islanda

ilk Sivas K avmivctilik

J J

HtLAFETiN

KUREYL1L1G

Do. Dr. M:elmed Said HATBOGLU

slam, nered(~ ve hangi eidden olursa olsun, hilgisizlii, ciniliyyeti yok etmek zere "iiClHI hulmu, ilne ve ahlaka dayal ilahi bir inkIabm addr. Kur'an- Kcrim "Oku" emriyle Peygamberine nazil olmaya halad, beer ilminin temel vastas "kalem"i ismen zikre(l(~rek. Mekke civarndaki Hra dann hir maarasnda, H~mazan aymda, din inzivaya ekilmi mmi zata, Cebrail AleyhisseIamn aracl ile balayan hu ilahi tebrat, mcnei Hz.brahim'e dayal slam lininin son ve "ksiksiz tebliine balang tekil etti! . ite bu ilk ayetlerde geen Hah-nsan-lim lsii, kurulmakta slam binasnn temd meguliyet sahasn tekil edecekti,.. NSANIN YAHATILI GAYESi olan

...

Ademoullarn, yarattklarm pek ouna stn klln helirten Ceniib- Hak, onlar niin yaratt sualinc u eevah vermektedir: "Cinn'i Ye nsanlar ancak bana kulluk etsinler diye yarattn"3. istenen bu kulluk vazifesinin hangi yolla mmkin olduu da sylemektedir: "Kullar arasnda Allahtan hayet duyanlar ancak iilimlerdir"4. Allahtan hayet duymak ilmi gerektirdiine gre, Onun ve mahlukatnn her eid hilgisi, bu gayenin birer vastas oluyor demektir. Neti1 96.Aluk. 1-5. Son scmavi dinin, y,mi, Yuhidilik, Hristiyunlk Lir "miislim"idi (3 ...\I-i 1mr3U, 67). ve 1slamn utas d-

rumUlula olan Hz.bralilU, Kur'au- Kerlmiu beyani"C, ne Yahudi, ne le Nasram, fakt Hanif 2 17.1sra, 70. 3 SL.Zariyiit, 56. 4 35.Fiitr, 28.

122

M.

S. lJATiBOCLu

ce olarak htn ilim talihleri, hu ayetin muhatahlan durumundadr. AIHihm, canl olsun, cansz olsun, yarattklarnn mahiyetinden, aralarndaki ilikilerden bihaher olanlarn Ona hakkiyle loIluk edehilmeleri. ne imkan varmdr? H.Peygambere u enr

}Ickke'de nazil olan ayetlerden hirisinde vardr: "Ya Rahbi, beni ilimde fazlalatr"s. nsanlar aras t(~k stnlk hi bir olurmu ?"6.

ls ilimdir:

"Bilenlerle hilmiyenler

lim sahiblii, hihir soyun, rkn, kavmin veya hlgenin inhisihnda olamyacama gre, Kur'an- Kerim, kendi corafyasn daha halangta iziyor demektir. SLAMN HiT AB EVHESi

Hangi neviden olursa olsm, mevzuunu insan tekil eden her din, za. mann belli hir blmnde, dnyann herhangi bir yerinde ve lcrhangi bir kavim arasnda domak durummdadr. Bu unsurun sciminde getilen kL'itaslarn ayr ayr zahna gidilebilir ve mesela slam niin nc asrda deil de, yedincisinin banda, neden in'de deil de, Arahistanda domutur suallerine cevab aranabilir. Biz, ayr birer aratrma mevzuu olan bu sahalara girmeyccek, Mekke'de, Kurey iinde domu hu dnin illemmul-niversel vasfn ortaya koymaya alacaz. Gerekten de slam, Kitab ve Peygamberi ile, btn beeriyeti kuatc bir hviyet belirtmekte, snrl hir corafyaya inhisar etmemektedir. Kur'an- Kerimde bu vasf, muhtelif ekillerde ifade edilmi bulunmaktadr. Misal olmak zere, iki kelimede, Na", ve Alem kelimelerinde, bu iki kaynan nasl takdim ediliyor olduklarn grelim: Nas Mefhmu Mekkede nazi] olmu ksa bir Surede bu kelime, btn insanlar ifade etmek zere, Yaratana izafe edilmi olarak gemektedir: Allah, nas'n ilahdr, nasn melikidir, nasn rabbidir7 Nas kelimesinin Kur'an-
5 20. Tahii, 114. 6 39.Zumer, 9. 7 1H.Na" 1-3.

A.FETiN

K{;HEYT,iLici

123

Kerim ve Hz.Peygamber yettedir.

ilf~ilgili kullanl, mpseleyi aydnlatc miihi-

a- Nas ve Kur'an- Kerim Gnderdii Kitab, "Hablen gelen t", "fikri ifa" ve "M'minlcre rahmet" olarak vasflandran Cemib- Hak, onu: "Ey ]\as, Ey nsanlar" hitabiyle takdim ctmektcdirs. Kur'an- Kerim Hz.Peygamhf're, karmas iin gnderilmitir9 Nas' (nsanlar) zulmetten mra

Kur'an- Kf~rim, Ramazan aynda Nas'a hidayet ulmak zere nazil olmuturlo. b-- Niis ve Hz.Peygamber Aadaki ayetlerde klnnaktadr: slam Peygamberi biitn insanlara muhatah

"De: Ey Niis, ben sizin hepinize Allahn Reslyiim"l "Seni Niis'lIl hepsi in gnderdik ...
"Il.

"De: Ey Niis, hen sz' aneak apak br uyarcym"13 Daha Mekke devresinde, yani, slamn len~ siyasi bir bnyeye kavumad bir zamanda, slam Peygamherinin htn beeriyeti kuatc bir litabn sahibi olduu huslS, tevil gtrmeyecek ekilde beyan edilmi bulunmaktadr. ALEMLER MEFHlJMU

Cenab- Hak, nasl muayyen bir nesIin, devrin veya mekann Allah deil de, Rabbu'l- Alemin: Kainatn Rabbi ise, Onun son kitabnn ve son peygamberinin hedefi de, nrl d:il aIemmuldr. Bunu da iki blmde misaeyelim:
8 10.Yunus, 57. 9 14.briihin, 10 2.Bakara,
II 7.A'rUf, 158.

L.Kl'.16.NHll, 185.

44.

12 34.51'01', 28. 13 22.Hacc, 49.A)'1'1ca l,k.10. 105,170; 2.Rakara,

Yun""

2; 39.Z\lIll"I', 41; Medinc uevr"9id,': 4.Ni5i, 79,

221; 3.Al-i nrin, 138.

124.
a- Alemle)' ve Kur'an-

]If. S.

HATBOGLU

Kerim hepsi, yar.

14

Bu Kitab, li'l-alemin: alemler iin, yani, yaratlmlarn lk dnyas iin hir zikir' dir

b- Alemler ve Hz.Peygamber Kur'an- Kerimin Hz.Peygambere gnderili sebebIerinden ahsen onunla ltiin alemlere Nezir'lik yapacak olmasdris. birisi,

Beeriyyetin mutlak saadetine v{:sile olmas bakmndan onu Ce.h- Hak: "Seni ancak alemler'e Rahmet olarak gnderdik" ayetiyle takdim etmektedir16

RsALETIN

LK EVRESi

HJI.Pcygambcrin mcnsb olduu kavim ve yaad {;evre, tabiatiyle onun ilk mulatablarn tekil edecekti. Kendi muhitini bll'akp, baka bir corafyaya davetle ie balamas dniilemeyecei iindir ki, bu geree ii?aret mahiyetindeki baz ayetler, zaruri olarak mevzii manada gelmi, ve bu keyfiyet, bazlarna, slamn belli bir kesime mahsus olduu intiban vermitir. Byle bir iddiaya mesned yaplmak istenen ayetler!?, yukarda Jlikrettiimiz ayetlerle asla tez ad tekil etmemektc. dir. Bunlar, hir dinin tebli usul ilc, metodu ile ilgili iradlardr, peygamberliin, doduu ortamdan balayarak insanlk alemine maledil. mesi lzumunu bildirmektedirler. Hz.Peygamberin risalet faaliyeti, keza, alemmul istikamettedir. lk sralar, btn insanlar hedef alan almalar istedii neticeyi vernedii iin byk bir zntye kaplmt. Teselli mahiyetinde nazil olmu ayette: "Senin Rabbin istese, yeryzndekilerin hepsi toptan iman eder. nsanlar zorlam m'rnin edeceksin ?"g denmek suretiyle Hz.Peygamberin daha balangta hangi hedefe sahib olduuna telmihte hulunulmaktadr.
14 6S.Kalcm, 52; SL.Tek"ir. 27: :18.Siid,87; 2.'Y.uf, 104; 6.E,,'iim, 90 ... hepsi Mckke devri"e ai,ldir. 15 25.Furkiin, 1. 16 2LEnbiyu, 107. 17 36.Y,hin, 6; 19.1IIcryel, 97; 20.Tahii, 132; 26.uarii, 214; 6.En'am, 44; 32.Scede, 3.Bu ayetler de hep Mekkidir. 18 10.Yn" 99. 19; 43.Zuhruf. Du yetleriu

HLAFETN

KUREYLLG

125

Mesela, Hz.Peygamberin, Ehl-i Kiab'a da peygamber olduunu bildiren ayetl9, slamn Arabara has r gibi bir dnceyi kat'iyyetle ykar. nk Ehl-i Kitaba Arab denemeyecei gibi, onlarn ecdleri de, Arablar gibi inzar edilmemi kimseler deildi. Hz.Peygamberin, tarihi bir teebbs de, bu keyfiyetin delillerindendir. Muharrem 7 lMays 628 tarihinde, Hudeybiyye dn, yani, daha Mekke fethi tamamlanmadan, onun komu devletlere, slama davet mektuhlar gnderiyor olmasn baka trl yorumlamaya imkan yoktur20. "Peygamberlerin durumundadr. sonuncusu'nun2! getirdii din, beynelmilel olmak

Allah, Peygamberini, btn dinlere hakim olacak bir Hak Dini ilc gnderdiini sylediine gre, byle bir dinin mahalliliinden elbette bahsedilemez22. Beeriyyetin son dini slam btn dinlere galib klnnca, bakaca bir din aramaya mahal kalmayacaktr: "Allah katnda din sliimdr"23. "sliimdan baka bir din isteyen, kabUl grmeyecektir"24. Ye Yeda Haccnn 9 Zilhicce II /8 Mart 632 gn nazil olduu bildirilen ayeti, bu keyfiyetin mhr hkmndedir: " ... Bugn dininizi kemale erdirdim, size olan nimetimi tamamladm, size din olarak slam' setim ... "2S. SLAM TOPLUMUNUN ANA DE~ERLER NAN TOPLUMU Giri blmnde, hitabnn btn beeriyyete ynelik olduunu grdmz slam Dini, "M'ninler Kardetir" ayetiyle26, btn mn19 S.Maide, 19. 20 bn Sa'd, I, 258-291/10, 15-38. Bu keyfiyeti kabul eden hayli msterik vardr, bk. T.W.Arnold, Iniar-. Islam Tarihi, 61-, kr.Dogmc, p.24-; Ca.ani, LV, 415-, VII, 171. 21 33.Ahzab, 40. 22 6L.Saff, 9;48.Feth, 28; 9.Tevbe, 33 ayetlerinde de ayn ifade mevcuddur. 23 3.Al-i lmran, 19. 24 " ", 85. 2S 5.Miiide, 3. 26 49. Hucuriit, 10.

126

M. S. HATBOGLU

tesibIerini manevi at altnda birletirmekte, dil ve kan birlii esasna dayal eski cemiyet binasn ykarak, onun yerine, inan birlii zerine kurulu bir toplum vcuda getirmektedir ki, Kur'ani ad mmet olan bu yeni toplumun devleti de, Hieretle birlikte Medinede kurulmu bulunuyordu27. leriki bahislerde ele alacamz, Hilafet makamn Kurey'e has klan grlerin Kur'ani talIiIini yapabilmek iin, slamn temel kitabnda ve peygamberinin hayatnda bu telakkinin nasl anlatlp nasl tatbik edilmi olduunu bilmeye mutlak ihtiyac vardr.

MMETTE IRKIN

YER

slam toplumunun Kur'an- Kerimde yer alan tavsifleri incelendii zaman grlmektedir ki, bularda kavim unsuruna herhangi bir deer verilmi deildir. Kur'an- Kerimin muhatablar, u veya bu isimdeki maddi kavimler deil, M'miler-Kafirler, yiler-Ktler, AklllarAklszlar, Doru Szller-Yalanclar V.s. gibi, deiik deerlere sahih manevi toplumlar olmaktadr. Hz.Peygamber, slam tebli vazifesinde, insalar arasnda herhangi bir ethnique ayrma gitmemekte, karsndakilere tam bir eitlik iinde hitab etmektedir. "Aranzda adil davrannam emredildi"28, "Size eit ekilde bildirdim, de"29 ayetleri bunun delillerindendir. Cenab- Hakkn adil mmet tekilini emreden30, ve ilk mslmanlarea gerekletirilmi byle bir mmeti ven31 beyanlarnda, kavim
27 21.Enbiyii, 92; 23.Mu'minun, 52; 2. Bakara, 143. Hz.Peygamberin Medinedeki ilk senelerinde hazrladklan vc Medine ehir devletinin Anayasas hkmnde olan Nizamniimenin ilk maddesinde, Mslmanlann ve anlamal olduklan kimselerin, dier insanlardan madde), Vesilik, r.l. 28 42.ftra, IS. 29 2L.Enbiya, 109. 30 3.Al-mran, 104.Ayetin banda geen ibareyi, mesela: "Sizden yle bir cemiiat bulunmal ki ... eklinde terceme etmenin. ve ayette belirtilen vazifeleri, sadece bu cemaate den bir imi gibi anlamarun. Kur-an-' Kerimin ruhuna aykr olduunu burada belirtmeliyiz. Ayetin manas, "Siz ... olan bir tlmmet hiline gelin" demektir. Nitekim bu ayette tlmmetten istenen hususlar, Kur'an- Kednin muhtelif yerlerinde, btn mslmanlara temil edilmi olarak gemektedir, bk.22.Haee. 41; 9.Tevbe, 71, 112. 31 3.Al-i mriin, 110. ayn bir tl m m e t tekil ettikleri husisu yer almaktadr ki, Yahidiler de bu mmete dahil idiler (25.

nLAFETN

KUREYLLG

127

unsuruna hi temas yoktur. Bu ideal slam toplumunun: hedefi, falan kabileye veya rka hizmet deil, iyiyi, gzeli hakim klmak, her trl irkinlii ortadan kaldrmaktr. Medinede ilk slam devletini kuran Mslmanlar arasnda Mekkeden gelmi KureyIi Muhacirler ekaIIiyct halinde idiler ve bu gen devletin teb'as eidli kabilelerden teekkl ediyordu. Nesebleri kark fakat imanlar bir bu Mslmanlar Kur'an- Kerim: "Gerek M'minler" eklinde vasflandrmakta32, gerek m'minIikle kavim endiesinin bir mnasebeti olmadn tescil etmektedir. lk MuhacirIer arasnda mesela bir Suheyb ibn Sinan (.38 (658) vardr33. Hicretc niyyetlendiini sezen Kurcyli MrikIer kendisine yle demilerdir: "Aramza srt plak, perian geldin, burada mal mlk sahibi oldun, imdi de, malnla cannla savumak istiyorsun, valIahi buna msaade etmcyiz"34. Maddi varln brakmak karlnda caum kurtarabilen bu Sahabinin Bizans asll olduu mervidir. slamlar arasnda o derece itibar sahibi idi ki, Hz.mer, suikasddan sonra Cami~'Te gidemedii iin, kendi yerine mmete imamlk yapmak zere, onu vekil tayin etmitj35. Tekrarlayalm ki, benzerleri pek ok olan bu zatlar, zikrettiimiz ayetlerin muhatab gerek m'minlerdir. KUR' AN-I KERMDE Irk Viikas slamn Kitab, rkIarn varlm ilahi bir tensib olarak grmekte, rk farkWn bir hikmete dayandrmaktadr. Bu hikmet, millet ve kabilclerin "tearf"dr: "Ey nsanlar, biz sizi bil' erkek ve bir kadndan yarattk, he'lere, Kabile'lere ayrdk ki Teiirf'te bulunasnz ... "36. sizi uKAVMYET ANLAy

Arabada A-R-F maddesi, irfan, bilgi, ilim demek olduu gibi, urf: ykseklik manasna da sahibdir, dolaysiyle Tearf, hem birbirini bilmek, tammak, anlamak manasndadr, hem de karlkl ykselmek.
32 8.Enfiil, 74; kr. 2. Bakara, 218; 9.Tevbe, 200. 33 .be, III, r.4108. 34 bn Hiam, I, 477. 35 BuMri, TS, 27. 36 49.Hueuriit, 13.

128

M. S. HATBOGLV

Farkl cemaader tekil etmenin, blgelere, partilere, kulblere ayrlmann, insanln msb et istikamette ykseliinde nihim bir tevik unsuru olduu kabul edilirse, yukardaki ayette bahsedilen' hikmet daha iyi kavranabilir. Cenab- Hak, Mslmanlar iyilik yolunda yarmaya "Hayrl ilerde birbirinizle yarn"37. Kemale yneliktoplu bir yarmann yaplabilmesi, bu yanmaya takmlar halinde girmeyi gerektirdiine, yani, takmlamak, terakki yarnda temel unsur olduuna gre, milletleri ve devletleri, en byk yarmaclar olarak deerlendirmek, Kur'ani hikmete uygun olsa gerektir. Akrabiilk Viikas Herkesin, erkek taraf ve kadn taraf olmak zere, balca iki koldan akrabaya sahib olmas, yine ilahi takdir icabdr: "Beeri sudan yar~tan ve ona neseb ve siliriyet veren odur"38. Akraba ismi, maddi veraset ve nikah sahasnda geerlidir ve bunun dnda bir imtiyaza sahib deildir. Peygamber devrine aid aadaki hadise, nesebi yaknln kul hakkna herhangi bir dahli olamyaean belirtmekte emsalsizdir: Kureyin ileri gelen kollarndan Mahzumlulara mensub bir kadn, Mekke fethi gn (20 Ramazan 8/11 Ocak 630), ganimet malndan mcevherat alar. Byle bir flin sahibi Kurey erafndan olduu iin, akrabiis arasnda byk endieye sebeb olur. slamn sirkat cezas ile Kureylilik erefinin haleldar olacan dnrler. Hususi af kartmak gayesiyle Peygambere ba vurma areleri aranr. Durumdan haber al zerine Hz.Peygamberin sylemi olduklarn dinleyelim: "Sizden nce, saptan, heUik olan srailoullarn bu aknete srkleyen ey, eraf hrszlk yaptnda onu salvermeleri, gszleri yakaladklarnda da ellerini kesmeleridir. Kzun Fatma hrszlk yapsa muhakkak elini keserim"39.
37 2.Bakarn. 148; 5.Maide, 48. 38 25.Furknn, 54. 39 Buhar., 60.Enbiya, 54/IV. 150; 62.Fadiilu'I.Ashab. V, 96-97; 86.Hudiid, ll, 12 lVIII, 18/IV, 213-4; 64.Maizi, 53 i 1315; M.ned, VI, 162.

davet eder:

16; M./im, 29.Hudiid, 8, 9 IIlI,

HLAFETN

KUREYLLG

129

ctiml Snf Vakas Cemiyetlerin, farkl meslek ve refah seviyesinde insanlardan mteekkil bir yap gstermesi, yine ilahi takdir cmlesindendir. Kur'an- Kerimin bu noktada iaret ettii hikmet, hizmet ve imtihan olmaktadr: "Verdii imkanlarla sizi imtihan etmek zere, sizi yeryznn halifeIeri klan, kiminizi kiminize derece derece stn yapan O'dur ... "40. "nsanlarn dnyevi hayattaki maietlerini Biz taksim ettik, bazsn teki zerine derecederece stn kldk, birbirlerine hizmet edebilsinler iin ... "41. Klelik: slamn zuh1ru asrnda, Arabistanda ve sair lkelerde hrlerin yan sra kleler de vard. slam, ictimai yapya yerlemi bu gayr- insani tatbikat, kaldrlmas gereken bir messese olarak grd ve o yapy tahrib etmeyecek ekilde izalesine mteveccih tevik ve tatbikatta bulundu. Daha Mekke devrinde, kle azild, bir fazilet fIi olarak deerlendirilmitir42. Medine devresinde ise, kle azad, katil fidyesi mukabiIi saylm43, yemin kefareti olarak grlm44, ve nihayet, devlet gelirlerinin sarf mahallerinden birisi, yani bir devlet vazifesi olarak kabul edilmek s1retiyle4s, bu snfa son verilmek istenmitir. Kat'i neticenin alnmasnda vaki gecikme mes'1liyeti herhalde Kur'an- Kerime aid deildir. Snf Deiimi Kur'an- Kerim, hernekadar bu ietimai snflar birer vaka olarak gryor ise de, bunlarn, dnyaya nasl geldilerse yle gidecekleri eklinde bir cebriyeeiIie asla yer veriyor deildir, snf deimezliine delalet edebilecek hibir hkm ihtiva etmemektedir. Bu bakmdan stn rk, stn kavim gibi bir iddiaya slamda yer yoktur. Bilakis Kur'an- Kerim,
40 6.En'iim. 165. 41 43.Zuhruf, 32. 42 "fekku rakabe",

90.Beled, 13.Kr.2.Bakara,

177.

