S.

TERESA ANTONIETTA FRCEK RM

ZESANIEC NAD BRZEGAMI WOGI. WITY ABP ZYGMUNT SZCZSNY FELISKI. CZ I

Zygmunt Szczsny Feliski (1822-1895), przeszed do historii jako arcybiskup metropolita warszawski, 20-letni zesaniec w gbi Rosji, zaoyciel zgromadzenia Sistr Franciszkanek Rodziny Maryi, pisarz ascetyczny, autor cennych Pamitnikw. Jego ycie i dziaalno cz si cile z dziejami Narodu polskiego, rozdartego przez trzech zaborcw i z histori Kocioa katolickiego na ziemi ojczystej i poza jej granicami. y w XIX stuleciu, w okresie niewoli narodowej i zryww niepodlegociowych, ale swym dziaaniem i myl twrcz wybiega daleko w przyszo. By niewtpliwie jedn z najwybitniejszych postaci XIX w., ktrego wspczeni nazywali chlub episkopatu polskiego, mczennikiem za wiar i ojczyzn, wiernym synem Kocioa. Koleje jego ycia zwizay go z 10 krajami Europy, przez co stoi na pograniczu Europy Wschodniej i Zachodniej. I dzi, na progu trzeciego Tysiclecia w. abp Feliski moe by wzorem mioci Boga i Ojczyzny, braterstwa narodw w oparciu o Ewangeli. Pami o nim, cze dla jego cnt oraz sawa witoci byy bodcem do podjcia stara o jego kanonizacj. Jego Spraw beatyfikacyjn, prowadzon drog historyczn, rozpocz w Warszawie kard. Stefan Wyszyski, 31 maja 1965 r., a zakoczy na forum archidiecezji kard. Jzef Glemp, 30 stycznia 1984 r. Dalsze prace, trwajce w Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych w Watykanie, zostay ukoronowane dekretem o heroicznoci cnt (24 kwietnia 2001) i dekretami o cudzie (5 lipca 2002, 6 grudnia 2008). Papie Jan Pawe II wynis Go do chway bogosawionych 18 sierpnia 2002 r. w Krakowie podczas VIII pielgrzymki do Ojczyzny. Natomiast Ojciec wity Benedykt XVI, kanonizowa Go 11 padziernika 2009 r., w Bazylice w. Piotra w Rzymie, wczajc do grona witych Kocioa Powszechnego. W panoramie dziejw Kocioa i Ojczyzny, przeywanych w roku powiconym Kapastwu, gbok wymow maj sowa Benedykta XVI, wypowiedziane podczas homilii kanonizacyjnej:
Zygmunt Szczsny Feliski, [...] by wielkim wiadkiem wiary i duszpasterskiej mioci w czasach bardzo trudnych dla Narodu i Kocioa w Polsce [...] W kadej sytuacji zachowa niewzruszon ufno w Bo Opatrzno. Dzi jego ufne i pene mioci oddanie Bogu i ludziom staje si wietlanym wzorem dla caego Kocioa.

Do niedawna najwiksze zainteresowanie historykw budzia warszawska dziaalno abp. Feliskiego, natomiast 20-lecie jego wygnania byo okresem najmniej znanym z jego ycia. Najczciej zamykano go w kilku zdaniach. Dopiero kwerenda rozwinita przez siostry Rodziny Maryi w zwizku z Procesem kanoni-

zacyjnym ich Zaoyciela przyniosa rewelacyjne odkrycia. 1 O bogactwie posiadanych obecnie materiaw z okresu 20-letniego wygnania wiadcz nastpujce dane: 170 listw abp. Feliskiego, prywatnych i urzdowych w wikszoci autografy; 2 urywki z jego Pamitnikw, pisanych na wygnaniu; 142 dokumenty Stolicy Apostolskiej, w tym 2 allokucje i 2 encykliki (1864-1867) Piusa IX oraz Memoria mons. Symeoni do kanclerza Rosji Al. Gorczakowa, korespondencja sekretarza stanu i nuncjusza wiedeskiego wraz z urzdowymi relacjami Kongregacji Nadzwyczajnych Spraw Kocioa (AA.EE.SS.), obejmujca okoo 40 pism; 101 listw biskupw, ksiy i wieckich oraz relacji bezimiennych, skierowanych do Stolicy Apostolskiej, obfita dokumentacja z rozmw prowadzonych za Leona XIII przez przedstawicieli Rosji i Watykanu w Wiedniu i Rzymie (1879-1882), ktre doprowadziy do podpisania porozumienia i uwolnienia abp. Feliskiego z wygnania w 1883 r. Ponadto zesp ten wzbogacaj rne dokumenty przechowywane w Pastwowym Archiwum Historycznym Rosji: w Jarosawiu, Moskwie, a zwaszcza w Petersburgu; wrd nich znajduje si urzdowa korespondencja cesarza Aleksandra II, namiestnika Krlestwa Polskiego, departamentu wyzna w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, wydziau kultu w komisji Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego (WR i OP), a nastpnie departamentu wyzna, pisma i raporty gubernatora i policji Jarosawia; w tej grupie dokumentw znajduj si take listy abp. Feliskiego skierowane do wadz w Petersburgu, do penomocnikw w Warszawie, do gubernatora Jarosawia i tamtejszej policji. Cenne materiay historyczne dotyczce zesanego arcybiskupa znajduj si rwnie w Archiwum Akt Dawnych (AGAD) w Warszawie w zbiorach: Centralne wadze wyznaniowe w Krlestwie Polskim, w dwch woluminach: Fundusze arcybiskupa warszawskiego, sygn. 278 279 i Rada Administracyjna Krlestwa Polskiego oraz Szcztkowe akta powstania styczniowego. Korespondencja prywatna, przechowywana w bibliotekach pastwowych, kocielnych i prywatnych dostarcza obfitych drobnych informacji i opinii rnych osb o zesanym arcybiskupie; wzmianki o nim znajduj si w 20 pamitnikach i wspomnieniach rnych osb; uzupeniaj te materiay artykuy i notatki kronikarskie zamieszczone w prasie polskiej i zagranicznej. 2 W niniejszym artykule zwrcono gwn uwag na zesanie abp. Feliskiego, poprzedzajc go syntetycznym szkicem o jego yciu i pracy, poczynajc od domu rodzinnego, poprzez studia i podre na Wschodzie i na Zachodzie, ukazujc jego dziaalno jako kapana w Petersburgu i arcybiskupa w Warszawie, a koczc na ostatnich latach ycia, ktre spdzi w Dwiniaczce na Podolu. Majc do dyspozycji duy zbir dokumentw, wzbogaconych przez atwiej1 Hieronim Eug. Wyczawski OFM, Arcybiskup Zygmunt Szczsny Feliski 18221895, Warszawa 1986, dalej cytujemy: Wyczawski, Arcybiskup... 2 Dokumentacja zebrana podczas kwerendy w archiwach i bibliotekach krajowych i zagranicznych, przechowywana jest w Archiwum Gwnym Zgromadzenia Sistr Franciszkanek Rodziny Maryi w Warszawie, elazna 97 (ARM). Materiay zebrane do 1970 r. byy podstaw do opracowania przez ks. H. Eug. Wyczawskiego, OFM, monografii powiconej abp. Feliskiemu. W obecnym opracowaniu nie pomijamy wczeniejszych opracowa, tj.: W. Przyborowskiego, W. Smoczyskiego, M. Berga, M. Godlewskiego, ktre posiadaj drobne lecz ciekawe szczegy dotyczce okresu wygnania.

szy dostp do archiww rosyjskich, ograniczamy wprowadzenie do oglnego przedstawienia zagadnie, pozostawiajc sporo miejsca na przytoczenie wspczesnych rde z okresu zesania, zwaszcza korespondencji, w ktrych wietle najlepiej odbijaj si fakty z ycia abp. Feliskiego, jego sylwetka duchowa i szerokie apostolskie oddziaywanie.

***
1. Pochodzenie i dziaalno ZYGMUNT SZCZSNY FELISKI urodzi si 1 listopada 1822 r. w Wojutynie koo ucka na Woyniu (obecnie Ukraina), jako syn licznej rodziny ziemianina Gerarda i Ewy z Wendorffw, 3 pisarki, autorki Pamitnikw z ycia i Wspomnie z Syberii. Jego stryj Alojzy Feliski, sekretarz Tadeusza Kociuszki, a nastpnie dyrektor liceum krzemienieckiego zasyn w literaturze jako autor pierwszego dramatu narodowego Barbara Radziwiwna i hymnu Boe co Polsk.
M od o

Z ewangelicznej atmosfery domu rodzinnego wynis Szczsny mocny fundament wiary i moralnoci. Od rodzicw nauczy si mioci Boga, powicenia dla Ojczyzny, szacunku dla czowieka. Dziki tym wartociom nie zaama si, gdy zmar mu ojciec (1833), matka za prace patriotyczne zostaa zesana na Syberi (1838), rzd carski skonfiskowa majtek, a szecioro rodzestwa zostao bez dachu nad gow. Pomocn do podaa sierotom rodzina i ludzie obcy z pobudek patriotycznych. Szczsny, w wieku 17 lat, sam musia myle o swej przyszoci; wyru szy w wiat z wiar w sercu i ufnoci w pomoc Opatrznoci. Jego jedynym bogactwem jak wyzna byy: serce niewinne, religia i mio braterska dla blinich. Ufa, e dziki tym wartociom nie zboczy z drogi prawej. 4 W modoci duo podrowa, odwiedzi nawet dwukrotnie zesan matk w Saratowie nad Wog. Zdoby wyksztacenie matematyczne w Moskwie, a humanistyczne na Sorbonie i w Collge de France. Pracujc w majtku opiekuna Zenona Brzozowskiego w Sokowce na Podolu, wczy si jako sekretarz w akcj niesienia pomocy wygnacom syberyjskim. Za dewiz ycia przyj haso Zygmunta Krasiskiego: Bo na ziemi by Polakiem, to y bosko i szlachetnie. O jego patriotyzmie wiadczy udzia w powstaniu w Wielkopolsce (1848), a o wielkoci ducha przyja z wieszczem narodowym Juliuszem Sowackim w
Gerard Feliski (1787), herbu Farensbach, waciciel majtku w Wojutynie na Woyniu, peni obowizki awnika w Sdzie Ziemi Woyskiej w ytomierzu (1820-1830), zmar w Wojutynie, pochowany w Skrczu. Matka Ewa z Wendorffw (1794-1839), herbu Nabram, bya crk Zygmunta Wendorffa z Podlasia i Zofii z Sgajw Litwinki, wychowaa si u krewnych Stanisawa i Ewy Wendorffw w Hoynce, k. Klecka. 4 List Zygmunta Szczsnego Feliskiego do matki, 23 kwietnia 1841, Moskwa, nr 12, oryg., Archiwum Gwne Zgromadzenia Sistr Franciszkanek Rodziny Maryi, Warszawa, ul. elazna 97 (ARM).
3

Paryu, ktry zmar na jego rkach. Po mierci przyjaciela, wsuchany w gos Chrystusa, postanowi zosta ksidzem.
Kap an w Pete rsb u rgu

W 1851 r. Feliski wrci z Parya do kraju i wstpi do Seminarium duchownego w ytomierzu, dalsz formacj zdoby w Akademii Duchownej w Petersburgu, gdzie zosta wywicony na kapana (1855). Pracujc jako wikariusz przy kociele w. Katarzyny zainteresowa si losem bezdomnych. Natchniony duchem miosierdzia zaoy Schronisko dla sierot i ubogich oraz zgromadzenie zakonne pod nazw Rodzina Maryi (1857), a trzeba pamita, e by to okres zamykania klasztorw pod berem rosyjskim. Jednoczenie, penic obowizki ojca duchownego alumnw i profesora Akademii Rzymskokatolickiej, powici si formacji nowego pokolenia kapanw: wyksztaconych, gorliwych, lojalnych, ale majcych odwag powiedzie: non possumus, ilekro wadza wyda rozporzdzenie sprzeczne z sumieniem i prawem kanonicznym. Uwaano go za apostoa, penego pokory, nauki i kultury, za opiekuna ubogich i sierot, za najlepszego ksidza w Rosji i te wiadomoci docieray do Watykanu. On sam napisa, e w Petersburgu spdzi najpikniejsze lata kapastwa, gdzie Pan Bg askawie bogosawi jego pracy. 5 Inni dodali, gdzie znany by z surowoci obyczajw i gdzie pomidzy katolikami zjedna sobie bardzo wielki i suszny szacunek. 6
Paster z Warszaw y

Ks. Feliski, mianowany 6 stycznia 1862 r. przez Piusa IX pasterzem archidiecezji warszawskiej, rzdzi nad Wis zaledwie 16 miesicy, od 9 lutego 1862 do 14 czerwca 1863 r., w sytuacji wyjtkowo trudnej, w okresie wrzenia patriotycznego i wybuchu powstania styczniowego, w atmosferze nieufnoci ze strony czci spoeczestwa polskiego i represji ze strony rzdu zaborczego. Pomimo to, w tym krtkim okresie rozwin wszechstronn dziaalno zmierzajc do odrodzenia archidiecezji i usunicia ingerencji rzdu carskiego w wewntrzne sprawy Kocioa. Dy do ustawienia wszystkich spaw w archidiecezji wedle ducha Kocioa, tj. zgodnie z prawem kanonicznym i rozporzdzeniami Stolicy Apostolskiej. Zapewnia: stara si bd zaszczepia w narodzie cnoty publiczne i prywatne, ktre stanowi wielko ludw. Dy do zjednoczenia si narodowych, do solidarnego dziaania dla dobra ojczyzny. Realizujc ten program szed zawsze za tym, co uwaa za prawd lub obowizek.7 Warszawa niechtnie przyja Pasterza, ktry przyby ze stolicy carw, chocia on wyranie wyznawa:

Zygmunt Szczsny Feliski, Pamitniki, Warszawa 2009, s. 489; dalej cytujemy: Feliski, Pamitniki. 6 Korespondencja z Petersburga, Gazeta Polska, Warszawa, 1862, nr 11. 7 Feliski, Pamitniki, s. 490; Przedmowa autora, s. 33; Teresa Antonietta Frcek, RM, Bogosawiony arcybiskup Zygmunt Szczsny Feliski 1822-1895, Warszawa 2002, s. 35-60.

Polakiem jestem, Polakiem umrze pragn, bo tego chce Boskie i ludzkie prawo uwaam nasz jzyk, nasz histori, nasze obyczaje narodowe za drogocenn spucizn po przodkach, ktr nastpnym pokoleniom wicie przekaza powinnimy, wzbogaciwszy skarbnic narodow wasn prac.

