da Si h a e Soufa; o terceiro ao Tenente General Manoel Freire de Andra de, e ao CommifTario Geral O. Joo da Silva, e na marcha, c inveilida cada hum dos non1eados mandava fem depend~nda quatrocentos cavaHos ; porque como o fi. tio, ptn onde h a v in de ava:1~t os bata lhoer~s , ra em b.-u~adiflimo de vinhas, e valiados, cnn1 efia ordem fe evitava ~ cnnfufa o mab que era pofiivel, dcclarandofc, que occupando a C::i\-aUaria o polo que hia deman dar, fe n1etefl~ logo em batalha , e que lhe feg~uaiTe o lado direito o l\lcare de Campo Diogo Gomes de Fi gucjreJo com o feu Tero, o cfquerdo o Conde da Torr~ ..A ordem, que ele corpo de Infantaria , e Cavallalia levava , era fonnarie entre o Forte , e a Pra<;a para

impe~

PARTEII.LIVROI!.

115

impedir o foccorro, que della necelariamente fe havia Je pertender introduzir no Forte. Para o ~lalto delle fora nomeados os 1\tefires de Campo Fernando de Mefquita, D. Manoel Henriques, e Agofiinho de Andrade de vanguarda; e ao primeiro dava calor o TerGo de Simo Correa , ao fegundo o do Bara de Alvito, ao terceiro o de Pedro de lvlello. Repartirae efcadas, difiribuira fe gra~ nadas , feparara-fe rnampo.fias , e todos prevenidos a guard~va valerofamente o hnal concertado. Antevendo efie perigo, cofiumavo os Caftelhanos deixar de noite formada a Cavallaria guarnecida de mangas de rnofqueteiros; occupando outras os vallados das vinha& no mefmo fitio, que a noTa Cavallaria determinava ganhar. Ven do que amanhecia, fe retirara Praa ; porque de dia na lhes parecia poflivel ganhar-fe efie pofio, primeiro que elles o occupaTem ; e foi caufa defte fucceffo dilatar-fe o final das eis peas de artilharia mais tempo, do que fe havia determinado. e e fia defordem facilitou a empreza; porque os Cafielharos delocupara o pofio no mefmo tempo, que a artilharia fez o fina] , a que to da a Cavallaria, e Teros, fem a menor dilaGa avan~a ra , e foi tanto no metmo infiante, que as mangas de ln fanteria, que ficara cobrindo a retguarda, padecera o primeiro efirago; e eftes fa os accidentes , que a Pro videncia Di vi na difhibue aos exerdtos , a que concede as vitorias, na deixando poder capacidade dos Juizos humanos para prevenillos. Ao final das feis peas de arti~ lharia avan'iou a Cavallaria, e os 'I'eros na frma pro pofia. Foi grande a difficuldade, que os batalhoens tive ra em vencerem os valiados das vinhas ; porm o fogo do_s peitos dos que avan~ara, bufcando pela fua pro... pncdade o centro mais fublime , os conduzia fem embaracso ao pofio pertendido, e os valiados e o to levan~ tados , que foi impoffi vel r.o foccego da retirada tornarem-(e a feguir os primeiros paTos. Cinco batalhoens da !anguarda occuparo fem oppoliGo o lugar que buf cavao, fcguirofe os mais, tocou arma o Forte, e o Du9ue de OTuna , que ainda no efiava defmontado , fah1o da Pra'ia com toda a Cavallaria, e alguns Tero$

H 1r

de

.lt6

, ~nno .\ .S
_I 6 5

PORTUGAL .RESTAURADO,

de Infantatia, que achou arrimados, e com bizarra re.: folua pertendeo recuperar o pol:o que havia deixado. Na el:ava6 nel:e tempo acabados de formar mais que os cinco batalhoens da vanguarda; porm fuftentara o polto que ganhara com infuperavel esforo, e dera lugar a que os mais batalhoen~ fe foflem forman do. O Duque de S. German feguido de todos os Ca bos , e Ofliciaes, e refio da guarnia , (ahio prompta n1ente da Praa , e querendo valer-fe do beneficio do tempo, pertendeo {occorrer o Forte, antes que a nofa Infantaria chegafle a cncorporarfc com a Cavallaria. Foi efta arrifcada empreza do Mefire de Campo do Ter"o da Armada, por fer o n1ais luzido, e numerofo do ex ercito, e por ter irmo de D. Guilherme Dongan, que go,yernav~ o Forte de S. MigueL Marchou o Tero com valor exemplar a {e introduzir no Forte, dando-lhe ca lor o ,..fenenre General da Ca\allaria D. }oa Pacheco com oito batnlhocns. Andr de Albuquerque , que re conhecendo com valor foccegado ( proprio de quem fa-be mandar) o intento dos Caltelhanos, ordenou a O. Luiz de Menezes, que occupava o feu polo do lado direito dos cinco batalhoens, que marchara de vanguarda, que avanaffe .. Levantava-fe pela frente do fcu batalha o terreno em tal frrna, que impedia a vila do Tero, que vinha a foccorrer o Forte, e dos batalhoer.s que lhe da v.lo calor; e como ordem de Andr de Albuquerque, que no teve diil:ina, correo D. Luiz a in\'eftir os bata lhoes de D. ]oa Pacheco; e Andr de Albuquerque ob fervando efte defculpavel erro, mandou promptan1ente a Pedro Cefar de ~lenezes, que governava o fegundo batalha dos cinco da vanguarda, conctTe a izer a D .. Luiz, -q.ue na invefl:itle a CavaUada, fena a lnfanl~ria. Fez o fuccetlo felice a equivo;;aa da ordem, porque o terre no, que O. Luiz ganhou para atacar a Cavallar-ia , lhe fervio para achar defcubcrto o coitado efquerdo do Ter.o. Ufou diligentemente do beneficio da fortuna, entrou . por elle con1 o feu batalha , que confiava de cento e vinte cavallos , e em hum infiante, e oitocentos Sol

Q.4dos. 1 de que 9 ].,cr'i_o ie com.punha, ,

na~

ficou algum, que

_,

PARTE II. LIVRO 11.

117

(JUe na fole morto, ferido, ou priioneiro , fem que o

Tenente General D. Joa Pacheco fizele o menor -movimento e1n defenfa do Terlio com o receio dos noffos ba- 165~ talhoens; porque atacando elle com os feus , lhe ficava de cofiado. Derrotado o Tero, tornou n. Luiz a formar o bat~lha , e com accidental gJlantaria trouxe cada hun1 dos Soldados em cima do murria , hum cha;>o Caf telhano por final da vitoria , e tornara a occupar o pofto de que tinha avanCiado. Nefie tempo na eitava ociofos os mais batalhoens do lado efquerdo, affittidos do valor, e prudencia de Diniz de Mello, e mandados por Andr de _Albuquerque; porque atacados valerofarnente pelo Duque de OtTuna, efiivera confiantes at {e acabar de formar a fegunda, e rerceira linha, a cujo calor invel:ira galhardamente os batalhoens Cafielhanos, e os carregara at o corpo do feu ext:rcito, que j nefie tempo efiava formado. Fora elles promptamente foccorridos das tuas refervas, e da mefma forte os no1Tos, e de h uma, e outra parte fe trabalhava pelo fim de vencer crnum em todos os conflilos. Nefie tempo o Tenente General da Cavallaria Diniz de Mello de Cafiro , pele jando valerofamente recebeo fete feridas, e matando lhe o cavallo o atropellou a Cavallaria dos inimigos, Ie\'andoo prifioneiro at junto de Badajoz, de donde fc livrou foccorrido da nofla CavalJaria, na rerdendo nefie aperto o acordo de mandar; porque detendo fe D. Luiz da Cofia a ajudallo, lhe mandou , e aos Soldados , que o acompanhava, que defemparandoo a elle , feguii.Tcm os Caftelhanos. AjtJdou o notlo partido chegarem us dous Ter'ios do Conde da Torre, e Diogo Gomes a occupar _ os potlus, que lhes efiava finalados do lado direito, e efquerdo da vanguarda da Cavallaria ; e os dous Meftres de Campo, depois de comporem com grande valor, e lo~cego os feus Ter'ios , apartara mangas de mofquetdros, que detalojara outras Caftelhaoas, que fazia damno confideravel nas nofas tropas , - amparados dos \'allaJos das vinhas, e na era menor o que recebera6 da :ntilharia da Praa ; porm refultava dela contanda cvncguirem a todo o rifco o intento pertendido de na6

AnnQ

H3

en

:Anno entrar em o forte foccorro da Pra~a. Em quanto furio; famente fe difputava de huma, e outra parte o affalto _I 658 do Forte, havendo os tres Mefires de Campo referido$,
que fora de vanguarda affifiidos do Conde de MifquiteHa, e de Affonfo Furtado , arrimado com a gente dos feus Teros efcadas a tres baluartes , fuhindo com gran de valor por elias, fara rechaGados dos defenfores com igual valentia; e fuccedendo novos Officiaes , e nrvos Soldados, dando-fe fegundo aiTalto, ti vero o meftno fucceTo. Guarneceo-fe a orla do toffo de mangas de mofqueteios, que tirava contra as defenas do Forte. Qlatro horas durou efia fanguinolenta porfia , e vendo o Bara ( que dava calor ~o T'ero de D. Manoel Hen riques ) a muita gente que lhe hia faltando, fe arrojou com o feu '"fero ao fo1To com grande velocidade , va lor, e indufiria. Elle , e O. Manoel Henriques mandara trabalhar em hum fornilho no angulo extedor do baluarte. A-tacarano com tres barrs de polvora, e fizera chamada. Refpondeo o Governador que peleiaffem , fem querer admittir pratica , nem com a certeza de que a mina efiava feita. Irritados D. Manoel, e o Ba ra defia contumacia, ajufi:ara apartar os Teros , dar fogo mina, avanar D. Manoel pela brecha , e o Bara com as efcadas pelo baluarte , e que fazendo os mais 1eros ao mefmo tempo igual operaa , parecia infal Jivei confcguir-fe aquella empreza. ~Jando comeavg ..... a difpor o intento premeditado comeou a dcenganar fe o Governador , que na podia fer foccorriJo; e como todos os ()fficL!es , que efiava no Forte, reconhecera ,. o manift!lo perigo em que fe achava, ao mefmo temVenceIc c: b "'.lnha-fc ~ po pedio o Governador orn quartel pelo ~Htaque de l"mtc. Ago,linho de Andrade, e hum Capita pelo de lJ. Ma nod Henriques. Oelle fucccflo fe originou duvida cnt;e os dous Mefires de Campo, fobre a qual delks tocava capitular, que o Conde de l\1ifquirella decidia , fendo elle o que fez a capitulaa. Em quanto durou 3 violenta porfia do ataque do Forte, em que os noifos Soldados contendia pela vitoria, c os defenlores pela liberdade, c gcuerota1nen[e no f0go, que reipirava as bocas dos

118

PORTUGAL RE.STAURADO,

1
I

nlof::

PARTE 11. LIVRO 11. 119 mofquetes , behia huns, e outros a mm te: vendo o Duque de S. German efie valerofo efpelaculo, mandou esfl)rar o ataque dos b.ualhoens da vanguarda : porm Andr de Albuquerque com fummo valor, e del:rcza, eftava j pela ditpofi~a da batalha fenhor da vito ria, e na havia accidente, que as fu~s ordens com advertida promptida na remediaiTem , e a feu exemplo todos os ma1s Officiaes. Determinara os Cafrelhanos ganhar humas paredes, e guarnecellas com mangas de mof queteiros, de que o no1lo lado direito pudera receber grande damno. Reconheceo Joa Vanichle e fie perigo, puxou com fumma diJi.gencia por outras mangas nollas, e occupou o poito, antes que os Callelhanos chegaTem a elle. Durava ete horrendo conflil:o , e igualmente fe pelejava pela vanguarda , retaguarda , corno direito, e efquerdo com eflrondo ditTonante ao rumor de dncoenta peccas de atilharia que jogava da Pracca, quando o Duque de S. German, reconhecendo que era ta impotlivel foccorrer o Porte, como retirar-( e, entrou no cuidado de na perder o exercito ; porque o empenho , em que por todas as partes efidva, fazia impoffivel retiralJo fem total defiro~:>. Ao mefmo tempo entrou Andr de Albu. querque em igual confidera1 para mais gloriofo fim ; porque intentou carregar ta vi famente com todos os bataJhoens, e Terc.cos, que ou todos entra1femos na Praa na retiraJa dos Callelhanos, ( que fuppunha infallivel ) ou fra della fizeilemos em pedaos os que efiava na campanha. Huma , e outra coniideraa decidia hum na imaginado accidente: Jevantou-fe do vapor de Gua~ diana, eftanJo O S,.l claro, huma ta efpe[a neVOd ( pa r~ce quequerendo o rio foccorrer a fua Naa) que facilitou ao Duque d\! S. German uzar deile favor da Providencia Divina, e dil:gentemente retirou o exercito. Desfezfe a nevoa, e vendo o Governador do Forte defvane cidas as efperanccas de ter loccorrido , e a refolua com que era atacado, fe rendeo, como referimos. Confiava a guarnicca de quinhentos Infantes entregues merc dos vencedores. Sahira os Cafielhanos fe1n armas, e os Irlandezes com eUas 1 e toda a lnfantalia era efcolhida
H4
d~

Anno

I6J8o

110 PORTUGAL RESTAURADO, dos refonnados , e Soldados de todus os '"fcn~os ; e o Anno grande vaLor , com que procedera na defen(a du Forte 1658. accrefcentou a gloria as expugnadores. Tanto que o

Forte fe rendco , chegou Joanne Mendes a dar a~ gra ~as aos ~leilres de Campo , e palTou a faz.er a tnet ma demon{haa com a Cavallaria, e Teros , que tllava ~vanados, e expofios ao perigo das bailas da artilharia da Praa , de que recebera , por fe dilatarem lt. m ra -2a , nem utilidade alguma , conl1deravel damrlo. Chegou-lhe a ordem de e retirarem, fic\1u o Forte guarnecido ~orn quatrocentos Infantes , e entregue ao Gover nador Ferna Martins de Seixes, S;ugento 1"wlaior do Ter- eco de D. ,Manoel Henriques. Foi efre fuccetlo gloriofif~ fin1o pelo valor, com que fe coneguio, vencendo-{e as grandes difficuldades, que fica referidas; e {e a nevoa na impedira a refolua de Andr de Albuquerque, pu- dera as confequencias fer maiores, e evitar-fe o novo empenho, em que ficou o e~ercito, de continuar o affe~ di o, a todas a~ luzes impraticavel. O procedimento dos Cabos, e Ofliciaes fi ta igual, que he impoffivcl par~ ticularizarfe: porm cm Andr de Albu_querque houve a diff~rena de faber mandar co1n valor fein ventagcm , e com dilciplina fem cenfura. Ficara feridos o Duque do Cadaval com h uma perigofa baila em hum hornbro, e outra ferida mais leve; molhando ta alegre femblante de ver qerramado pela defenfil da Patria o fcu cfclarecido, e valerofo {angue, que parece achava l nel:as fe ridas O rrernio do feu grande Inerecimcnto. 0 1'enente General Diniz de Mdlo de Cailro cotn cte feridas del prezadas galhardamente todo o tempo que durou o con fiilo; os Capitaens de Cavallos Francifco Correia da Silva, Francifco da Sil~a de J'Vloura, j0rge de 1\'lello, Manoel de Paiva Soares, e o Capito de lnfataria Jorge de Soufa. Ficaro n1ortos os Capitaens lle Cavallos Alva~ ro de Miranda Henriques, e Franci(co St:dr Pt::rcira, e o Capito de Infantaria Antonio da Franca, que cahin. do morto de huma balla a;) avanar o FoHe, detendo fe os Soldados por e !la occalio ,. os reprehcodeo f PU irmll

.\)uatte qa Franca, que t:ra !eu Alferes, e faltando o cor . : po,.

P.l1RTE 11. LIVRO 11. 111 po, arrimou trincheira h uma ei~dda. tr>!s Te~entes, e Anno _trezentos Soldados. As ferkas de n1uitos Officia~s, e J6.) 8. SoldaJos p,--rruguczes , e Cafielhanos foto ae b&lll:as de arttlharia , e tu horrendas. qt.c era o Convento de S. Gabriel , onde fe curavo, latin10fo theatro de hum triilif fimo efpt:taculo; por'iue ao mefmo tempo te vio m'"'ntes de braos, e pernas cmtadr)S, e te ouvio as qutixas dos que fica vo fean ellas, os damores dos que e1ta,o padecendo o tormento de lhas co1tarem, e os gritos de outros que {oflrio os cautcrios rara a reteno do fantue: cintilavo o3 f~.. rro!\ em braza , e fervio cm ch ma .us ingredientes, com que os cauterios te fortifica vo, e -~~-: a hum mefmo tempo ero otfendidos os olhos, cs ouvi ... ..... dos, e o olfato de h uns, que deixa vo nos remedias a vi da, de outros, que pedio nos n1edicamentos a morte. Os Cal:elhanos perdero todos os Soldados do Tero, que derrotou O. Luiz de Menezes, a Infantaria, que a Cavai la ria desbaratou ao amanhecer na retaguarda dos feus batalhoens, quando fe retiraro para Badajoz, e grande numero que matou a Cavallaria, em quanto durou a con tenda. Panicularizou-fe nefie dia o Conde Camareiro Mr com fignaladas accsoens dignas de mt;moravd lc:uvor, Luiz de Saldanha de Albuquerque , Aires de Soufa , e Roque da Cotla Barreto. Os Cafielhanos defoccupara hum Forte, a que havio dado principio, que no podio fuftentar; perdido o de S. 1\ligud. Efl:e tucceTo le C t" ,._ . . . vou d a memona d os M.101 fi ros d a l) . ha to dos os 10 for- 0 on mna~~c ,ain fitio por tunios pafiados, e todas as difficuldaJes futuras de fe cfpao de ganhar Badajoz por atTedio; e como j os empenhos pu quatro me~ ~licos, e particulares fe havio encadeado de forte, que zes. era indilfuluveis, ao feguinte dia que o Ft>rte fe rendeo, achandofe em defcnfa o. quartel da Corte. teve principio o fegundo, a que fe deu o nome de S. Gabriel pela vilinhana do Mft~L o. Entregou-fe ao Conde de ~lif -1uirella ; brevemente fe poz em defenfa, e ~afia mos a levantar o quartel de Revilhas , que era o ulrimo, e Q~e Jnanne l\1en.ie!' entregou ao Conde Camareiro .Mr1 h,1htlhandoo occpaa do Confelheiro de Ettado, e Guerra, o ieu grande val()r, e qullidade, a que ng ten do

111

Anno do Pofi:o no exercito , {e fugeitaifem a efiar fua ordem

PORTUGAL RESTAURADO,

Ji?

os Mefi:res de Campo, que com os Teros guarnecera ~ 6S8 aquelle quartel. A' fabrica delle affittio o .Conde com tanto cuidado, e curiofidade , que ref peitando fe pela fortifica<ia , fe admirava como editicio vi1loamente fa bricado. Entre efres quarteis fe efiendera as linhas de circumvallaGa, e Fortins na frma apontada , e toda efta obra foi ta admiravel , que os Cafielhanos a com pararo aos quarteis dos antigos Romanos; porque he {em quefta, que todas aquellas emprezas , que os Por tuguezes na confeguira , foi {6 por erro dos Cabos i ~que os na {oubera mandar, e nunca por falta do va~ lor proprio. Na efiava as linhas de t_9do cerradas, quando chegou avilo ajoanne MenJes, que os Cafi:elha.. nos prevenia hum groffo comboy en\ 'Albufeira, duas Iegoas difiante de Badajoz, e nos lugares circumvitinhos, para o introduzirem naquella Praa. CenHicoufe efi:a noticia com tantas circunlancias, que mandando Andre de Albuquerque varias partidas com Cabos intelligentes 3 examinar a verdade della , e fcra repetidamente con firmando, e por conclufa, que o comboy marchava, e trazia a frente pela elrada, que corria entre o quartel da Corte , e S. Gabriel. Montou Andr de Albuquerque, que fe achava em Revilhas, com a Cavallaria, e algumas mangas de mofqueteiros, e com grande filen-: cio paffou Calamon junto a S. Gabriel , com intento de occupar o fitio, que o comboy for"ofamente havia de demandar. Porem luccedendo maior dilacca nn marcha~ do que fora conveniente , antes de feparados nos bata lhoens, que havia de avanar ao comboy, como era precifo, para que os mais, por evitar a confufa da noite, ficaffem firmes, vei~ noticia a Andr de Albuquer que, que o comboy chegava; e obrigado do enleio, que prduz nas opera"oens militares ( principalmente de noi te) a falta de dilpofifioens nntecedentes, na teve mais tempo, que o que bailou para mandar a D. Luiz de Me~ nezes que avanafie. Foi a occafia .ta opportuna, que cerrando com o primeiro de tres batalhoens Caitelhanos, que marchava com o comboy, conieguio fugirem to-

..

. dos

PARTE 11. LIVRO 11. 123 dos medrofos de maior poder. Andr de Albuquerque Anno querendo puxar por mais batalhoens para avanarem, IS 8. fe lhe comeara a confundir todos de forte , que fe accrefcentara a confufa , a na feguir o parecer do C n1iflario Geral D. Joa da Silva, tanto n1ais prompto, e tanto mais defiro, quanto os accidentes era n1 ais re pentinos ; puxou por feis batalhoens , e c~mo os hia encontrando, os hia defpedindo com ordem de darem ca lor a D. Luiz, e eguirem o co111boy. Aos mais man.; dou fazer alto, e fe compuzera livres da pertUJbaa. Os que avanara , governados por Joa da Silva de Sou{a , brevemente fe encontrara com o comboy. Andr de Albuquerque_ temendo que alguma parte delle entra[~ {e em Badajoz , mandou a Pedro Cefar de Menezes, de _ cujo valor jufiarnente fiava os maiores acertos , que com o feu batalha correTe Praa a evitar , que o comboy na entrafTe nella. A maior parte delle encontrou Pedro Cefar, que vinha voltado do batalha de D. Luiz da Pra 'ia para o corpo da Cavallaria. Efia parte do compoy trouxera os dous Capitaens , e a outra ficou detida em hu mas- grandes cortaduras , que joanne Mendes havia man dado fazet nas efiradas a efie refpeito, e com efte tro'io encontrou Joa da Silva de Soufa, com que s menor par te do comboy foi a que entrou na Praa , e alguns cavai los, que ecapara dos tres batalhoens, que o conduzia. Minifi:rou a cobia grande defconto a e fie bom fuccelo; porque recolhido o comboy , faciJitara as fumbras da noite a confiana de varios ()fficaes da CavalJaria, e ln fantaria a repartirem {em ordem entre fi a preza ; e na havendo divifa, como era precifo, entre o comboy, os batalhoens, e a Infantaria, fendo ig.1al a ancia de ficar cada hum com a melhor parte, acertando infclicemente os mo{queteiros com grande numero de cargas de polvora, lem cui..iado nos mniTOens accefos, na tua mel ma di li~encia achara o cafiigo da fua ~mhia , e dos mais complkes nal}uclle delito; porque db fogo dos murroens t! ateou em hum inbnte hum voraz incendio em mais Je trezentos barril. de polvora, e fe vio toda a-1uella campa nha alluqliada con1 ta ~iteudiJt~ claridade, qu~ em mais
de

..

..s

,. . Anno

't1'4

.POR1~UGAL RESTAURADO,

de quatro legoas de difiancia foi igual o rr-~f plandor, e o "I ' -8 que de longe parece~ ~aravilhota luz cefcfte, julgaro ..> os affittentes por bolcao Infernal , que de fia ccr co1lumo a fahir n1uita.~ vezes os milagres, que fe publico fem exame. No houve nefie conflil:r> animo to focccgado~ que no julgafe por infallivel o feu petigo , na fuppo fia de que a terra, que piza va, brotava a fua ruina 1 vendo feguir em hu1n pot1to aos mal acauteldos mur roens o fogo da polvora, ao fogo o efirondo, ao eftron .do o efi:rago , originando-fe de fies incentivos os clamo res dos homens, e os furiofos rinchos dos cavaUos na confufa da noite, que reprefenta fantaf mas de menores apparencias. Ao rapido movimento do fogo fe mo vero como arrojados todos os batalhoens confufos com tal impero, que fe os Cafielhano~ pudero valer- fe def te accidente, fora a defgra"a irremediavel; porque o llorror do fuc~effo, e o embarao da Cavallaria, no deu lugar, nas trevas da noite, a poder temediar-fe, o que verificou a luz do dia; por~ue todos os batalhoells fe acharo, confundidos os claros, e variadas as frentes, c em huma mefma vifta os abrazados incita vo a magoa 1 e os illefos provoca vo a zombaria. Furo poucos os mortos 1 potm muitos os mal-tratados do fogo, a que logo fe acodio com remedias propordonados. Daquelle mef mo titio reparti0 Andr de Albuquerque os batalhocns pelos quarteis , a que os havia defiinado ; e com os que refervou para o quartel da Corte, fe recolheo a elle. Nos dias fucceffivos fizero os Cafl:elhanos algumas fortidas, de que refultaro leves efcara1nuas-, que na perturba va o calor, com que os Otficiaes trabalhava em aperfei c;oar os quarteis , fortins, e linhas. O comboy que os Cafielhanos perdera , accrefcentou a J(Janne Mendes a confiana de ganhar Badajoz por atlt!dio, fuppondo, e publicando que o DtJque de S. Grman , fem urgente ne ceffidade, no havia de expor hum comboy ta confideravel a tif~o ta maoifefl:o, e que a muita Cavallaria , e Infantaria , que efiava na~udla Praa , na fe podia ful tentar fem huma diiJtlda prevena de n1antirnenros.

Na era deiprezavel elta coniJ~ra'ia, ma~ e1a necefi~-

tlO

125 rio fegundar.(e om tal 1utella, que fe puzeffe a maior vigilancia etn_ evitar q1J7 a- Cavallaria n~ ahife de Badajoz, para te confeglllr o fim pertcnd1do de gafiar brevemente os mantimentos~ porm obfervou-fe ta mal cfta conlideraa, que paTados alguns dias depois do (uecelTa do comboy , difpoz o Duque de S. German fahir de Badajoz com a Cavallaria , C3bos, e Officiaes, com que determinava foccorrer aquella Praa, e o l.'Onfeg~io mais pela nofia delordem , que pela fua intelligencia. A dez de Agofto , duas horas antes da madrugad21 , fahio o Duque de S. German de Badajoz co1n toda a Ca vallada , todos os Cabos , e Officiaes do exercito, fican do na Praa quinze Companhias de cavallos , e deixando o governo della entregue a D. Ventura Tarragona ltalia no, General da artilharia ad honorem, e engenheiro rn.r do exercito com cinco mil Infantes de guarnia entre Soldados pagos , e paizanos, c mais mantimentos, e munioens, do que fuppunha a enganofa confiana de Joanne Mendes. Todos os Soldados. de cavallo das companhias, com que fahio o Duque, que era quafi dous mil , levava ferramentas para facilitar a pafTagem da Ji. nha. Etegera a- gue fe levantava entre dnus For rins, que 6cava por baixo do quartel de Xvora : brevemente , desfazendo a, confeguira a fahida; por~ue nd achara oppo1ia6 , que .os embaraaTe. Ti, ara fe dos Fortins alguns mofqueteiros com pouco effdto , e menos recebera os inimigos da- artilharia, que Joa Leite de (Jliveira mandou difrarar do feu quartel; e reconhecendo a caufa do rebate, a.vi.fou prompramente a Joanne Mendes, que os inimi-gos havia fahido de Badajoz, e traba lhava por romper a linha; e o 1-nefll'..o avifo mandou ao Conde Camareiro ~lr, e ao Col'lde de ~lifquiteiia. ~\ontou toda a Cavallaria, e endo preci-fo ( por Je fazer mJis breve o cJminho) que os b~talhoens do quartel de Revilhas, e os do quartel de S. Gabriel pai1t1em ao de Xcvora, ma~dou Jnanne Mendes; que t0dos vieflcrn ao qu~rtel da Corte a encorporar fe com Andi de Alhuqu(!r que. E11a grande dilaa , univerfalmente condemnada,

. \PARTE- II. L lVRO' 11.

Anno ,_ 16 s

deu tempo ao Duque de. Geunan de rom11er a linha.,


e. de_

126

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno e de feguir em a prefia da marcha a efirad~ de Albuquer


I

65 8

que. Amanheceo., e chegando Andr de Albuquerque brecha , por onde o~ Cafielhanos havia pafado, fuppofto que a ventagem , que leva vo era grande, fe guindo lhes a vifta quafi redea folra, confeguio avifiar lhe a retaguarda; porm o tenpo que gafiou em tornar a formar a Cavallaria , retardando-fe grande parte della mais do que fora jufi:o. ti vero os Catl:elhanos de fe recolherem a Albuquerque , {em mais perda , que a de ai guns cavallos, que ficaro canados , e algumas baga gens, que no pudero marchar. Porm . confeguio fe efla pequena preza a tanto cufi:o , que perdemos na car teira q!Je dmos ( que paTou de quatro legoas ) mais de cem cavallos ; fazendo intoleravel efie dilatado exerci~ cio o rigor do Sol, e o pezo das armas, que fe~ em Andr de Albuquerque maior impreTa, por ler demafia damente groflo; e pertendendo aliviallo na retirada al guns dos Capitaens, que ama vo muito as fuas virtu des , lhe dilfe O. Luiz de Menezes , que aquclles ero os dias finalados, que os Soldados confervava na memc~ia , para contar a feus Netos. Rei pondeo elle ( preffago da pouca duraa da (ua vida ) com o proverbio vul gar: i:ta vida na he para netos. Voltmos para os quar te is , e cahindo e fie trabalho da Ca valiaria fobre o muito que havia padecido em comboys , e conduzir faxinas para os quarteis no efpacco de dous mez~ com Sol intenfo., chegou a experimentar tanta diminuia, que na mon tava a ter~a parte de lia, e na Infantaria ainda o darnno era maior ; porque os Soldados mortos , e feridos nas occafioens era muitos, os de doenas infinitos , e na menos os fugidos; mas a vigilancia da Rainha era de qualidade.., que com incefantes levas {uppria todas eftas faltas, e com regalos continuas, que remetia para os enfermos, os aliviava dos males padecido.s. Na bafiava todos e fies infortunios para fe obedecer ao defengano ~ antes como enfermo , que ufa de violento remedio quimico para farar, op morrer, quando as doenccas crefcia no exercito com maior rigor, re(olveo joanne Mendes anandar abdr dous aproxes, hum que fahia d~ quattel de

. Re..

P A R TE II. L I V R O 11.

12

Revilhas ordem do Camareiro .l\1r , outro do mo Anno nho, que fe ganhou junto a S. Gabriel , que governava 16 5 8. o Conde de l\lifquitella. Com grande ca:tor fe comeou efie trab,tlho, fazendo apreffalh, as repetidas noticias que chegava, de que El Rey O. filippe tinha mandado preparar hum exercito para foccorrer Badajoz; e que para jultificar, que as preven~oens na havia d~ fer daquellas , que muitas vezes os Principes publicar> por in faHiveis, fem terem meios de as facilitar, nomeava por Capita General defte exercito a D. Luiz Mendes de Aro ~1arquez dei-Carpio (eu primeiro Minifiro. Efia noticia, que devia jufiarnente accrefcentar o cuidado a Joanne Mendes , pelas graves circunfiancias que: envolvia, lhe infiuio lethargo ta remiffo , que parara as fuas prevcnfiOens em {e deixar levar do arbitrio da fortung fe1n de monllraa de livre alvedrio, accre{centando unicamen~ te s difpofiocns antecedentes mandar a Andr de AI buciuer'iue, e a A.ffonfo Furtado ganhar a Villa de TaJa.; vera, difiante de Badajoz duas legoas pela ribeira acima. Defiinara para efl:a empreza mil e quinhentos ca vallos, e quatro Teros de lnfant~uia com os Meftres de Campo o Conde da Torre, Sima Correia, Diogo rle l\1endoa, e outro Tero, que reenchia efies tres , Engenheiros, Mineiros, mantas, e efcadas. Chegou Andr de Albuquerque a 1..,alavera, mas na pode confeAuir fi~arem dentro da Vi lia cinco Comp:mhias de caval1os, que affill:ia nella; porque a vizinhana do perigo obrigava aos Capitaens a efi:uem vigi !antes, e Jogo que as fuas fentinellas fentira os nofio~ batedores ( que re adianlara a ganhar pofios {obre a Vi lia) tocara arma, final c1 que as Companhias Catelhana~ fe retirara para Monti jo, antes que as noiTas chcgaflem a T'alavera. racilrnente foi a Villa entr.1da pelos noilos Teros, e pouco efpao fe defendeo a Igreia , e hum redulo vifinho a ella. _ Avanou o Tero de Sima Correia o redutlo, e expon do a ta pequena empreza com demaado ardor a -fua pefoa , foi foc~~>rrido de Andr de Albuquerque , e do Conde da Torre, que ao mefmo tempo o gdnhara. En trou-!e o redulo, e na Igreja, e em hum Convento de
Cat~e-

r28

PORTUGAL RESTAURADO,

Carmelitas Decalas mandou Andre de Albuquerque-; fummamente religio(o, pr guardas, ordenando ficaTe livre aos paizanos toda a roupa, que havia recolhido Igreja, e ao Convento, que era a de maior preio, e izentando os tambem do fogo , o mandou atear na Villa , recolhidos ao exercito os mantimentos, que fe acha.ra nella. Qyando voltamos aos quarteis, havia joanne Mendes recebido avifo, que dava por infallivel , que os Caftelhanos !ntentava, pela parte de Albufdra , introduzir em Oliven~a artilharia, e munioens. A cortar efte comboy marchou Andr de_ Albuquerque com mil e quinhentos cavallos, que formou em hum valte vizinho da efirada, por onde a artilharia forG')f amente devia paf.. far. Per1ifiio nefie lugar tres dias, e como a jnrna.~a ha~ via fido repentina , ta faborofo era o pa de munia aos Soldados, como aos Cabos, e Offidaes. Na uhima n1anha fahio de Olivena o Capita Pedro Navarro aorn cento e cincoenta cavallos a defcubrir a efi:rada, que tra zia a artilharia. Impenfadamente fe encontrara os nof.. fos batedores_, e os Cafielhanos , o que fez precifo in veUirem-fe-. Soet:orreo Navarro os feus, e mandou An dr de Albuquerque ao Commifa.-io Geral Joa da Silva ,e Soufa, que com quatro batalhoens dlle calor aos nof fos. Vendo Navarro maior poder do que imagina~a, voltou as cofias: feguio joa da Silva at Olivena; ;1ntes de poder entrar naquella Praa o fez prifioneiro, . e quafi todos os mais que o acompanhara. Efte rebate fez fufpender o comboy da artilharia, e com efia certe za nos retirmos para o exercito. Continuava nefte tempo os aproxes de Revilhas, e S. Gabriel con1 muito valor; mas com ta poucas efpe ranas de fe ganhar por elles Badajoz, que 1nagoava fummamente os anirnos, que via derramar tanto langue valerofo fem utilidade. joanne Mendes fomentava com a f~a perplexidade efie defco~tentamento commum do exercito; porque fahindo raras vezes de hum a caza, que havia mand~do fabricar para reparo do Sol, e deixando paffar os accidentes, que por infiantes hia encadeando _as defgra~as , orria lodo o cxe~~to ultlllil runa , e

como

c()~o todas. as rtoluocn~ tinha fico f empre fra ue

7 P . 4 R TE II. L I T R O II.

12

tempo., havtndo-le al1venido no principio do fi tio, que convinha voar lOS n:(;dlns, que mohio hum tiro de nH>f~uete de Bad3j.-.z , pela rcheira de Guadi~_na aba_i~o cm beneficio d:s fitiados, qu~fi nos ultimas d1as do liUO {e tomou ella re(olua. Ordenou Joanne l'vlendes a An rlr de Albuquerque , que com a Cavallaria, e quinhentos Infantes 01dem do Sargento Maic.r Joa de .Amo rim de Bctancor , e os inthumentos neceflarios para aquella exccua , n~archa1Te no princirio da noite a c~n~ eguilla. ~larchou a Cavallada teguida dos Infantes. En genheiros, e 1\lineiros, e o General mandou ao CmifJario Geral D. Joa da Silva com tres batalhoens de vanguarda, que os forrnafle junto da muralha para impedir c toccono , que da Praa fe podia mandar aos mcnhos. Executou D. Joa tfia ordem com tanto perigo, que na f padecera os batalhoens , que levava, a furia d2s car gas oe mo(queteria , e ar telharia cctregadas de ballas de moquete ; mas havendo-o prevenido ( depois de atacadas as minas) fe lhe deu fcgo, fem fe mandarem 2partar os batalhoens, e cahiro fobre elles furiolGmente as pedras, que voata de pcdaadas do impero do fogo. Na foi o damno igual ao perigo; porque fe os Soldados pa deccro todos os rifcos , a que fe exroem na guerra, br~vemente {e extinguira os t>Xercitos. \' olt()U Andr de Albuquerque rara os quarteis, arruinados os monhos, e geralmente fe conhecia que todas c fias operaoens era infrutl:uofas ; porque o calor , que faltava no trabalho dos aproxes, fobrava na intenla do Sol com to vigoro fo prejuizo ~ que j raffavo de doze mil os mortos, enfermos , e fugidos do txercito, e entrava nos enfermes grande numero de Officiaes ; e rafhmdo o contagio aos Cabos n1aiores, adoeceo gra\emcnte Andic de Alhuqucrque- o dia feguinte ao cm que ganhou a Igreja dos l\1artyres fituada junto da n~uralha f e prefidi2ida reios fitiados, o Conje de MifquireJia, Affonlo Furtado de Mt:ndoa , o C< nde Camareiro M.r, os de S. Joa, e rorre; e rara que em todos os achaques do animo fe encontraifc bn.:v~mente com a mollt:, !e de1afuuo ~~or le-

yiifima

Anno

1658.

130 PORTUGAL kESTAUR_4.DO, viJlima caufa o Bara de Alvito, e feu irmo D. Franci{ co Lobo com Luiz de Miranda Henriques, e D. Vafco da Gama , que affifiio no quartel de S. Gabriel : todos juntos .:!hegara ao da Corte , c pafando Guadiana , te~ ve joanne Mendes noticia do dcfafio, e ordenou ajoa da Silva fofTe prendellos. Montou_ D. Jo~ a cavallo com os primeiros Soldados, que encontrou , e corren do redea folta , no haftou toda a fua diligencia; por. que quando chegou ao lugar do deafio, achou 1norros; e ainda palpitantes ao B.1ra, a O. Franciko , e a Luiz de Miranda, fahando f D. Vafco, que fe rethou com ,muitas, e perigofas feridas. Foi efie fuccelo geralmente fentido; porque o Bara era dotado de fummo valor, de liberalidade, e de outras partes dignas de grande el:ima<to. Igualava-o O. Francifco em todas as virtudes, e s outros Fidalgos molravo, que havio de (er capa zes de todos os empregos. No fe pudera nunca averi guar as circunftancias defie fucceOo ; porque D. Vafco, e Luiz de Miranda, que fora os delafiantes, recebera muitas feridas da n1o do Bara, e D. Francifco, e os dous irmos morrera f de huma ferida cada hum dei les pelo hon1bro direito : fendo poderofos os duellos a empenhar aos homens na diabolica obrigaa dos defa lias, havendo tantos remedias para fatistao da honra com menos efcrupulos da confciencia , fem reparar ( co mo fe na houvera f ) nos perigos infalliveis da alma pela for<ia da excommunha. Compadecendofe a grande virtude , e prudencia de Andr de Albuquerque del:e defatino, introduzio entre os Soldados hum virtuofo coftume, que era guardarem para as occafioens com os inimigos a decifa das de{contianas , que entre huns, e outros fe ofterecia, e o que andava mais valero{o entre os Cafielhanos , ficava mais airofo oo ducllo ; com que vinha a relultar em beneficio da Rpuhlica o me{mo, que coL~umava acontecer em feu prejuizo. Porm na bafian do elta chriUa politica para exlinguir os defafios, veio a fer o uriico remedio de to gr~1nde damno a ley, que mandou promulgar E.l~R.cy O. Pedro ne primeiro a!'n? de feu fdice governo, cuJas apertadas da ululas repnml-

ra)

PARTE II. LIT-TRO TT. 131 ra a demafia, com que os Jelatil}.~ cilav;.,) introduzido!'. O fentimento de todo o exercito tt:rvio de cxequias aos defuntcs, e de pcrla.gio aos mvs luccdlos, que depois
aconteccral1. G ~ 1 Adoena dos Cabos maiores obrigou Rainha a nonlear outros, que C(llll va aios pretextos te cfcu faro, ponderando prudentemente os manifeilos perigos a que fe expunha , na confideraa do eitado em que o exercito fe achava. Antepoz l>edro Jaques de lvlagalhaens a todcs eJtes inconvenientes. o fervio d<d- Rey, e a defenfa do Reyno, e acceitou airofamente o pofto de General da Artilharia. Chegou ao exercito, e depois de reconhe-, ~er os quartds , e neJies a diminuia da gente, a falta dos Offidaes, o exce11o com que crefcia o contagio ; e vendo claramente que to pcucos ho1nens moribundos na podia animar tres lcgoas de circumv31laa, e que ju ttamente fe devia recear a total runa do exercito , fe Joanne Mendes dilatafie a refolua de levantar o fi tio, deliberou bufcallo, e entrando na fua tenda, com zelofa, e prudente conftancia lhe fallou nefie fcntido : He certo, fenhor, que n-o he eila a primeira vez, que en\prezas grandes comeadas com bem fundadas ef peranas de te confcgurem , fe defvanecera. 1"odas as hilori.as dos lmperios, e 1"lonarquias do J\.-1 undo fa verdadeiro u1ap pa d~ fimilhantes defconccrtos da fortuna = tirva de ex~ ernplq e fia mefma Cidade, em yue confegui-o entrar, depois de hum largo firio, o noflo f!rimeiro Rey O. Atlonfo Henriques, e fahio della vffendido na peiloa , e na rcpu:ac;o das fuas. Armas. De Lisbva levantou o fitiO: ElRey 0. Joa o primeiro de Clfiella , obrigado de igual contagio' ao que p~dtce ene exercito t e ha rou .. cos annos o 1\larquez de 1"\nracua fe retirou de Elvas. Se quando fe deu principio a c fia campanha, fe antevira. os defconcertos, que havia de produzi; os aproxes do Forte de S. Chri!lo\o, he inf;-~lii\el, que fe paiTara Guadiana, em (e embar.aar o exercito com. aquel fe tltio , e que tivera g-anhado ela Praa deflituida naque11e tem po de todos os meios de fe defender; por..]ue para fvtfrer aiedio, na. fe achava com mantimentos, e para rdillir

l1

a.pto:

PORTUGAL RESTAURADO,
Anno aproxes , na tinha fortificaoens. Porm ainda que fe no ganhou o forte, confegui 1-fe derrotar a nofia Ca 165 8. vaUaria ao Du-iue de Otfllna co;n venturofo fuccdTo, depois de va1erofamente rech~aj,1 na ponte ; e depoh do exercito p~Tar Guadiana, f~._)ra5 defalojlJos os Caftelha
-nos do Cerro das Mayas , e ganhou te o Forte de S. Mi g-uel com ta memora\el felicidade, que h e mais digno .aquelle fuccetTo do nome de b:1ta.lha , que de recontro; fendo certo, que fe o accidente da neyoa oa favorece. ta aos Cafiel hanos naquelle dia , com a rota total do exercito fe ganhara efi:a Praa, lt!guindo I e a eftes outros encontros de grande reputa~a5 das ArmJs deil:e Reyno .Defcontara,Ie porm eftes bons occefos com o exceffo das doen~as, que como he delib!rao Divina, na lhe pde dar remedio a prudencia humana. Temos fatisfeito com a execuCa promdla , qu~ 1~ fez :. Sua Mageftade ; de fe fitiar Badajoz, e com a conftancia mottrado , ao L\lundo o valor dos Portuguezes, e na5 fer raza, que . desbaratemos e !las virtudes com a contumJcia. O coo ti-nuo trabalho de quatro meles de afiittencia nefta campa nha, o excefli vo rigor do Sol , e as repetidas occafioens, em que fe tem pelcjad() com os Cafi:elhanos, foro caufa de faltarem de1~e exercito mais de doze mil Soldados, e ainda que a grande providencia da Rainha noffa Senhora con1 repetidas levas tem acudido :1 efta tal ta, no he pol- fivel totalmente retnediarfe , principalmente entrando em o numero dos doentes tres Cabos 1\'laiores, e fehcen tos Officiaes; de que proc~de haver tanta confufa nos Soldados dos Teros, e Companhias de cavallos, como ~ fuccede aos rebanhos, que Carecem de pallor, e aos na -vios. a que falco Pilotos Sendo pois fem contradi"a ef.; ta verdade, infdllivelmente cahirernos em indefculpavel -.delito, fe aguardarmos nefia dilataditiima circumvallaa .o exercito de CaRella, que confrme os avifos, por inilan tes pJe chegar a foccorrer efta Praa, e ta6 numerofo, q puder dar cuidado a maior oppofia, que a noffa; e ain .da que -o General no teia i11uito experimentado em fi .milhan~es conflitos, orna-fe do podc1 da valia, que coftu~.n~l. facilitar maiores diffi,uldades , e \~m -lhe afiiitindo
1

os

~~
.

.) . .)

.,..,

os melhores Soldados dos exerci tos de Flandcs~ e Italia, A nno que aos olhos do valdo pertendem mofirar no feu val'0r, 1 S e fciencia , a jufiia das fuas pertenoens. Por todos ef- I 6 ::i tes ju-ctifi-.:ados fundamentos (ou de parecer , que fcrn fe interpor a mais breve dilaa , fe levante o fitio delta PraGa, na certeza de no podermos ganhalla, e {e ~ifpo.nha eta aca com tanta prudencia, que a refolu~a, que agora pJe fer voluntaria, no parea depois pelos inconvenientes ao Mundo for'iofa ; nem devemos tornar fobre as noiTas confcicncias o evidente perigo , a que fc ,; expoem o credito d.as Armas defte Reyno, e as vidas de tantos Soldados valerofos , ficando arrifcada toda efia Provincia , em que confine a fegurana da noffa Monarquia, a er de( pojo das Armas triunfantes de nofios iriimigos.. Eftas razoens de Pedro Jaques, como era funda das em princpios infalliveis, e nafcidas de animo valerofo, e fincro , acabara de perfuadir joaone Mendes, parece que defengan3do , que era razo cortar pelas po lticas particulares, por no expor a faude publica ultima runa. Porm como nao tinha permitla da Rainha Regente para lcvant~r o fitio daquella mefma Pra~, e~ que por igual refolua lhe havia tirado no anno de qua renta e tres Fl-Rey O. Joa o Pofto de 1\lefhe de Cam~ po General, chamou a confelh(), no f aos Cabos, e Of ficiaes maiores, que cofiumavo entrar nelle, feno tambem aos Capitacns de cavallos, e Sargentos Miores, e com a eloquencia , de que era dotado , propoz os moti vos, que havia tido para comear aquella em preza , as caufas de (e perfeverar nella at aguelle tempo , o excef~ fo das doenas, e a vifinhana do exercito de Caftel!a ," governado por D. Luiz de Aro: que para pe.lejar no ti~ nha prohibia da Rainha, e que .Para retirar o extrcito Vem 0 excr n_a unha ordem fua : que por huma parte reconhecia co cito de .Cal~ nfco, a que fe expunha o exercito desbaratado do pdder .tdla govcrd a~ en t erm1 ~ des li por outra receava o pengo , em que Luiz de ~rv. "d . pado por 1>. ficava a fua cabea, {e fe retiraTe fem ordem da Raii"1na'1l foccurrc:r de hum a em preza, em que fe havio emjienhado todas gs.-BadJjo1. foras d\l Rcyno. rodos os do Con(elho, que pela di . I3 minui<ia
1

134
Anno

P_ORTUGAL RESTAURADO,

minuiGa9 dos feus TerCios , e Companhias de Cavallos S. rcconhecia o evidente perigo do exercito , votara uni 165 forme mente , que fe retiraffe ; e D. Luiz de Menezes. com zelo ta, e militar liberdade difle a Joanne Mendes,que no feria aco pouco glo.-iofa, na contingencia do perigo proprio , tacrificar a vida pela faude do Reyno. 1~omada- e fia refolu_o, fe.z Joanne Mendes avifo Rai 11ha, e deu ordem a Jorge da Franca ( que con1 incelan te trabalho havia affiftido a todo o provimento daquelle _ J.c,:lnta .. exercito ) que fizetle retirar os mantimentos, e tudo o ~t'!anacfi ~,lc- mais que podia tervir de embarao. Deu Jorge da Pranca c:!CS O n:o, C , "d rctira-fc a e fi a ord em a execuao com -tanta aatVl ad e , que em .Eh;,s. poucas horas fe retirou para Elvas tanta roupa , e tantos mantim~ntos, que rarecia impoffivel conduziremfe etn muitos dias. ~ando fe andava no fervor defia diligen cia, chegou avifo a Joanne Mendes, a onze de Outubro pelo meio dia, do Mefl:re de Campo Simo Correia da Silva, que governava o quartel de Revilhus , depois de fe retirar doente o Conde Camareiro Mr, que os Cafl:e.. lhanos marchava de Talavera para aquelle quartel com o exercito formado, e que j a Cavall:iUia avan"ada dif... tava dclle menos de hurna legoa. Efi:a notkia , que pe las muitas , que havia tido autecedentes, pudera no caufar fohrefalro a Joanne Mendes, o perturbou de torte , vendo a circurnvallaa dilatada , os quarteis difian tL!S, a gente pou~;a, a \:onfua grande, que muito efpa'(O _{e creve , fern tomar partido; precipicio, em que periga , os que na tomo nos empenhos grandes medi dds anticipadas. Ultim~uuente vencendo o ent_cndimeoto a fufpena, ordenou ao Cmilario Geral O. Joa da Siiva marchatfe com os batalhoens, que lhe parecefe ao \}U~flel Je Xvora , e reJir~tle para o da Corte a gente 1 .- _~ u que n guarneda, ordem do '"I 'enente de Meil_r de Ca~ __ -.) ;J, .. _ P9 G~neral Mar.od de Mag~lhaens, que havaa fuccedt. ~ r~l-d.o-~o governo do quartel ao J.\1eiht! de Campo Joa Leite '~ w': "" 'tlc- ()liveira, que pouC-\lS dias antes {e retirara doente: que ~:..:~! ~t.rt.le fogo s minas dos arcos da ponte de Xvora, ata~ L4i1.: (;adas -~_nticipfldamcnre para (.Jte tfeito, e que viefe re-

.cQl_hendu toda~ guarniGa \!os Fo1tins. Marchou D.Jo~ (._ -~!-~ aefl,i~

p :ARTE 11. LIVRO 11.

I3S
Anno 6s8.

a efieituar aquella diligencia, chegou ao quart~l de Xvora , e antes de retirar a gente , determinou prudente mente examinar a marcha dos Cafielhanos , que fendo pela parte que (e fuppunha , brevemente podia defco. brilla, por fer a campanha muito djlatada, e defcubcrta. TenJo andado huma legoa , e chegando ao fitio, em que os proprios olhos o livrara de toda a duvida, averiguou, que a cau(a do rebate, que fe deu em Revi lhas , fo.. ra algumas Companhias de cavallos Caftelhanas , que fe adiantara do quartel de Talavera , onde os inimi gos eftava alojados a fmrajar, pouca difiancia do quartel de Revilhas. Fez O. Joa promptamente avifo a Joanne Mendes , e aguardou a noite para voar os arcos, e retitar a gente; e executada huma, e outra difpofic;a, chegou fem embarao ao quartel da Corte, a tem po que Joanne Mendes, havendo recebido o feu avifo, tinha difpofto com mais foccego a retirada do exercito para aquella noite ; e com etla retolua mandou a Caval:aria occupar todos os pofios defronte da Praa, para impedir o avifo, que D. Ventura Tarragona havia de in~ tentar fazer a D. Luiz Aro, logo que lhe conftaTe, que o exercito fe retirava . Ordenou juntamente. que tanto que cerrafe a noite, marchafle Sin1a Correia com a gente do quartel de Revilhas por dentro da linha, e fe viefle encrporando con1 a guarnia dos Fortins, e Forte de S. Miguel , e chegando ao quartel de, S. Gabriel, fe unile com o 1\1efire de Campo Pedro de l\1ello. que o governava em aufencia do Conde de Mifquitella, e que retirando a artilharia, e munioens, marchalfem para o quartel da Corte com a maior brevidade, e filencio, que foTe poffivel. Todas eftas ordens fe executara com ta boa difpofia , que antes da meia noite eftava Pedro de Mello no quartel da Corte , e encorpo rado o exercito, pafTou Guadiana con1 nove mil Infan tes, e mil e oitocentos cavallos, havendo-fe dado fogo Atalaia do Cerro do vento, e retirado a multida das alfaias, que havia nos quarhtis. Recolheofe a ponte ~e barcas, porque paffou o exercito, e achandofe h uma tncapaz de condu"a , fe lhe deu fogo por arbitrio de

. l4

Si

136
Anno ~6sS ..

PORTUGAL RESTAURADO,

Simo Correia-,- que -marchava na rttaguatda com Diogo Gomes. Os fittados tanto qt.Je fentiro o rumor da retirada do exerci.'~o , intentaro por todas as partes da Cida de f.lzer avHo a O. Luiz de Aro; porm achando occupadas todas as f,;rtidas, pertendeo D. Ventura Tarrago na explkar fe pelas linguas de fogo da artilharia, fachos, e luminarias: porm D. Luiz de Aro fazendo-te de(en tendido a cfies finaes, patTmos Caia fem oppofijo algu ma, depo_is de encorporada a guarnio do Furte de San to Antonio, e entre todos f'S perigos da confervaa defte lteyno no foi eile o menor; porque fe (JS Cafidha nos fe no dctiver<l no qucutel de Talavera, e tt_,mara alojamento entre ~<Jia. e Guadiana, quati fora ineviravel a total runa do exercito ; porque achando-ie com poucos, e d~bds Soldados, fem mantimentos, nem munioens, falto de Cabos, e Offidaes , e occupados por: hum exercito mais poderofo os portos dos rios, por on de for>famente hJvia de paTar, abundando o eX\.!rcito inimigo de tudo, de que o noTo carecia, facilmente fe pJe cvnhecer quaes ferio as confequencias defie fuc-c~lfo. Porm a Pro\idencia Divina parece que tempre Quiz molhar, que os de!:!lcertos dos Catlelhanos havio de fer os que r~mediaTem os nofTos defcuidos, para que nem ainda na ial:ancia da fciencia militar pudeffem ficar 1nelhor Jivrad0s. ~ando amanheceo, havendo o niTo exercito paffado Caia , fez alto,' em quanto fe defmante ]ou o Forte de Santo Antonio. Acabada bre\'emc:nte efta diligencia , fe poz o exercito em marcha para Elvas ~:ontra.a opinio de muitos, que com melhor acordo acon {dhavo a Joanne l\1~ndcs, que tomafle quartel (obre Caia coru a frente em Campo Maior, ficando Elvas na retaguarda, ar examinar- o intento de O. Luiz de Aro; rorque f hum exercito formado na confidera~a dos infurtunios ar.tecedentes poderia atalhar o damno , que ~&meaava toda a Provinda de Alentejo; e o rifco que co,Jia qualquer das Praas. fortificadas, por fe acharem toda~: _diHir.uidas dos meios da fu1 ddenfa. Porm joanne l\'lendes, ou canPcio rlo grande trabalho, e afflica, q tinha pad~ci-~c.l) o:J pcnutba.Jv do difgo!to da em preza

que

1 37 que havia inh rl'd~i~), tle~~u o panijo de retirar o ext:r Anno cito a Elvas, uiviJir a lntantcnia pelas gu,uniuens, fi. Cdndo em Elvas a maior r.:~:te Ja CavallarJtil' e entre gen I6j8. te paga, Auxiliares, e (J,dcnanas lere mil homens; mas Ctllll to contufa 'divisa() pela~ Companhi<lS' a que {c. aggregara , qu\! nc m os Oflici,leS conhecio a<is Sul dajos_, n~m os Sol . .~ados aos (.)ffi(iJes, ac~relcentanda ci~a defordcm de taUorte a inc8.modidade, como depois lafiimofamente fe experimentou. No mefmo di~, que o exercito entrou em El\'as, chegou qudJa Pr2a D. San~ h o .!'llanoel , que a Ratnha h a via mandado t:~crcitar o Po1lo de 1\lehe de Campo General , attendendo fua capacidade, e fer particular amigo de Joanne Mendes. Etl\! foi o infelic~ ex i to, que reve o memoravcl fiti de Ba-Jajoz , vaticinado pela im prudencia das plim~iras ditpc,fiocns, que quafi fem duvida cofiumava a fer ver dad~iro moHrador d~1 felicidade, ou infortunios das e1n prezs dus ex~rcitos no c~ulo das ac<;oeus humanas~

P A R TE 11. l. I T' R O I T.

JUS-

.f3S

HISTORIA
DR .

