SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Mays 2010, Say:21, ss.131-138.

II. Abdlhamit ve Krtler-Ermeniler*

Prof. Bayram KODAMAN**
ZET 19. yzylda Emeni syanlar karsnda Osmanl Devleti eitli tedbirler ald. Bu tedbirlerden biri de Abdlhamit dneminde kurulan Hamidiye alaylaryd. Hamidiye Alaylar Ermenilerin hak iddia ettii Dou Anadolu Blgesinin imparatorluk snrlar iinde kalmas iin Ermeni Silahl etelere kar kurulmu paramiliter gruplard. Bu gruplarn oluturulmasnda zellikle Dou Anadoludaki Krt airetlerinden faydalanlmt Anahtar Kelimeler: II.Abdlhamit, Krtler, Ermeniler, Hamidiye Alaylar

Abdulhamid II. and the Kurds-Armanians

ABSTRACT In 19th century Ottoman Empire took measures against the rebellions of Armanian. One of these measures was Hamidiye Regiments that was established in Abdulhamid II. Period. These paramiliter groups were struggling against to Armanians gangs in Eastern Anatolia. Especially The Kurd Tribes were used in the creation of these regiments. Keywords: Abdulhamid II., Kurds, Armanians, Hamidiye Regiments.

Giri Bilindii gibi, 1815 Viyana Kongresinden itibaren Osmanl-Avrupa mnasebetleri diplomatik evrelerde ark Meselesi (la Question dOrient) ad altnda ele alnmaya balanmtr. ark Meselesinin zn ve esasn drt madde halinde sralamak mmkndr: 1-Birinci safhada Balkanlardaki Hristiyanlarn(Yunanistan, Bulgaristan Srbistan, Karada, Romanya vb.) Osmanl hkimiyetinden kurtarlmas ve istiklllerine kavuturulmas, 2-kinci safhada, Dou Anadoluda bulunan alt vilayette(Vilyt- Sitte),nce slahat, sonra muhtar bir blge veya bamsz bir Ermenistan devleti sznn, zellikle ngiltere ve Rusya tarafndan Ermenilere verilmesi, 3-Osmanl mparatorluundaki Trk olmayan Mslmanlarn(Arnavutlar, Bonaklar, Araplar, Krtler vb.) Osmanl Trklerinden koparlmas,

1-4 Nisan 2010 tarihinde ABD UTAH niversitesinde dzenlenen Ululuslararas Kongreye bildiri olarak sunulmutur ** Sleyman Demirel niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm Emekli retim yesi.