Rozumia to dobrze kard. Stefan Wyszyski, mwic, e Warszawa tak bardzo bya wyczulona na to wszystko, co przychodzi ze Wschodu, e dopuszczaa si niesprawiedliwoci. Takiej niesprawiedliwoci dozna abp Feliski, cho przyszed tu jako Dobry Pasterz. A sytuacja w stolicy bya niezwykle napita: kocioy od 4 miesicy zamknite z powodu profanacji, dokonanej przez wojsko carskie w katedrze i w kociele w. Anny w nocy z 15/16 padziernika 1861 r. Trwa stan wojenny, aresztowania, wizienia i zsyki dotykay duchownych i wieckich. Arcybiskup rozpocz urzdowanie od rekoncyliacji sprofanowanych kociow i otwarcia pozostaych, zarzdzajc w nich adoracj Najwitszego Sakramentu. Okres jego rzdw nazwano tragedi, kalwari, dramatem. On sam mwi:
Z postawieniem nogi na ziemi warszawskiej rozpoczo si moje trudne, po ludzku mwic, niemoebne posannictwo.

Ufny w pomoc Opatrznoci Boej pracowa dla dobra narodu, pragnc wychowa nowe pokolenie ludu prawdziwie wiernego, trzewego, uczciwego i moralnego.8 Ten czowiek Opatrznociowy, jak go nazywano, znak Miosierdzia Boego, skupi wok siebie w stolicy grono gorliwych kapanw, tworzc tak zwane Centrum odrodzenia, z ktrymi rozpocz reform akademii, seminariw, instytucji kocielnych. Duy nacisk pooy na podniesienie poziomu duchowego i intelektualnego kapanw, na oywienie kultu Boego. Kapanw zachca do gorliwego goszenia sowa Boego, do objcia katechizacj dzieci, modziey i starszych. Powierzy im trosk o trzewo narodu i rozwj owiaty. W celu odrodzenia religijnego wiernych organizowa misje i rekolekcje w kocioach, szpitalach, wizieniach. Szerzy kult Najwitszego. Sakramentu i Matki Boej, ku Jej czci upowszechni w archidiecezji naboestwo majowe; popiera ruch franciszkaski, sam wstpi w szeregi tercjarskie, z imieniem Antoni; zaoy w stolicy sierociniec i szko i odda je pod opiek sistr Rodziny Maryi, ktre sprowadzi z Petersburga. Utrzymywa kontakt z biskupami innych diecezji, by zachowa wspln lini dziaania wobec rzdu w obronie praw Kocioa i narodu. Umacnia wizy biskupw, kapanw i wiernych ze Stolic Apostolsk.9 Zaprosi do stolicy siostry Matki Boej Miosierdzia, da im mieszkanie i pobogosawi rozpoczte przez nie dzieo miosierdzia (1 list. 1862).
8 Feliski, Pamitniki, s. 490; Rozporzdzenie abp. Feliskiego wydane za porednictwem konsystorza, 30 czerwca 1862 r., n. 1785, Arch. Parafialne w Grjcu: Akta dekanatu grjeckiego, t. 4, k. 715-722, cytat, k. 717. 9 Adres abp. Feliskiego i biskupw metropolii warszawskiej do Piusa IX, dwa oryginay: jeden wysany drog urzdowa do dzi znajduje si w Archiwum Gwnym Akt Dawnych w Warszawie (AGAD), z adnotacj ad acta; drugi wysany drog tajn przechowywany jest w ASV (Archiwum Tajne Watykaskie), Epistolae ad principes, Posizioni e minute, 1862, nr 393/1 i odpowied Piusa IX, 6 listopada 1862, tame, nr 393/2; Pamitnik Religijno-Moralny, Warszawa, 1862, nr 11, s. 558-561.

Droga na wygnanie

W stosunkach z rzdem jak te z ugrupowaniami politycznymi zachowa arcybiskup niezaleno, unika serwilizmu wobec wadzy, jak te sprzyjania ulicy. W Warszawie, jak donoszono do Watykanu, stan jak anio pokoju, pomidzy zwalczajcymi si stronnictwami biaych i czerwonych, wzywajc nard do rozwagi i owocnej pracy dla dobra kraju. Kierujc si dowiadczeniem wyniesionym z powstania w Wielkopolsce (1848) i realn ocen wczesnej sytuacji, usiowa powstrzyma nard przed rozlewem krwi bratniej. Uwaa, e wobec potgi Rosji powstanie nie ma szans powodzenia. Trzeba jednak podkreli: arcybiskup nie wyda adnego listu przeciw ruchowi, a dziki jego wyjanieniom, kierowanym do Watykanu, 10 Stolica Apostolska powstrzymaa si od aktu potpiajcego powstanie, czego usilnie domagaa si Rosja. O stosunku abp. Feliskiego do powstania pisano: Arcybiskup pragnie niepodlegoci kraju, ale uwaa
e trzeba przede wszystkim wzmocni wewntrzny organizm, aby chwila wyswobodzenia nie zastaa nas nieprzygotowanych. Chwili za tej od Boga jedynie wyglda. [...] On [...] nie potpia tych, co wierz w godziwo powstania. Praktycznie tylko uwaa je za zgubne.11

Po wybuchu powstania styczniowego (1863), stan w obronie ucinionych. Na znak protestu zoy dymisj z Rady Stanu (12 marca), napisa list do cara Aleksandra II (15 marca), w ktrym zawar sowa:
Krew pynie wielkimi strumieniami. W imi miosierdzia chrzecijaskiego i w imi interesw obu narodw bagam Wasz Cesarsk Mo, aby pooy kres tej wyniszczajcej wojnie. Polska nie zadowoli si autonomi administracyjn, ona potrzebuje bytu niepodlegego.

Nie bya to zmiana orientacji politycznej, lecz konsekwentna realizacja sw, wypowiedzianych przed konsekracj do cara Aleksandra II:
Jeliby jednak Nard nie uwzgldni mych przedstawie i cign na siebie grone nastpstwa represji, ja przede wszystkim speni obowizki pasterza i podziel niedol ludu mego.12

I podzieli. Protesty pasterza, a nadto zmiana polityki caratu wobec kraju spowodoway, e abp Feliski sta si niewygodny dla wadz zaborczych. Wezwany przez monarch do Petersburga, opuci stolic 14 czerwca 1863 r., jako wizie stanu, pod eskort wojskow, dowodzon przez adiutanta ksicia Aleksandra Kirejewa.13 Przed opuszczeniem Warszawy abp Feliski, przewidujc zesanie, powierzy rzdy w archidiecezji ks. biskupowi-nominatowi Pawowi Rze10 List abp. Feliskiego do kard. G. Antonelli, 10 marca 1863 r., oryg., ASV, AA.EE.SS. (Sprawy Nadzwyczajne Kocioa), Carte di Russia e Polonia, vol. 17, k. 303-306v, druk w jz. francuskim: Z. Olszamowska-Skowroska, Pie IX et linsurrection polonaise de 1863-64 dans la correspondance avec les vques du Royaume de Pologne (1862-66), [w:] Sacrum Poloniae Millennium, t. 12, Rzym 1966, s. 93-97; w jz. polskim: T. Frcek, Bogosawiony, s. 232-237. 11 List Juliana Feliskiego do zmartwychwstacw w Rzymie, Archiwum Zgromadzenia Zmartwychwstania Paskiego (ACR), Rzym: Polonia, 1863. 12 Feliski, Pamitniki, Warszawa 2009, s. 487, por. s. 569; 573 (list), 576, 586.

wuskiemu, dziekanowi metropolitalnemu i oficjaowi Konsystorza, a na wypadek jego take usunicia, pozostawi dokumenty dla dwch kolejnych wikariuszy generalnych, ktre w odpowiednim czasie miay by im przekazane.14 Feliski, zatrzymany w Gatczynie i internowany w paacu cesarskim przez 3 tygodnie, pod stra adiutanta carskiego ksicia Aleksandra Mieszczerskiego, mia szanse powrotu do Warszawy, ale za cen ukorzenia si przed carem, rezygnacji z dotychczasowej linii dziaania, zaprzestania kontaktw z Watykanem i poddania si cakowicie pod rozkazy rzdu. Takiej jednak deklaracji arcybiskup nie zoy. Drog na wygnanie przypiecztowa gatczyski memoria, w ktrym, na danie Aleksandra II, zawar swoje Credo polityczne:
Mio Ojczyzny jest uczuciem rwnie wrodzonym i mimowolnym jak mio rodzicw, i nikogo nie mona za ni wini. Nie jest win Polakw, e majc wietn i bogat historyczn przeszo, wzdychaj do niej i d do odzyskania utraconej niepodlegoci. [...] Tego gorcego patriotyzmu nie mona Polakom poczytywa za zbrodni, [...] a prb odzyskania niepodlegoci, powtarzajcych si od stu lat, Rosjanie nie maj prawa potpia. Losy narodw s w rku Boga i jeli godzina przez Opatrzno do wyzwolenia Polski przeznaczona ju wybia, opr Waszej Cesarskiej Moci nie przeszkodzi wykonaniu Paskiego wyroku, jak opr faraona nie przeszkodzi wyzwoleniu ydw, gdy plagi s zawsze w rku Boga.

Arcybiskup uwaa, e jzyk jakim przemawia do cesarza by zbyt miay, ale by wwczas w takim nastroju ducha, e nie przemawia we wasnym imieniu, ani w imieniu Polski, ale czu si jak pisa:
rzecznikiem tej Opatrznoci, ktrej rzdy tak powszechnie dzi zapoznane, pomimo i rka, co je dziery, nie stracia nic ze swej wszechmocnoci.15

Odpowiedzi na memoria byo wygnanie. 2. Jarosaw nad Wog miejsce zesania Abp Feliski zosta skazany na osiedlenie w gbi Rosji, w miecie Jarosawiu nad Wog, na czas nieograniczony. W swoich Pamitnikach zanotowa:
Wyrok ten ze stanowiska rzdowego wyda mi si bardzo umiarkowany, byem bowiem przygotowanym do nierwnie surowszego.16

Na wygnaniu spdzi 20 lat jako arcybiskup metropolita warszawski, cho po roku ukaz cara Aleksandra II pozbawi go zarzdu archidiecezj
13 Pismo nuncjatury wiedeskiej, podpisane przez G. Capisa do sekretarza stanu kard. Giacomo Antonelli, 20 czerwca 1863 r., Wiede, nr 1748, ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 17, k. 250-252; Feliski, Pamitniki, s. 587; Aleksander Kirejew (1833-119), pukownik gwardii, adiutant w. ks. Konstantego. 14 Pismo abp. Feliskiego do duchowiestwa archidiecezji warszawskiej, 13 czerwca 1863 r., nr 1696, przekazujce wadz w archidiecezji warszawskiej na czas swej nieobecnoci ks. Pawowi Rzewuskiemu, AGAD, Szcztkowe akta powstania styczniowego, 1863: Akta konsystorza warszawskiego, nr 3. 15 Feliski, Pamitniki, s. 593-594, drugi cytat, s. 594. 16 Tame, s. 594.

(1864). Z kwesti t czy si szereg zagadnie takich jak: losy archidiecezji warszawskiej, represje rzdu rosyjskiego wobec Polakw i Kocioa katolickiego i zesanego arcybiskupa, interwencje Stolicy Apostolskiej i jej zabiegi o zwolnienie arcybiskupa, ale ujmujemy je w odpowiednich proporcjach, koncentrujc ca uwag na yciu arcybiskupa w Jarosawiu i jego rnorodnej, pomimo ogranicze, dziaalnoci. Do Jarosawia nad Wog, przyby abp Feliski w pierwszych dniach lipca 1863 r., eskortowany przez adiutanta carskiego, ksicia Aleksandra Mieszczerskiego. Wedug zapewnie w Gatczynie i owiadczenia miejscowego gubernatora mia by czasowo tylko gociem w Jarosawiu i wnet po uspokojeniu kraju powrci do Warszawy. 17 Byy to jednak pozory, majce na celu odwrci czujno opinii publicznej w Europie i dowie, e arcybiskup Warszawy nadal zarzdza archidiecezj i tylko chwilowo pozostaje w Jarosawiu. I niewtpliwie to si Rosji udao. Nawet sekretarz stanu, kardyna Giacomo Antonelli przyj te argumenty, cho Pius IX mia w tym przedmiocie trafniejsze zdanie. Arcybiskup, znajc rosyjski system postpowania i metody rzdzenia nie udzi si. Pomimo zapewnie o chwilowym tylko pobycie w Jarosawiu i pozostawieniu mu pewnej swobody, by przewiadczony, e jego wygnanie bdzie bardzo dugie. Mia bowiem w pamici los ks. praata Jana Szczytta, ktry z wygnania w Saratowie, dokd zesano go na tymczasowe osiedlenie, powrci dopiero po 28 latach i rzeczywicie przewidywania te sprawdziy si; czaso wy pobyt w Jarosawiu przeduy si do lat 20. Tote dla lepszego poznania w jakiej sytuacji i warunkach znalaz si arcybiskup na wygnaniu, podamy kilka oglnych informacji o samym Jarosawiu, jego pooeniu geograficznym, przeszoci historycznej, o ludnoci oraz o przynalenoci administracyjnej, pastwowej i kocielnej.

Po oen i e geop ol i tyczn e

17

Tame, s. 595.

 Jarosaw, centralne miasto rosyjskiej guberni o tej samej nazwie, lece w europejskiej czci Rosji, na pnocny wschd od Moskwy, rozcigao si na malowniczym paskim brzegu Wogi przy ujciu wpadajcej do niej rzeki Kotorol. Stanowio ju wwczas wany port i wze komunikacyjny w egludze parowej po Wodze, czcy pnocne tereny Rosji z Morzem Kaspijskim. Miasto byo siedzib wadz naczelnych guberni, utworzonej w 1777 r., podzielonej na 10 powiatw, rozcigajcej si na obszarze 646.76 mil kw.,18 jak rwnie wadz powiatowych i miejskich cznie z aparatem bezpieczestwa policj. Stacjonowa tu garnizon wojskowy, znajdoway si 3 wizienia, sd powiatowy i okrgowy, szpital, kilka szk pocztkowych, gimnazjum, liceum, teatr dramatyczny najstarszy w Rosji, zaoony w 1750 r., urzd pocztowy, stacja kolejowa, przysta statkw parowych.

*
Abp Zygmunt Szczsny Feliski z sioatrzecem Stanisawem Wydzg Jarosaw 1868 r.

Ludno i jej zatrudnienie

18 Jarosaw, [w:] Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, wyd. pod redakcj F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. 3, Warszawa 1882, s. 457-458; por. Jaroslavskaja gubernia, wyd. 2, t. 1-2, Jarosaw 1908-1909.