PORTUGAL
RES'fAURADO.
L I V R O III.
S UM MA R I O.
AHE o exercito de Cofiei/a do aloja111ento de T ala'Vera, co111 a noticia de ejlar le'V01Jtadoo jitio de Bdajoz;paf. j Caia, toma pojlos fobre a Praa de . Elva.r. Da-..(e pri11cipio ao jitio ,fica1lJo governando 09ttella Praa o Meflre de Ca1npo Ge11eral o Co11de de Pi/la-Flor. Occupa o Mojleiro 8. Fra11c.~{co , repartenJ o exercito pelos qttarteis, e trahnlha em cerrar aJ li11has. Sahe da Praa .And,-- de Alht~querque , e Affo11Jo fl~rtado , a Ca'VaiJaria , e 0./Jiciaes da faze11da para a preve11a do exercito , que ha'Via de'foccorrer a Praa , jica11do 'MI/a a gt~ar11ia co11zpete11te. Faze111 os jitiados 'Va,,.iar for.tidas, .todar co111 jelice jrtcce./fo. Elege a Rai11ha
.......................--n... ,.

~~~R

PARTE 11. "LJT7RO lll.


..Ar1110S

1~9

Rait1ha o Co11de de canta11hede GovertJatlor tla.r p,1ra o foccorro de Elvas. PaJJa a ljlre-11JOZ a ju11tar o exe1cito : oce11de1JI-Je 11os jitiado.f as doe11as co11l laflilnofa 111otta11dade. Na Pro'Vt1Jcia de Enue JJotJro~e Al1nho co1J1it1tJa o go'Ve1"1Jo o Co11de de L"aj/el/o- J.llelhor: pe1ji]Je 110 alo jatJze111o do quartel da Silva : eiJipenha-J e 110 co1ultJcfa --de co11Jboy: carregn os CojJ lhauos a 1Joffa C..avalla-,-ia, it1te11ta o L'o11de de Coflello-frlelhor JoccorrelJa co11J a ltifotJtatia: desbarata 110, e r~tira fe ao fjtJartel. Perjifle 11e//e pottCtlJ" horas, e bt~Jca oalojatJJe1Jto das ferrRs de Coura. To11Ji1o os C'ojleJhanos Lapel/a, e fitiiio Afo1Ifiio, l)Ue gover1u1-va Lortre11fO de Anwri11z : le~,atJtiio quarteis , e lt1ilas , e deixo affediada a }.Jraa de Salvarer1n. Scccort"e o Co11de de Cajle/lo-.Afelhor ccnz treze111os e ci1;co etlla l11fntJtes , '}lle eiiJarcott 110 1io 1J1i11hc. Refifte111 os fitindos htnnfurio_[o affalto. 1J1orte do L'o1lde de L'aflello-Ll1elhor . .fica gover11fl11do o e:xercito o General da .r1rtilbaria Nu11o da L-t111ha de Ataide: 11J11da o e:>.:ercito pn-ra o qunrlel das Choas . .J.Vf)11Jeia a Rainh(f o P~(t:otJde de f/illa-1Vo'Va por Gover1tador das Ar11zas : iutrodttz (e e111 lJ;fo1JfiiO .fegtnulo foccorro pelo tio , e faze'ln o.r JitiadoJ '710/erofrJ rejijietu:io. En "frtiS o.J. '-l'JJJtes, e ]1artidos tia Beira 11io fuccede aciio 11te1norove/. Noticias do ejJn ..lo do go'Ver11o polilit/o , ~-1JJaixadas, e t'oz~ qttijias.
S Variedades, de que fe compoem a fortuna, le experi~Jlentara nos (ucccflos, que acaba A.nn,., mos, e comeamcs a etcrever , p~fla11do o ~ 6_}8.exercito p,,rruguez, e os Cabos, ()ffidaes , e S ddados de expugnadores a titiados. Logo que chegou a l\lach jJ a J1otida oe que no etnprego do ktio de Badajoz ie d~'ifa"~a o euigma das grand's -rte-

v~:n

140

dt! Portugal, deliberou El& Rey D. Filippe pe 6 --8 las vozes dns 0:-aculos' porque conumava ex~)licarfe' I ) que convinha ao credito do feu governo no cahir nas mos dos Portuguezes a Praa de Armas, em que affifiio O$ feus Gencraes, havendo t.) repetidatnente publicado ao Mundo fer PortJ.Igal.inferior emprego ao feu fuperior . poder. Reconhecida por effi~az e fia refolu~o dei Rey, foi D. Luiz de Aro., como o n1ais objgado , o primeiro que fe offereceo a lifongealla , entendendo que era melhor politica obiigar ElRey, lervindo na guerra , _Que aaffiftencia que lhe f~zia na Corte, fendo peJa regra ge rai o valimentJ arrifcado na Jufencia. Deliberado a e1te intento' reprefentou a El Rey ua refolu~o COlU to vivos obe..]uios , e ta~ feguras efperanas de felice fuc. ceffo , que El- Rey depois de dilatados agradecimentos,. 1he entregou a prevena , e governo do exercito , que deliberou fe juntalTe para o foc~orro de Badaioz. Publica a grande novidade , de que o valido era Ge.oeraJ daquel ]a em preza, n5o fora neceTarios ban_dos , nem editaes para fentarem pracsa os Offidaes vivos, e refcrmados, que feguia na Corte a.., fuas pertenocns, que ero em gran de numero, e a Nobreza, e pelToas principaes daquella ~ionarquia dcfembaraadas para o exercido da guerra; porque a con veniencia propria , e o interele publico concorrera naquella occafio, para que todos fe delibcrafem a feguir D. Luiz de Aro , entendendo que havio encontrado tempo opportuno de fegurar em melhor e1n p_rego as fuas pertenoens. Igual feliddade fe experimen.; tou na exec.uaC> de todas as ordens, que fe patTara, e na brevidade com que {e achou todo o dinheiro , que pa rcceo necdfario, e como todos f'S infhumentos concor rera competencia ao fim pertendido, (e juntou em S_ahe 0 ex.:r. pouco~ dias hum luzido exercito. Com eUa nocia parcita de Clf- . - L . d A ~o de.. a.dfh.1, c qu.-:n d? c hegou a M en M .~ tella do alo- thJ 0 .utz e j;1mento de da, achou o exercito d1 vtJtdo naquella C 1Jade, Alhuquer~alav~ra c~ '-]Ue, e O li vena. U nio {e brcv~mente toda a gente rea :;ot tcll de partida , onduzio-fe a que faltava," juntarofC as carruaCI~:lr 1 cvama f . . d ti d b j 1 d T a Ja du 0 it 10 de ~ens, e ervto e rente e aq~,. etras o ugar e Bad.tjo7.. vera, que pouco tempo antes haviJmos defi.ruido i e Jo-

PORTUGAL REST/1URADO,

Anno vennens

a{

go

PARTE II. LIVRO 111.

'~'tt

go que D. Luiz de Aro teve noticia da rctirade~ do no1Io exercito, que era o que f parece que a gu3rdava para

marchar com o de Catella, pafou a Badajoz , e a quinze de Outubro fe alojou junto a Caia da parte de Portugal. Conflava o exercito de quatorze mil Infantes, cinco mil cavallos , artilharia , munioens , mantimentos , e carruagens proporcionadas a efl:e corpo , quantidade de dinheiro para pagamentos dos Soldados , groffos cabe daes de particulares, que fe diffundia em commum beneficio, e todos alentados com a abundancia , fe \'ia aug... rnentada a arrogancia natural da Nao Cafl:elhana , de forte , que fe na achava Soldado ta humilde , que na promettefe em cada aca huma vitoria. Era Capita General do ex\!rcito D. Lui~ Mendes de Aro Marquez dei Carpia , Conde D:.1que de Olivares, Cava Jharicso l\laior dei Rey, e feu Chanceller lvlr de Indias; Governador das Armas D. Francifco Tutavilla, Duque de S. German ; .N1efl:re de Campo General D. RoGrig~) Mu xka, General da CavJIJaria O. Pedro Giron, Duque de Offuna, G~neral da Artilharia D. Gafpar de la Cueva, todos os mais Officiaes do exercito era da maior Nobreza, e (ciencia mil irar de toda aquella Monar'-1uia. O dia teguin- Palra Cai~; te ao que D. Lui~ de Aro palfou Cdia alojou o exercito }~h: :~!~ 8na fonte dos C,apateiros. Reconhecido o Paiz, e apura- a de Ehas~ das a~ nutidas, fe rendera C;Jm pouca refiil:enda as pequenas Villas de S. Eu laia, e Villa-B ,im, ta'J incapazes de fe d.:f(!nderem, que imp1ud~ntem~nte empenhou na fua guarnia Joanne M.!ndes de Valconcellos algumas Companhias de l'1fantaria paga. Nefl:as pequenas operaccoens fe deteve cinco dias o ext: cito de Call:ella, e a vinte c dous de Outubro , antes de amanhecer , chegou a occu par fobre a Pracca de Elvas o Mofteiro de S. Francico, eminencia, que na eitdva ga'lha-1a com alguma (ortificac;a. Fora muito varios os difcurfos dos Cabos, e Qffi.. daes daquelle exercito febre o feu emprego; porque co nhecendo que nem o exercito podia fer melhor pelo efl:~J_o, e!ll que fe achava a~uella Monarquia, nem a oc cahao ma1s opportuna pela confufa das nofias Armas, deiejavo co1n g(a.nde efficacia na mal-lograr no defacerto

A nno J6.)S.

'Anr1o

.-65 8.

142 POR1~UG.AL RESTACTRADO, to da emprez<I ta bem fundadas efperanas. Confiou que entendera alguns do~ mais praticos na--juelle Psiz, que o cxt:rciro devia marchar a Efi:rernoz ganhar aquel Ia Praa , e fortitkalla, palar Cidade de Evora , def mantelalla , e queimalla, cabir fobre Vi lia- Vio{ a ;--as:razar a Villa , e deixar f fortiticado o C.a1ldlo , fitial! Geromenha, facil de con{eguir, e lograr a muito pouco cufio ganhar-fe- fem contradia a Pro_vincia de Alentejo, pois as Praas fortes de Elvas , e Campo-Maior fi .. cavo cortadas ; porque ainda que podia. fer com dif ficttltufus comboys loccorridas pela Villa de Arronches) no ettava naquelle tempo fortificada, o que facilitava ganhar-(e fen1 oppoi1, e nefia certeza ncceffa1 iamen te fe havio de render por falta de mantimentos, e o refio da Provinda at Aldtia Gallega toda confiava de lugares' que para ene to grande intento n;io podia ha ver oppufio ; porque o exercito de Portugal dc~barata do das enfermidades, e exhaufio dos cabedaes delpen .. didos em tres exerciros fuccefiivos, e defiituido de man~ limentos gafiados no largo iitio de Badajoz, e de carrua gens con!umidas no exercicio de os conduzir; ou havia de ter tellimunha da ruina daquella Provincia, tem poJer remedialla, ou participante deli a , expondo- fe fem fora~ ao perigo de huma batalha todo o Reynu; que no devia ef perar das reliquias do poder gue lhe ficava o mi!a~re de e defender. . ()s que feguio opinio contraria, vaiendo-fe das raloen~ na menos etncazes, dizio que bufcar o exercito E11:rcmoz , e os outtos lugares abertos, que fido referi dos, n~J haveria duvida: teria acabar de hum golpe corn a conquit1:a daquella Provinda, que qu<lI fegurava a de todo o R.eyno : porm que era neceffario coniiderar que fempre fura erro, que levara traz fi grandes infelicidades , penetrar con:t hum exercito o interior d_e hum Rey no , fem deixar na retaguarda Praas ganhadas , que facilitalern comboys , e feguraHem a retirada do exercito em qualquer accidente ; que o tempo annunciava a vifinhan~ a do Inverno, e que nem o exercito levava rnantin1en los, de que pudeil~ iuiltntJrfe, nem ccia pofiivel acha

temfe

rem (e na campanha, por fc h2verem tirado aos lavrado Anno res para alimento do exercito, que havia fitiado quatro 1 6 -'8 mezes Badajoz : que nefta confiderao qualquer re{if.. ) . tencia, que fe achaiTe nos lugares que fe emprendcllem, obrigaria ao exercito a e expor a evidente perigo, prin cipalmente no e(tando os Portuguczes to delituidos de poder, que compofios os Teros, e Companhias de cavallos , com que fe havio retirado de Badajoz , na fe achafTem capazes de fuperar qualquer das partes da quelle exercito, que fe di vidiffe a bulcar mantimentos: que por eles fundamentos t5o forofos o mais genero fo, e o mais feguro emprego, que podia ter aquell~ exercito, era fitiar a Praa de Elvas; porque ainda que fe conhecele er huma das mais fortes de toda a Europa, como a fortificao na cofiumava f alegurar as P_ra as, aquella fe achava guarnecida com a gente enferma de hum exercito diminuido do contagio de pcrigofos males , e os Soldados , por mais robufios havia reifiido , cxpoilos pelo trabalho , e peJa communicaa dos enfermos a igual perigo , e que nefie numero entrava os Cabos maiores., e a maior parte dos Officiaes, e que cerrar a todos o paTo divifa, era o meio mais efficaz de acabar de defiruillos : que Elvas havia fido arn1azem dos mantimentos, que tinha quatro mezes fufl:entado. o poderofo exercito , que fitiara Badajoz, e que parecia impoffivel, que fe acha fie o feu provimento capaz de rctitl:ir dilatado aTedio ; de que infa11ivelmente fe inferia, que ou a pefie , ou a fome , ou a guerra havia de confu... mi r dentro das muralhas de Elvas a alma de todas as for c;as de Portugal , por confiar acharem-fe naquella Pra"a os Cabos , os Offidaes , e toda a Cavallaria , as primeiras plantas dos Teros de todo o Reyno, muita parte da No h reza delle , o Trem da artilharia , Vdorias , e Conta dorias; e finalmente de hum f golpe, fem fe defembainhar a efpada , fe podia acabar com todo o dominio dos Ponuguezes, tendo a f3cilidade dos comboys de Badajoz, feguro, e continuo alimento daquelJe exercito, o tempo que duralle o arredio ; e que ainda que fe dilatafe t ne ~efialiamente havia de fer feliciffima a conclufa pel.a
, J

P .4 R TE II. L I V R O 11.

14 3 _

difficul-:

144

Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

B cito para foccorrcr Elvs. achando fe 1 65 podo Reino do efpirito refirito nas

difficuldae invencvel de fnrmarem os Portuguezes exer d~fanimado o cor muralhas daqucJla Praa. O voto decifivo de D. Luiz de Aro abraou por mais fegura eila uhima opinia, de que fe ftgio 111archar o ex ercito a fitiar Elvas, e ganharem os Teros da vanguar da o Moitt:iro de S. Francifco. O oia antecedente havia ahido o Tenente General Tamaricurt com a CavalJaria dividida em tres troos, pouco diLlantes h uns dt! outros pela vizinhana de outras tantas efi:radas, que facilitava a fahida dos olivaes para a fonte dos C,apateiros,a obfervar o movimento do exercito alojado naquelle itio; e vendo que na havia feito mudana, (e retirou antes da noite para Elvas, defcuidando-fc de deixar partidas, que fi. zeOem avi o a Juanne Mendes de qualquer novidade , que ohfervafTcm, de que fe originou chegarem os Cale1-hanos primeiro a S. Francik:o, que pudeTe retirar fe daquelle 1\1oileiro o Conde Camareiro mr, que fe ad-.a va nelle quati nos ultimos periodos da vida, na havendo fido poderofas as efficazes diligencias, que nos dias ante cedentes fe fizero c0m elle para fe recolher Cidade; porque achan:io-le da fora dos males mais perturbado o juizo que o valor, em que nunca teve n1udar.a , {egu rava que com a cf pada, que tinha cabeceira, havia de defender o Convento a todo o exercito de Calella. En trro os Cafielhanos no lugar em que eilava , e o !evro com grande mole!lia para huma tenda , em que acabou dentro de roucas horas com demon!lrao.ens de efficazes auxilias, e exprefioens viviffimas do amor da fua patria: faltou na fua pe!Toa hum compo!:o de grandes virtudes; porque era fumm2mente valero(o, e entendido, e aman tiffimo da confervao do Reino ; partes, porque havia n1erecido a afteio dei Rey defunto, e geral eftimao. Permittro os Calclhanos, qtJe o feu corpo paTafe a {e enterrar e1n Elvas , u que fe exec~ltou com a dccencia pofiivel. Achava-fe no Convento huma ConJpanhia de Infantaria, que fe rendeo com pouca reifiencia; e os tiros de huma, e outra parte defpertro o de(cuido,com que en1 lliva~ fe delcan<(ava. Reconhecida a cau.fa do re..

bat~::

P~4.RTE

11. LIVRO III.

145
Anno

rebate , mandou Joanne Mendes com inutil diligencia a Diogo Gomes de Figueiredo , e a Simo Correa da Silva marchaffem a defalojar os Cafielhanos, que havio oc cupado o ~1ofteiro. Intentara elles confeguir efia detenninacca, entrando pela cerca; porm achara to invencvel refifiencia, que perdera innutilmente muitos Soldados, e alguns Officiaes, em que entrou com valerofas acoens Jorge de Soula, filho mais velho do Co peiro Mr, Capito de Infantaria , que foi geralmente fentido de todo o exercito ; porque era dotado de gran~ de valor, e outras virtudes dignas da fua qualidade. Hum dos '-lUe {e fignalara necte conflilo, foi Pernando da Silveira; C0nrelheiro de Guerra, que tinha chegado ao exercito poucos dias antes de fe retirar de Badajoz, na lhe impedindo affi!lr na defenfa do Reyno os repetidos achaques que padecia ; porque o exercido da guerra, em que fe criara , parece que era a patria , e natural , onde melhor convalecia. Adiantou fe dos Teros , e chegou a medir a efpada por entre nuvens de bailas com a Infantaria inimiga, e tantos paTos fe avanava por entre ellas, que fazia parecer era as ar mas iguaes. Da vo calor aos Terccos, que avanaro valerofamente, os bataJhos for mados entre a Praa, e o Convento; e como occupavo com poucs claros todo a-:]uelle fitio, ero e1n breve diftancia alvo dos tiros dos Cafielhanos, que havendo ga nhado as cellas dos Religiofos, que olha vo para aqueJJa parte , em r r ga vo a feu falvo todas as baBas, de que refultou notavel damno nos batalhoens. Reconheceo o Mellre de Campo General O. Sancho Manoel efie inutil perigo, ror fer qual-1uer intento temerario, e mandou r e tirar a C3valla' ia, e os Teros para fitios, em que fica vo cubertos dds baterias do Convento,donde joga vo tarnbem duas peas de artilharia. Perfifiimo~ nelles at cerrar a noite, retira monos em boa frma difpota por Fernando da Silveira. Achamos na Pra~a a novidade de haver chegado ordem da Rainha a Andr de Albuquerque para prende~ Joanne Mendes de Va{concellos: porque Jogo que a Ra1nha recebeo a carta de joanne 1\'lendes da refoluo 1 que havia tomado de levantar o fitio de ,Badajoz, man- i.

16 5 8.

.~ t

.- a.f:

dou

.-146
I ,

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno dou que (e juntalTem os Confelheiros de Efiado , e Guer. 6s8 ra, e depois de exalninadas todas as confultas anrece
dentes, e cartas de Joanne Mendes efct i tas nos quatro n1ezes , que durou a campanha, levantando fe (obre to grave materia differentes dilcurfos, e havendo varieda des nos votos; porque huns o condemnavo com mais feveridade do que havia merecido ; outros o defcuipa vo com mais favor, do qlle era conveniente. Examinando a Rainha humas , e outras opinioens , tomou a refolua referida. Sinalou-lhe Andr de Albuquerque por prifa aquella mefma caza , que no dia anteceden te tinha fido Corte , e por carcereiros os mefmos Solda~ dos, que havio fervido de re(peitofa guarda : coftu .,ando o ~lundo no f abater a grandeza mais levantada, ma<; transforma-la de forte, que del:emperada a confonancia , os mef mos inl:rumentos da felicic\ade fe convertem nos do cafiigo. O mefrno correio trouxe ordem a Andr de A lbuquerquc para governar o e_xercito, e que: fuccedendo, como fe prefumia. que os Cafielhanos Jitia11em Elvas, que elle fahiTe da Praf.ia com Affonfo Fur-. tado, e todos os m~is Officiaes d~ guerra. que lhe to_f po(Jivel , dxat~do-a en!rcgue a U. Sanchq l\la:nqel com os Tert;os, c Companhias de cavallos, que l_he. parcceffem convenientes para fua defenfa.; iJorm a xecua del:a ordem na pode fer to prompt~, com era precifo , pela confufa , em que fe achava o governo mili tar , e politko do exercito. , ( Da-re prin Na f6rma referida achou O. Luiz de Aro a Pra"a de cipio ao fitio Elvas mais adiantada na fortifica~a, do que eftava, fica'ldu go- quando a fitiou o l\1arquez de 1"'orre~uza no anno de vern:m.io c n- ... aquclh Pra- 1 6 44 C on fi: a a 10rtt caao d ~ nove b a I ~,Htcs , e dous r.a o Mdlre meios baluartes : todos eftavao em perfeto com con de Camro tinas, p~rapeitos, e terra plenos. Achavafc o fotTo aberGencr.d n, to em penha viva ; o~edecendo a lua quafi incontrafiavel Sancho ~:r d ureza V-Io.encta d as mtnas de po Ivora, que a fi zerao . . 1 . ... nocL abater, ficando o fofTo na altura necctlaria , accommodando-fe a efirada cuberta, e cobrindo {e as tres portas de S. Vicente , Efquina, e Olivena com outras tantas meias luas. Da porta de Oiiven'6a t~hio duas linhas de.
4;ommu~

communicaa para o Forte de Santa Lu2.ia, que fe com- Anno poem de quatro baluartes perfeitamente acabados , e o 1 6 j' S. Outeiro do Cafara levantado entre a porta de S. Vicen te, e a de Olivena, occupava h uma Coroa tambem crnunicada Praa ; e porque o Outeiro de S. Pedro pou co dilante da Praja a dominava, foi precifo fazer-fe neiJe hum Sonete de faxina, que {e guarneceo , e confervou todo o tempo que durou o fitio. O grande monte , em que efi fituada a Ermida da invocaa de N. Senhora da Graa , fronteiro porta de S. Vicente, no tinha fonificao alguma, facilitando aos Caftelhanos cerrarem o cordo en1 menos dilancia, e. neceffitarem de menos gente; e fe acafo efiivera fortificado com cinco baluar tes, de que he capaz o monte, fora ganha lo em preza ta difficultofa, como a mefma Praa ; porque a parte que olha a Elvas, no ft podia atacar, por ficar expofta s baterias da artilharia , nem impedirem fe por efl:a razo os foccorros, pela breve difiancia do vaiJe , que divide os dous montes, .:]Ue occupa a Pr~a, e Forte, regado d pequeno rio, que tem indifferentemente os nomes de Chinches, e Ceto, que fe confundem no rio Caia. Efie monte ganharo logo os Cafielhanos, e dero princirio a hum forte, que circumdava a Ermida, donde comc~aro a jogar duas peas de artilharia contra a Praa, que f os telhados das cazas offendio, O governo deite Forre entregou O. Luiz de Aro ao Mehe de Campo D.Joa de Zufiiga. filho do Marquez de A vila Fuente. Fabricaro os Ca!l:elhanos outro Forte no Convento de S. Fran cifco governado pelo Mefire de Campo Martim San. ches Prado ; e depois de haverem reconhecido a Prac;a Occup~ todos os Cabos, e Engenheiros , dera principio a qua- ~opeu~f.de tro quarteis, que fe ettendia no fi tio da Vergada , que c~. r\ncl -~ olha a Campo Maior at a meza dei Rey , que fica na ef trada de ELlremoz ; e com os Fortes de S. Francifco , e Noffa Senhora da Grac;a cerra vo o cordo repat tido em Fortins , que fe defcortinavo, como os que haviamos fabricado em Badajoz. O quartel da Corte foi o primei ro em que fe corne"ou a trabalhar, levantado entre a fonte dos Ferradores, e vai de Revelles: governava-o o

PARTEII.LIVROIII.'

147

Kz.

Du

148
~

Duque de s~ Gerrnan' alojou nelle D. Luiz de Aro ; o S fegundo foi o de Vai de Marmello , que ficou ordem I 6 5 do General da Artilharia D. Gaf par de )a Cueva ; o terceiro , que comeava na efl:rada de VilJa Br :im , e acabava na ~lefa del-Rey, mandava o Duque de Ofuna ; o quarto ituado na Vergada , foi entregue a D. Ventura 1~arragona. Nefies quarteis te repartia a Infantaria, e CavaJlaria com regularidade, ficando o maior gro[o da Rcpartem o . "" _ ~xcrcito pc- Caval~ana no .quarkl do Duque de OtTuna, por ter a par1o:t quarteis. te mas fufpeltofa pelo deftn1barao da campanha, e fer fronteiro s Praas de Efl:remoz, e Villa Viofa. Antes que efies quarteis fe cerrafiem, refolveo Anr de Albu querque mandar fahir de Elvas a maior parte da Cavallaria com as carruagens , em que hio os enfermos. En commendou el:a arrifcada refoluao ao Capilo de Cou r~as Duarte Fernandes Lobo, Soldado de conhecido valor; po,m de inferior Pofi:o , aa que pedia empreza to diffi..:ultofa, ficando fem caufa em Elvas tres Tenen tes Generaes da Cavallaria , e dous Commillarios Geraes. 'D~ra fe as ordens, juntara fe as carruagens, que ero muitas, montaro nellas O'i enfermos capazes d>! tolrar e{te trabalho, e com mais rumor , do que permittia o perigo, a que o comboy hia expofio, (ahio Duarte Fe r nandes com mil e duzentos cavallos cornboiando os enfermos, e marchou pela eftrada da Atalaia da Terrinha com a cara em Guadiana , com tena de fe recolher a Geromen ha ; no prevalecendo as advertencias do Com miffario Geral D. Joa da Silva , que como prudente, e pratico 03 Paiz, era de opinio, que o comboy no marchaiTe por aquella efirada, por fc livrar do embara co da paTagem dos regatos, Celas , e Cana; porque !nda que ero pequenos , vadeavo .. fe muito difficil mente, e por efie refpeito a e fi rada de Carnpo-l\1aior era menos arrifcada, affim por fero caminho mais breve, e mais defembaraado, como por fe dar calor a hurn mef mo tempo a hum C01nboy de cevada , e trigo t que na me(ma noite havia de introdu~ir em Elvas _o Capito de cavallos Jacome de Mello Pereira. Duarte Fernandes chegou aos 1ibeiros, e o tempo, qu~ gafiou em os pafT~r,

Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

uverao

tivera os Cattelhano~ , que o fentira,. qt~ando f ahi, u . A.tltlO S para chegarem a inveftir os batalhoens da retaguan~:J., .. Ero os ultimas os de ~~iguel Barbofa. da Franca, c Dom 1 6 5 .. Martinho da Ribeira, que depois de- alguma refifi:enci.a fara roros ~ com que todos os mais f~ confundiro, -Qe forte que divididos em tres troos, huns tomaro a e{hada de Geromenha; outros a de Campo Mair, e Ou ar . t:, te _Fernandes om os lJlais :t. torn{}U a \'olt.ar. para. Elvas. :>ltn n -Tamhem efcaparo muitas das carruagens., que leva vo. l),J :~. vs enfermos; porque os Cafielhanos , cmbar.a~andolhes ' 1 , . o receio o bom fucceiTo, que lhes pre(entou a fortuna, 11o.. foubero confeguillo. e l lhes fic~uo alguns caval: , los, que por enfermos ~io dei montados~ e algum~s ba ..... gagens com os doentes , que enfraquecidos. da. enfermi- ~H. ~ daJe , e mcdro{os dos Cafielhanos , ou ioubctp atinar or. "'~:. '~ com o ca1pinho de fe livrar do cativeiro. Os batalhoens, _. que e .!etiraro a Elvas com Duarte Fernandes, "breve:i mente tornaro a fahir divididos em tro~os ~ que condu . t zi~~o os Tenentt!S Gcneraes da Cavallada Tamadcurt ,.!. e :,,u:: ~~.: Gii Vaz Lobo, e tem perigo chega1o Tamaricurt a ~f ~. "?.-,_. Cremoz, c Gil Vaz a CampoMaior .. Melhor fuccetlo, que .. 1 Duarte Fernandes, teve Jacome de Mello; posque n:.o f t~azendq ma i~ que lefienta cavallos _, e fendo ientido. d.os Cafielhanos, in veHo os priineir0s que encontrou, e pro.. tetlando-lhe os .guias qu~ fe retira fie, lhes di (te com mais valerofa conidera<i-o, que o retirar j no era remedio, ena perigQ-; que marcha.fem adiante,. e confeguindo._a fortuna dos ou lados, entrou em Elvas pela ettrada de CampQ~Maior com hum gr&nde comboy. de trigo, e.ce.. vada ; e neite tempo fahio da rraa -Ambrvfio Pereira de Barred~ com a fua Companhia a coinooyar 14 erna .sle l\1efqulta, que :h ia governar Villa- Viofa. :. Nas preparaoen:s.,.referida" da parte dos Cafi~ lhanos , para conrintJarem o fitio de Elyas, e nas dif P~fi<io_ens ,dos (itiad9s para "!defendella, .fe pa,fiaro os pnmeuos \!ias de litio. Ncfie tempo ahand.o-le Andr de Albuquerque , e Aftonfo Furtado convalecidos das grandes e~1fermidades, que havio padecido, no dia, q~e 1e contavao quatolze de N_ove_mbro, d~u Andr~ de_..N-

PARTE 11. -liVRO lfl,'-~

jl-49

K3

b'u-:

buquerque execua a ordem , que tinha da Rainha , para ~ahir de Elvas com Aftonfo ~urtado, e.. todos os _:-ais J Offic1aes de guerra, e fazenda, que forao neceflartos , pa1a fe prevenir o exercito,. que havia de foccorrcr Elvas. Tomada efta deliberaa , fe formou hum corpo de cento , e nitenta cavaJlos , e s dez horas da noite !ahe da Pra: fahio Andr de Albuquerque de Elvas pela porta de S. c;a Andr de Vicente corn os mais refeTidos, e o menos r~mor que foi .Aibuqu~f- poffivcl, ;que no pode fer to pequeno, que na dei~ it~cfi., ~urca- xaffe em grande fobretllto aos que ficara na Praa, dedo, ac;tval~ pendentes do bom fuccefTo defia em preza, pela impor l~ria. c otlt tancia das peflc;as en1penhadas nelia , em que confifiio caeds da Fa- as ef peranas de (e formar o novo ext. rei to. PaHaro o aer. a para a . C . . I d r , d S d N o fi a prevcn:. no_ eto, e encamtn 12~ _?-ae pelo pe a erra e do exercito Senhora da Graa, fahtrao pelos mortaes, por confi:ar 41uc: hnia na e fiava da~uella parte levantada a trincheira. ranto de fup("("or- que entrara nos olivaes, fora fentidos dJs f~ntinellas rcr a raca , d C n. 1 h , f d . d. ficando ncl- os aue anos : tocara arma ; porem en o maJor a lla a guarui- ligencia dos que fahira ' do que o cuidJdo dos que os l compa- bJtcara, confeguiro cheg.,ra Efiremozfem perigo. O. ;...fWte. Sancho l\1an el ticou entregue do governo da Praa , e Pedro Jaques de l\1agalhaens governando a artilharia. fora os M~fires de Campo , que fi~ara com s feus 'Ter.-1s na Praa, o Conde de S. Joa, Sima Correia irt Silva, Diogo de Mendaa Furtado, Diogo Gom~s de F1gueired,,, )oa Leite de Olheira, ~Agofiinho de An drade Freire, de Teros pagos ; Bernardino de Siqueira, Antonio de S de l\'lenezes ,- Manoel de Soufa de Caf tro, de Auxiliares'; o Conde da Torr, Francifco Pa~che~o l\1aL:arenhas, fcm os feus Teros; por cfiarern rl:1entl!s ; quando fahirai os Generaes. A efies Teros fe ~ggrt!gou t:)da a gente Auxiliar, e da Ordenana, que (e a~hava na Praa fa , e enft!rma , e paflarsdo-lhe mofira fc contara onze mil praas; e e fia gente, que pelo nu- . rnero pudera promeu~r fdiddade, pronoticava runa pelas e1fer miJaJes, e mu trato, que padeceo grande parte della na campanha de BadJjoz. O CmifTario ~e ral O. Joa da Silva ficou governando oito Companhtas, GUC AnJr de Albuquel'que ddxou na Praa, de que. . er~ Ca~~
J

.l\uno

l5'o

PORTUGAL RESTAURADO,

6s8:.

P A R TE 11. L I V R O I11.

r 51

Capitaens D. Luiz de ~tenezes , Diogo de Mefquita, Jeronymo Borges da C9ila , Joa Bocarro Q!Jarefma--, Antonio Fernandes Marques , jaco me de Z..'iello Pereira, Z..lanod Rodrigues Adib, e a Companhia de D. Joa da Silva. jaco me de Mello , e Manoel Rodrigues, fahira com An~tr de Albuquerque , e paffados qu~tro dias 1 tornara a entrar na Pra"a , ajudando a noite, que Yie~ ra , a fe rt!tirarem alguns mofqueteiros, que guarnecia os monhos de Chinches, que os Catelhanos occupara. Confia vo as oito Companhias de duzentos, e dncoenta cavallos, h uma das maiores feguranc;as da PraCia con' filia nas pefloas do Conde de Prado, que ficou dentrQ com feus tres til h os , D. Antonio , D. Joa , e D. Pedro de Soufa; Fernando da Silveira, Dom Luiz de Almc:i da, e feu filho Dom Antonio, Miguel Carlos de Tavora. irma do Conde de S. joa, que havia do poucos annos comeado a fervir na campanha de Badajoz, e era Capita de Infantaria; Jna Furtado, e Pedro furtado de Mendoa , que oc~upavo o mefmo poto , D. Anto 11io de AtaiJe, Luiz Lobo da Silva, e outros Soldados de grande valor , e qualidade , que no tioha pra'5a no exercito. Ainda que a gente era muita, no faltavo na Pra~a mantimentos com que fe fufientale , por fe havc rem recolhido muitos da campanha, fra os que efiava prevenidos para o mais tempo que ella durafe; e o fuc~ ccffo moitrou, que o engano , que os Caftelhanos pade cera nefia parte, foi,a melhor defenfa de Elvas , trocan do pelo defcancco do affedio o perigo dos aproxe' , to-: dos os mais Officiaes da Cavallaria, e Infantaria do exer~ cito, que eftavo em EI vas , fahira com Andr de Al-: buquerque: os Officiaes da Fazenda fe dividira, ncara h uns com o V dor Geral Antonio de Freires dentro da Pra'ia ;._ fahira outros com o Contador Gera~ Jorge: da Franca, que lf:vava o exercicio de Vdor Geral para pre venir o _exercito. , Na -mefma noite que Andr de Albuqu.erque. f~hio de. Elvas havia marchado o Duque de Oiluna com a mator parte da C avall,uia , e hum trO'iO de Infantuia a ganhar o Caftello de Barbacena, que governava o. ~pi . K4 ta

..

An-no . 16)8. -

)6.(3. 'fero, d~~;co!ldct~ de


)

Anno

., , . $.~,.-~ORT(fGAL RESTAU~ADO,

ta de Infantaria Gaf pa,r -de Anlo-rim de . B~tancor rlo

~lgpn~, P.atza:no~i e co'm9 o'Ca:fieHo nao unha mais 'de'ferH~;; qtle ~'hum a .. a11tiga tntnalha 7 fen1 folo, nem tertapleno , depois d"c rnuit&s noras de refifiencia , -e de cutlar as vidas !:to l\taf-quez de Santa Eu laia , e a alguns '()ffiiae~s, :eS-ld,idq~:;' f":" rende(' .cen1 honradas cariiu~ laiioeris.. o~-fitiads. :~_ry,, E-l~asr.,'tgo que fe defembara.;,

~- joa-;=ce1u q~~ien!a Infantes, e

fortichs c 'gO. La orava a arttJ 1 1a\1a tUnol.amente contra os quartets., feliz fuccef- e; .f:izio~fe re~petid.as f().rtidas'om a C:avallari.a-, todas fe-

ara 'da- gente que '(a-h i~ 'ds Pra'ia ,' tratara de fe applicar dfe'ofa de na; efidando com a attena precifa ~azlt~ ns 6 : ds meios~ por -oflde .. ~ _ r. prejudicar ao exen:ito inimitJato~ :var a5 _,. ~- b' . podi.o .

fo.

- CUidado, e :dd~!r~nda ;.puT. ataJh~r ~s eyfer-r-nidad~S., que for inl:anres- crefcio , e :por dllh tbun -os -manum~ntos cdtn1ant- regr1Iaridade, que!rrirmdro t -te fofe polhv.el :t
~; .. !

1:icement~ f:uced.idiis; porque em O. Joa6 Silva, que as gnv-en1ava ; conconi-~o as qualidades de valor, pru':dencia 1 c conhecimento da canipanha; e nos Officiaes, e Soldados Te achavo as~di~pofioens de que neceflita- 'v a t_4 grande ~rnpre2.a ... Hlur~i dos primeiros' dias dl?-..fitio l:;;. rccon:hece. que s gurds x:io',quartel da Corte lla. \' com nknos cautella: carrego'l: -as lJ.. Joo da Silv.a t:~HT, as ()i to Cmnpanhias, e com tanto v.igor. que levadn n. Lniz: de t\len-~:t.s a vanguarda, f.e fizero juntQ v~& linhas alguns SoldJdos p-rlfi'0neiros. Nlontou a Cav~fl t~r? ~; qne gnarnecia '0 quarte-1, por-A~ a tempo, que j I>:_J.~a -da ~1lva.,':que 'fahia medir S -tenlpos, efiav.a ret ir~dt> an abrigo do Forte de San-ta Lu via..; e a-chando pre v.:::nldn para t.n~ rnefm(') inte:nto ao C\-1e-ftre de Campo _ l;a '1.-:eitclde Olivei;a,: que ci .gevernava ,- jogou .a aitilh...~r-/c ~ mtlrquetaria cont.ra asl Compnt}\qa-s,. -41ue .carre J!ra: lS i;oiTs, com ta i effeito'~ ~ue dei C:JTa fe tecvlt.lcrcf6 ao qu;ntl com gran3e pe~da. l1a nuila parte no hou\1~ hYas d~ri-ino, qne fi~:tu prifinneiro dct.tto -do quartel d. (:!drte B~lchior de!'Torres de Siqut:il'a, So1d3'do de D. T~Uiz de'M:efrze~~; qu depeis confegl.ii .fer.Cap.il.a... de Laval'.los da~ Colnpanhils de Lbbl>a CDm o 'tit-ulo da:' guar ~Js; del-Rcy. n. s~nctn(NLi~oel trbalhava com rum mo

da

fal tal

PARTE II. LIT7 RO 111.

153

faltaflem ao exercito, que PI~!a; e como as linhas nJ eitava de todo cerrada!\, todas as noites fazia avifos Rainha , e Andt de Alhuquer~..1ue, dos acddentes que hia fuccedendo. Andr de Albuquerque qu.ando entrdu em Efbemoz. achou governando aiuelle diihi1o a D. J 1a Forjaz, Conde d<!l Feira, em quem conconio tan~ ta~ virtudes , que era mcre~edor do maior domioio ; po rm como na5 tinha ordem dei Rcy para governar aquella Pro\'incia , na lhe obedecia o Mefire de Campo PeJro de ~lello , que affifiia cm Villa Vi~of~ , nem Anta nio de Soufa de ~1enezes, qtJe governava Campo l\laior ~ c a Rainha na dcciJio efta que(ta, porque na e(peranfia de Andr de Albuquerque fahir de Elvas , como lhe tinha ordenado, entendeo que na era occafia de deixar queixofos : e tanto qye lhe confiou, que o exercito -de Caf. tella te empenhava no fi tio de Elvas; nomeou por Capita General da Provincil de Alentejo a D. Raimundo de .Alenca.fi:ro, Duque de Aveiro, julgando fero fujeito mais proptio pelas fuas premin.encias, e qualidiilde para formar o exercito, que determinava foccorreiTe Elvas. Foi geral a aceit.J-a de todo o Reyno., por ter o Duque partes rli.gnas de muita eftimaa. Acceitou elle o Poilo; porm dentro de poucos dias o tornou a largar com razoens ta fdvoJas , e pretextos ta encontrados, que padeceo a murmuraa , de que as poucas efperanas de .fer o exerci ro, que I e juntale, capaz de bom fuccetlo. o briga va a (e retirar da em preza ; e durou lhe e fia pri11it::ir;a macula, em quanto a na a~crefcent.ou com mais

\liciota culpa. , Ve:1do a Rainha defvanecida a primeira eleio, intentou Jogo fegunda <:om a .certeza de (e lhe no mallograr, entendenclv que no era aquella a occafio, em que convinha vc11der barato o eKen:i-ro de Alentejo; porque feD, \'alaUos com den1o!lrao to man~ft!fia no defcuufia!lcn~ da cnl'lervao do Reyfl(}-, de que fe po (}; l feguir muito pr~judiciaes ccnfeql:lencias; .e o iubi cu entendim~nto dill Rairrha facilmefl1e ponderava as wais 1niudas ci.rcu'lfian(ias dos negados mais graves .. l'~ra conteguir o fim .pertcndiJu \;{Crevco ao Colldc de Cntanh~: (}c .a arta 1cguin.te! Ccnde

ONDE amigo. cu El Rcy vcs envio muito fau dar, como aquelle que amo. He de tanta im" portancia acudir Provinda de Alentejo coln , huma peffo.1 que a governe, em quanto o inilllege ~ Rai- , migo perfifie fobre Elvas ; e que efi:a feia tal , que a alh&oConde ,, alente 1 e confole, e tenha authoridade, aliviJade 1 ddcCG:mtanl,l! ,, e zelo para formar hum exercito, capaz de hir foccore ovcrna II p ( d" ffid d . dor da:; Ar- ,, rer aque a raa, e o pe 1t a necc 1 a e ; que aanda mas para o , que a importancia da voTa peifoa nela Corte pedia vos foccorro de ,, na apartaTe de miln, me he precifo encmendar-vos E~~ ~ ,, partais logo a livrar-me uo cuidado , em que me tem , pofto as coufas daquella Provinda, e a fazer-me , e a ef ''te Reyno hum fervicco ta grande, como aquelle fer; e ,, porque para ta conhecido amor como me tendes , e ao ,, Reyno, e por o muito que defejais fua confervaa, e 11 defenfa, fa necelarias poucas palavras para vos per ,, fuadir vades accudir a to grande occafia , com elas , pouca~ regras efpero partireis logo, e por eJias mando ,, a toJos os Cabos , e Offidaes de Guerra , J ufti~a e F a,, zenda vos obcdeaO, cumpra , e guardem voffas or,. dens, em tudo o que tocar ao intento refc:rido, em que , e( pero faGais o que deveis a quen1 lois, e boa vonta'' de que vos tenho 1 que fa6 dou~ motivos bem grande~ , para hum homem como vs. Efcrita em Lisboa a 1.. de , Dezembro dli! a6j 8.
16 58.

Anno

,c
154

PORTUGAL

RESTAURADC~

RAINHA.
E depois chamou ao Conde 1 e lhe dife : Sois ta empenhado na co:1fervaGo defte Reyno, tendes tanta altividade , e to grande coratia, que fio de vs o foccurro de~ Praa de Elvas , que h e a muralha , que na Pro vincia de Alentejo nos dcfc:ode de nofil>s inimigos : par tivos Jogo para Ellremoz e fiJi da minha diligencia n1andar-vus ali1lir coAl toda a gente , e cabcdaes, que 11ouver no R~yno; e no tenhais pelo menor foccorro .as defatten'ioc:ns, e defconcertos , que os Cafielhano1 coflum.o ter nos feus exerdtos , quando as emprezas fa dilatadas.; e dou-vos lic<:n'ia para que na certeza def ta

P~4R1.E

!!.LIVRO 111.

155

ta inteligencia me renhais por CaHelhana. () Conde, a Anno quem baila vo menos efiimulos, para abraar en1prezas 6S 8. difficultofas , cheios os olhos de agua, e o corao de 1 fogo, potlo de joelhos beijou a mo Rainha , c lhe difTe: Eu parto Senhora a Ehemoz a obedecer a V. Magelade , e ef pero na jutlia da cauia que defendemos , e nos valerofos animos dos vaTalos de V. Magefiade, que brevemente hei de voltar aos ps de V. Mageladc a render-lhe a gloria de vencedor do exercito de CafieJJa. Era o Conde {ummamcnte alivo, e com o grande poder de antigo l\'linifiro , e Veador da Fazenda; facilita va qualquer embara'io, que fe lhe t'fferecia , partes que juntas ao feu valor, o habilitavo para aquelle emprego. A vinte de Novembro partio para Alentejo, fendo no Paffa a F~re-& moz a aJun.. " meado dezolto d1as antes: chegou a Efiremoz , onde o tar 0 CJ'erciaguardava Andr de Albuquerque com grande fatisfao to. de o ter por General , que fe lhe dobrou , dizendo-lhe o Conde com genero(a rnodefiia, quando o foi efperar , que elle vinha a prevenir o exercito, e fentar praa de {eu Soldado : porque igualmente reconhecia em fi a falta de fe no haver criado na guerra, e nelle as grandes ex periencias. que havia adquirido nella. Foi e fia ac<;a ge ralmente louvada, e em poucas palavras ajufiou o Con de importantiffimas con( equencias; porque f lograva a vitoria na grande empreza, que intentava , triunf3va com efia coroa mais ; fe perdia a bGtalha , Jc,,ava dian te a defculpa na fdlta da experiencia, que publicava. Conciliou o animo de Andr de Aibuqucrque, de forte, que o empenhou na empreza, como zelo(o, e affeioado ao augmento da lua gloria. Ft:zfe venerado dos mais Cab.)s, Offidaes, e Soldados , ce quem dependia a fua fortuna, ou infelicidade; e finalmente deu pr incip1o ao feu intento com venturo(o pronotlico do glvriof ..::remate, que confeguio. Com poucas hora~ Je defcan~CJ~ vio Andr de Albu..]Uerque o lan~cntavel ettado, ~ que as mortes, e dot:nas da campanha de Badajoz hav1o rc!dzido o exercito , que a firjou , e toda aquclla Pro:. vinda; por ..1ue tora da guarnia de Elvas, na havi-a em todas as Pia'i4~ lfli~ que dou~ .1.uil .lnfanles, e wil t:

oito

:Anno (lito centos cavallos ; huns, e outros derrotados, e en S fraf]UeciJos do trabalho extraordinario , que tinha pa l 6 ) decido. O trem da artilharia , e a mayor parte das munihavia ficado em Elvas, os mantimentos era puu cos, das carruagens havia grande falta , e o perigo da exafpera<ia dos Povos na era menor contrario , e rematou, dizendo : que efperava firmemente , que o. calor do Conde,. a fua authoridade , e induft.ria havh de vencer todas -e fias diffi.culdades, proteftando ajudai o in cenfavel, e afft!.l:uofamente. O Conde , que com anirno invencvel amava as emprezas mais difficeis re{pondeo a Andr de Albuquerque com tanta confianGa no bom fuccelfo daquella em preza, como fe o~ impoifiveis lhas faci litra ; e como e difpoz a verdadeira unia com os Ca bos, e Officiaes do exercito , pronatlicou a felicidade do fuccelo por fer a deiunia dos Cabos o agouro mais certo dos infortunios dos exercitas. Affifiia em Monte mr o Condt: de Mifquitella convalecendo da grave enfermidade que havia padecido , e tendo a Rainha noticia que c !lava capaz de voltar a Eftremoz, o mandou para aquella Prac;a a exercitar o feu pofia, o que elle executou dentro de breves dias; e porque o feu natural na era muito fociavel , fez o Conde de Cantanhede parti cu lar e !tudo de o ter tatisfeito , o "lue conleguio n~ fern difikuldade, porque e fie ve por levilima caufa defavindo com Andr de Albuquerque; damno que a prudencia do Conde remediou , e todos fe applicava vivamente s .. prevenoens do exercito. _ Tracb~hl~ho Ndte tempo trabalhava os Cafielhanos com todo o gq anc a d d' r d noi em ccr calor por cerrar o cor a para 1mpe tr os aoccorros a rar ai lmhas. Praa ' contandolhes, que entrava todas as noites - inuitos Soldados praticas , e valerofos , incitados do va lor, e premio , carregados de regalos, e medicamenros para os entermos ; e ao mefmo patto qtJe fe trabalhava nas linhas; laborava a artilharia de duas plataformas lt:van tadas , huma por baixo do Forte de Notla Senhora da cra<;a , outra no Forte de- ::s. F[Jnciko, donde tambe1n iricifan-tl!lllente jog-ava 'dous .rnorteos , que ~ava granJo d\!faoccgo aos fiti~dos., prin\.:ipalLncnte aos enfer~oens

t-56

PORTUGAL RES1:4URADO,

mos,

""1.

mos , que no acha vo lugar feguro dos ameaos da mor- A nno . re. Huma das bombas tirou a vida ao Capito de cavallos jeronyn1o Borges da Coita , antigo, e valerofo Solda- 1658 do , na porta da fua propria caza; porm a guerra , nem ainda a fome, era os maiores perigos, que ex per i men- ~cccndc~tava ?s fitiados .= a pefie era o ~11aior damno! por.que ~~~~~ ~~:~ na fo1 o contagto de menos lafhmofa execuao, amda as com larque as doenas no faro daquella qualidade , porque timot mor rnultiplicando-fe com os dias as enfermidades , houve tandade'! nos ultimos muitos, em que chegava a trezentos o numero dos mortos, originando efie exceffe monfiruofos t>ff..iros; porque os vivos perdera de forte o horror aos defuntos, e no fepultados, que nas guardas lhe fervia os corpos mortos de afiento para jogarem. De noite os Soldados Auxiliares, e da Ordenana , que no tinho quartel , nem conhecimento algum na Praa , hio dor~. rnir aos alpendres das Igrejas, e as roupas dos cada veres; que e !tavo nelles, lhes 1ervio de cubertura; e chegou laflimofamente a faltar aos mortos aquelles fete palmos de terra, para fe enterrarem , que cmpre fe teve por im poli vel fuccede.r aos mais defgraados; porque fra das muralhas no convinha darlhes tepultura, por no rnanifefiar aos Caftelhanos a falta da gente , que havia na Praa, nem tirai os do engano, em que efiavo, de que ero mais os Soldados , que os mantimentos, concorren do por elle refpeito no melhor Loccorro, que podia ter a Praa, que era meterem lhe dentro todos os Soldados, que fazio prifioneiros n~ campanha. No fuTo, por fer de pe dra, no fe podio abrir tepulturas , com que todas fe accmodara, depois de extintas as das Igrejas , nos terra plenos das muwlhas; e fendo mais os mortos, que a terra , tambcm veio a faltar; c por e fie ref peito foro mui tos corpos fepulrados nos ventres dos animaes; porque dos que fe confervara algum tempo vivos, faltando-lhes totalmente o fuftento, fe alimentava dos corpos mortos com lamentavel efpelaculo. Acodia D. Sancho b\anoel, e todos os mais Officiaes , e peffoas particl.llares, que fi~aro dentro de Elvas , a remediar ta repetidos in fortunios. Porm todas as diligendas era infrul:uofas;

PARTE II. LIVRO III.

157

por

15g

PORTUGAL RESTAURADO,
&

Anno por-1ue a febre, e a debilidade corrompia de fOrte

miferaveis Soldados , que to ediondos , e infopporta 165 8. veis era os vivos , como os mortos ; e efie peflilente ar {e difl:undio de tal forte por toda a circumferencia da Pra~a, que detJois de foccorrida, no fe atrevero a entrar nella muitos dos que viero no exercito. A fome ' era mais fupportavel, por~ue no faltava po; porm os que no era coftumados a viver f com efi:e mantirnen to, padecio trabalho ; mas as pelfoas principaes , que a todos fervio de exemplo , o {opportavo com to ma gnanimo corao , que fazendo divertimento dos poucos -regalos , inveor~vo iguarias exquitiras, que a fme fazia faborofas. Os cavallos tambem padecio diminuiio; mas {uppria fe com os muitos que (e tomava nas lortidas , (}Ue era continuas, e f Companhia de D. Luiz de Menezes coubera noventa no tempo, em que durou o fitio. Os Caftelhanos na confian~a da pouca Cavallaria, que havia na Pracsa, vendo hum dia que o gado. que pa{tava fra della, te alargara mais do que convinha fua fegurancsa, avanara quantidade de batalhoens de to dos os quartt:is at as muralhas , de que recebera pou co damno, por de( cuido dos que efiavo de guarda, que na dera principio s cargas , fe na a tempo que fe havia retirado os que avancsara , e levado o gado , que na fez pequena falta; tornou O. joa da Silva fatisfa fi3 dete damno, rompendo hum corpo da guarda do quartel do Duque de Ofuna, de que refultou ficarem na campanha quantidade de Cafielhanos mortos 1 e trazer mos Praa vinte P' ifioneiros. Ainda que as fortidas era muitas, as armas do Ceo , que peleja vo a nofio favor , era mais favoraveis ; porque a chuva na ceffava; e o frio continuava com tanto rigor, que por mais reparos que os Caflelhanos bufcava nos troncos das o1ivt:iras para fogo, e nas ramas para barracas, na podendo {oppor tar as incomrnodid3des da campanha, h uns adoec1a6, outros fugia para as noflas Praas , e os que achava dif ficuldade em pafar a Efirernoz, Geromenha, ou Vi lia Vi"ola, fugia para Elvas, prefumindo erradamente, qu~ havia de melhorar das incommodidads:s, que padec1ao

na

na campanha. e muitus com a vida pagava o fcu en Anno gano. Oltllinuhia muito o exercito de Cafiella a fugida 6 8 dos Soldacos , e fomentava-a com grande diiigcncia 1 S Francifco dt! Brito Freire , que governava Geromenha ; porque favorecendo com grande cuidado os Soldados que patTava ~uclla Praa, e dando feTenta patacas aos que vinha montados , entregando os cavallos , cinco aos Infantes, e perfuadindo-os a que puzelem por ef crito as commodidades que logra vao , lanando fede noite-efies papeis na~ fahidas dos qua rteis do exercito, pro duzio ta grande effeito efia negocia<sa , que houve dia que entrra em Geromenha oitenta Cafteih~nos , pagando a fazenda de Francifco de T3rito grande parte da defpeza que fazia; e a mefma diligencia continuou Pedro de Mello ( que affiftia em Villa- Viofa ) o tempo que durou a campanha. Suppria o poder de O. Luiz de Aro com novas levas abundantemente efia falta, e a ef perana de que a fome , e as doenas lhe havia de en~ tregar Elvas, fuavifava a incommodidade do Alojamento 1 que o pouco exercicio daquelle modo de vida lhe fazia parecer intoleravel. Unio-fe a efia efperana a noticia de nafcer a EIRey O. Filippe hum filho , que todo o exercitf1 celebrou com grand~s feftas : pozlhe nome D. FeL= nando, e duroulhe pouco tempo a vida. O mo exemplo que dava os Caftelhanos, que fu.; ga do exercito, na foy imitado dos Portuguezes ; por~ que pa1Tando de tres mil os -que entrra em Portugal o tempo, que durou o titio , na confiou que houveffe Portuguez , que paflaTe para o exercito de Cafiella, fendo mais louvavel eta conib1nci~ nos que ficra fi. tiados ; porque receando menos a mone , que a infamia, nenhum quiz trocar o perigo dos males , nem os apertos ~ fome pelos intereffes dos Catlelhanos. Trabalhava elles com tanto cuidado em cerrar o corda , (]Ue viera a faltar os foccorros dos doentes , que t razia os Soldados aos hombros , e a falta dos rernedios acrefcentou m\Jito o perigo dos nales ; e chegrao a fubir tanto de prt:o os alimentos necefiarios aos enfermos, que valia huma gali oha ete mil reis, e huma caixa de doce leis , e nos ul-

PARTE II. L IT 7 RO lll.

159

tinloa

16o

Anno timos dias do 1itio , nem por muito maior precco fe acha ..
1 6S 8 entrava aos Cafielhanos, accrefcentava jufian1ente o

PORTUGAL RESTAURADO,

..

va. Efi:es inconvenit!ntes, e a noticia dos foccorros que

cuidado a D. Sancho Manoel, e f lhe (ervia d~ alivio as muitas pefloas de valor , e qualidade que fe achava . naquella Praa , todos r~folutos a entreg.u as vidas pela ua defenfa. O perigo{o efi:ado , em que a Praa ellava a refpeito das enfermidades, fez prefente D. Sancho Rainha, que logo remetteo a carta ao Con{elho de Guerra, e ln que j affi!l:ia o Conde de Sture, at a queiJe tempo lepara do de todos os negocias. Vilta a carta no Confelho, fubio Rainha huma confulta, cuja fubitancia era: Qle quan do os achaques ameaava a vida com o ultimo golpe, que {e na perdoava a medicamento algum para fufi:entala : que nefi:e fentido confiderava, perdida a Pra<ea de Elvas, chegar o Reyno maior ruina , que f podia evitar fe tomando Sua Magefi:ade a generoia refolu'io de pafiar a Ellremnz a formar o exercito, que fem duvida confiaria em breves dias do numero de todos feus vafal: los ; porque fe no devia crer, que houvdTe algum to pouco lembrado das obriga<ioens com ql1e nafcra, que fe refolveffe a te expor ao labo .de ficar no defcano cta propria caza, entregandofe Sua Magefiade aos rifc.,s , e incommodidades da campanha, com que era quati indubitavel formar-fe to numerofo exercito, que ou os Cattelhanos efcufario a batalha, retirando I e , ou fe expo rio a perde la, perfiftindo no fi tio. Achro-fe nefta Con Culta do Confelho de Guerra os Confelheiros de 1:-.ftado , e feguiro differente opinio o Marquez de Gouvea , o' Conde de Odemira, Ruy de Mowa Telles, dizendo que os inconvenientes, que fe podio feguir defi:a delibera"o , ero muito grandes , porgue -ainda que todo o l{ey.. no concorreile obrigao de atfi!lir Rainha em to generofa em preza, por mais numcrofo que fofc o exercito , no fe podia contar a vitoria por infallivef; por que o exercito de Cafiella era governado por hum valido de hum Rey muito poderofo , e compunha-fe de. muitos Cabos valerofos , e praticos, que lhe affiitio , e oe grande numero de Terfios, e Cavallaria, que. guacne- .. cio'

PA.RTE II. LIVRO III.

161

cialS quarteis, linhas, fortins muito b~m fortificados ; e que nefta confideraa fe devia acodir a Elvas com todo o poder, re(crvandofe a foberana pefioa da Rainha para 'maior empenho; porque a gloria de Sua Magcilade po der ficar viaorioa, no fe devia contrapezar com a contingencia de fer vencida. Seguia a Rainha as pondt;ra~o ens defl:e difcur(o, e no confcntio procurarem-fe l~ro pas Eftrangeiras , como tambem o Concelho lhe pa1 paz. Fez o fuccelTo plaufivel el:a deliberaa, que a prudencia condemnava ; por'1ue com o fangue dos valaiios na fe deven1 defender os Reynos; e tambem no cedeo s inftancias do Conde de Cantanhede , oue efficazmen te lhe pcdio rnandafle ao exercito a gente, que fe havia de embarcar na frota do Brafil , como fe v da lubfiancia das razoens da carta teguinte. Qye todos os Cabos do exercito fe acha vo aff~ttuo famente animados a ~occorrer Elvas , e elle prornpto para os acompanhar, pelo muito que convinha confervaa do Reyno, e no poderia haver quem jufl:amente pudefe entender o C1lntrario : que chegando os foccorros da Corte, fe poderia formar hum exercito capaz da faca, que fe intentava ; e fazer muito gloriofas as Arnus do Reyno ; e que hum dos meios de fe confeguir, feria na partir_ a Armada da Conlpanhia geral; porql:le faria melhor viagem hindo em Maro; e que ainda que aflim na fora, importaria n1ais confervar o Reyno, que o Brafil por conveniencias dos particulares , e que nel:a confideraa devia a Rainha ordenar, que toda a gente que eft-ivetTe para hir na Armada, fotTe para o exercito t 9ue a Rainha devia ufar de todos os meios licitas para )untar dinheiro; porque foccorrida Elvas, tudo ficaria ba rato , e no era raza que deixafle de (e foccorrer , ten do a Rainha gente, e dinheiro , e todas as mais depen dencias para fe formar hum exercito poderofo. Efias razoens, e outras no menos zelofas do Conde de Cantanhede, na vencera as difficuldadcs de lhe ren:etterem a gente que pedia, diffimu1adas com a apparencta , de que a Rainha havia mandado declarar nos edi- _ taes, e bandos 1 que os Soldados, que fenta1leln prac;a na
.j

Anno

1658.

AI

162 PORTUGAl# RES1AURADO, Anno Armada da Companhia, fe no diverti. io para outro em prego. Efcolhe~a fd~centf's Infante_,: p01m efle focJ 6S 8 corro, e os ma1s que falta vo, ti\'e1o tanta dilaa, que

o Con :e lho de Guerra , onde tambem ordinariam~nte fe achavo os Concdheiros de Eilado , com repetidas con fultas infiaro Rainha, que no dilataile os foccorros: em hurna dellas foi o Marqucz de N1za do parecer feguin te : Q!Je o f,~c..:orru de Elvas no foffria a menor dla~a; porque o perigo, cm que c fiava a'-]uella Praa, era imminente , e perdija , nem fic~na outra detenfa Pro 'incia de Alentejo, nem os povos terio animo para ou tra opprAia ; c L;ue as doenas, que havia dentro da Praa, confrme os a\ ifos de O. Sancho Man<1el, e do Cnnde do PradJ , era de qu~JiJade, que C'ffi poucos dias mais de dilaa falta; ia quent pegalle nas armas; e que as f~rvorofas razoens das tuas ca~tas , manifetlava claramente efle perigo, cujas copias {e devio remetler ao Conde de Cantanhede com orJem de fahir cm campanha, c foccorrcr Elvas a todo o rifco; porque o exercito de Call:ella na efia\>a ta numerofo, que tizefle de(conriar da t:mpreza, e que f com a dilao fe lhe pudio accref centar os foccorros. (2ye fe perdera Olivena , por no haver refolua de fe lhe remetter occc rro, e que fe na ganhara Badajf}z, por fe no impedir o entrar lhe : que fe no perdeTe tambem Elvas, pois com Elvas fe arritca va AJenteju. por fe no querer expor a algum rifco: que fe pelejaffe huma vez, que D~os ajudaria o fervor de ta valerofos Cabos , e Soldidos , como os com que fe achava o exercito :. que rartilem logo as ordens , por na permittir o tempo mai(lr dilaa: e que tamben1 parec.ia precifo palarem a Ellremoz dous Concelhdros de G~er ra , par::~ o Conde de Cantanhede poder refol ver com os mais Cabos do exercito as materias mais importantes, I em dependencia da Corte, para que no prc.:judicafie a rlilaa, como muitas vezes havia fuccedido, pois era preci(o, que antes de pat1ar Dezembro, efiivclle o exer cito prevenido; porque as cartas de O. Sanl:h\J ManoeJ, e do Conde do Prado bem molha vo hirem reduzindo as co~DfiaS u prefidio daquclla Pra\a ao ultimo apcrtu : que o Conde

P~4RTE

ll.l.IVRO III.

163
Anno

o Conde d~ Cantanhede lembrava remetter-fe-lhe a gcn te da bolla; e pedir dinheiro ; e quanto gente , que n1uhos dias ha via f,Jra aquell~ o feu voto, e que na po dia defcubrir a caufa, porque ie na executVa: que devia marchar logo logo, e que fe puJei[! fer na,Juellt! infia!1te, que no fe guardallt: para outro dia; que o di nheiro c devia remetter ao Conde todo quJnto hou~t!f fe; por._"Jue p\!rJida Elvas, mais fervida o que fi~a1ft! pa ra os inimigos, que para confervaa6 d.l Reyno, que a vinte e dous, e vinte e tres de Outubro der a Rainha h uma memoria (obre varias materias, e que nella aponta va, que convinha vidTe gente de fra , e alguns Cab.Js, e Eng~nheiros, e hum Tero da Ilha da Madeira, e que eltava em vinte e tres de Uezembro , e na via que a Rainha houvetfe deliberado em alguma detlas matt=rias: que nd pare~endo Rainha conveniente hirem os Con lelheiros de Guerra, como tinha apontado, que devi ordenar ao Conde de Cantanhede, que foccorrefTe Elvas pela parte, e pelo modo, que melhor lhe parec;!t1t!, fern depen Je-:~ia de alguma outra relolu"a da R <linha. 0~1te h.! l-n ponderado, e zdofo difcurfo do L\'larquez de Niza fez a Rainha toda a devida e1lima'ia, e a mefma fortu na teve a prud~ncia do 1\larquez em todos os negocies granJes, que votou no Concelho de Eftado, em quanto lhe durou a vida. As inllancias do Concelho de Guerra, e dos mais 1\-linillrus fdcilirara5 tanto todos os embarafiOS, que dentro de poucos dias fez a Rainha paffar a Ef. tremoz gente, dinheiro, e carruagens; e o Conde de Canranhede, e os mais Cabos, e Offi~iaes, que lhe affi(. tia, dera frma ao exercito, e comeara a tazello capaz de fe pr em marcha para foccorrer Elvas. O. Sancho 1\lanoel, e todos 6>S mais que lhe afliclia, fe acha va com ta confiante delibera~a de defender Elvas, que c~nhecendo dos ultimes de D.!zembro, que de- onze ~oldados , com que fe havia dado principio ao itio, nao chegava a mil , os que efrava capazes de tomar armas, com etles dcterminava defender.. e at a ultima rcfpira\ia, tendo por mais conveniente eternizar a hon ra, que conleivar a vida. No efiaJo referido le achava L 1. o ex<.: r-

1658.

m!

1.64

PORTUGAL RESTAURADO,

o exercito, e a Praa nos ultimas dias de Dezembro, em que h e precifo pafarmos a referir outros f uccefos con trme a ley defia Hil:oria, e no privar o anno futuro da gloria do tuc\:efo das linhas de Elvas. Deixamos no fim do anno antecedente ao Conde de Cal:ello rvlelhor, Governador das Armas da Provinda de Continua o Entre Douro e Minho, alojado no quartel da Silva em op Conde de poia do novo Furte de S. Luiz Gonzaga, que os inimiCaUello Mdhor 0 gos ~avta fabricado, expondo fe aos perigos, e incomgoverno na mod1dades da campanha, por atalhar o damno que amea Prminia de ava aquella Ptovincia ; po! m como e fie remedi o era Entre11D.0 u- accidental f ela d1ffculdade da perifiencia dus Soldados, ro , c J.f1m1 enrrou o C on de em con 1 eraao no mo do , com que dc~ 10. -d 1 ~ia emmendar os m:Jies futuros ; conhecendo que na con fiana do icu valor, e da tua fr.rtuna livrava os morado res daquella Provincia as e1peranas da fua confervaa. Para tomar a telolua mais a~ertada , chamou os Cabos, e Ofii.:iaes dt) exercito a Conit-lho,e ao Bifccnde de VillaNova, de cuja prucncia fiava a melhor eleia, e que ou tnandando, ou obedecendo, empre fe achava prorr.pto para accudir a defena de Entre Douro e 1\linho. Pr0 poz o Conde no Confelho o rifco, a que el:ava expofia aquella Provincia com o grande poder dos inimigos, e nova fortificaa dt: s. Lui~7 , e que de todos os do Confelho efperava lhe adver~itlem os mah; promptos, e ma is eguros caminhos de remediar tantas difficulda:ies. Fo ta Gilatadas as conferencias , que fe feguiro a efl:a propofia, e ultimamente fe aifentou , que (e fabricaJrem quatro Fortes para cubrir aquella Provncia, e que o tempo , que efia obra durafTe per1il:iTe o. exer cito naquell~ quartel. O Conde de Caftello Mdhor moftrou contormar {e com e fia 9pinia, por encub: ir o in tento que tinha de emprender Tui , fundando-fe em que a fortificaa era debH, a difficuldade dos loccorros. grande, por fer o Inverno rigoroio, e os inimig s terem. te.paradas as foras fendo facil a legurana dos com boys pela viinhana de Salvaterra; e confeguida aquella em preza, {e augmenrava a reputaa, por ter Tui Praa

6 8 ..1 5 .'

Anno

de Arma~ do 1\eyno de Galliza, que franqueava. a entra da - - '

f.

P RTE TI. LIVRO III.\... 165

da de muitos lugares abertos, e difficultava a con(erva- , Anno o do Forte de S Luiz. Efia propofi~o re~eteo ~ Con6 B de Rainha , dizendo, que para fe confegutr efie tnten- I\. 5. ' to era necctl2trio fegredo, brevidade, e dinheiro, e que as outras Provncias concorrefem com foccorros , que en grotTalem o exercito. A Rainha tanto que lhe chegou o proprio , que o Conde remetteo, lhe pareceo a em preza propofta digna de fe intentar ; porm no quiz tomar a ultima determinaa fem o parecer de joanne Mendes. Remeteolhe a Elvas a propoio do Conde de Cafl:ello1\lelhor , e joanne Mendes como fe perfuadia ; que fabiicava a fua fortuna na Conquita de BadaJoz com licena da Rainha ( como temos ref.erido) palou a. Lisboa com o fitn de desbaratar a empreza de Tuy ; facilitando a de Badajoz, e confeguio feu intento com a infelicidade , que havemos ref~rido. \' endo o Conde de Callello 1\'lelhor defvanecida a fua bem fundada pro pofio , tratou com todo o cuidado de fortificar o qua_r td e1n que eftava , e de ganhar com alguns Fortes os fi. tios mais arricados : porm Cmo a gent~ era pouca, e o dinheiro menos, nem o trabalho luzia, nem o zelo aprvveitava: fendo a maior infelicidade dos varoens gran des faltarlhes infirumentos temperados , que fuavizem a C'lnfonaacia das uas virrud~s. Crefceo ao Conde o cui dado , e o def vello com a noticia, de que o Marquez de Vianna multiplicava as preparaoens da campanha fu tUJa, affim para continuar os progrt:ffos do anno antecedente , como para deter as tropas daquella provinda, e as de Traz os 1\'lontes paiTarem Provinda de _Alentejo. Dilatou fahir em campanha mais do que fe imaginava , e a vinte e cinco de Agfto ao calor da artilharia do Forte de S. Luiz Gonzaga pafou o exercito o Minho por huma Pre_fifie no ponte de barcas. Achava le o Conde de CafteJlo Melhor aloJamento no quartel da Silva com pouco mais de mil Infantes pa- ~o 2~~ltel 1 1 gos , divididos em dous Ter"os, de que era Mefires de a ' ~ ~ampo Frandtco Peres da ~ii va , e Diogo de Brito Cou ttnh,,; 4_ue com a gente, que lhes faltava na campanha, guarneCict as Praas de Caminha, Villa-Nova, Valena, LapeUa , ~ton'ia , Salvaterra , blelga'io , e LindoJo, L i Confia

tt66 PORTUGAL .RESTAUR ..4DO,


Anno Confiava mais a guarnia do quartel de dous mil , e quij

.B 65

"f'

nhen.tos Auxiliares, e de treze Companhias de cavalJbs , feis governadas pelo CommitTario Geral Antonio de Almeida Carvalhaes ; que tambem era Governador de Salvaterra , e fere de Tras os l\1ontes pelo Tenente General Domingos da Ponte Gi:lllego, afli1tido do Commiflario Gt:ral Pupulinier Francez. Exerci~ava o Poilo de Mefire de Campo General o General da Artilharia Nuno da Cunha , e fervia ~1iguel de Ln{col de Tenente Geral da Artilharia. Engenheiro, e Q!lartel-~ftre, e em todas citas operaocns con{eguia reputao. O Vi!conde de Vi !la Nova continuava aquella afliih:ncia, e fervio voluntarios Luiz de Soufa , hlho 1nais velho do Conde de Cafiello l.\'lelhor ,. feu filho fegundo Simo de Vafconcellos, Luiz de Mdlo, filho mais velho do Conde de S. Loureno , 1\'lanoel de Mello (eu irmo, Mathias da Cunha, Manoel da Cunha , O. Francifco Rolim , e ou tras petfoas de valor, e qualidade. 1 m ... ui" Governava o exercito de Cafiella o Marquez de .Vianna; era feu Meihe de Campo General l). Balthalar de Roxas Pantoia, General da Cavallaria D. Luiz de l.\'le nezes, a qut:m EJ-Rey de CaltelJa fez Marquez de Penal v a ; Gerleral da Artilha1 ia O. Francifco de Cailro , 'Te nente Get1eral da Cavallaria D. Franciko de la Cueva, Commiflarios Geracs D. Joa de Tahoada , e D. Chrifio vo Zorri!ha. Junto do quartel de S. Luiz Gonzaga (e aquartelou o exercito de Cailella , e como a diltanda entre eile quarte~, e' o de S. Jorge da Silva, era to pouca, Cf'me~ara a fer continuas os rebates, e quai infe paraveis ~s etcaramuas. O principal intento do l\1arquez de Vianna t:ra impedir que as noflas Tropas pafatlem a Alentejo; porm reconhe~endo, que ellas fe expunha aos perigos , em qut! cofiuma embaraar-fe o valor indif ;, creto"";tcomeou o Marquez de Vianna, por induilria de D. Baltha(ar Pantoja {a -difpor os incentivos de cahirem nos laos da temeridade.fNo primeiro dia de Serembro ~ quatro horas da tarde fahira os inimigos do Porre de S. Luiz con1 leis batalhoens, e feiscentos mofqueteiros, e

marchara a occupai huma emmincncia, deixando o nof


, J'l

fo

PARTE II. LIVRO 111.

167

fo quartel mo direita, e efquerd~ Val~n<ia, e o For- An11o rim de Bethlem, qHe de novo fe ha~ta fabncado. ~s ba- , 6S 8 1 redores inimigos avanara a defalo)ar hum a fent1ne1Ja, que occupava o alto de hum monte fuperior a todos os daquelle fitio ; foccorreoa a efquadra , que lhe dava calor, da Companhia da guarda, e travou-fe h uma e( cara rnua, que durou o tempo, que fe deteve em fahir do noffo quartel a Cavallaria, e Infantaria , ordem do Gen~r~l rla Artilharia Nuno da Cunha: o qual vendo que os 1n1 n1igos reforfiavo a efcaramu"a com mais poder , ordenou ao Capito Carlos Paffanha , que efiava de guarda , que com as Companhias do Tenente General Domingos da Ponte Gallcgo, e CommHTario Geral Jaques 'I'olon , occupafe hum monte fronteiro, ao em que efiava a noTa fentinella; e reconhecendo os inimigos que as nolas Companhias ero f tres, avanaro com as doze, e defalojara-nas. Nuno da Cunha pertendeo recuperar o pol:o com 1 a gente que lhe ficava ; porrn o Conde de Cafi:ello-I\te lhor contando-Jhe, que o Marquez de Vianna fahia do .J. feu quartel com todo o exercito, ordenou a Nuno da Cunha que retiraTe as Companhias ao abrigo da Infantaria, que guarnecia huns valJados. Entendeo Nuno da Cu nha que guardar cfia ordem , feria o mefmo que perdtr toda a gente que levava , e com muita prudencia mandou s tres Companhias, que futlentaTem o Pofia, em que efiavo avan~adas, e fopportalem as repetidas car gas da mofquetaria inimiga ; porque defoccupando aquelle fitio, ficava toda a noffa gente expol:a , fem oppofi ~io, a maior perigo. Foi to util e fie bem fundado di{:.O curfo, que melhorou totalmente o noffo partido; porque o Commiffario Geral Antonio de Almeida Carvalhaes , e o Capito Diogo Pereira , colericos do damno , que as noffas tres Companhias recebio dos mofqueteiros, avanc;ara com as fuas Companhias com to boa fortuna, que ~ b os der:otara, e _degolando muitos, fizera enftaquecer rJ. o partido contrano; e havendo durado tre5: h o ras o com..: r.&: bate,. fe retiraro os GalJegos , deixando na campanha quanttdade. de mortos , e prifioneiros dous Capiraens de lnfantana, e alguns Soldados : oito perdera a v ida

".,.r

L4

da

16g

PORTUGAL;RESTAURADO,

. _S Soufa de Vafconcellos com hum a baila; .e havia prQcedi. -1 6) do .com gra_nde valor, e os mais Fidalgos referidos , por
que todos JUntos, na houve lugar arrifcado, em que na empenhafTem as fuas pefoas. Na defenfa do quartel teve grande parte Ferna de Soufa Coutinho ; porque ha vendo chegado do Porto, onde e fiava levantado hum T ero, a vifit.ar .o Co_nde de Cafi:ello J\rlelhor, lhe orde -nou que governafle orTeio de Fran.ci(co Peres, que ef tava doente, e com elle occupou hmn pofia fra do quartel , que o fegurava, e foi por muitas vezes avan"ado da maior parte da Infantaria inimiga, a que re1ifiio com grande valor, e conftancia. Eile tuccetfo teve de preiuiio facilitar a .temeraria confian"a do Conde de Cafrellu.!\t1elhor, a quem na n1oderava a prudencia de muitos annos os efiimulos do valor inconfiderado, de que foube valer fe D. Balthafar Pantoja na occafia, que Pcrfitle na lhe oftereceo a fortuna en1 dezc,tfete de Setc1nbro; porque conducca havendo .fahido hum comboy de ViUa-Nova pela e!lrada de hJ. cm que curda entre os dous quarteis, mandou o Conde de boy. Cafiello-Melhor fahir a Cavallariaa recebello Torre do Nogueira , que fica-va dos dous quarteis em igual djitan~ cia. Obfervou D. Balthafar cfia refolua , e o pouco nu.. c arrc~au os mero da nofla gente,d e com fordem do Marquez de Via~ r6 o.ncihanos pa_ abalou a vanguar a a b u car os b ata_l h oens. Efi e ,, a nolfa Ca movimento ob.-igou ao Cnde de Cafiello- Melhor a fa"~llaria. hir do quartel , efiando j o comboy feguro , e podendo a Cavallaria retirarfe fe,n perigo. Os Meftres de Cam po Frao.cifo Peres da Silva ,-que j efiava convalecido, e Diogo de Brit() Coutinho, formara -os feus TertioS, mifturando-Jhes Companhias de Auxiliares , na fralda de hum monte, qu~ os Gallegos vinha occupando. Do - C mingos da Ponte, os dous Comrniffarios Geraes abri ~enta o f - d 1 de de Cafid. gara os batalhoens , que con ta v ao . e trezentos cava Jo-Melhl;)r los ao ~alor d~_ .Infantaria ; porm toda eita difpotia toccorr:Ia foi ta confufa, e apr ffad~, que conifiindo o perigo com lnlan- na gente r r a;;.ri~. ter tao pouca, am da o da deaor dem eia mator. O Conde, o General da Artilharia, e o Viconde de Vil ia-Nova 1 querendo accudir com os Cabos, a emmendar a
.>-

cAnno

da nola parte; ficara trinta feridos, entre eHes Luiz de

cunfu

~PARTE II. LIVRO 111.

J,-;~

confufa dos rrc:ros, e Cavallaria, j no tivera tempo Anno nMis que de pdcjdr valerofan.ente como Solaados. Na 6s8. quiz O. Balthafar Pantoja dar tempo a que {e lemedialfe 1 efta defordem , yue efiava obfervando; baixou do monte com a vanguarda do exercito, feguico o Marquez de Vianna com a fegunda linha, e a reterva, confiando efte troo de feis mil Infantes, e oitocentos cavallos. Adian": tou fe o General da Cavai lar ia com oito batalhoens, e algumas mangas de mofqueteiros, a atacar o Jado direito da nofla gente, e o Tenente General com o refio dos bata~ Jhoens o lado efquerdo: porm acharo muito maior oppofio do que elles imaginava; porque o Conde de Ca1tello melhor, e os que lhe affifiia , determinara furprir c0m o valor a detigualdade do poder, e inferio ridade do titio, e o fufientara a pezar de toda a refolu'ia dos inimigos. Reforou D. Balthafar o corr.bate, e foccorreo o General da Cavallaria cem mi] Infantes , e cem cavallos, afftHido de D. Pedro Lopes de Lmos, Conde de Amarante , de D. Luiz Peres de Viveros, irma do-Cflnde Fuen-Saldanha , de outras pefcas prindpaes, e Officiaes reformados. O Conde de CattelloMelhor, e o General da Artilharia procurara, ernmfndando a fr~ ma, fazer n1aior a .refitencia ; porm na fora dos confli los no cofiuma a fer flcil efie intento, e pelejando os inimigos com dobrada gente , e ventagem do fitio , fora Dcsbarata os noflus Teros, e batalhoens desbaratados; e procu- no_' c retira rando os Soldados fahar fe no quartel vifinho, o conre-{;1 ~ 0 quar guira, por fufientarem vaJerotamente a fora do com bate na retaguarda o Conde de Cafidlo Melhr, o Ge~ neral da Artilha ria, o Vifconde, a maior parte dos ()ffi. ciaes da Cavallaria, e Infantaria, Luiz de Soufa, Sima de Vafconcellos. Luiz de Mello, ~1anoel da Cunhg, D. Francifco Rolim , Mathias da Cunha, e Manoel de r-tlello. Dentro do quartel fe detivera os Soldados, e guarnecen do o, dera lugar a que os Cabos, e Officiaes fe recolheffem, e viera pElejando at entrarem nelle, e efia mudan a de animo f.Ji a defenfa daquelJa Provinda ; porque os inimigos h6era alto, e na tivera refolua para invcitir

o quar[t;l, que penetrado, ficava a Provincia totalmen re

17o

te indefefa. Morrra no confHl:o os Capitaens de AuI6 \8. xiliares Manoel Teixeira , Andr de Abreu, e cincoenta J Soldados : ficra feridos cento e vinte , fendo hu1n delles Manoel de J\1ello , que havendo pelejado com infigne valor nefia , e em todas as oc~afioens antecedentes, morreo das feridas com merecido fentimento da fua falta. Os prifioneiros fora duzentos e cincoenta , em que entr ra o Sargento maior Antonio Nunes Preto, onze Capitaens de Infantaria, cinco pagos, feis de Auxiliares ; durou a contenda das tres da tarde at cerrar a noite. MorrerJ6 dos inimigos trinta , em que entrou o Capita D. Joa Oforio : ficra feridos oitenta , entre elles o Comi({ario G .nal D. Joa Taboada, o Tenente General da Ca valia ria D. Thomas Ruys, os Capitaens de cavallos D. Andr de Robles , D. Alvaro de Anaya , D. Antonio de Mofcofo, D. Perdo Nino. O Marquez de Vianna levado do bom fuccefTo , defcan"ou o dia feguinte, e deu lu gar ao Conde de CafielloMelhor a tomar partido , e a (alvar a pouca gente que lhe havia ficado. Chamou a confelho , e referio nelle o que todos t1i1temente teftimu nhro. Di fie que a gente era pouca, e os mantimentos menos: que o Marquez de Vianna vitorit,fo fem duvida bufcaria aquelle quartel , incapaz de fe defender , pela falta de fortificaoens , e de guarnio ; con1 que era precifo ceder fortuna , e cfcolher fe caminho menos arrifcado de falvar aquelle pequeno troo, que era a uni ca defenfa de toda aquella Provinda. Todos os do Confelho entendero que a retirada era precia ; porm obri gados da valerofa affl.ico do Conde de CaftelloMelhor (que todos juftamente ama vo ) delejavo antes arrifcar as vidas, que apretTar a marcha; porem abreviou a pre cita relolu'5o da retirada , fugir para o exercito contra rio Andr de Arenas, Ajudante da Cavallaria, acculado P lill dos grandes deli tos , oue tinha commettido nefie Rey 11 P!~~a: ~1:_e no. Conhecendo o Conde de CafteJlo-Melhor, que a {ua ns. e bufca noticia havia de facilitar aos Gallegos o receio de avan o alojamcn- ar o quartel, lhe poz o fogo em a noite de vinte, e hum lo das S~:rras de Seten1bro, c fe retirou s Serras de Coura difiantes de Coura. d uas 1egoas do -1uarte1 da S"l va, fi1t10 tao a [pe1o, q_ue f e . 1

-Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

Julga:

171 julgava por incxpugnavel. A artilhari2 conduzia a Valen a 0 Capito Diogo Pereira. O l\lJrguez de Vianna animado das informa~oens de Andr de Arenas, determinou invefiir o quartel na me( ma noite, em que o Conde fe retirou; e vendo que comea\'a.~ atear-fe nelle o fogo, mandou apreflar a marcha , e na fe atrevendo a feguir aos que o largavo, triunfou t das cin7as do incendio. Chegou o Conde s montanh:ls de Coura , e com brevi dade fortific()U o patTo da Ponte de S. ~lartinho, e ou tros, em que fe podia coi1fiJerar perigo. Recolheo as guarnioens do Forte de Bt:thlem, e Atalaia do Sardal , poftos importantes; porm era maior a neceflidade de gen te para fegurana do quartel , porque as ordens que f e pafiava para convocar outra, todas cra mal fuccedidas , havendo o temor eftragad o refpeito, e a ohedi encia. No fe pertm bava o animo invencivel do Conde de Caftello-J\'lelhor com eftes infelices accidentes, antes parece que lhe aperfeioava as virtudes, reprimindo lhe a demaliaJa confiana, que muitas vezes o expunha a empenhos inconfiderados, c perigofos. Reprefentou vivanlente Rainha o grande rife~ em que fe achava, de que havia li-io caufa o poUCtl credito que federa aos feus avifos, e perfuadio a Ferna de Soufa Coutinho , que fcm embargo das ordens que tinha para mdrchar a Alentejo com o Ter"o que havia levantado no Porto , acodilfe ~uella Provincia ameaada de maior perig0. Ferna de SJUla a~onfelhado d;l mdhor prudencia, cedeo a intancia -~o Conde , e marchou para o quartel de C()ura com feis~entos Infantes, danJo conta Rainha, que approvou a fua refolua. O Marquez de Vianna com mais vagar coque pedia o bom tempo, que colheo, marchou com o exer~ito pelo _p do monte de Faro, cujas fraldas fe efiendem pela campanha de Vaien~a, e a trinta de ~etembro gauhou poilos fobre o Catello de Lapella, fituado, co mo fic1 referiJo, na margem do Minho entre Valen~a , e Mone&a , e occupou hum Arrabalde, que por na ter dcf.;nla ~ efiava defamparado. Efie princtpio facilitou a refolu<ia de fe dar hum affalto ao Cafiello na madruga da de dous de Outubro; mai fora recha'i~dos os que

PAR.TE II. LIVRO III.

I6S8

Anno

avan

de annus , que de experiencias; o que logo fe come~ou a verificar, admittindo no Caftello ml.litas mulheres, e meninos, que coiluma (er incentivos da pouca conftanTunla~ os cia dos Soldados na defenfa das Praas. Vendo o Mar Calldhanos quez de Vianna o mo fucce[o do atfalto , deu princiLapclla. pio ao fi tio , e mandou lan'iar h uma ponte de barcas em Lagos de Rey. Comera a jogar as baterias contra o Cattello de h uma, e outra parte do Minho , na fizera as bailas muico etfeito nas muralhas, porm as que fe. empregra na gente, ball:ra para render o Caftello ; e Gafpar Lobato perturbado do clamor da~ mulheres , e meninos , e afotnbrado do horror dos mortos ; e ameao dos Gallegos, fez chamada, e fe rcndeo com cento e cincoenta Soldados , tres pe"as de artilharia , quantidade de munioens, e baHmentos, com que pudra de fender o Caftdlo muitos dias. Mandou o Marquez de Vianna os Soldados para Galliza, as mulheres, _e meni-nos para Portugal. Receb~o o Conde de Calello l\1elhor efra noticia com implacavel fentimento , vendo to{almente mudado o femblante da fortuna 9 que naqudla mefma Provinda achdra to favoravel ; mas compondo virtuo{arnente o animo com a refigna"o na vontade Di vi na , fazia da infelicidade momentanea eterno merecimento. Porm eita batalha , em que era nece1Tario que o animo humano ficafle vencido do Ef pirito Divino i gattava a campanha da vida , em que hum, e outro conte'ldia, e dava armas morte, que tambem pelejava con tra os muitos annos do Conde, entra-1uecidos com os lar gos trabalhos, que havia padeddo na iua mocidade. No mefmo dia , que fe perdeo Lapella , paffro o Minho, e entrro no Valie do Rofal por ordc.:.u da ConddTa ae Cafiello Melhor cento e cincoenta Solllados do ~rer~o de Rodrigo Pereira: foru {enlidos, e dt:~baratados, moftrando o varonil eipirito da Conde1Ta, 4ue at nas defgra as da guerra 1companhava fielmente a ieu marido. O Marqut:~ de Vianna , tanto que ganhou LapcHa, mar

172 PORTUGAL RESTAURADO, Anno a va'lt a , com perda de hum Sargento Maior, e vinte . B e cin~o Soldados , Governava Lapella Gafpar Lobato _1 65 de Lan"oes, Soldado de valor, porm mais carregado

ehou

choo (obre ~lono, onde chegou a fete de Outub~o, Anno entendendo , que ganhada aqueiLI Praa , fe lhe entre S garia a de Salvaterra, por ficar difiante pelo Minho aci- I 65 ma menos de huma legoa. Rodeava l\1ona hum muro antigo de cantaria mal franqueado de alguns difbm Si~a-fc Mtes cobelos ~ h uma parte do breve recinto dos muros ao qucLgod . n:rnava ouUnha barbJcaa , que guarnecia huma efiaca a , a ou- rcnco de tra cobria hum arrabalde fobre o rio, que eilava fortifi- Am~rim, cado com huma trincheira de terra, e faxina. Na parte que olhava a campanha, fe via dous baluartes imperfeitos,. e alguns redentes , que defcortinavo o rio. Ha via-fe levantado huma tenalha , a que chamavo Forte de Santo Antonio, que cubria hum a ernminencia exte rior , e pertendia defender a agua de huma fonte to ar rifcada, por fe na confeguir , que a muitos Scldados fuccedeo , antes de matarem a fede , beberem a morte. No arrabalde ha dous Conventos , hum de Religiofas Francil canas, outro de Freiras de S. Bento : e fie foi lo go ganhado , e fervio de plataforma ; aquelle arruinou a artilharia. GlVernava Moncca o Tenente de Meftre de Campo General Louren"o de Amorim Pereira. Confiava a ~uarnia de feisccntos Infantes pagos, e Auxilia res , aflifiidos de Officiaes de conhecido valor, os mantimentos era muitos, as munioens poucas, e a efpe.. rana dos foc~orros eftava dilatada. A fete de Outubro comeara a jogar as batarias , e para cubrir o trabalho de h uma, avanou D. Balthafar Pantoja hum Te reco de Infantaria a hum as cazas, que efiava fra da Praa : fahio a defendellas o Sargento Maior Oio go de O li veira com quarenta Infantes, e refi fi io muitas horas as avanadas do Tero. Reforara os inimigos o poder, retirou-fe o Sargento Maior ferido de huma baila de mofquete, de que brevemente rnorreo. Ganhadas as cazas, e lanada a ponte de barcas ena o fi tio ch3mado Caracoes, dera os Gallegos hum affalto te na lha de Santo Antonio , que defendia o Alferes Efievo de Barbeitas. Foi o combate mui to vigoro(o; porm n1aior a rdifiencia. Retirarafe os Gallegos, e no quarto da Alva tornara a invcftir a t~nalha, imaginando que os defeofores def
J

P -A R TE II. L I V R O I II.

17 3

can~aTem

174J6S8.

PORTUGAL REST/1UR.4DO,

Anno canalft!m no bom fuccetfo: porm u Alfetes valerofo,

e vigilante. havendo lhe Lourt:no de Amorim refou,ado a guarnio , teve: ta bom luccelo , que obrigou aos Gallegos a fe retirarem com perda confiJeravel ; de que i11ferio o Marquez de Vianna, que a cm preza de Moncca era mais difficil , que a de Lapella , e dif poz corHi nuar o fitio com maior cuid3.iu. Levantara-le duas pia ta formas, h uma em o pariu do Mo!teiru de S. Bento, outra em a Ermida de S. juli'l,, em que jogara feis me~ - yos canhoens contra a muralha : a artilh.uia do Forte de Aitona occa1ionava grande runa nas cJzas da ViiJa, e a efte rnefmo fim fe levantou quarta b.tteria na margem do rio, e todas, e hum morteiro laborava incdlantemente. Os defenfores armados de valor, e facilitados com o cotlume das bailas , no bllfcara mais reparo, que entregarfe ProviJenda Divina. ( Mdhor retguardo dos m;~iores perigo~) Difundio-fe ela confiana pela debilidade das mulhes, que fetn temor das bailas fervio de admiraa, e remedia aos f~riJos , e enfermos. O Conde de Caftello-Melhor com inceflante trab~:llho defpt:dia ordens, ,. t .. ameaava com cafiigos a todos L .. van ao 05 promettia premios, ed.IT li bl. ' quaneis, li- aque es, que nao acu tuem ao pengo pu tco; poretn nhas. c dei- na valio e fies remedios ; porque dedkando Ponte de :xa atfediada Lima para frente de bandeiras, e ordenando o General Salvatr:rra. da artilharia afiHlifle naquella Villa para formar o exercito, era ta pouco o numero da gente que acudia, e to pouca a perfifiencia dos que chegava, que tnais crec1a a defconfiana da defenfa da Praa pelo defalento dos na turaes, que pelo valor dos inimigos; e todas efia6 fatalidades (e hia conjurando contra a vida do Conde de Ca tello-Melhor, que como fe alimentava dos alentos da honra, qualquer infelicidade a debilitava. O Marquez de Vianna conhecendo no valor dos defenfores de Mona, que no determinavo entregar a.:Juella Pra<i~ a pouco cufto, dividio a oircumvalla<ia della em tres quartcis bem fortificados com linhas, e fortins, que cerra vo o cordo. D. B.11thafar P;.ultoja , logo que fegurou com o exercito o foccdrro, que podia entrar na Praa, caminhou com dous aproxes contra os 1itiadus, Determina

ra

P A R TE II. L I 17 R O I II.

75
Anno

ra elles atalhar lhe os pafos, e o confcguira fazendo


varias forudas. A dezaft:te de Outubro fahira do Fortim de S. Antonia contra o aproxe, que caminhava para aquella parte, e obrigara os Gallegos que guarneda, a defamparall,,. Fura loccorridos do cxeJcito : retirara0-fe os iitiados' pelejando com tanto valor cu na de alguns feridos, que deixara a campanha cuherta de c0rpos de Gall;:gos, entri~ndo nos murtos o Capira Segur , e outros Officiaes; e c fies b . ms fuc.:eflos, que augmentavo o alento dos {iriados, accrefcentavo a pena do Conde de Cafiello-l\'lelhor pela impollihilidade de foccur ellos com a brevijade que defejava. Aliviou-lhe e fie cuidado o Conde de ~1iranda Governador do Porto , que chegou ~o quartel de Coura com oitocentos Infantes , trazendo na fua peloa o maior foccorro. Deu o Conde de Caftel lo Melhor noticia ao de Miranda do aperto, em que confiderava a Praa de Mon26, do fiAUto que neceffitava de fer foccordda, e dos poucos meios que achava para fe confeguir efi:e intento; e depois de larga conferencia :ljufiara, que fe lhe introduzitTe qualquer foccorro que fotlc pl flivel ; porque ainda que muitas vezes os foccorros pequenos mais fervem de der engano aos fitiados, que de remedio, fempre fe confegue o alivio de mais defen fores, e dar tempo de fe formarem os exercitos para o foccorro, ou para alguma util diverfai\ Offercceo-fe o Meihe de Campo Ferna de Soufa Coutinho para exa minar o 1itio, por onde fe devia intrf1duzir o foccorro pi emeditado. Muflrou o Conde de Cafldlo Me1hor a fa tisfaa que tivera defla ofterta , entregando a Ferno de Sou' a feus d:JUS filhos, para o acompanharem. () mefmo fez Mathias da Cunha, e o Carira de CavalJos Dio~o Pe reira de Araujo, muito pratico daguelle difidtn. Sahio Ferna de ~uufa do qualtel de Cotna em a noit~ dezanove de :.Jtubro, e chegando ao quartel de Cortos a tiro de molquete (e ape{)u , e -o Capita Diogo Pereira, e entran do por entre as fer.linellas das Companhias da g11arda, que .ticavo fra dos quarteis, examinou o firio que occupa va, a a h ura das Jin h as , o e fiado das clradas, e tudo o n1ais que convinha, para informar ao Co1~dc do yl:J~ vira,
cna

165 8.

e na do que fuppuzera ; vicio , com 1Ue muitos expio rador~s tem fdto perder grandes cmprezas. Retirou-te Ferna de Soufa, e informando ao Conde de tudo o que havia examinado , lhe deu ef perana de coneguic o que intentava. Promptamcnte fez o Conde avifo a Antonio de Almeida Carvalhaes, qui! governava Salvaterra , para qt~e tivele prevenidos todos os barcos, que era necdfa rios para introduzir o foccorro , advertindo o de huns fi naes, que fe lhe havio de fazer, para a hora de fahirem os barcos da G.tndra de Cortas ; emminencia , cujas fraldas lava o rio Minho; itio, em que a Infantaria , e muni csoens havia de embarcar, para te introdurem por Sal vaterra em Motl<ia. Feita el:a prevena, marchou a vin te e hum de Outubro o Tenente G'*neral da Cavallaria Domingos da Pon 'e Gallego com trezentos cavallos , e SP~ccorreca Ferna de Soufa Coutinho com quatrocentos Infantes, aaca Cafid . . de de o on que f orao entregues, d epoas de em barca dos, ao C a pua o lo-Melhor Ferna Leite Pita, que levava em fua companhia os Cacom, tr.ezcn- pitaens Antonio Ferraz, Francifco de Ca(ho de Arahu tost e c~co jo, Alexandre de Soufa de Azevedo, Francifco Nunes 1 en a que em- p a c heco, e outros Offi caaes , tunta barns de po1 ora ' tes. n1an v 1 ~~rcou no oito cunhetes de bailas, e dezafeis quintaes de 1nurra. no Minho. Mediofe o tempo com tanta igualdade , que tudo {e executou fem embara<io Carregou a Cavallaria as guardas, fez a Infantaria os finaes, fahira os barcos de Salvaterra 1 recebera trezentos e cincoenta Infantes, e as munies, e brevemente fe introduzira em Mona. Os inimigos 1 quando quizera divertir el:e intento , achara occupa das as efiradas, que Ferno de Soufa havia reconhecido a noite antecedente. Fora rechaados, e Domingos da Pon te, e Ferna de Soufa fe recolhera fem perda alguma; retirando cincoenta Infantes, que por errarem o caminho te no embarcara. Loureno de Amorim recebeo o loc corro com grande contentamento, e entregou a Fer~o Leite Pita a dt:.fenfa das trincheiras. O Marquez de Vtan'! nd com a noticia da entrada do foccorro, e experiencia do mo fuccefo dos achaques, deliberou fe defle hum af~ falto Pracca em a noite de vinte e cinco de Outubro, havendo as antecedentes mandadu toe~' repe tidame~te dr-

.-Anno B 1 6S

176

PORTUGAL RESTAURADO,

n1a,

.,
ma, para que o dHvello dos filiados os fizefe menos Anno vigorofos. A' meia noite marchara os Teros; e ba~ 1.6 --8. 5 talhoens para o aiTalto , c os Soldados, que carregava faxinas para cegar os foffos, o executaro promptamen te , e os Officiaes, que leva vo as efcadas , as animaro s trincheiras com muifo valor, accrcfcentando o ao fubir por ellas. Accodiro os filiados dt:fenfa, picarofe os finos' aw;endero re fogos' e como todos eftavo deftros , e exercitados , fizero precipitar aos inimigos~ R fi11 11n .. . c 1ncm os Os Ca bos, que atIillll30 ao aua I to, man darao repetll I o a fitiados hum tempo, que os fitiados havio allumiado os folos com furiofo af.. candieiros de fogo, e varios artificies ; e ajudada efia luz C.dtor~ das muitas que fcinlillavo das peas de artilharia, e moi quetes, ficou to clara a campanha , que foi grande o efleito das ballas, empregando fe quafi todas as que os filiados tiravo, affim nos inimigos, que fubio pelas ef cadas, como nas mampofias, e Teros de referva. Ao mefmo tempo que as trincheiras, foro avanados o Forte, que ficava por cima da fonte, governado pelo Capito Frandfco Nunes Pacheco, e os baluartes, e cortina, que oJhavo para a campanha , e com o me(mo valor fo ro os inimigos rechaados: perdero quatrocentos homens dos mais luzidos do exercito., Ievara outros tantos feridos. Na Praa morrero fetenta Soldados, entre elles os Capitaens Antonio Ferraz ,jofeph Pereira Caldas ,Joo Gontes de Soufa: ficaro cinc_oenta feridos, de que foro os principaes os Capitaens Ferno Leite Pita , Ferno Fi~ gueira de Palhares, Joo Pereira Pinto, Francifco Pita Malhciro ; e o Capita Francifco Nunes Pacheco perdeo a ma direita de huma granada, que nella lhe rebentou; e todos os filiados refiftira furia , e perfiftencia do afalto com mernoravel contancia. Ao dia feguinte fizera os inimigos chamada , pcdio o Marquez ceHa de arntas,: concedeo-a Loureno de Amorim para fe enterrarem os mortos, o que logo fe executou. Fora.. fe continuando o~ aproxes, e avizinhandofe os que caminhava s tnncheiras , que cobria o arrabalde , e Mofteiro de S~ FrancHco, e fazendo hum alojamento junto de hum For..i tim chamado do Montinho , come"ara a minalo ; e c.o.

<PARTE 11. LIVRO III.

177

(lhe

78
Anno

PORTUGA-L RESTAUR-ADO,

nhecendo Loureno de Amorim o aperto a que a Pracca fe hia reduzindo ; refolveo fazer avifo ao Conde de Cal 16 58. tello Melhor, e elegeo para efi:e empenho a Francifco Alvares Gal , pagador Geral daquella Provincia , que havia ficado na Pra<sa , e a Ferna Taveira de Palhares, que fem rifco chegara ao quartel de Paredes, onde a nolla genre efiava, e i na achara ao Conde de Caftel]o.. Melhor; porque depois de fazer toda a diligencia po.f fwel por }untar gente para ron1per as linhas dos inimigos, e vendo que o. na podia confeguir , e que era mais os que te aulentava, do que os que fe conduzia ;o. que o Conde inimigo do rigor, muito contra a ordem militar 1 na emendava com o cafiigo, e de haver encornendado. a Ferna de Soufa Coutinho , que intentaffe meter na Pra'ia novo occorro pelos mef mos pafios do p-rimeiro, o que feliceniente co.nfeguio ; introduzindo n.ella por Salvater.... ra oitenta Infantes , de que era Cabo o Capi-ta Diogo de Caldas Barbofa, fe 1etir.ot1 a Ponte de Lima com h uma feb.re originada de huma profunda melancolia~ qu oohri gou a to.rnar oito langrias. Com a muda neta do ntie pare ceo. que melhorava~ por-m {obre veio-lhe h uma ceza tanto maior que as aotecedenlcs, que a treze de Ngvem.~ bro com todos. os Sacramentos., e atos de verdadeifo C a" tholico. acabou a vida. Sentio-e univer(almentea fua fa~ Morte do ta, por fero Conde de CaftelloMelhor dotado das vir tu~ cc.ontldciJ ~Me;: des, que coftuma acreditar os Varoer.:ls. mais excellentes. .a . . ..1 c lhor.c o e- E ra multo va lero f o , 1gu aJ mente enten d tuo, e ~~ummamen\e amante da conferva~a. do Reyoo,. o. que vari~ vezes jufli!lcPu, expondo a vida por lhe grangear gloria., e utilidade .. Na defca-nava lilO trabalho dos negocios., mas. em 1:nuitas occafi.oens le defcompuzera, por confentir q.ue de.fcan((aflem os que lhe obedeci.a , defej.ando con..;. {eguir. o que etnprendia com affahidad.e ;. dounina , que na d~ve praticar-te ~ill todns os cafvs; porque na balan \3 da polica. rni.li.tar deve ter igu.al pe-z.o a Juili'la., e a 1\'i teric0rdia: nafcent~O. filho. quarto de feus pays, deveo. ao feu merecimento a grand.e-za. da(ua. Ca.fa. E.ra. de efia~ tllra pe-.)uena , mas d.e prefencta ag~ad<1-.vel;, m.oueo de {e1t~nt~ e. cinco annos ; deixou por (ucceilor Lui~ de
w~;
.

~cu~

Soufa de Vafconcellos, que fubio a fua cafa a maior , c Anno mais varia fortuna. O General da Artilharia Nuno da Cu- I6J,8. nha , logo que reccbeo a nova da morte do Conde de Caf , tello ~lelhor, deu conta Rainha , rcprefentando-lhe o muito que a falta do Conde accrefcentava o perigo, na Fica gon~r, _ d S d d p . . n;mdo o ex- fo de Monao, e e alvaterra, mas e to a a rovtnc1a, ercito 0 Geparecendo que a gente , que a authoridade da fua pcloa ncral da Arna bafi:ava a conduzir para o remedia publico, na fc- tilharia, Nuria f~cil co~voca!a a quem lhe fuccedefTe ;_ fendo_ n_efi_a ~~ !~~d~~ conhderaGao multo para recear os progrelos dos IntnH gos. Affifi:ia no quartel o Vifconde de Villa-Nova , o Conde de Miranda, D. Francifco de Azevedo; o Balo de Lela Frey Diogo de Mello Pereira, e todos fem controverfia fe iugeitra a obedecer a Nuno da Cunha, em ":tudaocxcr quanto a Rainha na nomeava Governador das r armas. ~n~ pa11 rdaso . _ ,uart~ C I1amou elle a con f e ]h o, e to dos convterao, que 1e mu- Chocas ~~Jle~ ~quelle quartel para as Aldeas das Choas,' fituada$ m hum valle cercado de c1periflimas ferras, que o fegu~ {avaij ; muito abundante de mantimentos ,l e ta po"uco difiante dos quartds dos Gallegos ,- que do alto das ferras fe defcubria toda a Ribeira de Monc;a, e com com moJidade_ de fer regada com as aguas do Rio Vz .. En trou Nuno da Cunha nefie quartel , e achando nelle tu~ do o que anticipadamente fa- havia premeditado, f ca recia de fe facilirar no foccorro de Mona o fim pertcn. dido por falta de meios proporcionados de din~eiro, e gente, por na haver em t,odos os Teros pagos, Au xiliares , e ordenanas,,rnqis que tres mil Soldados-, igualmente bizonh9s; porque os efcolhidos efiava em Mona e Salvaterra, e occupava as outras Pra~as ~meac;adas todas as horas de igual perigo. A Cavallaria confiava de quatrocentos cavallos debilitados com o largo tempo da ... campanha. Nuno da Cunha mandou a Ferna de Soufa, e Miguel de Lafcol reconhecer os quarteis inimigos., e che~ando depois de executarem e!ta ordem com grande pengo, referia Ferna de Soufa no confelho affim o que yira, com? o que entendia , na frma feguinte. ~e a 1mponanc1a das Pra"as, e o aperto dos fitiados cofiuma va a fer eilimulo de 1e lhe introduzirem QS toccorros : que ~1

P RTE 11. L-IVRO 111.

"79

ii

efias

18o
t

PORTUGAL RESTAURADO,
porque

Anno etas circunftancias concorria em M< 'ncca,

165 8.

fua perda confiflia quafi a de toda a Ribeira do Minho~ hum dos melhores difhilos de toda aqueiJa Provinda; e os feus defenfores, depois de valerofa refilencia -de tres mezes, chegava ultima extremidade, defendendo com poucas munioens, e bal:imentos humas debeis trincheiras contra hum poderofo exercito: que o reme dio dos dous foccorros , que com muita felicidade fe havia inuouzido , fe fora util para augmentar os defen~ fores, fora prejudicial por diminuir os mantimentos, fen.: do tal a extremidade, que da morte de h uns dependia a vida dos uotros: que ne!l:c aperto era necelfaria prornp ta re(olua, e que difficilmente fe defcobria alguma i que na fofe muito perigofa : que o exercito inimigo fe, fe diminua com as mortes, crefcia com as levas , e que as fortifica"oens era de qualidade , que f os Fortes exteriores era6 onze com fofios de trinta p~ de alto , e ':qu~ os quarteis era tres, ta bem flaqueados , ajudand~os ' af pereza do fi tio , que difficilmente poderia fer fuf'ra~ dos de hum grande exercito ; mas que por outra parte tonfiderava, que Mon~a6 perdido, na fe podia defen der Salvaterra , e que defta Conquifta fe devia recear ~ t!e toda a Provinda ; porque as debeis, e antigas fbrti ficaoensde Valen~a, e Villa Nova a na cobriaO: e Vi~n~ tla, e Ponte de Lima na eflava6 forlificadas , e do Por: to fe na devia efperar refiftencia alguma; porque nem def-enfa: nem prefidio tinha, que tegurafie_aquella Cidade rque fe p_odia contar pela fegunda do Reino ; e que por todas eftas cpnfiderac;oens te devia procurar ~ que d foccorro de Mona o confegMifle mais a arte, 'do que a fou~a: que o ri Mouro, que entra no Minho hum ale goa por d:n1a de Mona , e duas abaixo de MeJga~o, ti nha hum pMto n1uito capaz de fe' i~troduzir por elle o foccono , e fortiflimo pelo fltio para feg~rana do quar tel daquene pequeno exercito : que redevi:a} tbricar quantidde de barcos ,_ 1 par que na fakava madeiras; e que cauegand.o fe de mantimentos , e da gente ,. que t>udelen1 levar, fe ficava dando tempo aos fitiados, para -~guardarem o uc~fio ..d'? exercito.- que em Alentejo fe
( . ~. .. 4..

na

prer a":

PARJTE II.'LIVRO. llf.\q

~181

preparava para foccorrer Elvas, que ero as unicas efperan~as , de que devia fuUentar fe a dur::1Cio d-aquelJa Pra~a: que os barcos podio fer vinte e cinco, que confrme o computo que havia feito com Miguel de Lafcol, era os que balavo para levarem duzentos homens, e mantimentos, e munioens para hum mez: que fe po dia fabricar em Melgao no termo de quinze dias , e que lanados de noite rapida corrente do Minho, mal poderia fer atacados de outros. quando a falta da noticia na facilitafie ao Marquez de Vianna o mandar pre veniJJos Ouvio Nupo da Cunha efta propofia, e antes de fe votar nella, dHTe , que havio fahido do quar tel de Paredes para aquelle ti tio das Choas, onde fe achavo, a fim de meter em Mona , ou Salvaterra hum grofo comboy, o que fe difficultava pelos tres Fortes, e bateria , que os Gallegos h avio levantado na par.. te, por onJe te determinava introduzir o (occorro: que pelas liftas qu\! tinha tirado , fe achava com dous mil homens, que aguardava oitocentos da Comarca de Bar cellos, a Vafcu de Azevedo Coutinho com alguma gente, e a que o Vilconde havia tomado por fua cgnta rnan dar conduzir; e que toda junta, fuppunha prefaria o nu mero de cinco mil Infdntes da qualidade que era notaria_, e que nas Companhias de cavallos podcria montar qua tro~entos e vinte cavallos: e que nefi:a fuppofia , no perigo em que Mon"a fe achava , e ao qoe ficava expofia toda aquella Provinda com a perda de Mon'ia , lhe dHTelfem os do Concelho, fe lhes parecia fe intentalfe o {occorro pela parte dos Cortos, ou pela de S. Bento da Torre, levando fe inftrumentos de fogo para fe romper a ponte; e na fe podendo confeguir, que caminho fe pode ria intentar, ou que fi tio fe devi~ eleger para. fe fortifi~ar; e que qual.'}Uer refolua, que fe tomafe, deviafer prompta ptla gravidade do negocio, ponderando-Ce juntamente 1 como merecia, o parecer de Ferna de .Soufa; e que fe acafo fervitle de embarao exercitar elle a occupaa em que etava, a cederia voluntariamente , antepondo a con Venien~ia publica a todas as dependencias particu_Iares. Confenofe no Concelho largamente a propofia ~ Nu. M3 no

Anno

1658o

_18.2 PORTUGAL RE5T/1UR/1DO, _ .Anno no da Cunha , e a opin~a6 de Feano ~ie Soufa ; e o Vif-~ . .;,. S ._conde, o Conde dt! .t\liranda , c O. ~ranctf.co de Azeve16) "do fizera hum papel , em que dizio, que fendo vivo o Conde de Caitcllo Melhor em vinte e fei~ do mez antecedente , havio fido de parecer, que fe fiz~le hum , Forte fobre z Praa de Lapella , en1 quanto {e juntava gente para foccorrer os fitiados, e que confeguido el:e intento , fe patTaria .3 remediar o damno do Forte de S. LtJiz ; e que no podia haver mais util emprego, que ete que tinha apontado, podendo fabricar-fc co1n os b.ucos, que havia, tadlmente h uma ponte; por onde fe introduzi fie foccorro nas duas Praas, e fe procuralem cortar os comboys, que continuamente entravo no exercito ini migo: que e fia opinio fe de( prezara, de que f e havia originado o perigo imminente, em que por ~lono, e Salvaterra fc achava toda aquella Provinda: que na pre{ente occaia ,- juntandofe cinco mil homens, ccmo o General da Artilharia propunha, era de rarece& que (e fabricafie hum quartel para a parte de S. HeGto da Tor re, no litio que parecetle mais conveniente ; que del:e quartel (e intentalle por todos os caminhos o foccorro de ~lona, e fe fizetie todii a diligencia por (e romper a IJOnte de barc~s dos Gallegos, e que e !las re{oluoens to tias devio de fer promptiHimas; porque os fitiados, con~ frme os avitos de Loureno de Amorim, hia carecendo de todos os meios de fe defenderem: que o fucceilo dete intento enfinBria as reloluoens t que fe devio toma~ nas mais difficuldades , que ricavo por decidir : que a diligenCia. mais precita era juntar-fe Infantaria cJJpaz de fuper.1r intentos ta perigotos, e que para efie etfeito te rlev)ilo applicar os meios mais proporcionados. Os 1\'lettres de Campo Francifco Peres da Silva, Diogo de Blito Coutinho, e o Tenente General da Cavai lar ia Domingos da Ponte -fora de. pa.rccer , que. naquelle quartel das Choas fc aguardaffe o. numero de gente .. que perfize(-. fe o de quatro mil homens, e que com clles fe occupa~ fe" o a.lojamento de S. Bento da rorre ,. que h~ava me1a lc~oa de. Mona, e hum quarto ~de legoa da p~nte d~ _inin:ligo; e: que con{egutdq eite 1ntento , . part:\.:lJ fah-

.,. l\.

ve!

vel foccorrer-fe ~lona, e queimar-fe a ponte. ~uno da Cunha afleioado ao voto- de Ferno de Suura , n1an dou preparar as barcas; havendo ~lias de fer vinte e ci~ co, no I e fabricara mais que feis ; defigualdade que dt minuhio muito o intento defie foccorro. A vinte c feis de Novembro marchou Nuno da Cu .. nha do quartel das Choas , deixando guarnecidos huns Fortios com Infantaria Auxiliar para fegurana dos fornos, que cozia o pa do exercito. Adiantou fe Francifcu Pe res da Silva cor.n o feu '"fero, e duas- Companhias de ca.. vallos. Seguia-fc-lhe o Tenente da Artilharia Miguel de Lalcol com oitenta carros de munioens, e va rios ingredientes; e no fim de tres di2s tomara quartel no 1itiu da Valinha entre os dous rios Mouro, e VaJadares, cobdn:. do o primeiro a frente, o fegundo a retaguarda daquelle breve troo de exercito. Encmendou Nuno da Cunha a preparacsa de feis barcos a joa Fi Jgueira y Gajo , que fe achava no exercito, como particular. Joa Filgueira aju .. dado da grande expedia do Tenente de 1vletre de Cam~ po General jofeph de Sou{ a Sid, a quatro de Dezembro. fez que ficafTem preparados para poderem navegar. Etn quanto durou etta prevena , trabalhara os GaBegos por aperfeiGoar os fornilhos , c6Jm que determina vo voar o Fortim do l\lontinho, e tendo os atacado a feis de Novem bro, dera fogo s minas; e ainda que urtiro pouco effei to, deu o atlalto a gente que e fiava prevenida para e fie fim, e fendo a brecha valerofarnente defendida dos fi tiados, fe retirara com grande perda os expugnadores ; e querendo manifefiar o ~u pouco receio, fizera h uma fortida contra hum Fortim oppoito ao de S. Francifco, de que tambem fora rechaa-ds. Satisfizera-{ os inimigos com outro afTalto pelo mefmo lugar do antecedente, de que fe retirara com igual fucccffo. A quantidade de mor~ tos, os muitos feridos, e enfermos havia fido caufa de fe diminuir rnuico aquelle exercito. Mandou El-Rei D. Pi- lippe reforallo com novas levas, e remontas, e dous Te~os, que de novo fe formara. Na Praa era maior o pengo ,. e o trabalho , porque os mortos, e feridos era muitos, as doen'ias grandes , e os mantimentes to pou

PARTE. TI: .LJVR.-0 l[l. -

.183
Anno .1_65~
~

"-.-

1vl 4

~os,

r.184.

~Atino cos, que. o Gove~r:ad~r man.do~ c..oart~r a re~o; e como t' . S a neceffidad~ facilita 1mpofi1vei~, a vtnte e c1~co de No~ J 65 ... vembro faluo da Pr~a hum AJudante com vtnte Sold,. -dos pela parte dos aproxes, que caminha vo ao Forte de cin1a da fonte, por haver vifto , que naquelle fi.tio paftava algum do gado, que fervia em o Trem da Artilharia .. Pegou em oito boys .-em dl1US cava nos,. e tres Sol dados , e fendo carregado de grande numero de inirni~ gos, conduzia a preza valerofatnente Praa ao ca.lot da Artilharia , e mof quetaria deli a. Dos prifioneirc's (ou.be. Loureno de Amorim, que no aproxe, que caminhava ao Ft1rtim de S. Francifco., fe no trabalhava pela. gran de- a(pereza do terreno ;.e que o t-empo que perfifiira nel 1-e., havia perdido os inimigos quantidade de Soldados, e der.o juntat.11ente outras notiCias muito utei~ aos fitia. dos. Morreo nefl:e tempo oCa.pita M.r de ~1o.n'ia6 Felis Pe-reira de Cal:ro do grande trabalho, e canfa~o que havi-a pa.decid.o , e foi elci:to em !eu lugar F'ancifco da Cunha da Silva,. e os n1ais Polos.. queva.gar.a6,. pn>Veo Louren<(O de Amo.rim em pefoas muito benemeri.tas; e confiderando que .os enfermos lhe fervia de embarao .. egaftavo. os manm.cntos., embarcou. feteat:a, e os lano:J pelo a:io abaixo. Havendo pa.fiado. Salvaterra., tora 'enti dJs do. Forte de Aitona,; fahira deHe algumas mangas de Infantaria ao. porto, e a mofqu.etaos cbrigara aos miJe.. raveis enfermos a fe recolherem a. Salvaterra., oarle t~ dos acabara laHmofamente a vida._ Nos a.proxes, que ca m.inhara ao Forte de- cima da f-onte-,. trabalha vo os inL migas com i.nceiante calor-,. e como chegaro a alojar-r~ .pouco diftantes do Forte.,. dera principio. ae trabalho. das. minas,. que- fendo fentidas dos. iitiarlos , intentara6 c ,nl mo. [uccefi'odofembocallas, por f-erem tambem fentidos, e fe lh.e mudar o caminoo ... Acabada a mina. -que. rematou em o angul.o de hum..baluart.e-, atacada,. e prevenidos os Teros para Ci>-aJI:llto. pelO- ~'telhe de Can1po.

PORTUGAL -RESTAURADO,

c~neral, e montada a Caval!aria..paralhe-dat-cator.,. pe-. las onze horas do dJa fedeu fogo . mina,. e aberta br.echa c~.paz do afTa ii o, a inve!lira com grande valor os que c{

ta'ia dt:linados pa efi.e empreg.o._ Fo~ o primeiro., .~e


l& 111
a~oaw.

..

acodi() a defender a brecha, o Capitail Francifco de Cat Anno tro de Araujo, que governava a'-]ucHc Forte. feguido do 6 8 Capita Francifco Soares l\1alheiro, e do Alferes Domin 1 5 . ~os Nogueira. Acodio por o.utra parte o Capita Francifco de Soufa de Lucena, e os A Iferes Roque Gonal'-'CS9 e Matheus Alvares Gal, que ~iudados de outros Offici~ aes, e Soldados, detivera valerofamente o imptto, com que os inimigos intentava confeguir o ;;fllto. Ao eftron do da mina acodie Loureno de Amorim, e exhmtando com memoravel confiancia aos feus Soldados , foi s cutiladas hum dos principaes defenfores da brecha. Estorou D .. Balthaar Pantoja varias vezes com novos. foccorros o aTalto; mas rebatidos todos do ardor dos defen(o res, mandou tocar a retirar , por feretn tantos os mortos, e feridos , que receou a defobediencia dos que novameFl te intentaffe mandar ao affalto. Defemparada a brecha, a fortificara os fitiados, que perdera nefia occafia ao Alferes Domingos Nogueira , e ficara- alguns Soldados mortos, e outros feridos; e co-mo a gente era ja ta pouca, qualquer d-imi.nui.a era perda con11deravel , e a que e-fiava capa.z de pelejar, fuilentava .. fe com to pouco, e mal fa mantimento, que por infiantes fe lhes diminuhia as foras !I e fe lhe dilatava. o vigor,. f animado do efpirito, que era invencivel._ Nefte tem.po. hav:a chegado ao ~Tifcond'e de-N'omcaaRai Villa-Nova patente de Governador da.c; Armas de En nha o Vifctre Douro, e Minho;. porque logo qce a Rainha. t.ece de de Vil1abe~ avifo da morte de Conde de Cattello-l\1elhor, fez ~~)~:~:~:dor eleta. da. fua peloa para aqu.ellc emprego,. affim JJe)aS-dasAnnas. muitas partes,. de que era dotado, como pelo refpeito, C)Ue tinha grangeado e-m Entre Douro e Mi:nho a fua au thoridade ,. adquirido- na criao , dominio de lugares, e governo das Armas ,. que por tantos annos havia ~Xeici taco, Quando lhe chegou. a patt:nle ,. efia.va carregados os feis barcos, em que havia de navegar o foccorro de Mon1.a ,_ com mil e quatrocentos, e fetfenta.alqueires de trigo, quantidade de legumes., medicamentos, e refref~os, de-zafeis barrs de polvora, oito cunhetes de ba11as, ~ oito quintaes de m~rra. Q Vifc.onde, fuppoto que-

PARTE

11~

LIVRO 111.

185

eila

e~a frma ~~ loccarr.) tora coPtra o feu parecr, refol 6)- S. veo que ~e. l~tentatle, por--1ue a v i fia parecia a execucca5 1 menos dtffi;tl, do que fura confiJerada ; o que redundava cm louvor de F(!rno de Suufa, que propoz ete intento, c de ~uno da Cunha que o deu execua. An" tes de depedtdos os barcos , havendo crefcido o rio Mi .. nho exceffivamente CJm as grandes innundaoens do ln verno, mandou o Vil conde com prudente confideraa lar~ar ao rio alguns madeiros compridos; que a furia da corrente no deixava profundar, cujo impeto combaten do as liga:iuras dos barcos da ponte dos inimigos, as rom peo em varias partes; e tendo o Vilconde eite avilo em quatro de o~zembro, defpedio o foccorro conduzido pe lntroduz-fc lo Capito Chri11ovo Ferra de Calello Branco, que fe cm Mona offereceo para e11e emprego, acompanhado de alguns fif~gundo Soldados valerofos , entregando-{e os cinco barcos, que occorro fa. r lo rio e pe o f egmao, a vanos Offi ctaes. D eLamarrarao, e ac 1 1ara opzcm o; fitia- pofl:o o Capito reformado O. Affono Pita com feis bardos \al:roia cos armados, e hum a cadeia atraveffada no rio, defpertan~difie.Jcia. do a vizinhana do quartel, e a ruina da ponte o cuidado do Marquez de Vianna : porm o impeto da corrente do rio ajudou aos nofos barcos a romper por e fias difficulda .. des, e confeguira tres, entrarem dous em l\'lon'io, hum em Salvaterra, que neceffitava de mantimentos, como Mon~o: os outros tres barcos atracados com igual nu me ro de emb~rcaocns inimigas fe fora a pique. Loureno de Amorim logo que fentio o elrondo no rio , mandou baixar gente praia, e recebeo com grande contentamento ao Capito Chri1lovo Ferro , e ao Alferes reformado Marcos Barbof~. Os itiados ; ainda- que o foccor ro era pequeno , olt!ntaro das muralhas com grandes demonfiraoens de alegria o feu contentamento, que oc cafionou no Mar'luez de Vianna tanta defconfiana , que efieve re{oluto a levantar o fitio, a no fer encontrada a f ua determinao dos mais Cabos do exercito, que o pcrfu:ldiro a no perder a confiancia ; c tanto que fe dimi nuhio o impeto da corrente do Minho, reformaro a pon te , e dobraro a vigilancia. os fitiados ( como os foccor ros ero infcriort:s ao~ perigos)cada dia fe 1hes accrefccnta vo

186

Anno

PORTUGAL RES1A.URADO,

P . -:RTE II. LJT?RQ III.

187
Anno

va us tah ... 1:1,1S , e P:lO t J o de lllt:'nos moleflia o da rnorte do Ca1-ta'' Ferno Leite Pita , rcc2fionada de huma tc::hre, CJUt' lhe lohlt!Vdo lebre as ft.ridas que )laVd rt.:Ct!bidu , por fer O (eu Vah'l, ( p1cfiimc, mfrecedor de toda a ettimao. Succedeo-lhe 110 governo das trin~hdras o Capito Diogo de Caldas Bat bofa. O ~lc1r~uez de Vianna com a experiencia do mo fuccTo d(Js aflahos mandou fazer a guerra pelos morteiros, e artilharia ' que pelejavo em damno alheio fem retigo proprio. Detejava defculpar com algum bom fuccilo a defgraa dLlS antecedentes, oftereceo- fe o Genfral da Ca~ vallaria para author deita vingana, como fe no tivera tanlo rHco em fer vencedor , como em fer vencido; tendo cs proprios naturJes os que btJfcava , para fc rem ligados aos carros dos feus triunfos. Incukou ao 1\larque~ a interpreza dos dous Fortes , que cobrio a efl:rada dos ar cus dt! Vai-de-VeL; , difiantes duas kgoas do notfo quarrel, e huma das feitorias das Choas , difcurfando , que rendidos os Fortes , e as feitorias,. necdfariamente havia o Vifconde de mudar de quartel, de que ref ultaria grande defalento nos fitiados. Pareceo efta em preza digna de {e executar, e para e fie dtcito entregou o 1\larquez de Vianna ao General da Cavallaria dous mil Infantes , c trezentos cavallos, marchou com elles a fete @e Dezemhro, e achou os Fortes gliarnecidos con1 gente da Ordenana, de t-1l qualidade, que fazendo mais confiana dos ps, que das mos, ()S defcmpararo antt-s de ferem inveiliJos; mas entropccidos do medo fe perdro no caminho, que bufca\'o de fe falvarcm ; pcr1uc alcanados dos inimigos, padecrJ o merecido, e Jafl-imo fo e1trago; fe pde chamar fe la1hmofo o do.; que perdem a vida , por faltarem s ob, igaoens da honr~. Oc cu pou o General cs Fortes , c ~ilgumas partidas que fe adiantara , chegando s feitorias, lhe puzr2 o fogo: porm o receio da retirada , e a muita agua que chovt:o, di veuio a te, tal rui na daquelJa fabrica. Na mef ma noite , que os inimigos marchra a ena empreza, intentou o Vifconde introduzir em I\lona outro focco1ro nd mef-

16J8.

ma frrna, que havia mandado o antecedente;

po1~m

Jan'i,aU

,J:88
~

PORTUGAL RESTAURADO,

. Anno fianJof~ ao rio quatro b.uca:s com Soldados ) muni~oens, J6 -S e ~anumentos, to.d~s _fe perdra : huma foi a pique
) ata~..t~a com outra tntmtga as tres levadas da corrente aportara no paiz contrario. Etla ttoticia , e a da perda dos Fortes chegara ao Vifcoilde ao mefmo tempo , e fem dilaa levantou o quartel do rio Mouro, e paffou , ao das C:hoas a rcedifi~ar os Fortins, e feitoria , de que dependia o 1ufient. > daquella gente, que neceffariamente ~devia confervar na campanha para defenfa daquella Pro wincia. Antes que marchatle, mandou derribar hum a pon ~e por cima do do Mouro, que facilitava aos Gallegos ia.entrada dos Lugares abertos. Poucos dias depois chega-

do o Vifconde ao quartel, padeceo o fentimento da morte do Melre de Campo francifco Peres da Silva pela ,~ufa, e pela peUoa; porque tocando- fe arma , pleteou a vanguarda o Capita Galn<lalo Mendes com tanta de mafia , que o Mefire de Campo cegamente intentou caftigallo com a bengala. Pareceolhe ao Capita que na Calvava a honra com a ohediencia, e avahando o calligo por afronta, difparnu ao Melre de Campo huma pil:ola em huma fonte , de que logo cahio morto. Foi pre(o G\1n~alo Mendes , e efcapou da morte fugindo da prifa: pafou a Roma , teve intelligencia para tomar Ordens, e alcan~ou alguns Beneficias no mefmo lugar do homicidio , con(eguindo pelo delitl:o , o que devia negacear

pela virtude. Succedeo efta delgraa nos uitimos dias de Dezembro, tempo, em que os. itiados era mais apertados da fo,ne, das baterias, e dos affaltos , e o Vifconde com incefante cuidado trab~\lhava por foccorrer Moa cca , e cobrir aque;:l!a Provncia : e ns re(ervaremos , conforme a ordem da hifi:oria, para o lugar competente o ren1ate defta campanha. S~tccrfos de . No governo das ~rmas da Provinda deTras os Mon 'Iras os tes fuccedeo O. Rodngo de Calro a Joanne Mendes de ;M.ontc:s. V dfconcellos, quando a Rainha o mandou patfar Pro vin~ia de Alentejo; porm D. ltodrigtl a~tcs que entra[fe a governar Tras o~ Montes , exercitou no exerl;}to de Alentejo o Pol:o de Meftre de Campo General na fo~ma, .que fica referido,. e governou 'fras os Montes mats de

..:

hum

hnm anno o :\lettre de Campo Antonio Jaques de Paiva. ~A ri no Nc1 P.dmavera invetligou com util dili~encia as prepa t6s 8. raGoens dos Cafl:elhanos , de que fez Rainha repetidos avifo~, e defejando confervar os PoYos (ocegados, _pr~curava obfervar a correfpondencia ,que joanne Mendes havia ajuftado com elJes , de que as entradas de hum'a, e outra parte {e fufpendcfiern , e fe algumas partidas fe delmandafTem, fe reftituiflem os gados , e roupa que fe roubafem :porm os Cafl:elhanos animados das efperanc;as do poder , que fe pr~venia para a Conquifta de Portugal , quebrara o ajufl:amento , e entrara pelo _termo de Miranda , e como achara os lugares feguros na f do c~ntrato, fizera damnos confideraveis; e levra grnf. iiffima preza. Defejava Antonio Jaques fatisfazer fe defia exorbitancia ; porm na5 achava , que tinha poder fuffici ente mais que para huma difficultofa defenfa; porq\le a gente paga, Auxiliar; e da o-rdenana eftava~ igualmen te dedicada para o foccorro das Provindas de Aleft1ejo, e Entre Douro e Minho, ficando Antonio Jaques neceffi t:ado de pefar na balanc;a dos perigs , qual dos dous era maior. Por muitas vezes teve orderrl Qa 1 Rainha para mandar todas as trdas para. Alenteio :--~rm :o- damno daquella Prbvincia, e61ifco de gntfe...OOUr~ e :Minli ,.o ~brigara a expor.. fe!.a afpriffim~s repreflenfo~ , pdr fufpender a execu~ ,.<at que ultimamente dhidio o foccorro',- 'parte para -Alentejo , parte' pata Entre... Douro e =l\1inho, e defendeo Tras -os Montes:. fe4'n darnno conf\L. deraVel:- ..l~.l ui1&Jb jl;j}., ohur j b OU :>VJJOfl EO :l ; i!OD G lvernava _nfi~ rtempo ambqs '-:o -Part~~~s Berra D~ Sanoo i\'lanr ~ e fratava:c'oil1grande ufoad na t 5ut~effos _ de os confervar, mas- de divertir os foccorrosi.;l"que po rlos'P:~~ud~<> ci3 emlJara:u: a emp;eza de -.Badaiz: Conft6ulhe nos da Eera. ultimas. de 1\llayo que hnm trl}o de lnfantafi'tpatl'-va~ ;c-:~liba:~.:" e fi . iriten to' ,'ie faheridb~e- nc'effil~~r11e-tn~-Haviide ii- ,~ii1Ju.:!I~;J mandar o por'o de _S. Nfr;.a , m3:fl8euoccjnHi cor\\ h~ 2entos lnfaot~s, e duas CortV.nhis de~ca\ilrs~ P~r~ fent1dos dos Ca~d~arios , que efiava no lgar de 'A F vo , h:goa e me1a d11 1lan1es do. porto~ efali-ra re{Ulf~
~~

PAliTE. TI. L.iVRO'Jfj.q

(189.

a defalojallos. fc\e ~.
J'

San~he,Lnati~ta.i dil~ 'mrl!ha,.,

achan

