DOS PORTUGUEZES N:\ Historia da Civilisaco ' REALISADA NA SociEDADE uE GEOGRAPHIA DE LrsBoA .Vo dia 26 de J.Yozunbro de I897 POR Za CONSIGLIERI PEDROZO ~ , c . .. 4 LISBOA.. A LIBERAL, Officina typographica 216, RuA DE S. PAULO, 216 de Uma quetrida mottta (I) {1; :\linha me, fallecida no dia 29 de dezembro de 1897 Ora e p e 1 ~ sentpre addio, Sante uze11torie . .. llfinlzas se11horas e uzeus sellltores:
pela amabilidade da illustre con1misso executi\ a
para a celebrao do quarto centenario do descobritnento do caminho n1aritimo para a Inclia, a occupar hoje este logar, cum- pre-me, depois do meu amigo 1\Iagalhes Lima, fallar-vos tamben1 no smente cerca da opportunidade d'esta celebrao, mas ainda e sobretudo a respeito elo significado do acontecimento que a pre- sente conferencia destinada a explanar perante o brilhante audito- ria, que me escuta . .:\ntes, porm, de encetar o thcma que propositadamente escolhi, con1o introduco geral s conferencias que vo seguir-se, seja-n1e licito en1 muito breves palavras reduzir suas \erdadeiras e n1o- .destas propores o titulo da n1inha these, o qual sen1 explica- o prvia poderia parecer vaidoso ou pelo n1enos ousaclo en1 de-
n1as1a. Eu no venho, meus senhores, tentar sequer n'cste n1omento apresentar-vos o esboo ele uma historia da influencia elos dcscobri- nlentos elos portuguezes na civilisao ger::tl da Seria tal tativa absolutamente fra de proposito. "\"cm n1'o consente a sez do tempo, limitado por conveniencias que inutil relen1brar, nen1 m'o pernlittiria a falta de erudio para le,ar a caho to delicada tarefa .. \' propria pala,ra, pallida e descolorida 6 perante o arroio tle senuIhante responsabilidade, no poderia eu pedir os tons para com as de,iJas cres o quadro e n1ara\ilhoso, que tem de contar a d'esses quatro seculos- do X\' ao xrx- e\oluo \'erdadeira, quasi actual, porque, di.ter-se, n1esrno no seu inicio historia de honten1, lenda ria, quasi in\erosin1il, pelos successos que a inau- guranl ao tombar da meia Edade. ha, con1 effeito, ern periodo algum da historia uni\ersal qua- tro seculos corno esses, em que pela prin1eira \ez, li,re de todas as peias, le,antando-se s rnais inesperadas alturas, a civilisao mo- derna a passo accelerado se lanou pelo can1inho aberto perante ella, graas aos heroicos feitos dos navegadores lusitanos. O que de ento para c se passou no dorninio da sciencia, da arte, da in- dustria, e da econon1ia politica; as profundas n1odificaes que a partir d'essa sofemne re\olucionaram as relaes commerciaes entre o ( >riente e o ()ccidente; o deslocan1ento do centro de attrac- co, em torno do qual graritavam as velhas hegernonias da Europa; o advento \ida politica nas differentes naes do nosso continente de no, as camadas sociaes; tudo isso que constitue a radiante mas laboriosa genese do mundo contemporaneo, constituiria o assumpto no de un1a simples conferencia, mas de muitas, as quat>s ainda assim ha,iam de ser insufficientes para to complexa exposio. E' em \o yue eu percorro, un1a por un1a, as epocas mais ceie- ores da vida da tentando encontrar en1 qualquer d'ellas espectaculo que se approxin1e do que apresenta o nosso paiz n'essa edade memoravel, quando os oceanos, vencidos por tanta audacia, deixam passar, subjugados e atonitos, as caravcllas portuguezas, que os atra\ essan1 impavidas em dcn1anda das ignorarlas do ( >rientc. revc a \e lha "\sia, no h a du\ida, grandes capites e afan1aclns conquistadores, cujo renon1e perpetuado no granito, que desafia os scculos, passou de gerdJ.o cm gera<;o, o mundo de espan- to. :\las o que so un1 Sesostris, urn 'rhutrns, urn Scnacherih, urn Sargo, um un1 Cyro ou urn Artaxerxes, ao lado do Infante I). llenrique, do Garna ou de \ ffonso de i\ lhuqucq ue? () que e e o que \ale a obra amaldioada d'esscs destruidores de \i- das c de rique7as, cujas hordas victoriosas s deixavan1 aps si a morte e a desolao, comparada cotn a obra radiosa dos nossos ma- rinheiros, conquistadores e apostolos a un1 tempo, igualn1cnte solda- dos e missionarias, mas soldados que maior gloria ganharan1 luctando contra os do qtu con1battndo contra os hnn1ens - n1issio- 7 narios dq luminoso exercito que em nome da civilisao christ ia impr a suzerania da culta Europa da R<:;nascena aos barbares con- tinentes recem-descobertos? LTfana-se a Grecia dos seus argonautas, os quaes atravez de mil peripecias aventurosas e de mil legendarios perigos realisaram a via- gem da Colchida, em busca do velocino de ouro. 1\Ias o que vale Jaso e a mythica Odysseia dos navegadores hellenicos, embora en- grandecida pela exagerada phantasia da mais imaginosa e poetica de todas as raas, ao lado da Odysseia real e fecunda em tantos resul- tados positi '.r os dos nossos rlestem idos mareantes? E n'este parallclo, inteiramente fa,oravel para ns, quer se trate de estabelecer o confronto com as viagens que a antiguidade pheni- cia ou grega realisaram, quer chamemos para termo de comparao mesmo as: que os mais nota veis navegadores modernos ousaram le- var a cabo, no ha illuso de patriotisn1o que nos cegue. A historia, serena e imparcialmente estudada, no diz outra cousa. Por isso a minha inteno limitar-me hoje apenas a apontar, em palavras brevssimas, os factos mais importantes e as consequencias de maior ,ulto, que dos descobrimentos do seculo X\r advieram para ~ historia da civilisao geral, accentuando o que, em meu entender, n'estas consequencias mais digno se me affigura de meno. Bem sei, minhas senhoras e meus senhores, que ha infelizmente no nosso paiz quen1 faa opposio a que se celebre este centenario. Refiro-me, claro, to stpente quelles que de boa f e sinceramente, embora escudados em razes especiosas ou futeis, combatem a op- portunidade da celebrao. Aos outros, que por inconfessa\eis mo- tivos- mesquinhos despeitos, pequeninas invejas, e doentias rivali- dades- procuram impedil-a com uma propaganda que j hoje o melhor castigo que pde ter o seu anti-patriotico procedimento, nem quero mesmo alludir, seguindo n'este ponto o preceito que o grande florentino aconselhava para con1 algumas son1bras, desprovidas de qualquer interesse ou importancia, que vaguea,am por certos cr- culos do seu inferno: Non ragio11a11t di /oro, 1/la guarda e passa . .. 