Jarosaw liczy 24.311 mieszkacw (w 1926 r. 114.227, w 1978 450 tys.). Pod wzgldem narodowym i wyznaniowym byli to Rosjanie prawosawni. Inne narodowoci: Litwini, Polacy, Niemcy, ydzi, Tatarzy tworzyli tylko nieliczne grupy. W samym Jarosawiu, gdzie istniao 86 fabryk i zakadw, jak rwnie na rolniczym terenie guberni, o duej powierzchni lasw, rozwija si przemys baweniany, lniany, drzewny, skrzany. Gubernia syna z budowy statkw, handlu zboem, a zwaszcza z pciennictwa; wyrobem ptna trudnio si 50 tys. mieszkacw.19
Rys h i storyczn y mi asta

Jarosaw siga swymi pocztkami pierwszych wiekw chrzecijastwa na Rusi. Zaoy je w 1025 r. i nada mu swe imi Jarosaw Mdry (978-1054), wielki ksi kijowski (1019-1054), syn w. Wodzimierza Wielkiego, ktry wraz z matk, ksin Olg, przyj chrzecijastwo z Bizancjum. W 1471 r. miasto przeszo pod wadz ksit moskiewskich, wreszcie pod bero carw rosyjskich. Za Pawa I naleao do guberni moskiewskiej, za Katarzyny II zostao miastem gubernialnym (1777).20 W dziejach syno jako jedno ze witych miast rosyjskich. 21 Jego saw i ozdob stanowiy liczne witynie i klasztory prawosawne. Do najstarszych i najcenniejszych zabytkw sztuki i architektury naleay: klasztor SpasoPreobraaski z XII w. oraz grupa cerkwi w stylu baroku nadwoaskiego: w. Mikoaja, Proroka Eliasza, Jana Zotoustego i Jana Chrzciciela, powstaych w latach 1620-1687, oraz wiele cerkwi pniejszych. 22 Ksawera Grocholska, przebywajca na wygnaniu w Jarosawiu w latach 1855-1856, wspomina o 40 cerkwiach w miecie.23 Wedug urzdowych danych z ok. 1882 r. w Jarosawiu znajdowao si 66 cerkwi i 2 klasztory, a w 1926 77 cerkwi i 3 klasztory. 24 Bya tu take siedziba archireja biskupa prawosawnego.
Pr zyn al en o k oci el n a

W Jarosawiu, w odrnieniu od tak imponujcej liczby cerkwi prawosawnych, nie byo adnego kocioa katolickiego, ani te na obszarze guberni nie istniaa adna witynia dla katolikw. Jarosaw znajdowa si w granicach rzymskokatolickiej archidiecezji mohylewskiej, nalea do dekanatu w Moskwie i tamtejszej parafii pod wezwaniem w. Piotra i Pawa. Dziekan i proSownik geograficzny, t. 3, s. 457-458. Wedug statystyki z 1863 r. w Jarosawiu mieszkao 154 katolikw; w 1882 r. 312 katolikw, 177 ewangelikw, 451 izraelitw. W guberni jarosawskiej, ktrej liczba mieszkacw sigaa 1.008.315 (w tym 468.691 mczyzn, 539.624 kobiet), prawosawnych 931.783, rozkolnikow -7.548, a tylko 481 katolikw, 169 ewangelikw, 627 ydw i 83 mahometan. 20 Tame. 21 Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, wyd. Gutenberga, t. 7, Krakw b.r., s. 49. 22 Wielka encyklopedia powszechna, t. 5, Warszawa 1965, s. 227. 23 Pamitniki Ksawery z Brzozowskich Grocholskiej uporzdkowane i dopenione na podstawie wasnych jej listw i wspczesnych korespondencji przez ks. Z. Sz. Feliskiego, Krakw 1894, stron 738. 24 Wielka ilustrowana encyklopedia powszechna, wyd. Gutenberga, t. 7, s. 49; Sownik geograficzny, t. 3, s. 457-458.
19

boszcz teje parafii ks. Apolinary Dowgiao, mia do pomocy 3 wikariuszy, a do obsugi take 2 kaplice w Moskwie i w Twerze, przy ktrej stale pracowa czwarty wikariusz.25 By on jednoczenie kapelanem wojskowym, tak zwanego drugiego cyrkuu. Do jego obowizkw naleao niesienie posugi religijnej katolikom wojskowym i cywilnym parafii moskiewskiej, rozcigajcej si na obszarze 4 guberni: moskiewskiej, jarosawskiej, wodzimierskiej i kostromskiej, liczcej w sumie 12.435 katolikw.26 Z powodu duych odlegoci kapan przyjeda do garnizonu wojskowego w Jarosawiu tylko raz w roku. Wwczas rzd przydziela sal na kaplic, z ktrej korzystali, nie tylko wojskowi lecz take wieccy katolicy. 27 Po utworzeniu parafii w Twerze okoo 1870 r. kapan przyjeda do Jarosawia 2 razy w roku.28
Kol on i a p ol sk a

Wedug Feliskiego w Jarosawiu i okolicy mieszkao kilkuset katolikw, przewanie Polakw, rnego stanu, z ktrych kilkudziesiciu z wyszym wyksztaceniem. 29 Wedug rde rosyjskich w 1863 r. przebywao w Jarosawiu 154 katolikw (95 mczyzn i 59 kobiet). Liczba ich znacznie wzrosa w nastpnych latach. Statystyka polska z 1882 r. wymienia 312 katolikw w Jarosawiu, natomiast rda rosyjskie podaj 255 katolikw w tym miecie. 30 Byli to przewanie urzdnicy pastwowi i przedstawiciele wolnych zawodw, osoby zesane po powstaniu listopadowym, onierze z miejscowego garnizonu oraz skazacy oddani do tzw. rot aresztanckich.31 Katolicy przyjli przybyego do Jarosawia arcybiskupa Warszawy bardzo yczliwie, cieszc si, e odtd bd mieli sta opiek religijn. Arcybi skup bowiem od razu przeznaczy najwiksz sal swego mieszkania na kaplic, w ktrej poczli gromadzi si miejscowi wierni na naboestwa. 32 3. Pierwszy rok zesania
Adnotacja z 1860 r. Apolinary Dowgiao, lat 39, kapan od 13 lat, w urzdzie 4 (proboszcz parafii w Moskwie), por. Directorium horarum canonicarum et missarum pro Archidioecesi Mohyloviensi in annum Domini,Vilnae 1860, cz. 2: Schematyzm archidiecezji mohylewskiej na rok 1861, s. 79, 81, 114. 26 Archidiecezja mohylewska podzielona bya na 7 cyrkuw circulus, w ktrych opiek duchown nad onierzami sprawowao 11 kapelanw wojskowych. Directorium, jak wyej, cz. 2, s. 8, 10, 108-110. 27 Por. Pamitniki ...,Grocholskiej, s. 735, 752-753. 28 Por. August Pohoski, Wspomnienia z pobytu mojego w Jarosawiu nad Wog, rkopis, k. 2-v, ARM F-e-13/9, dalej cytujemy Pohoski, Wspomnienia. 29 Feliski, Pamitniki, s. 595. 30 Sownik geograficzny, t. 3, Warszawa 1882, s. 457-458 (418 katolikw w caej guberni). Wedug rde rosyjskich w 1882 r. mieszkao w Jarosawiu 255 katolikw, 186 mczyzn i 69 kobiet. Pastwowe Archiwum Jarosawskiego Obwodu (GAJO), dokumentacja dotyczca kocioa w Jarosawiu, w zbiorze: Kancelaria gubernatora, f. (fond) 73, op. (opis) I, d. (dieo-sprawa) 6074, k. 64, 116, 136v. 31 Feliski, Pamitniki, s. 595; List ks. Leona Potockiego do J. I. Kraszewskiego, 10 stycznia 1865, Biblioteka Jagielloska, rkps. 6501/IV, seria III, t. 41; Wyczawski, Arcybiskup, s. 288. 32 Feliski, Pamitniki, s. 595.
25

Z dokumentw rosyjskich, z korespondencji Aleksandra II z Konstantym, namiestnikiem Krlestwa Polskiego, jak te z tonu listw samego Feliskiego i wczesnych doniesie prasowych znane s oglne warunki na jakich przebywa w Jarosawiu w pierwszym roku. Pozostawiono arcybiskupowi zarzd archidiecezj, ale wszelkie z ni stosunki musiay si odbywa drog oficjaln, to jest przez sekretariat stanu w Petersburgu;33 wypacano mu nadal pensj arcybiskupi w wysokoci 12 tys. rubli,34 ale dano szczegowych rozlicze z sum, ktre przeznacza na cele dobroczynne w Warszawie.35 Poza pierwszymi tygodniami, kiedy nie wolno mu byo opuszcza mieszkania, a przy drzwiach postawiono uzbrojonych andarmw, mia swobod poruszania si w miecie; nie wolno mu byo jednak wychodzi poza rogatki miejskie. Mia wolno w korespondencji prywatnej, pisma jednak do konsystorza warszawskiego musia posya drog rzdow przez sekretariat stanu w Petersburgu. Pozwolono mu na posiadanie kaplicy, a nawet przez porednictwo konsystorza mohylewskiego sprowadzono do niej paramenty liturgiczne36 lecz wkrtce zabroniono mu goszenia kaza, wprowadzono przepustki i kontrol osb uczestniczcych w naboestwach. Oficjalne pisma z Petersburga informoway tylko o wysaniu arcybiskupa Feliskiego do Jarosawia na mieszkanie do czasu uspokojenia Krlestwa Polskiego. Ale w tajnej korespondencji cesarz wyranie pisa do namiestnika Konstantego o rozcigniciu nad zesanym arcybiskupem surowego tajnego nadzoru i poleci: Naley i w Warszawie zwrci uwag na korespondencj z nim.37 W kancelarii gubernatora w Jarosawiu zaoono specjaln teczk oznaczon: Sprawa warszawskiego arcybiskupa Feliskiego, przesiedlonego na zaList Aleksandra II wielkiego do ksicia Konstantego z 23 czerwiec/ 5 lipiec 1863. Korespondencja namiestnikw Krlestwa Polskiego, stycze-sierpie 1863, Wrocaw 1974, s. 289; Pismo Konstantego, namiestnika Krlestwa Polskiego do dyrektora gwnego prezydujcego w Komisji Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego z 3/15 lipca 1863 r.; Pismo dyrektora generalnego prezydujcego w Komisji WR i OP do biskupanominata P. Rzewuskiego z 5/17 lipca 1863. Esposizione documentata sulle costaniti cure del Sommo Pontefice Pio IX a riparo dei mali che soffre la Chiesa cattolica nei domini di Russia e Polonia, Roma 1866, k. 223. 34 List Aleksandra II do wielkiego ksicia Konstantego, 23 czerwca/ 5 lipca 1863, Korespondencja namiestnikw, s. 289. 35 AGAD, Centralne wadze wyznaniowe w Krlestwie Polskim, vol. 278-279 (z lat 1863-1870): O funduszach arcybiskupstwa warszawskiego; Sprawozdania arcybiskupa warszawskiego 1867-1871; Pisma zarzdzajcego sprawami duchownych obcych wyzna do wydz. skarbu oraz do Fr. Krassowskiego, 15/27 kwietnia 1867 r., n. 1016/1241 (s.27-29). 36 Departament wyzna religijnych przy ministerstwie spraw wewntrznych przysa na rce Gubernatora Jarosawia, przez specjalnego wysannika, pakiet i 2 paki dla abp. Feliskiego, z wyposaeniem dla jego kaplicy; koszt tego wyposaenia w wysokoci 700 rubli. Pisma z 12 i 24 lipca 1863 r., nr 1274, 1407, GAJO, Kancelaria gubernatora: Sprawa o warszawskim arcybiskupie Feliskim, przysanym na zamieszkanie w miecie Jarosawiu (dalej cytujemy: Sprawa abp. Feliskiego), f. 73, op. 4, d. 2672, k. 4, 6. 37 List Aleksandra II do Konstantego, 21 czerwca/ 3 lipca 1863 r. Korespondencja namiestnikw, stycze-sierpie 1863, s. 287. Pismo namiestnika Konstantego do dyrektora gwnego prezydujcego w Komisji rzdowej Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, 3/ 15 lipca 1863 r., n. 2962.
33

mieszkanie w miecie Jarosawiu, dokumentacja rozpoczyna si 3 lipca 1863 r., z przybyciem jego do tego miasta, a koczy 15 maja 1883 r., w dniu jego wyjazdu z Jarosawia po 20 latach.38
Zarzd arch i d i ecezj warszaw sk 1863-1864

Jakkolwiek Feliski przez cae 20-lecie zesania w Jarosawiu (18631883) by prawnym arcybiskupem warszawskim, to jednak tylko przez 9 miesicy mg zarzdza archidiecezj. Zachowana dokumentacja wiadczy o roztropnych i przewidujcych decyzjach jego odnonie zarzdu archidiecezj oraz o jego czujnoci nad wszystkimi sprawami. Ju w Warszawie, wezwany do Petersburga, przewidujc dug nieobecno i trudnoci w zarzdzaniu archidiecezj, abp Feliski przekaza sw wadz sufraganowi, biskupowi-nominatowi Pawowi Rzewuskiemu (13 czerwca 1863),39 a biorc pod uwag, e bp Rzewuski moe by take aresztowany, wyznaczy kolejnych zastpcw: ks. Jozafata Szczygielskiego i ks. Ignacego Domagalskiego, jednake dokumenty dla nich pozostay tajne i w miar potrzeby miay by im przekazywane. Internowany w Gatczynie, powiadomi bp. Rzewuskiego (3 lipca 1863),
i otrzyma rozkaz z Petersburga, aby z Gatczyna, gdzie dotd przebywa, przenis si na mieszkanie do Jarosawia na czas nieograniczony. 40