gou a tempo tao. opportuno, que OS Canelh2nos COme.. a_r~. _a travar a peleja com os qu~ occupav.o o porto. D,tvt~lo. os cem cava_Hps em d as Ce>:mpan_h-ias , e atq_co~-os com tQ bon1 {uc~eJTo , que .os desba~tou , ticando huma parte mortos , ..os mais prifioneiros. Retiroufe, e comeou a defpedir foc~prros a -Alentejo ta con!,\deraveis, q':_lt! no tempo qut; ~urqu o ti tio de Bada j_oz, pa1Taro de -doze_ mil Infantes , .e de feiscentos ca .vallos ,_ e ma:Q~ou .. com a. avq~la~ia ps Tenentes Gene ,r~es- Manoel .Freire de Andrade, Gil Vaz Lobo, e o Commiffario Geral Francifco.Freire de Andrade, e com _a Infantaria o Mefhe de Campo J3art-holomeu de Aze .vedo Coutinho. Pornt os Cal:elhanos animados da falta ~e gente Jaqucll~s partidos fizera varias entradas om gt~n;d~ 9flf'P.DO: ~os.lavra~o-~es ..2Eoi das mais contideravei~_, a qu~. ~~ecu~ara<?_no t~rm.o de Caftello-Rodaigo com tr~_zentos cav.allo.s, ~e com cem mofqu_~teiros_, e Iev-9ra todos os gados daRueUe dil:ritl:o. O fentimento d:fta par.da p~rfuadio aos Pai:oano~. de CaftelloRodrigo, Almo :falia,_ e.: EJqalhfJ: ,, ~ i-nt~ntp,r~n reft~urar a.. pre~a. cpm .()!Jfroe;n~os-. PPJl1~9~:,. ql!~ juQt~ra, ,e formadqs- "a e(r .trada p()~,o.~dq~;~a!l;~!h~nos retiraxo ,, QS inveftiraS ;Cem ordeQl:; de :QU~ fe ..originoq terem derrotados com facilidade ; . porqu~Qepois ,qu{! _a. prudenci~ armou ao va lor ,_. forfl9 qu~fi. {ef!]pr~. ~el}_Ce:dores o~ melhor difcipl_inados : e na houve no defcurfo defl:e anno nefia Provincia.J:outro. (~q!.f4> dignO;, de; metllori'~. c; oi __-. ~ --. Noticia. do. "'l c, ,~e(lflifl. Q;Pr;Io ~aronil da J\~inha J\.ege~te ~ fu'"' li fiado do h ror das g~euas _externas com tanto VJ&or, prudenc1a,. e ~o_verno~ poa:l;iv~q~de, ~9.mq ~-~mos m9ft~~d~,:.~ dtfp.unha com gran ~!~~~da;,m~ de cpj9adQ a~~!har as .lomefi~c~s, de que. p9r i~fi~~tes ~he ~onquifias, .c_x~(.CJ. o:, f~~elQ! . y~ud9 _ \lg~lrf\t~r.~ R1~ (e.;na~ 1n~l\na~e . qelJ;\~y flab.ugs._notg~~~-dft.fu~,gt'3z:tde~a~_,9.~ ~Qe os f-na~ . cipe~ difficilmeQte {e :defpm:, p-wfuad~dos do_ ~ngano de_.e~cm_ por arbitros da ju~V"~' i~_-~ntos _do cahg?! coco Je. a Divina pQ f~ra ft]perio~ ~ eft~ y~1~ade.. I?hmu Java-.a .ltliJlbB a~ J~P~~h~Q'iPifOs._.qu~.t~eyla :Qar .a_.lik~.y ; . .. u~faJii porque

.~.AtfOO .a~;i1_a~1do-l~ duas legoas. do porto: apre!Tou-fe con,...tod.a ,.. .6. S...a. d)hge.ncta, e ~o levando mais que c.cm cavallos, che .

,~1:90

P()R.T:U~AL ~. RESTAf/R!JD'O,

"-J : p.-.~.4RTE. ll:'EIVRO 111.

191 1 porque r~conhecendo-as _pouco e~aze~;' n q~eria ex-~ Anno por a pengos o feu ref petto. O Pnor de Sodotena acha fl . 6 8 1 5 va fe defenganado ,. de que os preceitos da Gramrnatica pude1Tem ter emprego nos divertimentos del-Rey : f o Conde de Odemira trabalhava por moderar os exceffos que julgava em El-Rey pernicio(os, e intolleraveis; mas de tal forte, e com tal arte , que por no arrifcar a fria confervaa, na' procurava a fua emmenda por r-epre~ henc;oens 1 nem por ameac;_os de cafiigo q1:1e era mui
t.os quinze ao nos na foberania de hum Rey para exafpe-' rados e f ufava de exquefitas diligencias para lhe im- poffibilitar os divertimentos 1 que noera lic1tos, apar~ tando o mais que era poffivel da fua ct)rnmunica~a os meios de (i)S executar ,~ e encaminhando-o a ouhos tnais \lteis .. e mais decorofos. foi hum. dell~s o. exercicio de montar a cavallo. affim pa.ra ql:le no. careceffe de arte to. ~igna do emprego de h.um. Principe, que parece infeparavel da grande-za dos foberanos; como pa t ra que -exercirada a perna direita ,. que era a oitendida da. febre 1naligna e meneando a rede a o bra~o da mefma parte-~ que padecia igual.lefa, pbdeilem ambas cobrar algum vigor. Deo.-{e ordem ao Cende do Prado,. que fervia de Eilribeiro Mr pela menoridade de Luiz G.uedes de Miranda. de quem era o ofiiciO ,.-para. que tiv~ffe ca vallos prG>mptos,. -e a A:ntonio Galvo de Andrade, Efiri-. bei&o mennr,. antigo criado da Caza-de Bragana, e def-' tro no manejo dos cavallos feitos -s (c lias de bria ,. e gi neta , para que affi1ti111;! a da-r li<;o a El-Rey. Teve princirio em hum patio no interior do Pa~o, a que:c~a,mavo de Lea,. por l1um que em huma JeCilnir-a-')lre~fe'cri-ava ;,t e introduzindo fe- o ventno. pelo mefm""~"iinlw-da -triJ. ga, rela patte, por onde entra vo. os que affifii.o d tamil ia inferior li.a dos cavaHos, fe i.ntr-odl:lzia A as ho-. ras de feita na pre~.ena deJ.I\ey varias pefioas de humil:.. de nafcimento, encaminhadaS-por Ant-onio de Conre. para ferem inftrumentcs.clas melhoras da f.ua- fortuna .. Os etfeit"s. perigo(os, que .a- CQn.v6raa da vileza defta g~n . . te produ~ ia no animo. dei- Rey , te comeGara a ditfu ndirpor tudo o 1\eyno. em grave prejui~o da pruden~\a- do, .,. Conde

1.92 PORTUGAL RES1~URADO, Apno Gvfide,.de Oqea~inJ~rpor f#:pre.fumir;que tua otuiffa

~ 1.

<6 S

S q~~

conta con~ra- elle e.fta. caluq1nia, e difpoz-fe varoa remeJialla , hufcou a hora em que El Rey {e qi vertia na i11dignidade . dvs .exerci cios referidos.,. en~: trrJu ~e improvifo na prefen~a' del-Rey, e depois de ex pu_lfar a ~nt_onio de Conte, e a todos os~ mais de que. eHe {~ aca:mJ~jl~lh~va, efi:rculhou :a E-1-Rey. fevcramente aqueUe di~ertim~nto, n1ofhando-lhe ss grandes, e pe-f rigofos inconvenientes a que fe expunha , (endo hum 1 <icHes o rifco da pro.pria vida, pouco (egura entre to ab~tida companhia,) e renutou dizendo : que AntoniO' de Conte,,, como author dt! ta.grave deli\:o, na havia de tornar- a apparecer na fua pre(ena. Recolheo-fc El- Rey com grandes q~monfi:ra'ioens de lentimento , e An ,1 tonio de Conte , oa querendo dar lugar a que a fepara S~ o fizefle efquecido dei Rey , teve induttria para Jhe 1n~roduzir ta vjva defconfiana, e ta6 _ implacavel i'fa, que -o n1efmo Conde de Odenira, .que tinh3 fido author de ta louvavel. refoluia. na teve poder para evitar, que Antonio de Conte lahile da prefen~a delRey; e co mo e fies fora o~ remedias, que fe applicaro a ta mor ~ tal enfermidade , na fe podia reft:aUtar a aude , como fe pertendia ...4-.ntonio de Conte ,. . para maior f egurartia da fua fort1:1na , iqtrq_duzio na affiLtencia delRey a hum irmo feu etudante , chamado Joo de Confe ; menos artificiofo; porm.de mais arrojados impulfos, que os de Antonio de Conte, e defia forte fe foro tecendo tantos e~ercicios indignos., que no he ju!lo explicalos; efco lhendqfe :{(> ~.:tuelles , . que bafio ; para dar luz hifto ria,- ~.q.ue :fervem para jufiificacso das graves materias, qu~ havemos de referi(. 1 ; ~ l'"l r .. . . Crefcia tenra planta nefte infecundo terreno de virtudes o Infan.te D. Pedro com to adverfa, fortuna, que . os rayo_s do mefmo Sol, _que de vio alimeqtar o teu elpi-. ri~ ~e beroicas doutrinas , er-a fettas t~eoenofas ,. que futiofamente determ-ina vo fepultallo na morte dos vicios, cque coftumo imrnortalizar-fe nas memorias potlhumas dos Principes , pa(Jando mu.ito lm das fepulturas.
nilm~nte
1

er~ c<;>m prehend~ nefte ldefconqerto. Soube o Conde~

:i lO .J

El.. Rey

PIRey na f offendia a criaa do Infante com os pcri- Anno gofos exemplos dos feus illicitos defen fados , porm ab IS 8. olutamcnte lhe divertia as horas da lio, e mais por emulao, que por affel:o , o apartava dos faudaveis do ctJmenros de feus Mehes. A Rainha emmendava quan~ to lhe era poffivel efte perigofo mal , de que via fe inficia 11ava a d~l cendencia de to glorio{ os Progenitores , e o doei] natural do Infante; ainda que fe feparava mais do que fe podia efperar de to poucos annos de trato ta artifcado, na deixava de lhe fer prejudkial educa3o, que era precifa a hum Principe, de que dependio toJas {1~-efperanas do Reyno: porm a myleriofa atteno-da Providencia Divina o livrou de muitos precipicios, a que efteve arrifcado. Affifiia em Pars Feliciano Dourado, e no teve efte anrio mais negocio de irnportancia, que confervar a: amizade daquella Coroa; e a Rainha fez eleio de Fran clfco Ferreira Rebello para o mandar a Pars a pedir per milTa Rainha Regente para levantar quatro mil ho mens, e J-lerfuadir alguns Engenheiros a que paflalem a efie Reyno; diligencia que fe defvaneceo com a vitoria das linhas de Elvas. Em Roma affilia Francifco de Soufa Coutinho~ a aiudar a fua ncgoceao pafiou Frei Domingos do Rofa rid, e antecedententente o Padre Nuno da Cunha, mas encontrando todos os grandes obltaculos, com que prevlecia: o poder dos Cailelhanos, esforando as fuas pro pfioens com a morte del Rey D.Joa, que dizia fera \Jitima ruina da confervaa de Portugal, e quafi fe chegava ao ultimo defengano de no poderem melhorar os intentos defte Reyno. A Londres pafou Francifco de Me1lo em virtude da merc, que a Rainha lhe fez defia embaixada, na frma que fica referido. Pouco tempo depois de chegar, morreo Cromuel; mas fubfi(Hndo a fua parcialidade, foi ac clamado Protetor feu filho Ricardo , durando a contu macia dos inimigos dei-Rey, que com exceffiva moleftia fujeitava a fua grandeza dependencia de favores alht:ios. Francifco de Mello com grande prudencia butcava todos

PARTE 11. l/Ti'R O 111.

193

os

194
I 65

PORTUGAL RESTAURADO,

'Anno os caminhos de ful:entar a correfpondencia com eRe


Reyno; porque no perigafe no embarao de hutn rom pimento maritimo em tempo, que Ca1lella applicava to do o feu poder pelas fronteiras delle Reyno. Nomeou a Rainha por Embaixador de Hollanda a D. Fernando Telles de Faro, em quem concorrio muitas partes dignas daquelle emprego, de que fe originou pa~ recer a elei~o acertada; porque os negocios de Hullan da era os que merecio maior cuidado, e os que devi er tratados com maior deftreza ; porque os Cafielhanos com particular atten'io fe valio de todos os fuccefos an tecedentes do Bralil, para irritarem contra eile Reyno, as armas daquella R publica. O Conde D. Fernando de Menezes cnntinuava a affifiencia do governo de Tangere com tanlo acerto, e pru ~tcceffos d.: dencia. que igualmente era amado dos moradores daaugere.a que lia Cidade, e ti mi do dos Mouros. Poucos dias dei xava de fahir ao campo, e como tinha Gailan por Oi> pofto, neceffitava de toda a vigilancia , por fer Gailall de grande valor, e muita indul:ria ; e era de qualidade o refpeito que lhe tinho os Mouros , que eftando refo lutos a largarem as fementeiras pelo damno, que rece bio dos Cavalleiros da Pra~a, no deixando lograr-lhes os frutos, os obrigou Gailan a continuarem o trabalho defendendo o~ com a Cavallaria : porm no lhe pode prohibir o prejuzo de na colherem as fementeiras, por lhas queimarem os Cavalleiros da Pra~a no tempo, em que havia de fegalas. Adoeceo nefi:e tempo o Conde General, e comecsando a convalecer, tornou a recair obrigado do defatfocego, que lhe occafionava o cu idade> da defenfa daquella Pra~a. Comeando a melhorar, teve noticia que Gailan efiava com todo o poder lrn de AI ~aar focegando algumas alteraoeos, que havia entre os Mouros. Valeo-(e da opportunidade mandou entrar ao Adail- com cento e cincoenta Cavalleiros pela parte de Nazarcth , chegou at hum pnfio chamado a Safa gran de, fez confideravel preza de Mouros, Mouras , e gado, e 1ecolheo fe , fem avifiar os inimigos. Continuavafe

tivamente as entradas, e correrias dos Mouros, e como


de

folveo o Conde ti ralos cotn indufiric1 de Andaluzia, pela I6s8. defconfianc;a de lhe na poderem hir do Reyno opprimido com o ti tio de Badajoz, e guerra do Minho. Confe ~uio e fie int>!nto pela diligencia de Andr LourenGo, e f'rancifco Domingues, que mandou lanar de noite na praia de Tarifa, onde tinha intelligencia , e por varias vezes trouxera a Tangere excellentcs cavallos, que reDlediara a falta, que havia delles. lvland0u nele tempo Gailan ao Conde hum Secretario feu , chamado Seron, muito pratico, e intelligente, pedir lhe ceTa de armas por dous mczes , para que de huma, e de outra parte bouvefie algum defcano; porm que Gailan na fe obri gava a fegurar mais , que a roda do Xarfe , e Meima , e o campo, que fica entre a ribeira de Tangere velho , e a dos Indios, excluindo a ferra , que dizia na fegurar, pelo perigo de o exporem a quebrar a fua palavra alguns Jadroens, que podia entrar na ferra fem feu confenti rnento. Chamou o Conde a Concelho os Cavalleiros principaes, e concordara que a tregoa fe na admittitTe, fe Gailan na feguratle o campo, e a ferra do cabo para dentro, e toda roda, que cofiumava empregar fe em guar das; e que os efcutas , e atalhadores pudeirem occupar os feus polo~ feguramente , e outras clau~ulas, e declara~oens precifas para fegurana de negocio ta importante, tratando-fe com gente de tanta infiJelidade. Refpondeo Seron ; que na trazia poderes ta largos, pedio oito dias de prazo para trazer a repofta de Gailan. PafTados elles, Voltou fem conclufa6. Cuntinuou-fe a guerra, e Gailan acodio a oppor- fe a hum Capita de Bambucar, que de tet minava apoderar-fe de Alca~ar : porm ganhando o com dinhdro, fe livrou del:c perigo, e continuou lentamente a guerra o can1po de Tangere. Ach(IU o principio detle anno governando o Efiado Succeffos da tia ln dia a Francifco de Mdlo de Cafiro, e Antonio de India. ~oufa Coutinho, por fer j faleci~o ~lanoel Mafcarenhas Homem; e como a arm~1da Hollandeza continu~va a affif. t~ncia daquella Paa, elegera para guarda della por l:a1)it .. ~1 de Sangukeis a B~rnardo Coueia , e pre-

~e

tanto exerccio fe occafionava perda de cavallos , re- Anno

PARTE 11. LIVRO 111.

195'

J.

veni..

196
Anno
v~nira

PORTUGAL RESTAURADO,

165 s.

para a armada de alto bordo nove nos, e hum Pataxo , de que era Capitania o Sacramento da Trin dade, em que [e embarcou o General Luiz de Mendo'ia , levando por Capita de Mar , e Guerra a Veriffi mo Pereira. Bartholomeu de Vafconcellos , que havia chegado do Reyno por Capita Mr em a no B. _,m J E S U S do Carmo, duvidou embarcar-( e ord~n1 de Luiz de Mendna , fem a preminencia , que lhe tocava pelo feu Pol:o , de levar banddra de Capitania. Cedeo defl:a duvida com declaraa , que o regimento , que Luiz de 1\'lendoa havia de reparr ir pelos Capitaens de Mar, e Guerra, exprdlale, que lhe communkava a vrdem que havia de fegui(, e na5 que lha manJava. D. Pedro de Alencatlre, que fe havia de embarcar e1n a no Bom J E S U S da ViJigueira , a~hava fe doente e foi nomeado para governala o Capita Jeronymo Car valho. Da no Sa Prancifco era Capita Manoel An<lr, de Santa Ma1 ia de Anzic joa Rodrigues ViegJs. rle Sa Loureno Jofeph Pereira de Menezes, de ::ict Thom Gafpar Pereira dos Rey3, de S. Joa D. Manv el Lobo da Silveira, do Pataxo S. Thereza Antonio de 5aldanha, e por Almirante em a no S. Antonio da Et~ peran'ia Antonio Pereira. Acompanhavo a efies galeos (eis navios de remo governados por Bernardino de ravo. ra , de quem era Almirante feu filho Luiz AI vares de. Tavora. A gente que andava nos Sanguiceis, que guardava a Barra, fe dividio pela guarnio da armada: acabada de aparelhar , e paTando de duus mil homens que levava de guarnia, f&lhio Luiz de Mendoa a pelejar com os Hollandezelti a cinco de janeiro. A noite ao tecedente mandou repartir os Regimentos pelos Capitaens de Mar, e Guerra, e no levando o que tocava a Bartho]omeu de Vafconcelios a epecialidade, que fe lhe havia promettido, efcreveo a Luiz de Mendoa hum efcrito, em que dizia, lm de outros defconcertos, q err-a quanto fe lhe dilatava tornar maior fatisfaa do aggravo, que recebia, fiz.cra com os ps em pcdaccos o regianentu que lhe mandara: e fez deixaa do Pofh,. Luiz de Mendocca, logo que recebeo tfie efrito , o foi l~var a Antonio de

Sou ia

PARTE II. liVRO III.


Sou ra

197

Courid1o, que eilava na Fortaleza da Aguada. Pa Anno ra rem\.!dio da falta de Bartholomeu de V afconccllos elegeo Antunio de Soufa a O. MJnoel Mafcarenhas, que 1658. acceitou o governo do navio pela irnportancia da oc~afia, fem reparar nos grandes Pofios , que tinha occupado , e embarcoufe por leu Soldado B.artholomeu de Vatconcel Jos. No mefmo t~mpo fe auentou D.Maooel Lobo da Silveira, publicando haver tido noticia, que por huns Solda dos do leu rnefmo navio o mandava matar Antonio de Soufa Coutinho; mas no fe verificou que houvcle caufa antecedente, que pedi1Ie ta grande demonftraa ; mas a caufa verdadeira delta (epara~a fora as duvidas que teve com Lui6 de ~lendoa, tendo os fervics de D. Ma noel na ln dia mui inferior premio ao feu merecimento, e fimilhantes Jefunioens fora fempre a origem dos rnos {uccelos, que tivemos no El:ado da lndia ; puis fempre defiemperou a dtfordem muitos progrelos, que havia forjado o valor. Mandou tambem Antonio de Soufa Coutinho a Francico Gomes da Silva, governar a no de Gafpar "dos Reys, que adoeceo antes de fahir a Armada. Ao romper da rnanha de{arnarrou Luiz de .l\lendoa feguido dos mais navios ~ achou j vela a Armada de Hollanda, que com a diligeNcia poffivel fe fez na volta do mar, mof traiiJo no querer efperar a contenda. Adiantou-{ e Luiz de Mendoa na Capitania, que era bom navio de vla, e alcanando dous navios Hollandezes, comeou a aca nhoalos. Volto1.1 a fua Capitania a foccorreJos, e encor... porados, eguio a fua derrota, e a noTa Armada o feu alcance, feparada da Capitania cm ta larga difiancia que cerrando a noite, na deu Luiz de Mendoa vitla dos is n::~vios, nem da Almiranta, que atracou com h uma no HoJiandeza, que deixou dentro da Almir~nta a bandeira do gorups. O Bom JE~US do Carmo, e S. Thom tcnbem peJejara com a artilhari~; mas pouco efpo. Os Hollandezc~ defculpava o defdouro defla retirada~ dizendo que era o feu regimento na pelejar com a noTa Armada, e f lhes mandava 9etela , para que na {occorreffe Jafanapata, que tinha firiado. Recolheo fe I ,uiz de Mendo'ia na manha feguinte, e entendendo que lhe na

ma--

Nl

ieio

198
Anno
l

PORTUGAL RESTAlJRADO,

6 S

fervia o pataxo que levava, o def~umou , e dividia pelas nos a guarniao. Sahio fcgunda vez, paflados poucos dias, procurando emll1endar no regimento os erros da primeira jornada. Os Hollandezes da mef ma forte fe fizcro v ia , e foro difcorrendo pela cofia abaixo, egu iJos a balravento da nob armada , e chegando quafi a poder bordalla , fe fizera os Hollandezes ao mar. Luiz de Mendoa mandou tirar huma pea, e no fendo encendida dos Capitaens de Mar, e Guerra dos mais navioil, voltou para Goa ; e chamJndo abordo os Capita ens, os reprehendeo de na atracarem os navios HoJiandezes ao final da pea que tirou. Repondeo lhe D. Ma noel Mafcar~nhas, que o regimento, que ei!e hada da do' no .ef pecificava ' que o final da rca folt! para {e atraGJrem os navios; e que fendo elles obrigados a guardar o regimento, fi~ava por fua conta dar a razo, por.1ue fe havia poflo aos bordos com os inimigos, podenco atracalos. Conhe~endo Luiz de Mendoa o fundamento Jeila jutificada defculpa, mandou reculher os Capiraens aos feus navios; e os Gevernadores jgradecera a D. Manoel o eu zelo, e defiinando a fua no, par a ha\'er de patTat nella Reyno Bartholomeu de Vafconcellos , maudar preven1la, e D. J\lanoel fe rt!colheo a f ua caza. Sahio terceira vez Luiz de 1\'lenJoa, e tornuu a recolher [~ fem 1nais effeito, que aiguns mortos das bailas inimigas. Voltou quarta , promettendo feguir os H.ollandezes at Bathavia, ou deshratalos, fe fe refolveiTem a pdejar. Com cite intento levantou fc;rro de noite; mas os Hollanrlezes que no dorrnio, fe fizero vla com grande ordem , e diligencia , e efhmdo j a nofa ~\rmada entre a J"ua, acalmou o vento : ficou a Capitania entre quatro na vios, com que peleijou furiofamente; porm fi~ando defaparelhada com Qs muitas bailas que recebera todas as ()bras, na pode acodir aos mais navios. Ao me{mo tempo peieijou a no S. Thom com quai toda a Armada de Hoilan...!a ; porin com peior fortuna; por\.1ue morto oCap_ito Francifco Gumes da Sil\'a, que a gov~rnava, e outra muita gente, fe lhe ateou o fdgo da artdharia no velame,

ao

que-eitava tendidc I)O[ fra da no, e 1e

qu~irncu

afea-

'telmcute,

PARTE II. LTT RO Til.

199
Anno

velrne~ue, no lh\! ac,Jdin:io a Almiranta, c0mo pudera; por~ue o Almirante ficou dcfacordado de hum hafiilhao,

que lhe deu pelos peitos. Salvou-fe alguma gente da que fe lanou a nado por diligencia do Ajudante Francifco Gracia ~ os H.lllJndezes recolhero a outra parte, e rece- bera<l nefl:e dia con{ideravel perda ; porm na foi haf~ante para largarem a barra, e continuara na ali{l::.~ncia dclla at os ultimns de i\1ayo, que fe recolhera, refpeit ando as tormentas do ln ver no. No tempo dos f w;ceffos referidos fora os Holandezcs fobre l\l.anar com oito navios, e cinco pataxos , dous m ii Infantes Europos, cinco mil Chingals, quantidade de Brandanezes, gt:ntc muico valcrofa. Governava aqueiIc diltri.lo Antonio de Amaral de Menezes com titulo de General da Ilha de Ceilo. Tanta que chegou a Arma da , mandou fahir cm fua opt>otio a Armada de remo, que conftava de quatro navins, e de quatro Sanguiceis, gnvernada relo Capi ta l\16r Gaf par Carneiro Gir a , que Jevm por Almirante a Alvaro Rodrigues Borralho. Era Capitaens das outras emharcaoens Francifcn Pereira, e Antonio de Aguiar de Mendoa , Pantalea Gomes Bran rlo, Joa5 Pereira, J)a de Abreu, e Antonio Tofcano. ~~rcs dias peleJaro com a Armada Hollandeza com grande refo:ua0, e lhe embJraaro lanar gente em terra: po rm confijerando o General que o roder dos Hollandezes era ta fuperior , que neceflariamente o remate da peleja havia de fer infelice, mandou ordem ao Capita Mr, que pafialTe par"i a pente de Talcmanar, rompendo por qual .. quer oppofio , que os Hoilandezes lhe fizefiem , at te queimar com as fuas nos. Chegou efia ordem ao C?pito l\1r de noite, e executou-a com ranta brevidade, e ref lua, que mandando picar as amarras, invefiio com as nos inin:!gas, e deitando-lhe dentro quantidade de panellas _cic polvora, as obrigou a lhe dzrem lugar a fahir paaa fora, c occupar o firio, que fe lhe havia ordenado. Na manha feguinte achando-fe os Hc:llandezt's fem op. p0fia; larara debaixo da fua artilharia a Infant:1ri~ em terra'. fem poder impedir-iiu'> a noTa gente, que coPilava de fc1scentos homer.s eir oito Companhias; porque in

1658

N4

t~n..

\ ...

2oo

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno 16 5 8.

tentando fahir das trincheiras , que os cobria das bailas, foi morto o General , e o Sargento Maior Bento de Soufa , e o Capit~ Sima Dorta; e o Capita Mr {e retirou Fortaleza com tres feridas, e perda de alguns Soldados, O Capira 1\lr da A1mada, (abendo deite de{ .troo, mandou queimar os navios: retiroufe para a Fortaleza com a gente delles , que o conduzi o s cofias, por fer tropego, e quafi cego : e como a Fortaleza na ti nha capacidade para fe defender de ta podero{os inimi gos, deixou o Capita Mr Antonio Mendes Aranha nel~ Ja alguns Soldados, que embaraaflem , o que foffe pof fivel. a marcha dos Hollandezes: paTou com mais gen te a Montota, e de11e fitio com trabalhofa marcha chegou a Jafanapata , onde os Hollandezes tambtn1 chegara dentro de poucos dias. Aguardou-os fra da Cidade Alvaro Rodrigues Borralho , qu~ governava pelo impedimento de Antonio Mendes Aranha : pelejou com os Hollandezcs no 1ido de Columbo Manoel da Gama, e depois de perder ci r1coenta Soldados , fe retirou i Cidade, recebendo os Hoiiandezes confideravel perda. Era a Cidade aberta, rnas com as defen(as, que os fitiados lhe fizera , a defendera valero(amente hum mez. Pa{~ fado efie tempo, e recolhera Fortalez.a, que conf tava de quatro baluartes. mas de rnaterias ta frageis, que fizera pouca refiftencia s bailas de artelharia. De baixo de deza fete baterias comeara os Hollandezes os aproxes: pelejara os {itiados com grande valor quatro mezes, que durou o fitio; porm corrompidoi da pe{te , e defrnaiados da noticia do mao fuccetfo da Armada, que era toda a fua efperana, fe entregara vefpera de S. Joa, governando a Fortaleza Joa de Mello Sampayo. Fora as capitu1aoens vontade dos fitiados , em quan to s honras militares, e permiffa de falvarem os caa dos a fua roupa; porm no durou mais a palavra pro mettida, que o que tardaro os fitiados em abnr as portas do Caftello ; porque Henrique Lofo General dos Rol.; landezes permittio indigna, e tirannamente, que os Sol dados foffem defarmados, a~ ml!l Jheres ultrajadas. rou bados os paizanos : levou o Gov~tnador , e 1nais O.fficiaes

para

P A RTE II. LIVRO III. 201 para B~thavia , onde efrivera mais de hum annn priiioneiros com exceflivas molefiias: as memas padecera os Soldados que mandou para Europa. Emrncndou em ~ar te efte de(concerto o Gt.~neral Joa Macuca , que affiilia em Bc.Hhavia no governo fupremo , favore~endo os Officiaes, remettendo os paizanos, h uns para a India, ou tros cafados infiancia fua rara Bengale. Depois da per rla de Jafanapata tomara o~ Hollandezes Negapata, que por na ter Infantaria paga {e entregou e os mora cores , que era ricos' capitularo falvarem as fazendas, e guardando-fe lhe a capitulafia , patlara Fortaleza rlc S. l:"hom ; e entre tantas infelicidades flul:u~va o Etado da India ; triunfando os Hollandezcs das nofTas dilen~oens, e defordens, que ero de qualidade , que no podi:o os Governadores em Goa , nem compolas, r.em cafiigalas : ultim~ mi[eria dos Imperi0s. Chegou em Outubro a Goa o Capito Mr Urbano Fialho Ferreira, que vinha de Chaul com cinco navios a encorporarfe com Ignacio Sarmento de Carvalho, que eftava no rneado General da Armada , e Cofia do Norte ; e do Reyno o C a pito Mr D. Jeronimo Manoel de MeiJo em a no Bom JESUS de S. o~mingos ' e 1\'Ianoel Velho I que fahio de Lisboa por feu Almirante , apartando- {e da \'iagem , no chegou a Goa! feno cm !vlayo do anno
feguinte.

Anno
16 5

s.

HISTO

202

S U M.M A R I O.
Si~-~--~ li f\lT A o Co11de de Ct11ita11hede o exer{~~~i~H cito para f'Jccorrer Elvas: pergtt7Jta o.r r'~~~t1~~~ P,_a~eceres d~ D. Sa11cho L"i1011~el' .e Oj:

-:.~~-~~~.~itJ}) pctaes A1atores , que ejltrvao jitrados.

L'hegn-lhe .{e11l r~fco a repojla: te11z peor fucceffo ciuco Soldados , tj11e 1Jlfl1tdott f~bir da 1-)rafO , que i11for1Jtnra6 a /). Luiz de /Iro da parte, por onde J.e deter1ni 11ava i11t1oduzi o JoccrJr1o. Snhe o e.-cercito de Ejirc;JJo:;: da-.re n batalha a qllato'r::;e tf;.: Ja11eiro: -ro1npe1n _{e as li11bns: (occorreJe a l~iaa , jicaudo os L",tjlel.bauos totabJJe111e desbart?tados. Paffa o Co11dc! di! Ca11ta11he.le a Lisboa a lograr o 1nerecido appltu~(o da vitoria. Fica JJ. Saucho Ma11oe/ go-ver11il1tdo a P''"O'Vucia de Ale1i~e-

JO:

.PARTE JJ. l!T7 RO IV.

2o~

jo : 11Jt!1zda o Te11e11te Generar Pedro de Lo!t,'11da, e ao Co11J11Jiffario Gero/ :JoaiJ dl1 Silva de Sot~(a t11'"t11ar as G,rnnpanbia.r de f'alen_a., e careor os gados
dos ca1i1po.r de Bro(as co111 quat1oce11tos Cfl7WIIos. Derrotao-110s os L'ajielbouoJ. ;Vo111ea a Rai11ba por .Afeji1e de G,a,npo General da ]Jr()";;'ncia de Alentejo oo Co11de de Atou,guia, e Afjo11Jo Furltuln Gene.. ral da (.,'avallorin. /Jd pri11cipio a efle exercito nr?JJa?ulo a.r tropas de Badajoz: de1rota p11rte de/las, e Di11iz de J.llt!llo desbarata e1n i1loura outro trofO de G"'ava/la1ia. No Llli11ho co?ttinua-.(e o jitio de .~...~1o1lft1: inte11ta o l/ifconde varias 7.-'ezes JoccorreJo, e uo o co11Jcgu!!. Rejijle111 os jitiados htt1ll f!!riofo a,fjalto, e rendenz a ]Jraa , por Je e~\ti11guirenz Jlltlji totabnt:1lte os defe!~(ore.r de/la. Retira o f . .ifco1tde o exercito d vifla dos i11iniigos 7)a/etofa, e 11Ji.. Jitar1nente, e fegura o, paffada a po11te do 1io iv~~u ro' e aq11art~la-Je 1/flS Aldens das G,hOfOS. J{endeJe Sah.;aterra, e refolve a l?..ailzba RegeHte Jor;uar '/!OVO exercito para a de.f~'Jzfa do Minho. 1/ar i os Jitc .. ce[Jos nas outras f.Jro7.:iucios. Dijpoe111 a Raiilba dar C~aza a EI-Rey: 1101nea-lbe Gentis hmJJe1JJ da Ca1J1a1a. ManJa por E1ubah-::ador a F'rau_a ao G~o1l de Se Soure. G'bega qt~elfe l~e_yno, qua11do [e C01llefOVa a tratar a paz e11tre aquq/faL'oroa,e a de C'oftella: acbn iu(11peraveis co11t1adies, e 11n pode divertir a fugida do /Juq11e de A'Veiro, que pa{!ott por Frana parll Cofie/la. Pa!Ja a ].Jortttgal o Jlt/arquez de G'hup C011J 'Varias propoflfo~us, que (e lbe 11o adntte1J1. Co-:Jtinuo~(e COHJ po!ico effeito as 1zegoceaoe11s de Ro111a ..Sujteuta FrtnJc~f c o de Jvlel/o a co1Tefpr:Jndeucia r/e Jng!aterra. Parte por Euthaixt~dor de Hr.llanda JJ. fer1UI1Jrlo 1-t:l!es. 'l 0111a a ejcall.la!ofa rejolttio de paffr co11tra 4 f 1-fJtt-

lica,

104

PORTUGL1l RESTA(TRADO,

hlica , e pa1ticulnr; ao jer-vio de/- Rey de Cn/le/.. la. No;nea a Rai11ha o CotJde de illiranda por Ellzhaixador das Provi11cias tnzidas. i\ oticias da guerra de Africa , e ejtado da l11dia.
Os termos apertados, a que efiava reduzida a Prafa de Elvas depois de dous mezes e meio 59 de continuas , e mortaes enfermidades, a dei xmos fitiada no fhn do anno antecedente da guerra da Provinda de A Jentcjo , e ao Conde de Cantanhede co1u grande zelo, e aHvidade, prevenindo em Efire1noz o exercito para foccorrer os fitiados, to Junta o C dep;;!ndentes defte remedia , que qua1i efiavo reduzidos de de CJnta- a0 ultimo aperto, e as difficuldades de fe l!nir ao exercito nh~de 0 ex- era infuperaveis, que parece que f o grande cora~ ercttu para d ., d 1 .. c "d d foccorrer El- o Conde pu era vence as; porque! as ente r mi a es, que . 'as. o contagio de Badajoz efpalhou por todo o Reyno, in ficion~ra de forte quafi todas as povoa~oens delle, que era diffi~ultofiffimo tirarem fe levas de gente capaz de to grande empreza ; e a que chegava ao exercito. era to mal difciplinadl, que f a confiana do valor inven civel da Nao Ponugueza podia anitTiar as efperanas da vitoria. O Conde de Cantanhede , antes de tomar a P eraunta os l f - d C' d d h d par~ceres deu uma re oluao a 10rma, e a parte, por on e avia e D. Sancho introduzir o occorro em F.l vas , efcrcveo a D. Sancho Manuel c i\1anoel , e 1he ordenou chamafe a Concelho todos os ~ ~::acs Officiaes Maiores, e pefoas mais qualificadas , e pro 1 ~vaturesquc d ~~ r u h d cfl:a,a Jlua- pon o- 11es a reolnao, com que a ..."am a or enava te~os. foccorrcfe a queiJa Praa, a deliberJa com que elle, e todo o exercito fe achavo de confeguir a en1preza, ou acabar na demanda, ouvitlc os feus pare.:eres fobre a par te , por onde fe havia de introduzir o loccorro. Chegou efte avi!o a D. Sancho, no fcm difficuldade, pelo muito que! fe hio adiantando as fortitkaoens dos Caleiha nos. Logo que o receheo chamou a Concelho, e na con ferencia, . antes dos votos foro muitos , e diver(os os pareceres. Difcurfavo huns! que o exercito devia efcolher hum de dous pal tidos, ou da arte , ou da for'( a ar

6 1

Anno

tificiofa

P~4RTE 117. ~ 205 tificiofa: que a dilpolia de fe confeguir o foccorro por arte , devia (c;:r introJuzir fe em GanpoMaior a quanti dade de mantimentos, e rnunioens, que futle poffivel, marchar o exerdto por 3--luella Praa, e alojar JUnto do rio Caia, oc~upando cinco portos 1 que f fe vadcava do po1to dc1s ~leitras, que he a parte por onde entra em GuaJidna at a Godinha, ef petla mata, que facilitava a commudidade da lt:nha, e harracas : que eiles portos era os unkos 1 por onde recebia mantimentos o exercito de Calella ; por-1ue o rio Guadiana com as re- . petiJas innun'-iaoens do Inverno, nem dava paffo, nem tofria ponte, por fe efpalhar a corrente pela campanha, de forte que no havia difiina entre ella, e o rio: que alojado o exercito , e guarneddos , e fortificados os po{tos, necetlariamente havio os Cal:elhanos carecer totalmente de mantimentos, e por eile refpeito, ou levant,u o firio rctirando-fe a Valena, ficando na eleio do notlo exercito pelejar com as ventagens, que na mar cha fe offerecc!iT~m ; ou pertend~r facilitar a paflagem de Caia por qual'-luer dos cinco portos com to inferior partido , comn claramente {e mo(hava nas ventagens do nofJ alojamento , com a differena de querer dar huma batalha, rompendo as bem fortificadas linhas dos Caitelhanos, para introduzir o foccorro em Elvas; ou efperalo o noiTo exercito fortificado com hum grande rio por foflo, e huma Prd:l como CampoMaior na retaguarda 1 e que a gente bizon ha que trazia, cobraria novo alento 1 vendo o fuperior partido com que havia de pelejar; que achando-fe nell:a prudente, e militar difpofia algum incon\~eoiente, e querendo-fe fazer o pleito mais fumnario, pela def~onfiana da pouca perfifiencia da gente devia fera fora ta artiticiofa, que fe efculafe o maior perigo a hum exercito, de -~ue totalmente dependia a con fervaa do Reyno: que o modo de fe confeguir efte intento, d\.!via fer marchar o exercito com a frente no quartel da Corte , aloj.u o mais vifinho delle que foiTe poffivel, compondu-fe os Tt:ros da retaguarda de quatro mil homens os melhores do exercito com efcadas , e taxinas, e todos os inhumentos de ex,~Jugna<ia necef.Tarios para

11. LIVRO

Anno

1659

ta

2o6
:Anno
I

PORTUGAl RESTAURADO,

6)9

ta grande empreza , e que ametade dos batalhoens de~ via levar faxinas , e granadas : que tomado o alojamento, tanto que cerraTe a ROite, (e havia de mandar partidas , que tocaflem vivamente arma em todo o quartel, e a vanguarda do exercito fe havia de arrimar ao quartel da Corte, e atacar as trincheiras, de forte que os Cafie lhanos entendelem que os outros rebates era diver foens, e por aquella parte fe intentava o foccorro; e para os confirmar ncfi:a prefancca , devia jogar furiofa mente a artilharia dos baluartes daquella parte, e do Forte de Santa Luzia contra o quartel da Corte, mandan.. do juntamente huma groifa partida, que fahiffe da Pra a a tocar-lhe arma : que antes de fe dar principio a t~ das efi:as operaoens, havia de efi:ar em marcha o troc;o dos quatro mil Infantes, e mil e trezentos cavallos, e chegar-fe com toda a diligencia pela parte das Amey moas ( onde quafi no havia linha lev2ntada } ao Forte de nofTa Senhora da GraCia , e a todo o rifco {e devia dar o alalto com a Infantaria, e na bailando, com os Solda dos de cavallo defmontades ; e que logo que e fia operaa tivetTe principio, fahiria a Cavallaria , e Infantaria, que houvefle na Praa, a ajudalos, por confifiir nella a faude publica ; e porque o Forte era pequeno, e facil de ganhar , logo que fe rendefle, fic~va a Praa foccorrida; porque o exercito com e fia certeza h a via de marchar a aquelle fitio , e deJie caminhar para a Praa ; porque en tre ella, e o Forte na podia fubfiftir as tropas inimigas, fem padecerem da artilharia, e mofquetaria da Praa o ultimo ehago : que a todas eUas opera'oens daria Ju~ gar as muitas horas que durava a noite, e que os Cafie4! lhano divididos na precifa legurana dos quarteis, e Jar ga drcum\'allaa das linhas, na taria de noite a me nor oppofi<ca fra de lias. Efie parecer foi expoilo na conferencia por O. Luiz de Menezes , a quem D. ~ancho Manoel havia ch~mado a Concelho por favor particular, na lh~ tocando enrrar nelle pelo feu Pofto. Approvou-o D. Sancho, o Conde de S. Joa, e D Joa da Silvq: fe guira os mais a Diogo Gomes de Figueiredo, que dilT~ que o valor dos Portuguezes na necetfitava de indu1ldas,

nem

nm a qualidade da Infantaria do exercito' por fer a A nno maior parte bi2.onha , dava lugar a muiras operaoens: o. que o exercito devia marchar pela efirada direita de Ef 165 7 tremoz, e peJa parte dos Murtaes, que ficava ma~ di reita daquella etrada ao p da ferra de N. Senhora da Gra 'ia; invellir as linhas com as efpadas nas mos ao favor lias baterias da Praa, e da fortida da Infantaria, e CavalJaria della : que com el:a refolua , e favor Divino, que fe devia efperar propicio nofla jufiia , podiamos con a 01 tar por infallivel a vitoria. Efies pareceres remctteo D. Concdcad~o Sancho Manoel ao Conde de Cantanhede, e chegaRdo Cantanhede lhe teguros, chamou a Concelho a Andr de Albuquer fem rifco a que, O. Rodrigo de Calro , Affonfo Furtado , e ao Con rcp()fia. rle da Feira, e propondo lhes as duas opinioens dos fitia rlos, feguira todos atacarem-fe as linhas pela parte dos Murtaes , fem prevalecer a confideraa de fc podet achar, como devia f uppor-fe , o exercito de Caflella formado dentro da linha nofa oppofi<ia ; expericncia que totalmente difficultava ele intento, ou polque a fciencia militar at aquelle tempo na tinha mais exercido, que o do valor; ou porque a Providencia Divina, querendo manifefiar a fua mifericordia, defviava os difcurfos prudentes, para que triunfando as Armas Portuguezas pdos caminhos menos acertados , na perigaffe na vaidade o agradecimento. Tomada e fia refolua, fez o Conde de T _ Cantanhede avifo a O. Sancho Manoel do que ficawra de- fu~~~t~~in terminado, e ordenou-lhe mandafe logo cinco Soldados co toldados. praticos na campanha para guiarem a marcha do exercito 'lue mandou pela parte mais conveniente. Moflrou o f ucceTo quanto talm da Pra-, r 11 d evta e f cuaarle o pengo della or dem; porque no excr- t, que m formaraaD. cito havia grande numero de Officiaes , e Soldados, QUt: Luz de: Aro fabia todos aquelles caminhos, e nas ohfervaGoens dos da rartc por Cabos confillia o feu acerto, e feguranra. Chegou a D. ,oude_ te de'"' crmmava Sancho efla ordem e executando a com menos recato, intrnduzir 0 lio que convinha, efcolheo os cinco Soldados , e os e~a- fu~c"'rro, minou fe faberta gui~u o exercito rela parte".dos 1\'lurtaes. R e( pondera-lhe o que no podio i~r.orar, e viero a entender o que no convinha que fouhdlem , relo perigo_ a que hio expofios. Defpediocs D. Sancho, c a pouca

PARTE II. LIVRO TV.

207

....

208 PORTUGAL J\ n no pouca difi:ancia da Pra<ia, os fez prifioneiros hum a grotra partida, que com outra I e occupava em impedir a cor 1 6 f9 refpondencia entre a Pra<ia , e o exercito. Mandou D. Luiz de Aro dividilos, e examina tos, e com promeTas, e ameaccos fe rendero a confcfarem ao que ero rnandap dos ; e como a declaraa de cada hum concordou com a que fizera todos, teVe! D. Lui~ de Aro por fem duvi"' da , que o exercito determinava romper a linha pelo fitio dos Murtaes, e perfuadido defi:a certeza mandou com grande calor adiantar por aquella parte as fo rtificaoens. ()Conde de Cantanhede, nem D. Sancho Manoel tive ro noticia da perda deftes Soldados, com que ficou mui to mais arrHcado o intento d exercito; nem D. Sancho recebeo hum avifo, que o Conde l_he fez , de que de lerminava fahir de Efiremoz a onze e janeiro; porque os Cafi:elhanos na certeza da vifinhan<ia do perigo dl;brara a vigilancia, e por mais de vinte dias teve f communica~ ~a a Praa com o exercito na vaJerofa fahida, que fez Gomes Freire de AnJrade, a tomar poiTe de huma Com~ panhia de Cavallos, em que elaVi!l provido, acompanha do de Marcos Teixera, tambem nomeado no exercito V dor Geral da Artilharia , e de dous guias, lc!vando Go mes Freire avifos de grande importancia ao l\1arquez de :l\1arialva; os quaes D. Sancho Manoel lhe deu vocalmente, por fiar do (eu fegredo , que os na defcobrife em ca fo , que fofie prifioneiro , e temer que no pudefe occultar as cartas que levaTe , e tivero a fortuna de que o feu volor, e diligt:ncia os livrou de to grande perigo, conduzindo os ao exercito, e nefie tempo no houve na Praa mais que algumas fortidas de pouca importancia; porque os Cafl:elhanos f trata vo de {egurar os quarteis com fortificaGoens , e de applicar levas de Infantaria, e Cavallaria, para engroffar o exercito, entendendo, que defvanecido o occorro, ficava a Praa entregue, e a Provncia perdida. E;o' os mortos em tao exceffiva quantidade, que ha- . ' via dia, em que acabava trezentos, como j diffemos, e o numero dos que efiavo capazes de tomar armas, era ta diminuto, que o Ter~o de Agnfiinho de Andrade, a que ~

RESTAURADO,

fe

confia v~ de nov~nta Soldados. A noticia das muit2~ lc.,. !6 .8. 5 vas, q~e entrav todos os dias no exercito de Cafh:ll2, t~ve o Conde de Cantanhede por Geromenha de Francit co de Brito Freire : porm valerofo, e acautelado no quiz commun~calla a outra alguma peffoa; porque o ardot com que todos caminhavo gloria daquella em preza, no palaflc d\! arrojJdo a dif curfi vo , pois neila occatirl a temeridade devia fer contada como virtude, na confideraa de confiilir no foccorra de Elvas a confervaa do Reyno; e havendo nete tempo cheg;1do todas a~ le\as, e carruagens , que fe aguardavo , e achando.. {e promptas todas as mais rrcpar:3oens precifas para ta gr<tnde intento , fahio de Eilremoz o notTo exercito Sabbado onze de Janeiro , governado por D. Antonio Luiz de S_ahc o cxer, ::r.Ienezes Conde de Cantanhede. Era {cu Mefl:re de Can1 cito dc:Efire~ po General com titulo de primeiro , e cotn o exerccio moz. de General da Cavallaria Andr de Albuquerque. Exer citava a occupao de Melre de Campo General D. Ro drigo-de Cafl:ro Conde de Mifquitella: Occupava o Pof to de Capito General da Artilharia Affonfo Furtado de ~1endoa : Os Tenentes Generaes da CavalJaria da Pro vinda de Alentejo, era Achim de Tamaricurt, e Diniz de l\1ello de Ca{l:ro : da Provinda da Beira , Manoel Frei re de Andrade, e Gil Vaz Lobo: do .Reyno do Algarve, Pedro de Lalanda : CommHTarios Geraes da Cavallaria, Joa da Silva de Sou{a, e joa Vanichele. Confiava a Infantaria de oito mil Infantes, dous mil e quinhentos pagos, os mais Auxiliares, e Ordenanas, divididos em dezafeis e(quadroens governados pelos Meflres de Cam .. po Pedro de l\1ello , D. 1\lanoel Henriques , Antonio Gal vo, Fernando de Mefquita Pimentel , Bartholomeu de Azevedo Coutinho, Gabriel de Cafl:ro Barbofa , Luiz de Soufa de Menezes, Luiz de Melquita Pimentel, AI varo de Azevedo Barreto, Antonio de S Pereira , Gre gorio de Calho de Moraes. O Tero de Manoel Velho, c:ue havia falecido em Efi:remoz, governava o Tenente de Mefhe de Campo General, Affonfo de Barros Torvo, o de Meuola o Capito Mr Lucas BarroCo Se1nbrano , o

PARTE II. L lVI< O !~,. 209 fe havia aggrcgado nove Auxiliares, e Ordenan:1s ,

At:no

de

210

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno

Jc 1\\oura o Sargento Maior Balthafar de S de Souto .. 8 l\'laior, o do Conde da rforre o Sargento Ivlaior Manoel 1 6.) ~unes Lcita, o de Irancifco Pacheco r.tlafcarenhas o Sargento .. l\'1aior L\'1anoel da Si h a Dorta. Servia os pl. tos de 1 enentcs de Mefircs de Camro General Diogo Gomes de Figueiredo, lvtanocl Lubato l}into, AcenGO

AI vares Barre ro. Co111punht.- fc a Cavallaria de dous mil,


e quinhent<?s cavallcs, e quatrocentas egoas, c ccnllawa o trem de fete peas de attiJharia da campanha , com to das as prevenocrs convenientes. Na retaguarda do exer cito marchavo dua n1il cargas de munioens , e manti mentes, e du;;iS mi! cabeas de gado para fe introduzircnt

na Pr.:ia, em cafo que fofe po1liveJ. Qtando o exercito fahio' de E!hemoz, na marchou todo unido: ao [egundo, e tercei o dia da marcha fe lhe encorporara as garnioens de Geromcnha , VillaVi~ofa, -Borba, Campo.. ~1aior, A~ronches, e 1\'lonforte. 'Tomou o primeiro alojamento e1n Alcatavia, e con-tinuou a marcha ao Ootningo ao amanhecer : e havendo fido todos os dias antecedentes de exceffivas tcmpefrades, e fie foi de Sol ~laro, e refplandecente, e fervi o de feH ce annuncio aos Soldados, e logo qu~ fahio de Atalaia dos matos , fe formou em batalha; e como a n1aior par te da Infantaria tinha pouco exercido, fez dilaa a frma , e ficou aloj~~o no fitio de Rebola, h uma legoa da Atalaia dos matos. A' fegunda feira, tanto que rompco a manha , divididos os claros, e compaladas as tropas, marchou a occupar o alto da Atalaia dos C,apateiros, que lhe ficava vi!inho, e os batalhoens da vanguarda deialo

jara hum batalha , que havia fahido dos quarteis a re- conhecer a marcha, e retirar os Infantes, que guarne cia a Atalaia dos C,apateiros. Brevemente occupo o ex ercito as collinas da Aomada, de que {e defcobre a Pra a de Elvas, e fe divifava as dilatadc:1s linhas dos Catc lhanos. t Valero.fo, e alegre impulfo occ~tionon em todos o~ Soldados a vifi~ daque1le mageil:ofo, e wilitar efpetaculo; porq a Praa emminent-e, e na apparencia for mi davel, moftrava dominar todo~ os quarteis dos inimigos, que lhe f,cava inferiores) e a realidade rerfuadia que

toda

211 toda aquella maquina n1ilitar, pelo rigor do contagio, era maufolo de grande numero de Soldados valerolos, e confi1lia a (ua defenla em outros, ou moribundos, ou combalidos dos ares irficionados, cotn que a modur cza do difcurfo perturba,a toda a alegria dos olhos. Porm ena ponderaa dobrava cm ardentes efl imulos todos os difcurfos , de tal forte, que na ha\'ia Soldado de animo ta humilde, que lhe na pc.recet1e pequena cmpreza romper aquelles quartds, e de~ haratar te do o exercito, que o~ animava. O Conde de Cantanhede , p2ra ir,trodu zir nos fitiados a certeza da fua chegada, mandou difparar a artilharia; a que a Praa, e o Forte de Santa Luzia rcf pondera. com repetidas falvas , que em huma 1 e outra parte multiplicara o alvoroo. D. Sancho Manoel lahino do cuidado, em que o tinha pofio a dilac;a dos avifos do exercito, fe lhe dobrou o contentamento 1 que de forte fc diffundio por toda a Praa , que em hum mef mo ponto fe vira fahir dos alojamentos os fas com ar n1as, os enfermos animados a ta ma lias, D. Sancho acompanhdo dos Officiaes, e peloas particulares ornados de galas, e plumas, montara acavallo ; e fahindo da Praa com a Cavallaria, carregara furiofamente as fcntincl las, e Companhias da guarda do quartel da Corte; e na achara muita refitlencia; porque o cuidado dos Cal:e lhanos tinha maior empregn , havendo todo o exercito acodido a fe formar na frente , que o nofio trazia t e O. Luiz de Aro mandado ao Tenente General da Cavallaria D. ]oa Pacheco com alguns hatalhoens a obfervar o alo jamento , que o noflo exercito tomava. Fez elle efla diligencia , e reconhecendo q.ue fe aquartelava no fitio da Amoreira vifinho aos Murtaes , que era a parte , que os cinco Soldados, que fora6 prifioneiros fahindo da Praa, havia6 fignalado , para fe lhe introduzir o foccorro, na fervia e fia confron ta~a de final , para D. Joa Pacheco advertir a D. Luiz de Aro formafe o exercito na parte oppofia ao noTo intento , antes enganado com o tuccefl'o de Olivena, e tomando por felice annuncio ter efte quartel o nome da Amoreira , que era o mefmo do que havamos tornado naquella occalia, egurou a D.

PARTE 11. LIT7 RO rrr.

Anno

J6j8.

O1

Luiz

212

PORTUGAL REST_AURADO,

Anno Luiz de Aro

_ 1 6 ) 9

...

, que o noffo (xercito carninha\'a, cu pelos mefmos palTos, ou pelr1s mefmos erros; e dando o nome ridiculo de Olivenaca a efia fua confiana , pertendeo livrar a n. Luiz de Aro do cuidado, que podia ter do noflo intento, e coneguio peduadillo a dar ordem, que os Ter 'iOS, e Cavallaria voltalem para os feus quarteis. Nefie me! mo tempo cenando a noite fe recolheo D.Sancho Manoel para a P1aa, e neHa acmodou o General da Artilhalia Pedro Jaques de l\iagalhaens no baluarte do P. incire, que dominava o fitio , por onde o cxerdto determina:a romper a linha, vinte peGas de anilhada das mais grotl"as, de que os Cafldhanos recebt:ra muito confider3vel perda na batalha do dia feguinte. Ordenou O. Sancho , que a~uella noite cHiveie expofio o Santiffirr.o Sacramento, lendo a principal brigao Catholka bufcarfe em Oeos a primeira fegurana, e todos os Officiacs, e Soldado3 dos Teros, e Cavallaria fe prevenira para a (ortda primeiro com confiToens, depois com armas, e todos cem tanto contentamento, que parecia mais celebrar a vitoria , que preparar rara a batalha; e os 1'ero~ cn Conde de S. jca, e de Simo Correa da Silva, que rela fJlta de gente de dous fe havia redu~ido a hum como todos os da Praa, e tambem os Teros de Agoflinho de Andrade, e Diogo Gomes de Figueiredo ficara alojados na dhada cube r ta. Tanto que o noTo exercito tomou o quartel r e ferido, te adiant&ua Andr de Aibuquerque, e o Conde de l\1c(quitella a reconhecer os alojamentos dos inimigos, e obfervando que as linh::1s, que determinava romper, efiava na f mais ievantadas do que fuppunha, mas em muitas partes com outras de circumvali8Ga, e for.tins, que as fegurava, entrara em novo cuiJado, e vo-lta ta a dar conta ao Conde de Cant2.nhede, que no mefmo tempo tinha recebido avitu de Francifco de Brito Freir~ de haverem chegado de foccorro aos Caitelhanos trcs rml Infantes, e quinhentos cavallos: e na fiando eila noticia mais qtJe do feu g' ande coraa1, brevemente fe de (embaraou do cuidado das novas fortiflcaoens, dizendo nos dous Cabos, que n~; podia encontrar maior peJigo , que mudar de rt:fvlu'ia, ua c~rteza de que ~"'aLTa

do

11. LIVRO Iv~. 211 do o primeiro ardor, feria difficil confervar o exercito formado de gente nova , e mal difciplinada ; e juntarr:en" te entendeo no devia bufcar outro caminho de locc0rrer Elvas, tendo feito avifo a D. Sancho, que por aquclle determinava romper a linha ; e juntos os mais Cabos ,_ _e Officiaes Maiores , todos ajufl:ara valero{amente fcguu aquella grande empreza na frma premeditada .. D. Lu-iz de Aro , logo que cerrou a noite , confiou que chamara a Confelho os Cabos , e os muitos Officiaes vivos, e reformados, de que fe compunha o exer~ito, fahifie. das linhas a dar batalha na campanha , refpettando a fo::uda, e artilharia da Praia , e ponderando a fupperioridade do exercito , por fe achar com quatorze mil Infantes ; e tres . mil, e quinhentos cavallos: potm prevalecera os votos contrarios, refolYendo D. Luiz de Aro, que o exerci' o efperaie dentro das linhas a noTa determinaa ; por que ainda que as noticias anticipadas infinuava, que pela parte dos Murtaes determinavo os Portuguezes romper a linha, alojarem o exe_rcito naquelle met mo fitio; evidentemente moftrava, que a determinaio era ou tra , e que efte intento podia fer efpalhado para trazer quella parte todo o exercito em oppofia do nofo, in veftindo de noite outro pofio na imaginado, que feria difficultofo defender pela dilatada circumvallaa das I; nhas ; e que as operaccos do dia feguinte havia6 de me-;. trar, fe os Portuguezes caminhava a e fia em preza co a mefma contufa, que padecera no foccorro de Olt ven~a, inferencia, a que perfuadia as {uas primeiras d:;.poficcoens. Efte difcurfo obrigou a D. Luiz de Aro a (!gurar com as fuas guarnioens todos os quarteis , e !c... nas linhas oppofias ao noffo exercito ficou hum pequt no troo de Cavallaria, e Infantaria, e ao Commilari. Geral D. Joa Quintanal {e deu ordem , que com qttt nhentos cavaJlos fe oppuzeffe fortida da Prac;a. Aqur. _ la noite fe patlou no exercito, na Praa, e nos quarte:, com differentes imaginaoens: os do exercito confidet~l va, que no ftJccefo daquella em preza contifiia a libetdade_ de Portugal; porque fe o exercito ficaffe vencidL pe1d1a fe a P1a"a, auifcava-fe a P'ovincia, e por cor;.-

PATlTE

Anno

.6 5 8.

0 3

h:-

214

PORTUGAL RESTAUR.,AbO,

, Anno

. 16 sB.

fequencia todo o Reyno, e te folTe vencedor , na glo ria do triunfo fe fegurava a fubfifiencia da Monar~uia; e aquelle temor' e eaa efperan~a inflamava de {orte os animos, no f dos Cabos, e Officiaes , mas de todos os Soldc1d.os, que no f defprezavo os pea igos do dia feguinte, mas com ardor efficaciffimo os defejavo : po ttu em muitus a ignorancia delJes era a tnelhor media neira da oufadia, e unidos todos por differentcs cami~ nhos a hum ! fim, depois de preparados catholicamente para n1orrer, fe aparelhara valerofamente para matar. Nos quaneis era differentes os inrentos, ainda iguacs os dikudos : todos entendia que Portugal tinha empe nha.io as ultimas for'iJS nayuelle foccorro, e que desba ratadas, no haveria difficuldade em chegar o exercito a 2vifiaf os edificios de Lisboa , com ta poucas tortirica ocns, que teria impofiivel defender-fe; e que as confe qucncias daquella grande conquifia era de qualidade , que o General fegurava a valia, os Cabos, e Offidaes os premias, os Soldados os defpoios to confideraveis, que nem a. imagina~o battava a comprehendellos. Re~onhe cia o exercito de Portugal de to pouco numero, e i;tf rior qualidade, que a vi fia formidavel dos quarteis, linhas, e. Fortes bal:ava a desbarata li o, e neaa engano{ a confian a primeiro le julgavo triunfantes , que vencedores , e aguardavo o dia feguinte, para fer contado pelo mais fel ice da Monarquia de Cafiella. Os li lia dos de cuidados, e efperanas lecio os feus ditcurfos: ponderavo Gene "tdl do exercito de Caftclla a O. Luiz de Aro aboluto d1tel:or daquella !\lonaryuia, afiihdo de Cabos, e Offitiac.; tnuito praticas, e Vdlt:rolos, e dt! muita nobreza: (ai ~tna das acoens heroicas) ,io os quarteis b~m fortificados, as linhc1s levantadas , os Fortins guJrnecidos, os Teros Hmerofo~, a Cavallari-:1 ~xceliente; e para fupe lll tanr~ difficuldades ', vencer lcl grande poder ' virthafoccorrellos hurn pequeno exercito, compoita a ln ... idntaiia de gente Auxiliar, e da 1cienan_a , e a Cavalla tia remontada, n.o (. de cavallos dedicados para a;) cau :deHarias, tnas das egoas, de que dias conflavu; o:, Ter

\CS

pag.os l buns.fcm Mefircs de c.uur:u.,

vUUu:, lc:t.n

Ca-

clla~Ui

IS 8. numero de gente, para haver de fahir na f01 tida da Praa! que apenas podio tomar armas mi 1 Infantes , e reontar cento e fefrenta cavallos : porm a confiana do valor da Na~~o Portugueza, tantas veze~ expe~im~ntado, anim~v~ aos htiados a efperarcm vencer 1mpohvets; que parec1ao ta invenciveis na f de fe efpear propicio o favor Divino pela caufa jufla, que defendia mos, pertendendo f Iivrarnos do jugo de CatteJia, argumentando do trato pq!~ fado , o que deviam os ef perar do futuro. A Jecifrar toda e!ta ma'iuina de difcurfos, ama- Daf~a ba . talha quan l1e~eo tera fie!r3 , quatorze d e J~n~t~o d o anno d e 1111 1 torze a de Ja e fetscentos, ctncoenta e nove, dta tao faufio Na2.o neiro. Portugueza, que at a fi mefmo fe fez fel ice, por fer de feculos immen1oraveis erradamente julgado per infaufto; tomanJo a maior parte nel:e agouro a familia dos Mene .. zes , de que era cabea o Conde de Cantanhede , que confeguio mais huma vitoria na refoluo de defvanecer efia 1uperfiia gentilica. Ao fahir do Sol efcurecco o dia huma grofa ne\'oa, anticipando o luto s mortes, de que havia de fer tefiimunha. roda a noite antecedente fe tocou vivamente arma em todos os quarteis, vigilantemente guarnecidos dos Caftelhanos ; e logo que rom~ peo a manha , fahio O. Joo Pacheco com alguns bata lhoens a reconhecer o exercito , e obfervando, que nem flavi;1 mudado de alojamento, nem pegava nas armas pa~ ra marchar, de que a nevoa havia lido caufa ( cofi umando efies accidentes fer as melhores armas dos vencedores) voltou a fegurar a D. Luiz de Aro, que naquelle dia na poderia haver novidade, de que re(ultou retira rem-fe da linha oppoila ao exercito os Teros, e .Cavallaria , que de noite a havia fegurado , ficando f guarne~ cidos os Fortins. Parece que o Sol efperou, que fe retiraffem enganados os expugnadores da Praa , para fe ~anifefiar fermcfiffimo pelas oito horas da manha , con ~r~dando o nofio exercito generofa accta, que empren~ dta; e como as ordens efiava difiribuidas da noite an tecedente, e o exercito tinha ficado em batalha, na fqi
f a conftancia podia fupprir tanta falta, c to pequeno

p A R TE II. L I R ~~~ 2 I5 piraens conhecidos dos Soldados : os Generaes , de quem

..

v o

Ann.o

O4

necef~

216
Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

1658.

nccef1ario mais que pegar nas armas , efiender as bandeiras , tocar caixas , e trombetas, e na pau fa de lias , antes que a marcha tivetTe principio, fallou o Conde de Canta nhede, galhardo na peloa, alegre no fcmblante, nele tentido : os meus annos , e as minhas experiencias, valerol_f1S Portuguezes, me tem dado ta verdadeiro conheci n1ento dos fuccetfos futuros, que do governo politico, e do foccego da paz patr~i voluntariasnente ao exercido militar, e incerteza dos fuccetTos da guerra , na f por facrificar a vida pela liberdade da Patria, que todos reit~uramos , fe na por entender, que das mefmas difficul ~ dades , que fc ofFerecera pra juntar el:e exercito , ha via de fahir os infirumentos do foccono de Elvas 1 a pe 2ar da oppofia dos Catelhanos. Com grande contenta mento confidero lograda efia epetana ; porque no he roico valor, que vejo manifefl:o em cada qual dos voffos femblantes, re-conheo que acertei, como Gedea por Divina Providencia, na efcolha dos companheiros, que eleg para efta generofa empreza; tendo por infallivel. que na pudera ncite infiante haver no Mundo oppofi"a, que baftafe a refifiir os vofos impulfos, quanto rnab a debilidade de huma fraca trincheira , defendida por huma Naa , tantas vezes vencida por vs outros , e voflos ar:tepaffados, e agora enganada, prefumindo que determinamos romper a linha por outra parte, o que fe \'crifica, reconhecendo [e que na tem nella guarnia ; porque o exercito efl dividido em todos os quarteis, ta diftantes huns de outr{)S , que mu;to primeiro havemos ns de chegat a romper a linra, que eJles a defendelJa; ventagem que defde logo nos -.c-omea a aficgurat a vitoria. l1e D.. Luiz de Aro o Gen-eral , que tenho ror oppofio, a que n reconheo ventagen1, e os mais Cabos nefie exercito, excedem tanto aos dos inimigo~, comutem moftrado as mu:tas occa11oens, que dclles 1riunfara , e entre Soldados, e Soid.-~dos, vs m.ef rnos conheceis a diffefenGa, {em necellitar a minha eftunaGa de expHcar o que ne1la venero , ef peranJo Yer brevemente provad::~s cftas iufallheis propofioens, e lihertados nofTos parentes, .e 4Ulligo~ .fitiadc:~ na Pra_a que tt:mos vitt.a 1 tanto ~a~s
Qppum1~

P~4RTE

11. LIVRO IT~'.

i.

!'17
Anno

J!Uerra das fortidas, que he a que l tem_fufi~ntado, por 6s8. {e no atrcv-c1em os Caflelhano~ a cam1nhar com apro 1
xes, fempre tem fahido glorioramente vitoriofos ; po tm ta laHimo~mcnte ofrendidos das enfermidades, que n1e fegura O. Sanchu 1\lanoel, que ha dias, que morrem trezentos homens ; c como he infallivel, que fe logo lhe no a.codirmos , pereccra todos: devernos gafiar o tempo mais nas obras que nas palavras, fegurando vos , que vereis as minhas em tudo confrmes. He tempo valerofos SoldaJos, de invefiir aquellas linhas, de vencer aquelles inimigos, de foccorrer aquena Praa , e de livrar aos no( ios venerados, e legitilnos Principes do cuidado, com que .agoarda a noticia defl:e (u.ccefio. Em hum f rumor, meihor entendido, que explicado, re(pondeo confrme o exercito ao Conde de Cantanhede, e manifefiou o defejo con1 que todos efiava e invefiir as linhas. Na deu tempo a pruclencia o Conde :a outra novidade , conhecen_do que <>S Generaes devem venerar, e tJfar defres impulfos, como Divinos: mandou que o exercito marcha.fle a atacar -os Fortins, e linhas oppofias na difpofia das ordens antece-dentes, e na frma feguinte. Pouco difiao1e da linha da vanguarda marchou o Te.; flente cle Mefire de Campo General Diogo Gomes de Fig-uei-t~edo com os Sargentos Maiores Joa Machado Fa~undes, Antonio Ta\ares da Cofia, Fernando l\1artins .de St.ixas, Alvafo Saraiva, Antonio de VafconcelJos, e tnil Infantes <{colhidos em todos os Teros , armados de mofqu.etes, piftolJs, partt:Zaflas, e.f p~das, e rodelas, e os mofquet.eiros com feixes de faxina para cegar o fnf .. fo. A vangt,a.rda da Infantaria governada peJ-a C.c.r: . de de l\lif'-luitella J COnfiava de tr mil Infcntes rera:1idos eln c-inco 1'er~)'5 , de que era Me{hes de Campo Pedr.o de l\'lcllo, que .occupava o lado Jircitu, e era C:clpita do {eu Tero Hoque da Cofia Baneto, que individuamos r-ela Cati,fa~ , _om que depois occupou os maiores lu ~:1res nJ p~z, e na guerra , ainda ~uc <1S mais Caritaens o nlerecellcm; [1. Nlanoel Ht.:nriquet>, Fernando de 1\lef
~~ii ,

opprimiJos do contagio, que dos Cfielhanos , que na

Uart.hulu.nae.u de .zt\'c-do; c

11.0

JadD cl quer do
Anto~

21S PORTUGAL RESTAURADO Anne> Antonio _Gai va: Oezafeis batalhoens de Cavalia:ia, que ~ 6 S8. conltavao de. m1l, e duzentos cavaUos, guarnecia os ~ancos ~os cmc,o Teros , governados pelo General da Cavallana Andre de Albu~uer'-1ue , affifiido no lado di reo, onJ;! marchava i do Tenente G~neral Diniz de Mello de Cal:ro, e do CommiTarin Geral Joa Vanichel le: o laJo elquerdo governava o renente General Achim de Tamaricurt, acompanhado do Commiffario Geral Joa da Silva de Sou(a. Conl:ava a batalha de dous mil Infantes formados nos efquadroens do Conde da Torre fi. tia do em Elvas , governados pelo Sargento Maior Manoel Nunes Leit'>; feguia-fe Luiz de Soufa de Menezes, Af- fonfo de Barros Torva, o Ter~o de Francifco Pacheco Mafcarenhas tambem fitiado , que governava o Sargento Maior Manoel da Silva Dorta Antonio de S Pereira; e no lado efquerdo o l.'erGo que havia fido do Bl3ra de AI vi to, governado pelo Sargento Maior Bahha(ar de S. Outros dezafeis batalhoens, que fe compunha de no vecentos cavallos, guarnecia5 o corpo da batalha: go~ vernava o lado direito Gil Vaz Lobo , o efquerdo o Tenente General Manoel Freire de Andrade. Confiava a relerva de dous mil Infantes divididos nos Teros de Gregorio de Cafl:ro de Moraes , que m~r~hava ao lado direito , Alvaro de Azevedo, Lucas Barrofo , Luiz de Mefquita, Gabriel de Ca(l:ro. Cobria el:es ..feros, e fegurava as bagagens o Tenente General Pedro de Lalanda com oito batalhoens, que fe compunha de quatrocen tos cavallos ,"c de quatrocentas egoas. O General da Artilharia Aftonfo Furtado de Mendoa fez jogar as pe as que leva va de hum a emminencia , que def cobria o lugar da batalha, e laborou em grande prejuizo dos Cafte lhanos, e deixando-a accmodada , e guarnecida , patlou vanguarda da Infantaria. O Conde de Cantanhede ele geo por Capita -da fua guarda, em lugar de D. Luiz de Menezes fi tia do em Elvas, a Pedro Ce!ar de 1\tlenezes, que fazia batalha com Andr Gatino, Capita de arcabuzeiros da guarda, .e marchou na frente da b2talha acom panhado de O. Joa Forjaz Pereira, Conde da Feira , de Grada Mello., Monteiro Mr do _Reyno , que hayia

de

ti~zido

PARTE II. LIVRO IV. 219 trazido ao exer("ito qatrocentos el pingardeiros de ~ler toiJ , de Chritlovct de Mello, filho mais velho do Por teiro mor Luiz de l\1ello , Luiz de Saldanha ! 'Goncalo l'irt:s de Carvalho, J\lanoel Freire de Andrade , Go;er nador da Praa de Peniche, do Capita Miguel Alvates Galva, do Tenente de l\\ellre de Campo General Manoel Lobato Pinto , e do Capita ~1athias Correa d~ Faria. Logo que o exercito comeou a marchar ? oh{ervan do da Praa D. Sancho ~1anocl a fua refolua , deu ordem ao Conde de S. Joa, a Simo correia da S~Iva, e a Diogo Gomes d~ Figueiredo , que marchalem da porta da elyuina, onde havio ficado aquella noite , a (e for n1ar junto ao ribeiro de Chinches , que corre entre a Praa , e o Forte de t\olla Senhora da Graa; e que obfer 'anJo os moviment()S do noffi> exercito , obraifem ent f~u foccorro o que julgalt:m mais conveniente; no e ar rujdndo porm fem grande caula ao maior empenho , pela contingencia do tuccefio do exercito, e pouca, e debili~ada guarni3o, com que a Praa ficava; e mandou dize[ ao Commiflario Geral D. Joo da_Silva, que efiava formado no Outeiro de S. Pedro com cento e {ecenta ca vallos, e cincoenta efpingardeiros , que deixava na lua eleio executar o que julga!Te mais conveniente em be nefido do exercito. Tanto que recebeo efia ordem; mat chou a !e encorporar com os Teros no ribeiro de C h inches.. Na Companhia de D. Luiz de Menezes, que confiava de fefenta e cinco ca\allos, pelos muitos, que na~ luUi das havia tomado aos Cafielhanos , la o Conde da rfor re, e fernando da Si!veira, e LtJi'6. Lebo da Silva, era feu Tenente Jofeph Pailanha de C;IHro .. D. Joo da Silva tirou das C_ompanhias vinte e cinco cavallos , e entre gouos ao ~fe-nente Rutlo -:om ordem,. que obfervando de bum alto, que ficava vinho, as operaoens do exerci to, e as dos inimigos , o fotTe a vil ando para tomar a refoluo mais conveniente. Fernando ria Silveira, que era ue valor int1epido , e invencivel , 1e arrojou acompauha.r o r!.!ne-11te : peJiro-lhe toJos ,_ principaJmente o (~onde da forre, t..: 0._ Luiz de Mcneies, que ero feus 1ubnh.u~ , qu~ Cl.iv quh.. tiic t01llal l-lUClla ilHifC.da rclu.Lu~~~

Aooo

t6j8.

!22o

c Anno k:t, rendo tanto mais util darlhes na"luella batalha.


em que conifiia a confervaa do Reino , a doutrina '.I...6 58, aprendida nos muitos annos , que havia continuado ~ guerra. Na foi p~ffivel reduzilo chamado do deL1int ( que cofl:urna tentar com os perigos a que condemna ) 3 fer huma das primeiras vidas, que fe facrificale pelo foc corro daquella Praa. Seguira e11a partida com duas mangas de n1of~ueteiros os Capitaens de Infantaria Mi guel Carlos de Tavora. Irma fegundo do Conde de Sa Joa, e Joa Furtado de Mendoa , com o fim de dar ca lor na af pereza das ferras Cavallaria que avanccaTe. Na frma referida marchava o exercito , e o aguarda. va os titiados , quando avi fado D. Luiz de Aro dos eccos das caixas, e trombetas, reconhecendo o engano que ha via padecido, montou aceleradamente a cavallo, e da n1efma forte nos quarteis , em que afiifiia o Duque de S. German, o Meftre de Campo General D. Rodrigo lvlo xica, o Duque de OTuna General da CavaHaria, e o Ge~ neral da Artilharia D. G.dpar de la Cueva , e todos con fufamente fizera marchar os Ter<ios, e batalhoens que encontrava, e lhes foi poffivel conduzir, e correra a remediar o damno , que ta manifeftamenre os amea~a . va , pertendendo guarnecer a linha , que o no fio exercito .. invefiia , que era a que corria do Mofieiro de S. Francif co para o Forte de N. Senhora da Gra"a pelo fttio dos Murtaes. Porm como a circumvallaa era ta larga, quando o nofio exercito chegou s linhas , na6 havia os Caficlhanos formado na fua oppofia mais que alguns Teros contufos , e alguns batalhoens embara"a dos. D. Luiz de Aro fubio ao Forte de Nofa Senhora da Gra'ia, que governava o Mefire de Campo D. joa Zufii ga, a obfervar a deterrninaa do nofo exercito , dizendo em mal explicadas palavras , pelo fobrefalto repentino , .\ que acodilTem todos a defender nas linhas a honra da Naa6, e o perigo das armas. O Duque de S. German, e o Mehe de Campo General com fumma diligencia formra os Teros, que de todos os quarteis viera acodindo~ o Duque de OfTuna com n1ais largo giro foi unindo os bata ''~ lhoens., que precipitadamente conia fe1n ordem 1 e mar~.

PORTUGAL RES1"AVRADO,

chou

PARTE 11. L I VR O IV.

221

c11ou com e\les a remediar o damno, que por infl:antes crcfcia; D. Gal par de la Cueva tez jogar a artilharia na

Anno
IS

9 melhor frma . que naquelle repentino accidente lht! foi poHivtl : os Grandes, e Titul0s, petToas particulares, e Officiaes reformados, que er<1 em grande numero, acodira ao lugar, em yue ameaava maior perigo. Nef- Rornpcm-fe te tempo havia chegado o nof[o exercito linha, e cen as linhas . .: frme a di I p iia referida , i e adiantou Diogo Gomes de Figueiredo c~m os Sargentos Maiores , e Infantes, qu\! governava, e h~n\.~ando as fe!xinas no foflo ufando vivamente das mampoftas, comeara a fazer a primei1a brecha, e prompt2mcnte chegara a ajudallos os Teros da \anguarda, inveflindo cada hum delles, {em defcompor a frma, o Fortim, ou linha com que topava, para que f,tc: bem dilataria a brecha , que fe abri1Te , e ' com ardor inexplicavt:l, cegava huns o folo, outros abJtia a terra , out1 os laltava 11as trincheiras ajudados da bateria da at tilharia da Pr2a, que fw iofamente laborava, e a pezar das repetidas cargas dos Cafielhanos, e de toda a lua oppl fia, fe corneara a formar denlro da linha os l,eros dos Me lhes de Campo Antonio Galva, e Bartho1omcu de Azevedo, a tempo que o Commillatio Geral da Cavallaria O. j0a Qyintanal , que tinha ordem para (e oppor {ortida da Praa com quinhentos cavallos, e com errada confiana havia pafTado a noite fra dos Olivaes pena a parte de Campo 1\'laior , vinha bai:xando com val~rofa diligencia do alto do n1(1nte de Noffa Senhora da GrH:(a, pertendendo 10mper a lnf3r.taria, Gue fe hia formanco. () Tenente R utlo feguindo a or dem, que l>. Jl:a oa Silva lhe tinha dado, o avilou dcfte no\'in;en o. O. Joa6 o nado de prudcnt~, e promprif fim o valor, reccnhecendo que e fie era o melhor, e mais util t!mp~ego da Cavallaria, que mandava, contando os So~dados pelo valor, e na pelo numero, avanou a ta f~hce tempo, que occupando o claro, que ainda achou h\1e entre os nolos dous Teros, e os batalhoens Caf~ telhanos, OS iO\Iefiio com tal impeto, que OS obrigou a~olt~r as caras cc m tanto medo, que fe alentara os nof~ los Soldados no principio da batalha appeJlidar a vitoria,.
e fe~

Anno e

222 PORTUGAL REST/J[lRADO, f~guind_o aos Caaelhanos com menos ordem da que O. I6S Joao defeJaVa , obrigaro a muitos a faltar fra das linhas, 9 outros a. defpenhar-_te da ferra. Ao temro que comeavanlos aba1xala, acodto aos Caficlhanos, que fugio, hum grande tr_oo de Cavailaria da pane do quartel da Verga da, e obngando-os a fb tornarem a formar, todos carre gro aos da fortida, e pelo excetlo do numero lhe fufpendero o ardor ; pore.n como o itio era elreito, e a ferra afpera pclejro muito largo efpao, fem darem ll.hgar aos Ca!l:elhanos a ganharem terreno , em grande utilidade dos que rornpio a linha, mas achando-te obriga dos a ceder , fe foro retirando , ficando na retaguarda D. Joo da Si I va , o Conde da Torre, O. Luiz de Menezes, jofeph PatTanha , c Luiz Lobo , e os ()fficiaes da " Praa, que fico nomeados, e todos em hum corpo fazendo varias vohas, fe foro retirando : em hum a deilas cahio o cavallo ao Conde da Torre , que valerofamente peleijava. Carregaro fobre elle grande numero de Cafie lhanos; acodiolhe Antonio Heitor, Franci fco Ve lho da Fonfeca, e Manoel Gon<calves , Soldados particulares, e rompendo por toda a oppofiGo dos Caftelhanos, lhe dro lugar a que recuperafe o feu cavallo; o que fez com grande acordo, fem o embaraar h uma ferida que rece beo em o alto da cabea, e a grande mole fi ia da quJa , que o obrigou a te recolher Praa. Na frma refe1ija viemos peleijando at o alto da ferra , e quando j era im poffivel refifiir o impeto dos Cafielhanos , fomos felice, e opportunamcnte foccorridos dos Tenentes Generaes da Cavallaria Diniz de Mcllo de Cafiro , e Achim de Tamaricurt com os batalhoens da linha da vanguarda, a cujo valor voltaro os batalhoens da Praa, e todos obrigaro os Cafrelhanos a virar as cofias. Seguiro-nos at o quartel da Vergarda, onde fizero alto, letnbrandolhes O. Luiz de Menezes o fuccTo de Carlos VIII. Rey de Frana na batalha de Tarro, e ganhada , por fe di verti r a Cavallaria Alema no alcance dos que fugro , e roubo das bagagens. Voltou a Cavallaria a bulcar ~ lugar da batalha '.. e acharo que as duas manga~ de M&guel Carlos , e Joao Furtado depois de haverem fubido at o Forte de Notfa

Se:

223 senhora da GraGa, e pelejando com grande valor, {e ti Anno nha unido com os feus TerGOS. Os Teros da vangarda do exer...:ito affil:idos de Andr de Albuquerque , e do 16s8. Conde de Mifquitella , rota a linha, ganhara hum de cinco Portins que a guarnecia6. O Conde de Cantanhede ob:ervando efie fdice pr-incipio, marchou com a bata lha, e todos os l,eros divididos em varias operaoens nzera retirar os primeiros defenfores da linha ; e porque os Portes , que eHava bem guarnecidos, era o maior ohfi:~ulo, acodio hum grande troo de Cafielhanos a foccorrer hurn Forte, que Andr de Albuquerque havia mandado atacar. Ordenou a Gil Vaz, e Manoel Freire, que com os batalhoens da fegund" linha os invefiifem. A vanara ellcs a ta bom tempo , que achara com a rnefmaaelolua ao Conde de S.joa, e a Sima Correa da Sil''a, que imracicntes do focego, interpretando a ordem de O. Sancho ~lanod a favor do feu impulfo, pafara o rio, bufcara a linha , fubira por el1a, e fizera rener o Forre que e fiava atacado, e os Cafielhanos intentava foc correr. O Mefire de Campo Diogo Gomes de Figueiredo, teguindo a opinia, de que a ordem de D. Sancho lhe no d~va lugar a pallar o rio, ficou formado jr~alto a elJe. O Duque de S. German, vendo que por infiantes ca minhava o exercito de Cafiella ultima ruina , applica va com ootavcl di1ig~ncia , e (ummo valor reduzir os Teros, e Cavallania a frma cr.nve:-~iente, e engroflar por todas as partes os foccorros, aflittidu do Duque de Otluna com grande groilo de Cavallaria na linha oppofta al> lado direito dD nllo exercito, c por efie refpeiro, e haver daqueHa parte linha de contravalla<jo, era por el. la maior a ttiftencia. D. Luiz de Aro , que no princi pio da bat<Jlha ( como dil.emos ) tinha fubido ao Forte de Notfa Senhora da Gra~a , j nefie tempo fe havia retirado a Badajz , deixando naquelle fitio ao I\'lell:re de Campo General D.. Rodrigo Moxica, que t~mbcm o def amparou, antes de cerrar a noite , vendo fem remedio rerdida a batalha. O Conde de MifquiteHa , c Affon(o Furtado affifiira valerofarnente ao ataque dos Fortes , e a rodo exercit-o anin1ava a p1eien'ia do CQne de Canta.

PARTE 11. LIVRO IV.

J}hede

Anno

1659.

224 PORTUGAl RESTA[JRADO, l1hede, que a todas as partes acudia com inceTante diligencia , ajudado de valor das pcfl>as nomeadas , que o acornpanhavo. Hum dos Fortes, que atacava o Ter~o de Fernando de Mefq~lita, perliilindo animofamente em fe defend~r, mandou o Conde de Mif--1uitella ao J\1dlre de Campo Alvaro de Azevedo BJrreto , que o inve!lilTe com o leu Tero. Valerofo, e diligente deu a ordem execua, e coa1 tanta felicidaJe, que efcalou o Fone cuila das vidas , que pertendera defenddlo. Fui tanto n1enos felice a conquifla do outro Forte, que fez lamcn tavel toda a gloria daquelle dia. Andr de Albuquerque, que havia empenhado naquella em preza todo o feu valor, e toda a fua prudencia, e tinha fiJo por circunfiancias inexplicaveis inl:rumento principal da liberdade, que a lua Patria confeguio naquella vitoria, anda va na vanguarda averiguanJo a parte em que era maior o perigo, para lhe acodir com o remedio; e depois de haver logrado varias vezes e fie intento, attendeo a hum Forte, que na linha de contravallaa tegurava o Ou que de S. German com a gente, que lhe affiltia, e vio que o '"fer~o de Luiz de Soufa de Menezes, perdia o terreno que havia ganhado, fem animar aos Soldados o valor do {eu Me!he de Campo, j mortalmente ferido ; e como em todo o decurfo de fua vida no tolerou Andr de Albu.:Juerque, que os feus Soldad 1s voltatlem as coilas as inimigos, arrojou o cavallo ao centro do efquadro, exhortou aos que fe retiravo, e perfuadindo os a que voltalTem as caras, os levou junto da ~firada do Forte, e tocandll nas efi:acas com a bengala, os advertia comJ havi3 de arrancalas; obedecero os Soldados, emmendando o erro antecedente. Acertou huma balla tirada do Forte no peito, a Andr de Albuquerque, entrando por entre o extremo dobra"o direito, e o principio das armas com efieito to mortal, que infeliccmente cahio morto em terra aflitlido do V dor Geral Jorge da Franca, e do Contador Geral Anta nio de Torres, que bu(canJo os perigos, a que no ero obrigados, fe lanaro em terra, e no podend~ com as muitas lagrimas dilatar-lhe a vida, levaro a Elvas o cor-

po daquelle em todos os feculos illuilriilimo varo. Q9a 1

.'P ~4 RTE 11. L l'VRO IT?. 225 fi ao mefmo tempo, que foy ferido Andr de Albuquer Anno
que, recebeo o Duque de S. German h uma bla de mofquete no alto da cabea, caufa de que foy eft~ico afrouxar l 659 mais por aqueJiit parte o combate, porque na fua pefioa conlifiio naquella oc.:alia a maior parte da retitencia que fizero os Cal:elhanos. Tamari~urt, e Diniz de l\lello, depois de feguido o alcance dos batlhocns inimigos at o 'luartel da Vergada, voltara (como referimos) a fe encorporarem com o exercito, c D. joa da Silva por ordem do Conde de Cantanhede fi.:ou com as Companhias da Pra~a dando calor ao affalto, que aquella noite fe deu ao Forte de NotTa Senhora da Gra<ia. E como neil:e tempo por todas as partes fe declarava a vitoria a favor das nofas armas , marchou o ConJe de Cantanhede a fegu- Soccorrefe rar com o foccorro o triunfo na entrada da Praca ; e de a Pra~ fi. forte fe havia expoto em todo o confiitl:o aos maiores ccan1eoll os . . . an 1anos pengos , que pernuttto a pe dro C e (ar dc J..M enezes , que totalmente com o batalha da fua guara {occorrele os que atacava desbarata os F9rtins, ameaad::>s de hum grotTo de Cavallaria, que dos. determinava inveitilos. Avanou Pedro Cetar a tempo ta conveniente, que livrou todos do rifco que corria com a mortt! de muitos Callelhanos : perde::> alguns Sol-dados do feu batalha , e ao Capita AnJr Gatino Francez, que havia ferviJo com muito acerto muitos ann0s a e!ta Coroa. Fez o Conde alto na linha ; poryue ainda durava a refiUencia de alguns Fortes, e mandou marchar ascar gas de rnuni"oens , e mantimentos para a Praa. D. San cho l\lanoel , vendo chegada a hora, que tanto defejava na aftlico que padeceo no fitio, que ~om tanto valor; prudenda, e zelo havia fuil:ent;Jdo, acompanhado de todas as pelToas prindpaes , que na Praa f e na acha vo enfermas, veyo a receber ao rio Ceto a0 Conde de Cano: tanhede , e a exercitar o pol:o de Andr de Albuquer.; <JUe , deixando a Piaa entregue a Pedro Jaques de Magalhaens, que tinha feito jogar a artilhada com ta fe~ lice emprego, que relpeitada dos Cafielhanos, foy hu~ sna das cau{as principaes de achar o not1o exercito facilitada a oppofia na entrada d~s linha~. O Conde deantanhede continuando a marcha , entrou em Elvas a
P rendet

226

render na S a Deos as graas de ta fignalado beneficio, e voltou ao exerdto , que fe aquartelou , quando cerrava a noite, em o vali e, que fica entre a Praa , e o Forte de N. Senhora da Graa, que ainda perfil:ia na refifiencia; e da mef ma forte outro , que governava o Mel:re de Campo D. Nicolao Fernandes de Cordova. O Conde de Canta'~! nhede, entendendo que era precifo , que antes de ama nhccer fc rendeffe o Forte de NofTa Senhora da Graa, que governava o Mefire de Campo O. Joa de Zufiiga, mandou ordem ao General da Art~lharia Affonfo Furta do , para que o atacafe com os Ter<(PS do Conde de Sa Joa, Sima Correa da Silva, e Companhias de ou tros, com que fe reforra. Era as dif pofioens para o aflalto menos das que parecia convenientes, e por e fia raza, e na fero affalto precifo , eflando a batdlha ga.. nhada , e a Praa foccorrida , pudra fuf pender-te para o dia {eguinte, em que devia efperar fe que o Forte !em diligencia alguma fe rendefe. Difpofto o aOaJro, avan: a os dous Me lhes de Campo aflifiidos de Atfonfo Furtado , e IanJndofe com os Officiaes, e mui tcs Soldados, que os fegura, em o pequeno flliTo, recebra confi.jeravel damno das born-has , e granadas, e outros inhumentos de fogo, que do Forte fc arroj ra ; c pertendendo mnntar as trincheiras varias vezes, reconhecra que era impoffi \'el pela falta de faxinas, e efcadas. s que na levava; e depois dos Mefires de Campo feridos, e Miguel Carlos de Tavora, e Joa Fur tado de Mendoa, erido, e queim.ado de h uma panella de polvora, e quantidade de Soldados mortos , mandou Afronfo Furtado, que fe retirafem; e a mefm2 ordem deu a D. Joa da Silva , que com as Companhias da Pra~a havia afiitlido ao afTalto, e tegurou na retaguarda a marcha da Infantaria. A' meia noite chegra ao exercito , onde recebra nos louvores do Conde de Cantanhede o premio do trabalho, que havia padecido no fitio, e na batalha. Os CafteJhanos ufando do beneficio da noite , {e retirra para Bad~joz os que efcapra da batalha, e com tanta contufa , e de{ordem, que mui-

I)ORTUGAL RESTAURADO,

tos perecca na corrente de Caia, e Guadiana. Logo


que

2.2'7 I que amanhe~eo, marchou D. Sancho Manoel com toda a Cavallari..l, e mandando avanar ao CommiiTario Geral D. Joa da Silva at Caia, recolheo duas peas de ar ti lharia, que fora as unicas , (jUe os Cafielhanos pe1 tenrlra retirar, quantidade de munioens , e cinco carroas de D. Lui6 de Aro. Efpalhra-(e os Soldados do (!X ercito pdos quarteis , em que achra grande defpojo; porque as cafas de madeira , em que O. Luiz de Aro affif. tia, as tendas dos Cabos , Officiaes. e peloas particulares, toda~ eftava com adereos, e alfaias de grande preo, e jufiificou o defacordo da retirada , deixar D. Luiz de Aro na fua Secretaria todos os papeis, de que ella contava, e nelles manifdl:os os intimes fegredos que tratava com ElRey , cuja importancia fe verificava no abfoiuto poder, com que dominava aquella l\looarquia. D. Sancho Manoel mandou recado a D. Joa de Zuniga , e a D. NicoI ao de Cordova, que entregatlem os dous Fortes que go vernava , pois via atalhados com a fugida do exercito todos os caminhos de defendelos. Rendeofe O. Joa; porm D. Nicolao perfifiio em que no havia de entregar~ fe ~ feno peffoa do Conde de S. Joa. Concedeo-fe lhe e logrou o Conde de S. Joa o merecido applaufo de co nhecerem , e confeiTarem os inimigos as fuas grandes virtudes. Rendidos os deus Fortes, cet.Tou de todo o conflillo, e os Soldados , e paizarios gloriofos , e abundantes lo graro fabl>rofan1ente o de{cano merecido por ta hcroi~ ~o, e felice trabalho. . Os CafteJhanos ti vero h uma das maiores perdas, que em muitos eculos havia experimentado dentro em Efpanha a<.')uella Monarquia ; porque depois de haverem entrado de foccorro naqudle exercito trinta e eis mil homens achou D. Luiz de Aro para defender as linhas no dia da batalha quatorze n1il lnfantc:s e tres mil e quinhentos cavallos, e paffando {e mo fira em Badajoz no dia depois da batalha, fe no achro mais que cinco mil Infantes , e mil e trezentos cavallos , e deftes perecro brevemente muitos de enfern1idades adquiridas no rigor do inverno, e incommodidades do fitio. Entre os mortos ficaro, e entre os prifioneiros viero grande nu-

PARTE ll liVRO IV.

Anno IS9

p ii

meio

Anno

. 1659

2.28 PORTUGAL RESTAURADO, mero de Officiaes maiores , e in feriares , vi.vos, c refor~ mados, e muitas peToas de qualidade. Fara os pritioneiros mais de cinco mil , alm de feiscentos feri9os ; e en~ fermos, qne o Conde de Cantanhede piedofamente man dou para Badajoz. Recolhra-fe no Trem da artilharia dezafete peas de va rios cahbres , tres morteiros, cinco petardos, quinze mil armas, muitas bandeiras, quanti dade de muni~oens, e conduzra-fe para a Praa grande numero de Inantimentos. Os mortos do noffo exercito de mais relevantes con{equencias tora o Mel:re de Cam po General, e General da Cavallaria Anda de Albu querque, em que acabou hum vara de ta iingulares vir tudes , que do exercicio de Soldado, que teve princi pio na guerra do Brafil , ao de General , paflando por 1 todos os Poftos, na teve aca alguma que desluhafe I infelice accidente; porque obedecendo, excedia na di ' ligencia virtuofamentc aos preceitos , e mandando, cnJinava a no errar com fumma prudencia aos qut:Jhe obe decio. Grangcou geralmente com todos os que teve trato, amor, e ref peito, porque era igualmente afta vel , e 1evero. Dil:ribuhia os premios iguaes aos merecimentos, e caligava os delitl<;>s, como pedia a qualidade delles, e del:a forte conleguindo o afYcl:o dos que favorecia , na padecia o odio dos que cafiigava. '"feve valor infigne, excellente difcri~a militar,: e experiencia toda a que fe podia colher dos fuccefos, que houve ate aquelle tem po na guerra de Alentejo. Soube temer a Ocos, vene~ rar os feus Principes, amar a fua Patria , at entregar a vida pela libertar. Tinha a~radavel gentileza, ufando (em ar- tificio de traje magnifico: era galhardo, de eftatura pro porcionada. Morreo de trinta e nove annos , concertado para cafar com Dona Anna de Portugal, filha fegunda de D. Joa de Almeida. Na foi menos fenfi vel a morte de Fernando da Silveira, irma fegundo do Conde de Sarzees, e Coofelheiro de guerra; porque depois de fervi r mui tos annos nas guerras de FI andes, em que ganhou tanta opinia, que f na defenfa do Forte de Efquenque rnere ceo quatro e feudos de ventagem, que naquelle tempo fe llo concedio , {eno por ac'ioens muito fignaladas , e: do

PARTE ll.llT!RO lV.

219

do Pofi:o de Capito de cavallos, que exercitou muitos annos, patlou a Portugal, emh~rcou-fe para o Brafil na armada que governou feu cunhado o Conde da Torre, e f com o feu navio peleijo:J muitas horas com a armada de Hollanda: depois da acclamao, foi Almirante da armada Real , e os muitos achaques. que lhe fobreviero, lhe impedira parar a maiores pofios , mas no lhe embaraaro morrer gloriofamcnte. O Mefrre de Campo Luiz de Soufa de Nlenezes 3Cabou tamhem das feridas, que recebeo valerofamente na batalha. Morrero nella os Capitaens de CavaJlos joa Fereira da Cunha. e Andr Gatino, dez Capitaens de Infantaria , dous .Ajudantes , dez Alferes, c cento, e fctenta e fete Soldados. Fic;.l ro feridos os Mefres de Campo, o Conde de S. J0o, o Conde da Torre, Simo Corna da Silva , Bartholomeu de Azevedo Coutinho, Antonio G81vo, o Tenente de l\1ehe de Campo General Aceno Alvares Bi.lrrcto, Luiz Fraflcifco Barem, quatro Sargentos 1\1aior~s, hum AJUdante de Tenente, vinte e tres Capitaens de Infantaria, oito Ajudantes , vinte e dous Alteres, trinta e dous Sttr gent<,s, e feisce,tos Soldados. As acoens particulares defra batalha diffi~ultofamente pdem individuar fe i em encontrar as leys da hiiloria : todos os que fico nomeados, e os que no he poffivel nom~arcmfe, proce dcro com tanto valor , que merecero fer authores da liberdade da fua Patria; com o que o elocio geral vem a fervir a cada hlim dos particulares. Fora muito grandes as confequencias defia empre.; 23; porque a adverfidade dos fuccelos antecedentes ha~ via fido caufa de fe empenharem no foccorro de Elvas quafi os ultimos esforos do Reyno ; e fe a vitoria (e de clarara a favor dos Cafielhanos, todos os golpes das fuas efpadas havio de cortar f pela Nao Portugueza, por no confiar o exercito de foccorro algum de tropas Ef.. trangeiras. A defenfa da Praa feria duvidofa , porque as doenas tinho deftruido a guarnio: os lugares abertos fica vo expoilos invafa dos Cafielhanos; porque Ef~ tremoz no tinha naquelle tempo fortificao , e a eftes for'ioos males eia contingente encadearemfe outros mui-

Anno

1659

p3

to

230 PORTUGAL RESTAURADO, to maiores; e quanto mais os Cafielhanos havia enca~ reei do o tempo, que durou o fi tio, nas gazetas, e manifeitos, que publicara , a certeza das f uas felicidades na confiana do noflo u~tirno aperto , :tanto foi mais forCiofa a fentena, que dera contra o poder daquella Mo narquia, mofl:rando ao Mundo, que o menos vigorofQ Qas foras de Portugal, diminuidas pelos effeitos de hum contagio, hafiava para desbaratallo. Os povos do Rey no , defmaiados com as infelicidades padecidas, cobra ra invencvel efpirito, e fe comeara a prevenir para novas emprezas. Os Principes aliados, argumentando das circun!tancias da vitoria o valor dos Portuguezes, e o refoluto empenho, com que determinavo defender a ua liberdade, tratara de ajufl:ar novas alianas ; e por conclufa efta vitoria foi o feguro fundamento da con~ tervaa de Portugal. ChegoLJ a nova da batalha a.Lisboa a tempo, que EI-Rey e!tava afiifl:indo ao Sermo do prime iro dia da fefia, que a Nobre~a coftuma fazer ao Santiflimo Sacramento da Freguezia de Santa Engrada, para defaggravo do infulto feito naquella Igreja no tempo do governo de Cafi:eJla. Prgava o Padre O. Protpero dos ~lartyres, Co nego ReguJar de Santo Agofiinho, e foi ta ajufiado o fuccelo ao teu nome, que ao mefmo tempo que pro rnettia nova alegre da empreza, entrou na Igreja o avi fo, que o Conde de Cant:!nhede mandava a El Rey da vitoria. Ajudou o contentamento o cantico do Te Deztm Jaudamus, acabou-fe o Sermo em graas, e a feita em jubilos. Voltou El-Rey ao Pao entre applau(os do povo,fazendo mais alegre a vitoria, as pouca:; cazas grandes, a que cu.lou lagrimas, tendo muito caudelota a corrente tiellas na Corte de Madrid, e mais lugares dentro de I-lifpanha , por haver poucos, a que perdoatle o fenrimento da perda de parente, ou amigo morto, ou prilionei1o na batalha. Contra El-Rey D. Filippe, e n. Luiz de Aro hra da vo os povos , e dizio, que a omiTa del-Rey havia perdido naquella l\'lonarquia a maior parte do dominio ,. QUe feus gloriofos anteceilores com tanto valor~ e induttria grangeara : que no me;;fmo ponto , em que entrara a'

1eynar,

- PARTE TT. L JT7R O IV.


revnar,

J1
Anno
1 6S9

fe entregara ao arbtrio njufl:o do Conde de O li v~r~s; artitkiofa priia , em que o tivera mais de vinte annos ta enganado, que era f a fua felicidade encobri renlelhe os infortunios: e que quan.:lo, abertns os olhos dos erros em que vivia, quizera molhar na exful!a do Conde Du-~ue o feu arrependimento, com poucos ias de exercido do governo conhecera, que os ha~itos in fel ices da natureza te emmenda difficilmente na rnaiPr idade; e que o Principe que n~ cria os hombros robuilos para futtentar o pezo do governo da Monarquia , que Deos lhe entrega, a poucos lances arruna todo o edificio pelos fundamentos: que per tendera aliviar-fe do trabalho, (]UC na queria tolerai, elegt:ndo para primeiro i\hnifiro a D. Luiz de Aro, de animo mais fincero, que o Conde Duque , mas de talento elevado; p(irm ainda que na era in~apaz do governo politico, era totalmente falto de experiencia militar, por na ter vi fio a menor operaa detla grande fciencia , nunca de todo comprehcndida: que da tua infufficiencia na(cera na atacar nas linhas do itio de Ba.:iajoz, que ()ccupava tres legoas de circumval la, ao exercito de Portugal , quafi desbaratado do contagio que havia padecido, nem lhe embaraar, quando fe retirou , a palTagem do rio Caia, com que pudera fem rifco dehuillo : fitiar Elvas , fendo a Praa mais forte , em qtJe affitha o mais vigorofo das foras de Portugal , deiXindo f ftrt:moz , e E vora, lugares abertos, e de maiores confequcncias: na caminhar no ti tio com aproxes, conftandu .. Jhe a deb~Hdade, e pouco numero dos fitiados def tituido das enfermidades; e occafionar a ultima defgr2a do exercito, deixando fem guarnia a linha oppofia ao alojamento inimigo, e defamparar cegamente o exercito no principio da batalha, antepondo a faude prcpria fau de publica. El-Rey D. Filippe, a quem na pudera fer occultas, nem as novas da perda da batalha , nen1 a noti c~a da murmuraa dos povos, fentio com a maior efficaCta efte golpe da foxtl!na, por fer a feparaa de Portu gal a f ua maior peua. Ditferentes era os dif curfos dos Portuguezes; porque applaudindo cun.1 dher!os elogios as difpofires da

P4

Rainha

231

PORTUGAL RESTAURADO,

confeguida , digna fatisfaa de ta repetidos acertos. O Conde de Cantanhedt: no dia feguinte ao que fe ga~ nhou a batalha, deu ordem fepultura do corpo de An dr de Albuquerque, com todas ~s funebres demoolra~oens militares, que merecia a memoria de hutn vara de ta excellentes virtudes. Foi enterrado no Mofieiro de S. Francifco. A tod~s as mais peloa~ particulart:s fe dera epulturas em os Conventos, e Igrejas de Elvas, e al~uns, que tinha jazigos proprio~ , ficara em depoito. Tamben. fe enterrara todos os corpos Cafielhanos, e Portuguezes na campanha, afiirn de piedade , cotTlo por prevenc1 para os ares fe na corromperem. Acabadas todas eitas pias atrenoens , 1nandou o Conde de Cantanhede destazer as linhas, e Fortins , que drcumv~llava a Praa , o que te executcu com ditliculdade; por'iut: a Infantaria como era de gente olledicia, na aguardou permiTa6 para fe aufentar. lJefoccuparafe os Boi pitaes dos convalecentes, que fe mandara para Evora, e Efire rnoz; e a muitos cuilou a vida o defejo de Jograr a liberda. Paffa 0 Con- de , acabando nas efhadas que feguia , para grangear a de de Cama- faude, que defejava; e os males dos filiados fc:: eilen nh::rle a Li!t- dem de forte a todos os lugares Jo Reyno, que morreo hoa a 1 ~dgr~r nelle grande numero de gente. Diviclidas as guarnioens, o mercca o d - "d 1r applaufo da e cf pedi os os foccorros , pau ou o Conl.ie de Cantanhe _.itoiji. de a Lisboa com licena da Rainha, onde logrou o applaufo, que merecia a vitoria que havia akan~~:~do; gran geada pelo feu valor, e pelo zelo, e alividade com que juntou o exercito , que confeguio, fuperando as gran des difficuldades , que le lhe oppuzera; e quando o Conde chegou caza em que El-Rey o efperava. deu ElRey alguns paffos a recebeU o , perfuadido do Conde de Ode mira: honra fingular , e merecida do efclarecido procedi mente do Conde de Cantanhede. Ficou governando D. Fica D. San- Sancho Manoel, e antes de fe dividirem pelas prifoens cho Mandoel de outros lugares os prifioneuos de maior importancia, covernan o fi - :;, d d El vas, o :Pro,incia que e avao aloJados na caza a Camera e ~e Al~ntejo. Conde de l.Vledc1him, que era hum dellcs, levemente fe~~do, tve indufi1la para fugir p"ra 13aJajoz afiifiidoh de um
J

, . 16 9

Anno Rainha Regente , e de feus Miniftros, julgava a gloria

PARTE ll. LIVRO IV.

2.33
Anno

bum ReJigiofo, que tambem havia ficado prifioneiro : ajudou -lhe a ligar grade de hum a das janellas da caza. em que eilava, a roupa d.a cama, em que dormia: delc~o Praa {em prejuizo, bufcou h uma cortina da muralha, que o Religiolo tinha cxaminddo, por (er de menos altura que as outras, e mais defoccupada das fentinellas. Ligara os dous huma corda a huma pea de artilharia, lanarafe por ella, achara dous cavallos promptos, montara nel Jes, e chegara a Bad~juz , fem encontrar partida, que os embaraccatlt!. Eite fuccetTo abreviou a diligencia de te dividirem os prifioneiros pelas prifos do interior do Reyno. D. Sancho l\'lanoel teve ordem da Rainha para re meter a Lisboa prefo a joanne Mendes de VafconccUos: poucos dias depois de chegado , deu libello contra elle Rodrigo Rodrigues de Lemos , Fifcal do Confelho de Guerra. Continha os cargos, propor Rainha a empreza de Badajoz, fendo a mais difficultofa , vifitar no Forte de S. Chriilova o pofio mais defenfivel, bufcar poucos me i os de o ganhar, patl~r Guadiana depois de occon ida a Praa com mantimentos para muitos mezes, individuan do os cargos outras muitas circunfiancias , e rematando que iniinuava efias detatenoens profundos myfierios, dignos de grande cafiigo. Eit~s cargos , e outras culpas de juanne l\'lendes, qne lhe formara feus inimigos, em que o arguhia , contraeloda a verdade , de ter com muni caa com os Cafielhanos, mar1dou a Rainha t:ntregar aos l\1inilros, que conlm a copia do decreto feguite. Franciico de Soula Coutinho do meu Confelho de Eftado, o Doutor Fernando de Matos de Carvalhofa do meu Confelho, Defembargador do PaGo, e o Doutor Jmge da Silva 1V1atcarenhas do meu Confelho, e Deputado da l\1efa da Confciencia, e Ordens, veja os cargos, que Rodrigo Rodrigues de Lemos, Fifcal do Con {dho de Guerra, deu contra Joanne l\1endes de Vafcon~ cellos ~obre o procedimento, que teve no fi tio de Bade!jnz; e porque na convem fazer accufaoens a Mini1hos lem caula~ jufiificadas, me diga fe lhes parece o fa as da~ quellts c~1gos, para te pr0ceder publica, ou camararialnenle cunucrJoanne bl~ndes; ou 1e Cem (lif~nia daJullia
~

a 1659

1et

234

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno fer mais conveniente efcufar eles procedimentos; f~ fen~

_1659

do neceTar io verem os papeis, de que Rodrigo Rodrigue~ tirou aque!les cargos, lhos mandarei rcrneh:r.. Formada por e1le decreto a Junta dos Minifiros referidos, e vendo elles as clau fulas , pedira os papeis, de que Rodrigo Rodrigues havia .tirado os cargos Examinadas todas as circunfiancias, fize~a hurna conlulta, em que ditJera Rainha , que havendo confiJerado com a n1aior circunfpeca a qualidade de ta grave IT'ateria, achara , que contra Joanne Mendes no havia devaa , nem culpa provada: que no fora pronunciado , nem findicado , nem havia tido capitulas affinados , nem f e achava houvefe faltado fua obrigao , procedendo conforme as ordens da Rainha, e pa.-ecer dos Cahos; que o !uccefo de no ganhar BadLJjoz , fora defgraa , e uo cuJpa :que a refoluo de retirar o exercito des quarteis, antes de chegar D. Luiz de Aro, o purificava de todas as calumnias, que injufiarnente pertendia macular a fua fi de lida de ; porque {e elle houvera prevaricado, que melhor occafia podia ter de entregar o Reino, que entre gar o exercito? Porque era infalli vel , fe ta opportu.; na mente na Ievantara o fitio, de que tambem retultara a defenfa de Elvas, e vitotia das linhas; e que maiores erros, e mais fenfiveis infelicidades padecera O. Luiz de Aro, e que ficara ta feguro no w:>Verno de Eipanha, co mo e fiava de antes : e que por todos e fies ref peitos, e confideraa dos felices fuccefos , que o exercito havia tido o dia , que chegou ao Forte de S, Chrifiova, quando foi derrorado em Caia o Duque de Oluna no encontro, e em preza do Forte de Sa Miguel , e na preza do com boi, parecia junta que S. M3ge!lade na f devia n1andar foltar Joanne Mendes de Vafconcellos , mas honrai o, e fazerlhe merc em recompenfa do defcrediro , que fern culpa na prifa havia padecido. Conformoule a Rainha com o parecer da junta , e baixou hum decreto ao Confelhu de Guerra, que dizia: Por refolua de hunJa confulta, que me fez o Contelho de etado, e Guer ra , mandei prender Joanne Mendes de Vafconcellos ; e porque fi~ examinar com toda a confidera~a as caufas da

ua

PARTE II. LIVRO IV.

235'

fua prifa , hei por bem declarar , que Joanne Mendes Anno procedeo como devia s obrigaoens do poflo, que occupou no exercito de Alentejo, e que na faltou em na- 1659 da a meu fervio , por cuja raza o mando {oltar, e que fe na proceda contra elle : o Confelho de Guerra o te .. nha ente{ldido .. e fendo 1ecetlario dar fe do Confelho al gum defpacho o fara , e fe entregar ajoanne Men des huma cpia dele ~creto. Foi geralmente e1timada efia refolua da Rainha ; porque nos erros de Joanne ~1endes no fi tio de Badajoz na havia errado o animo, e os fervi~os, que tinha feito fua Patria, merecia igual re compenfa ; e poucos fa os valallos, que os Principes podem contar de ta igual fortuna , que na tenha no ciecurfo do leu merecimento acertos , e erros , defgr2!~as, e felicidades. O Sancho ~Ianoel , que pela aufencia do Conde de Cantanhede ficou governando a Provincia de Alentejo, poucos dias depois de partido o Conde, recebeo hum vo latim do Duque de S. German, em que pedia que fe re rnettelem todos os prifioneiros da bata1ha antecedente at -o pofio de Mefire de Campo inclufive, em \'irtude do ajufl:amento feito entre o ~1arquez de Leganes , e o Conde de S. Loureno no anno de feiscentos cincoenta e tres. Deu D. Sancho Manoel conta Rainha , que ordenou que obfervafle pontualmente o aiufiado ; porque todas as politicas , que na felicidade prefente podio infinuar tomar-re outro partido, cedia inviolavel ohrigaa de fe na quebrar a palavra , e aiTento tomado , em que os amigos , e inimigos devem ter igual privilegio. Junta ra-le todos os prifionciros , e brevemente teve execua a fua liberdade. D. SaHcho com todo o cuidado applicava melhorar Elvas de todas as ruinas, que havia padecido , e acodir ~ts mais Praas , que fe acha va muito defiitui rlas de ge~He; e para que e fia falta na provocaffe os Caftelhanos a intentarem em alguma das Praas o defafogo das detgraGas proximamente padecidas , elcrcveo Rai .. nha. pedind0lhe que promptamcnte a remediaTe; e fa .. ~cndo outras advertencias muito uteis a con{ervaa do

1\c;yne , P'luu

Ge

Elvas a Efiremoz, para daquella Pra 'ia

236
A nno

PORTUGAL RESTAURADO,
I

a ficar mais prompto para acodir a todas as da Provin: _ cia , deixando governando Elvas a Pedro Jaques de Ma) 6 ) 9 g~lbaens; porque Affonfo Furtado havia paffado a Lis. boa com os Condes de Cantanhede e Mifquitella. Defej~va D. Sancho averiguar o intento que os Caftelhanos tinho , e o modo de atisfaa5 qtie determinava tomar na primavera (eguinte. Mando ' tma partida a Olivenauados de cavallo , que 1 que fez prilioneiros dous S affirmara que o Duque de S. German fe prevenia para fitiar Alconchel. Com efie avifo mandou D. Sancho para aquella Pra<ia quantidade de mantimentos , e fez avifo Rainha , repetindo a infrancia do foccorro de gente , e dinheiro , e expondo a fua opinia, dizia , que era de parecer, que Alconch:!l fe def mantelatTe ; porque perdida Olivena, ficava logo efia Praa inutil, e de grande defpeza; e que eria mais decoro{o para a reputaa das armas largalla , que ganharem .. na os Cafl:elhanos. Mandou a Rainha efia propofl:a ao Confelho de Guerra, e todos os Confelheiros fora de parecer, que AJconchel fe na defmantelafTe ; porque o fitio era muito forte , e que feria mais conveniente deixar que os Cafrelhanos fi-! zelem hu ma larga def peza para fi tia r aquella Praa , e que dando tempo , como era verofimel , ~ fe juntar o exercito, ou feria foccDrrida em damno, e defcredito dos Caflelhanos, ou facilitaria alguma diverfa, de que re fultafe maior utilidade, que a perda de Aiconchei. Con formou-fe a Rainha com efta opinia, e os Callelhanos na tivera meios naquelle tempo para executarem efie intento. Antes de D. Sancho ter efl:a noticia , entendendo que em O li vena fe havia de fazer a preparaa da em preza de AlconcheJ , mandou ao Capita de cavaUos Antonio Coelho de Gois, con1 cincoenta a Olivena , ordenando-lhe que ao fahir das guardas pela manha , fizef fe toda a diligencia por tomar lngua. Teve ta bom fncceffo , que derrotou as Companhias da guarda, e lhes tomou trinta cavallos, e os Soldados prifioneiros fegurara , que o poder dos Cafielhanos era ta pouco, que mais receava o damno proprio, do que premeditava o perigo alheio. Eta fegurana facilitou a implacavel

"a

fede

'PARTE ll. LIVRO IV.

;ede das pilhagens; predfo inimigo, que nos interval

237

Anno

los das Campanhas padeceo a nolTa guerra , merecendo efte tilulo; por'-lue fora caufa de muit~s acoens tao 1 659 defordenadas , como forofas ; porque fem prezas, nem era poffivel fuilentar- fe, nem remontar fe a Cavallaria , endo a experiencia ta ~el abonadora defia propofia, que no rim da guerra as uas partes da noTa Cavallaria e compunha de cavallos Cailelhanos. O CommifTario Ge raljoada Silva de SJufa propoz a O. Sancho 1\lanoel, . . r que feria facil armar as Companhias de cavallos do Parti~ do de Valen~a, fazendo-te preza nos gados dos campos de Brofls ; e que para maior fegurana, devia rnandarfe occupar a ponte de Solor no rio Cever pelo T'enente General Pedro de Lalanda com as Companhias do parti- do de Portalegre, e Cafiello de Vide , que governava, e juntamente com Joa da Silva fazia a mefma infianci~; Deixou-fc D. Sancho perfuadir , e ordenou que fe fizelc .Manda ao a entrada na frma propofia. Marchou Joa da Silva a Tcnle~~cdGe .. d '!\..,. nera lrC ro t azer a preza com as Compan h" 1as e CampoJ.nalor, e de Lalanda,e Arronches , e foi fentido , quando entrava. Ao mefmo ~o Ci:mitfa tempo marchou Lalanda , que tam bem foi fentido, e rio _Gera~ 8 em fazer cafo da ordem que levava de fegurar a ponte Joa~ cisaoua ~. va cc de Solor , !e adiantou a pegar na preza , receando a par armar as Cti lha, {e Joa da Silva (e fizetTe primeiro fenhor della. As panhias de partidas avaP.adas de hum, e outro troo chegra ao \al~na e mefmo tempo ao lugar da preza , e carera gr::;nde r.u- ~re~r osgas mero de ovelhas. Na diJa5o de as conduzirem tivero P~: ~;::;.: tempo algumas Companhias Cafte \hanas, que fe ach- 1ascom qua,. to na Cidade de Broflas de te encorporarem com ou trcccmos ... tras, que e fi avao na \T.IJ a' de S \7 1ce nte , com , mtento de ca,allos. . entrar em Portugal. Os noifos bate dores reconhecro na pi fia, que os batalhoens Cafielhanosefe compunho de mais de quatrocentos cavallos, que era o numero que levavo os dous Cabo~ . .jCJo da Silva ainda ncfie tempo no eftava encorporado com Lalanda, mas j fabia, que elle no ha\'ia occupado a rente de Sf"!Jor, c que tir.ha ent:-ado nos Campos de Broffas. A confelhro~lhe a1guns Officiaes, que fe retirdle a Montalvo, que o pedia fa zer teguxamente ; porque a defobediencia de Lalanda no

d(;s

2.38

Po-RTUGAL RESTAUR ..4DO,

Anno merecia perder fe por teu refpeito. Na pareceo ajoada Silva acertado efie difcuro, por no cahir o caltigo f I 659 na peffoa de Lalanda, feno tambem nas dos Officiaes , e
SolJados que o acompanhavo. Marchou a bufcalo, e determinando ambos conduzir a preza por junto do dif tril:o de Pena Furada, para a paTarem no rio Cever pelo eh ar ..:o de Ferno Lopes, apparecro os Cafielhanos. Eft:avo os nolos Soldados can"ados da larga marcha , e os dous Cabos pouco unidos, po.~.n todos conformes e!ll pelejar ' formro os batalhoens. Trazio os Calle lhanos encorporados com os feus alguns efpingardeiros, e por fe livrar do damno das ef pingar das, intentro os nofos Cabos melhorar de fitio , {em r~parar na vifinhan~ a dos inimigos , que obfervando o movimento dos nof. fos batalhoens, os carregro, e rompro com pouca refil:encia. Era perto da noite , e favoreceo a defordem da nofa gente, para fe no perder toJa: ficou morto o Capito de cavallos O. Antonio de Ataide , e ficro pri fioneiros Joo da Silva, e Lalanda , os Capitaens de ca vallos Bernardo de Faria , Francifco Cabral, e duzentos e tetTcnta Soldados. Mandou a Rainha tirar o pofio de Tenente General a Pedro de LalanJa, e Joo da Silva palou a occupar o po!lo de Tenente General da Cavai laria ao Partido de D. Sancho, tocando-lhe eita occupa c;o em Alentejo, por ComiTario Gt!ral mais antigo. D. Sancho Manocl pa fiou a governar a ( ua Pro vincia , deixando a de Alentejo livre das aunas de Cafi:ella , c glo riofa pelas vitorias alcanadas, em que havia tido a grande parte lJliC acima referimos. Neceffita va a Provinda de Alentejo de pefToa , que JT! a go\ternaue, d e tanta capa c d ade , e expenencta , que a bail:atle a com{lOt os damnos , que as Campanhas antece dentes lhe havio occafionado. Por efte r e[peito, e por outras muitas virtudes, nomeo;.a a Rainha ao C0nde de Atougma por Mefire d e Campo G enera 1d a:Ju...e 11 a pr? VI~ cia, iiand , do feu zelo, e generofo coraao acettana nelJa fegundo lugar, havendo occupad:J o primeiro nos governos ~a Provinda de Tras os Montes, e El:ado d? Brafil, fah1ado de ambas as occupaoens com tanta o.~
DlaO

Derrotar;. nos Oi Caf telhanos.

~omeaa Ra mlu por Mdlrc de


Campo General da Provinci~ de A]enteiO ao

t:mdc de A tougu;a, c A~(nloFur

!:f~:l~c;:,~~llaria.

PARTEllLIVROIV.

239

cs moradores da Bahia o feu letrato na cafa do Senado 165 ;,-, cPm elegantes in(cripo~ns, que explica as fuas virtudes. Defempenhou o Conde o ditcurfo da Rainha, acei toM o poito, e foi declarado o Conde ~e S. Loureno terceira vez Governador das armas , occupaa que no tornou a exercitar: Nomeou juntamente a Rainha Affon lo Furtado de Mendoa Generel da Cavallaria, e a Pedro Ja-1ues de 1\'lagalhaens General da Artilharia, e provrate todos os l~eros , e Companhias vagas em Officiaes benemeritos. Teve o Conde de Cantanhede pouca parte 11efias eleioens ; porque o Conde de Odemira havia 2!diantado muito o feu poder , e a Rainha na efiava fatisfeita da generofidade, com que o Conde d~ Cantanhe t! tinha engeitado varias mercs , que lhe tinha feito, di zendo, que na queria mais premio , que concorrer na rlefenfa da fua Patria ; no advertindo que os homens prudentes devem ter medida at nas acoens virtuofas, lendo muitas vezes neceffario recatalas, por n0 dar materi, em que arda o fogo da emulao. Pafou o CaRde de A touguia Praa de Elvas, e comeou logo a dar moftras da fua grande prudencia na ditl:ribuio das ordens, lla fortificao das Praas , no provimento dellas, na preraraa do Trem da artilharia , e fez exalas diligen~ cias , por fufientar correfpondencia em Cafiella, de que recebefe verdadeiras noticias de todos os movimentos daquella Monarquia , e confeguio cabalmente ete inten to, e todos os mais concernentes fegurana da Provncia cfe Alentej0. Affonfo Furtado tornou juntamente com o Conde de Atouguia pofie da (ua occupao, c defe}ando no perder tempo em muhar o feu valor, e aHvidade 1 propoz ao Conde o intento de armar Cavalla- D principio ria de Badajoz, paflando Cai~ ; e havendo avanado ao a_ dle exerci Capita t\1anoel de Paiva Soares com dous batalhoens, ~ 10 :umaddo ~ as trupas nao con t egu1o nlaJ.:>r e1fetto , qde tornar tnnta cavaII o~ Eadajoz.. c das Companhias da guarda. Retirou-fe 1 e a~hou que o Conde de Atouguia havia recebido avifo do Mfire de Ca1npo Ped(o de Mello, qu~ governava a Pra"a de Ser-

11ia, que n primeira igua Jou aos que melhor procedra, e 03 fegunda triunfando do intereTe, mereceo collocarcr:l

Anno
n.

pa,

POR'TUGAL :RESTA[TRADo,
pa , de que os Cafi:elhanos intentavo entrar naquel!a 6 Campanha, por noticia que lhe havio dado algumas n . ~,59 telligencias, e o n1eftno verificou o MeLlre de Campo Ago!tinho de Andrade , que governava a Pra<ia de Mou ra. Ordenou o onde ao General da Cavallaria, que mandaffe tres Com P.anhias para Serpa , e n1andou a Ago1hnho de Andrade , que tivetle partidas (obre as Praas vilinhas ; e que logo que recebetTe avifo, que o jnim~go entrava, mandaTe difparar feis pe'ias de artilha~ ria com avilo a Mouro, que ouvidas as feis pe<ias, fe rlifparafem outras tantas; que o mefmo faria Mon~arz, Te rena, Landroal , e Villa- Viofa com tres pec;as: e avifou ao Tenente General da Cavallaria Diniz de Mel~ lo, que ouvindo efi:e _inal., marcha~e a toda a diligen~ cia de Villa Vi<iofa, onde ell:ava aloJado , com todas as ....._. Companhias dos quarteis vHinhos at Mouro , onde om as noticias que achaiTe naquella Praa , executaria o que julgatle mais conveniente. _Delta vigHancia refultou, que huma partid.a da Co1npanhia de D. l?rancifco Macarenhas, que afiil:ia ern Mon!(araz, lhe fez avifo, que eftando fobre Xerez, havia viilo quinhentos cavailos, que marchavo para a parte de Valen<ca de Bomboy, Difparro-fe as pe"as, fez D. Francifco repetidos avifos a Oini~. de Mello , que em dila"o {e paz em marcha para I\1ouro , onde achou noticia de que quatro bata lhoens Callelhanos , que era a vanguarda dos quinhen t-os cavallos, havio entrado naquella campanha. !\1archou logo a bufcalos, e adiantou ao Capito D. Luiz da Cofta com dous batalhoens a detelos. Executou D. Luiz IDe~rota par- efl:a ordem com to bom fucceflo, que dando vitla dos te dcllas. quatro batalhoens Cafielhanos, os invefl:io, c desbaratou., efcapando f trinta , de mais de duzentos cavallos, de que confia vo. ConfeguiJa a rota dos quatro bata.t lhoens, intentou Diniz de Mello obfervar o poder da Cavallaria dos inimigos, que conduzia h uma grotTa pre... . za, e marchava a encorporar-{e com os batalhoens desba~ ....... ratados ; e reconhecendo quanto o feu numero era infe . rior ao dos Ca{telhanos, elegeo fi tio , aonde dilatando a

..-Anno

frente das tropas, as iuppuz.eifenl mais numero(as; ~:de~. _;_ ,. e}an

p A R TE 11. L 1 R I efejando ao m~fmo tempo, que os inimigos foube11em Anno a perda dos quatro bat.alhoens, felizmente confeguio Jn1m, e outro intento; porque fuppondo elles a nofTa 1 659 Cavallaria fuperior fua, e reconhecendo a perda das fuas Tropas, por no eftarem no pofto , que lhe tin_ho aflignataJo , em cerrando a noite, cnLl"!~~ra a retiri!lr Je. Diniz de l\h;llo cum a fua natural 2.hvtdade mandou avanar D. Luiz da Cotla com cincoenta cavallos a carregar-lhe a retaguarda , e elle com o refto lhe deu calor, pondo os inimigos em tal confufa., que c_orn defordellada fugida largara a preza , peraendo mats de feflenta cavallos. O dia que fahio de Vi lia-ViGofa para. Moura, deu . . . conta ao Conde de Atouguia, que {em dtlao mandou Dtn17 dde . d C M . d Me 11 u esencorporar as Compan htas c arnpo- ato r com as e barata em Elvas. Marchou com el!as Affon{o Furtado a fegurar a MouracS ougu.unia de Badajoz, que na patTaTe a le encorporar tro tro~o de com os quinhentos cavallos. Confeguio-fe efie intento Cav"llana. em grande damno d~guella camranha, e em Talavera, derrotou h uma Companhia, que etava alojada em ~'lon tijo,, o CommilTario Geral D. Joa da Silva, que o Gene ral havia avanado com quinhentos cavallos. O Capito de Couraas Duarte Fernandes Lobo , que governava as Troras de Portalegre, querendo armar s que efl:avo de quartel em Valena, fahio com duzentos cava li os, e adiantou huma partida de quinze a fazer huma preza, e de efcolta ao Capito de Cavallos Gomes Freire de An~ drade com trinta. Foi fentida a partida , e a Cavallaria, e a Infantaria da Praa, que a erperava formada, a defIr'ontou. C, rreo Gr.n1es Freire a foccorreJia, e achando os inimigos occupados nos de pojos dos prifioneiros, recuperou os feus cavallos, tomando lhes alguns, e matando, e ferindo a muitos, tendo a perda de Lafontana vale rofo Francez, Capito de Cavallos de rviarvo' que CO mo particular o acompanhava. Pouc depois Cornmif fario Geral O. Pedro Pon{e com quatrocentos c3vaiios veio a armar Cavallaria de Portalegre pela r-arte da f~r.; ra. Sahio ao rebate Dualte Fernandes Lobo com os Capi.; taens Gomes Fieire, e Bernardo de Faria ( cujas Tropas

v o IV.

24

eila~

.
ca vallos a fa~er hum comboy ) cahiro na embofcada, que 1 659 tinho feito os inimigos, no fi tio chamado as Rebe la das, em o mais alto da ferra : correra todos a formar (e em hum f batalho, ficando na retaguarda Gomes Freire com quinze cavallos {oltos , fuficntando o impe to dos inimigos, e foi foccorrido muitas vezes do Capi~ to Duarte Per(landes Lobo, dando tempo a que o batalho, fazendt\ varias voltas, occupaiTe hum paTe eftreito cuberto cm algumas arvores, onde fez roflo aos Calelhanos, que rect:ando, que ti\'eflemos a Infantaria no rr-aefmo paffo, fe retiraro tem nos fazer damno, e em Cal:elJa tiraro por eta occafia o pofio ao Commiffario Geral. Nefie tempo chegaro ao Conde de Atouguia, repetidos avifos das pazes , que fe havio celebra do entre as Coroas de Fran'ia, e Cafiella , pelos motivos , que adiar. te diremos. Efta noticia obrigou ao Con de a tratar com toda a diligencia das fortificaoens das Praas de maior importancia, da prevenc;o do Trem da artilharia, e das reconducc;oens dos Teros , e Cavallaria, infiando com efficazes razoens Rainha , que fe no perdefie tempo nas prevenoens de todo o Reyno; porque a guerra, que fe cfperava, havia de fer mais vigoro(a , que toda a antecedente, na infa!livel conildera o de haverem os Catlelhanos de empregar contra Por~ tugal os exerci tos, com que defendio as fronteiras de Flandes, ltalia, e Catalunha. As felicidades do anno, que efcrevemos, no emenNoMinho dara na Provinda de Entre-Douro , e Minho , como na contmua o de Alentejo , as defgraas do anno antecedente ; porftt~o deMon- que de forte {e encadearo h urnas a outras, que reduzifilO, ra aquella Provncia , quafi ultima extremidade. Entre perigos, e difficuldades trabalhava o Vifconde de Vi liaNova , por atalhar os damnos, que lhe era poffivel. Era muitas as cartas que efcrevia Rainha, e aos Minilros, mas to pouco o efteito defta diligencia, que avaliava por maior contrario a dcfconfiana dos foccorros, que o poder dos inimigos. Hlvia acudido s cazas da feitoria do lugar das Cho'ias , largando o quartel do rio Mot.Jro.

~ i42 POl?TUGAL RESTAURDO, Anno efiavo diminutas , por terem fahido dellas quarenta

e para

P ..4RTE 11. LIVRO IV.

243 Anno 169.

e para intentar novo occorro a Mono, pafTou o Conde de Miranda ajuntar gente ao Porto, e o Balo Diogo de Mello Pereira a Barcellos; porm o trabalho repetido, e os mos fucceffos multiplicados, fazio aos povos pou co appetecido o emprego das armas, e era quafi invenci vel a diligencia de ajuntar, e confervar numero de gen te capaz de intentar hum toccorro util defenfa de Moq c;o. D~u a1guma confiana ao VHconde a noticia, de que s fora da corrente do rio Minho havia levado duas pontes ~los inimigos, huma junto a Lapella , outra por cima de Monio : porm defvaneceo fe depreTa efta efperanCia; porque reconhecendo os Gallegos o perigo de fie accidente, fabrkara hum Forte junto da Ponte de Mouro , h uma legoa dittante dos quarteis, que impoffibilirava o intento de fe lan(jarem no Minho as barcas , que fe h avio fa~ bricado em Melgao. Ordenou o Vifconde a Miguel de Lafcol , que fofl'e reconhecer a nova fortificaa , combo yado do Capita de cavallos Diogo Pt!reira de Arahujo com a fua Companhia. Antes de chegarem, encontraro trinta Soldados de cavaiJo Gallegos, que anda vo roubando :1 campanha ~ degolaro nos , refervando cinco, que affirmara cfiar o Forte acabado, e guarnecido com trezentos Infantes. Efia certeza efcufou adiantar- fe Miguel de LafcoJ; e o Vifconde, depois de haver exAminado to do~ os fi tios, que poderia occupar a gente , com que fe achava para intentar do quartel , que elegefe , o foccorro de Mono. relolveo a vinte e quatro de Janeiro tomar o quartel em Valladares, e com toda a diligencia fe deu principio a novos barcos. Nefte pofto recebeo a nova da vitoria das linhas de Elvas, que a Rainha lhe mandou a toda a diligencia, fegurando lhe,que os foccorros de Alentejo o havia de fazer brevemente author da fcgunda vi~ toria. R efpirara com efia noticia os cuidados do Vjf.; conde, entendendo que na podia haver duvida em fer foccorrido das tropas vitoriofas da Provinda de Alentejo, juntas gente daquella Provincia , que concorria f~m duvida a confeguir ta felice empreza , feria infal)Ivel, ou retirar-fe, ou perderfe o Marquez de Vianna; c com efte bem fundado difcurfo fe accrefcentou o Vif