132II. Abdlhamit ve Krtler-Ermeniler

4-Son safha, paralanm Osmanl mparatorluunun topraklar zerinde Byk Gler (Dvel-i Muazzama) tarafndan menfaat veya hkimiyet sahalar oluturularak paylalmas ve smrgeletirilmesi anlamna geliyordu. aret edilen drt safha da tarihi olaylar tarafndan dorulanmtr. Yukardaki izahtan da anlalaca zere, Hamidiye Hafif Svari Alaylarnn 1891de kurulmasna zemin hazrlayan nemli faktrlerden biri olan Ermeni Meselesi, alt vilayette aznlk halinde yaayan Ermeni halknn bizzat yaratt bir mesele deildir. Dvel-i Muazzamann yaratt ark Meselesinin Anadoludaki uzants ve nemli bir paras olduu grlmektedir. Bu anlamda Ermeniler, ark Meselesinin aktr deil, ngiltere ve Rusya tarafndan hem Osmanlya kar hem de birbirilerine kar kullanlan figran, vasta, obje halk eklinde olaylar iinde rol almlardr. Ayrca, Dvel-i Muazzama kendi kamuoylarnn dini duygularn smrmek ve ayn zamanda da emperyalist politikalarn onlarn nazarnda merulatrmak ve gizlemek iin Hristiyanlk adna Ermenileri bahane gstermilerdir. A- Trk-Ermeni likileri Hakknda Birka Tespit Bilindii gibi XIX. yzyln ikinci yarsna kadar, Trklerle-Ermeniler ayn ehirde, ayn mahallede, ayn kyde yan yana, i ie birlikte dosta oturmular ve aralarnda da ciddi herhangi bir mesele sz konusu olmamtr. Tarihi (Son Vakanvist) Abdurrahman eref bu konuda unlar aktarr: Ermeniler ehl-i silah ve kavgac deil idiler. Kendi ileriyle, sanatla, ticaretle uramlardr. Devlete kar vazifelerini tamamyla ifa ettiklerinden hkmete hibir glk karmamlardr. Vilyt- Sitteyi terk ederek Anadolunun her tarafna ve Rumelinin baz yerlerine yerlemilerdir.()Trklerle et- kemik misali hem halk, hem menfaat, hem nasip oldular. Bu itibarla devletle-Ermeniler arasnda ciddi bir gven duygusu mevcut idi1. Ermeni yazar C.Oskanyan,1857de yazd kitabnda Abdurrahman erefi u cmlelerle teyit eder: Ermeniler Trkiyede gnlk hayatn esasn tekil ediyordu. Trkler, sanayiin btn dallarn onlara brakmlard. Dolaysyla bankaclar, tccarlar, zenaatkrlar hep Ermeni idi. Aralarnda his benzerlii, menfaat birlii mevcut. Duygular ve adetleri ayn idi2. Bu iki tespiti de inkr etmek mmkn deildir. O halde Ermeni Trk ilikilerinin bozulmasnda dini, rki ve etnik sebepler fazla abartlmamaldr. Zira din, rk ve etnik faktrler daha ziyade ilikiler bozulduunda gerginlii trmandrmak iin tahrik unsuru olarak kullanlmtr. Bir dier tespit,18961897 yllarnda Anadoluyu dolaan, Newyork Herald gazetesinin muhabiri Dr. George H.Hepworthun raporundan alnmtr. Hepworth, olaylar hakknda bir Ermeninin fikrini sorar ve ondan u cevab alr: Ah! Eskiden biz ok mesuttuk. ok vergi dyorduk, fakat byk ticari avantajlarmz vard. Biz ok memnun, hatta ok mreffeh idik. Fakat Berlin Antlamas ve ngilterenin ie karmas olmasayd.() Eer Avrupa bizimle megul olmasayd biz bir istikble sahip olabilirdik, fakat bugnk durumda bana yle geliyor ki, biz mahkm edilmi bir toplumuz3
Bayram kodaman, Ermeni arks ve Ermenilerin Trklere bak(18911990) Kbrsn Dn-Bugn Uluslararas Sempozyumu, Gazi Magosa,28 Ekim2 Kasm1991(Dou Akdeniz niversitesi ve Van Yznc Yl niversitesi Yayn No:8),s.107. 2 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara,1983,73. 3 Bayram Kodaman, Ermeni Maceras (Sleyman Demirel niversitesi yayn, No:12), Isparta,2001,s.69.Amerikal Gazeteci G.Hepworthun raporu: Archives diplomatique, Correspondance
1

