,

43
3
68
7
223
t'
no
261
285
280
254
192
235
137
155
174
2n
KiTAP TANITIMI

David Harvey ve topyalar
ABSTRACTS (ingilizce zetler)
Bu ...
Ahmet Murat Ayta
1960 siyaset ve toplum
Berkes, Kkmer ve Mardin zerine bir deneme

Trkiye'de ve sosyal politika
Taner Akan
Sosyal demokrat liberalizm ya da liberal sosyal demokrasi:
AB nc Yol modeli
Ensar
1980 devlet-sermayedar rol zerine
Benan Eres
Trkiye'de tutma biimleri:
Finansal sistemin alternatif bir
Serdar ztrk
oyun dnyalan:
M.
Trkiye'de ok-partili demokrasiye toplumsal dinamikleri
Ayhan Erol / ,. i f i"
Popler mzikte otantisite
Mevlt zben
biiminin modem srelere
eklemlenme abalanndan biri olarak cami

Balkan kimlikleri
Dusan Bjelic
Balkanlar: Semiyotik felaket ve kendini edebilme gc
Lenio Myrivili
Bir performans olarak
Miglena Nikolchina
Bir topya olarak Ban
106 2006
174
TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
175
Trkiye'de ok-partili demokrasiye
toplumsal dinamikleri'
M. *
Dnya sadece lkelerin tarihlerinde Trkiye gibi
ama onun etkilerini lkeler da
nemli bir dnm eder. Bu dnemi bugnk Trki-
ye'nin toplumsal temellerini de grmek son derece kritiktir. Trkiye
tarih en ilgin ve birisi olan 1946
ok-partili hayata dinamikleri de toplumsal
derin gizlidir. ok-partili hayata
kentlere g olgusuna kadar Trkiye tarihinin birok
nemli toplumsal dinamiklerle ve
rudan
1924'teki Terakkiperver Cumhuriyet ve 1930'daki Serbest gibi
birka siyasal bir kenara koyarsak Trkiye Dn-
ya ertesine kadar bir tek-parti Cumhuriyeti olarak anaya-
sa ve parlamento iin mcadele 1870'ler gibi erken bir tarihe kadar
bir lkede bu durumun biraz tuhaf da sylemek gerek.
ok-partili bir siyasal hayat Cumhuriyet'in bilakis 1908
da olsa bir ok-partili seim deneyimi bu topraklarda
1995). Bu nedenledir ki genel kabul "ok-partili hayata yerine
-J "ok-partili hayata ok daha uygundur.
Kavramsal bir yana, sorun Trkiye'de 1946'daki bu byk
Bu Chicago niversitesi Merkezi'nde 2001
"The Sociallmpact of World War II on the Transition to Democracy in Turkey" (Trki-
ye'de Demokrasiye Ikinci Dnya Toplumsal bildirinin biraz de-
biimidir. Verdikleri mali destekten Universitesi Fonu'na
(Proje no: 00Z101) ve Amerikan Ilmi (ARIT) ederim.
(*) niversitesi, Atatrk Enstits.
TOPLUM VE BiLiM 1062006
nedenleri Konusunda hala ortak bir ve kabuln Bu
konuda ok mevcuttur. Oysa konunun nemi
hem tek-parti dnemi siyasetinin hem de daha sonraki sreci
ok-partili hayata dinamiklerini anlamak paha
biilmez
ok-partili hayata dinamiklerini en
tutum ve merkeze Bu Trki-
ye'deki bu nemli demokraSiye olan ve niye-
tinde temellendirilmektedir. demokraSiye gemek istemeseydi,
ok-partili hayata Trkiye'nin siyasal sistemi neredeyse
yecekti.
2
Bu senaryoya gre srekli demokrasiyi ama lke
iindeki"ve nedeniyle bunu Ondan ya-
gibi sunularak bu desteklenilmeye
maktadir. lkelerde seimler bundan
hzn

Tarihsel ve olgusal bir yana, bu
yntemsel olarak byk zaaflar nk sadece sekinle-
rin, siyasal liderlerin ve byk devlet tarihi dair ikin
bir Bu tr toplumsal dinamikleri gz
gibi daha ok eski tarz bir "byk adam" izlerini
Sekinlerin szlerine, dayanarak tarihselolgular kurgulan-
makta, hatta bu szlerin tarihsel bile dikkate
Bu tr zamanda olduka da kolay bir tarihsel
malzeme zerine bina edilmektedir "byk adam" malze-
f f
mesi, toplumsal, kltrel ve iktisadi tarihin malzemesine gre ok daha kolay
tedank edilebilm.ektedir.
Bylesine ilkel bir tarihilik dayanan bu tr bir tarih-
sel tamamen reddedilmelidir. demokratik
olan sorgulanabilir ki zaten kendisi Trkiye tarihinin grd-
en Makyavelist reelpolitik biridir.
4
Sonuta tek-parti dnemi-
nin sertlik ve "Milli Ser' bir figrdr
hem entelektel hem de uygulamalannda
n'nn demokratik bir alerjisi bile sz etmek
mmkndr. yeni dnya dzeninin yeni dengelerini sez-
2 Bu tr bir denemesi iin bkz. Heper (1999). Celal Bayardan ok
ki adeta ok-partili siyasal rejimin Trkiye'ye bir hediyesi gibi sunulma-
"Iki jandarma eri gnderebilirler ve partiyi kapatabilirlerdi ve mem-
lekette hibir Fakat ben bunu emi ndim. " Ba-
yar'dan Toker (1990: 94).
3 memleketlerin serbest seimler grr ve du-
(a.g.e.: 17).
4 Samet olarak Inn'y Makyavelist bir siyaseti olarak
Bkz. (1972: 59).
5 rnek olarak Robinson (1963: 142) ve Weiker (1973: 263-264).
men Taner Timur (2003: 11) da benzer "Avrupa'da "tek parti, tek sistem-
lerinin pek ve bunun Trk siyasal sistemine ok uygun bir Trki-
ye'de yine de rgtl bir muhalefet fikri Benzer bir vurgu iin Tanr
(1996: 256-257).
6 Bu ve bir incelemesi iin zbudun (1981: 80). Karpat
(1959: 137). Ancak sosyal meselelerin ve lke iinde da ok-partili ha-
yata olgusunda nemli de Karpat yeni muhale-
feti daha ok bir "gvenlik olarak
lke iinde de derinden ve
. bir kendisini ok gl olarak Onun
bu atfeunek mmknse de, Trkiye'de siyasal rejim
keyfine ve bir bakmak
gerekir. ki ana bu gl devletin
kontrolnde, ve denetlenerek
ki bu srete kendisi ve evresi de bir siyasal iktidar me-
iinde hala srdrebilsinler.
Devlet sekinlerine ok-partili hayata olgusunda bu denli merkezi bir
vurgu elbette Trkiye ve olarak kullq-
gl devlet modeliyle de var. Devletin Trkiye tarihin-
de ok bir gcne sahip iddia eden bu ne-
redeyse btn byk tarihsel devlet
savunur. Bu izleyicileri adeta devlet hibir tarihsel et-
kenin tarihsel yeri Toplumdan ba,.
ve onun zerinde devlet, tarihi mer Ltfi Bar-
deyimiyle (1980: 508) "her yerde ve her kadir" bir btnsel-
lik olarak Bylesi bir iinde devlet kendinden menkul
bir iktidara sahip, kendinde bir gc temsil eder ki bylesi bir devlet
son toplumbilimlerinde pek de grmemektedir.
ok-partili hayata olgusunu bir
da tek-parti dnemi siyasal kltrnn iinde esas itibariyle
aralayan asli unsurlar vurgu yapar.
s
Bu tek-
parti dneminin otoriter kabul etmekle birlikte yine de bu rejimi "si-
yasal iin bir aday" olarak

