Ahlâk

Hüseyin PEKER*

İslâm’ın ve Günümüz Müslümanlarının

Ahlâk Anlayışı
52 Temmuz 2008
 “Hz. Peygamberin ahlâkına baktığımız zaman ise, onun
ahlâkını bizzat Allah’ın onayladığını görüyoruz: “Muhakkak
ki sen çok yüce bir ahlâka sahipsin.”3 (68/Kalem, 4). Hz.
Âişe vâlidemize Peygamberimizin ahlâkı sorulduğunda,
“Onun ahlâkı Kur’an’dı.”4 diye ifade etmiştir. O halde
Kur’an ahlâkı, İslâm ahlâkı ve günümüz Müslümanlarının
bu ahlâk açısından durumu nedir? Bunları birkaç temel
prensip altında toplayabiliriz:”

I slâm’da dinî emir-

lerle ahlâkî görev-
ler arasında bir
ayırım yoktur. Bunlar iç içe bir
bütündür. İslâm’da ahlâk di-
nin özüdür, bütün esaslarında-
larının bu ahlâk açısından du-
rumu nedir? Bunları birkaç
temel prensip altında toplaya-
biliriz:

Hak prensibi. Yani

lığı yasaklıyor. Düşünüp tuta-
sınız diye size öğüt veriyor.”5

Bu âyette, insanı huzurlu kı-

ki aslî unsurdur. İslâm’ın he-
defi insanları ahlâklı kılmak,
olgunlaştırmak, insan-ı kâmil
durumuna getirmektir. Hz.
Peygamber, “Ben güzel ahlâkı
tamamlamak için gönderil-
dim.”2 buyurmuştur Hz. Pey-
gamberin ahlâkına baktığımız
zaman ise, onun ahlâkını bizzat
Allah’ın onayladığını görüyo-
ruz: “Muhakkak ki sen çok yüce
bir ahlâka sahipsin.”3 (68/Ka-
lem, 4). Hz. Âişe vâlidemize
Peygamberimizin ahlâkı so-
rulduğunda, “Onun ahlâkı
Kur’an’dı.”4 diye ifade etmiştir.
O halde Kur’an ahlâkı, İslâm
ahlâkı ve günümüz Müslüman-
herkese hakkını
verme, hak yememe,
haksızlık yapmama,
zulmetmeme.
Hak ve adalet, İslâm’ın üze-
rinde titrediği en önemli pren-
siptir. Çünkü haksızlığın, ada-
letsizliğin, zulmün olduğu yerde
huzur olmaz, mutluluk olmaz.
Allah’ın Kur’an’da bir çok yer-
de vurgulanan “Adaletli olun!”
emri, bir âyette, başka ahlâkî
davranışlarla birlikte şöyle yer
almaktadır: “Allah, adaleti,
iyi ve güzel işler yapmayı ve
akrabâya bakmayı emrediyor.
Edepsizliği, kötülüğü ve azgın-
lacak, toplumda barışı sağla-
yacak üç güzel eylem emredil-
mekte, insanı huzursuzluğa,
toplumu endişeye ve karışıklığa
itecek üç kötü eylem ise yasak-
lanmaktadır.
Emredilenlerin başında da
adalet gelmektedir. Adalet her-
kese hakkını vermek, ölçülü ha-
reket etmek demektir. Adaletin
zıddı olarak hak yeme vardır,
haksızlık yapma vardır, zulüm
vardır, edepsizlik vardır, kötü-
lük vardır, azgınlık vardır. Bu
nedenle adalet her yerde ge-
reklidir. Evde, okulda, işyerin-
de vs.
İslâm, Müslümanın herke-
sin güven duyduğu bir kişi ol-