W zwizku z tym powierzy Rzewuskiemu zaatwianie tylko biecych interesw archidiecezji, a wszystkie waniejsze sprawy pozostawi do swej decyzji. Tre tego rozporzdzenia przekaza Rzewuskiemu dyrektor gwny komisji rzdowej Wyzna Religijnych i Wychowania Publicznego, pismem z 5/17 lipca 1863 r.41 Poleci take bp. Rzewuskiemu przesya sobie do Jarosawia raporty o wypadkach w archidiecezji i czynnociach konsystorza, co te bp Rzewuski wypenia sumiennie, przesyajc raporty miesiczne drog oficjaln, przez porednictwo namiestnika w Warszawie i sekretarza stanu w Petersburgu. Podobn drog szy wszystkie pisma arcybiskupa z Jarosawia do Warszawy. Abp Feliski by spokojny o konsystorz, darzy bowiem penym zaufaniem sufragana biskupa-nominata P. Rzewuskiego, ktry w zarzdzaniu archidiecezj trzyma si linii obranej przez arcybiskupa. Zachowa lojalny stosunek do wadzy, ale w zarzdzie przestrzega prawa kocielnego i w tej materii, podobnie jak arcybiskup, nie szed na adne kompromisy. Swoim rzdom nada tak form, eby rosyjskie wadze pastwowe wiedziay, e stolica archidiecezjalna jest pozbawiona swego pasterza drog gwatu, e Feliski jest nadal jej pa38 Archiwum Pastwowe Jarosawskiego Obwodu (GAJO), Jarosaw nad Wog, Kancelaria gubernatora: Sprawa abp. Feliskiego, f. 73, op. I, d. 6074. 39 Kopia litografowana, AGAD, Akta Archiwum Generalnego Konsystorza Warszawskiego w: Zesp szcztkowy powstania styczniowego 1863/1864, n. 3, ARM F-b-3. 40 List abp. Feliskiego nie zachowa si, urywek z niego przytoczy bp Rzewuski w pimie z 9 lipca 1963 r., zarzdzajcego w archidiecezji warszawskiej aob kocieln. 41 Pismo dyrektora gwnego prezydujcego w Komisji Rzdowej WR i OP do bp. nominata P. Rzewuskiego z 5/17 lipca 1863, minuta AGAD, Centralne wadze wyznaniowe w Krlestwie Polskim, vol. 287, k. 83-83 v. Kopia: ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 17, k. 11-12 r., Esposizione Documentata, s. 223.

sterzem, a rzdy archidiecezj spoczywaj tylko w rku zastpcy. W aktach publicznych uywa blankietw Arcybiskup Metropolita Warszawski i podpisywa si z nalenym sobie tytuem: biskup prusseski, wikariusz generalny. We wszystkich waniejszych sprawach odwoywa si do decyzji metropolity.
Rap orty o stani e arch i di ece zji

Na szczegln uwag zasuguj sprawozdania z czynnoci i zmian zaszych w archidiecezji warszawskiej42, ktre bp Rzewuski co miesic, drog oficjaln przesya abp. Feliskiemu do Jarosawia. Przedstawia w nich wasne zarzdzenia, sprawy ksiy, informowa o zarzdzeniach wadz pastwowych, o kadorazowym aresztowaniu przez te wadze ksiy i o karach im wymierzonych. Dysponujemy danymi odnonie pierwszego sprawozdania z 12 sierpnia 1863 r. Przesa je bp Rzewuski 17 sierpnia tr., n. 2294, do Komisji Rzdowej WR i OP, a ta 12/24 sierpnia, n. 4673/10.159, przekazaa do kancelarii namiestnika, std powdroway do Petersburga i wreszcie odesane zostay do Jarosawia. Pisma te, cho z opnieniem, docieray do rk Feliskiego, o czym wiadcz wzmianki o jego odpowiedziach. Znamy daty 8 raportw: od 12 sierpnia 1863 do 7 kwietnia 1864 r.43 Przed 1939 r. kopie raportw, przechowywane w Archiwum archidiecezji warszawskiej, konsultowa bp Pawe Kubicki i fragmenty 8 z nich, dotyczce aresztowania 23 ksiy, opublikowa w swej pracy Bojownicy kapani.44
T rosk a o in stytu cje kszta cen i a kl eru

Abp Feliski, ktry podczas rzdw w Warszawie podejmowa reformy zmierzajce do wyksztacenia wiatych i duchowo wyrobionych kapanw, take z wygnania troszczy si o Akademi i seminaria. Najwicej uwagi powica arcybiskup Akademii. Po nominacji jej rektora, ks. Wincentego Popiela, na biskupa pockiego, stara si o wprowadzenie na to stanowisko ks. Henryka Kossowskiego, gruntownie wyksztaconego i gorliwego kapana archidiecezji mohylewskiej 45. Pisa w tym celu z Gatczyny i Jarosawia do ministra dla spraw Krlestwa Polskiego, Adama skiego, jak te do bp. J. M. Staniewskiego, wikariusza kapitulnego archid. mohylewskiej. Biskupa Popiela usilnie prosi, aby nie opuszcza Akademii dopki nie przybdzie nowy rektor46. Starania te odniosy skutek. Ks. Kossowski obj urzd rektora Akademii 9
42 Pismo biskupanominata P. Rzewuskiego do Komisji rzdowej WR i OP, 17 sierpnia 1863, n. 2294. AGAD, Centralne wadze wyznaniowe w Krlestwie Polskim, sygn. 278, k. 84, 88. 43 Daty raportw: 12 sierpie, 1 padziernik, 5 listopad, 7 grudzie 1863, 7 stycze, 3 luty, 7 marzec, 7 kwiecie 1864. Przypuszczalnie oryginay tyche sprawozda znajdoway si w prywatnym Archiwum abp. Feliskiego, ktre przywiezione w maju 1944 r. ze Lwowa do Warszawy spono w Powstaniu Warszawskim, 6 sierpnia 1944 r., wraz z caym domem sistr Rodziny Maryi przy ul. elaznej 97; podobny los spotka dokumentacj Archiwum Archidiecezji Warszawskiej. 44 Pawe Kubicki, Bojownicy kapani za spraw Kocioa i Ojczyzny w latach 1861-1915, t. 3, Sandomierz 1933, s. 432, 444, 446, 449-451, 463, 472, 483-484, 487, 489, 492-494, 510, 519, 523-524, 527, 534, 538, 542-543, 545, 550, 552. 45 H. Kossowski (1828-1903), biskup sufragan pocki, od 1900 r. wocawski.

listopada 1863 r.47, kontynuowa w niej reformy rozpoczte przez Feliskiego i pozosta na tym stanowisku do jej zamknicia przez wadze carskie w 1867 r. Czuwa te arcybiskup nad seminarium archidiecezjalnym. Jego rektor, ks. Albin Dunajewski, chcia mu towarzyszy do Petersburga, jednake arcybiskup prosi go, a nawet zobowiza, aby pozosta na czele seminarium; 48 prob t ponowi z Jarosawia. Sam zainteresowany pisa o tym: nie mogem w takiej chwili [...] i takiemu Arcybiskupowi odmwi pozostaem. 49 Dopiero w lutym 1864 r. wyjecha do Krakowa. Niektrzy podaj jako powd zagroenie aresztowaniem. On sam natomiast pisze, e rzd nakaza mu opuci stanowisko i Warszaw z powodu niedopenienia warunkw przesiedlenia. Wwczas biskup-nominat Pawe Rzewuski, wprowadzi do seminarium jako wice rektora ks. Kazimierza Ruszkiewicza, ktry przez wiele lat zastpowa rektora (1867-1880), a nastpnie sam obj to stanowisko i pozostawa na nim do 1883 r.50
a ob a k oci el n a

Niezwocznie po otrzymaniu wiadomoci o deportacji abp. Feliskiego do Jarosawia, biskup-nominat P. Rzewuski, oglnikiem z 9 lipca 1863 r., zgodnie z prawem kanonicznym i postanowieniami synodw polskich, zarzdzi w caej archidiecezji aob kocieln, o czym powiadomi papiea. 51 Od 12 lipca tego roku w caej archidiecezji na znak smutku i aoby umilky w kocioach dzwony, organy, muzyka i piewy. aoba miaa trwa jak pisa P. Rzewuski a do powrotu naszego arcypasterza. Za przykadem Warszawy, na znak jednoci Kocioa, aob z powodu wywiezienia z kraju w gb Rosji arcybiskupa warszawskiego,52 wprowadzili w sierpniu 1863 r. biskupi tych diecezji, ktre wchodziy w skad warszawskiej prowincji kocielnej, a mianowicie: bp. B. P. Szymaski w diec. podlaskiej, bp. M. Majerczak w diec. kielecko-krakowskiej, bp. W. Piekowski w diec. lubelskiej, bp. M. J. Marszewski w diec. kujawsko-kaliskiej, bp. J. M. Juszyski w diec. sandomierskiej. Najpniej, bo dopiero 3 padziernika 1863 r. zarzdzi aob bp. W. Popiel w diecezji pockiej, z pewnymi

Pismo abp. Feliskiego do ministra A. skiego, 1863 r., Jarosaw, PGIA; Listy abp. Feliskiego do bp. Popiela, 8 sierpnia 1863, b.d., n. 2, 25 wrzenia i b.d. n. 4, autografy, ARM, Warszawa, F-c-10; Wyczawski, Arcybiskup, s. 290. 47 Tame. Dziennik Powszechny, Warszawa, 1863, n. 237; por. List abp. Feliskiego do bp. Popiela, b.d., n. 4 i 15/ 27 grudnia 1863 r.; A. Pleszczyski, Dzieje Akademii Duchownej Rzymsko-Katolickiej Warszawskiej, Warszawa 1907, s. 80-85. 48 Por. List ks. Albina Dunajewskiego do Katarzyny Potockiej, 19 czerwca 1863 r. Archiwum Pastwowe miasta Krakowa i wojewdztwa Krakowskiego, Oddzia na Wawelu: Arch. Krzeszowickie Potockich. 49 Tame; List ks. A. Dunajewskiego do Zmartwychwstacw w Rzymie, 14 wrzenia 1864 r., ACR, Rzym, Hierarchia Catholica, II: Biskupi polscy. 50 Wyczawski, Arcybiskup, s. 301; K. Ruszkiewicz, Z moich wspomnie, Wiadomoci Archidiecezjalne Warszawskie, 8 (1918), s. 181, 184-185. 51 List bp. P. Rzewuskiego do Piusa IX, 14 lipca 1863 r.; por. List ks. Jana Komiana do o. Hieronima Kajsiewicza, 14 lipca 1863 r. ACR, Rzym: Sacerdotes. 52 List pasterski bp. M. J. Marszewskiego, 14 sierpnia 1863 r.

46

ograniczeniami odnonie wikszych wit.53 Natomiast bp. K. ubieski w ogle nie wprowadzi aoby kocielnej w diecezji sejneskiej.54 aoba kocielna w skomplikowanej sytuacji trwajcego powstania i krwawych represji ze strony Rosji nabraa ogromnego znaczenia nie tylko religijnego, ale te politycznego i to nie tylko w kraju, lecz take wobec Europy. Staa si milczcym protestem Kocioa i walczcego narodu przeciw carskim represjom. aob poparli powstacy i partia ruchu czerwoni, wykorzystujc j jako antyrosyjsk manifestacj. Nard, ktry w latach 1861-1862 wyraa swe uczucia narodowe i patriotyczne przez piewanie hymnw narodowo-patriotycznych, teraz milczc modlitw wyraa swj protest przeciw bezprawiom zaborcy. 55 aoba staa si zarzewiem nowych zatargw rzdu z wadz kocieln, a w konsekwencji pretekstem do surowych represji wobec zesanego arcybiskupa, a do pozbawienia go prawa wykonywania jurysdykcji. Wielu duchownych, a nawet wieckich uwaao, e aob naley znie, gdy jest wykorzystywana do celw politycznych i le wpywa na pobono ludu.56 Rzd rosyjski widzia w ogoszeniu aoby demonstracj antyrzdow episkopatu zwaszcza jej inicjatora, bp. Rzewuskiego, tote wszelkimi sposobami nalega na jej zniesienie. Spotka si jednak ze stanowczym sprzeciwem bp. Rzewuskiego, ktry zasania si prawem kanonicznym i odpowiada, e aoba automatycznie ustanie z chwil przywrcenia metropolicie wolnoci. Gdy nie pomogy nalegania rzd sign do represji: Rzewuskiemu zabroni przyjcia sakry biskupiej, wobec duchowiestwa stosowa zastraszenia, biskupw kara kontrybucjami pieninymi.57 Od 1 stycznia 1864 r. biskupi Krlestwa Polskiego znieli aob, pozostawili jedynie suplikacje i inne praktyki pobone w intencji zesanego metropolity. Niewtpliwie na ich decyzj wpyna presja rzdu. W wietle dokumentacji gwn rol w jej odwoaniu odegra prorzdowo nastawiony bp Marszewski. On pierwszy zarzdzi jej zdjcia listem z 7 grudnia 1863 r., a za nim poszli kolejno bp. Majerczak (16 grudnia), bp. Popiel (29 grudnia). 58 Na kocu, 16 stycznia 1864, odwoa aob bp. Szymaski, cho mona go uzna w pewnym stopniu za

Tame, n. 328; por. List bp W. Popiela do mons. A. Franchi, 1 padziernika 1863 r. ACR Rzym, kopia, Sprawy Kocielne, 1863 r.; por. Konstanty Ireneusz Pomian hrabia ubieski biskup sejneski, Krakw 1898, s. 197-198. 55 Por. St. Prawdzicki [ks. Ignacy Polkowski], Wspomnienie o Zygmuncie Szczsnym Feliskim arcybiskupie metropolicie warszawskim, Krakw 1866, s. 236. 56 Por. Feliski, Pamitniki, s. 597; por. List biskupa-nominata Pawa Rzewuskiego do Piusa IX, 18 maja 1864 r., ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 18 (1864), k. 351-354v.; List ks. Jana Komiana do o. Piotra Semenenki, 30 kwietnia [1864, Pozna], ACR, Rzym: Sacerdotes. 57 Pomimo tych faktw bp. Popiel pisa do arcybiskupa poznaskiego, 22 marca 1864 r.: Wadza wiecka zupenie aob ignorowaa i co do mnie najmniejszej presji nie wywieraa o jej zniesienie. W. Popiel, Pamitniki ks. Wincentego Teofila Chociak Popiela arcybiskupa warszawskiego, wyd. ks. J. Urban, Krakw 1915, t. I, s. 175; por. Feliski, Pamitniki, Warszawa 2009, s. 596-597. 58 Listy biskupw odwoujce aob kocieln, kopie, ARM F-a-2; List bp. Popiela do abp. Leona Przyuskiego, 22 marca 1864 r., Pock, Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. OA 2748, nr 341.
54