43 4.i'iisa, 92. 44 5.~f.ide, 89; 58.Mcadele, 3. 45 9.Tevbe, 60.

130

M. S. HATBO~LU

dnyada iyi veya kt, stn veya aa durumdaki deitirmesini gayetle miimkin grmektedir: '~Bir kavim kendilerini deitirnedike

toplumlarn

sfat

Allah onlar deitirnez"46.

Bu imkan sebebiyledir ki, kt denen bir kavim, aslnda tam tersi bir durumda olabilir: "Ey imlin edenler, birkavim dier kavmi istihzaya kalkmasm, m1nkindir ki berikiler tekilerden hayrldr ... "47. slam toplumu asndan da durum farkl deildir. slama ilk muhatab olan kavmin, bu dine layk vasfta olduu iin bu erefe nail klnd sylenemez. Kur'an- Kerimin gzettii husus, insanlarn kendisine layk seviyeye gehncleridir. Liyakat gsteremeyenlerin yerini bakalarnn alacandan bahseden ayetler karsnda, mesela Arab kavmi ne ebedi bir fazilet baletmek nasl mmkn olabilir? "sterse Allah sizi yok eder, ey insanlar, bakalarm getirir ... "48.

"(Ey M'minler), eger Allahtan yz evirirseniz, sizin yerinize bir baka kavim getirir ... "49. "Ey iman edenler, sizden kim dininden dnerse, (bilsin ki) Allah yle bir kavim getirir, onlar sever, onlar da Onu sever ... "SO. Grld zere, Allahn nazarnda m'minin deeri, Aral, Fransz, Islav v.s. olmak deil, Allahn dininde sebat etmek, Allahn sevdii ve Allam seven kii olmaktr. Byle bir kimse, nesebi ne olursa olsun, Allahn makbUl kuludur: "Sizden, erkek olsun, kadm olsun, bir i grenin iini ziyana uratmam, birbirinizden meydana gelnilerBiniz ... "s. "O (Kyamet) gn sUr frldnde, ne nesebin faydas vardr, ne de birisinden birey iBteyebilirler-Kinin amelleri ar basyorsa, feliha erecek olanlar onlardr"S2.
46 13.Ra'd, ll.

47 49.Hucurat, lL. 48 4.l\"isa, 133. 49 47.Muhamned, 50 5.Miiide, 54. 51 3.Al.i mfan, 52 23.Mu'minun, 195. 101-102; bk.lbn Sa'd, I, 34/12. 38.

HLAFETN

KUREYLLC

131
ta-

Airet gnnn geer deerine dnyada iken talib olmayanlara, biatiyle ahiretin fdah getirmesi mmkn deildir. Mslmamn Kifir Akrabis

.Allaha ve ResUlne kar gelen kimseleri, bunlar ister baba, evlad, karde ve kabileda olsunlar, m'min toplum sevemez, imam olmayan bir akraba, kalbi yaknla layk deildir53. . Mekkeli Mriklerin tazyikiyle Medineye g etmek zorunda kalan Muhacir Mslmanlardan bazs, kendilerini yerlerinden yurdlarndan ettikleri halde, bu akrabalarna sevgi izharndan, bir vakit, kendilerini alamamlard. Bu eid neseb dknlnn .Allah katnda deeri olmadn Kur'an- Kerim tekrarlamak lzumunu duymutur: "Kyiimet gn, ne akrabinz, tir"54. ne ocuklannz size fayda verecek.

"Ey imin edenler, babalarnz ve kardelerinizi, eger imin yerine kfr seviyorIarsa, veliler edimneyin, kim onlan veli edinirse, ziilimlerin ta kendileridir"55. Adiletle Neseb adalet hayatnda kan yaknlnn hibir tesiri

slam toplumunun olmayacaktr:

"Ey imin edenler, adileti yerine getiren, Allah iin iiliellik eden kimseler olun, isterse kendinizin veya ana babanzn ve akrabinn aleyhine olsun ... "56. Ayn emirle balayan bir baka ayette, slamn istedii takvann muhteem bir maddesi yle ifade edilmektedir: "Ey imin edenler .... bir kavme (duyduunuz) nefret, size, idil davranmamak crmn iletmesin, adilolunuz, bu, takvaya en yakn harekettir .. "57.
53 58.Mucadele, 22. 54 60.Mumtehne, 3; kr. 39.Zllmer, 3. 55 9.Tevhe, 23. 56 4.Nisa, 135. 57 5.Maide, 8.

132

M.

S. HATBOGLU

tru

Fazilet ls

lahi terazide ka~imleri, snflar, cinsleri tartacak tek deer ls Takva'dr: "Allah katnda en stn olannz, en mttakinizdir"58. Takva, her eid kfrden, irkinlikten, eksiklikten, arlktan, hakszlktan uzak durup, kemal mertebesine erimektir59 Gerek m'. min olmak en stn derecedir: "Eger M'minseniz, en stn olanlar sizsiniz"60. slamn ilk senelerinde Mslmanlar, ite bu llerle tartlp birinden farkl saylabiliyorlard. Mesela: bir-

"M'minlerden mazeretsiz olarak evlerinde oturanlar, ~ah yolunda mal ve can vererek uraanlarla elbette bir olamaz. Allah bu ikincileri, oturanlara nisbetle, bir derece stn klmtr ... "61. Bu ayete gre, cihada km bir kle mslman, evinde oturmay tercih etmi bir Kureyli mslmana tabiatiyle stndr. Keza, slam davasna mal ve caniyle katlm Fetih ncesi mslmanlar ile, Fetih sonras mslmanlar bir deildir62 Buna gre, mesela bir Bila-i Habei, Kur'an- Kerim'in lsne gre, HZ.Ali'nin aabeyi Akil'den bu noktada daha faziletlidir, nk ondan daha nce mslman olmutur. Hayrl ite ncelik, Kur' ani bir fazilet ls olmaktadr. MMETTE DL UNSURU Kur'an- Kerimde, insanlarn dil ve renk bakmndan gsterdikleri farkllk, Cenab- Hakkn varlk delillerinden, ayetlerinden birisi olarak deerlendirilir, ve ali~erin bu meseleleri.ineelemelcrine tevikte bulunulur63 Kur'an- Kerim, bu farklla iaretin dnda, dil ve renkler ara. snda hibir fazilet tesbitne gitmemektedir.
58 49.Hucurat, 13.Kr.8.Enfal, 34. 177.

59 Takva sahibinin geni bir kur' ani tavslfi iin bk.2.Bakara, 60 3.AI.i nran, 139. 61 4.Ni.a, 95. 62 57.Hadid, 10. 63 30.Rfrm, 22.

BiLAFETN

KUREYLLICi

133

lahi talimatn beeriyete intikalinde beeri bir varln (Peygamber'in)64, beeri bir vasta (lisan) kullanmak zorunda olduu aktr. Peygamberlerin mensubu olduklar slale veya kavimler, Aah katnda nasl mcerred bir fazilete sahib deilseler, konutuklar lisanlarn da, mcerred bir stnlkleri yoktur. Peygamberlerin vazifesi, aldklar vahiyleri, nce iinde bulunduklar kavme, mtereken kullandklar lisan ile ulatrmaktr: , "Biz her peygamberi, ancak kavminin lisan ile gnderdik ki, onlara aklasn ... "65. srail oullarna ilahi kitab ar nasl Hz.Davud ve Hz.1sa'nn lisan ile gelmise66, slam Peygamberine de Kur'an- Kerim, konutuu dil ile, yani araba gnderilmitir, nk onun gayesi anlalmaktr67. Bu tabii durumun tesbitinden ayr olarak, semavi kitabarda kullanlan lisanlarn, teki lisanlar zerinde sahib olduklar rchaniyete dair Kur'an- Kerimde hibir beyana rastlanmamaktadr. Belirtilen tek husus, Kur'an dilinin ak, fasih bir araba olduunu bildirmekten ibarettir68 Kur'an- Kerimin araba oluu, tekrar edelim, arabann meerred faziletiiden deil, slamn ilk muhatablarnca anlalmasn temin zaruretindendir. Mesela AI-i Yakub'un Suriyenen Msra geiinin, Kitab- Mukaddes'te ibranice, Kur'an- Kerimde de araha anlatlm olmas69, bu iki lisan fazilet yarna karmayaeaktr. Hz.Paygamberin evresinde bile, bu durumu normal karlayamayan, Kur'an- Kerimin kendi dillerinde olmasn, ilahilik vasfna yaktramayanlar km grnmektedir:
64 Bk.17.sra, 94, 95. 65 14.brahlm, 4. 66 5.Maide, 78. 67 19.Meryem, 97; 12.Y,.uf, 2; 4L.Fuss1et, 3; 42.ra, 7;.43.Zuhnf, 46. Alk.f, 12. 68 26.uara, 195; 16.Nahl, 103.Kr.39. Zumer, 28. 69 Mefa,h, V, 149-150. tk araba konuann Hz.brahim'in oln smailolduu, ve daha nce halkn ibraniee konutuu rivayeti hakknda lk. bn Sa'd, Hz.smail'e ilbam edildii de sylenir (Beyhaki'nin abu'l-lman'lulan 3:44.Duh8n, Sl;

r,

50/24. Bu li,ann naklen: el-Feh'l-

Keb,r, I, 246.

M.

S.

HATBOGLU

"Biz bunu yabanc dilde Kur'an yapsaydk, diyeceklerdi ki: ayetleri aklanmal deilmi? bir Arab yabanc dilden (ne anlar)? De ki: bu Kitab, imanWar iin hidayet ve ifadr ... "70
Konuma, anlatma vastas olan her lisann birbirinden stn taraflar bulunabilir. Arabay bu erevenin dnda grmeye bir sebeb olmasa gerektir. Gazall (.505/1111), "lim Erbabnn aknlar" arasnda sayd Lisan ve Edebiyat alimlerinin dtkleri ifratlardan bahsederken yle der: "Edebiyat da bunlardan biri, kafasn altrsa bilir ki, Arab lisan, Trk lisan gibidir. mrn Arab lisan renmek yolunda heba eden kimse, Trk ve Hind dillerinde heba edenden farkszdr. Arab dili. mn tekilerden fark, eriatin bu dille gelmi olmasndan ibarettir"7!. Kur'iln- Kerimin dil konusundaki gereki beyanlar, mteakb devirlerde aym ekilde deerlendirilebiImi deildir. slam mmetine, araba konumayan mslmanlarn dahil oluunu tilkiben, diller aras bir fazilet yarnn balad grlmektedir. Bu cereyan, tabiatiyle, kavimler srtmesnin bir baka manzaras olarak mtalaa etmek gerekir. Dil etrafndaki mcadele, balca iki byk grup ortaya karmtr. Bir taraf, Kur'iln lisannn efdaliyyetini, tekiler ise, byle bir eyin olamyacam isbat gayreti iindedirler. Mfrit arabaclar, AIHihn tek vahiy lisan olarak takdim ettikleri bu dili, Hz.Peygambere yle ifade etti. rirler: "Allah Teilla her peygambere sadece araba vahiy gnderir. O peygamber (bu araba) vahyi, kendi kavminin lisam ne ise, onunla tefsir eder"71. Arabay benzersiz gren alimlerin en kuvvetli dayana, bhesiz Kur'an- Kerimdir, onda bulduklar ybek icaz, belagat ve nahiv yapsdr. Bu yzdendir ki, mesela Endlsl maliki, Kad bnu'l-Arabi (468543/1076-1148) nazarnda: "Lugatlar1n anas ve en ereflisi arabadr"7J. Fahruddin Razi (.606/1209), 4.Fussilet, 1 ayeti dolaysiyle: "Allah Kur'ann araba olduunu sylyorsa, bu, vmek ve yceltmek gayesiyledir. Bu ise, arabann lugatlarn efdali olmasiyle kabildir" diyor74.
70 4I.Fussilet, 44. 71 lhya, III, 353. 72 lsfahiin, I, 52. 73 lbnu'l-Arabi-Ahkam, 74 Mefatih, VII, 347. IV,

945

(96.Stire).

HLAFETN

KUREYL.c

135

Bu iddialar cevablandracak olanlar da, fikirlerinin mdafaasnda Hz.Peygamberden mahrum kalacak deillerdi. Hatib Badadi'nin (. 463/1071) Ruviitu Miilik isimli eserinde mevcud hir haber, onlarn mii,hrnden gemi olmaldr. Kays ibn Mutata isimli birisi, Selmin, Suheyb Ye Bilal'n bulunduu bir meclise urar. Hz.Peygamberi kasdederek: "Ha u Evs ve Hazrec bu zata yardm ediyorlar diyelim. Ya unlar (gihi gayr- Arablar)a ne oluyor?" eklinde hayret belirtir. Hz.Peygambere bu hadise haber verilince, mescidde yle buyurmulardr: "Ey nsanlar, Rab, tek Rabdr, baba, tek babadr, din, tek dindir. Araba sizin ne babanz, ne ananzdr. O ancak lisandr. Kim araba konuuyorsa, o Arab. dr ... "75. Bylece anlatmak istiyorlard ki, arabann -dier lisanlardan bir fark yoktur. Arabiamak o kadar mhim bir eyolmad gibi, zor da deildir. Dili renivermek yeterlidir, enva- eid neseb cedveneriyle uramaya demez. Diger taraftan gryoruz, Arabaclar, bu dilin dimyevi vazifesiyle yetinmeyip, onu ahirete de gtrmekte, orada milleti araba konuturmaktadrlar?6. Bu duruma teki cebhenin skutla mukabclesi muhaldir. Onlar da harekete geecek, ve kyamet gn ahinisini, mescla, sryanice konuturacaklardr77 Aslnda Hz.Peygamher'in, arabaya kudsiyet vermek gibi bir davrann bilmiyoruz. Lisan sadece bir vasta olarak kabul ettikleri iindir ki, slama davet mektublar ile gnderdii elilerini, gidilen yerin dilini bilen kimselerden seiyor?8, yabanclar araba renmek mecburi. yetinde grmedii gibi, kendi memurlarnn yabanc dil konumasn da haysiyet meselesi yapmyordu. Ksaca belirtmek gerekiyorsa, Cenab- Hak nazarnda insanlarn ekilleri deil, manevi deerleri mhim olmaktadr.
75 Hasiii., III, IO-IL.Kr.l.fahiin, i, 9; ll, 367. Ahmed Naim merhim, Im rivayetin

kaynan ,Uuvatta olarak gsteriyorsa da (1.1amda Diiva)'-. Kavmi)')'et, 1B) biL eserin matbi iki nshasnda du ad. geen hadis mevcud deildir. 76 "Arablan eyden dolay "eviniz: Ben Arabm, Kur'an arabadr, Ccnneliklcrin dili arabadr", Wu.edrek, IV, 87.Bu hadisin uydurma olduu hakknda bk.lbnu'l-Cevzi, II, 41; III, 71; Leii/i, II, 281; Mizrn'l-l'idtil, 1,299-300. 77 bn Ebi eybe, 150-A. 78 bn Sa'd, I, 258/1,11, 15. I, 230; III, 103; Li.anu'l-Mizan, I, 406; IV, 185; Tehzib,

136

M. S. HATBOCU;

PEYGAMBERLK Peygamber Seen Kaynak

MAKAM

VE NESEB

Bjr kimseyi peygamber klan jradenjn "adece Cenab- Hakka ijd oldub'1l, bu makarnn ahsi arzuya bal olmad hususuna, Kur'an- Kerimjn pek ok yerjnde iaret edilmektedir79 Normal insanlar arasnda mevcud farkl derecclenmeler, ler iin de varid olmaktadrRo. Peygamberlik Snf peygamber-

Kur'an- Kerimde, peygamberlik jjn yaratlm bir kavjm veya slaleden bahsedilmez. Bir peygamber zrrjyet sahibj olabjlirR', ve bu zrriyette birka peygamber gelebilir, fakat bu keyfiyet, peygamberlik makamnn slalevi bir meslek olduunu gstermez, nk ayn zrriyet iinden fasklar da kabjlmektedir: Hz.brahim'i, ve ayn soydan Hz.shak' peygamber klan Cenab- Hak, bunlarn neslinden gelenler ijnde, jyilerin de, zalimlerjn de bulunduunu bildirmektedir8~. Hz.Nuh'un ve Hz.brahim'in zrriyetlerinde peygamberlik ve kitab verilenler bulunduu ifade edildikten sonra, ayn zrriyyetin ekseriyetini fasklarm tekil ettii beyan edilmektedirRJ. Bir peygamberin babas Allah dman olabildii gibiR4, olu dahi, babasna tamamen ters bir karakter belirtebilir: Hz.:Nuh, gemiye binme davetini kabul etmeyjp karada kalan ve helak olaca muhakkak olan olu hakknda, Cenab- Hakka: "u olum, ehIimden" diyerek, rahmet niyaznda bulunduu zaman, u ilahi cevab almtr: Ey Nh, o senin ehlin saylmaz, onun davran salih bir amel deildir"R5. Hz.brahim'e Cenab- Hak: "Seni insanlara mam (bakan) yapacam" buyurduu zaman, bu Peygamber: "benim zrriyetimden de"
79 22.Hacc, 75; 3.Al-i tmran, 81 l3.Ra'd, 38. 82 37.Siffat, 113. 11357.Hadid, 26. 1149.Tcvbe, II 4.. LLS lL.Hid, 45, .16. 179.Kr.7.A'rif, 144.

80 6.E'im, 83-117; 2.Bakara, 253.

lidoFETN

K lJREYLLG

137

diyerek, kendi slale~inden de imamlar gelmeEi niyaznda bulunmu, fakat u cevab almtr: "Benim ahdim (vazife teklifim) zalimlere erimez"86. Bu kur'ani delillerden anlyoruz ki, peygamberlik makam bir slale imtiyaz deildir. Bu vazife o slale mensubla:na herkesten farkl bir imtiyaz, ayr bir fazilet salamaz. Peygamber karm bir kavim, srf bu vaka dolaysiyle, teki kavimler zerinde hi bir stnlk iddiasna gremez. Her mmete peygamberler gnderilmi olduunu bildiren ayetler ka rsnda87, mesela slam Peygamberinin kavmine mcerred bir imtiyaz tanmak, gayr- Kur'ani bir davran olur. Dolaysiyle, Hz.Peygamber Arab olduu iin Arab sevmek gerektiini bildiren rivayetler, (bk.76. not), islami bir deerden mahrumdur. Arab, eger Hz.Peygambere layk ise, her layk olana gereken sevgi ve hrmetle yetinmek durumundadr. Bir peygambere yakn olmakta l, neseb deil, fikir ve ameldir88.
o

Hz.Peygamberin

kavmi ve kabilesi

slam kitabiyyatnda, Hz.Peygamberin Arab kavminin Kurey kahilesine mensuh olduu ittifaken belirtildii halde, Kur'an- Kerimde bu husus ismen tasrih edilmi deildir, "senin kavmin" eklinde umfmi bil' isnadla yetinilmitir. Kurey kabilesi, 106. Sfirede bir defa zikredilir. Mekkede, ilk seneler nazil olan bu Sure, o sralar ekseriyeti slama dman kesilmi bu kabileye inzar mahiyetindedir. Civarnda oturduklar Allah Evi'nin Rabbine irk komakdeil, kulluk etmek durumunda olduklar hatrlatlmaktadr. Zira, komu devletlerle yaptklar anlamalar sayesinde89, serbeste yazk ticaret faaliyetinde bulunabilmiler, bu suretle Allah onlar alktan ve dman tecavznden emin klmtll'. Bu lutuflara nail olmu bir kavim, onlar Salayana nankrlk etmez, kran duyar, kfre batmaz, abid kulolur, Hakk bilir, slamn hizmetine girer. Ne varki, ilk seneler, az mstesna, Kureyliler bunun aksine davranmlardr.
86 2.Baknra, 124. 87 3S.Far, 24; IO.Yunus, 47; 16.:'\ahl, 36. 88 :1.A.I.imra, 68. 89 Miladi 467 senesine doru, Mekkelilerin, Bizans, ran, Habe ve Yemen hkmdar1iiri}'le yaptklar anlamalar, onlara bu lkelerde serbest ticaret yapma imkan sa[("yordu. Geni bilgi iin, Prof.Dr.Muhammed HAMIDULLAH Bey'in 1957'de bu mevzua tahsis ettikleri makaleye baknz, tFD, IX, 213-222, 1961.