Bayram KODAMAN

133

B-1878den nce Ermenilerin Durumu Tanzimat dneminde(18391876) gayr-i Mslimlere verilen hak ve imtiyazlar sayesinde, milliyetilik akmnn etkisinde kalan Ermeniler, yabanc misyonerlerin de destei ve yardmlaryla dini birliklerini ve dini kimliklerini kuvvetlendirmek iin nce dini tekilatlarn ve kiliselerini gelitirdiler. Buna paralel olarak da kendi okullarnda ve misyoner okullarnda verilen eitim ve yaplan milliyetilik propagandasyla gen kuaklara milli kimlik verildi ve milli uur aland. Arkasndan deiik Ermeni evrelerinde duruma gre taviz, imtiyaz, reform, muhtariyet ve nihayet istikll elde etme arzusu ve istekleri dodu. Ermeniler bu hedefler istikametinde propagandaya ve siyasi faaliyetlere baladlar. Bu arada meru devletleri olan Osmanl imparatorluu aleyhine, Dvel-i Muazzama misyonerleri, konsoloslar ve ajanlaryla gizli ibirliine giritiler. Bylece ilikiler bozulma noktasna geldi. Sonra yava yava MslmanHristiyan ve Ermeni-Trk kamplamas, baka bir ifadeyle dini ve milli kutuplamaayrma sreci balad. nce entelektel seviyede stanbulda grlen bu kutuplama, daha sonra Anadoluya, zellikle Vilyt- Sitteye srad ve hzla blgede yaayan Mslmanlarla-Ermeniler arasnda karlkl gven bunalm domasna ve iki tarafn bir birbirine bak tarzlarnn deimesine sebep oldu. - Barda Taran Son damlalar: 61.Madde ve Ermenilerin Tavr 187778 Osmanl-Rus Harbi balamadan nce, Bab- Alide toplanan Byk Konseyde Katolik Ermenilerin Patrik Naibi Kirikor Enfiyeciyan devletimizin ebedi dmanna kar hepimiz kanmzn son damlasna kadar aktmaya hazrz. Netice itibariyle harp istiyoruz demi ve alklarla karlanmtr. Harpten Osmanl malup kt. Rus ordular Ayastefanosa kadar geldiinde Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan Rus komutan Grandk Nikolann kararghna kadar giderek, ondan Dou Anadoludaki Ermeniler iin muhtariyet(otonomi) talep etmi ve nihayet atekes anlamasna, blgede Ermeniler lehine reformlar yaplmasn ngren mehur 16.maddeyi koydurmay baarmtr. Fakat ngilterenin Ayastefanos Anlamasna itiraz etmesi zerine, Rusyaya pek gvenemeyen Patrik Nerses, bu defa ngiliz Elisi H.Layardla temasa geerek, ngiltereden muhtar Ermenistan szn almtr4. Dvel-i Muazzamann itiraz ve istei zerine, Ayastefanos Atekes Anlamasnn Berlinde toplanacak olan kongreye sunulmas ve yeniden gzden geirilmesi kararlatrld. Bunun zerine, Patrik Nerses, Layardn tevikiyle Van doumlu Mgr.Khirimyan Ermenileri temsilen Ba delege olarak Berlin Kongresine grevlendirdi. Khirimyan Berline varmadan nce Roma, Paris ve Londrada destek arad ve Gladstone ile grt. Ayrca Nerses, Arvek Narbeyi Rusyann desteini almak iin Petersburga yollad. Fakat Rusyann destei temin edilemedi. Neticede Ermeni heyeti, ok byk umutlarla gittii Berlinde, Antlamaya 61. maddeyi koydurabilmitir. Sz konusu 61.madde yle idi: Bab- Ali, Ermenilerle meskn vilyetlerde mahalli ihtiyalarn lzum gsterdii dzenlemeleri ve slahatlar vakit geirmeksizin
politique et commerciale, Nouvelle Serie,1897-1918, Turquie politique interieure.Tom:74,Date 18981899,pages.191-232. 4 Bayram Kodaman,(tercme eden ve yayna hazrlayan) Trkler-Ermeniler ve Avrupa,(Sleyman Demirel niversitesi yayn No31),Isparta,2003,ss.2526.