1"\ celebrao do quarto centenario ~ a descoberta da India, di- ga-se bem alto, no significa a exhibio vaidosa de uns '/elhos per- gaminhos nacionaeii, que por si ss nada valen1 j, attenta a sua nulla 8 influencia sobre a hodicrna ci,ilisao; 1nas pelo contrario representa o acordar consciente de un1 po,o, que no esquece a recordao das glorias que lhe esmaltan1 os annacs, encontrando n'csta recor- o estimulo para o k\antatnento do seu espirita abatido, ,erdade, por mil pro\at!s, n1as disposto a reagir contra os revezes que o tern acabrunhado, e a lanar-se de no,o no caminho da restau- rao a que lhl .. d.i direito o seu passado historico. Estamos atra,essando un1 n1;io quarto de hora, no ha duvida. :\las qual a nao, que os no ten1 atravessado a na logos? Todos os grandes potentados da terra obedecem mesma lei fa- tal e superior- descair cn1 collapso n1ais ou n1enos prolongado, depois de haveren1 attingido as culminancias da misso historica, que lhes foi incumbida. () que preciso que sitn ilhante collapso se no con\erta cn1 occaso E por isso mais indispensavel se torna, que n'estes tristes perio- dos de declinao a aln1a nacional se rcten1perc no espectaculo sug- gestho das grandezas de outr'ora, sen1 des,anecimentos que- a ener- vem, mas corn o enthusiasn10 bastante para galvanisar o nosso corpo social adormecido por tres seculos de decadencia. E foi sempre este o segredo da resurreio dos povos, que no se deixaratn morrer n'uma condemnavel apathia, c que pelo seu esforo viril poderam ,r rebrilhar de novo os grandes dias da prosperidade, que parecia tel-os abandonado de \"CL. Foi no capti,eiro de Babylonia, opprimidos e n1esquinhos, va- gueando sem templo e setn patria pelas margens inhospitas do Euphrates, que os hebreus evocaram voz de um dos seus maiores prophetas e nas leituras da sua Biblia santa a inolvidavel recordao do reinado de David, que os havia de manter unidos e fortes, es- pera dos no,os destinos que lhes estava'm annunciados. E foi egual- mente no nosso captiveiro -de I 580 a 1640-que n6s, os portu- guezes, dominados pela opprcsso castelhana, scn1 patria cotno os filhos de Israel, porque sohrc a nossa terra tremulava a orliada han- deira dos Philippcs, souhen1os evocar tamhem as paginas da nossa edade de ouro, que refulgia con10 urna esperana scn1prc viva nas estrophes dos /,uszadas -a Bihlia da nacionalidade portugueza-e fizemos d'esta evocado o estandarte revolta contra o jugo es- trangeiro. O mesmo aconteceu ainda n'este seculo com a reviviscencia de duas grandes naes, no menos provadcts pela desgraa e aouta- das pela sorte do que a nossa. Refiro-me ltalia e ... 1\.llemanha. Foi em :\ovara, isto , n'um dos mais dolorosos passos do seu ' 9 calvario, que a patria de Silvio Pellico e l\lazzini cobrou o vigor necessario para continuar a lucta, que ao cabo de tantos sacrificios a havia de libertar. E foi e1n Jena, com a bandeira espesinhada e o soluo angus- tiadv de seus filhos abafado pelo nitrir dos ca,allos do exercito in- vasor, que a Prussia de Stein e de l-lardenberg se preparou para a desforra de Leipzig, que no era mais do que o prologo de outras desforras maiores. Como nos teriamos ns emancipado em 1640, apagando da fronte o ignominioso ferrete de I 580, se a nossa f patriotica se no hou- vesse mantido accesa no fogo das gloriosas tradies do grande se- culo? Como poude a ltalia, a no ser pela recordao dos seus he- roismos p:l.ssados, constituir a unidade, que lhe conquistou o solo, e alcanar a liberdade, que lhe deu a c ~ 1 r t a de alforria entre as na- es? E no foi tambem pedindo inspirao e alento memoria dos heroes epicos das suas lendas e s paginas gloriosas da historia da sua extincta grandeza, que a Alletnanha de Schiller e de Fichte se poude li\rar das garras da aguia napoleonica? E' por isso, que a celebrao do centenario da India, alm de ser justa homenagem memoria da gerao que deu a immortali- dade na historia ao nome portugue7, se me affigura ainda um oppor- tuno protesto contra os que- tristes Cassandras- no cessam de repetir que a nossa misso civilisaclora est finda, e que nada mais nos resta do que entoar sobre as ruinas da derrocada presente o threno dolorido do nosso inglorio passamento. Ainda que no seja seno para desmentir esta funebre predico, bom acto patriotico, em que todo o portuguez deve collaborar, esf0rando-se por dar o maior brjlho passivei festa que se prepara. Ha por ora infelizmente alguns que no comprehendem o trans- cendente alcance d 'esta celebrao? Pois procuremos ns explicar-lh'o, pondo bem em relevo o que foram os descobrimentos do seculo xv, e o que lhes deve no s- mente Portugal, mas a ci,rilisao da Europa e do mundo . . A.' Europa no preciso dizei-o, porque ha quatro seculos que ella no cessa de o affirmar. Xa brilhante conferencia, que iniciou esta serie, contou-nos o sr. 1\Iagalhes Lima, as adheses que ao mo- vimento da celebrao encontrra em todos os paizes que percorrera, todos elles unanimes en1 conceder uma importancia excepcional ao acontecimento, que com perfeita justia e incontestavel direito o nosso paiz n'este momento memora. t.:u posso confirmar aqui as pa- lavras do meu amigo e collega, porque tambem acabo de fazer uma lO ,-iagenl pela Furopa, e em toda a parte- de Paris a S. Petersburgo, das n1argens do Sena n1argens da Nev- encontrei a mesma una- . nimidaue no pensamento de cooperar comnosco para celebrar um facto historico, que se a nos especialn1cnte nos pertence pela inicia- ti\a, e ta1nben1 dos outros pelos resultados que produziu, os quaes n1ais e n1clhor do que ns proprios elles souberam apro,eitar. F con1 effeito os descobrin1entos do seculo xv no importan1 s- mente . historia de Portugal. r eem um interesse portuguez, no ha du\ida; mas so tan1ben1 de interesse europeu, de interesst" univer- sal._. \s suas conscqucncias no se fizeran1 apenas sentir na vida rio nosso paiz. Sentiu-as egualmente a Europa, e no pde a ellas es o mundo. E', pois, sob o trplice ponto de vista,- portuguez, europeu e uni\ersal, -_-que nos vamos occupar da obra dos nossos viajantes, os quacs .por mares nunca d'antes navegados>>, na phrase concei- tuosa do poeta, fundaram alem dos oceanos esse \'asto imperio, cu- jos restos imponentes ainda hoje so o con1plemento indispensavel e a natural expanso da patria portugueza. - Comecen1os pelo nosso paiz e vejamos n'um rapido rel:.ncear de olhos o que aos descobrimentos elle deve. At D. Affonso 111, isto ate n1cados do seculo XIII, a historia de Portugal cifra-se na dupla lu- ela,_ que sustentmos contra o leonez e contra o arabe,- contra o es- tado que, arrependido da doao que fizera ao conde D. 1-Ienrique, procurava por todos os n1odos rehavel--a, e contra o povo, cuja f contraria nossa ofTendia o esprito religioso da nao, exaltado pelo n1ytiscimo catholico e pelo enthusiasmo ainda no extincto das pri- nleirds cni7adas "t rerra Santa. () arabe expulstnol-o de vez, quando a conquista do \lgarve integrou, .. completando-o, o territorio que d'"thi por diante tictnos habitando na pennsula. () lconez, porm, e o castelhano en1barasara1n a nossa n1enoridadc nacional ate n1uito n1ais pde di1er-se at ao duello decisi,o, de ontle havia de sair con1o o symholo de Portugal, alfim independente e senhor dos seus destinos, a d ynastia do n1cstrc de A viz. \in,la assin1, no obstante as fortes razles gcographicas, histori- cas < cthnicas, que comnosco combatiam pela nossa indepcndcncia, neditcn1os a serio sobre o que teria sido a sorte de Portugal, se nos ti,essemos limitado a ' ivcr