138

M. S. HATBOGI,U

Bu tarihi tesbitin dnda, Kur'an- Kerimde Kureyliliin bahsi gememekte, bir kabile olarak, herhangi bir deerlendirmeye tabi tutulmamaktadr. Mrik Kureyin nazarnda Hz.Peygamber

O devirler Arab kabile telakkisinin llerine gre, Hz.Peygamber n sray igal edememi grnmektedir. slam davasna muhalefet edenlerin en azgnlar olan Kurey reisIeri, Risalete Hz.Peygamberden daha layklarn bulunduu iddiasndadrlar: Mekke veya Taif'in reisIeri dumyorken, peygamberlik, yetim ve fakir bir zatarn kalmtr90l Bu iddiaya kar, Kur'an- Kerimde, Hz.Peygamberin nesebi lehinde hibir cevabn bulunmuyor olmas, cemiyetin neseb telakksiyle peygamberliin bir ilikisi olmadn gsterir. Hz.Peygamberi kmseyen mrik Kureylinin, ona can u yrekten inanm klelere nasl istihfafla bakaca tahmin edilebilir9. Hz. Peygamberin Kabile veya akrabasnn Peygambere nesebi yaknlm fazileti meselesi slamdaki yeri ve Hz.

samn tebiI' tarihiyle ilgili rivayetlerin belirttikleri zere, Hz.Peygamber, en yaknlarn inzar etmek eklindeki ilahi emre tabi olarakn, nce Kureyli akrabasm Safa tepesinde slama davet etti. Bunlar arasndan davasna muzahir olanlar kt gibi, en sert ekilde tavr alanlar da bulundu. Muhalifkalan akrabasndan, adeta, hi olmazsa glge etmeyin, der gibi, "yaknlara sevgi" talebinde bulundu93, ve onlarn herbir koluna, aadaki hadiste ifadesini bulan islam hakkat beyan etti: "Kendinizi kurtarmaya bakm. Allahm huzurnda size hibir faydam dokunmaz"94. Bu suretle, daha risaletin balangcnda, mcerred peygamber rabalmn islami bir deeri olmad tesbit edilmi olmaktadr.
90 43.Zuhruf, 31. 91 6.En'um, 53. 92 26.uara, 214. 93 42.i\ra, 23. 94 Buhari, 55.Vasayl, ll/lll, 192-; 1\'esi, VI, 2.18-; Mu.ned, 191-192; 65.Tcfsir/VI, 16-17; Muslim,

ak. .

Ltman.

89/1,

II, 360, 519.

HLAFETN

KUREY~LiLiG

139
gvendii beeri

Hz.Peygamberin ,risalet vazifesinde dayand, kaynak, akraba deil, salih M'minlerdir95.

Bu Kur'ani emrin peygamberi ifadesi olmak zere, Hz.Peygamber, gayr-i mslim olarak ld riviiyet edilen amcas Ebu Tiilib ile ilgili olarak yle demi~lerdir: "Onun ailesi benim velilerim deildir. Benim velim, Allah ve M'minIerin salih olanlardr"96. Hayatlar boyunca Hz.Peygamberin, nesebi yaknlarna, akrabalk hukukundan ayr bir imtiyaz tand vaki deildir. slam toplumu ile ilgili herhangi bir meselede, onlarn sair mslmanlardan farkl bir yanlar yoktur, yani, peygamberlik makam, akrabaya herhangi bir stnlk salyor deildir. Peygamberin sfatlar, ahlaki deerleri, kendi ahsnda snrldr. Bunlarn nesebi yaknlk dolaysiyle baz kimselere intikali dnwernez. Kur'an- Kerim, Hz.Peygamberin ahlaki yceliinden fakat bu byk ahlaka zrriyetini ortak klmaz97. eenab- Hak, Peygamberinin amm ykseltmitir, mnhatab sadece kendisidir, akrab5.s deil98. Peygamberin akrabalOma mmetin mkellefiyeti fakat bahseder,

bu fiilde

Mslmanlarn, slam davasnda Hz.Peygambcre olan yardm vazifelerinde9Q, akrabas da gz nne alnm, onlar da onunla aym izgiye konulmu deildir. slam hayatnda mmetin, Peygamber akrabasna kar yapmakla mkellef olduu lmsusi bir vazife yoktur. mmetin veliyy.i nimeti Hz.Peygamherdir, kavmi, akrabas deiL.
95 Tahrim, 4. 96 B"lciri, 78.Edcb, 14IVIl, braktklann 73; Muslim, .imon, 93 II, 197.arillel', EbC Tilib slilesine naklsc tckil eder dncesiyle, ravllerin "Tiilib" kelimesini yazmay b yerini bo (beyaz) veya "Fulan" kelimesini kullandklarn sylemektediricr, Askalani, X, 323-325. Peygamber adnn u tefsri yapyor: "Allalu Du hadisin erhinde Kevev! (ii.676/1277), sebi buna yakn olsun", Ne:evi, III, 88. 97 68.Kalem, 4. 98 94.tnirih, 4. 99 7.A'raf, 157; 9.Tevbe, 40.

veli kulu, salil olandr, isterse nesebi bana uzak olsun. Gayr- salih olan veli deildir, isterse ne.

140

M.

S. HATBOGLU

Cenab- Hak, Allah ve Meleklerin salatta bulunduunu Peygambere, M'minlerin de salat-u selamda bulunmalarn fakat Ona akrabasn ortak klmazloo.

bildirdii emreder,

Keza, her namazda okunan t.:liyyat'ta, Cenab- Hakkn Mraedaki selam tekrarlanr. Bu metinde selamn beeri muhatablan, Hz.Peygamber ile Allahn salih kuardrlo. Hz.Peygamberin Ailesi

Hz.Peygamberin M'minler arasndaki mevkiine iaret eden bir ayette, ailesini tekil eden kimseler olarak, sadece hanmlar zikredilmekte, kzlar, damadar ve dier akrabalariyle ilgili hibir husus hkme yer verilmemektedir. "Peygamber m'minlere, kendilerinden daha yakndr, Zevceleri de -bakalarna nikahlar haram olan 102-anneleridir"103. Hz.Peygamber ve zevcelerinden ibaret aile halkna Kur'an- Kerim Ehlu'l-Beyt demekte10\ ve bu tabir iine baka akrabann alnmasna da imkan bulunmamaktadr. Akrahaya olan vazifenin hud.du

Zu'I-Kurba denen yaknlara, elden gelen iyilik ve yardmda bulunmak, semav dinlerin mtereken vd bir takva fiilidiriOS. Sair Mslmanlar gibi, Hz.Peygamber de ahsen bu tatbikatla emredilmitir106.
100 33.Ahzab, 56.Kr.58.Mueldele, 8. iOL Dier ,allt ibarelerinde tesadf edilen" ... ve ala Ali Muhammed" illvesini, Hz.Peygamberin kz, damad ve torunlann kasdeder ekilde tevi! etmenin, Kur'lni zihniyetle te'lifi mkin olmasa gerektir. Bu imkanszlk noktasn destekleyen grlerden bazsm kaydede. !im: Cabir ibn AbdulIah'a (. 78/697) gre, Al.i Muhammed'den maksad, onun mmetidir, Bey. haki, II, 152.Ensardan olan Cabir'den bu gr nakleden zat, Kureyli ve Haimi'dir. Kufeli mehur hadis alimi Sufyan- Sevri'ye (.161/778), AI.i Muhammed kimdir? diye sorulduunda, u cevab verdii mezkurdur: "Bu hususta ihtilaf edilmitir, kimisi Ehl.i Beyt 100A. demi, di~erleri ise, kim Hz.Peygambere itaat etmi ve onun Snnetine uymusa, o kimse onun Alindendir, demilerdir, Beyhaki, II, 151; Zemmu'l.Keltim, KMeli byk muhaddis Hmmani (Yahya ibn Abdu'I.Hamid)in (.228/843) sualine ver. dii ee,'auda Sufyan, bu tlbiri, mmet-i Muhammed olarak anlad~n sylemektedir, Hlye, VII, 19. Kr.Minhacu's.Sunne 102 33.Ahzab. 53. 103 33.Ahzab, 6. 104 ::3.Ahziib, 33. OS Mesela, 2.Bakara, 83,177; 16.:'lahl, 90. 106 17.1.r8, 26; 30.Rum, 38; 59.Har, 7. IV, 257-259.

HLAFETN

KUREYLLG

141
tannmamesela is,~krabalk '

Nitekim miras hukukunda akraba, baka mslmanlara yan haklara sahib olduu gibi107, akrabalk engeli sebebiyle, tedii ile evlenememek mahruniyetine de maruzdur. Yani, aleyhte bir unsur da olabilir.

Bununla beraber, benzer kaydlar, mmetin btn ferdl~rinde mterek olduu iin, bwlar bir imtiyaz olarak deerlendirilemez, hukuki erevede kalrlar. slamn yasak kld hareket, hukUkun vermedii bir hakk akrabalk sayesinde elde etmeye kalkmaktr. Kur'an- Kerim bu noktada gayet aktr: Mesela, kazai ehadette akraba kaynlamaz1oB Akrabann mazl09 aleyhine olacak diye, beyanda gnahn MEVK doruluktan ayrlna-

Hi kimse akrabasnn DARE Ehliyetin ahsilii

hafifletemezllo ve NESEB

Bir iin bana getirilecek kimsede aranan temel art, iin mkemmelen yaplmasn salayacak ehliyete o kimsenin sahib olmasdr. Baz muhitlerde neseb unsuru, vazifenin ifasn kolaylatran amilIerden birisi olarak geerli saylabilirse de, bunu mutlak art saymaya ve umulriletirmeye imkan yoktur. nsann kendi iradesi dnda bir vaka olan neseb dncesini aabilmi toplumlarda idari tasarruflar tamamen ahsi ehliyete brakln durumdadr. ahsi deerlerin tevarusnden veya alm-satmmdan bahsediIemiyeeei iindir ki, memuriyette tevamse yer tannmantr. Hz.Peygamber ve ilk Halifelerin idari ve siyasi tatbikatnda mel prensiplerin en gzel rneklerini buluyoruz. Kur'in- Kerim'in idare ile ilgili beyin bu tc-

Kur'an- Kerimde, devlet yapsn ve idari tekilat tanzim eden ak hkmler yoktur. Vahiyle bildirilmemi meselelerin halni ma107 8.Enfill, 41. .108 S.Maide, 106. 109 6.En'am, HO 3S.Fitr, IS2. 18.

142

M. S. HATBOGLU

vereye brakan emirlerinden ayr olarak ii J, 4.Nisa Suresinin 58 ve 59. ayetlerinde, siyasi dstur mahiyetinde olan u drt emir yeralmaktadr:

1. Emanetleri

ehline vermek,

2. nsanlar arasnda adaletle hkmetmek, 3. Allaha, Peygambere ve m'min Emidere (bakanlara) itaat etmek, 4. htilaf halinde, Allah ve Peygambere bavurmak. Emanetler'den anlalan mana ikidir: hizmet sunan herhangi bir vazife112,

nsanlara

2. Muhafaza edilmek ve icab ettii zaman, hak sahibine iade edilmek zere alnm eya.
Emanet mefhumunu ilk manasnda anlayanlar temsilen bn Teymiyye (.728j1328), er'i siyasetle ilgili eserinde, hadislerden delil getirerek: "Veliyyu'l-Emr'e, yani siyasi otoriteye den vazife, Mslmanlarn ilerinden he:bi:inin bana, bu i iin bulabildii en uygun kimseyi getirmektir" hkmn vermekte, bu prensibin tatbik edilecei makamlar saydktan sonra, "mesela, demektedir, layk ve uygun olann yerine, kendi rkndan olduu iin, bir Arab, ranly, Trk veya Rumu tercih eden, Ey imanllar, Allaha ve Peygambere hyanet etmeyin, bile bile emanetlerinize hiyanet etmi olursunuz113 ayeti gereince Allaha ve ResUlne hyanet etmi olur"114. Ulu'I.Emr'de kavmiyet unsuru

4.Nisa, 59 ayetinde geen "Siz (M'minler) den Emr sahibIeri" ibaresillS Teb'aya tannan otorite'yi temsil etmesi bakmndan mevzua k tutacak mahiyetledir.
III 42.ra, 38; 3.AI.i mran, 159. 112 Hz.mer, hilafet makiimn, "Em5netu'l.musliQlln: mslmaulann emaneti" grmektedir, bn Sa'd, Vi, 159/110. 113 8.Enfal, 27. 114 es.Siyasetu'.er'iyye, 3. olarak

115 Kr.4.Nia, 83.Bu ayet delil gsterilerek Mz mfessirler tarafndan (mesela Fahrod. din Raz) mu'l.Emr'den, eriat alimlerinin kasdediliyor olduu iddia edilmise de, bu grii ek. oeriyet tarafndan zaif addedilmitir, zira, ava m tabakasnn lema ile ihtilaf edip, Kur'an ve Hadis nnde mrafaaya gitmeleri dnlemez, denmitir. Bk.Ebu's.Suud, (Mefaih hamiin' I, 451-. de, III, 362). Bu tabir hakknda tafsllat iin lk.Cessas, II, 210-; lbnu'I.Arabi.Ahkam, Mefatih, III, 356-365.

BLAFETX

KUREYLLG

143

"Emr" kelimesi, Kur'an- Kerimin pek ok yerinde gemektedir. Hunlarn ifade ettikleri manalan ksmda toplayabiliyoruz: a) Mcerred manada akbetl16, b) Bunlar karsnda tarz, zm ekli 17, bir haber, hadise, dava, i, durum, nizam, yaplacak muamele, tutulacak yol, hareket

c) Bir mevzda verilen karar, hkm ve emirll8 Grld gibi, bu mefhum, mevzu, usul ve fiil olarak l bir btnlk arzetmekte, Cenab- Hakka olduu kadar nsanlara da temil edilebilmektedir. Ulu'I.Emr tabiri ise119, sadece ahslarla ilgilidir ve i banda olanlara delalet eder. Nisa Sresinin mezkr ayetlerinden aka anlalmaktadr ki, iin bana geirilecek kimsede aranan iki art vardr: Ehil olmak, M'min olmak . .Ayet: "Ey manllar" diye balamakta ve Ulu'I.Emr'i, "sizden" eklinde takyid etmektedir. slam olmak hibir kavrnin inhisarnda olmadna, M'minler ailesine isteyen herkes girebildiine gre, slam idarecilerinin her kavimden olabilecei neticesi, Kur'an bir hakikat olarak tecelli etmektedir. Ehil mslman idareciye teb'ann itaat akdinde bulunuunu takiben siyasi idare ve hakimiyet teekkl etmi bulunmaktadr. Bu idarede rk unsuruna yer olmad vakas, slam tarihinin ilk senelerinde tatbik bulmu bir keyfiyettir: Hierete tekaddm eden ilk Akabe Bey'atinde (m.621), yani, Hz. Peygamber ile Medineli temsilciler arasnda akdedilen siyas mukavelenin bir maddesinde bu husus aka beyan edilmitir. Mezkr Bey'ate itirak edenlerden Hazrec'li Nakib Ubade ibnu's-Samit'in (.34/654) rivayetinde: "o .. Ehil olann emrine itiraz (otoritesine mdahele) etmemek zere ... " ibaresi gemektediro. Ehliyetin artlar arasnda kavim fikri mevcud deildir.
116 Meseli: 20.Tihi, 26; 24.Nr, 62. 117 8.Enfil, 43; 27.1'ienl, 32. 118 13.Ra'd, 31; 22.Hacc, 67. 88; 93.Ahkim, 43/VIII, 122; Muslim, 33.mire, 8/III, 119 27.Neml, 33. 120 Buhar., 92.Fiten, 2/VIII,

1470; Musned, V, 314, 319; Humeyd., r.389; bn Iliam, I, 433, 434.

144

M. S. HATBOGLU

Mesela, ordu kumandannn sfat mevzuunda, mam Muhammed eybani (132-189/750-805): "Orduya, akll faziletli, harbden anlayan, merhametli birisini Emr tayin etmek gerekir" diyor, ve bu gr aklayan Serahs de (400-483/1009-1090), unlar sylyor: "Kim bu vasflarda ise, o, Emrlie getirilebilir, ister Arab olsun, ister Mevla. nk Hz.Peygamber yle buyurmutur: -banza eksik uzuvlu bir Habeli kle dahi Emir yaplm olsa ... 1l. Aadaki blmde, slamn ideal hayatna herzaman rnek gstcrilen bir devirde, bu zihniyetin nasl tatbik bulmu olduunu misallcndirmeye alacaz. DEAL SLAM DEVLETNDE Tarihi Bakand~ bidet.Siyiset Tatbikat birlii NESEBN YER

Medineye hicretten sonra, mstakil siyasi hayatna balayan ilk slam devletinin bakan olarak Hz.Peygamber, slam davasn her sahada temsil eder durumda idi. Bu temsilcilii ahsen yerine getiremedii durumlarda, yerini vekilleri alyordu. Vergi toplamak veya herhangi bir tahkikatta bulunmak gibi ksa vadeli ilerin dnda, Hz.Peygamber devrinde, merkezin idari salahiyetlerini en geni lde haiz bulunan temsilcilikler, ordu kumandanlklar ilc baz byk ehirlerdeki valiliklerdir ki, bunlarn banda bulunan zatlarn umumi vazifesi" ... (idaresindekilere) namaz kldrmak, onlarla cihada kmak, onlar siyaset (idare ) et me kt'r... "l2 . Hz.Peygamberin vekillerinde grdm,z bu dnyevi-uhrevi iktidar birliini, ileri gelen Batl arkyat alimIeri de vuzuhla tesbit etmilerdir. 1slam Ansiklopedisinde "Mescid" maddesini yazan J.PEDERSEN, slamda ibadet-siyaset hayat mevzuunda unlar sylyor: "slamiyetin mahiyeti icab, din ile siyaset blnmez bir bt.n tekil etmekte idi. Her iki sahada da, ayn ahs hkmdar ve ba idareci, ve ayn bina, yani cami de, siyasi ve dini faitli121 erhu's-Siyer, I, 168, r.17L. 122 Minhiicu's-Sunre, LV, 92.Bk.a.e., II, 135-137,141;

Meemuu'/.Feii,'ii,

XXXV, 39-4U.

i
HLAFETN KUREYLiLiGi

145

yetin merkezi idi. " Halife, mslman cemaatinin namazda imam ve hatbi idi ... Halifenin merkezde camiIere kar durUmu ne ise, valinin de eyaletlerde camilere kar vaziyeti o idi. Vali, 'namaz ve kl' iin nasbedilmi idi veya halka 'adalet datr' ve namaz kldrr idi ... " Keza, "a" maddesinin balarnda R.STROTHMANN: "slamiyet, kurucusunun hem peygamber, hem de devlet adam olmasna muvaz olarak, hem dini, hem de siyasi bir messesedir" diyor. Eyaletlere gnderilen kumandanlarn da J.WELLHAUSEN (1844-1918): dini-siyasi otoritesi mevzuun-

" ... Fakat naHI ordu ayn zamanda mmet idiyse, emir de, ayn zamanda imam, meseidde, hassaten hutbeyi idd ettii cuma gnleri, namaz kldran idi, ala'l-harbi ve's-Salat idi. Sava ve ibadet, beraberce onun salahiyeti cmlesinden idi ... "123 diyor. Mesela Hollandal byk msterik A.J.WENSINCK Medine idarecisinin sfatn yle iziyor:

(1882-1939),

" .. , Peygamberin mescidinde cemaatin idarecisi olan kimse (yani imam), ayn zamanda tabii olarak btn eemaatin siyas idarecisi idi. Yava yava imamn bu iki vazifesi ayrld ... "124. Papaz Henri LAMMENS de (1862-1937) ayn ekilde dnmektedir: ". " Muhammed'in namaz iin brakt vekilleri, onun hem dllyevl, hem ruhani naibleri oluyorlard. slamn L.asrnda namaz tabiri, ak bir ekilde sivil idareye delalet eder"s. Misalolarak verdiimiz bu tercemelerde, bu gayr-i mslim islamiyat alimlerinin mtereken ifade etmek istedikleri husus, slamn ilk yllarnda, idare banda bulunan siyaset adamlarnn ayn zamanda, cemiyetin ibadet hayatnn bakanlar olduklar vakasdr. slam tarihi alimi talyan prensi Leone CAET ANI'nin (1869-1935) tabiri ile: "Cami, slamiyetin dini, siyasi, ictimai merkezidir"126. Mevzuumuz bakmndan bizi burada ilgilendirecek husus, daha Hz. Peygamberin salnda, bu ikili vasf ahslarnda birletirmi devlet
123 ADS, 12. 124 lA, Salat mau. 125 TrlUmvira/, 8.136. 126 Caeani, III, 210.
.i

146

M. S. HATBOGLU

temsilcilerinin nesebi meselesidir. Byle bir memuriyete tayinde kavmiyet nnsUrunun rol olmumudur meselesi. Bu noktay, Hz.Peygamberin ve ilk iki Halifenin devrinden alacamz misaerle aydnlatmamz yeterlidir.