134II. Abdlhamit ve Krtler-Ermeniler

tatbik etmeyi ve erkezlerle Krtlere kar onlarn gvenliini temin etmeyi taahht eder. Bu yolda alaca tedbirleri, onlarn tatbikini denetleyecek olan Byk Devletlere muayyen zamanlarda bildirecektir 5 . Ermenilerin, bal bulunduklar ve tebas olduklar meru devlet ve hkmet aleyhine nce gizli, sonra alenen yabanc devletlerle i birlii yapmalar her eyden evvel dmanca bir tavr idi. Ayrca kanunlara gre sutu ve ihanet idi. Bilindii gibi vatana ihanetin gerekesi olmaz. Bu itibarla, hem II. Abdlhamit, hem Bab- Ali tarafndan iyi karlanmad gibi, onlar Ermenileri engellemek iin dnmeye ve ciddi tedbirler almaya sevk etti. Vilyt- Sittede, Ermeni haritas iinde kalacaklarndan endie eden Mslman halk da zellikle Krtler panie kapldlar ve alarm vaziyetine getiler. Bu arada ngiltere, 4 Haziran 1878de yaplan gizli bir szlemeyle hem Osmanlnn Anadoluda toprak btnln Rusyaya kar garanti etmi, hem de ok arzu ettii Kbrsa geici olarak yerleme hakkn elde etmi olduundan Ermenilere, bo ve bol vaatlerle fazla umut veren politikasn ertelemi ve desteini de azaltm grnyordu. Ermeniler, Berlin Antlamasyla hayal krklna uramlarsa da, kendi meselelerini 61.madde ile hem diplomatize ve enternasyonalize etme frsat buldular hem de Avrupay kendi varlklarndan haberdar ederek, Hristiyan kamuoyunun maddi ve manevi desteini temin ettiler. Geriye Dvel-i Muazzamay, Bab- Ali nezdinde kendi lehlerine bask yapmaya, mdahale etmeye zorlayarak, reform yapma bahanesiyle muhtar bir Ermenistan veya mstakil bir Ermenistan devleti kurdurtmak kalyordu. Ancak bu konuda, Ermenilerin nemli skntlar ve zayf taraflar vard. O da zaman zaman ngiliz ve Fransz diplomatlarnn ve baz devlet adamlarnn ima yollu da olsa Ermenilere hatrlattklar, 252.000 metre karelik Vilyt- Sittede, nfuslarnn azl, Mslmanlarn ounlukta olmalar idi. Gerekten, Ermeniler blge nfusunun ancak 1/3 veya 1/4ni tekil ediyorlard. Bu maksatla 1878 Berlin Antlamasndan sonra Ermeniler u ekilde yeni stratejiler belirlediler. 1-Bab- Aliye, Avrupann basksyla sadece Ermeniler lehine yaptrlacak olan reformlar sayesinde Vilyt- Sitteyi dier blgelerdeki Ermeniler iin cazip hale getirmek ve onlarn g etmelerini salamak ve ayn zamanda da bu blgeden imparatorluun dier yerlerine g nlemek ve bylece nfus stnln salamak, 2-Anadoluda zellikle Vilyt- Sittede, paramiliter komiteler, silahl eteler tekiliyle ve planl bir ekilde terre, sabotaja ve iddete bavurmak suretiyle blgede istikrar ve huzuru bozarak: a-Mslman halk blgeden karmak, b- Mslman halk tahrik ederek, ses getirecek byk mukatelelere veya katlimlara yol amak ve bylece Bat kamuoyunu Trkler aleyhine kkrtmak ve Dvel-i Muazzamay da mdahaleye zorlamak, 3-Siyasi Cemiyetler kurarak imparatorluk dhilinde ve dnyada, siyasi propaganda yaparak Ermeniler lehine taraftar kazanmak, 4-stanbulda, dikkat ekici gsteriler dzenlemek, byk olaylar karmak ve baskn, suikast gibi eylemlerde bulunmak,

