DE TIJD | ZATERDAG 1 AUGUSTUS 2009

Apart Weekend

39

De roman die de crisis voorspelde

Schandaalboek ATLAS SHRUGGED van radicale kapitaliste Ayn Rand na 50 jaar opnieuw bestseller
WOUTER VAN DRIESSCHE

Raar maar waar. Het best verkochte businessboek aller tijden is een roman van meer dan 1.000 paginas. Het werd geschreven door een filosofe die Alan Greenspan tot haar fans mag rekenen. En 50 jaar na publicatie is het opnieuw een bestseller in de VS, terwijl hier niemand het kent. Mogen we u voorstellen: Atlas Shrugged van Ayn Rand, het invloedrijkste boek na de Bijbel.
staatsbezit. Alisa Rosenbaum ondervond op haar twaalfde aan den lijve hoe kwetsbaar het levenswerk van de enkeling kon zijn tegenover de brute kracht van het collectief. Aan dat jeugdtrauma hield ze een levenslange paranoia over - ze vreesde tot haar (natuurlijke) dood in 1982 dat ze vermoord zou worden door de KGB maar ook een levensdoel. Naar de VS emigreren, een andere naam aannemen en boeken schrijven over herosche ondernemers die de profiteurs van de staat op de knien dwingen. Wat ze ook met veel succes deed, met achtereenvolgens We The Living, The Foutainhead (over architect Frank Lloyd Wright) en Atlas Shrugged. En toch. De populariteit van Ayn Rand verbaast, zeker een halve eeuw na datum. De hogepriesteres van het kapitalisme schreef geen vlot leesbare verhalen, maar als romans vermomde programmaboeken. Haar bordkartonnen personages dialogeerden niet, maar staken ellenlange filosofische traktaten tegen elkaar af. Een en ander moest lezers ertoe aanzetten radicale individualisten te worden, en het altrusme als hoogste ethische goed af te zweren. En precies dat maakte Ayn Rand - en maakt haar nog steeds - ontzettend controversieel. Begin jaren 60 was het voor intellectuelen en campussocialisten nog bon ton om te beweren dat het communisme moreel superieur was aan de westerse vrije markt. Ondernemers werden in de populaire cultuur afgeschilderd als gewetenloze vervuilers, volgevreten uitbuiters en onverbeterlijke fraudeurs. De herosche, moedige en aantrekkelijke zakenmannen die Rand daartegenover zette, waren op zich al een daad van intellectuele ongehoorzaamheid. En al helemaal omdat haar zakenmannen geen daders waren, maar slachtoffers. Ayn Rand ging tegen de tijdgeest in, en dat werd haar allesbehalve in dank afgenomen. Atlas Shrugged werd niet gewoon afgekraakt, maar afgeslacht en zelfs verketterd. Dit is geen boek dat licht terzijde geschoven kan worden, brieste een recensent. Dit moet met kracht weggegooid worden. En een andere: Op elke pagina echoot een stem: Naar de gaskamers! Volgens geruchten huilde Ayn Rand bij elke recensie die verscheen.
HET BOEK, DE FILM, DE CRISIS

usinessboeken. Doorgaans zijn het hoogst oninspirerende niemendalletjes die door niemand gelezen worden, maar niet zo Atlas Shrugged van de Amerikaans-Russische filosofe Ayn Rand. In onze contreien kent bijna niemand het vuistdikke boek uit 1957, maar in de rest van de beschaafde wereld ligt dat enigszins anders. In de Verenigde Staten alleen al ging het bijna 20 miljoen keer over de toonbank en werd het zelfs verkozen tot het tweede meest invloedrijke boek aller tijden. Alleen de Bijbel doet beter. Van Atlas Shrugged wordt wel eens gezegd dat het het enige boek is dat anyone whos anyone gelezen heeft. Minstens n keer. Elke CEO van elk bedrijf uit de Fortune 500, en elke Amerikaanse magistraat, volksvertegenwoordiger, senator en president van na 1957. Alan Greenspan, twee decennia lang de voorzitter van de Amerikaanse Centrale Bank, noemde het boek een stabiliserende factor in zijn leven, en beschouwde Ayn Rand als een lichtend voorbeeld. Ronald Reagan zaliger was een fan, en van Hillary Clinton wordt gefluisterd dat ze zich aan Dagny Taggart spiegelt, de vrouwelijke hoofdrolspeelster in het boek. En Atlas Shrugged blijft inspireren. Meer dan een halve eeuw na publicatie komen bedrijfsleiders, dokters, advocaten en andere fans nog elke maand samen in een restaurant in Manhattan om over het boek te debatteren. Mensen die het niet gelezen hebben, worden er naar verluidt maagden genoemd. Er bestaan tientallen blogs en forums voor fans van Atlas Shrugged, en ze hebben zelfs een eigen datingsite, The Atlasphere. Er kan gevreesd worden dat die mensen de liefde bedrijven op zn Rands, met inzet van steenboren en paarden, schamperde een literair tijdschrift onlangs nog, met een sneer naar de ietwat bombastische stijl van Ayn Rand. Maar dat is natuurlijk naast de kwestie. Hoeveel businessboeken en zelfs boeken tout court leidden ooit tot datingsites? En tot huwelijken en - wellicht - zelfs kinderen?