Peygamber Devri
Nbvvet devrinde vazife alm zatlarn nesebIeri incelendii zaman, bunlarn tayini mevzuunda herhangi bir kavmi art aranmad ortaya kmaktadr. Her eidden devlet memurlarnda, mesela, Peygamberin kabilesi Kureyten olmaklk gibi bir art asla bahis konusu edilmemitir. Bu tarihi gerein en bariz misaerini, Medineden muvakkat ayrllarnda Hz.Peygamberin braktklar vekillerde buluyoruz:

A- Medine Halifeleri
Hz.Peygamber, slam devletinin ilk baehri olan Medineyi, mesela askeri sebeblerle veya hacc iin terkettiinde, kendi yerine muhakkak bir vekil brakmak adetinde idi. Bu ie, tarihi kaynaklarda istihIM: halife brakmak, veya isti'mal: amil, vali klmak denmektedir. Bu zatlarn te dkikinden anlyoruz ki, mezkur vazife, herhangi bir kabilenin, hususiyle Kurey'in inhisannda deildir127 En eski kaynaklardan, mesela lbn Hiam'da isimleri geen gayr- Kurei Emirlerden baz isimler verelim: Hz.Peygamberin ilk gazvesi olan Ebva (veya Veddan) seferinde (2. senenin Saferi /623), Medineye braktklar amil (emir): Hazree'li Sa'd ibn Ubade'dirI28 Ayn senenin Sefevan seferinde (LBedr), Medineye brakt vekil, aslen Kelb'li olan azadl klesi Zeyd ibn Harise'dirI29 Keza, 2.senenin Ramazanndaki (624) Byk Bedir gazvesinde, daha ne e braklm olan bn Ummi Mektum'un yerine gnderilen amil (emir), Ensardan Evs'li Nakib: Ebu Lubil.be Beir ibn Abdu'I-Munzir'dirI30
127 Prof.nr.M.HAMlnULLAH. Medinede imultik yapanlar iin tanzim ettii cedvelde, mkerrerleriyle birlikte otuz kadar isim vermektedir ki. bunlann yans Kurenli deildir, tslii. mn HukCk tmine Yardmlar, . 142-143. Aynca bk.Vakdi, Minhku's-Sunne, III, 16; Teraw, I, 314-316. 128 tbn Hiam. I, 591. 129 bn Hiam, I, 601. 130 bn Hiam, I, 612, 688.IIamis, I, 371'de: "li hliCeti'l-Medinc" Medine hal.lfeliboiin" i tabiri kuawlmaktadr. Bu zat mteaddid defalar emirlik yapmtr, II, 45, 49. I, 7-8; Muhdaralu'l-Ebrar, 28;

HiLAFETN

KUREYLLiG

147

5/626 senesinin Dtimetu'l-Cendel'inde Urfuta'dr131.

Medine amili, Gfari Siba' ibn

7 /628 senesindeki Hayber gazvesinde Medineye braklan vekil Leys'li Numeyle ibn Abdullaht32, veya yukarda ismi geen Siba'dr133.

9/630 senesi Tebtik seferinde Medineyi Ensari Muhammed ibn Mesleme idare etmitir134. Ye nihayet Yeda haccnda (IO.senenin sonu /632), Medinedeki vekil, Saidi Ebti Ducane veya Gfari Siba' dr 135 . B- Hz.Peygamberin

V1edine dnda vazijeli memurlar

Hz.Peygamberin askeri, mlki, mali ve kltrel hizmetler iin Medine dna gnderdii veya herhangi bir eyalete vali kld mslmanlar, keza, nesebleri dikkate alnaral~ seilmi kimseler deildi. eidli vazifelere getirilmi bu gayr- Kurei memurlardan baz misaller verelim: BAzAN el-Faris Yemen hkmdan idi. Hz.Peygambere islam olduunu bildirdi. ranI hkmdarlarn ilk mslman olan bu zattro Yemenin de ilk mslman emir-vali'si olmuturIJ6 Onun vefat zerine Hz.Peygamber, etmitir!37. ez-ztBRKAN ibn Bedr olu EHR'i San'a valisi tayin

Temmlidir. 9/630 senesinde, ileri gelenlerinden olduu kabilesiyle birlikte Hz.Peygamberi ziyaret etti. Kendi kavminin zekat memurluuna tayin edildi, ilk iki Halife devrinde de ayn vazifede bulundu138.
131 bn Hiam, II, 213. Hayber'e gi 12;

132 bn Hiam, II, 328. 133 Ebu Hureyre ve arkadalar Medineye geldiklerinde, Hz.Peygamberin

mi ve yerine vekil olarak Sba' braknu olduunu grmler. Sabah namazuu onun imametinde kldktan sonra, hazrlklann tamamlayp, Hayher'e doru yola knulardr, Buhari.TS, Cerh, II, , 312, r.1361; Isiab, r.1129; Usud, r.1930; Isabe, 3082. 134 bn Hiam, 135 bn Hiam, II, 519. II, 601.

136 Isabe, I, r.759, r.792. 137 Usd, r.2459; Isabe, r.3990. 138 Isiab, r.866; Isabe, r.2784.

148
ZEYD ibn Harise

M. S. HATBOGLU

Kelb kabilesindendi. Sekiz yalannda esir edilerek satld. Hz.Hadiee alp Hz.Peygamberin hizmetine verdi. Peygamber onu azad edip evladlk edindi. lk mslmanlardan ve Hz.Peygamberin en sevdii kimselerdendir. Kur'an- Kerim'de ismen zikredilen tek Sahabi bu zattr139. Hz.Peygamber onu, kendi halas Dmeyme'nin kz olan Zeyneb bint Cah ile evlendirdi. Peygamber akrabas bir asl1 hanmn, kleden gelme bir gayr- Kurei ile evlilii, slamn, nikahta imandan baka kefaet art aramayan telakkisine misal tekil etmesi bakmndan, tarlhi ehemmiyeti haizdir (kr. 342. not). Zeyd, 8/629 senesinde Mllte gazvesinde, 55 yalannda, dam olarak ehid dt14o. ordu kuman-

Daha nee Medine vekilliinden bahsetmitik. Sekiz defa ordu kumandan yapt bu kle sahabisi hakknda Hz.Peygamber: Hayru Dmerai's-Seraya, seriyye emirlerinin hayrls" demilerdir141. Hz.Aie, onun hakknda yle diyor: "Ne zaman Hz.Peygamber, Zeyd'in de itirak ettii bir ordu gnderse, muhakkak onu balarna emir (kumandan) yapmtr. ayed kendisinden sonra yaasa idi, muhakkak onu halife brakrd"142. Peygamber zevcesinin bu tahmini, devletin en yksek makamna, ehliyetini isbat etmi bir kleyi getirmekte hibir mahzr grmeyen islami anlayn, Peygamber ailesi muhitinde nasl yer tutmu olduunu gsteren pek kymetli bir vesikadr,. Zeyd'in olu DsAME Hz.Peygamberin son gnderdii ordunun kumandam idi. Emrindeki erler arasnda Muhacir ve Ensar'n ileri gelenleri bulunuyordu. Dsame'yi gen ve tecr.besiz grenlerin honudsuzluklan kendisine kadar ulanea, Hz.Peygamberin, hastalna ramen mescide gidip yle dedii rivayet edilir:
139 33.Ahzab. 37. 140 Bu harb esnasnda ehld olan kumandanlardan bir digeri, Abdullah ibn Revaha'dr. bAkabe bey'atine itirak etmi Hazrecl Nakiblcrdendi. ehadetine kadar, Hz.PeygamberIe tn gazaIara itirak etmitir, lbn Hiam, II, 373; Usud, r.2941; lsifib. r.1530. 141 erh's-Siyer, i. 68-69; V, 1791. 142 Musned, VI, 254, 281; Usud, r.1829; lsfibe, r.2892.

BLAFETN

KUREYLLt

149

"Babas gibi, bu da emirli' e ehildir"143. Hz.Peygamber devrinin, kabile vetresini saf d etmi bu idari tatbikat, ilk halifeler zamannda da aynen devam etmitir144. ilk iki Halifeden birka isim vererek bu bahsi bitirelim. HLAFET Hz.EBU BEKiR DEVR

(1l-l3 /632-634)

Ashab arasnda Hz.Peygamberi en iyi bilen kimse olarak tannan bu ilk Halife'nin 145, dari vazife verdii kimselerde ehliyetten baka l i aramadn gsteren msbet vakalar vardr. Onun, Kureyten olmayan baz yksek derecede memurlara sahib oluu bunun delillerindendir: Hz.Peygamber devri tatbikatnn devam olmak zere, mesela, Ridde harbi iin Medineden ayrldklannda Hz.Ebu Bekr'in kendi yerine braktklar amil, Kureyli deil, Damr! SN.AN'dr146. Kinde'li byk Sahabi urahbil ibn Hasene, ilk iki halifenin kumandanlanndandr147. Ya'la ibn Umeyyc, ilk halifeye valilik yapm Temim'li Sahabidi:148. EI-Musenna ibn Harise, Irak fetlini aan eybani kumandandr149.
143 lbn Hilim, II, 650; Said ibn Mans"r, II, 345, r.2891; Tabcri.Tarih, I, 1797; Vefa, 762;

1 sabe, II, 60.

144 Sahahenin tereeme.i haerine dlr yazlm en byk eser olan cl.lslibe'de, da hemen hemen aynen u ihareyi kuanmaktadr: mellif bn HACER (.852 11448), askeri.idiiri vazife alm haz ziitlann isimleri getike onlar hakkn"innelum kami fi'l.futfh Iii yuemnirfne ilIa's-Sahabe, yani, (Halifeler, veya bakanlar) fetihlerde daima Sahabeden kmandan yaparlar. d". bn HACER bu keyfiyeti, sahabiliinde tereddd edilen bir zatn sahabiliine delilolarak ileri srmektc, kumandan yapldna gre, sahabedir, demek istemektedir. Ben, mezkfr iba. reyi kulland ltn isim tesbit ettim. Bunlann sadece ikisi Kureylidir. Dier kumandanlar eidli kabilelere mensubdur. Sahabiliklerinden iibhe edilmeyen gayr' Kurei kumandanlar iin, tabiatiyle byle bir ibiire kuanmamaktadr. Buradan da anlalaca zere, ilk slam devletinde, devlet vazifesi greceklerin seiminde Salabilik, bir tercih unsuru olarak, dikkate alnm, fakat kabile fikrine as" yer verilmemitir. 145 Musned, III, 18. 146 lsilib, r.2265; Usud, r.1079; lsabe, r.35l5. 147 lbn Sa'd, VII, 393; lslibe, r.3873. 148 siab, r.28l5; Usud, r.5640; .libe, r.9365. 149 Usud, r.4661: .abe, r.7726.

1:)0

:II. S. HATBOGLU

erik ibn Sehma, Ensarn hallfi olan bu Sahabi de Suriye kumandanlarndandrlso.

Hz. MER (13--23/634-644)

ilk halifenin iki senelik ksa hilafetine nisbetle Hz.mer devri, slam idare siyasetinde kavmiyet unsunnun, hususiyle Kurey otoritesinin tesir derecesini tesbitte daha bol malumat salam bulunmaktadr. kinci Halifenin devrinde slam devlet tekilat byk bir gelime gstermi, yeni messeseler kazanmtr. Tabiatiyle bunlarda pekok kimse vazife alm bulunmaktadr. Bu bakmdan, devlet bakanln ele alndan itibaren Hz.mer'in yapn tayinlerde, mevzuumuza girebilecek pek ok misal bulabiliyoruz. nce onun, idarede ehliyeti tek l alan tatbikanndan baz isimler verelim: Anmlir ibn Yasir Mekkede slam uruna ikencelere uram bu iman abidesi kle, ilk Muhaeirlerdendir. Hz.Peygamber ile btn gazflara itirak etti. Hz.mer, mtr: "Size Ammar' Emir (kumandan vali), bn Mes'lid'u da, muallim ve yardmc olarak gnderiyorum. Her ikisi Hz.Peygamberin en deerli Ashabndandr"s. Bu KMe valisinin, ayn zamanda KMe Camiinin ba imam olduunu ve arkasnda, en erefli saylan kabile mensublarnn saf tutmak mecburiyetinde bulUnduklarn hanrlayalm. Zeyd ibn Sabit Teblik'te, 9/630 senesinde, Hazree'in bayran tam olan bu Ensarh byk alim, Halife mer Medineden ayrldnda, ona vekalet ediyordu, mesela, 16/637 ve 22/643 seneleri Haee mevsimindes.
150 Istibe, . 3902.Bk. Taberi. Tarih, I, 2135-6.

onu Kufe valiliine getirdiinde,

KMclilere yle yaz-

151 Isiab, 1863; UsuJ, . 3798; I.tibe, '.5708. 152 Sikti, II, 214, 225; Nubelti, II, 306, 310; I.ab ., Il, 595.

HiLAFETN' Kl:REYLiLiC

151

tmriu'I-Kays

ibn Adiyy

Bekr ibn Vail kabilesinin reisi olan bu hretli Kelbli, Hristiyan idi. Medineye gelip kendi arzusu ilc msl,man oldu. Halife ona bir bayrak vererek Kudaal mslmanlara Emir tayin etti. Emirlie geiteki bu sr'at, hadiseyi nakleden raviyi yle syletmektedir: "Bu zata gelinceye kadar, henz namaz klamadan, bir mslman cemaate Emir tayin edilmi bir bakasn grmedim",s3. Bir de hukukulardan1s4 ureyh ibnu'I'Hiiris Yemene gelmi ranllann neslinden, yani Ebna'dan idi. Cahiliyye devrini yaam, fakat Hz.Peygambere mlaki olamam bu gayr- arab zata: "akda'l-Arab - Arablann en byk kads" denmektedir. 22/642 senesinde, Hz.mer, krk yalanndaki bu zat Irak'a Kad tayin etti ve Haccac'n devrine kadar altm sene bu vazifede bulundu 155. Hz.mer'in, ie adam bulmada neseb endiesinden ne derece uzak kaldn gstermekte bu isimler yeterlidir. Ayn mevzuda ondan birka mahhas hadise de nakletmeliyiz. BlUnlar, onun ilk mslmanlara hangi zaviyeden bakyor olduunu gstermeleri bakmndan son derece nem tamaktadrlar, ileriki asrlara k tutacak miihiyettedirler. Hz.Omerin Sahabeyi deerlendiri ls bir misal verelim:

Hz.Ebu Bekir'in Irak kumandan Musenna, yardm salamak gayesiyle Medineye geldiinde Halife lm deinde idi. Hz.Ebu Bekir Hz. mer'e, gerekeni yapmas vasiyetinde bulundu ve o gece vefat etti. Hz. mer, aziz selefinin defnini tamamladktan sonra Mslmanlar, Musenna ile birlikte gitmek zere, cihiida davet etti. Yeni Halife, hem hey'at merasimi ile megul oluyor, hem cihiid davetini tekrarlyordu. gn, kimse msbet hareket gstermedi. ran cebhesi herkesin gzn korkutmutu. Nihayet, Sakini Ebfi Ubeyd ibn Mes'fid ilk adm att, itirakiler oald ve bi~ or:du teekkl etti. Sra kumandan tiiyinne gelmidi. Mu153 sab., I, 215. 154 Buhari'nin Ahkitm, 25/VIII, bir Bab': "Mevalinin kadlk ve itmiIlik yapabilecei" ismini tar, 93. 115.

155 tsliab, r.1172; Usuc/, r.2419; sab., r.3884.

152

~. s.

HATBOGLU

hacir veya Ensar'n ileri gelenlerinden birisini Emir yapmas sylendii zaman, o zamana kadar susmu olan mer, iini dkme frsatm buldu, bu teklifi iddetle reddetti ve yukarda ismi geen Sakifli Ebu Ubeyd'i Emir tayin ettiini bildirdi. Bu zat Hz.Peygamberi giremedii iin Sahabe saylmyordu. Tayininin sebebini beyan sadedinde Hz.mer'in syledikleri hususlar, onun Sahabeyi deerlendiri ls bakmndan pek nemlidir. Allah Sahabeyi yceltmisc, diyor, sebeb, onlarn dmana kar ktaki ncelik ve yeterlilikleridir. Bu davramIarn braktklar ve bakalar bu ite onlarn yerini ald an, riyaset makam bu yenilerin hakk olaeaktrl56 Grlecei zere, Sahabenin fazileti, mcr'e gre, ekilmi bir ilenin karldr, babadan mev,[us bir nesebi irtibatn deiL. Faziletsaylan bir ie kim liyakat belirtirsc, o i onun hakkdr. Ve bylece bir Sakifli 157 , gn olacak, slamn ilk senelerinin hretli Kureylilerine tercih edilebi. lecektir. Hz.mer ve Kureylilik Hasan Basri (.o /728) anlatyor: lerinde Ebu Sufyan'n da bulunduu Fetih Mslmanlarnn ileri gelenleri, Hz.mer'i ziyarete gelmilerdir. Eski Mekke aristokrasisinde sahib olduklar mevkii henz UnUtamamlar ve kap nnde bekletilebileeeklerini dllememilerdir. Bakyorlar ki, Suheyb, Bilal, Ammar gibi, klelikten gelme Bedir gazilerine kapc buyur ettii halde, kendilerine aldrd yok, Ebu Sufyan mnldanmaya balyor: "Byle bir gn hi bama gelmedi, biz burada oturmu duruyorken, u klelere izin veriliyor da, bize dnp bakan yok!". Aralarnda bulunan Suheyl ibn AmrI5S, durumu hakkiyle deerlendirecek idrfke sahib, hakk teslim eden bir zattr. Arkadalarna yle
156 Taberi-Tarih, 1, 2160 -2; Kr. Sikii, II, 200; Sire'It Umer. 78; Kiimil, II, 432-3.

157 bu Ebi Ubeyd ileriki senelerin Multar- Sakafi'sinin babasdr, ve bu keyfiyet, onun zat! deerine mmet nazarnda hibir naklsa getirecek deildir. 158 Sule)'l, Fetih Mslmanlan arasnda, pek mttakl bir kimsedir. Muaz ibn Cebel, Mekkedeki ikameti boyunca, ondan Kur'an- Kerim kraat etmiti. Bunu gren bir zatn: "Bu Hazredden Kur'an reneceine, kendi kavminden birisine gitsen olmazn?" eklindeki itabna kar~ verdii cevab mhimdir: " .. slam, Cahili)'ye adetini kaldrd, Cilhiliyyede esarnisi okunmayan adamlar Allah slam ile yceltti, keke bi, onlarla birlik olsaydk da ne geseydik ... ", U,ud, r.2325.