Bylesi bir senaryo ierisinde CHP'nin Milli Mcadele kkenlerin,.
de var 1920'lerden 1940'lara bir
kilde devam ve ok-partili hayata sorunsuz, geilmesinin nn
partinin gsterir rnekler byk lde ik-
tisadi sahadaki olarak zikredilebilmektedir (zbudun,
1981: 89), ki gerek bir demokratik siyasetin
gtrr. Gerekte tek-parti dneminde parti iinde izin
hatta bile (Kara, 1984: 70). Kemalist
rejimin vesayeti ynn vurgulayan bu (zbudun, 1981: 90) te-
7 CHP iinde demokrasi zihniyeti iin belki biraz u bir rnek olarak grlse de Recep Pekere de
bakmak gerekir. ki Peker CHP'nin genel
hi de bir Demokratik iin resmi da d-
iin bir sr neden var. Pekerin (1984) demokrasiye dnk zihniyet iin onun
inkilap Ders/eri eserine
177
TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE NTOPLUMSAL DINAMIKLERI
mellendirilmesinde muhalefet zerinde ve
siyasal sistemin etnik ya da dini "zgn bir ze-
rinden (a.g.e.: 95). Bu zihniyet
(mentality) rol zerinde bir vurgu -ki zihniyet
tepki biimleri olmaktan ok duygusal
ve hissiyat biimleri" olarak tarif edilir (a.g.e.: 87)- ilgin bir
CHP sekinlerinin demokratik ynelik zihniyet anlamak
ynnde bir yrtlmez. Zaten bylesi zihniyet ynelik bir
muhtemelen ikin bir kkenlerde esasta var
genel teziyle de
Tm sylemek demek CHP nde gelenleri
topyekn nemsiz sylemek demek elbette. Parti iinde
1945 toprak refonnu da zere konularda
nemli Ancak bu tr grece ok ge tarihlerde su
yzne Bu daha ok 1943 L/
miz parti iindeki atlaklara odaklanarak tarihin neredeyse sadece sekinler
mcadeleler vurgulamakta, toplumsal dinamiklerin
roln de grmezden gelmektedir. . /
Trkiye'de ok-partili hayata dinamiklerinin daha gereki ve yay-
kabul gren faktrlere analizlerle temellenir.
Trkiye gibi hemen her byk tarihsel faktrlere
bir lkede bylesi bir da
gerekir. ve Trkiye tarihinin byk
i faktrlerden ok genellikle. Bu senaryoya g-
re, Dnya dnyada siyasal ve kltrel ortam,
Trkiye ynetici siyasal rejimi ok-partili bir tarzda yeniden dzenle-
mek zorunda (Rustow, 1957: 122; Nadi, 1964: 204; Burak, 1979:
38-49). Ancak dinamik eksenli bu da kendi ilerinde
veheleri ne bir daha ok ABD nder-
tek-parti rejimIerini mahkm bu nedenlel'de
Trkiye gibi iki otoriter tek-partili rejimIerin gzlem
ne ABD gibi lkeler Dnya
rejimIerin Buralardaki milliyeti siyasal rejim-
Nazi ve !talya, demokratik bir ortamda bu-
gibi byk bir felaket (Kara, 1984: 65). Tr-
kiye'deki siyasal sistemin de tek-partili bu konuda mttefikleri
M. KARAMERLlOGLU
176
178
M. KARAMERLlOGLU TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
179
1945'te Milletler'in iin Trkiye
lkenin vermeye
bir daha sempatik Trkiye'nin sa-
Alman Nazizmine biimlerde destek vermesi ve lke iin-
de nemli bir Alman da pek bir
imaj ve demokratik bir siyasal geilmesiyle bu tr izlerin sili-
(Berkes, 1997: 163-164,201).8
ci faktre vurgu yapan bir biimi de Trkiye'nin zellikle
ABD'den mali alabilmek iin siyasal sistemini reforme i-..
zer. Oysa bu tr bir Ispanya ve Portekiz gibi siyasal sisteme sa-
hip lkelerin koruduklan ve lde ABD
basit gz nne