5 Bayram Kodaman, a.g.e., s 30.

Bayram KODAMAN

135

5- Mmkn olur ve btn Ermenileri ikna edebilirlerse, Dou Anadoluda genel bir milli isyan karmak, (Ermeniler bu konuda baarl olamadlar, zira ou durumundan memnun idi.) Berlin Antlamasndan sonra Rusya, Ermenileri desteklemekten vazgeti. ngiltere ve Fransa ise, dikkatlerini baka meselelere evirerek bir mddet Ermenilerle megul olmadlar. Bunun zerine Ermenilerin, kendi problemlerini gndeme getirmek ve dikkatleri ekmek iin yukardaki stratejilerini, 1880den sonraki dnemde uygulamaya koyduklar grlyor. nce Dou Anadoluda paramiliter veya askeri g oluturmak maksadyla kylere varncaya kadar Can Feda ve Vatan Savunucular gibi adlar altnda eitli silahl komiteler ve eteler tekiliyle silahl direni rgtleri organize edildi. 1882den itibaren siyasi tekilatlar kurma hazrlklar yapld Nitekim 1887de Cenevrede Hnak Cemiyeti, 1890da Tiflisde Tanak Cemiyeti kuruldu ve vilyetlerde ubeleri ald. Her iki cemiyet de devlete ve Mslman halka meydan okumaya balad. Netice olarak, bu silahl etelerin Mslmanlara-Krtlere kar giritikleri ar eylemler ve siyasi cemiyetlerin de devlet ve Mslman halkn aleyhine yapt her eit faaliyet Abdlhamidi, Bab- Aliyi ve Orduyu tedbir almaya mecbur brakt. Airetleri de Ermenilerin Can Feda tekilatna karlk olmak zere gnll olarak,Can Bezr(Canndan Bezenler) birlikleri oluturmaya ve tedbirin nemli bir paras olmaya sevk etmitir. D- II. Abdlhamidin Gelimeleri Alglay ve Hamidiye Alaylarn Kurma Karar 18771878 Osmanl-Rus Harbinin malubiyetle sona ermesi ve 13 Temmuz 1878de imzalanan Berlin Antlamasnn kabul ettirilmesiyle Abdlhamit, devletin ve imparatorluun gelecei adna endieye dt ve panie kapld. Bu endiesinin balca sebeplerini u ekilde sralamak mmkndr: 1-Byk Devletlerin, Rusyann Osmanlya harp amasn nleyememeleri ve seyirci kalmalar, 2-Berlin Antlamasnn 61.maddesiyle ilk defa ark Meselesinin Mslmanlarn youn olduu Anadoluya, zellikle Dou Anadoluya intikal ettirilmesi ve blgenin hukuki ve siyasi statsnn tartlr hale getirilmesi, 3-1878e kadar millet-i sadka olarak bilinen Ermenilerin, meru devletlerine kar aadaki faaliyetleriyle dmanca tavr koymalar, a-Dou Anadoluda Rus igalini sempati ile karlamalar ve bazlarnn da Ruslarla ibirlii yaparak Mslmanlara kt muamelede bulunmalar b-Ermeni Patrii Nersesin Rus Bakomutan Grandk Nikoladan, imzalanacak olan Ayastefanos Atekes anlamasna, Ermenilere muhtariyet ngren bir maddenin konulmasn talep etmesi, c-ngiliz Elisi Layardn tevikiyle, bir Ermeni heyetinin Berlin Kongresine gnderilmesi ve antlama metnine Ermeniler iin zel reformlar ngren 61.maddenin ilave ettirilmesi, 4-Ermenilerin Dou Anadoluda, silahl birlikler-eteler-rgtler oluturmalar ve halka silah datmalar,