ATLAS SHRUGGED op amazon.com

verkochte exemplaren per week 1 2 3
1.000 300 100 30 2007 2008 09

3.000

HOND EET HOND

Atlas Shrugged is niet zomaar een boek. The Washington Times noemde de publicatie de belangrijkste gebeurtenis van 1957. Belangrijker dan de lancering van de Spoetnik, de eerste satelliet. En toen moest het opmerkelijkste nog komen. Door de crisis staat de klassieker van Ayn Rand namelijk opnieuw in de Amerikaanse bestsellerlijsten en verkoopt hij beter dan ooit. In januari van dit jaar, in volle inauguratiegekte, verkocht Atlas Shrugged zelfs beter dan The Audacity of Hope van Barack Obama. Eigenaardiger nog: online boekenwinkel Amazon.com merkte dat de verkoop de voorbije maanden elke keer piekte als er een Amerikaanse bank werd gered, als de Amerikaanse Centrale Bank de rente verlaagde, of als de Amerikaanse overheid een stimuleringsplan voor de economie bekendmaakte (zie grafiek). Naar de oorzaak is het niet ver zoeken. Die laat zich gewoon aflezen van de lange naam van een Facebook-groep die bij het uitbreken van de crisis werd opgericht, en die al snel 100 nieuwe leden per dag mocht verwelkomen. Read the news today?, luidde de naam met een retorische vraag. Its like Atlas Shrugged is happening in real life. En dat is gek genoeg niet eens zo geweldig overdreven. In Atlas Shrugged belandt de wereldeconomie in een ongemeen scherpe recessie, onder meer omdat banken onvermogende klanten massaal leningen hebben toegekend die ze niet kunnen terugbetalen. De staat moet banken opkopen, bankiers moeten voor onderzoekscommissies verschijnen, de internationale handel valt stil en tot overmaat van ramp beginnen piraten in allerlei internationale wateren schepen te kapen.

1 Renteverlagingen FED Bron: TitleZ.com 2 Bush neemt subprimemaatregelen 3 Overheidssteun aan negen Amerikaanse banken 4 Obama stelt stimuleringsplan voor

op de massa. Het verklaart de titel Atlas Shrugged: als Atlas, de god die de wereld torst, zijn schouders ophaalt, stort het hele zaakje in elkaar. En dat is een doembeeld waar ze in de Verenigde Staten sinds de crisis opvallend beducht voor zijn. Sommige opiniemakers voorspelden al dat captains of industry wel eens een Galt zouden kunnen doen, en zouden kunnen weigeren nog langer belastingen te betalen. En dat meenden ze blijkbaar. Volksvertegenwoordiger John Campbell - die iedereen in zijn kabinet Atlas Shrugged liet lezen - zei in The Washington Independent dat hij vreesde voor een Galt-achtige revolutie. Ik zie, op beperkte schaal, een bepaalde vorm van protest van de mensen die jobs creren,

Als Atlas zijn schouders ophaalt, stort het hele zaakje in elkaar. En dat is een doembeeld waar ze in de Verenigde Staten sinds de crisis opvallend beducht voor zijn.
BIJBEL VAN HET EGOSME

Om erger te voorkomen leggen politici de zakenwereld steeds strengere regels op. Ze stemmen wetten tegen hebzucht, tegen hoge lonen en tegen ongebreidelde concurrentie: de Anti-Dog-Eat-Dog Act. Klinkt bekend?
KAPITALISTISCH PARADIJS