a vida modesta e sem futuro de um dos muitos cn1 que ate ao reinado de Fernando c Isabel a I lc spanhd cc..tcve dividida. Emquanto a retalhada politicamente, era o theatro do embate das an1bics que, cada uma pelo seu lado, aspiravam a exer- "II cer sobre as suas rivaes a sonhada hegemonia, no havia grande pe- rigo para o estado portuguez. A1liando-se ora com uma, ora com ou- tra das parcialidades em lucta; procurando naturalmente favorecer a que menos o prejudica,a; fazendo pender para a banda que lhe con.: vinha a ,ictoria pela sua opportuna interveno, diplomatica apenas ou mesmo nos campos de batalha, a situao de Portugal en1 frente do resto dos estados peninsulares, era seno sen1pre desafogada, pe- lo menos yantajosa em determinadas condies. Quando, porm, os differentes reinos. da pouco a pouco se foran1 fundindo n'uma grande unidade, cujos contornos formidaveis j comeavam vagamente a desenhar-se no horisonte das Espanhas, o caso mudou de figura. Por maior que fosse a indi,idua)idade dos monarchas portugue- zes, por mais decidida que se mostrasse a resoluo do povo, que habitava este canto da pennsula, de independente e se- parado, quando em vez do leonez, do aragonez ou do castelhano ti- vesse Portugal a attral-o a imponente massa de um reino unico, formado pela unio de todos os estados hespanhoes,- facto que se deu no tempo dos reis catholicos,- ha,eria naturalmente succum- bido como os demais, obedecendo lei. to ineluctavel na politica como na ph.ysica, que determina a absorpo do corpo de menores propores pelo de dimenses maiores. l\ladrid passaria a ser o centro de gravidade da pennsula inteira, e suzerania de Caste11a teria novamente revertido o antigo con- dado portucalense, sem razo de existir como nota discordante no grande concerto da unificao da Iberia. Se isto no aconteceu, se a nacionalidade portugueza continuou a affirmar a sua independencia, at pelo contrario parece que mais avi- gorada ao lado da l-Ies{1anha gigante, foi por causa dos descobri- mentos, os quaes dando-nos da outra banda do oceano immensas re- gies, ali constituram nove centro de attraco para o paiz, cuja in- fluencia diametralmente opposta attraco peninsular, impediu desde ento o exito de qualquer tentativa de unio entre os dois estados hispanicos. Foi, com effeito, a existencia e a resistencia das nossas colonias, embora assaltadas por todos os inimigos da dynastia philippina, a verdadeira causa da nossa emancipao no seculo X\. II. Um I640 sem o dominio de alm mar que o justifique, no chega n1esn1o a comprehender-se; assim como no se comprehenderia a teima. de uma independencia puran1ente peninsular, sem a n1isso de dar um Brazil ao mundo e de abrir a Africa de par em par civilisao uni- 12 ,ersal, estando-se ainda especialn1ente encarregado de ali fundar ou- tro imperio quasi to florescente e ,asto como o que no comeo do seculo perdcn1os nas terras de Santa Cruz. \ssim, pois, a primeira consequencia dos descobrin1cntos para o nosso paiz, foi a affirn1ao pern1anente da sua indepcndencia poli- tica, e a definiti,a runa de todas as velleidades de absorpo por parte da llespanha. Por no haveren1 comprehcndido esta mudana radical, operada na ,-ida nacional portugueza nossos navegadores e capites do seculo XY, ti\-eran1 os Philippes a inesperada desillu- so de ,erem desfeita como fumo a obra, que elles na sua ignorante prosapia julgavam capaz de desafic\r os seculos. no foi apenas na politica externa de Portugal, que as novas descobertas influram. sua aco na politica interna, propriamente dita, fez-se egual- mente sentir de modo bem efficaz. Consolidaram ellas, conforme dis- smos, a nossa independencia. l\las no interior constituram a unt- dade da nao tamben1. E' o que passarcn1os a demonstrar, meus senhores. Faltou a Portugal, sabido, durante o perodo medieval, a organisao forte e caracterstica de un1 feudalisn1o, tal como o ti- veram a Frana, a _ \llemanha e cm grande parte a Inglaterra. O municipalismo romano na sua representao con1munal, lanou aqui, do mesmo modo que na ltalia, mais fundas raizes; ao passo que o elemento germanico, mdis distante entre ns da sua origen1 e n1ais attenuado pela mistura de elementos extranhos, nunca chegou a pos- suir no solo portuguez a vitalidade que o distinguiu nas duas naes da Europa central. Xo entretanto, em toda a prin1eira dynastia e em parte da se- gunda, a fora e a unidade do poder central deixavam muito a de- sejar. Os grandes senhores bastas ,ezes tinham em cheque a cora, e o rei era apenas tambem em Portugal o prin1ciro d'entre os seus vassalos, mas no o unico potentado politico da nao. ao lado dos primeiros chefes da casa de . \ viz, o duque de Bragana, con1 a quantidade de villas, aldeias e castellos, que lhe reconhecian1 a sut<.rania; com os nun1erosos e aguerridos homens de armas, c1ue mais lhe eram exercito para conseguir don1inio, do que es- colta para redlar honrarias, representava o poder ciTcctivo de reac- o da alta nohrc1a contra a omnipotencia theorica do monarcha, a quem faltavam os n1eios praticos de fa1er obedecida a sua aucto- ridade. Similhante estado rle cousas conservou-se assim at D. Joo IL Este rei, a quem muitos no perdoaro o duplo assassinato,- que outra cousa no foi mesmo o primeiro d'elles- do duque de Bra- gana e do duque de \Tizeu, encarnou em si a desforra do po- der central, abatido e quasi reduzido irrisoria situao de uma realeza de canna verde, contra as soberanias locaes dos bares feu- daes portuguezes. Era a corrente dos tempos, bem o sabemos, que, por exemplo, em Frana fazia por essa epoca adquirir lucta o seu maximo de tenso, no dramatico duello entre Luiz XI e Carlos o Temerario. Mas como teria alcanado o rei de Portugal encontrar a fora necessaria para esmagar o poderio dos seus altivos vassalos, se porventura os descobrimentos, que exclusivamente em proveito d'elle se faziam, no lhe houvessem, por uma opportunidade quasi milagrosa, dado a influencia interna e externa bastante para levar a cabo to arriscada em preza? . Foram, de um lado a explorao das riquezas dos dominios re- centemente conquistados, e por outro lado o accrescimo de prestigio t obtido pelos descobrimentos realisados em seu nome, que engrande- ceram o poder entre ns, avigorando-lhe o brao, que havia de despedir o golpe certeiro e decisivo anterior organisao social. E assim os nossos navegadores, ao passo que com as pras das suas gals iam rasgando novos horizontes civilisao universal, iam tambem consolidando a da patria e completando a.