136II. Abdlhamit ve Krtler-Ermeniler

5- Tanak ve Hnak cemiyetlerinin, her yerde ubeler aarak, propaganda faaliyetlerine hz vermeleri, Abdlhamit, Ermenilerin kendi balarna bir ey yapabileceklerine ihtimal vermiyordu. Zira o Ermenilerin zayf taraflarn iyi biliyordu. Ne idi zayf ynleri? Nfuslarnn az ve hi bir vilyette ounlua sahip olmamalar, Ermenistann siyasi, tarihi, kltrel ve corafi snrlarnn belirsiz olmas, hak iddia ettii topraklarn zerinde Rusya-ran-Osmanl devletlerin bulunmas, askerlik sanatndan ve ordudan mahrum olmalar, cemaatlerinin Gregoryan-Protestan-Ortadoks-Katolik olmak zere drt gruba ayrlm olmalar idi. nemli bir dier zayf noktalar ise, kendilerine gvenleri olmad iin devlet kurabileceklerine de inanmyorlard. 1897de Amerikal Gazeteci Dr. George H. Hepwortha bir Ermeni isyanc u ekilde itirafta bulunur: bizzat kendimiz gl olmasak da, kuvvetimizi Avrupann sempatisinde buluyoruz. Bizim yapamadmz Avrupa yapabilir. Eer Avrupay bizim iin savamaya srkleyebilirsek hedefimize ulam oluruz6. te, Abdlhamit bu zihniyette olan Ermenilerle kolayca ba edebileceini dnyordu. O sadece, imparatorluun her tarafna yaylm bulunan, Avrupa ve Amerika ile ok sk temas halinde olan Ermenilerin, Osmanl aleyhinde yapaca propaganda imknlarndan ve arkalarnda Avrupa kamuoyunun, misyonerlerin, konsoloslarn, byk devletlerin maddi(para-silah-cephane) ve manevi desteklerinin bulunmasndan ekiniyordu. Buna ramen, Abdlhamitin temel politikas, imparatorluun batsnda bulunan Mslman Arnavutluun, gneyindeki Arap topraklarnn ve Dousunda bulunan Vilyt-i Sittenin her ne pahasna olursa olsun imparatorluk snrlar iinde kalmasn salamakt. Bunu temin edebilmek iin Arnavutlukta Arnavut airetlerinin, Arap topraklarnda Arap airetlerinin, Vilyt- Sittede de Karapapak-Trkmen airetleriyle birlikte, zellikle Krt airetlerinin yardmna-ibirliine gveniyordu. Nitekim bu dncesini, Ermenilerin hak iddia ettii Dou Anadoluda hayata geirmek iin Halife sfatn kullanarak airet reisleriyle, aalaryla, beyleriyle ve blgedeki nfuzlu eyhlerle temasa geti ve ahsi ilikiler kurarak onlar, kendilerini mdafaa etmek iin silahl birlikler oluturmalar konusunda ikna etti. Abdlhamitin, bu teebbs ve kellemi veririm, Dou Anadoluyu vermem 7 ifadesi, Ermeni meselesini ok ciddiye aldnn gstergesiydi. Hatta devlet yetkililerini, 10 Austos 1890 tarihinde u ekilde uyarmt: Bir sreden beri mstakbel Ermenistann snrlar izilmek isteniyor. Oysa Ermenilerin oturduklar yer, Mslmanlarn ounlukta olduu blgedir. Buraya Ermenistan denilecek hi bir iaret yoktur. Burada istenen, slahat ad altnda bir Ermeni devletinin kurulmasdr. Bu kesinlikle mmkn deildir 8 . Grld gibi, Abdlhamit, Byk devletlerin srarla istedikleri slahatn, eninde sonunda muhtar ve hatta mstakil bir Ermenistana dneceini seziyor ve biliyordu. Bu itibarla, genel bir slahat projesinden yana olan Abdlhamit, 61. maddenin sadece Ermeniler iin ngrd zel slahat programn uygulamamak iin srar etti ve pasif direni gsterdi. Ancak Byk Devletlerin ortak mdahalesinden, zellikle Ermeni meselesinde Rus-ngiliz ittifakndan korkuyordu. Nihayet Ermeni ve Bulgar meseleleri yznden 18851890
Bayram Kodaman, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas, Ankara,1987,ss.127134. Sleyman Kocaba, Abdlhamidinahsiyeti ve Politikas, stanbul,1995,s205. 8 Mustafa Armaan,Amerika, Ermenileri 120 Yl nce de Destekliyordu,Zaman Gazetesi, 14 Mart 2010.
6 7