Maar daar blijft het in Atlas Shrugged niet bij. In het boek komen een aantal captains of industry - de meest vervolgde minderheid ter wereld, volgens Ayn Rand - in opstand tegen wat zij de plunderaars van de overheid noemen. Ze zijn het beu om met de nek aangekeken te worden voor de welvaart die ze proberen te creren, en ze gaan collectief in staking om de mensheid te tonen hoe wanhopig ze hen nodig hebben. Protagonist John Galt, een verlichte filosoof/ingenieur, trekt met een avant-garde van superieure geesten - industrilen, wetenschappers, financieel experts en kunstenaars - naar de Coloradobergen er een nieuwe maatschappij te stichten. Een volstrekt ongereguleerde markt zonder wetten, belastingen of zelfs maar taksen. Een kapitalistisch paradijs, zeg maar. In de wereld die ze achterlaten, barst meteen na het vertrek van de grootste geesten een armageddon los. Fabrieken, bedrijven en boerderijen gaan dicht. Rellen en straatgevechten breken uit. En vertegenwoordigers van de regering komen Galt en zijn volgelingen op hun blote knien smeken om terug te keren. De triomfantelijke overwinning van de elite

klonk het. Zij schroeven hun ambities terug omdat ze zien dat het zich alleen tegen hen keert. Stephen Moore van The Wall Street Journal ging nog verder. Waar is John Galt?, vroeg zich hardop af in een commentaar, toen de beurzen eind vorig jaar begonnen te kelderen. De economische strategie van onze regering maakt alle fouten die Atlas Shrugged aan de kaak stelt, schreef hij, geparafraseerd. Hoe incompetenter je bent als zakenman, hoe meer steun je krijgt van politici. En omgekeerd. Atlas Shrugged zou verplichte lectuur moeten worden voor iedereen in de regering-Obama. Dan zouden we veel sneller uit deze rotzooi zijn.
iSTOCK

Maar de ultraliberale visie op de economie die Ayn Rand in Atlas Shrugged uiteenzet, met briljante ondernemers die moeten opboksen tegen een wereld van parasieten, viel niet bij iedereen in goede aarde. En dat is een understatement. Atlas Shrugged werd bij publicatie al snel de bijbel van de hebzucht genoemd, en Ayn Rand de hogepriesteres van het individualisme, de goeroe van het egosme, de pin-upgirl van de hufterigheid, een vrouwelijke vijfderangs-Nietzsche, een laissez-faire nazi, en erger. De linkse denker Noam Chomsky noemde haar in de jaren 70 al onomwonden de verwerpelijkste figuur van de moderne intellectuele geschiedenis. En ze blijft controversieel, zelfs meer dan een kwarteeuw na haar dood. De Britse krant The Guardian noemde de herontdekking van haar werk onlangs nog een van de kwalijkste neveneffecten van de crisis. Dat Ayn Rand een extremiste was, ontkennen zelfs haar trouwste volgelingen niet. Maar ze was een extremiste met een excuus, zeggen ze - haar levensverhaal. Ayn Rand werd geboren in 1905 in Sint-Petersburg als Alisa Zinovjevna Rosenbaum, in een geassimileerd Joods gezin. Vader was apotheker, moeder organiseerde culturele bijeenkomsten, dochter leek voorbestemd tot een rustig highsocietyleven. Tot in 1917 de bolsjewistische opstand losbrak en het bedrijf van haar vader uitgeroepen werd tot

Blijft de vraag: hoe komt het dat in onze contreien nooit iemand van Atlas Shrugged gehoord heeft, zelfs nu het na 50 jaar opnieuw een bestseller is? Literatuurspecialisten suggereren graag dat West-Europeanen geen boodschap hadden aan Rands ultraliberalisme, omdat wij minder hardvochtig zouden zijn dan de Amerikanen. Maar dat is een al te flatterende gedachte, meent Jan De Voogt, die van Atlas Shrugged een uitstekende Nederlands vertaling maakte (Atlas in staking). De Voogt blijkt tot onze verbazing geen gediplomeerde vertaler, maar een uiterst verlichte hobbyist van 80 uit Doorn bij Utrecht. Hij vertaalde Atlas Shrugged omdat het zijn lievelingsboek was, en omdat hij het doodzonde vond dat Belgi en Nederland van een vertaling verstoken bleven. Hij werkte tien maanden aan zijn vertaling. Maar geen enkele uitgever durfde of wilde ze uitgeven, zodat er niets anders opzat dan ze zelf maar te laten drukken. 15.000 euro betaalde hij ervoor, vertelt hij. Tot nog toe verkocht hij er een 500-tal exemplaren van, via printing on demand. Lang niet genoeg om uit de kosten te komen - maar ik zie het dan ook gewoon als een soort dienst aan de gemeenschap. Nu de crisis de populariteit van Atlas Shrugged weer naar ongekende hoogten stuwt, wordt hardop aan een verfilming gedacht. Volgens de laatste berichten zou het boek tegen 2011 verfilmd worden, met Angelina Jolie in de hoofdrol, naar verluidt een groot bewonderaar van Ayn Rand. Benieuwd wat het best wordt. Het boek, de film, of de crisis.