atmos-
feri iindeki ABD iin demokratiklikten ok anti-komnist, anti-Sovyet olmak
daha bir nem Daha da ilgin 1946
Trkiye szlerdir. Truman Trkiye'nin siyasal
sistemini ABD iin Trki-
ye gibi lkeler sz konusu nemli olan gl ve bir anti-
komnist demokrasi (Tanr, 1996: 256)./
Siyasal dzenin ok-partili bir yeniden dzenlenmesinin
faktrlerden biri de Sovyetler Trkiye'yi tehdit y-
nndeki yola Sovyetler zellikle de
Ordu'nun glenmeSinin, Trkiye ynetici sekinlerini Sov-
yetler'in toprak istemi ve ortak kontrolnde diretmesinin Trkiye'yi
bu konuda mttefik bulma Bir de-
Sovyet tehdidine dengeleyici bir g olarak ge:.
.bu nedenle de Trkiye'nin tarzda bir siyasal rejime gemesinin
(Kara, 1984: 66-7, 74).
gerek hkmet evrelerinde gerekse de toplumdaki.
anti-Sovyet tutum ve hissiyat dikkate Sovyetler'in de Trkiye'yi
dostane ve gvenilir bir lke olarak (Timur, 2003:
48-50). Sovyet tehdidinin biraz yolunda
da mevcuttur (Berkes, 1997: 330). Her ne olursa olsun Trkiye-
si'nin bu ve buna benzer nedenlerle kendisini hissetmesi
lo
ve bunu gi-
dermek iin bir Ancak bu tr bir
neden illa lkede siyasal bir rejimle paralel gerek-
ve da ok grnmemektedir.
Yukanda denemeleri bir
de iine alacak ancak ne kimseler
8 Tek-parti dneminde Almanya ile olan iin Koak (1991).
9 faktrn ne iin (1997: 1-38).
10 Trkiye'nin ortamda konumu iin Sander (1979: 8).
dan savunulagelmektedir.
ll
Bir hibir tek bir faktr
zerinden kurgulanmasa da burada sonuta bir Ancak il-
gin bir yukanda genelolarak bir
lke iindeki toplumsal yeterince dikkate alma-
mak. Bunu yaparken de toplumun kesimleri, zellikle de kendilerini
temsil etmekten yoksun kesimleri ve onlann
taleplerini ve seslerini gz etme,!y
Btn bu yorumlann yerine, toplumsal dinamikler eksenli bir V
ok-partili hayata daha uygun vurgulan-
toplumsal kesimlerin gncel deneyimlerinin
onlan siyaseten ve iktisaden ve toplumsal sorunlann
ve bu sre sonunda ynetici sekinlerin sistemde bir
lap yapma gereksinimi sylenebilir. Bir ynetici kesim-
ler byk kitlelerin ve toplumsal gruplann yeni tarz bir ynetimin
eski usl bir tek-partili rejimiyle mmkn var-
Bunlan sylerken toplumsal dinamiklere vurgu daha n-
ce demek istemiyorum. Burada ne daha ok i
faktrlerin, zellikle de toplumsal siyasal sistemin yeniden
dzenlenmesinde bir (Boratav, 1988: 64-65). Bu toplumsal
ve sistemde buradan kaynaklanan yeni ynelimleri anlamak iin
toplumsal katmanlann durumuna bir gz atmak gerekiyor.
12
llk dikkate gereken gruplann hi o dnem
Trkiye nfusunun yzde 83'n ve 40 bin kye olan ky-
ller geliyor. Pazar iin retim yapan bYk toprak sahipleri genel ola-
rak nfus iin Ikinci Dnya tam bir felakete sahne oldu.
kyllerin durumu Cumhuriyet'in beri zaten ok
geri vergisinin olumlu bir etki
zellikle de toplanma srecinde sorunlann mcadele-
lerin ortadan sonucunda sknet nemliydi. An.ak
vergilerle kylden para transferi durumunda
gz, 1995: 68-70). "Kyl milletin efendisi" gibi sloganlar ya da kyclk gibi
da romantik sylemler tesine ok da
2006: 51-85). lkedeki elektrik retiminde kayda bir
artma 1940'lann ortalannda bile 40 bin kyn sadece 100
kadannda elektrik on binlerce kyl askere
birok ekim hayvanlanna el Milli Mdafaa M-
kellefiyeti nedeniyle 40 dnmden byk sahip olanlar ekim hayvan-
11 Osman Akandere (1998: 143-261,466), olarak lke iindeki toplumsal faktrle-
rin nemini vurgulamakla birlikte faktrleri bir miktar fazla
12 Keyder (1989: 92-96) de meseleyi isel faktrleri dikkate alarak ancak vur-
guyu daha ok brokrasi ile burjuvazi gerilime
180
M. KARAMERLloCiLU TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
181
ise devlete vermek durumunda
(Oran, 1969: 241). Toplam <"kzlerin yzde yirmisine, ise yzde
na orduda zere devlet. el
yeniden uygulanmaya ve devletin piyasa
reticilerden zorunlu da kyly devlete ve partiye
zellikle de kk ve orta lekli reticileri devle-
tin piyasa iktisaden olumsuz et-
kilenmekteydi (Pamuk, 1989: 322-333). devlet, nede-
niyle kyllere angarya Yklemekteydi. Milli Korunma Kanunu'na
dayanarak yerel yneticiler kylleri yol ve
madenIerde sembolik cretlerle Kendilerini olumsuz etki-
leyen bu duruma kyller, rnlerini saklama, devlet grevlilerine
verme ve kendilerine biilen daha az rn gibi
yntemlerle pasif (Pamuk, 1991: 125-142; Metinsoy,
2004: 99-145). zetle, 1945 kyller tek-parti re-
jimine bir mevcuttu ki bu durum ortaya
muhalefetin epey 2002: 34).
CHP'nin nemli Recep Peker'in szlerinde bu korkuyu grmek
mmkn 1982: 31). Ona gre
ifti yeter sahip edilmczse ... sonunda seller gibi her yana aka-
cak olan ideolojilerin nereden belli olmayan zehirli etkileri, toplumu, ulusal
iinden ve toplum kknden eder. .. ifti ve
Toprak dzenlenirse toplumu hibir rzgar sarsamaz (Peker'den aktaran Tezel,
1986: 339).
ve CHP'nin nde gelenleri kyller
layan gcnn Nitekim 1945'te gndeme gelen iftiyi Toprak-
Kanunu biraz da bu sonucu ortaya ne-
denler bir yana, ok radikalolmayan bir toprak deste-
yeniden stelik toprak reformu kyl-
nn durumunun sorumlusunun toprak dzeni vurgulana-
rak, uygulanan devlet temize da
sylenebilir. Bir anlamda toprak her gnah keisi konumuna itil-
mekteydiler.
13
Zaten CHP iinde ilk ciddi muhalefetin toprak reformu
ortaya da Btn
muhtemelen ykselen muhalefeti de nk
muhalefetin Adnan Menderes gibi nde gelen isimlerinin byk toprak
13 Pamuk'a gre (1991: 136), 1942 gndeme gelen devlet
ve ykn bir kk ve orta byklkteki
reticileri tketimlerinde ve gelirlerinde bir byk reticiler her trl
sonuna kadar
sahipleri biliniyordu. Ne ki kendi elinde
ve muhalefet ve gl konumundan taviz vermedi. Hatta kendi
partisi iinde dahi bu konuda ciddi zorluklarla gibi
toprak reformu meselesini rafa hatta bir zaman sonra
toprak reformuna bilinen bir byk toprak sahibini
yaparak durumunu korumaya Sonuta olan byk toprak
sahipleri nemli lde bu toprak reformu ve giderek
de CHP'den 'Bu Milli Mcadele'den CumhUriyet'e
egemen ierisindeki nemli da dikkate
CHP'nin, ana biriyle kprleri zorunda