>(:- unidade da nao. E haver ainda quem regateie memoria dos fei- tos por elles praticados o applauso unanime, que , falta de outra moeda, a recompensa com que os povos costumam galardoar os grandes benemeritos da historia?! ... Os descobrimentos do seculo xv teem, altn da natural repercus- so em Portugal, muito mais vasto O acontecitnento euro- peu, e europeias tan1bem as vantagens, que d'elle resultam- marca para o velho continente uma completa revoluo politica, commercial, economica e administrati\a. Comecemos pela revoluo politica. Se examinannos a carta da Europa anterior ao seculo xv e se a confrontarmos com essa mesma carta posterior aos meados do seculo XVI, ficaremos surprehendidos da mudana, que, mais do que nas fronteiras dos estados, na sua importancia politica, em algumas de- zenas de annos apenas se realisou . hegemonia que at ahi pertencera s naes mediterraneas- aos turcos, aos italianos de \r eneza e de Genova, ao condado de Bar- celona, aos filhos de e ao pedao da Frana triLutario de passa repentinamente, quasi de um salto, para as naes atlanticas-Portugal, e mais tarde a I-Iollanda e a Inglaterra. 14 Er .. l n1ais un1 passo n'essa estrada, que, seguindo o curso do sol, h'm trazido os po\ os cultos desde os confins do remoto Oriente at 1is praias do ()ccidcnte, fronteiras do Oceano. corneo, con1 efreito, a ci\ilisao prin1iti\a apparece-nos heira c.los gr.&ndes rios- o Xilo, o Indo, o E.uphrales, o Ganges e o lloangho-. So os seus pro\idcnciaes iniciadores. l)epois, com o C)- l.lo grcco-rornano o centro de gravidade da terra chilisada deslo- ca-se, e as duas grandes naes do perodo classico, assentando os arraiaes nas margens do l\Iediterraneo, convertetn este mar no doce do n1aior e. n1ais brilhante primado politico, que tem go- ,ernado o mundo. Foi este prin1ado que a Italia herdou e monopolisou em proveito proprio durante toda a Edade :\Iedia, e conjunctan1ente con1 a Italia as demais naes s quacs o :\lediterraneo dava, com a riqueza o pode- rio- o turco do Oriente nas paragens do Levante; o catalo c o ma- lhorquino no e>.tremo Occidente, quasi a debruarem-se sobre o mar, que ia ser o domnio do novo dianteiro do progresso- o portuguez. \ntes, porep-1, que os nossos navegadores iniciassen1 a era da ci- vilisao atlantica, eran1 as naes, a que nos temos referido, as que dominavam nos conselhos da- Europa. Os seus embaixadores- os de \ eneza, por exemplo- dictavam a paz e a guerra s crtcs, onde as suas pala\ras tinham a fora de dec;rctos, e as suas amea- as o rele\o de uma catastrophe publica. Portugal, que dentro em pouco ha\ia de assombrar o mundo com a \!nergia viril do lilho de D. Affonso v e com o fausto pom- . poso de I>. !\lanuel, ainda no linha \isto assomar no horizonte a gloriosa gerao de que o infante I>. I [enrique foi o chefe consa- grado ... \ Inglaterra, fechada nas duas ilhas, que lhe serviam de gua- rida, ainda no dava signacs de vir a ser o poho monstruoso, cujos tcntaculos havian1 um dia de enlear todos os continentes. A Escan- dinavia esquecera as proezas dos seus vikings, e entrra de no\'o no silencio. perdida na solido do mar setentrional. l\. sim- ples ia ento, mal comeava_ a emergir Jas esteppas, que ao IJriente a delimita\'am con1 .1 aridez do deserto, c das zonas glaciaes (1ue ao norte a coroavam com o gelado diadema das eternas neves Pois n'um momento s todo este espectaculo mudou. Bastaram algumas leguas de costa africana descobertas, reduzindo ao seu justo \alor a lenda at ento universalmente acreditada do mar tene- broso, para que a alth a ciu,&dc dos I >oges de abdicar a rea- leza, que povos e rei5 de commum accordo lhe ha\iam outhorgado. Luctou ella e os seus alliados naturaes para conservarem o monopo- IS lio, que durante tantos seculos haviam explorado vontade. Primei- ramente foram empregadas, como arma preferida, as traas da di- plomacia, em que os italianos se mostraram sempre to eminentes. Depois, quando por estas artes viram que no conseguiam o fim de- sejado, enviaram o turco- seu fiel e interessado servidor- lndia, para ali darem o golpe de morte nos rivaes, que era preciso a todo o custo destruir. a fortuna no lhes foi propicia. A revoluo geogra phica levada a cabo pelos portuguezes, com a descoberta do novo caminho para o {Jriente, determinou a revoluo politica, que conferiu a hegemonia aos paizes banhados pelo -r'\tlantico, mais pro- ximos da estrada, a um tempo para o Novo l\Iundo recem-descober- to e para E> velho continente, como que chamado outr vez vida pela voz do Gama. Da revoluo propriamente commercial, causa proxima da trans- formao politica que acabamos de referir, quasi superfluidade occupar-nos e muito mais o seria se quizessemos n'ella insistir. Bas- tar dizer que Lisboa v repentinamente mudados os seus destinos de simples capital de um pequeno reino converte-se na grande me- tropole do commercio universal, e aperta na sua dextra potente o sceptro dominador dos mares. A revoluo politica e a revoluo commercial trazem como con- sequencia uma profunda revoluo economica, que por no haver sido no primeiro momento to evidente, nem por isso deixou de ter para a Europa os mais transcendentes resultados. Sabe-se qual o papel, que as especies metallicas representam na economia dos povos modernos, e as vantagens que esse meio de facilitao e regularisao das trocas apresenta, quando com parado com os processos rudimentares do escambo nas raas . .: i-\o mesmo tempo a moeda metallica est intimamente ligada, e mais.;do que qualquer outra, fluctuao dos preos das mercadorias, occa- sionando a sua maior ou menor escassez uma alta ou uma baixa cor- respondente nos generos por que se permuta. A partir da antiguidade romana, que aquella que mais dire- ctamente interessa aos povos do occidente, o stock mPtallico, repre- sentado em moeda, variou de modo muito sensvel, sendo casa em parte semelhante variao das novas que: sue- cederam ao periodo do l1nperio. A quantidade de n1etaes preciosos -ouro e prata- accurnulada em f{oma e proveniente das dpre- daes- verdadeiras razzias - effectuadas sobre os povos vencidos, depredaes symbolisadas em todo o seu cynismo cruel no vae vz- ctis! do chefe gaulez, era enorme. Edade n1edia. a reaco mystica que se apoderou dos povos que se emanciparan1 do jugo rotnano, fc1 con1 que elles nHdbaratas- sem grande parte do metal precioso que tinhan1 rccehido como he- rana e o des,iassem da sua funco econon1ica, fundindo-o para objectos de devoo e religiosa, conHl cru7es, relicarios, ca- lices, candelabros e outras alfaias do culto. As egrejas, os n1osteiros e os sanctuarios con\erteran1-se em depositos das in1n1ensas riquezas do mundo antigo, itnnlohilisando etn artigos de mera ostentao, e portanto de significaco social negati\a, os capitaes. de que carecia o commercio e a industria, que, por falta de intermediaria as suas transaces e de n1ateria prin1a c n1o d'obra para os seus pro- duetos, definha\am a olhos ,-istos. () stock n1etallico en1 circulao diminuiu pois espantosan1ente, produzindo a baixa successiva dos preos ate aos fins do seculo xv. Era o phenomeno econon1ico de natural explicao, occasionado pela desproporo sempre crescente entre a offerta e a procura dos n1etaes preciosos para as necessida- des quotidianas da ,ida. Realisam-se, porn1, os descobrin1entos. 