53
masını şart koşuyor. Hz. Pey-
gamber Müslümanı, “Elinden
ve dilinden diğer Müslüman-
ların emîn olduğu kişi.”6 olarak
tanımlıyor. Dolayısıyla gerçek
bir Müslümanla haksızlık aslâ
bir araya gelemez.
Yine hak prensibinde, işin
ehline verilmesi, başarısız ol-
duğu halde eş, dost, akrabâ da
olsa kimsenin öne geçirilme-
mesi esastır. Aksi halde hem
toplumun geri kalmasına hem
de toplumda kin ve nefret duy-
gularının oluşmasına zemin
hazırlanmış olur. Bu nedenle
Hz. Peygamber şu uyarıyı yap-
mıştır: “İşler ehil olmayanlara
verildiği zaman, kıyameti bek-
leyiniz.”7 Yani toplumun dağıl-
masını ve yok olmasını bekle-
yiniz.
Şimdi “hak prensi-
bi” çerçevesinde günümüz
Müslümanlarını, yani biz-
leri değerlendirelim: Çarşı-
ya çıkıyorsunuz, satıcıların
yanına yaklaşıyorsunuz, mey-
velerin iyilerini, sağlamları-
nı seçmiş öne dizmiş, arka ta-
rafta ise ıskartaları kalmış.
Müşteriye malın iyisini göste-
riyor, çaktırmadan ıskartaları-
nı veriyor. Hâlbuki bakın Hz.
Peygamber’in bu konudaki tu-
tumuna:
Resullullah Efendimiz (sav)
pazarda bir buğday satıcısına
uğradı, elini buğday çuvalının
içine sokunca parmakları yaş-
lığa isabet etti.
Bunun üzerine buğday sahi-
bine:
54 Temmuz 2008
-Bu ne? diye sordu. Buğday
sahibi:
-Ey Allah’ın Resulü! Yağan
yağmur isabet etti, dedi. O za-
man Peygamber Efendimiz
(sav): “Onu insanların götürüp
aldanmamaları için yığının
üzerine koymalı değil miydin?
Bizi aldatan bizden değildir.”
buyurdu.
Demek ki Müslüman bir sa-
tıcı müşteriye malının eksiği-
ni de söyleyecek, onu doğru bil-
gilendirecektir. Malın olumsuz
yönlerini söylememek kesinlik-
le hak yemektir.
Diğer taraftan toplumumuz-
da, büyük çoğunlukla adam ka-
yırma, tanıdıkların ve akraba-
ların korunduğu bir anlayış ve
uygulama hâkim. Birçok işe gi-
rişlerde ehil olmak değil, tanı-
dık bulmak önemli. Bir yerde
bir işini mi gördüreceksin, tanı-
dık bulmalısın; işinde yükselip
hakkın olan bir makama veya
mevkiye mi geleceksin, tanıdık
bulmalısın. Ehliyet, çalışma,
iş yapıp yapmama fazla önem-
li değil. Peki, İslâm ahlâkı bu-
nun neresinde? Bu anlayış top-
lumda iyice yerleştiği içindir ki
yıllardan beri insanımız, bir işi
daha iyi yapma peşinde değil
de kendisine yardımcı olacak
adam bulma peşinde koşmak-
tadır.
İslâm ahlâkında hem Müslü-
manın hak yememesi, haksızlık
etmemesi, hem de bir haksızlık
varsa, bir kötülük varsa, ona da
gücü oranında müdahale edip
önlemeye çalışması esastır. Hz.
Peygamber’in bu konudaki tali-
matı şöyledir: “Her kim bir kö-
tülük işlendiğini görür de onu
eliyle engellemeye gücü yeter-
se eliyle engellesin! Buna gücü
yoksa diliyle engellesin! Buna
da güç yetiremezse kalben onu
engelleme arzusu içinde ol-
sun!”8.
İslâmiyet haksızlığı tas-
vip eden, onaylayan bir tutu-
ma karşı olduğu gibi, haksızlık
karşısında sessiz kalmaya da
karşıdır. Hz. Peygamber, hak-
sızlık karşısında susan kimse-
yi dilsiz şeytana benzetmiştir.
Yani İslâm ahlâkında, “Bana
dokunmayan yılan bin yaşa-
sın.” anlayışı kesinlikle yok-
tur. Eğer bir yerde bir haksızlık
varsa, Müslümanın onun acısı-
nı hissetmesi ve mutlaka gücü
oranında onu düzeltme çabası
içinde olması gerekir.
Şimdi Peygamberimi-
zin bu açıklamaları çerçeve-
sinde kendimizi değerlendir-
diğimizde, bunlara uygun mu
davranıyoruz yoksa, daha çok
çıkarımız doğrultusunda bir
tutum mu takındığımızı sorgu-
lamalıyız. Ben, çoğumuzda ma-
alesef pragmatist, yani men-
faatçi ahlâk anlayışının hâkim
olduğunu görüyorum. Çoğun-
lukla, ortada bir haksızlık olsa
da, onu görmemezlikten ge-
lerek çıkarımız doğrultusun-
da tutum takınıyoruz, kararlar