Cl~

conde

..... _

conde o contentamento da nova da vitoria, e ao palro deita confidera'io applicou as diligencias de juntar gen te, e accrefcentar outras prevenoens , que eguraffem o foccorro de !vlono , e o remedia de Salvaterra, que Intenta 0 corria a mefma fortuna. Os motivos da efperana do Vif.Vi~condc conde o foro de receio ao Marquez de Vianna; porque vanas vezes _ foccorrello, chegando-lhe com a nova da perda do exercito, que !t~ enaocontiava Elvas, Ordem dei Rey D. Filippe para fe retirar de fegu~. Mona, fe lhe confiaTe que as Tropas de Alentejo pa{~ favo a Entre Douro , c Minho, entrou na confufa de ver baldada a confianfia de ganhar aquellas duas Praas 1 depois de haver difpendido ta grotfos cabedaes, e tido caufa da morte de tanto numero de Soldados. Chamou a confelho, e dividira fe os votos em duas opinioens. Di zia, huns, que o exercito fe retiratlc, antes de chegarem as Tropas de Alentejo, para que e fia refoluo parece[e menos defairofa : outros, que fe tentaTe com hum aTalto geral a conlancia dos fitiados, porque fe podia confeguir o fucceffo, que fe achava na ultima de{efper-ao de {e lograr. Seguio o Marquez efte parecer, e deu ordem para que o exercito fe preparaffe para o affalto. Nos dias que {e gaftara5 nas difpoioens referidas ha.;, vi5o as cinco bata rias, que cruza vo a Praa , occafionado grande damno nos fitiados, fendo tantos os mortos , e feridos, que faltava quem guarnecefi'e os pofios mais importantes , e at nas mulheres fazio Iafiimoo emprego. Governava as trinta, que ficaro na Praa, Elena Pe res. mulher que havia fido de Joo Filgueira , com hum chapo na cabea, e hum chu~o nas mos conduzia as outras aos maiores conflil:os, fem fe conhecer em algumas dellas o tnenor indicio de temor. Acertou em huma chamada a rurca , h uma baila de artilharia pela barriga~ e lan~ando lhe as tripas fra fe abraou com ellas, pedio que a Jevalem para a Igreja do Elpirito Santo: breve mente a conduzira, e chegando Igreja, tem molhar a menor perturbaa , ordenou que hum pouco de dinhei ro , que levava na algibeira, fe lhe mandaTe dizer em Milas, e morreo c.;om notavel exemplo de confiancia: fendo timbre de todas as mulheres de lYlon'io imitarem
I6)

:Anno

~44

PORTUGAL RESTAURA DO,

. 9

Deu-,

PARTE II. L lVRO IV. '

245
Anno

DeufaJeu rviartins, que no tempo del-Rey D. Fernando, na guerra qu~ teve com El-Rey Henrique o Segundo de Callclla, era cafaJa com o Capita !\1r Valco Gomes de Abreu ; e fitiando O. Pedro Rodrigues Sarmento. Adian.tado do Reyno Je Galliza a Pr""a de Mona , foi efia matrona cauta ~om fua indul:ria, e valor de fe le\'antar o fitio, merecendo por efl:a ac~a ficar por timbre das armas da n1el ma Villa hum n1eio corpo de h uma mulher com a letra Oeufadeu l\1artins , andar pintada nas bandeiras da Camera, e abrirem-!e todos os annos as pau tas dos Vereadores de Mona junto da fua fepultura. Igualmente preiudicava ai baterias s n1uralhas, na. ha~ 'Vendo nellas parte, que no padece[e contideravel ruina. No fazia nos fitiados menos prejuzo a fme; por'iue vendo-fe quai totalmente confumidos todos os manti ment0s, chegara a extinguir a carne de cavai los, gatos, e ratos, e outros animaes immundos, que foliei tavo pa ra dilatar a vida' de que {e originavo doenas horrendas, e mortaes; porm no b.l!l:avo tantas infelicidades para diminuir o animo do Governador , e dos mais Officiaes,. GUe- lhe affitlio : e defejando todos dar noticia ao ViLconde do ellaJo em que fe acha vo, offereceofe para. eila diffi~ultola jornada o Sargento ~1arial Ferreira, e inihuhido er.n tudo o que devia dar conta , lm da noticia , que levava em hum papel cozido no cz dos cal<ioens, o lanou da Praa Diogo de Caldas Barbofa por entre as hortas , e tendo vencido pafar pelo inte rior dos quarteis, fem fer fentido, ao faltar das linhas o fizero priiioneiro; porn1 confiantemente no pronunciou palavra, que n fole em beneficio dos fitiados. Me lho r f uccetTo teve o Vifconde em os informar de que os inimigos prevenio o afalto, introduzindo lhe efte avifo em varios papeis que fe metero em cabaas , que fe lanavo pelo rio abaixo de noite , e huma del1as fe re colheo a Salvaterra , donde palou a noticia ao Governa dor de 1\\ono. Chamou logo a.Confelho, e propondo acharfe unicamente com quinhentos homens para de fenfa daqueJla Praa, os mais del1es incapazes de pele~ Jar pelas feridas, que havia recebido, e flta de ali-

J6l9

Q.3

menta.

146
Anno

PORTUGAl, RESTAURADO,

mento , concordara todos, que em quanto durale o dia; periil:Hfe a guarni~o nas trincheiras (cm alterafio; e 1 659 que logo que cerraTe a noite, deixndo f as fentinellas, fe recolheffe a guarnio barbaca, e que efias {entinda rumor, que lhes parecetT~ era principio de alalto, pode~ rio tambem recolher-fe, e que ddla forte fe hirio di~ !atando quantos dias lhe fofTe poffivel, at lhes chegar ou o foccorro, ou o ultimo dei engano. Neil: a ordem fe fora confervando os fitiados at o primeiro de Feverti ro, dia , que o Marquez de Vianna dellinou para fe dar o afalto, obrigado tanto das razocns referidas , quanto da informao de hum Sargento chamado Roboredo , que fugio da Praa, e lhe individuou o aperto a que efiava reduzida, a rui na das muralhas, e a certeza de a render, fe re refolvefle a pa!ar do aiTedio aos alaltos , que a de~ bilidade, e pouco numeto dos fitiados no poderio refiilir, Repartira-fe as ordens pela gente deftinada para o affalto , e pelos Teros, que lhe ha\'ia de dar calor. Formara- fe na circumferencia da Praa, e no quarto da ~tva favorecidos de huma denfa nevoa, atacara a mura .. lha J que olha parte de S. Bento, que era a que o Sargento lhe havia apontado; e por todas as trincheiras fizeJJ varias diverfoens, para que divertindo-fe o pouco numero dos fitiados, na accodHiem todos principal de fenfa. Achava-fe nas muralhas os Capitaens Diogo de Caldas Barbofa , Luiz de Sou{a de Cafiro, Carlos Malheiro Pereira, Francifco da Cunha da Silva, Gonallo da Cunha de Lemos , Francifco Pita Malheiro, Alexandre de Soufa, e Azevedo, BJrtholomeu da Silva, Joa Pereira Caldas , Chrifiova Ferra , Joa Pereira Pinto, Manoel Soares Branda , Francitco de Araujo BeHo, Rafael Re~~filtem os bello Soares, Domingos de Almeida Cabral , e outros .&ltlados hum Offi . .l n furiofo affalctaes ue menores poaos , a ffi1fi.1n do a to dos com toto. e rendem canfavel valor Loureno de Amonm. Ao tempo que os a Praa, por inimigos comeara a marchar, fe tocou arma , e os obriexti~guircm gcJU a apretTarem a marcha, e a arrimarem valerofamen quah rotai'd "-' b' II mente os d~- te as ef~adas que levavao prevent as. .:JU ;rao por e aS fen!forcs_ grande numero de Ofiiciaes, e Soldados: porm confir.andella. gidos dos attificios de fogo, traves, Fedras, e outros 1nf~

uumen

PARTE 11.

LIVRO_!~,

247

mentos, baixavo mais deprefa , do que fubio , huns mortos , outros feridos: os que efcapara, fc retiraIo com grande dilig~ncia, no bailando a detellos os Teros da referva, nem as perfuacens dos fitiados, que com alentado cfpirito lhes dizia, que volta fiem ao af falto , que acodiifem pela honra da fua Na"o , que rleTem conta aos feus Cabos das efcadas, que lhes en tregara, e outras affrontas, que pudera per(uadillos, (e o medo, com que fugio, lhes dera lugar a ouvillas. Com eftc mo fucce1To cdTra as marnpoftas dos inimigos, que furiofamente havio jogado: os '"reros fe re airaro, o que examinado peJos titiados, baixat ~o pelas efcadas, que os Catlelhanos havia deixado, e destJrda ra grande numero de Officia~s, e Soldados; pequeno preno do trabalho, que padecio, e do valor com que pekijaro: fendo tambern memora veis as acos de Hele:na Peres, e das outras mulheres, que lhe afiitia; porque tomando grandes pedras cabea, as lana vo dos parapeitos fem temor das bailas, de que refultou gravi1Iimo damno aos inimigos, que f confeguiro entrarem as trincheiras, que eilavo defamparadas; e no podendo re~ colhe1le Praa o Alferes reformado Joo de Paffos, CJUC andava de ronda, por aguardar pelas fentinellas, foi invettiJo dos Cafl:~lhanos , e depois de venderem todos caras as vidas, as perdero na defenfa da Praa; e era ta gc!ral o valor de todos os fitiados, que entrando os G.lllcgos em h umas cazas, em que efiava aloja dos quantidade de enfermos, fe levantaro todos, e com as efpadas que tinho junto das camas , matando, e morrendo, deca as vidas; gloriofo remate, depois de pa decerem to contnuos trabalhos , e miferias, que alguns Soldados obrigados de implacavel fme, vendo que hu ma balla de artilharia defpedaara hum Soldado , que eftava de fentinella, correro ~ colher os pedaos, e in \'eftiro ao furiofo intento de os afiarem; o que executa~ ro, a na ferem impedidos de Francifco de Arahujo Bel~ lo, e Joa Pereira Pinto, que com intimo fentimento di vertira ta lafiimofo efpeaaculo ; oue era inculpa Yel nos vivos, bufcar o ufiento nos corp~s daquelles, por Q4 cuja

.,i~S

PORTUGAL RESTAURADO,

cuja defenfa , pouco efpao antes, offerecia as vida~: Entrando o arrebalde , Ievantara os inimigos huma trincheira que corria da Ermida de Noila Senhora do Outei ro ao Convento das Freiras. Logo que amanheceo , fe oppuzera os fitiados ao darnno , que daquella parte co~ 1neava a receber : porem j era b~ldada efia oppolia, porque lem de eftarem deftituidos das ef peranas do foccorro, era ta6 poucos os que fe achava capazes de tomar armas, que j parecia defefperaa a refifiencia. Os inimigos puxara pela artilharia groifa , e comeara a bater as muralhas daquella parte , e querendo animar mantas em a noite feguinte com o fim de as picarem , fo ra6 rebatidos com grande perda : porm a artilharia co mefiOU a abrir ta grandes brechas, que era o ultimo remedio dos fitiados as cortaduras, e em todas efl:as o per~ ~oens le acabava de extinguir a guarnia; por.:Jue as bailas, e as atilhas occa(ionavo igual perigo. Fora feridos delJas os Capitaens Diogo de Caldas, Carlos MalheiTo, e Joa Malheiro Mofcofo. A efte trabalho fe jun tou o perigo de duas minas , que em cinco dias paflara fegunda muralha, e h uma caminhava para o armazem da polvora. Logo que os fitiados as fentiro, mandou o Governador trabalhar nas contraminas, e acodindo todos com incri.vel diligencia a to di veros conflil:os, fizera a os inimigos h uma chamada a (ete de Fevereiro, fufpen dero-fe as armas, e foi a primeira a que deu pratica LourenGo de Amorim. Mandou receber huma propoita do Marquez de Vianna , em que o perfuadia rendeTe a Pra~a, pois fe achava defefperado do foccorro , com as brechas abertas , e as minas atacada~ , {em mantimentos, n1unioens, nem gente, e que fe aca(o a tua refi!l:encia palafie de valor a obftinao, mandaria dar fogo s minas, e aTaltar as brechas com ordem de fe no dar quartel a algum dos que te achaffern vivos na Praa. Chamou Loureno de Amorim a Confelho, mo.tlrou a propofta _a todos os Officiaes, e ponderando [e, que de dous. mtl homens, de que havia confiado a guarnio daquelJa Praa, no chegavo a duzentos, os que fe acha vo c~ pazes de tomar atmas, debilitados de fme, e enferma

dades

P A R TE II. L I r~ R O IV.

dades; e que ainda que o numero fora muito fuperior, llo poderio defender fe das brechas, e minas com que e fia vo atacados; o que confiderado por todos, refclvc ro, que a Praa fe entregaTe , concordando o Marqw.:z de Vianna nas capitulaoens {eguintes. Q.!Je os fitiados querio render a Praa, conceden do-lhes o J\1arquez Gcueral duas reas de artelharia , c o fahir com a tua gente formada pela brecha, corda aceza , baila em bocca , bandeiras delpregadas , tocando caixa~, carruagens para os O.fficiaes, e para os enfermos, e feridos , e aos mercadores fe lhes daria tambem toda a carruagem , que lhes fotTe necelaria para o feu fato : e (}Ue no lhe fendo poffivel o poderem fahir logo todos os paizanos, fe lhes conceJele quinze dias de prazo, para dentro delles fe poderem retirar con1 a roupa, com que alli fe achaflem , e fe lhe no faria nenhuma hofiilidarle, nem vexao, ante.:; fe lhes feguraria a campanha, e a carruagem fe lhes detTe at o lugar da Portela , em que fe finda o termo da Villa de Mono, e fe paiTario refens de hum a, e outra parte : e que s Religiofas dar io toda a carruagem, e todo o mais neceffario, para ellas fa hirem, e rerirarem todo o feu fato : que concedendolhes eftes partidos , fe renderio , e negando fe , fe querio defender, Rerneteo Loureno de Amorim efies capitulas ao Marquez de Vianna, que depoi~ de examinados , e de fe gafiarem algumas horas de debate, concedeo aos firiados, que fahilem formados pela brecha com baila em boca, e corda aceza , bandeiras def pregadas, tocando caixas , e com huma pe~a de artilharia: qr~e fe lhes dario todas as carruagens que fotTem necetlarias para os Officiaes , e Soldados enfermos, e para a roupa dos paizanos; dandofelhes hum mez de prazo para commodamente as poderem conduzir. Acceitou Loureno de Amorim efias capitt.Jla~os. dero-fe refens , introduzia D. Balthalar Panto ja guarnio na Praa, ahio della Loureno de Amorim com dl.lzentos e trinta e feis Soldados formados , os mai-s rlelles to debeis, que admirado D. R.:!lthafar Pantoja, depois de averiguar, que no era maior o numero dos defenfo-

24- 9

Anno

J59

25o

PORTUGAL RESTAURADO,

fenfores capazes de tomar armas, ditie, que ao mefmo


que via 1 na podia dar credito, e chamando os Officiae!

dos Teros, e da Cavallaria do exercito, os exhortou a que aprendel'em oaquelles valerofos Soldados o modo com que havia6 de defender as Praas. Deu-fe comboy a Louren~o dt! Amorim , que o fegurou at o rio Bom: palou ao nofo quartel, e foi recehiJo do Vifconde , e de todos os mais que o acompanhava, com as honras, e I ou vores , que ta egregiamente havia merecido , e a todos os Officiaes empregou logo em varias pofl:os. Os moradores patlara a Portugal , fem haver algum que fe rendefie aos rogos, e promefas do Marquez de Vianna, ;iCahando de apurar com el:a confiante re(oluc;a a fua fi~ delidade. Em quanto fuccedeo na Pra"a o que fica referido, tleterminou o Vilconde, deengan1do de lhe na haver de chegar foccorro algum de Alentejo; porque a fortuna da vitoria das linhas defcompoz todo o difcurfo prudente, fendo muitas vezes na fragilidade humana ta nocivas as felicidades, como as defgraas; determinou com o pouco, e inconfl:ante poder com que fe achava, que na che..; gava a tres mil homens, pafar o rio Minho para animar os fitiados, e divertir os inimigos. Tomou o Conde de Miranda por fua conta o cuidado de preparar as barcas, affiHdo do Tenente de ~'lefire de Campo General jofeph de Soufa Sid, que a Rainha havia mandado de Lisboa a fervir naquella campanha. Preparaaa-fe promptamente os barcos, e entregou o Vifconde a execua de fe Janc;arem ao rio, ao Tenente de Mefire de Campo General Antonio Soares da Cofia. Deferia a e1Ie fem caufa da noite de dous de Fevereiro para a feguinte com ta infelice iuc~e1o, que fugindo hum Soldado de cavailo para os inimigos, baldou com a noticia , que deu defias preven~ ~0ens, todo o emprego dellas; porque logo guarnecera0 o fitio, donde fe intentava lanar as barcas 1 e ficou o Vifc,~nde totalmente deftituido das efperanas de foccorrer a Praa. T'anto que chegou Loureno de Amorim, entendeo o Vifconde ( como fuccedeo ) \.lUe o Marquez de Vianna com o exercito vitoriofo havia de paffar o

Iio

PARTE ll. LIVRO 117.

25i

rio a bufcallo no quartel em que affiHa. Com e !la prudcn te imaginaa determinou rctirar-fe, e querendo execu tallo na manha de nove de Fevereiro, teve noticia que os inimigos pa1Tava o rio , e aconfelhandolhe o perigo a brevidade, e na lhe embarac;ando a repentina noticia a boa direca, poz os Teros , e batalhoens em marcha, e entregou ao Conde de 1\liranda a artilharia, e bagagens; porque como era a parte, em que confid~rava maior perigo, mert:cia maior cuiJado; e ordenou a Ferna de Soufa Coutinho, com que trezentos cavallos, e algumas mangas de mof'-1ueteiros detiveTe a marcha do inimigo, at fe ex por ao perigo ultimo. Marchou Ferna de Soufa com tan ta diligencia , que achou o exercito com grande prefl'a paf ando o rio. Sufpendera ('IS Gallegos eta deliberaa, reconhecendo a nola Cavallaria, e Ferna de Soufa oc cupou h uma collina, que ficava ernrninente a toda a campanha, e cobria a marcha do noTo pequeno poder. Valeo 1e o Vifconde dele beneficio do tempo, e Cem confufa:, ou defordem alguma fez continuar a marcha , vitltando com fma vigilancia os paflos mais difficultofos , que fe gurava, como pedia o perigo delle~. O Marquez de Vianna reconhecendo o intento da no1Ta Cavallaria, ordenou ao blefire de Campo General , mandafe invefiil1a. Offereceofe o General da Cavallaria, para executot defta em preza, e fiou fe dignamente do (eu valor. Efcolheo quinhentos cavallos, e os Teros do Mefire de Campo D. Aftonfo Peres 1 e outro govt:rnado pelo Sargento Maior D. Joa Q!Jeixada, e marchou a ganhar o pofio que occupava Ferna de Soufa, com firme confiana de confcguir o intento a que fc arrojava. Facilitou-a Ferno de Soufa com muita indufiria ; porque ao tempo que os Gal leg(s chega vo quafi ao alto da eminencia , em que efta va formado, retirou os batalhoens a difiancia , que baf tava para fe lhe encobrirem. Entendero elles, que oreceio os fazia voltar as cofias, e por e fie ref peito adiantou o General da Cavallaria a vanguarda , por no perder o emprego da vitoria. Porm chegando ao alto da colli na, donde fuppunha defcobrir a noffa Cavallaria fugiti~a,

Anno 1659

a achou to p&ompta para a execu'io que ha~ia prenledi-

meditado, que fem o menor intrevallo inveftio a narra. geilte valerofamente os batalhoens da vanguarda, que . acompanha vo confu{os ao General, e fem difficuldade os desbarataro , ficando mortos o Mel:re de Campo D. Affonfo Peres, o Capito de couraas O. Affonfo Antelo, e muito mal ferido o Capito de cavallos O. Bartholomeu Mofquechos. O exemplo dos batalhoens da vanguarda eguiro os mais que fubiro ao monte, deixando a ln fantaria expofta aos golpes das efpadas dos noTos Soldados, que cortaro pouco nos rendidos ; e Ferno de So:Jfa vendo que o feu calor podia mal-lograr o bom fucce!To confeguido , {e adiantou a detellos. Obedecera promptamente, tornara a formar-fe, tendo grande par te em todas el:as opera~oens Domingos da Ponte G.:id~, go , Tenente General da Cavallaria de T r as os Montt:s. Foi morto ao primeiro encontro o Alferes Domingos Laburt, Cabu dos batt:dores, ficou ferido o Capita joa da Cunha Sotto-Maior , e todos os Officiaes procedera vaierofamente fignalando-(e Ignacio da Franca, Tenente de joa da Cunha; porque adiantando-Ce dos batalhoens 1 matou na frente da fua Companhia ao Capito D. Affon fo Antelo, contado por hum dos mais valerofos do exercito inimigo. Com el:e fuccetfo (e adiantou muito a marcha da Infantaria, e Artilharia , e melhorando de terreno, por fer mais afpero , occupara mangas de mof queteiros varios pofios, que feguravo a marcha, Iargan~ do os a tempo, que outras havia ganhado fi tios da mt:fma importancia , e pouco a pouco fe nia fegurando o nofio partido. Os Cabos inimigos tornara a C,unpor o exerci t.o, que havia acabado de pafTar o rio , e por lugares afpeRetira o ros introduzira quantidade de mangas de mofqueteiros, Vifco.nd~ o intentando ddalojar a nolTa CavaiJaria: porm os dous c~.~rcdao~ . ,_fenentes Generaes valerofos, e pcrfi!l:entes re~onhecenvlla os1m- d f '1: . i vava nao f' a gente , que mar_ o ~icvos vale- o que a ua con~. ancta a1 me~. c mi- chava, mas todl a Provinda, na largara aquelle pof lit,n~ente, to, fem reconhecere1n , que o Vifconde fe havia adian ~[~,!~::o tado a iri?, e~1 qu~ j era i?util a _,rua firmeza. ~as ponte au rio quanjo qu1zerao rettrar-fe , vwha tao perto o exercito Mouro. inimigo, que lhe foi n~ceifario ufarem da contramarcha,

Anno 1,659

252.

PORTUGAL RESTAURADO,
1

ficando

ficando na retaguarda os dous Tenentes Generaes com A nno vinte cavallos e{ colhidos, de que era Cabo o Tenente Ignacio da Franca. Necefiitara os batalhoens de entr2 I 659 rem por hum pato efireito , para melhoraretn de pofio na colla da nolTa lnfantar ia. Reconhecera os inimigos efia ventagem , e correra6 alguns batalhoens furio(amente a logralla; p01em achr:1 na entrada do pafo aos :renentcs Generaes co1n os vinte cavallos, e outros que fe lhe aggregara, que o defendero todo o tempo , que bafiou pJra os batalhoens melhorarem de pofia , no fa.; zendo cazo dos mofquetes da~ mangas inimigas, que a toda a diligencia occupa.,o os penhatcos emminentes aos itios, por onje a Cavallaria fe retirava : e os G;jlfegos vendo a refoluo com que ero rebatidos. fe na atrevia a in veflir, {em virem formados, e com batalhoens fuperiorcs. Efia receo{a difciplina deu tempo aos Tenen tes Gcneraes, a que dividillem em dous troos os trezentos cavallos, com que fe retiravo ; 3,iuflavafe de forte nefia di vifa , que o tempo que hum gafiava em re bater os batalhoens, que carrega vo , lograva o outro para adiantar a marcha por efla caufa to vagarofa , que a difiancia de huma f legoa gaflou todo hum dia. Antes de cerrar a noite, chegol1 a avifalos o Tenente de 1\'leftre de Campo General jofeph de Soufa Cid da parte do Vif conde , que a artilharia havia paflado a ponte do rio 1\1ouro, vencendo o Conde de Miranda quafi infupera veis difficuldades , ajudado de D. Francifco de Azevedo, e Miguel de Lafcol. Livres os 1enentes Generaes com efte avifo de maior cuidado e faltando-lhes j nel:e tempo a campanha, que lhes tinha facilitado retirarem-fe na frma referida, dera ordem s Companhias da vanguarda , que desfiladas redea folta, fe arrojafem a.pa( far a ponte do rio Mouro; e preveniro aos Soldados, re comendandolhes a brevidade, para que os da vanguarda no embaraafem os da retaguarda, carregando os o inimigos com todo o pr>der na efireiteza daquelle pafTo, corno fuccedeo ; porm ~ ordem foi tao bem executada 1 favorecida do (fcuro da noite, que quando os Gallegos fe refolvera a e1npenhare , {em receio jfi a maior parte

PARTE 11. LIVRO IV.

253

15~

te dos trezentos cavallos havia paflado a ponte; e os Te nentes Generaes com os Officiaes das Companhias, o I 59 Governador do Priorado do Crato, o Balo, e alguns Sol,.. dados refifiira com tanto valor o impeto dos inimigos, que inveltindoos na ultima conclufa galhardamente, os fizera alargar de forte, que rivera Jugar de paflar a pon te j guarnecida con1 mofqueteiros noflos. Fizc!ra alto os Gallegos, e o Marquez de Vianna defenganado do .A intento , que havia trazido, na continuou a marcha. 1 fc~:srt~W.: O Vifconde fez alto ao amanhecer nas Aldeas das Cho as dai Cho "as' havendo os Soldados padecido grande trabalho; po~as. rm na d molefiia , o que fe logra na felicidade. Foi muito grande a que (e confeguio naquelle fuccetf; por. que :i lm do valor com que pelei) ou , e de fi reza com que o Vifconde falvou aquelle tro~o do exercito , livroufe aquella Provincia de grande ruina. Salvaterra governada Rende-re por Antonio de Almeida Carvalhaes, tanto que Mon Salvaterra. 'ia fe rendeo, feguio a me{ ma fortuna com as mef. mas c~pitulaoens, por fer impoffivel a fua defenfa, e o Marquez de Vianna dividio o exercito pelos quaneis. Chegou ao Vifconde efta noticia , e tratou com grande diligencia da tortifi~acca de Caminha, dividindo a gente pelas guarnioens ; fez trabalhar nas outras Praas com incefTante difvelo pelo grande perigo, a que todas ficava expoftas. A nova da infelicidade dos fuccefos de Entre Dou ro , e Minho recebeo a Rainha com grande fentimento 1 affim pelo perigo daquella Provinda, como por entender que a demafiada fatisfa~a da vitoria das linhas de Refolve a Elvas desbaratava a prudencia, com que era neceTario Rainha Re gente for acco dir fe ao foccorro de Mona ; ma~ accrefcentando mar novo ao~ males pafTados o receio dos damnos futuros' tratou exercito pa: com toda a attenGa de lhe prevenir os remedios, forman. ~a a ~etenfa do hum exercito capaz de refiftir os progreflos dos inimi0 Mm o. gos na Provinda de Entre Douro, e Minho. Foi a primeira diligencia ordenar a Joall Nunes da Cunha , naquelle !em.. po Deputado da Junta dos Trcs Efiadns, que com Jr gos poderes paflatle a Entre Douro, e Minho a formar "os l'enios, e Companhias de cavallos, que julgafle preci~

Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

Ias 1

PARTE 11. LIVRO TI/:

'-5$
Anno I$9

fas, e fazer o alTento de pa de munio , e prevenir u


trem da artilharia; entendendo jutamente a Rainha, que a grande capacidade, inteireza , e zelo de Joa Nunes da Cunha bafi:aria a perluacjir aqucllcs povos a contribuhirem com os tributos necetfarios fua defenfa. jufiificou a experiencia o acerto deita eleio; porque diligencia, e induftria de Joa Nunes da Cunha deveo Entre Douro, e ~linho huma das melhores partes da fua defenra. Nome: ou juntamente a Rainha ao Conde da Torre, Mefire de Campo General do Vifconde, e ao Conde de S.Joa Gelleral da Cavallaria de Entre Douro, e Minho, e Trs os l\1ontes, e a Simo Correa da Silva, Conde da Cafianheira, General da Artilharia; e ordenou ao Conde de 1\'liquitella paflale fem diJaa ao governo das Armas da Provin cia de Tras os Montes, com declarao, que fem dependencia de nova ordem, acodife a foccorrer a Entre Dou ro , e Minho, todas as vezes que os inimigos a invadif {em. Partia jlia Nunes primeiro que os mais nomeados, e logo comeou a dar execuo as. ordens que levava, levantando quatro Teros de Jnfantana pagos, comprando cavallos para novas Companhias, formando Teros de Auxiliares com tanta brevidade, pouca defpeza da fa2enda Real, e grande fatisfaa dos povos, que as mef mas operaoens executadas parecio incriveis. ~ando comeou a comprar cavallos, chegou o Conde de S.Joa, e em breves dias formou as Companhias da gente mais nobre daqueHa Provinda , e pafou de Tras os Montes a fazer a mefma diligencia. Nelte tempo ~anharo os Gallegas o Forte da Portella de Vez, guarnecido com cento e cincoenta Infantes, que na fizera refifiencia alguma, e ficou defcuberto todo aquelle difirilo. joa Nunes da Cunha fentido defia defgraa, propoz ao Vi!conde a em preza da Cidade de Tui, offerecendofe a facilitar todos os meios que pareceflem convenientes. Affei'ioou fe o Vifconde a efia opinio , deu conta Rainha ; porm os Confelheiros de GYerra, com quem a Rainha fe confor rnou fora de parecer , que fe guardaTe efla empreza (que nunca teve effcito ) para tempo, em que o exerci

-to do Minho eftivele acabado de fo1mar.


~

A Pro,.

A Provinda de Tras os Montes governava o Mefire de Campo Antonio Jaques de Paiva, quando fe rendera em Entre Douro, e Minho as Praas de Mona , e Salvaterr.!; e reconhecendo a v.ilJnhan"a do perigo, e os Varios fuc- poucos meios que havia naquella Provinda para fe defen ~:~~~n~~ de der, fez vivas infiancias Rainha, para que o Conde de 'I'r:ts 05 M- Mifauitella, nomeado Governador das Aamas de Traz os tes. e dos Montes, fe no dilatale. Partia o Condt! para Chaves, dout. part~pouco tempo depois da batalha de Elvas, e ainda mal do:; da Beua. convalecido da grande enfermidade, que padeceo ; fem dilaa correo a Provinda, tratou das fortiticaoens das Praas mais importantes, formou Auxiliares, e Ordenanas; prever.oens, coHl que deteve as entradas dos Caf telhanos por todo o difcurfo de1le anno. . O partido de Almeida entregou a Rainha ao Conde da Feira ; elda gerahnente applaudida ; por concorre~ rem no Conde valor, juizo , e prudencia , e todas as mais virtud~s, que o confiituhio merecedor dos maiores lugares. Logo que chegou a Almeida, tratou com todo o cuidado da fortificao das Praas , e augmento das Tropas, o que conleguio tanto pela fua al:ividade, quanto pelas affifiencias da Corte, em que era melhor livrado, que os outros Governadores das armas, pela authoridade de fcn logro o Ccnde de Odemira, que o amava, e repei ta va, como merecia a fua qualidade, e procedimento. O trabalho que a Cavallaria de huma, e outra parte havia padecido o anno antecedente , fez ta appetecido o def. cano, que no houve opera~a n1ilitar , que merea fer referida. No partido de Penamacor fe palou com igual foccego : tornou-o a governar D Sancho Manoel, como fica declarado, e em todas as Provincias defcanccara as Tropas de huma, e outra parte, para darem principio a maiores emprezas. A Rainha Regente havia acudido a todos os acci dentes da Monarquia com juizo ta util, e ta prudente. illufirado das cxpcr!encias dos negocios gravi1Iimos, que manejava a fua direca, que era nas Corres de Europa exemplar de valor, e entendimento varonil. Defejava fum mamenre augrn~altar efia opinio na educaa del-Rey

Anno 6 . 1 59

256

PORTUGAL RESTAURADO,

feu

P ~4 R TE 11. LIVRO IT?. 257 reu filho j entrado na idade de dezafeis annos, e para con- Anno feguir c fie virtuofo intento, na perdoava a diligencia I6 \ . alguma , Divina, e humana, mandando pelas Religioens ., 9
pe.:iir a Deos a emenda dos defconcertos dei Rey , e procurando incetfantemente atalhalos, hora com rogos, hora com ameao~ ; porque o amor affel:uofo de my , e o Diipocm a perigo infallivel do Reyno na deixava afroxar o cui- Rinha Cil'" dado continuo de importancias ta relevantes ; porm fa a Elttcy. na bafrava tantas attenoens virtuofas, para cobrar o de(encaminhado animo delRey perturbado com a raza original de feus acha-1ues, e pervertido com os exemplos perniciofos de alguns de feus aflil:entes. Antonio de Conte efiava j nelte tempo refoluto a e arrojar ao mac tempefi:uofo da diffi~ultofa empreza de reprefentar no theatro do mundo o papel de valdo de hum poderofo Rey, totalmente feparado do temor das ondas politicas, que furiofamente o ameaava ; e cJnfiderando que na lh$ era poflivel encobrir a humildade do feu nafcimento, lar gou a tenda da Capella, com o pretexto de haver defcuberto a nobreza da fua geraa , pertendendo provar fer defcendente da cafa de Vintimilia , fc:lmilia nobi liffi ma do Reyno de Sicilia, e facilmente achou teftimu~ nhas, que o affirmafTem, palrando na efperan'ia da recornpenfa pelo delil:o da falfidade. Foi ElRey o primeiro, que deu credito a efi:a (ua fica, e como ball:ava a Anto nio de Conte que fole o unico, logrou tantas ventagens no feu favor, que j as fuas entradas na era por partes occultas, nem a fua affifrencia feparada delRey. O remecio que a Rainha bufcou para atalh~r efies, e outros inconvenientes, foy feparar EIRey do feu quarto, e fig .. 11alar-lhe outro novamente fabricado junto ao Forte, que banhado das aguas da -rejo, parece que com a prata, e ouro daquelle rio enriquece o Occeano; e para decorofa Nemealhe affifi:encia da fua grandeza lhe nomeou por Gentil-homens Gentis-hoda Camara ao Marquez de Gouvea, ao Conde de Prado, 1~1 ens da Garcia de Mello, Monteiro mor, Luiz de Mello, Por- Camara. teiro mr, e O. Joa de Almei,ia ; fervi<! junta mente o Marquez de Mordomo mr, Garcia de Mello Je Cama rei ro mr 1 o Conde do Prado de Eihibeiro n1r, e pafan

-.

do

do brevemente a governar a Provincia de Entre-Douro~ 6J . e Minho, lhe fuc..:edeo o Vifconde de Villa Nova; e a 1 9 D. Joa de Almeida, que fervia de Repofieiro mr, Luiz de Vafconcellos e Soufa ,-Conde de Cafiello Melhor, e foy a refolu~a da Rainha , que fervitlem s femanas: e para que o trabalho ficatTe mais toleravel , nomeou ao Conde de Vai de Reys , ao Conde de Obidos, ao Conde de A veiras, D. l,homaz de ~oronha, e a Francifco de Sou{a Goutinho ; porm durando-lhe pouco tempo a vi da , foi eleito em feu Iugcu D. Pedro de Cafiello- Bran co, Conde de Pombeiro , e de todos os nomeados, 1 os primeiros, cada hum fua femana ficava de noite affillindo a ElRey; e juntamente fora eleitos outros OfficiJes,e criados inferiores para a affifiencia da Cafa delRt:y. Ficou o Conde de OJ";!mirJ continuando as preminencias de Ayo. Nelte~ fuc..:efos, e difpofioens politicas com o abfoluto imperio que tem no Mundo, gafiou o tempo na Corte o anno que efcrevemos , e no eguinte ( como em feu lugar daremos noticia) pafou EIRey ao novo quano, que lhe efiava defiinado. Manda por O efiado em que ficou o Reyno depois das campa Embaixador nhas de Bdajoz, e Elvas pel:1s faltas de gente, e cabeF~,nd 0 dal , obrigaro Rainha Regente a nomear Fmbaixador s:~re~ e extraordinario a EI Rey de Fran~a ao CClilde de Soure, fi. ando do feu grande talento, e louvavel zelo a conclufa dos importantes negocios que lhe encomendou , que no vos accidentes, depois de partir, fizera maiores. Ainda que os pezares, que;: o Conde havia padecido, e a mo leilia do achaque d~ gotta, que tolerava , pudra efcufalo do trabalho Jefia jornada, prevalecendo fempre no feu animo a utilidade puhlica , depoz a queixa , e fu pcrou achaques, e aceitando a embaixada, fe dilpoz a partir para Fran~a. Continha a infhuc~a, que a Rainha lhe mandou dar: rcprefentar em Frana- a perigofa confervac;a defl:e Reyno, ainda que vitoriofo, COll) as perdas de tnuitas tropas velhas nos fitios de B.1dajoz, Elvas, e Mona, e por eita cau(a pedir a ElRey Chrifiianiffimo foccorro de quatro mil Infantes formados em fcis Regi!'

Anno

258

PORTUGAL RESTAURADO,

mentos, e mil cavallos pagos com o dinheiro de Fcan~a:


po~

PARTE ll LJ'fl'RO IV.

259
Anno

poder efcoJher, e capitular com dous fugeitos de opinia


conhecida para occuparem os pofios de Mefhes de Campo Generaes, approvado o feu prel:imo, e fidelidade pelo Cardeal Julio .1\'Iaffarino, primeiro Minil:ro daquella Coroa ; e na fe podendo confeguir etes foccorros cufta de Frana, pedifle li.::ena para I e v antar aquelle mef mo nu mero de gente por conta deiRey, entregando-Ce-lhe para efie eff~ito hum credito de cem mil cruzados. Individuava juntamente a inllruc1 todos os paffos, que nas Emhaixarlas antecedentes fe havia dado em feguimento do trata o da liga offenfiva, e defenfiva daquella Coroa, e fe enco mendava ao Conde procuratfe a ultima refo1ua della: que fizefTe avifo a Londres a Francit'co de Mello do fu~ cefTo delle negocio; porque fe em Frana fe na concluiffe, tinha ordem para ajuftar nefta me{ ma frma, a liga ent Ing!aterra, que varias vezes fe lhe havia offerecido. Partio o Conde de Lisboa a treze de Abril em huma no In~leza , e levou por Secretario da Embaixada a Duarte Ribeiro de Macedo, que havia acabado o triennio de Provedor da Comarca da Torre de Moncorvo , e f ugeito d~ merecida efiimaa. Foi comboyado ~G numa no de guena da mefma Naa, obrigahdofe o Capita a chegar com elle at o porto de Avre de Graia. Experimentou o Cnnde ta contraios no mar os ventos, como de pois n3 terr~ ~s ~~~cios , obrigando-o as tempell:ades a gafiar quarenta dias do porto de Lisboa ao Canal de Inglaterra. Naquella altura encontrou tres fragatas de guerra Inglezas, e reconhecendo fe humas a outras, fe puzera'l capa, e os tres Capitaens viera a bordo do navio do Conde Embaixador a vifitalo. Dera-lhe noticia de que o governo de Inglaterra padecia univerfal mudana; porque Ricardo Cromuel , que havia fuccedido a feu pay no governo fupremo , e titulo de Protel:tJr , efiava depofia, e reduzido a vida particular, c o Parlamento occupava a authoridade foherana : que o tratado da oaz en tre as Coroas de Frana, e CatelJa fe tinha por. aju11a~ do; porque em Flandes fe havia publicado fufpenfa de . armas at nova ordem ; e achando (e poderofo o pat tido de Franc;a, na era crivei arrojar-fe a perder os intereffes,
R~ qu~

1659

26o
Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

que podia efperar da guerra na campanha prefente , fem 6 a ef perana infalliveJ da paz futura. Deu grande pena ao - 1 59 Embaixador e fia noticia , porque a verdade della alterava a fubfiancia das inhucoens que levava , mudava a frrna aos negocias , e pafia va o cuidado delles a difficil em~ prego; na ficando mais efperana, que a negoceaa de entrar no tratado da paz, ou confeguir alguma favoravcl referva , fuccedendo ficar fra ddla. Defpedidos os Capitaens , entrou a no flo porto de Plemuth , e achando . o Conde verificada a nova do tratado da paz, e(creveo ClleO'a aque1 R . h lL lc Reyno a1n a, dan do lh e eu.a noticia; remetteo as cartas a F ran'luando te' cifco de Mello, e f~z-lhe avifo da viagem que levava , e cumt:a,a a do novo cuidado' que lhe perturbava a primeha directratar a paz a, e que em Pariz e{perava ret-Jofra fua, e inforn1aa entre a quel- d f p aua dos dous d"Ias, paruo o rr la Coroa e a os negoc1os pre entes. de Cafidla. Conde para Avre de Grada, onde entrou em vinte e (eis de Mayo. Continuava o governo da Monarquia de Fran~a a Rainha Re~ente Dona Anna de Auftria, e entrava ElRey feu filho Luiz XIV. na iade de vinte e hum annos com difpofia, e gentileza correfpondentes grandeza do nafcimenr:o, e com partes adquiridas nos exerci cios das artes Iiberaes. Os divertimentos da Corte o teparava de tal forte dos cuidados do governo, que padecia as cen furas dos Cortefas, oue brevemente emt:ndra as fuas heroicas acocns. Governava a Rainha a unica affilencia do Cardeal julio MaiTarino, que lhe devia a confiante refolua, com que o confervou em o lugar mais fupremo entre os tumultos Civis, que o odio do feu poder fuf citou naqueila Monarquia. Na defmerecia o talento dn Cardeal a fua fortuna, logrando-a pacifica na aufen ia de Frana do Prncipe de Cond, e fatisfeito o animo tocegado do Duque de Orlcan:; Gala de Frana, e empe nhadas as maiores cafas de Frana com as alianas de fuas fobrinhas. Sufientava a guerra de Frana com protperos ( uccetTos debaixo do governo do Marichal de Tu rena, e entretinhafe con1 n1oderadas for'ias em Catalunha, e lia~

lia,
Era o maior cuidado da Corte o calamento deiRey

e quatro as Princezas que e propunhaq ; a de Portugal


.

~~

P ~4"1~ TE 11. l!T!RO IV.

2.61

Dona Catharina, depois Rainha de Inglaterra , Henri Anno


queta de Inglaterra , que foy Duqueza de Orleans, Mar Earita de Saboya, que cafou com o Duque de Parma, Do- 1 659 na Maria Therefa de Caftella, preferida a todos no gofi:o, e nas conveniencias da Rainha my; e por e fia caufa as di ligencias, que fe fazia com as mais , era apparentes, e fervia f de dar ciumes ao Reyno de Caitella, e todo o poder das armas {e encaminhava a fazer precifa a paz pelo caminho de fie matrimonio, por cuja conclua na duvidava a Rainha my facrificar o Reyno de Portugal aos interefes de Cafi:ella, e o Conde de Cominges, Embaixador de Fran'ia em Lisboa, entretinha a pratica do catamento no mefmo tempo, que em Madrid felicitava o effeito delle o Senhor Dilione; havendo declarado, que a paz fum~ marnente defejada dos Minifl:ros de Caftella , fe na ha via de concluir (em {e a)ufiar o cafamento. Retardava El Rey D. Filippe juntamente efi:a refoluc;a, conhecendo mal fegura a fua faude, e ficando a (ucceTa daquella Monarquia fiada f6 em hum Principe de poucos annos, e grande debilidade. A Rainha my vendo efia perplexidade deiRey feu irma , determinou vencela com hum bem logrado artificio. Publicou que cafava ElRey feu fi. lho em Saboia, e ajufiou avifiar-fe com Madama Real {ua cunhada em Lea, para onde partio acompanhada de feus filhos, applicando que correfle a opinia, de q\le hia fjufiar o cafamento com a princeza Margarita. Chegando a Corte a Lea , e juntamente Madama Real com a Prin ceza l\1argarita, fora ta admiradas as fuas perfei"oens, que fe deu o cafamento por ajuftado. Chegou efta noti cia a Madrid a tempo , que EIRey D. Filippe fe achava com mais hum fuccelor; e concorrendo ete fucceTo, e aquella noticia em beneficio do intento da Rainha my, deliberou EIRey O. Filippe mandar pela pofia a Lea a D. Antonio Pirnentel, pratico r.iinifiro daquella Coroa; a lane&ar com o Cardeal os primeiros projetlos do calamento , e da paz. Chegou D. Antonio a Lea, e a poucos lances fe rompe o o tratado do cafamento de Saboia; pafou a Corte a Pariz, retiroufe Madama Real mal fatisfeita do engano paclecido, e adiantou-fede forR3 te

Anno 1 6 59

,26:t.

PORTUGAL RESTAURADO,

~,

te a negoceaa com Ca-fiella, que nos pri_mciros dias de Abril fe publicou a fufpenfa de armas entre ambas as Coroas. Todas efias noticias 8chou o Conde Embaixadoc em Avre de Grada, e juntamente que a tregoa efiava em pratica , e declarado o dia para a jornada do Cardeal Maf farino s conferencias dos Pyrineos. Fez Rainha repe ... tidos avifos de tantas, e ta prejudiciaes novidades con(ervac;a de Portugal ; pedio novas infirucoens , e meios para poder propor naquelle congreflo a pratica da paz cGm cfia Coroa ; que podia ter edmittida dos Ca!telhanos na dei confiana, de que os Francezes poderia querer fomentar a guerra contra Caftdla nas campanhas de Portugal, e que o Cardeal Mafl!rino pelos feus inte~' reffes na havia de de(liar eile defignio. Partio o Embai..; xador'para Rua, onde achou avifo de Pariz de Feliciano Dourado, que na continuafl~ a jornada, fem elle chegar a bufcalo ; o que executou orevemente, e entre Otras noticias, que deu ao Conde, lhe difTe, que dando conta ao Cardeal da fua chegada a Av~e de Gracia, lhe adver tira que lhe communicaffe , convinha pafTar a Pariz in cognilo a tratar com elle negocio de tanta importancia; que pedia larga conferencia ; e accrefcentou que o Car.. deal reparava em receber huma Embaixada publica de Portugal no tempo, em que o tratado da paz de ~atel la fazia precifo defcmparar Fran'ia os feus intereles. . 'AchainfupeCom o enfado defis notidas partia o Etnbaixador de r~vei~ ctra-.. Lea, e chegou a Pariz a quatro de Junho~ a fete teve auddoeds._ e nt~or diencia do Cardeal , e depois das primehas cere,nonias po e tver . b fi , d p a fuo-ida do expoz revemente o m com que partua e ortugal, e Duque de A~ o que continha a infiruc"a da tua Embaixada; porm que veir.Q que achava naquella Corte ta varios accidentes , que lhe pFarflanocu ~or parecia neccilario fa11ar primeiro nelles, do que no {occor ap 1 r . La afie!a. .. ra ro d os Caoos, que vm ha bu.car; que ou v . e. ar 3JU {'- da a ta fi: paz de Cafiella com exclufa dos ir.tereles da fua Pa tria , o que entendia fer fama vaga, ref peitando o fum .. mo acerto, com que o Cardeal encaminhava as conveniencias da Mona~qu~a de Frana totalmente prejudicadas , facilitando pelo caminho propoto recuperar El.;. Rey Catholico os Reynos 1 e dilataclos Senhodos de Po~ ; logal,

\--.PARTE

ll.~~L:fT7R0

IV.'.

263

tugal, ficando facil aos Cafi:elhanos cobrar com efia for- .Antro tuna tudo, o que cedeffem a Frana em os tratados da paz : que a fepata"a de Portugal fora o fuccefo. mais 1659 lielejado da acertada politica do Cardeal Rechilieu; e que \'cndo agora o MuAdo 3crificado Portugal aos intereTes l!elRey Catholico , necelariamente havia de entender, ']Ue ou fora errado o difcur(o daquelle Minil:ro , ou fe 11a acertava na opinia prefente; e que fe o Cardeal fe~ guia a polnica de deixar em Portugal huma occupaa s armas Caftelhanas, reolvendo tacitamente foccorrer :ls Ponugueaas, advertile na fer ta fegtna aquella di , . erfa, como fora a de Holanda, ufientada com os foc corras Francezes; porque Holanda tinha as difficuldades do terreno, cortado de Ribeiras , e Diques, que o fazia impenetravel ; e Portugal tinha por vizmhos os Reynos de Caltella com cem legoas de fronteira, que era outras tantas portas aos exercitas Cafielhanos ; que os occorros patTava a Holanda infenfivelmente pela vifinhana iJo paiz, e tinha por ella reparaa prompta as perdas das batalhas, e PraGas: a Portugal havia de paffar pela incerteza, e vagares da navegaa , que os faria chegar fiUando ja na0 pudelTem fervir de remedia: que ulrimarnente lhe lembrava tantas prometias feitas a Portugal, ainda em commun-icaoens fecretas, de que lhe motraria finaes firmados por Luiz XIII. Ouvia o Cardeal ao Embaixador com aquelie natural agrado , e paciencia , <Jlle tinha para diffimular, cofiumando magoar-fe com ()S pertendentes queixofos das mefmas refoluoens, de que era author, e que applicava como interefles pro prios ; e rd pondeo ao Conde ~a lingua Call:elhana , que fallava com acerto: que elle Julgava aquelle Reyno 11a precifa neceffidade de fazer a paz ; porque a tardana (]o cafamento delRey havia fufcitado huma geral rnurmura~ em t_:>dos os ~eus vaTallos, e que a inclinaa da Ramha may a obngava a efcolher a infante de Cafiella, como a mais defejada condia da paz : que a nova; mudana do governo de Inglaterra havia feparado agueila Co~oa dos }ntereffes de Frana, com quem antes etla-
~--.

ya unida, de1xando as armas Francezas fem aliados, em


R 4.

tempo

Anno

164

PORTUGAL RESTAURADO,

tempo que o Emperador levantava hum groffo exercitd para foccorrer os Efiad.os de Flandes : que os povos de 1 659 Francca defejava a paz, achando (e faltos de commercio 1 opprimidos com groffas contribuiccoens, e com facil difpofia a fe alterarem na experiencia do primeiro fuccef~ (o contrario, que houveffe na guerra, o que daria opportu na occafia a fe declararem os parciaes do Pri ncipe de Cd , e a introduzirem outra vez em Frana os perigos da guerra Civil. e Portugal duvidra celebrar em Fran<;a o tra tado da liga por h uma defpeza, que fe lhe pedira entre os apertos da oppreiTa dos annos antecedentes : que elle havia obrado, quanto lhe era poffivel, pela inclufa de Por tugal no tratado da paz, cht:gando a offerecer todas as Praas, que as armas Francezas tinha occupado em Ita lia, Flandes, e Catalunha no dicurfo de \'inte e cinco annos de guerra com difpendio ineilimavel de fangue, e fazenda, e f pudra confeguir huma tregoa de tres mezes1 110 difcurfo dos quaes tinha refoluto enviar a Purtugal hum Gentil-homem com propoficcoens que avaliava pox pratica veis : que quando fofie tempo Jhe daria parte das intlruc'ioens que Jevava , e entretanto cuidaria attenta mente nos fugeitos que lhe pedia para Meftres de Campo Gcneraes , e em meyos para a pafagem de tropas para Portugal : que a fua entrada podia difpor, e publicar-fe na Corte; porque nafi fe offerecia duvida em e conti._ nuarem com elle os tratamentos devidos fua reprefenra ~a. Efia conferencia deixou defenganado o Conde de ~oure de poder melhorar naquelle congreffo os interefes tio Reyno: fufpendeo as diligencias at ter noticia das pro poficcoens, que fe mandava a Portugal :deu contra R ai Ilha my do que havia paffado com o Cardeal, inftou pelas ()rdens que tinha pedido, e que fe lhe facilitafiem meyos, com que pu deiTe empenhar o Cardeal, e outros fugeiltos importantes. Era naquella Corte a materia mais ventilada a in lufa de Portugal no tratado das pazes: porem f os dependentes do governo avaliava a exclufa por licita. Chegou nefte tempo Corte o Marichal de pfurena, cu

ias heroicas virtudes era nella a fumma eftima"a. Ha via

\'ia ganhado na campaa1ha antecedente batalha e Praa A nno de Dunquerque, governando o exercito de Caflella D. 6 Joa de Aufiria; e a cfperana de mayores fuccefl(Js na 1 59 ~erteza da diminui"a das tropas de Cafiella , o obrigava a ,deft.:jar que a guerra fe continualfe. Havia moilrado em varias occafioens particular incJioaa ao valor da NaGa Portugueza , e feguindo a opinia do Duque de Rua , dizia, que tanto convinha a Frana a unia infeparavel dos interefies de Portugal, como ao lm perio a de Cafiel la , de que na era pequeno torcedor e rem as mt:fmas as Baronias. Efia noticia obrigou ao Embaixador a bufcar o Marichal, e experimentou que acertara o ditcurfo; porque o Marichal fe lhe offereceo a folicitar 1 quanto lhe folie poffivel, as conveniencias de Portugal, e que logo facilitaria a pafiagem de alguns fugeitos. Foi o primeiro que efcolheo, Jeremias Jovet, que palou a efie Reyno por Coronel de hum Regimento de Cavallaria, e acahada a guerra de Portugal, fubio ao Pofio de Mefire <ie Campo General das Tropas do Principe de Lufiemburg. Poucos dias depois defta conferencia teve o Marichal de Turena occafia de fa1lar ao Cardeal em os negocias de Portugal, perguntando-lhe elle o feu parecer obre os interefes da paz daquella Coroa com ElRey Ca tholico; e com o defemharao adquirido em dilatados an nos de defintereffe, lhe di1Te que na podia haver maior erro, que deixar expor o Reyno de Portugal invafa de; CafieJla , minifirando Frana com o defacerto defta politica os interetles de (eus rnayores inimigos , e tirando totalmente a confiana de feus ai iados; fendo jufio reco nhecer Fran~a , que era efie hum dos princip3es motivos das vitorias, que havia alcanado os feus exerci tos con tra as armas de Cafiella ; e a eftas acre(centou outras prudentiffimas, e forofas razoens, que pudra fer de grande utilidade, a na eflar a Rainha ta empenhada no ca famento de CafieiJa, e o Cardeal infeparavel dos feus detignios. Chegou avifo quella Corte , que D. Luiz de Aro havia fahido de Madrid para Fuente Rabia, e IC1go dHfCZ o Canleal a fua jurllada; dous dias antes de rartir

PARTE 11. LIVRO IV.

265

deu

_266 PO.RTUGAL . . RESTAORADO, A nno deu audiencia' ao Con~e' que lhe tornou a reprefentar a
.

.1659 lhe pedia

inclufa5 de Portugal na paz, os Cabos , e foccorros, e licena para o (eguir, tanto que recebefle as -novas ordens de Portugal, que aguardava por horas. Ref pondeolhe o cardeal, que deiejava fummamente affif. tir aos negucios dete Reyno, aflim pelos interefTes de - Frana, como pelo ref peito , com que venerava as vi nu... eles da Rainha my de Portugal ; que tinha grande du vida a lhe nomear Cabos Francezes; porque teguindo(e a paz; poderia duvidar os Portuguezes da fua fidelidade, e os Cafl:elhanos arguir de pouco fegura a f do tratado: que procuratfe ajuftar para lvlefires de Campo Generaes o Conde Federico de Schomberg, e o Conde de lnfequim, . o primeiro Alema, o fegundo lrlandez, fugeitos que havia occupado os mefmos Pofios, e adquirido nelJes grande opinia depraticos , e valerofos; que para deliberar os foccorros ficava tempo; porque ainda teguindo .. e a paz entre as duas Coroas, e elle fegurava hum anno de repoufo , na fendo pofiivel aos Callelhanos introduzi~ rem em menos tempo nas fronteiras de Portugal as tro.. ' pas que defoccupalem de Italia , e Flandes: que deixa l'a dipofia a fua entrada, e teria cuidado de o avHar para feguir a jornada de Baiona, e efcrever pelo lnviado que mandava a Portugal. Efta conferencia, e o defengano do Ivlarichal de rrurena , que communicou ao Conde, hindo a vifitalo, o obrigou a perder de todo a efperana de ajulamento util no tratado da paz. Approvou o Ma richal os dous fugeitos para Mefi:res de Campo Gene raes, e nefta f foi o primeiro , que f e ajufi:ou, o Conde de Infequim com mil cruzados de foldo cada mez, e pa tente de Mehe de Campo General, pofia que ferviria, ou no exercito, ou governando a Cavallaria tomando as ordens do Mefire de Campo General , que ti veiTe patente mais'antiga, que a fua. Ernbarcou-fe no porto da Arro cheia co1n hum filho teu : na altura de Vianna foi a no atacada de tres de Argel , e rendida depois de hum cuftofo con1bate , de que fahio mJI ferido o filho do Conde.' De Argel voltou refgatado a Lisboa, onde aRai nha 1n-y lhe mandou pagar os foldos Yencidos defde o
. 1

dia,

PARTE 11. L J17Jl0 TV.

_'(.

2_-67

dia, em que fe embarcra. Pallou a Alentejo ; mas a Anno


pcucos dias de afiifiencia naquella Provinda te-Ve avifo da refiituia delRey da Gram Bretanha, o que lhe facilitou roder voltar fua patria, e entrar na pofe dos leus Efiados, que havia perdido por Realifia. Havendo o Conde Embaixador prevenido a fua entra.; da colll grande luzimento, lhe deu ElRey audiencia na C~( a de Campo de Fonteneblaut. Partio de Pariz , e. meia Jegoa antes de chegar Corte, o aguardava tres coches deiRey, da Rair.~ha my, e do Duque de Orleans ; no delRey vinha o Marichal de Aumont, que recebeo nelle o Conde, e o conduzia 2 hum quarto do Pao, onde foy tres dias magnificamente hofpedado.No feguintc o veyo bufcar o Conde de Suelons, filho do Principe Thomaz de Saboia, e o levou 3 audiencia deiRey , e da Rainha , e no mef. . mo dia veio o Duque de Orleans acompanhado do Mari chal Duplcis, que havia fiJo feu Aio. Acabada cfia fun~ ~a, fe retirou a Pariz, e confiando lhe que os interetla <los RO governo fazia correr, como jufiificada , a aca de fe defemparar Portugal pelo tratado da paz,lhe pare(.;eo jufiificar a noTa caufa com hum manifefto da jufiia , e conveniencias della , paT2ndo pela difficuldade da otfen{a dos MinHlros de Frana ; porque as razoens do manifefio necefdiiamente bavia de condemnar as refoluc;oens tomadas contra e fie Reyno no tratado da paz;porm a pouca efperana de fe poderem alterar pelos meios ordi~. narios, obrigou ao Conde a bufcar_caminho extraordina no, muitas vezes util nos c~fos apertados. Tomada ela deliberaa, encomendou o manifel:o ao Secretar;o da Em baixada Duarte Ribeiro, que o imprimia na lingua France za, e depois o traduzio em Portugez. Continha vinte e fe~ te razoens , qt.Je elegantemente concluhia, que o maior interellc de Frana era na ajul:ar a p~z fem a inclufa de Portugal. Efpalhou- fe el:e papel com ta geral aceita a de toda a Corte, que julgou precifo o Cardeal MatTa... rino mandar, que fe recolheTe : paTou ordem paM fer prefo o ImpreTor, e c0nhecendo fe pelo efiilo hum Pran cez, que o havia traduzido, foi pronunciado prifa,

1659

de qu~ o linou a imrnunidade da cafa do Conde Em baixa;dor;

168

PORTUGAL RESTAURADO,

dor; e no meflnO tempo o bufcou o Conde de Briana cretario de Etado, e lhe difie dd parte do Cardeal, que a materia da.::juelle papel podia alterar o focego da Corte, que lhe pedia quizefe entregar as copias deli e ; porque as razoens, que continha, fe devia reprefentar a ElRey {eu Senhor, tem fe entregarem cenfura publica; e aca bou inlinuando, que {e queixaria a Portugal. Refpondeolhe o Embaixador, que o feu intento na impretfa daquelle papel fora f informar aos Miniftros de Sua Ma.. geftade Chriftianiffima das juftas caufas, em que fe fundava a perten<ca delRey teu fenhor, totalmente ignoradas naquella Corte ; e que entendia na havia alterado o direito publico na imprefia de hum memorial , que continha conveniencias reciprocas a ambas as Coroas ; mas que por na faltar fociedade, que deejava efiahe Jecer, mandava entregar as copias com que fe achava. Dera-fe-lhe oito, fendo mais de quinhentas as que (e ha via ef palha do. Q9eixoufe o Cardeal Rainha , corno o Conde de Briana havia infinuado; que ouvidas as razoens do'Conde, lhe approvou; e agradeceo a imprelfa do pape(: e entendendo o Conde , que o Cardeal toma- . ria por fatisfaa defta offenfa negarlhe licena para fe guir a Corte, mandou ao Refidente Feliciano Dourado a foliei tala, com ordem que negando-lha, ficafie em S.joa da Luz. e carta de cren'ia para offerecer ao Cardeal hum milho de cruzados pago em dous annos, e o ...~rcebif pa ' do de Ev ora para a pefloa, em quem quizeffe nomea1o, pela inclufo da paz. E fuppofio que o Conde no havia recebido ordem alguma da Rainha para efia offerta, medindo a refoluo pelo tempo, executou o que convinha ao bem do fteyno (em atteno a outra cenfura; porque os vaflallos, em que concorrem to relevantes fuppotioens, como no Conde fe conhecio, no devem atar-fe a mais documentos, que aos da razo, nem a mais inftruc~ 'ioens, qoe s dos interetes dos feus principes, quando os grandes accidentes, e a larp,a difbmcia Jhes impoffibilita o communicarlhos. Partio Feliciano Dourado, e che.; gou a tempo , que os dotls Miniftro~ efiavo nos lugares ' ultimos das fronteiras de hum , e outro Reyno. Deo a

se..

carta

PARTE 11. LIVRO IV.

269

carta ao Cardeal , que lhe dilatou a repofta at o dia das primeiras viilas com O. Luiz de Aro , de que fe infe1 io lhe dera parte da propofia do Embaixador qut:rer eguir a Curte. Ref pondeo lhe pudia f"ctzer jornada: porque a al fiilencia daguelle concurfo era livre aos ~1initros de toos <.t8 Prncipes. feliciano Dourado, vendo repetir as conferencias do Cardeal , e D. Luiz de Aro , le retol \eu a fa~er a propofia do milha, e Arcebifpado. Refpondeolhe o Cardeal,. que t:ela inclufa da paz de Portugal ter admittida dos Miniihos de CafieJia, dra elle deus 1ni lhoens da fazenda deiRey feu Senhor. Da P' imeira, e egunda repofia deu Feliciano Dourado conta ao Conde, que fem ernbargo deite defengano partio para S. joa da Lttz, onde chegou a vintt: e fete de Outubro. Entre os 1:-'yrineos , onde acaba, e corneGa a di vi tlir Efpenha de Frana, pela parte do Oceano , fe celebrou efie congrefo. Corre por efia parte huma pequena 1ibeira, que os Naturacs charna Bidalaa, e fepara as Provindas de Guipuf~ua , e Bearne ; fahe ao 1\'lar entre Fuente Rabia, primeira Praa de Guipufcua, e Andaya, ultimo lugar de Fran<ia; h uma legoa antes que chegue a efies lugares, frwa huma Ilha conhecida pelo nome dos Faizoens , e mais a cerca com as aguas, que recebe do mar, que com as que leva. Nefia Ilha dividida igualmente febre huma linha imaginari~ da feparaa dos Reynos, fe formou hum Palacio de madeira , que enta lervio s conferencias dos deus Minihos, e depois regiamente adornado s vi fias dos Reys , e entrega da Infante. Confiava de duas galarias fabricadas fobre barcos , por onde fe entrava cia pci!t de Epanha, e Frana. Remata va en1 huma grande fala dividida com huma tea lan((a da fobre a linha imaginaria da fepafa~a dos Reyn~s, com huma porta de c._jmmunicaaf.. Eitas duas galanas eftava ta regularmente orPadas, que aberti:1S as po:ras, fe via da t:ntrada de huma o fim da outra. Da fala fe paf fava por dous corredores , no fim dos quaes, por duas portas em igual corref pondcncia, (e entrava em hum a cantara quadfada com viftas, e vidraas para a parte, por on~ d~o:tc:ia a IibiWiia. No pavimento defia fala ft: via ignalada

270

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno nalada a divifa dos Reynos de torte, que as cadeira~~ onde os Rcys te fentra , {e fupunha fobre o dominio 1659 de hum, e outro Rcy. Aos dous corredores fe feguia duas camaras , e dous gabinetes feparados com hum pequeno patteio, que rematava a Ilha, e dava luz camara, onde fe vira os Reys. O cu fi: o, e adorno de fia fab, ica i c fez por conta das duas Coroas, cada hurna n:1 parte que a diviia lhe tignalava. Em Fuente Rabi a ell:ava D. I .uiz de Aro, e em h uma gandola palava ao lugar das conferencias; e o Cardeal em carroGa do lugar de S.Joa da Luz. Che gando a elle o Conde Embaixador, mandou o Cardeal hum Gentil-homem a vifitalo, e o mefmo fizera todos os !v1inifl:ros dos Principes, que alJi fe achava. Foy Jo.. go o E.nbaixador ver o Cardeal , e depois de repetidas as razoens de hum a, e outra parte com a deitrcza , e engenho , de que era compoftos etes grandes dous Minif tros, perguntou o Cardeal ao Conde , que convenien. cias fe poderia propor aos Minihos Cah.:Jhanos, para facilitar a grande difficuldade de fer Portugal inc!uido no tratadodapaz. R.efpondeolhe, quefalvaa foberania, e independencia da Coroa , que todos os meyos, que D. Luiz de Aro lhe propuzeffe, e o Cardeal approvaLle ,_ poderia ter factl accommJJamento, e tinha todos os po deres neceltarios para os ajul:ar. Cor:~tinuou o C~rdeal com hum largo difcudo do valor, e conitancia dos Por tuguezes admirado dos me{ mos inimigos; facilitou as efperanas da confervaa de Portugal com a ..,ariedade dos tempos, e inftabilidade dos negocias polticos, fegu rou a fua mediaa, e finalmente dille, que.tinha no111~;\~ do o Marquez de Chonp p'\Hl envi~!" rorfug<d com as o;ndioens que pudelf~ tirar a favnr del:a (~oroa. Separonfe a confere~~ia, e conheceo claramente \"l Conde que as artHidtlas apparencias do ~ardeal todas era tunrlaqns em querer vender por mais preo aos Cafrelhaoos a exclufa de Portugal no tratado ca pa7. O CarJ~al ha\'ia fdto eleia da peloa do Marquez de Choup para mandar a portu~al ; porque f upp0fio que r. as guerras ci v havia feguido o partido do Prncipe de Cond , e
adquirido no pofio de Meftre de Campo G~neral opinia
de

271 de hum dos mais pratkos Offi~iaes de Infantaria, que tinha Fran~a, havia tido l\1ediador, depois que o Principe de Cond p~1Tou a Fhmdes, do cafam~nto de feu lrma o Princip~ de Conti com h urna das tobrinhas do Cardeal, e por eile refpeiro entrado na {ua confiana, querendo que juntamente examinall'e de mais pe1to as foras de Por tugal, que os Cailelhanos em praticas 1 c manifefios aba tia, quanto lhes era pofDvel. Nefie tempo cht.:gou a S. Joa da Luz o Duque Carlos de Lorena dt:tido prificneiro largo tempo em Cafiella, e com efia noticia viera de Pars affifiir-lhe o Du--]ue de Guiza, e o Conde de Ar court, ambos inimigos da Cafa de Aufiria, c ror efle ref peito afFeioados aos interdTes de Portugl. Logo que o Duque de Lorena cht:gou, lhe mandou pedir hora o Conrle Embaixador para o ir \'ifitar ; de que o Duque fe e(cu fou, detculpandofe C0()1 as depcndencias dos Caficlha ns; e para fer mais formal o fundamento da iua jufiifica fia ~ foi o Duyue de Guiza vititar o Conde, c tcguran do-lhe o aflcto do Duque, e de todos os Principc~ cz fu2 cafa, aos interetTes de Portugal; o que fe refolvia juftificar, mandando fervi r a efie Revno feu filho natural o Conde de Vaudemont com dous n1il homens pofios e ln Portugal lua cuita; e que o Conde de Arcourt palaria a Portugal CPm o Pofi:o de Capita General da Provin cia dt:: Alentejo, trazendo em fua companhia dous Regimentos de ln hnraria, e dous filhos feus por Mefires de Campo delles, e que para o cfleito da jornada lhe bafia ria f huma tacira concdh~ de Frana. Deu o Conde Embaixador ao Duque de Guiza as devidas graas das duas grandes propofioens , que lhe havia feito, com a elo quencia de que era dotado; fegurou-lhc fazer em conti nentc prornpto avifo Rainha, o que logo executou , e refpondendo-lhe fatisfaa com que as aceitava, fc ajuftra em Pariz os tratados, que depois fe defvanecera ; porque os embaraGos do accommodamento do Duque de Lorena durra tanto em Fran~a, que na teve rneyos para levantar os dous Regimentos; c ao Conde dt! Arcourt 11egou o Cardeal a tacita permilfa, que pedia, com tacs

PARTE li. LIT7 RO IV.

Anno

1659

claululas, que ioi h uma deli as, que 1e paffafi ao ervio

de

_...:.....

27i PORTUGAL RESTAURADO, A nno de Portugal' que perderia o grande Officio de Elribei6
1

l'9

ro mor delRey, cujec\ merc j tinha para leu fiiho o Conde de Armanhac ; de que fe deixa evidentemtnte conhe cera defl:reza das de1nonftra<ioens apparentes do Cardeal Matlarino. Os dous pontos mais apertados do tratado da paz era a exclufa de Portugal , e a retlituia do Principe de Conde: -ambos vencera os Caftelhanos ajudados da inclinaa da Rainha my, ficando o Principe refiituido gra~a delRey, e aos (eus Eftados; e fendo declarado em hum dos capitulas da paz, que Frana , nem direl:e, nem indirel:e allittiria defenfa de Portugal .. cedendo os Caftelhanos por eita ultilna conclufa as Pra<sas de Filipe- Ville, e Marif:mbourg, com que de todo julgou Europa por infallivelmente arruinad;;\ a con{ervaa de Portugal, para que rompendo depois por todos efies im pofiiveis, vieTe a fer a mais fublimada a gloria dos feus triunfus. O Cardeal , depois deil:a ultima deliberaa , teve h uma larga conferencia com o Conde, em que muou totalmente a fraze de efperanas em defenganos, tecendo perfuaoens de fe facilitarem as propotioens, que levava ao Marquez de Choup, dizendo defejava rogalo Rainha my com as mos erguidas , para que fe evitaf fem os formiJaveis eftragos , que a guerra havia de pro uzir. Ref pondeo-lhe o Conde, que fe defenganafe, que Portugal na havia de admittir a menor fobordina~a a Ca"lella; e que tanto que o tratado fufe livre , e independente a foberania, tuJo o ma;~, corno lhe havia fegurado, poderia tacilitarfe. Ao dia feguinte depois defta conferencia butcou o Marquez de Choup ao Conde Embaixador, e lhe mofirou da parte do Cardeal a inftruca que levava. Continha ella tres capitulas: no primeiro com palavras plaufiveis fe encarecia tudo o que fe tinha obradtl, toda~ as diligencias que {e havia feito pela inclufa de Portugal na paz, che~andofe a off~::re cer por ella todas as Praas, que no dilcurfo- de vinte e cinco annns rinh.1 occupado as armas Francezas ccun preo inextimavel de faogu<! , e thelouros ; porm que no dando os ~linlros de Cafiella ouv1dos a efia pa:atica9 ante

P A R TE 1I. L 1~~R O !T/.

2 73

iJntes declarando fero effeito della hum ohfiacuYo invencivel rara a incJufa da paz' fe paflr2l a procurar os Jneios de algum accommodamento , que evitafTe damnos de huma guerra, que na podia terminar-fe fem lamenta vel rui na. Era os meyos. que fe propunha no fegundo capitulo , que o Reyno de Portugal fe reduzife ao eftado do anno de quarenta, efquecendo-{e tudo o que tinha paflado, fero que fe pudcfle intentar, ou aca, ou caf tigo algtJm pelos dafllnos recebidos , antes huma inteira refiituia de todos os bens , que os vaTa11os Portugue2es tivetfem em qualquer parte da Monarquia de Caftella. Dizia o terceiro capitule , que a cafa de Bragana fe~ lia confervada em todos os fros, prerogativas, e grandezas que tinha, e que feus fuccefTores feria Governadores, e Vi! o Reys perpetuos de Portugal ; e para fegurana da obfervaa defias condioens ficaria por fiador EIRey Chrifiianifiimo, havendo-fe por infraca da paz qualquer alteraa que tiveTem, e promettia defender com as armas tudo, o que fe firma fie no tratado: Suppol:o que o Conde Fmbaixador anticipadamente havia conhe cido, que e fie era o fim a que caminhava aqueJle congrefo, fentio efficazmente efie ultimo de{ engano, ainda mais pelo difcurfo, que fe fazia em Frana da pouca confiancia de Portugal , que pelos foccorros, que fe lhe nega va para fua defenfa. Pedio audiencia ao Cardeal , que logo lhe foi concedida, e depois de lhe manifeftar com generofo defprezo , que vira as propofioens, que leva va o Marquez de Choup , lhe diTe que vinha a faber, fe as mais propofiocns, que havia feito fobre os foccorros, (}Ue de\'ia6 pairar a Portugal , tinha a repofia, que fuprunha do feu elevado difcurfo; tendo por certo na ha via de todo querer defemparar os interetl'es de Portugal em augmento da fortuna de Catella. A repofia que teve do Cardeal, fora novas infiancias em fe ajufiar o accomrnodamento propofto ; porque era neceTario ceder ao tempo, e na entregar nltima dcfefperaa. Efie procedimento do Cardeal foi v~riamente julgado: porm os interefTe~, que confeguio nefie congreTo, o declar~ Ja parcial dos Mini.hos de Cafiella ; e o pouco tempo i S que

Anno

1659

274
Anno

PORTUGAl~ RESTAURADO,

1659

que lhe durou a vida , publicou o pouco juil:ificado pro cedimento que teve com Portugal. Qyando fe continuava com maior fervor as confe~ rendas do CarJe;;al , e D. Luiz de Aro, chegou a S. joa da Luz nova, de que E!Rey Catholico chorava a morte de feu filho O. Filippe Profpero , e ficava aquella Monar quia {6 nas efperan~as de hum debil {uccetor. Entendeo fe que etc accidente del:ruiTe toda a 1naquina do trata~ do; porque na era crivei, que E!Rey Catholico quize~ e expor aquella dildtada Monarquia contingente fucef fa dt! Fran'ia, paTando pela multiJa de perigos, que arrafiava eil:a arrojada re{olua. Q9afi ao mefmo tempo chegou a S. Joa da Luz nova dos movimentos de Ing1a terra , da marcha de dous exerci tos Inglezes, hum forma do em Efcoda pelo General 1\lonch , que enta gover nava aquelle Reyno , e outro ~om que fahia de Londres a encontralo Lambert com aurhoridadc do Parlamento. Paliou EIRey da Gram Bretanha a ver fe em Puente Rabia cotu D. Luiz de Aro. ELla noticia, e a dos movimentos de Inglatera deu nova confiana ao Cardeal para repetir ao Embaixador as dependencias, C'Jffi que etava Portugal no accommodamento, que (e lhe propunha, novamente deibtuido dos fo~corros, que podia ef perar de Ingl~terra. Rcfpondeolhe o Conde com a mefrna conftancia, e refolu~a das conferencias antecedentes, e dclpachou Filippe de Almeida {eu criado em companhia do Marquez de Choup; e deu conta Rainha de todos os fuccefos referidos, repre{entandolhe co1n vivas razoens o muito que convinha, que o Marquez de Choup vol~ tafe inteiramente perfnadido da noTa confi:ncia, e das dit pofioens , com que o Reyno efiava unido pa ra fua defenta ; e efcreveo ao Conde de Atouguia, ad~ vertindo o da paffagem do Inviado de Badajoz a Elvas. A vinte de Novembro affinra os dous Minifhos de Cailella, e Frana o tratado da paz, ajuftando, que naquelle lugar, onde conh:rra, fica1Tem dous Gentis homens,hunl Francez, outro Cafl:elhano , para receberem, e trocaren1 as ratifica<ioens dellc, e delpedidos, patlou o Cardeal a T olofa, onde efia va a Corte , e o Em baixadoi parti o ('ara

PARTE ll. LIVRO lT/.

'-75
Anno

para Baiona, onde lhe fob.-eveio o a..:ha~ue da gota com a molefiia que pedia ta penofos incentivos, e fe acre(ccntra com novo accidente. De Fuente Rabia paftou por Baiona EIRey da Gram :Bretanha ; orden("'u o Embaixador ao Secretario Duarte Ribeiro foffe a vifitalo, e reprc!entar-lhe a impoffibilidade, que o embaraava a acodir pefToaJmente a efia obrigaa. O cfpao, que fe deteve Duarte Ribeiro antes de faJJar a EIRey, lhe ditTe htun Gentil-homem, que o acompanhava, que D. Luiz de Aro havia referido a EIRey, quando {e rlefpedira delle, que o Duque de Aveiro pafava ~o fer.. vio dcJRey de Cafiella. Entrou o Conde no jufio cuidado, que merecia e fia nova; e obrigando-o a arniza rle, que havia profefTado com o Duque, a duvidar de ta intempeRiva, e infelice refolua, comeou a defenga~ nar-fe com a palagem de Pedro de Lalanda por Baiona, que manifefiou a chegada do Duque a Frana , publicanrlo havia partido com elle da enfeada da Arrabida, onde fe embarcou em huma charrua , que Lalanda fretou em Setuval , fabendo que h ia para Bretanha. Com e fia informaa, determinado o Conde a embaraar, quanto lhe fofle poffivel, o precipicio do Duque , lhe defpachou hum rroprio com hHma carta , em que mofirava entender, que algum defgofro particular o traria a procurar a proteco de Frana, para cujo effeito lhe ofrerecia a !ua interveno na atJthoridade que rerrefentava ' e a fua fazenda, e qwe em Tolofa o aguardava com hum quarto prevenido; e na fuppofio de que a prefa da partida o obrigaria a caminhar com poucos effeitos, lhe remettia hum largo credito. Defp~chado o proprio, partio o Conde para Tolofa, onde re~ebe<? avifo de Portugal , que con tinha a retirada do Duque de Aveiro, e hurna infiruco particular da Rainha febre ele negocio, da fLJbfiancia fe guinte. A el:imao que fempre fizera da pe1oa do Duque de Aveiro, e da fua caa, imitando a EIRey D.Joo, que el'T.' todo o tempo do feu governo tratra ao Duque com particular affeico: que no bafiro ef1as demon{~ra_?~ns, para que c{ Duque deixa fie de ter fempre quei - xas tnJuftas: que ultimamente offerecra hum papel foS 3 bre

t659

276
Anno

PORTUGAL RESTAURADO,

6..

1 )

bre particulares de fua c.:1fa , em tempo que os communs do Reyno na dava lugar a fe tratar de outra materia; que lhe mandra logo ref ponde r ; que na fe fatisfizera da repofi:a , e fora a ultima queixa que ti ver a ta pouco juftificada , que nem aquella, nem as paffadas podia dac cor a h uma rcfolua ta alheya das obrigaoens do Du que , deixando a terra, onde nafcera, quando e lia necef 11tava na do maior, mas do menor vaflallo : que nas cartas , que deix r a efcritas, era os pontos mais eien~ ciaes, co111o das copias veria o Conde Embaixador, impe direm lhe o leu ~afHm!nto , que nunca fuccedra, antes que no tempo deiRey D. Joa, e a Rainha depois do feu falecimento lhe concedra, na f licena, mas dizendo elle, que cafava em Frana, os navios da armada, pa , ra com mais authoridade , fegurana , e menor defpe"la fua trazer fua mulher ao Reyno. A fegunda, que dele~ janJo, e procurando a Rainha todos os acenos no gover no dos feus Reynos, e '-luerendo que o Duque tivefie nelJes muita parte , o fizera do Confelho de Efiado. que largou,na f fem cauta,mas com de{ abrimento mui ditferen te da boa vontade, com que lhe offerecra aquella occupa 'ia: que lhe encomendra o governo das armas na mais im.; portante Provinda, e mais ap~rtaJa occaila, c pofia que o aceilra, o largra logo com o termo que era notorio; d! que fe via, que a tlim na paz, como na guerra lhe d ra todos os caminhos de accrefcentar a lua opinia : o que fuppoilo, lhe fora ta efi:ranha a refolua Jo Ou~ que, fem e:xemiJlO pelo tempo, e occaia, que na po .. dia negar o grande fentimento a que a obrigva ; e fendo ta gfral o ecandaloen1 todos, que mofi:rava b~m a pou ca tena que tinha de o feguir; e que era ta contrarios os juizos que fazio da aco do Duque , que convinha dar atisfa~o ao Mundo, e ao Reyno: ao Mundo, mofl:rando que o Duque largra o fervio deiRey fe1n caufa, nt!m motivo jufro, e ao Reyno, procurando Caber os intentos com que caminhava, e procedimentos que tinha; e que em cafo que o Du.::Jue folie a cafa do Embalxador, como infinuava na carta, que efcrevra a (ua

lima; entendelia delle e hiil

c~nftaut~ cn~

ieu fe1 vi~o, e em

PARTE~JJ.LJVRO IT/. 177 em afiifiir ao ben do Reyno, con:1o era obrigado; e {uecedendo fer affim, diria a ElRey de Frana, e a feus Mi 11itlros o que totfe neceTario para os perfuadir, que fe lhe dra caufa por parte da Rainha , e que o feu intento for J curiofidadc de ver a grandeza daquella Corte, e fa~er 11ella eleia de mulher a feu contentamento, e o mais, que parecefe bailante para efmaltar o decoro que fe devia :lO Duque. Porm em cafo que e11e na fofi'e a cafa do Embaixador, e caminhaTe com intentos encontrados s obri~;aoens Ct.lffi que nafcra , fe queixaria o Conde do fel1 procedimento ao Cardeal , procurando encontra lo em tu~ o o que folfe prejuizo ao Reyno, e conforme ao feu procedimento leria a correfpondencia, que com elle tiveffe; e {uppofio que feria facil a diligencia do Conde alcanar os intentos do Duque , particularmente a encomendaria da Earte da Rainha ao Secretario da Embaixada Du ar.te Rtbeifo de Macedo; porque fiava da fua induftria, e rrudencia , Caberia tomar a informaa conveniente: que deixra o Duque huma procura~a a fua irma Dona Ma~ ria para governar a fua cafa, e em defeito della, o mefmo poder a feu Tio D. Pedro de Lencaftre: que deixra mais ordem para fe lhe remetterem cincoenta mil cruzados das fuas rendas, e outras advertencias de menor confideraa; e que at aquelle tempo na declarava o procedi mento, que fe havia de ter em cada h uma deitas difpofic;oens; que logo que o fizefle , avifaria ao Cone com os fundamentos da refoluca que tomale. Recebida efta ca1~ta, voltou com repofia o proprio mandado ao Duque: agradecia nella em poucas regras os {lfferecimentos do Conde. Continuava , que fazia jor~ Jlada a Pariz, levado da curiofidade de ver a Corte; e acabava , dizendo ~ Duvido que nos poffamos ver ; porque conforme a regra de Euclides : Duce li11ete, quamquam i1z i1zji11itum protrahantur,tzon tatzgtmttw. O fuccefo verificou a f~cil intelligencia de fie lugar, e conheceo o Conde, que ~etxar o Du'1ue efcrito em Lisboa, que hia a poufar a fua cafa, fora prevenir fe para o cafo, em que algum tem~ poral ~ obrigaiTe a entrar em porto do Reyno. As ordens da Ra1nha Regente conferidas com os pafos, que o DuSj que

Anno

I6S9

:Anrio

..1659

que tinha dado em Frana, fizeTa inutil o exame, que na infiruca fe encomendava ao Conde, e necelaria a dili gencia de prevenir,e recorrer Corte.Defpachou hum pro .. prio ao Crdeal , dando- lhe conta da jornada do Duque, e das razoens que tinha para entender que paTava ao lervi.. ~o deiRt:y Catholico; e ultimamente pedia a EiRey C~ri_~ Uianiffimo J h e negatTe peiTo por F1 ana; pois na t:ra )Ui to qtJe hum valaJlo de hum p. indpe aliado fizefle ef trada por aquelle Reyno para fe declarar inimigo da fua Patria. No mefmo tempo manduu o Duque de Aveiro hum proprio ao Conde de Cominges, que prcximarnen .. te havia chegado a Frana da embaixada de Portugal , pe dindolhe, quizelfe {olicitar-lhe liccf'a para hir f.allar a ElRey. Fez o Conde prefente ao Cardeal efla fupplica. RefpondeoJhe que podia efcrever ao Duque, que le o trarzia a Frana neg('cios de fua pe!Tua , e cafa, (em cmbaraGo tizefle a jornada, que acharia em EIRey feu (enhot o acolhimento que merecia, e toda a fatbfc-a que pu.. dele defejar nos eus particulares ; was que te o intento, com que pailava por Frana, era differente , eCl:utaffe o trabalho da jornada. Eta refolu.1o referio o Cardeal na repolta que mandou ao Fmbi1ixador, e fe efcufava de haver de ptilar a mayor demonlraa cem o Duque t pot fer em todos o:; tempos o pafio por Frana livre aos Ef.. trangeiros. Vendo o Conde F mbaixador baldada ella di ligencia, e achando-fe Feliciano Dourado de caminho para Portugal, lhe ordenou ef perale em Bo:-deos ao Ou que, por ter noti~ia , que infallivelmente patTava pot aquella Cidade , e mhuindoo em tudo o que devia di zer-lhe , lhe deo h uma carta , em que dizia ao Duque lhe diTe inteiro credito a tudo C' que lhe referiffe. Partio Feliciano Oourado, e achando o Duque em Bordeos , tendo com elle algumas conferencias, lhe comn,unicou as or dens, que o Embaixador tinha, para lhe facilitar tudo, quanto defejaffe nos feus particulares em Portugal, e Fran.. 'ia: que leguir outro caminho era totalmente predpitar-fe. e perder a tua cafa, fem efperanGas de refiaurala: queain da que o conleguille, havia de fer com a ruina, e defolaa Oa luq Patria; que clp~rava facilment~ d~tender~c atli1n

178 PORTUGAL RESTAURADO,

1-)~lo

PARTE

IJ.~LJ'fl'RO

reto valor, e unia de eus naturaes ,-que elle bem co- Anno
llhecia ; como porque a inconfl:anda dos tempos havia de perfuadir facilmente defenfa de Portugal os mefmos , GUe naquella occa1ia fe efquecia della. A todas efia-s razoens refpondeo o Duque com inditferena, dandolhe o titulo de politicas do Conde de Soure ; e conhecendo Feliciano Dourado, que era intrul:uofa toda a diligen cia, deu conta ao Embaixador, e parti o de Bordeos. Che~ado ete avifo, e nelle o ultimo defengano de que o Du.que paffava a Madrid, refolveo o Conde efcre\'er .. Ihe a carta feguinte , para que lhe na falta fie circunfiancia, em que na6 jufiificaie o (eu procedimento.

-w.

2,9
~ 65'9

fim fenhor Duque, V. Excellencia tem toma~ ,, do a refolu1 de fe pa 4 ao lervi<io delRey Ca Jar ,, tholico ; porque affim o tem moitrado as acGoens ,, de V. ExceHencia em Frana, e a repofia que deu s inf~ ,, tancias, que lhe tenho feito, feguindo as ordens dei ,, Rey meu tenhor, e a c brigaa de Minifiro publico de ,, Portugal ; e porque me na fique nada per fazer em ma ,, teria ta grande, efcrevo efia carta, que fer a ultima, ,, lembrado da confiana , e amizade, com que V. Excel ,, lencia fernpre me tratou. As obriga<;oens que Excel~ ,, Jencia deve ao {eu nafcimento, clama todas contra a ,, refolua que tem tomado. O tempo, e a occafia mof ,, trar ao l\1undo , que tem V. Excellenda o parudo de ,, Cafiella por mais feguro, e que procura hum principe ef ,, trangeiro, para fe livrar dos perigos, que ameaa o Prin ,, cipe natural; porque v a paz feita, os exercitas delRey ,, Catholico defocupados , os interetTes de Portugal def, em parados de Frana, e duvidofa a confervaa da fua ,, Patria : i fio he o que agora diz o mundo da intempel:i, va, e cega re{oluo de V. Excellencia, e ifi:o he o met ,, mo. que depois h a de dizer a pofieridade. Pergunto: ,, ~e V. Excellencia teve a caufa de Portugal por menos ,, Jufia. como a (~guio vinte annos ? Como jurou fideli'' dade .:]uelles Prncipes? Como o~ conheceo por tantos ,, a~os de obediencia ? E fe teve o feu dominio por ju ,, Lhficado, como o defempara agora? En1 verdade que

;, EM

v.

S4

e~

28o PORTUGAL~'-RESTAClRADO, .A 11 no , entendo , que f e V. Excellencia fizer reflexa no que


1 6 l"9

, em prende, e no labeo com que grava a lua memoria, , que ha de fuf pender os paTos ao defacerto com que fe

, precipita. Supponhamos que apparece hoje no Mundo o ,, Se11hor Rey D.Joa o II. Avo de V. Excellencia, e inf ,, tituidor da Cafa de Aveiro, aquelle grande Melre de , reinar, glorio(o Rey de (eus filhos, e ammofo pay de ,, feus vatlallos , que v a Portugal em perigo , e a V. ,, Excellencia duvidofo: que diria a V. Excellencia? ~e , feguitTe hum Principe efirangeiro neto da Imperatriz D. ,, lfabel , ou hum Principe natural , neto do Infante D. ,, Duarte? Quereda que Goven~afle Portugal hum Plin~ , cipe da Cafa de Aufl:ria, ou hum Principe do feu me(. ,, mo fangue? Q.1ereria ver as luas Praas com prefidios , Caftelhanos, e os Portuguezes fempre dominantes., ,, agora dominados? He fem duvida que V. Excellencia en ,, tre fi confe!Ta, que he impoffivel poder fer e{ta a fua von )' tade ; e fer poHivel que V. Excellencia figa maximas ,, encontradas a hum grande Monarca, que lhe deu o fer 1 ,, e a feu proprio entendimento ? Na duvido que V. Ex ,, cdlencia fera bem recebido em Cailella ; mas duvido -,,que lhe dem o tratamento, que V. Excellencia fup ,, poem , porque ha l muitos gr~ndes muito cheyos de ,, vaidade. Obrigar aos Cafielhanos a fua polica a fa ,. zerem a V. Excellencia muita fefia; porque efpera que ,. efie exemplo lhes ha de fer util ~ porm fe fucceder (o ,, que eu tenho por infallivel) que os vafallos delRey ,, meu fenhor na tenha memoria de V. Excellencia,mais ,, que para abominar a fua refolua : que pezado ha V. , Excellencia de fer aos Cafielhanos ! Q9e importunos ,., lhes ha de parecer os feus requerimentos! Q!Je breve ,, mente ha V. Excellencia de ver o que deixa, e o que , bufca ~ Deixa a fua Patria ; onde toda a nobreza o ama, ,, e todo o Povo o refpeita, e bu{ca h uma Corte efiranha, , onde todos fuppoem, que ninguem lhe deve amor, 011 ,, ref peito. Expoem-fe a patTar mares em h uma pequena ,, barca , por hir bufcar Cafi:ella, e fahe de h uma grande ,, no , onqe deixa tantos homens honrados trabalhando ,, co1n os tempora~s, p~~ ~lu:gat ao porto da f, que de-

, ve1n

PARTE 11. LIVRO IT7.

281

vem ao feu Prncipe natural. Nd quer V. Excellencia ': exporfe s armas caftelhanas, por defender a lua Patria, ',e relolver-fe-ha a vir com os CafieJhanos expor-fc s ar :, mas Portugue:las ('elas fugeitar? Hora , fen_hc;r, ainda , V. ExceJlencia tem tempo de mudar de op1ma, e fe :, o perfuadirem ta bem fundadas confideraoens, muitos , amigos tem para o fervirem ; mas fe acafo obfiinado fe , guir o feu principio, em patTando os Pyrineos, trate , de nos bufcar bem armado, porque todos, e em tudo ,. o havemos de efpt'tar como inimigo. Foi a repoila defia carta ta extravagante, que of fende a opinia do Duque em huma aca ta indigna , que na depende de cir~unfiancias para fer condemnada. Dia a repofia; Sempre conheci a V. Exccllencia com ,, o achaque de zelofo do bem publico, e ncila confidera,. a lhe prometto fazelo meu Alferes mr , quando for , Rey de Portugal. Foi de forte a jufia ira que o Conde fentio com efia repofia, que efl:eve refoloto a defafiar o DuqtJe; o que parece fe defvaneceo peJa brevidade, com que o Duque ta hi-o de Frana ; porque logo que ref pondeo ao Conde, defpachou hum Capella feu Irlandez Corte com huma carta para o Cardeal , em que lhe pedia pafaporte para Caitdla , para onde camnhava com o fentimenlo de fe lhe negar licena para fallar a ElRey. Refpondeo-lhe o Cardeal com o patlaporte, c de palavra diTe ao CapeiJa, que em quanto na fnubera a ultima refolua do Duque, o efper av a na Corte com hum quarto prevenido no (eu Palacio; mas como a fua jornada a Frana tivera l por fim a palagem para Catella, deixar-lha Ji vre era quanto podia perminir. Com efia ultima certeza do opprobrio, com que a fua dererminaa era julgada no Mundo, paliou o Dugue os Pyrineos : chegou a Medrid, onde j era efperado; porque as feguran~as de O, Fernando Tel les , que havia tido infelice arte de tomar retolua ain da mais indigna, que a do Duque, como veremos , e as intelligencia~ de D.Jnail de Sunega tinha introduzido cm EIRey , e D. Luiz de Aro a confiana da lua deHberaa; porque D. Joa de Sunega, havendo ficado pri1ioneiro na

Anno

1_6 59-

ba-

batalhl de Elvas, depois de entregue o Forte de No(f~ 6S Senhora da Graa, que governava ( como referimos) 9 teve a fua prifa no Cafi:ello de Lhboa , e o tempo 1 que affifiio nella , empregou em efireita communica ~a com o Duque de Aveiro, e Dom Fernando Telles ' de que refultou fiarem do feu fegredo , quando partto para Cafiella livre da prif\ , o muito que dcfeja vo pallar ao fervio deJRey Catholico, concedendo-lhe varias permitToens, que affentra , que D. Joa conferiffe com D. Luiz de Aro; e na havendo duvida em fe lhe permittirem , aguardava o Duque huma tal frma de avifo, que nunca puddle fer penetrada, e vinha a fer, que D. Joa lhe mandaria de prefente hum caixa de cho... colare coRl tantas arrobas, h uma mula com h uma guaJ!" drapa de veludo verde, guarnecido de paflamanes d~ prata, humas efpingardas, e outras coufas , que cada h uma dellas fignificava a concefl'a de cada huma.das propofio~ns, que o Duque, e O Fernando havio feito; e logo que chegou efie prefente, refoJvra a fua partida, Foi o Duque recebido de!Rey com lingulares favores, que em poucos dias fe trocra em grandes pefares, or denando-lhe trouxetle cobertos os cocheiros, que deter minou tazer de( cubertos: fallandolhe os filhos primoge nitos dos grandes por fenhoria, e ref pondendo a hum no PaGO por merc, teve differenas , que a politica , e na as ef padas compuzera6 ~ {ucceflos que hc fali vel lhe introduzira o arrependimento do feu erro, quando encon. trava impoffivel o remedio. P ~ No tem;.>o em que aconteceo o que fica referido , t~g~~: ~~;.chegou o Marquez de C hou p a Elvas , o~de entrou ~ fe qucz de te de Dezembro. Na tarde em que fahto de BadaJOZ, Choup. com fe adiantou Filippe ~de A lrneida criado do Conde de ''anas propo- Soure, e fuccedendo haver fahido caa o Conde de ficoen.;, qu.c A . . G d" fc-lhe: na toug~ta_ J_unto a ua la na com ?~ C ab os, e ir . _uc1aes admittc,n. que ~lnibao em Elvas, chegou F1hppe de A lme1da , e pela carta que trazia para o Conde de l\touguia, e outra pan D. Luiz de ~lene.lc:s , ficc1vo infarmados do fim def ta novidaJe, e pdJs recomendaocns que o Embaixador fazia em huma , e outra carta; ordenou promptament~

POl?TUGAl RESTAURADO,

cAnno

Con~

( P.l1RTE 1/.LlVRO W.

2S3

o Conde de Atou guia, que a CavalJaria, e Teros fahifTem t1e Elvas a efperar o l\1arquez de Choupcom toda a brevidade, e regu]ar ordem: que a artilharia fe difparaTe~ que as catas do Bif po que efiava defoccupadas {e aderealTem, e a ceia efplendidL'lmente fe pre\'enitl'e. Foi ta prompta a execuo de todas e fias ordens,que qudo o Marqucz chegou, ficou cabalmt.:nt~ fati~teilo da priJ!1eira hol pedagelll, que de repente rec~b1a em PPrtugal. e JUntamente da pt;(f,,a do Conde de Atou guia, do luzimento da guarnio de Eh as, e de1 excellcnte fortificaGo daquella Praa. Tra 2ia o Conde em fua companhia ao Conde de Conitmarc, '1Ue fez eita jornada levado da curioiidade de ver Efpanha, e eis Genti~homens. No mefmo, ponto em que o Mar4uez entrou em Elvas, defpachou o Conde de Atouguia hLJm coneio pela p0fia Rainha com o avifo , que havia tido do Conde de Soure, e noticia do intento de~ vind;.1 do Marquez, dizendo aguardava ordem para a frma com que havia de proceder, vilto o Maryuez (e haver introJu7.ido em Elvas , Iem mais aviio, que adiantar de Caia Filippe de Almeida. Tres dias {e deteve a repofia da Rainha, em que o Conde de Atou guia ofientou o>m o Marquez a f ua magnificencia em re galos, e prefentes, e em todos os divertimentos mihrares, de que elJe fe molhou fummamcnte c: brigado: porm no dia terceiro comeou a penetrar:fe de forte do receio 1 de que o Conde o tinha por fins, que elle no aJcanGa va, que dando ao C<"'nde efia n;Jtkia o 1'enente Gene ral da Cavall<nia T ~rnaricurt , manjou a D. Luiz de I\1e ~ezes fot1e bufcar o Marquez, e fiz.effe toda a diligencia pelo diffuadir daque1Ja im~gina3o. (~11ndo D. Luiz en trou em cafa do :\1ar4uez , era hora de ter principio a ceia, a que o Mar~uez penetrado do enfado h;wia dito 11o querer affittir. C<,menu a conferencia, e depois de largo ei rao fe convenceo com a verdade do fuccell, dizendo lhe D. Luiz , que claramente lhe devia mf1tlrar o feu difcurfo, que o Conde nr) podia deixalo pa{lJr Corte fem ordem exrrefa da Rainha , a quem dr~ conta rela pofia no mefmo pontt) da fua ~hcg.1da ; que fe a elJe lh~ convilha ub\-iar dila~o, pur\ju.; no antdj)
lil

184
Anno
-

PORTUGAL RESTAURADO;

16-9 .)

ra de Madrid avifo da {ua jornada? E que nefie {entido devia reparar, em na dar aos Caftelhanos o gofio de penetrarem, que e fiava mal achado em Portugal ; e que na f lhe pedia que lhe dTe credito, mas que fole fervido dar lhe de cear, ufando D. Luiz de fia detlreza, para que o Marquez alteraTe a refoluGa , que tinha tomado de na hir mefa. Cedeo elle a hum, e outro rogo: convi dou -o D. Luiz, para o dia feguinte ver exercitar o feu Tero , e emendar com a {ua grande f ciencia os erros , que lhe condemnafie. Aceitou , e vendo o exerci cio, fa ~i_sfeito delle , f reparou em que as forquilhas dos mofqueteiros era demaliadamente compridas, com que as pontarias havia de fer incertas. Diffe-lhe D. Luiz, que elle erro tinha facil emenda, efiendcndo-(e as forquilhas na propora das pontarias. Refpondeo-lhe, que mandaffe corta las pela altura dos peitos, e que nunca fiale do entendimento dos Soldados, o que pudeTe emendar com o {eu entendimento; prudente axioma, que nos pareceo digno de ficar em memoria. . Naquelle me(mo dia chegou ordem da Rainha, para que o Marquez continuaffe a jornada : partia de Elvas acompanhado do Conde de Atouguia, e dos mais Cabos, e Officiaes at fonte dos C,apateiros,e de alguns batalhoens rle Cavallaria at Eftremoz , onde o Conde lhe havia mandado prevenir (umptuofa hofpedagem, e da mefma forte em todos os lugares, por onde paflou at Aldea Gal- .. lega. E fiava nefia Villa Diogo Gomes de Figueiredo com duas falas. Embarcou{e o Marquez, _chegou a Lisboa, _ onde o aguardava D. Lucas de Portugal, Me lhe Sala rlelRey com duas carroas. Conduzia o s cafas do Marquez de Montalva, que efiava adereadas por ordem da Rainha; teve hofpedagem tres dias, e audiencia no ca~ bo delles acon1panhado de D. Lucas. Nomeou-lhe a Rai nha por conferentes aos Condes de Odemira , e Canta nhede, e afiiftia a efl:a conferencia o Secretdrio de Eftado Pedro Vieira da Silva. Juntos os Miniilros, e o ~ar, quez de Choup na S~cretaria de Eftado , principiou o Marquez a pratica con1 hum largo exordio do eilado dos negocios de Europa, da necelidade, em que fe achava El

Rey

P.ARTE II. LIVRO 117.

'28)

Jtey Chrillianitlimo de concluir a paz, e dar repou(o a Anno feus vallallos; das diligencias que continuara fobre a inclufa de Portugal; c que uhimamente na pudra cun 16 S9 feguir mais, que as conJi~oens apontadas ~m hum ~apel, que offereceo , que fa as mef mas que actma refcrunos. Logo que fe lera , refpondeo o Conde de Odemira, que aquella materia totalmente era impraticavel ; e determi r.ando alargar o difcurfo artifkiofamente, parcJ entender fe o l\1arquez trazia outra infiruca fecreta, que mcre ceTe attena, rompeo o Conde de Cantanhede a prati ca, e fe levantou , dizendo, que fe a Nobreza , e povo foubellem o que conrinha as propofioens, que (e ha~ia lido, que nenhum dus que efiava prefentes, efiava feguros naquelle lugar ; generofa rdolua , que os f ueceiTas futuros acabra de acreditar. Separoue a conferencia , e ficando f o ~iarquez Je Chou p com o Secre tario Pedro Vieira, lhe diTc, que os negocias daquella irnportancia na era jufi:o que a paixa os intcrrompeile; e que ordina ia mente das conferencias fe chegava s concluoens, ainda que os pafos vagarofos das ~onvenien das- reciprocas as dilataTem. Deu Pedro Vieira conta Rainha defic feu difcurfo, de que retuJtou ordenar ao Conde do Prado bufcale o Marquez , e entenddTe ddle fe trazia pode,es mais efl:endidos das matt:-rias , que havia propofio. Fez o Conde prudentemente a diligencia , e conhecendo que o !\1arquez na trazia mais poderes pela fua confilla, o defpedio a Rainha, certificando-lhe com o generofo, e varonil et pi r iro , de que era dotada , o pouco receyo que lhe ficava das armas de Cafi:ella , por antigo coilume, gloriofo defpojo do valor dos Portugue- 2es. DefpeJio- fe o Marquez a vinte e tres de Dezembro, voltou por Elvas, onde achou os femblantes mais melancolicos, Jo que havia experirraentado nos dias da (ua priJneira affillencia, e ouvia tantas arrogancias militares, que teve, quando chegou a Fran~a, ldrgamente qu\! repetir ao Cardeal .L\iaTarino da re(oluo ~ e con!lancia dos Portugut!Ze.i , fundada , alm do valor natural , no luzimento, e numero de tro;JaS , e fortifica<so das Pra 'ias. T antu -=!U~ o Matquez ahio d~ Li~boa , defpc:dio a

R ai-

~86

Anno Rainha por mar a Filippe de Almeida com infiruca na~ va a) Conde de Soure, de que daremos noticia no an 1 659 no feguinte; por trancar o rim defte a gravidade defta
mateda.
Continua()s negocias de Roma ainda efl:e anno caminhra fe co.rm.tpou mais lentamente , que os antecedentes ; porque como CO CllCI O as . .. negociaos foy notona a refolu<iao , que Frana tomava de fe obndc Roma. gar no tratado da paz de CaO:ella a na foccorrer Portu-

PORTUGAL RESTAURADO,"

gal, ainda (e avaliou por mai.s indubitavel a rui na defie Reyno, e por efte refpeito prevalecia tem controverfia as ncgodaoens dos Caftelhanos. Sullenta Continuava Francifco de Mello a affiftencia de Fr:mcifco de Londres , e com grande prudcncia fufientava a correfMello a cor- pondencia de Portugal entre as variedades do governo r~fp;nfc'1" daqueJie Reyno. Prevaleceo , como havemos referido , a ~~~ro1~ ug a- politica da exclufa do Protel:or. e formada a Republica, aceitou a Embaixada de Francifco de Mello com funa publica, e continuou as negoceaoens em grande utilida de deite Reyno : correi pondeo !e com o Conde de Soure , e na'5 podendo deviar o perverfo intento de D. Per nando reiJes, remettco Rainha huma carta , que D. Fernando Jhe efcreveo, quando patTou para Cafiella, em que o pcrfuadia a feguir o feu abominavel exemplo, e continuou com o zelo, e fidelidade tantas vezes experi Jnentado, as aceltadas acoens , que adiante referire~ mos. Parte ror _No principio defte rnefmo anno nomera a Rainha Frnb.x~tdor Embaixador de I-lo1anda a D. Fernando Tel1es de Faro, dcHt'llanda entendendo (como j ditTemos) que devia fiar da fua ca Do~1 ~;ri pacidade commiTan ta importante, e de tantas confe0 ~:~ e quencias , como a Embaixada de Holanda. Emharcou .. fe em hum navio de hum Capita chamado D. Joa CoJarte, que com Soldados de varias Naoens andava a coro. Nos primeiros dias padeceu hum temporal, que o obrigou a arribar a Setuval, parece que mohandolhe o mar , que lhe era pezada carga a fna petloa corrupta dos mias intentos, que levava. Paffou de Setu\'al do navio de D, Joa a outro Inglez, e nell\! fez fua viagem, e chegou a falvamento a Holanda. Logo que delembarcou , fez a fua

'ARTE II. LJT7R0 IV.


n.

287

fua entrada, e confcguio aviftar-fe com o Confe!ror de Anno Eficva Garnarra, EmbJixador de Cailella naquella . Corte; e receanJo o difcurfo, que podia fazer Luiz AI 1659 vares Ribeiro, Secretario da Emb.xada, defi:a commu nicaCia, que lhe na podia fer cncuberta, lhe diTe , que tinha chamado ao ConfeTor para ajufiat a cortezia , que devia haver entre elle , e o Embaixador de Cafiella, quando {ucceddTe en<.:ontrarem fe; na() pdendo Luiz Alvares penetrar por outra alguma inferencia o feu abo nlinavel intento , facilmente fe deixou perlJadir da fua defculpa : porm na qucr~ndo O. Fernando arrifcar-fe na continuaa da pratica a alguma futpeita , concertou com o ConfefTor , que de noite depois da cafa recolhida, vie1Te fdllarlhe o Secretario do Embaixador de Callella, Toma a efchamado Richarte. Depois de varias conferencias refolveo candalofa re D. Fernando, para conteguir o ultimo ajuftamento, hir s foll~a de 111efmas horas a cafa do EmbJixaJor de Catella, e reccan palhr ~on do que Monfict~r de Tur Conde de .Nlerlay, Embaixador ~~~c: ~~; de Frana, poderia penetrar por alguma intelligencia a fua ticul;r ao negoceaa , grangcou com tantas atten"oens a fua a mi fcni~o delzade, que confeguio travala de forte , que lhe commu ae C.1f-: nicou o Embaixador os feus divertimentos em o galan te a. teio de huma Dama chamada Jofina ; e moftranrlo O. Fernando detejo de vda, e ou vila cantar, lho concedeo fingelamente o Embaixador; e como efie era { o inten to da fingida amizade de O. Fernando; defejando lavrar com o buril de h uma trai"a outra mais relevante, s primeiras viftas de Jotina con1eou a namorala com pouca cautda, para fundar a fua fabrica nos ciumes do Embai xador. Facilmente logrou eHa detreza, e o Embaixa dor com publicas, e )uftificadas queixas 1e feparou da fua convcrfaa. Efl:abelecido efie intento , deu D. Fer nando Cunta Rainha, affirmando que por efl:a apparen te fuppofi~a i11tentava defcompolo o Embaixador de Frana. Nefie tempo havia o Embaixador de Caitella dado conta a D. Joa Je Aufiria , que govcinava Flandcs, da intelligencia que tinha com D. Fernando, da certeza de o haver comparado, e de que clle fegurava paTar o Duque de Aveiro ta1nbem para Cafiella. Teve or

f:

Ril

cem

288
l

PORTUGAl RESTAURADO,

Anno dem o Embaixador delRey Catholico para dizer a

n..

Fernando, que feria maior conveniencia de feu fervico ) 9 diJatar-le em Holanda, embaraando a paz entre os p'(~ ta dos , e efta Coroa, at romper a guerra no tempo, que eiJe lhe ordenafle: e juntamente lhe recomendava fizefie avifo ao Duque de Aveiro no fahi1le de Portugal temordem expreffa fua; porque da fua a111frencia efperava receber maiores fervios , que da fua paffagem. O avir o, que D. Eftevo Gamarra fez a D. Joo de Auftria, foi notorio a hum Secretario de D. Joo, que o Cardeal Mafarino tinha comprado, e promptamente lhe fe~ avifo da delibera"o de O. Fernando Telles. No dilatou o Car deal avitar a Monfieur de Tur de haver recebido efta noticia, ordenando-lhe a participaffe da fua parte a Luiz Alvares Ribeiro, recomendando-lhe que obfervaffe as ac'4oens de D. Fernando, tendo por infallivel , que do deiconcerto df::llas colheria facilmente os teus intentos. Fez o Embaixador de Frana e fia diligencia com Luiz Alvares;, que ficou de acordo em feguir efta advertencia muito exalamente, e em dar avi(o ao Cardeal de tudo o que al. canatle. Porm prefumindo que toda efia maquina era efteito dos ciumes do Embaixador de Frana, {em mais exame , que efte difcurfo , deu levemente conta ao Padre Antonio Vaz, Confeffor de O. Fernando Telles, de tudo quanto o Embaixador de Frana lhe havia commu nicado , pedindoqlhe dfle parte a D. Fernando; por no fer aquella tnateria capaz de fe participar de rofio a rofio. Sem dilao fez Antonio Vaz a diligencia , e D. Fernan rlo diffimulando o grande fobre1alto, que padeceo, ven do defcuberta toda a cavilao dos feus intentos, bufcou prornptamente a Luiz AI v.ares Ribeiro, e dandolhe com gr.andes expreToens do feu affeto as graas da fincerida de com que o tratava , ajuftou com elle, e com Antonio \T az efcrever hum a carta R~inha, em que lhe dava con ta de todo efie uccdTo, de que dava por author ao Embaixador de Frana, e lhe pedia com grande efficacia lhe (~l1e licena para ratTar a Li~boa a fe meter na Torre de Belem em quanto fe examinafle a fua innocencia : e

Luiz Al v~res efcreveo taR1bem Rainha , fegurando o

que

PARTE II. LJJTRO


~Ue

IT~

289

nao ha\ ia fl.itO ~ CLe Cla tu t:X~n:il.ac~O C'S J'~lS, 1 e accocn~ de O. 1 Lrnan\.:o, antes de lhe cctrnn.ancar o avii~, C:UC tivera do Cardeall\laflarino ; e qtiC havia arurado, c;_{Je tudo tinha fil:o fabrica do .Eml'aix~cor ce f'rana, obrig:_a(o closieus ciun1t'S, rara defccrr.por D. I t.rnando 1 f'l1es. Rdrondt:o a Rainha a efras cartas, fcgl'ranco a D. rernanco a certeza COlTI que fcava co teu zelo, e fiddidJ.de, e agradecendo a Luiz Alvares o acerto, c~m <}Ue havia rroceuido ElTI ncp-ocio ce t30 relevantes con.. iequendas~ Ebs cartas dllevirao mt1ic~o o cui<.~vco de l). rernando , e fcguinco rontualmente a ordcn1 de1Rey de Cafie11a , ps toda a attenao etn fomentar dikorcia entre os Efi:ados, e cfre Reyno : c havendo-f ajufrado com o Duque de Avetro, que cm cafo qve EJRey de Cr.fl:ella ref1veft~ que dle te detivefle {'fi fortug;~il, lhe havia de mandar hun1a capa encarnada; e determinando GUe rafl~1fl"e Jogo para Cafl:ella , h umas botas de afo: teguindo a ordem CJlle te\e' It.e n:n;ettco a cara ; e raflndo airum ten~ ro , cm que dii rs o em barac ca raz de HolandJ com toca a indufi:ri.1, que lhe foy pcffivel, ten{~o netid~ G!'e a Rainha havia ncn-.eal~O c Conde {~e ~oure Em. baixador de Trana , entrou cn1 veLementifl mo rt:>ceyo, de que a intelligeii~ia do Conde r< ciia deicobrir o ku fa~jo trato : rreciritaeo C1 0 tfn~cr. e levaco {~0 receyo, raf.o. fou da cata. em qt:e vivia, ht:ma noite rara a do rn-+aixaclor de ( afiella, e fez conct~zir a ella o teu fd.to , aff ftido do ~eoetar~o do Embaixal~Or. rez logo avifo ao Dt~c~ue dt> Aveiro ~a refolnao c;t1e havia tciT.aco; em contilente fe rartio para rrai:a, ccn~o havemos rC'fcrido. Na deteve D. Fernand muito na Corte de Holanda, ror na p.~decer no theatro da 1ua cuJra osoprrol-.rios ua mayor maldade, que inventou a viJeza hnl1lana, olicitando a occupaao de Embaixador do feu Frincipe natural rara mudar as guardas aos feus intimes fegredos, faltando f. verdade, s obrigaoes da honra, e a to<1os qnantos requifitos empenhao os holnens na fua opinia. Pafou por Italia a Cafi:~lla, e foy a primeira fatisfaao, que teve clelRey Cathohco, mandar enforcar occultamente o Secreta tio de D. Joa de Aufiria, 'harnado Valentim, fOr e

Anno

I66o

ie

--

;1ve~

a v~nguar fora o que ddat<ira ao CJ.rdcal Aiailarino o a"' Anno vi i o , que o Etnbaixador de Cafrella f._!z a D. joa de AufI65o tria do int~nto d~ O. Fern.1:1do Telles. Depois o fez ll1\cy de Cal:,!lla Conde da Arada etn Portugal, celebrada a paz, que acabou de: infamJr a fua ffi'~moria : fez hun1 manife1o, que in1prin1io, etn que pert'lndeo inutilmen.. te jul:ificar as r.1zo~ns da fua fugida. 'Tinha ido com D. Fernando .1\"1artin1 Corre.1 de s~i , depois Vikonde da Aleca , que ~r;1 de tnuito poucos annos, e o nao perverteo ta6 n1io LX;!rnplo , fahindo-fe logo d~ Holanda, e voltan . .to pouco t~mpo depois para Portugal, donde fervio com nuto valor, con1o aJiante referir~.nos. Admirado Luiz Alvares Ribeiro da deliberaao de D. Fernando , e No'11caaRai- confufo do engano que havia padecido , deo conta nha ao ~on- Rainha, que promptan1~nte 111andou a Holanda por Ende: de M~an- vi.tdo Feliciano Dourado , e no1neou por E1nbaixador ~:ix~d~r~&~ quella Carte ao Co:1de de ,\1iranda; e te11tlo orden.tdo a Proincias Luiz Alvares Ribeiro voltaT.:! a Purtugal, lhe tornou a unda~. mandar aguardafe em Holanda pelo Cond-.! EmbaixaJor, porque o havia no1n~ado por fu S.!cr~tario, fiaildo juf.. tament~ do zelo, e prude"lcia do Co:1de a eme11da dos d~tcertos de D. F~rna~do TAles, e a concordia dos dd brimentos, que havia ii1troJuzido nos Miniilros dos Eftados; por f.~r a fidelidade do Conde de ivliranda a me lhor tri:l~1 para fuperar o v~neno, que D. Fernando TelIes havia introduzido. Partio de L;sbo1 com grande lpziffi:!llto ; e c:Yn.J a~ fuas n-~~o.:i.t.1:!:1~ tivec~S principio no a!lao fucceffivJ, dare;.nos e1n f.!u lugar relaao de lias. A Rainh~, logo qu~ fucc'~' eo a fugida do Duque d~ Noticias da Aveiro, e O. FernaoJo Telles, rn.:t'ldou procefar as c:1uguerra de fas de hwn , e 0~1tro. Foy fentenciado O. Fernando ao ~rica. 11. d - h degolar~tn em e:Lttua queinJn o-ie com o t eatro, e fe lhe fez a ex~::u~16 e:n o m~z de Agol:o defre anno: man lava a f~~=1re.11 que fe arrll1f~tn, e falg:1fien1_as ~aCt~, po1Ja-f:! n~Ilas hum padr:16 para m~moria do teu delLl:o. O Duque de Aveiro no anno.dc 1664. teve a tnef~ m.1 fente~ll de fer degolado em e!latua, e f..! lhe execu~~J) e a~um J. e outro

490_

PORTUGAL RESTAURADO,

'
.

'
1

;; confi1\;ra os bens, e

f~ra~

..,anl~

P .ARTE II.
~anidos

l~llrRO IJ~

'9r

: dentro de rol!CO h.:mru tivcrao cm Cafi . . Jla ta~1tas defavenas_, que ~te entre ii rneiinos experitnen~~ Annii ro o caitigo de teus deiacertLs. Continuava o governo da Praa de Tanger~ o Con- 166rj de da Ericeira D. Fernando de Menezes , c iendo muito contnua a affifi:encia dos Mouros no campo daquella Ci.dade, era rep;:.tidos os bons fuccefios ; porq_ue era grande o cuidado, e valor, com GUe difpunha a frma daquelIa guerra, e orJinarian1enteexperimentava os Mouros o prejuizo nas annaoens, em que determinavao fazer-nos dan1no. Eil:irnulado Gaylan de tantos infortunios, jt:n. tou confiJeravel roder ' e efcolhendo 1eiscent0s ekore.. tciros, os cmbofcou a r nas hortas mais vifinhas da Ci.. dade, e fra dos va 1los ficou encoberto com duzentos e cincuenta cavallos, rara lhe dar ca1or ; deixando ordem aos efcopeteiros, que efrivelen1 encol'ertos , at- Glie o re.. bate da campanha obrigale ao General a 1ahir ~~I r~.~ con1 o~ Cavalkiros conto coftum...'lva, e que nefte ten:ro fahifrem a cortar-lhe o paffo. Ao rem per da manh~a ial- i o c Conde ao camro, fem fe haver reparado na a'. . v_ertenda, que os clens da Praa ti.1ha feito toda a noit~, 1ad rando fen1 foc~go pelas muralhas da parte das hortas, o cue muit1s vezes cofi:utnava6 fazer, quando li: e~ d~era va o faro da vifinhana dos 1\'Iouros; fcn~o o 1n!!ntn deftcs animaes por antigas trad;oens experimentado, e conhecido : porm o Conde acauteLldo de lhe haverem a,..mado os Mut.ros naquellas mefmas hortas, coftumava n,anGar cefcobr-las antes de fe alargaren1 os Cavalleiros da Praa. 'locou efta diligencia a 1\!Ianoel Luiz , e dando vifta cos Ivlouros 1he tirrao com huma efping-arda, de oue cahio morto, dando a vida aos mais que t~h1ada Praa; por que ao rebate fe retirra todos. Acud io o t;eneral , e a mais gente : guarneceo-1e o rebellim novo de moir;ucteria: carregou Gaylan com a gente de c2val1o at a muralha para falvar os efpingarJeiros, mas defra refcluao recebr3: os Mouros grande prejuizo; porque a ::ntil~cria, e moiqueteria matou , e ferio n1uitos. Retirou-ie Gay.. lan, por nao padecer mayor damno: feguio-os o .Adatl tom os Cavalleiros, e lanados os Mouros do 'amro, fe

1.

o'cu~

.l9l

PORTUGAL RESTAURADO,

occupra os pofl:os na frma ~.:ofi:un1ada. Era no fim da~ fen1enteiras, e creicrao nos Mouros as alteraoens, e por hUina, e outr 1 caufa fe aufen tou_ Gaylan; e infolente com o favor da fortuna, fe ajuntou con1 Bengui-ler, e outras C.1biiJas levantad.1s contra Bembucar, a que elle , e os tnais efi:avaof~1jeitos, afpirail.io ao dominio lle Tetua, e a lanar de S:.1l Cid Abdala, filho de Bembucar. Fomentava efi:e defignio Seron, que foy por elles deil:errado de Sal, e por efi:c refpeito juntou Gaylan a fua gente, e pafou a Akaar, para fazer oppofia ao poder de Bembucar, que vinha contra elle, e entretan to cerrou os prtos, e m1ndou recolher os gados , dando ordem, l'!Ue na Serra afliftifi~ por efquadras a gente de p, para atalharem o campo, e trazere1n os Cavalleiros da Praa com inquietaao, e cuidado. D~fejava o Conde tomar lingua , e na podia confegui-lo : mandou o Almacadem Diogo Correa com quarenta Cavalleiros a C,afa de Angera; mas fendo fentido dos J\tlouros, que donniao nos portos , fe recolheo fen1 effeito ; porm no dia 1eguinte fahindo ao campo , carregra alguns Mouros da Atalai nha aos defcobridores. Forao com dilig~ncia foccorridos, e depois de mortos tres, ficrao dous prifio~1eiros, e delles conftou ao Conde a aufencia de G1ylan cotn a gente daquelle difrri~lo ; e parecendo-lhe opportuna occafia para n1andar entrar na B:ubaria , man:lou o Adail com todos os Cavalleiros da Praa. Chego:1 a Barbada fem fer fentido , e embofcando~fe entre o porto das Pedras , e a ponte de Bofma , lanou pelo meyo dia varias partidas, a que foy dando calor, que na Jando lug~n aos Mouros a recolh~rem o gaJo S:!rra di:! Arquela6, pouco dittante de Farrobo , cativra quantidade delles, e fe re~olh rao a Tangere com hurrn ~ro!fa preza. Nefi:e tempo voltou Gaylan, e emb1raado cotn as guerras domefi:icas , defejou cefa6 de arm_:;~ , e tnanJou para efi:e effeito Seron pedir ao Conde Generallh~ defie falvo conJulo pa.. ralhe vir fallar ao rebellim, e ajufi:Jr varias propoioens~ de que Seron I h;! deo noticia; porrn fendo h uma dellas, que os Mouros, e 1\Iouras, que fe havia hautiz:1do em an5~re! yi~flem ea1 publico a d~,Iarar a 1\!y , que qu.e:

:r

r1a9

ra feguir, C fe11d0 a dO-&- n'101lrOS, pud~ff~~n fem :enlb3raco voltar-fe para fuas terras, nao qniz o Co1de con- r\nno ceder a Gaylan o fal vo condu.1o ; e patTou cl:c anao i~rn 6 :.. 1 outra novi'-Llde. I ' ) 9 Gover.nY.l a India Francifco de i\lello e Caflro, e . . . Antonio de Soufa Coutinho, e faltando-lhes tn...:yos para NJ~lt,dcl:!dclo _ . . I d .ao an apparelharem a armada dos G<11eoens, d era o ti tu o e cta. General da Armada a Ignacio S.1.rmento de Canalho para tegurar a Cofl:a na frm:1, que lhe fo11e po1livel; e na con1eguio at os ultim.os de .1\1ayo, te_mpo en1 que os Holan-dezes ]argra a Barra por cauia do Inverno ; mais que lanar , fem perigo , para efre Reyno huma caravela fora da Barra; porm querendo defpedir hun1 navio para Macao , o lanra os Holandezes a pique : e tetklo os Governadores noticia, que elles havia mandado hmn Etnbaixador ao Semorin1, pedindo-lhe os ajudai:. fe a fittar a Ci~iade de Cochim , ordenra a Ignacio Sar... mento ral11Te a elle a tratar das fortificaes, e enclnen.. dando-lhe juntamente defender com a armada os F ortalezas de CuJa, e Cranganor; e ten1endo os Governadores que o Idalca fe conf~derafie con1 os Holandezes, lhe mandra por Embaixador a D. Pedro Hcnriquez. Fez eiJe a fua funa com grande luzin1ento , e voltou com muitas feguranas do Idaka, de que nao daria ajuda aos Holandezes ; promeffa a.que depois faltou , corno fe devia recear da fua inl:abilidade. Chegou ern Setembro a Goa o Governador de Jafanarata com duzentos homens rendidos naquella Cidade , tranfportado em nos Holandezas, h:lvendo manda'-io lancar en1 Bafi:~im a mais g~nte, deixando naquella Barra huma dsuadra com ordem de efper~lr os navios, que viefem do Reyno, entendendo chegaria queiia altura a tomar noticia do Efrado de Goa. Dentro de poucos dias chegou do Reyno hun1a caravla , de que era Capitao Franciico Ferraz. Der~o-lhe alcance os Holandezes; porm foyfoccorricla com h umas Galeotas do Governador da Fortaleza Antonio de 1\1el1o e Caiho , que livrrao a caravla. No mefmo tempo entrou l1urn General do Idalca chamado Abdela Aquimo 'om cinco mil Infantes, e q11inhentos Ca\allos T 3 nas

PARTE II. Lll7 RO IP.

193

294

PORTUGAL RESTAURADO;

Anno 1 ~59

nas terras de Salfete. Ordenrao os Governadores a Luiz de fvlendoa fahile a encontr-lo con1 a guarnia da Infantaria das Fortalezas. Ps-ie elle em marcha da Fortalez~ de Rachol com quinhentos Infantes, havendo defpedido a Companhia de 1\1anoel Furtado de Mendoa aguarnecer a Aldea de Marga, a n1ais import2nte daquella. llha. Achou J\'lanuc1 Furtado .1~1 os inin1igos fobre ella, por cujo retpeito lhe foy preciio retirar-fe a huLna c0_llina, onde os inimigo~ o atacra; poretn defcndendo-ie valorofaInente, o i occorreo Luiz de Mendoa : retirra-fe os inimigos can1panha , baix~u a ella Luiz de Mendoa con1 a Infantaria formada , e iahindo da ordenana alguns Fidalgos inten1peftivamente , os carregou a Cavallaria initniga, e os obrigou a fe tornarem a retirar, ficando 1norto Efreva Soares de J\'lello. Os cavallos , que os carregd.ra, chegrao at s prin1eiras fileiras da nofa gente, e a n1ayor parte_ ficrao tnortos com_ as cargas quere: cebrao. Retirrao-ie os n1ais, porque i cofruma6 moitrar valor nos bons fuccel's. Seguia-os Luiz de Mendoca at Cocoli1n, u1timo lu1.rar da noffa Raya. Deteve-fe al:_;uns n1ezes em ]\largao' e mandou fazer varias entrddas n~~ terras inimigas, de que reiultara aos Soldados, fen1 algum perigo, grandes utilidades.
;JI lj

~~

-c

1:-IIS'IO-

HISTORIA
DE

PORTUGAL
RESTAURADO.
L I V R O
S U
~

V.

1\{

M A R I O.

~/.~~ ~. , AlefJJtejo co111 g1a11de oc7i7_,idade. O Ojl'",_, T/.: r_ d J T/."f.' 1 :.'\ T " ~f r iJ C011 e ue r 1 _tO-f'OVa C01Jl111110 o goftl0Z~_ j 'VCJ?Jo da Provr11cta !Je E11tre Dou1o e -- .Jfr11ho: larga-o obrtgarlo das 1azoe11s particulares de fita Cfl..{a. Succedeo-the o Co11de do Prado. Gove111a a Pro1.:i11cia de Traz os JVfoTJtes, e111 a11je11Cia do Co11de de ~fijqttitella, o Co11de de S. :Joa, Ge11eral do Cavallaria doque/la Provi11cia, e de E11tre Douro e .Aii11ho :jullta httnJ E.'%:ercito, e tof~~
""~/"'>'\

SY~Il~.t-\-~~ jicnoe11S das Praas da Provi11cia de

RATA o Co11dedeAtoug11ia dnsforti-

1' 4

ma

P01~TUGAL RESTAURADO, Alcanices. Gover11a o partido de Ribacon o The1Je1lte GeJJral da ("'avaliaria .lrla11oel f}eire de .A11drade enz ntlje11cia do ("o11de da Feira, j1111ta VtJrias Tropas, e interp7'"C7Jde o ('ojlcl/o de Ah:ergaria. Saucho Afa11oel 110 Partido de l~e11a1J1acor trrota h1111J Troo da (;'avallaria i11i1JJiga. Executa a l-l..ai1Jha l~egente dar Ca_(a a E/Rey:paffa e/le a .Azeita. t7.olta bre~'f1J1ente a Lisboa livre de bu111 grande perigo: eJJ.fra e111 otJttos na Jllellos co11fderaveis. C'o11ti11ila o Co11de de Soure a h'11;baixada de Fr a11ca: cbeg-a ao ultilno deJe11ga11o de tJaflr o Reyno tle Po1tugal incluido IJO Tratado das pazes de Frana, e Cftel/a : volta a Portugal CO'IIJ oJccorro da pej{oa do Co11de de SchoJ.llberg 110 fJoflo de Meflre de (tJJpo C e!lera/, e outros Ojjiciaes de tJJporta1lcia. Rejlituefe ao RCJ'1Jo de Inglaterra Carlos II. Col?{egtte o E111:. bai:\'tulor Fra11ciji:o de Ale/lo jir111ar ElRey o T1 atado da paz, e adia11ta outras 11egocia_oes de g1"a1tde Jiportancia. J:lajj d E1JJha__ixada de Hota11da o Co1tde tle .lvliranda: depois de vtJrias co11te11das volta a Lisboa co1n o Tratado da paz. JTarias 11ot~cis das g;uerra.r. das Co1lfjt!i/las. .f{o;JJea Ell?..ej de ("afie/la Capitii GeneralJeu filho D. Y(ja de At!}lric: pqf! a Bt~Jqjoz ,j111ttri lllt1it E:r:ercito , ga11ha- .Arro11ches,. jort~fita a ]/jffn, retira-f a te,npo que o Conde de .Atou(.~ta1JJarcbou a buji:d-lo 11oquartel~ Derrota o Coildt! de SchoJJJberg htt1JJ T'roo de ("avaliaria ini?nir~"a.Sahe e;;J ca1JJhaJJha na Provi11cia de E'11tre-Douro, 0 r . e 1liinbo o J.l!arquez de f''"ianna: oppoe1JJ-fe-lhe o (o1lt!c do PrtJdo, di-vertiudo-lf.e todas os e111pre::::aJ co1Jl ,~Ta11de acerto , e felicidade .. Derrota o Go11de de S .. :JoaiJ. butll quartel de. ((rcallariq._. Sahe e;JJ cat;Jpallha. Htl l)rovi11cia da Beira o Duque de U.!Jiala , e gt~JJ/Ja. ofgzt.lls lt:gBrcs abertQ.r. (l11e-je opoa'er dos dottJpar~tidos
1110

~-296

D:

.J

PARTE II. LIVRO V. 297 tidos da Beira : ganhao dous lugares, retira-[e, e 1/fl?J/archa derrota 1..:ariru TropaJ ini1nigas. llltenta a Rainha Regente largar o Governo, 1ta te1Jt ef.._ feito por urgentes ra:::ooJJ.