53

inicjatora, gdy jak sam wyzna w swym licie pasterskim jeszcze w listopadzie 1863 r. zwrci si do innych biskupw z propozycj jej zniesienia.59 Zdjcie aoby postawio biskupw w trudnej sytuacji, zwaszcza, e w archidiecezji warszawskiej nadal bya zachowywana, nard wytyka im zdrad, a rzd skwapliwie publikowa ich zarzdzenia odwoujce aob. Nie byli te w porzdku biskupi wobec prawa kocielnego. Tym naley tumaczy ich pismo do papiea z 1864 r., z prob o dyspens od uczynionego ju kroku, ktre podpisali kolejno wszyscy wymienieni wyej biskupi na czele z bp. Marszewskim. Z zachowanej korespondencji wynika, e bp. Popiel mia je przesa drog dyplomatyczn, a wic przez porednictwo rzdu, do Watykanu. 60 W ostatnim momencie przesano je jeszcze do Lublina do podpisania przez tamtejszego administratora diecezji, ktry take znis aob. 61 Bp. Popiel nie wspomina o tym licie w swoich Pamitnikach. Jednake list zosta wysany do Watykanu drog urzdow i jego kopia znajduje si w aktach Pastwowego Archiwum Historycznego Federacji Rosyjskiej w Petersburgu. 62 aoba kocielna zostaa wprowadzona bez skonsultowania si z metropolit. O pertraktacjach biskupw w celach jej zniesienia nie zosta powiadomiony. O jej zawieszeniu w diecezji pockiej dowiedzia si z rosyjskiej gazety Wiadomoci Moskiewskie i to go dotkno. Sam bowiem Popiel w prywatnych listach do metropolity nie wspomina o aobie. Tote arcybiskup wytkn mu brak szczeroci, zamanie solidarnoci episkopatu, zbytni ulego rzdowi i nieliczenie si z trudn sytuacj kraju. W jego przekonaniu aoba bya jedyn broni w rkach episkopatu dla wywarcia nacisku na carat, by zwrci mu wolno i zaprzesta podobnych szykan na przyszo. 63 Jeszcze dobitniej przedstawi swoje zapatrywania na aob w licie do kan. Ignacego Domagalskiego, ale te szczeglne byy ku temu powody, ktre wymagaj pewnych wyjanie. Rzd rosyjski najwiksze trudnoci w zniesieniu aoby napotka w Warszawie, wobec oporu bp. Rzewuskiego postanowi wywrze nacisk na samego metropolit. Jednake nie rzd zwrci si do Feliskiego lecz wystraszony grobami wadzy carskiej czonek konsystorza, kan. Ignacy Domagalski, ktry w licie z 29 grudnia 1863 r., wysanym do Jarosa-

List bp. B. Szymaskiego, 16 stycznia 1864, kopia, w Archiwum Diecezjalnym Pockim: Akta dotyczce zaburze w kraju, vol. 3 (1864-1888), n. 468, s. 9-12. 60 Na zachowanej kopii listu do papiea z 1864 r., pozostawiono puste miejsce na dat: dzie i miesic. Listy bp. Majerczaka, 3 stycznia 1864 r. i bp. Marszewskiego, 9 stycznia 1864 r., do bp. Popiela i tego do bp. Marszewskiego, 17 stycznia 1864 r., Archiwum Diecezjalne Pockie: Akta dotyczce zaburze w kraju, vol. 3 (1864-1888), n. 468, s. 37 (list do papiea), s.25, 33-36 (korespondencja biskupw). 61 Bp. W. Piekowski zmar 22 listopada 1863 r. 62 Korespondencja z sekretarzem stanu do spraw Krlestwa Polskiego o przesaniu papieowi pisma piciu biskupw w sprawie zdjcia aoby kocielnej, wprowadzonej po wysaniu abp. Feliskiego do Jarosawia, PGIA, Petersburg, f. 821, op. 1, d. 1021 (teksty rosyjskie, aciskie, francuskie, 27 lutego 1864 12 marca 1864). 63 Por. Listy abp. Feliskiego do Popiela, 30 stycznia, 24 lutego i 26 marca 1864 r., ARM F-c-10.

59

wia drog prywatn, sugerowa Feliskiemu, aby ten, drog urzdow, niby z wasnej inicjatywy, rozkaza konsystorzowi zdjcie aoby. 64 Odpowied arcybiskupa z 11 stycznia 1864 r. jest wymownym wiadectwem jego odwagi i godnoci. Posa j ks. Domagalskiemu, nie przez petersburski sekretariat stanu, lecz drog prywatn. Odmwi wydania nakazu zdjcia aoby i to przez porednictwo rzdu, ktry dopuci si pogwacenia praw kocielnych i umotywowa to rzeczowymi argumentami.
Znoszc bowiem aob pisa wspierabym moralnie tych, co j przede mn znieli, odjbym ostatni podstaw tym, co by legalnie obstawa przy niej chcieli i podabym wreszcie now bro w rce tym, co utrzymywa si wa, e duchowiestwo nasze terroryzmem tylko rzdzi si daje.65

Arcybiskup nie upiera si przy utrzymaniu aoby, chodzio mu raczej o legalne i uczciwe rozwizanie tej kwestii. aob ogosi ustanowiony przez niego zastpca, bp. Rzewuski, w oparciu o przepisy prawa kocielnego, tote arcybiskup nie chcia przekreli jego decyzji i nakazywa mu jej odwoanie i to przez porednictwo rzdu. W tym duchu naley tumaczy odpowied metropolity na podobne listy ksiy Goliana i Kossowskiego, aby suchali wadzy archidiecezjalnej.66 Jednake w licie prywatnym do bp. Rzewuskiego, oznajmi mu, e jeeli rzeczywicie aoba kocielna le wpywa na pobono ludu, to moe by usunita, ale nie inaczej jak tylko przez wadz kocieln. 67 Biskup Rzewuski znis aob kocieln w archidiecezji warszawskiej z dniem 1 maja 1864 r. Uczyni to nie ze wzgldu na danie rzdu, ani te pod naciskiem biskupw, lecz upowaniony do tego yczeniem zesanego arcybiskupa. Jednoczenie spraw aoby przedstawi Papieowi w pismach z 24 stycznia i 18 maja 1864 r.68 List arcybiskupa, pisany do ks. Domagalskiego, nie powinien by dosta si do wiadomoci publicznej. Wydaje si, e samego rozgosu nada mu bp. Rzewuski, zwolennik utrzymania aoby. Zapewne on to rozesa urzdowe kopie tego listu wszystkim biskupom Krlestwa, jedn z nich przesa przez PaFeliski, Pamitniki, s. 596-597. Tame, s. 597; List abp. Feliskiego do ks. I. Domagalskiego, 11 stycznia 1864 r., liczne kopie w archiwach, take w Watykanie oraz w prasie krajowej i zagranicznej; ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 18, k. 222-223v, 233-235 (kopie, j. pol. i fr.). 66 Por. Listy ks. Zygmunta Goliana do Pauliny Wielopolskiej, 22 grudnia 1863 r., 9 lutego i 25 kwietnia 1864 r., Archiwum Zgromadzenia Matki Boej Miosierdzia (AMBM), Krakw, Listy ks. Z. Goliana. 67 Listy bp. Pawa Rzewuskiego do Piusa IX, 18 maja 1864 r., Pie IX, n. 27, s.147-149; por. List ks. Jana Komiana do o. Hieronima Kajsiewicza, 3 kwietnia [1864], ACR, Rzym: Sacerdotes. 68 Rozporzdzenie bp. Rzewuskiego, 23 kwietnia 1864 r., Arch. Parafialne w Grjcu: Akta dekanatu grjeckiego, vol. V, s. 61; Listy bp. Pawa Rzewuskiego do Piusa IX, 24 stycznia i 18 maja 1864 r., ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 18, k. 243-244, 345-350, 351-354v; por. List ks. Zygmunta Goliana do Pauliny Wielopolskiej, 25 kwietnia 1864 r., Arch. Zgromadzenia Matki Boej Miosierdzia, Krakw: Listy ks. Z. Goliana.
65 64

ry Piusowi IX. List ten dosta si do prasy tajnej i zagranicznej, 69 a w konsekwencji do rk rzdu rosyjskiego. W spoeczestwie polskim w kraju i na emi gracji jak rwnie w Watykanie list arcybiskupa wzbudzi powszechne uznanie, o czym pisa agent polskiego Rzdu Narodowego Gabriel uniewski (1 marca 1864). Jedna z not skierowanych do papiea (18 lutego 1864) wyraaa najwysz pochwa dla postawy abp. Feliskiego i stawiaa go za wzr innym biskupom. Podobnie pisa o. Jeowicki z Parya. Dla biskupw polskich, ktrzy znieli aob, by on jednak wyrzutem sumienia. Bp. Popiel tumaczc si ze zdjcia aoby pisa, e wielkiego rozgosu nada jej list Szczsnego prawdziwie nieszczsny. Natomiast z uznaniem wyraa si o nim bp Rzewuski w licie do Papiea.70
Pozb aw i en i e ab p . Fel i sk i ego zarzd u arch i d i ecezj

Dla rzdu rosyjskiego list abp. Feliskiego do ks. Domagalskiego sta si pretekstem do surowych represji wobec zesanego pasterza. Sam cesarz zarzdzi ledztwo, ktre przeprowadzi namiestnik Krlestwa Polskiego hr. Fiodor Berg. W oparciu o przedstawione przez niego papiery (10/ 22 lutego 1864), dotyczce tajnej korespondencji Feliskiego z duchowiestwem warszawskim oraz po zadaniu od samego arcybiskupa wyjanie, Aleksander II postanowi odsun go od zarzdu archidiecezj. Powysza decyzja cesarza z dnia 20 marca/1 kwietnia 1864 r. zostaa przedstawiona Radzie Administracyjnej w Warszawie 27 marca/8 kwietnia tego roku i przekazana przez porednictwo Komisji rzdowej WR i OP do wiadomoci bp. P. Rzewuskiego. 71 To pismo, z dat 2/14 kwietnia 1864 r., jest uwaane w historii jako zasadniczy dokument pozbawiajcy abp. Feliskiego prawa wykonywania jurysdykcji w archidiecezji warszawskiej. List abp. Feliskiego do kanonika Domagalskiego by tylko pretekstem dla rzdu, by da podstaw do cakowitego odsunicia go od wadzy. Do tego zmierzay zarzuty i oskarenia ju wczeniej skierowane przeciw zesanemu pasterzowi za rzekome amanie przepisw pastwowych podczas rzdw w War69 Kopie listu abp. Feliskiego z 11 stycznia 1864 r., sporzdzone w konsystorzu warszawskim, 24 stycznia 1864 r., znajduj si w Archiwum Kurii Biskupiej w Lublinie, Pocku, Watykanie; List bp. Rzewuskiego do Piusa IX, 24 stycznia 1864 r.; Ju 5 lutego ogosia go krakowska Chwila, 1864, n. 28 (Chwila, wychodzia w Krakowie od 1 stycznia do 31 lutego 1864 r., w miejsce zawieszonego Czasu). 70 A. Lewak, Polska dziaalno dyplomatyczna 1863-1864, t. II, Warszawa 1963, s. 255; Listy o. Hieronima Kajsiewicza do o. Aleksandra Jeowickiego, 20 i 27 lutego 1864 r.; List bp. Pawa Rzewuskiego do Piusa IX, 24 stycznia 1864 r., ASV, AA.EE.SS., vol. 17, k. 225-226. 71 Pismo ministra sekretarza stanu W. Patonowa do namiestnika Krlestwa Polskiego Fiodora Berga, 20 marca/1 kwietnia 1864 r., nr 82, AGAD, Centralne wadze wyznaniowe w Krlestwie Polskim, sygn. 278: O funduszach arcybiskupa warszawskiego, k. 104-106v.; Pismo do bp. P. Rzewuskiego, 2/ 14 kwietnia 1864 r., nr 2205/5540, tame, vol. 278, k. 107-108, [w:] Esposizione documentata, n. 80, s. 235236; Protok Rady Administracyjnej i wypis z tego protokou, 27 marca/ 8 kwietnia, 1864 r., tame, Rada Administracyjna, Prot. 27, sygn. 7150, n. 306, s. 57, 59-61; por. Feliski, Pamitniki, s. 597.

szawie. Midzy innymi zadano od Feliskiego wytumaczenia si w sprawie przyjcia na katolicyzm 3 dziewczt prawosawnych, wbrew obowizujcym przepisom prawa pastwowego (arcybiskup udzieli im bierzmowania 13 czerwca 1863). Odpowiedz arcybiskupa nie zadowolia wadz. Pisa on bowiem midzy innymi: kapan katolicki nie moe odmwi przyjcia do Kocioa osoby, ktra o to prosi; w inkryminowanym fakcie nie widzi przestpstwa pastwowego, sam bowiem cesarz zapewni go, e za czynnoci kapaskie nikt nie bdzie pocigany do odpowiedzialnoci. 72 Z powodu listu do kanonika Domagalskiego zarzucano arcybiskupowi ju nie tylko naruszenie rozporzdzenia cesarza, zakazujcego mu korespondencji z pominiciem sekretariatu stanu, ale te, e pobudza podwadne mu duchowiestwo do uporczywego sprzeciwiania si rozporzdzeniom prawowitego rzdu i do utrzymania aoby kocielnej, oraz e stawia przeszkody rzdowi do przywrcenia spokoju w kraju. To denie rzdu do przywrcenia spokoju w kraju naley waciwie rozumie. Wyraao si ono w stosowaniu surowych represji, co ilustruj wczesne rda. Wystarczy choby wspomnie list bp. P. Rzewuskiego do papiea z 24 stycznia 1864 r. o nieszczciach spadajcych na kraj, o 160 aresztowanych ksiach, o wywiezionych na Sybir i do robt w gb Rosji. Bp. Rzewuski wyranie pisa do papiea, e rzd uywa wszelkich sposobw, aby wygnany arcybiskup zrzek si swej stolicy biskupiej. To jest cel wszystkich oskare pisa wytaczanych przeciw niemu. Prosi, aby papie nie dozwoli usun arcybiskupa. 73 Niestety Stolica Apostolska zwlekaa z interwencj. Uczynia to dopiero po dekrecie carskim, ktry pozbawi arcybiskupa wadzy. W rosyjskich aktach urzdowych wyranie pisano, e abp Feliski zosta wydalony z Warszawy za tajn korespondencj z Rzymem i za poparcie udzielone polskiemu powstaniu, z pozostawieniem mu jednak prawa zajmowania si biecymi sprawami archidiecezji, ale po jego korespondencji drog nieurzdow z duchowiestwem Krlestwa Polskiego, rozkazem najwyszym z 14 marca 1864 r., zosta odsunity od zarzdu archidiecezj. Otrzymuje uposaenie w wysokoci 6.000 rubli rocznie. W grudniu 1865 r. prosi imperatora o uwolnienie, ale jego proba nie zostaa uwzgldniona 74. 4. Represje wobec narodu, Kocioa i abp. Feliskiego Powstanie styczniowe, krwawo tumione przez carsk Rosj, ponioso druzgocc klsk, przynioso ogrom cierpie, oddalio na wiele lat ide niepodlegoci. Szacunkowo zgino w walkach ok. 30 tys. ludzi, 7 ty. dostao si do niewoli, ok. 700 stracono na mocy wyrokw sdowych 75. Represje jakie spaFeliski, Pamitniki, s. 596; Pawe Kubicki, Bojownicy kapani..., t. 3, s. 355; Wyczawski, Arcybiskup, s. 293 przypis 50. 73 List z 24 stycznia 1864 r., jak wyej. 74 Oglne rozporzdzenia dotyczce duchowiestwa katolickiego (2 padz. 186528 czerwca 1881): Warszawski arcybiskup Feliski, PGIA, Petersburg, f. 821, op. 125, d. 3227, k. 188-188v. 75 Franciszek Stopniak, Warszawski arcybiskup Zygmunt Szczsny Feliski w uwarunkowaniach polityczno-spoecznych Powstania Styczniowego 1863 r., Warszawa
72

dy na kraj po 1864 r. nie byy jedynie odwetem za powstanie styczniowe lecz konsekwentnie realizowan polityk caratu, zmierzajc ju od rozbiorw do cakowitego zniszczenia narodu. Taki te cel miay ukazy carskie wydane po 1863 r.76
Rep resj e w ob ec narod u