alıyoruz.
Başkalarına iyilik
yapma, yardım
etme, hayır için önde
koşma prensibi.
 İslâm ahlâkı Müslümanı,
sadece kendini düşünen bencil
biri değil, herkesin iyi durum-
da olması için çalışan, gücü
oranında çevresindeki insanla-
ra yardıma koşan, fedakârlıkta
bulunan bir kişi olarak görmek
ister. Allah mü’minlerin bu ko-
nudaki tutumunu şöyle anla-
tıyor: “Mü’minler hayırlarda
yarış yaparlar ve hayır için
öne geçerler.”9.
İslâmiyet kişinin sahip ol-
duğu mallardan muhtaç du-
rumda olanlar için harcama
yapmasını, zekât ve sadaka
vermesini, cimrilik etmemesi-
ni ve sevdikleri şeylerden ver-
mesini istemektedir. Hatta
öyle ki, darlıkta da gücü ora-
nında yardım için bir şeyler ve-
rebilmelidir. Allah’ın emirleri-
ne karşı duyarlı hareket eden
kişiler (müttakîler), Kur’an’da
böyle vasıflandırılmaktadır:
“Onlar ki, bollukta da darlık-
ta da yardım için verirler. Öf-
kelerini bastırırlar ve insan-
ları bağışlarlar. Allah böyle
güzel davranışlar sergileyen-
leri sever.”10.Görüldüğü gibi
İslâmiyet, Müslümanın darlık-
ta da az bile olsa vermeye alış-
ması, gönülce zengin olması,
kanaatkâr ve fedakâr olması ge-
rektiğini vurgulamaktadır. Bu
duyguyla Müslüman, öfkesini
yenecek ve insanları bağışlaya-
caktır. Bu, kişiyi hem ahlâken
ve rûhen yücelten, hem de top-
lumda saygınlığını artıran bir
davranıştır.
Bu konuda şunu da belirt-
mek gerekir ki, İslâm yardım
ve iyiliklerin, karşılık beklen-
tisiyle değil, sadece Allah rıza- lasıyla alacaktır. Allah ona yap-
sı için yapılması gerektiği üze- tığı iyiliğin ödülünü elbette ve-
rinde durur. Karşılık verilmedi recektir. Ve inanan insan için
diye yakınmak ve başa kakmak, önemli olan da âhirette alına-
o yardım ve iyiliğin boşa çık- cak ödüldür. Bunu atalarımız
masına neden olur 11. çok güzel ifade etmişler: “İyilik
yap, denize at! Balık bilmezse
Bir bilim adamı üç tip Hâlık bilir.”
ahlâktan söz etmektedir:
1.Egoist ahlâk. Bu anlayışa sa- Ayrıca böyle bir tutum
hip olanların temel düşünce- kişinin ruh sağlığını korur, onu
si, almak, fakat vermemek şek- ruhen yüceltir. Çünkü “Ben
lindedir. 2.Eşitlikçi ahlâk. Bu ona bunu yaptım; karşılığın-
anlayışa sahip olanların te- da şunu mu görmeliydim, kar-
mel düşüncesi de, hem almak şılığı böyle mi olmalıydı?” gibi
hem vermek tarzındadır. 3.Fe- yakınmalar ruhsal bozulmala-
ragat ahlâkı. bu ahlak anlayışı- ra yol açar.
nın teme prensibi ise, almasa
da vermek, karşılık bekleme-
mektir12. İşte bu feragat ahlâkı
ahlâkın üst basamağıdır ve
İslâm’ın istediği de budur.
Şimdi biz bu konuda kendimi-
ze bir bakalım. Egoist demeye-
lim, ama büyük çoğunluğumu-
zun eşitlikçi ahlâk anlayışını
aşamadığımızı söyleyebilirim.
Yani birisi bize iyilik yapmış-
sa biz de ona iyilik yaparız. Bizi
ziyarete geliyorsa biz de onu
ziyarete gideriz. Kom-
şuya bir kere gitmişiz
de o bize karşılığı-
nı vermemişse o
gelmeden ona
gitmeyiz vs.
Hâlbuki
daha önce
de belirttiğim
gibi yardım ve iyi-
lik, karşılık bekleme-
den Allah rızası için olur-
sa İslâm’a göre bir değer ifade
eder. Gerçi insan bu iyiliğinin
karşılığını âhirette kat kat faz- 3.
55
Kendin için istediğini
diğer insanlar için
de isteme, kendini
karşındaki kişinin
yerine koyarak
hareket etme
prensibi.
İslâm’a göre Müslüman bü-
tün hareketlerinde, karşısın-
daki insanı, ilişkide bulunduğu
herkesi kendisi gibi düşüne-
cek, “Ben onun yerinde olsam
da bana karşı bu hareket yapıl-
sa bundan hoşlanır mıydım?”
diye kendine soracak; hoşlana-
cağı bir hareketse onu yapacak,
yoksa yapmayacaktır. Yani ken-
dini karşısındaki kişinin yerine
koyarak, empati kurarak hare-