LA.FETN

KUREYLLG

IS3

der: "Ey cemaat, iinizden geenleri yznzden okuyorum. fkelendi iseniz nce kendinize fkelenin. Vaktiyle, herkes gibi siz de (slama) davet edildiniz. Onlar kotu siz ar davrandnz. Vallahi, sizden nce eritikleri fazilet, u diditiiniz kap n kaybnzdan ok daha byk kaybtr ... "159. Hz.mer'in, hak ve vazife tevziinde, hususiyle Kurey'e herhangi bir imtiyaz tanmadnn bir delili olarak, bu Kabilenin Hz.Osman'l ona tercih ediyor olmas gsterilebilir. mam Zuhri (.124 /742) bu noktada yle diyor: " ... Kurey, Osman' mer'den daha fazla severdi. nk mer onlara sert davranrd ... "160. Mekke'nin gayr- Kurei valileri Huzaa Kabilesinden NAF ibn Abdulharisl61, Hz.mer'e Mekke ve Tif valilii yapmtr, hem de, hu ehirlerde Kurey ve Sakif'in eraf mevcudkenl62. Mekke valilii srasmla, Hz.mer ile Usfan'da'63 karlarlar. mer, yerine kimi brakp ayrldn sorar. Valinin verdii isim: Abdurrahman ibn Ebza'dr. mer bu zat tanyamaz. Nafi: mevalimizden birisi, eeva. bn verince, Halife, valisini denemek sadedinde: "demek Mekkelilere bir mevlay halife braktn ?" suliliyle, hayret etmi grniinee, ondan u cevab alr: "Bu mevlli, Allahn Kitabm iyi okuyor, feraizde de alim". Bunun zerine Halife, gerek dncesini aa vurmu, ve islami zihniyetin tatbikisi bu valisine, Hz.Peygamberin u hadisleriyle tasviliini bildirmitir: "Allah bu Kitab ile baz kavimleri ykseltir, bazlarn da batrr"'64. Toplumlar batrp karan kymet lsnn bundan daha deerli bir teshlti yaplmam olsa gerektir.
159 lbnu'l-Mubarek, r.IOO; Bu/ari-TK, r.2325; ls/iab, r.ll06; lsiibe, r.3575. 160 lbn Sa'd, lll, 64/44. V, 460/339. BuMlIi:
ll,

II,

ll,

104-5, r.211 7; Altls/edrek,

III, 282; lJs Li d,

161 lb" Sa'd'a giire, Mekke fethinde miislman olan Asluibdandr, "Sahiili olduu zikrediliyor", diyor, TK, IV, Sahiibedendir, ls/iab, r.2592. Bk.Ustld, 162 ...

r.2256. bnu Abdi'I-Berr'e gre, ileri gelen faz,!

r.5169; lsube, r.8663; Tehzib, X, r.731; Cemhere, 242.

ve fihima Sidetu Kurey ve Sakif, Ustld. l, 35, r.232; Muslim, 6.S,,!itu'I-Musifinn, 47 II,

163 Medine yolu zerinde, Mekke'de iki merlale uzaklkta lir kydr, Buldti, IV, 121-2. 164 Ma'mer, XI, .39, r.209U; Mtlsned, 559; Sikti/, ll, 225.

154

)fo

S.

HATBOGLU

Devlet tahsisatnda neseb unsuru Hz.mer'in, bilhassa hilafetinin son yarsnda, devlet gelirlerinin artmas sonucu, vatandalara her trl yardmda bulunma imkan domu, ferdIere bu tahsisatn yaplabilmesi iin de, nfus kaydlarna ihtiyac hasl olmutu. Bu ihtiyacn telafisi iin Hz.mer'in giritii faaliyeti bn Sa'd yle zetliyor: "lk divan -nfus cedvelleritanzim eden ve halk kabilelerine gre yazan kimse mer' dir ... "165. Suriyede Bizanshlarn tatbikatn grm bir Sahabi olan el-Velid ibn Hiam'n tavsiyesi zerine, 20/641 senesinde kayd defterleri hazrlatt. Bunlarn tanziminde, Hz.Peygamberin ailesini ve mensubu olduu Haimileri baa ald. Daha sonra. slama hizmet nceliine gre, Bedr'e itirak eden Muhacir ve Ensar'dan balayarak, bir sralamada bulundu. Bu mevzuda tafsilat, tarihi eserlerde mevcud bulunmaktadr. Burada biz, Hz.mer'e, bu mevzuda, kavmiyet asndan yn veren zihniyeti gstermiye alacaz. Hz.mer'in nazarnda, devlet gelirine hak kazanmada en stn derece, slama hizmet nceliidir. Onun devrini en iyi bilenlerden Kureyli alim Said ibnu'I.Museyyib (15-94/636/713), u ifadede bulunuyor: " ... Divan'da ismi geenlere mer tabsisatta bulundu, islam oluta ve gazvelerde ncelii olanlar baa ald. Ebu Bckri's-Sddik, ferdler arasnda eit taksimde bulunmutu, mer'e bu durum hatrlatlnca, yle dedi: "Resulullah'a kar harbeden kimse ile onun yannda harbedeni msavi tutamam"166. Hz.mer'in cedvellerinde ilk sray igal eden Ehl-i Bedr arasnda167 bilindii gibi, Kureyli olmayan, hatta Arab olmayan kimseler vard. Mesela, Hz.Peygamberin azadl klelerinden Enese, Habeli; Ebu Kehe ise ranl idil68. Mesela, Suheyb ibn Sinan Rum asll, Sa'd ibn Havle Yemenli idi 169.
165 bn Sa'd, III, 282/202-3. 166 bn Sa'd, III, 296/213. Hz.mer'in, ilk zamanlar gayr- dil bulduu ilk Halifenin tatbikiitn, kendisinin de idealolarak benimsemi olduu anlalmaktadr. u ifade kendisinindir: "Seneye mrm olursa, en sondakilerle batnkileri kaynatracak, hepsini tek adam yapacam", a.y.III,302/217. 167 Bedirliler iin lk. bn Iliam, 168 bn Hiam, 169 bn Hiam, I, 678. I, 682, 685. I, 677-706;

HI,A}"ETN

KlJREYLLG

155
kavmiyet farkna

Bu keyfiyet, onun mslman deerlendirmede hibir kymet atfetmediini aka gsterir.

Hz.mer, btn erefi Hz.Peygambere mfmevi intisabda buluyor, fakat bu erefin devamn da arta balyordu. Bu hususta, kur'ani zihniyete ne derece sahib ktn gsteren aadaki grn naklederek bu bahsi kapayalm. Etrafndaki Mslmanlara yle diyor: "ValIahi, kyamet gn (Peygamberin huzuruna) gayr- Arab (mslman)lar amellerle gelir, hiz de amelsiz gelirsek, onlar Muhammed' e bizden evla olur. Hikimse akrabala gvenmesin, Allaha yarar i ilesin, zira amelde topallayan kimseyi neseb'i hzlandramaz"17o. ISLAM SIYASI TARIHINDE KABLECtLtK

Hz.Peygamberin nderliinde teekkl eden slami cemiyet ve devlet hayatnda, manevi deerlerin dnda, renk, dil, kavim gibi fiziki llere kymet verilmediini, insanlarn takva ismi altnda toplanan manevi vasflariyle derecelendirildiini, idari makamlara tayinlerdc, ehliyetten baka llere tevcssl edilmediini, tihihi tatbikat iinde gstcrmeye alm bulunuyoruz. Nevar ki, bu ideal anlay ve tatbikat, devaml olabilmi deildir. ok gemeden, eidli amillerin tesiriyle, islami kla brnm bir Cahilliyye zihniyeti, yer yer kendisini hissettirmeye balamtr. Hz.Peygamberin vefatiyle Hilafeti ele geiren Kurey kabilesi, Hz.Osman'n devri boyunca zahiren bir btnlk arzetmise de, onun ehfdetiyle birlikte, dahilen paralanmaya balad. Aile kavgas durumundaki Emevi-Haimi mcadelesi kll harblere dnt. Bu noktada Kureyin karsna nce gayr- Kurei Arablar kt. Siyasi hayat daimi gelime halinde idi. Savalar ve ihtidalar sonucu, yabanc mslmanlarn slam devletine katlmasiyle, bu defa mcadele, Arab-Mevali atmasna vard. Abbasiler zamannn uubiyye hareketleri bunlarn sonucu vcud bulmu ve bize zengin bir edebiyat brakmtr. Bu akma dahil mslman mtefekkiderin, fikirlerini mdafaa yolunda ortaya koyduklar eserlerin pek zengin bir kltr hayatn aksettirecekleri bhesizdir. Bunlar, her nekadar btn ile zamanmza ulamam olsa da, Kurey ile dier Arab kabileleri arasnda, veya Arablarla gayr- Arab mslmanlar arasnda
170 bn Sa'd, III, 296/213.

156

M. S. HATBOGLU

ccreyan etmi tarihi sii,rtmenin meveud eserlerdeki akisleri, yine de ayr ayr kitablaacak zenginliktedir. Bu fevkalade renkli edebiyatn mhim bir blmn, Kureyin hilafet hukukunu kabul ettirmeye matuf rivayetlerin tekil ettiini gryoruz. leride (s. 66-) hususiyle ele alacamz Kurey hadislerini deerlendirebilmek bakmndan, nce, onlarn domasnda birinci derecede roloynam olan Kurey hilafetinin tarihl ve ilmi manzarasn kavramak gerekmektedir. HLAFET~ KUREYLLC- MESELES

Risaet devrinden Hliifete gei slam devletinin ilk bakan olan Hz.Peygamber, ca iki vazife ile mkellefti: a- Vahiyle rendii slamn inan ve hkmlerini mmete ulatrmak, b- slamn yeryznde bizzat temsilcisi ve tatbikisi olmak. Peygamberin vefatiyle ilk vazife sona erdi ise de, ikincisine mmet tevars etmek durumunda idi. Nitekim, gen slam devletini, Hz.Peygamberin siyasi halefinin idaresinde devam ettirme fikri, ilk Mslmanlarda o derece sarslmaz bir kanaat idi ki, bu meselenin hallini, Peygamberin defni iinden bile nceye alm' bulunmaktadrlar. Hz.Peygamberin siyisi halefi Hz.Peygamberden sonra devletin bana kimin geecei meselesine Kur'an- Kerimde hi temas edilmedii gibi, Peygamberin de bu mevzuda ahsen herhangi bir gr beyannda bulunmadklar, tarihl bir gerektir. Hz.Aie'nin u ifadesi bu noktada aydnlatedr: "Peygamber Aleyhisselam rUhunu teslim etti, kimseyi halife brakmadan. ayed birisini halife brakacak olsa idi, bu zat ya Ebu Bekir olurdu, yahud mer"I?1. Hz.mer'in, vefatlanna yakn syledikleri bdiren aadaki grn, ilk devir mslmanlanmn mterek kanaat! olarak kabul et171 Musned, VI, 63.Ved Haccndan sonra, sene: 10/632, yalanc peygamber Museylime, nbvveti sallanat zannedip, yeryznn yarsn kendisine, yarsn da Kureye ayrma tekli. finde bulundub'U zaman, Hz.Peygamberin Ona yollad cevap udur: " ... Yeryz Allhndr, kullanndan istediine onu miras klar. Neticede kazanacak olanlar MttalUlerdir, Taberi-Tarih, I, 1749.

salnda, bal-

lILA.FETN

KREYLiLiGi

157

mekte bir mahzuI' yoktur . Yerine geecek kimseyi bildirmesi istendiinde Hz.Omer yle demitir: "Eer bir halife tesbitinde bulunursam (bunda bir acaiblik yoktur, zira) bunu benden daha hayrl olan Ebu Bekir (beni teshit suretiyle) yapmtr (yani, hen grlmedik hir i yapyor olmam, demek istiyor). HaBfe hildirmezsem (yine hir{ey azm gelmez, nk) henden daha hayrl olan (Hz.Peygamber de) hu ii yapmamnr"172. Keyfiyet bu olunca, Mslnanlar, bu meselede, Kitab ve Snnetin umumi prensiplerinden hareket edecek, daha nce helirtmeye aItbrmz ehliyet prensibine tabi olarak hakanlarn seeceklerdi. Nevarki, ilk halifenin seimi srasnda, devrin siyasi-ictima artlar icab olarak, bu ehliyet prensibi meyamnda dikkate alnan geici hir madde, Hz.Peygamber sonras sam fikir dnyasn uzun asrlar megul edecek hir problem olmutur: Halifenin Kurey Kabilesinden olmas meselesi. Daha sonralar, hakknda hususi kitablar bile yazlacak olan bu maddeyi, baz hretli slam filimlerinin eksik anlayp yanl takdim etmeleri, meseleyi nazari planda da, adeta kmaza sokmu bulunmaktadr. slam kitr dnyasna rehberlik etmi bu isimleri, ayrca ele alacak olmakla beraber, mterek kanaatlerini burada ksaca hatulatalm. Hilafetin Kureye aidiyyetini ileri sren Ehl-i Snnet fkh-kelam alimlerinin, grlerine mesned yaptklar kaynak hadise yle takdim edilmektedir: - Hz.Peygamberin vefanm mteakib, yerine geecek kimseyi tayin iin, Medineli Mslmanlar (Ensar), kendi aralarnda toplanm, ilerinden birisini Halife semek zere iken, Muhacir Mslmanlar toplant yerine gelerek, onlara, Hz.Peygamberin: "mamlar Kureyli olacaktr" eklindeki hkmn nakletmiler, Ensar da, o zamana kadar bilmedikleri bu Peygamher emrine tabi olarak, nk kendileri Kureyli deildir, talebIerinden vazgemilerdir-. te bu izah, tarihi adan eksik, ve de yanl olsa gerektir. Pek ok slam alimini, eWiyette kavmiyet Unsuruna deer vermeyen slam akdesine tamamen aykr bu gre srklemi bulunan mezkur peygamberl emrn mahiyeti ve ilk hilafet seiminin gerek yz ortaya konulacak olursa, varlacak netice baka trl olmayacaktr. Meselenin hafiflie tahamml olmamas, bizi ilk kaynaklara inmeye mecbur brakmaktadr.
172 bn sl3k'tan naklen, bn Hiiim, II, 6S3; bn Sa'd, III, 342, 3/248; Buhari,93.Ahkfun, SI/VIII, 126; Muslim, 3~.tmire, r.1823.

158

M. S. HATnoGLU

Tiirihi adan ilk Hale seimi ayan- kran bir hadisedir ki, ilk halife seiminin nasl eereyan ettiini, o seimin ba kahramanlanndan Hz.mer'in diliyle renmek gibi emsalsiz bir imkana sahib bulunmaktayz. Bu mstesna rivayeti, slam kitabiyatn en eski ve en kymetli be kayna mtereken kaydetmilerdir: bn shak (85-151/704/768) Abdurrezzak ibn Hemmam (126-211/743-826) Ahmed ibn Hanbel (164-241/780-855) ve Tabcd (224-310/839-923).

Buhad (194-256/810-870)

Bu eserler mezkur rivayeti mam bn ihab ez-Zuhri'den (50 ?-124/ 670-742), o da, Medineli Tabii fakih ve muhaddislerden Ebu Abdillah Ubeydullah ibn Abdullah ibn Utbe ibn Mes'ud cl-Huzeli'den, (.92-99/ 710-717) aras) alm bulunmaktadr. Ayn zamanda air olan bu byk alim, bn Abbas'tan u ekilde nakletmektedir: bn Abbas (H.nee 3-68/619-687), Kur'an okuttuu Muhaeirlerden Abddurrahman ibn Avf'in (.31/652) Mina'daki evindedir, 23/644 senesi Haee mevsimi. Haee mcrasimini bizzat Halife mer idare ediyor. bn Avf, Halifenin yanndan eve dndnde pek heyecanldr. Zira bir takm adamlar, ilk halife seiminin oldu bittiye getirildii propagandasna girimilerdir. Bu dedikodulardan haberdar olan Hz.mer son derece sinirlcnmi ve, hemen orada, halka durumu aydnlatmak istemise de, bn Avf, bu iin Medineye braklmasn uygun grmtr, nki, imdi Haee mevsimidir ve halk arasna baz apuleu ve ayak takmnn karm olmas mmkindir, bir karklk karabilirler. Halife bu teklifi makul karlar. Medineye dnlerinin ilk Cuma hutbesinde, meseleyi btn plakl ile gzler nne serecektir. bn Abbas, heyecanla bekledii bu izahat en iyi seilde dinleyebilmek iin, o g.n erkenden Camie gitmi ve minberin yannda yer almtr. mer, sz bahis konusu meseleye getirerek: "Sizden birisi, Valiahi mer lrse, falan adama (Talha'ya) bey'at edeceim, demi. Birisinin, Ebu Bekir'e yaplan bey'at aceleye getirildi, demesi, size sakn yanl manalar verdirmesin. Aslnda her nekadar byle olmusa da, Allah, bu artlar altnda verilmi bir kararn dourabilecei ktlklerden mmeti

HiLAFETN

KUREYLLC

159

korumutur" dedikten sonra: "Mamari Ebu Bekir'den daha mnasibi de yoktu ya" diye ekliyor, ve ilk Halifenin hangi safhalardan geilerek seildiini anlatyor. zetleyelim: Hz.Peygamberin vefatn mteakib, Medinc Mslmanlar, kendi aralarnda Benu Saide avlusunda toplanmlar, Hz.Ali ve Zubeyr, Hz. Fanma'nn evine ekilmiler, Muhacirler de Hz. Ebu Bekir'in etrafn almlardr. Ensar, Hazrec'in reisi Sa'd ibn Ubade'yi Hallfe semek zeredir ki, birka Muhacirle birlikte Ebu Bekir ve mer mecse gelirler. Ensarn szcs, slama yaptklar hizmetler dolaysiyle, hilafet makamna haklar olduunu ileri srmektedir. Muhaeirlerin szcs olarak Hz.Ebu Bekir, zikrettikleri faztletlere ziyadesiyle layk olduklarn teslim etmi, fakat u vakay gzden uzak tutamayacaklarn bildirmitir: " ... Arablar bu Emr'i (reislik iini) ancak Kureyli u Hayy'e (cemaate) tanrlar, Onlar, Arablarn neseb ve mevki bakmndan ortada olandr" . Hz.Ebu Bekir bu siyasi vakay bcrttikten sonra, o Hayy'e dahil ve beraberinde bulunmakta olan mer veya Ebu Ubeydc'den birisini Halife namzedi gsterir. Ensar'n temsilcisi, hilafetin kendilerine inhisar edemeyecei ortaya knca, iki bakan teklifinde bulunur: Bir Ensardan, bir de KureyH Muhacirlerden Emir. Bu tekllfin sert mnaalara sebebiyyet vermesi zerine mer, ihtilafn teWikeli bir hal almasndan endie eder ve Bey' at etmek zere Hz.Ebu Bekire elini uzanr, kendisini orada bulUnan Muhacirler ve Ensar takib eder. Ensar'n balangta hallfe namzedi olan Sa'd, Hazrec'in reisi idi. Dier Ensar kabtlesi olan Evs'liler, Hazrecin eski muhalifleri olduklar iin, Sa'd yerine Ebu Bekir'i tercihe ayan bulmular, neticede Sa'd aznlkta kalmn. O gnk snrl bey'an, ertesi gn Medine Mescidinde yaplan umumi beyat takib etmi ve Hz.Ebu Bekir, Medinedeki Mslmanlarn kahir ekseriyetiyle ilk slam Hallfesi seilmitir. Hz.mer, bu seimin oldu bittilii iddiasna tekrar dnerek yle demektedir: "Vallahi, o gn, iinde bulunduumuz durumda, Ebu Be-

160

M. S. HATnoeLli

kir'e bey'at etmekten daha iyisi yoktu. ayed bey'at vukil bulmadan oradan ayrlacak olsaydk, onlrrr (yani Ensur) kendi ilerinden birisine hey'at edeceklerdi, ki, bundan endie ettik. Zira bu takdirde, ya biz onlara istemeyerek bey'at edecektik, veya muhalif kalacaktk, bunun sonu da anari idi"173. Hz.mer' den nakledilen alalm: 1- Hz.Peygamberin siyasi halefini seme iine ilk te~ebbs, Medindi Ensar' dan gelmitir. bu pek mhim bilgileri maddeletirmeye

2- Ensar, slama olan hizmetlerini

rinden olmas fikrindedir.

dnerek,

Halifenin kendile-

3- Mekkeden gelmi Muhacir Kureylibr, devletin siyas istikrarn temin noktasndan, kendilerinden birisinin baa gemesi grndedirler, nk, mensilbu olduklar Kurcy kabilesi, btn ArabIarca saylan bir hrete sahibtirl74. 4- Pekok slam aliminin kanaatinin aksine, taraflardan hibirisi, Halifenin Kureyli olmasn emredici hibir hadis veya Peygamber talimat ne srm deildir. Kaldki byle bir hadis olsayd, Muhacirlere en byk destek tekil eder, baka delile ihtiya grmeden onu ileri srerlerdi. Tekrarlayalm, baz alimlerin zannettikleri gibi, seim yerinde, miimlarn, halifelerin Kureyten olacana dair herhangi bir peygamberi hkm asla bahis konusu edilmi deildir 175

5- Memleketin artlar gerei, Kureyin iktidardan

saf d edilemeyecei zarilretini kabilI eden Ensar, iktidar paylama teklifinde bu1nmutur. Bu yeni teklif, varl ileri srlen hadis'in aslnda mevcud olmadn gsterir.
V, 439-, r.9758; Musned, Sa'd, II, 269/II,

173 bn Hiam, II, 657-; Abdurrezzak, Hudid, 31 lVIII, 27-; Taberi-Tarih,

, 55-,

r.:~91; Buhari, 86.