(Buradaki byk toprak sahiplerinin ve Krt
gelen vurgulamakta yarar var, onlar 1950 se-
imlerinde dahi CHP'yi tarihin bir ironisi olsa gerek bu). .
nfus ierisinde zamanda kentlerdeki top-
lumsal kesimlerde de CHP'ye giderek artan bir sz konu-
suydu. burjuvazi ierisinde genelolarak uygulanan politikalara
bir stelik en ok faydalanan
kesimlerden biri burjuvazi halde bir bu. zellikle
Vergisi deneyiminin bir ekince sz konusuydu. gibi
1942 Trk bilinen zen- v
gmrerden bir defaya mahsus vergi dneminde bu-
nun devlet iin bir zorunluluk dnemi
ve devletin mali adeta bir zr
gibi kullanarak, lke tarihinin grdgd en sorunlu ve yaratan
vergiyi gndeme getirdi. Gayrimslimler bu vergiyi ok net ve bir biimde
tabi tutularak demek durumunda Roger Owen ve
Pamuk'un (1998: 26) gibi vergi gelirlerinin yzde 70'i
ve bunun da yzde 65'i gayrimslimlerden Hatta hkmet
vergisini vermeyenleri "z9runlu gndererek deme


Verginin gerek gayrimslimleri olarak
grlse de, hatta onlardan Mslmanlara bir servet sz konusu ise
de,lG gibi Vergisi Trkiye burjuvazisinin CHP ile 1/
rinde nemli bir dnm gznde bu vergi, Trkiye
ynetici sekinlerinin ne kadar keyfi ve nce-
den kestirilemez bir tarzda siyasal gc suistimal gstermektey-
di. Benzer TrkIMslman burjuvaziye da kor-
14 Toprak reformu bir analizi iin (2006: 117-150).
15 Vergisi iin Aktar (2000), Bali, (1999) ve Akar (1999).
16 Vergisi Trkiye'nin gndemini bir Istanbul Sa-
nayi ve Ticaret vergiyi
Istanbul Ticaret ve Sanayi 59, no.l, (Ocak, 1943), s. 18.
182
M. KARAMERLlOGLU
TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
183
kusu bir kere yer Istanbul Ticaret ve Sanayi Mecmu-
1949 bir bu verginin ve ya-
sermaye lkeye gelmesine bir etkide vur-


Sonu olarak onlar CHP giderek
bir parti haline Bir burjuvazinin gznde CHP'nin iti-
nemli lde
Vergisi ncelikle gayrimslimleri onlara byk bir ekono-
mik yk Ancak gayrimslimIer nemIi zorluk-
. lar da 1942 Anadolu Yahudilerin
son verilmesi gibi olaylar gndeme gelebildi (Koak, 1986: 185; Bali,
1999:360). Hatta daha da ileri gidilerek otel ve restoranlarda Yahudilerin
son verilmesi istendi.
18
nde gelen Trklerinden AI-
parslan askeri oklillarda ve kamu iktisadi poli-
bir iddia (akt. Berkes,.
1997: 285).19 te yandan tm bu politikalar srerken da gayri-
mslimlere irkin bir kampanya yrtlmekteydi.
karikatrlerde speklasyonu hemen hepsi gayrimslim olarak
resmedilmekteydi.20
Trkiye burjuvazisinin CHP'den ekmesi elbettesadece Vergi-
si gibi bir kendi da korkusuna indirgenemez. 1930'lar
bir devletilik da iktisaden bir dnemdir
sonu. Nitekim hemen ertesinde CHP'nin devleti ekonomik politi-
fayda var. Hatta
CHP'ye adeta bir gnah keisi haline sz edile-
bilir.
21
burjuvazisi 1948'de dzenlenen son derece nemli bir
iktisat kongresinde devleti politikalann grmek, bu toplum-
sal kesimlerin durumunu anlamak nemlidir.
22
O neden-
17 Cevad Nizami, "Iktibaslar", Istanbul ticaret ve Sanayi 66, no. 11, {Ekim
1949}, s. 703.
18 Ancak bu, ok sert bir daha ok Yahudi artist ve etkiledi.
Bali {1999: 362}.
19 "Maden Tetkik ve Arama Enstits burs seiminde aranan nitelikler
na 'z Trk olmak' koydu." {Bali, 1990: 410}.
20 popler karikatr dergilerinden Karikatr 'e bir gz atmak bile bu dnemde
gayrimslim stereotipler iin olduka .
21 1951 Ekonomi ve tccar ve sanayicilerin
CHP dnemi biimde Istanbul Tica-
ret ve Sanayi 68, no.5, 1951}, s. 271-272. Demokrat Parti'nin iktidara
gelmesinden nce de dergide benzer yorumlara raslamak mmkndr.
Heyetinin Istanbul Ziyareti", Istanbul Ticaret ve Sanayi 66, no. 11,
1949}, s. 742.
22 CHP'nin devleti iin Cihad Baban, "Iktisat Kongresinde Hakim
Olan Fikirler", Tasvir, 23 1948; Us, Vakit 23 1948, Ahmed Emin Yalman, "Ikti-
sadi Vasilikten Vatan 23 1948.
ledir ki Trkiye burjuvazisinin daha fazla piyasa vurgu yapmaya
ve dnya ekonomisiyle daha iine
sylemek Burjuvazinin, bu tr gndeme getirebilecek.'v
bir muhalefet partisine anlamak da bylece mmkn olur. !
Hi burada nemle izilmesi gereken bir husus da
devleti uygularnalann ortalama insanlar da
Devletilik sistemi devlet retilen fiyatlarla v
ortalama tketicilere satan bir devletl burjuvazi Trk ve CHP'li
olan bu burjuvazi srede ancak kitleler nezdinde
ve adil olmayan bir dzenin temsilcisi haline (Karpat, 1962: 309). An-
ti-devleti bir sylemin kitleler da destek bu
nemli bir rol
Hi burjuvazinin CHP'den onun artan
gcyle de sayesinde sennaye biri-
kimi iktisaden giderek palazlanan ve kendi gcn da-
ha nemseyip devletle biraz daha fazla mesafe koyabilen bir burjuvazi
ki Trkiye'nin birinci burjuvazisi ve Terakki'nin
"bilinli" ve "cmert" Birinci Dnya ikinci ku-
da bu Nitekim bugnn zengin ailelerinin tarihlerine
bir bakmak bile onlann byk-
ve bize nemli vermektedir.
23
Devlet byk duyanlar hi kentle-
rin grece daha yoksul kesimleriydi. ya da cretli
zellikle ciddi bir 'sava;;' sylenebilir.
Bunun nedeni ticaretin
ihtiya duyulan temel edinilmesini
korkun boyutlarda bir enflasyon gndelik aynlmaz bir
haline Devlet sektrnde bir miktar byme de
genelolarak sanayi retimi 1930'lu
Bunda ise hi bir milyon civannda nfusa sahip bir or-
duyu beslemenin ykn nemli bir rol Ordu nedeniyle
lke nemli bir blmn kullanmak durumunda r-
btenin te biri savunma eksenli harcarnalara (Bora-
tav, 1974: 292). Devlet bu bir yandan enflasyonist politikalar uygu-
lamak zorunda yandan da fiyat hareketlerini kontrol tut-
maya gayret cretler ve (Oran, 1969:
234). Bunun sonucunda kaotik bir ortam gerek cretler bir hayli
iktisadi ve sosyal politikalar, (1959: 98)
da gibi, srekli bir utan uca 'sonunda orta yollu bir
23 Vehbi Ko {1987} ve Nejat {1982} gibi bugn de Trkiye'nin nde gelen sanayicileri-
nin bu nemlidir.
184
M. KARAMERLlOGLU TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
185
nedeniyle genel fiyat endeksi
1938 ile 1945 kat (Yerasimos, 1980: 703).24
iindeki lkelerde bile yzde 20 ila 25 art-
enflasyonun daha iyi (Boratav, 1974:
224). Dnemin gazetelerinde ve iktisadi problemlerin kamuoyu
iinde devlete ciddi bir ve zaman iinde siyasal
sistemin yeniden iin nemli bir itki grlr.
gzlemleriyle Yakup Kadri (1968: 159)
n'ye
geliyorum; orada grp ok zgnm. Hkmete ve,
hatta size, sizin adeta husumet derecesine bir muhalefet cere-
yrmektedir. harp felaketinden iin size min-
nettar hayaline bu etmeyin.
Ikinci Dnya Trkiyesi'ndeki toplumsal ve iktisadi
dnemi anlatan ,birok romana da konu Ev
srekli vergi ekmek ekmek yiyecek
dzensizlikler, hayat nedeniyle yapan
gibi konular bu romanlarda yer