ket edecektir.
56 Temmuz 2008
İslâm’da bu prensip o
kadar önemlidir ki, imanın da
temel şartı olarak kabul edil-
miştir. Hz. Peygamber şöyle
buyuruyor: “Sizden hiçbiriniz,
kendisi için sevdiği şeyi karde-
şi için de sevmedikçe iman et-
miş olmaz.”13.
Şimdüşünelim:Acaba
bunu hayatımıza uyguluyor
muyuz? Uygulasak, kötü bir şey
yapabilir miyiz? Mesela, birisi-
ni aldatabilir miyiz? Aldatama-
yız. Çünkü kendi-
mizin aldatılmasını
istemeyiz. Başkası-
na zarar verebilir
miyiz? Veremeyiz.
Çünkü bir başkası-
nın bize zarar ver-
mesini istemeyiz.
Biz iyi imkânlara
sahip olalım, diğeri sahip olma-
sın diyebilir miyiz? Diyemeyiz.
Çünkü aynı şeyin bizim için is-
tenmesine razı olmayız. Kısaca,
dedikodu yapamaz, iftira ata-
maz, kimseyi küçük göremez,
kimseyle alay edemez, hiçbir
olumsuz davranışta buluna-
maz, hep iyi hareketler yapmış
oluruz.
Herkesin böyle yapmaya ça-
lıştığını düşünelim. Toplumda
sevgi, kardeşlik, hoşgörü, hu-
zur ve mutluluk hâkim olur.
İslâm’ın istediği toplum da işte
budur.
Kul olduğunu, insan
olduğunu hiçbir
zaman unutmama,
mütevâzı olma
prensibi.
 İslâmiyet insanın kendini
üstün gösterecek tarzda kibir-
li davranışlarda bulunmama-
sını, mütevâzı olmasını ister.
Çünkü kendini üstün gören in-
sanlar bencildirler. Hep kendi-
lerine değer verilmesini, kendi-
lerinin ön planda tutulmalarını
ister, başkalarını ise küçük gö-
rürler. Bunların konuşmaların-
da, ha cık tavırlar vardır. Hatta
bazı insanlarda kendini üstün
gösterme, büyüklük taslama,
hastalık (megalomani) haline
bile gelebilir.
Bu insanlar çoğunlukla ek-
sikliklerini örtmek düşüncesiy-
le kendilerini üstün göstermeğe
çalışırlar. Allah’ın sevmediği14
bu tür insanlar, toplum tarafın-
dan da sevilmezler.
Çeşitli etkenlerle aşağılık
kompleksine sahip bazı Müs-
lümanların bu komplekslerini,
kendilerini üstün göstermeye
yönelik tutum ve davranışlar-
la telafi etmeye çalıştıkları gö-
rülmektedir. İslâm’ın istediği
şekilde kibar, saygılı, sevecen
olacakları yerde, kaba ve itici
olabilmektedirler.
Şükretme ve kanaat
sahibi olma prensibi.
Şükür, insanı ahlâken yü-
celten çok güzel bir haslettir.
Allah’ın bunca nimetlerine kar-
şı Müslümanın her zaman şük-
retmesi, sahip olduğu nimetle-
rin bilincinde olması gerekir.
Fakat Allah Kur’an-ı Kerim’de
insanın az şükrettiğini belirt-
mektedir15.
İslâmiyet insanın hem ruh
sağlığını koruması hem de mad-
den ilerlemesi için şöyle bir ilke
ortaya koymuştur: “Kendinden
kötü durumda olanlara baka-
rak şükretmek, kendinden iyi
durumda olanlara bakarak ça-
lışmak.”
Günümüzde bilhassa kapi-
talist anlayışın etkisiyle gerek
bizim toplumumuzda gerekse
diğer toplumlarda kişilerin ço-
ğunlukla maddî hedefler göze-
ten bir hayat tarzını benimse-
miş oldukları görülmektedir.
Çevreden, toplumdan ve med-
yadan önerilen de daha çok
böyle bir hayat tarzıdır. Para
ve lüks hayata, teknolojik ge-
lişmelerin sunduğu üst düzey
imkânlara sahip olmak, hep
arzu edilen bir değer olarak
kalplere ve zihinlere hâkim ol-
maktadır. Bu anlayışın Müslü-
manlarda da hâkim durumda
olduğu, bunun da şükür ve ka-
nat duygularını azalttığı maale-
sef fark edilen bir gerçektir.
Dipnot
*
Prof. Dr.
2 Ahmed İbn Hanbel, Müsned, II, 381
3 68/Kalem, 4
4 Müslim, Sahîh, Müsâfirûn, 139
5 16/Nahl, 90
6 Riyâzü’s-Sâlihîn, Ank., 1979, C.I, s.259
7 Buharî, Sahîh, Kitabü’l-İlim, 2
8 Buharî, Tecrîd-i Sarîh, C.3, s.177
9 23/Mü’minûn, 61
10 3/Âl-i İmrân, 134
11 2/Bakara, 264
12 Cihan Okuyucu, Üç Ahlâk Üç Tavır, Zaman
Gazetesi, 13.01.1997, s.14
13 Buharî, Tecrîd-i Sarîh, C.I, s.30, H. No:13
14 16/Nahl, 23
15 32/Secde, 9
57