I, 1820-; Bk.bn

55, III, 182/129; Beyiili,

III, 297; Minhic's-Sunne, III, 118-; Sika, ll, 152-. 174 Bu meselede her Kureylinin deil, Muhaeir Kureylileriu bal.is konusu olduuna dik. kat edilmelidir, bk.Musned, V, 186. 175 Bu hadisi Kureylilie delilolarak ileri siirenlere eevaben, Osmanl Hilafeti, Melhat- slamiyye Vekili, muhakklk Hanefi alim Zahid Kevseri (1879-1952) yle demektedir: "Kdam alimleri arasnda her nekadar bu hikaye itib"r bulmusa da, Ebi Bekir'n, Bey'at gn bu hadis ile ihticae ettii sabit deildir ... ", Fark, 15, not 4.

HLAFETN

KUREYI,LG

161

6- Muhacirler, Ensann bu davranna kzp, meseleyi halletmeden

kp gitselerdi, Hz.mer'in kanaatine gre, Ensar, gayr- Kurei hirisini pekala Halife seebilecekti. ayed mezkur hadisin asl olsayd, Ensar'n byle bir seime gitmesi imkansz olurdu. Ensar, Hz.Peygamberin emrini duyacak, fakat buna kulak asmayacak, deer vermeyecek, onu yok farzedip bildiini ileyecek, Kureyten olmayan birisini halife seecek! Bu, olacak i deildir.

7- Hz.mer, Halifenin Ensar'dan

olmas halinde cemiyette fes adanari kacab'l tehisinde hulunmaktadr, nk, "Mslmanlarla meverettc bulUnmadan birisi tekine bey' at etse, bu ikisinin ldrlebilecei korkusu ile, kimse onlann arkasndan gitmez"176.

Hz. mer'in grne gre, fesad nleyecek olan ey, ekseriyetin bey'atn temin etmektir. Reis olacak kimsenin, ekseriyetin tasvibini, mzaheretini kazanabilecek vasfta olmas, dolaysiyle kuvvetli bir taraftar zmresine arkasn dayamas gerekir. Ensar bu durumda olmad iin, hilafetlerinin salim ilemesi mmkii.n deildir. O devrin mslman ArabIar, henz kabile vakasn yokmu farzedecek seviyeye erimi deillerdi. Tabiatiyle Medineli ekailiyeti bata grmeye ekseriyetin tahamml yoktu. XX.asr demokrasisinde aznln hkmet olamamas keyfiyetinin bin ksur sene nceki bu misalinde Kurey, onluun temsilcisidir. tk devirde siyasi kudret sahibleri onlard. Daha sonra hakimiyyet mihraklar deiince, tabiatiyle Kureyin yzne bakan da kalmayabilecektir. Hz.mer'in yukardaki tehisinden aka anlalmaktadr ki, kendisi hilafette Kureylilii asla, mnakaa d bir art olarak grmemektedir. Esas olan, mcveretle bir adam semektir. Meveretle, umumun \ tasvibini elde edebilme imkan, ona gre, Kureyli bir Mulacir mslmandadr. Yoksa Kureylilik, Hilafetin, Hadis'e dayanan, lazm- gayr- mwarik (olmazsa olmaz) art deildir177
176 Hz.mer, bakanl ura'nn ii olarak grmektedir, kr.Abdurrezzak, V, 446, r.9760. 177 Hk iki halifeye bey'at etmcmi Sa'd ibn Ubade gibi, halife namzedi Hazrecli bir sahabirin meveudiyeti dahi, byle bir hadisin olmadna bir delil tekil eder. Sa'd, Ciiliyye devrinde okuyup yazmas olan nadir kimselerdendi. Akabe'ye itirak eden 70 Ensari arasndadr. Bedr hari, btn seferlerde Hz.Peygamber ilc beraber bulunmutur. 617 n, 142-145; Usud, Il, 357. Onun, "mamlar Knreytendir" hadisini duyup ta, bu peygamber emrie srt evirmesi mmkin deildir. Bk.tbn Sa'd, 111,613-

162

M. S. HATBOGLU

SLAM SYASET ve TEFEKKR TARHNDE KUREyN MAMET Peygamber sonras Arabistannn siyasi artlar gerei olarak Hilafet makamna getirildikten sonra, ilk Halifenin devirleri boyunca hakimiyetini devam ettirebilmi bulunan Kurey kabilesi, Hz.Peygamberin vefatndan bir eyrek asr geince,bu iktidarn tezelzleuradn grerek, artk, sznn geerliliini, teb'ann gnl rzasna deil, kendi silahnn kuvvetine balamak devrinin geldiini anlamtr. slam siyasi tarihinde, bir grup mslmann, ilk defa olarak, gayr- Kurei bir halife semeleri hadisesi, Harici Abdullah ibn Vehb er-Rasibi'nin ahsnda tecelli eder, tarihi: 20 evva! 37/31 Mart 658178 Sffin harbinin Hakem meselesi yznden Hz.Ali'den aynlp ayr bir siyasi frka halinde vcud bulan bu Hariciye hareketini takibendir ki, Kurey dndan halife seimi meselesi, slam dnrlerini megul etmiye balam, birbirinden farkl grler ortaya atlr olmutur. Umumiyetle bUnlar iki ana gurubta toplayabiliriz: i mameti (veya Hilafeti), kabilesi ne olursa olsun, her ehil mslmana tanyan Eitlikiler (Ehlu't-Tesviye), II-Sadece Kurey'e has klan Kabileciler. slam fikir cereyanlar arasnda, idari-siyasi makamlara, hususiyle hilHete seilme hakkn her ehil mslmana tanyanlar olarak, mesela u frkalar saylmaktadr: a) Btn Hariciler, b) Mu'tezile'nin ekserisi, c) Mrcie'nin bir ksm. Bunlara gre, ister Kureyli: ister herhangi bir Arab, ister kle olu olsun, Kitab ve Snneti tatbik edecek herkes, her mslman, devlet bakan olabilir!79. kinci gurubun Kabilecileri, ilk anlaya hakim olan Muhacirlik vasnn (bk.174.not) unutmaya balayacak, ortada mcerred Kureylilik kalacaktr. Bu Kureylilikte geer deer, artk slama hizmette ncelik
178 Makli/ii, 8.39. 179 Fas/, LV, 89. I, 210; ehresliini, I, 177. ADS'de, on gn evvelinin tarihi verilmektedir,

HLAFETN

KUREYLLG

163

deil, Kurey aileleri arasndaki siyasi kar endiesidir. Aslnda Haimiler, Emeviler, Abbasiler, ayn Kureyin adamlardr, fakat i, siyasi hakimiyet akna dayannca, beriki Kureyli, teki Kureyliyi kolayca boazlayabileeektir. Bu derece deiik manzaralar arzeden ve asrlan iine alan bir meseleyi kolayca vuzuha kavuturmak iddiasnn geerli olamayacan biliyoruz. slamn siyaset ve fikir hayat i ie olduu iin, Kureylilik mevzuundaki grleri ak ilmi tasnife tabi tutmaya elbette imkan yoktur. Mesela bir Haricilik, hem hareket, hem fikirdir. Asrlarca devam etmi, ok eidli grnmler kazanmtr. Eitilik fikrinin sahibi hem fkh, hem kelam ekolne mensub olabilmektedir. Mterek frkaya nisbet edilen kimselerden deiik sesler kabilmektedir. Bu bakmdan tek yapabileceimiz ey, mmkn olduu kadar tarihi sraya riayede, bu mevzuda gr olanlardan, ahs ve cemaat olarak, misaller vermiye almak olacaktr. Hariciler ve Kurey

Tarihi bakmdan, slamda Kureyin idari hakimiyeti aleyhine atlm ilk admlar, bu frkann damgasn tamaktadr. Hilriciler, neseb bakmndan, Kurey, Sakif ve Ensilr'n dnda kalan Arab kabilelerine, bilhassa Temm, Bekr ve Hemdan'a mensub idiler. Dini hayatlarnda gilyet sofu ve msilmahasz oldular. Bu frka hakknda mstakil bir eser yazm olan Alman msterik Wellhausen (18441918), onlann yabanc meneli olmayp, takvaya dayal gerek bir islam ihtilalci frkas tekil ettiklerine iaret ettikten sonra, bu ihtilfleiliin islamiyetle ilgisini u ekilde aklamaktadr: "Takva, slamda umumi bir siyasi hedefe sahibtir ki, Haricilerde durum, bunun en st derecesindedir. Allah, M'minlerden, yeryznde bir irkinlik grdklerinde susmamalann istemektedir. Onlar, hayrl olan ileyip kt olan terk etmeyi sadece kendilerine hasretmez, ayn zamanda bu davrann heryerde ve herkeste tahakkukuna alrlar. Yani marufu emretmek ve mnkerden alkoymak, zerlerine vazifedir. irkin olan deitirmek, her ferde vacibtir, diliyle olsun, eliyle olsun. Bu prensip, slamn umum prensibidir, fakat onun yerli yersiz tatbiki, Haricilerin alamet-i farikas olmutur"lso.
180 Havaric, 18-30.

164

lif.

S. HATBOGI,U

Gerek mmet, salih mslmanlarn tekil ettii mmet olduu iin, onlar nazarnda, Ih,slman Arab olmu, mevla olmu, hi farketmiyordu. Ateli Haricilere gre, gerek m'minler kendileriydi, muhalifleri de kafir. Hlasa, "Harictlerin mezhebi, siyasi bir mezhebtir. Hedefi, ammenin ilerini, Allahn emir ve nehiylerine gre yrtmektir ... "181. Hedefi bu olan bir frkann, herhangi bir ie adam tayininde, kavim, kabtle gibi deerlere kymet verecei, hhesiz dnlemezdi. Haricilerin imametle ilgili grlerini bizzat kendi eserlerinden takib etme imkanna henz sahib deiliz. Bugn iin, matbu Snni ve ii frka kitablarnn mevzu ile ilgili beyanlariyle yetinmek durumundayzl8z. mametin lzumu zerinde Hariciler arasnda ittifak mevcud gibidir. Her nekadar onlarn Necedat kolu: "mmetin halifeye ihtiyac yoktur, Mslmanlar, kendi aralarnda Allahn Kitabn tatbik ederler" grnde iscler del83, ekserisi mam lzumlu grr, ve belirttiimiz zere, onun ahsnda hibir kavmi ayrma gitmez. E'ari (.324/935), Haricilerin bu noktadaki grlerini yle ifade ediyor: "mamete gemi kimse, ayed buna mstehak ise, Kureyten olsun, bakalarndan olsun, imameti caizdir, Cair (zalim kimse) mam olamaz"184. Nevbahti ise (III. /IX.asr) yle aklamaktadr: "Herkes mam olabilir, yeter ki, Kitab ve Snneti tatbik eden, onlar bilen kimse olsun ... "185. E'ari kelameIarndan Abdulkahir Badadi (.429f1037): "Harici. lerin fikrince, mamete her snftan adam seilebilir, yeter ki bu ie ehil olsun. Bu sebeble, Nafi ibnu'l-Ezrak'a, sonra Katariyy ibnu'l-Fueae'ye, Necde'ye, Atiyye'ye bey'at etmilerdir, halbuki bunlarn hibiri Kureyli deildir"186 diyor. Keza frkalar mii,tehasss ehrestani (467-548/1075-1153), ayn mahiyette unlar sylyor: "... Dnyada bir mam'n bulunmasna
181 Havaric, 36. Douu vc Grleri 182 Bu mevzfdaki son incelemelerden birisi olarak bk. "Mdiyc'nin (Doktora Tezi), Dr.Ethcm Ruhi Flal, Ankara, 1972, s.llS-.

183 ehrestan., I, 193. Mcs'fdl, Mu'tezileden de bu grii paylaanlar olduunu syliiyor,

Muruc, VI, 2S.

184 Makilm, I, 204. 185 Firak, 10. 186 Vsulu'd-D,n, 275.

HLAFETN

KUREYLLG

165

umumiyede cevaz vermilerdir. BUna ihtiyac duyulursa, onun kle, hr veya Nebati yahud Kureyli olmasnda fa:k gzetmezler"187. Nitekim bu grleri istikametinde tatbikata girien Haricller, KureyIi olmayan kendi halifelerine Emiru;I-Mu'minIJ - M'minlerin Kumandan nvann vermilerdir. Onlardan birka isim tanyalm: Neede bn Amir (36-69/656-688) Neediyye frkasnn isim babas olan bu zat, Bekr ibn Vai! boyunun Benu Hanife kabilesindendir. Yezid'in 64/683 senesindeki vefatm mteakib, Y emame' de isyan etti, Mekke'ye geldi, Bahreyn'i merkez yapt. Bu Harici Emiru'l-Mu'minin, Yemame, Uman V.s. yerlere valilcr gndermi, be sene kadar hkumet etmitir. Siyasi hakimiyetini kurduu yerlerde, ayn zamanda tabii namaz imam da olacak olan Necde'nin arkasnda, diger Sahiibiler meyannda Kureyli bn mer'in de cemaat olduu 7.ikredilmektedir188. yle grnyor ki, Haricilerin bata gelen hedeflerinden hirisi, Kureyin Mslmanlar arasnda srdrmek istedii hakimiyeti ykmak olmutur. Bu iin en gzel isbat, onlar arkalarna alarak namaz kldrmakta tecelli edebilirdi. Emevilerin son senelerine tesadf eden aab'1daki hiidise, bu bakmdan mstesna deer tamaktadr: ILVelid'in (126/744) senesindeki) katlini mteakib, Cezirc'de, eybani Said ibn Behdel, hilafet davasiyle yeni bir ayaklanma balatmt), Ktife'ye giderken yolda lnce, yerine, ayn kabileden Dahhak ibn Kays (k.129/746) geti. Saysn gittike artrarak Ktife'yi ele geirdi (evval 127/Austos 745). Irak'a tamamen hakim oldu, hatta III.Yezid tarafndan tayin edilen Vast valisi Abdullah, ki mer ibn AbdWaziz'in oludur, kendisine bey'at etti, Hiam'n olu Sleyman da ona katld. Siyasi stnl ele geiren kimse, ayn zamanda namaz imamln da inhisarna ald iin, bu Kureyli devlet adamlar, Harici Dahhak'm arkasnda cemaat olmak durumunda kaldlar.
187 ehrestlini, 1, 175. 188 Minhicu's-Sunne, III, 62.bu Teymiyye, "Hiricilerle ktal edilme,i yolundaki Peygamber emrini hay! sahih hadislere ramen, Sahabe byle hareket etmitir" diyor ki. bu durum, Sahiibenin Peygamher emrine aykr hareket etmi olmasn deil, bu hadislerin sal, olmadn gsterse gerektir. Cahiz (.255/870) ise, Hlsiyye'ni reisi dedikleri ilm mer'in ihuXecde harbetmek zerc silah kuandn nakletmektedir, Beyun, III, 130. i!c

166

iii. S.

HATBOGLU

bu hadise, cemiyet bnyesinde byk heyecan uyandrm, ve adeta, ldrlm olan islami ruhun ihyas eklinde tefsir edilmitir. Haricilerin alim airi, Basra'l Tabiilerden ubeyl ibn Azre (.140 /757 civan)IS9, bu hadisede Kureyli gururunun knln grmekten duyduu hazz, u beytiyle ifade etmektedir: "Bak, Allah nasl dinini stn kld, Ve Bekr ibn Vail'in arkasnda Kurey namaza durdu"190. Dahhak'n mensubu olduu eybaniler, Bekr ibn Vail'in dur. Diclenin her iki sahilinde, Musul civarnda otururlard. bir kolu-

Bekr ibn Vail, Yemame'den Bahreyn'e kadar uzanan blgelere hakim, en kudretli harbi Arab kabilesidir. Diyarbekir'e kadar yaylmlardr. 9/630 senesinden itibaren slam olmaya baladlar. 36/656 senesinin Cemel Harbinde, her iki tarafta da grnmler, daha sonra Hz.Ali tarafna gemilerdir. Emevilere kar mteaddid savalan vardr. Hususiyle Kureylilere kar siyasi rekabet iinde olduklannn delili olarak u rivayet gsterilebilir: Amr ibnu'-Jts'n (.43/663) huzurunda Bekr ibn Vail'den birisi yle der: "Kurey, ya bu zulme son verir, yahud Allah bu hilafeti onlardan baka bir Arab eemaatine verecektir". Amr, o zat yalanclkla itham eder, nk Hz.Peygamberden yle duymutur: "Kurey, hayrda ve erde, kyamete kadar nsanlann ilerini idare edecektir" 19 i Tarihin tekzihine uram byle bir haberin Hz.Peygambere aid olamayaca aikar olmakla beraber, Arab dahilerinden saylan Amr gibi bir Sahabinin byle konumas akla uygun deildir. Bu eid rivayetlerin tedavle karl, oturduklar makamn sallanmakta olduunu farkeden Kureylilerin, istikballerini garantiye almakta ba vurduklan usullerden biridir. Kurey dmanlarn tesirsiz klmakta en emin yol, Peygambere avukatlk yaptrtmak olacaktr.
189 Basra Kurrasndan, araba alimi, air ve sika olarak gsterilen bu zat Cahiz (.255/ 870), yetmi sene RQfzilik yaptktan dn sylemektedir. Bonra Harici olmu bir kimse olarak takdim ederken, Belazur! (.279/892), onun Harici olmadn, onlann belimm ekmemek iin bu yolda iir yazBu zahid air, Basral byk ilimlerden Katade'nin (61-117/680-735) tlamad idi, Tehzib, LV, 310-1, r.530; Meahir, r.72't 190 Beyan, I, 343; III, 265; Taberi-Tarih, II, 1913; Kamil, V, 333.K.ADS, 185. 191 Tirmizi, 34. Fiten, 49, r.2227; Musned, IV, 203. Kr. not: 278.

HLAFETN

KUREYLLG

167

ia ve Kurey Hz.Peygamberin vefatndan sonra, yerine damad HZ.Ali'nin gemesini isteyen ilk senelerin mahdud taraftarlarn, ileriki devirlerde, bu arzuyu aklde haline getiren zmreler takih etmi, ve iatu Ali-Aliciler tabiri, ia umumi ismi altnda, byk bir gurubu temsil eder olmutu. Saysz denecek derecede ube ve kollara ayrlan bu frkann mevzuumuzla ilgili grlerini ayrca incelemeye lzum olmasa gerektir, nk, Hz.Ali'nin ve zrriyetinin imamet haklarn amentlerine alm kimselerin, onlarn Kureyliliklerini isbata ihtiyaclar yoktur. Buna ramen, hurada, ia'nn bu mevzuda dayand hadisleri tanmak bakmndan, iki alimden nakilde bulUnmak istiyoruz. iann mamiyye kolu kelamclanndan Nevbahti (IlL/IX.asr), Ensar'n ikili emir teklifine kar Ebu Bekir taraftarlarnn, mametin Kurey'e aidiyyetinden bahseden hadisi ileri srdklerini ve bu sebeble, Sa'd ibn Ubade ve ailesi efrad dnda, Ensar'n sahneden ekildiini sylerl92 Grld zere bu alim de, diger Ehl-i Snnet alimIerinin dtii.kleri hatay tekrarlamaktadr. Tarihi Mes'udi'nin (.345/957) verdii aklama daha geniedir: " ... Zeydiyye'nin ou, Carudiyye ve dierleri, sair ia frkalar, Rafiza, Ravendiyye u gre sahiblerdir: Hz.Peygamberin, -mimet Kureytedir- ve -Kureyi ne aln, nne gemeyin- szleri sebebiyle, mamet ancak Kureyin hakkdr. Keza, Muhacirlerin, Sakife gn Ensar'a delil olarak ne srdkleri: -mimet Kureytedir, nk onlar bir iin bana geince idil davranrlar- hadisi, ve Ensar'n ekserisinin bu gre dnmeleri, hunun delillerindendir. mamiyye frkasn digerlerinden ayran husus, imametin ancak Cenab- Hak ve ResUl tarafndan bir kimsenin ismiyle, lakabiyle tayin edilecei grnde olmalardr ... "193. Allah ve Resul tarafndan seilen Halife, ia'ya gre, Hz.Ali olduu iin, tabiatiyle onlar nazannda neseb keyfiyetini ayrca mzakereye lzum kalmayacaktr.
192 Firak, 3.