1\ a America os espanhoes con1ean1 a explorar essas n1inas, que ,azanl sobre a Europa, estonteada por to subitanea opulencia, o ouro e a prata a ftux. "'-\s especies metallicas, seguindo de perto a abundancia da materia prima correspondente, principian1 por seu turno a affluir em quantidades prodigiosas circulao. Que se passa ento na economia das naes europeias, at ahi ha- bituadas ao regimen se,ero da contraco tnonetaria? U n1 facto inexplica,el para a epocha, n1as claro e evidente hoje, quando examinado luz dos princpios da econon1ia politica .. Os preos subiram rapidamente, elevando-se n'alguns casos ao dbro, ao triplo, ao quadruplo, e lanando a perturbao e o desconcerto em todas as classes, principalmente n'aqucJlas cn1 que o trabalho era a base da sua organisao. A par de tanta gloria, de tanta ri- queza, com que o Novo parecia rccon1pcnsar a coragen1 dos seus ousados descobridores, o n1al estar gl"ral na Europa ia crescendo todos os dias, as condies da vida cada Vl? se aggrava\anl n1ais, e o peor e que ninguen1 atinava nen1 com a causa do n1al, nen1 por consequencia t:om o rl"lllc<.lio a oppr-lhc. E as n1inas do Pcr c do continuavan1 a desp(:jar t;ohrc as naes do occidcnte os seus an1aldioados thcsouros, que j se affigura\"anl aos supersti- ciosos con1panhciros de Pi:tarro c de CorteL con1o o presente fatdico, legado aos Vl"nccdnrcs J)("la \'ingana i111placavel dos a:tlequcs, dos mays e dos quichas 'cncidos ! .. Foi ento qu intcrvi<.ran1 no cotnplexo phcnorncno C'conon1ico, Ij que ameaava transformar-se ern tremenda social: os des- cobrimentos portuguezes. Foi ento que a obra de Portugal exerceu a sua aco benefica, corrigindo seno tota!, parcialn1ente ao n1enos, os males resultai1tes d'este desequilibrio. De que frma! Em que condies? Por meio do do cotnmercio oriental. Eu me- explico. Em todos os tempos, desde os mais antigos at aos actuaes, tem o Oriente sido o grande dos metaes preciosos. Xe- cessidades de luxo e ostentao dos seus potentados; exigencias da ornamentao dos seus templos; e o capricho de an1ontoar, immo- bilisando-as, as enorn1es riquezas, que rcalisan1 ali em cada estado a lenda dos encantados thesouros das Jllil e ltllla J..'loites; tudo isto concorreu para que a 1\sia, por ns descoberta, fosse pouco a pouco absorvendo uma parte da n1oeda de ouro e prata, que a explorao hespanhola da An1erica esta,a todos os dias lanando na perturbada circulao da ,elha Europa. Essas moedas attrahidas para o Oriente, sempre soffrego de metal, l ficavam para no mais sahir. c-ma parte d'ella desamoeda.va-se para como se disse, em objectos de mobiliario e de culto. A parte que pern1anecia cunhada, ia engrossar os mysteriosos thesouros dos rajs indianos e malaios. E assim, a exportao do numeraria para os longinquos paizes do Kascente, nos primeiros tempos, - emquanto as condies economicas da Europa no forarn adquirindo maior elasticidade- de coefficiente de correco a um desequilibrio que, sem esta inter- ferencia, teria attingido os n1aiores aggravamentos. A perturbao na circulao monetaria deu-se, no ha duvida. Nem havia meio de a evitar, dada a explorao das mi nas americanas. l\Ias graas ao derivativo do cornmercio oriental, no foram os seus effeitos os que se teriam produzido, se a Europa houvesse ficado entregue a si mes- ma ern face da inesperada crise, que de repente a assoberbou, Depois da revoluo politica, e depois da revoluo commercial, com as consequencias economicas que apontmos, cumpre-me cha- mar a vossa atteno sobre a re,oluo geographica, que os desco- brinlcntos dos portuguezes realisaram, tanto mais que esta revoluo o principal capitulo da tn inha conferencia d'hoje, e representa para o nosso paiz, no acontecimento que esta noite aqui celebra- mos, o seu mais puro titulo de gloria. r-\t aos fins elo seculo :X:I\r, meus senhores, a sun1nnda dos co- nhecinlentos geographicos da Europa do occidcnte , corn insignifi- cantes variantes, a sciencia dos gregos, elos arabes e dos escriptores christos ela Edarle Ied ia. Ptolotneu, Ed ris i e Cosn1as I nd icopleustes 18 os rnaiore!', diante de qucrn se cun:un rc,crcnlcs to- das as O 1 c plus ullra, inscripto nas colutnnas a un1 t n1po tuna aftirrnao e un1a intin1ati,a. X'cslc ponto cs- ta\anl d ... acconlo a scicncia e :t fc. o se passa \"a n1ais aln1, por- que tudo :tli. Para diante con1ca\a o rnar rcncbroso con1 todos os seus insonda\eis 111 yslcrios. o gcographo grego, o considerado tios trcs dii 1/tnjori's a que acaban1os de nos refe- rir, para aln1 do c"treito principia,a a zona torrida, inhahitada e para o hon1cn1 c apenas povoada por phanlasticos nlons- tros. sen1 conncxo algtuna con1 as crcaturas q uc ,.j,ianl no resto do 1nundo conhecido. <)nde con1ea\a esta 7ona torrida o porcn1, se nq podia precisar. Seria para l da costa occanica de ... pinta,a-se toda envolta en1 _lendas, toda cercada do espesso ,-eo do nlara,ilhoso, que sobre a ignorancia d'essas paragens dez seculos de Edade l\Icdia tinhan1 adensado. C ls proprios arabes, filais praticos, mais positivos e n1enos sujeitos influencia d'esta atmosphera de supersties ridiculas, verdade- assim o podemos dizer hoje- filas preponderantes at aos fins do seculo XIV, foram victimas das mesn1as abuscs, elles que tinham traduzido e comn1cntado por todas as f6rn1as Ptolon1cu, e que desde at lbn-Batuta e Abulfeda haviam dado :t..uropa os me- lhores gcographos c os mais eru(litos viajantes, cotn e>..cepo de J>t,Jo. conta, con1 um dos seus escriptores n1uito a serio a viagent a\cnturosa dos tnaghrurinos que, pouco antes da conquista rle Lisboa pelos solda, los d' 1\ fTnnso llenrif} ues, d 'esta cidade partiram, indo dar a un1as ilhas encantadas, onde encon- traram toda a casta de prodgios, por fitn obrigados a retro ceder con1 os olhos vendados, para ficaren1 para sempre ignorando a posio exacta do paiz a que haviam a portado? Isto cscre,ia Eclrisi ! ... E' mister transportar-nos <"lll esprito a sen1clhante poca, alin1 fazfr i<la approxitnada da energia d< gue necessitaram os nos- sos na\egadores, para arrostar com todas essas tradies absurdas que se levantavam como insuperavcl barreira a f,char-lhcs o canli- nho. . Erant paiLcs 111 ystcriosos, povoados por alados n1onslros, promptos a devorarem quem d'clles se appro:\.in1assc. J:ran1 harpias sugadoras c gryphos de garra aclunca, cs\oaando farnintos sobre os rochedos haticlos pdas ondas do n1ar austral a fcr\ er. Eran1 montanhas dr pedra im:tn, que cmPrgiam do seio elas aguas para at- 19 trahir os navios, que ousassem aventurar-se n'aquellas escuras pa- ragens, arrancando-lhes a pregaria pela fora magnetica, e dei- xando-os desconjuntados COI}lO as taboas soltas de fragil jangada. Eram hediondos cynocephalos; gigantescos animaes sem cabea, de uma ferocidade inaudita; traioeiras sereias, unicamente occu pa- das em armar aos pobres