Benzer
de 1946 seimleri ncesinde Demokrat Parti'nin seim stratejisini yoksulluk,
enflasyon, yiyecek ve zenginle fakir byyen gelir ze-
rine bina etmesi de, 'lke iindeki gstermesi olduka
nemlidir 2003: 163).
kitleler, zellikle de sabit cretliler zerindeki en nemli
yklerden biri, artan vergilerdi. Kitlelerin ok ve devlet tekelinde
retilen gibi rnlerin Inn'nn
kitlelerin taleplerine ynnde neden olmakta,
lke iindeki (Akandere, 1998: 166-168). ift-
ileri ve kylleri ilgilendiren Toprak Mahslleri Vergisi de ok
LU vergilerin geliyordu. Verginin mahsl henz tarladayken belir-
leniyor byk lde keyfi uygulamalara yol Devlet grev-
. lilerinin rnn daha belirlemeleri alma-
bir olguydu (a.g.e.: 168-173). Sonuta btn bunlar,
24 Trk hayat ve enflasyon zerine birok haber ve
Cumhuriyefte haberler iin maddelerinin 12.18.1940;
ker yeni zamlar 1.23.1942; sebze ok 3.18.1943; Hayat pa-
4.3.1943; mcadelesi, 12.30.1943; Hangi memlekette hayat ne kadar pahalan-
2.24.1944; C. Seno, sebebieri ve ihtikara dair, 5.30.1944; Ekmek karnesi yolsuzlu-
5.30.1944; ykseldi, 6.3.1944;
ykselten nedenler, 10.1.1944; karne ile verilecek, 4.16.1945.
25 Ikinci Dnya konu alan bir iin (2003,
zellikle 32-47).
kesimde CHP'ye ve fkenin

ise yoksulluk kol geziyor, ihtikar ve byyen yeni trerne
zengin kitleler devletin ve CHP'nin bir d-
(Edwards, 1946: 389-390). Bir milletvekiline gre, her ne kadar
bu yeni trerne zengini zmrenin tam olarak bilinemese de
30 ila 40 bin tahmin edilmekteydi (Timur, 2003: 114). Ihtikar ve
bu yeni zmrenin ortaya
Devlet grevlileri ise bu tr sorunlara bol bol
sylemelerine da nemli lde ihtikar, karaborsa, istifilik,
gibi (Toker, 1990:23-24). IStifilik, r- V
ylesine bir hal ki gazeteler bu tr haberlerle
yordu. Hkmet bu konuda her trl sert nleme sylemek-
te, bu tr msaade ynnde bulunmaktay-
Ancak halk yksek devlet grevlilerinin, hatta bile bu
tr ynnde sylentiler
bakan Refik Saydam bu tr sert bir nepo-
tizme izin vermeyeceklerini sylyordu. Ona gre sylentiler ld-
kendi evinde ve pirin ortaya Bu
1942'deki lm mal belirlenirken ortaya
(Nadi, 1964: olarak kendisi
Benzer bir rnek de abisinin nfuzunu
kullanarak bol ynndeki sylentiydi 1977:
'I 1
70). kendi bahsedi-
liyor; valilerin muhtekirlere, vurgunculara, istifilere arka
1968: 158). Gerekten de gazetelerde ihtikar haberle-
ri bol bol kamuoyunun gz nne serilmekteydi.
26
Bir yandan ihtikar iin
26 Cumhuriyet gazetesinde ihtikar ile ilgili haberler iin Ihtikar mese!.esi,
9.13. 1939; Ihtikarla mcadele, 9.14.1939; nne hemen geilmeli, 9.23.1939; Ihtikarla
mcadele iin bir kuruluyor, 9.30.1939; Ihtikar ve buhran, 12.17.1939; Ihtikarla
mcadele, 12.20.1939; Ihtikar sabit grlen bir boya ticarethanesi
1.26.1940; Ihtikar yapanlar; 2.9.1940; Ihtikar yapan iki ticarethane 2.10.1940; Soru-
yoruz! Acaba cumartesi ve pazar gnleri Ihtikar yapmak mubah 3.4.1940;
knleri, 3.7.1940; iin tahkikat, 3. LO. 1940; 3.30.1940;
Ihtikar piyasada kahve bulmak yok, 3.31.1940;
yeni bir dava, 4.2.1940; 4.4.1940; Muhtekir Messeseler adliyeye verilecek,
5.14.1940; Hangi maddelerde ihtikar 5.22.1940; Ihtikarla mcadele, 5.31.1940; Bir
riat dn tevkif olundu, 6.12.1940; Demir ihtikar iddia olu-
nan iki tacir tevkif edilerek dn mahkemeye verildi, 6.22.1940; M. Aytaman, Ihtikar fiyat biri i-
kalkar, 7.2.1940; Demir ykseltme hareketleri sabit grlen iki tacir sene
srgne muhkum edildiler, 7.3.1940; Y. Nadi, Ihtikar kadar iddihar da 10.27.1940; He-
sap veren muhtekirler, 12.14.1940; 150 ihtikar tespit edildi, 2.1.1941; Ihtikar yapan bir
tacir sene srgn mahkum oldu, 4.4.1941; kahve satanlar; 5.7.1941; Ihtikar
5.28.1941; Byk bir ihtikar meydana 6.16.1941; Yeni ihtikar
7.19.1941; N. Nadi, Ihtikarla mcadele, 8.13.1941; aldanmamak iin vali ve belediye
reisi halka tavsiyelerde bulunuyor; 8.17.1941; Ihtikar 8.20.1941; Y. Nadi, Ihtikarla m-
186
M. KARAMERLlOGLU TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
187
nlemler yandan ihtikar yznden ceza alanlarla ilgili ha-
berler ihtikar kabul etmeyecek kadar net bir
gereklik bir yandan da gnah keisi
ihtikara neden olan sorunlar gzden oluyordu. Adeta devlet
bundaki rol gz ediliyor, bu ah-
ve uygulamalar her nedeni gibi gsteriliyordu. Bir
ihtikar bir noktada adeta bir gnah keisi biraz da dikkatler
devlet politikalanndan yne evriliyordu. Ama ne olursa olsun, btn
bir ihtikar literatr kitleler ierisinde giderek byyen bo-
gzler nne sennekteydi.
1/ Dnya Trkiyesi'nin toplumsal zerine gerek benim ge-
rek kent ve CHP ve
n rejimine kayda bir kitle gstennektedir.
27
toplumsal ciddi zorluklar iennektedir. Artan fiyatlar ve
eriyen gelirler zorunlu bu dnemde bir uy-
-/ gulama Bunda 1940 gndeme gelen Milli Korunma Kanu-
nu'nun nemli bir Bu kanuna.dayanarak devlet, toplumsal ve ikti-
sadi her vehesine mdahalede bulunma ve pratikte
de bu Zonguldak maden gibi yerlerde bu
kanuna dayanarak zerinde bir ordunun
ve kamu iktisadi zere zorunlu
pratikleri gndeme zellikle de belirli sektrlerde emek gcne du-
yulan artan talep nedeniyle devlet, emek gc zerinde her trl tasar-
rufu kullanmaktan Bu durum da giderek artan kitlesel