193 Muruc, VI, 26-27. Bu bnhisIeri 332/943 senesinde yazmtr, VI, 30.

168
Mmeie ve Kurey

M.

S.

IIATBOGLU

Siyasi hasmlarn td'in ve tekfr etme noktasna ulam Havaric ve ia gibi iki ar frkann mmet ferdierinde uyandrd vicdan rahatszln, arabulucu bir fikri eereyan tevlid etmesi mukadderdi. Mureie, ite byle bir teskin vazifesine talib insaf sahibierine alem olmutur. Ali taraftarlar da, MuflViye eebhcsi de, lUridier ve ia da, insan olmak hasebiyle hatadan mnezzeh deillerdi, fakat bu durum, onlarn dinden kmalarn, dolay,iyle de tekfll' edilmelerini gerektirmezdi. Herkes kendi ietihadna gre hakl olduu iin, ietihadlar zerinde kat'i hkme giderek, unlar isabet etmi, unlar yanmtr, demeye imkan yoktu. Bunu ancak Allah syleyebilirdi. yleyse ilerin muhasebesini ve kararn Ona brakmalyd. Kimsenin iini okumak mmkin olmadna gre, zahiren mslman grneni mslman saymaktan baka kar yol yoktu. Netiee olarak, Ehl-i Kble'nin kfrn sylemek, kimsenin haddi deildi. te bu ekilde dnenler, kat'i hkm Allaha brakanlar, ilk devrin Mrciesini tekil etmitirl94 Harici ve ii grn aksine olarak, zalimin m'min kalabilmesi mmkin olunca, bataki idiireeileri, bUnlar ne kadar zalim olsalar da, gayr- meru addetmek, isyana gitmek, doru bir hareket olmuyordu. Dorumn ne tarafta olduuna karar veremeyip siyasi-askeri mcadeleden uzakta kalm bir ksm Sahabeyi de katarak, Tabiiler arasndan pek ok fakih ve muhaddisi Mreieden sayanlar, ite hu noktadan hareket etmektedirler, ve bylece, mesela Ebu Hanife de Mreii olabilnektedir195 Mrcie, tam bir fikri sistem olamadan, yerini Mutezileye brakacaktr. Onlarn mntesibleri olarak saylan kimselerin grlerini sarahate kavuturma imkanna bugn iin sahib deiliz. Bununla beraber, imamette neseb unsuruna dair grleri, kaynaklarmzda nakledilmi bulunmaktadrl96 Bunu, ilk hicri asrn son yarsnda yaam hir alimin ifadesi olarak verelim: Gaylan ibn Men"an, ed.Dmeki Hayat hakknda fazla birey bilmediimiz bu Dimekli zat, Gayliiniyye Kader frkasnn isim babas olarak da gsterilmektedir. tk Ka19.1 Murcie kelime,inin masdan olan rcii, mllet vermek, ileriye atmak monasma gelmektedir. ik Mrcie'mn n,ina", hak. lk. tbn Sn'd, VI, 307/214. 195 Maarif, 196 Firak, 625. 9.

nr.AFI,Tr;

K UREYLLi;i

169

deri Basral Ma'bed el.Cuhcni'in (k.80 (699) talebesi idi. ki bin sahife civarnda Resail'i olduu bildirilmektedir. 107 (i26 senesinde, onu Medine'de halka fetva vereeek iktidarda gryorm;. ln Hacer, onun man Evzai ilc mniizara ettiini, sonunda Evzai'niu onun katline fetva verdiini naklediyorsa da, bu i bizee biraz uzak ihtimaldir. Onun katlini iki bin Rum ldrmekten stn tuttuunu hdi.ten Filistinli alim Red ibn Hayve'nin 112(730 senesinde vefat ettii dikkate alnrsa, Gaylan'n 108-112 seneleri arasnda katklilmi olmas gerekir ki, Evzai (88--157 ( 707/774) bu senelerde yirmi ya~larnda ancaktr ve henz ilmi otoritesini kurmu deildir. bn Kuteyhe, Caylan' Kbti gsterir197 mamet mevztiunda onUn Hariciler gibi dlldb' anlalyor: "mamet, Kureyli olmayan iin de caizdir. Kim Kitab ve Snneti tatbik edecekse, mamete mstehak olur. mamet, ancak mmetin icma ile gerekleir" J 98 Gaylan'n katlinde, sahib olduu bu demokratik griin Emevi saltanat aleyhine oluunun rol varmdr sualinc bugn iin cevap verebilecek durumda deiliz. Gaylan'n imarnet grn btn Mrcieye ternil etmek de mmkin deildir. Mutezile ve Kurey Hz.Osman'n 35(656 sencsindeki ~ehadetinde sonra, baz ileri gelen Sahabenin de itirak ettii dahili harblere ve siyasi mcadeleye katlmam Sahabiler, baz frka kitabarnda 199, Mutezile'nin seleflcri olarak gsterilir. Mesela Sa'd ibn Ebi Vakkas (.55? (675), Muhammed ibn Mesleme (.46 (666) Abdullah ibn Omer (.74 (693) ve Us:1me ibn Zeyd (.54 ( 674.) bu Selef arasndadr. slamn ilk asrnn kanl mcadelelerinin fikri plana intikaliyle ortaya kan eidli frkalar arasnda, II (VIII. asrdan itibaren UZUndevirler slam dnce dnyasna hakim olmu, byk kelamclar yetitirmi olan Mutezilenin stesna yeri vardr. Bu bakmdan onlarn imamette nesebin yeri hakknda ileri srdkleri grler byk kymet tar. F:kalar mevzuunua yazdm syledii el-M akalit fi Usuli' d-Diylinat isimli byk eseri henz mevctid deilse de, byk tarihi Mes'fidi (.345,6(957)2o, Murueu':;-Zeleb'inde, bu frkann imamct grn 01197 198 199 200 Maarif, 625; Buhari, TK, IV, 1, 102-103; TS, 120; Lisar'/-Mizan. vIi/el, I, 22i. Firah, 5. Mellifi Mu'tezilcdc .ayanlar da vardr, afiyye, llI,456. IV, 124.

170

M. S. HATBOGLU

duka tafsilatl olarak vermektedir20!. "Mutezilenin ve dier difelerin grne gre, diyor, mamete mmetin semesiyle gelinir. nk Allah ve Resul,ismen bir imam bildirmi deillerdir. Mslmanlar da bir isim zerinde iema etmi deillerdir. mamm seimi mmete braklmtr. Aralarndan birisini seerler. (Allahn) hkmlerini tatbik edecek bu zat, adalet ve iman sahibi mslmanlardan olmak artiyle, ister Kureyli, ister bakas olsun, farketmez. Bu ite, nesebe veya baka hususlara iti. bar etmemilerdir. Her asrn mslmanlanna bu yolda hareket etmek vaeibtir. mametin Kureye de; sair mslmanlara da caiz olduuna, bt.n Mutezile ve Zeydiyye'den bir cemaat inanr. el.Hasen ibn Salih ibn Hayy (100-167/718-783)202 bunlardandr .. , (Mutezilenin) bu grne, tbadiyye de dahil, btn Harieller katlr, ancak Hariellerden Neeedat'm fikrine gre, imam tayini vaeib deildir. Bu gre, Mutezilenin eski ve yeni mntesiblerinden itrak edenler vardr, fakat unu ileri srerler: ayed mmet adalet dairesinde yaar, ilerinde fask bulunmazsa, mama lzum kalmaz. (tmamette neseb art aramayan) bu gre bal olanlarn delilleri vardr. Mesela Hz.mer: Salim sa olsayd (teklif edeceim halife namzedinde) kararsz olmaz (onu seer) dim, demitir. Salim'in, Ensardan bir kadnm mevlas oluunu dikkate alarak (mezkur gr sahibIeri) yle derler: Her mslmann mamete geebileeeini ayed mer bilmiyor olsa idi, bu sz sylemez, ve Ebu Huzeyfe'nin mevlas olan ibu Salim'in vefat etmi olmasna teessf etmezdi. Bu mev. zda, derler, Hz.Peygamberden de pek ok sahih haberler meveuddur. Bunlardan birisi: -Sakat bir kle dahi olsa, dinleyin, itaat edin-dir. Cenab- Hak da yle demitir: -Allah nazarnda en ketiminiz, en mtteki olannzdr(49.Hueurat, 13". Mtezilenin islami zilmiyete uygun bu grlerinin kendi devirlerin. deki ameli tezahrleri henz akla kavumu deildir. Ama, nazari planda da olsa, devletin en yksek idari makamna gemede mslmanlar arasnda eitlik bulunduu grnn sylenebiliyor olmas dahi az ey deildir. Mutezileyeme nsb ilim adamlannn II/VIII. asrdaki seviyelerine bugn dahi ulaamam islam devletlerinin bulunuu, onlann deerini tesbitte l mesabesindedir.
201 Muruc, VI, 24-27. 202 Zeydiyye'nin Betriyye kolunn mensub bu kelfme, zfhid, muhnddis fakih ve metehid iilim, aslen Hemedandr. Kifede yetiti. Ziilim tmii.mlara klla mefdele taraftfn idi. Bu gibilerle eilfda k1amyaea, arkalannd Cuma namaz klnamyaea grnde idi, Tehzfb, II, 285-289.

HiLAFET!\'

KUREYLLG

171

Mut~zile alimlerinin hepsini, neseb mefhumunu tamamen saf d etmi kimseler olarak grmek doru deildir. Aadaki bahiste de grlecei zere, bunu, zamann artlarna gre bir tercih mevzuu olarak mtalaa edenler vardr. mametle Nesebin Deeri

mamet-Hilafet kapsn btii,n mii.slmanlara ak tutanlar, tabiatiyle Kureye de namzedlik hakk vermekte, fakat neseb ynnden bir tercihte bulunmak durumu hasl olduunda, iki ayr gr ileri srmektedirler. ayed, hilafet ehliyetini haiz iki kii kar da, bunlardan birisi Kureyli olursa, kime ncelik verilecei meselesinde Mutezile imamlannn ekserisi Kureyliyi tercih etmekle beraberl0J, aksi kanaati mdaafaa edenler de bulunmaktadr. lI.jVII.asrn ilk yars Mcebbire alimlcrinden, Gatafan'l Drar ibn ve taraftarIarmn bu mevzudaki tercihleri, Kurey aleyhinedir. Nevbahti (III.jIX.asr balar), onun bu tutumUnu yle anlatyor: "Biri Kureyli, br Nebat'l iki namzed olsa, Kureyliyi brakr, Nebatly halife seeriz. nk bu berikinin aireti daha kii.ktii.r ve saylar da azdr. Allaha isyan ettii, ve onu hal etmek istediimiz takdirde mukavemetini krmak daha kolayolur ... "105. Dirar'n bu grnn Abdulkahir Badadi'deki (.429jl038) ifadesi ise yledir: "Bir Kureyli ile bir gayr- Arabn (a'cemi'nin) durumlar eit olsa, gayr- Arab, imamete evlii grlr. MevIa ise, safkan (Arab)dan evladr"106. Amro4 sliimn ilk asrlarnn fikir dii,nyasna hakim olmu belli bal frkalarn imarnet grlerini, eldeki imkanlar nisbetinde, bu ekilde hulasa
203 Firak,

o;

Makiilii, ll, 151.

204 Bu zatn, btn frkalann dayandklar hadisleri iltiva cdcn KiUibu'l-Tahri isimli bir eseri olduundan balsedilir, Jnlisr, 136-137. Kadlk yapm bu alimin, Mu'tezile, Havaric ve Rafizlleri tenkid ettii otuz kitab varm Fihrist,. Harun Red'e 17 sene kadlk yapm olan Medine asll Badad kads Said ibn Abdurrahman (104-176/722-792), onun katline fetva vermi ve bu srada Ahmed ibn Hanbelorada imi. Kadnn vefatnda Ahmed'in ancak 13 yanda oluu, bu rivayete bhe drmektedir, Miznu'I.Jidl, r.3953; Lisnu'l-Miziin, lll, r.912. Drar hakknda bn Hazm (.456 /1064) u bilgiyi verir: "Mtekellim, bir "llc"e (yani, kafire) verdi ... , Cernhere, 249; [kd, VI, 437-8. 10.Kad Iyaz (.544/1149) bu grlere iddetle kar kmaktadr, 275. Kr.Fasl, IV, 89: "Habei-Kurel". Nevevi, Mutezile eyhlcrinden. Onda acaiblik vard: Kufcli Mutezill idi, Arab asll bir uubl idi, kzn Eslem kabilcsindcn 205 Firak,

XII, 200. 206 UsUl,,'d-Din,

172

M.

s.

HATBOGLU

ettikten sonra, asl Snni slamn nde gelen fkh ve kelam :11imlerini, berikilerle mukayese edebilmek bakmndan tanmak, bu mevzudaki grlerini ortaya koymak gerekmektedir. Bu suretle, Kitab ve Snnet!' sahib kma yarnda kimlerin baarl olduu, az ok tebellr edecektir. Bu keyfiyetin ilmi tesbiti bakmndan, alimlerimizi tarihi yerleri iinde takdim etmeyi uygun buluyoruz. EHL- HLAFET SNNET MAKAMNN ASNDAN KUREYLiLiGi MESELESi

Geen bahislerimizde (s. 38-41), ilk halifenin naslseilmi olduunu, bizzat Hz.mer'in dilinden tasvir etmi, halifenin Ensar'dan deil de Kureytcn seilmesini, blgenin siyasi artlarnn gerekli kldn, bunda, asla Hz.Peygamberden menkul bir hadis'in rol bulunmadn belirtmitik. imdi bu hadiseyi mehur isimlerin nasl deerlendirmi olduklarna geiyoruz.

mam- A'zam Ebii Hanife (80-150/699-767) ran asll olan imam, Kife'de dodu, Badad'da vefat etti. 70 senelik mrnn 52 yln Emeviler deninde, 18 yln Abbasiler idaresinde yaad. Zulme varan srarlara ramen, her iki devlette de idari vazife almamtr. Hz.Ali nesIine muhabbeti olduu, hatta, Zeynclabidin Ali'nin olu Zeyd'in (k.122/740) Emevilere kar giritii isyan maddeten destekletlii bilinmektedir. Mevzuumuzla ilgili olarak, Haneri usulclerinden Ebu'l-Muin Nesen (418-508/1027-1115), Tebsratu'l-Edille isimli kelam kitabnda, Halifenin kabilesi ve nesebi bahsinde, Ehl-i Snnetin, malum hadise dayanarak, ii Kurey'e hasrediei grn naklettikten sonra, yle diyor: "Bu gr Ebu Hanife'den mervidir, Zurkan (. ?) Makalat'nda, Yahya ibn Kamil ... (.240 /854 ?), ve EbU Mansur (.333/944) ayn isimdeki eserlerinde ondan bu ekilde nakletmilerdir ... "207. mam iifii (150-204/767-820)

Kureyin Abdulmuttalib kolundan geldii sylenen afii, el- U mm isimli eserinin -Sfatu'l-Eimme, mamlarn vasf- babnda, el-tmametu'207 Tabs"a, 299 A.

HLAFETN

KUREYLLG

173

I-Uzma, en byk imamlk, dedii Hilafete de iarette bulunmakta, ve mteakben, bizim "Hadis Edebiyatnda Kurey" blmnde (s. 66-) zikredeeeimiz hadislerden bazsn kaydederek, Hilafeti Kureyin hakk olarak gstermektedir .208 mam afii'nn Kurey taraftarl., namaz imamlnda da tezahr ediyor. Tayinli imamn bulunmad bir mecliste, namaz vakti geldiinde, cemaat iinden imamete geirilecek kimsede neseb Unsuruna da dikkat etmekte ve mesela yle demektedir: " ... eger (imam namzedleri) kraat ve fkhta birbirlerine e iseler, nesebi yksek olan imam yaplrsa, gzelolur, zira imamlk, fazilet mevkiidir, Hz.Peygamber: Kureyi ne aln, nne gemeyin, buyurmutur, Dolaysiyle, Peygamberin bu emrine ittibaen ben, varsa Kureylinin mihraba geirilmesini isterim ... "209.

mim Ahmet bn Hanbel (164-241/780-855)

Byk muhaddis, ana ve baba tarafndan Arab eyban kabilesindendir. Kendi Musned'inde rivayet ettii Kurey hadislerine inanm bir kimse olarak mam Ahmed iin HiLlfet makam, Kureyli bir faska, facire dahi ak olmaktadr. Onda, adalet, ilim, fazilet gibi ller de aranmamaktadr. Hangi Kureyli eline kl alp, iktidar ele geirirse, ona Emiru'l-Mu'minn diyebilmektedir. Zulmlerne maruz kald Abbasi halifeleri bile, onun nazarnda merudurlar, arkalarnda namaz klnabilir, birlikte eihada klabilir. Kad Hanheu Ebu Ya'la (A58/1066), mamnn grlerini bu ekilde nakletmektediro Ahmed ibn Hanbel'in rivayet ettii Kurey hadislerini, ilgili bahiste ayrca ele alm bulunuyoruz.

El.E'ari, Ebu'I.Hasan Ali ibn smail (260-324/874-935)

Ehl-i Snnetin akaid imamlarndan bu byk alim, Makalatu'l-

lsliimiyyin isimli eserinde, Mslmanlarn dtkleri ihtilaflarn ilki olarak mamet meselesini gsterir, bUnun halli yolunda giriilmi teebbsleri hulasa ederken, Saklfe'de Hz.Ebu Bekir'in Ensar'a mdahelesini yle takdim eder: "Ebu Bekir onlara bildirdi ki, mamet ancak Kureye aiddir. Onlara delilolarak, Hz.Peygamberin: -mlinet Kureytedir- sz208 Vmm. I, 143. 209 Vmm, I, 140. 210 EbU Ya'la, 3-4.