n1arinheiros incautos toda a especie de ci- ladas. E arvores carregadas de fructos venenosos, cuja sombra amal- dioada produzia a morte. E fontes d'onde escorria agua nausea- bunda a escaldar. E montanhas, que in1pellidas . por gigantes, se despenhavam con1 n1edonho fragor. E sobre todo este mundo terri- ri,el, que jmais vista d'homen1 logrra contemplar, um ceo abra- zador a dardejar chatnmas e en1 volta um oceano de fogo, a envol- vei-o na cinta infernal da zona tenebrosa. Romper este circulo ferreo de supersties accumulaclas desde a antiguidade, que fra buscar s velhas mythologias e tradio christ as paginas mais sombrias dos seus peores horrores, foi a obra capital dos navega- dores portuguezes. Quando Colombo partiu a descobrir a .... L\.merica, encontrou a estrada j aberta e franca, policiada pelos navios de-Lis- boa; porque os terrores que por tantos seculos haviam detido as naes. do Occidente para c do cabo Bojador acabavam de sedes- ante a audacia das caravellas lusitanas. para se chegar a este resultado que epopeia de esforos nos no conta a historia das nossas navegaes ? De Porto Santo e ao Cabo Ko, do Cabo Bojador ao Cabo ela Boa Esperana, da Guin India, dos .LL\.o- res ao Brazil, da rerra No,a Australia, das 1Ioluccas Chi'fla e ao Japo, que nao antiga ou moderna apresenta nos seus annaes semelhante Odysseia? De Gil Ennes a Ferno de passando por Bartholo- meu Dias e pelo Gama, que povo do Oriente ou do Occidente se ufana de possuir tal galleria de nomes ? E se o quadro completo dos descobrin1entos portuguezes epi- canlente grandioso, quen1 ha .ahi que no sinta pulsar com mais for- a o ao relembrar o que seria o dramatico inicio de to singulares feitos, quando na crte do mestre d 'I\ viz, illutninada j pel9s primeiros alvores da a Yirtuosa rainha D. Fhilippa constituia o centro amoravel d'essa familia de heroes, que dentro em pouco haviam de levar o estandarte de Portugal vencedor a Ceuta, ponto de partida de todas as nossas futuras glorias? O que seriam, no pao, esses seres a um ternpo litterarios e mysticos, quando luz incerta dos tocheiros que povoa,am de vises extranhas os pan- nos de ...-\rrs pendurados nas cavalleiros e damas escuta-
'an1 cnthusiasm,ulos a leitura dos romances de \.;nallaria, as proe- zas relatadas nas hislori,ls de do rei \ rthur c do San graal, canquanto rndo encoberto na soanhra se dcstaca\a no vo de un1&1 sacada. a olhar ,-aganH_nte para o Tejo, a figura scisrnadora do in- fatntc I ). llcnriq UL"? Foi a h i n 'css.ts ,cl.ldas patrioticas, q uc se pre- p:uou ,\ prin1e!ra t.'xpcdio, que nos ha\ia de levar Africa, e que o .prncipe na,cg.tdor rctL"nlperou o espirita para as extraor- din .. trias cmpreLas, que rnedita,a. se tem cscripto do Infante 1). I lenrique, e muito se tcn1 lliscrctcado a respeito da intl ucncia, que ellc exerceu na historia dos noss:ls dcscobrin1entos. I Ia quen1 tudo lhe attribua, anlcsqui- nh.ando propositadan1cnte os contpanhciros c os collaboraclores, sen1 os quaes cousa algun1a ellc pollcria ter conscguitlo. lia tambcn1 quen1 pretenda apoucai-o, chegando a negar-lhe qualquer aco de- cisiva no curso das \iagens, que apenas norninalmcnte, diz-se, eram dirigidas por clle. Se ha e,idcntemente nos dois modos de \r to oppostos, constitue ainda assin1 o segundo injustia de tal maneira flagrante, que no foi neccssario, que un1 lhe mos- trasse a inconsistcncia, para en1 non1e da historia todos ns a re- pellirmos. C ls que pretendem denegrir a rncmoria Jo grande lnfante \alem-se sobretudo da sua feio n1oral para o combater, como se no fosse exactarnen"tc sob este aspecto, q uc melhor se lhe dese- nham as proeminentes c indispensaveis qualidades para realisar a n1iss.i.o, a que dc\otou a vida inteira! 'Jc\"e o Infante I >. I Icnriq ue defeitos. I )c acconlo. as rl ucm os no tem, se quizer pertencer &l nossa in1perfcita hun1anidade? Era physicamcntc antipathico pela severidade dos trat.;os da phy- siognomia, c nloraln&L"ntc pouco attrahentc pela dureza do cora.i.o. Xinguem o contesta. C) sentimento n1odcrno, rnais conq>assivo e n1ais hun1ano, no lhe perda o ter abandonado frian1cnte un1 dos irmos -I). Fernando- no captivciro de ranger, c o ter assistido cm ... \1- f.trrobcira tahc com secreto rcgosijo, tnas pdo menos indifTercnlc, &lo desastre do outro, o regente, a rn&tis nobre figura de entre os fi- lhos do mestre d' .\,iz. ran1bcn1 verdade. E no entretanto no <.std a medida P"r onde o ,alo r historico do Infante I J. 1 Icnriq uc deve affcrir-sc, porque jmais foi con1 semelhante crilcrio, que se julgaram os homens da sua estatura. ( )s defeitos do infante I>. I lcnrif!UC representam a exagerao, lcvad'l ao das virtudes que to cn1incnt(. o tornaram. Se ti- ,esse tido uma feio moral difTcrcnte, c possivel que Portugcil hou- vesse ganho mais um caracter sympathico. \.historia, li' porm, tinh.A. 2I perdido com certeza un1 dos seus melhores representantes. Foi ficando os outros e sacrificando-se a si, com a in1placa\el inflexibili- dade da sua de que J). I Ienrique conseguiu vencer todos os obstaculos, c dominou todas as contrariedades, que se oppu- nhanl realisao do ideal que sonhra. Esmagou santas affeies de fan1ilia, a que devia como hon1em ca- rinhoso respeito. Foi mo irmo, filho desamoravel, an1igo calculador e egoista talvez . .\Ias aquelles que d'isso fazen1_ cargo contra a sua n1emoria, e peor do que contra a sua memoria contra a sua obra, es- quecem-se de que to duro con1o para com os outros, foi-o elle para comsigo proprio. Pois que ! no merece o agradecimento da poste- ridade esse princi pe que, podendo viver en1 n1eio dos prazeres faceis de un1a das n1ais illustradas crtes da Europa ; cercado do conforto e das attenes a que lhe dava direito a sua alta posio junto do throno; adorado e adu!ado por todos, que porfia dispu- tarianl as suas boas graas; um inutil, \erdade, n1as um inutil fe- liz con10 tantos que en1 identica situao registra a nossa historia portugueza, preferiu consagrar a existencia inteira ao ingrato labr de arrancar em proveito de Portugal o mysterioso segredo aos mares desconhecidos, renunciando con1 terri\el estoicisn1o a todas alegrias e a todas as corn1nod idades que j.n1ais encontraram guarida no seu gabinete solitario de estudo ? E' ali no Promotorio Sacro, isolado nas suas n1editaes, sacer- dote casto da dupla religio da sciencia e da patria, que a aspereza do viver do grande prncipe nos apparece sob un1 novo aspecto commovedor e syn1pathico, e que as arestas duras do seu caracter se an1aciam- ali ssinho, etn face do tnar batido pelo vento d' \frica, que em cada lhe traz tuna furiosa in1precao, coino se n'esse asceta de regia estirpe elle houvesse adivinhado j o seu fu- turo dominador! ... Por isso o D. I-Ienrique ele Sagres faz esquecer, con1 a irradiao que lhe cmmoldura a figura epica, o D. I-Ienriquc de 'ranger e d'i\1- farrobeira; e por isso hoje a moderna gerao porlugueza, conscia do alto valor do illustre filho de D. Joo I, ajoelha agradecida deante da sua estatua, como no dia solemne, em que se commemora a rea- lisao do sonho do Infante, a Europa e o devem ajoelhar deante do paiz que deu I:Iistoria tal heroe! Os descobrimentos por elle iniciados constituram a grande revo- luo geographica, que duplicou a superficic do nosso planeta. r'\t ao seculo XV, com effcito, o que se sabia do mundo quasi se cifrava no que a conhecera. J)a Europa eram conhe- os pai1es as de Portugal Inglaterra- e a .