rao~ns da guerra futura concorrra para qu~ as duas Coroas de l)ortugal , e Ca~elL1 ton1ai- 166o fen1 p<1ra dei(aafo o anno dt! fdscentos e ierenta co1n igtJaes intentos de augmentarem nelle as rrropas' preYeni rem as Praas , ~sforaren1 os cabedaes , e negociar~nl as aJlianas, determinando EIRey D. Filipre ttisf.;zcr na f>rovincia de Alctutejo a offeni~1 padecida na perda da batalha de Elvas ; e a Rainha D. Luiza rei1aurar na Provinda de Entre Douro e Minho o c!arnno ex- 'l'rataoConperimentado na falta das Praas de .l'vlona , e Sal v ater- ~e. C:ed At~u...l p . . .J Al hwa as tor. . . ra. L nz1.::1 ll1Uito as prevenoens \.:a rov1ncta ne en1- iicaocns tcjo ; porqu~ era fingular a diligencia, e atlividade do das Pra2sda Conde de Atouguia : e conhecendo que na6 podia rlurar Provinc_ia d~ mais o focego, que o tempo que os Cafrdhanos gafraf- ~lemdteJ~ ~? 1em em 1 1egurar as novas C apitu Iaocns d a paz d e F ra1~- t>ran e .l\;.LL,.. vidade. ~a' nao havia infrante' que nao gai1dle enl folicitar os 111eyos da defeni daquella _Provinda, augrnentando-Ihe o cuidado ter feguros aviios, que os Catelhanos ,. entet~dendo que era ind!Jbita~rel achar-ie Portugal obrigado a iutentar a guerra tem ioccorro de Frana cont~iva con1o infalli vel , que empregadas todas as foras daquelJa ~lonarchia na Conquifra de Portugal, facilmente feria todo_. o Reyno deipojo da ira , com que o an1eaavao; co.fllO ie para triuntr na batalha Je Elvas de D.Luiz de Aro, ()[fendido ~uthor de toda efra n1aquina, houveflem os Pcrtuguezes neceffitado de mais foccorros, qce das forc[LS nacion~es, e fi do valorofos infirumentos c.o auxilio Di~ino, Senhor dos Exercitas , e Author das vidl1rias. Send') iguaes en1 hun1a, e outra Corba as ordens dos Principes, e as epinioens dos Generaes, fe poupava Js Tropas par~ as emprezas dos annos futuros, e con1 tanta attenao, que na houve em Alenltejo , em todo efre anno, inais aca

Grande Y!~vr da guerra antecedeHte , e as prepa- Anno

Anno

166o

acao dgna de memoria , que intentar Affonto Fnrtad~ armar Cava11aria de Badajoz cotn o menor numero de Ca vallaria , que foffe roffi vel , para fer menos perigofa a quebra do fegredo, ~poder confeg~ir-fe emp_reza tantas vezes ~i~~~i_Imente fullcttada. Era o feu defignto march!r con1 quatrocent~ caY"1~!~; :!2 Co~r:m~ias de f:lvas a.ie encorporar com o Thenente Genet~al a<! '--~~a1Ia:_1a Ac_lu~ de Tamaricurt, que a1Ti.fl:ia em Campo Mayor, e emtJot carem-fe em hum fi tio chamfldo as l.harcas, que ficava paffado o rio Xvora , c fazendo na efi:rada de T alavera algumas partidas a preza , que foffe pofiivel, provocar a Cavallaria de Badajoz , que forofamente havia de fahir ao rebate , a cahi r na embofcada. Approvou o Conde de Atouguia o intento de Affonfo Furtado: fahio de Elvas com o Thenente General da Cavallaria Joao Vanichele, e o Commifario Geral D. J oao Ja Silva con1 quatrocentos cava li os, e encorporou-fe nas Charcas com Tamaricurt, que de Catnpo Mayor havia trazido trezentos, e tinha avanado ao CapitaiS Bartholomeu de Barros com oitenta, iendo f ell a quem communicou onde ficava a em boi:. cada ; porque f uccedendo fazer~m os Cafi:elhanos algum Soldado prifioneiro, nao pudefTe defcubr-1o. Fez Bartholomeu de Barros alto na cabeca de Leita, fi tio duas legoas de Badajoz, e logo que ron-lpeo a manhaa, fez preza em quantidade de gado na efrrada de 1'alavera. Ao rebate das Ataiayas montou etTl Badajoz o 'Thenente General D. Joao Pacheco com as Con1panhias deCavallos da guarniao daquella Praa , e averiguando a caufa de tocar~nl arn1a as Atalayas, mandou defcobrir o mato de Canti1hana, que era o fi tio, de que entendeo podia f recear-fe; e tendo avifo que efrava defembaraado, entregou dous Batalhoens a J oa Diaz de Matos , com ordem de corr~rem at Campo Mayor os que havia feito a preza, que era a Praa n1ais vifinha, que podia6 hufcar para a fegurarem. Joao Diaz de Matos n1ais prati~o na campanha, que acautelado nos perigos , e juntamente precipitado das fuas culpas, pertendeo impedir a Bartholomeu de Barros o pafo de Xvora, para onde vio que caminhava com a preza. H uns, e outros chegra a Xvo-

~98

PORTUGAL RESTAURADO,

ra

PARTE II. LIVRO 17".

299

ra ao mefmo tempo, e I3artholomeu de Barros, vendoi~ apertado d.os dous Batalhoens, havia feito avifo ao Anno General, que o Xl:orrefie, e j vinha tnarchando por 66o dentro do mato,tendo avanado dous Batalhes; logo que 1 lhe chegou o avifo dos que dera viil:a dos Cailelhanos, havendo dles paffado Xvora no porto das Juntas, que toma eile nome, por fe unir nelle a Xvora o rio l3otva, e fazendo hum:1 pequena Ilha , :! torna o a dividir, e em brev~ diil:ancia fe encorpora ambos com o rio Guadiana ; e como ao t~mpo que os Cail:elhanos paffra Xvora , o General com todo o grolo , e os dous Batalhes havia pafido Botva, ficra os Cail:elhanos iltiados dentro da liha , e reconhecenrlo, por aquelle na itnaginado accidente, fem remedio o ~u perigo, fe defn1ontra depois cle alguma breve refiil:encia. Confiou o numero dos 111ortos, e prifioneiros de cento e trinta : hum dos morto~~foy o Capita de Cavalios D Pedro Carvajal , de merecida oriniao no Exercito de Cail:ella, e hun1 dos prifioneiros Joa6 Diaz de .1\Iatos. D. Joa Pacheco fez alto com a Caval1aria , que havia efcapadu da emhokada , que fe retirou para Badajoz fem mais perda , que a dos dous Batalhbens, e o General paHou a Ca1npo Mayor, e o dia feguinte a Elvas, onde foy recebido otn grande alvoroo pela prii de Joa Diaz de Ma tos gerahnente aborrecido, por fero principal authordo fitio de Olivena, e ro de delidos fem numero em o fi tio de Elvas, e outras muitas occafio'ens , que lhe haviao grangeado em grave prejuizo da fua Patria :il valia do Duque Je S. German. Logo que entrou en1 Elvas , fe ajPntou todo o povo , e co~ grandes clamores pedio ao Conde de Atou guia, que iem dila~a o n1andafle enforcar; porm o Conde intentdndo colher mayor frut!o da de(graa de Joa Diaz de .Nlatus que a fua prifa, ordenou fofle levado a cafa de D. Luiz de Menezes, que havia chegado de Lisboa, mal convalefdo de trinta fangrias, que tinha levado , depois da batalha de Elvas, e havia paflado ao poil:o Je Mef.. tre de Campo do 1'ero do Conde de S. Joa, a quem a Rainha nomera General da CavaJlaria das Provindas de Traz os ~lontes, e Entre Douro e l\liul1o. A caufa , que o Conde

3oo

PORTUGAIJ RESTAURADO,

o Conde teve para efi:a ~rciolua., foy entender queJoao Anno Diaz de Matos fe deix:aria perfuadir das infi:ancias de D. I66o Luiz p.wa defcobrir alguns defignios, que tiveiTe alcanado na c~mmunicaa6 do Duque de S. Gennan, por haver fi do eu rhenente , antes Je pafar Companhia de Frandfco Correa da Silva com ete mefmo PoH:o , e antes de fe aufentar para Cafi:.clla, e lh~ dever grandes beneficias ; porm na furtindo dcfra diligencia effeito algtun confideravel, foy levado Joao Diaz cada, e feito auto pelo Auditor Geral, de que na dando defei , fe lhe deo fent~na d:! morte. O dia ieguinte ao que chegou a Elv2s Joao Diaz, mandou o Duque de S. German hum Bolatim ao Conde de Atouguia , offt.!recendo grandes partidos pela fna 1iberdade. Pareceo ao Conde na ref:. ponder a efl::a efcufada propofia6, de que refultou man... dar o Duque outro Bolatim , que continha termos- ta arrogantes, e demafiados, que mereceo refponder-lhe o Conde con1 outros ta afperos, e briofos, que os mefmos Caftelhanos os applaud:irao. Foy Joao Diaz enforcado , e havendo quebrado as primeiras cordas, cahio da forca vivo; tornra a fubi-Io a ella, e pagou con1 duas penas os infultos de tanta culpas. No firn do Verao partirao varios Officiaes Mayores a levantar Soldados, e reconduzir os aufentes da Cavalla ria, e Infantaria. Foy hum dclles o Meftre de Campo D. Luiz de Menezes, a quen1 tocrao as Comarcas de Coim.. bra, Efgueira, e Vizeu, e de que tirou no decurfo de cinco mezes a gente mais nobre, n1ais luzida, e tnais def.. obrigada. o Vifconde O Vifconde de Villa Nova paffou na Provinda de de Villa No- Entre Douro e Minho, fem mais exercido, que o das-pre.. va continua venoens' os mezes que durou o feu governo; porque o~ 0 go~cn~o d~! Galleo-os obfervra o foceao at aj uftaren1 as preparaProvm~ta de e> ~ Entre Douro oens de mayor guerra ; e nao houve m:ns encontro , que c Minho. affiftindo o Meftre de Campo Diogo de Brito Coutinho no governo da Praa de Valena , e tendo noticia que n1archava tres Companhias- de Cavallos, e duzentos Infante~ para o Forte deBelm , que ficava pouco difrante ; fab.io on1 duas, e quatrocentos Infantes , derrotou os
=

Gill~

Callep:os, n-:.~to~i LI1S ~ tez ot;tHJS pr!fi~ne~ros, "'ft gira o os mais rara o 1 urte, e ignalot~-te o <.ar1t~o ce ~avanos Anno: Antonio Gc~me~ de }.}n.:u. AcliaGtiY_a o VI1cor:de as for- I66o tificr,cer.s cl~~,I r:~~, e tratava ~t: aJu.fiar na fGlma con. veniente os 1 rros, e Cf'nlfanhtas de Cavallos, e foy mayor 0 c~lor , ~er o is de r-afiarJ de 1'raz os ~ont~s quclla Prov1nCia o Cont~e de S. Joa~, que com tncan1ave1 zelo e dilicrencia clifpunha os anirnos de todos cs moradore; a feg~iren1 o Exerdto nlitar. Defejava o rVifconde, L arbao oa ~ . d i] obrigado de foro1as depencl~nctas . e ua ca1a , crgar brigado das aquelle governo , e conhecendo a Ratnha a ft1a ju.fiificada razoens par~ raza o nomeou l'fhibeiro mr delRey na n1enGridade ticularc:~ da de Luiz Geedes de Miranda; cccuraao que exercitava o fua cala. Conde do Prado, e ao Conde do l'rado entregou a Provinda de Entre DotXO e 1\1il'ho' efrerando do entendin:en Succ~de-lhe, to , e valor , de que era dot~co, os c. certos, que derots a- o Conde do creditra as experiendas. I\os primeiros dias de Setem- P1ado_, bro partio de Li~boa , e br~vemente fez o Conde da 'rorre a rneiina jornada; e como e11tre o Governador das armas, o Me.frre de Campo General , e o General da Cavallaria havia efireito parentefc.o, e grande amizace, tocas as difpofioellS caminhra fem contradiao, rara o t~ de fe defender aquella Provinda, em que tam bem j ~f[ha com grande cuidaco da fua repartia o General da Artilheria Simao Corre~ da Silva. / O Conde de Miiuitella, que governava a Provinda Governa a rle 'f raz os Montes, rc.fou a Lisroa no frincipio dcfie Pm,incia de anno , e deixou o gcverno entregue ao Cor. de de S. Jcao. Traz os M Igualmente era o Conde ~mado , e t<. mie' o cacrelles c- ~es . edn ca~1T fi fi enca o o vos, a n1 pelas uas tngulares vtrtuces, como pelo dcnu- de de Mifnio de nuit~s Yillas, e h~g~res, e neJJes ccntir.ua a afl fien- Gl!itella. o cia de feus illufires progenitores. Lego qre deo rrinci- Co~de de S." pio ao i eu governo , na pcdendo ccntt: r-fe o fell f:_f'DE- Joiaod' CGe~e1 r -r fi . n ' ,. ra a a' a 1 r010 e~p1nto nos rt- nu o~ tcrmes c e 1 rm poyerno ClVl~Iaria daqud-premecntou ganhar A1camces, grar.de I\iVC'~ ~ de Cif-Ia l'rc,incia .. tella a Velha~ fitl'a0a ft:is lcgoa~ ca F aya c2s ( icaces de e de Fntre_ Bra~ana . e JY1iranda. Delireraco a intent2r dla cnrre- ~h~~ro cM&~ 2a, tnvefbgou com rrar.de attena o roder, cue os Caf~elhanos poderiao juntar, a fortificaa c~ Villa, o preI

PARTE II. LIVRO P.

301

L'

fidiQ

Anno
lv_qo

3:>~ PORTUG~1L REST.AURADU, ildio que a gu.tra~ci.t, a --ILJ,thJ ..tdt: ~o ~.:anti11ho, e todas as n1ais dr cu ilfr.ln.ts pr~cifas ~..,ara [tdlitar o i eu int~nto.

Junta hum Exer,lto e toana Alca


n1ces~

ia[l:ruido, publicou qu.! B~ira an1eaaJa das 'I'ropas inimigas, e para e 1l~ 1uppv1:o fim reforou as guarnies de ~ragana e Mir.1nda , confeguindo por efi:a indutl:ria nJS ier e1.l:;! m JVitnento f ufpeitofo aos ininligos. A.ju:t.:td ts toJa.~ as pr~V~i1~oetls pard confeguir a en1pr;;!Zl propoita , marchou o ConJe com oito mil Infantes pagos , volantes, e Auxili~res , trezentos cavallos, e duas p~JS de artilheri.t , a atacar Alcanices. Co1no a 2:ente era muita, e na toda dcfl:ra, o run1or , e a dtl'la da marcha aviiou aos da Villa do f~u perigo , antes de experimentarem o aifalto. Guarnecra.J diligentemente a muralha com feis Companhias pagas, e os pAifanos, que era6 tnuito~-:, e .iuntamente hum Fortim , que occupava fra da Praa hia eminencia a que dominava. Chegou o ConJe depois de fahir o Sol, e conhecendo que o Fortim embJ.r~l.tva o intento de ganhar a Villa , mandou logo inveiH-lo pela Infantaria , depois da Cavallaria oecu par os pfl:o~ convenientes p.wa evitar os ioccorros. Com pouca refifi:encia foy o Forte entrado, e na querendo o Conde perder o calor , qu~ reconheceo nos Soldados com ta felice principio , tnandou prom ptamente avanar a Villa por tantas partes, que depois de algutn~s horas de refiftencia , foy entrada cuft.1 de mu i tas vidas dos defen1ores. Os que eiCapra da furia do affalto, fe recolhr.lo a hum Caftello fituado no extremo da Villa , em hum lugar tao etninente, e efcabrofo , que refolveo o Conde nao intentar ganh-lo, affim por na trazer inftrumentos proporcionados, como por l].a determinar deixar-lhe prefidio, ainda que o confeguifTe, por fer inutil. Deteve-fe na Villa quatro dias, iaqueou-~, e queimou-a, e o me{ mo executou em h uns lugares ctrcumvifinhos, e recolhidas as partidas, fe retirou com os Soldarlos ricos de defpojos , e animados a grandes em pre-zas. Poucos dias depois de retirado, chegou a Chaves~ Conde de Mifquitella , e entendendo o Conde de ~ Joa ~inha queixofo de fe executar aquella empreza , iem lhe
rn 1rcha va a 1o..:corrr..!r a PruvL1cia dd
LJ

D~pois

qu;;! ~itev.~

fegur~lnL~~1tc!

da~

notid:t, o fati~fez ta iuavunente , que o deixou ohrigado do mefnlo' rorquc podia ficar offendido. Par- Anno fr~o os dous a Brafana cotn avifo , de que os inimigcs I66o procurava :tisfaze~-1e do aggravo ~e Ak__anices : rorm na tcYe mats effettO C fia cetertTI111iao , C:Ue hr.rna entrada que fizcra FOr l\'liratxJa, em G_Ue queimra alguns lup:ares abettos' ontle na .achrao gen~e '.rela haver retirado o Governador de M randa Andre Ptnto Bar~ofa. D~.:pois defta e1~trad~ , engroflara__ os ini~1igos as JUas 1'ropas , e fizer~ vanas fren~es de CavalJ~na , e_I~fantaria a J\liranda, Bragana, e Chaves; porem a vtgt ]anda (~os dous Generaes, e o continuo n1ovimento, en1 que antlava ce htnnas Ft\1as a outras' fortificando-as ' e guarnecendo-as, e ameaando juntan1ente os lugares da Raya , defvan~c~o todos efres movimentos. Seraradas as Tropas' fugio de Chaves rara Monte-Rey o CGmmif fario Gene:al d~ Caval1arb J~ques 1'a1ameatJt de Ia Foplinier, e o ieu AJudante S. J\1tguel , ambos Fran~ezes, tem mais caufa, QLIC procurarem_ granp:ear aJguma utilidade da tua inconfl:anda; cctro te na fora dl:abelecirlo cafl:i ~o ,da infielidade' er arcminada dos mefmos' a cujo beneficio fe dedica. Levra6 ccmfigo tres criados tambt:m Fr<.lncezes, que hrPV(m~nte tornra a voJtar para Chaves, dizenco havia fPfrido violentados de feus amos, achando-fe animo mais nobre 11~cueJ1es, em que havia me 10S qual idade. Paffou nefre ten,ro rara a Provinda do Minho o Conde de S. Joa, e cefra ror concordata as hofiilidaues ; n1as na durou rnu ito, forque era em be neficio dos pobres, e prf juizo dos poderofos, que livrava as fuas cfrcral12S na r-ranre.T:.l ds rilhagens. Form na6 faltou ao Conde ce 1vlif~t!itdla a r c .ffvel atter.a6, Cv,~rna o de que fe confervaf!e o fccfgo, reconJccenc'o na r c<.! ia pa~udo de: fem grande trabalho de[:nder as n:uitas 1ef0l~ da Ra''a Rrhacoa 0 d c 11.,:.1 u J 'T~cnente e an .la. General da O Conde ela Fe1ra Crvt:'rnacor ~o P2rti"~o ce Ril::a- ca,aJJaria coa paffou no princiFio t~tfl:e anno a Lishoa (001 licen- Maroel Frei.. a da Rainha , e deixou o <"OVerno ('ntrcrue a .l\-1anct:l re <k Anclra. b dcc:m F re1re de Andrade , 1 hcnente General C-a Cavalldria, ~ue era u>atltn Coocom grande attenao pro,urava merecer os pn.njos da d, da .hu.... .
.:11f

P .ARTE II. Lll7 RO P:

303

for

1nuitas o..:c .liio.:t) o ~;r.1.tu.! v...tlur d~ qe era dotado. No pri:1cipio Ja Prim 1v :Ta rec~h;;!J hJJ. ~arta da Rai.&l1a, em q u ~ lh~ ad v~rti.1 ti v :11..! igual vi~iL.tacia em todas as PrJ~ s; par -1_~.! > 1:t1v 1 por dVilos J~ intdligencias fide.Jt-;1.1.~ , '-]U! os ~1l.!L1:.L1os ltt!nta v a interprend.:r a1.su.n t das tnli~ i.n,JvrtJ. tt~~ com fegura.1a d~te a~har d~n~i? J~lLt pdlo.t ~ue lh~s f.tcilitav..t o int~nto. Com efra notlcll d !t..!rmi 10U J\1 clt1Ll.?l Fr~ir.! 11.1:) 1 1egurar as PralS _q t:! g~JV"~rnJ.v_t, Lm1 l11:Jil:rar aos Caildhanos que pr~ierv-.1va as nofTas Jo trato dobrl;!, e ganhava as fuas por f0r1, el.!J~!1do hum 1 das mJis utds confervaJ dos lugar..:s ab.!rtos d1 Raya. Marchou a fete de Maro a gaJ~nta varias nhJ.r o Caft~llo de Alvergaria com quatro mil Infantes '"l ropa& em pagos, e A uxt tares, quatrocentos e ctlcoenta cava11 cs., 1 _ . h . terpren dc o 1 Ca 1lello de quatru p~1s ue aru 111ena , tres petardos, e um mortetA.lvergaria. ro; e dl;!o onl..!nl a feu irma Francif:.:o Freire de Andrade, Commif[uio Geral da Cavallaria, que 1~ aliiantaf~ com ttr.!Z.!Iltos l!lfantes, duzento~ cavallos ~ e cin~oenta rod..:ldros, e qu-~ emboicados em fi tio coberto pro'"'urafle con1 todo o fil...~ilcio avcH1Jr dez cavallos, c dez Infantes s ruL1as da Vill:1; e que logo que rompeTe a n1anha, tirafem o gado de hum curral , em que fe recolhia, e o conduzifien1 at o lugar da embofcada; e que fuccedendo fahircrn a recuper-lo os da guarnia do Caftello, inte~ tafe Frandi~o Frei r~ introduzir-ii.~ nelle entr~ os que te retiraff~m do impulfo, coo1 que os invel:ifi~m. Conteguio a partida tirar o gado .. mas na fucc~deo tahirem os do Caftello a refifi:i-lo, i!lferindo da retolua da em preza o e:1gano, qu~ ie lhes fuhninava. Chegou M 1nod J'reif:! co:n o refro de gente, e refolveo que acahaTe a fora., o que nao havil CO~lfeguido a indufrria. Fabricou com breviJaJe hfb plataforma junto da Igreja, de que jo~ava dou-~ m~yos canhoens. e o morteiro contra o Cafl:ello. Mllltipl icra0-1~ as mampol:as, e laborava do fi tio oppolo as outras duas peas de artilheria, e ao calor de tanto fogo ganhou a Infantaria a barbaca, fem valer ;;~os def~nfores a diligencia, que fizerao por defend-la : preparrao-ie os petardos a tempo, CJUe ac:ertou huma
_bl~

. A.nno J66o

tJt"tU'll p~l~H

3o-~

"

PJRTU~
_;..:{

AL R"SST A'"JRADO,
Vti

1..;.,::; l.la

ad~, t...:-.,u 1-;!tli~..iUO

em

PART"E II. Lll ..RO 17.

bla o GoVEll\OLr (h~_n;aLo Lon.in!- os Lazaro, c (.t.e cahio n1orto ; e como os ~old2clos l ~-Fcs c1~t I ( 1 rcs .., e Ann vs paizanos tfl.ill!Cs' rencerao o C:ltJlc. Er.trcu Lllle (. {; l\'lanod Freire ' achou dn<..O reas ce i:11 till:t.ria' t.. C:ll~n- . I ..i o ti'"iaJe de munioen~ ; t corro era fc 1tc o r r.att H z-e , e arte, o deixou guarnecido cem cento e v!nte 1J.fi3ntes ordem do Capit:.1 Jcz de } igreircc~o ca f iheir~, ~cl~ado de conhecido valer. httirctJ.-ie 1\larc.d lnite ftm mais perda, que a de deus SoJ(.~((S mortos, e feri( o o Ajudante da Lava11arid I ran_d1co .1\lontdrc. l cra C'~ lut-ares mais intereflados em te ganhar, o C~dlt-llo de AI.. vergaria, Subugal, e AlfayatlS ~ ct;1ti,otJ-1e fcn:i {ml-arao toua cl'.iuella canranha, e t01 r..c.L-ie a fOYoar o Jurar da Alda da ronte dt:firuico peles C~fl:elhanos. f ou. co temro depois defte iucct.f!o mandct~ a Rein!~a fY(rnar o partido de Ri~acoa ajoa de 1\: tllo f"t:) o, ctnhado do Secrct~rl~ ce I fraco :Pecro Vidra d Silva, ror iucceJer Jafiin1oiamente .a rr.orte co Conde da I-eira , 'i ue ~esbaratada totaln1ente a faLde de contir.tlOS acl-.allcs., rendeo nas n3os da morte a vida forecente, ror te-Ces os titulos mer(cedora de n-.ay<-;r cli1aa6. 1 cn <.,U Joao de 1t1.e1lo pofle do governo, e na teve nefre anoo ~cca que merea fer ref~ric!a. ~ D. Sancho J\lanoel ra~ou da Provinda de Alem-Tejo D. Sanct-o a continuar o governo do ieu rartido a F'ena-Macor' e Mar-o1el dnQ p d u fi rru{ o 1t , logo.qu~ chegou aq~~ella _ raa, -queren o .1 l: rar c~n-.. l-'111 a.Macor novas acoens os feh~es iuccef.:os, s_ue hav1a coniE~tndo cuwt .. hllln na d~fenia de Elvas, tnarcJou a Fena-Gar(ia a arm2r s tw<;o<ic: C.a Co1npanhias de cav~Jlos ca l\1ora1eja. No n1efmo dia en- 'ailaria ini.: trra os Cal:elhano~ na camranha C.e .1\lon-Santo, e tle- mga. rois de fazerem huma grofia r reza, fabenc1o' pela confii: fa) dc1s linguas, que D. Sancho eftava em Pena-Garcia, hrgra a preza, e a dili-gencia com que retirra, foy caufa de perderem quantidade de cavalJos , e D. Sancho fe retirou,na achando mais que fete na 1\'lora!eja. Os Cafi:elhanos voltra brevemente catnpanha de Pena-Macor com toda a Cava11aria daquelle partido , e alguma Infantaria. Teve D. Sancho avifo deite movimento, c-hamou as tropas, e os Caftelhanos , ante~ dellas chera

3c)

fe

~e~

rem, fe retir.ira, ie,n fazer damno. As ~ompanhias de Anno Catalunl-ta, e outras, que viera a alojar nas Praas daqueiJa fronteira, obrig:a6 a O. Sancho a entrctr eLn gran;~66o d.! cuiJ.1Jo,qn~ fe lhe accrdc:!nt-'lu corn a noticia certa, de qu.! o L>- LILI.! d~ O!fu1n efttva nomcaio Gover.1ador cLls Ar.n1s .l11U-:!il 1 fra1:-eir.1, e qJt~ marchavJ p.u.1 Ciu~.tld R~l.lri~{). F~~ D. S 1,1cho <l vtfo Rainha, p~dindo-lhe r:!m.di.J at1tidp1ll ao perigo, que t~1nia, para que n16 fuffe i.ttJtil, cono havia tuc~edido n ] Provinda d~ E:ltre Douro e ;\'lL1~1o. Refultou ddtJ diligencia reench~rem fe o~ T ~r1s, e Cu.np.l11 .ts d~ C:1vallos, e tr:.1tar-fe das fortific1~1~1s, pri1ci1ulme:lte da Pra1 Je Alfayates, por qu:! :-t.!cellitlVa muito J~ dcf~nf.1, e era de gr mde hnporta~lch p~las ITI.Iitos 1UJ1r~S abertos qu:! cobria. O .:i \::Jffi3S no fiin do a,13 ant~c~dente clifpofl:a pela prudencta da R~nha a nu va C1fa d~1Rey, perteadeado ~ exp :!d~n~ntar fe ..ls afli!l:e~1:1s de tantos criados illufrres , , z~tofo~, eprud~ntesbll:lvaa divertir oshabitos, que feus ftmilLu.es lh~ hJvb i~1troduzido; ta apartados das. virtud~s Cttl-to~kls, e p::>litkclS, q u~ er .1 n11i~ para f.;!C:!ar o perigo d~ft..l ~Ut~rra, que aquella que os C:.tfl:dhanos com as plZ~~ de Fra:1.1 a:n.!llVa. Er,t as difpoi.l.! 1s da Executa a Rainha ~ffeito d.! J\I3y pru1e:lt~. e Rainha atnJnte, para Rainha d.tr que em n:!1hum tempo f..lif:! cnlpaJt a 1ua provid~ncia Ca. a E!. da omil 10 mais nociv 1, e 1TIJtl) prejudicial , que p')dia Jley'l pa1~:.!r a fu1 MonJrchia. Porrn a viol~ncia dos Al:ros infdic~s indii13V3 defort~ o alv:~.irio delRey a fugir de toJo~ o~ ca1ni.1hos fand-lv-~!s. que fcrv~a as nowas indu_:. trhs d.1 R.1i 1111 n.1is l.! ~.J 1fuC1{i, qu.:! d~ r~m~dio. A te-. te d! A 1H"il fly o dia d~f1:ir1ado para ElR.:.!y paff1r ao qu 1rto que efr 1v 1 orev~:1ido. Juntara-f.! os criados no-melJos pAra o fervi rem; e orJeaan:..io a Raiaha ao Conde de O l~,nira qJ! ElR !Y p1fi'lff:! aa [-;:!u qu ..1rto p :!h porta int~rior, por ortJ~ fe h.1vi 16 de co:nmunic1r, ma1dou.. EtR~y qu'~ bai '{,l{f~:.n fa1a dos Tuc.lefcos; e teplicando o CoaJe, que a ord~m d.1 Rainha era difft!rente , dif~ qu~ queria qn:! o vif~ o povo; e infrvdo oCoTl- de que na er<l aqu~lla a fltn~16, que pedia efta folemnil.ll~, na bJft.JU a div.!rtir o. intent.> d~IRey infinua-.
!. -

306

PORTUGAL RESTA'JRADO,

tJ

do

pARTE II. LITTRO 1'...

307

nt1ado por Antonio de Conte. A("on~panharac ...fio, llfl1 diftinca6 de pefloas, todos , os que ie acharao no Pao , Anno e a R.inha com prudente cautela dj1fimulou a iua deio- I66o bediencia. Alguns dias ie abfieve ElR.ey de afl]ftenda tao indi(Tna, refpeitando a authoridade dos c.;iados GUe o fervfa ; por1n fendo mais poderofa a inclinaao, G.Ue o refpeito, tornara o como inundaa reprimida a cQntinuar na fua prefena, e com tantos excdfos, que os feus arrojamentos por infrantes n1ultiplicava6 no animo delRey o defconcerto , e o perigo ; rorsue o~ ~ivJertimentos era os menos decentes , e os n1a1s arrdcaccs; it.:nlio theatro de exercidos rouco louvaveis o diilrilo de AIcantara , em que ElRey ordinariamente afrftia. Efiando EIRey ja no ~u quarto_, lhe receitara c os J\'lc~iccs terceira vez as Cah.~as, eiejando exrerimentar, fe a lefa, que padecia na par~e direita, confeguia alguma di. n1inuia. Preparou-ie a jornada com grande difpen- Pa_ffa ~ ~ 7 ef . oio, e parti o ElRey mais a occafionar males alheyos, que ri~~o:o~;e.~. a iolicitar iude propria ; rorque voltou para a Cortt " <nte, Ji... fem querer entrar no banho. PotJco depcis ~Ut' d:t"f~tt , ''' cl~ rtim. fez. huma jornada a Azeitao' lugar aprazivd d~ Cl~l~! fh ae rcn: parte do Tejo' rouco diftante d~ Setuval : !Cl O.] tnl-- bu. ra-no os feus criados, e parte da 1\obreza ; e nat:. cra muitas as horas de Clirfiencia ncfie fitio, quanc~o efrerando ElRey a hora, em que jantavao os cria eles, <:t:e n1ais familiarmente lhe ailifiia , tnontou a caval!o ccn1 alguns dos que elle han1ava patrulha ~aixa : 1atre6 ao campo , e fuccedendo encontrar hum touro, o invefiio com tanta infelic~dade, que f~rindo-lhe o cavallo' e nao podendo ElRey domar-Jl1e a furia, a que o ol,rirou a dor da ferida , o defpedio da fella con1 tanta violencia, <]Ue ficou ElRey lanado em terra quafi fem acordo. Acudira com efl:a noticia todos os que o acompanhavao, e com jufto fobrefalto do perigo , que corrra 3 fua vida, o metterao em hum8 liteira, e voltrao para Lisboa. Pa cleceo a Rainha o fufio defia defgraa , a qu fe juntava o receyo de outras mayores, e ElRey melhorou da qu-a rla com cinco fangrias , mas na da refolucao de fe expor a outros Ferigos. Brevemente fe veriik~~ '~-e receyo; - :\~ .! ~. :Por, :

308

PORTUGAL RESTAURADO,,

porque co~1val~fdo da qu.ia tahio ao can1po; e reco.; Anno lhendo-fe por c~mpo-lide d~pois de cerrar a l}Oite' haJ 66c vendo-lhe dive~tido huma pendencia a prudenci~ do Monteiro mr, buicou ElRey outra com tres homens junto do NovicLulo dos Padres da Cotnpanhia, acomranhado f de hum criado, con1 quem fe apartou dos n1ais, que lhe afli:l:ia. El:av~ d~fmontado , e vendo tres vultos, Entra e~ ou- os invefl:io cotn a efpada na mao : os tres, corno nem o tros na> me- . r b . l nos coafiJc ..~1~uro , n-em a ac.1o de1cu nrao as uz~s da Magefi:ad.e, ravc1s. tirrao pdas efpadas, e no prin1eiro encontro cahio El Reyem terra ferido. Ao rumor acudirao todos os que o acompanhava , e appellidaado o nome delRey , fugi ra os tres da pend~ncia' fe nao medrofos' confufos de ta6 ine>pin~Jo accidente, e fizer~o pouca diligencia pelos feguir os que reconh.xra a fua ianocencia. Foy notavel o fobrefalto , que todos recebra , vendo EIRey banha~ ~o e1n fangue, e repetindo incefiantemente que tnorria. Chegara ocom elle ao Pao , e a Rainha que vivia em continuo cuidaJo ~os exceifos delRey, na fe lhe accrefcentou mais, que a nova experiench defre i1cidente. Exanlinou-fe a ferida, e fegur.irao os Cirurgioens que na era penetrante; porque a efpad1 havia ei:ttrado por parte mais fenfitiva, que perigofa. Com efta noticia fe applacou a perturb1a da Corte ; n1as na ceifou o clamor univerfal de te v~r crefc~r em E!Rey cotn os annos os excefos :1prendijo~ de hom ~ns depr.1vados, e malevolos t que n~m o p:>der da Rainha, nem a authoridade dos ieus cria-los po-lia atxutar da fu:1 cotnpanhia. Pr<?curra atalhar efl::! damno por ordem da Rainha os Conielheiros de Efl:1do : entrrao juntos na ca~n:1ra delRey, e enco raectdando-fe ao Duque do Ca-javal expor o fentim.!nto d~ todos, foy a f ubfi:ancia do que referio : que fnppofto que em cafos fi1nilhantes era a experiencia a que n1elhor aco'lfelh~va, Sua Magefi:ade devia permittir ., que o amor rla Rainha f ua my , dos Infantes feus irmos , e de to dos feus vafT1llos , tivefem _confi.:1na para confeguir com a fua intercefia a fegurana da vida de Sua Magel:ade; ~ porgue correndo por conta da Providencia Di vi na , como ~~!l~a prim~!.~t.l: ~ 'oQfe'y~-:-la,_ deixra a Su_a Mageftade li.J
J

--

vre -

vre alvcdrio , r~:ra i e abiter do~ rifCos, a C~lle tant~S \ ~Zt:S 3 tinha exrofto : e_ Cj_lle ~lia .1\: agefl:ade era Senhor dt! duas vidas , lnuna iua , ct1tra a L ni-vcdal de fcl~s vaiiallos ; proro11a tao infallhel ' que te radia cetcl~der, que para con1erv3-las concedt.ra Deos aos Principes cious Anjos da guarda: e nefia confderaa G.evia St1a J\lageftade reiguardar a prin1eira vida , ror fer de hun1 Mouarcha I-'ortuguez; a iegunda, por tocar a inr.tm1elJY,~is, e valorofos vaflallos , qtre fc cftendi .1 con1 accens fingular~s a dilatar o fcu doininio nas quatro rartes Jo n:un~ do: que a coniervaa dos Reynos ir:fal1iv-elmente h: liividia en1 duas rartCS, na vida dt'S J-"rincires, e lla OI'fOfia dos contrarins : GUe Sua J\lageftaJe devia tcmar por fua conta a prin1~ira fegt1rana, e flar a fcgt;nda da fiJeliJade de feus vaLllos; e que 31gres cdcbraria todos efra felicidade, con1o conieguida, ~ experimen~:.tf~. fetn que Sua Magdtade honrava a Nobreza, fazendo-a pclrti~ipJnte dos ieus divertimentos. o Ouvi o ElRey coni pouco agrado cita -deccrof..l, e uti.. liffima acvertencia ~lo Duque do Cadaval ; rorql!c f o fatisfaziao os que indign.unente o provocava a exceflos, e tcmeriJ2.des. Dei}--edirJo-fe os Confdheiros de Eitado con1 poucas efper3nas da uti1idade dos feus rogos, e brevemente fe verifi~ou quanto fora6 ilefrrezados ; porque logo que ElRey tneJhorou das feridas, romrendo pelo rep3rO, que Jntes fazia, para llO iahir do rao de noite, ien1 acautelar do Gentil-hon1em da Carna1a , que dormia rorta da cai , en1 qne tinha o leito , re-iolveo fechar-lha ; e o temfo qve durava a noite, acon1panh:tdo de feus ndif;nos aflifrentes, fervia a Cidade de lafi:imofo efrec1aculo, e trifre theatro <.!e mal merecidas tragedias. Porm fendo tant.1s yeze~ offendida a alma , con}() a J\.1ageftade, entrava em duvida ferem peccan.. noios os atos delRey contra Deos , e contra o Scertro , pela pouca difl:ina , com que o juizo leio das enfermi.. dades os operava ; fendo huma das razoens, que verifi.. cava efl:e difcurfo, defcobrir poucas efperanas de dar ao. R~yno fucc~fo_;es , e fazer excefios inauditos por confe.._ gutr a affe1ao tanto das mulheres mais expofras, quan-

P/RTE l.l. LIFRO J/.

3c9

Anno

l6 69

ie

Y3

Anno
t66o

jYO PJRTUGAL RCSTAURADO, to d1~ m.lis r~~ traJas , cr .!f~~~hio d~xte, que paliando do rebuo d.1 noite n11nif.!ft1 claridade do dia, na perdo1va ao fagrJ,Jo Jas Jgrej1s. Hum de~t~s dcforJ;!naoos int~ntos cufl:v=I p ..!rigoCts f:!ri ias a Mlrtinl Correa de S, filho mais velho de Salvador Correa, fe1n mais cauia, que encontr.i-lo no dh~ito de hum1 rua, na lhe iendo pofliv .!1 flcilit.u-lhe a paflg.~m deli a , nem fendo efte impof1ivd daquelles, que o valor dos PortugHezes cofinma vencer pda affdc1 oos feus Prncipes, por fe empenharetn em mayores etnpregos ; nao valendo a J\lartim CorreLl, te11Jo p~:1cos annos , acudir a tao impenfado accid~nt~ co1n tolas as aco;~ns do vJlor, e obriga~oeils de vafalJo. Eft~s ex~cfos delRey, que offendia, e tfcandalizava o 1nu;1lo, era6 coatinuos golpes, que f~ria o cora.16 J1 R.lin!-11, e ta pe~trant~s na de1~fperaao do re1n~dio, qu~ chegava a defetl:imar na f o Imperio, mas a propri.1 viJa, v~:Lio-fe com Jous filhos arrifcados ao ultimo pr.!dpido, hum pela inclpacid,lde, outro pelo ex~~nplo; porqu~ o Infante D. Pedro, fendo de tao pouco~ a~~o~ tefl:imu:1h1 de tantas i~1d~c.~adas, f a miferk'lrdia d-~ D~o~ puJ~r.l livr:-lo de ta6 pefl:ilente contagio : e na q,1er~3do a R:nha fJltar a diligencia algunla, que p~ddf~ atalhar o precipitado curfo das acoens delRey, d-.!fejando .lefm~ntir os qu~ o perfuadia que ella lh:! ufurpava viol~1tam~nte o dominio, o it1trodu zio no C')n{elho de Efl: tdo, no defpacho. e nas auJiencias, para qu~a noticia dos negocias ofofie habilit-:ndo ao gov~rno da M Jn~rchia , e pelcjaff~ no feu ani1no efra virtud~ c0n os impu1fos , de que infdizmente eftava domi:1;1Jo. Porm efl:a itldufrria fahio ta L1fru.:luofa, como to l:ts as m1is qu:! i~ h 1via i1ventado; porqu~ EIRey na f~Z~!l :lo refi..!'lct-5 em lS mater1s qu~ na tl1a pref- na f~ tratlV.l5, hav~n].l a eaf.!rmi.j1je c~rra.io os paffos ao difcqrfo ~ fic1rao os defac:!rtos ta feahores da campanha do [r;!u a~imo, qu~ adquirira nov.1s for-H , introduzindo-lhe inju!l:1 ir1 co:ltra a Rainha, pelo violent,:tr a aqueJla enfadofa affil:~ncia. E reco.1h~c:~ado os itlJignos Co:-~ felheiros, que efpreitava as fuas inditnoens, efte def'~ncerto , o applica.vao a feu arbitrio d~iort~ , que em

h uma

ln! ma mefn:a ali:iu C{_ n1 cct:s ::.: cs enccntr~,(! cs o it.{;i gnav~ contra a RainJ~a' p.:rfta~incc-o a {.lte 11 e nao. (1ueria entr_cgar o fOYerno., e ~r aD ~r.~~cc-c rt1r~ c ras, que _lhe catt\"aVa O alvcc I!O; (hf r r rtdace, .'~l e \tufica _a arrit caLa tot n1enta , tnt qt e nat f re1rava o i~traro eJptrito da Raiuha' V(ndo ror irante~ rcrfO~ a at,tl:u:idade' e rrecipitaca a .1\!cr.archia. E ClS l'e c~ (31CS, e as indecencias fe avrmentav~o, e os n rneC.ics j, t~davcis fe corrompia , rd~lvco a Rc.inha fazer il:u ccr:f.dente a Antonio Ge Conte, f ara c:xrcrimentar te o ,-tneno ben1 r reparado pcd ia fervi r de ttiaga , recot~t.ecenco, com excefFva pena , c:ue f envoltas con1 OS vcios ie fCCf.ria em EJRey introt~zir as virtt.dcs. Eftava r.efi:e ttrnro Antonio de Conte qu<~fi animado a fer prin1eiro Minifrro 1 porque ElRey lhe havia concedido quarto no 1-'ao com pona na camara, onde dormia. An.dia iua i ala cs pertendentes, e 3 fua guardarcupa os mais dcs .1\linifiros, ~ommunicava-fe-lhe os mayGres nef;ocios de1Vicnarct~.ia, e finalmente ca fciencia '-10S_ Jivn'S de caixa ffcu aOS exerccios da arte rolitica , i em n~ais cabedaes, cJLe o favor _de hum Prindfe , que I.ros diipenfava, km c ifrina do que fazia ; iendo el:e hvm dos defconcert<~s, co.m que cofi:uma governar-fe o mundo. Havia at ~cuel1e tempo confeguido Antonio de Conte o foro de :fidalgo, o Habito de Chrifro, htuna Ccwn1enda , rt:ma quinta , e outras mercs cor.fideraveis, e rara fcu irmao Joa; ce Conte Benefidos Ecclt.fiafiicos de gran~e renuin.tnto. Logo que pen~trou a tenao da Rainha, a fol!be feruir c0m engenho{a dt:ftreza, ftmclaco na in(hfiri2,cE c.l!f rara fubfiftir no lugar, em que naturalmente nao c~hia, o carni nho mais eguro era agradar anbas as M2gefta(ies ; e ,cm efi:e conhecimento dohrava E1Rey ao C; ue a .Rainha cei~java confeguir em todas aquellas ma terias, ~ue na en. contrava a fua confervaao, e o feu intereffe; e fobre eftas defeituofas bafes hia crefcendo ja a runa o edifi~ io dogoverno delRey D. Affonfo. Achou a Rainha f~rrradaoito vezes! pequena demonftraa das continuas affii.:es que padecia: e procurando achar defaffogo cm t~ntcs cula do~, confultou a Antoro da Mata, e a Frandi'=o ~unes,

PARTE II. LI PRO J7.

311

Ann.o I66o

v4

~~fl~

3rz:
.Anno 1.66o

PORTUGAL R'EST"'4'JRdDO,

o _primeiro excellente l\1.edico , o iegundo granc.lc Churgtao, e depuzerao ambos, que toda a parte direita do corpo deiRey ficci.ra tcto JeL1 da febre n1aligna dos nrimei f . ros annos, que carec1 nella do vigor ; e que defra le. fa manif~fl:a procedia a falta do juizo, one en1 todas as operaoens tnoftrava , juntando-fe o ju1:~ temor de H;;o fer capaz de dar ao R.eyn.> fucc~1Tores, con1 que fe n1u1tip1icou a afflica da Raitlha : e para expcrirnent3r mayor en1haro, fuccedeo nefte ten1po a feparaa de Fedro Vieira da Silva da Secrctaril de Efr.tdo , Ivlinifrro d~ que j~l:amente fiava as tnateri,ts n1ais ituportantes. Foy a cauia, que havendo huma tarde de ir ganhar o Jubileo da Porciuncula a Infanta Dona. Catharina, e o Iafante D. Pedro, entendeo Ruy de Moura rl'eUes, Efl:ribeiro mr da Rainha , que a elle , e na aos Officia ~s delRey tocava preceder naquelle acompanhamento. Refolveo a Rainha o contrario na confideraao de qtae efl:audo aquelles Princip~s em o feu qn:rt<;>, an~e~ de te_rcm T"ca_i particular, fah:tndo em pubhco, J~av1ao de ier afubdos dos Offidaes da Cafa delRey , na fe achanJo, nem ElRey; 'lleni a Rainha prefentes no acornpanhan1ento. Entendeo Ruy de Moura que Pedro Viei"ra fora author deil:a refo... lua; e tom'Ju por itisfa::to d~ae enfa.io fazer hum papel, en1 que tn:>fl:rava os funJamentos ~a fua infl:ancb, e reo1atava, quei>nn..id-ie: dt: Pe1ro Vieira con1 palavras :afperas. Eit:! papel mandou Rainha ao Confelho deEt: tado, e fem reparar ,c que nao devia fer Pedro Vieira o Secretario, que o lefe , por na occafionar d ifieaoens, e efc 1nJ~los, foy o papel fua n1a, e depois de lido, r;!c~1!hen.:io-fe para fua cafa; exps Rainha as razoens feo-uint;;s : (2.:_te L~r.t n Confelho de E[taJo o papel de ' R~vle Maura Telles fobre a queix.1 de nao fazer o Offici de E1:ri'J~iro mr 11:1 ultin1:1 jorn1da dos Inf1ntes, com ptefnpp()1:o d~ que em quanto na6 tomava cai, tocava aos 0'11ci ..l-=s da Ra~nha fervi-los, e nao aos ddRey, e co:1f~llava qu~ f o ~r~ceito o o~rig.lra a ler de fi , que _procedia com paixao, e faltava com o re[p~ito devido a fuas o'.Jrig'1;)~'1S : qn~ na lera l:tO Ce>nfelho' como pttdeI~) p~los li~ro~ da ~~~r~tari~ ~s_exemplos

....

que iervia para.

PARTE II. Llr-RO TT.

313

ri.! to~1ar t;1 LleprdTa ao Conielho de EHado , lhe rarecerc:l offcrecer (Ofll aquelle o rapei inclufo, uc contillha o exen1plo no enterro da Infanta Dond Joanna, ondt! fc acharia , que os fiiciaes ca Rainha fizerao fcus officius ' Clll quanto o corpo da Infanta nao fal'io do P:lO' que he a rarte onde elles fervem ; e que logo que chegou a liteira , entr~ao os delRey, e os da Rainha 1e rel'olhrao con1 exprd1a dedaraa, de que o abrir da liteira tocava ao Eftribeiro mr delRey;e que a todos conila,a trazer a fralda do caruz do Infante o Ivlontciro n1r,quando fora lanar ago~1 benta no corro delR(y feu ray:. que dous exemplos allegava Ruy de Mourc1 pela fua raite: o primeiro, quando fora levar EIRey s Calda~: que con1 aquellc papel offerecia clareza tnanifefra da prcparaao, que fe fizera para _aquella jornada, r~ra que a Rainha YifTe nelle , que os cnados delRey era os que o acompanh<in6, e a:frftirao; e us cious da Rainha fora , porque I:JRcy D. Joa na efrv1ava na fua aflifrencia aquelles.dous offcios ; porque a Rainha n1ofi:rra n1::.tis confiana com <'qudles dous f.da1gos : e era de reparar, que nomeando-te tanto~ criados, rara irem feryindo nefra occafia, todos fora de1Rey. O outro exemplo era de quando deitava o mar. to ao Infante ; que tamben1 offerecia o regimento qtle fe lhe dra, quando a primeira vez tivera ei1a occupaao , e delle confiava, que fc lhe nau dra como a criado da Rainha ; porque fe affim fora, os feus criados havia de fervi r o Infante, nao declarando no regimento, que ;:10 Rerofteiro mr de1Rey tocava chegar a cadeira ao Infante, e ao 1\1ordomo tTtr dar-lhe a vela , e a vara do r aliio : e com tantos doel;mentos a fdvur da fua juiHficaa tornava a dizer a Sua J\1agefrace, que na pucra apartar de fi o fentimento de Yer, c-ne diante de Sua 1\Iage.frade o tratava ota mal , como m~1:. ~rava o papel de Ruy de 1\1cura; a que fe juntaYa tirarie-lhe o regimento, que fe cra para as Calu~s, tocan~o ao Secretario de Eftado dar frn1a , coffio ~- Real pe'oa de Sua J\Iagefral!e havia de fer fervida, afiiica, c rua rdada

p~ra a refoh:ao <.~Cfre calo ; porq~1~ ent~i1dia fe na fCtii~lO i~norar : e que por efl:a razao, e rorque na rode-

Anno 166n

Anno

z66o

daJa. Por vez~s, e cn1 dift~rent~s p.1pds r~pr~ientara a Stn 1\iag~HaJe, que aS ~..:reta ria de L1ta io rec~bia grandi.!i'TI~)s pr..:juizos em lh~ div~rtir~m a 1nayor parte dos papeis , qu~ lhe r~part~rJ ElRey D. J0.10; que ta1nben1 fouben. qu~ a Rainhl tlllha nom~ado RefunnaJor para a UniverfidaJe de Coimbr.1, fetn fer por iua via, tocando-lhe aqudl3 expedia6, f~n1ie achar pretexto; como na nomeaao d-.:: Reytor, em que ie lhe arguira, o que efcrcvra a favor d~ Antao de Faria, nao batando a fua jufl:ifica::t para lhe efcufar a reprehenfa., que a Rainha l!Je dra: que havia hum anno lhe concedr..l l~cena para ie recolher, pelo tempo, que lhe foft~ necefiario, para fazer partilhas entre feus filhos: em virtude della fere .. colhia a faz-Ias , e por ellas fe faberia o com qu ~ entr..ira , e o co1n que fah1ra do fervio delRey hun1 Minifi:ro , que havia d..!zoito annos inteiros occupava o lugar de Se.. cretario de Efi:ado, e perto de quarenta o de Miniftro de Tribunaes; e que fe na houveffe fido itisfaao de Sua Mage.ftade, o ientia tanto, quanto procurara acertar em feu fervico. Efcrit; efta carta, fem eperar refpoft:.1, fe foy Pedro Vieira para huma quinta ' nao fe dando por fatisfeito de fe refol ver a duvida de Ruy de Moura contra a propofi.a que fizera; e a Rainha,entendendo que for 1 exceflo aufentar-fe fem licena exprefia fua, o m::tndou para Evora , onde efteve tres mezes; e parecendo-lhe Rainha que era baft-1nte cafiigo , lhe permi ttio licen] para voltar para a fua quinta com a merc do Chantrado de Ourem para hum de feus filhos ; e dentro de pouco ten1po o tornou a refiituir fua occupa1-l, e com tantas honras , que pudra fatisfa zer as iuas jufii.ficadas queixas. Nefi~tempo nao havia em Rotna Minifiro, que tratafe os negocias defl:e Rey1o ; porque as negodaoens dos C1fielhanos havia atalhado o pafo a todas as efpe ranas de confeguir o intento tantas vezes pertendido, e tantas baldado da permiffao dos BHpos, e nos annos fucceffivos fe paiTou nefie mefn1o fiJencio . ._ O Conde de Soure Embaixador de Frana deixmos

314

PORTUGAL RESTAURADO,

no

PARTE II. Lll RO 1r.

515

no ar no ante\..ccu.tl,; com o 1tnLn:cnto de l:ot:l.c. r , ue i e !jl fiava a paz de Caft~lld, ien1 !1avcr _ll n1edio Anno Glle prc.~al_ccdTe con.tra a dthl1L ry.lv _ca_ ~aml a }l,e- J66o "'"ente, tn1eraravd lO (mrenro do ,aL.. n1ti to dl- ey ~u filho COill a Infanta de Caihl]a ' r~-.ra (ltj f n. dd:.. . , .1 1 l . Continua rezara o I mpeno ue tOl.iO o munl.O, 1t: ]};O t:n\.Cfl t r~ i.- r d d o . . . . 1 ..l '-'on e. Afldba o Lor'.de Em batXtlOf 011 r-1 oJo i-a , onLe c1 Souec a e 1e. fm gou Filipre de Aln1eida, que tinha r~dlado cem ~Mar- baixada de . qucz de Cho~p a Li~ boa; e have~1do rartido em differen- Frana~ te embarcaa , entrou em Toloia ao n1cimo tem o , que o .l\1arqucz en1 Provena. Continhao as nov3s ordtns, (]UC levou ao Ln1baixldor , tres plltos : o rrimeiro exclua toda a forte de ac('011 troe ~mcnto, t;c offende1Te a authoridt!de io~erana de1Rey :o fegundo, c;ue fah'o efte ronto' a Rainha CC010 Covernadora , e Regente do Reyno f~ obrigava a fcccorn:r a< o roa ce Cafiella, quan~ do tivele guerra, ccm quatro mil l.omens, e feis nos de guerra; tnas que tfta ul rig~ na6 teria outro titulo n1ais, que o d,l vontade , e conveniencias das Coroas : terceiro, que a titulo de fatisf~rtO pelas defpezas da . guerra , e fortific~oens d2s !"raas occupadas, fe dariao a EIRey de Cal:ella do us milhoens pagos em tres annos. Con1 eftaE- novas ordens refolveo o 1 mbaixador bufc~r a Corte , que ja entrado o tnez de Maro cminhava de Provena a chegar OS Fyrineos : fahio de 1-olofa a encontrar o Cardeal, e na Lidade de Nimes o obrigou a fufpender a jornada ht~m nOYO 2CCdente de gotta , ror ClljO rei\"'cito mandou ao Secretario da embaixada Duarte Ribeiro paflale adiante a anticipar ao Cardeal a noticia de taver recebido novas ordcr:s de Fortugal , e faPer delle em que lugar _roderia corrmunicar-lhas. Frn Avinl2o, onde a Corte te deteve a Semana Santa, fallou o Secretario ao Cardeal, e lhe deo conta da fua comn1ifTao. Antes do Cardeal refror.der .rrorof ao ., lhe difle, cue naque11e dia tivera carta do Duc.ue de Aveiro, na (i\:31 , juftificando a refolra que tomara de r~f~r a Caftt-lla,. fe queixava de haverem derogaco em Portugal anti~os privikgios de fua rafa, di! pondo per tot'os o~ c~millos a ruina Lella o CoL.t!e de Odemira , e o ~larqucz df Ma-

alv~l

316

P0RTT1G/1L

l~ESTA~rR . 4lJO,

Anno 166o
i-

rialva, etn cUJ..tS 1aaos dizia eii:Jr o tll.lilejo do~ negocias publicas, ap,..rto que o obrigra a i~gurar-1~ na obedien:cia delRey Catholico, de quc:n1 nak~r.1 vafiallo. Accr~f centou o Cardeal , que fora conveni~nte diffimular-le con1 o Duque , e conierv-lo em Portugal; porque vendo o mundo fahir d'? Reyno hun1 ta grande vaffallo , julgaria duvidoia a iua confervaao. Refpondeolhe Duarte Ribeiro ignorar totalmente os n1otivos da queixa do Duque, conhecendo que a verdadeira caufa de paTar a Cail:e!la era a paz, que o Cardeal havia feito con1 ElRey Catholico , excluindo Portugal. Interron1peo o Cardeal a pratica, dizendo que a Corte h~ via de pafi~r por Nhnes, onde bukaria o Embaixador ..AJlim fuccedeo dentro de poucos dias, e viitando o Cardeal ao Conde de Soure na cai, >nde elle efrava con1 o achaque da o-otta, pertendeo adoar con1 detnonftraoens corterL:es ~ atnargo da fubfl:ancia dos negocios publicas. Aju1tuu com o En1haixador propor a D. Luiz de Aro as convenicncias que lhe referia ; e que para conferirem a reJ!,ofi:a que tivefe, foife affiitir em Andaya o Secretario da Em baixada. Continuou a Corte a jornada, feguio-a o Secre~ ta rio. Fez alto em Andaya , lugar defi:inado para quar~ tel dos J\'1in1frros Efi:rangeiros, e o En1baixador por caminho differente paffou a Bayona. Nos ultimas dias e Abril fe achra as Cortes vifinhas , E!Rey Chrif.. tianifiimo em Sa Joao da Luz, e ElRey Catholico e1n Fur~nte-Rabia. Vira-fe os dous Minifi:ros no lugar das primeiras conferencias; e quando todos ef perava a entrega da Infanta, fe pafirao muitos dias e1n novas controverfias. Duarte Ribeiro a.ffifl:ia ao Cardeal na fala, que tocava no Palacio parte de Frana, e hum dos dias, en1 que exercitava efta occuraao, lhe difie o Marquez de Choup , que D. Fernando Ruiz de Contreras Secretario e Efta<Jo delRey Catholico defejava fal1ar-1he, que parecendo-lhe conveniente o traria ao lugar onde eftav~. Na fe offereceo duvida a Duarte Ribeiro t>ffi acceitar a conferencia : foy ro Marquez bufcar a D. Fernando , e o deixou con1 elle em hun1a das janellas da fa1a: introduzio

z!o P. Fernando a rrotica, dizendo, que negC'ciar ftla Jncdiaca cos ~Hni.firos l'e rrar.a na rocii kr cerNe- Anl1o nler~te~, relas razon~s, c1te facilmente ie deixava Cl:- I 66o tcnccr: cu e fe rdolvt:fle o Ltnraixacor a t atar ccn1 D. 1 Luiz de A to, fegurando-1he :r a fl!a mayor anda o cuida,1o de (Vitar as runas, que na contiPtiaa ca guerra ~n1eaava rortugal : que o Cardeal havia de novo feito rropcfoens' nas quaes qu~ria os rortup:uezes_ fcar {Offi tudo o C1Ue era honorifico , e dar a EIRey feu fenhor tudo o qi1e era util: que trocados (ftcs tern}os , fe pol!eria etn roucas J~oras ajuftar o rcrouio de I-Ieipanha; porque }n;m Rey offendido n~ais fe 1atisfazia de h~m reconhecin1ento va, que de interdies falidos. ReJ"fon-.. deo o Sccrt:tmio fcntn ir: finito nau a ceei ta r EJRey Cathclico as convenienas rroroflas; rorque nao defcobria outro cannho, ror cnde fe r l!defe chegar felicidade da paz pertencica, e igt:a1n~ente L ti~ a an.,~as asCoroas;porqueo difcnrfo l1umano nunca ravta pcctdo defcobrir nleyos entre reir:ar, {' cl'edec~r: que lhe recia conf!cerafie na baver fi C. o, nem rc~er ier Fortup-al ta util Coroa .de Caile11a t:nico , ccn1o ferarado. 'I ornou D. Fernando a infrar, dizendo ue eftava rn!Jito vifinho o pe. rigo , e o termo da ~e1iceraao pairaria em tempo breve: Rcfrondeo Duarte Fibeiro, ferarando-fe, que na con1 tinrencia < os iucceflcs da guerra futura lembrava elle a D. Fernanco , que dEvia fazer efta mefrna confideracao. No dia feguinte rlifle o Cardeal ao Secretario, que as !Inovas propofioens fe na havia admittido , e tinha fi do inntil O trabalho , com <iUe intentra rerfuadl.-las: que fi. zeffe aviio ao r rrraixaccr' rarl ue tendo GUe liT!fliar ne11as, ou ~ue offerecer de novo , o na o dilatafle. Ccn; Chega ao uJ.: efie defcnp-ano rartio rt:arte Rireiro rle AncaJa r~ra tirro dtfcn-~ Bayona' e bre\'fJPente voltcu a S. JCtO ca I_ uz a L l~(f ~{' iaro R<!e nao Cardeal Mairarino , q11e as ult~mas rrcrcf cer.s ti r.} 1 ~: ~or:J:al tudo aquillo, a c;re fe cfienci2 as ordens ce I urtt-r~1 ; indt:ido ~o com que de todo ficra por enta defatadas as ccnfe1cr,- tr2 tado das Eftava ne.~:te terr. ro a raz, e caf~rn ento i' e rrr r as~~ razcs de /1. c~as. Fian Coroas deforte ajcfiacas, c;ue rarecia nao fCCt rja J-r.yer Co:fieira: e embarao que alteraff~ a unia; mas cffen;c(<.Ie r ovo
~CCl~

P LRTE II. L I T-E. o 1T.

~ 17

313

PORTUGAL RESTAURADO,

acddente, que tev ~ perturbaJ:.1s as n-.:gociioens ; porAnno que fendo hun1a das capitulao~ns da p:1z haverem de C'l 6 hir as Tropas Franc~z.ls do Principado de Catalunha, fo .. -~ 6 0 rao dep~t.tlos dons fuj..!itos Francez~s, e dous Caftelhanos, para reguL.u-:!111 as demarcaoens entre os Condados de Ruyf.:!lhon, Puii ~r\hn, e o Principado : entrra em duvida a qual dos Pri11cipes pertencia huns valles fituados eatre os Pyria::!os, pertendendo cada huma das partes mofl:rar que lh~ tocava por dem1rcaoens anti.. gas ; allegando os Franc~zes eil:ar decidida eil:a duvida por hutn dos capitulas do rr.1tado , no qual e declarava , que as ago1s vertent~s em hum daquelles valles para a parte de Fran~a era a di vi i ao natural delles. N a podendo ajutl:.1r-ie os Deinltldos , remetter:to a decifa da contenda aos dous Miniil:ros principaes a S. Joa da Luz , e fucceJendo entre elles a m~fma difcorJancia, fe comera a alterar os animas de hntna, e outra Naa , de qualidade , que fe temeo houveffe novo , e tnais ftniofo rompimento. Atalhou a prudencia delRey D. Filippe efte rumor, tomando por expediente eleger ao Cardeal Maffarino por Juiz da controverfia: foy eite atalho ta util , que brevemente fe finalra as detnarcaoens , fe ajuil::ou a paz, fecelebrou o cafamento com o efplendor ~ -c magnificencia, que requeria a grandeza de ta poderofos dous Principes. Voltou EIRey D. Filippe para Ma.drid , ElRey de Frana para Pariz: feguio a Corte o Conde de Soure, fem embargo de ficar a unia de Portugal totalmente pela capitulaa da paz fepara\la dos intereffes de Frana , conhecendo que os negocias politicas ordin:lriam.:~nte f nas apparencias fa infalliveis : gafiou alguns mezes no ajufiamento dos Officiaes, que havia ele pairar a Portugal com o Conde de Schotnberg, e em efcolher com elles artilheiros, e mineiros, que entre to dos faziao o numero de feiscentos, a pezar das diligen cias do Conde de Fuen-Saldanha , Em~aixador de Caftella, fendo mais poderofa a affifiencia do poder do Mat"ichal de Turena, que facilitou todos os obfl:aculos. Foy tambem grande o empenho do Conde de Fuen Salda nha para confeguir que o Conde de Soure fe na defpe-

dlfi;"t;

]JARTE II. LIVRfJ Tr.


{liiTe dclR ey cm
.H;l;i~nda

fegu i o cHc intento , fena c1uc teve::> Conde concedida Anno' a audi.:Oi.l Ja nova Rainl~a' dcdarando' c,uando n~a per- I66rw._ nttio, c1t'e ja na era h lha dei H ey de Calella, 1t:na '\r n1ulhcr <.k1Rey ce I rana; por(n, na l ora de fallar-ll:e ie ei~utou, dizendo GUe lhe iobreviera ht~m novo accirlente, que a ernbaraava ; fcando cn1 dt!vida te foy natural, ou iuppofro eHdto <.~:.t ncgociaao do Concede 1 ~~enSaJJanha. ]\1andou E1Rey ao Conde ht:majoya de iubipreo, e o Cau~eal (contra o que cofrt.tmava) hLm pre1cnte, ern Gue entra v ao ieis relogis de ouro de grande valor : e confiou c:ue fizera das 1uas virtudes tao gnm<le ccnccito , qtie d~eran~~o ti l"~riz o C~rdca1 de Rez, lhe. perguntra, fe havia fallaJo ao Embaixa(ior de Fortugnl ; e refpondendo .. Jhe que na , lhe reccmen&.ira rrocu-. rafle encontrar-fe com elle para conhecer hLnl vara difcreto, e cahc.tl. Partio o Conde rara Avre de Gracia, e o Conde de Schotnl-erg para Londres a rroc~rar tres navios fretados, para. nelles vir rufcar o Conc1e a Avre ce Gracia. I'oy a di1aao n~aycr (~o cpe fe fprrunba, ve ccafionou ao Conde algvma n~olefiia ; porque as diligeneias rlo Embaixador de Cafie11a coni(l uira6 paiTarem-e-lhe varias order.s , GUe fah!f e ilaquelle Reyno ; a que re1ron <lco que obedeceria, qP2neo 1he che~~fl(m navio~, c:ue o feguraf!"em dos encontros de outros baixeis Cafielhanos. Mandou-lhe E1Rt>y dizer, cu e fe quizefle, lhe remette-ria pafiaporte delRey c1e CafteJJa: refrondeo, q11e para fua fegtran::t na depenL~ia mais, que dos paflarortes ce1Rey ieP Senlor ; e ncfie interva1lo racecenco os Ju .. ~ares circumvi! nhcs ~ A vre ce Grada grarde falta de mantimeutos, e neceftat1<.'o o Conde de n-t1itos rara Volta a Por; fuflento dos feiscentos l1ome>ns que trazia , fe amotir.cu ru~? 1 c~mca~ contra a familia do Conde o Fovo ce A vre de Graci~ : ~~ ~c~as~.i:or~: refifi!o O imruJfo, e fl"OCPrCll O C"CCfO, Cte <.Cnfq;tio: berg n( fofC ultimamente chegando o Conde ce Sd f'ITP( rp: ele Inr la .. to d~ Mdhe terra com o~ trens nt?tvios, fe Emlarcou tccl a 1a fan1ilia~ dG.e CanPo f 1.. er.t:ta 1 e () .cr. H!Ctaes' e oJdaclos, e GentJS-J :on1ens Francf'7fS' Cl e outws Offi,inha ferv1r voluntarios , en1 CPe entrava o 10 arc1. (7, ciacs de ime Earao ue Schcnlberg ' fill:o mais velho' e fegundo__ (~0 f<Htan~ -

rue lGl ;

3r9

mas nao f n2 Ct;ll-,

co

Con-

3_1-o

P'JRTUGAL

llEST~1URAD'J,

LnlJ~. Em:Jar~.t.fJ.\,) a vi.~t~ e LlOV;:! u~ UlltdbflJ' chegra a Lis~oa a onze de N.JV.:!inhro, e foy o Co .1de re~ebido

da Ratnh.:t con1 a ::h:cdtal, que n1.::reda o teu procedi co:ltio.u na iu_l com_mtT~o. E iuppofto que na conieguto hcar Portug1L 1~1cLudo na p.lz, akanou a taci.. ta co.1-.:~ifao ..lo io.:carrJ da pefo1 do Conde Je Schorn... b.':!t:g, tao uti~ confervaao deft! Reyao, cotno depot.s f.! e<p~L'lill~~ltOJ, e dOS mlis U~fil~S, que O acom?a!lh.r"l; e deixou difpoaos os ailimos dos MinHl:ros d~ Fr 11l a c0_thecer~n qu.tnto convinh.1 coll il;!rvat dJquelL! R:!yno na P1e faltar coln os {occorros necefarios para a fua defenfa , co1no adiante referiremos. Franci~co d~ M _!li O conti!1uava a affifrencia da EmbaixaJa de J:1glaterra, ~1J 1 qu~ com 0 o-rande zelo, e prudench, co1n gra11diffitno trabalho, pelo r~..'voltofo, e e1nb traa lo governo , que naque11e tetnpo pa_d~ce<? aquelle Rcyno ; porque depois da morte de 9hvtero Cromuel, que deixou introduzido no governo ieu filho Ricardo cotn jufra admiraao de todo o mundo , o qual na herdando de feu pay, nem o artificio, n~m a fortuna, durou pouco no governo : fuccedeo o Conic1ho de EO:aJo, direcoen~ de varios Parlamentos, h umas confufas, outras m::tl ohedecidas, todas inquietas , e ambicioias, cobrindo-fe os i 1terefes partkutues com a capa da Iib~rj:td~, e ifenaJ do gov-~rno Monarchico. No n1ez e M :tre defi:e anno perman~cia o goven10 do Co?felho de Efl:_d.o, e fendo o tempo etn que Portugal n11ts dependia da amizade de Inglaterra , pela feparaa da fo.. <:iedade de Frana, embaraavao a Francifco de MeJJo todas as conclufoens, que intentava en1 beneficio defre ne: godo, a~ apertadas diligencias dos Cafi:elhanos, que na~ perdoavao a d1fpendio algum por diverti-lo; e cotno erao vena . . s quafi todos os de que variamente rlepend1:t o a_j~~... tamento dos negocios, era muito effi~azes eftas ddt gencias. Accrefcentou a Francifco de Me11o o embarao, chegar avifo ao Confelho de Efi:ado de haver lido prezo
n1::!:1~3, re.;onhe~i.Jo ~m toda a .t!.urop1 pelo valor, t! prudenct:l, com _ U.! ~o It~a v~rte_? ~s dif1iculdad:!s que enq

.:

e~

em Lisboa rela InsuiiiJ '1 bt,maz .J\la)I~ard CcrJtl c'a Naao lngkza; rorqu~ havendo-ie rtdtzi....:o ac ~,nnlio Anno da lgrlja 1\lari:;arida 1 hrcgn:orth da nlf1ma 1\ao, e I66o paflado algum temro, arrepcn~ida do teu_ a~cttu ,_ tornra a prevarkar na hen:fia, bukou ror aiylo a cata ~o Conful , e cor.Hando aos 1\lmifiros clo Sant<.~ Cft do , a:. fim co feu erro, cerno l,a rarte onde lftava tTloJLida, n1andrao dous I-mni1iarcs a buk-la. Ner-ou o Con1 ul t-la em tua cai : foy chamado prinleira vez lnquifia6' e adn1oeftado que entregai1e a Ingleza, t~llitio ~ nega_ndo anipar;i-1a : derao-lhe ten1po par.1 a ulttma rcfoluao, e na cedendo da iua r~rugnancia, tornrao a d~an~-lo 1\leJa : perfifl:io, e refol\rrao deix-lo prezo nas ~1,61as Geraes, onde efieve 1t:is dias ; no dc~urfo de11es mandrao os lnqtlitldort":s btdcar a caia C. o Coniul, e na ad1aado nella a lngleza , o n~andra foltar. Lfia l1Ltida fez grande efirondo em Inglaterra ' e anll~OU grance go ao Embaixador. I or(m elle tnnre:ct' com rr~r.ce r n:.. dencia os animos cc~ J\tliniil1os, e tXf"lic."tn(~o-lhes o iL~ceffo ccn1 ta fuave cor, e n.ofl:ranco-lht~ ~uc o Conh1l nab t_inha "'dl:..1cccup~a mais que toler2d:1 (crois do fCvern de Ricardo Cromuel , o ctJe ie vt. rifi'"ava l\111 t:lle andar pertendendo neva F'attnte, (~Le i e c,t.1etcu tCJco efte CC1afocego, e teve h:par CC 1f-fliGr f( ([~. 1~ iiligendas para concluir nova lipa; o c_t1t.' r.~o rcl't.nc'c (0111eguir , veyo a ajufiar por ht!m 1 r2tado cc L\TI!iu:das mais eflenciaes, e menos cufl:ofas ue as t~a lira, l'Cl1t1a Cafrella, que era o artigo c~tle o Conklho de l hao 1e f'onr~~"e 0 n~ reiolveo a declarar : fOrnl dizia hum dcs arti'OS, lFn.~ai,~acl~r ranct cu ue que rodena Sua J\1ageftade de Portugal tuar cl~c!LellllVcl)o tnno;r Reyno doze mil Infantes, e dors tnil c GLinl:entos ca-l IRr.-~ oTravaBos das tres 1\'aoens rara iua defenia, e ajvda contra t~~du_ ea l,az EIRey, de Cafiella: que , poderia fretar ~ JRE)T ce I (..rtt:- e a~IIll<< o_u. ga1 ate Vlnte e quatro naos de guet ra ror rn:os convc- (.OWS de pnientes: que todos os Ofi-~ciaes feria de n~ao Ir:rltza ~-c 1rr.l~1tm~ efcolhidos relo l:mbaixador: que 1e ~"'occda ccn~rrarcia. todo o genero de arm:.1s, que p2rectJle ncl:<. f~rjo rarl lrllJar.efta gente ' e qt~e ElRey de I Oftllf_al J cceri~ tir:i-la, nav1os, e cavallos no temi o, ~ue lLe farectflc n ais (Ol"!

PARTE II. LIVRO P:

31r

rn :_

L.>

tr~lS nq?;oo..~a

, u.~'"n~

Anno
166o

P~RTUGAL RESTAURADO, veniente: que o Embaixador, depois de f~ita a e1eiao dos Coroneis, e mais Officiaes de guerra, poderia tratar COIU eJles fobre OS f~US int~ref~s n1e>do, e cO:lO.!nS, com que havia5 de p.1iTar a Portu~al f~tn aL.~u1n embarao: que os Coroneis, e mais Officia~s, ant~s rle fahiren1 de Inglaterra, dariJ. caua de nao obrarem naJa contra aqlJella Republica, e que na lhes entr~gariao armas, fe.. na oem Portugal. Foy efr.! I'rat:1do mui to ~onveniente ao eH:ado d~1quelle t.~mpo; porqu~ obrigou aos CaUelhanos a cuiJ~1rem m~no3 nas for.1s n1aritimas contra efte Reyno, c :1os Holand~zes a attend~re1n n1ais fua conferva :I. Facilitou tnuito a diligenda , e a.:livLl1de do Enlbaixador ent.!nderein os p:u-cia::>s dciRey ( que ja nete tempo erJo n1tlito roJerofos ) que era conyeniente brcyida..ie da fua rel:ituia tirar daqudl~ Reyno os Offidaes, e Soldados affeioa,los Republica. D~terminou o Embaixador pafar a Portug:1l com ordem que tinha da Rai~tha ; portn conhecendo a Rainha o grande i~rvio, cme lhe ti:1ha f.~ito , lh:! tornou a ordenar continuafe aquella commiffao' e chegatLlO Rainha o Tratado' o affinou cmn grande fatisfa1 de feus M_inifl:ros. No t~mpo que fe det;;!ve a che;ada do -rrJ.tado, f.!z petil<) o Padre Antonio Vaz , Confdlor de D.Fernando Telles, que o Embab~J.dor havi:1 prezo em fua cafa; ou a fez em feu norne hum lVI.1'"cos Dilz,qu~ and~1va em Londres falariado pelos Cafi:elhanos , em que pedia ao Confetho de Efl:ado, que o lnJndafe ioltar, e livrar d~l~ ''~X.lo.?ns que p::tdecia, e pe.. rigo da vida em que efl:ava. Alcanou defpacho a feu f.tvor ., e ordem do Co1felho de Efl:ad) , para que Francifco de J\'ldlo o c!1trerrafT~: porm e-Hc coill:Jntemente r~pu~non eft1 ordein, ~olrando, que no Coaf~lho de Eftado a~1tec~l~nte ao que naquelle tem?o governava, fora ventilada efl:cl ma teria, e re1oluto que dle polia cafti..;ar .1\.nto~o Vaz, como p~fo1 da fua ftmili~l, po~ pr~fumir haver cooperado 111 execranda fu:r1Ja de D. Fernando T'eHes. O C'Jnfelho rle Efl:.1do ver1do razoens tao juftifi~~das, fufoendeo a ref"olucao de o mandar fo1tar. Cn~fcia neft! tempo p;r infrantcs o poder dos RealiftQ.s .. e era o-General Mo11ck o que tnais fomentava efta nego-

32"

PARTE II. Lll/-E.O V.

;:3

negcda~o.Coven:~v~o o_Conidi-.o Cl 1 H~cc os trcs h~lnos de lnglatcrra, lJlcCJa, e ldatca i e c< 1ro a rr.aJt.r Anno parte e:oS l.onldhdros erao Reali11as' COI:kgtrra for- I 66o marem lmma nova milicia cm t(.rcs cs ro,-cs ccrr. CfLciaes da tnefma facao, a c~ual 1urcrou o rcccr do~ exercites , e com eil:a confiu:a acck.mr~ a 1 JH C)' cm irlanda os rovos de Du"blirn, e pt:zcrao as Atn a~ Refies no mer(ado fUblico, l'tll (]CC o ( 'onh.lbo t'e l finco fizdTe diligencia algt.ma f'<..r cdligar eita (kn;onibaa. I erturbou a boa direc~1 , l!C lcYaY~1o cHcs negocies, a fugida de L~n1cert l rezo na ?- orre de Londres , e francle inin1igo delRey; .~.uc brcY(mente juntou trezent0~ Cffidaes, e ~oldados t~a faca F2natica, C1Ue fao hcrcjes de differentes ieitas, ieran~dos dos I'1:ott ftat1tcs, ecolncou a conftmdir, C rertnrhu todas l~ refolLGt:n~ do Conidro de Fftado. Por orden1 co Conidl-.o o 1eeuio o Corond lngksbcg, com rarte de hllm Regimer.t~ de Cavallari:l , e encontranc~o-o , a pezar de toda a crrofiao, o tornou a repor na Torre de Londres. Nos rimeiros d Abril havia ElRcy chegado a Breda, ond~ fem rel'uo til)ha ido grande parte da Nobreza co Reyno a congraar-fe com elle, e a cinco de l\-1ayo te juntou o Parlamento, que quafi todo confiava d~ Rea1ifias. E!creveo EIRey ao Parlamento : continha a carta mJ ftcriofas exrreffoens do ientin1ento c;ue padecia, da calan-,k~acle, e perturbaao de ~us vafallos, fuavifl~mos offerecimentos rla grandeza ' e generofidade do feu animo , rroteftos expreciffimos, de que f a uniao do Parlamento deiejava , e da mefma forte protefrava confervar as leys do Reyno, e guardar a religia ~~rofretante. Foy efta carta lida com muito arrlauio : rd rondera com grant!es ft:bnlifoens, e prerr.ira ao portador com oito n1il cruzados. Rece~eo ElRey a refrofra com muita atisfaao; tornou a eicrever cafa dos Pares, e fenhores, Cidade de Londres, e ao General Monck, e o fobrefcrito dizia: Ao nofo fiel , e bem querido General Monck , para fe cohlmunicar com o Prefidente do Confelho de Efrado , e aos Cabos do Exercito. Efcreveo tambem E1Rey ao General Monragu, que citava com a .A.rmada nas Dunas. Leoa

X1

.carta

Anno

166o

carta a todos os Cabos, e Officiaes J\,Iayores, que tirrao c~ pbs, para as comn1u nkar~m a toda a gente do mar, e com granJe alegricl acclamir;.,o ElR~y: o 1n~fn1o fe executou em Lo1dres em d~zoito d~ J\1ay, e cotn tantas demonftr.Ioens de co~lt,~ntam~nto, que ficou em duvida fe foy mayor g~1; a ira , com que de?;olra ieu pay : que efta. he a v~ul~.:.ad~ do mundo, e o beneficio do tmpo ordenado pelas difpofioe:'ls Divinas, pua fe confeguir gloriofamente em Inght~rra a fumn1a das fdicidades, vendo-fe que ElRey Carlos S;!gundo abjurou no ultimo tran.. _ fito todas as herefias, que havia prof~flado; e no Du.. que de Y~lrk f~u Irma (hoje ElRey jacoho II.) que fuccede.lJo na Coroa em o anno de mil e feifcentos e oitenta e cinco, pr .:f~r.itldo com v ..1lorofa refo1uao os interef- . fes C1tholicos aos difcurfos politicas , fez efcudo da ver Jadcira Religiao contra os furiofos golpes da herefia Anglicana, de que em poucos m~z,~s gloriofan1ente tri.. unfou ; totnlndo o~os por infi:rumento de tao notaveis felicida1es as incomparavcis virtudes da Rainha Dona Catharina, que cotn h uma pn1dencia fe1n exemplo , . e con1 hum1 conil:anci]. f~rn hnitaJ.-5 , veyo a confe.. guir depois de torm~1tofos nu~1lados o iol das ferenidaJes, hoje p~rturba:las com novos accidentes. Antes delRey chegar a Londres, confeguio o Padre Antonio Vaz, por diligencias de M 1rcus Diaz Branda, que ie pafiafe ordem pelo Confelho de Efi:ado, para que o Embaixador o puzefe em fua liberdade, e dar conta delle at a vinda delRey; que em cafo que o na fizefie , lho tiraria de cafa. Nefi:a extremidade elegeo o Embaixador hum prudente p::utido ; que foy ajufrar-fe com An~ tonio Vaz na prefen1 do Provincial , e Reitor da Companhi.l de JESUS , e dos mais familiares da fua cafa, que o poria em liberdade, obrigando-te a fahir de Londres em direitura par.1 Portugal, para fe examinarem os {eus proc~dimentos ; o qu~ ell~ admittio fem repugnancia . Sahio de Londres, e rec.;:ando padecer em Portugal ngo rofos exames, por fer grave a culpa que fe lhe imputava, fe deteve na Corte de M1drid, e voltando a efi:e Reyno depois da paz, padeeo h uma larga prizao, de que. foy

3~-1-

PORTU:;At.J RESTAUR~4:J'J;.

hvre

livre, por fe n~:o provarcn1 os inJicics, que contra d1e tinha rciu~tado. Anno A nove de Junho entrou E1Rey Carlo~ II. em I66o Londres com notaveis dor.onfirHOei1S de cl'ntentarnento d feus Vafiallos : a rrin-;eira merc, c,11e fez , . . fo)r car a Ordem da Cava11aria da Jarrtticra aos Cene- RdR!.atue,10 -iede , r. . ao t:y raes l\1011( k ' e Montagu ' c a Ot.tr~~ ruiO.iS l arth. ulan.-~. lnuiatt:na O Etnbaixador em}"'enhou jufiamente todo o diicurfo en1 c:rloi_ll. ganhar a vontade de1Rey, e aos anin1os dos MirHros, a quem comeou a mofirar affda , ten1endo-fe das negociaoens dos Cailelhanos , que julgava por infallivel baverem de governar as acoens delH.ey 1ua eleia en1 recornpeni. dos bcneficios , 9_ue havia recebido na ia peregrinaa de1Rey Catholico. fez o l:.m baixado r l~u111 memorial, que rerartio reles J\'1 inifl:ros, cuja fu~laeci~t era mol:rar, ccn1o l:JRey D. Joao, lcfo sue fy acda.. mado , conhecendo quanto importava a amba~ a~ Coroas terem unia, e efrreita amiz;::de, me1r.dra En1b~i:x2da .folemne a ElRey Carlos Primeiro , cue fazenco reciprocamente o mefrno difcurfo, depois ~de o receber com todas as demonfiraocns de fatisfaao , ajufrra fOr il'S 1\'liniftros ht:m 'I' ratado de 2mizade' e cnle:-rcio ( ( l f f i rortuga1 a pezar da cppcfi2 de toda a Caia de Auilria, C:lle fe celt.:brra no anno de tnil e feiscentos quarenta e ln n1 ; e que fuccedendo a D. Anta de Aln~ada, primeiro Embaixador, o Doutor Antonio de Soufa de l'vlacedo con1 titulo de Refidente, logo que comera as guerras, e tribulaoens delRey Carlos I. lhe dlifira com tanto amor, e fidelidade, que com evidente perigo da vida fora publicamente malt~atado do governo tyrannico, e intrufo : que as meimas finezas obrra Frar:cifco de Sou1a Coutinho, Embaixador dos Eftados de Holanda, com ElRey Carlos II. no tempo da fua peregrina-a, aflifl:i:ldolhe com groffos cabedaes defte Reyno, como a ElRey conftava ; e que no meimo te1npo , e1n que ElRey de Caftella maBdra dar graas publicas aos tyrannos pela execranda morte delRey Carlos I., fetirra per ordem delRey o Miniil:ro de Portugal, continuando deforte as demont:..

PARTE II. LI1'R0 P:

;zs

!raoens do af~eQ:o, que faltando a ElRey Carlos II. pr~

~os!

326

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno J66o

tos, onde fe recolhelfe aArn1ada do l!ntlc!pe Roberto; EIRey D. Jo:t, defpre7.ando todos os di feudos politicas, o recebra no porto de Lisboa , e o defcndra da Arn1ada dos tyrannos, formando outra Annada , que u11ida do Principe Roberto, pdejra com a de Inglaterra, ficando f por efte r.fpeito rota a guerra em tempo, que a~ armas de Cafrella na Europa, as de Holanda na Afia, e na Atnerica con1batia6 os Reynos, e Senhorios de Portugal; e que depois de pafados dous annos de viva guerra com Inglaterra, ie ajul:ra a paz con1 defpeza de mais de dous milhoens, e confraria fer o ultimo :Principe da Europa, que fe cornrnunicra com Cromuel: que a el:as razoens fe . ieguia outras, em que evident~mcnte fe tnofrravao os be.. neficios , que Inglaterra recebra da paz Je Portugal, e os datnnos que Caftella havia feito aos dous Reys, defunto , e ao novamente coroado ; e conclua, que o novo Principe, como Rey, como Cavalheiro, como generofo, como agradecido, e corno politico , era obrigado a affiitir a Portugal. Depois defl:a diligencia fez o Em baixado r outra de grande utilidade; que foy perfuadir a mais de duzentos Mercadores Inglezes, que trat~va em Portugal , affinaffen~ huma petia , ~em que pediao a E1Rey cotn razoens mu1to efficazes conervafie o con1n1ercio entre el:a , e aquella Coroa , por fer o mais util da fua Monarchia. E tardando Joa 1\1iles de Macedo, que o Embaixador havia mandado a Portugal a bufcar novas cartas credenciaes, o ErnbJixador refolveo valer-fede hia firma em branco,que tinha delRey, e a formar nella a credencial, de que ne- , ceffitava : aconfelhado porm dos Condes de Soure, ~Mi rand3, Embaixadores de Frana, e Holanda; querendo anticipar-fe s negociaoens dos Ca.ftelhanos, que fe esfor... avao com gr~1ndiffimos cabedaes, que difpendiao, mandou dar parte a EIRey, que tinha en1 feu poder credencial ; e tanto que fez efr~ avifo , empenhou todas quan.. tas diligencias lhe foy poffivel, e conieguio que E1Rey o avifaffe pelo Meftre das Ceremonias , que lhe daria audiencia o dia que elegefie; refolucao que foy geralmente admirada, pela haver ElRey ~egado aos Embaixadores de Fran<ia, e Holanda. Foy a efl:~ ato com to da..

P .ART.E 11. LI

r RO

17.

rla a iolemnidade, e graii<k za , e '-'--ll:l Lll a t1 a tal \.t n1 E1Rey fl1Uito efrreitamu~te ; de sue rdtlltcu 'r~in.ar- Anno o En1babG1dor a princiriar o 1. ratado do cai~n-.t:nto deiRcy com a Infanta 1). Catharina ccn1 as f\rtictJ1a- I 66 ~ ridades, de que adiante darcn1os noticia, vencendo os obftaculos , e diligencias , que os Lafrdhat~os fizera para o embaraar , nomeando E1Rey de Caflella , rara authorizar os ieus int~ntos , Em baixado r na Corte de Londres a pefoa do Prncipe de Ligt:i , l1rma das de mayor iilpFofia , que aflifiiao en1 i eu fe1 vio , reJa fua grande qualidade, partes, e n1erecimentos. Porm nem efre grande .1\1 inifrro, nen1 outras exatliflimas ne.. gociaoens pucrao ctnbaraar que EJRey de Inglaterra confirmafle o Trat::tdo , c,uc o Emb~ixadcr t3vi fdto con1 o C{)n\elho de l:Jb.tdo n fc)ima 8cin1a referida, ajudado da intelligencia do Padre 'Tuilell, boje Eifro de Vifeu Jo Secretario dJ. tmbaixada francifco de S J\lenezes, e d~ Ruy 1.-dks de :;\!enezes, de cujo prefrimo, parentdco, c amizade fazia n1uito jufra confiana ; e ganhou o Embaixador con1 tantas vantajens a vont ace delR~y , que havendo feito reparo, en1 c;ue nos caftlt~os do Tratado fe ;,1otneava a E1Rey de Cafi:dla com o titulo delRey Catholico , confegt1io con1 ElRl y, que fe mudafie, e fe nomeafle EJRey de c~fiella ; c:ue tanto vence a prudencia de hum bom Minifl:ro, quando antcrc-enl o zelo, e fidelidade avs accidentes co ten1po, e dLfiguaidades da fortuna. Acima referimos a non1eaao , que a Rainha fez da Pafra rm.; pefioa do Conde de J\liranda para Etnhaixador das Pro- baixada de vincias Uni0as , julgando que nelJe fe achava todas hoJanda ,0 aquellas qualidades, que erao precifas Fara fe emenda- CM~ndc, a uauaa. rem os defacertos de D. Fernando T elles. Partto o Conde de Lisboa a vinte e hum de Outubro, e chegou ao porto de Roterdao a vinte e cinco de N" ovem bro anno de feiscentos e cincoenta e nove. Pafou Cidade de Delft acon1panhado , len1 da fua familia, que era muito numeroi, do Secretario da Embaixada , de Diop-o L_opes Ulhoa , e de Jeronymo Nunes da Cofia , que haVIa herdado de feu pay a inclinaao de fervir a Portugal.

32i

ie

ce

do

X 4

f91

~18 PORTUGAL RESTAURADO, Foy rec;!bido naqth!ila Ci ..hle co1ntoJas asd~monftra: Anno oens de authoriJade, e benevolencia. Logo que chegou, o rnandrao vi fitar os Eh1dos Ger.1es, e fegundrao a mef ;~.66o Jna ceren~onia, antes de fazer a fua entrada. Eftava nefi:e .... ten1po junta na Haya a Provincia de Hoha1a; porm quafi no ulti~no t~nuo de fe haver d~ feparar; e h:.tvendo o Conde Em~1aix1dor enten.liJo, pelas inform1o~ns dos 1\iinifi:ros d~ Lisboa, teria abbreviado effdto, conform:! as propofi~:lens f~itas a D. Feraa11do Telles, q_ue Diogo Lopes Ul!1oa tinha levado Rainha, e qu':! te poderia ajufi:at: a paz, fem a entrega dos lugares conquifi:ados no Brafil pelos Holandezes, procurou cmbara.Jr que a Junta d~ Holanda f~ feparafe, por fer a mais poderofa , e conh-~cidamente empenhaja na paz de Portu:~al; c re coahc~eado que feril impoffiv~l coaf~guir el::! intento antes da fua entrada, pela difficulJaJe c.le n1.-:J quererem tratu algqn1 negocio, fetn eftar fatisfdta eft.1 cer.:!mo.. nLl, tratou d~ a difpor crn Ddft com o m1yor luzimen to, e breviJade, qu~ foy poffivd, e paffou Cort~ de Haya a vint~ e nove de D ~z~m~ro ; e acab:1dos os dias cv1um.ljos na hofp~j1~en1 , teve audiencia publica. dos Ell:a:lo3 G.~raes a qu1t,1rz~ d~ Janeiro, on-d:! r~ferto. o aff~J:o , co:n que P0rtugal def;!java a paz com as Provtncias U~lidas; o~ motivos, c-")m que efperav:1 dellas 3 mefma conrefpondencia; os po:l~res, que trazia para continuar o Tratado, que Diogo Lopes de Ulhoa 1evr:l a Li~ boa ; os grandes interefes , que as Provindas U nidJ.s tinh 10 na con{erva de Portugal , e ultimamente pedi o (~ommiLarios para conf~rir materias ta importantes. Foy rt!fp3adido pelo interprete .Jeronymo Nunes da Cofta a eil:imla5, que os Efrados faziao da amizad:! delRey de PortuO'al, e o def~jo de co.uefponJer com igu::~.l aff~ l:o, p1r~ cujo li.n fe ll1e norn~aria logo Colnmi.ffario~ , com:> fizerao. D~fejou o Cou1e Emb1ixador entender dos Minitros da Ju:1t<.l de H 1la~da, antes que fe feparafie, o aniUl'), co:n que efbtvao de f~ ajuitar a paz fem a entrega das Pn~as do Brafil: refpondr.16-lhe, que deixa v ao comtpifflo ao ieu PeJ.l.Jnario para coaf.:rir com elle , e que

. .

di~

PARTE II. LIPRO P.

.329

difcut1Jas as duvidas, logo que a Junta fe tornaffe a formar no tempo que era efrylo, tomaria nefte negocio Anno a ultima condufa. Seguio o Embaixador efia dii},ofi- I66o -.to, e em tres conferencias, que tev~ con1 o Penfionario, fora a rroF'ofioens, que l_he fez' ta_~xor?itante~ febre a liberd~1de do comn1ercto, c:ue o Eml--atXaL~or Jha~ refutou; e depois de varios dehates lhe diile, q11e ElRev na havb de conceder nos Efta~ios Je l-Iolanda mais Jo que havi~ permittido a Inglaterra , qoe era a fubftancia, que cont\nhao os quatro artigos conf~riuos ~co!U D. Fernando Tdles, e que logo que te alteraflem, te i epararia todo o Tratado ; porque elle ficava neceflitado de novas ordens delRey, para entrar en1 pratica de propofi'oens na imaginadas , qu:tndo pelo contrario fe entendt 'l que o Tratado na neceffitava n1ciis , de que fe afiinaiTe; e que inventJ.rem-fe novas propofl:as , feria conta a finceridade, c~m que as Provindas devia conrefponer ao aft~~1o delRey , que defejava a fua an1izade, iendo ella ta reciprocan1ent.:! util, que mal fe deixava conhecer, onde ficava fenJo mayores os interefes ; e qu~ elle daria logo conta a EJRey das novidades , que adlava ta0 contrarias ao que ElRey prefumia. Defengana-. rlo o Penfionario, de que na podia adiantar os intreiTes das rrovincias; Intento a que O perft~.A1dio a apertada guerra, que fe cfperava havia de padecer Portugal co1n a fepa.. raa de Frana, e defculpou dos novos accrefcentamen-. tos, dizendo que os artigos, que Diogo Lopes levava, na fora affentados com a Provinda de Holanda , ienao com alguns de feus Miniftros , que defejava a paz , obrigados dos receyos de Suecia , e Dinamarca , divertidos com a mort~ delRey de Suecia, e acordo novan1ente ajuftado com Dinamarca; accrefcentando-fe as chin1eras, com que D.Fernando Telles tinha perfuadido a E1Rey de Cafrella, que Portugal havia de entregar a I-Iolanda as Pr~1.as do Brafil, ie apertaffem com amea.)s de guerra , que conhecia na podia uftentar; noticia que os Miniil:ros C::tfl:e lhanos participra aos Eftados, e por efi:e ref11eito fe fufpendra os benefios de alguns coafidentes, que r.eceando haverem fido def,obertos por D~ ~etnando ,.... fe ie-

ic

pa~

333

PORTUGAL REST.L1URADO,

Anno

z.66o.-

padra do cu:ntllUilcaa dos .fi'Iiniil:ros Portuguezes; donde fe verifica quanto p~rtuba no n1undo qualquer accid~nt~ os 1nais graves negocios, e quanto convm evi.. tar-fe a dilaao, quando ie achao em termos de fe con~luirem , devendo obfervar-fe eil:J politica com mayor attena nos negocios , que ~ tr atao com os Eil:ados de Holanda ; porq~1e femprt!, attentos ao melhoran1ento dos feus int~reifes, m ~dem os pafos do telll?O com o compafo da convenienciJ, de tal forte, que naj ha negocio, por 1n.lis que fe imagine condu ido , que na6 efi:eja, em quanto fe nao firma ' no pritneiro eftado ' p~lo perigo de poderetn com os acciJe~1tes variar as conveniencias das Provinci~s Uilidas. Chegou nel:~ tempo EIRey de Inglaterra Corte de Haya, ch?.mado dos melhores de ieus Vafallos, como fica ref~riLlo. Intentou o Conde EmbaixadJr fallar-lhe com~ Nlinifrro delRey, e n:.\ pode confegui-lo , deixando-ie levar dos obfequios, e lifonjas do Embaixador de Cal:ella, con1 quem en1penhou todas as demonftraoens de focieuade , e benevolencia , e el:e defigual proc-~dimento con1 hum, e outro Etnbaixador foy tnuito prejudicial ao ajul:a1neto do r ratado da paz de Holanda ; porque jufi:amente avaliavao os Holandezes por duvidoia a nofa conferv.J16, vendo manifeftanlente declarados os Reys de Frana , e Inglaterra a favor de Cafi:ella. P artio ElRey da Gran-Bretanha para Londres, e foy o Conde de Miranda empenhando toda a fua indufi:ria em desfazer as contrariedades , que por infiantes fe hia defcobrindo em prejuizo. do fim que pertendia , tendo por oppofi:o~ os Miniftros de Caftella, e os das Con1panhias Oriental , e Occidental : porm ~en cendo as fuas diligencias as negociaoens contra nas, veyo a ajuftar, para o feu intento, dezanove votos da Provinda de Holanda, que uniformemente refolvra, queriao paz com as condioens , de que logo fe fez pro jed:o. Con1 efi:a detern1inaa da Provinda de Holanda totnarao nova fora todas as inclinaoens dos que per tendiao o effeito da paz , affim como a perdra os que fe oppunhao conclufa della ; conhecendo huns , e outros , que as mais Provindas nao podiao fazer guerra~

fem

]:J.ARTE II. LJf7RQ V. """"I :") fem a nniao lh lrovincia de Holauda, cuja voz cofru.. rnao it?gt:ir tod2~' alim ror fer de J?ais authoridade 'ccnlO porque defra iorte t~n1 os negoc1os mais breve remate ; ~ndo po!m mui ~o diilicil de conieguir ainca con1 el1a celebrar-1e a paz tem a entrega das Praas do Brafil. Eftando efre negocio na ultin1a ccncluia, e ajuih:mento, lhe occaf!onou grande embarao receber o Em baixa dor hun1 avifo de r'rancifco de Mello , em que lhe redia que detivefle o ajuframcnto da paz, at ! publicar cm Lcndres o 1'ratado da tua negociaao; porque afhm era conveniente ao fervio de1Rey. l;eo grande cuidado ao Conde de 1\1iranda efre incidfnte , porque via por hfia rarte , que ajufrar a paz de Holanda fem entrega das !>raas do Bratil, era hun1 dos pontos mais effenciaes confervaao de Portugal, que dependia do iocego das Conquiitas, para refrir com as foras unidas guerra de c~d1:e1Ja. Confiderava por outra parte, que a unia de Inglaterra n~ era menos ef.encial , que a raz de Holanda, por 1~ren1 os ioccorros claquelle Reyno mais folidos , e mais promptos, e a prudencia de f'ranciico de Mello tao merecedora de inteiro credito, que na devia entrar em confideraa, que fe refo1Yeffe a embaraar a paz de Holanda, fen1 depEnder da fua dilaa a conclufa do Tratado de Inglaterra ; deixa ndc-fe conhecer, Gt e o inte.. reffe uo con1mercio de l'ua , e outra Naao era o melhor n1ediacor da fociedade, e podia fer motivo de exafrerar a htlma, o ue fe concedefTe outra. Nefta perplexidade elegeo o Conde de 1\liranda o caminho de aviir Rainha ror hum navio , que fretou com a mayor preffa que lhe foy poffivel, e foy dilatando a ultima conclufa da paz ; por(m os lvliniftros dos Efrados, ue tinha na memoria as deftrezas de Francifco de Soufa Coutinho, veneo enticiado o ardor l~O loncle, ltes cccafio nou eila mudana tanta ncvjclade, c;t~e o apertr3o ta o vivamente, para affinar o Tratado, que refolveo execut-lo, por na ter ordem alguma da Rainha, que encontrafie a inftruca que levr~. _1\efi:es termos efrava, quando chego11 a Frille Jcrre co ~ uing, Enviado extraordinario deiR'ey da Crah-l:tft~.
1

Anno

16o

nha,

33"

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno
x66o

nha , t.om ord'-m de afiiibr nledtado da paz entre Portu.; gal, e os tfrados: porm os .J~liniitros tlolandczes en... tendrao que o pn:tcxto era ajufr;.l-la , e o int~nto di verti-la. No ponto, em que chegou a Brilla, (que df. ta dez legoas de l-Iaya) fez aviio ao Conde Embaixa<~or, quiz~fie fufpen~er o 1'rataJo, em quanto elle na chegava ; porque afi1n1 o declarava a fua infrrucao, e n:!metter-lhe pe1loa, que anticipadatnente o informafie do eil:ado, en1 ~1ue fe achava a fua negociaao . .'ri1.andouIh.~ o Conde Embaixador a Delft Diogo Lopes de Ulhoa, e logo que chegou a Haya, o bucou o Conde de noite, e conheceo da conferencia, que ell detejaYa embaraar a paz de Holanda , por i~ n1dhorar em os interefTes de Iuglaterra; mas que na trazia ordem 11lguma delRey da Gran-Brctanha, en1 que fe obrigafe a tomar por fua conta os perigos, que podia fucceder a ta arrifcada refo.. lua. E nefte tentido determinou feguir a infrruca, que havia levado , por fera eleia defte caminho, a que a Rainha lhe nao poderia juftamente arguir ; e feguindo a outra eftrada, fendo o fuccefio adverio, fe lhe devia culpar, por na ter ordem que o obrigefie. Nefl:e tempo os Miniftros dos Eftados, conhecendo o intento do Enviado, pedra Conferencia ao Embaixador para a ultima conclufa do Tratado da paz. Vendo-te elle no aperto de lhe fer ne~dlrio' e naolhe fer poffivel ' fatisfazer a alnbas as partes con1 hun1a f aca, tendo huma , e outra intentos diverfos, elegeo deftro partido, e pedio aos Conferentes avifafem ao Enviado de Inglaterra da hora em que havia de ter a Conferencia ; porque como era me diador da paz, devia ier na fua prefen~t o ultimo ajufta.. n1ento della. Refpondrao-lhe que era efcufada a fua propofia , dizendo que o Enviado na trazia mais commi fi ao, que decompor duvidas, em caio que as houveffe, c que efl:ando ajufl:adas as propofioens da paz, ferviria a f ua prefena mais de embarao , que de condu fao. Conheceo o Embaixador a razao dos Commifi:uios, porm como na podia achar outra fahida mais favoravel ao feu embarao, applicou mais apertadas diligencias, e akanou onfentimento dos Coromifarios , para que o

-- --

En

--

Fnvbl10 ~lfEfiifle Conferencia debaixo do acordo,dc que nao innovaria duvida alguma , fe1n o Embaixador :t propor primeiro, co.m que uniformem:nt~ fe aflinalot! o dia da Conferenc1a. Conhecendo o Envtado que as iuas negociacoens na6 haviao de perturbar o animo do Fmbai:xa~ior, n~m deixar de feguir fetn nova orden1 da Rainha a inftruccao que levra. recorreo a EJRey da Gran-Pret~nha, que rro~mptamente efcreveo huma carta ao Emba:xador, em s_ue lhe dizia achar-fc com grande fentimento , de lhe confha que nos artigos das pazes, c;ne intentava concluir, concedia Fortvgal iguaes partidos aos IIolandezes, dos qne havia ajufl:ado con1 os Inglezes; e qtic ndl:a confideraao lhe advertia na int,c)vafle coufa alf.uma en1 o Tratado da paz fem expreflo confentimento feu ; e sue em cato qPe o fizeffe , o que na6 efperava , fe ad:aria obrigado a n1andar-lhe prote.fl:ar todos os incony~nientes, que fohrevieflem .. accrefcentando icveridade deflcs termos palavras de grandes exrrcfloens , e ben~volencia o empenho, com que fe achava na confervaao de Portugal.- Refpondeo-lhe o Embaixador con1 tcrn1os de grande iubmi!fao, mas con1 a amphihologia convenie!nte, rara fe nao obrigar a mais, que o que pernttiTe o intento do negocio, a que caminhava. Chegou o dia da Conferencia , e entrrao nella o E1nbaixador , e o EnYiado conformes em bufCarem meyos de dilatar a conclufa do Trata do at chegarem novas ordens da Rainha , que era ao que fe podia efl:ender a fociedade do Etnbaixador. Logo que entrrao na Conferencia , c;uerendo o Fenfionario conlear a lanar os artigos, que efl:avao ja acordados, diffe o Enviado de Inglaterra, que o fin1 , com ove viera quc11a Conferencia, fora decidir as duvidas, qu~ fe offerecrflem nos artigos do Tratado; e porque/e acafo as houveTe,nao podia fentenciar a razao dellas, fem e.fl:ar primeiro inftruido em todos os artigcs , era precifo conceder-fe-lhe primeiro vi.fl:a del1es. Diflerao os Commifiarios , que o Embaixador devia refponder a efta propoficao. Diffe o F.mbaixador, que nao fe podi3 negar, que o~ na fubfran;. cia ' ou nas palavras poderia levantar-f ~ duvidas ror ,qualquer das partes nos artigos, que fe e11:ava6 conferin

PARTE ll. LllTRO 17. ~

333

Anno 166o

co,

334
do ,

PoiJ.rUGAL-R.ESTA'JRADO,

A:nno

i66o

e fendo aqt1ella a plimeira couf.::rencia, parecia arre.. zoada a fua propo(ao. Ben1 conhecrao os Conlnlarios , que era deihcza para dilatar a conclufa da paz; porrn tendo por mais decoroio, e mais conveniente encobrir el::e conhecimento , concordirao em entregar o Tratado ao Enviado , dando-lhe quinze dias de temro para o examinar. Pron1ptan1ente deo o Fn1baixador conta a ElRey de Inglaterra do que tinha obr.1do em execua da iua ord~m, rcpref~ntando-lhe, que pafrado o tern1o dos q~inzc dias, c poucos r.1ab, lle a 1a indufrria poderia prolong_1r, er..-t infdllivd, que a Provincia de Holanda o houvdle Jc obrigar , ou a ~inar o ] r<ltado 1 ou a iahir daquella Cort,; co1n a gLJerr:.l declar;-llla ; e que lKfra eviJent~ ;rTo11aj pedia a Sua JVL1geitade lhe ded~.rafL.~ o que devia fazer , rar.J i~hir fem cenfura de ta arertados termos. N a teve o Conde refpofta deH:as rroJ1ofioens, fJzen~~o repetidas inftancias em Inglaterra, e recorrcn:.!o so Enviado, pedindo-lhe que ao menos negociafTc com os Commiilrios prolongarem o prazo da r.:fpoLl:a at lhe chegar nova orden1 da Rainha, que por infrantes d1"'l2t"::'.\Ta ; nao alcanou delle mais que huma dara demonftraa , de que intentava atalhar a paz, !em <:Ue E1Rcy Je Ingbterra ficaTe obrigado a repara.t os pe-rigos da guerra. Ncfras duvidas fe pafou o prazo dos quinze dias~ e vendo o Penfion~;rio de Holanda o damno, que recehia C'S E:!l~do~ er.n fe na6 ajufi:ar a paz, hufcou ao E1nhaixador no paffeyo o Bofque, e ferarandofedo ccncurfo, lh~ ditle, que bem fabia os_ n1ot\vos co1n que ie rompera a gt:erra, quanto h~via cufr<'do acordar a paz , e o que a Frovincia de !I91 anda havia trabalhad~ pela concluir; e que veilclo os iubt-rfugios, co1n que te intentava emb2raar a ultima conclua , 1he quiz~fie ~linar o T'ratado para credi~o da l)rovincia de Holanda; porque do contrario i e fcguiri:l ajufi:a,-fe com os mais. e concorrer como eicandalizada com muito rnayor empenho, para fe continuar a guerra ; e que na quizeffe fazer verdadeiros os' que entendia(; que elle intentava em damno dos Eftados feguir os L:ocun1entos de Francifco de Soufa Coutinho. Refpo1}deo_ o Embaixad9r a~PenfioJ.!a

no,

rio, que elle na di_latava affinar o tr~tad<? com efrc:r~na Je melhor1r as condtoens cla paz , fena ccn1 o defqo de Anno fe confervar o credito tla finceridade das accens co feu rrincipe i 11\iolavelmente obfcrv~da rc-r feU~' ]\" in i1:rC'S ; e I 66 a " que a meiina achari~ na Emh;1x~1da de rrar:._cifco ,~c Sonfa. fe eile lhe (kfle lugar alne n~ofirar a 01t~cn1 de toda aque11a negociaa6; c QU~ 3 dilaao p!"efente a clufar.l a afi:ucia' CO!TI que os Efr:1d05 Geraes hayi~ rroccdido no a1ufl:amento da 11az, dilatando-o dcvs ;::.r: nos, por quererem aproveitar dos accidentes do temfo ; e que efres haviao trazido os en1baraos, cye o cbdgJ\-aO j ciJacao de af1inar o tratado, na con1 incufrria , fcn26 com verdade muito clara; porqtte havendo rortugaJ~..l~ ret"ii: tir a hunl inimip:o ta6 vifinho' e t~10 rcdt-roio ' como I.lRcy de Cc1ftclla, naquella occafi ..16 dct~mbaroado de todas as guerra~ de furopa, devia proct1rar na 1 a paz de Holat1da, fenao as alliGnas cos mais Prir:cipes, Cjlle. pudeTem aiudar a fua defenb: que o En1baixador de Inglaterra tinha ajufrado hun1 T r2tado de aJli2.r.a , e foc~orros, de cujas conclioens n3o havia ti,:o 11.ctkia at aqucl1e temro; e que nem a Rainha Rege:1t, txm evs l\\inHlros rodia prevenir, c;uc os deus ]ratar~cs de Ingbterra, e Hobnd~ houvdTem de cor.cluir-fe nn hum mefmo tempo ; e q~1e er:1 certo , que elle Eml-,aixtdor devia ter ordens do t~u Princire para eleger o rartido tnais conveniente, que at aquelle temro lhe n~ havia chegado, defrachanclo hmn navio , como era n(}o to rio , do porto de Retorda , f por efte refpeito, e c;ue em quanto na tivefe refpofl:a, fe nao devia expor a que fe pudefem ~char dous Tratados cem as mefmas condioens ' podendo fucceder ajufl:arem-fe em camno de hun1~ , ou outra naao, e ferem as mcfmas diligencias, que intentava na Paz, occafiao d~ nova guErra; e que rara jufrificaa defra verdade fe offerecia a firn1ar o T'ratado, fe fe achaffe algum meyo, ou condiao por artigo fPcreto, que declan.ffe, ou e encontrando-fe as condicoens rlo Tratado de Holanda com as que fe houve:P.em ~ajuftal!o no Tratado de Inglaterra, Portue:al f,~- ol-rir-::tria a dar fatisfaao com equt valente recompenfa. O Penfion_a-

P 1'l. TE ll. LI PRO P:

335'

ie

ie

no

336

PORTUGAL RESTAURADu,

Anuo . 166o

no l:onvencido oa propuiiau ~o Lm.baixador, lhe pronletteo que ao dia icguinte a proporia na Junta da fua Provincia, ~lhe faria aviio Ja refoluao que ie ton1ail'e. Scparrao-ie, e na faltanco o Peniionario na diligencia :eromcttida , rei ultou acceitaren1 a propofra, de que logo fez ~vi1o ao Embaixador, que promptamente o bufcou en1_ iua caf~, c dando-lh~ as graas da n1edida, ajufrou o art1go; e hcan.Jo por iua conta conhrm-lo pdos El:ados Geraes, correo pela do E1nbaixador perfuadir ao Enviado de Inglaterra, rua que o tratado ie firmafre com geral con~entatneato , int~rvindo a fua tn~dia.16. Teve melhor 1.uccefio o Penfionario , que o En1baixador; porqDe periuadio s Provindas que a11ina1em o Tratado: e o Etnbaix;.-ldor na6 pocl~ convencer o Enviado de Inglaterra, efcuil1do -fe com o pret~xto, d~ que fem a vontade delRey da Gran-Bretanha o na podia aflinar ; e Gepois de varias quefto~ns , coacorJira em fe fazer avifo a ElRey de Inglaterra , e qu~ entretanto ambos negodafiem , abfi:erem-fe os l:~JLtoos de aprU.r fda condui6. Applicara-fe de hutnJ, e outra parte as diligencias, qt~anto foy poffivel: porn1 os Efrados, reconhecendo o artificio, mandra notificar o E1nbaixador , que dentro- di\! Jez dias confirn1affe o T'ratado , ou tivcfle por declarada a guerra, ieparando-fe com efcandalo a Provinda de Ho1anda da intervena, "1ue at aque!!e tempo havia tido r.a inc1u16 da paz. Por outra parte o Et;)viado Jc Inglaterra apertva ao Etnbaixador pela dilaa6 ; porm fem mais ofterta, que a infinuaa de llgu1n attenta~o contra a fua pefioa, ta 111al fui1dado , s_ue off:receo ~o Embaixador a fegnrana da fua cafa para reparo de q ealquer perigo, que lhe fobreviefi~:. propofia qu~ introduzia no t.mb8ixador tao generofo ientim~nto, que voltando-lhe as coil:as, lhe diTe : que nem o l:,n1baixador dclRey de Por tugal fe hdvia de valer da caC1 do EnYiado de Inglaterra; netn o Conde de JVliranda 1ahia voltw o roHo a algun1 perigo ; e no n1ai~ que pertencia ao negodo, q~c tratava , detenninava conclui-lo , com.o cnnviefe ao iervio delRey feu s~nhor. Con1 eilJ refolua , vendo que fechegava o prazo da notiiicaa, que findava en1 oito de Agofto,

'- P..1RTE II. LI!"'.R. O .v_;:;~

33:7

Agoro , fem lhe haverem chegado nova~ orJen.~ da 1-tai.nlu, n~m re1~1ofra algmna .ddRey ,.:!a C-ran-Bretanha., h a- Anno vcdo el1e uiado de todos os termos-de refpeit0 ,'e venc- '66o 1 .raao, .que fe lhe devi ao, o perigo i mm in~nte, e dan~t~o irr~paravd , em que ie achava ; podendo i..;r oc~afia d-e con1ear Portugal no\"3 guerra com Holanda no t~n1po, em que todas as foras de Cafl:ella ie di~1unl:a a at~c~-lo por toJas as fuas Fronteiras; pedio conferencia a- icis de Agotl:o, e nelL.1 firmou o tratado com geral contc?t~tnento d;:! todas a Provindas , havt!ndo vencido o deiembara-o d .\S Praas do Brafil, difiimulando os Holandezes to~ das as queixas, que no mundo tinha6 rul,licado. Foy o Enviado d~ I:tglaterra chamado para a conferencia, e na na quiz h a ella , fena6 fe feparou totaln1ente da conununicacao do Embaixador. Finnado .o tratado, dii:. ps o Emb~ixador voltar a Portugal, para pefoalmente dar coata Rainha dos accidentes daquelle tao grar:- Depoisde-a de negocio.; e depois das ordinarias cer~monias , -e dei:. rias contenp~didas, e lhe prefentarem os El:ados huma cadea de ou- dL~sh,oha a r h" da H aya a Vlllte equa.tro d e ,., .oa com . .CO d e graa d e rreo , Ia lO 0 tratado da Agoito , embarcou em Brill~a em h uma no de guerra~ paz. qu~ a~hpu prevemda. Deo vla o prin1eiro de Setembro : ventos contra rios o obrig,irao a arribar s Dunas, e poucos dias depo1s ilha de V\'.it: a quatorze continuou a vbgem corn tempos mJ.is favor2veis ~ e en1 br:~ves dias entrou no rorto de Lisboa ; e deiembar.cando a fallar Rainha, ficou, na honra, que lhe fez, livre do cuidado que trL1zi 1 d:t fua a~ceitaa n:1. refo1ua6 que tomra; conheC.!n.lo a grande prud~nda da Raiuha, que havia deliher.l:lo o que er..1 maist1til, e mais.decorofo a feu fervio: e t uppoilo qu~ nos :1\1 inifrros houve opinies varias antes de v..!r;:!m o tratado Ja paz, depois de ponderado, conhe cr:1o u 1iform~mc'1te, e conf~ffra6 o grande fervio,. qu~ o Conde cle 1\'Iirancla ti.nha feito a ElRey en1 ajufrar a paz, fic1nJo as Praas do Brafil defen1baraadas, e muito tnais favoraveis os artigos no Jlagan1ento, e connner-. do, dos que haviao levado ajuil:ados Diogo Lopes de Ul'1o l; ficando por condui o fal de Setuval fem defelnbollo de Sua I\-lageftade , pelo atnor , e zelo de i cus Y Vaial-

338

PORTUGAl.~ RESTAURADO,

VJ.ffaiios , obrigado fatisfaa annuai de quatro miAnno Ihoens no tern1o de dezafds annos , obrigando-te oo . 1 >6o I-Iolandezes a tir-lo etn partidas iguaes no decurfo lle1:. te tempo; e ficando f por vencer a duvida de haver nos artigos algas condioens encontradas ao tratdcio, que Francifco e l\1ello tinha com ElR ey da Gran1-Bretanha. Porm fahio-fe deite embarao , reipondendo-fe a hum Comtnifl'ario dos Eftados Geraes , chamado Gisberto de \Vit, (que os Etados havia mandado em companhia do Conde de N1iranda a examinar as condioens do tratado , de Inglaterra , e V"er fe encontrava as da paz de Holan- da) que o artigo feparado, que o Conde de Miranda trouxera, de que havendo artigo no tratado de Inglaterra , que encGntraffe algun1 dos da paz de Holanda , fe daria f~tisfaa equivalente, ~ava lu_~ar a 9ue_.pude_le voltar-te com efta refpoita. Na foy o Commiffano mu1to fatisfeito ; e entendendo a Rainha o perigo defte embarao, refolyeo, que o Conde de Miranda yoltaffe a Holanda , conhecendo juftamente , que f a fua intelli gencia , e o feu zelo poderia vencer difficuldade tao perigofa. Nao duvidou o zelo, e obediencia do Conde fujeitar-e s difficuldades da fegunga commiffa , de que daremos noticia em lugar con1petente. Varias notiO governo da Cidade de Tangere deixamos entrecias da con gue ao Conde da Ericeira con1 os felices fuccelos qne fl~ifia de cao repetidos , e continuando-os com vari~s correrias, fot:angerc~. be por hutna lingBa no prin1eiro de Maro , que Gaylan era rart1do para Alcaar com toda a gente de guerra ; porque os Mouros de Sal , induzidos por Seron, tomando por caoea hf!m filho oo Morabito Laex, fe levantrao contra o Bem bucar , e cercrao na Alcaceva feu filho Abda1 , n~atando ~ e roubando quantos Mouros achra no Arrabalde tla fua parcialidade, fervindo-lhes ce gt1_ia o Capitao Seroa; e que ao mefnio tempo fe rebel!ra cs de Fez com a morte do filho dt> Bembucar, e tinidos to.. dos co.m GayJan , lhe faz io a gu~rra, para cujo effeito elle acudio com toda a gente daqueiJe diftritro. Com ef: ta noticia i!1io o Conde ao ctnpo, e ton1.ando a Serra , a pt..~ar de afgun1a rei!.ftencia dos Mouros , l:lfo~ da c-an1...
~

ranha

"' PARTE II. LIPRO P: )~ 339 panha em grande utilidade da Praa. A pouca gente, que pereceo na Serra , accrefcentou ao Conde General a con- A41nO fi,lna de entrar na Barbaria : porm nao querendo refol- 1 66o v~r-te fen1 mayor fegurana , mandou naquella noite a C,afa dous Almocadens a examinar o efi:ado daquelle diftri2o ; outros dous a Benamagraz , para cortaretn a Serra, e a fegurarem daquella parte ; e ao Almocadem Andr Rodrigues por Cabo de duas barcas, que levavao alguu~ mofqueteiros a tornar Iingua na praya da Meiquita. Volt:ira eftes barcos fem effeito, por acharem os Mouros recolhidos: porm os Almocadens de C,afa trouxerao noti~ cia de Alxaimas de Mouros, e que dormia gados, e paftores junto da Ribeira, e os de Benamagraz derao por fegura a Serra: porm na lhe parecendo ao Conde General bafrante efi:a fegurana , mandou tomar lngua por vinte e dous Cavalleiros , e trazendQ4a confirmou as primeiras noticias; e com eftas inferencias do bom fuccefo mandou o General fahir ao Adail com a mayor patte dos Cavalleiros da Praa, e feffenta mofqueteiros , com ordem de ie embofcar pouco difl:ante da Ribeira de C,afa, advertindo-lhes, que em cafo, que de noite entendefe pelo rebate da campanha, que era {entido, fe retirafe para a Praa, mandando tomar s garuppas dos cavallos os Soldados Infantes. Entrou o Adail na Barbaria, e hegando ao fi tio chamado Diamuz , o avifrao os Almocadens , que levava avanados, que erao fentidos ; porque os 1\'[ouros .c. pela campanha hia multiplicando os fog<Js , e fe ou_., via>5 alguns tiros. Com efta noticia fe retirou o Adail em obfervancia da ordem que levava. No mefmo dia chegou hunta caravla com avifo , de que a Rainha havia nomeado por fuccefor do Conde da Ericeira no governo daquella Cidade a D. Luiz de Allneida; e o Conde, em alterar as difpofioens antecedentes , continuou o cuidado na defenfa da Praa, e damno dos inimigos. Nell:e tempo chegou noticia, de que o Bembucar irritado das injurias, que de Gaylan tinha recebido , o bufcra com bum Ex.ercito ta poderofo, que affirmavao pafar de oitenta mtl hotnens : que Gaylan fahira com outro Exercito, ainda que inferior, de melhor gente, e lhe dera a Y 1 batalha

~4e PORTUGAIJ REST.Al.JRADO, batalha junto do rio A,lcaar, qtJafi no mefmo fi tio, em Anno q ~le te p1eitera _a_ dclRey 1.>. Sebafii:J:; .que Bentbucar fiJ66 cara; V~tleido _on1 a tnortc de muita ge~1te. ~ ..~ -vi:.9:oria de r1yl"an- era ao" CQn~e _~fr.eofa ,fchci~-l.ade , e ror ele ~efpeito dobrou as preve.noens, de que fe lhe fegu1ra6 teli:ces. fl1cceil~s at_o fim do feu_gover!1o, quci~dilatou n1a~s, do que unagtnava, por iobrev,r a D. Lu1z de Al- llleida ~uma grave infermidade. ! Varias notiNo governo da India affifiia6 .Francifco de :1\IeHo , e: cias da g~1cr- ~afrro, e Atltonio de Soufa Continho .. J\Ic1ndrao no pdnra da h!Lila. Cipio deite anno appa~elhar h urna armad8. de remo , que: entregra a D .. Francii~o de Lima con1 titulo de General deHa, e ordem que tivele cuid~do de guardar a Barra, e antepondo razoens particulares ao aperto do tetupo , natratra de apparelhar a arn1~da dos Galeoens, de quere-1ltou na poder fahir da Barra , occt1rau~ pela Arn1ada de Holanda, no para o Reino. lntentrao furprir ela falta, n1andando apparelhar hurna-ao Norte, que era de D. Francifco de Lima .. Navegou com ta mo fuccefo ,. que feperdeo nos baixos de Joa da Nova. Ao menotelnro que os I-Iolandczes 0ccupava a Barra de Goa, con-tinuava a guerra de Cochim , de que era Cabo Henriqt!e Lfu. O cuidad0 del;e~aperto obrigou aos Governadores a mandaren1 de foccorro a Cochim eis navios de remo governados por Bernardo. Correa , carregados de n1antimen-. tos, e tnunioen. Chegrao a Cochim com bom fuccef-. fo, e no.n1ez deMayo (e retir~rao os Holandezes defte ii tio, e da Barra de Goa. _Livres defre cuidado, nland-ra os Governadores retirar a Luiz de Mendoa do quar-tel de 1\f argao; porque_ t;.11nbem por aquel1a parte efl:ava 'a 2:uerra focegada. Porm refultou da chegada. de Luiz J~~ 1\leridoa a Goa ta o grande defun.i2. entre elle, e Bartholo1n~u .~1e Vafconcellos, pelas razoens que j refer.imos, que fe ontrao etn Goa 1nais mortes neil:a guerra civil,. que nos encontres dos Holandezes. Recolhendofe hum noite Bartholon1eu de Vafconcellos, Ih<t-atirrao. efpingard~:' --~,err.a11do o tiro~,. acertou e111 ht1m negro, e l3artholomcu -de Vafconcellos: unido com D. Manoel Lobo tizerqo:gcnte paga cotn frus cabedaes, de qu~ 1~e,.: J y ongr-

os

-originou haver variGs .combates tanto na ci~dacle, como : fra de11a. Lu1z .de Mendoa tendo noticia que os ViJnl- Anno gos r~fridos o efperava para o mat.:.1ren1 em hum paffo 66-o =efrreito , antes de chegar a Racho!, por onde preciC.ln1en- 1 tc fe recolhia, quando h ia a Goa 1 os foy hufcar con1 a Cotnpanhia de Joa de Soufa Freire, Antonio, e .Manoel de Sa!danha de Tavora. Saltra@ todos em tcn-a~ e na achra n1ais que vefiigios em hotna cala de palha, de -que nella havia efral.lo gente, que proxin1a_n1ente a h::tbit:ira. Procurraoton1ar Iingua, eencontrra hum Mou~o que lhes diil"e , que em as noites antecedente~ tinha eftado naquella cafa alguns Portnguezes. Sem ma1s exan1e ~rchou Luiz .de Mendoa con1 toJa a gente , -que e~a va aiua ordetn, para o rio do Sal, e mandou a Cocolun, -onde affifria huns -criados de D. Manoel Lobo (por cuja conta corda aquelb gnarnia) hum Ajudante con1 .Q_rdenl , que n1archalem fem.dilaa ao Arrayal. Obede.cra elles, e t~nto que chegra, forao pretos, e Luiz de Mcndoa marchou para Curca, oade entendeo pode-riao efrar Bartholomeu de Vafconcellos, e D. Manoel Lobo. Nao os achand.o, mandou afalta1 as cafas, em que vi.. via, e executra6-fe nellas acoens tao indecentes, que o Capitao Luiz de Abreu de Mello fe achou obrigado a dizer a Lt:Jiz de Men-doa, que ElReyo na n1andra _ ln.. <lia, nem aos mais, que alli affiftiao 1 .a pelejar .com ieus Valfallos, fenao com os Mollros, que D. Manoel Lobo , e B.utholomeu de Vafconcellos eft.ava na tua Ilha, que <>s queria deifiar , que elle tomaria por fua conta efl:a c.. mifa. Com grande ira lhe refpondeo Luiz de Mendoa-, que lhe nao apurafe a paciencia, e logo mandou arcabu.., 2ear onze dos que havia chamado de Cocolim, fenteaciando-os morte com o Ouvidor. Os mais mandou ioltar depoi~ de trateados, e marchou para Marga com o Arrayal , e entrando em Goa , fe palrou naquella Cidade o ln verno com grande defafiocego, accrefcentando-fe com a defunia do Cabido ; porque dividindo-fe os Conegos etn pa~cialidades, pagavao Soldados por grande preo, que avtftando-fe de dia, e de noiie, fe dava batalhas como inimigos , fem temor de Deos ; nem medo das Jufrias. Y 3 Entrou

PARTE II. l.J PR-O P.

341

ie

342

PORTUGAL RESTAURADO,

Entrou o Verao : com a falta de nos do Reino crefAnno crao os in(onvenit!ntes: os Governadores defprezacos,. ~66o e tnal obedecidos, annrao para guarda da Barra !te navios, a que dwn1L1vao os feccados mortaes, parece que peJas culpas de pouco venturofos, e entregrao-nos ao Maltez ~'l iguel Grin1aldo. A Luiz de Mendoa mandrelo ailifrir na Fortaleza de Murn1ugao, a Bartholomeu de Vafconcellos na da Aguia com titulo de Generaes ; e prdunndo que os Ilolandezes nau tornaria fobre aquella Barra, mandrao os fete navios de remo a Murmuga bufcar a no Bon1 Jefus de S. Domingos a reboque, para fe apparelhar, e a mandarem ao Reyno .. Ao tempo que ~hegava entre as l;orta!ezas de Nofa Senhora do Cabo., e daAguada,appareceo aAnnada Holandeza com doze nos,_ e forcejando os navios de remo por metteretn -a no debaixo. cla artilheria de qualquer das Fortalezas, fobreveyo; h uma tetnpeftade de vento Sul tao rija, que o nao pu-dcrao confegnir. Dein1parou-a o Cabo Miguel Grimal.. do, retirou-fe para terra feguido de cinco navios. Com differente refoluao invefiio o Capitao Pantaleao Gomes com a-Capitania do inimigo, refoluto a queitnar-e con1 ella: chegou a, atrac-la,. e ao tempo que con1 hum n1urrao accefo queria dar fogo polvora, 1he Jeo h unia bla pelos peitos .. Levado da dor-paffon a mais generoo impulfu , e com a efpada na mao diiTe aos Soldados , que ~ ieguit!en1 a tnorrer dentro na no inhniga. Com ardor Jnexplicavel fubio por ella, e invefrindo com os Holandezes, cahio m.orto no convez ; valoroa aca?, e digna de fucceder na India em tempo n1ais venturoio ! porem entre 0s initnigos logrou vantajofo premio o feu merecimento ~ porque os Holand-ezes levra o corpo Feitoria de Vengurla, e lhe derao fepultura acompanha~o da Infantaria con1 bandeiras rendidas , carga. de mgfqueteria , e artilheria d(-'!s nos, e todas as n1ais honras militares, que cofrumav3 fazer aos ieus Generaes. O .1V1efire da no Bom Jeis de S. Dotningos, vet!do-a defamparada, lhe ps. o fogo ; entrou no batel, e ialvou-fe en1 terr;t; e dcftes infortunio5 fe compuzera os fuccefos defre annu ho Efrado Ja India. &-

,-.. PARTE IL LIPRO 1/.

343

As pazes que EiRey D. Fi1ippe ajllfrou em S.Joa d~ Luz con1 ElRey de Frana Luiz XIV. feu genro, e o dei- Anno canfo das Trop:1s alojada~ nas Fronteiras de Portugal dous 66 1 annos fem exercicio , fora6 difpofioens r~ra app1ic:_~n 1 com o mayor .calor contra Portugal todas as foras da ua J\1onarchia ; por fer eil:a dor a de que n1oil:rava n1~1.yor ientimento' ou rorfer filais vifinha ao coraa., ou ror lhe fer mais tnanifefl:a' nao lhe podendo encobrir a induil:ria de feus valdos a infelid~Jade das fuas armas clnpregadas na conquifl:a de Portugal ~ como cofiumava em outras n1ais apartadas da co?~tnt!nicaa ~a Corte-, por lhe defviarem enfado que arnicale a propna confervaa. Obrigado deil:e intento mandou E1Rey juntar dinh~i ro , formar Tropas dentro , e fra de Hefpanha. Prevenirao-fe tnunicoens ., n1antimentos , e carruagens , e nomeou por Capita General feu filho illeg\tin1o D. Joa6 de Aufrria, Gra Pri-or de Cail:ella da Ordem de S. Joa6, Confelheiro de Efi:ado, Governador , e Capita Gene- Nomea Flral dos Paizes baixos, e Governador das annas n1arithnas, Rcy de ~a~ avali_1do por 111erecedor dos ma)rores e-mpregos daqueHa tGclla Ca ptfcao encra 1 eu Coroa, afiim pelo Real fangue da f ua varon1a, como pe- filho D.Joa las virtudes naturaes , e eil:udadas , e experiencias ad- de .Aufiria. quiridas defde os feus primeiros annos nos governos das arn1as de Napoles, Siclia , e Catalunha ; aprendendo en1 batalhas , e Praas ganhadas, e perdidas , as varieda.. des da fortuna , e inconil:ancia dos ltnperios. Con~ava neil:e tempo D. Joao de Aufl:ria trinta e tres annos; iabia todas as operaoens militares com iolidos fundamentos, conhecia os Soldados, el:imava os benemeritos, e por todas eil:as razoens merecia o titulo de Grande Capita. Fi.. cou o Duque de S. German con1 a occupaa de Governa~or das Armas. Era Mefl:re de Can1po General Luiz Podertco, pratico, e valorofo Soldado, e de Naa Italiana; General da Cavallaria D. Diogo Cava1hero Ilhei:. cas; General da Artilheria D. Gafpar de la Cueva Henriques; Thenente General da Cavallaria D. Diogo Correa. O 1nerectmento deftes Cabos, o eil:rondo das grandes prevenoens , e a arte com que os Cafi:elhanos ibiao encareclas , e efpalh-las , nao alterrao o animo valorofo do Con.. Y4 de
~

de de AtouguLt, Meftre de Campo General , que contt~ Anno nuava o: governo. das annas d-a Provinda de Alemtejo;: 1 66I P,orq lle de todas. as negociaes politicas ante<;edent~s dos. Cafl:elhanos havia conjel:ut;ado os effeitos, que expetiD1entava. Ao raflo d'os ~-.vis ,. que recebia, applicava na Corte as diligencias d0s foccorros, para que as prevenoens da defeni igualafetn aos intentos, e foras ~a ~onqui11a :. por1n na bafiava todas as infrancias que fazia ;. porque fe na acabava de de11ruir o vicio introduzit!io nos lvlini.ftros politicas de deixarem paflar tempo na efperana do f0ccgo : iendo tambem Haquella oc caia6 grande parte nas defattenoens militares o cuidado, que a Rainha empregava em reparar as defo.rdens de1Rey, que cada dia deicobriao a tenao de fe introdu:zir _brevemente no gov6lno d0 Reyno ,. infiaclo .d~s que lpdtgnatnente logravao o feu favor, que pertendtao conJegu.:-lo fem c0nt1,adia6 da prudencia!da Rainha; porm: naO. fora,eftas difficuldades.totahnente _embarao s pre venoens da guerra ;. porque as levas de Infantaria ,. e Ca- vallaria. fe applic.ava0 por todas as partes , e a Rainha re metteo quantidade de clinheir0 ao Conde de Atou guia. para as fortificaoens, e patente de Governador das armas; de Alemtejo , con1 que fe lhe n1_itigou o ciume que teve,. de que o Conde de Soure ddejava aquella. occupaa. Hum dos 1nayores foccorros ,.que naquella occafia entrei- _ rao na Provincia de Aletntejo,. foy a pefloa do Conde de: Schombe~g ,. que depois de ajuftar etn Lishoaas fuas capitulacoens, c de fe formar o feu Regimento,. pairou a i\ lemt~io :.::om feus filhos ,. e os mais Officiaes ,. que o acon1pnhava, a exercitar o Pol:o de J\1efire de Campo General,. e foy recebido do Conde de Atougu1a com a: eftimaa ,. eJocicdade, que n1erecia as virtudes mi1i- tares,. que profeffava. Pa!faas as pr.imeiras ceretnonias ,. deo o Conde deAtouguia conta ao de s~homberg doei~ tado daquella Pr~vincia con1tnuita-diilina6,. e particulariuade .. c da.~ noticias que tinha das prevenoens dos Cafielhano~-; e conferindo na.prefena do General daCa~ v.albria Affonfo Furtado de Mendoca.,. e do General da ArtiJheria Pedro Jaq:ues de Magalhaens, a frn1a ~m:qp.e:'
as

3.44

PORTUGAL RESTA.URADO;

as Tropas de Pc:rtugal fe dev!a ~ppor ao_. Exercito .de Cafrella na duvtda dos defigntos de D .. Joao deAtdl:na, Anno aiTentrao que as Praas prindpaes fe g_u~rnecefTem, co- I66 1 mo fe qualquer dellas hou~-He de e~ f1ttaua, e~ c~-rpo da Cavallaria com a Infanta na, que 1obraile, aloJafle na Praa de Eftren1oz; e que mani~eil:o o intento d<?s Caf- te!hanos, fe augmentafTe o Exercito com as guarntoens das Praas , que ficaffem _livres do receyo ~e ~c rem fi tiadas , e fonnado con1 os {occorros das Provtnctas executaria o que pedile a occafia,. e enfinaffe o ten1po; por fer hum dos mayores inconvenie~ltes da guerra defenfiva,. haveretn-fe de regular as empreias futuras peJas refoluoens dos inimigos. O Conde de Schotnberg con1 poucos dias de defcanfo correo toda a Provincia, examinou todas as fortificacoens das Praas , obfervou os alojamentos~ reconhe~eo os rios, e vendo as campanhas ferteis, dilatadas, e abertas, entendeo que em 0 numero, e esforo dos Soldados confifria a defenfa daquella Provinci a, por fer todo o terreno della aberto,. e totalmente indefenfavel Recolheo-fe a Elvas, e D. Joa de A ui: tria chegou a C,afra a vinte e fete de Maro: deteve-fe ~alfa aBada.. poucos dias naquelle lugar,. e paffando a Badajoz, co- Joz. merao por todas as partes a manifeftar-fe as prevenoens da Campanha , e ao mefmo paffo fe augmentavao as guarnioens dGts nolas Praas; havendo-fe recolhido . todos os Mefires de Campo, que levantraonovas levas, e fendo hum delles D. Luiz de Menezes, com poucos dias de communkaa contrahio com o Conde de Schomberg lao dilatada amizade , que ordenou o Conde a feu filho o Barao deSchomberg acceitaffe o pofio de Alfcrez doMei:. tre de Campo D. Luiz de J\t1enezes; e profdfou igual a~izade com D.joao da Silva, que naquelle tempo havta paflado ao Pofio de Thenente General da Cavallaria. Applicava D. Joa deAuftria as prevenoens da Campanlia; porm naO.experimentava os effeitos iguaes s pro~efas, que ElR.ey feu pay lhe havia feito ; porque as .l roras' e os cabedaes erao inferores ao grande intento da conquifta de Portugal: e corr.o entre os Miniftros da. Corte havia muitos, a que devia.po11cos affedos, e o em-penho

pARTE II. LIVRo P.

345'

Anno 166r
J:.mta hum
Ex.crito.

34~ PORTUGAL RESTAURADO, pcnho delRey nos progrefios daquella Ca1npanha era inal t;;:ravel, refolveo. D. Joa convocar toda a Cavallaria , e lnfant~ria dos quarteis, .e que o Exercito fe formaife junto a Talavera, duas legoas de Badajoz. juntas todas as .-fropas, tnarchou D.Joa de Aul:ria, e os mais Cabos do Exercito a reconhecer a Praa de Can1po Mayor com tres nl cavallos, e ieiscentos Infantes. Obiervada efb.1 marcha llas Cornpanhias da guarda de Elvas, teve aviio o Cond.! d-~ Atouguia, e promptan1ente rrtandou n1archar para Catnpo JVIayor a D. Luiz da Cofia co1n quatrocentos cava1ios, e outros tantos Infantes garupa , ieguido do Conde de Schon1berg , e do Gener.l da Cavallaria cotn quatro Batalhoens ; e porque os inimigos e1ava6 ta avanados, que os batedores efcaramuava co1n as Companhias de Cavallos da guarniao de Campo Mayor, D. Luiz da Co(la con1louvavel diligencia entrou naquella Praa redea folta a tempo conveniente. Chegou p_. Joa de Aufl:ria a reconhecer Catnpo i\1ayor, pouca diit~1ncia da efl:rada coberta, fetn r~ipeitar as muita_s blas de artilheria, e tnofqueteril que o rodeava; e.obervando , que para render aquella Praa era neceffario n1ayor Exercito do que havia convocado, fe de(enganou de dar principio conquifi:a de Portugal por aquella etnprefa. Porm na6 podendo fer notaria efi:a fua defconfiana, tratou o Mefl:re de Ca1npo Joao Leite de Oliveira (que governa V<l Can1po Mayor) de a fegurar, adiantando as tortificaoens, fazendo conduzir rnunioens , e mantinlentos, que n:1o regateava a prudcncia do Conde de Atouguia. Retirou-e D. Joa de Aufl:ria para Badajoz, o Cond~ de Schotnberg para Elvas, e efra den:onfiraa do?.Caf- ~ telha nos (de que o Conrle de Atouguta deo cunta a Rat- nha) applicou o calor das prevenoens da campanha , na ficando aos Minifiros da Corte efperanas de fe defvanecer; e entendendo jufi:amente a Rainha, que na pefioa do Conde de Cantanhede ( j naquelle tempo ~ar9uez de Marialva, e Governador das Armas da Provnlcta da Efrremadura ) concorria todas as qualidades convenientes p~ra conduzir a Alemtejo hum luzido foccorro, fe lh~ props efta Jornada com todos os efmaltes, que facili-

.. P.ARTE II. LI 1/RO V. ~47 cititava a necefiidade, que havia da fua pefoa, e Jlllltament'e rorque concorria o tempo com todos os re- Anno quifitos, de que e cotnpaetn a fel ice fortuna, a fav~r da 1 66 1 efiin1aa da pefloa do J\tlarquez; porque era J?roxunaJnente falleddo o Conde de Odemira, perda mutto confi~ deravel, por f1ltar na fua peffoa hum Vara de grande zelo , e defintereTe,. porm conhecidamente oppofio fortuna do 1\'larquez de j\tJarialva. Acceitou el1e_ a propo1i~ao da jornada de- Alen1tejo com declaraa , que havta de goYernar abfolutarnente as arm~s daquella Provinda. Nao defprezou a Rainha el:a claniula no principio, e continuando a praHca, chegou a noticia ao Con- de de Atou guia do grande aggravo , que fe lhe fulnlinava ; e como era compofto tanto de brio 7 como de colera; entrou no feu animo implacavel perturbaa6. Tanto que recebeo efte aviio ,. o comtnunicou ao Mefrre de Can1po D. Luiz de Menezes , com quem prof~fava , len1 do eftreito parentefco, apertada amizade ; e ex. cogitando os remedias defra tempeftade 7 ficou por conta de D. Luiz efcrever ao Conde de Soure , que poucos <Jias antes fe havia reconciliado com o Conde de Atougui, injuftan1ente queixofo do Conde de Soure, por entender intentava tirar-lhe o Pofto de Governador das armas, que f a efte fim trouxe\'a por Meftre de Campo General ao Conde de Schomberg. Mas ab.atdos oo vapores defte difcurfo, continuou o Conde de Atouguia com o de Soure ta amigavel conrefpondencia, conhecendo a finceridade do feu procedimento, que o achou parcial, ajudado do Duque do Cadaval, do Marquez de Gouvea, e das diligencias de Joa6 Nunes da Cunha ,. naqt1elle tempo occupado no governo das arn1as de Setuval, e todos favorecra6 as razoens do Conde de Atouguia .. Fundava o !Yiarquez de Marialva a fua pertena em naO.fer jufi:o paffar Provinda de Aleintejo a ter ft~perior, depois de a governar com o felice fuccefo das linhas de E!Vas : que de preiente era Governador das armas de L~.sboa, e Eftremadura, e Conelheiro de Ffiado: que o Conde de. Atouguia de poucos dias cuel1a parte havia pafiado do Pofto de Meftre de Can1po General ~:o de Go- .... 1. v.erJ

34S

PORTUGAL REST.AURADO,

Anno .1661