Objy one wszystkie dziedziny ycia Polakw zarwno w Krlestwie Polskim jak te na ziemiach zabranych, z ktrych najdotkliwsze to deportacje, konfiskata majtkw, likwidacja odrbnoci Krlestwa i rusyfikacja. Deportacje to jeden z zasadniczych sposobw gnbienia narodu polskiego przez carat. Badacze martyrologium wyliczaj 10 masowych zsyek Polakw na Sybir od upadku konfederacji barskiej (1768-1872) do 1914 r. Liczb zesanych po 1863 r. szacuje si na 38 ty., z czego ok. 10% skazano na katorg. W nastpnych latach deportacja obja ponad 200 ty. Polakw. Najgorszym miejscem zsyek bya Syberia. 77 W ramach represji po 1863 r. rzd rosyjski skonfiskowa 3454 wielkich majtkw polskich i pobra 34 milionw kontrybucji. Na Litwie dodatkow form represji by przymus sprzeday majtkw wszystkich podejrzanych o udzia w powstaniu. Na majtki bdce w rkach polskich naoono specjalny podatek.
78

Likwidacja odrbnoci Krlestwa zmierzaa do pozbawienia kraju resztek odrbnoci w jakie wyposay je Kongres wiedeski oraz do likwidacji tych instytucji, ktre uzyskao w latach 1861-1862. Zepchnito je do roli zwykych guberni cesarstwa; zamiast nazwy Krlestwo Polskie zaczto uywa w sferach rzdowych: kraj przywilaski. Wykonaniem tych zamierze zaj si utworzony w 1864 r. w Petersburgu Komitet dla spraw Krlestwa, na ktrego czele stan senator N. Miljutin, paajcy nienawici do katolicko-arystokratycznej Polski.79 Zniesiono Rad Stanu i komisje rzdowe, ktrych funkcje przejy ministerstwa petersburskie (1867); urzd namiestnika przeksztacono w generagubernatora warszawskiego (1874); w sdownictwie wprowadzono rosyjsk procedur cywiln i karn (1876).

1986, maszynopis, s. 23-24. 76 Feliski, Pamitniki, s. 598. 77 Bolesaw Kumor, Historia Kocioa w Polsce, s. 459-460; Stopniak, Warszawski arcybiskup, s. 23. 78 Tame, s. 24. 79 Sownik historii Polski, s. 748-749; Encyklopedia Powszechna, s. 180.

Systematyczna rusyfikacja po powstaniu styczniowym obja szkolnictwo, administracj i instytucje spoeczne w Krlestwie Polskim: zniesiono od-

*
Abp Zygmunt Szczsny Feliski z mczyzn, ktrego nazwiska nie znamy.

rbno szkoln i przywrcono Warszawski Okrg Naukowy uzaleniony od Petersburga (1867); zamknito Szko Gwn (uniwersytet polski) w Warszawie; na jej miejsce utworzono uniwersytet rosyjski (1869); z sdw, administracji i szk usuwano jzyk polski; rusyfikowano nazwy miejscowoci; zalewano kraj najgorszymi elementami urzdnikw rosyjskich. Na ziemiach zabranych wyrugowano jzyk polski z ycia i miejsc publicznych, zacierano na ulicach polskie napisy; po 1877 r. stosowanie jzyka polskiego w nauczaniu byo zabronione. Nastpio rozbudzenie nacjonalizmu rosyjskiego, a w konsekwencji walka z polskoci.
Rep resj e w ob ec Koci o a k atol i cki ego

Koci, ostoja polskoci, nie unikn represji. Dotkny go take deportacje, kontrybucje, konfiskata majtkw, ograniczenie dziaalnoci, naciski ru-

syfikatorskie. Car Aleksander II wyda ca seri dekretw ukazw, a rzd rozporzdze, ktre godziy w byt materialny Kocioa jak i w jego dziaalno w Krlestwie Polskim i w caym imperium 80. Wszystkie one zmierzay do cakowitego podporzdkowania Kocioa katolickiego polityce rzdu rosyjskiego. W latach 1863-1883, oprcz abp. Feliskiego, rzd usun z diecezji i zesa na wygnanie jeszcze 7 biskupw. Ilu dokadnie ksiy znalazo si na zesaniu trudno powiedzie z braku dokadnych danych rdowych. Niektrzy historycy szacunkowo podaj 300-350, inni 410 z ktrych prawie 160 mieszkao we wschodniej Syberii, okoo 100 w zachodniej, oraz 150 w guberniach Rosji europejskiej81. Z archidiecezji warszawskiej do kwietnia 1864 r. wadze rosyjskie aresztoway 23 ksiy, do koca 1865 r. 45. Oglnie szacuje si, e po powstaniu styczniowym zesano prawie 300 ksiy z metropolii warszawskiej. Do tej liczby trzeba doda zesanych ksiy z metropolii mohylewskiej, zwaszcza z diecezji miskiej i wileskiej. Tote liczba 400 kapanw-zesacw, wymieniona w licie abp. Feliskiego z 1 czerwca 1870 r., wydaje si realna.82 Zniesienie klasztorw, to jeden z dotkliwych ciosw, ktry spad na Koci po 1863 r. Na mocy dekretu z 27 padziernika / 8 listopada 1864 r. i zarzdzenia z 28 listopada tego roku rzd skasowa 114 spord 197 klasztorw istniejcych w Krlestwie Polskim. Pozostae klasztory pozostawiono autonomii, zakazano przyjmowania nowicjuszy, wszystkie dobra klasztorne przejto na skarb pastwa, zakonnikom wyznaczono pensje. 83 Wskutek tego w 1904 r. w Krlestwie Polskim byo czynnych tylko 7 klasztorw mskich oraz 8 klasztorw eskich z 76 zakonnicami. 84
Ukazy i zarzdzenia s opublikowane w rosyjskim wydawnictwie: Ponoje sobranie zakonow oraz w polskim: Dziennik praw Krlestwa Polskiego. Rejestr praw wydanych przeciw Kocioowi zestawia Zofia Olszamowska-Skowroska w dodatku do swej pracy: La correspondance des papes et des empereurs de Russie (1815-1878), Miscellanea Historiae Pontificiae, vol. XXIX, Roma 1970, s. 357-373; a niektre w caoci zamiecia w wydawnictwie rdowym: Pie IX et linsurrection polonaise de 1863-1864, Sacrum Polonae Millennium (SPM), t. 12, Rzym 1966, rozdzia 2, Oukases et decrets du Gouvernement russe (1861-1865), s. 323-402. 81 Fr. Stopniak, Koci na ziemiach polskich w latach 1848-1878, [w:] Roger Aubert, Historia Kocioa 1848 do czasw wspczesnych, t. V, Warszawa 1985, s. 460, 462; W styczniu 1864 r. bp. P. Rzewuski pisa o 160 aresztowanych ksiach i wywie zionych do Rosji na osiedlenie lub cikie roboty. Stefan Prawdzicki wymieni imiennie 37 ksiy straconych w latach 1863-1864 z wszystkich diecezji polskich, 217 deportowanych w gb Rosji oraz 43, ktrzy wyemigrowali (1865). 82 Por. Raporty konsystorza warszawskiego do abp. Feliskiego, w: Pawe Kubicki, Bojownicy kapani, t. 3, Sandomierz 1933, ss. 432, 444, 446, 449-451, 463, 472, 483-484, 487, 489, 492-494, 510, 519, 523-524, 527, 534, 538, 542-543, 545, 550, 552; Prawdzicki, s. 320-321; List abp. Feliskiego do Kamili Bystrzonowskiej, 21 grudnia 1878 r.; do brata Juliana, 1 czerwca 1870 r., ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polo nia, vol. 21, cz. I, k. 91-93v; druk: Joannus Dominicus Mansi, Sacrorum Conciliorum. Nova et amplissima collectio, vol. 52, Graz 1961, s. 491-495. 83 Olszewska-Skowroska, Pie IX, s. 37, 335-347, 348-358, dokumenty: nn. 99 i 100; Esposizione Documentata, dokument 87, s. 248-257, s. 269-271. 84 Stopniak, Koci na ziemiach polskich, s. 579; por. Feliski, Pamitniki, s. 598.
80

W zwizku z powstaniem spady na Koci kontrybucje, a wkrtce konfiskata majtkw duchowiestwa diecezjalnego. Na mocy ukazu carskiego z 14/26 grudnia 1865 r. zostay przejte na skarb pastwa wszystkie dobra Kocioa katolickiego (majtki ziemskie, budowle, fundusze, inwentarz ywy i martwy); parafiom pozostawiono po 6 morgw ziemi. W zamian za to duchowiestwu wyznaczono pensje, ktre traktowano jako instrument nacisku. Dochody iura stolae zostay ksiom odjte i przeznaczone na potrzeby wity. Koci nie mg niczego nabywa nawet na drodze darowizny; wszystkie zapisy czynione na Koci staway si wasnoci rzdu. 85 W latach 1863-1875 rzd wyda szereg ukazw i rozporzdze, ktre ograniczay dziaalno Kocioa: zakazano biskupom wydawania listw pasterskich i rozporzdze bez uprzedniej cenzury rzdowej; nie mogli opuszcza diecezji bez pozwolenia wadzy rzdowej, ani te wizytowa diecezji (6/18 luty 1865); ograniczono wadz biskupw odnonie mianowania duchownych na stanowiska kocielne i uzaleniono je od zgody rzdu (1866), 86 poddano Kolegium Duchownemu w Petersburgu sprawy Kocioa katolickiego w Krlestwie cznie z porednictwem w prowadzeniu korespondencji biskupw z papieem; wywierano nacisk na biskupw w Krlestwie o wysanie delegatw do tego Kolegium, instytucji niekanonicznej, wielokrotnie potpionej przez Stolic Apostolsk (1867);87 zabroniono ksiom wydalania si poza obrb parafii bez zezwolenia wadzy policyjnej; nie mogli te udawa si z posug kapask do ssiednich kociow; zabroniono im spowiadania osb nieznanych (1875); zakazano odprawiania procesji poza obrbem wity; zakadanie nowych parafii, kociow czy kaplic wymagao specjalnych, niechtnie udzielanych zezwole wadzy; stawiano due trudnoci w budowie nowych wity, wszystkie remonty wymagay zezwolenia rzdu; 88 roztoczono nadzr rzdowy nad instytucjami ksztacenia kleru; seminaria prowadzone przez zakonnikw zostay zamknite; skasowano Akademi Duchown w Warszawie (1867). 89 W latach 1864-1867 zamknito w guberniach zachodnich Rosji 140 miejsc kultu: 14 klasztorw, 55 kociow parafialnych, 23 filialne, 48 kaplic publicznych. 90 W latach 1866-1875 rzd carski znis 4 diecezje: kamienieck, misk, podlask i unick chemsk, a ich biskupw w wikszoci zesano w gb Rosji. W 1868 r. rzd podj plan zniesienia warszawskiej prowincji kocielnej i wcielenia jej biskupstw do metropolii mohylewskiej. Jednake te zamiary nie doszy do skutku. Rusyfikacja nie omina jednak Kocioa. Od 1 stycznia 1869 r. nakazano duchowiestwu prowadzenie akt parafialnych i korespondencji w jzyku rosyj-

Kumor, Historia Kocioa w Polsce, s. 789; Stopniak, Koci na ziemiach polskich, s. 579. 86 Circulaire du directeur Czerkasski, [w:] Esposizione documentata, nr 91, s. 278-279; Reglement du gouvernement, tame, nr 99, s. 299-302; Olszewska-Skowroska, Pie IX, s. 363-364, 375-378. 87 Wyczawski, Arcybiskup, s. 300. 88 Fr. Stopniak, Koci na ziemiach polskich w latach 1848-1978, [w:] Roger Aubert, Historia Kocioa 1848 do czasw wspczesnych, Warszawa 1985, s. 579. 89 Stopniak, Koci na ziemiach polskich, s. 578. 90 Kumor, Historia Kocioa w Polsce, s. 459, 470.

85

skim. Nawet abp Feliski w korespondencji z wadzami musia uywa jzyka rosyjskiego.91 Ukazane wyej represje nie zamay ducha polskiego. Od poowy ubiegego stulecia dostrzega si w spoeczestwie wyrane denie do odrodzenia ycia religijnego i to nie tylko w celu przeciwstawienia si polityce wadz zaborczych, ale take w celu zaradzenia potrzebom duszpasterskim i spoecznym jakie stwarzay m.in. zachodzce procesy industrializacji i migracje oraz powstanie tzw. kwestii spoecznej. 92 Pomimo znoszenia klasztorw ycie zakonne nie wygaso. Jego odnowa dokonaa si gwnie za spraw kapucynw: Prokopa Leszczyskiego i b. Honorata Komiskiego, twrcy 17 ukrytych zgromadze, opartych na regule III zakonu w. Franciszka, dziaajcych w powizaniu z krgami katolikw wieckich. W cesarstwa i Krlestwie rozwijao si take zgromadzenie Rodziny Maryi, zaoone przez ks. Feliskiego. Wyrazem pogbienia religijnego narodu jest take dua ilo wybitnych postaci, dziaajcych w II poowie XIX wieku, ktre oddaway si pracy owiatowej, wychowawczej i spoecznej. Wielu spord nich to bogosawieni i wici lub kandydaci do chway otarzy.93 To odrodzenie duchowe dostrzega z wygnania abp Feliski i wyraa sw rado, e dawna idea Polska matka witych nie wygasa, o czym pisa:
Pamitam, czytaem niegdy dzieo pod tytuem Matka witych Polska, s to ywoty witych, jakich kraj nasz wyda. Nieraz mi pniej przychodzio na myl, czemu ta matka tak podna niegdy staa si potem bezpodn: i ze smutkiem przychodzia mi na myl figa ponna, ktr przekl Zbawiciel, przez to i owocw nie rodzia. Dzi jakby otucha znw do serca wstpuje, gdy patrzc na ukazujce si na drzewie naszym owoce, dusza si raduje i wnosi std, e drzewo nie przeklte, nie usche, a tylko okopane zostao przez Ogrodnika i znw nie jako o przeszoci lecz jak o teraniejszoci powtarzam sobie: Matka witych Polska!94

Pewn popraw sytuacji Kocioa katolickiego i narodu polskiego przynis dopiero rok 1905 rok pierwszej rewolucji w imperium carskim. Wydany wwczas przez cara dekret tolerancyjny, przyznawa Kocioowi katolickiemu i narodowi polskiemu znaczn swobod dziaania.95
Rep resj e w ob ec ab p . Fel i sk i ego

Por. Pisma konsystorza warszawskiego, ARM Akta domu zakonnego w Kostowcu; Pisma abp. Feliskiego do ks. Mikoaja Gorzelaskiego i do zarzdzajcego sprawami duchownymi w Krlestwie Polskim, 17 i 20 maja 1868 r., AGAD, Pisma, t. III, s. 53-56. 92 Stopniak, Koci na ziemiach polskich, s. 579; Sownik historii Polski, wyd. 6, Warszawa 1973, s. 580. 93 J. Mrwczyski, Polacy kandydaci do chway otarzy, Wrocaw, 1987. 94 List abp. Feliskiego do Ry Sobaskiej, 25 lipca/ 6 sierpnia 1869 r., w: Kurier Poznaski, 24 (1895), nr 225, Pozna, 1 padziernika 1895 r. 95 Storia del cristianesimo in Polonia, Bologna 1980, s. 415.