kitleleri ilgilendinnesi beslenme sorunu da
da nem Genelolarak nfusun beslenme kalitesi bu
ciddi oranda zellikle karneyle ve retilen ek-
kalitesinin toplumda srekli konusuydu.
28
Et ve
cadele bir vatan vazifesidir, 9.11.1941; Adana'da tevkif edildi, 12.26.1941; Z.
Fahri, Ihtikar ve edebiyat, 3.17.1942; Milli Korunma Mahkemesi dn ilk verdi,
3.22.1942; Bir memuru tevkif edildi, 4.23.1942; Bir muhtekir srgn edildi, 12.18.1942; Kira
1.14.1944; Ihtikara kat'i mcadele 1.29.1944; C. Seno, sebebieri
ve ihtikara dair, 5.30.1944; Ecza 6.3.1944; Ihtikara mcadele, 6.21.1944; ih-
4.11.1945.
27 Son dnemde niversitesi Atatrk Enstits'ne Ikinci Dnya
ki toplumsal konu alan iki ve derinlikli yksek lisans tezi iin
./ Metinsoy (2004) ve Nacar (2004). .
28 ermek karnesi ve ekmek ilgili srekli g-
rlmekteydi. Cumhuriyet'te haberler iin Ekmek meselesi ve beledi-
yenin 5.31.1939; Ekmek meselesi, 6.13.1939; Belediye mcadele etmek
iin bizzat 8.13.1939; Ekmekiler de ediyor, 8.14.1939; Ekmek
12.24.1939; Narktan fazla ekmek satanlar, 12.1.1940; Gizli menfaatler mi
'1.27.1940; Ekmek belediye unlarla kontrol edecek, 2.1.1940; gene oy-
nuyorlar!, 2.8.1940; Ekmek meselesi, 2.10.1940; Dn belediye birok kilosu noksan ekmek m-
st gibi tketim maddeleri de ancak olarak tedarik edilebilmek-
teydi.
29
Aynca zaten sorunlu olan biimde ele
olarak ve ocuk smrlmesi, ev art-
gibi ortalama ilgilendiren meselelerle ilgili
ler gndemdeydi. Btn bunlara ilaveten Trkiye'nin bugn de en so-
runlanndan olan kente g, Cumhuriyet tarihinde ilk olarak