ver na dor das armas ; e que fuppofto que confervava, e reconhecia o teu n1eredn1ento , eipera va nao efiranhatTe efrar fua ordetn , vendo que lhe preferia nos lugares, e nos annos. AUegava o Conde de Atouguia, que muito ten1po primeiro, que o 1\larquez de Marialva fofie Governador das armas, o havia elie lido de Traz os Montes , e do Brafil ; e que fujeitar-fe a Pofto inft!rior na Provincia de Alemtejo , fora fineza , que fe na6 devia tomar por augmento em feu prejuizo ; e que finalmente era ley efiabelecida, e inviolavel, que todo o Governador das annas, que 1narchava com as fuas Tropas a foccorrer qualquer das Provindas, que neceffitava delbs, iujettava ordem do foccorrido , ainda que foffe mais moderno ; porque de outra forte ferviria os foccorros mais de confufa , que de remedi o , e fic~ria arrifcado o governo da Provinda, que houveffe de 1er mandc1da por quem a na conhecia : e que por conclufo ; que fe a Rainha o nao achava capaz do Pofro que exercitava, con1 a rcfoluao de fe recolher a fua cafa fatisfaria s obrigaoens da fua. honra. Vendo o Marquez de Ma.. rialva que os fundamentos del:as razoens na adnl!ttiao controverfia, tomou outra efi:rada, e teve conieguido o eu intento. Perfuadio Rainha que paiTafie patente ao Infante D. Pedro de Capi ta General do Reyno, e a elle outra de feu Thenente General, com que entendia cefavao as razoens do Conde de Atouguia, governando elle o Exercito de Alemtejo e1n non1e do Infante. Foy efra refolua6 ta occulta, gue a nao penetrara os atnigos do Conde de Atou guia, fenao depois do Mar. quez de Marialva haver paffado a AldeaGallega com as Tropas Auxiliares de Lisboa , e El:retnadura. T'eve J oa Nunes da Cunha efra noticia, e promptamente recorreo Rainha, e lhe moftrou com eviJencia manifefta , que expunha a total ruina o Exercito de Alemtejo ; porque o Conde de .Atouguia era poderofo por parentes, e amigos, colerico por natureza, e f attento fua reputaao ; e que vendo-fe offendido , tirando-fe-lhe o Pofto, quando efi::!lva para fahir em Carnpanha , poderia arrojar-. fe a alguma temeridade contra a peffoa do Marquez de

ie

-M~

. , f'\ PARTE 11. LIT?RO P.. ~ 349 etn grande damno da confervaa, e deh.!ilfa do Reino. Achou a Rainha tanta fora neilas razoens de Anno Joa~ Nunes, que o mandou a Aldea~Gallega cotn ordem 66 ao 1\1arquez de Marialva, que na6 ufafTe da carta que lhe .I rnandra dar, em que o declarava Thenente General do lnf1nte" e que fe iujeitafie s ordens do Conde de Atouguia. O Marqu~z , como era magnanimo , e politico, fe7. virtude d~ impoffibilidade, e re1pondco, que co1n occupao~ns muito inferiores que levava, eftaria fempre pron1pto para acudir defeni do Reino,. e continuou a n1archa, na mofhando em toda aquella Campanha o n1enor indicio de difl"abor , nem teve a mais leve controverfia com o Conde de Atou guia ; propria generoildade do refplaudor do Sol , que na deixava, pelo embarao dos vapores , de produzir benevolas influencias. Confiou ao Conde de Atouguia, que a duvida ie ajufrra a feu favor, e em quanto durava e.l:as differenas, acabou D .. Joa de Aufi:ria de ajufi:ar as prevenoens do Exercito, para fahir com elle em Campanha. Porm como era entrado no mez de Junho, ainda que fe lhe retarclav_a os foccorros , obrigado dos avifos de feus amigos; que o aperta v ao com o empenho delRey feu pay, co-. mo confiou em varias cartas , que fe tomrao a hum correyo , principahnente hurna do Duque de MedinaCeJi, que com vivas infi:ancias o periuadia , que por nao pr en1 contingencia o favor de 1eu pay, fahiffe logo em Campanha. D. Joao de Aufi:ria no aperto dos termos en1 que fe confiderava , e reconhecendo o Exerci to inferior ao intento que pertendia , deliberou bufcar errtpreza tao facil , que nem faltafe obediencia de feu pay , nem arriicaffe a reputaao na diiliculdade de a confeguir; e nefia confideraao elegeo a Villa de Arronches fituada fobre o rio Caya , de trezentos vifinhos, cercada de muralha antiga, quatro legoas difi:ante de Elvas, outras tantas de Portalegre, e Campo M ayor, fi tio capaz de embaraar os cornboys, que pertendeffem entrar nas tres Praas, e de penetrar os lugares abertos da Provi~cia pela parte menos forte della. Compunha-e o Exercito de dez mil Infantes, e dnco nl Cavallos com to. du
Mat~a!\"a

das as mais prevenoens competentes : er~overnad peAnno los Cabos referidos: fahio de Badajoz dia de Santo Anto66 1 nio, e com dous dias de marcha alojou fobre Arronches. 1 Na achou Infantaria paga, que guarnecefTe as muralhas; porque a debilidade deli as tirava eila confhna, e fendo pouco mais de cento os paizanos capa~es de tomar as arGanhha Ar mas, abr!ra tem refiftencia a D. Joa de Auftria as porrene es. .c fi ' " 1 tas d a V"ll a ; e como era o fi m 10rt1 ca-Ia, e guarnece-1a, tratou da fortificaao com fumrna brevidade. Com a certeza defta noticia remetteo o Conde de Atou guia Rainha hu1n correyo pela pofta : pafiu a Eftremoz, e dei xou governando a Pma de Elvas ao Meftre de Campo Fortifica a D. Luiz de Menezes com largas ordens de poder obrar tuVilla. do o que lhe pareceffe , fem dependencia alguma , e dit:. pender todos os cabedaes neceffari05 na frma, que julgaf... fe mais conveniente. Qpafi no mefmo tempo, que o Conde de Atou guia, chegou o Marquez de Marialva a El:rernoz , e congraando-fe os dous com todas as demonfl:raoens de fociedade , fe juntou brevemente o Exercito ; e tendo-fe por fem duvida , que D. Joao de Aufl:ria determinava continuar a conquifi:a pela parte de Arronches , nJandou o Conde de Atouguia guarniao a Portalegre., e ordem , para que fe trataffe com todo o calor da forttfi caa o, a que podia dar lugar a efl:reiteza do tempo. EftaJ na in1aginada refolua de D. Joa de Au1l:ria en1bara-" ou muito aos Cabos do Exercito, eM inil:ros da Corte; porque como nos difcurfos anticipados dos progrefTos defi:a Campanha nunca havia lembraJo a etnpreza de Arronches, foy neceffario fazerern novos cabedaes de penlm~ntos, para acertar no c-:tminho mais proprio da defeni.a de Alemtejo. Os Confelheiro. Je Eftado, e Guerra todos fe affeioavao a que o Exercito fe detivefe nas guarnioens das Praas, at fe examinar o intento de D. Joao de Aufl-ria, dizendo, que devia recear..fe no mez de Julho o perigo do Sol de Alemte_jo ta prejudicial, como lamentavelmente fe experimentra na Campanha de Ba.. dajoz. Os Cabos do Exercito , e Officiaes Mayores, que entrava no Confelho, uniformetnente entendrao, que o Exercito devia ihir em Campanha com toda a brevidade;

35'0

PORTUGAL REST .AURADO,

porque

PARTE II. Llf/RO P: {

351

porque os Cafielhanos tinha rnofl:rado, que pertendia conquil:~1r a Provinda de Alemwjo pela parte menos co- Anno berta de Praas fortificadas : que era veroiinel, tanto que _I.66 1 tivefiem Arronches em defenfa , pafiren1 a l)ottalegre, Cidade grande, e aberta ; e que f hun1 Exercito, nos termos que fe achava ' podia defend-la ! e de tanta irnportancia ' que ganhada ' nao ( fi~ava deicoberta grande parte da Provinda de Alemtejo, mas toda 3: ~firemadura, nao havendo at Lisboa Praa algurr.a fortthcsda, e que efie perigo prevalecia a qualquer outro inconveniente; a que fc a~crefcenta va o defalento dos paizanos das Povoaoens abertas , vendo-te fem fortificaao , nem Exercito, expofras s furiofas invafoens dos Cailelhanos. Prevale~ra eftas razoens , e i hio o Exerci to de Efi:rernoz a vinte e quatro de Julho , governado pelo Conde de Atouguia. Era feu Meil:re de Campo General o Conde de Schomberg, General da Cavallaria Affonfo Furtado de Mendoa , General da Artilheria Pedro Jaques de Ma.. galhaens, e governava as Tropas de Lisboa, e Eftrernadura o Marquez de Marialva. Em Akaravia fe encorporou_ o Exercito com as guarnioens de Elvas, e Can1po J\'Iayor , e confrava de dez mil Infantes , e tres 1nil e quinhentos Cavallos ; lem dos occorros das Provindas que na haviao chegado. Levava dez peas de artilheria, todas as bagagens , munioens, e mantimentos, que pa recra neceffarios. Nefte Exercito ferviao iem Pofio o Con~e de Sarzeda_s , Ayres de Soufa ~ e o_utros Fidalgos particulares. No dta em que o Exercito faluo de Eftremoz, havendo o Conde de Schotnberg difiribuido as ordens ~a frma em que havia rle marchar, pafl'ou a Elvas , onde tinha fua cafa, a ajuftar alguns negocios particulares. Era ot~rle~, que o Exercito formadu rnarchafTepelo coftado dtretto com a frente em Elvas, na confideraao de que os Caftelhanos eilavao em Arronches, e fuccedendo qualquer rebate, f com o pequeno tnovimento de voltar o Exercito caras vanguarda, ficava en1 batalha. Nao et:a ufaa efta boa difciplina at aque!le tempo dos Exercttos, que haviao .fahido em Campanha ; porque todos os ten5os desfilava por troos , e a Cavallaria por bata-

cm

~sz PORTUGAL RESTAURADO, batalho:!ns, ga!l:ando .. fe n1u i tas vezes na fr~nt~ do -inimif.Anno go arrifcadas horas em fe formar o Exercito. Eflce co fl:ume, e a liberdade natural da Naa Portugueza foy I6I caufa de na f fc defprczar a nova orde1n do Conde de Schomberg, n1as de correr por todo o Exercito pubHca n1urmuraa6, que fe havi:.t auie11.tado, porque na thia formar o Exerto: e como era n1ais os ignorantes , do que os entendidos, na cufl:ou pouco a desbaratar cotn :i detnonftraao a calun1nia , que fe havLt levantado con1.. tra a nova march1. Voltou o Conde em brev~s horas, e tendo noticia das vozes, que haviao corrido contra a fua opinia, as defprezou urbanamente; porque era dotado de anitno verdadeiramenre nobre , e pacifico, e efiava preve.lido de feus inimigos, de que lhe era necefiario igual valor para vencer aos Cailelhanos, que prudencia para contraftar os en1ulos, que l:avia de arguir o ieu merecimento. O Exercito, no dia feguinte ao que fahio de Eftremoz, foy alojar fonte dos C,apateiros , e logQ que fez alto, chamou o Conde de Atou guia a Confelho, e props cotn grande erudia, e dHcretas razoens., de que era infigne Mefl:re, as noticias que tinha do poder dos Cal:elhanos , e o efi:ado etn que 1e achava a fortiticaa novamente fabricada em Arronhes ; o cuiuadoque devia dar Portalegre, e def.~nfa de que neceJiitav,lo os lugares aberto,~, a ge1te de que conH:ava o Exercito, a que efperava das Provindas, e ultiman1ente exh.ortou a conformidade dos anitnos de todos, e pedio em particular o parecer de cada hum. Forao varias as opinioens dos Confelheiros, porque huns diziao, que te atJcJ1Tetn as fortificaoens dos Cafrelhanos ; oetros que paiTaffe o Ex ercito a Campo Mayor, e que -tdfie da occaia, que o t~mpo lh~ offerecdf~; outro~ que alojafe em Monforte, ( fitio diftante duas legoas de Arronches, duas de Porta.. legre) donde fe f~~urav_t 1quella Cidade, e fe cohriao os lugares abertos. O Conde de Schomherg ., D. Joa da Silva, e D. Luiz de 1V1 ~n~'l:;!S votrao que o Exercito tnarchafe a aloj:u entre Ougu~la, e a Codichira, difl:rito abunuante de <lgoa, e lenha, e efrrada que os Cafl:dhanos feguirao para Arronches, unica para.fe 1etirare1n a Alhuc.._ucrque~

..,uerque, e part~ por onde lhe entrava os con:roys co Exercito : que as coniequencias de.fic intento cra muito relevantes ; porque ou D. J oa de A t1hia ncs l1avia I66l cle bufcar no alojamt:n to fortificL1do , e pelejar ccn1 grande vant&ij:m ncfa ; cu h:tirar-fe a Valtna con~ muito perigo ' reJa t:fireiteza de varios pa1los_, que havia d~ encontrar ; ou d~mandar Caya, e retirar-ie junto a Elvas cou1 perigofo Jefcredito , de que fendo o Conquiftador, fe defviava dos conflilos. A variedade deitas opinioens concertou i). Joa de Aufrria; porque no temro, em que o Conde de Atou guia havia de tomar a ultin1a reiolua, lhe chegou avifo de Joa Leite de Oliveira , que o Exer- Retira-re 3 cito de Cafiell:1 k:vantra do quartel de Arronches, e n1ar- tcmr:o que o chava co1n den1afiada diligencia para Albuquerque. Ccn1 Cone~ ~c A rr totJO"uta mare fi:a not1c1a pa110U o Conde de A touguta com o E xcrcao cl~o~ a bufao alojmnento de Barbacena, e ordenou ao General da Ca- c:i-lo no vallaria fe adiantare com n1il cavallos a reconhecer a n1ar- qu~rtd. cha dos Cafrelhanos : o que executou , mas achando ja os Caitelhanos retirados, e ceuantelados os quartcis , fa.zendo hun1a preza , fe retirou fem perda. Cem efia notida voltou o General ~o Exercito , e com a certeza de que-ficava governando Arronches o General da arti1htria, ad honorem, D. Ventura Tarragona com cinco 'I trcs cle Infantaria, hum de Hefpanhoes, dous de Italianos, GCl 1S ce Alemaens, e cento e cincoenta cavallos, artill'.eria rroporcinada fortificaao, que eftava levantada , e fe h ia fabricando , grande quantidade de munioens, e mantimentos. Etn huma n1anha intentra os Cafielhar.os interprender Veiros. Sahirao de Arronches con1 quatro n1il Infantes , e quinhentos cavaUos ; n1as chegar.do vifra da Villa, achrao valorofa refifl:encia em o feu Capita mr Domingos Corts Paim , e fe retirra com algun1a perda. O dia feguinte n1archou o Conde de Atou.. guia, o de Schomberg, e o Marquez de Marialva com tres mil cava11os , e mil mofqueteiros orden1 do Mefl:re de Campo D. Lniz de Menezes, a reconhecer Arronches, e fem dan1no de infinitas blas , rodera a Praa , obfervr as fortifica oens , e concordra que convinha dei~ar aos Caftelhanos continuar naquelle empenho ta

PAR 'IE 11. L/17 RO V.

35"3

Anno

pouc~

pouco proporcionado ao dif pendi o, que havia o feito Anno naque1Ia campanha, que deidiroi~unent~ rematra com h uma retirad3 apr..:!lda , e _166r ~ito, qne 1:~111 ficar devendo tanto aos olhos Jo no fio excrrefi:i.tuiao j grandeza da rei:. 1oa de D. Ja de Aufhia, fe poJLt cham 1r fugida. Com a certeza defl:a de1ibera3 dos Caftdhanos voi... tr1o os C.1hos para o quartel , e pai1ou o Ex~rcito a aiojJ.r no fi. ti~ d_l A.talaya de Mexia, ond perfitio oito dias, porqu~ os m~frnos dilatou D. Joa de Aufrria recolher-ie co:n o Exerdto a Badajoz do quartel, que occupou junto ao rio Xvora ; tn3s deienganado du rigor do Sol dividio o Exerdto. O Conde de Atou guia con1 el-a noticia pairou a Elvas, defpedio os foccorros, partindo o Matq uez de MariJ.lv1 para Lisboa. D. Sancho 1\1~tno21, j,l naquellt! ternpo Co;1d~ d~ Villa Flor, que h:1via chegado at 1'-~iza corn os foccorros da Beira, voltou tatnbem para a fua Provincia. l)iviJio-fe a Infantaria, e Cavallaria pelos feus alojan1entos, licencira-fe os Auxiliares, defpedira-fe as carruage11s, e o Conde de Atouguia achou em Elvas hun1a nova fonte tnuito copio~ entr.:! o Forte de Santa Luz h, e a Praa, obr..1tnuito util ; porque iendo fi tia da~ ie na podi:t valer da agoa da Amoreira, que he a unica de que fe alimenta , ficando os arcos , que a conduzem~ precifan1~nte debaixo do dominio dos fitiad.ores. Efrava mais aju l:.~da a efi:rada coberta da porta da Efquina at a porta de S. Vi.-:ente pela pute, que olha ao monte de N. Senhora da Graa , e o faio etn def~afa ; obra difficil de fabricar rela afper~za do rocheJo, en1 que fe lavrou. 1 D. Joao d~ Au~ri:t, tanto que licenciou o Exercito; paflou de BaJ:1joz a C,afra, na havendo confeguido na cm preza de Arronches a opinil, que com generofo efpir~ to perten.lia aug;mei1tar etn tod1s as fuas acoens; por.. que o efttondo . . dos a:1r ~ft.Js, c as gaz~tas de CafreUa havb enlp~nha-1o as atteno ..!tlS de Euro?a nos progre:Tos daqu~lla Catnpanha, acaba-la fem mais effeito, que a conguifl:a de hn:n1. Pra1 ah~rt.l , d :;![pr~zada por ia util ; e o paiz, que Arronch~s &~fcobria, tinha por defcnfa grandes Praas, que o r~..1Jeall,1; na) bahtndo a f.-tzer efta e1npreza eftimavel o livro, que im.('rinll::>. D.J~ronymo,

35'4

PORTUGAL RESTAURADO;

M~

P.AR7'E II. LIPRO 'P.~~S Mafcarenbas, h lho fegundo do Marquez de Montalvau, no anno de 1eifcentos feflenta e dous , ue intitulcu : Camptmba tle Portugal ; onde con1 liionj2. cll1p~Ncl igualou Arronches a .Praa de Elvf1s , 2tfetando 11au fe le1nbrar das fittloens do Reyno , de que era natural , e de que havia fahido a bufcar ao feu recLyo a fegurana de R.ey efrranho, e a coNtinuar efre erro, et: crevendo ta indigna, e acceleradarnente contra a iua Pa... tria ' que pouco tetnpo' que fe dilatara na jrr. rrtf a 1 defi~ livro, lhe bahira para ie livrar do de1credjto ( C vir a fer o mefmo 1). Joa6 de Auilria, que rertenciE.o likngear na conquil:a, e fortificaa Je Arronches , qtient mandou denanteU-la, ror experimentar a defpeza i nu.. til que fazia naquelle prefidio ; accrefcentanc,o D. ]eto... 11ymo a efra cegueira outra nao menos culpavel, tcmanl1 0 por empreza elle, e feu irmao D. Pedro Mafc~renha~ ltma letra, que dizia: J.rou /::abenms Regem ,11iji Plilippt.~. ; confei1ndo na f!milhana defras palavras aquellas de Noll babemus Regem, 11iji Ctej{wem, que o que neg:vac,era o ieu verdadeiro Rey : que a tlim cofrun1a Deos cafrigar aos qu~ defordenadamente fe jata das mehnes acoen~ indignas , que os infama. Os Cafielhanos oprofro~ aos progrefos de D. Joa de Aufrria ' que na erao rollCCS' nem pouco roderofos' achrao ndle fucceflo grande motivo de defacredit.i-1o com IJRey fcu ray, dizendo st:e l1avia entrado em Portugal com hun1 Exerdto roderofo , que tinha feito Jargu :ilinlas def pezas' e que occurtra h uma Villa aberta , e inutil , ror ficar rodeada das m~Ihores Praas da Provinda de Aktn-Tejo: que efta em reza fervira f de len1brar aos Portu!!uezes a furti.fic2a6 de Portalegre, e applicaren1-fe com~mayor attenao a ferurar Eil:rems ; e que o damno que a CavaHaria rcderia f~zer, entrando a incon1modar os Iug8res abertos, fe roclia confeguir de Albuquerque: que a defpeza da fortifica:1 havia de fer muito grande, a introdua dof ccrnl-,oys dif... 1icil , e que todos efres embaraos fe con1prra cem o ce!:. credito de entrar D.joa de Auftria em PortugaJ,ccn~~-- conquifi:ador,e retirar-fe para Cafrella,parecendo cor:c;uittc.~o por largar os quarteis de Arronches, qt1e defc.mrarra,

Antio

I66I

Z1

d?.ndo

jS6

PORTUGAL RESTAURADO.,,

dando aos Portuguezcs a gloria de fe defviar do confiicro Anuo da batalha c?m hum Exercito pod~rofo, e1n hum quartel I66I fortificado iobre hum rio def~ndido da artilheria da Praa, que deixava forti!Jcada. Os parciaes de D. J oa de Auftria o defendiao, ei palhando que o Exercito, cotn que entrra e1n Portugal, nao era capaz de mayor empreza, qu~ a Villa d~ Arronches : que a fortificaa nella fabricada fervia de co1tinuo etnbarao aos co1nboys de Campo Mayor, e Elvas .. e fer:a i,1f.lllivel pr~juizo de muitos lugares ab2rto~ : que ganhada a Cidade de Portalegre, n 10 l11via at Lisboa Pr1a fvrtifi~ada : e que a conferV~l-lo dos Reynos confi!.l::ia nas Ci_jades capitaes ; e que os Exercitos d~ Cafl:dla na odevia marchar a Lisboa, i em deixar na retaguarda Praas conquiftadas, que facilitaffem a ~xpugna 10 de outras ; e que pr ~n1 pratica dif.. curto contr:1rio , feria ahfurd0 dos ignorgnt~s das regras militares, que entendiao hafrava chegaretn os Exercito~ a Lisbv::t, para a ganhar logo , po_r na e f::ar fortificada; como fe a fua defenfa confifl:ira 1 aas fortificaoens, e na no povo innum:!ravel daqueUa opul.~ntiilima Cidade, bellicoto, defl:ro , bem arma lo, alitl:iJo d~ Teros, e bat~llhoens pa~os, e Auxiliares de todo o Reyno ; poder tao f0rmidavd , em quanto nao fofle diffipado, que nem junt1s :.:ts f0r1s de toda H,~fpanha bafl::1v~l para deftru-lo. Acreditou depois o fucceffo a primeira opiniao, e logrou o Conde de Atou guia n1erecido applauio de haver venci do, fem pelejar. Dcftroa o Retirados o~ Exerci tos, antes que D Joao de Auf~ohndebd;g tria paflaffe a C,afra, fahio de Elvas o Conde de Schom.h~rn0Tr~o ber~ co1n oitocentos cavallos a annar Cavallaria de Ba~e- C~val!:uia d 1joz. A.J i:lntou f :!f:!nta das Cornpa:1hias do Thenente Ge ~ru.nlga. n~ral D. Joa6 da Silva, e O. 1'vl=1noel Luiz de Attaide, Ca pit1o d~ Coura ..1s, filho mais v~lho do Conde de Atouguia. Avan1Jos dous The.1:!.1tes, que os governava6, carregra a com;Janhia da guard:t, que fahia de Badajoz: .recollieo-fe Praa , !1.hio a dar-lhe ~alor a C:lvallara daqudla ~uarni16 affiftiJa d~ D. Joao de Aufrria, e Jos m::1is Cabos do E'{ercito. AJiantou-fe com os primeiros latalhoens o Th.!n~nt~ G.!a~ial da Cavallaria D. Joa Pa4

c~oo

d1eco, a carr~gar os 1d1enta cavallos: efiava cliflantt! o fi tio da cmboicada, prevenao para na6 icr dei coberta, e Tendo o Conde de Schon~erg o perigo dos icfienta cavallos, mandou avanar dous ~atalhe ens a foccorr-1os. A efit! c:1lor voltrao os 1. henentcs Efleva Soares , e Manoel Gon,tlves, q ne governavao os id1entJ. cavaJlos, ambos defiros , e valoroios , carregra os hatalhoens de D. Joao Pacheco. Retirou-te dl~, conhecenco a embofcad'a : porm entretido pela diligena cos '1_ henentcs, hegra os dous b~talhoens' e o art:rtjrao de1crte' ue querenl!o dle fufientar a retaguarda, foy morto , e nluitos dos Oiliciaes, e ~oldados, que o 1.con'[anhavao : e como nefi:e ten1po o Conde de Sd-:o1r1lerg Je havia adiando, fe retirou D. Joao de Auftria pe:,ra Eaclajoz, jufta.. mente fentido de perder t"ffi D. Joa. lacheco hum dos melhores Ofticiaes da Cavallaria daquelle exercito. Voltou para Elvas o Conde de Schctnbcrg-, c como eftas jornadas, que fazia com a Cava11ari8 ror ordc-n1 cfpecia1, que alcanou da Rainha , erao rouco agrada veis a Affonfo Furtado , por fer muito defconfiado , e 1nuito briofo, comerao a crefcer emulos ao Conde de Schornberg , e haver entre elle,e o Conde de AtoUf;la algumas diflenfoens, que comps D. Luiz de Menezes, antes de chegarem a mayor rompimento. }:efte tempo confeguio o Conde de Atouguia licena rara rarar a Lisboa' e ficou go,Ternando a Provincia de A1cm-1'ejo o Conde de Schom~erg com tanta prudencia , e fuaYidade , que era geralmente efiimado de todos , os que fem etnU1:!ao conhedao o feu merecimento. Procurava com todo o cuidado adiantar as fortificaoens das Praas , e como nao derendia da dencia dos Engenheiros, na6 fe diiatavao por duvidas, de plantas ; en1harao, que at aquelle tempo havia fi do de grande prejuizo, como fe nao fora menos pcrigofo acharenl os inim1gos a Pn~a , que atacaffem , com ln~m baluarte efeituofo , que fem fortificaao, que a defendefTe. Q!Jando o Conde andava mais arplicado a efre exercido , tEve noticia que D. Jo ao de A ttfiria marchava a fitiar Akonchel, valendo-fe da que havia tido elos f'OU cos mantimentos, com ue fe achava aqudlc Cafte11~, Z3 ~~A~

PARTE 1!: LIPRO P:

357

Anno
xG6 I

affim por fer nuiito difficil introduzirem-fe-1he comboys Anno pela vifinhana de Olivena, cotno por haver entrado o muy 1661 Inverno pelas tem pel:uofo, que diffi.cultava o podere1n marchar campanhas fem confideravel rifco. Avifou o Conde de Schomberg logo Rainha , c no mefn1o inftante, que chegou a fua carta, partio o Conde de Atouguia pela pofta para Elvas.Porm quando entrou naque11a Praa,eftavao C3.l:e11o rendido: porque havendo chegado a elle a vinte e feis de Novembro o General da Cavallaria O. Diogo Cavalhero con1 tres mil Infantes, e mil e quinhentos cavallos, ficando em OlivcRa D. Joao de Aufi:ria com outros Cabos do exercito, unindo mais tropas para qualquer fuccefo ' nao fora ellas neceffarias; por. que o Capitao de Infantaria Gafpar do Rego de Soufa, hum dos do Tero do Me.l:re de Campo Francifco Pache.co Mafcarenhas, na dilatou mais tempo a entregar-fe, que :~is dias, que os Caftelhanos gafbra em fazer jogar a artilheria, fendo-lhes neceffario todo efte tempo para vencer a afpereza do fi tio , e acabando de fe formar as baterias ao Sabbado, ao Domingo pela manha entregou Gafpar do Rego o Cafrello, perdendo a opiniao de valorofo, que havia adquirido en1 outras occafioens ., achando-fe con1 oitenta Soldados , 1nunioens para largo tempo , e mantitnentos para vinte dias ; baldando as rliligencias, que fazia por foccorr-lo o Meftre de Can1po Francifco Pacl1eco Mafcarenhas, que governava Mou- rao , e e 1."'henente General da Cavallaria Dinz de Mello , de Cafi:ro , que por orde1n do Conde de Schom berg havia paf;itdO quella Praa COlll quinhentos cavallos. ca.. pitulou Gafpar do Rego a fua liberdade t e a pa Infantaria, que fahio com armas, e formada. Chegando a Elv.as foy prezo na caJa , e cafi:igaJo como merecia o feu de.. Ii.:l:o, em tudo o mais Qnena foy tirar-lha a vida. D. Joao de Aufrria paffou de Olivena a Alconchel, e deixando o Caftello guarnecido, fe retirou a C,afra. O Conde de ..A~touguia con1 efi:e fuccdfo fez vivas inftancias Rai.. p.ha. para que fe n~o dilatafle o provimento do Exercito, .de dinheiro, munio:!ns, e mantimentos , e de novas levas,_ que fe applicrao 'om _men~s calor, do que era n~ cefLlno,

-3sS

PORTUGAL RESTAURADO;

effario ; porque o genio ~los Minifrros 1upe!iores ( coco ja diilenlOS ) era de deixar raflar tempo fenl execua, por n1ais que fe rcpetiao as conultas clo Confelho ae ~uerra. NcHe tempo o Capitao de Cavallos Joao Furt2clo de Ivlendoa derrotou quarenta cavallos dos Cafrelhanos, fazendo tr~ze priiioneiros. O_ Governador de Cmnpo Mayor Joa Leite de Oliveira deiejando fazer damno aos comboys do inimigo, que paflavao de Badajoz a Albuquetquc , mandou ao Capita de Cava_llos Couraas I'edro Cefar de J\len ezes com duzentos e c1nccenta cavallos l.. e os Capitaens Rcque da CoHa. ~ar~{;to , e Ambrc[o l:'ereira de Berredo. Ernbo_fcra-ie JUnto de Albuquer~ue, e defcobrindo Pedro Ceiar gran~e nt.:mero de carruagens, e cincoenta cavallos, parecendo-lhe pequena a eicolta para ta? grande comboy,. fez com mt~ito acordo defc0 .. brir a Campanha , e deo vlfta de dezoito batalhoens cos inimigos. Qpiz retirar-ie fem fer ientid<!r ,--cedendo defigualdade do rod~r; mas nao podendo coniegui-Jo' os carregrao con1 01tocentos cavallos, e logo com ter; o 0 reno ; mas Pedro Cefar, e os dous Capitaens em l:tn:a retirada de mais de tres legoas fufrentra6' fem rcrcEr a frma, toda a fora dos inimigos, voltando muitas vezes cara , e recolhendo-ie a Campo 1\layor fem perda algumMerece individuar-fe a galharda acao de Manoel Ferreira, Alferez da Companhia de Cavallos da1-henente General Diniz de Mello de Ca!l:ro , que fendo mandado por pratico no paiz a tomar lingua dentro da FfrreR'a~u .. ra, e f com nove cava11os, por na ofer fentico, encontrou na efirada da Ribeira para Aln1endralejo cluas Ccmpanhias de Infantaria levantadas de novo , que nlarcravao de Granada a Badajoz; com raro valor ferefo1vco a invefii-las, e valendo-fe da fua confufao as desl--aratcu, deixando-lhes feridos os dous Capitaens, e muitos Solda rlos , e voltando carregados rle defpojos, fendo os_ de mayor efiimaao as duas bandeiras das Companhias, que o Conde de. Atou guia remetteo a ElRey por rrincipio das que determinava offerecer-lhe. Z4 c~ Em~

PARTE II. L11,.RO P.

3S9

Anno
166
l

.360

PORTUGAL

RESTJJ.~.'l.ADO;

Anno
161

Em quanto na Provncia de Aletn-Tejo acontecera() os fucceffos referidos, nao efi:ivera ocioLts as prevenes das fronteiras de Entre D0uro e J\'Iinho ; porque os Cai:. telhano~ trat1va de enfraquecer as for1~ de Portugal~ emp~ahando-as e1n fe defea:iere:n de dou:: Ext?rcitos. O Con:ie do Pr_ldo , logo que deo principio ao teu governo, tratou de difpor os meyos mais proporcion~dos para refifrir grande guerra , que efperavd ; e facilitava muito o fi:n , que pert~ndia , a diligencia dos Cabos , e Officiaes, que Jhe affi!l:ia6; que cotn incefante trabalho con duzia, ~ form::tva6 novos Teros, e Con1panhias de ca-yallos; e no mefmo tempo juntava o .i.\larquez de Vianna hum Exercito para a conqui!l:a, e o Conde do Prado outro para a defenfa. Nos m.:!Z:!s, que durrao e!l:as prepara~ns, na ohou v~ de hu1na , e outra part~ fuccelo mais digno de tnemoria , que a refoluao, com que Pedro Defurqueimou, por ordem do Conde do Prado, quantida de de palha, de que os Cafl:elhanos havia feito prevena para a Cavallaria do Exercito, )unto ao feiTo do Forte de S. LuiL Go11z~ga. Levou D.!tur em fua companhia ao Capita Labarra , tarnbem Franc~z , co:no elle era, e quatro Soldados, e para lhe dar ca.lor , o C1pita de ln.. fantaril Jo1o Corr-~a cotn ci11c:Jenta n1ofqueteiros, e .o C.1p1t1o D~ogo de C1lJas Barbofa com cern cavallos. l.e vav;1 infrrumentos de atear o fogo muy hem preparados, e ach:1ndo hmna patrulha de Soldados Infanteg , que guar rlava6 a palha, a inve!l:io com tanto valor, que pondoth~ hum mofqueteiro hum nlof<:Juete nos peitos, intentaaJo. difpar ~i-lo , o apartou om a mao efquerda ,. e com a direit1lhe tirou a vida.Retirara-fe os mais: e quando fdhia gent~ do Forte, efi:ava ardendo a palha, e a claridade do fog.l augmentou o perigo , por facilitar as pontarias s bo~1~ de {o~o dos baluart~~, e efrrada cobertJ. Fora fahinJo os Soldados do Forte a divertir o incendio: po rm i:1v~!l:klos da noll gente, os obrigraS a te lanarem ao f0fTo com p~rrla de qtnntidade de inortos, e feridos. Re~irou-fe 9efur pafa.Jo com hum chuo pdos peitos, e ferido em huma tnao. Ajuftadas as prevell~O~l1S de hum, e outro Exerdto ~ ma~

PARTE ll LJJTRQ V.

361

marchou o Conde do Irado a trcz~ '-!e Julho de ronte de Lima rara o quartel de Coura' defejando. pnldente- Anno nlente ihir em Cmrranha rrin~eiro llC (lS inin1if!CS' ra- J66 I ra que o noffo Exercito fervifle de cteftnfa s r;~as fortificadas , e lugares abertos; e entendendo-fe q11e o ]VJ rquez de Vianna intentava f;tiar Valen~a, a man0ou rovernar pelo 1\'Iefi:re de Campo Antonio Jac.ues l1e I'ayya, que havia fahi<t!o de 'Traz os Montes_ differente cem o Conde de Mifquite11a , guarnccendo-ie a Praa ccn1 mil e quinhentos Infantes pagos, e At1xiliares, e o ultimo Joccorro lhe introduzira os Condes da Torre, e S. Joa, que an1igos, e co~petidores efiudavao ~mprezas cem Sane cm C~ que adiantar o credito. O J\1arquez de V1anna , l1aven... p:ml-.~t 1 ~ do chegado ao Exercito por Meftre de Can1ro General Proun'_ 13 de . . . e Midlo 0 D . R o dngo M oxtca em I ugar de D . B I t11azar r anto1n ,. r ntre I.: ouro -a t. que havia fido eleito rara o governo de Guipufct' a' raf- MaiGlCZ de fou o 1\Hnho ror ltnr.a ror.te de l::arc2s 13nada clebai- Vianna~ :xo da artilheria do forte de S. Luiz. Confiava o Exercito e doze mil Infantes, mil e oitocentos cavallos, ccz as da :artilheria , e a dt:zer:ove de Jl.:H'o tcmou o rrimeiro alojamento. Com tfia noticia ~diantC\1 o Cor. de rlo Prado o Exercito , qe fe ccmrunla ee onze rr.i1 Infantes pagos, e At~xiJiares, mil e ~lJinJxntos cavallos, e feis peas de artilheria, ao Car~alho do :Pacrao, fi-Orroem-re: tio. eminente. ~- c~rnranha de VaJ~:r.~ , e ao, cia fe-~~ ~~~~~~~ gu1nte fe avtftara oBr dous ExerCit0s , havenc o entre ,-c:rtindo-lhc elles menoe de-l1urna lr.oa ce C.ifiancia. Do Forte de S.toclasascm~ Luiz marchara os inirr.igos para Yalena, r.a cor.fianca prezas com ..l h c . _ fi d r , o-rande acer ue a gan arem por mal ~orti ca -a, ciDberto o lado CJquer- ~o e feli~ie do com o Rio ~linho , e o direito cem t0do o- corro de dade. _ Cavallaria. O Conde do F1~aco, acauteJaco, e cfiro, de- .. iej-ava occupar, primeiro C1ue os G.llefos, a campanha de Va-lena : pcrm recon~ecendo sr. e a ( fin:itcza ccs pafus o havia de obrigar a Irarei-ar cnflaco 1ua ,.j_ fra, c()nfervou o pofto em que efiava , cem irtento ce confeguir mayor utilidace , e moderou o are' ente efririto do Conde de S. Joao, que folkit~.va vivamer.te opror-te com a Cavallaria railgem de h"tm rantaro , que o Ex.ercito contrario necefariamente havia ~e iq.'t ;r ~

re-

pa~a.

362,

Anno 1661

para cahir fobr~ V.d~na. Na dilatarao os inimigos fegurar eit~ pofto com os batalhoe!ls da vanguarda , e por efi:~ pafo introduzia o 1\Iarqu~z de Vianna todo 0 Exercito na Camp.u1ha de Val\!:11, e tomou quartel na Igreja da Gl'ldra, que difrava de Valena tiro de peca, e como imaginava, que efte feria o prim-;;!iro quartel ra continuar o fitio daquella Praa , o fortiticou com grande cuiJado na figura de hum parallelogran1o. Alojou o Conde do Prado o noTo exercito vi~ta dos Gallegos na S~rra do PadraJ , e como na era el:e o quartel qu:! f~gurava Vale"l~l , efolv.~o co~n os Cabos do exercito , qu~ era predfo ganhar-ie o pofto de Villar fobre a Urgeyra, fitio que diitava de Valena tiro de artilheria, e a mefma dill:ancLt ficav.1 do Exercito dos Gallegos. Era neceffario executar-fe efta delibera.l cotn fummo fegr~do , e granrte celeridade ; porque o Marquez de Vianna e na adiantaTe a ganhar- efte pofto , de que efl:ava mais vifinho, c nefta confi.Jeraa , tanto que cerrou a noite, fe accendrao fogos~ e fe provrao as guardas com tao apparente demonftraa , que entendra os Gallegos que o nofio exetcito na fazia movimento, e com o filencio poffivel fe~~adiantou o Conde de S. joao com a Cavallaria da vanguarda, e algumas man~as de mofqueteiros ; e v~ncendo as gra.ndes difficuldades do terreno , coroou a Serra, e defalojou alguns batalhoens inimigos, que a occupa.va, havendo ja premeditado as utilidades daquelle fitio. Seguio o Conde da Torre ao de S. Joa com os Teros da vanguarda , e aos dous o Conde do Prado com todo o exercito , havendo facilitado afperiffimos embaraos, que encontrou no terreno ; e tanto a tempo e confeguio efta louva vel aca, que ja o Marquez de Vianna comeav~ quan do rompia a manha, a abalar o exercito para ganhar aquelle pofto, c foccorr~r os batalhoens, que o Conde de S. Joao havia defalojado: porm chegando com efte intento a vanguarJa da Cavallaria, o Conde a invefrio com tanto vigor , que volt rao os batalhoens as coftas tao cegamente , que fizera deter a marcha do feu Ex .ercito. O no.fo alojou o Con4S! do Prado vifta dos

PORTUGAL RESTA'JRA.DO,

pa-

Galle-

P .ARTE II. LI1rR0 P.

36j

Galkgos, que impacientes viao no prneiro movimento b~tldada a empreza de fitiar Valena, t:m que fun- Anno rlavao juframente toda a. fortuna dau~11a Cc.mranha. I66 1 Fortificado o nofo Exercito, cotneou fem emtarao a communicar-fe com a guarnia6 da Praa , e toda a Provncia celebrou a defira prudencia do Conde do Prado, e o valor, com c.ue fe confeguio t:mpreza ta convenien te. A vifinhana dos umteis dcs dot!s exercitos dava lugar a que as baterias da artJhEria jogafi(m continuamente, t1diantando-fe plataformas de huma, e outra parte : ror1n as nofls fe fabricrao em ~(ios eminentes , c por efle reii"'eito era mayor o prej1zo do Exerito contrario' e nao fo a artilhria jogava incerante. n1ente , fenao tambem a tnofGl1cteri; porque avanadas as 1nangas ror lugares_ ~freJos, e feguros, hun1as contra outras pelejava con1 tanto ardor , que pouc_as horas fc pafiava ~n1 combate , e poucos combates fe acabava , !nl fe derra1nar fangue. Adiantou o J\larquez de Vianna a fortificaao o quartel con1 tanto _cuidado , e n1ultiplicou deforte de. fenfas a defenis, que claran1ente 1nanifefrava n1ais te- D n crrota o de c<?nqu ill: ~ do , quere1o1uao de. conqu1 ado r. O Conde de s; mo r valor , e Indu fina do Conde cle S. Joa 1he accrefcentou Joa hum con1 a expericncia. dos damnos os motivos do receyo. quartel ~a Examinou o Conde, que ficava fra do quartel alojado Cavallan_a! hum corpo de quatrcentos caval1os ; fem mais defenfa, que a confianca das baterias da artilheria , e mofqueteria. Confirmou hu1n folclado , que palfou a efta parte, o que havia exatninCJdo a experiencia do Conde de S. Joa, e havendo fabricado no feu vivo difcurfo o modo de confeguir a empreza, a communicou ao Conde do Prado , encarecendo o credito , que ganharia auelle Exercito em mofrrarao M~rquez e Vianna o defenganoda fua confiana , a que forofarnente fe havia de feguir defafombrar-fe a perturbaa dos moradores daquella Provincia. Approvou o. Conde do Prado , e o Conde da Torre efrc bem fundado intento ; e rorq11e a diJacao o ~ao defva~1ecefie com algum accidente, foy logo;>dado a execuao. Repartira-i~ com fumn1o fegredo as ordens;
.J

ror-

364-

PORTUGAL RESTAURADO,

Anuo 1661

porque con1o os Exercitas efiavao tao vifinhos, qua1quer mJVirn:!ato, que na foi~ tnuito occulto, podia Jer facil::ne~1.te penetrado; e vefpera de Santiago ( Patrao dos ca.frdhanos nas guerrLlS jufi:ificad:ls) Ularchou o Conde" de S. ]oa, tanto que cerrou a noite , con1 fetecentos cavallos, e mil bocas de fogo , que governava o Mefi:re de c~tm:Jo Antonio Soares da Cofl:a. Levava a vanguarda o Com:!liffario Geral Joa da Cunha Souto-J\tlayor, e guia0 a i1a ordem o Capitao de C:.1vallos Miguel Carlos de T -1vora , Diogo Pereira de Araujo , Diogo de Caldas B-arbofa, e Jeronymo da Silva de Menezes , e conlpunhao-fe as quatro Companhias de duzentos e cincoenta cavallos. Seguia-ie o Caade d~ S. Joaj com o refro da C:avallaria, e as bocas de fogo; e o Conde da Torre for .. mou todo o Exercito , intentando valer-fe da fortuna , fe o fucceifo a qualificafe, fendo poffivel feguir-fe rota dos quatrocentos cava!los a de tolo o Ex~rcito, penetrando-fe o quartel da parte, por on_le clles intentai: fem retirar-fe. Deo ordetn o C01de de S. Joa , que a marcha fe continuaffe com o filencio poffiv;:!l , e que ao mefn1o ponto, que as fetltiaellas initnigas tocafiem ar.. . ma., avJ.n:1fem os dous batalhoens da va:1guarda feguidos dos mais, e, fetn [tzcr alto, procurafiem a execua na fnna pre;.n~.lit~1da; e que cot1fegui:1do-fe o feu in.. tento, como efperava de t1 valorofos fold~.los, levaffem todos a advertencia; qu~ ao t~mpo, que iegunda vez as trombetas tocaffem a invefrir, fe havia o ells de retir,u, ponderando prudentemente , que o receyo de haverem de fer atacados com mayor poder , havia de fup~nder ao's Cafrdhanos o i1npulfo de feguir a nofla retiraJ;.t. Levava> todos os combatentes divizas brancas nos chap~os, para que o emprego dos golpes na padecei~ a cqui vocaa de fe off~nder~m hu ns a outros. Seguio a execua o acerto defras ord.:!!lS con ta atten ta felicidade, que ao tempo que as fentinellas inimigas tocra arma , avanou a rloffa ~ente cotn t::mto valor, e prefi:eza , que quafi no tnefmo ~nl:ante ouvira os initnigos os cos das caravinas das fuas fentinellas, ~ fentira o rigor dos golpes das nofias efp.1das , e n:ultt..

1e-

phcan~

PARTE II_.

_I~If7J(0

P.

j6S

rlicanoo o b. rror a confuiau, e r:o rmbar~o o rcce}o, tropecan o os n,oril:undos nos n1o1tos, todos Gtn1inl~a- Anno va 3~ fepulturas. Algumas co~~1panhias inimigas c;t1 izera furm;.lr-fe, n1as na lhes fendo poillvel confegtl-Io , I 66 I bufcara a retirada para o quartel' rcr ultimo n:n-.edio. O Conde de S. Joa ,,l:ro, e vaJoroio introduzia a efpaos os hatall~oens na releja ' rara que o esforo dcs ~orros unidos logra fie o effeito Jos primeiros in-. pulfos ; que he a mdr.or inct1ftria, sue fe deve uiar na~ cmpre zas, (illt' ie executao nas fon.bras da noite. Foy o pri.. nu~iro: que con1eou a de~baratar os inimigos, o Capi... tau .1\ligud Carlos de '1 avora; rorque ornaco de va~oro... fo c1 ririto nao acl.ll rdifiencia ' ue o embaraafle' e levado de generofo ardor perten deo romper as fortifi .. caoens. Chegando a ellas, arrojou o cava!Io, q1:1e na podendo Yencer a largura do fofo, cahio dentro ddle, dando aos Gallegos a pefloa de l'vJ i&uel Carlos , ue fi. cou prifiondro, e ferido, hum grar:de defconto perda , que receberao. Ao 1neilno tempo, que o Conde de S. Joa con1eou a atacar o quartel , fahio de Valena con1_ orJem do Conde do fraclo o Meftre de Campo A n tonio Jaques d .Faiva cem hum a Ccmpanl1ia de cavai... los, e quatrocentos n1ofqueteiros ; e carregou a Com panhia de cavallos , que eftava de guarda , com tanto impeto, e tao vivas cargas, que foy a diveriao de grande utilidade ; porque iufpencidos os inimigos con1 hum, e outro comPate, dera lugar a que o Conde de S. Joao,. depois de tota 1mente desbaratados os quatrocentos ca.. vallos, retirafle os ieus batalhoens con1 tanta ordem, e con1pofrura, que igualmente ficou refreitado dos Galle gos, pele valor, e difciplina ; e os Off.ci~Ks, e tolda dos acudra pontualmente ao fegunco final, qtie as trombttas fizerao de inve.ftir, conforme a ordem , Cjl.JC levava , e vier2.o fL,rmar-fe ao mefrno Iuga r, doe de lla via avanado aos inin1igos. Der o is de fahiren1 os Gal Jegos do primeiro damno, e e livrarem do fegundo Jo .. brefa!to ' lanarao alguns batall,oens fra do suarte1,. q~e i e recolherao, retirada a nofTa gente, fen1 n1ais cff..:lto, que hun1a leve efcaramua. Morreo nefra occa-

iia6

Anuo 1661

foy geralm2!nte ienti.io pelo VJ.Jor, de que era dotado ha1n ri'h :!n~nte, e t~-.~3 ioldado~: ficou ferido o Capitao de c1V::lllos J.~ro~1ya1.> da Silva dt~ 1\'I~nezes, e cotn hurna gr..1nd~ contuf16 eLn hum brao Francifco de ,_ravora, irn110 do CanJ~ Je S. ]o16, que va.lo:oCunente luvia ieguiJo os batalho~ns da vanguarda con1 hurna tnanga d~ m3fqu~teiras, tenJo quinze annos de idade. 'I'o-. das as efpaJas dos qu~ inveitirao , teftilnunhara, no fa~1gue qu~ trouxera, a p~rJ1 dos G.1ll~sos, que concebcrao ta6 grande t~m o r _do Coa3c de S. Joa6 , que tratara::> d2! retirar o Exercito. AflifHrao n.~fi:a occafiao co1n bizarro procedim~nto os Th;!a~ntes Generaes da Ca-vallaria Fernao de S.Ju1 Coutinho, Antonio de Alnleida Carvalhaes, ]o1o da Cunln Soto-l\1ayor , e Manoel da Cafb1 Pefoa. Miguel C::trlos de Ta v ora foy levado para o C::tfiello da Curunha, on.1e eteve con1 grande mol~fiia pela efl:r~iteZl da priZlO , que nao lhe e~nba iaou m::tquinar novas tra::~.s d;! exaltar a fua opiaia , como adiante diremos. Vendo o Conde do Prado as vantaj~ns do fi tio em que efl: .1va, foube val~r-fe dellas com tanta prudencia , gue ch2!gou a lograr o fim , que pertendi1. Mandou fabric3r duas plataformas na Serra d~ Villar, huma das que fe uniao ao quartel, donde comearao a jogar feis pe1s de artilheria com tanto eff.~ito, qa2! oft~ndido o quartel inirnigo del:a bat~ria, e da de VLtlena, na6 havia nelle lugar feguro de ta0 furioa tetnpefi:ade ; por outra parte multiplicava a incotnmodidade aos Gallegas a vigilartda incanfavd do Conde dd S. Joao, im.; po!!i~ilitando-1h~s a entrada dos comboys, e impedindo-lhes as forragens; accre{centando-fe a efre aperto o damao, que recel.Jia Tuy das bo1nbas, e artilhcria , que continuamente jogava contra. aquella Pr<1a , qu~ er~ de qualidade. que os n1oradores impacientes largarao as proprias cafas. ConfiJera!lJo o J\1arquez de Viann_a to:ios efi:~s inconvenientes, deo cont1 a EIRey D. F!lippe, e o tempo, que fe dilatou a refpofta, multip~icou o prejuizo no Exercito ; porem con1o a caua da ua per'"' . fillen7

Ja~!)o Capi~~!~Cfv~~~fl/:)f!fc1e~~~~~ ~jo, que

1iil:cncia n~ u '' manifdla, ceo cccd~ao a qt~e a prudencia do Ccnde co I l~.d(, cctraf!~ a vjp:ilanda' trat~r.- Anuo do CGfll grance ct:idado de reencher OS rLtrOS, ftfi"lCE66 t~1r a Cav~llaria. e fegurar as rr~as, ciicl:r;nco, que I l nunca 1e dLven1 ajuizar as cltn-onlr.cens ccs l ~ros dos Exercitas inimigos t~r:to a f~.Yor l1 CS rrorr~cs intcrefles, GU~ de1rrczer.1 os kus rr1ov1me1:t0s, cu a fua confianda, ainda qu\.! tUl~O ran~a encontra,:o cem a razao. Chegou ao .1\1aruez a ordcn1, qce efrerav~ ~'El Rcy ce CaHtlla r2ra retirar o .Exercito, e como os prcgtcCos de D. Joao de ...-\uilria na I"rcvincia ceAlem-1 ejo lla haviao accrcfcentado o ceidouro s fuas infeliciJa... des , foy 1nenos dei a r rida, elo <;_Le receaYa, a rcprcl~en.. j:'i d'ElRey D. Filirre; c corno era grande o arerto, em que efiava o Exercito, quafi (tiado ccs ncflos batalhoens, C inceflanttn1elitC batil~O ca ncf:-a artilheria, 1em dikao ciii fs a retirada , q11e te; v e exccuao c1n a noite dl! dezenove de Arofio , ccn1 tar:to filcncio, c;t:e o prinleiro aYifo' sue d:et,cu ao Conde co I'rac'o' foy <iado_ reJo fogo, que pet;ra s barracas Os foldaccs da retaguarda ; e por mayor que foy a diligencia , com CjUC ihio o Cone e de S. Joao a emran:ar a retirada co Ex ercito , como a difrancia do Fcrte de S. L1.;iz tra tao Fouca , e o receyo tao crefcido, ja a.cbou o Exercito coberto da artilheria do F"orte , e aJojaco jurto ao Rio, e lanada a ronte de barcas, CjUe lhe facilitava a raffagem. Rt:tircu-fe , e o Conde do Fraco baixou cc:n1 o Exercito campanha, e depois de mandar 2rruinar as rlefenfas principaes do quartel c' os GallefGS, ( cye todas ficara levanta~ as) cc1n o parecer cos Cal--os adian tou as baterias ao Forte deBelem, pertendenco t-anha lo, para livrar os lugares al:-ertos da camranl~3 ce Va~ lena , ( q11e erao muitos) {~a praPde Ofrn~f.2o, qliC pa deci~lo. Promptan1ente fez o Conde da T erre acccn mcrlar as plataforn1as, jogar a artilheria , e o Conde de S. ]o1 com a Cava11aria, e manr:as ce n-cfC:tetr-1!cs r-aIlhou rofi:o entre o quartel dos G:l!eros, o r ort_ de Uelem , para . .impedir os foc;onos, q_ue d~ten-:_in~f:r-nl

!p.L1R7.~E

II. Lll"'RO JT.

36;7

ic

11 f:;..n~

Anao 1661

fufl:;.!nt-lo Poucas peas havia dit~1arado a artilhcria; qu1nio o Capita, que g?v~rnav.1 o Forte, faltando-lhe valor para o def~n.ier, ialuo deHe pda parte froateira ao Forte de S. Luiz corn c~ato e dez~nove folJ 1d0c~ , e intentando todos, perdida a honra, C1lv.lren1 as vilas, experitne11tara~ qu~ as t.!meridaJes da cobardia fa Inuito 1nais perigo ias , que as do valor ; porqu,:! o Cond da Torre, que efi:ava na bat~ia, v~nlo eft:! tn5 imagina do fucceto, mandou ao AjuJa~lt~ de Thenente General Nic=>tl:> Ribeiro Picado com os foldados, que aflifi:ia s orJens, que feguile a guaraia:S do Fort~. Fez o meflno o Conde de S. Joa , mandando a v Jnar os batalhoes da V.1:1guarda; e de tolas os Gall~gos, que fahira da guarni1, f dous afcapara, os m s fora5 mortos , e prifioneiros. S:;!ntiO o Marqu~z d~ Vianna muito efl:~ fucceTo; parque fuppofro, qu..! o Forte na era n1nito nportante, diminui1 a reputaao daquelle Exercito perder-fe nao io fua vifi:a ' mas tao pouco difi:ante de11e, que o Mefi:re de Campo General~ Rodrigo Moxica tnan dou dizer ao Govrna~,.lor, qn~ ie punha em marcha pa.. ra o foccorrer. Vendo o i\1arquez de Viant1a que o Conde do Prado (novo Qllinto Fabio) confeguia defender com valor, e arte a Provinda de Entre Douro e Minho, e que pJr eU:a caufa, e trabalho padecido , fe di.. minuia o feu Exercito, levantou o quart~l , e pafTou o Rio Minh>. V~rifica-:la efi:1 noticia , chamou o Conde do Prado a Coilfelho , e propondo quanto era precifo nao cortar o fio fdicidade ' perguntou o que devia obrar com aquelle Exercito de foldados valorofos contra ininligos de1ilimados. Fora di verfas as opinioens , humas de conquifrar, outras de procurar o~ catninhos da deft!nfa. Affei'5oou-fe o Conde do Pr.1do a efi:e bem fun1ado clifcurfo; porque o Ex~rcito contrario nao efra. va tao desbaratado, qu~ facilitafe conqui!l:as fem perigo, r~folveo en1pregar o Exercito na fabrica de hum Forte, que fervifie de col'rir Valena, e fegurar toJa aquella catnpanha. Deo ordem a Migu~l d~ Lafcol, que o defe:1hafte , e feita a eleia6 do fi tio , f.~ comeou a trabalhar em hum Forte de quatro baluartes, entre Va

363

PORTUClAL RESTAURADO,

lena

PARTE II. LIVRO P.

369

1ena ; e o quartel que QS Gallegos hJ.Y.iao occU}'ado. Teve prii1ci['io em Yinte e tr~s de Agofio ~ a tres de Se- Anno te1nbro eftava poil:o etn defen1, deixou-lhe o Conde do 1 66 1 Prado quatrocentos Infantes , e oito peas de artilheria , e entregou o governo delle ao Capitao_ Antonio Fernandes de Can~alho , foldado de conhedda iatisfaa~ Acabado o Forte, mar-chou o Exercito para Coura a ciaco de Sete1nbro, e o Coa de do Prado paflou :i Cidade do Porto por orJen1 da Rainha com. hun1 Troo_ de Ca-vallaria , e Infaataria, a foce~ar hum tunullto i uccedido naquelle Povo pela impofiao do tributo do papel fellado. Governava o Porto, en1 aufencia de feu inna o Conde de Miranda., Luiz de Soufa, Deao da S~ da mcfma Cidade , que ern poucos annos contava tantos de prudencia, que era as iuas acoens o melhor exo:?nl~ phr das direcoens mais acertadas .. Fez exquifitas diligencias por aquietar o itnpcto do Povo, na6 podendo fo~eg-lo. Rebateo grande parte dt::U:e furor Nuno Rar~eto Fuzeyro , levantando gente i na cufl:a con1 valor, difpendio , e prudencia ; n1as temendo Luiz de Soufa que ro1npeffe em 1nayores excefos , pedio Rainha maridaTe fazer a demonil:raao de padeceren1 os moradores do Porto por alguns dias a incon1modidade de alojamentos de Tercos, e Companhias de Cavallos, para que fem o horror d~s proceffos, nem o eftrondo dos cafri-. gos publicas., (que fe algumas vezes modera6 os delic.los, outras accrefcenta6 o~ excefos) experitnentafen1 a mortifi~aao da fua infolencia. A expericncia n1oilrou que efte caminho , que Luiz de Soufa elegeo, foy o mais acertado; porque chegando o Conde do PrJ.do ao Porto con\ os Teros, e Con1panhias de Cavallos, manJou di vidir os foldados por todas as cais, e moradores, que fem co!ltroverfia acceitrao o al'ljamento , e o tdbuto. O Conde do Prado deixando-os focegados , e obedientes , 11oltou para Vianna, e aquartelou a C:1va1laria-, e Infantaria, proporcionando as guarnioens confnue o perigo das Pr.11s, porque as dividio. A Provincia de Traz os Montes nao padeceo efl:e anno os per..ofos efi:ragos da guerra; porque o emprego

Aa

das

Anno

1661

d<1s Ann1s de Caftdla, 1~ applicou todo s em prezas de Alemtejo , e Entre Douro, e i\Enho, nao deixando totalmente ociofos os dous Partidos da Beira. O Conde de JvlifquitelJa ("QlU fi1Uita a(l:iviclade accrefcen.ton O numero os 'Teros de Auxiliares, e tratou da fortificaao das Praas. Soccorreo ao Conde do Prado , e paftou Beira no n1ez de Julho a ajudar a Joa. de .1\lello Feyo a fe defender das invafoens do Duque de OTuna. Na fu1. aufencia ficou governando 'Traz. os Montes o Thenente General da Cavallaria Dotningos Ja Ponte Ga1lego ; e pa!Tada a Campanha do .1\tlinho, voltando ~ique11a Prcrvincia o Conde de S. Joao, fez tantas entrad~s, e por tanta partes nos lugares da RaJa , que obrigou a mui- tos a fe fazeretn tributarios; porque a fortuna, affeioada ao feu valor , fempre aflil;ia favoravel s fuas emprezas. No partido de Ribacoa continuava o feu governo Joa de J\1ello Feyo. Teve noticia no priweiro defte anuo, que ElRey de Cafl:ella nomera a.o Duque de Ofluna Governador das Armas daquella fronteira; e con1o era fumma1nente ativo , conkguio cabedal , e rney~s de formar Exercito parta entrar en1 Portugal. Deo Joao de l\1eUo conta Rainha ao mefmo ten1po , que O. Sancho .i\lanoel lhe havia n1andado a n1efma noticia. Hum, e outro avifo retnetteo a Rainha ao Confeiho de Guer-ra; e entrra os ConfeTheiros e1n grande cuidado, conhec~ndo que a defenfa de Portugal neceflitava de tres Exercitas; e prevenindo eil:e perigo , propuzera Rainha varios caminhos, que facilitava6 a conferva da Beira. Porn1 dilatando-te a refoluao, entrando o Duque de- Ofuna em CitJd~d-Rodrigo vefpera do Corpo de Deos , achou o Partido de Ri bacoa tao deilituido da defenfa, que com efta noticia nao dilatou dar principio s emprezas , que trazia premeditadas. Joao de Mello , vendo o perigo v !fi nho , e a defenfa im poffive! , fez Corte novas intanc~as ,. e refultou dellas m.andar a Rainha ordem ao Conde de Jvlifquitciia, para que f(h.:l:orrcfie Ribacoa com a fi1a prefena, e toda ;;t gente , que pud~le tirar de Traz os Montes. P!ev~nlo-1e

370

PORTUGAL RES'TAU RADO,

PARTE II. Lll" RO P:

"3il

nio-fe o Conde con1 toda a pron1rtida ; mas prhneiro ihio en1 Can1panha 0 Duque de OfTnna, e i;_? ps Anno en1 marcha a vinte e tres de Julho con1 feis mil Infdn66 r 1 te~, e feiscentos Cavallos , cncorporando-fc-lhe depoi~ s h C"' .J a e . d" 11. OU~ras T rOJ.~a.s d e 1ugares 111a1s . lnantes, {lez peas ue panhaemna aarttlheru, ie1s groflas , quatro de Camp3nha dous mor- Pro,incia da teiros, petardos, quantidade conflderavel de munioes, Ecira o Due n1antimentos. A primeira execua foy avanar a Ca- Glle de onihu. ' 11. I?Dr~ o }"""' d e Va1 d e Ia ~lgurs gar. <'! na ' c va1] ana a gan har os pono~ r 1 'Orttm .. lugaMu~a, que governa v~ _,o Capt~ao de Infanta~-~~ Berna!do res abertos. da Cunha, e guarnec1ao cem ioldados Auxtltares. Che gou a avift-lo o Duque de Ofuna com todo o Exercito e mandou dizer ao Governador , que fe entregafre , fe na queria experimentar o caftigo dos que embaraavao os Exercitas, fetn meyos rroporcionados de fe defenderetn. Refpondeo-lhe, que '}Uando pagafem com a vida o feu ex~etfo, igualaria os termos da fua obrigaa; e que nefi:e fentido deliberava pelejar, para o que lhe na faftava homens valoroios , munioens , e mantimentos. Com efi:a refpofi:a aquartelou o Duque de ()una o Exercito, e na madrugada feguinte mandou dl:r hum affalto ao Forte por todos os lados. Romprao-ie as efta cadas, e arrimadas as efcadas, fubira por ellas os combatentes ; mas os defeniores procedrao com tanto valor , que os Cafi:eJhanos fe retirra cotn perda ronfi deravel. Porn1 na fubfifi:indo no Governador a conftancia, que pedia a primeira reiolua , antes de ex perimentar o fegundo affalto , entregou o Forte. Paf.. fou o Exercito a avifi:ar o Fortitn de S. Pedro , que rendeo fem refifi:encia o Alferez reformado Antonio Ferrei ra , que o governava. Aquartelou-fe o Duque de Ofiu. na junto a Vai de la Mula, ejoa de Mello teve avifo, que o Conde de MifquitelJa havia chegado Cidade da Guarda com quatro mil e quatrocentos Infantes Auxiliares, e duzentos e quarenta Cavallos. Sem dilaa lhe fez Joa de Mello avifo de todas as operacoens do Du .. que de Offuna, e o Conde com poucas horas de def.. canfo paffou a Almeida com a Cavallaria , e deixou a Infantaria na Guarda ordem do Meftre de Campo Ber.. Aa 2 nardi
1

372r

PORTUGAL RESTAURADO,

nardi no de Sequeira , e chegou a tempo ta convenien.: Anno te, que o Duqlle de ()fruna havia abalado o Exercito .166l com o intento de fitiar aquella Praa , e com a notid.a da chegada de Co1:de fufpendeo a n1archa , e manJou a arti1heria para Ga1hegos , e quatrocentos Infantes , e cen1 Cava~los a queirnar alguns lugares abertos, que fuppunha defamparados. Foy o de Aln1ofala_ o primeiro a que: chegra os Cafrelhanos, avanrao i em ordem " e achando-lhe guarniao, fora rebaticos , derois de n1ui-to fanf!ue derramado. O Ducue de Ofluna deixando o Excrdto aqui-rte1ado en1 Galhegos orderr1 do lVlefir~ ~e Carr.ro General D .. Fernando f.vliguel de T exada, pafiou a Liudad-Rodrigo, diftante tres lef;oas; e o Conrie de 1\IifqtJitdla , havendo deixado principiada hun1a .obra Coroa en1 Caih:Jlo F.odrigo ,. voltou rara a G11ar.da a confervar aoveiJ~ Ciuade, e a gente, que havia trazido de Traz os Montes , fOUco fegura [E:nl a fu i1fi!f... .tencia. O Duque de Ofiuna voltou de Ciudad-Rodrigo , e pa1Tou com o Exercito de Calhegcs ao Cafiello de Alvergaria, que com pouc.ls horas ele combate entregou o Capita Antonio de Andrade, que o governava , depois de aberta h uma brecha ;. e era tao nieravel o efrado , em que eftava aquella Provinda t GUe fe o Duque de Ofuna uira da con_ietura , que a fort11na lhe prefentou , antes de chegarem os foccorros de Alemtejo , pudera fazer-ie fenhor de Praas de rr1uita irnportancia .. . Co1n a noticia da perda do Cafre1Jo de Alvergaria, marchou o Conde de 1\-!ifquitella da Guarda a Aln1eida con1 a mayor parte da gente, que havia trazido de Traz f?S .J\lontcs~ 'Tanto que chegou~ entrot-t em conferencia ~..:om Joa.6 de lVJello, e con1 alguns Officiaes, e depois de vmios. difcurfos. fe affentou , que as Praas prncipae~ fe guarnr.cefien1 , at chegaretn os focconos de Alemtejo; e que depois. de unidos , e reconh~ci~io o .intento do Duque de Offuna na Ir2a ')Ue fitwJle, fe tomaria a refo1ua6; que parecef1e mais convenie11te. ~Cor Jf~O o Duque .a can1panha, queimou varios lugares aber-

tos,. e aci1ando f refifreucia no de Souto, etn que pe~tdeo

neo duzcr.tos homens , it.~ retirou p~ra Alvergaria. U Conde de l\'lifquitdla con1 efte avifo paflou a Cafttd Anno Rodriro, e tratou t:otn muita aHvidae de fortificar alL> 1661. guns pil:os convenientes. Contir~uanco efra diligencia, ~hegou a S3bug~1l o (;oYernal~or da Cavallaria Achjm de 1,amaricu rt cotn todos os fol:corros, que haviao pairado a Alemtejo de ambos os Partidos; e D. Sar~cho Manoel avifou que n1archava a to(. a a preffa , a fe encorrorar COlll Joab de Mello' e o Conde de l'Ylifquitella. N~o rareceo conveniente ao Duque Je Offuna expor-fe aos cffeits dc.f.t:-t uniao , retirou-te a Ciudad-Rodrigo , e licenciou o Exercito. Com efre avifo, e ordem d~ Rainha voltou o Conde de .i\lifG_uiteJla para Traz os 1\'lontes, c .Ceou o Partido de Joa de 1\'Iello fem mais camno, que o refctido , que toy muito inferior ao que pudra padecer, te a demaJiada prudencia do Duque de Offuna o na ol-rigra a ! abHer de em prezas mais relevantes, ue na ru dra. remediar as poucas foras de Joao de .Nlello ' dt:ilituido de todos os tneyos de defcnfa. D. Sancho Manoel confervou o Partido de Penama cor , fern receber danu1o, afl~fiido do 1-hencnte General da Cavallaria Joao da Silva de SGt~fa : e o J\1cftre de Campo Diogo Gon~es de figueiredo , e tocos procuravao fazer entradas em Cafre11a; rorm nao era como defejavao, pelo grcflo da CavaHaria , ce os Caftelhanos tinhao alcjado cem intento de rafiar a AlelT'tejo. Chegando o tempo da Camr~nha, e havendo ganhado D. Joao de Aufiria Arronches, manclcu a Rainha, com o receyo do rifco de Portalegre, parar a Alerr.tejo aD. Sancho !v1anoel, fazendo-lhe merc do titulo de Conde de Villa-Flor; n1erecido premio dos feus grandes fervios.. Marchou el1e , e fez alto em !\ iza , e ficou o feu .Partido entregue a Joao de Mello Feyo, que mancou govern-lo pelo J\1eil:re de Campo Bartholomeu de Azevedo Coutinho. Affiftio o Conde de Vi11a-F1cr cn1 Niza o tempo , que durou a Campanha de A rronche~. Acabada e11a , voltou do feu goyerno , on(le ~dcu f a r.oviade dos rrogreffos do Duque de O:f!una r,o fartico ~e Joa de Mello, que ficao referidos. I: entro de rct~cos

PARTE IL LIPRO IT.

373

Aa 3

~ias

dbs da fua ch~!jada tev ~ or\.l~rn da R~11ila para entrar An!lo e~n Caftdla Ullido com Joa6 de .1V1ello, e procurou faI66 1 zer fentir aos C1fr~Ihanos nos Iug.1res abertos igual danlno ao que o Duque Je OTuna havia o.:caionado cn1 Unefe 0 po ~s noffos. Junt.rao-f~ n? Sabugal os dou~ Governadores der rios :.:'ous ltaS Ann lS , e os Offictaes 1Vlayores de hun1 , e outro ~artidos da Partido , e depois de varias conf~rencias , conconLira .BeJCa. ern juntar dous n1il Infantes , e fetecentos e fere:1ta Cavallos com o n1Jyor fegredo, que fofe poflivel, e que com efi:e '1roo marchafen1 s Villas de Catnpo , e Pofu1o , o3de efrav.16 aloj 1Jas alr-nmas Con1panhis de C:=tvallos de Catalunha: e iccedet~lo L~rem 1entidos, e retir ..1rem-fe as CornpanhLls , que os Lugares erJ grandes, e ricos, e muito cap.1z~s d-:! fatisfJ.z~r aos toldados o tr:1balho, que aqudle aQ_no haviao pa~cciJo ; e qtl:! como os Lugar~s er.1 hw1s do Partido de Alca.lt;.l ~ra, outros de Ciudad-Rodrigo , fe devia prefumir, que os Cafrelhanos junt3riao poder co1n que pelejar : que huma das n11yores difficu1dades ,- que ! oppunha a efte int~nto, era haver~m de vadear o caudJlofo rio Arrego; que etl.1 fe v~11cia corn nau h:tver eatraJo o lnver.. no, e achar-fe o tempo fereno. 1,oinaJa efi:a refo1ua6, e junta a geate referiJa , m1rchra6 os dons Gov~rna.. dores das Arn1as a vint~ e feis de Outubro cotn os Ter.. os pa.~os dos Mefl:res de Campo Diogo Gomes de Figueir~do , e Bartholo1neu de Az~vedo Cou tinha ; e de Auxil i1res os 1\1eftres de CamPo Chrifrova de S de Men1o=t, ]o.16 d1 Cafr.1nheira . . de .1\faura; o primeiro d:=t C-::>m.uca da Guarda , o fe.~undo da de Vifeu ; e do T~ro da Co:narca de Cafldlo-Branco , governado pelo Sar~ento Mavor Jv1anoel Fernande\ Laranja; e o Terco de_ v. lltntes da Guarda , de que era J\tleftre de Catnl;O Fr:tlc;Jco Bt1ha d~ Siqueira. A~ Companhias de Cavailos er1o qn-:ttorz ..! ordem do Gover1ador de Cavallaril de an'1o~ os PartiJos Achim de Tam1ricurt, aJfiiHdn rio 'Thenente Gen~ral joJ 1 Ja Silv.1 lL: Sont, e dos C1_~-n1'11rioc; O. 'Vltrtin~18 d1 Rihcir1, e O. Antonio J\1t1Jv 11.Jo; o prim ~iro ~~o P..utido de D. S l;lcho , o gu.lJ do de d~ !vlellJ. O feJU.llo diJ da n1Jrcha

374

PORTUGAL RESTAURADO;

Joao

te-

fuy

PARTE II. LI f~ RO P. 375' foy de tanta t~mreft~de, que dtivtrao os covs Cat.l.JS retolutos a te n.:tirarcn1; rortn recebenco a,Ho ce Jeao Anno da Silya , 'llle i e havia _adiantado_ ccn1 q11atrocentcs C at 61 1 vali os, qpe na era ienticlos, i e arrojra a vencer rigor da tetnpeftade na continger.cia da r2flgem co Rio. Continu. ra a n1archa, e cerrando a Pcite ( rr.eya legoa das duas Vil1as de Can1ro, e Fofiti~lo) fizera alto, para que a gente tivefie algt.n, ceican1o clo frande trabalho, que havia padecido na marcha. Di.ftribuira as ordens rara o aiTalto da ma<.~rllf[ca icgtiinte; porm havendo a guarnia do Caft:ello de Payo reconheciJo a n1archa, fizerao rrcrr.r to aviio ao L rue de Offuna ' que C0111 grande c.iligencia nas_uelJa l1ite nlandou encorporar em Alcantara tcdas 2s Corr-ranr.ir.s de Cavallos de Ciudad-Rodrigo, e uartds vifin1 1cs. Geando a 1nanha rompia , entrou a ncfTa ger.te nas \"iHas referiJas fen1 crrcfa alguma, e achira os Jolc~~dc~ Carf-.a~~m_s nas catas dos rayzanos dt:i rojo COllfdEravtl. N a 1~r:via L:b~l"(S, n.:L\ . : . , _. rao-le e ce fi aJ O a Ch UVa , e ror fr e re i f"eitO nac- Cl 1atf.O C~ rrar ha ca~ rlous Cabos a retirada' dtlvidcmc o cs rraticos ' fe a rrar- rota~ VJri:!S cha. ie na aprdlafle, varlearcn1 o rio Arrcgo. <2J anc~c .T~oras itu chegra a ell_e, hia ta crekico, ue COOl [rance (.if:.. mtt;as. ficuldade paflrao O rcrto. l\efte tEmro J~l\ia junta(o o Commihuio Ger-~il D. Jca jicon~e .1\1~-.faGm l~ Ccmpanhias de Cavallos do 1 rco de R u1i'hon, a1p-1:n1;.s c' o de Borgonha , e hun1 'Tero ce Infar.tGtia AI'- n-:-~. A noite de vinte e oito alciou a ncfla (Tente j1:r.t0 C.o lugar de Vilhas Buenas . .ct:dira os p~yzancs com mantimentos, e por efl:e renefi(io, e havrr f~(o o lugar outra vez queimado , na rccerr3 dan1no. Continrcu a marcha' e ao anlanhecer' rafndo o h,e:ar de FErales, pareceo J\Iaflacan com qt!atorze Eatalrces, e ccn1 o Tero de Alemes , que confiava de ieiscentcs Infantes, que em pouco tempo fe au{!nlcntra com a n-uita rente , que defceo dos lugares Lca Serra cle Gata. R econhe.. cendo Ma1Tac3n efl:a vant2jen1 , cleteriT.inou entreter a nofa gente at engrcflr rr.ais o feu roder. Mandctt va~ rias vezes carregar a retaJ!uada , e ft:ndo rectpr.cos, tornrao furiofamente a invefiir , e tolerr~o os ccus
~a

ar-

A 4

Cal:os

Anno
x661

Cabos eft1 ~molefti:1 todo o te1npo, que durou o caminho e11:reito; porm chegando campanha livre, n1ettrao a gente em frma de pelejar, e fe rliil1uzera6 para o conflic1o : e Mafaca1 elegeo hutn fi tio alto, c forte, em que formou a Infantaria, e co1npafou os Batalhoens ao abrigo das bocas de fogo. Efra dit pofiao manifeft()u aos dous Cabos, que na6 era facil romper a CavJllaria , em desbaratar a Infantaria , e com cite' conhecim ~nto mandrao inveftir o fi tio , en1 que eilava alojada, pelo rvicfrre de Campo Bartholomeu de Azevedo , e Sargento Mayor Manoel FernJndes Laranjo com os feus Teros, e os mais con1 os Batalhoens da Cavai laria , guar11ecidos de tnangas de mofqueitos : fizerao frente Cava11aria inimiga, c todas eftas operaoens fe executrao tao igualmente, que fubindo os dous r eros afperiffimos rochedos, avanra pelos fL.lncos a Infantaria Alemaa , e Cafrelhana, e foffrendo fern difparar os mofquetes as repetidas cargas, que lhes tirrao, invefHrao com tanto valor com as eipadas nas maos J que rornpra, e degolra toJos em tnuito breve etpao, fem que Macafan pudeffe foccorrlos, detido da vifinhafla da nofa Cavallaria; e embaraado das duas difficuldarles, elegeo inveH-la, por menos perigofo, que foccorrer a Infantaria. Executou eHe intento com grande refolua , porm achou ta valorofa refifrencia , que depois de durar largo tempo o combate, fuy totalnlente desbaratado, afliftindo na vanguarda da nafTa gente os dous Governadores das Armas, e na referva Tamaricurt , Joa da Silva , e os Comrniffarios. Havendo os Caftelhanos voltado as coitas, forao feguidos at Perales, o3de fe recolhra os que efcaprao. Ficrao pri1ioneiros nove Capitaen~ de Cava11os, dous Ajudantes; e oThenente das Guardas do Duque defuna, duzentos foldados, e trezentos cava11os: foy degolada toda a Infantaria, de que fe r-~colhrao as annas, e na cuftou efte fuccefio mais vidas , que a de tres foldados: ficra doze feridos , etn que entrou o Ajudante da Cavallaria Pe~ro Fernandes M::tgro. O proceditnento de Officiaes, e ioldados foy igual, cada hum na fua jer~r-

376

PORTUGAL RESTAURADO,

da:

ra ' c 1 Vl ca r cnieca CoutinJ o. Retirra-ie cs CGllS I Covcniadores das A r mas a renatnacor com a glria do fucceflo, e foy o ultimo dt:il:e anno nauelles dot:s Parti dos. A Rainha Regente com invencivel an;mo acudia a todos os acdctntes , que ror varias rartes aff.ipia a Mon:w~hia; m3s de touos os golres era o mais ienfitiYO' e 111enos ft~Inediavel confiderar Cjl1e ElRey nao ll1elhorava ~on1 os annos, ne1n de indinaa, nem de exercidos ; e que nao baftavao todas as efficazes di1igencias, que fe havia applicado, para lhe divertir a affii:. tenda de Antonio de Conte, e de feu irn1ao Joao de Conte, que haviao facilitac:o a entrada a outros homens de baixiilin:a condiao. A l1olitica de ganhar o defiro animo de Antonio de Conte , fe huma hora fervia Rainha , as mais lhe prejudicava , porque corno o in tento, a que caminhava Antonio de Conte, era f ao augmento dos prinu~iros intercfles' nao facilitava conl Ell\ey 1nais , que aquellas materias, que clifpunha a fua conveniencia ; e cerno efias foffem totalmente en contradas ao levantado fim do governo da Monarchia; fahiao Rainha por altiffimo pn.o os negccios , que conclua com ElRey por intervenao de Antonio de Conte ; e na era 1o efl:e o clamno de.fia nepcciaa, porque paflava ao defdot~ro de fer julgada ror indf'cen te dos inuerendentes, e fabios, que entendiao , que devia a Rainha expor-fe ao perigo mais infelice , antes que fujeitar-fe derendencia de infrrumento tao l:umil.. <.le; e a defigual liberdade de Antonio de Conte com provava o acerto defre difcurfo. Nao ignorava a prudencia da Rainha o que diziao os entendiclos, e o que murmuravao os hnpruC.entes : porm as difficuldades, que encontr2va , erao tantas , e ta ir.venciveis , ('!Ue fe fujeitou a e~gottar toclos os remcdios fuaves, primeiro que fe refolvefe a applicar os rigorofos; e t1o prejudicial darr.lno padeceo cm htnn , con1o err1 outro ca., minho , condenando a fegunda reioluao os n1eimc-s ,

chia: achrat:-1~ rarticulart:s "Pedro de Carvalho fcnl:or de 1"n,t:l. e l:n irmaJo~t Cornes' Alvaro --Leite rerei-

PARTE II. LIPRO

r.

377

Ann ,
66 I

que

373
qu~

PORTU:;AL RESTAURADO,

Anno 1661

Intenta a

Rainha Ref;ente lar_sar O govC:rLlO. ~

havia av ..1Iiado n1-1l a prim~ira; i:1jutta penfao, que as .NlagefraJes cofruma pag~lr malici1 huraana. s~ldo ta~ confuio' e peno!~> efte labyrintho em qu~ a RaL1ha vi via , fen1 aclur fio , que a encaminhai~ fe a ihir ddle, foy muito mltis intolleravd depois da mort! do Conde d~ OJ~mira, qu~ acabou a quinz'~ de Maro defte anno, que efcrevcmos : porque a authol"idade da fua peffoa, o receyo de i eu valor, e a dependenda dos feus lugares refr~3va6 os ex~efos dos dous Contes , e feus fequazes , por q uern ! encaminhavao todas as acoens delRey. Nos dias, que durou a doenl do Coade de OJemira, fora6 vifit-lo EIR.ey, e o Infant~, e no em que morreo, lhe Ianirao ag.Ja. benta, e fe abfl:iverao de fahir t!m public:>; d~mo.1frraoens de-. vidas aos m~r~cirn~nto~ do Con1e de Odemira. Deixou elle fua fiha mais velha, viuva do Con.ie da Feira, cafda CO!n o Duque do CadavJ.l' por lhe nao fi~ ..tretn filhos do priLneirQ m 1trimonio. D~lembdraaJo J~f}:.~ rei:. peito, correo ao tn.lyor augm~~1to a VJ.lia d~ Antonio de Co'lte ; porque co1h~ciJan1~nt~ era obedecido fen1 contradicao , e a Rainha fe acha V c\ n~ft~ tempo mais dep~rr.i~iit~ das fu1s ini!1U1o~ns-; porq:1e havia dado priilcipio negocilao do cJf::un~nto da Inf1!1t.1 Doaa Cath1ri11a co1n ElRey de Inglaterra por interv ~n 16 do"' Em~J_lixldor Francifco d~ Mello , qu~ havLt paffado a Lisbc>l , e volta lo a Londres com o titulo do Conde da Pont~; co!no m1i~ Jar.~amente referiremos ; e j untan:1en te defejava dar Cafa ao Infante D. Pedro COlU a anthoridlde , qu~ convinha a hurn Principe imrn:~di-lto fuc.. cefior do Reyno ; e cxecut.1d1s eftas rcfoluo~ns , era a fua prJ:~ica entregar a ElRey o governo, e tratar no retiro de hum Convento da fegur1na do m~1hor Imperio ; e porqu~ na6 pareceffe arte politica efi:a virtuo fa difpofi.16 ' e(crevco hum pap~l d:t rua letra' que entre~ou conf~rencra de v.1rios J\tliniil:ros, e coatin ~a as ra~oens fe~uintes: <l!_1e o rigor, e inteirezn Ja tua vida," e d~1~jo da u1 falva16 , a obriga1o, qne tinha' d.~ orocud-l::t. e a itnm~1i.fidad~ d;~ embaraos, que lh.:! i1npedia6 conf~3uir a fua vontade , lhe davJo f!lo-

uvo

tivo para com~11unic~r l_:vnt~l bataJJ,:~, Sl'C _a traz!a cn1 t:ontinua confufa, c ddejoia c.le adar conidho, st~e a AtJllO fatisfizef.e: (2.!-;e vivia ln11na vida nnlito rcnofa, ror I66I Yer C0111 dU:.lS careas o governo Cu Rcyno IDOI~tn:cfo: cu:~ ccfcjaYa f~zcr jt:fiia ' c feguir a r~:rza' e llC ElRt>y a ~ncontrava, ou pon;ue na cc:nhccia ~lgt~ma dcfl:~s virtndes , ou porqt1e lhe imred ia cxcrcit~-l2s os mos Confdh~iros , de que fe fiava ; e nefra conficea raa _) ' ainl1 Cjl~e ll.l arrarcncia fOYernava ' EJP.ey na rea!iJade fazia tuL!o , quanto lhe propunha a Yontade deford~nada ; o sue ella ( aincla que violentada) conientia, rors_ue LlRey era j bcmem, e o Rcyeo feu, e juntanicnte rorsue conhecia infalliveJmente ' q_t:e fe o encontraile, lLe };avia de rerder o refreito ; c tle por ata1har efie perigo , dcitjava cem todas :JS veras apartar-1e das occafoens, que a an1eacava, e cue nc11e ponto pedia fe fizefle toua a reflexa' , para lhe acon... felhare!n o catninho mais ccnvenicnte {~a fu ..1 quieta2, da fua Yida, da fua authorid~de, e da fua !ma : que a fna inclinaao a levava a recolher-fe em hum Conyento de Religio1~1_S , 1126 para a obrigar obedicncia cos votos , rorque nem as foras nen1 os annos o pcrn1ittia ; fena rara fe !ecolLer fero trafcfO de criadas, mais que algumas _que 1abia havia cleacompanh-Ja cm todas as fornm2s: que a Frdada correria com a fua fa 2~nda, e .firn1aria com caixilho C'S fel'S fareis: C:,lle OS feus criados, e Officiaes na tinl~a ter.ca de defredir, fena de os confervar: porm como o=- feu intento era retirar-fe de toda a communic~a , e efa era a cacfa , por'lue determinava qu_e a Freb.da correfe com fua fazenda, ordenava que ie lhe dH1ere o modo, cctn que poderia ajufiar efl:es dovs intentos ; cctr.o t2nl,em a frma , com que devia tratar-ie com E1Rey., fe acafo elle na refolvefie ferarar-fe da fua conreroneer.cia: que o feu mayor defejo a encaminhava g recolher-te em hun1 Convento de Santa 1-l:erda: ctue o de Carni~e lhe parecia mt~ito prcrrio ; porn1 que Il,e fervia de embarao a afLfl:encia de Dona J'v1arb fi1l~a deJRey J<a; rorque ainda que na fe lhe off~recefie ~uviJa tl1i trat-la,

PARTE II. LJTTE_Q 1"'". '

3i9

r.

Anno 1661

t-la , fe o lt!d int~nto n1S for:.t o total retiro ; netn podia negar-ll1~ o ob{equio de lhe a11Hl:ir, por fe nao cnte:ld~r que era paix:<1~ particular , nem fujeitar-e ao n1~lrn'J, de que d~l~java fugir, que era c~remonias do fe.:ulo: qJe em S.tnt~"> Al!.J~rto ach<lVJ a inco1n1nodidadc da efl:reit~za do fitio : que p:tlndo deite affet1o de. Santa Thereia ao de S. DoLningos, que con1o parente lhe a!rebat1va o anitno, elegra o Bmn Succeio , ie nao te lhe repref..!ntra o incoav ~niente de 8fl:ar junto da Barra. , e iuccelendo haver Arn1_1das ininligas , ~r preciio iahir a bufcar outro Convento ; enE1do, a que nao queria expor-fe. Nas fuas terras na havia Convnto, que lhe fatisfizdfe, e para fundaao nova ie achava iem refolua5' a qual havia de tomlr breventente; porque fe conhecia fem foras, nem animo, para continuar o governo , dHi1ofl:a a na admittir as lifonjas dos que havia de perfuad1-Ia ao contrario, reprefentando-lhe a inc.1pacidade delRey, e o perigo do Reyno; conhecendo que havia de achar muitos, que ao mefmo tempo fomentafiem, o que mofl:rava defejar impedir; e que fe eftes, e outros n1enos dependentes, ou n1ais efcandalizados , havia de chegar necetariamente tem po , em que perfuadifem a EIRey feu filho a mandaffe retirar , tinha por nt:tis decorofo execut-lo antes por elei:.to fua , qu~ por preceito alheyo : que ElRey eftava. em idL1d~ de tomar o governo, a Infanta cafada, e qu~ fe faltava fer jurado em Cortes o Infante D. Pedro po~ fucefi'or do Reyno, a que chamaria, tan to que partifi'e a Rainha de Inglaterra : que as pazes de Caft~lla na podia fegurar antes da fua reclufao; por que fuppofto fazia muitas diligencias pelas confeguir, tojas as efpera11as erao incertas , e por efte refpeito defejava retirar-fe antes de terem principio as Campa nhas futuras, por fe na5 expor ao efcandalo, que po deriao ter feus vafallos na fuppofiao , de que o receyo dos m3os fuccefos da guerra a obrigava a largar o governo; e oue fe , como ella efp~rava, fofem muito fe1ices , fe c~ntenta va cont o gofto , que efta noticia lhe haviil de caufar no feu retiro : que fe acafo lhe dif~

38o

PORTUGAL RESTAURADO,

effem,

PARTE II.

l.~IPRO

1". -

3~1

feirem , que para a conf~rvaa do Reyno ~ra necefi rio que dia continuafle o governo , ainda que lhe l:U:. Anno tafre trabalho, e n1ortificaa, tinha efta propofi~1 fa 66I cil refrofl:a; a qual erJ , que fe cntndra qlle 1~ com 1 o ritco da fu t vidl ajudava a de todos os vaflallos, a que na perecefl\: ," fcilmente a tKrificra ; n1as exporie ao rif~o , fem que o ien damno foile remcdio ao Reyllo, feria efcrupulofa tcmerillaJe: que a u1tima uvida, a que pedb foluao, era na forma cn1 que havia de retirr-fc , havia de ier O:ulta, ou publicamente: porGUe na rrimeira refolua temia a cenfura de 1e entender que fugia ; na feguncla a 1l'ei ta cle que de:ejava que a detivdlem : e para ihir de ta11tas diff.culdades tinhd o coraa em Deos, fonte de torlos os acertos, e a confiana nos votos dos l\linifiros, a ctja direcao entregava o ronto dTencial da fua ilvaao, da fua vida, e da iua authoridade. - Forao muito varias os difcurfos, que fe .fizerao fobre eile papel, que a pouco~ dias de communicado foy n1anifeil:o , fegu indo a dei ordem dos mais dos fegredos _dos Principes. Mutmuravao os ma1icio1os , CjUe a Rainha , vendo que era notaria a incaraddade deJRey, pertenclia affeio:ar os animos defejoios da confervaa do Reyno , a que a fufi:entaffem no governo , que fem a ii!a direcao fuppunha precipitado. Os dependentes do abfoluto dominio delRey pertendiao moftrar , que a politica da Rainha era coroar o Infante D. Pedro , e que com o ameao de fe retiFar a hum Convento , no tempo en1 que o Reyno af.fiitro da_ furia da guerra , e lafiimado dos excefos de1Rey fluuuava , e gena, conlbatit o baxel rla. ira do vento, e da tyrannia das ondas, indufrrioLm-:ente difpunha obrigaren1-na a governar , rara eHender a prorogaa da regencia. Os defintereffados, e amantes do bem publico conl1ecia , fem as nevoas da Iionja, que a Rainha juframente opprimicla das renas que paf"ava ' e das indecencias que padecia, deit:java virtuofamente 1argar o governo, B1lim pelas con.. tingencbs dos fuccefos d~ guerra , que fendo iHfdif:eS J como fe podia recear do grande poder , que os

ie

- .- -

Call:e-

382

PORTUGAL RESTAURADO,

Cal:dha nos preparav.1o , lhe i e! ria 1nais util acl1ar-fe anAnno tes retirada, que reinando ; co1no pelo receyo de que 66 1 ElRey entregue ao arbitrio de hon1ens deiordenados , e 1 envolto em o logro dos ieus appetites, nao dilataria obri~ g-la a tomar por fora a reiolua , que ella prudente, N~o tem ef- e voluntariatn ~nte abraava. Efl-La diverfidade de juizos foto por ur- f . d'ffi '1 d . ~ d R . h ...~ gentes razes ez mats ~ c1 a etern11naao a m.n a , a quem erao a dcixa:! todos ruanrfefros ; porque ornada de vutudes , e de granrla Rainha. deza de animo, defejava claufurar as acoens da ua vida co1n acceitaa comma, que haviao logrado todls, as que glorioimente confeguira no decurfo della ; e juntatnente a perturbava o efcrupulo de deixar o Reyno nas pouco ?cauteladas maos delRey, entregue ultima ruina; e con1 el:as prudentes, e mal fuccedidas confideraoens foy dilatando a f ua refolna , e difPC?ndo com to da a brevidade a partida da Rainha de Inglaterra, e juramento do Infante. Em quanto a Rainha gaftava o ten1po nefres virtuofos exercidos , o empregava ElRey etn todos aquelles defacertos, de que devia fugir, para fe fazer capaz do In1perio , que a idade contpetcnte lhe minifrrava , e confeguindo que o Infante na fua companhia participafie do n1o exemplo dos feus indignos divertimentos, offendia por todos os caminhos as oorigaoens, em que o havia pofto o fupremo lugar, para que eftava defl:inado ; ecomo a lifonja , e a atnbiao dos qt1e lhe affifl:ia , foliei ta. va a fua total incapacidade, por haverem fundado nella toda a fua fortuna' nao havia caminho virtuofo' que a fua induftria na inficionaffe , nem remedio faudavel , que a fua maldade nao corrompe.fe , com que a natureza, e atte fe havia mortalmente conjurado contra o fH-

turo governo de Portugal.

HIST~

HISTORIA
DE

PORTUGAL
RESTAURADO.
----~

LIVRO VI.
SU
~[MA

~ tado do ca}t11ne11to da lnfa11ta Do11a --. Cnthari11a co1n E/Rey da Gran-Bre~~~ ~-;f lanha CarloS' II. depoi.r de 'Voltar de r " . il " ' Lishoa a Lo11dre.r cont o titulo de C(jnde da Ponte , ve11cendo os ohflactJ!os tio Bara de Blltovilla Etnhaixador a I11glater1/0a: /ir111a:fe as Capitulaes , paj{a co?ll e/las a Po,tttgal. Elege a Rainha ~{egu11da vez Etnbai.t:ador das Provincias tnliJas ao Co11de de JYJirrnuln: pa_/{a a e,f:. tafu11ao, e ajtJjtn a paz, _fuperando gtandes dijjiculdades, eetJJbaraos de l11glaterra. Varias noticias da guerra da.r Conq11ijla.r. Elege a Rai11ha o klar-

<.;-f

"' -

R I O.

, . A' principio Franci{co de Mel/o ao tra-

384

PORTUGAL RESTAURADO,

lJJarljttez de Marialva Gover11aJor das Artna.r da l)rovi11cia de /Jie1ntejo, efatisfaz ao Co11de de Atougttta tirar-lhe ejle Poflo, 110111eando-o General da .Ar1nada. P aJ[a o Mar q11ez a Ale111t~jo, que achou goveruado pelo G"'onde de Scho111berg coffJjidicefilccelfo. Sabe e111 Catllpauha D.:Joa Aujlria. Paffade Efo trelJJOZ a Elvas co111 ejia 11oticia o MarqtJez de bfa~'"ialva co11z poucas Tropas: acha o Exercito de C~,.iflel~ la vijinho a Elvas, retira-:.fe _{tta vijla, chega a Eftre1Jzoz. Fabrica p Conde de Scho1nherg f?~1JJ quartel conutnicado co111 aquella-,. Praa : chega vifla dei le D. ~'Joa de Aujlria: i11tenta atacd-lo.(e11J e~'\ectt a: ganha Borba, ejita Gero11Je1zha. :Ju11to o Exercito, }4he o Marquez de llfarialva en! Ca_1npanha., ftgue a opinia de.foccorrer aqttel/a fraa, rollzpendo as lilzha.r: nzarcha a buft~las c_o111 efle inteJJto, que_{e defvauece vifla de/las: 1'"etira-ft a fort~ficar Vil/a Vi o}a , e ent1"ega-ft Geron1e11ha, depois de j e fltflentar algu11s dias coJil valorofa reftflerzcia_

de

Anno 1661

Paz entre as duas Coroas de Frana, e Caftella; e a retirada do Conde de Soure para efte Reyno, deixou por algum ten1po ieparada a comtnunicaa entre Portugal , e Fran~a, e unica1nente fi-, cou em Pariz Duarte Lan1ego , ho1nen1 de negocio ; com titulo de Agente, e com a morte do Cardeal. iVldfarino, que fal~ceo a nove de 1V1~ro, come~ou a ditninuir-fe o poder dos Cal:elhanos ; porque tivera o pricipio as hroicas acoens 1nilitares , e politicas delRey de Frana Luiz XIV., que at aquelle tempo haviao fido menos efplendidas, pelos differ~ntes encaqtos, que o tinha divertido. Os negocias de Roma ( como j referimos ) eftava"... fuffocados com os ameaos da guerra de Cal:ella. Francifco de Mello ~ d~ixamos em Londres danda

.1.

prin-

principio ncgcd:~~a c~o~ c~!amen_to 'ElRcy ca ~~Ul Bretanha lOU\ a lnt.1nta u. '-~tl1anna, e dei o I te 1ntro- Anno duzio na vontade d'ElRcy os interfiteS de.fl:e tr~tado, a 1 66 1 pezar das negoci~oen_s ~os Ca.fielhano~ , ue deliberou EIRcy , qce ellc raflaflc a efte Reyno a tratar efra materia con1 a Rainha Regente , apontando varias condioens, que-, concedidas, facilitaria o effeituar-e. Enlban::ou-ie frar1fco de 1\Iel!o, chegou em breves dias a Lisboa, e foy recebido dzt Rainl1a ccn1 tanta fatisfaa da propoft.l GUe trazia , que preferindo efte a todos os mais negl1cio~ do Reyno , con1 implacavel anda exco.. gitou todos_ os fill:yos de confegui-lo , vencend~ div(~1os , e forotdEmos 0bftaculos , que achou em mtJltos l\11niftros , c ue ieparados de todas as derendencias , olhava con1.1 rrofundas confideraoens rara os intt:reflcs' e authoriclace ~o Reyno. form, vencidos todos os em- D principio baraos ' voltou r randfco de Mdlo p~.ra Inglaterra COfll FranLlfco de o ....J 0 tttu 1 de Con de l.oa p onte, e a t reze de f t. vern r o e r- Mello ao( trat ,. _) d C. L l aLO UO .atrOU on L on":res, on e 10y receL=Ic'o com f}ur:cc~ de- 1au t:ntc da monfl:raoens de contentamento , e na rnt:fn:a r.cite fo) Inf;;uta D. failar a E1Rey por huma rorta interior, de G_ec 11 t: <...atharma cJ mandou chave ptlo Padre RLld. Deo-lhe conta de Gt e ~~~~~~~-~:ta levava os capituJos ajuftat:os, de GUe n1oHrou inteira a1ba Cnlos fati~faa , ie&urando-lhe nao fa1tar ftla ralavra dt- li. eerois de baixo das ~o~~li_?ftens prct'.PCdfiasd.: raflcu a te ccnrlraar L~~~~a(.ae com os mats H 1111 ros' un an o o nlayor emren JO 1~0 Londres c Chanceler, que era contado por primeiro lvliniftra., at-o titulo de crefcentanco-lhe o poder , haver caido o DuGue Ycl k Conde da com fua filha, achando-ie o Duque en1 grande o~riga- Pondte ,cnb- ' ao a R a1n h a R egente por d 1as drncr. fi r2O(DS , cen o os do tver fiaculfo)s o <JUe havia feito t.m ~u ben(ficio, e tocos eftes esfor- Bara de Buos er\o neceflarios para divertir os empenhos de varios tav_illa Em-. Principes ' que iolidtava cafar E1Rey mecida das Ibaaxlaclor a r. . . rr: AUas conven1enc1as. O Cardea1 M aHanno quena cu e EJ.. na at~rra. F...ey cafafle com huma f0brinha fua : o Duque de Par.. ma , por intervenao do Conde de Briftol, com f ua irrna: ElRey de Caftella, unido com Holanda, e Dinamarca, propunha cafar EIRey, ou com a Imperatriz viuva , ou 'om ~ filh~ del.Rey de Dinamar'a, ou 'om a da

P .ARTE II. 1,1 PRO PI.

385

Prin,ez'!
/

Anno
lI

l!nnceza de Ora~1ge Mana_ I"' com a do ~:rindne de fr c1 r , vU r L tgny' o 1 ~r.~cen --~-1C= a ElRey coafideravel dote, e outras c~~~..;~rne"1cias, e tudo o tua is, que Portugal lhe !-,ouV'eiTe off.~recido. ~foJ:1s efi:as n~gociaoens fotnen-tava com gr_lnde ardor o Bara d~ Butavilla Emhaixa-dor de Ca!l:dla, incitando juntJnl~:lt~ aos Ho'L11dez s a que appar~lh:tr~tn huma rma1a muito podero!a para ir fitiar Go]. 1'1fl:ruiJo plenarnent:! o ConJe Etnbat'Ca.. dor, fe quei'{,)U a EIRey de ent~nder qu~ att..!ndLl. a alguma defras pra~icas. Segurou-lhe a fua conll:ancia , e aoin:!ou em fe~r~do para ajull:arem co:n ell~ o 'fr..1ta.. do do cafam-:!ilto ao Ch:tlceiler , ao Marqu~z d~ ot: mo:1J, ao Conde de Soudthampton , e ao Conue de Mo 1chdl:er feu Cam1rdro mr; e o Em~1;1i{ador lhe , affinnau , que tudo quanto etn Portugal fe promettia, fe havia de ftisfdz~r pontualmente, e defva~ecerern-fe as fabulas, co1n que os C1!l:~lhanos intent1va etnhar..tar o cafamento ; e que as partes, e perfd.)ens da ln~ fc1nta feguraya elle, fer~m as que tinha r~f~rido , com a fua cabea, dimittindo por efr~ rcfpeito a itnmunidad~ de Ern~aixaJor ; e reprefentan 1o a EIRey o intento doi Ho!andez3 apparelharen1 Arml ~a para paflar India, lhe protn~tt~o correr por fua co:1ta div~rtir c!l:a refolua, e affirn o executou, tomando ror pretexto tocar-lhe a mediaa. entr~ Portug1l , e Holanda, de que os Call:dhanos, e Holan1ez~s recebera grande p-~na. Foy continuando a negocia-16 cotn felicidade, defvan~cendo-fe a noticL1, que o Embaix1dor de Cal:ella deo a EtRey , d-;! que A11to.1io de Anlra3~ de Oli\'a, par orJ~n1 da RJinh-1, hJvia pafadQ a M~=tdrid, e fe entendia tr1Lu--fe de ajul:'lm~ittos entr~ Portugal, e Cal:~lla, o que totalm'.!ate des~arat.1va as promefas do dote, e entre5a das Pra1~. Porm o f.m~aixaior. como tratava co1n ElR~y tao familbnnent~, dell:ru_io f~ dlm~nte todas el:: 1s vozes , c ferv;_o de n1ayor JUh1i cac1o fallar o Embaixa:lor d~ Cafr~lla a ElR:!y com tant.l ~l~m 1fi1, q11e o a "111OU co n a guerra ~~ Ca!l:elll, e Ho~anda, fe -:tjufr1f.! c1fun~:1to, ou alltan1s com Portu3al; ex-ceifo , de que ElR.!y fez pouco cafo , repor
3

38_6

PORTUGAL _RESTAURAno,

tand~

PARTE II. LIP'RO fl'J.

38-

tando-fe em n1anifl:ih1r a colera , que lhe caufra d.te arrojamento ; e fcgurou ao Etnbai:xaoor , que na havia alterado a fua dt!tennh~aa o aperto, com que a Rainta May fon1entava o catamento da filha do lJuc;ue de Orleans. St1ccedeo ncfte tem o a coroaa d~EJRey, ue ie cdebrou a tres de 1\'layo , a que o En1baixacor afi:ttio. com grande luzimento. PaTada efra funa , charrou ElRey a Confclho a nove de J\1ayo, onde ceo ccnt~ do intento , que tinha de cafar crn Portuga1 , e dos interefies, que lhe refultava de o coniet;uir. 1~cdos os Confelheiros approvara corn grandes applavfos efra de .. liberaa6 , o que EJR.ey efrimou fun1mamente , e co1n efr3 noticia accrefcentou o Bara de Bu tavilla as fuas diligencias: pedio dous mezes de prazo para a coilquifta de Portugal , e accrefcentou a cfta pral:ica ta fu:~o fas, e publicJs demunftraoens, que fora geralmente contadas como delirios, princiraJmente \~freis ce fe publicar que elle dera hun1 papd a l.:.JRey, en1 ue lhe offerecia con1 o ultin:o cn.penho o cat~n1ento c.l filha da Princez~t de O range, exprefo en1 1T ma carta d'ElRey de Cafrella , que lhe rrefer:tou. Concluia o papel' dizendo : , y ror efra dcn.0nfircion vcr~i \'ue- , fira Magefrad la aficion, c:ve n&i Rey ticr.e a ft: fcr'' vicio , rues lltga a rcmrer 1as ollirac1ones ce h. Rc,, ligion, folo para dar iati~facion , y Ft:fro a Ytt.frra ,, Magefrad, y evita:r una rucrra a ln!:)aterra. F. dando EIRey efta noticia ao Padre Rufldl , lhe refrondeo , que nao fe efpantava de que os Cafrelhanos en1 prejuizo do intento de Portugal offereceTem dotlr Prince.. zas herejes , porque o mefmo entendia que faria s Turcas ; refpofta que ElRey celt!brou , e para mayor firmeza da fua vontade, deo ao Embaixador hun1a carta para a Rainha na frma feguinte :

Enhora, bem fey que o Embaixador de V. Ma... geftade o Conde da Ponte tem reprcfentado a ;, V. Mageftade muito particularmente tudo o que tem ,, paffado no principal negocio , que para V. Magcfta.. ,, de, e pata mim he de tanta importanda; e nefta fup; ,

;, s

Bb

,, rofi~a~

Anno 1661

, p~r.ao tLl p1.:! V. Nlage.tad~ ddx .u- Je hav~r et"tten.; , d~do '. qu~ n 1 ditt t-.5 rle publicar o que ja efl:. certo, 1 , e tntetram~nt..! acor _ilJo e:ure ns-outros, n-16 houve ,, culpa; P?rque foy pr~cifa para be1n .Jas duas Coroas; , porque 1uppofl:o que todas as particularidades ie aju'' {l:_lfl__em t?t_ll tn .!:t':e, pouco depois de chegJ.1o o Coil , d-.: En:hatxa1or de V. Mageft1je, ettre ell~, e os Com" mtflanos, que lhe nom:!ey para a;uft1m~nto do trata" do'. na ju}guey convetli~f!.te decfarar ant~s de agora ,, a nunha reiolua, o que ja fiz ao Confelho de Efta, do, etlando nelle preient..!S toJos os m~us Co:lfelhei" ros, nos qu_les achey tao grande inclin~'~:lo, appro , va-l6, e co:1i~~ntin1.!nto , qu.~ nem hum t parecer ,, houve em contrario ; o que foy huma drcunfl::atlcia ,, ta importante, e para mitn de tanta fati~fa;1 , que , co1n hum ta6 botn prefagio na poffo deix:-1r de e'' perar nefte negocio muitas, e tllllY gran,ics fdicida'' cles. Dentro de poucos dias determino manif~fl::-lo a ,, todo o mundo , porque na falta ma!s , que copiar ,, as capitulaoens, e firm-Ias, o que te far bem de ,, prefla ; e logo qu~ efi:iver ex~cutaJo , fe e1nbarcar o , Conde Embaixador a dar conta a V. J\'Ia~efi:::~de Je tu" do o referido, a cuja pruJencia , e afrivida1e fe de'' ve attribuir o effeito defre trat1do ; porque elle foy , quem me fez as primeiras propofi"lens , e na hou" ve outra peloa a quen1 eu contmunicafie, ou com quem ,, negociaiTe a minima circunfl::ancia dela materia. En1 ,, chegando a eiTa Corte o Conde Embaixador, aguar.. ,, darey por inftantes com a mayor impadencia avifo ,, de V. Magefi:ade, para partir a minha Armad.l. a tranf, portar a efi:e Reyno a Sereniffima Infant-1 , minha fe'' nhora , e bem querida; fegura~do-lhc todos aque1Jes , rendimentos, que em mim cabem , e que na polro , ter mayor felicidade, que a po1Te de tao ditofa efpe,, rana ; e rogo a V. Mageftad~ com todas as iz:tfrancias ,, que efi:ejao promptas as- preparaoens precitas, para , que a Armada, quando chegar, te nao dilate a minha , dita, e bem todo, hum f infiante daquelle, que for

;88

PORTUGAL RESTfJRAl)~,

,, precifo. Deos guarde a muito Real Peffoa de V. Ma.. ,, gefta~

PARTE II.

l~ll7R0 JT[

:)

-89

;; gefl:ade, como muito deie'jo. Londres , quatorze d.:! , i\L1yo de n1il e feiscentos feiTenta e hum. Anno E~a c1rta foy pata o Embaixador de inel:im~tvel J66J preo, por r~r hum fcguro ~t~IRey na fcJlt~u ft~~ pal.1 vrJ. R-~~n~tteO-.J 3 Rainh:t' e ueo as gr3;lS ~() Duflt'C de Yorck com tod:1s as Jemonfi:mo~:1s de agradecim 'nto , co:1hecendo dev~r-fe s fuas infLncias [l condu L1o do cJme:lto; myfl:~rioi diligencia , que o tempo ycyo a ddco~rir, con1o particular auxilio l)i\"ill(.l. Con:1ou ao En1haixador de Cafrella a rrefa com que caminh,1va o 'Tratado do ca:unento de rortugal , e est~)rou a n~gociaJo com o mayor empenho , e deo a EIR~y hutn menlOrbl, cuja fubfrancia era: que el!e lhe h.1yia prefent:1d o outro etn vinte e oito de .l\1 Ciro .. em que claramente moftrava as perigofas confequencias do c:liamento de Portug;ll , con1o tJnlhem as Colidas vant1j~ns, qu Sua l\l1gefi:Jde poderia alcanar deiRey
Catholicu na occ.1fia6 preiente , com p:-tz, qui~t\J,

e commercio ,- defamparando as chimcricas propofioens feitas p~los Purtuguezes, qtte f offereciao conveniencias_ duvidofas, por nao terem poTe alguma Iegititna, que_ as qu:IlificaTe, e f podi,) fervi r de fe abrir hum~ guerra ent~e Caftelhanos, e Inglezes. E por quanto nao havia elle Embaixador recebido ref pofta ~lguma , havendo-fhe Sua Magefi:ade muitas vezes iegurado lha havia de dar, por cujo refpeito fe via obrigado lernbrar a Sua Mageftade a fatisfaao defra promeffa, e referirlhe, conforme as ultimas ordens , que recebra delRey feu Senhor, que lcm das offertas, que havia feito por varias Princezas , e ultimatnente pelas de Dinamarca, e Saxonia , de novo propunha ( como j fizera ) a Sua Magefl:ade a Princeza de Orange, a quetn Sua J\'lageftada Catholica queria dotar con1 as mehnas yantajens, que havia promettido con1 as duas Princezas referidas, ou com aquellas que havia propofi:o com a Princeza de Parma , iendo a razao, que o obrigava a e~forar as propofioens da Princeza de Orange, entender que fet'Ia de grande fatisfaao aos Vaflllos de Sua ~l agefrade, por varias, e grandes confideraoens , que fe deiBb 3 - xavao

390

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno 1661

xava;) conhecer, particularn1entc pela viflnhana defia Prin~~za , que er..t o ponto 1nai~ eflencial , por evitar rii!:lOens, principahnente .efrando a conclufa exrofra a tantas mud~nas, e accidentes, que a poderia o emb~l raar 1~:1 certeza , de que a contintnJo da p~1z entre Ir~ glaterra , e CafteiJa na podia ibfiilir .. como EIRey poderia 1nandar ver na Junta do Comn1erdo , exaniinando-fe t:lmbem nella os rapeis' que 1~ dera ror rarte d~ Portugal , por ier infallivel fe conheceria claran1cnte qua~1to era n1ayores os interdles do Commercio de Cal:e11a , que os de Portugal : e q~e quanto ao dote, C!Ue E1Rey Catholico offcrecia con1 qualquer tbs Princezas propoftas , em que elle Embaixador tinh~ conhecido fazer-ie reparo por inferior, que era o tnein1o , ..:0111 o qual otatros grandes Reys ie contenLrao .. E querendo Sua JVIa~refraJe cm lugar de m_~~yor dote outras conveniencias proporcionadas, fofie itrvido dcd~u-1as na certeza de as con:guir da b,oa. vo1~~ade , e poder delRey Cathoiico ,. 01,1e as podia_ fegurar com paz' e qtlietaao; o que fe J. nao feguiria das -offertas de Portugal duvidois, e fem fundamento. EIRey ca Gran-Bretanha , tanto que Ieo efre papel, o. e.I~tregou ao Ernlxlixador , n1ais para lhe manifefrar a fua cofiana , que por neceflltar de refpofra ; porque todas as razoens appLlrentes , que o papel continha , havia o Embaix::ldor encontrado n1uito anticip::tdamente, e j feguro na vontade de1Rey, lhe ferviao as diligencia~ do Embaixddor de Caftella mais d~ triunfo,~ que de receyo: e EJRey , par~. jufl:ificar o ieu en1penho , mandou ao Stx:ret~rio de Eitado Nicohs a cafa co Embi:xador de CaJ1dJa, a fignificar-lhe o fentimento , corn que te acha-va d2.s razoes Jo papel, que 1hc dera , e da refoluao de o tJzc:r imprimir : que efperava que EJRey de Caftella lLe Jefi.e fatisfaa fie ht:n1 ta exceiEvo arrojan1cnto : que obrigado defta. queixa havia ordenado aos ~ens Confdheiros de Efi:ado, que nenhum communicafJe com. eJie. Con1 eftas demonil:raoens deiRey concorrra6 a. dar os para bens ao Conde En1baixador os Em_baixadores dos Eil:ados Geraes, e de outros Principes,

e nas

_PARTE !I LIP''RO 1!1..


L'

391

e nas Cafas do Parlamento c1os Senhores <.h Noi1rcza. c communs , fe tornira6 aTcntos -~om e-randcs c cxpl\.J~ocns P.U1110 , no contentamento , c-on1 que ceie lwava a 10rtmi.J. ue 16Gr Ingbterr.l no cc1iamento de Portugal ; e E1Rcy ., fegt~;o da itisfaa geral de todos feus Vaffallos, entrou no Par!am~nto a d~zoito de J\1ayo com granJe ofl.:entaao, e referio as r ..rJ;o~as ieguintes: He certo que, ,-cconhccendo o que vos devo, ti,~era por ingratida rctaidarvos a nova mais alegre, que podeis receber, declarando-vos a refolua que tenho tomado de eleger e}..,oi : deliberaao que por ta repetidas vezes me tendes advertido, e que eu na perdi da men1oria, depois gne entrey em Inglaterra , llol confideraa de fer efrc o lnayor interere de meus Vafillus~ A duvida da eko:ih.a dilatou a e'{ecua deftc intento; mas conhecendo que, fe quizetf~ apurar os in~onvenientes, primeirll n1e verieis velho , que cafado : el:ou refoluto de eleger por efpofa a Princeza de Portugal, pod~t1elo fegur:.u--vos fer ~qPdla que em Europa mais convinha ao bert1 deite Reyno , e que quando propuz efre intento ao meu Confelho privado , fem cujo parecer nunca reio1vi, nem refolverey coufa alguma de publica importancia, na achey hutn f voto , que nao approvafie com inexp1icavel alegria a n1inha eleia; vaticinio que venerey como tn:1raviJha, entendendo que pelo Ceo era approva.. do el:e int~nto, por cujo reipeito refolvi tomar a ulti ma conclufao com o Ernbaixador de Portugal : o qual parte para aquelle Reyno com o Tratado aflinado , que contm granJ~s vant~jens nofas, e eu fico tratando co1n a brevidade poffi vel de fazer conduziJ a efr~ Reyno ha Rainha, que ha de trazer comfigo para mim, e para vs grand~s fdicidaes. tr: Havendo referido ElRey da Gran-Bretanha efl:a oraao, e n~ ultima claufula della (que h e digna de particular reparo ) prono11icaJo o fucceffo , que vimos na fua morte., ( effeito que fe deve attribuir ao zelo , virtude, e diligencia. da Rainha D. Catharina) fez o Chanceler outra larguiffima oraa, em que exps as grandes. vantajens de Inglaterra no cafatnento de Portugal ,

Bb 4

eos

.....

392 PORTUGAL R~STAU R4DO, e os embaraos , que havia int,~rpofl:o o Embaixador de Anno Caft~Ua' de queln dizia ror ralavr2S cxpreP.as' que nao I66 1 era muito prevenido en1 dar confeJhos , ncn1 en1 coniervar os que dava, e que as fuas offertas era ta artificioi'as , que por hum pequeno dote, '{UC offereda, pedia a entrega de Dumquerque, e Jamaca, offerecendo todas as Princczas. de Europa livres do dorninio delRey d~ CafteJJa , e outras condioens tao fantafiicas , que era n1a~s dignas de cefprezo, que de attenao. Todos os que fe achara no Par!anicnto ~rprov~ra corn grande a1egria a refoluao d~1Rey, e lhe dera o parate1n: e para exprel'ar mais o ieu contentamento, dedarra ; que a milida do Reyno efiivetle a ieu unico arbitrio , faculdade, que feu Pay nunca rode confeguir ; e qee q ueimafCe .o ConYenan, de que fc havia originado ta gandcs damnos . Cata Real, fem en:bargo da contradi... a6 dos Presbyterianos. A efia approvaao do Parlamento de Inglaterra fegLtio a do Parlan1ento de Efcocia con1. tantas expreloens da fua fatisfaaO., que Clizia eftas palavras:: O. cafamento delR.ey con1 a Frinceza de Portu-. gal he ta grande honra noiTa , que na fomos capazes d~ fazer retorno equivalente A mef1:1a dedaraao fez o Parbmento do Reyno de Idanda. EJRey, fatisfeito de todas eiras demonfi:raoens, procuraYa com todo o cuidaJo os iuteref.es de Portugal ~ oppondc..fe a t~dos os. intentos dcs I-Iolandezes contra eH:a Coroa, e iolicitando a conrefpondenda da Rainha Regente com ElRey de Fran<l ,. o que n~o foy difficil de confeguir depoi-s da 111ort~ do C<1-rdeal lviaflarino , conhecendo ElRt>y que da llnia ll.~ rortugal ~ C01110 depois CXpCiihnent0U , ha-. via O. d~ refultar as n1a.yores convenielicias de Frana no al"""atimento d:!S forcas de Caftelh1. . ~~:.;r;l L,.j ~ !J . .. Ajuftadas tao'ditlicultolS, e efenciaes circuntaFmJ~no-fc as ci3s pda inteUig2ncia, zelo, e ac1ivi~._~ade do <..:c:.md.. da C~pnub~ p r L'JR 1 ccs ; pafa on te , a!iinou J.:, ey o r rl.tauo da paz ,. e ca 1-a~1cr.to , .Jj ~rm dias a que continha en1 vinte artigos publicos ', e hum ecreto; I:onug~l. a fubfl:ancia f(~guinte: ~JC todos OS: 'Tratados t(t()S d(i) anno de fcisccntos c quarenta c ht1m at aquclle temro entre Portugal , e a Gran-Bretanh;l , ratificaria ,. e

ie

ie

... .

ie

confir-

coafirma1 iao por aquelle 'I~ ratado : que EIRey de l'ortl!fal entregaya a Cidade , e Forta1~za de 1 a11gere a ElRcy da l~1an-Bretanha con1 tudo o que lhe pertenceffe, e para e.h! e Hei to mandaria ElRey da .Grau-Bre-

fn PARTE Ii. LIVRO

1r1~

393

Anno !66 I

tanha cinco t\os de guerra ao .porto de '1 angere ,_e CjUe a entrega i e effei_tuaria depois de celebrado o caiamenta, conc~denJo-1e aos foldados, e n1or2dores, ou raffagenl liYr~ para Portugal' ou iicarem vivendo enl Tan!!"ere com liYre excrcicio da Religia Catholica Romana, e tcJos os bens que na dita Cidade po11u_ilem : que EJRev mandaria a Lisboa a fua Arrr.ad con1 toda a pr~..Taraa, e detencia, para condt.zir a Rainha de Inglaterra : que l:.lRey de Portugal ie obrigava a dar em dot a fua Irn1aa dous milhoens de cn1zados Porttgu~ zes, hum , que em dinheiro , e gencros iria na Armada, e outro , que pagaria no termo cle hum anno : que ElRey permittia a toda a Familia da Rainha livre exercicio da Rcligiao Catholica Romana , para cujo efteito a Rainha em todos os Falados , e1n que eil:ivefie, teria Cape~la co1n todos os Capellaens , que fofem nece1Tarics para o exercicio , e decefta do culto Divino , e que E1Rey :..naO' pcriuaJiria , nem conhangeria a Rainha pr i, ou por outra algvma pefloa, nen1 lhe Jaria moldlia na profiil da Religiao Catholica : que dentro de hum anno, depois da. chegaua da Itainha; lhe confiituiria ElRey, e eftabeleceria. de doaqo em raza do cafamento trinta ulil livras Inglezas caa anno, e hun1 J>aJ.acio , en1 oue a F..i11ha refdifle, ornado, e guarnecido con1 todas. . as alfayas coi!\-c;hientes fua grandeza, as quaes lograria cm iua vida~ air.da .que ex.:edefle en1 dias: a Jeu marido :t que a=fua raruilia fe comroria de todos os criados, e grandeza , que havia tido. a Rainha i\ly : que fuccedendo viver n1ais tempo a Rainha que EJRey, e quizcfle tornar a Pcrtllgal, ou ir rara ourra alt;uma parte, o poderia f.~zer. li\~1emente , e levar comfigo toas as fuas .joyas,. bens_, .e moveisl, paFa _p1jo effeito ElRey .da GranBretanba. errigaya a fi ,, e a. fetJs herde.iros ,- e fucceiTores, os qlJaes mar.dzriao ct;muzir a_.R;;.in1Ia honorificarrte.nte , e C<?ffi toda a fegurana fua rropria Cllf

ta,

Anno 1661

394 PORTUGAL~ RESTAURADO, ta,- e d~fpez~ com o Jecoro convenie~lte grandeza da fua pcff_>a , obri9"ando .juntamr~nte a ieus herdeiros , e o fuccelore.~ a pag1ren1 Rainha as triti.ta mil livras cada a-nno, cotno fe efrivera enl-lnglatei"ra : que. ElR.ey de Portugal concedia a EIRey da Gran-Bretanha- a Ilha de Bon1baim na India ()riental cotn todas as ftras pert::!nas, e ienhorios, para ficaretn Jaquelle porto tnais promptas as fua~ ArnUJ.lbs para ioccorro das Praas de Portugal na Judia, ficando livre aos moradores, que na quize:fietn fahir ctas ~uas caias, o nfo da Religia6 Catholica Rotnana : que os l\1ercadores Inglezes, na exce. .-lendo o numero de quatro fcunilias ,_ poderia refidir em todds as Pra.1s da India do Domiuio de Portugal , e em todas as Cidades principaes da America : que refraurando-fe a Ilha de Ceilao, daria ElRey J~ Portugal ao da Gran-B:etanha o livre do1ninio do porto de Gle, ou ie recuperai:. fe a dita Ilha com as Armas de Portugal , ou com as Arn1as de Inglat~rra, tJcando livre a Pr:1.1 de Columbo, e todo o tnais fenhprio da Ilha a EIRey de Portugal : que en1 confideraao' 1 de tantas vantajens como Inglaterra r~ebia no -cafatnento d Rainha- , pron1ettla , e declarava, cotn confentitnento do feu Confelho, trazer fempre no intimo do coraca as conveniencias de Portugal, e de todos feus Domit{ios, defendendo-o de feus inimigos corn as mayores forcas do feu Reino , affim por f , mar, como por-terra, como a mena Inglaterra; e que fua cul:a tnandaria a Portugal dous Regimentos de quinhentos cavallos cada htun, e dous Teros de Infantaria, cada hutn de tnil Inf1ntes., annados cufl:a delRey da Gran-Bretanha ; porm depois-de chegaretn a Portugal, feriao pagos por conta deJRey D. Affonfo., e dilninuindo-fe na -guerra, fe havia de reencher com novas levas cul:a delRey -da Gran-Bretanha, a1lim os Teros, cotno os P'--egimentos da CavalJaria : que ElRey da Gran-Bretanha promettia, com confentin1ento, e deliberaao do feu Confelho ~ affiil:ir _a Portugal con1 deiz Navios de guerra, os de mayor fora, e mais-bem lptJa relhados das fuas Armadas, todas as vezes que fofe invadido de quaeiquer Na<toens ; e que fendo as Cofias infefta-

JlAR'IE Il. LJJ7RO lrl.

395

infeladas de I'iratas, tnandaria todos os annos tres , ou quatro N ?s de gucrr.a coin n1antin1cntos para oito mezes' que ie cont~uiao do tempo que cefictn vela de Inglaterra para fegt1iren1 as ordens delRey de Portugal ; e cn1 cafo qut! FJRey de fqrtugal quiz~fle que eiles Navios fe detivdlen; nas Ccdlas do feu Reyno m3is de feis tnezes, teria obrigado a lhes dar nldntimento todo o tempo da dilaa, e tnai~ hum mez para a vi2gem at Ing1aterra ; e qtH? dado caio , que ElRey de Portugal fofie mais efi:reiLmcnte apertado das Armadas de feus inimi6os, todas as ~~os ddRcy de Gran-Bretanha, que en1 l~ua1quer tcmro efrivcffen1 no mar Mediterraneo , ou porto de rangcre , teria ordens para obedecer a tudo o que EIRcy de Portugal lhes niandare, aliftindo nas partes onde foffem neceflarias para fi1a ajuda, e faccorro; e em raza das fobreditas conceToens, os herdeiros de1Rey da Gran-Bretanha ,. e feus fucceffores em ne_I~\lurn. tempo jtnais pediriao fatisfaa algun1a por efreS foccorros : que len1 da factJldade; que r.IR.ey, de Portugal tinha de fazer gente eni Inglaterra ~m virtude dos Tratados pafldos, ElRey da Gran-Bretanha , pelo prefente Tr}tado fe obrigava, fe acaio Lisboa , aCidade do Porto , ou otrtra qualquer Praa maritima fofe fitiada , ou a-pertada pelos Caitelhanos, ou uutros quacyf.: qur inimigos, de dar foccorros convenients ~e folda. dos : e Nos confonne os accidentes, que fobrevicflem , e a n~Xe1Iidde de Portugal o pedifTe: que E1Rey da GranBretanha com confentin1ento do feu Confelho protei1ava, e pron1ettia 'que el1e nunca faria r~z .com Cafl:e11a, que lhe pudef1e direl:e, ou indirete fer rninin1o impediil!ento a dar a Portugal pleno, e inteiro foccorro para iua necefaria defenfa, e que nunca refiituiria Dumquerque , ou jan1aca a ElRey de Cafl:ella, nem fe defcui~aria jmais de fazer tudo o que nece1;rario fofTe para ajuda de Portugal, ainda .que por qualquer refpeito fe achafe obrigado a fazer gi1erra a EIRey de CafteiJa. Tambem fe ajufi:ou , e acordou. por E1Rey da Gran-13re~anha, que em razao do dote, que recebia delRey de '

Anno i66r

,.

'

Por-

Anno

1661

Po:tug;ll com a H. <:J.inha fna n1ulher, renu~1dava todas as fu.:ts heranas , e direitos , af1in1 paternos , como maternos ' ou qualant~r herana que pudef!e r~r Je terras' cai~1s, tnoveis, j~1yas, ou dinheiro, que por qualquer direito , ou titulo lhe pertenceil~nl confonne as Leys de Portugal ; e que f exceptuava na rem.1ndar os ti"7 tu los, qu~ lhe pt>rtencff~tn eTI Direito, na falta de fucce~or ~1 C~:H"oa de Portugal , na qual entrc1ria a ~ainha, e teus d~icendentes ; e finaln1ente por artigo iecreto , que Elltey da Gran-Bretanha fe obrigava a tnediar a paz. entre ElRey de Portugal, e os Etados de HolanJa, e que na podendo confegu-lo , tnandaria huma Arma da India , que tomaTe po1Te de Botnbahn , e fizefe guerra aos llolandt:zes na defenfa: do Dotninio de Por.;. tugal. Fora efras Capitulaoens firmadas folemnemente por EIR. ey com todas as ccrcmonias legaes de Inglaterra, e pelo Etnbaixador, qu~ breven1ente paffou a Portugal com ellas , onde foy recebido com grande contentamento da Rainha Regente , e differentes affetos da Nobreza, e Povo; porque a Ra~nha a todo o cufto lhe parecia barato confeguir o caiamento da Infanta com ElRey de Inglaterra; e os Povos fentiao vivarilente a ~ntrega de Tangere, e a de Bombahn na efcrupulofa mtldana da F Catholica aos erros hereticos , que os moradores, gue quizefTem ficar na antiga habitaao das fuas cafas, fe expunha6 a feguir; e defetnbolfo de dous nlilhoens, que entendiao na6 era o caminho menos feguro da defenfa de Portugal, dipenderem-fe nos foc corros, de que os Exerci tos neceffitafem = porm os que n1ais profundamente difcurfavao na importancia defte negocio , e nas oc.currencias daquelle tempo , conheciao que o zelo , indufi:ria , e capacidade do Conde da Ponte vencra difficuldades , que pareciao infuperaveis , em concluir o cafamento, pela poderofa oppofilo dos Cafi:elhanos, e de todos feus alliados, e confegu!ra ta o poderofos foccorros de Inglaterra , que contrapezra as defpezas do dote ; ~porque as Armadas promettidas nas Capitulaoeris para defenfa de toda a Co.fta

396

PORTUGAL RESTAURADO,

Cfra de Portugal , defv ~lnec..::r ao os intento~ dos Caitelhanos, de te animarem ~-1 conquifta r~rtendida Junta- Anno mente por mar , e por terra , em n1antfefio perigo da 1 66 1 conft;?rv::-~o de fortugal ; e os Ho1anezes abatera a cavi!of~ itictdlri<.l, C'Ofll qu ~ rertendiao Ya1er-!e da conjunlura da raz clt: Fran.1_, e Cafi:dJa, f'J? no:orio ?amJ1o de Portng::tl, par.1 adur~tdr a concu1fra na Ind1a, e n:ftatlr3r a~; 'defgraas paci~~:10as na An1rka ; e d1:as confeouencias forao ta confl~eraveis, como derois fe exreri mentara : .e fet~do a defreza de Portugd f p_or tvn,a vez, a ohnr:1ao dos ioccorros, e Armadas atn~a hojt! cxifre , e f nas qu~t~o fragatas, qve eYem andar todos os annos, oho mezes , correndo a CfLt contra os piratas ' fe rde refiaurar' quando f:! neceffite uellas rarte CO C;!beda1 ceie1nboJfado ; e fucceclendo voltar a Porttt?al a R ~inha da Gran-Bretanha , rde reftituir ao Reyno, no largo ren(limento da renda de 1:1f::)aterra exprdtada nas capituLoens, muita rarte do cabedal , que tirou deJie. O Conde da Ponte, logo que chegou a L!sboa, tratou com a Rainha da e~trcga de T'angere, e Bombain1 com todo o fegredo, e de fe ajunt~r o dinheiro para j~1tisfa1o do dote, e aprefros da cata da Rainha, ue r~rtio no anno feguinte, na frma que en1 ieu lugar re1

PARTE II.

LIT~RO

VI.

397

f~riremos.

Deix:imos o Conde de 1\'liranda eleito fegunda vez fJege aRai~ pela Rainha Regente Embaixador s Provindas Unidas, nha ~egun_da perfuadida cla prudencia, e indufrria, com que havia f..1- ~ez ~mbp:uxa.1. .J -l -' 1 .J ro ct Jta do os granues em baraos da cont: u f:ao Ga paz li e uor uas uni,incias Ho1anda ; e hav ~ndo rartido para efl:e Reyno em o pri- da~ ao Conmeiro de Setembro do anno antecedente ao one efcre- rle de Miranvemos , e chegando ao primeiro de Outuhro , voltou a rl~; firatra ..a . quatro d e Dezem b ro, e con1 melh o r VIagem , d o cve ena un:w, e ajulla 3 paz permittia o rigor do Inverno' chegou Yinte ~ias\:o fupuand" rorto de Gur da frovincic:l de HolanJa proxin1o C i- grandes difC1ad;! de RotarJa. Hum t-!os rontos mais Efenciaes da~ fict.Jdades. e .. fi: . embaraos tn ruc!lens, que levava , era o a1uframento da paz con: de IngJateras ~rovtncias, com ~s excepoens, que a Rainha tinh~.ra. rat1ficado, ordenando exprefamente ao Conde Embai.. xador,

em

39~
~c.tuor,

PQRTUGALRESTAURADO,

que ances que as lj uvincias ouvifie1n tratar da. reco1~1pca_\a do Commercio, hou_vtfe de interror tlRey da ~rai.~~~reran_ha a 1~a _autho_n_J<:i.de Real, e que con1 1 toua a d1l_tgenc1a lhe uefle noticia de tudo o que obrai-_ i~, reprcL.::ntanJo-lhe , e pedindo-lhe quizefTe, ou a~or dar a paz , ou ~lefifrir do intento da fua q11eixa, que era concederem-te aos Holandezes iguaes privilegias, que aos Ingkzes no Con:mercio ; ou afientar o poder, e o~corro , ~0111 que Portugal havia d~ refiftir nuerr.J. d~ .dolaada ; e todas efi:as propo!ioens er::~.o tat; diffic~is de concord.u , que jufl:an1cnte rceava o Conde Etnbaixddor na viJgem , e rigor do In\Terno, mais que as tonnentas l~O mar, as temp;:itades d:1 terra. Ila\ia chegado Diogo Lopes de Ulhoa ao porto de Tefiel eu1 Amiterda a vinte e cinco de Noven1bro , e no memo ponto que fahio em terra , conforme as ordens da Rainha , tinha defpachado hum proprio a ElRey da Gran-Bretanha com avifo das ordens que levava , de que pedia a refpofra a EIRey tlo breve , que fe anticiFaffc a fua negociaa conta, que havia de dar aos El:ados, da frma, que a paz vnha ratificada pelo Embaixauor ; e Jefejando Diogo Lopes prudentemente efrcnder os efpaos aos vagares das expedioens de Inglaterra , fern parar a H aya , fe deteve em Amfi:erda a titulo d~ doente , e nefi:e intervallo ganhou tempo, com qtJe foy communicando con1 os Mtniftros o que Jhc nareceo 1nais conveniente, antes de fe declarar aos Efi:~dos a frma, em que o Tratado da paz vinh_a ratifi. cad0, alcJnando de algumas intelligencias a diipofiao do anin1o de todos os ]\linil:ros , que havia de refolver efta materia. Refultou defi:a negociaa conhecer, que o efr.1do do tempo pedia fufpen1efe o effeito da ordem, que havia levado d'ElRey; fendo a razao m~is forcaf.:t haver a Provincia de Groningue, huma das cinco," com ouem fe tinha ajul:ado a paz, retrocedido defra refoluao; negando ao feu Commifiario poder para a acceitar na frma en1 que o havia feito , e tendo-o prezo por efra caufa ; e por efra refoluao ficavao das fe-

te Provindas f quatro conformes em ajuftar a paz, e por

ror el:e refpeito q~Ja19uer embarao bal:ava para divertir hl'ma das Frovmctas, com que de todo ficar~ a defvanecido o Tratado ; e os JVliniHros, que a defejavao , rerruadira a Diogo Lopes de un~~a qu~ o n~? prcf~n tafl.c, ent:.?ndendo, qtie como a ratlficac:ao traz1a excepoens no Co_n;rnercio,. a rrov_inci_a de FioJan,da ~ ,ClllC era a que a fLlcthtou, fena a pnmetra que a twvwafie: e vendo-fe Diogo Lores no perigo de lhe ier precifo obe\.kcer : orden1 que levava ca Rainha ' C li rcmrcr o 'TrataJo da paz, aflentou con1 os 1\Hnilrcs, C:t!e dcfejaYao o effeito de11a' que elle redif1e ordem ~C'S Eftados para declarar o ncg~K~~, qt:~ a Rai!1~~a lhe mandava propor , e que elles factht~Hla negar-ie-!he efl:a rermifra, va1endo-fe do rret:~xto de nao hJYer n1anc~1do a Rainha publicar a cdl:1 de Arn1::s en1 Europa na frnla da expreflao de hum dos artigos da pa~. Teye eff . .~ito el:a diligencia , a1t_~dando-a o Enviado de InrJatt?rra , e ficou Diogo Lopes efper~1ndo a cheg~daC>do Conde Embaixador. Do porto de Gur r;;lTct! o Emt.aixador a Haya , onde entrou a vinte e feis de Dezcmhro, e achou na'luella Corte a Diogo L ores de UJ hoa , e J eronYrno Nunes da Cofi-a, que por fua ordem hayia de Amfrerda parauo a ella. Foy grande o arerto , em que juftan1~nte entrou o cuidado do Etnbaixador con1 a noticia da difficu1daJe, que achava, para os EHados Geraes admittirem pratica de rccompenfa nas exccroer~s , que levava o 1 ratado capaz a refpeito das infrancias d'ElRey de Inglaterra ; p0rque os Eftados, qu3nto n1ayores era as diligencias dos IngJezes , tanto mais crefda os ciumes da fua i1enao, e em nenl~um:1 frma fe queriaj conformar com outro partido mais, qt~e em aflinar o Tratado da paz ajuft1do em Agofro antecedente ; e cfta noticia, e tonos os perigos defte negocio rep~tio o Fmhaixa.1or ao Enviado de Inrrlaterra , lemhran<.~o-lhe o rerigo da India na grofla Armada, que a Companria Ori~ntal prevenia contra o Dorninio de Portug:1l , como a elle lhe confi:avJ, e que todos efi:es intentos rroduz!a _a dila::t de fe firmar a paz, que f cmbaraavao os mterefes ue Inglaterra; e lhe peuio quizeffe f~~z~

P .ARTE II. LI 'PRO PI.

'"

399

Anno 1661

L")

prden-

400

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno 1661

prcfente tudo o referido a tlRey da l:Jrdu-liretanha , e a ieus Minifi:ros: e ao 1neftno tempo fez o Embaixador aviio a K uy 'J elks de .1\'lenezes, que em au1encia de feu cunhado o Conde da Ponte ficou aJlifrindo com grande applicaao , e adividadc aos negocias de Portugal na Corte de Londres, e remettco-lhe cartas para EI... Rey , e pLua o Chanceler com dibntta informaao do eftado etn que fe achava, e duvidas que tinha a conclufa da paz , ieguinJo a infrrucao , que levava da Rainha, para ohlcrvar efta diligencia. :Promptamente refpon~eo. o Chanceler ~~ ( ~onJe En1baixador , e depois d-o! vanas offertas lhe d1z1a , que no que tocava ao 1-ratado da paz , ElRey n1andava orden1 ao feu Enviado para ajudar os intentos de:Fortugal, e concluir o Tratado. Con1 efre avifo bufcou o Conde Embaixador ao Enviado para faber a ordem, que havia recebido, e entendeo delle, que ElRey _lhe ordenava , que apuradas todas as negociaoens , no ultimo ponto cedefle da parte d'ElRey na pertenao de nao querer ElRey igualdade no Cotnmercio. N ao dinlinuio ao En1baixador efta ordem o cuidado com que eftava , conhecendo que a particuJa de chegar ao ultimo ponto , fazia dilatada ~ condui de 1'ratado, que era neceifario abbreviar-1e antes da l110n~a da lndia , por fe nao antidpar o perigo ao remedia ; que em caio que fe nao ajufrafie, ficava a EIRey da Gran-Bretanha a efcufa de na haver fido caufa do datnno, que fe padeceffe, por ter dado a pernf.. fao en1 ten1po habil ; e ainda defcobria mais a deftreza, na pa1Tar efia conceffa d'ElRey ao Chanceler a exrreflar, nem ao Embaixador , nem a Ruy Telles, ficando f fiada na verdade do Envia~o; pequena fegurana em empenho ta con1ideravel, principalmente de.. pois que os Mini.ftros, n1andados a finlhantes funo~ns, introduzira a efpeciofa politica de offerecer aos Princi pes as pefioas para o cafrigo na palavra , qu~ querra , e nos ajufi:amcntos, que nega em beneficto das uas Coroas; porm o Embaixador armando-fe prudentenlente de cautla contra cautla, nao tnofirou ao En_viado refentimento algum , e Jando-lhe as graas do

que