Bayram KODAMAN

137

yllarnda Rusya ile ngilterenin arasnn almas Abdlhamite bekledii frsat verdi9. mparatorluu paralamaya alan iki devletin arasnn alm olmas, Hamidiye Alaylarnn tekili iin karar verilmesini kolaylatrmtr. 20 Haziran 1890da Erzurumda ilk Ermeni syannn kmas zerine de bir an evvel uygulamaya geilmesi iin, 1888de IV. Ordu komutanlna atanan, Mir Mehmet Zeki Paa grevlendirildi10. Sonu Yukarda yaplan izahlardan da anlalaca zere, Hamidiye Alaylarnn hem kurulu sebeplerinin hem de kurulu amalarnn banda, Vilyt- Sittenin yani Ermenilerin hak iddia ettikleri Dou Anadolunun imparatorluk snrlar iinde kalmasn salamak ve dolaysyla da her ne pahasna olursa olsun, blgenin Ermeni etelere ve paramiliter glere kar savunulmas geliyordu. IV. Ordunun Merkez Kararghnn Erzincanda bulunmas dolaysyla, Ermeni rgtlerinin Erzurum, Van, Bitlis gibi uzak vilyetlerde karttklar olaylara veya isyanlara Osmanl ordu birliklerinin annda mdahale etme imkn yoktu. Buna are olarak, Zeki Paann, Ermeni saldrlarna kar Mslman halk kendini savunur hale getirmek iin, Hamidiye Alaylar ad altnda airetlerden alaylar tekil edilerek, onlarn gcnden istifade etme projesi Abdlhamit tarafndan kabul edildi.1891de de nizamnamesi karlarak uygulamaya geildi. Ayrca Alaylarn tekiliyle ikinci, nc derecede u avantajlarn elde edilebileceinin de dnld muhakkaktr: 1-Krt Airetlerini devlete, Padiaha, Halifeye sndrmak, balamak, disiplin altna almak ve bylece istifade edilir hale getirmek, 2-Rusya ve ngiltere hatta ran baz Krt airetlerini, yanlarna ekerek kendi politikalar dorultusunda kullanma gayreti iinde idiler. Hatta ngilterenin eyh Ubeydullah, Rusyann da baz airet reislerini elde ettii biliniyordu. Hamidiye Alaylar projesiyle bu durum engellenmi olacakt. 3-Dou Anadoluda merkezi otoritenin varln halka his ettirmek, 4-Rusya ile Osmanl arasnda kabilecek muhtemel bir harpte, Alaylardan faydalanmak, Ayrca dikkate alnmas gereken nemli bir husus da, udur. Hamidiye Alaylar kurulmadan nce Ermeniler, Avrupann tevik ve yardm ile Osmanldan ayrlarak, neticede muhtar veya mstakil bir Ermenistan iin planl bir ekilde siyasi, askeri, dini, psikolojik, diplomatik hazrlklarn yapmlar ve rgtlerini kurmulard. Sra devlete ve Mslman halka kar harekete gemelerine gelmiti. Nitekim Ermeniler ilk isyan, 20 Haziran 1890da Erzurumda, ikinci ayaklanmay da 15 Temmuz 1890da stanbul Kumkap olaylar ile balattlar11. Avrupa bu olaylara ses karmyor, hatta mdahale iin vesile sayyordu. Hlbuki bu isyanlar, siyasi maksatl ve bilerek tezghlanm olduu iin, tesadfen km vakay adiye gibi grmek mmkn deildi. Ermenilerin kendi isyanlarna gereke olarak gsterdikleri, Krt airetlerinin daha evvel yaptklar talan, soygun, hrszlk gibi
9Mufassal 10

Osmanl Tarihi, stanbul,1972,cilt:6,ss.33553359. Bayram Kodaman, Sultan II. Abdlhamid Devri Dou Anadolu Politikas Ankara,1987,ss3334. 11 Mehmed Hocaolu, Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul 1978, ss. 181-182.

138II. Abdlhamit ve Krtler-Ermeniler

sosyal olaylar ise vaka- adiyeden olup, siyasi bir maksad yoktu. Zira bu tr sosyal olaylar, eskiden beri Anadoluda yaygn olup, ayn sular Ermeniler de yapyordu. Ermenilerin siyasi maksatl ve planl eylemlerini engellemek iin, Hamidiye Alaylar kurulur kurulmaz, Ermenilerden ve Avrupadan itirazlar ykselmeye balad. Bu itirazlar niindi? Ermeniler, Dou Anadoluda Trklerden daha m fazla siyasi stnlk hakkna sahip idiler? Veya Trklerden daha m ok hkmranlk ve ftuhat hakkn ellerinde bulunduruyorlard? Dou Anadoluda Ermeniler Mslmanlardan ve Krtlerden daha m ok hakka sahip idiler? Bunlarn hi biri deildi. Ermeniler iin maksat Mslman halk savunmasz brakmak, Dvel-i Muazzama iin ise, Ermeniler ve Krt Airetleri vastasyla Dou Anadoluyu Osmanldan koparmak idi.