91

Niektrzy pisarze twierdz, e okres wygnania spdzi Feliski w Jarosawiu spokojnie a zanadto spokojnie. 96 Rzeczywisto w wietle rde okazuje si o wiele cisza. Wprawdzie jego sytuacja materialna w porwnaniu z losem ksiy zesanych na katorg, pozbawionych prawa wykonywania funkcji kapaskich, nie otrzymujcych adnego lub minimalne uposaenie, bya na pewno lepsza, ale i w tej dziedzinie odczuwa wielki niedostatek. O wiele dotkliwsze byy cierpienia zwizane z ograniczeniem wolnoci osobistej i dziaalnoci, represje, cenzura. Ukaz carski pozbawi arcybiskupa zarzdzania archidiecezj i zabrania mu jakichkolwiek kontaktw z jej duchowiestwem (2/14 kwietnia 1864). 97 Nieco pniej zagroono mu, e w wypadku utrzymywania stosunkw z archidiecezj, zostanie zesany do prawosawnego klasztoru na Wyspach Soowieckich na Morzu Biaym. 98 Przez cay czas pozostawa pod nadzorem policyjnym. Mg swobodnie porusza si w miecie, nie wolno mu jednak byo wychodzi poza jego rogatki; z biegiem czasu tolerowano jego spacery nad brzegiem Wogi, poza miastem. 99 Zezwolono mu na prywatn korespondencj z przyjacimi, ale ju na pocztku 1864 r., z polecenia ministerstwa spraw wewntrznych, zostaa ona poddana kontroli wadz miejscowych; wysya i otrzymywa listy przez porednictwo policji.100 Na danie ministra spraw wewntrznych gubernator Jarosawia skada raporty o kontrolowaniu korespondencji abp. Feliskiego przez naczelnika policji.101 W 1881 r., dano ode zobowizania na pimie, e osobicie wszystkie listy przed wyprawieniem na poczt odsya bdzie do cenzury policji, ponowiono je w 1882, ale arcybiskup odmwi, uwaa, e to uwacza godnoci wyszego dostojnika Kocioa i owiadczy, e do odwoania obecnego zarzdzenia, nie chcc zajmowa swoimi listami ani policji ani urzdu pocztowego, cakowicie zaprzestanie korespondencji. Wola zrezygnowa z korespondencji, ni poddawa si tak upokarzajcym rozporzdzeniom. W tej sprawie gubernator jarosawski odwoywa si do ministerstwa spraw wewntrznych 4 lipca 1882 r., na co otrzyJan Dobraczyski, A to jest zwycizca, wyd. 2, Warszawa 2002, s. 233. Tajne pismo ministra sekretarza stanu do spraw Krlestwa Polskiego, Walerego Patonowa, do ministra spraw wewntrznych, 20 marca/ 1 kwietnia 1864 r., Petersburg, nr 82, o rozporzdzeniu imperatora z 14 marca 1864 r. o usuniciu abp. Feliskie go od zarzdu archidiecezj warszawsk i surowej kontroli jego korespondencji w Jarosawiu nad Wog, z poleceniem powiadomienia o tym samego arcybiskupa poprzez gubernatora Jarosawia, orygina, Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw (Pastwowe Historyczne Archiwum Rosji), PGIA, Petersburg, f. (fond) 821, op. (opis) 3, d. (dieo-sprawa) 1030, k. 174-175; Wyczawski, Arcybiskup, s. 295; Feliski, Pamitniki, s. 597. 98 A. Pohoski, Wspomnienia, k. 4; Wyczawski, Arcybiskup, s. 295. 99 Feliski, Pamitniki, s. 604,6-7-608; List abp. Feliskiego do bp. Popiela, b.d. [1869-1870], n. 14. 100 Pismo ministerstwa spraw wewntrznych do gubernatora Jarosawia, 24 marca 1864 r., nr 12, GAJO, Kancelaria gubernatora: Sprawa abp. Feliskiego, f. 73, op. I, d. 6074, k. 123; Listy abp. Feliskiego do Popiela, 10 i 16 sierpnia 1864 r., ARM F-c-10. 101 Raport gubernatora Jarosawia z 22 marca 1877, nr 254, w odpowiedzi na pismo departamentu wyzna, z 4 marca tr., o kontrolowaniu korespondencji abp. Feliskiego, orygina, PGIA, Petersburg, f. 821, op. 3, d. 1030, k. 179.
97 96

ma odpowied 12 lipca tr., i w konsekwencji zniesiono to zarzdzenie102. Jarosawska policja miaa sporo kopotw z korespondencj Feliskiego, gdy na jego imi przychodziy listy zagraniczne w rnych jzykach i policja musiaa mie odpowiednich urzdnikw do ich czytania. Nie wszystkie listy docieray do Feliskiego, cenzura je zatrzymywaa lub cakowicie likwidowaa. W Petersburgu do dzi znajduje si dokument nominacji abp. Feliskiego na honorowego czonka Stowarzyszenia Adwokatw w. Piotra w Rzymie (wraz ze statutem i regulaminem tego stowarzyszenia), nadawany osobom szczeglnie zasuonym dla Stolicy Apostolskiej, ktry wadza carska zatrzymaa 103. Natomiast w Archiwum Pastwowym w Moskwie przechowywane s cenzurowane wypisy z listw Feliskiego, adresowane do Tekli skiej, w Warszawie, przy ul. elaznej 97. 104 Wypacano mu nadal uposaenie biskupie (pensj), z funduszu duchownego Krlestwa Polskiego, ale od 1865 r. zredukowano je z ok. 12.000 do 6.000 rubli; wypacano je nieregularnie, dano szczegowych rozlicze z sum, ktre przeznacza na cele dobroczynne w Warszawie (1864-1870).105 Pozwolono arcybiskupowi na posiadanie prywatnej kaplicy, ale zabroniono mu goszenia kaza, uroczystych Mszy w., grania na instrumentach. Dla katolikw pragncych uczestniczy w naboestwach wprowadzono przepustki; przez 20 lat policja je kontrolowaa przed wejciem do kaplicy; wojskowym bez wyjtku odmwiono, urzdnikom tym tylko pozwolono, za ktrych porczy zwierzchnik.106 Represje, carskie godzce w abp. Feliskiego, dotkny take archidiecezj warszawsk. Bp Rzewuski nie podpisa adresu zredagowanego przez rzd do Aleksandra II, ale skierowa do imperatora wasny tekst z prob o powrt z wygnania abp. Feliskiego i kapanw. 107 Natomiast bp ubieski zachca na102 List abp. Feliskiego do naczelnika policji jarosawskiej, 20 maja 1882 r., GAJO, Sprawa abp. Feliskiego, f. 73, op. I, d. 6074, k. 64, 123, 127, 128; List abp. Feliskiego do Stanisawa Wydgi, 23 sierpnia 1881 r.; List ks. Juliana Feliskiego do o. Waleriana Kalinki, 28 lipca 1881 r.; List abp. Feliskiego do Popiela, b. d. [1882]; List do Kamili Bystrzonowskiej, 28 stycznia 1882, Jarosaw, kopia, ACR, Rzym: Bursa 70, Hierarchia II: abp Z. Sz. Feliski; Wyczawski, Arcybiskup, s. 316. 103 Rosyjskie Pastwowe Archiwum Historyczne (PGIA), Petersburg, f. 821, op. 3, d. 1030, k. 365-v (statut), 366-v (regulamin), 367 (dyplom nr 829), Rzym, wito w. Piotra [29 czerwca] 1879 r. 104 Centralne Pastwowe Archiwum Historyczne Federacji Rosyjskiej (GAIR), Moskwa, wyjtki z listw abp. Feliskiego do Tekli skiej, 11/23 sierpnia i 25 padz., b.r., 111 reparto: Kancelaria Jego Wysokoci Imperatora, Tajne archiwum, f. 109, op. 2, d. 816. 105 Fundusze arcybiskupa Feliskiego, vol. 278-279 (dokumenty z lat 18631870), AGAD, Centralne wadze wyznaniowe w Krlestwie Polskim; List ks. Juliana Feliskiego do o. Hieronima Kajsiewicza, 23 wrzenia 1867 r., ACR, Rzym: Exsodales; Wyczawski, Arcybiskup, s. 295. 106 Por. Pismo z 6 sierpnia 1863 r., nr 648 w sprawie pozwolenia wojskowym na uczestniczenie w naboestwach w kaplicy abp. Feliskiego, GAJO, Sprawa abp. Feliskiego, f. 73, op. 4, d. 2672, k. 10, 11; Feliski, Pamitniki, s. 595-596; por. List abp. Feliskiego do brata ks. Juliana Feliskiego, 1 czerwca 1870 r. Votum, jak wyej; por. A. Pohoski, Wspomnienia, k. 1v. 107 List bp. Pawa Rzewuskiego do Piusa IX, 3 sierpnia 1864 r., Warszawa, z doczonym adresem duchowiestwa i ludu polskiego do Aleksandra II (1864), oryg., ac., tame, vol. 18 (1864-1865), k. 338-340, adres (uoony na yczenie rzdu), jzyk w., k. 341-v, j. pol. 342-343.

miestnika Krlestwa, Teodora Berga, by stara si o powrt abp. Feliskiego do Warszawy, ale tene mia owiadczy, e Feliski powinien najpierw okaza skruch za swe postpowanie i prosi cara o przebaczenie. Wwczas ubieski skierowa do Feliskiego trzy listy, 14 sierpnia 1864 r., dwa wysa drog ofi cjaln za porednictwem namiestnika i sekretariatu stanu w Petersburgu, trzeci drog prywatn wprost do Jarosawia. Radzi Feliskiemu, by napisa prob do cesarza, jeli chce wrci do Warszawy, albo przesa papieowi sw gotowo na rezygnacj ze stolicy arcybiskupiej. Ten list prywatny mia przygotowa zesanego arcybiskupa na pismo urzdowe, ktre jak pisa ubieski przez liczne oczy przechodzi bdzie. 108 Na insynuacje ubieskiego, wyraone jak sam twierdzi w imi dobra Kocioa i przyjani, arcybiskup nie odpowiedzia. Wydaje si jednak, e po rozwaeniu sytuacji zaistniaej po zesaniu bp. Rzewuskiego, zgodnie z sumieniem, by niczego nie zaniedba, zwrci si w grudniu 1865 r. do monarchy z prob o powrt do Warszawy, ale proba ta nie zostaa uwzgldniona. 109 Mianowany przez Feliskiego wikariusz generalny ks. Pawe Rzewuski, gorliwy, witobliwy kapan, kierujcy si w rzdach prawem kanonicznym i nie idcy na adne kompromisy z rzdem, zosta aresztowany (w nocy z 26/27 padziernika. 1865), w mieszkaniu jego przeprowadzono cis rewizj, skonfiskowano materiay przygotowywane na synod i podobnie jak pasterz zosta skazany na wygnanie; jako pretekst podano korespondencj z nuncjuszem wiedeskim.110 Ks. Zygmunt Lasocki, wyraa obaw, by kandydat rzdowy nie obj wadzy w archidiecezji, gdy wwczas pobono ludu warszawskiego, ktra rozkwita podczas pobytu arcybiskupa i jego zastpcy, mogaby znikn. 111 I nie myli si ks. Lasocki. Dwaj bowiem kolejni wikariusze generalni archidiecezji warszawskiej, desygnowani przez abp. Feliskiego na to stanowisko (1863), w razie usunicia ks. Rzewuskiego, a mianowicie: ks. Jozafat Szczygielski i ks. Ignacy Domagalski, pod presj rzdu carskiego, zrezygnowali ze swego mandatu, podpisali dokument rezygnacji 1 listopada 1865 r. w gabinecie ksicia Czerkaskiego, dyrektora gwnego Komisji wyzna religijnych oraz andarma i przesali go Stolicy Apostolskiej.112 Ksi Czerkaski wywar presj na kapitu, ktra
Jeden z egzemplarzy prywatnego listu bp. K. ubieskiego do abp. Feliskiego, z 14 sierpnia 1864 r., znajduje si w Archiwum Pastwowym Historycznym Rosji, Moskwa, Zesp akt Teodora Berga, nr 547, poszyt nr 377, karty 47-57; Wyczawski, Arcybiskup, s. 297-298; [Roger ubieski], Konstanty Ireneusz Pomian hr. ubieski, s. 271-272. 109 Warszawski arcybiskup Feliski, PGIA, Petersburg, f. 821, op. 125, d. 3227, k. 188-188v. 110 Raport hrabiego Ludolffa, konsula ausrtiackiego w Warszawie, z 28 padziernika 1865 r., kopia, j. franc., ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 18, k. 464-465v; por. Raport z 7 list. 1865 r., k. 462-463. 111 List ks. Zygmunta Lasockiego do Piusa IX, 22 listopada 1865 r., 473-474v, tame, vol. 18, k. 473-474v. 112 Dokadn informacj o wypadkach w kapitule warszawskiej przesa ks. J. Szczygielski do papiea Piusa IX, 1 i 12 grudnia 1865 r., ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 18, k. 671-193, 694-695v.; por. List ks. Zygmunta Lasockiego do Piusa IX, 22 i 27 listopada 1865 r., tame, k. 473-474v, 475-476v; List Piusa IX do ks. J. Szczygielskiego, 21 grudnia 1865 r. Papie poleci ks. Szczygielskiemu pozosta przy wadzy wikariusza generalnego przekazanej mu przez abp. Feliskiego, vol. 19, k. 111v-112.
108