PARTE II. LI PRO PI. .4or que lhe havia referido, dile que tinha cl:egado ao ultim.o ponto , qu6! ElRey de Inglaterra ton1a,~a por termo para difpenfar, fen1 queixa fua, a conclufa do tratado da paz , vifro os Eftados na.6 quererem ou vir ou ... tra alguma propoil:a. Rei~1ondeo o Enviado , que as diligencias, que ElRey lhe mandava fazer, ainda na ef:.. tavao apura~as , que. vifra _a conclu_[a dellas, lh~ d:tri_r .eru breves dns a ult1n1a re1pofta. Concordou o Embatxador ne!ta propoiiao, porque na havia trazido ratificado o tratado da paz , querendo a Rainha , antes de fe affinar, confeguir o benepiacito d'ElRey da Gran Bretanha ; e o Etub:tixador fez pron1ptan1ente avifo Rainha da refpofta do Enviado d~ Inglaterra , pedindolhe remetteiTe o tratado affinado. Paflra-fe o~ dias do termo, que o Enviado hayia tomado rara applicar as fuas diligencias, e vendo o Embaixador que elle continuava a deftreza de o en1baraar i~m conclufa, efcreYeo ao Chanceler os apert<.ldos term0s, en1 que fe achava o negocio da paz_, cujo prazo da concluf:l na chegava mais, que at feis de Agofl:o : que o perigo rlo efrado da India era n1anife.fi:o , e que elle totalmente dependi ..l da declaraa6 da ultim:.=t vontade d~EIR.ey .(la Gran Bretanha por eicrito , entendendo que EIRey fe achava ta t;mpenhado na confervaa6 de Portugal, que na havia de querer fer infrrumento do feu prejuizo. Remetteo o Embaixador efta carta a Rny Telles, que a entregou ao Chanceler con1 hun1 n1emorial aberto , do que ella continha , e infrou deforte com ElRey, e com elle pela refpofta, que a confeguio dentro de breves dias; e remettendo-a ao Embaixador, entendeo deila, que ao Enviado hia ordem para fazer tudo , o que o Emb:lixador lhe diifefie convinha ao fervio d'EIRey de Portugal. Buf~~ou logo o Embaixador ao Enviado, que conf.:fou ter eft:;1 ordem , e aflin1 o firmou en1 hum efcrito, que deo ao Embaixador ; pedindo-lhe por1.n amigav~hnente lhe dffe permifTa6 para continuar as diligencias em beneficio do commercio de Inglaterra, que de todo n:16 havia apurado , o que o Conde Emoaixador facilmente lhe COl~cedeo ; porque C01110 ai11d~ Cc nao

Atino
J66 1

402

PORTUGAL RESTAURADO,

na6 tinha. o tratado aflinado , todas as dilacoens fdtas Anno pe~o Mi1}ii1ro de Inglaterra era etn jufi:ifi~ado beneI66 1 ficto do. feu procedimtnto ; e fen1 di1aa6 re1netteo Rainha a copia do efcrito, tornando a infiar pelo tratado da paz firmado. Os Eflados, fomentando-lhes a defconfiana os J\t1it:iihos de Caftella, inftara ao Embaixador pela conclufa -{_ia paz, e e!Ie con1 toda a defi:reza foy temp~rando. e!l:as diffic~Jdades, coneguindo a fua prudencta a ~elt~ execua defre negocio , con1o veremos no anno ier-umte. ~arias notiO Conde da Ericeira D. Fernando de Menezes con .. Clas da Col- t" d c l d l 'I' r. qu!fia de tnuava o governo a t(,a ~ ue anger_e: com as eJp:Tangere.. ranas da chegada de D. Lutz de Aln1e1da , que a R alnha lhe ha via non1eado por ft!.cceflor, dobrava o cuidado, e a vigibncia, para que o fi1n do feu governo approvafTe com a fel~Cidade as grandes fortunas, clue tinha confeguido em todo o ten1po, que havia durado : eco.. n1o a tenao reta, com que procedia, e o prudente valor, con1 que executava , nao enfraquecia por algum accidente, veyo a coroar, como deejava, o progrefo do feu governo , refpeitando os J\iouros deforte a iua induil:ria, que poucas vezes corria o Can1po ; porque con1o na atrevia a executar efl:e intento fem gran-de poder , e a utilidade era menor que a defpeza ,. ef-. perava na n1udana do governo mudana da fortuna .. :J\Iandou o Conde fazer algumas entradas, todas prof-peramente fuccedidas ; e a vinte e hutn de junho chen-ou D. Luiz de Almeida a Tangere, e defembarcando ten1 diJa~1o, o hoipedou o Conde n1agnificarnente, e .largando-lhe a cafa dedicada para os Governadores, pai:. fou a outra, e dentro de breves dias embarcou nas CaravJas , em que D. Luiz havia chegado ,. com a Con... deffa fua mulher , fua filha Dona loanna de Menezes; e a fna fa1nilia; e deixndo nos ri1oradores geral fentitnento da fua pJrtida , pelos grandes intereffes, que Jhe havia refultado da fua affil:encia, prtio para o Algllrve, onde chegou felizn1ente : pafiando a Lisboa , achou no favor da Rainha 1nerecida fatisfaao de feu proc~di1nento. D. Luiz de Almeida deo principio ao feu~ gover-

ie

PARTE II. Llf...RO T~I. 4~3 con1 rouca felicidad~ , corra e1n feu h~~ar rc'"feriremos, fendo que o feu Yalor, e o fen juizo pro- Anno mettia outr~ fortuna. 66 f 1 O Etado da India gcwernav8o Antonio de ~oufa _ . . Coutinho, e Francifco d~ J\'le11o de Cafiro: No pr;nci- \_an~s n~tll G . oas ua ,.on 11. fi rr d 1\, . p10 detl~ anno nomeara por ucceJ to r e JV1tgue -r!- quifb da ln~ maldo para a guarda da B:1rra a 1\'!anoel Furtado de J\l~G- dia. doca con1 feis navios , e titulo de Capitaotnr do N orte." Nefi:e tempo chegou a Goa de Cochim o Capitao mr Bernardo Correa com os n:tvios., ue haYia le\-~do o annc antecedente ao foccorro da~uell~ Cid ..1e: e porque o receyo do poder dos I-Iolande~es ie r:.a diminua , fe apparelharao os navios de novo, e torr:.ou a volta r com elles Bernardo Corre a para Coe ti m a tenJ... po, que os Holandezes haviao tomado a Forta1eza de Coulao, goy~rnada por Fernando dos Santos , folcL1do Yalorofo; rortn o valor dos Governadores na fe rde diffundir pela fraqueza das tnuralhas , e ei1r2iteza das gturnioens , caui da entrega de CouJa6. Os Holandezes mandarao para Sunate os foldados, que o guarnecia6, e o Governador com os cafados par..1 Cochim. Bernardo Correa levou ordein dos Governadores para giandar foccorro a Tanor, e que com a brevidade pofiivel voltafe para Goa, procurando d~fviar-fe de pelejar com os Holandezes. Chegando a Baraior, achou fobre ferro hum:1 no Holandeza de guerra : inveftio-a , nao quizer.16 os Hoiandezes efperar o encontro, picara6 a amJ.rra, e fugira6 para o mar. Seguia Bern3rdo Correa a iua derrota , e nao podendo alcan-18, entrou em Tanor, onde achou ao San;ento mayoi Domingos Co~lho de Ayc1Ll com algumas Almadias para a recoilduao do foccorro. Entregou-lho, e voltando para Goa, e'1controu lnnn navio de remo Holandez , que rendeo facilmente. Entrou com elle na Barra, e com intrepida refolua, e confiana na ligeireza dos navios de remo, invefriJ a Armac1a de Holanda. que para moftrar o pouco cafo, que fazia defie intento, na6 difparou pea algum1. Recolheo-fe o Capita6 mr Fortaleza da Au .. guada, e pouco tempo antes havia pelejado o Capitafi
e-oy~rno

Cc 2

mr

n1r yarias vezes, principahnente quatro legoas de ~1ur Anuo m1:.1ga, con1 hum pataxo, e hun1 navio Holandez, e afhrn 1662 trado nefte, con1o en1 todos os mais encontros tinha rnovalorofo procedin~ento. Os Governadores intentara n1andar efte anno no ao Reyno , que cafualn1ente fe queitnou ; deigraa , que !hcs in1poflibilitou apparelhar outra. Defpeditao as de .JVlon1baa, e Moan1bique, cot:1boyadas pelo Capitao n1r Manoel Furtado de Mendoca , e ern fua cornpanhia paffou para o governo de Moainbique D. Manoel Mafcarenhas, e para governar Dio partia Antonio de Saldanha. Os Governadores rtverao avifo , que os Holan- dezes atacava Cangranor ,. mandarao foccorrer ei1a Fortaleza por Bernardo Correa con1 feis navios; chegando,. confeguio retirarem-fe os inimigos. Voltou para t;oa, e a Armada de Holanda e retirou daguella Barra nos ul- timos de Mayo. Chegou no n1ez feguinte Barra d M urmugao deirvorado cm h uma no do Reyno oCapita Frandfco Rangel Pinto , que partio de Lisboa na n1onc1 de Abril em cornoanhia de Manoel Botelho de Ar11aial, que fe perdeo n~a Ilha de S. Loureno, onde n1orreo quaii toda a gente do feu navio .. Francifco Rangel levou ordem da Rainha Regente para fuccederem a. Antonio de Soufa Coutinho , e Francifco de Me11o de (~afiro no governo da lndia D. Manoel J\1afcarenhas, Luiz de i'\1endoa, e D. Pedro de Alencafl:re; e em aufencia de Manoel Mafcarenhas , que eHava governando Moambique, tomarao poTe Luiz de 1\lendoa , e D. Pedro- de Alencahe. Foy a primeira deliberaao de Luiz de Mendoa prender na cada publica a D. f'rancifco de Lima, con1 quem na o profefiava nn1ita anzade, contra o parecer de D. redro de Alenc~lfl:rc~ Era a caufa varias culpas , que lhe accumu1ava no governo antecedente; e I). Pedro, nao podenrlo evitar-lhe a priza, lhe facilitou a liberdade , dando-lhe adito para fugir da priza6 com o carcereiro ; e baftou efra primeira differenca dos dous Governadores, para nunca mais 1e confarmarenl, ern grande prejuizo da confervaao daquelle. Eftado ,. cuja defgraa fen1pre teve origen1 1nais nos. annos, .

404

PORTUGAL RESTAURADO,

-~

PARTE II. LI JTRO PI.

4os

nnimos, que nos homens. Ncilc tLmro defcn1r~rcar..l6 os Arabes en1 Botnbaim, onde afliil:ia, pelo donlinio q11e

tin~1a naquella parte, D., R~drigo c1:e .1\1onfauto. Salta-~ I66z~

A11ro

faitn por Capitao mr de algt~mas MachtL s. Os Arabes correra o toda a Ilha , e iaquea, a as A1c as de Mazagao, Parella, e Min1, donde 1cvar<16 cot"lfdrravel dcfpojo. Tenho notkia ' e ue tie!(~nlh~rc1V~' Joao de Siqueira de Faria , ~ue goveruava Bailaint , mandou acudir a ~fi:e damno a D. Alvaro de Att~:ke, e Valentim Soa.. res ' e toda a gente' ue rcde julitar : rcrrn chef ando a Bombaim, onde havia rnai~ d~ ~ous n1iJ hon1cns ,' e achando ainda os Ar2b.:s t..Oi tt.rra ( C;Ue ewo1 1~i1:. centos) na rt'c(;berao 11'Pi~ c.n:t~o, ct:c ct-f olaren1-lhe alguns, que per df1n1anl.~~1 l~C'~ h~ r:~1 t..n.rcn..ar::.(:. . A granJe gloria , ( Uf c 1V. all}. LZ ck ]\ m ialva fiY!:f fltgc a PaiconeguiL:o na l-ata! La c~ as Jinl!ds L EJv~s , a <-rL.iaL h fl~ ta.da que tinha g~.nl-~:(:0 t:nJ rc.fir l 'C\l'C.~ ce Al(J-:-r~jc\lZilt.,l\~~r~ . ,d 11. . , .. --.. -J A a. ordenluO C.Cl. .e d e r. ~~.Ot.f,l.Ia 11 ..., C .. rr~J at a ce .r.t H. n.- Gt ez rc Jna uah~ Gmcr~ che~, e O fCder allC_.tirico 110 fCYPll}O l;a l~cir:} a Cenac'mdas rois cla morte c'u L(n.de C:e Ccit.n.ita, fcla t~ V(l"-c-.An.~s~a m~ntes elinn.!vs 1 ara dtvar o eifirc.;. Clle nim2-Airlo'mTc1a.de n . ..J r. . . cm JO ,. va, q11e ~Em rec( ar a IPCOI11tar.eta La 1crtLna n J1It~:r, t Ltisfaz ao muito mais voJuveJ nefl:e retipcfo exercido, cue cn, Conde de A.. qualquer c'as Olltras opemce11~ Ja.mar.2s, frOCU~TCtl ~n- tonguia ticiofanlente raLar fegunda vez ao governo de1s A,rnas ca rar~hcdl:e Al 1' r poHO rome .. FroVU1Cla c e .ein-_ t'JO : e f01'l e' para C0111 eguir c fie- ancln-o Gc-. intento, era necelario c<'IDfOr primeiro o briofo cera- neraldaA~ a do Conde de Atouguia, ue a 1_;overnava ; repreferi- mada! tou Rainha , que f na pefoa do Conde de Atougt1ia afentava be1n a occup~ao de General da Armaca Real, que forofamcnte fe cfvia prevenir, reireitandc-fe as noticias , que fe repetia de CjUe os Cafrelhanos preparavao Armada para e~forar as operaoens de dous Exercitos, com que deterrninava campear na futura Prinlavera: e como a Rainl1a fe acnava dependente da authoridade, e fequito do Marquez , conhecendo o de(ejo, em que fe ~nllammava de govc;inar o :E~ercito de

ra en1 terra na praya c e Colleo , iun lhe faze r vrpo-- .. tia Jorge da Silva Coelho, {.}Ue hav:a chcg~tdo de Baf-

o,

Cc 3

!\Jem~

4o6

PORTUGAL REST.AURADO,

Anno

.66'Z

Alem-Tejo , concordou com a fua opinia , e tnandou offerecer ao Conde de Atou guia o Pofto de General da .A.rmada. O Conde recebeo efte avifo com ta v~hcnlen te pezar, que arrebatado da colera, que oredominava no feu alv~drio, f..!z puh!ic1s aquellas queixas, que coftumao fer de tnayor effdto difcurfadas, que proferidas; e refpoad:!o Rainha co1n termos tao ientidos, e co.? ta vivas expreflo~ns do aggravo, que recebia de o tirarem daque1le governo , quando as prevenoens de CaJl:dla lhe am~lV;.l o tnayor perigo , que a Rainha fu1pen:l~o alguns dias a re[oluao d~ nomear o l\'larquez G.:->v~rnador das Annas do Exercito , e Provinda de AlemTejo. Porm apertando o Marquez as diligencias, por eftar publico o fe1redo do feu int~nto , chegou a veacer todas as difficuldades 1 de que tendo avifo o Conde de Atouguia , pedio licena Rainha para pailar Corte nos primeiros dias de Fevereiro. Concedeo-fe-lhe, e deixando as prevenoens da Provincia 1nuito adiantadas, e feu filho mais velho D. Manoel Luiz de Attaide entregue a D. Luiz de M~nezes feu tio, partio para Lisboa ; e a poucas horas depois da fua chegada , conheceo invencivel o feu intento , e fe achou obrig:1do a acceitar o Pofto de General da Annada por mediaao do Duque do Cadaval , a quem a Rain 11a encommelldou efl:a diligencia; defejando fuavizar a offenfa do Conde, cujo anitno era ta conhecidamente fujeito paixao arrezoada, que irritado em materiai de poadunor, era mui... to difficit de applacar. Declarado o Marquez de Marialva Governador das :Armas da Provinda de Alem ..Tejo, a feu beneplacito foy nomeado Gen~ral da Cavallaria o Conde da Torre, que exercitava o Po!l:o de Mefrre de Campo General de Entre Douro e l\1inho ; promoao, em que tambem ficou offendido Affoafo Furtado de Mendoa , cujo valor, e procedimento era merecedor de mayores attenoens. Em quanto o M1rquez de Marialva fe prevenia, e negociava os foccorros de Alem-Tejo, governou o Conde de Schomberg aquella Provinda cotn tanta prude?ci~ , ~ue grangeou nos anilnos dos foldilldos fingular afft!tao, ~.... e con-

PARTE ll LJJ7RO 1-Y'I.

'407

candalofas aos Povos as r-1 rop3s 'firangdras. roucos di~s Anno derois de partido o l.onde t~e Atouguia, teve avifo o Je Schotnberg , que havia entrado h uma rartida de Ba- l 66 2 ci~j"oz pela eil:rada de l:.itrtm.oz. Ordenou a D. J oao da Siiva fahiffc com a CavalJaria de Elvas a fegul.-Ia. :Fez D. Joa ta boa diligencia , que colhco a partida, en1 que entrava hun1 Ajudante, e ~-eis Cff.ciaes @e ou.. tros poil:os inferiores, e ton1anclo-ie-lhe a confiHao di.. vididos , todos concordara, GUe as rrevenocns dos Cafrelhanos crefda de iorte , que cotn os prilneiros annuncios da Prjmavcra fahiria on Campanha D. Joa de Aufrria : que aquella rartida entrara fOl" orden1 do Meftre de Campo General Luiz Poderico a tomar o correyo. Efl:as noticias rem etteo o Cond~ de SchLmrerg Rainha, pedindc-lhe nau di1at8i~e os ioccorros daquel- la Provinda , dinheiro pa~a as fortifc~~ens, e para pagamento do Exercito, e ~ rcpas efirange1ras, uc tavia cinco me.zes na H.ceLia Ju~corro a1fPm , contra as obrigaoens da iua caritt:1aa. Fc,y 2 tffrcfia ' GUe o Conde teve , que o Marc;t1cz r'e .]\;~nalva fe fcava prevenindo para ir a exercitar o fcu feito, e leviiYa 3juftado tudo o que era necelario rara provirrcnto clo l:~xercito. (;tenro c;t;e fe ciilatoll 'ci1} u Ct.O (' Cor:(.l.e de Schomberg em melhorar o ncflo Partido ; e cor.fl;.indoJhe que inctflantEmente entravao cm Badajoz rtc(os cornhoys, unidas as Ccmrar.hias de cavallcs cie'"'Cln1po J\1ayor, e Elvas , e o ~u Regimento, que lfi:tia em Eftremoz, confiando efie corro de novecentos tava11os, marchou o Conde con1 el1e de noite , e 2ntes de amanhecer i e em bofcou em hum fi tio charr.a( o Sagrages , huma lef_oa j.fiante da e.firacla de 1 Javcra , defta parte de Guadiana. P~flou quafi tcdo o dia, fcm fe dar vifia do comboy : pelas quatro lioras da tarde fahira dnco batalhoens de BaJajoz , marchrao rela eflrada de ~alavera , e fizerao alto F<1l1co difiantes da Err1l ofcada; na fe acautelando daque11e fitio' relo dar por f~guro hurna partida, que havia feito prificneiros dous iolda dos de outra, que o O(cupava por ord(Ul do Conde de

e confeguio c ctn a fua it::vra clih:irlina n3o ferem ef.:.

~'4

~d~cm~

4o8

que confi:antemente negarao o fim; nara que forao manJados, e nefi:1 confiana fahio o ~onll q6~ ooy de 'Talavera; e vendo o Conlh! de Schomberg, que fe achava em igual difiancb de hutna, e outra Praa, defp.~d~o tres batalho~ns faltos com orden1 , que embaraafiem os cinco , que ao primeiro itnpulfo determinara fe~urar o porto de Guadiana , que defenJia o comboy : porm vendo qae era mayor o poder ; porque o Conde m1rchou com to..:los os batdlhoens em compofto galpe a d1r calor aos tres que h ..lvia avanado; fugira para B1dajoz, e corno efl:ava pouco diJlante ,. na perdera muitos cavallos. Paflou o Conde Guadia na, e tomaJo o coml:>oy, que conftava d~ cem carretas carregadas J~ arn1.1s, e defpoj.tdas pelos foldados, dera fogo s que nao puderao conduzir ' e carearao os boys que as levavao. Retirou-fe o Codde , e paliados poucos dias, pafou O. jo16 de Auftria a Badajoz, e iucceffiva~ne:1te fora entrando naquella Praa todas as preplra.o.;;!ns necefiari:1s para a Cam?anha. Com efi:a noPa!fa o Mar- tida , qu:.! o Co1de de Schomb~rg r:!metteo Rainha , ']Ue.z a Alem- partio o Marquez de r,farialva para El:r~tnoz ' ficanjo T CJO ' qt~e 'l l 1 d p . ffi 1"1. . d achou gover- aJ_u. l. ~10~ os occ:nros as rovt!l.ct~s, e a 1 .L~nctas e nad~pelo dt3h~tro, e munto~:1s, qu~ h1vuo de pafar a AlemConde de 1. . ~jo; porqu:! a fuJ. diligencia, para te lo~r..tr efl:e fim, Schof.~lberg era na 1a ~ue tempo a de m1yor importJ.nch , e que fe ~~c~clf~~ d~via C(Yltar peLa m tis efficaz. Chegando a EG:remoz, co:n ~ou a dilp0r a uaia do E'C..!rcito naquelb. Praa , co1f.->nn:! o allento tom:Ido, cano ja r~f~rin1os. O valor _o Marque'l, e a jufra glori.1 viS:oria das linhas de Elva~ havil.o introduzi.io no f~u magnaain1~ cora:16 n11yor confiana, do que permi.ttia os perigos da guerra defeafiva : e o C~1d~ de Schomherg , fuppofto que com as r~p~ti.Jas exp~riencias mil i tar;;!S p'Ql~ra evitar eft~ ar:l~r, fucc~l<:!o a po~tcos la1ce~ de trato com o M.1r-1u~~, terem principio inuteis defconfirtas aos progr~ffos d:tlU~llc E{ercito. Co'll poucos dlas de affifr~n.. cias d~ Ell:r~m-,z paf.Ju o M_uque?; a Elvas: ll;!tev~-fe tr~s dias, volt'llJ para E1:remoz por. G~ra:n :!nh<l , que dei;{Oll e.ttregu~ ao M .!ire d,;! Cjmpo M~ao~l Lobato Pinto,

{\nno

Schom~erg,

PORTUGAL RESTAURADO,

da

Pinto, fol~ado de llii.US valu1 , c:t,\.. 1Cleri.cta nu h t~r. lCnhecen'"~o-fe fcr a dcf(.nia das l'rr.as a maj~ "~jfl n ltvia .f.rro de anrender. _ . . . Entrava o mez de M ~yo, e crcnao cs r. v,f cs c. e l l i~ i 4 - cue D.loao de At.firia fahia lfll Crn,raLl~. O .1\~arctez reril.laclindo-fe G_Ue e1 a rt.t1 CC((kr f,(,S .Y~TOS da La opinia, na fe a.diantar a c1ar v~fla. dos in~n:f''S, deliberou paiTar ~ E~va~ com a f_tll11{Ir~ ncttcia dt. c:t~e D. Joa\5 de Auftna ialua_ de ~ad~JOZ , amda _,qr.c o n~1n ero das tropas, ue ehvckm .JU~tas, na o conref pondeflc utilidaue de algum fehz Intento. Araes C.e fe acabar de prevenir em ._Badajoz o Exercito de Cafiella, fe unio naquella Praa todo o corro de Cavallaria. Af.. fifria em Elvas o rr henente General D. Joa da Silva, e vigilante em todos os_. accident_es , teve r.cti~ia que ~~ Cafi:elhanos occupavao h1:n1 fiuo entre BadaJOZ, e OhveMa, chan1ad0 o Cabeo de Bo, con1 intento de correrem as nofias partidas. que pafiafcm Guadiana, como coftumava, a obiervar os movimentos do i eu Exercitu. Com el:e avifo ordenou ao Capitao de Cavallos R~que da Cofia Barreto rafiafTe Guadiana a armar com cem cavallos aos quarenta Cnftelhanos, e que n1archaya com quatro batalhoens a fegu1 ar-lhe o porto. Deofe o intento exect1a, e fuccecleo iahir no mefmo rlia de Badajoz a forrajar ao R inc~o com vinte e fette batal11oens o General da Cavallaria D. Diogo Cavalhero , adiantando cinco cavalJos a C.efcobrir Guadiana no fitio chamado da Atalaya da Terrinha, da parte de Portugal ; fendo viflos por D. Joa da Silva, C'S 1nanc'ou carregar com quinze, fen1 noticia do mayor grc:o, e ordenou ao Capitao D. J\lanoel Luiz de i\ttaide Jhes c,ffe calor cotn o feu batalhao foccorrido peJo C1pitt-1 2e cavallos Joa FtiTt~do ce J\t1(11Gca ccr.1 a fua C< n,ranhia, que el:ava de guarda , e C1Pe nefra occ~f2o, como em teclas , rcofiro~1 o v2 lo r ,i e fciencia tvilitr:r, c1e que era dotado , advertindo-lhes cue nn nrr.lrm cfo chegaffem a Caya, ror 1!:r o fiti~ nl.is fu{reitor<> (~e toda aquella c::;mranha. D. !viarod, cpc era re }Yl cos annos, c IT!Uito vL-.Icrcfo, r~ao tolerando a diibu:cia enA

PARTE_ 11. LJJTR.O_ 1'...1.

..

409

.l

tre

4ro

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno z66

tre a or. .lelu qu~ levava, e o fogo juvenil en1 que ardia, tolo eiltr~gu;:! a inc.Jnfider.lvel ilnpulio , cliegou, e Joa6 Furtado a Caya, ond~ r~~o:1heceo perigofa a rleford~m da defobedi~ncic1; porqu~ haviao pa11do o rio os vinte e iet~ batalhoens , de que dando vifi:a D. Manoel, eJoa6 Furtado, determin:ua retirar-ie; porm a tempo que D. Diogo Cavalhero havia dei~)edido dous batalho~ns a entret-los, e oito a derrot-los. D. Jo ao da Silva, vendo o manifl.!fro peri;o, qu;:! corriao D . .i\1a noel , e Joao Furtado , marchou a ioccorr-los com os tres batalho~ns, que lh~ haviaS ficaJo, e moftrando refoluao d..! inveftir os dous, que feguia D. M.3noel, os obrigou a fazeren1 alto , aguard:1ndo os oito, que lhes davao calor. Vendo D.l\1anoel, e Joa Furt~ldo efi:a fufpenfao , voltra a carregar alguns foldados foltos, que os embara1va, feguidos de D. J oa5, que lhes mau dou orden1 , para que naquella mefina frm1 it~ vi~fe1n retirando, porque elle fazia o m~fmo, conerv.1ndo entre os dons corpos a diltancia d-e hum tiro d~ caravina. Com el:1 ordem fe viera retirJ.ndo lego1 e meya , que fe achaV<lO diftantes de Elvas' nao dando lugar aos Cafi:elhanos a fonnarem os dous batalhoeng; porque ao tempo , qu:! queriali com?-los para inve1tir, voltava D. Manoel, ejoa6 Furtaria, e o tnef1no fazia D. Joa, e carregando os que pertenJiao formar-fe, os tornava ~ defcon1por na retira ia, e o tem}JO, que gaftava e1n ie form1r, tomava D. Joao para ganhar terra; e nefi:a ben1 compofi:a retira la chegou ::ros Olivaes de Elvas : e con1o defi:-;! fitio at o Forte de Santa Luzia era a efi:rada mui to eltreita, mandou D. Joa desfilar con1 fumma diligen cia os tr~~ b:ltalhoens, e deo ordem aos Capitaens, que fe form 1fT~m junto do Forte, e elle c0m os batalhoeilS de D. Ma1oel, e Joao Furtado ficou na retaguarda, fufrentando a efcaratnua o tetnpo , que b:1fi:ou para os batalhoens fe formaren1 , e a mais de meya redea con.. feguirao o rnefmo intento ; e querendo D. joa ufar do beneficio do tempo , bradou aos Capitaens, que _ia efr~ va formados, que invefi:ifiem aos inimigos , que Vlnh:1 faltos. A confufa na i~z perceptivel efta ordem, efoy

e foy f oredt:cida de v . .1\ianocl' e Joa ftllt~C'o 'que volt:ara cem muito valor fohrc cs l afidl- ar: os , e ma- Anno t~ndo hum OfEcial C0111 as rrorrias n12cs' fez rrifcneircs oito Jol~adcs ; e como os vinte e quatro b!tlll~cens 166~ '\'inb.i _ia chegando' Jt~ r~tirou ao abrigo co_ I Olte' e forc.1 cklle 2chcu ao 1\Iefirc de C~mro i>. Lt~lz de ~1e llezes C0fl1 tcda a Infantaria ca rr:a. Fizer~o alto os Cafrelhanos, refpeitando a artilheria do Fcrte, que jo.. gava fobre elles , e os obrigou a fe retiraren1 com brevidade, e D.Joao marchou a efperar Roque da Cofia, que fe retirou pela eftrLlda de Olivena. Havia fahido con1 elle Manoel Telles da Silva , Conde de Villar-J\tlayor, que tinha affiftido na C2mpanha antecedente, e naquelJa fervia vo1untario , na.Jl:rando ardente defejo de nao faltar aos n1ayores Empn:gos do valor, e mani~ fefrou naquella cccafia o fentirr.ento de errar a execuao, na havendo errado na ocediencia, offerecendo-fe n1ayor perigo na parte, cnde mt:nos o imaginava; porque ne inconfrante exercido da guerra , nt:n1 fempre ie encontrao as occafioens, quando fe bufcao, e muitas ve~es fe acha, quando fe na efperao. Poucos dias derois defl:e fucceto comeou a engrofar em Badajoz o corro da Cavallaria inimiga, fuccedendo a D. Joa de A t:firia di1atar a fahida do Exerci~ to em Camranha mais dias, dos ~ue defejava , pertendendo dever fua diligencia anticirar-fe na Primavera ao ardente curfo do Sol do Efiio : porm a omilao dos Minifrros d'ElRey feu Pay desbaratava na dilaa dos foccorros tecla a fva alividade, exercitada peircalmente em todas as cperaoens ce rnayor, e menor imrcr.. tancia. Fcy-fe juntanco o Exercito , e efcreveo mal informado D. Jeronymo Mafcarenhas ( como t=rn outros muitos particul.rt:s ) qpe .()ito dias ~rtes de ialjr D. Jce: rl~ Auftria em C~rnran}la , fora a Eaclijoz o I ~dre Fr~n ctfco CaJdeita, H.eytor do Collegio l1cs facns da Ccn1ranhia de P?rtalegre ' c;re COO) o rretexto de hrmas mulas, que ie raviao tcrnarlo ao Collegio (como fuccedeo) Jhe proruzera tregoa de qu~.tro mezes, rara fe poderem tratar rnaterias muito in1rcrtantes a ~rnras as 'Coroas,

. PARTE II. LI PRO PJ.

411

4r1r

PORTUGAL RESTAURADO,

Coroas , e que O. jo1~l \.le Auil:ria la~ rdi)ondera , que entregaado-ie-lh\:.! loJo as Praas d~~ Elvas , Campo MaA~a~ yor, e Geromenha, concedt!ria as tregoas propoftas: _lJz, e rem1ta D. Jeronymo eil:e dicurfo , condenando as acoens, e a capaciJad~ da fua Naao com ta indecentes t~rm::>s, que m~receo o ca1l:igo, que das fuas proprias maos p:ldeceo a fua ouidia ; porque quando fe arrojou a prefumir que o 1\1arquez d~ J\i~.u-ialva nlandar .l fazer a D. Joa de Aufl:ria hmn;1 propofiao ta o ridcula' pudera letnbrar-fe' pata lhe narj dar cr~dito' da refpol:a, que acima ref~rimos deo ao Marqu~z Je Chup, que foy notaria a todo o mundo , nao iuc~edeudo accidente, que o obrig;:lf[~ a mudar de opLli l : e efcrever filbulas imaginadas, fem verdadeiras informaoens dos fucceffos, he a mais ind~fculpav~l dei&ra:1 dos Ef~ critores; porque tira decredito, que ie na6 extilgue ," do mefmo trabalho , em que iolicita co.1f~guir opitlil: e fuppol:o que D. Jeronytno Mafcarenhls , dando e{ .. tampa efl:e fucceffo, f:!z in~xcufavel ref~rir-f~ a verdade delle, diretnos como acont~ceo. l'alla1do o PaJre Francifco Caldeira a D. Joa de Auftri.1, i~m outra t.:!fti- munha , n1 co!lcefao das mulas, que f~ haviao tomado ao Collegio, lhe di[~: gu:! reconhec~-1do a fua beu.ignidade, e :1ffeioado s fu as gr1nde~ virtud~s , fe arrojava a lhe fazer lembran1. d~1 enf'Paqu~cida ida..le d'ElRey feu Pay, e da achacada cotnpreiJ.J de feu irma o Principe D. Carlos; e qu~ f~ado ta- evidente a pouca dura:l de hum , e outro , quanto n1dhor era Portug'll para antigo , que p1ra contrario ; e quanto acharia a Deos mai~ propicio p:tra a certeza d~ dominar Moaarchia de Cafl:ella, fe {e deliberate a na querer ufun~u- o alheyo. Refpondeo colerico D. Joa, que fiz~r~ b~m enl lhe reuir 1ic~;1a para pronU~lciar O eX ceflo, que lhe havia propofto ; e que na conideraa de fer o feu arrojamento infpirado pelo Marquez de Marialva, 1:1e di{I~fie, que deprefia fe veriao em Cainpanha ; refpofra digna de hu1n Principe merecedor de confeguir gloria immortal. A i~te de Mayo fahio o Exer<;ito de Badajoz, e lo.

gq

go que a yangua_rda c~n1eou_ ~formar-te' paffada a r~)llte, fez D. Joa da Stlva avlio ao Ivlarquez de IVIanal- Anno v_a, que efi:rmuTa~o d_a_ not~cia '.que _lhe !1avia comn:tu- 1 662 n1c<1do o Padre franCiicu Caldeua, ie ros cm marcha para Elyas cotn cinco nlil Infantes, e dous xnil cavallos. Sahc cm CAntes de cerrar a noite, chegou fonte dos C,apateiros, Jran~adDA. uD oa11 c 1 onde achou D. Joa da Stlva com a nott(ta, ue que . ilria. Joao de Au!l:ria havia pafaJo Caya , e vinh:1 en1 :n~rcha com todo o Exercito. Efia certeza deixou confoio ao .1\'Iarqnez, chamou a Conelho, e todos os que fe acha.. ra ndle votara , que palafle a Elvas ; porque a di .. Paffa de F.f~ ftancia era ta pouca , que prin1eiro que OS inimigos tremoz aElchegaria que11a Praca. Sem mais demora fe executou vas ~~ 111 efia ~ _. :. l d" . . nottci:~ o l efi: a reioluao: ao aman 1e~er no 1~ 1egt~_tnte ~ 1egou Marguez de o .1\'larquez a Elvas. 11. Joao de Aufi:na nao havia con- Marialva c tinuado a marcha, por fe dilatar em paf~l"r rnofrra ao poucas TroExercito , que confiava de nove nl Infantes , e cinco pas. mil cavallos, dezefeis peas de artilheria , tres tnorteiros, e oito petardos, e todos os n1ais inftrumentos de expugna,16 , e grande IHJ111ero de n1unioens , n1antimentos, e bagagens. Era Capitao General D. Joa6 de Autria, Governador das Arn1as o Duque de S. Gennan, Mefrre de Campo General Luiz Poderico, General da Cavallaria D. Diego Cavalhero , General da Artilheria J). Gafpar de la Cueva , e com titulo de General da Artilheria ad honorem, Nicolo de Langres , que contra a f promettida havia pafTado ao iervio d'EIRey de (;al:ella , depois e ter fervido de Engenheiro com gran-des vantajens muitos annos em Portugal ; padecendo a fua maldade ta jufro cail:igo, que en1 todo o ten1po, que durou a guerra , na houve na fua N aa Franceza pefloa, a quetn imitar, nem que o imitafle, procedendo todos os que e achara na dG'fenfa deHe Rcyno com admiravel valor, e in(orrupta fidelidalle. Os Officiaes da Infantaria, e Cavallaria do Exercito erau ,ou de conhecida qualidade, ou de manifeH-a experien cia, e breven1ente com novas levas fe foy aLH!filentan-do o numero das Tropas. A nove de Mayo marchou D .. J()a Je Auftria , foy a primeira operaa., voarcn1-fetres,
L

PARTE II. LJJl'RO 17'1.

413

tres A talayas.. Fez alto na 'Torre dos Sequeir.1s, _que fiAnuo ca para a part~ de Campo Mayor, pouco difrante dos 66., Olivaes d~ Elva~. Qpando o Exercito vinha .en1 n1archa 1 """' para efie alojamento , conhcceo o Marquez de Marial~~~a~e~:f: va que havi fido intempeftiva a reoluao, que totclla dfinho n1ara , e detern1inando en1end-la con1 mayor perigo, chaa EI\'~S. rct~- ITIOU a Con{elho' e props' que eftava determinado a fi/e afua vl- ":oltar }~'lra Efiremo_z; e que con1o .na6 ,perguntava a deltberaao, que dev1a tomar, quena fo entender o ca. n1inho, que h2.via de feguir. 'Todos os que fe acharao no Confelho, reconhecera o rifco daquella deliberaa; porque o Exercito de Caftella efrava ta6 vifinho ~ que cmn a prirnera noticia da nofa marcha, feria infallivel na6 perder D. Joa de Aul:ria conjnntura tao opportuna, cot:t10 pelejai"" com ta fuperior partido, pois ~vanando todo o corpo d3 Cavallaria , ficaria fufpenfa a noifa tnarcha, o que bal:aHe, para ar ten1po a chegar o rel:o do Exercito a pelejar cotn tantas vantajens , como fe deixa conhecer na defigualdade do numero d1s Tropas: porm como a propofia do Marquez nao d.1va lugar a difcurfos , e o perigo de El:rcmoz era evidente, na tendo mais defenfa , que a daquelle Exercito , por efi:ar a Cidadela itnperfeita , o fegundo recinto principiado , e o co,po da Praa aberto, nos puzemos em marcha , para fe evitar hum perigo com outro perigo , e o Marquez levou da guarnia de Elvas o Tero do Mefrre de Can1po D. Luiz de Menez~s, que confiava denl e duzentos Infantes luzidos, e valoro~ fos; e o :rvlefrre de Campo na receou o trabalho da marcha pelo rigor do Sol , achano-fe aB:ualmente inlpedido com h uma eriipla no rofto , e o i to angrias nos ps. Seguio o Exercito a eil:rada de Villa-Boin1 com o intento de alojar na Afeca , fi tio cap:1z de refiftir qualquer accidente, a que fe unia a tapada de ViiJa Vio fa. Foy muito defcornp0fra a ordem da marcha; porque' o Marquez de Marialva havia totnado a refolua de tnarchar fetu a affifrer.cia do Conde de Schomberg, que fe tinha adiantado a reconhecer o Exercito de Cal:e11a. A confufa6 accrefcentou o perigo;_ porque fe1n difciplina

414

PDRTUGL1L RESTAURADO'

piin n1ayorc:s Ex~rdtos fica6 indefezos, eco:~ regularidade coi1uma6 os Alexandres fer vencedores dos Da- Anno rios. A's onze horas da manha fahin1os de Elvas, e ao 1662 mefmo tempo ie adiantava a vanguarda do E.xercito de Cafrella da Torr~ do Sequeira. O 'Ihenente General D. Joa da Silva teve ordem para oc~upar as colinas, que cobria6 a no11a marcha, con1 quinhentos caval!os, que obiervou com tanta defi:reza, qt'e lhe deveo naque!le dia a feguran~l Jo Exercito. o~cupou C0111 01l1ta vigi1anda as ferras do Bifpo, e Gibrda, que era as duas que fervia6 de cortinas aos dous Exercitos: porn1 ficou cober~o cozn o alto das ferras, e adiantando-fe com quinze cavallos, cbfervou que as quatro Companhias da guarda de D. Joao de Aul:ria, e o Duque de S. Gernlan vinhao avanadas, e 1anava6 batedores a defcobrir o fi tio , que elle occupava. Retirou-fe aos feus ba . . talhoens, e deixou hum Thenente por Cabo dos quinze cavallos, orJenando-lhe, que nao pleiteafTe aquelle pofto, fe O nao invefrifTe n1ayor poder , e que fendo lTienor, nao pelejafe, ainda que ti vefle a certeza de fazer prifioneiros , entendendo prudentemente, que o dia fe hia gafrando em utilidade da marcha do nofo Exercito; e que fe as fentinellas Cal:elhanas foflen1 carregadas, neceffariamente feriao foccorridas dos dous bialhoens, e el:es de toda a Cavallaria Cafi:elhana , de que fe feguia, occupados aquelles altos , defcobrir-fe a noffa tnarcha , e folicitar-fe a nofa rota , com que era necefario ao Thenente nao pelejar, fena no ultimo caio de o quererem lanar daquelle pofi:o. Nao faltou elle obediencia , nem o fuccefie boa difpofiao , n1as o receyo dos quatro batedores foy o que defvaneceo todos efi:es cuidados; porque nao fe atrevendo a cccupar o alto das ferras, continuou a nofTa marcha fem contradia. Ao pr do Sol, vendo D. Joao da Silva o Exercito feguro , fu 1-'io con1 os quinhentos cavallos ao alto da fer,ra , e [tzendo por largo efpao incefantemente occupa-la dos mefn1os batalhoens, paiOtl apparente rn?i1ra de mayor poder, e Jogo que cerrou a coite ,. fe- guto a marcha do no fio Exerci to , e fez ai to 1neya le- gom

PARTE II. LIVRO VI.

415

ie

416

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno

1662

goa do fitio da Affeca, onde havia alojado. D. Joa de Auil:ria aquartelou o Exercito ao dia feguinte na fonte dos C,apate!ros, e porque htun ioldado da Atalaya daquelle fi tio difp~rou hurn mofquete, o mandou im.. piamente arcabuzear ; por na feren1 efres os termos, em que aos Generaes pde fer pennittido cafrigar os defenfores de Prefidios tua] fortificados ; por embaraa.. rem com valor indifcreto os feus progrefos, naoie podendo dar fimilhante erro na refolua0 de hum mal acautelado n1oiqueteiro. Da fonte dos C,apateiros defpedio D. Joa de Auftria a D. Diogo Cavalhero a11ilido dos Co1nmiffarios Geraes D. Joa de H.ibera , D. Alexandre de .i'vloreira , e D. Joz de Larra Tegu com hun1 troo de Cavallatia, e dous Teros de Infantaria, hum de Cafi:elhanos, Qutro de Italianos , de que erao Mefrres de Campo D. Joao de Zu niga , e D. Manoel Garrafa, a queimar Villa-Boin1. Chegarao ao p do Cafi:ello, que con1 pouca confideraa6 defendao feiscentos Infantes pagos, e alguns paizanos ; porque efl:as guarnioens na o fervem nos lugares abertos, quando os Exercitas inimigos campeao, n1ais que de engano ignorancia dos paizanos, que recolhem nelle~ a~ fuas alfayas, e gados na f de os teren1 feguros. A poucos tiros fe rendeo hun1 Capitao Francez , que governava o Caftello , nao bafi:ando a perfuadi-lo a 1nayor defeni os protefios , que lhe fez o Cura da Vi11a : jatrancia, que confiadamente exps a D. j o:5 de Aufrria; e perguntando-lhe a caufa daquella temeridaue , refpondeo : que era , por na achar capaz aqn~lle Exercito de render o Cafrello. Ardeo a Villa, e todas as mais quintas, e povoaoens da campanha. ContilHlOU o Exercito a m3rcha, e cofreando o difi:rito de Villa Viof:a , a deixou mao efquerda : e confiando a D_. Joa de Aufl:ria por hum correyo , que de Efl:reInoz pafavd a Elvas, que o Marquez de Marialva fe havia retiraria a Efrre~oz, ordenou ao correyo voltafi.c~, e lhe di1Tefie , que ao outro dia detenninava buf.. c-l0 ; arrogancia originada da conferencia do Padre Franifco Caldeira. OMar..

... PARTE 11., LIPRO PI..,.

467

O 1\!a-rquez de .1\larialva na fe deteve n1ais que hun~;'l noite no alojan1ento da Afieca : tnarchou rara Anno Efrrea~-oz diffuadido d~ fe fortificar no fi tio de ~iam66z 1 r~rcao ' tn~ya legoa dtftant~ daq.uella PLd_' -p~la pa~- h te que lha a El V<lS ; intento que tl.!ve , perl uad~ndc-~e ~c~~z. a m:. que feguraV<l huma, e outra Praa; de que ~ d1v~rtto o Conu~ de Scho1nberg, dizendolh~ que arri1cava an1 bas' expondo-e a r~lejar com tao inferior partido ' cofilO conil:av. a todos, os que havia reconhecido o Ex.1 erto do:s Catl:dhanos; ficando na eleiao de D. Joa -d~ Aul:ria, ou invefi:ir o quartel, ou aiiediar o Exercito , que na o leva v a mand1nentos para la-rga periten. , Ufl. . nar .ela. C'11~gamos a Lttremoz, e no fittlo d e anta 'R ba- FabricaoCra, ta1nbem fronteiro a Elvas, delenhou o Conde de dedeSchom~ Schornberg COl\l fumma brevidade hun1 quartel capaz de bcrg hum alojar a .g-~nte., Je- qu.!,conftava o Exercito ; e por hnn1, quar~el dcom: ._- J l . h d . . mun 1ca o co e outro 13 o lanou l Nas hn _as e<:Oinmun_tcaa, pa~ aquella Pra ra qu.e o quartd., e a Praa i e def.~ndei1en1 co!n amei- a. ma gente, ta r~gularment~ repartida , e ganhados todos 08 portos co-n1 ta defira -intelligencia _, que na ficou que arguir a0s que Inoral-izava as fuas acoens.. Deo-ie prindpio ao .trabalho das trincheiras com tailto calor, fendo o exemplo .dos Cabos, e Offidaes vigorofo e1Hfi!ulo diligencia dos old~.dos, que ef!l dezafete horas j~ ps o quat-tel em defcnia , e achra os afrelhanos as trincheiras guarnecidas com a Infantaria~ os claros occupados com .a Cavallaria ;, e o -centro -entregue com ieiscentos cavatlos .a D. Joa da Silva, e ordem de acudir no conflklo , onde confiJera.fie n1ayor aperto. Dividio-fe a artilheria pelos lugares c-onvei'lieat~s, e a n1ilitar- difpofia era pronofl:ico da vil:oria. _Nas primeiras horas do trabalho do quartel chegou o corr-::~yo ao Marquez de J\tlarialva com o deffio de D. Joa de Aul:ria : di vulgou-fe efta noticia , e conforme os difcurfos, e os alentos, fe dividira as opinioens. Diziao huns, que parecia n1ais conveniente retirar aquelle Exercito para Evora-Monte , pois nel1e confifria a conf<:n1 aa daqueJia Provincia ; porque unidos os grandCj ioccorros' que faltava6' fe poderia recurcrar ' pe-

Dd

]~a~

lejando , tudo o que ie perdefle na retirada = outro! Anno ardentemente ~clamava , dizendo : que era indigno 1662 do nome de foldado., e de Portuguez, quem lheavieff~ memoria mais, que efp~r~r naq~1elle quartel gloI" na de vencedor ; porque a dli pofia deli e parecia -lmpenetravel, e defamparar o Exercito a Praa de Efrremoz ta mal fortificada , era o mefmo que entreg-la aos innigos , e nella a mayor parte da Provincia. Animava o Conde de Schomberg efre parecer com eff.caciffimas razoens, e protefiava os damncs de te feguir opinia contraria.. Achava-ie nefte temro 0 Mefl:re de Campo D. Luiz de Menezes apertao deforte da erifipla do rofro, que con1 rifco manifefto fe fujeitou na tenda a duas fangrias nos braos. Qyando ufava defre remedio, o bufcra 0s qt:Je ieguia6 a o:rinia da retirada,. e in-tentra perfuad'i-lo s razoens defre dif-curfo. D~ternli nou convenc-los,- e reconhecendo a difiiculdaJe na fua preena, pedio a D. Fernaneo da Silva , em cuja ami-zade tinha igual c:onfian~a , que na de feu irma D. ]oa da Silva , ambos efficaciffimos defenfores defta opinia, quizeffe dizer da fua parte ao M ar-quez de 1\'la.. rialva , que vifta a impo.ffibilidade, em que te achava, de lhe na6 poder referir de rofio a rono o feu parecer' lhe pedia na ouviffe. difcurfo ,. que defviale aqt1elle Exercito do fi tio em que efrava , ~'or 1er o proprio, e. conveniente defenfa daquella Praa,. e de toda aquel .. la Provncia ; e que fe- a(:afo ( o que na fuppunha) prevalecc1Te a opinia contraria , que eUe com outros Ivleftres de Carnpo, e Capitaens de Cavallos- eftavao de .. libe~ados a defender aquelle quartel , entendendo que efiava longe de-parecer inobediencia a refolu~a de of- ~ ferecer a vida pela confervaa do Reyno. Esforou D. Fernando eiras razoens- com outras muito efficazes, ajudado de Manoel Telles da Silv~ , que ardendo cn1 gerierufo ardor exhortou ao Marquez , que na n1udale alojamento , repetindo-lhe juntamente o que D. Luiz de Menezes havia dit-o na fua preiena. Reipondeo elle generofamente, que na o entrra em duvida de feguir e fia opinia colJl..fegura confiana de confeguir naquclle fi .. tio;

46&

PORTUGAL-RESTAURADO,

"' ~ PARTE 11. LIPRO 'PI. 469 tio fel ice fucceffo. Co:rroborou-a o General da Artilheria, ejoa Vanicheli, que fervia com titulo de General da Ar- Anno .tilheria do Brafi.L I 66~ Ao dia feguinte , que fe contava doze de Mayo , Ch :"""r , co-a 2 \'11pelas d ~z h oras d a man1 ... , apparc~eo a Vl fta d o qu_arte] ta dr~ quartel 1aa o Exercito de Caftella , fonnado iobre duas colhnas , D. Joa de que fica v ao pouco diftantes. 1\'lais alvoroo, que en1ba- Atillria: inrao f~z noffa gente efia~,rimeira vifita e na havia tema ataca~ r ... lo fern 1oldado, que nao appetece e o combate. ' Con1eou a cu~a. cxe jogar a artilheria fu-riofamente contra o quartel ; porn1 o perigo das blas na alterou a conftancia dos que trabalhava nas trincheir3s, e refplandecendo no focego dos anirnos dos foldados o dei-prezo dos inimigos, lhes infundio efia deliberaa tanto receyo , que nen1 todo o empenho dos repetidos defafios de D. J oa de Auftria ao Marquez de Marialva teve vigor para os anitnar a atacar o quartel. D. Joao duvido{() entre o emp~nho , e a difficuldade , defejou tentar a fortuna = porm o Meftre de Campo General Luiz Poderico fe lhe opps com militar confiana , dizendo : que devia a fua prudencia abfi:er-fe claquella temeridade; que as trin. cheiras do quartel eftavao levantadas propora da gente , que as defendia , e na era tao pouco numerofa , que parecefie facil desbaratar a fua oppoiao; e que ainda dando-fe caio, que fe confeguife efte intento, na era poffivel que fofe fem ta grande eftrago, que ficafe o Exercito capaz de fitiar Efrremoz , a que fe havia de recolher toda a gente , que efcapale do confiil:o; e que a circunvallaao para o fitio de Eftrenloz era tao larga, a guarnia tao qy_merofa, os man-. tin1entos, munioens, e abundancia de agoa ein tanta quantidade, que na6 podia prometter mais, que total ruina, por ficar a guarniao da Praa fuperior a qualquer dos muitos quarteis , en1 que nece1fariamente fe havia de dividir a circumvallaao; e re1uatou o difcurfo , dizendo a D. Joa de Aufiria , que devia dar-lhe credito , porque fallava como velho , como feu Mefire, e cotno quem affecruofamente o amava. Deixou-fe D. Joa perfuadir tanto da eloquencia do Mefire de Campo Dd 2 Gene

l;enerat , corno do filen~io rhetorico dos Cabos, Offi. Anno ciaes; e ~oldados, que o {)UVra, que ma~ifefr~va a i 66 2 pouca di1 pofia, .con1 que fe achava para entrar: no "' com bate; e deo orden1, que o Exercito fe aloja fie vifra do quartel , livre do perigo da artilheria , que lhe l1avia occafionado confideravel damno. Parcceo ei~a mu~aafl arte, e na recey~), e o 1\1arqucz d~ Marialva, Jegutndo o parecer dos Cabos, attenJeo iegurana da Praa, que entendra6 todos intentaria O. Joaf) de At!ftria interprender de noite pela parte oppofi:a av quar- te~ : pois, confeguido efie intento, era evidente a total ru1na; porque ficavatnos fen1 n1unioens, [em agoa , fe1n n1antimentos , de que a Villa era forofo derofito , e a_ muralha GUe a defendia ta fraca, que na fe l){)~~ia fiar ddla fem grofa guarnia a n1enor refifrencia. Por todas eHas confideraoens deo o Marquez ordetn ao M eftre de-Campo D. Luiz de Menezes, que com a-primeira noticia , de que os Caftelhanos- coinbatiao a Praa, n1archaTe a defend-la com o feu Tero, e o de D. Ma. noel da Catnara , depois- Conde da Ribeira, que era da guarniao rle Setuval , de excellentes foldados .. e va1oJ"oo Meftre de Carnpo, e com feiscentos cavallos; medindo portn deforte o tempo , que na larg~1Te as trio- cheiras, fem infallivel certeza do combate da Villa ; noticia ~ que podiao fegurar as muitas partidas, que fica'ra fobre o Exercito de Caftel1a. Era duvidofa a execua de!ta orden1 , fiado fo dos- avifos das partidas, que muitas vezes coftumao ver de noite mais, do que rlifpenfa a fua efcafi luz, e principalmente naquella, que era efcura, e chuvoi ; c con1o D. Luiz de Menezes, pelo en1penho , em que efrava de defener Ehen1oz, era o mcris cuidadOfo , advertio ou e fe deiTe fot-o conncionado aos rs de quantidade de oliveira_s' uas muitas que rodeava o Efi:remoz; e executando-ie el:e pare.. cer ,. .at~derao com a claridade, que -convinha, para fic~r ,defcoberta a campanha , fero ficar receyo de que o~ Cafrelhanos pndeDem atacar a Villa , fem feretn re-con1lecidos. Paflda a noite ,. ficra defvanecidas todas. <e.as prefun1poens; porque ~ao. romper .da n1anha ~nar1

470

POR.TUG AL RESTAURADO,

dlOU.

PARTE II. LIVRO T''I

4-1

chou D. Joao de Auhia para os Arcos, que he {\ efrro.trla de Borha. O ConLle de Schon1b~rg vendo o E:{(::rcito Anno empenhado na n1archa ., que por nao fer larga a cfrre166:! da , era prolongada , fahio do quartel co1n cinco b:1t:l- 1 lhoens, e1n que entrava dous Francezes, curcgo'J f,-=i.'-, que ficrao na retaguarda clo Exerctto, derrotou-os. c tomou-lhes trinta cavallos. Retirou-fe ao quartel , e to dos os que nelle havia fido de .opinia , que te defendetTe , n1er~cr16 grandes louvores do Marquez de Marialva, que logo chamou a Confelh~ , e ne1Ic exps, que havendo t1hido clo cuidado da iegurana de EftrcInoz, entrava no receyo de fe perder Vills-VioC1, fen1 Hlais defenfa , que huma fraca trincheira , e hun1 p~qu~no, e antigo Cafrdlo ; .que era c\:!rto haver d~ ~r n1uito fenfivel Rainha Regente a perda daquella VHLl venerada , por fer folar da Cafa de Bragana. Cou1 notabilidad:~ fedividira6 os votos ; porque todos os que .Eavia6 fufrentado que o Exercito na6 de~mparafle o quart\:!1 de EJ:remoz, fora d~ p:ue~~r que fe Belo e~{puzefe ao rifco de defender Villa-Vioi ; porque cotno a J-~bil trincheira, qu.;! a rod~ava, na adrnittia me1 nor' guarnia, que a de todo o Exercito ; para coaieguir efre intento , ou fe havia de expor a pelejar e1n Camp.1nh.a com defigual partido , ou arrifcar-fe a fer fitiado, em cafo, q-ue confcgu itTe eatrar ern Viila-Vi~ofa, .:!m ter mantimentos, de gue fe fufrentaffe ; cotn que ficava itnpratk:avel poder-ie achar ren1edio em ta per-i.gofo accidente : accrefcentando-fe a razao de i~ nao def:1mparar Efi:remoz, cuja importancia obrigra ao per~go , a que o Exercito fe havia expofro no dia antt::!cedeat~. Dizia os de contraria opiniao, que o Pao de Villa-Viofa ie achava arriicado ultima ruina , por l1aver fido gloriofo bero dos noffos Principes; e que nefte fentido perJer-fe o Exercito pela feguranca de Villa-Viofa, feria empenho ta ayrofo, que f "a refolu~o devia facilitar o triunfo. Reconheceo o Marquez que o fitn dcfl:a fantafia era querer diffitnular-fe a opiniao antecedente, e grangear-fe a efl:imaea da Rainha ; e ~orno o eu zelo attendia fem lifonja confervaao do Dd 3 Reyno,

Reyao, refolv~o efperar os fccorros que lhes faltaYa Annn para que~ fonnado o Exercito, fe tomaf!e a mais con7 I66z veniente rd~)Jua; tendo por felice principio da Campanha a defairofa retirada de D. Joao de Aul:ria, depois de en1penhado- na arrogancia de repetidos detafios. G:mba I3orOs_ Caftelhanos, _fe~uindo_a marcha, c~:egra a Bor.. ba. ba ,. factlrnente ent1arao na VI11a, por nao ter defenfa; e intentando D. Joa6 de Auhia, que Rodrigo cla Cunha Ferreira Governador do Cafre11o o entregafie, na quiz elle adtnittir a chamada , que lhe mandou fazer, difpondo-1e inutiln1ente a def~nd-lo com duas Companhias pagas , alguns Auxiliares, e paizanos. D. Joao ;irri ta do deita tem~ridade , mandou formar baterias , que logo que cotnera a jogar , manifefl:ra ao Gov-ernador a difficuldade da defenfa do Ca11:elJo ; e querendo entreg-lo com partios, D. Joao de Aufi:ria os nao quiz admittir, e necefiitou a Rodrigo da Cunha a qne fe rendere merc do vencedor : porn1 na lhe valendo efta obediencia , depois de entregue o C:Iftello , o tnandou enforcar D. Joao de Aufi:ria, por haver fido occafia6 da morte de hum Sargento Mayor, tres Capitaens de Infantaria , vinte foldados , e dncoenta feridos: e a mefina execua e fez em dous Capitaens. Padeceo a Villa , e todo aquelle contorno grandes 11of-tilidades, e na inclemencia do efirago fe fort~leda6 ~s i:1in1igos dos infelices, que o padeciao, purificanclo-ie nos in12endios a fineza do V;\lor, que depois er::1pregra en1 damno dos Cafi:elhanos , e os obrigrao a i e arrepender~n1 dos feus excefTos~ I-Iun1 dos ma1s pre_ludicados toy o T'henente General da Cavallaria Diniz de Mello e Caho ,_que depois foy hum dos gue n1elhor ioubera, ttisfa:z:er-fe do feu aggravo. A petda de Borba ~eixou i n.Jeci=t a refola6 dos Cafrelhanos; e porque i e pre.. it1mio pude1en1 voltar a li tia r Elvas, na ~:~fperana- de a a\:har~m con1 pouca guarnia , n1andou _o J\1~rquez de J'-'lariaiva a D. Luiz de Menezes con1 o feu 1 ero, e a D. Joa da Silva con1 quinhentos Cav~IJos para aquella. Fraca. J\1archra de noite com rigorofa tempeftade ,. pol~rn3 fen1 encontro de varios Tro~s de Cavallaria inimi--

472

PORTUGAL RESTAU R.ADO,

ga,.

ga, que oc~t;p lVJ a~o..1udla ('1tnpanha. Deteve-fe D. Jo~l .de Aufl:ri~t fo hum dLt em l3orha, marchou ju~to a Vil- 1 \ nno la-Vio; e tppotv qt~~ t~v~ opinioe~s, ~1n~ lhe fa- I66'! ci!;Lir:t aquella em preza, as na quiz ieguir ~ porque -como na podia CJn1~rvar a Yilla ien1 ganhar Ger~mnha' pela difficuldade dos comboys' nau quiz empenharfe em a fortific1r para fE~trura!la da guarniao, que lhe deixatT~ ; porqu~ , ganhada Gcromenha , ihe parda precifa a fua conl~.!rvaca p:.u-a continuar a conqu iH:a da Provincia de Alemtejo\ opinia, que depois feguio o I\'arquez de Caraceaa, e para o te1po de a referirmos~ terefervanlos as razocns, que a encontrJ.va. Na tnarcha rendeo o E~ercito hun1a Cafa forte do Capita de Cavallos Andr 1\Iendes Lobo~ fituada entre Villa-Viofa, e Gerontenha , e guarnecida con1 huma Companhia de Intntaria. Mand0u D. Joa de Auhia Sitia Ger.:r .arraz1-la, e fegunda feira dezafeis de ~layo chegou a mcnha. G':.!romenha , Praa defi:inada para o emprego daque1la Catnpanha. Foy Villa d~ Geromenha celebre povoaa dos Celtas; efij fituada e1n a Ribeira de Guadiana no alto de hum mo:lte, fuperior a outros daouelle di.l:rfro. Fabricara-Ihe os antigos 1! -.11 Cafi:eo forte para a guerra daquelle tempo. Reedificouo ElRe.y V. Diniz; e quando EIRey D. Joa6 fe reiHtuio po11e defre Reyno, ie tratou de a circundar com a fortific3a n1C?d~rna , a que fe applicou tanto cnidldo depois da perda d~Olivena, qu: quando D. Joao de Aufl:ria che-gou a fit13-Ia, a achou com cinco baluartes, e tres meyos baluartes ., foiTo, efrrada coberta; e occupados o~ fi tios exterior~s, que neceffitavao de defenfa, con1 hum Bonete, huma Tena1ha, hum Ornaveque, e eis 1neyas Luas. Governav:a eil:a Praa o Mefi:re de Camp? Manoel Lob~1to Pi:1to, como jci diikmos. Compunha-te a guar .. nia de do~!S n1il e quinhentos Infantes dos 1-eros de Loureno de Soufa de J\1enezes, de Fernando de J'Vlefqu1ta Pimentd , e de outras Companhias foi tas, pagas., e Auxiliares Era Capitao de Cavallos Couraas .:\.mbrcfio Pereira de Berredo:. guarnecia6 os baluartes onze re~ds de artilheria grofl'a : havia nos Arn1azens quantida1

. ,.pARTE II.

Lll~Ro

lY"J:,'

-4i3

DJ4

474

de grand~ de rn unioens , bon1 b3s , granadas , e haHAnno n1e~1tos. :Reconhecco D. Joa de A Hfhia a Praa, ~1con1166z p:Inhi.ldo dr) Cnli.frariu D. Alexandre l'vloreira corn dous J?atalhoens ; chegou ta6 ~erte ~ e de!:eve-fe con1 tanto fccego no exame dos fiti0s , e fortificaa , gue lhe lllJtra as b~!as de artiiheria, qt:e jogava da Praa, alguns dos foldados, que lhe ai11JHa. Deiiniou o corda, repartia os- Fil:os , e com grande diligencia fe comeou o trabal.to das baterias , e linhas , e rnandon lanar hurna ponte de barcas, para 1e communicar com li\'enca. J\-1anoel Lobato n1andava lal~orar- a artilheria inceflLtem-:nte contra o trabalho ; porem na tratava de o divetir con1 fortidas ,. hun1- dos rnayores erros dos Gov:ernador1:s das Praa-s; porque ie na. ibem pleitear os p.H:os exteriores,. na pdem fufrentar os corpos internos ; por ferem muito mais os inftrumcntos. , ~ue a iuduf:ria dos homens tem deicoberto para a expugnaa6_ das Praas ,. dos. que tem achado pa..ra a iua de tenia. A noticia de que D. Joa de Auftria fitiava Gero 1ncnha, deixou ao J\'Iarquez de Marialva defaffogado o anim.o r que traz:.~~ affiito com o-receyo de perder Vil1~1-Viofa; e como o fitio de Geron1enha entendia que ic havi ..1 de dilatar largo ten1po ~ a111m pela fortificat16,. como plo Governador, de cuj-a capacidade fazia granl~e confi:1na , fuppunha que chegando a gente , que 3ltava, e qDe diminuif!do o Exercito de Cafrel!a co1n os ataques,. trabalh, e doenas, feria infa11ivel accrefccntar j vitoria das linhas de Elvas fegBnclo triunfo~ Com e1h1s fuppotloens ,. que fnjeitas s inconftancias Jos itlccetTos :futures na pder11 fcr fen1pre infalliveis, ch~mou o i\larquez a Confelho , e props , que elle efta va refoluto a foccorrer Gerornenha ,. e que os Cabos, ~ OfE~iac-s,. que alli fe acluvao, lhe difk11~rri a fnna, ...:oin que dev1~ e):ecutar efra deJihera<1. Como os que ~11ifHrao no Co;1ft.:Jho , . que era os tres Cabos , e alguns 1v1ci1:res d~ C~Hl1!"'0 , porgue. 03. m;Jis efb.lYJ divididos pelas guarnio~ns, entendra que~ propufia do Mar-qu.ez ua dava lugar a mais diJ4;urfos ,. qu a J:leitar o
io~corro

PORT.UGAL RESTA'JRADO,

foccorro de Geromenha fo~)re os ouarteis dos Caftclha:nos , fora varias a efiradas , q~e apont~irao ; e vcn- A..r1no co-fe feguir o Exerciio , depois de uniJo marcha, 66 2 que i.~rbitrou o Mt:frre de Campo ~rofiinho ce ~ndra- 1 de , qu~ te off~receo, para mayor tegurana c! c i cu voto. 3. reconhecer de noite o aloj3mento , c.ue havia inahdo ao nofi(> Exercito i unto das linhas Zlos Cafl:elhanos. Tomada el:a refoluc.a, parti o Agofhnho de Andrade para Elvas, e em )a noite feguintc ao Jia, que d~egou atie!la Praca, f~lio ddla a fazer o exan1e pertendido; ~ deierand.~o o j\'larquez ter YerJadeira notida d:1 difpofia6 <fe todos os_ fi tios viin~os aos quarteis, de que pude!fe facilita r o foccorro de <Jeron1enha , nlandou 11:.1 n1efma noite, que Agoftinho de Andrade fahio de Elvas, fahir de Eftremoz ao J\'lefire de Campo Dio-go Gon1es de Figueiredo ,. a Jeren1ias Jovet , Coror~el cio Reghnento do Conde de Schomberg , e ao Engel1heiro Santa Coloma com duzentos Cavallos .. PeJa parte , que lha Geromenha a Villa-Viof , cheg~ira s linhas , e fazeedo a1to menos de tiro do mofqtiete deilas _, ~ntira rumor da Cavallaria , que marchava ta .vifinha, que cerrando os noffos Batalhoens con1 os inimigos' fe retirrao ' trazendo cinco prifioneiros : rornl ceixara Pedro de Santa Co1oma, que eftava defmontado fazendo alguns exames convenientes; rerda ienfivel pelas confequencias della. Era o groffo l~a Caval1aria inin1iga tres mil cava!Ios, con1 que D. Diogo Cavalhero havia fahido d"c-s quarteis, com intento de queimar o Landroal, qne difta hum a lego a de Vi11a---:.'iofa, Villa aberta, mas rica, c aprazivel. O referido fuccelo foy cauf rle D. Diogo na continuar a marcha , e a nofla gente fere.. tirou a Eftremoz. Agofcinho de Andrade foy meihor livrado no feu exame, porque na achou quem lho divertii1e : porn1 fuccedeo-Jhe- peyor na execU2 , rorq-...:e 2d1cu Cjt1em lJ:o approvafe. Sahio de Elvas comhoyado relo Thenente Ge neral D. ]oa6 da Silva com q-uinhentos Caval!os. Levava D. Joa ord~m fecreta do Conde de Schcmrerg para t>.biervar no _exame do _fitio,. qLe Agofiinl1o de Andra~..

PARTE II. LI PRO PI.

475'

de

P:JRTU~7-AL RESTAURADO, de tJ:1to api-;rova va , os funch1aL:ntos da fua opiniao, e lhe dizer o que entendt:He cm negocio d~ tan~o zo, que do ~certo deile dependia a 1Jud_e publica. Continuou-fe a marcha, adyertindo Agoftinho d~ Andrade a D. Joa, (1ue fc~uifen1 a rnargem de Guadiana, at .chegar ao 1itio ch-an1ado Carrakai , viiinho ao rio .. e pouco diH:ante dos quarteis. Na houve duvida na ex-ecua da ordem , e depoi~ de gafl:ada a noite en1 diffcrentes exames , viera os dv11s referidos differentes nas opinioens; porque Agofrinho de Andrade dizia, que o Exercito havia de marchar, coherto o cofrado efquerdo da corrente de Guadiana, bufcando-a pda p2rtc: que fica n1ais vifinha a E1vas, e que fegu indo a n1archa at .o 110111t:ado fitio do Carrafcal ' roderi~l dar' Oll ecuir a batalha a feu arbitrio, refolvendo D. Jo3 de Aubia pelejar fra das linhas; porque en1 toda a maacha era os fitios ta favoravds ao noflo partido,_ que na6 podia D. Joao de Auftria atacar a batalha ien1 total rompimento; e que refolvendo na ihir dos qu~nteis, occupando o noflo Exercito o fitio do Carrafcal , ficava ta fuperior a elles , que donnado das noias baterias, na poder-iatnos padecer o damno das ds Cafrelhanos, nem elles evitar-nos a commun1caa da Pra~a pela n1ar.. getn de Guadiana. D .. Joa da Silva , que con1 mais alto difcurio , e funclatnentos mais falidos cohur:ava individuar as fuas ponderaoens, mofl:rou a Agofrinho de Andrade , que nntorimnente fe enganava em todas as propofioens que fazia .; -porque de Elvas at Gero .. m~nha, feguin,lo -a corrente df Guadiana, na havia fitio algum vanti:ljofo ao noflo Exercito, no caio , em que os inimigos fe refolve1Tern a. pelejar e1n Campanha; e que al..--)iado o Exercito no Curafcal , na f na ficava em po!l:o eminente aos qu~Hteis dos c~fl:e1hanos , mas fem duvitla expofl:o aos go~pes das fuas baterias: que cotnn1unicar-fe o noffo E'{ercito com Geromenha pela marg~n1 d~ Guadiana., era fantafia impoilivel de prat:car -; porque entre a Pract, e o Carrafcal fe interpun1ia o rio Mures., qne defagoa en1 Guadiana , junto a Gr:>ro-

476

re-

rnenha. Na5 bafl:ou efre bem fundado difcurfo de D. Joa6 cla

PARTE IL LIT7 RO l7 L

377

da Si1va , para ditTuaJir a Agoftinho de Andrade do fen errado intento ; porque cotn gr.u:.cb copia de pahi\-ras , Ann 0 . de que era fuperabunJante, avifou ao 1\larquez de 1\la- 66 2 rialvd do exame, que h a via fdto, e das muitas circunt:- 1 tandas, qu~ fe accrefcent,ll"Llo fua efperana, para ter por infalllvd, que alojado o Exercito no fitio do Car- raf~al , ft~ria fetn fa1 ta ioccorrer-fe Geromenha. D. Joao da Silva tlee> conta ao Conde de s~hom herg das contr1clioens, que ach::i~,1 na opinia6 de Agoi:.. tinho de.-\ ndrade, que o .l\'largucz abraou , na quer~no ~dnlittir conidho que_innuafie rernedio dilatado ; tnJs antes de declarar a iua ultima refo1U3, efcreveo ao lVleihe de Campo D. Luiz de j\lenezes, que afiilia en1 Elvas; ordenando-lhe ,.lhe mandafle o feu voto. Ob~Jeceo promptamente , e depois de htun largo exordio con1pofto de agradecimentos a lhe dizer o .J\1arquez na carta , que lhe efcreveo , que no feu parecer iegurava a fua opiniJ, dizia: que defejando, como era obrigado a fegurana do Exercito , e a gloria do ~Iar quez verdadeira , e na in1aginada, pertendia que o Exerci~o fofe vencedor pelos meyos,. que parecefTem menos arrifcados; e levado deita attenao difcurfava, cue a fortificaa6 de Geromenha o~cupava ta6 pequeno ~di ftricro, aiilm por fe compor i de cinco baluartes, e tres meyos baluartes, como por lhe :~gurar hutn lado o rio Guadiana, qu nao fora necefarios aos Caitelha- nos alargaren1 os feus quarteis ; e por efre refpeito na o havia mais diftancia na circunvallaao-de margen1 a nlargern de Guadiana, que tres quartos de legoa occupados (:Offi fottificaoens bern deienhadas, em que os C3ftelhanos trabalhavao con1 grande diligencia , tendo para as guarnecer c!nco mil Cavallos, e dez mil Infantes ;. Exercito fuper~or ao que podian1os _i untar pa~a ronlper-as linhas; e nefia infallivel fuppofia6, ie devia exa_ 1ninar o perigo, a que nos expunham os, e a caufa , ror que nos arrifcavamos : que o perigo nao rodia fer l11J.yor ; porque dar hum afllto a peito defcoberto a h cm: Exercito fortifieado , era emrreza tao difEcultof.1, como D. Joao de Auftria havia tnoihado no quart~l de Efirenloz:

478

PORTUGAL RESTAURADO,

n1oz, c tendo n1;:rror poder, e ns inferior partido : que a caufa era a Pra:.1 de Gero1n~nha, mais relevante pelas coniequenci~1s futuras, que pelo da1nno proximo; que podendo eflas atalhar-ie por meyo 1nais fuave , e mais proporcionado, nao era qerom-enha a Pt~aa, que mere.ceffe arrifcar-fe, p~la coniervar , a defeni.a de toda aquella Provincia : que confirda naqt!elle Exercito, fervindo de exen1plares todas as Naoens do n1undo, que fu!l:entavao a guerra defenfi. va , trabalharem por e!cufr o pe rigo das batalhas_, valendo fe do remedio das di verfoens, para ganharem o beneficio do tempo: que por todas eftas confiderdoens era de parec~r que o Marquez deli. beraffe atacar a Praa de Albuquerque, fegurando todos os difcurfos militares ( que cofl:uma alentar-fe a preunlpoei;s de profecias) que ou o Exercito havia de ganhar Albuquerque, Praa de mayores confequencias que Gero111enha ; porque ganhada, fe recHperaria Arronches, e e 'COnfeguiria Valena , e outros muitos lugares: ou fem falta fe havia d~ occorrer Geromenha, lev.1ntatando os Cafi:clhanos o fi tio para livrarem AlbuGuerque , que conftava por certiffima intelligencia nao ter de guarniao n1ais que quatro Companhias de Italiaaos qu~fi des~aratadas, nem haver ne~la inl:rum~uto algmn de defenia : que para efi:a conq1nfia fe na neceffitava mais, que de ametade do Exercito, ficando as outras Tropas (egurando Eftremoz, e cobrindo a Provinda, e obf"erv1ndo a refolua6 de D. Joao de Auftria: que fuccedendo levantar o fi tio para ioccorrer Albuquerque, fe introduziria e1n Geromenha o foccorro preten dldo, _ fe1n perigo dos que at~1caffe1n Albuquerque ; porque fe efH vdfe ganhada , ficava ba1dada a diligencia , e durando a deb~nfa , era facil a retirada pela fragofa eftrada de Portalegce ; e que acontecendo na6 levantar D. Joao de Auil:ria o fi tio de Gcromenha , ben1 recompenida ficava efra perda , ganhando-fe Albuquerque : e accrefcentava a efl:as razoens D. Luiz de Mene:zes, que fc offerecia a to1nar, con1o Cabo , a empreza de Albuquerque por f ua conta, ou acompanhar co1n o feu Tero, o que fofe eleito para efta conquifra.
4

,~

Recebeo o ~1arquez efra refpofra, e na fe deixando conv~ncer das razoens della, nen1 de outras, que pru- .nno dentemente inter:tra d iluadi-lo de bufcar os qnarteis I 66 2 dos Caftelhanos , fe l1ifps com grande aHv.idade , e diligencia a unir o ExerLito; onfrando-lhe qre D. Joa de Aufiria apertaYa os fiti~1l~os, e fegurava as fort1ficacoens da Cam.panha , folicitando o fin1 daqudla enlprcpara .fe 1ivrar C0111 a mayor brevidade, que fofe roffivel, do per;go das noTas Armas, e dos combates <lo Sol mais nocivo no fi tio en1 que eftava, que algun1 outro da Provincia de Akmtejo. En1 quanto o .1\Iarquez de J\laralva ie prev~nia para tnarchar con1 o Exercito a iO..:correr Geromcnha .. i e defendiao os fitiados. A dezoito de .Tv1ayo, vendo I). Joa de Aufhia capazes de Jef~nfa as fortificaoens da Campanha' Illal~dou dar rrincipio a tres aproches, que entregou s Naoens CafteIhana, Italiana, e Alen1aa; para que a con1petcna do valor fizele defprezavel o perigo , dan~o exen1plo 1-uvavel com a fua affifrencia , fazendo-ie igual no riko aos mais valorofos. e na vigilancia fuperior a todos , ~iudando efl:as virtuofas demonl:racoens con1 o artificio emiwe agradavel aos foldados, de~os n1andar foccorr ... r com hun1a paga , cabedal de que pagao reditos com o preo do proprio iangue; e de lhes fuavizar o trabalho com diff~rentes rnantiinentos, que manda-va rerarth por todos os ou e affifriao nos ataques. Di \-idirao os C:1frelhanos o r"'"rabalho , que lhes tocava, em- cinco quartos, os Alen1aens, e Italianos em tres. ).~s boml-a.s, e as heiterias da artilheria , que jo~ava do Cerro, que chama6 do Diabo' ( rropros-J\1inifriOS deftes furiofos infrrumentos) forao a primeira molefHa, que comcrao a fenr {)s itiados. Anin1ava-os 1\lanoel Lobato, repartindo, e guarnecendo os fOftos, fem attena aos perigcs. O Ter~o de J\1oura governado rei<> Ca-pitao 1 i1 ipre Pereira JcC'me, porque o ieu Ivleftre de Can:po Loiirt?n-o t:e Soui de J\llenezes efl:ava en1 Li:shoa, quando comecu o fitio , e -0 Sargento 1\iayor e-reava doente 'na:1dou -gua!-necer o Ornayqne., e a obra Coroa ; ao Sarge!ifo lllayor r\.ntonio T avan:s de Fina co.u1 quatro. C."'orr1panh;~s

PARTE II LIJTRO 1?1.

479

za ,

do

4'8o

PORTUGAL RESTAURADO,

do 'Tero de Fernando de JV1efquita, que occupafl'e o Anno Bonete ; e huma n1eya Lua , que ficava detraz delle , de Farla com 1662 guarneceo o Sargento Mayor Nicolo .de Mefquita; feis Companhias do Tero de l~ernando ea n1ais gente paga, e Auxiliar, governarla pelo Sargento . Mayor Thmns de Eilrada, defendia as efracadas, e meyas Luas, e a1liftia no corpo da Praa para animar .os lugares, que mais neceffitaiTen1 de foccorro. Os paiza nos , que ficra dentro, acco1nn1odra as fuas fanlilias, fazendo concavidades nos terra plenos, por lhes efcufarem o rifco das bon1bas. Todos o dcfenores de Geromenha era valorofos, e fe achava animados das promefas, que o Marquez de Marialva fuccefiivamente fazia a Manoel Lobato de o foccorrer fem duvida alguma. Aos primeirs dias do fitio entrou na Praa por Guadiana em hum pequeno barco Manoel de Siqueira Perdiga , que de Sargento Mayor do Tero de D. Luiz de Menezes havia pailado a Governador do Forte de N. Senhora da Graa, foldado de merecida efti1naa, por ter valorofo, e entendido, fem lhe fervi r de embarao a opprefa de lhe impedir a falia, e impoffibilitar o comer as cicatrizes de huma bla , que na batalha de Elvas lhe quebrou os queixos. O bom fuccefo defi:e intento pertendeo valorofamente imitar o Meftre de Campo Loureno de Soufa de Menezes, que havendo chegado de Efrre1noz , e . achando fer o feu Tero hum dos da guarniao de Geromenha , detenninou introduzir-fe naquella Praa; e para e1te effeito pafou a Elvas, e na mefma noite do dia que chegou , acon1panhado de D. Luiz de lVlenezes at Guadiana, entrou em hutn pequeno barco por baixo da ponte de01ivena, havendo trazido a hum En-genheiro Alen1a, chamado Jacob Labuel, que voltou para Efi:retnoz, na fe atrevendo a fiar a vida de ta p~quena en1barcaa; e navegou Loureno de Soufa fem tnais companhia, que a de M anoel Lopes , Sargento do feu Tero , hum Capi_tao reformado Francez, o barqueiro que o conduzia , e outro companheiro que remava. Chegando vifta dos quarteis dos Cafielhanos, havendo

f PARTE 11. IJIYRO J7l 481 do LoureilO de Soufa' quando re etnbarcou ' conferido c;:om D. Luiz de Menezes, que ie_dei~aria governar da Anno direca do b:uqueiro , de cujo dikur1o, fen1 haver ou.. 6 tro , que pu deiTe fer mais util, dependia introduzir-fe na 1 6 2 Praa ; tnndou de intento , tnandou aos dous barqueiros que falta1len1 em terra a reconhecer a ieguran~ docaminho. Obedecrao elles , e entrara na Praa ien1 perigo algum. O tempo , que gaft~~ra6, perdeo Loureno de Souf , que pudera utilizar, ie o ieguira ; porque fal- ., tando-Ihe a guia , foy ientido- de hu1n foldado de cavalio, que eftava de fentinella, que reconhecendo-o, e os dous que J acompanhavao, tocou arma, e ficrao pri~ fioneiros, e levado a Badajoz, donde o paffara prizaii de Sevilha, etn que atiiilio at o fim do anno 1(~..
guinte~

Caminhava os aproches com toda a diligencia, e laborava as baterias com incefiante exercido ; e reconhecendo D. Joao de Auftria que o ataque dos Cafte.; lhanos fe achava n1cnos de trinta paflos da eftrada coberta da Tenalha, e os Italianos quafi con1 igual diftancia d? obra ex.ter_ior, que cob!'ia o Bon~te, intentou que huns, e outros ie alojailem fohre a eipalda cle alnbas as el:radas cobertas en1 a noite vinte e eis de 1V1ayo. Chamou para efte effeito aos Generaes , e aos i\'Iefrres de Campo, a que tocava os aproches ,. communkan- do-lhes efre intento;. ainda que entendera que a execua era duvidofa , dizendo-lhes D. Joa de Aufl:ria que a en1preza era fua, obedecera fetn contradiao, mo.. ftrando a lifonja fatisfazer-fe do 111eiino , que a raza encontrava, que att! a vida, fendo a prenda mais eftirnavel, icrifica por depenJencias da ambta dos ho-mens. R.ecebra os Mefrres de Campo a ordem, que llavi~o de executar, fendo o final do tempo da inveftida dii pararem..fe juntas duas peas de artilheria, e hum a bomba. Era quatro os Meitres de Camro, a que tocou a em preza da Tt:nalha, D. Francifco de AJarca, D. Fernando de Efcovedo , D. Joa I-Ienriques:, D. Francif~o Tello de Portugal ; hia quatro Sarge,ltos Mayores avn- ados com noventa ioldados ,. que Ievava granadas,. chuos,,

482

PORTUGAL RESTAURADO,

Anno I 66l

chuos , e arcabuzes. Seguia-fe a efre3 outros noventa com faxina'\ , p\ , e pic,wetas : Javao-lhes calor os Capit.L~ns com cin~.,;oenta mofqueteiros , e para feguxar tod0s, mar~hava os Mefrres de Carnpo com o refio do~ '"I'eros. Feito o final , avanra com muita refoka: porn1 a vig~landa dos fitiados era deforte, que os C::l:fl::.:llu.nos , iem lhes vd.ler a diligencia dos Mefi:rcs de Catnpo , -nen1 a a11ifrenda de D. J&a6 de Auftria, fora r~chJ;;;.dos , e fe retir:ir.a com demafiado defatino. Os Italianos , governados pelo Meftre de Campo Dr Manoel Garr.1[1, tivera 1nelhor fucefio; porque avanando o P' J::o r~fcrido, o ganhrao, depois de deixaren1 obrar alguns fornilhos. 8 fitiados affiilidos de Manoel Lobato, e J\ianoel de Sigueira Perdigao , accrefcentrao o defacordo, co1n que os Cal:elhanos fe retir~1ra6, fazendo hUlna fortida , e carregando-os co1n tanto valor, que padecrao notavel efrrago, accrefcentando-o, accender-. fe com os artificias de togo, que lanra, quantidade de faxina , que eftava junta para o trabalho Jus aproches; e moftrando...Ihes a grande claridade a confufa dos inin1igos, lhes enfinou o can1inho de empregarem nelles ta furiotmente os golpes das efpadas, que le.. vando.()s at a cabea da trincheira , fe rec?lhra, dei xando a calnpanha coberta de O.fliciaes , e ioldados mor... tos, e feridos, entrando neites o M~frre de Campo D. l;rancifco 1~ello de Portugal. ) Vendo O. joao de Aufi:ria, que era impoffivel reftaurar-fe naquella noite a opinia perdida, mandou tocar a retirar; e arrependido de intentar temeridades, ordenou que continuafe o paflo lento dos aproches. Os Italianos fuH:eatra6 o ~u alojamento: porm julgando diflicultofo vencer tantas obras exteriores, corno ha''ia por aquella parte, larg:ira o poH:o, e co1nera outro aproche unido aos Alemaens , intentando ambas as Naoens caminhar a hun1 f baluarte. O dia feguinte p~dio D. Joa de Aufl:ria fufpenfao de armas para enterrar os mortos , que M~noel Lobato lhe concedeo. Os Sc.1rgentos Mayores , Officiaes , e foJdados moftrra. nefta acao valorofo procedilnento , merecedor de m~ts glono-

ie

PARTE 11. LIP RO 171.

483

gloriofa fortuna. Htm1a das n ayo1ts rrokflias; t:c cs f1tiados padecia, era a contint a das 1-cnll"':S, ~t:e A11nci caha na Praa ; porque, ccn~o era rcquena, n~ 1e 66 achava lugar ieguro. Acertou l.t1n1a rlellas cm I-tm bar- .1 ,._ ril de granadas , e padecro grande tfiraro, c~ c t e te nao acautdra defte infortunio. TanJ:(m a artllheria tahorava com muito effl.ito, rcrque as Paterias c.fia,a vitinhas, e jogava nellas canlioens de quarenta e oito. Porn1 nao havia perigo , que obrigafc aos fitiacos a entrarem na mai~ rtn1ota imaginaa de rencer . .fc, fiados nas largas promefTas, que o MatCj_U(Z de Marialva lhes fazia de ioccorr-los , e nefia iegurara tratava vigorolOlente da ctfcnfa Ja Fraa ; e era tanto fcgo,. que arrojavao, que OS lllflligoS nao adiantl'\aL~ IT.\.'tO os arroxes, por 111a~s que D. Joa de Auftria cs anilnava, afiiftindo continuamente nos lt~r.arcs de n:a} o r perigo, e a fc:u exemplo os mais Cabos do Exercito. 1v!a noel Lobato , tendo alf_urna falta de l:-1as de r.rc~buz , j mandou accornmodar as de mofquete , (!e ~ye tinLa 1obra; e como erao batidas, colht:ndo-as os Altm::!er.s, fe queixrao a D. Joao de Aufi:ria. Promptarr~ente mandou fazer huma chamada ror hum 1 henente de l'vic:ilre de Camro General: fuipen0ra-fe as armas, ouvio Ma.. nod Lobato a propofta , que era advertir-lhe que tira .. va com b1as contra o ufo da guerra. com que perdia 0 direito de fe lhe conceder quartel. Refrondeo , qLe fe enganava, e que ainda nao necefiitava cr.: rcdir partidos. Quizerao replicar-lhe : mandou que fe retind!t.rn, e que fe tinhao vontade de conyerfar , que dle a na tinha de reiponder. No breve eipao, que curou eil:a competencia; reconheceo o Engenheiro , ~t:e gc~~va o ataque dos Caftelhanos, a parte por onde podiao n:.fi?trar a opinia perdida na primeira av:n:ada; c.;ue efi:e be o frulo, que ccfi:uma tirar os fitiados diS 'converfaoens dos expugnadorn~. Communicou o F.ngenteiro :aos Meftres de Campo o feu defignio , e fcm il.:'~ perlira a D. Joao de Auftria licena para o excn:tarem .. Na difficultou deferir-lhes, expondo-lhes c11e a fua detennina'iao , apontada pelo Engenheiro , era invfftir s .:.. Ee onze. .... 1
~

484
. . ..

POR'TUGAL RCST..tfURADo,

onze horas da tnanhaa a eil:rada coberta. }lreparados para .i.Anrio a inveftida os Mefi:res de Campo D. Joa6 1-I~nriques , D. 66 Fernando de EfcoV~ldo, D. Francifco de Alarca6, e o . 2, Conde de Porto-Lhano, avanrao valorofamente con1 os feus Teros; porm achrao a em preza n1ais difficultofa do que preiunao; porque Manoel Lobato , que fempre eftava em continua vigilancia , fez acudir brevemente ~os Oillciaes, e Soldados, e guarnecra os lugares invef~ tidos, que era a Te!lalha, e a eHrada coberta daquella parte. Durou qu1tro h8ras a contenda , no fim dellas fi.. cou alojado na eftrada coberta O. Francifco de Alarca, e.ftimando a defgraa dos f~us naturaes , por caminhar a offcnJ-los. Foy grande a perda, que os quatro reros recebrao na avanada, e os tres Meftr~s de Catupo n1e lhorrao pouco os feus ataques. Efi:e fuccefo , que podendo obrigar a 1\'Ianoel Lo bato a que dobrafe o cuid..tdo em confervar as obras exteriores, lhe desbaratou de tal frte a prudencia , que refolv.:!o larg-las com inad vertencia tao fingla , que , depois de entregar a Praa , fe ja~l:a v a de que os Cafte lhano.C) lhe na ganhrao as obras exteriores, porque elle voluntariamente lhas largira. Os M~fl:res de Campo Cal:elhanos, que naqu:!lle dia tomra a guarda-, que rendo continuar o aproxe , vendo que na tiravao o~ defenfores, mandrao reconhecer a ponta da Tenalha: achou..fe defamparada; e na podendo crer tanta felicida1e, fufpeitrao que efi:ava minada: porm pafado o pritn~iro rec~yo, e co:ttinuando o ex:1me, virao defamplr 1ias tod.as as obras exteriores, e a el:rada cober ta: fizera a feu falvo alojamentos no foffo, e come rao a caminhar contra os baluartes; que todos efl:es defco~tos padece hum valor imprudente, que podendo pelejar, como pdem as fras, llaO fabe pelejar, COIUO fab~iU os homens. Os dias, que fe gaft.ra5 nos fucce!fos referidos, ~m- Junt o Expr~gou o M-arquez de M3rialva em compor o Exerctto, _ ercito.fahcoe 1juftado co:n os foccorros que efperava , fahio de ::;~;: :~ El:re1noz a dous d~Junho. Co!ltl:lva o Ex;!rcito de do~ampallha'! 4~ mil InfJnt~s, e quatro 1nil cav:allos , em que entra:
y~g

vao muitos At~:xilian:s' C~lle 1c n.:pattti rel~s Ccn }-nhi~s pa(Tas, e fcrv.r~; n1ais de lhes pervcrten:n1 a i1ci plina' q~le de i~ adcftrarel? : doze peas. de artilheria' rnunioens p~ecitas , e mantimentos convenientes. o~. Cabos, e Ofuc1aes Mayores tcn:os tantas vezes t(pEtido, que h e fuperfluo nome-los. Os Teros ordencu o C onde de Schomberg que fe na mt:daflem , ror evitr controverfias entre os Mefires de Campo fobre as vanguardas. Aquelles, a quem to,ou a fegunda linha , e a referva, tiverao repugnancia, mas dei_xra yencer-fe rlo pre.. ceito, e da raza. A efia ordem te fcgu1o outra boa dif... pofia, que foy finalarem-fe aos toldados as .tlt:iras, com ordem de na omudarem o lugar , para que conhect:ndo cada hum as fileiras , e os c~n1aradas , na neu ffi taffem de Officiaes para os comporem, quan~o fe confun.. diffem ; difciplina , de que fe ieguirn grandes utilid2des. Alojou o Exercito na primeira marcha em Alclravif:a, na iegunda junto aos Olivaes lle Elvas, onde fe unra as guarnioens de Elvas., e Campo-Mayor. O Marquez de Marialva no dia feguinte 1e deteve naq_uelle fi tio. Fiflou o Cc;>nde de Schon1berg, e o da 1'orre cem a1gLns Batalhoens a examin~r o quartel, em ~ue o Exercite t via ~e alojar ao dia ieguinte; elegr~~-o Jiuma tn.ir:enda i erre Guadiana, difi:ante huma lcgoa de Gercmenha ; e voltando para o alojamento dos Oli'vaes, fe di.frrilTra as ordens , e ao amanhecer fe ps o Exercito em marcha , e brevemente chegou ao fitio deftina~o , donde a artilreria , e mofquetcria avifou a Manoel Lobato da vifinhana do foccorro, que efperava. Refponcco a Praa , ac~refcentando com fogos repetidos finaes do aretto em que eftava; que fora conhecidos pelas difpoftocns ante,edentes. D. Joa de Auftria, vendo o Exercito tao vifuilio; puxou por t(Jdas as guarnioens de Barlajoz, e Olivenfi3, e reforou as linhas, e Fortes, que ha~ia levantado em Mures, e Fatala; e depois de varios difcurfos refolveo aguardar dentro das fortificaoens a determina ~a do noffo Exercito , que ao romper da :1lva do dia

P.ARTE II. LIPRO PI.

4ts

A.Jin r 66)

1ucceffivo marchon a ganhar o fitio do Carraical , em

P:

f)UC

486

PORTUGAL RESTAURADO,

que o Marquez de Marialva, pcrfuadido da opinia de Agofi:inho de Andrade , fuppunha facilitar a total runa .,, dos Caftdhanos. Mofi:rou nefta marcha o Conde de - .6f12 Schomberg o acerto, con1 que havia aprendido os preceitos militares , occupando o Exercito todo aq uelle terreno am~dida dos compaffos da mayor fegurana. Valeo-fe da corrente de Guadiana para cobrir o lado efquerdo, e cotn vagarofos pafios feguia o Exercito os giros do rio. O rero do Mefrre de Campo D. Luiz de Menezes, a quem tocava o lado efquerdo da vanguarda, dividido em dous corpos, por confi:ar d~ mil e duzert~ tos Infa!1tes , governando o fegundo o ieu Sargento Mayor Marcos Rapofo Figueira, dava fnna tnarcha : feguiao-fe-lhes tres Teros, e a eftes cinco Batalhoeng de Cavallaria : continua va a frma outros duus Teros, e rematava a linha da vanguarda con1 outros cin-. co Batalhoens de Cavallaria. De igual numero fe compunha fegunda , terceira, e quarta linha : occupava a artilh~ria os claros , e a ra~ao do Exercito 1narchJr ne fta frma, foy, por fer o fitio afpcro , e haver nelle paffo~ difficultofos, em que a Infanta i ia podia ter vantaj.ens, .fe os Cafi:elhanos fe oppuzefem paffagem deila; por cujo refpeito l~var o Exercito mayor frente , fervi ria de mayor embarao; e como todos os Teros, e Batalhoens conf~rv3va a igualdade dos claros , e fazia iguaes voltas s que bufcava o Tero do 1ado eiquerdo, nao poJia haver mais igual compafo , nen1 vita m1is agradavel. Chegou o Exercito ao Carrafcal, nade fez alto, e brevemente reconheceo o J\1arquez de Maria hra que era impoffi vel efi:e intento , e tanto , que o na podia vencer a fua refoluao, coftumada a triun-far dos mayores im poffi veis. ,.. . . Cobrio-fe o Exercito com os carros, e algun~ pedaos de trincheira, e comeou a jogar a artilheria de !tu-ma , e outra oarte com damno confideravel de anlbas. Amanh~ceo; e Vl'!ndo o Marquez defvanecido o inte11t0 de foccorrer Geromenha, cotn que havia chegado quelle lugar, e defalqjar delle com artilhet~ia. ~o Exe~ ci~o de Caftella , e na podendo tolerar o i eu 111 venctvel

Ann9

!'!

P Afl.TE II. I~ I PRO T'I. 487 vel valor perder-ie Geroml:nha fua viHa, chan1uu a Confelho todos os Ca~os, e Officiaes Mayores, e com efficaz ientimento lhes rrops : Qye a e1 perana de obtigar aos Cail:elhanos a levant~ren1 o fi tio claquclla Pra.. c;a con1 o defcomn1odo da artilheria, o trouxera quelle fi tio: qu~ reconheda haldJda efia re1o1t!a, e que fo.. ra mal inforn1ado: porn1 qne do &ne1n1o empenho naf.. cia a obrigaao de na fe retirar , fem tentar a fortuna, que ta favoraYcl havia experimentado no foccor.. ro de Elvas ; e que amava tanto a opinia adquirida naquella bata1ha , que avaliaria por n1ais vantajem a rerda da vida : e que lem defias razoens particulares fe offerecia as importancias commas, por fer Geronlenha huma Praa Je tanta confideraa, que merecia () total empenho daquelle Exerci!o ; e que affeluofamen te rogava a todos os do Conielho ajuil:afTem a frma. <:om que podia defetnbara~ar-fe de ta urgentes difculdades. N a houve algum dos que fe achrao pref~n te~ , que na reconhecefie o valor, e finceridade, cem coe o Marquez havia expofro as razoens referidas; e qve ~ao . bafiava todas as oifficuldades , que obiervava COP1 OS proprios olhos, a desbaratar o ardor, com que o alentado coraa lhe facilitava romper a.s linhas, e derrotar o Exerdto de Caftella. Efte conhecimento, e varias defconfian'ias , que havia entre os Cabos do Exercito, prevalecendo dependencias razao , obrigrao a concordarem vinte e fete votos , que as linhas fc atacalem. Entrava nelles todos os Cabos, porque fe votava fem preferencia; e o Conde de Schomberg , fuppofi:o que conhecife o precipicio a que fe arrojava , havendo obfervado a deliberaa do Marquez , e confiando-lhe que feus inimigos havia arguido en1 varias occafioens a ft1a prudencia' nao quiz contradizer o que tantos approvava. Chegou a votar o Mefrre de Campo D. Luiz de Menezes, e defejando antepor a raza publica a todos os refpeitos particulares , por na fe expor s coniequencias perigofas , que padece quem torce os fentidos ao que fente en1 materias tao importalltes , coe

An.riti 1662

Fe J

--

~elib~

Anno

J66i

deliberada refolu16 dile: <l!.e a continua at!iit~ncb de doze annos daquella Provind,l, en1 que havb occupado todos os Pofros at o de i\!eftre de Campo, que exercitava, na tendo faltado em occafia alguma de to.. das, as que no decurfo defre tempo te offere(rao, lhe dava C<?1fian1 para entender, que na6 haveria naqu~l Ie Co:1L~l:1o que1n in1~ginafle que podia l~aver no feu voto m:tis vi1s, que aquell~s, que defcobria o amor da coniervaJ do Reyno , em que nafcera : que via vinte e fete votos conforn1es c1n fe ~tacar aqudlc quartel realmente fortificado con1 baluart s, fofos, e eftradas cob~rtas com dons Fortes , hum fo~re o rio J\1 ures , outro no fi tio de Fatalao ; at lcados aos qu~rtds , os quaes flanqueavao todo o Exercito por qlllsur parte, que invefriffe as linhas ; e que todas eitas fortihcac~oens; levantadas e1n pequena circutnvaHa:16 , r~ guarnecia6 com dozr:! mil Infant~s, e ruais d~ :1co 1nil Cavallos, havendo cretdJo o Exerto de Caft: :lia co1n novas levas, compoado-fe de hun1 Princire v~1lorofo, de Cabos fcient~s , e de Officiaes, e toldados eicolhiJos; e que nefra cert;!Za feria tem~ridade intentar ron1rer as fortificaoe ,s do~ quarteis, e linhas com doze nlil Infantes, e quttn) n1il Cavallos, que fe compunhao de huma part;:! d~ foldaJos v.~lhos ~ a fe~unda de bi>nhos dJs novas levas, e a terceira de Auxiliares; accrefcentando-f~ na6 m~n'>r i 'lCOllVctente na itnpoffibilidade de fc valer o Ex~rcito do foccorro da Praa, por hJveretn largado os def~nfores della as obras exteriores , achando-ie reduzidos ao hr~ve recinto das muralhas, e cerrados os pffos da~ forti:i.as : qu~ a perda de Geron1enha na era t1 CO!lfideravel, que merec~fe a fua confervaao hum precipicio , conhecendo-fe que perdiJa, ficava coberta aqueH-1 Provi'la com Villa-Viofa, e Efi:remoz; e que por efte r~fp.~iro havi::t votado, como confrava ao Marquez, na div~rto de Albuquerque , e que como eire rem~dio efl:ava defvanecido , que o que julgava n1ais import1.11te, era coaferv.1r aq uelle Excrto para dcf.2nfa do R~yno, que podia futcntar-fe fE!In Geromenha. om efte voto de D. Luiz de Menezes i e conforn1ra

488

PORTUGAL RESTAURADO,

os

os ~efrres tl~ c~nnro D.l\1anod ca Le:-:n.ara, Ttifiao oa Cunha, Jcror.; mo '-;c 1\lc 1~r\ a, l AItOI~io CilY, e a Anno feu e~cmrlo te rL:tratbra tocos os vinte e f<.:te votos, 66 G_lle haYi.1 Jcgtlido a oriniao cle je dar a br.talha' foran- I ldO as fortii~cr.oens. Separou-te o Confe1ho ft'm o11tra refolr2.o, ecomo O grande cor~i2.0 CO J\larqtlCZ na fOCia fcffrer a infclicidad~ de i e perder Gerotnenha , ouvio fern n1ayor Segue 3 opi.; exame o pc1recer de a]guns Cfficiaes de inferiores I"-rua de foc~ fios, que lhe facilitra o foccorro de Gercmer.ha rela correr aqucl parte, en1 que o rio .1\Iurcs entra cm Guadiana. fr')m- 1 aPdra~arom_1~ rr 1\I ...~ l en ptamentc pa11ou o 1t arquez d o con1- lt.. a execr.o, e nhai.o as ... e 1:0 , ei~olheo rara Cabo dcfra grande empreza ao J\'lefrre de . Campo D. Luiz Je 1\len('Zes. J\1.:-mJeu-lhe ordern , que co1n o icu 1'ero , o do J\lefrre de Campo D. Pedro Ope.. finga ' e feiscentos CaYallos governados ror D. Joa da Silva paffafie .i\ll!res , ron1pendo o embarao de vadea rem os Infantes d1:c rio con1 a agoa pe:la cinta; que pela tneya noite inyeHii1cn1 o Forte, que efrava atacaclo ao quartel ; e qu~ gJ.nhanco-fc o ufrentah:m at fer focccrriclo' rarecendo facil ganhar-fe cem (1 0US Tercs o mefmo , que no Confelho antenC.t:>r:te l-.a, ia rarecido impo1TiYel confe~uir-fe com tol:o o Ex. rcito. LifT ~ ll. Luiz a gente Jd1:inada rara ac.lnella en-.J ft.Za. r--.p2rtindo efcadas }"''ejos C ffidaes, tocan2o l:t:tra 3G B<.ra de Schon1berg, que de A!ferez da Companhi_a de D. Luiz havia pailado a Capitao de Infantaria cu !eu Tero, e n1ofirado en1 varias occafioe:1s inf!gne v.:llor , e exc<.:l lente juizo. Levava parte dos foldados quantidade de fa"<{i.nas, e vario~ inft umeiltos de expugnaao ; ot:tros l1ia del:inacos para as rnorofl:as, que havia ~e fad litar a fubida do Forte; e os mais efco1hicos ief l'ia os feus Officiaes para conquifii-lo, e tocos 2legres, e 1eiolutos efperava a ordem para marchar. Humdelles era Antonio Pimenta, natural de Soure, de pocca idade, e grande coraao, que manifefl:ou , offerecendo-fe a D. Luiz a fer dos primeiros, que entrafem r.o forte 6 com a piedofa co1nmifiao , no cafo que morrlfle , de tomar por fua conta mandar declarar no icu aiento a Ee 4 FaJ;t~

P .AI\ TE .II.

Lll~RO 1~1.

4 89

PORTliG ~JL RESTAUR~1DO, parte , onde acabra a vida ; aflim para que confl:affe na Anno pofteridade o feu procedimento , como para que feu pay nao fofie moleftaclo' por haver ficado por -~66z ra dar conta delle ; acao tao exe1nplar ieu fiador, pa, que merece perpetua memoria. Cerrou a noite, e pondo o Conde de Schomberg a gente em marcha, quando comeava a caminhar , lhe chegou ordem do Marquez , que fizeffe alto. Foy a caua clefra novidade o par~cer de hum o1dado de cavallo , dos que affifl:ia s ordens do Marquez , que lhe diffe e.ftando elle em huma collina fuperior ao Forte de Mures para ver o afalto , que fe elle tivera voto, na havia de intentar o foccorro de Geromenha pur aquella parte. Perguntou-lhe o Marquez, qual era a que fe lhe offerecia ao teu difcurfo~ Refpondeo-lhe, que montarem-fe garupa de quinhen tos cavallos outros tantos fo1dados Infantes , e paffan do Guadiana da parte de Cailella, introduzi-los na Praa rompendo a corrente do rio. Pareceo-lhe ao Marquez fal:ivel el:e arbitrio ; porque muitas vezes os grandes Generaes nao devem defprezar os conielhos dos particulares, ponderando-os fero attena a quem os d ; e foy efta a caufa de mandar fufpender a marcha. Chamou os Cabos a conferencia , gaftra-fe nella as horas da noite, e ficou defvanecida a cm preza de Mures, e juntamente a de Guadiana, pela difficuldade de romper a muita Cavallaria , com que os Catl:elhanos guardava osportos , e terem os inimigos ganhado as obras exteriores da Praa , o que lhe in1poffibilitava entrar nella o foccorro pertendido. Achando-fe o Marquez perplexo entre tantas difficuldades , recebeo huma carta de Manoel Lobato, em que dizia, que a Praa efl:ava em grande aperto, porque havia largado o Barrete, e a obra Corna, depois d:e quitrO afaltos : que elle mefmo deixra eftes ~ftos, fem fer conftrangiClo ; tambem havia lar~ado a eftrada coberta at o diamante do baluarte do Aougue ; gue fe achava com as- duas faces, e os dous ftaocos arruinados das baterias da artilheria: que na Prafia haviao cahido quatrocentas e. fetenta bomba~ , de
49'J
~ue ~ mayo.r p~r~ ~as af~~ d~ Yilla eftava arru1nadtas,

e~

PARTE II. LJTTRO PI.

491

e toda a ffillralha radecia igual ruina : que lhe faltava oitocentos homens, hun' mortos, e outros feridos: que Anno carecia de murra, e blas miudas : que necelfitava de promEtO foccorro, e sue o fitio o Fatalao tinha fOr mais t662defeinbaraao para fe lhe introduzir. Recebido efie avifo, fem m2is exame , ordenou o Marquez que o Exercito marchaffe a alojar fobre o rio Mb archa a .. r u1ca- 1 cu as de ~ 1ao ; e per1-ua d"do a que havta d e JOccorrer a cfic intento, rata ... 1 Praa por aquella parte , chamou ao 1\Ieftre de Campo que fe defu D. Luiz de Menezes, e leyando-o ao alto de ln1ma coi-occc vu\P lina , donde ie defcobria o Forte, que domina\"a o ri- deU.'! beiro do Fatala, lhe diffe: que a gloria daquella em preza defrinava para o feu Tero ; porque a amizade, e o appellido o obrigava a prefer1-lo naquella occafia aos mais do Exercito. Com o agradecimento devido protef tou D. Luiz a tua obediencia, na ignorando as mui.. tas difficuldades , que encontrava aquelle intento. Fofio em marcha o Exercito, lar.n~o os Cafielhenos fra rlos quarteis vinte e cinco Batalhoens , que fuftentra com os noffos hun1a bem travada efcaramua , em que fe finalou FrancHco de Tavora, que de Capita de ln fantaria da Provncia de Entre Douro e Minho havia pafado a Thenente Capita da Companhia do Conrle da rorre. Alojado o Exercito {obre Fatala, ~hamou o Marquez a Con!elho, e moftrando a carta de M anoel Lobato , perguntou , fe devia intentar o foccorro por aquel la parte , que Manoel Lobato affina1ava , como a mais facil para fe confeguir efte intentB. Forao os votos uni.. formea , parecendo a todos, que examinada a fortaleza das trincheiras gu amecidas com hum poderofo Exercito , )'areda impoffivel romperern-fe fem rnanifefio rifco de todo \l Exercito, que era a principal defenfa do Rey'110 , que efte darnno fe confiderava como pre1ente , e com poucos remedios a perda rle Geromenba futura, e remeoiavel : que a opinia eftava fegura cem os Jucceffos antecedentes ; porque em Eftren1oz n(s haviamos oppofto a todo o poder de Cafte11a com ir.ferior par. tido , fem mais defenfa , que huma fraca trircheira : que na Camranha fe prefentra a batalha , e D. Joa
~e

49:!. PORTUG.~-tL RESTAURADJ, de f\...u_fl:ria fe rcd-_tzira j def~nia dos aloja;.nentos ; e que Anno por toJJs cfi:1s confiderLtoens erJ. pr~ciio que o Exer~ 662. cito f~ aquarteL11Te e~1 Villa-Vi~.Jta , que con1 todo 0
calo1 trataiT..! d.t fortiil..:;tl da':]_uella Prda, que ficava fervi ado de grande ~en1~dio perda de Geromenha. Con. ~etr.a4feV~l furmou-fe o Marquez cotn eila opinia , fez avifo a MaIor(lncar 1 .la~v ,ora, e np .:1 Lobato , qu:! com os mdhorcs parttJos , que lhe e~uegale J .fo~;:!, ppffi vd confeguir, entre~afe G~ron1enha, e marGero_ nenha chou o E)erci to a Vilh-Vio ia , onJe e defenhou huma depoiS de fe l 'l 11. futle:uar al cJ a de a no fi . '-o c a1L-~l Io; porque o co~po d a V"ll a ttto d 1 guns dias-c ra pouco capJZ da d':';f~ni pelas muitas eminencias, de valor?t refi que era durniaada , e1n qu~ logo fe comeou a traba.. ficnc1a. Jhar I"" . J . I f, D. Jo ao e Aufl:ria , vendo retirar o Ex~rcito , mandou faz~r cham.1~a ~ Pr.ta pelo Comn1iifdrio Geral D .. Alexa~1Jr~ Moreira. Cetlou o con1bate , c intentou D. Alexandre que )\ianoel Lobato acceita.fe hun1 papel que levava. Reiponpeo, que eJlc tinha o fen General vii:. .fra , por cujo reipeito na6 acceitava o pal"el .:. que D. Joao de Auftda lho podia remetter, e que voltando con1 carta fua, o rec~beria. Refultou defta refo1ua6 continuar o con~~;1te. Ao dia. feguinte noite chegou huma carta do J\tL:.rquez, que continha ordem de ie en~regar a Pra1. cor~ os partidos n1ais vantajofos., que fofie poffivcL Foy tncomparavel _a pen3 de M~1nocl Lobdto ; porque n~o ava vantaje1n a outro algun1 em v ..tlentia: por1n reco!lhecendo o deiengano e poder fer foccorrido , as obras exteriores peridas, os baluartes minados, mais de mil folrlados n1ortos , e feridos , entraqdo ne~ les a rrnyor parte. dos Officiaes, fe fujdtou d~tgraa de vencido , e detenninou tratar das Capitulaoens. O dia feguinte s dez horas, mandou D. Joa6 de Aufrria faz~r outra chamada pelo Thenente cJe 1\leftre de Can1po G~:1eral D. joa6 de la Barreta. CeTrao as armas : recebeo M~noel Lobato pela muralha hum papel , que lido co:1::ii1ha : -(h1e o Exercito de Portugal fe havia reti. rado , que tn.ta1e de render-fe , pois tinha chegado ao ultimo oerigo : que fe lhe concederia todas as honradas Capitu~aoens, que n1erecia o feu valor; porm em
4 4

\.

C'

~--_;

cafo

p .L~RTE II. LJJT},'O JTJ.


cnfo.
\l 1 f'

fc cl ~il:~ f.", ( O qtc h n~~l' 1l:l"fl:Iili~) afiaria inviol2ye!n~er.te rcr toco o lifor u~s arm~L hdroc~eo :l'i1ancd I cr~to , sue 2t a btm"'!a l.ora {:(reis do
n~eYO (lia t~aria a Tfi}"Cfia fts rrorcfoens, que (.011tit~ha
O 'JUe r~:Ct rra; rorque O Defccio , ~t1e tr~tava , era tao rrave, c.. u~ nau de,ia refoh-lo h n1 o conferir com os fet s Off.ciacs. lOtl(Cdeo-lhe D. Jo~: e A ufiria efte breve interva11o ; e derois de l\1anocl I .obato ajul~ar con1 J\tanod de Scc1 ueira Ptrdiga~; e com os mais (Jfficiaes a frma, tm cue tvia rdror.der, lera fra bda fahio da J:>raa o S~arpento Mayor Antonio ~1 avares de Pina , e entrou en1 reL ns o Sargento Mayor de D. fr~n~ifco de Gufma, chamat~o D. J\.liguel d( :r\ayes. J oY Antonio ~1 av~res -conct!Zll~o i tt:ncla de D. Joao de }._ti!tria , c.;t~e o drcrava cem n lf"nifico r a rato. Fn.. tregou-lhe Antonio 1aYarts l~ttn pard , c:t:e continha Yarlt.1S rrorGf cU-:S: Yt:r.t!Jal 3< -fe ror ~]f:l f i f fi" ~iO, e ror COllchi~o cor:c_C.co ll. Jc~o d{> Al frria: Q:e ialit~e a lnfm-taria c<lm as fuas ~nr as, l-riJa em l-cca, e corda [~L.:ceia ; e a Lt mrln1 .ia de CaYallos form~(~a , ha ft-_a artilhnia Cc \'ii~te e qtlatro livras CClll as fllUni.. ocns ccrrp~teP.tn: rara Cf Ze tins: que o LOVfrn~dor com os ()ffciles, que c:r1zeHen1 ie[:.U-lo, e cinco rrancezes, rcderiav rafTar a Yilla-\ \ofa : q11e a Infantaria paga havia de ficar dac_;ueJJa parte at o t1ltimo dia de Outubro, e o 1 ero de 1\'loura , e Serra alojado em Freixi.... nal, o de Fernandc de 1\leic:uita no Drcado de Feria, os Auxiliares fe prcer1ao rEt:rr rara fuas cafas; e da n1efma frte OS fcrice:s, ~ faizanos, a l:J.Ue fe cath: car n1agens at Yilh'-Vjoia. A nove de Junho rela manha fahio ]\{anoel Lobato rlc Gcrorr:enha cem n1il e cer;.to e fetenta foldaccs, cm que f entrava6 cvzentos e qvarenta Avxiliares, com a Con1pan11ia de .An1 rrof:o Pere1ra , cue conftaYa f cle trinta cavallcs' ror haver -rerdico mais ce outros tantos no tempo ' c:ue curou 0 fitio ' c-JllfHnt~O CClll a cm.. panhia deii-nontada defen1a ~~a rcrta ' e prccedei:do An1brofio Pereira cotn muito valor. March<ir~o todos os rendidos para ~s rr.rtes, a c;_ue efiav~ cefrinadcs, e D.

4~3

Anno

!662

rard,

ar

ce

Joa

494 PORTUG~lL RESTA"JRADO, JoaJ de Aul:ria entrou em Geromenha, triunfando di Anno gnatnente na fua felicidade ' por nao haver faltado a to. das as valoroo, e iciente Capitao ga.. 1662, nhandooperaoens de de grande importancia, bem , forhun1a Praa ---- . tii1~ada , e guarnedda vifta de hum Exercito pode~ roi?: porln na lh~ valra tantos acertos, para que o.s ieus Naturaes lhe perdoafiem a cenfura de na dar a bat~tlha, achando-fc_ com o Exercito fuperior ao que o buicava; julgando-ie , que o conquifl:ador na deve negar-fe aos ulthnos confii.1os, por fer difficultofa empreza querer ga:~har Reynos Praa a Praa. Ficra em Ger~m.enha treze p~as de a~tilheria , e quantidade de muntoens: D. Joa de Aufl:na mandou com toda abrevidade d~sfazer as linhas. Em quanto durou efre trabalho , foy varias vezes o General da Cavallaria D. Diogo Cavalhero forragem aos campos de Elvas: fuccedeo em hun1a dellas haver chegado quella Praa o Thenente General D. Joao da Silva com o Troo da Cavallaria daquelIe quartc:l , e vendo a laftimofa deftrui<ia dos frul:os da campanha , fcntida dos feus Naturrtes, como falta de {ufi:ento quotidiano , tratou de impedir efte prejuzocom a diligencia, que lhe foy poffivel. Foy a. primeira ~pagar o fogo, que os foldados foltos ateava nos trigos, e cevadas n1aduras, obrigando varias partidas a fe recolheren1 ao n1ayor corpo. No tempo , em que dava execuc..1o . efl:e intento , lhe chegou avifo do Conde da Torre;), que vinha marchandG com toda a Cavallaria, 1 comboyando htun Troo de !nfantar!a, e quantidade de mantitnentos , que marchavao para Elva~ , e lhe ordel!ava iahiiTe com as Companhias de Elvas a efper-lo a Vla-Boim. Replicou D. J oao , reprefentan~o-Ihe o en1~a rao , em que fe achava , por cujo refpe1to lhe parecia, mandaffe marchar o con1boy pela efl:rada de Barbacena. Obrigado de.fia noticia, chamou o Conde da Torre a Co?ielho , e refultou da conferncia avifar a D. J oa da Stl- . va por hum Alferez , que elle tnarchava con1 toda a di- , ligencia para Elvas refoluto a pelejar cotn os Cafte!hanos; e para efte fim lhe ordenava, que a todo ? rifco atacafe a Cavallaria inimiga na certeza da brevidade,
,om

com que marcl-..ava a i?~corr-Jo. Q!.ando chegou efia ordem a D. Joa, hav1~o mar,hado os Cafrdhanos para Anno Gerom~nha , e ~e achavao_ qtJafi difl:antes numa legoa 6.,. dos Ohvaes de Elvas ; e h~rroflo que reconhecco o ""~ rifco a que fe exptmha , por te nao achar mais que com cinco B~talhoens, refpondeo ao General da Cavallaria, que pron~ptan1ente dava execr;a a fua ordem; advertindo , que era fem duvida vir carregado da Cavai.. la ria Caftelhana; e GUe a frrna, em que podia feF ice.. corrido , era achar a Cava!laria formada na horta de Diogo de Brito, fitrada dentro nos Olivaes jPnto da eftrada de Geron1enl1a , que era a que os Cafrelhanos levava; e rara '1ue na fe erraffe o pofl:o, que elle finalava , que era o mayor perig_o daquella emrreza, manrlou D. Joao ~o General .htm1 i oleado rratico , e valoro.. fo , para qt!e o gui~fe. N efre tempo haviao os Caftelhanos rd1aclo o ribeiro de Cellas, e f tres Batalhoens fe acrava ddla rarte. L'. Joa, ufando diligentrrr.ente <la ocG fia o, c:ue fe lhe offerecia, mandou ao Capita Roque da Cofia Barreto , que com o feu Batalha car.. reg.~fie os tres inimigos ; e Jccme de Mello , que a tiro de pifila lhe defle calor; e elle cem cs dous que lhe .ficra , forque o cutro efrava difiante occlifando os pfl:os da guarda ordinaria , confervava a mefma diftancia , para evitar q1:1e os tres Bata1hoens Cafl:elhanos na pudeflem c~rregar os ncr os, fem acharem -mayor refifiencia. A CavalL1ria inimiga, que hia carregada de forragem , fetn faz( r _cafo dos Batall:oens de Elvas, vendo-ie de repente furiofamente invefiida de Roqt.e da Co.fta, na tiverao os tres Batalhoens mais a'ordo, C1Ue precipitar-ie confufos a paffar os ribeiros , onde fora6 huns mortos, outros feridos, e os mais ~JpaJhados pela campanha. D. Diofo Cavalhero , vendo t:fi:e rerentino combate , quando menos o imaginava , cJ-~eyo <~e colera , em que con1 menos incentivos ardia i c: rr pre o feu arrel;atado ei~"'hito , mandou coiT' pouca ordtrn ceartep-ar cs nof!os quatro Bata!boePs , e ;1ccn:-fcentol: a coJ1 fu1 dos fold'ld.os, fer-Jhes necebrio ]~rr-~rcrn ~s ganJ'as das forrageps, qu~ leyaya~?. fQ~ lhes l.rr~re~. o JTl;l11cjo
J.

PARTE II. LIPRO PI.

495

Anno
J.66-:.

496 PORTUGAL ~RESTJRADO, nejo dos cavallos. Ayrofamente fe i~rvio D. joao da Silva defi:t;! etnbarao; porque ganhando terreno, deixou Roque da Col:a na retaguarda , fiando da fua prudencia, e valor o acerto daquelle confiklo. Roque da Cofta conrefpondeo igualmente a el:a expe.Xa.1o, fem faltar hum ponto ao que era obrigado, veyo rebatendo os Cah!Ihanos, que ioltos determinava embarLl-lo at chega rem os Batalhoens, qu~ vdozm~nte vinhao cobrindo a Campanha. Com efta orJem, e cotn efra defenfa chegou D. Joa a hum1 ponte eftreita, e que fica junto da liorta de Diocro de Brito : neft~ fitio fez alto .. entretendo oito Batalhoens inimigos, para d3r tempo a que chegafe a nofa Cavallaria : porm tendo D. Joa av:ifo que D. Dioo-o Cavalhero ma11dava hum grofo de Cavallaria redea fulta a cortar-lhe os feus Batalhoens pela retaguarda, inv~ftio furiofamente com os inimigos , que tinha iante, com os quatro Batalhoens, e s cutiladas os obrigou a fe retirarem tanto efpao , que teve tempo para pairar a ponte fem perda alguma ; e reconhecendo , mui to a feu pezar, que a nofa Cavallaria na occupava o lugar, que lhe hav1a fin.tlado , e retirou ao abrigo do Forte de Santa Luzia , feguido fem ordem alguma da Cavallaria Cal:elhana; e vendo perdida huma occafia, em que a felicidade era tao manifel:a , chegando-lhe o defengano, de que a Cavallaria fe havia retirado para Villa-Viofa, pelo foldado pratico , que tinha remettido , fe retirou Praa , e os Caftelhanos tiavendo perdido a forragem, que levrao , fegra outro~ trigos , e pelas nove horas da noite voltra0 para Geromenha. O Conde da Torre, depoistle haver feito a D. Joa o avio referido , vendo o comboy feguro aconfelhado dos Officiaes Mayores , que levava , tomou outro acordo, Parecendo-lhe que as horas do dia era poucas , e que o empenho de D. Joa foffe menor ; porque na pode !er noticia delle com a brevidade neceffaria , por eUar mu1to diftante , e voltou para Villa-Viofa.
" I

FI N I S.

INDI~

INDICE
DAS PESSOAS , E COUSAS
n1ais nota veis, que fe contm nos feis Livros de.fia Segunda Parte

Torno Terceiro.

Bfurdos cotnmettido_s !la _defenfa cl: Olivena fi tiada por falta de dtfctphna, Pagtna ~8. ate 50. Acao Catholica , e pia de Elvas fi ti ada para imretrar foc corros do Ceo, quando fe lhe difpunha o da terra, ~12. Acno gloriofa cle Manoel Ferreira Alferez da Ccmpa nhia de Diniz de Mello , 359 Acao de raro valor de Antonio Pimenta no intento de foccorrer Gerornenha, 489. Acl:!irn de Tarnaricurt, T tenente Ceneral da Cavallaria, vay no Exercito do foccorro de Elvas, 1c9. Feliz, e oprortunamente foccorre a nofla CavaUaria fo ' gofamente tmpenhada no alcance da inimiga , 1.22. D. Affonfo o VI. Rey de l"ortural : Frocura a F. ainha fua my, e J\1eftres imrrimir nel1e os Reaes eff iritos, que lhe faltavao pela 1Lfao, a q11e o fuj{ i teu ln.!re.a grave doencsa padedd.a na infa11,ia , e na fdcm. i~

pnn1u

.498 I N D I C E. primir fua degenerada inclit1;1a , 8o. Pafa a Azeit.1o , e volta a Lisboa brev~mente livre de hum rnort~l perigo , )07. ! Entra em outros nao menos confideraveis , 308. Affonfo FurtaJo , Gen:!ral da Artilheria no Al~mtejo; parte pela pfta a Lisboa para applicar os ioccorros dt! Olivena fitiada, e d~sfaz obj~coens, que fe propulthao para r bufcar o no1To Exercito ao inimigo, ~8 , Procura ganhar o Forte de S. Chriilovao fem effeito' 37. Intenta fegunda vez interprend-lo , e n1 o confegue, 40. _.Vay interprender Valena , e volta fem o confeguir, 44 Sah~ de Elvas fitiada para a prevenao do foccorro, que fe lhe difpunha, r;o. Exercita o Pofto no Ex~rcito, que foccorre Elvas, 109 . Sbe a Gen~ral da Cavallaria de Alemtejo , ~)9 l D,i principio a efte exercicio , armando s Tropas de Badajoz, ibi. ArmJ. Cavallaria de Badajoz , e fdiztnente derrota dous Batalhoens, recolhendo-fe com n1uitos prifioneiros , e entre elles Jo a.) Diaz de Matos , que na fora paga o crime da transfuga , e os damnos, que fua fugida caufra , ~98. Alconchel fe entrega ao inimigo com grande vituperio de Gafpar do Rego de Soufa , que governava o Caftello, 358. Andr de Albuquerque palra ao Po.fto de Mefire de Campo General no Alemtejo, ~o . Sahe ao rebate de Campo Mayor com trezentos cavailos, e m~nos cautla , 63. Encontra a Cavallaria Caftelhana , que havia paffado Caya, 64. Retira-fe formado a Elvas, e em h uma legoa de diftan.; cia , fendo o poder inimigo fuperior mais que em dobro , foy o damno igual , ibi. _ Toma hum comboy de importancia, 6;. Derrota .a ~a~allaria inimiga governada pelo Duqd~

I N DI C E.
de O fi una no fi tio de Badajoz, 101. Vaticina fua breve vida, 126. 1 , ,. Sah..! de Elvas fitiada para a prevena do Exercito, que ie dirpunha rara foccorrer aquella Praa, 151. Sua lamentavel morte , depois de ter adquirido a mayot parte do triunfo ne.fta em preza, 224. Elogio de fua vida, 228. D. Antonio Luiz de Menezes Conde de Cantanhede he eleito Governador das Armas para o foccorro de Elvas, 1)4 Generofa modefria , com que conciliou os animos, e difps feu gloriofotriunfo, 155. ..,. Pafla a Efl:remoz a juntar o Exer~ito, ibi, e 104. Sahe daqui com o Exercito a ioccorrer Elvas , 1.09~ Ex horta os foldado! , 2I 6. Rompem-fe as linhas , e confegue o Exercito gloriofa vittoria, ioccorrendo Elvas, 221. at 215. Pafia a Lisboa a lograr o_applaufo da vic1oria,2j2. Brioi repulia, com que defpreza as indecentes condioens , que o Embaixador de Frana off~'rece, para fe accomm-odar Caitella com Portugal, 28;. . Condecorado cotn o titulo de Marquez de J\Iaria1va; Pflifa ao governo de Alem-1~ejo_ ,_ em ue fp rfHtuia o Conde-de Schotnberg com fdiz Jucceflo 4-08. Paffa de Eftretnoz a Elvas com poucas tropas, certificado da marcha do Exercito de D. Joa de Au.firia , 41 ) . 11.. "fi Acha-fe -o Exercito de Canella VI tnho a E1vas , e retirafe fua vifta, 414~ Sahe em Campanha , e marcha a foccorrer Geromenha .; 484. Segue a opiniao de a !occorrer, rompendo as linhas, 489. Retira-fe com o Exercito a fortificar Vi11a-Viofa, e Ge.. ron1enha fe entrega depois de valoroi nffi:encia, 492. Antonio de Conte comea a enfinuar-fe no agrado d'ElRey, 8o. Procura a Rainha atalh-lo , mas prevale'e a inco9

Ff

-- - -

!!]~ye~

soo

8r. Intenta a Rainha fazer deli e confidente para moder:u as defordens d'ElRey, 3r r.

tnav~l inclinaa dos poucos annos do filho,

I N DI C E.

B
B

A:lajoz fitiada pelo Conde de S. Loureno, e progreff os defte infrul:uofo fi tio, 41. Afpira a Rainha Regente ao fegundo fi tio, para o qual aproveitao pouco as falidas razoens do Conde doSagub.tl, e O. Luiz de Menezes , que o impugnavao, 93 Marcha o Exercito a fi tia r efi:a Praa , e en1prega-ie no Forte de S. Chrifrovao, 97 Pefoas de mayor qualidade , que concorrer 1 nefre Ex~ ercito, e numero do poder , que o for n1a v a , ibi , 98.' He fitiada eftt Praa, 99 Perfevera o fitio quatro mezes, 11r. Levanta JoJnne Mendes de Vafconcellos o fitio, e reti. ; ra-fe a Elvas, 1 34 Darao de Alvito depois de fervi r com f;C ::ti app_aufo de fuas prend-as, morre, e feu innao tm hun1 celafio laftimofmente , r )O. Barbacena refil:e com valor , e depois de cu frar as vidas ao Marquez de Santa Eulalia, e a alguns ()ffidae~, e toldados, com honradas capitulaoens fe rende, 151. I 52. Bartholomeu de Azevedo Coutinho , J\Ieihe Je c~u1po; acha-fe na batalha das linhas de Elvas, na qual he feri.. do, l'-9 Batalha do Forte de S. ~Iiguel no fitio de Badajoz, I 11. B::ttalha das linhas d~ Elvas, 115. ~Beira , un~fe o podt!r de feus Jous Partidos , e entra em Cafl:ella , 374 Ga!lhao dous lu~1res, retir1o-fe, e na m~rcha derrotao vuias trotJas initnigas, )75'. Borba, Vill .t aberta, fe rende ao Exercito de D. Joao de Aufrria , 471.

'

Car-

..
INDICE.
5'01
I.

c
Mararino tem varias conferencias com o C<>n de de conhece a defirfza, C afiuaSoure Embaixador , exdLJfao de Pontr,al .. , com que crava
~ue

Ard~31

r.o

tratado da paz d1quellas duas Loroas, Franc~za ,_ c Cafi:elhana, 260. Inde~oroios caruulos, que mana ao Embaixacor f0bre o a~con1modamf:nto de Caftella cem Forttof,al , enfi.. nuanJo o infallivd eftrago deile R(~yno , e_generofo detprezo , que acha o 110 Conde, 171, Carlos H. Rey de Inglaterra he n.fiituido t~en~ Coroa, Acceita com manif~fto agra~O o c:JfaiT'ento de Fortt!p!1, e defpreza os que lhe rrorf'm o En1l'-aixa~or de<-~,: te11a, e J:um memoria~ , que lhe offercce, LO ~ual fe rnofha lJRey reientido, 389. e 390. Propoem a cle1iberaa de catar tnl Portugal ;::o far~a ~lento' qut: unifor~e o arplaude' ibid. ate )91 Ci.uta da Rainha Regente ao Conde de CantanJede, E:zendc.-o Governador das Armas no Exerdto ce i0ll:Lt r o a Elvas , 1 54 Carta do Conde (1e ~oure FIT.haixador en: rran:.:t, abominando ao Duque de Aveiro o arrcjo de !e P"i.ar a Cafi:el~a, 179. Extravagante refpofta do Duque, 281. Carta d'EIRey da Gran-Bretanha para a Rainha Regente com a acceitaao do cafamento da Infanta Dona catha rina, 3.87. Cafamento d'E1Rey a Gran-Bretaf'ha com a Infanta de Portugal procura-o impedir oBara de ButaviiJa,Fn!pai xador de Cafiella , com apertad3s cliligencias, 3~6. ~ Firmao-fe as capitulaoens, e com ellas pa1Ta a f~~tugal o Conde da Ponte Francifco deMello ,_ .392. .. ,~ Artigos <1o tratado , ibid. . lJ : Caftell1anos quebrao a conrefpondencia 'onftrvada em
)15

Traz os Montes, 189.

Ff~

hri:

soi

I N D I C E.

Chrifi:ovao de Mello, primogenito do Porteiro mr, marcha na frente do Exercito, que invefi:~ as linhas de Elvas, 119. ~ Cotnboy r~mettido a Badajoz he derrot~do, e rendido, r 13~ Conde de Odemira, Ayo d'ElRey D. Affonfo VI., v fru. frradas as J iligencias de reprimir os indecorofos hdbitos eft~ Principe, r9r. Conde de S. joao marcha no Exercito, que fahe a foccorrer Olivena no Pofi:o de Mefi:re de Campo, 30. No fitio de Badajoz querendo reconhecer intrepido o Forte de S. 1\-liguel , he f~rido perigofam~nte ele huma bla, I I 3-. He ferido na batalha das linhas de Elvas, 2 9 Governa as Anuas de 'l"'raz os Montes eu1.aufencia do Conde de Mifquitella, jOI. , Junta Ex~rcito, e toma Alcanices, 301. .. Milita gloriofamente no Minho, e derrota hun1 quartel de Cavallaria, 363. Conde de Miranda marcha para Alem-Tejo no Pofto de Mefi:re de Campo do 'Tero da Armada, 16. Afiifi:e com valor no primeiro fi tio de Badajoz, 4 ~. He nomeado Embaixador das Provtncias unidas, 290~ PaTa a exercitar a Embaixada de Holanda , j '-7 Depois de varias contendas volta a Lisboa con1 o trata. do da paz, 337 He eleito fegunda vez Embaixador s Provincias unidas, nefi:a funao ajul:a a paz, fuperando grandes eftorvos de Inglaterra, 397 Conde de Penaguia6, Camareiro mr , fahe ferido no pri. meiro aifalto de Badajoz, 43 Qyafi agonizando no Convento de S. Francifco occupado do inimigo, he levado ao campo contrario, aondt! morre, 144. .Conde do Prado com tres filhos fica dentro em Elvas fitiada, I Succede o Vifconde no governo das Armas do Minho;

'r.

30I.

Oppoem-fe ao E"'{ercito inimigo , com que entrou o ~arque~ de Yial!lla , e o Conde lhe diverte f~ lizinen-

1 N D I C E.

S'OJ

lizrnente todas as t.mrrt:zas, 361. Conde de Atouguia he pda Rain~1a nomeado Mefire de Campo c~neril da l'rovh1cia de Alun-1't:jo, 238. Fortili~a as Praas con1 ~.raP.de ~aividade, 297. Larga efre poilo , transferido ao de General da Armada; 405. Conde de Sabugal: vivamente d!fiuade o fitio de Badajoz, e na h e admittido da Rainha , 9 3 Conde de Schomberg: vem a Jt.rvir no Pcfio de Mefire de Campo GeLeral, )I9 Derrota hun1 troo de Csva1laria inimiga, 356. Desbarata feis Patalhoens na retaguarda do Exercito de 1). Joa de Auftria , e n1uy nn ialvo ie retira, 47I. Conde de Sarzedas em idade de quinze anr:os, l:ave11co militado no .titio de Olivena, fe1:,Le nalicia no de Badajoz , 99 Conde (~e Cantanhede ; veja-fe D. Antoeio Luiz de l\1ePezes. Cone~ de Cafrello 1\Ielhor; vfja-fe Joa Rodrigues de V.aiconcellos, e Luiz de Souta de vafconctllos. Conde da Ericeira ; veja-fe D. Fernando de Menezes, e D. Luiz de Menezes, Conde de Mifquitella ; veja-fe D. Roclrigo de Cafiro. Conde da Ponte; yeja-ie Francifco de .1\'lello. Conde de S. Loureno; veja-te Martim Atfonfo de Mello. Conde de Soure; veja-i e D. Joao da Cofra. Condt!da Torre; veja-fe D. Joao Mafcarenhas. Conde de Villa Flor; veja-fe D. Sancho Manoel.

D
D
Efafios : intenta evit-los Andr de Albuquers_ue .. com zelo Chrifi:ao, e util politica, 130. lJJniz de Mello de Cafl:ro , Thenente Genera1 da Cavalla.. ria de ~lcm-Tcjo, expugnando o Forte de S. Mif_ue1_, recebe iete feridas, e matando-lhe o cava11o , fica pn fioneiro , mas fo,,orrido logo h e livre , I 17.

ff 3

Mar..,

Marcha no Exercito, que foccorre Elvas, ~09. Fdizment.:! foccorre a noifa Cav~tl1aria, feguindo a inimi.. ga, a quem ohri5a a voltar as coil: ts, 21. 1. D~sbarata em 1\'lour.:lo hurn troo cte CJvatiiaria, 241.. Dio3o Go~n~s d~ Figueire~o occupando meritamente honorificas Plos em varias Praas, no de J\ie!l:re de Cam po fica fitiado eLn Elvas , 150. Diogo de M~llo,pafiando-fe aos Mouros, rleixa fua tnulher em Bar1hn , a qual varoniln1ente refi.ft~ infc>len<:ia do Ouvidor Geral; e avifado o marido, vinga o deiacato com a morte do Ouvidor, 91. Duqu~ @e Aveiro fe pafa a Ca!1:dl~ , 2Sr. Acha naquella Corte n1:!nos efrima, e acc~itaa do que efperava, 281. O feu crime fe proce.fTa , e por fc1ten:1 h e degola do em eftatua, banido, e feus bens confifcaJos, 1.90. Duqae do C:tdaval marcha no Exercito, qu;! vay iitia r Badajoz, 98. Milita com va1or no fino, e he f~rido na expugnaa do Fort~ de S. Miguel, I 10. Duque Je Oifu:11 goverju as Armas co1tra a Provinda d:t Beira, frma Exerdtn t COLll qu.! ga.1ha algu.1s lugares abertos, 37r. Duque de S. G.!rman fahe em CalUDa 1l1a com poderofo Exercito, e m1rcha a <JliV-.!'l'~a, "!6. Sitio, governando-a Manoel de Saldanha, ihi. Vem reconhecer Crnpo Mayor con1 hum grofio de Cavallaria, e retira-fe com perda, 63. He ferido na batalha das Linhas de Elvas, con1 que affro... xa a refiftencia do inhnigo naquella parte, 225.

504

I N D I C E.

E
Len P~res em Monao capitaneando varonilnlente rrinta mulher~s, renova a ntemoria de outra an.. tiga , e heroica n1.1trona por non1e D~ofadeo J\.Iartins , ,144 Elva~ PraCia d~ Anuas do Alen1-'Tejo: D.;!fcr~ve-f~ fua f~r. tifica.to-,

I N DI C E.

ti.ficacao, e afedio do Exercito Cafl:ell,ano, 146. Difpo1t'ao dos q uartcis do l:xercito inimigo, e retroa~ qu~ os regi;l, I47 lvl~il:res dl! Camro, que ficara odentro na Pr1a, I ;o. Fazem os fitiados varias fortiuas com ft...liz iuc,efio;
I

sos

52.

Trabalhao os Cafl:elhnos em cerrar as linhas, e atea. fe nos fitiados as doencas com laftin1oia mortandade, a I 5'"' C;.lreil:ia do precifo alimento dos doentes , c;_ue radece a ~raa, 159. . . Sahem da I-raa cinco fo1dados para gutar o Exerctto do foccorro' e cahindo nas maos do iningo t ur.ft ta o intento, e reforca D. Luiz Mendes de Aro ~linhas, ,
207.

Sabe de Efrremoz o Exercito em focccrro de Elvas, e num~ro de que confrava, 209. Lilpofia, com que accomn1ette as linhas, 117. Rompem-ie -as linhas, 211. He 1occorrida a Praa com fatal efirago dos Cafl:elha nos, 115. ~ico defpojo , que ficou do Exercito hdmigo, 118. Numero de Fidalgos, Oftciaes , e foldado~ rncrtcs, e feridos , 219. Exercito no Alem-Tejo ahe a foccorrer C li vena, feu numero , e poder , 29. Aloja no quartel da Amoreira, 35' Retira-fe fem eff~ito, )7 ~afia a Badajoz, 40. Sahe o noflo Exercito a expugnar Mocrao, feu ~umero; e confegue a (mrreza, 65. c 66. Exercito que vay fitiar Badajoz , feu ntmero, e cifFc.fi o~ns, 97 Pafia Guadiana , r r o. Exercito que vay f occorrer ElYas fitiaca , feu nt.'.-111ero"~ fficiaes, Jifpofiao, e marcha, 2c9. Exercito inimigo fahe na Provinda de Entre Douro e Mi nho, intentando exrugn-la' 68. -

Intenta ganhar Valena ff'm eff,ito, 69.

Ff4

l\ei

Retir2-fe com a mefnn prdfa, com qu~ viera, ibi. Outro governado pelo .1\Iarqu~z d~ Vianna inf~fta aquetla Provincb , e des~arata o nvffo por pouca cautlla , e muita defigualdade, 166. Renie-fe fr:T{amente o Ca[t~~lo de Lapella, 171. Torna 1_ju1t1r-fe, e fahe em Campanha, 361. Coal:rangido dos .Jamnos, que re~;;!bia das nofas Ar~ mas, fe retira, 367. Exercito de Cafl:dla , governado por D. Luiz Mendes de Aro, quer foccorrer Badajoz, I)) Sah~ de Tahvera , acha levant,Ido o fi tio, pafa o rio Caya, e tom:t paos ibre Elvas , 141. Frm1 o afedio a el:a Pra1, 146. Pad.!ce f.lt:Il eftrago , e entrando nelle trinta e feis mil homens, f fe ilva ciaco nl Infantes, e mil e trezentos cavallos de cinco mil, co1n qu~ veyo , 117. Exercito com qu.~ vem D. Joc16 j~ ...-\utria , i~u nun1ero ; cono ganha Arronches, 350. Fortifica efl:a Villa, ibi. Qycim1 Villa- 1 3oiln lugar aberto, 416. Aquarte1a3o o noffQ Exercito junto a Eftremoz, chega fua vi.1:-l o :\ufl:riaco, qu~ int~nta atac-lo f~m exe CU1, 469. . Exercito de Portugal, aue fe oppo.-~m ao de C1fl:~na na invafao de D. Joa di .\u'l:ri:l, os C:1lJos, 1\obreza, e numero, d~ que f~ form1va , 351. Exercito com qu~ O. Joa6 d:! Auttria torna a invadir o Alem-Tejo , feu nutnero , Cabos , e uifpofia belli<;a, 4I3o

so6

I N DI C E.

F
D
,._
Om Fer'lando de Mene~es, Cor1de da Ericeira: go..
~~~,4 Qs Cav&lll~iros