geleneksel aile a'-
oranlannda bu gzle grlr ortaya


Sokaklarda dilenci gitmeme toplumsal bir
sorun olarak (Metinsoy; 2004: 154). Her ne kadar devlet btn bu so-
runlara sosyal politikalar venneye da milyonlarca
gndelik kayda bir dzelme
Btn bu sorunlara devletin brokratik ve hantal ve ze-
rindeki tiddi da Trkiye'de toplumun
ciddi sylemek .olmaz. ve
zerindeki sansr, kitlelerin kanalize edecek mekanizmalannV
gndeme gelmesini Yakup Kadri (1968: 164) gi-
bi bir sekinin CHP'nin toplumla hibir organik
sylemesi bu Ona gre parti bir b-
rokratik tesine Toker'in (1990: 19)
da bu tr bir brokratik desteklemektedir. Halkevleri gibi
1930'lar partinin propaganda olarak rgtlerin
de bu hali iler Onlar da kendine
i tL f i Lif,
sadere etti, 3.9.1940; dnden beri gene un 7.29.1940; Hkmet ms-
tahsil elinde bulunan fazla alacak, 2.15.1941; Yeni tip ekmek, 6.11.1941; Ekmek
neden ileri geliyor?, 11.13.1941; nnde izdiham, 11.17.1941; Karne ile ekmek
1.13.1942; Ekmek meselesi, 1.16.1942; Ekmek 2.28.1942; Kumlu ek-
mekler, 3.28.1942; Ekmek karnesi imal edenler, 4.29.1942; Ekmek iin yeni tedbirler, 7.15.1943;
Ekmek meselesi, 7.17.1943; Karne 11.28.1943; Yeni bir ekmek suiistimali,
9.30.1944; Unlu maddeleri imal 11.1.1944. t.
29 Konuyla ilgili Cumhuriyet gazetesinde haberler iin Et yk-
3.19.1940; Et bir kontrol 12.26.1940; Stmeselesi,
2.18.1941; Et meselesi iinden bir hale girdi, 2.21.1941; Et niin
11.11.1942; Et niin 8.13.1943; Et niin 12.15.1943; Et
2.11.1944; Et gene ykseliyor, 2.23.1944.
30 Cumhuriyet ve gazetelerde bu konuda birok haber grmek mmkn: "Istanbul'a
Cumhuriyet,3 Haziran 1943; "Istanbul Dileklerini Tespit Ediyorlar", Cumhuri-
yet, 9 Ekim 1943. "4400 Serseri Cumhuriyet, 8 1944; "Istan-
bul'a Tehacm 6 Nisan 1943; N. Nadi, "Byk Kltmek Niin La-
26 1944. 1940'larda daha nce oranda bir gn vur-
(1982, 238).
31 nl yazar ve akademisyen Ziyaeddin Fahri 1944'te bir krizinden bahset-
mektedir. Cumhuriyet, 21 Ocak 1944. Safaeedin
meselesi", Cumhuriyet, 16 Haziran 1939; ve Metinsoy (2004: 308-309).
32 1939 bile sokak dilencileri polis ciddi bir toplumsal problem olarak
Cumhuriyet, 8 Mart 1939. Selim S. Tarcan, "Bizde Dilenci-
lik", Cumhuriyet, 29 1939.
188
M. KARAMERLlOGLU TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
189
ve szde "halka gitmek iin kurulan bu rgtler halk ile cid-
diye bir 2006: 82).
zerindeki sansrde de kendini vuran siyasi mekanizmala-
n, kitlesel hi Sansr bu
almaz boyutlara 1968: 158). Matbuat
Genel yoluyla bir sansre tabi her gn
gazetelere nelerin ya da zerine emirler gnderil-
genelolarak iktisadi sorunlardan bahseden, ya da yiyecek
zerinde duran haberler sansre (Gvenir, 1991: 88). Yan-
resmi: Cumhuriyet gazetesinin "yann hava gzel olacak" haberi zerine
da olsa ilgintir 1977: 26-27). BenZer Vqtan ga-
zetesi de mi insanlara
iin (a.g.e.: 26). Elbette Milli partiyi
ve hkmeti haberler sansre tabi (Nadi, 1964: 21;
Toker, 1990: 104; Slker, 1986:19) . birok uygu-
(Uran, 1959: 360-361) da siyasal sistemin brokratik-
ve bir hale gelmesinde nemli bir
Peki btn bu yukanda bahsedilen toplumsal huzursuzluklann,
nn ve toplumsal kesimlerin yeniden isteklerinin Trkiye'de
ok partili hayata merkezi: somut olarak iddia ede-
biliriz? yle ya tabandan gelen kuvvetli bir isyan; ya da devrime
sahne sonuta Trkiye. Ancak dnyadaki rejim tecr-
belerine hem radikal, hem de refonncu zmlerin, yere, zamana
ve gler dengesine gre gndeme grebiliyoruz. Rusya'da
bir 1905 Devrimi'nden sonra Stolypin Refonnlan diye
bilinen ve toplumsal dokuyu derinden son derece nemli refonnlar
hayata Bir siyasal yol aabi-
radikal kitle hareketlerinin nn kesrnek iin reformlann gndeme ge-
tirilmesi dnya tarihinde bol bol rnekleri bulunan bir olgudur.
te yandan, Trkiye ynetici dnya toplumsal huzursui:-
luklan tetikleyerek ve hem isel, hem g
bir kendi tarihsel tecrbesinden bilmekteydi.
Birinci Dnya ortaya toplumsal hareketlerin, dzen
tecrbesi Nitekim Birinci Dnya hem
yenen, hem yenilen, hem de lkelerde, siyasal, ekonomik ve
toplumsal hayat derinden Bunun bilgisine olmak iin byk
bir tarihi olmaya da gerek yoktu. ve onun insanlan bunu bi-
V rebir Dnya tarihine de
bir btn siyasal, ekonomik ve toplumsalolarak b-
yk grrz. O nedenle Atatrk gibi bir karizma-
dan yoksun olan ve ekibi iin ve
CHP'nin giderek toplumsal siyasal rejimin
ni gerektiriyordu. Aksi takdirde lkeyi bir tek-parti modeliyle eskisi gibi idare
etmek gerekecekti ki bu son derece gt, nk Kemalist egemen
nemli unsurlan aktif desteklerini CHP'den Vitrini
rek bu unsurlan yeniden kendi ekmek, ki 1946'dan 1950'ye CHP yeni
byle bir ok daha ve srdrle-
bilir bir
Trkiye gibi hemen her byk faktrlerin etkisiyle gndeme
bir toplumda, ok partili hayata toplumsal faktrle-
rin neminin ve hatta izmek, belki ok bir de-
Ancak hem 1946'daki nemli hem de 1950'ye varan sre, Tr-
kiye iindeki dinamiklerce belirlendi. zellikle de
deneyimlerin kolektif sayesinde. Demokrat Parti'nin
gerisinde de yine toplumsal hayattaki Belki bir re-
fonndu sz konusu olan, ama refonnlar biraz da byk toplumsal huzursuz-
luklan hafifletmek, kanalize etmek iin gndeme geliyor zaten. Bir de-
Trkiye'de ok partili hayata bir nemli reform olarak, sistemin
uzun dnemli ve gelebilecek daha kktenci bir
hareketin ynnde nemli bir grd.
33
(Bur-
ak, 1979: 55) 1969 gibi, "1945 ve 1946'da biz demokratik
rejimi getinneseydik ihtilalozaman