-\llcn1anha conl os estados ,-izinhos para a banda do (lricnte ate ao in1perio turco. _ \ a Islandia e a Rus- sia pertencian1 ao dominio d,l lenda, onde ,agarncnte apenas flu- ctua\ a o non1e, a todo o n1on1ento dlslocado por localisacs di fie- rentes, da Ultin1a rhulc. . \si a eran1 conhecidas a ..: \nato I ia, a Sy ria, a c pouco n1ais; porque da lndia e da China apenas se sabia o que alguns ra- ros ,iajantes d 'estas regics nos conta,am cn1 suas obras. \ ()cea- nia nen1 era suspeitada; e do Japo-do n1ysterioso Zipango-n1al chega,a ate ns noticia to incerta e to vaga, que no se sabia ben1 se era ccho de realidade longinqua, se aruortecitla irradiao d'algun1 \elho m ,tho oriental. O conhecimento da ..:\frica limitava-se parte norte d'este con- tinente, isto zona que fora conhecida e colon isada em parte pelos ron1anos, incluindo n'esta zona o Egypto . .i\ costa occidental envol- ,iam-n'a as tre,as do 'renebroso. E emquanto costa oriental, en1bora ella fosse explorada pelos arabes, o seu conhccirncnto, ciosa- mente guardado como um segredo con1n1ercial, conser,ava-se fora do alcance dos eur_?peus. . . porn1, os descobrimentos dos portuguezes, e este es- treito circulo de conhccin1cntos gcographicos repcntina- mentc, duplicando a supcrficic at ahi explorada do globo. Logo pelos meiados do seculo Xl\r, no reinado de 1\ffonso 1\r se en,ia, segundo parece, unta primeira cxpcdio s ilhas ... \fortunadas, ern pleno Oceano. I )epois as perturbaes, por que passou a nao du- rante os ultimos reinados da priancira d ynastia, susp("ndean por al- gunl tempo o proseguintcnto de novas ,iagens. :\Ias com a segunda dynastia o movimento accentua-se, ton1ando desde logo granJes pro- Em l..t I 8, Joo (;onalves larcu c rristo \ ... a1 rcix.eira, descohrtnl a Ilha de Porto Santo e em I 4-19 a Ilha dJ. 'Iacleira. En1 dohra-se o caho que o terror despcrt,1do pelas extra\"a- lendas da media at ahi in1pedira ele transpt>r. Em 1432 chega ( \ .. e lho Cahra 1 Ilha de Santa :\I aria, pertencente ao grupo dos \res, ilha f]Ue parece ter sido j descoberta no ternpo de \ffonso I\'. En1 143-t C ;ii E:incs dubra o Cabo Bojador, segunda harrcira que as superstit,es do tempo le\antavarn cn1 frente elos nossos n.tvcgadorcs. Em 143, .\ffonso l;onalvcs Baldaya descobre o l<io do C >uro. Ern 144-1, 'rristo descobre o Caho Branco c em 1445 chega at ... t Senegamhia. Em seguida descobrem-se as ilhas de Cabo \ erde, a Costa da c as ilhas de S. 'fhom c Prncipe. 23 Em I472, passatn os marinheiros portuguezes o Equador e intcr- nam-se pelo hemispherio austral. ..r\t ento tinhan1 as viagens ao longo d'.A.frica sido, por assim dizer, simples reconhecimentos. O passo capital na historia dos des- cobrirnentos ia, porm, dar-se. No reinado de [). Joo II, [)iogo Co e Diogo cl' .. -\zan1buja exploram minuciosan1ente toda a costa africana
at ahi descoberta,- a Guin, .L\ngola e Benguela. Finalmente, em I 48 i Bartholomeu f)ias, a cujos esforos e trabalhos at hoje to pouca justia se ten1 feito, chega ao cabo das 'Torn1entas, da outra banda do qual se estendia j sen1 obstaculos o caminho para a ln dia; e dez annos depois, em I497 partia do porto de Lisboa, alm ... da praia do Restcllo, a esquadra cotnmandada por \ ... asco da Gama, a qual no anno seguinte surgia no porto de Calicut, na costa occiden- tal do Indosto. ' D'ahi a dois annos, em I soo, Pedro r\hpares Cabral, no en1 vir- tude de uma nem das correntes oceanicas, con1o falsa- n1ente por n1uito ten1po se suppoz, mas de proposito, n1andado ahi a occultas pelo rei de Portugal, descobre o Brazil. outro hemis- pherio an1ericano, en1 I j6I, Gaspar Corte Real, navegando para o noroeste, descobre a Terra Ko\a. I>o lado da Asia em I 530, Sousa r a vares chega at Bassor, no fundo do golpho Persico, e em I 54 I, Estevam da Gama e [J. Joo de Castro exploratn todo o \Ter- melho. as mais inesperadas descobertas fazen1-n'as ainda os portu- guezes nos mares do extremo oriente, depois de realisada a por- tentosa Odyssea que acabamos de descre,er. Chegar at ao Industo e dominar o .Atlantico e o mar das lndias era pouco para o genio aventureirQ dos nossos na,egadores. Outros mares aguarda\pam no- vas proezas dos portuguezes ! Logo aps a totnada de laca em I 5 I I, o grande \ffonso d' Al- buquerque, para o qual o imperio, que tinha por limites ao occidente Ormuz e ao oriente a cidade de era pequeno, n1andou Francisco Serro e cl' ... -\breu con1 tres na"ios a explorar o n1ar das resultando d'esta explorao a descoberta de Jara, de l\Iadura, de ..:-\mboina e de Banda. Em I 526 Jorge de descobre a No,a Guin. Igualmente por essa epocha foran1 desco- bertas as ilhas de Sumatra, Borno e o archipelago Sonda, adian- tando-se os portuguezes at .r\ustralia, cujas costas septentrionaes lhes foram conhecidas. Em direco n1ais ao norte os nossos na,egadores internaram-se pelos mares da China e do Japo, chegando en1 I 5 I i Peres d' .. -\n- 24 drade :ts ilhas de Pulo-Condor, e cn1 I 5 IS a Canto. En1 I 520 c I 5.! 1 e Pekim, fixando-se Portugal (hlfinitivan1entc cn1 no an no de 15 5-. En1 1 5..J.! o cxtraordinario Yiajante Fcrnto Pinto, que pi)cl" hcrn ser appellidado o arco Pl1lo portuguez, desco_bre o Jap.'lo, o n1ystcrioso Zipango, sendo este archipclago mais tarde, en1 1549, Yisltado por S. Francisco Xa\icr, o afan1atlo apostolo das lnclias. Por ultimo, c para fechar con1 cha\c d'oiro este n1ara\ilhoso cyclo, cn1 1520 Ferno de chega ao estreito, que ainda hoje tcn1 o seu non1c, entre a ponta extrema da .. \ n1erica :\lcridional c a Terra do Fogo, e, passando o < )ceano Pacifico, rea1isa a pritneira Yiagem de circun1na\cgao do gloho. Esta,a tcrmina<la a cruzada dos dcscohrin1entos, c mais do que duplicada a supcrficic da terra conhecida. Re\oluo geographica scrn par na historia rlc todos os tcrnpos, i1nporta a ohra dos portu- guc7es ao n1esn1o passo uma re\oluo profunda en1 todas as scicn- cias, que con1 a geographia se. rclacionatn. ... \ cthnographia teve ento noticia de no\os grupos hutnanos, para preencher o quadro das suas classificacs incompletas . .1\ lingustica s6 se tornou possi- \cl, con1o disciplina de methodo rigoroso, depois que este\e de posse elo cnorn1e material que o conhccin1ento de tantas sciencias, at ento ignoradas, lhe forneceu. () orientalisn1o, isto , a revelao asson1hrosa das velhas civilisacs extinctas, que out.