verna a Praa de Tan~t!re em Africa, e refil:~ com t n1ilit3r cifciplina a hum fi tio di! viat~ c cinco tnil Bar-

da .Pracsa. entra. nas terras dos


1:

In~eis;
ere~

e recolht'nl-fe con1 preza import~intc ~c ~i ouras, l\:.uu-

I N DI C E.

507

. ras, e fl1o, 194. ernando da Silveira , irma fep.l,ne0 oo Co1:ce de s~r7.edas' ,e pois de lograr honorificas r flos militares cnl Flandes , Br L1fil , e guerras d-..: Portur:al , n1orre r: a introduca do foccorro em Elvas, 228. D. Fernino r:I'elles de Faro vay por Embaixador de I-Ia.. landa, 186. Sua perfi dia, com que pa1fa ao fervio d'ElRey de CafSua atrociJI:ma culpa fe proccfla, e ror fentena he degolado "e qucimad<? em efiatua com o theatro, banido, contiicado , e que iuas cafas foffen1 arrazada.s, e falgadas conl hum padra ror memoria' 290 D. filippe Rey de Cafrella com a nova da mcrte d'ElRey D. Joa aprefra poderofo ~xer~ito contra Portugal, 14. l\T on1ea Capitao General a i eu hlho D. Joa de Aufrria, ~4J; .l 1.. 'L d . . . J:. F ogo accezo n::t fOlvora l.!e J,lJffi CCffiL'OV O tnlmtgo 1.aZ grat~de eitrago na nofla gente por fua defordenada co~ Forte de~. Miguel fe rende no fi tio de Badajoz, 118. Fr~ncifco de Brito Freire Governador de Geromenha fo..; menta a ~irninuicao do Exercito Cafielhano, foccorrendo liberal acs foldados , que fe paffava, 15'9 D. Frandfco (~e Faro , Conde de Cdt"mira, he declarado Ayo d'l:JR~y D. Affonfo ror defignaa d'ElRey feu pay., 7 Francifco de Mello he nomeado Embaixador a Inglaterra,
t~lla, 287.

bia ,

1 1.3.

8J.

,.

Sufl:~nta a conrefpondencia daquella Coroa, 286. Coni~gue firmar E1Rey o tratado da paz , e adianta ou..

tr.:ts negociaoens de grande im portancia , 31.1 Feito Conde da Ponte torna a Londres , e d principio ao tratado do catamento da Infanta Dona Catharina com aquelJe Rev, vencendo os eftorvos do Embaixador Ca. ftelhano, 385. Gar-

so8

I N DI C 2.

G
Areia de M.~llo , Moateiro mr do Reyno ; marcha fr:!nte do Ex.~rcito, que accomtnette as linhas de Elvas .. 218. Gaylan,Mouro, dominando as armas dos Infieis confinantes a Tangere, com Ex~rcito d~ vinte e ci:1co tnil Barbaras vem fitiar etl:a Pra1, e com vinte dias de fitio, e grande eftrago de mortos , c feridos fe retira , 84. e 86. Torna a vir iobre a P_raa com reforado poder de Alga, zuani dorninante de Tetuao, e recolhe-fe com grande nutnero de mortos, 87. Geromenha he fitiada pelo Ex::!rcito de D, Joa de .A.uftria , 473 Refifie valorofamente, e defpera1a de foccorro fe rende cotn honorificas palos, 492. e 49~ .. , Gil Vaz Lobo, Thenente General da Cavallaria da Beira, concorre ao Exercito que vayfoccorrer Elvas, 209. Gom~s Freire de Andrade, Capita de Cavallos,com trinta foccorre h uma partida no fia ja derrotada , e recupera a perda com feliz f ucceiTo , 141. Com quinze cavallos reprime ompeto de quatrocentos em huma embofcada, que o inimigo armou , livrando defie modo hum batalha , que fe recolhe i1lefo , ibi , e 14 !. . Gonalo Pires Carvalho marcha na frente da batalha. das .. lin.has de Elvas , 2 I 9 Guerras civis na India, 340. e 341.

~a

I-I

H
r e~

Enrique Lofo, General da Armada Holandeza na lnllia .. falta vilmente ao tratado, com que fe lhe entrega a Fortaleza de Colutnbo, preciida da pefte, e refi.frencia de quatro n1ezes de fitio, 200. Holandezes falta palavra promettida , com que fe

JJ\TDJCE.
rendeo a fortaleza .!c Jafar.apatao, ibi.

I
Jeronymo Mafcarenhas, confidente de Cafiella, im prime l:Onl igual irj:dt:lidade occurrencias daq11elle tempo , convencidls de rr:Enos vtrcadeiras, 41 I. Infiddidade dos Cafrelhanos no Partido de 1 raz os Montes, 189. Joanne .l'nendes de Vafconcellos he crln,ado da Rainha, por inatlca de feus arrdgos, rara ir povernar as Armas etn A1enl-1.t:jo cotn reformaa do Cone e dt S. Loureno , ao qne rep1 gna ccR:edidc;JT'.er;te, offerecendo-ie antes a palar quella Prov_incia por foi dado, 5~-e 54 Hc nomeado Ther.ente d~FJRey; tinJo, cem que entra a governar as A rn1~s dP Alen:-Tejo, 55 e 61. ~orna noticia dLfla rrovincia, diipoen1 a defenfa, e redutas da~ T rcras, 61.. Vay fitiar ~1cura, e recurerado , fe retira a Elvas;-

Sahe en1 c~_mpan)la a fitiar Fac'ajoz, 97 Intenta ganhar o J'orte de ~- Chrifiovao inutilmente, Oh ri gado cas doenas Ie\'anta o fi tio, e cem beiJa ordem retira o Exercito , 1 ~4 H e calumniado ror inimigos , e remettido prezo a Lisboa, 23~ E.xanlina-fe os cargos imrcftos, e declara a Junta a injul>a dd1es por inverciands, e que antf s merecia remu ner<~a , cera ue a Rainha fe coEfonna ,
1)4
I C I.

66. e 67.

D.Joao de A t:.firla , filho iller,itimo d'ElRey de Cafi:ella, he i~omcdo Capit~ GeiKral, e pa11a a Badajoz, 343 e 345 Junta exercito , con1 que entra em Portugal , e ganl1a Arronches, 3~6., e 350. Retira_-fe a te1npo , que o Conde de Atolli,;Uia marchou a buic-lo no quartel, 35 )
t__ _

l-Ie

510

I N DI C E.

I-Ic vituperado por fe recolher, e content-w com a empreza de Arronches, Praa aberta, e indigno emprerro daquclle Exercito, e pefioa, 35 4 o Sahe com m~1is nutneroio Exercito, 41 3 Defafia ao Marquez de Marialva aquartelado junto a Ef.. tremoz; i::1tenta atac-lo , mas retira-ie fetn execua 467. e 468. D. Joa da Cofta Conde de Soure part'.:! a continuar o governo das Armas no Alem-Tejo por tnandado d~EIRey D. Joao ' poucas horas a!lte~ de fallecer ' lO. Adverte Rainha Regente as preparaoens de Cafi:ella contra Portugal, e prudentes avifos, qu~ lhe apo~1ta , 14. Volta a Lisboa a dar calor prevenao conv;!nient.! de Ex:-::-rcito contra a iilvafa1 do inimigo , 16. Crefcem os embaraos , e e1nulaoens , que o exafpe.. rao; a Rainha o defobrig-.1 do Pofto, em que entra o Coilde de S. Loureno, ibi. Efcapa de huma afialtaJa , defviando-lhe o Ceo o emprego Je dous bacamartes difparados no tetnpo , que inclinava a dar huma efmla, 18. e 19. H e mandado por Etnhaixador a Frana, e infi:ruc~ao de fua embaixada, 258.

ie

Acha iufup~raveis contradio~s, 160. Reconhece as al:ucias do Cardeal Mafarino pouco pro-

picio a Portugal, 170. Procura difTuadir ao Duque de Aveiro o labo de trans.. fuga a Caftella, 27;. Torna a tentar o animo do Duque, propondo-lhe as effi.. cazes razo~ns , que abo1ninava6 aquelle arrojo , e em fruB:o, 279. Chega ao ui. timo defeNgano de na fer o Reyno de Por..; ttH~al incluido no tratado das pazes de Frana, e eaf .. telia, 317. Volta a Portugal com a pefoa do ConJe de Schomberg no Pofto de Mefire de Campo General, e outros Offi.:. ciaes c1e importancia, 319. D. Joa6 Forjaz Pereira, Conde da Feir:t, n1archa na fren.. te da batalha das linhas de Elvas, 218. D.Joa_

D. Joao J\1afcarenhas, Conde da '1 orre, no P~fro cle .1\Iefl:re de Campo marcha no Exercito, que iahc cm faccorro de OE vena, )O , Sufienta hun1a dcaran1ua com as Ccmranhias de cavailos da guarnia de Can1po Mayor com perda de alguns Oftciaes inimigos, e icn1 damno aJgun1 cos noi:.

J._T

D I

c E.

5I I

Sahe de Elvas batalha Jas linhas, 219. Nella he ferido, 229. He nomeado General da Cavat1aria no Alem-Tejo, 4c6. Joa H.odrigues de _Vafconcellos, Conde de Cafrello Melhor, governa fcgunda YlZ as A1n1as de E.ntre Douro e 1\linho, i4 D~ conta Rainl~a do intento de ir fitiar Tuy com bem fundadas efperanas de lograr a t:n1preza, que ie defvanece por e1n ulaa , I 64. Oppoerr..-fe ao ro~er do innigo , que nos a~ccm~ettc con1 n1uito fupenor exccflo, e desbaratado ie retua ao ouartel , I 69. S~ccorre Monao fitiaclo, 176. Fallece en1 Ponte de Lima : elogio de fuas prendas; 178. D.]oao da Silva, CommHlario Geral da Cavallaria, fica fitiado em Elvas para defender a Praa, I 50. Avana opportunarnente a hum n1uy fuperior poder do~ Cal:elhanos , que vinhao defender as linhas, e os faz voltar con1 tanto medo, que corueao os noflos a acclamar a vitoria , 221. D1fpoen1 com defrreza militar a fegurana da retirada do nofio muy inf~rior Exercito vifra de D. Joao de Auftria , 4r 5'. Joao da Silva de Soufa, Commiffario Geral da Cavallaria, fe acha no Exercito, que ioccorre Elvas, 1c9. Vay com quatrocentos cavallos armar s Companl1ias de Valena , e carear s ga~os dos campos de Bro.ffas, 1~7. Tem infau !lo fuccefTo pela defunia com Pedro de Lalanda, e ia6 derrotados, e prifioneiros, 238. Joao Van.ichele, militanGo nos noflos Exerdtos, prece

ios,

63.

de

SI3 INDICE. ~..!com difdp1in:t na e.-q_;ugnaao uo Forte de S. Miguel

i obre Badajoz,

119.

Apella fe rende ao Exercito do Marquez de Vianna pela froxida de feu Gov~rnador , 172.. Dona Leo::tor de Noronha, CondefTa da Ericeira, en1 Tan... gere coLn evidente concurfo do Ceo he livre do cfi:rago de huma bla dos Mouros, pretniando-lhe Deos fua ard~nte caridade com os pobres, e enfermos da Praa, Lindofo, pertenJem os Galle~os interprend-lo, fao rechaados valorofam~nte com grande perda , 7 3 Loureno de Atnorin1, govern-tndo Monao fitiado, refi.. fre co1n raro esforo rej_)etidos a1Taltos , at t! reduzir a extrema penuda , 141. Decorofas capitulaoens, com }Ue ie rende , 149 D. Luiz dd. Co~1 , C1pita d~ c1val1os , com ..lous Batalhoens accommette quatro dos inimigos, e fica eftes derrotados , 140. Co1n cincoenta ca vallos choca com o inimigo para o entreter, e derrotados os CaftdhJnos fogem , largando huma preza ' e mais de fe1Tenta cavallos' 241. D. Luiz Mendes de Aro com numeroio Exercito vem foc correr Badajoz fitiada, 1 33 Com mayor poder fe offerece a conquiftar Portugal, e refpeitado por valido fe lhe convida a flor da Nobreza, que ofegue a fitiar Elvas, 140. Certificado da parte, por onde fe quer introduzir o (oecorro, refora os P fios, 208. Malogra a em preza, e co1n ignon1inia fe retira desbaratado, 215. E con1 tanto detcordo, que deixa a fua barraca com rico adorno, e os papeis da Jua Secretaria, 1.17. D. Luiz de Menezes , Capita da Guarda do Governador das Armas, depois de haver occupado benemeritamen.. te. os Ptos anteriores , he nomeado Capitao de

87.

Cou:

I N D I C' E.

513

Couraas das guardas com n1aycres precn1inencius,

6!. A ronta Rainha os inconvenientes, que fe C.t vh- antever contra o intento do fltio de Badajoz, 95. I ica deutro na Fr.a de lvas fi ti ada, e del1a ldl:e a dar
a ma ao nofTo Exercito, que a foccorre, 118. Luiz de Saldan}1a marcha na frente do Exercito , que ac comrnette as linhas de Elvas, 219. . Luiz de Soufa de Vafconccllos, filho primeiro do Conde de Cafrello 1\1elhor, milita com grande valor na guerra do .1\linho , e fahe ferido en1 h~ma derrota , que padecem os Gallegos, x68.

l.V.

1Anoel I\IelJo rde Ca.Hro, hedo Thenentetotnar lingua Ferrei .Alferez General Di niz de mandado a
L\,

ror Cabo rle noye cava11os, e f com elles derrota duas Companhias de Infantaria, e volta carregado de def. pojos ~ e con1 as duas bandeira~, 359 1\Ianoel Freire de Andr~de, 1henente General do Partido de Almeida, acccmfi'ette o ininligo junto a S. Felices, ~ue com fetecentos Infantes fe rende merc das vidas t Acode ao Exercito cm foccorro ~e Elvas, 1c9 Governa o Partido oc Ria toca t:m aufencia do ConJe da Feira, 303. Junta varias tropas , e interprende o Caftello de Alverga.. ria, 304. D. .;\lanod Henriques, 1\Iefi:re de Camro , e CovErnador de Camro J'Vlayor, ingenuamente rcp12ca, e al-:omina ~ infde!iclade indt,zica pdo Duue ce S. German, rara lhe entregar 2queJla lr~a, 15. ~Ianoel Lobato Fi~1to, governando Gcromenha ftiada pelo Exercito At;frriaco, depois de Y21('roia, e porfiada refih::ncia , cc.m grande ~amno cos fi tia dores rencle a Praa com honoriflcos rartido~, 4(12. e 493 1\Ianoel de 1\'lello, J\lcfire de Camr' no Alem-Tejo, de-

78.

r o is

pois de ter fervido com g~ral a.xdtaJ de feu valor ; e militar difciplina , irun1eritam~nte he depofto , e ie retira a Lisboa, 6 r. ~ Marichal de Turena inclinado fetnpre a Portugal contra os eftorvos de Caftdla, fJcilita a vinda do Conde de Schomberg, e de outros Cabos, e gente, que vem tnilitar em noffo [tvor, 3r8. Marquez d_e Choup, EnviadC? de Frana, vem a Portugal com vanas propofioens i obre o ajuil:e da paz com Caftella, em que na he admittido, 182. ) Marquez de Marialva; veja-fe D. Antonio Luiz de Me.. nezes. Marquez de Niza , Confelheiro de Efrado, con1 feu voto faz accelerar o foccorro de Elvas , r62. Martim Affonfo de Mello , Conde de S. Loureno , parte pa,a o Alem-,.Tejo con1 o governo das Armas, 14. Excellencia do feu governo , 15. Difpetn o Exercito para fe oppor ao inimigo, 16. ' Intenta {occorrer O li vena , e fem effeito retira ; 28. e 37 Delibera fitiar Badajoz , para onde marcha , e d-lhe hum -aflalto com m o fucceffo , 3~t e 41. Marcha com o Exercito para recuperar Moura, 53 Retira-fe refentido, e parte a Lisboa, )) . Memorial , que o Embaixador ~e Cafi:ella prefenta a ElRey de Inglaterra , p~ocurando officiofamente defpintar o cafamento con1 a Infanta de Portugal, 389. Miguel Carl~s de Tavora cotn poucos annos de milicia fi. caem Elvas fitiada, r 51. Sahe a dar c:1lor con1 a fua Companhia nofTa Cavallaria, que accomn1ette as linhas, 110. . Monao, na Provincia do Minho , he fitiado pelo Exercito de Galliza , 17 3, Soccorre-o o Conde de Cafl::ello Melhor, 17.4 Refifi:,~tn os fitiados hum furiofo afialto , 177: Segundo foccorro introduzido pelo rio, e fazem os fitiados valorofa refiftencia , r86. Refifl::em outro mais rigorofo afialto , e rendem a Pra 1 quafi exhaujl:a de defenfores con1 ben1 honradas

514

I N D I C E.

ie

I }.l D I c E.

SI)

radas capitu1aoens , 146. e 249 1\loura he fitiado pelo Duque de S. Gennan , a quem f~ rende, 51. e 52. Vay recuper-lo Joanne iVlendes de Vafconcellos por fi tio, a que f~ rende, 66. e 67.

N
Aca Portugueza , quando chegou a negar obedien~ ci~ a feus Reys, nao foy por reipeitos particulares, . mas J por generofo zelo da Pauia , 3 4 l\egapata fe entrega aos Holandt:zes, por na ter Infantaria paga,. 201. I\ obreza , e }- idalguia do Reyno acode gencrofatnente ao Alem-1"ejo nas prevenoens, que fe difpunhao contra os apreil:os d~ Cafl:ella para h1vadir aquellas Pra<{as, 26. A de Cafiella iegue a D. Luiz Mendes de Aro por valido no Exercito, com que vem fitiar Elvas, 141. Noticias do Governo politico da Corte no anno de t6)7

Das Embaixadas defre anno, 81. Das guerras das Conquilas, 84 . Do eftado do governo rolitico , Embaixadas, e Conquiftas no anno de 16;8., 190 . . Da guerra de Africano anno de 16)9, 190. Do Efiado da IncHa, 193. Da <:Onquifra de Tangere no anno de 166o., 338. Do governo da lndia, )40. Da conquifta de r-rangere no anno de r66r., 402. Da conquifia da India, 403. Numero de prifioneiros , artilheria, e deipojo tornado na hatalha das Iinras de l:.Ivas, 217. Das pefoas de conta , OfEciaes , e toldados mortos, e feridos, que confeguira o triunfo, 229. Nuno da Cunha de Ataide, General da Arti1heria, fubftituindo o Pofio de Meftre de Campo General , com tres Companhias fuftenta valoro1~rnente hum rofro, _que o inimigo quer ganhar 'on1 doze Comranhias, e

8o.

9g

~ogra

SI6

I N D I

logra o triunfo de hum bem dd)gual combate; 167.Fica gov~r!l ..lndo por znorte do Coil de Caftello Me.. lhor, 179

c E.

Li vena he fitiada pelo Duque de S. Gennan, e fua difpofia, 26. Intenta o ConJe de S. Lourenco foccorr-la, 18. Num.!ro do Ex~rcito, com qu~~ mucha o Coade, e fr...: ma, com que o inimigo ditps o fitio, 30. .1\iarcha o noffo Exercito, e aloja no quartel da Amoreira, 3~. e 35' Retira-{e fem efE~ito ; confi:ernaa da Praa, e conti.. na o fi tio, 37. e 38. Infortunios, que fe ~lccnmula para fe render, 44 Generofa fidelidade dos moradores , 47. Deiordens, que concorrera, 48. e 49

Antalea Gomes, Capita de hum haxcl, na barra de Goa accommett, e atraca a Capitania da Armada Ho.. landeza, e refoluto a pr fogo no inimiga, de{eftimanJo apropria vida, lha tira huma bla, adquirindo a gloria ainda entre os inimigos, que generofamente honrarao feu cada ver, 341. Papel , em que a Rainha Regente confulta tneyos de fe livrar do governo, e defordens d'ElRey D. Affonfo feu filho, 378. Pedro Cefar de Menezes fubfi:ituido Capita da Guard:J. do General , rnar~ha na frente dl batalha das linhas de EI vas ' l I 8.. : . ) r ... .,.,. ) . ' Refifl:e alent:dameate a hum n1i.1y fuperior poder do Pedro Jaques e M1galhaens he mandado ao fitto Je ~ada fOZ por G~neral da Artilheria, e C0111 vivas razo~s d'tffua.. de a p~ofecu<;ao ajoanne l\lendes de Vafconcellos, I~~ ..
t.

iliitni~o,

359-

.. )

F1~

tJ N D I C E.

517

Fica Enl Elvas f. tiada ccn1 o EOVerno da Artilhcria , 5 "1} - 1'. JOgar a artl lena cem tao fce1" Emprego, que IaIZ FIaz0." cilita o rcmrimt:nto das linhas, 225.

Q Q
do Exercito C~ftell'ano, fitiando Elv~s, fica o ddamJ=-~r::tdus (0fl1 a 1ut.ita ntirda, dt:ixando imrurtlnte ~t:1rojo, e r. o de D. Luiz Mendes de Aro inoicios certos de feu dei acordo, 117.
u~uteis

P~
Dona ficanclo D. Joa Q!l o govt.Tl10 Rcyno rela n1enoriR oAinhaalto' Luiza,Affonio,doviuvaFedro; refolve o D. D. dadt!
d'E1Rcy
Jt 1eu~ filJ.s

ton-:.a

juran1ento ct t ~Rey i eu filho , e qt!e 1T.fia o Infante D. I'edro ntfl:e ato cerno Concefiable, ror atalhar competencias' 6. Declara por Ayo d'E1Rey ~o Ccnde dt:. Cdernira cefignado pelo Rey defunto, 7 Junta no urna, Gue i r.itituio rara as rraterias co governo ; forma , e .l'i! iniflrcs deJla , 9 Delibera formar novo Exercito para a defenfa coMinho , inftftado con1 a invafa do Exercito contrano, 154 Di_irenl dar cafa a ElRey feu filho, e ncmea-lhe Gentis-homens da c~.n~ara, 157" Executa dar cafa a LJRey, 3o6. Intenta largar o governo, e por urgentes razoens nao tem effeito, 378. e 382. _Segunda vez elege ao Marquez de Marialva, Governador das Armas do Alen1-Tejo, e ao Conde de Atouguia fatisfaz , nomeando-o General da Armada, 405 D. Rodrigo de Cal:ro , Conde de Mifquitella, governa as . Gg 2 Ar:

518

I N DI C E.

1\rmas do Partido de Almdda com acertadas difpofi..; oens, e profp~ro fuccefio, 76. Ac~omav~tt~ a Vill1 J~ Vea:lafdres de qu~ltrocent-os vilinhos, h.! ~:.lti:'.1J::t, i:L}U:!ala, e c~1tr~~ue ao fogo, Governa as Ann1s em Traz os Montes, r88. Com o C1rgo d~ 1\I~tl:re d~ Campo G~a;!ral do Exercito vay foccorr~r Elvas , 109. Roq!l~ d:.1 Co:J:a Barr~to com hun1 batalh.16 confunJ.e a C1 -vallari.1 inimigil:l d ~ G :!fOll ~a ln, que L1he a f~rra gear., f1z~nio-a rec0lh~r c:->,n p~rJa CO lfid-~r.lV-"!1, 495' Ruy Loureno de Tavora, M.!ilr;;! d~ C.lln?o, morto no fitia de Badajoz , 43
7~L

s
S
Atvaterra do Minho fitiada fegu':! em tudo a fortun'l de Mon 16 , renJendo-fe com os mefmos honorificos
pa3:os , 2 54 D. S1ncho Manoel, governando
a~ Arm1s no Partido de Penamacor, difp~m co.n valor, e acerto a div~rfaq do inimigo, em quanto no AI.~n1-T l.!jo prof~Juia6 as Catnpanhas, 79 PafTa cotn o Pofi:o de Meftre de Campo Gen~ral do Exercito de Alen1-Tejo ao fitio de Moura, e recup~rado, volta a feu gov.~rno, ihi. Suh~11ta, e refift~ ao fi tio de Elvas, 146. D~sbarata o ini1nigo na Beira, 189. e 190. CJtholica preven16 para confeguir o triunfo na batalha dt! El v.ts , 1. r 1. D-fe a batalh1 a quatorze ~e Janeiro, 1.1;. Confegni.:la a vEloria, fic governando a Provinda de .Alem-Tejo, 2)~. ., . Refti tu ido ao feu Partido de Penamacor , derrota hutn Troo de ca,~allaria inimiga , 305. Sina Correa d-1 Silva, M..!ftr~ J~ Cl'npo, he gravemen te f~rido no pri:n~iro fitio de B.1d.1joz, 4~ Reprova o int~nto de conquifrar o Forte de S. Chri_.

ie

ftova

ftova para render Had~joz, e na_o he admittic.lo, f'7 .. Acha-fe na batalha das hnhas de El Yas , aonde he fendo,
Succ~!Tos do anno de 1658. no Partido de Trnz cs Montes,
1!9 .

I N DI C E.

419

188. Os dos rartiJos da Beira d,-rr~ anno ' I 89. Os da Indiano anno de 1648., I95' Varies na Provinda de 1 raz os 1\lontes, e dos dous Partidos da Beira no anno de 1659., :t56. Os de Africa , governando 1 'angere o Conde da Ericeira D. Fern::u1do de l'vlcnezcs, 290.

. T
V

\1avera he entr3Ja , f..1qu_e1da , e entregue ao fogo; exceptuando defi:e , e do L.lque, o GUe i~ Yako do fa.. grado na Igreja , e Cony ~nto d~ Carn1elitJs Dcfcalos ,
128.

v
Enhafares, lugar de quatrocentos vifinhos, e bem guarnecido ' he entrado relos nofos, iaqut!ado ' e entregue ao fogo vifr.1 do inimigo, 78. D. Vicente Gonzaga goveraa hum Exercito de Ga!liza, com que entra pela Provinda do l\'liaho , feu nu1nero , 68. Vay affentar fobre Val~n!il, que lhe refifi:e alentada mentea hum afilto, e r-~ttra-fe com muita perda, 69. Torna a entrar com Ex~rcito, e levanta hun1 Forte, a que d o nome de S. Luiz GonzaAa, muy infcfto quella Provinda, 70. c 7 ) ~ Villa-Boin1 aberta , e indefcnfa , he faqueada , e abrazada, 416. Vifconde de Villa Nova e-ov~rna hum Exercito no 1'v1inho em falta d~ D. Alv1ro 'de Abranch~s enf~rmo. 7!. He nomeadQ Goveraador das Armas no l\1iaho, 18).

lnten

!20

1nt~nta por vezes foccorrer !vlona inutilmente, 144. R~tira-i~ o Exercito vifl:a dos inimigos iocegadatnent~~, e pafada a ponte do Rio J\t1ouro , o icgura,
252.

1 N DI C E.

Contin1. o governo da Provinda , e o larga obrigado de razocns particu lan:s da iua caia , )OO. e )O I.

FIM.
Defie Terceiro T otno.

Vous aimerez peut-être aussi