dzeltilmesi iin 1946'da 2003: 217-
218) ve bir dizi nemli refonnun CHP eliyle bu da
olmasa gerek. Dnya olup biten- v"-
ler bir anlamda hem CHP'nin, "hem de yeni muhalefetin yksn daha derin-
den anlamak isteyenler iin son derece nemli ve bugn dahi paha biilmez bir
hazine olarak bekliyor.
KAYNAKA
S. (1972) Demokrat Partinin ve Sebepleri; Bir Soru, Baha Istan-
buL
Akandere, O. (1998) Milli Dnemi: ok-Partili Hayata RolOynayan I ve Tesirler, Iz,
Istanbul.
Akar, R. Yolculan, Vergisi Ve Kamplan, Belge, Istanbul.
Aktar, A. (2000) Vergisi ve Politikalan, Istanbul.
Baban, C. (1948) "Iktisat Kongresinde Hakim Olan Fikirler", Tasvir, 23
Bali,R. (1999) Cumhuriyet Trkiye Yahudileri: Bir Serveni, Istan-
buL .
Barkan, . L. (19HO) Trkiye'de Toprak Meselesi, Gzlem, Istanbul
(1995) Trkiye'nin ve Atatrk, Ankara.
Berkes, N. (19!? Unutulan Istanbul.
r..
----
33 Samet (1972: 47) ilgin bir rejim bu boyutuna dikkati ekmektedir.
190
M. KARAMERLlOGLU
TRKIYE'DE OK-PARTILI DEMOKRASIYE TOPLUMSAL DINAMIKLERI
191
:t:
Burak, R. S. (1979) TArkiye'de Demokrasiye 1945-1950, Olga, Ankara.
Boratav, K. (1988) TOrkiye iktisat Tarihi 1908-1985, Gerek,lstanbul.
- (1974) 100 Soruda TOrkiye'de Devletilik, Gerek IstanbuL.
A. S. (2003) TOrk Roman ve Hikayesinde ikinci DOnya Dergah, IstanbuL.
M. G. (2003) "Governmental Involment in the Establisment and Performance of the Trade
Unions in the Transition to Multi-Party Politics: The Case of the Workers' Bureau of the Repub-
lican People's Party", yksek lisans tezi, Atatrk Ilke ve Enstits,
niversitesi, IstanbuL.
N. (1982) Dr. Nejat IstanbuL.
Edwards, A. C. (1946) "The Impaet of the War on Turkey", International Affairs, c. 22, no. 3.
M. (1982) Demokrasiye 1946-1950, Kaynak! IstanbuL.
Gvenir, O. Murat (1991) 2. DOnya TOrk Gazeteciler Cemiyeti IstanbuL.
Heper, M. (1999) ismet InnO: Yeni Bir Yorum Denemesi, eviren Sermet Tarih Yurt Ya-
IstanbuL.
Kara, N. (1984) "ok Partili Sisteme no.8.
E. (1977) 40 Bir Gazeteci GzO ile Ankara, Hrriyet IstanbuL.
Y. K. (1968) Politikada 45 Bilgi, IstanbuL. .
M. A. (2006) Orada Bir Ky Var Uzakta: Erken Cumhuriyet Dneminde KycO Sy-
lem, IstanbuL.
Karpat, K. (1959) Turkey's Politics: The Transition to a Multi-Party System, Princeton University
Press, Princeton.
- (1962) "Recent Political Developments in Turkeyand Their Social Background", Intemationai
Affairs (RoyalInstitute of International Affairs 1944-) c. 38, No. 3, Temmuz.
H. (1995) "Eleetions and the Eleetoral Process in the Ottoman Empire, 1876-1919",lnterna-
tional Journal of Middle East Studies, c. 27, no. 3.
Ko, V. (1987) Hayat Hikayem, Vehbi Ko IstanbuL.
Koak, C. (1986) TOrkiye'de Milli Dnemi, (1938-1945), Yurt IstanbuL.
(1991) TOrk-Alman (1923-1939), Trk Tarih Kurumu Ankara.
Keyder, . (1989) TOrkiye'de Devlet ve Slntflar, IstanbuL.
Metinsoy, M. (2004) "Wars Outside the War: The Social Impaet of the Second World War on Tur-
key", yksek lisans tezi, Atatrk Ilke ve Enstits, niversi-
tesi, IstanbuL.
Nacar, C. (2004) "Working Class in Turkey during World War ii Period: Between Social Policies and
Everyday Experiences", yksek lisans tezi, Atatrk Ilke ve Enstits,
niversitesi, IstanbuL.
Nadi, N. (1964) Perde Cumhuriyet, IstanbuL.
Nizami, C. (1949) "Iktibaslar", Istanbul Ticaret ve Sanayi c. 66, no. 11, Ekim.
Oran, B. (1969) "I ve Politika Ikinci Dnya Trkiye'de Siyasal Hayat
ve Ankara Oniversitesi Siyasal Bilgiler FakAltesi Dergisi, c. 24, no.3, EylL.
Owen, R. ve Pamuk, (1998) A History of Middle Eastem Economies in the 20
th
Century, I.B. Ta-
uris, Londra.
zbudun, E. (1981) "The Nature of the Kemalist Regime", A. ve E. zbudun (der.), Ata-
tOrk: Founder of a Modern State iinde, C. Hurst, Londra.
Pamuk, (1989) "1927-1948 Dneminde retim ve Gelir Dzeyleri zerine bir Deneme",
Sadun Aren'e iinde, derleyen TuncerBulutay, Mlkiyeliler Ankara.
- (1991) "War, State Economic Policies, and Resistance by Agricultural Producers in Turkey, 1939-
1945", F. Kazemi ve J. Waterbury (der.) Peasant:S and Politics in the Modern Middle East iinde,
Florida International University Press, Miami.
Peker, R. (1984) Dersleri, IstanbuL.
Robinson, R. D. (1963)The First Turkish Republic, Harvard, Massachusetts.
Rustow, D. A. (1957) "Politics and Islam in Turkey, 1920-1955", Richard N. Frye (de]) Islam and the
West iinde, Mouton, The Hauge.
Sander, O. (1979) TOrk Amerikan 1947-1964, Sevin, Ankara.
T. (1982) "Economic Change and the Gecekondu Family", (der.) Sex
Roles, Familyand Community in Turkey iinde, Indiana University Press, Bloomington.
Tanr, B. (1996) Osmanlt-TOrk Anayasal Afa, IstanbuL.
Tezel, Y. S. (1986) Cumhuriyet Dneminin Iktisadi Tarihi, Yurt, Ankara.
Timur, T. 2003) ok Partili Hayata Imge, Ankara.
Toker, M. (1990) Demokrasimizin it 1944-1950, Tek Partiden ok Partiye, Bilgi,
Ankara.
Uran, H. (1959) Ankara.
Weiker, W. F. (1973) Political Tutelage and Democracy in Turkey, The Free Party and its Aftermath,
Brill, Leiden.
Yalman, A. E. (1948) "Iktisadi Vasilikten Vatan, 23
Yerasimos, S. (1980) SArecinde TOrkiye, Gzlem, IstanbuL.
S. (2002) "The Mass Mobilization in the Eleetions of the Democrat Party Period",
yksek lisans tezi, Atatrk Ilke ve Enstits, niversitesi, IstanbuL.
H. (1997) "Democratization from Above in Response to the International Context: Turkey,
1945-t950", New Perspectives on Turkey, no. 17.
; (i i !i.