zgodzia si wybra ks. Zwoliskiego na administratora, jeeli wybr ten zostanie uznany przez papiea. Take pod presj ks. Szczygielski przekaza Zwoliskiemu wadz pierwszego sdziego konsystorza (11 listopada 1865). W ten sposb rzd przeforsowa w kapitule swojego kandydata, ks. praata Antoniego Zwoliskiego, proboszcza z Pragi, dobrze widzianego przez wadze. 113 Istniej relacje, e ks. Zwoliski stara si nie ingerowa w sprawy zarzdu archidiecezj dopki jego wybr nie zostanie potwierdzony w Rzymie. W styczniu 1867 r., za rad konsystorza, zwrci si do Stolicy Apostolskiej o zatwierdzenie go na urzdzie, na co otrzyma odpowied, e papie wie o przekazaniu mu wadzy przez ks. Szczygielskiego.114 Tak wic Watykan musia go tolerowa. W obawie, by Szczygielski i Domagalski nie cofnli swojej rezygnacji, rzd skaza ich na wygnanie, pierwszego do kazaskiej guberni, drugiego do Buzuuku w guberni samarskiej.115 Ks. Szczygielski z godnoci znosi wygnanie i wrci do kraju w 1877 r., natomiast ks. Domagalski nie mg pogodzi si z losem, uwaajc abp. Feliskiego za sprawc swego nieszczcia, tote zwraca si do niego, by go ratowa. Arcybiskup pociesza go, zachcajc do ufnoci w Opatrzno Bo, ale Domagalski liczc na ask carsk, wystosowa do arcybiskupa drog urzdow list, za pokwitowaniem odbioru przez policj, zarzucajc zarwno pasterzowi jak i duchowiestwu, e tolerowali powstanie i nie pomogli rzdowi do jego stumienia, przez co nie wypenili pasterskich obowizkw i zawinili wobec cesarza. Radzi Feliskiemu, by w imieniu swoim i duchowiestwa stara si przebaga imperatora. Arcybiskup, widzc z wol zesanego kapana, nie odpowiedzia na to poniajce pismo, co wadze uznay za upr i wrogie nastawienie wobec caratu. Domagalski natomiast otrzyma w nagrod zwolnienie z wygnania, uzyska paszport zagraniczny z prawem powrotu do Krlestwa.116 Rzdy ks. Zwoliskiego w archidiecezji warszawskiej trway do jego mierci, 29 wrzenia 1877 r. Abp Feliski, poinformowany o jego cikiej chorobie, w trosce, by na wypadek jego mierci nie doszed do wadzy nieodpowiedni czowiek, skierowa do Stolicy Apostolskiej pismo, sugerujc rne rozwizania tej kwestii, midzy innymi przez mianowanie administratorem apostolskim jednego z godnych kapanw: Nowodworskiego, Sotkiewicza, Kossowskiego, Borzewskiego lub Ruszkiewicza. Po mierci ks. Zwoliskiego wikariuszem generalnym zosta ks. Sotkiewicz, ktry otrzyma zatwierdzenie Watykanu. 117 Dla abp. Feliskiego bya to wielka ulga; cieszy si, e pod rzdami ks. Sotkiewicza, podnosi
Wiadomoci z Warszawy, 1865 r., tame, k. 469-472. Raport hr. Ludolffa z Warszawy, 19 marca 1866 r., kopia fr., ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 19 (1866), k. 241; P. Semenenko, Dziennik, s. 325; Wyczawski, Arcybiskup, s. 298-299. 115 Feliski, Pamitniki, s. 599-600. 116 Tame, s. 601; por. Listy ks. Domagalskiego do Piusa IX, 17 i 26 list. 1871 r., ASV, AA.EE.SS., Carte ..., vol. 21, cz I, k. 156, 157-161v; Ks. I. Domagalski, O aktualnym stanie narodu polskiego, religii katolickiej i kleru w moskiewskim imperium ..., tekst aciski, tame, Russia, 1-18 (1870-1876), nr 4, 6. Po powrocie z wygnania ks. Domagalski zamieszka w Krakowie, gdy zmar ks. Zwoliski chcia wrci do Warszawy, rzd rosyjski mu pozwoli, ale pod warunkiem zrzeczenia si kanonikatu, prosi papiea o rad (list do Piusa IX, b.d.), tame, Russia, 19-44, nr I, 44.
114 113

si ycie religijne w archidiecezji.118 Widomym znakiem, e rzeczywistym pasterzem archidiecezji warszawskiej nadal jest abp Feliski, bya jego piecz, uywana przez konsystorz warszawski do 1883 r., do chwili jego przeniesienia przez Leona XIII na tytularne arcybiskupstwo Tarsu. W latach 1865-1866 rzd carski skierowa przeciw Feliskiemu ostry atak w zwizku ze znalezieniem podczas rewizji notatek ks. Henryka Kulwanowskiego z pogadanek jakie ks. Feliski gosi alumnom Akademii w 1858 r., ktre dwukrotnie opublikowano w jzyku rosyjskim. Ich wydawca zarzuca Feliskiemu, e jest moralnym sprawc powstania i niewdzicznikiem wobec rzdu; spraw dyskutowano nawet na posiedzeniu rzdu w Petersburgu.119 Pojawiy si nawet gosy, e Rosja gotowa jest przenie abp. Feliskiego do Petersburga, aby tylko mianowa nowego arcybiskupa warszawskiego; prywatne indagacje w Petersburgu ukazay, e nie byo adnej nadziei na jego powrt do Warszawy. 120 Kalendarz liturgiczny archidiecezji warszawskiej na rok 1865 r., nie zamieci spisu ksiy, poniewa cenzura nie pozwolia umieci w nim wykazu ksiy wywiezionych w gb Rosji z arcybiskupem Feliskim na czele.121 W 1867 r. rzd carski wyda 3 kolejne ukazy godzce w Koci katolicki, napitnowane przez Piusa IX w encyklice Levate, a na opublikowan w Watykanie t ksig, odpowiedzia przez Expos historique i ukazem zrywajcym kontakt. Wadze carskie podejmoway coraz to nowe naciski na abp. Feliskiego, by zmusi go do rezygnacji ze stolicy arcybiskupiej warszawskiej. W 1870 r. przez wiele miesicy nie wypacano mu pensji, jedynej podstawy jego utrzymania, by niedostatkiem wywrze na niego presj. W 1871 r., podczas pobytu w Jarosawiu ministra spraw wewntrznych, A. Timaszewa, urzdnik tego ministerstwa, Lew Makow, zoy Feliskiemu wizyt incognito i zaproponowa mu w imieniu rzdu, e jeli zrezygnuje z arcybiskupstwa, wwczas otrzyma zwolnienie z wygnania z prawem wyjazdu za granic i z pensj
117 Por. P. Kubicki, Antoni Ksawery Sotkiewicz biskup sandomierski 1826-1901, Sandomierz 1931, s. 92; Kard. Aleksander Kakowski, Z niewoli do niepodlegoci. Pamitniki, Krakw 2000, s. 94-98. Wedug kard. Kakowskiego ks. Sotkiewicz mia by czwartym wikariuszem generalnym, tajnie mianowanym przez abp. Feliskiego, 13 czerwca 1863 r. (tame, s. 95). 118 List abp. Feliskiego, 31 marca 1877 r.; List ks. Mikoaja Gorzelaskiego do ks. Juliana Feliskiego, 23 marca 1879 r., Warszawa, ACR, Rzym: Sacerdotes. Fragment tego listu wydrukowa P. Kubicki, Antoni Ksawery Sotkiewicz, s. 91-92; List abp. Feliskiego do bp. Popiela, 19 padz. 1879 r., Jarosaw; Wyczawski, Arcybiskup, s. 301. 119 Druestwiennyje sowiety czytaannyje Feliskim w 1858 g. w Peterburge dla studentow Rimsko-Katoliczeskoj Duchownoj Akademii, Otecestwiennyje Zapiski, 28 (1866), t. 165, s. 26-42; To, przedrukowane przez S. Szokowycza, [w:] Zbornik Statiej rozjasniajuszczich polskoje dieo po otnoszeniju k zapadnoj Rossiji, Wilno 1885, s. 181-215; Wydanie w jzyku polskim: Ks. Z. Sz. Feliski, Przyjacielskie rady, oprac. ks. Marian Duma, przypisy s. Teresa Antonietta Frcek RM, Lublin 2009, stron 75; Feli ski, Pamitniki, s. 602-603; Wyczawski, Arcybiskup, s. 299-300. 120 Por. Raport hrabiego Ludolffa, ambasadora austriackiego w Warszawie, 7 listopada 1865 r., kopia, ASV, AA.EE.SS., Carte di Russia e Polonia, vol. 18, k. 462463; por. List ks. Jana Gagarina do niezidentyfikowanej osoby, 28 lipca 1865 r., Pary, tame, k. 889-891. 121 Rne wiadomoci, 1865, tame, vol. 18, k. 743-745.

6000 rubli rocznie; w jednym i drugim wypadku arcybiskup nie uleg, wadzom owiadczy, e decydujcy gos w sprawie jego rezygnacji ma papie, przeto z Watykanem naley w tej sprawie pertraktowa. W takiej sytuacji sprawy pozostay in statu quo.122 Do zaostrzenia stosunkw midzy Rosj a Watykanem doszo w latach 1865-1866, a przyczyn bya nowa seria ukazw carskich godzcych w Koci katolicki. Ostry kurs polityki Rosji stosujcej represje wobec Kocioa katolickiego i narodu polskiego spotka si z ostr krytyk w Europie. Tote w 1878 r. w Petersburgu podjto starania o zagodzenie kursu polityki wobec Kocioa. Rzd rozwaa nawet propozycj benedyktyna morawskiego Bedy Dudika, ktry wystpi z projektem obsadzenia wakujcych biskupstw w imperium kandydatami z krajw sowiaskich znajcych jzyk polski, z wykluczeniem jednak Polakw; projekty te jednak nie znalazy poparcia. Fakt zesania katolickiego arcybiskupa na wygnanie spotka si z krytyk opinii publicznej na Zachodzie pod adresem Rosji, tote dla pozbycia si Feliskiego z Jarosawia, strona rosyjska wysuwaa nawet propozycje, by Watykan mianowa go kardynaem, wwczas opuciby granice imperium, ale Stolica Apostolska nie reagowaa na te sugestie. Tak wic abp Feliski na kilkakrotne propozycje zrzeczenia si stolicy arcybiskupiej, poczone nawet z rnymi obietnicami, odpowiada zawsze odmownie.123 Wyrazem represji i niechci cara wobec abp. Feliskiego by fakt, e nie obja go adna z siedmiu amnestii ogaszanych w latach 1865-1880 dla skazacw politycznych. Ostatnia z nich wysza z okazji 25-lecia panowania cesarza. Sugerowano wwczas carowi Aleksandrowi II uwolnienie take Feliskiego, na co mia odpowiedzie: Za wczenie jeszcze. 124 O uwolnienie abp. Feliskiego i innych biskupw prosi w 1880 r. metropolita mohylewski A. Fijakowski, motywujc to tym, e wikszo z nich pozostaje ponad 10 lat na zesaniu; do pisma doczy wykaz biskupw z krtk ich charakterystyk. 125 Ks. W. Smoczyski podaje: car Aleksander II mia owiadczy, e ksidza Feliskiego uwaa za swego osobistego wroga (!?). 126 Take w korespondencji wczesnej znajdujemy wzmianki, e cesarz chowa osobist uraz do arcybiskupa. 127 Powodem tej niechci by zapewne zawd jaki spotka cesarza ze strony arcybi122 Aleksander Timaszew (1818-1893), genera-adiutant cesarski, w latach 18681878 minister spraw wewntrznych. Lew S. Makow (1830-1883), szef kancelarii ministra spraw wewntrznych w latach 1878-1880; Feliski, Pamitniki, s. 603-604. 123 Por. P. Kubicki, Antoni Sotkiewicz biskup sandomierski 1826-1901, Sandomierz 1931, s. 56. 124 M. Janik, Dzieje Polakw na Syberii, Krakw 1928, s. 397; Wyczawski, Arcybiskup, s. 317-318; A. Pohoski, Wspomnienia, k. 4v; M. Berg, Zapiski o polskich spiskach i powstaniach, Warszawa 1906, cz VIII, s. 142 (wypowiedz cara poda Bergowi Euzebiusz Siegerkorn, przyjaciel abp. Feliskiego z Jarosawia nad Wog). 125 Pismo abp. A. Fijakowskiego do ministra spraw wewntrznych, 31 stycznia 1880 r., nr 298, PGIA, Petersburg, f. 821, op. 125, d. 3227, k. 185. 126 W. Smoczyski, Ks. Zygmunt Szczsny Feliski arcybiskup metropolita warszawski, Krakw 1896, s. 45. 127 Tame, s 45; List Felicji Iwanowskiej do ks. Juliana Feliskiego, 6 stycznia 1871 r., ACR, Rzym: Mulieres.

skupa. Monarcha bowiem do koca uwaa Feliskiego za oddanego sobie czowieka. Tymczasem on wsppracowa z rzdem dopki widzia szanse polepszenia sytuacji, pokojowego rozwizania konfliktu. W chwili krwawego dramatu jako pasterz Kocioa stan w obronie narodu. Memoria arcybiskupa z Gatczyny pogbi t niech. W ocenie cesarza ukaza on jezuicki charakter Feliskiego.128 Szacunek monarchy dla arcybiskupa przerodzi si w wyran niech. Moliwe, e car ba si Feliskiego. Jego bowiem memoria z Gatczyny, odwoujcy si do rzdw Opatrznoci, ktra plagami karze za zbrodnie dokonane na niewinnych, okaza si profetyczny. W 1865 r. zmar pierworodny syn Aleksandra II, nastpca tronu, a on za sam przez wiele lat y w lku przed mierci.129

128 Por. List cara Aleksandra II do ksicia Konstantego, 21 czerwca/ 3 lipca i 23 czerwca/ 5 lipca 1863 r., Korespondencja namiestnikw, nn. 390, 392, s. 287, 288-289; Feliski, Pamitniki, s. 593-594. 129 W kwietniu 1865 r. Mikoaj Aleksandrowicz (1843-1865), syn Aleksandra II i Marii Aleksandrowny, zmar w kwiecie wieku na grulic w Nicei. Car Aleksander II zgin 13 marca 1881 r. w wyniku zamachu dokonanego przez narodowca I. Hrynie wieckiego.