-'ora encheram com a sua fama o n1undo asiatico, s pde surgir voz dos \\Tilliam Joncs, dos Colehrookc, dos Ra\vlinson c de tantos outros eruditos, depois que pela audacia dos nossos ntarinheiros se lhes tornaran1 at:cessi\cis as terras, onde ja1.iarn os \estigios dos intperios e\ocauos por cllcs cl \ida historica. E () que tcrianl sido, SCill () prvio c dire- cto conhecimento das terras aonde a portou o C ;:una c por onde n1ais tarde se espalharam os cont inuaclorcs da sua ohra, a n1 ythologia comparada, a sciencia das .religies, o direito co&nparati\o indo-eu- ropeu, para no f.1llar cspccialn1ntc d;t archcologia e da philologia indiana, que, n1ais elo que nenhtun outro ra1no das sci(ncias philolo- gicas, tanto contrihuiran1 para a systen1atisao das origens do nosso n1undo nt ulcrno? h,t, pelo que respeita s scicnci.as sociacs ou hislnricas. nos outros clontinios scicntificos no foi a rcvolu;-to n1cnos in1portantc. l )utra fauna, outra flora, outros ceus, outras terras e outros tnans, Jfferc, ran1 clcoJcntos n 'un1 can1po intciran1rntc no\'' incxpl rad .tt ahi. E consl iluirant-sc ento: a no\'a hotanica, 25 a nova zoologia, a no\a anthropologia, a no\a geographia, a nova ethnologia, assentes na base definiti\a, que lhes forneceu o criterio comparati\o, consequencia fatal e logica das condies inteiramente diversas em que passa\a a ser estudada toda a phenomenalidade do mundo, enriquecida pelos nossos na,egadores de to inesperada ma- netra. para que an1ontoar, n'esta bre,issima resenha, mais factos a provarem a influencia dos descobrimentos na historia da civilisao? E' o caso de se repetir o in eo sunius et \ .. i,emos na atmo- sphera por elles creada, que por todos os lados ainda hoje nos en- volve, penetrando con1o ether subtil e ,-i,ificador todas as manifes- taes da existencia da Europa a partir do seculo XVI. So elles ao mesmo tempo a razo de ser cl'esta ci,ilisao europeia, de que tanto nos orgulhamos e cujo periodo moderno inaugurmos; e so a guarda e o an1paro do nosso querido Portugal, cuja independcncia e sobera- nia firmram en1 alicerces inabala\cis, que ho de resistir aos mais contrarias ,aevens do destino, assin1 o crernos, en1quanto em terras d'aln1-mar se soletrarem na lngua portugueza, en1bora nos disticos meio apagados de \elhas fortalezas derruiclas, os notnes para sempre immortaes dos heroes do ()riente! ... Disse um fan1oso orador hespanhol, fallando de Colon1bo, que to arreigada fra a crena do illustre geno\ez na descoberta do Kovo que, ainda quando a no existisse, a Pro\idencia a c de\ra fazer surgir do seio das aguas para recornpensar tan1anha f. <.Jue diremos ento n<>s da f e da constancia dos navegadores portuguezes, que, pelo dilatado periodo de utn seculo, vencendo todos os obstaculos, impondo-se a todas as circumstancias, ainda as mais difficeis e desanimadoras, triumphando de todos os perigos- os que lhes \inham dos hornens c os que lhes pro\inham da natu- reza- souberam con1 uma persistencia, unica na historia, proseguir no plano que o grande Infante concebera e que os continuadores da sua obra con1 to singular exito ultin1rarn? ... ...:!\.inda ha pouco, minhas 'senhoras e n1eus senhores, a nao noruegueza in1pulsionada pelo n1ais hello scntin1ento que pde fazer I palpitar o corao de un1 po,o, se le\anta\a en1 n1assa para receber por entre festas e acclan1aes, que to grande ccho ti,eram em todo o n1undo ci,ilisado, Nansen, o filho dilecto, que ,olta,a da viagem que ha tres annos en1prehen<lera ao plo Korte. Xo hou,e distinco que no fosse conferida ao ousado mari- nheiro, que tentara penetrar, emboLt sern o conseguir, o segredo que ainda hoje cn\ohe n'un1 n1anto ele irnpenctra\c:is gelos o ponto 26 mathernatico, em torno dn qual gira do lado do septentrio o nossl) planeta. I )esde o rei dte ao ultin1o Jos concidados do todos porfia tlisputa\anl a honra de lhe otfen.cer em nunH da patria. orgulhosa pelo seu feito, o tributo da gratido nacional. E a Europ.t, associando-se ao enthusiasn1o rla Noruega, coroou juhilnsa- nlente o heroe, honltllogando con1 o \eredicto das n1ais illustres so- ciedades scientificas a consagrao, 4ue os seus lhe feito. Xo entanto o que e a obra de con1paraJa cotn a do Gama? Pelo que respeita dO fin1 visado, no obstante toda a sua hc- roica coragem, t,e o illustre ziking de retroceder, sen1 alcanar o que promettera ao partir, pois que se viu forado a renunciat con- quista do plo, que, cmo a miragem de un1 conto phantastico, lhe fugiu no momento em que julgava td-o tocado_ Se da considerao do fin1 proposto passan1os a attentar nos ele- mentos de que respecti,amente dispunhan1 o na\egador portugucz do seculo xv e o explorador norucgo do scculo XIX, que enorn1e, que incomn1ensura\el entre a escassez rlos n1eios e a defi- ciencia de cabed.tl scientifico, que to arris:ada torna\anl a ,-iagenl a\enturos:t do prin1eiro, exposta a todas as inespct adas contingen- cias do desconhecido, impossiveis de prever em similhante epocha, e a organisao technica da expedio do segundo, an11ada con1 os ultimos aperfeioan1entos da sciencia, da arte e da industria, expe- dio em que cada prohabilidade favoravel ou contraria foi pesada de antemo. e em que o partido a tirar rlo proprio insuccesso foi ri- gorosamente calculado e previsto? E depois, que comparao pde existir tasnhen1, soh o ponto de vista dos resultados, entre a loucura sublirne, no ha du\ida, n1as loucura sen1pre e que tantas victin1as tem custado j, de por mera curiosiddde de saber, attingir en1 meio das eternas solidc->es do gelado norte o ponto n1athematico que se denornina o plo, co1n realidade apenas theorica, e descoberto o qual finalnHnte, qucrn sabe quando? tudo n'aqudlas desoladas rcgi{>es continuar.t curno d'antcs cerrado ao contacto do resto do 1nundn; que con1parao pode exis- tir entre loucur,t, prorlucto da ne\rosc scientifica do nosso se- culo. c a epica que nos fins do seculo xv, uniu en1 un1 hy- mencu ele ouro o Occidente e o C )riente, que desde ento no tornaram a c ele cuja junco f..:cunda resultdranl para to- das as <la n1oderna Europa e da velha \si a as const!q ucncias a que 'lOS tcnH>S estado referindo csl.t noit'? \ pois. nuus !-wn h ores. con1 os tlc u pwn t t'S c xenl pios 2i que nos veem de fra, a honrar a memoria dos que empunhando a bandeira e em nome da patria querida, deixaram na h is- toria un1 rasto de luz, que no se apagar jmais. S morren1 os povos que merecem n1orrer. E s so dignos da tnorte os que esquecem, por uma indifferena, quasi equi- valente a u1n covarde suicidio, as paginas mais brilhantes do seu pas- sado. Tenho dito. Para a reconstituio do presente discurso, cuja publicao foi retardada por um accidente luctuoso, que por algum tempo impediu o conferente de occupar-se da reviso das provas, foram-nos de inapreciavel auxilio os extra- ctos publicados no fliario de Seculo e Va11guarda.