174

M. S. IIATBOGJX

n nakletmitir. Bunun zerine (Ensar) bu hadise boyun emi, -Bizden bir Emir, sizden bir Emir- demi iken, hakikata rcu etmitir ... "211. E'ari'nin lunaktayz. EI-Miituridi, Ebfi Mansfir Muhammed mn Muhammed (.333/944) Bilhassa Hancfi mezhebinde olanlarn tabi olduu bu Semcrkandl keam imam, Nesefi'nin (.508/1115) nakline gre, muhtemelen Makiiliit'nda, yle demektedir: "Mesele dini adan ele alnrsa, en mttakiyi, en dindar olan, ileri en iyi grecek, en iyi karar verebilecek olan aramak, byle olan mamete getirmek gerekir. nk Allahn Kitabnda: -Allah katnda en keriminiz, en mttakinizdir- dendii gibi, mallann ve rzlarn emaneti de buna baldr. Emanetin yerine getirilmesi takva ile olur. Bu bakmdan mamn byle olmas gerekir. Ne varki, Hz.Peygamber: -mamlar Kureytendir- demi, Peygamberin Ashab da, mam Kureyten semi, onlara bey'at etmitir ... "212. Grlecei zere, mam Maturidi, meseleyi Kur'an- Kerim asndan tedkik edince, mameti hakiki sahibine vermekte, fakat, Kureyten ayrlarnamasnn mes'1liyetini Hz.Peygamberden menkul sze ve Sahabenin tatbikatna yklemi grnmektedir. Bakliini, Ebfi Bekr Muhammed ibn Tayyil (338-403/950-1013) IV.asrn E'ari kelamclarnn en by saylan Baklani, Basra'da dodu, Badad'da tahsil grd. Fkhta maliki idi. Dcvrin hkmdan ii Buveyhi dadu'd-Devle'nin (.372/983) daveti zerine, Ehl-i Snnctin temsilcisi olarak iraz'a gitti. Orada Mutezile kelamclan ile, ilmi tartmalarda bulundu, byk hret yapt. Hkmdar, Bizans imparatoru II.Basileios'a (957-1025), 371/981 senesinde gnderdii heyette bulundu213 Baklini'nin mamet gr dolaysiyle maruz kald veya sebeb olduu mnilkaalar, bizi, meseleyi genice arzetmeye zorlamtr. Alimimizin bahis konusu fikirleri, et-Temhid'iin 1366/1947 Kahire basksnda mevcud bulunmaktadr. iann iddias olan nass grn,
211 Makala, I, 41. III, 6-10; ezera, III, 168-170. 212 Tabsra, 299 A. 213 Tarihu BadarJ, V, 379; Mir'at,

bu takdim eklinin yanlln daha nce belirtmi bu-

ULAFETN

KUREYLLG

175

yani halifenin Hz.Peygamber tarafndan nasla, ahs belirtilerek tayin edilmi olduu grn reddettikten sonra, tmamn seimle tesbiti mevzuunda yle diyor: "tma mm imam olabilmesi, cemiyet iinde sz sahibi, faziletli mslmanlarm onun imamln kabul etmeleriyle gerekleir. nk imam olmann yolu ikidir: nass veya seim. Nassn mevcud olmay, seimin varlna delildir ki, bizim grmz de budur."214. mamn vasflarndan bahsederken: "mamn baz evsafa sahib olmas gerekir ki, birisi, halis Kureyli 0lmaktr"21S diyor, ve bunun delilleri olarak ta unlar ekliyor: "mamn sadece Kureyten olmasnn sebebleri vardr. Birisi, Hz.Peygamberin: -lerinden iki kii kalncaya dek, mamlar Kureytendirhadisi ile, mehur hutbclerinde En!'ara vasiyyette bulunuyorken Abbas'a syledikleri szde geen u hadistr: -Kureye, halk ve u i vasiyet ediyorum. Halk Kureyin teb'asdr. Halkm iyisi, onlarn iyilerinin teb'asdr, ktleri de, ktillerinn-. Bunlar gibi, lafzlan deiik olsa da, manalar ayn pek ok mtcvat haberler meveuddur". MteakLen, Sakife'de Ebu Bekir ve mer'in ileri srdkleri iddia edilen hadise Ensarn boyun ediine temas ederek, "ayed, diyor, Ensar bu hadisin doruluunu kabul etmeseydi, onu rtmeye ve reddetmeye kalkrd." Ve nihayet, "bu iemadan sonra, aykr grte bulunan Drar ve emsalinin szlerine itibar edilmeZ" eklinde grn noktalyor216. mametle efdaliyyet Baklani, Hilafette Kureylilii elde bir saydktan sonra, eger herhangi bir mcbir sebeb yoksa217,namzedler arasnda efdal: daha faziletli olann halife seilmesini ister. Namaz imametinde efdalin tercihini tavsiye eden peygamberi talimat hatrlattktan sonra kendi fikrini ekler: "mametin en bynn mamet-i Kbrii olduunda Mslmanlar mttefiktir. mmetin en byk imamnn bir vazifesi, namazda ne gemektir. Bu bakmdan (Halifenin) onlarn efdali olmas gerekir"21s. yle grnyor ki, Baklaru, Hz.Ebu Bekir'in seim eklinin gerek tarihi manzarasn tesbit imkanna kavumu olsayd, muhakkak ki,
214 Temlid, 178. GazMi de aynfikriileri 215 Yani "Mcvali deil", bk.a.e., 184. 216 A.e., 182. 217 :Vlefdi'l'n tercih edilebilecei durumlar iin bk.184., 195. 218 A.e., 183. sryor, Mustazhiri, 175.

176

M.

S. HATBOGLtJ

Kur'an deer llerini kabiIeciIie kurban etmezdi. Bu ihtimali, onun, ehliyette nesebi katkya pek deer vermiyor olmasna balyoruz. Bilindii zere ia, Hz.Ebli Bekir'in hilafete layk olmadn isbat sadedinde, onUn ilk hilafet nutkunda syledii u emleye taklmaktadr: "En hayrlnz olmadm halde banza geirildim"219. Baklani, ilk Halifenin bu ibareyi kullanmaktaki gayesini anlatrken yle sylyor: "(Halife,) ben, kabile ve aret bakmndan en hayrlnz deilim, demek istemitir. nk HaimiIer neseb ynnden ondan stn idi. Byleee anlatmak istiyordu ki, bu byk mevkie neseb yksekliiyle ulalmaz ve bu makam -mamlar Kureytendirhadisinin ak delaletiyle, Kureyin sadece Haim kolunun deil, btn kollarnn hakkdr"220. Baklani, kendi eseri Temhid'de, kaydettiimiz zere, KUreyin imametini mdafaa ediyor olduu halde, kendisinden drt asr sonra domu imali Mrikal bir alim, bn Haldln (733-808 {1334-1406), onu, Kureylilik artn lzumlu grmeyen kimseler arasnda saymakta, bu gre niin vardn yle anlatmaktadr: "Kurey asabiyyetinin (yani kabile nfuz ve kudretinin) maruz kald paralanma ve knty, ve yabanc meliklerin Halifder zerine kurduklar hakimiyeti grdkten sonra, Haricilerin kanaatine uygun dse de, Kureylilik artn skat etmitir"221. Bu neticeyi Baklan'nin bizzat ifade ettii eserini bilmiyoruz. (bn Haldln, muhtemelen bu kaynaklara sahib olmu, veya bu bilgiler, baka yollardan kendisine ulam olmaldr. Abdulkihir ibn Tahir, Eb MansUr el-Badidi (.429 {1038)

slam fikir cereyanlar sahasnda mtebahhir ve eser sahibi bu afii ve E'ad mam, Hz.Peygamberden sonra mmetin iine dt ihtilaflar arasna mamet meselesini de koymaktadr. Ona gre de, Ensar eer Kurey lehine davadan vazgemise, sebeb, -mamlar Kureytendir- hadisini duymu olmalardr. Maamafi alimimiz, u ilaveyi yapmay da lzumlu buluyor: "Bu ihtilaf gnmze kadar devam etmitir, nk Drar ve Hariciler, mametin gayr- Kureiye caiz olduunu sylemilerdir"222.
219 bn Hiiim, ll, 661; Ma'mer, XI, 336, r.20701; bn Sa'd, III, 182/129; 212/151; Emviii, r.8. 220 TemMd, 195. 221 Mukaddime, 222 Fark, IS. 194.

HLAFETN

KUREYLL(,;

177

Usulu'd-Din i5imli eserinde, meseleyi daha genie ele alr ve kendi mezheb grlerini u ekilde ifade eder: "eriat, mameti Kureye tahsis etmitir. Yine eriat, mamete layk Kureylinin daima bulunabileceini hildirmitir. Bu bakmdan, bakalanndan imam aramak caiz deildir ... "223."mametin Kureye has olduuna dair Ehl-i Snnet'in delili, Hz.Pcygamberin: -mamlar Kureytendir- szdr. Bu haber sebebiyle, Ensar, Sakifc gn, Hlafeti Kureye teslim etmitir. Bu hadis ve Sahabenin icma, Hilafetin Kureyten gaynsna caiz olmadnn iki delilidir. cmanhus1lnden sonra ona muhalefet edenin szne kulak aslmaz"224.
"Dinin Esaslan" ismini koyduu eserinde, tarihen yanl bir rivayete eriat da kantrm bulunan bu Badadl iHi,ne varki, yrd yolda yalnz deildir, benzerleri devam etmektedir: El.Miiverdi, Ebu'l-Hasen Ali ibn Muhammed (364450)974-1058)

Abbasi Halifesi Kaim'e Bakadlk yapm, aynca el-Ahkamu'sSultaniyye adn verdii bir de saltanat hukUku kitab yazm olan Maverdi, halife olacakta arad yedi artn sonuncusuolarak srmekte ve unlar sylemektedir: neseb'i ileri

"Hakknda na ss ve icma olduu iin, imarnn Kureyli olmas gerekir. Herkesten ayn dnp, imameti btn insanlara caiz grd iin de, Drar (ibn Amr)n szne tibar edilmez. nk Hz.Ebu Bekir, Sakife gn Sa'd ibn Ubade'ye bey'at. etmi Ensar' Hilafetten uzakla. trmak iin, Hz.Peygamberin -mamlar Kureytendir- szn delil getirmitir. Bunun zerine Ensar, hilafeti kendilerine hasretmeyi brakmf, -Bizden bir Emir, sizden bir Emir- demiken, Hilafette ortaklk teklifinden vaz gemilerdir, Ebu Bekir'in rivayet ettii hadise teslimiyet gsterdikleri, verdikleri haberi tasdik ettikleri iin. Bu suretle Ebu Bekir'in: Bizler Emir, sizler Vezir- szne raz oldular. Hz.Peygamber yle demitir: Kureyi ne geirin, nne gemeyin. Ortada byle bir nass varken, bu mevzude bheye, mnazaaya yer yoktur"225. Gerek cereyan eklini evvelce kaydettiimiz ilk hilafet seimini, Abbasilerin en yksek adli makammn bana gemi afii bir Ehl-i Sn223

Usill,'d-Din, 211. 276. 6.

224 225 Maverdi,

178

M. S. HATBOGLU

net alimi bu ekilde anlar ve anlatrsa, benzer zihniyetin hakimiyyetindeki kltr evrelerinden salim dncenin kahileceini sanmak, olduka iyi niyetli olmay gerektirecektir.

bn Hazm, Ebu Muhammed Ali ibn Ahmed (384-456/994-1064)

Zahiriyye mezbebinin bu Kurtuba'l alim ve siyaset adam da mamet mevzuunda Kureyidir. Dayand delil, yine ayn hadistir, yine ayn yanl tefsirdir. Ensar, fikrinden dnmsc, bu hadisi duyduu iin dnmtr: "ayed (Muhacir Kureyliler) Ensar'n nne, Hz.Peygamberin nass ilc kmam olsalard, ki bu na ss Hilafeti Ensar'dan bakasna veriyordu, Ensar'n kendi itihadlarn brakp, bakalarnn sz ile amel etmeleri muhal olurdu"226. Sak.ife gnnde byle bir hadisten kimsenin bahsetmedii vakasn, bn Hazm apnda bir aIimin niin bilmiyor olduu hususu, bhesiz aratnmaya deer. Mamafi, istifade ettiini bildiimiz hadis kitabIarnda mevcud Kureyi rivayetler, onun Zahiriyye metodunu her halde deitiremeyecektir. bn Hazm'n baz hadislerden hkm karmada gsterdii akl ve idrak d davrana ahid olan bir kimse, hacmen fevkalade zengin eserlerini, fevkalade ihtiyatla okumak lazm geleceine kat'i kanaat getirecektir227. bn Hazm'in Kureylilik artndaki mutlak sran, u ifadesinden de bellidir: "Namaz imamlna her layk olan, Hilafet imamlna da layk demek deildir. nk kavrnin en iyi okuyan, Arab olsun, Acem olsun, namazda imamlk yapabilir, fakat, Hilafette ancak Kureyli hak sahibidir"228. Peygamber devri hilafet imamlar arasnda her kavimden mslmann bulunuu, Peygamber namna vekil imamlk yapanlarn sadece Kureyliler olmad hakikat karsnda bu gibi iddialarn bir deer tayamayaca aktr.
226 Fas, IV, 89-91. 227 Bu ihtiyiit gerekli klan davranlarndan

bir misal verelim. Fk1ta hadisiere dayal Peki, ya

yle bir temizlik hkm vardr: kpek, yalad kab pisletmi saylr ve temizlenmesi iin yedi defa ykanmas tavsiye edilmitir. bn Hazm bnnu kabul eder, nk nassa dayaldr. bu kab temizlediiniz su (yiini onu temizlemi olan su) ne deerdedir? diye sorulaeak olursa, buna Zahiriye aliminin cevab basittir. Onunla ilgili nass olmad iin. ibu su temizdir, iilnesi headr!, Muhalla, I, III. 228 Fosf, IV, 109; K.r.Muhaa,

i, 44-45; IX, 359.

r,A.FETN

KUREYLLG

179

GazaIi, EbU Hiimid Muhammed ibn Muhammed (450-505/1058-1 II 1) Huccetu'l.tslam, Fatmi Halifesine kar Abbasi Halifesi el-Mus. tazhir Billah' (hilafeti 487-512/1094-1118), meru halife olarak mdafaa etmek .zere yazd Fezuihu'I-Butniyye'sinde229, Hilafette on art olduunu syler. alma ile elde edilemeyecek olarak gsterdii ilk alu artn beincisini Kurey nesebi tekil etmektedir (tekiler: Bmu, akl, Hrriyet, Erkek olmak ve gzkulak salamldr). Buna delilolarak, "tmamlar Kureytendir" hadisi ile gemi asrlarn icman ileri srer. Ona gre, imamet ancak bu nesebe mabsusdur ve zaten de, hibir asrda, hibir gayr- Kurei adam tmamet talebine kalkmamtr23o Akaid sahasnda yazd el-lktistld'nda ise, Kureylilik artnn Hz.Peygamberden nakledilcn mezkur hadise dayandn belirtmekle yetinmektedir23! Gazali gibi bir alimi, daha ilk asrda, taraftarlarnca "Emiru'I.Mu'. minin" eklinde isimlencn gayr- Kurei Havaric Halifelerini bilmemezlikten gelmeye scvkeden sebeb, herhalde onlan mslmandan saymyor olmasdr. Nesefi, EbU'I-Muin Meynn Hanefi mezhebinin

mn

Muhammed (418-508/1027-1115)

bu kclam, fkh ve usul imam, mamet bahsini olduka geni bir ekilde ele alm bulunmaktadr. Eser, Hanefiy. ye'nin akaid imam durumunda olan Maturidi'den, onun kendi ibaresiyle nakillerde bulunuyor olmas dolaysiyle, pek mhim bir kaynak dunmundadr.

Semcrkandl

Tabsratu'l-Edille isimli henz baslmam kelam kitabnda232,

Nesefi, -mamn neseb ve kabilesi- blmnde, meselenin tarihesni veriyor. Rafizilerin, mameti Haim koluna, Ali ve ocuklanna hasrettiklerini; Ravendiyye'nin, veraset hukukuna dayanarak, bu ite Abbasilere hak tandklarn, ... Ehl-i Snnet'in ise, bu makam, Nadr ibn Kinane'den gelen btn Kurey kollanna ak tuttuunu, delilleri229 Gazlili bu eserini, Bakllini'nin bndan istinMt 231 5.237. 232 B eserin Clirullah shasnn (r.1l28) fotokopisini Prof.Dr.Hseyin etmi bulunuyoruz. bk.298 A-., Kendilerine hurada da teekkrlerimi tekrarlamak ATAY'dan temin isterim. lIgili babi. iin 230 Mustazhiri, 180. (A03{1013) Kefu'l-Esrar ve Hetku'l-Estar isimli kitaettiini sylyor, lh)'a, II, 120.

180

M. S. HATBOGLU

nin: "mamlar Kureytendir" hadisi olduunu, ve bu hadis dolaysiyle, Ensar'n Hilafeti Kureye brakm bulunduunu belirtiyor, Ebu Hanife ve afii'nin de bu grte olduklarnn rivayet edildiini ekliyor. Netice olarak Nesefi, bu mevzuda, Miituridi takibisidir. Bize salad mstesna hizmet ise, eyhten yapt nakillerdir. Bu noktaya kendisi de parmak basyor ve, Maturidi'nin Hanefi kclamclar arasndaki imtiyazna iaretle, onlarn imdiye kadar, ii Kureye hasrediyorken, meselenin sebeb ve mahiyetine eilmediklerini, mcerred olarak er'i emre (hadise) dayandklarn, onlann eksik braktklar bu noktay, yani mamlar Kureyten semeyi gerektiren sebebIeri Maturidi'nin ilediini sylyor. Gerekten de bu nakiller, bn Haldun'dan be asr kadar nce, meselenin sosyolojik izahna hizmet etmi arkl alimlerin bulunduunu isbat etmektedir. Baavi, Hseyin ibn Mes'd (436-516/1044-1122) "Snneti dirilten" nvanna sahib bu Horasanh afii alim, Tehzib isimli fkh eserinde, gerekli artlar haiz Kureyli bulunmad takdirde, gayr- Arab (Acem) bir kimsenin hilafete getirilebileceini sylemektedir233 emestini, Ebii'I.Feth Muhammed ibn Abdulkerim (467, 479-548/

1075, 1086-1153)
E'ari kelam alimi, fikri akmlar mtehasss, fkhta afii. bn Teymiye, onun iaya meylettiini, hadiste behresi olmadn sylyor234 Gerekten de ehrestani, mehur eserinde, mamet mevzuundaki ihtilaflardan bahsederken, hadiseyi yanl nakletmekte, diger baz alimlerde de grdmz gibi, Hz. Ebu Bekir'in, "mimlar Kureytendir" hadisini syleyerek Ensar' kararndan dndrdn ileri srmektedir235 Bir baka yerde, mametin Kureyliden bakasna caiz olmadnda mmetin icma vardr demektedir236 Her iki grn de gerei aksettirmedii
233 Measir, I, 38. 234 Minhacu's-Sunne, 235 Milel, I, 16-17. 236 Milel, I, 227.

aktr.

III, 209, 214, 240, 242.

HLA.FET,," KUREy,LG

181

bn Teymiyye, Ahmed ibn Abdulhalim

(661-728/1263-1328)

Devrinin belli bal ilimierinde mtebahhir ve yz cildi bulduu sylenen eserleriyle hret ve tesiri gnmze kadar devam etmi olan bu Harranl Hanbeli mctehid, bilhassa Rafizilere kar olan mcadelesi dolaysiyle, eserlerindc, slamn fazilet-neseb mnasebetlerini iimull bir ekilde ilernek durumunda kalmtr. Dcvrinin eyhu'l-slam saylan bu byk alim, islami prensiplerin ve tarihi hadiselerin nda dnd zaman, mevzuumuzla ilgili olarak, gayet isabetli ve mukni aklamalarda bulunduu halde, hafzasnda mevcud ve sahil kabul ettii baz hadislerin onU zoraki hey anlara srkledii de vaki olmaktadr. Bu keyfiyeti kendi ifadeleriyle sunmaya alalm. bn Teymiyye, fazileHe kavmiyetin roln hakkiyle deerlendirmektcdir. "slam dini, diyor, insan iman ve takvas ilc faziletli klar, ecdad ile deiL. ster hunlar, Hz.Peygamherin Ehl-i Beytinden, Benu Haimden olsunlar. Allah cenneti, kendisine itaat cden iin yaratmtr, isterse bu kimse Habeli bir kle olsun. Cehennemi de, kendisine isyan eden iin yaratmtr, isterse hu kimse Kureyli bir erif olsun ... (Burada ayet ve hadisler veriyor) ... Mslmanlarn icmana gre, kim iman ~e takva cihetinden daha byksc, bunlarda daha aada olandan efdaldir, isterse nceki, Habeli bir siyahi, tekisi Alevi veya Ahbasi olSUn ... "237.

"Ehl-i Snnet insan ancak kendi deeri ile faziletlendirir"23s. "Mcerred nesebde bir fazilet yoktur ... Nitekim, birisinin babas veya olunun kafir olmas, Allah katnda ona bir eksiklik getirmez ... Malumdur ki Sahahe, habalarndan daha faziletlidir, zira babalan kafir idi ... Allah hi kimseyi mcerred nesebi dolaysiyle vm deildir, sadece iman vc takvas ilc vmtr ... "2.19. Muslim'in rivayet ettii: "Allah, smail oullanndan Kinan~'yi seti, Kinane'den Kurey'i seti, Kurey iinden Benu Haim'i, bunlardan da beni seti" hadisini240, mesela yle aklayahiliyor: "Kureyin cmlesinin, bakalarndan faziletli olmas, her Kureylinin Kurenli olma237 Fettiva, IV, 297"':8. 238 Mirhticu's-Srnne, II, 194, 201; IV, 201. 239 240 Muslim, ll, 194. 43. Fadiiil. 1}5.1782.

182

M.

S.

HATBOCI,U

yalardan faziletli olmasn gerektirmez. Bilakis gayr- Arab ve sair Arah mslmanlar iinde, Kureyin ekserisinden daha faziletli olan vardr. lk mslmanlar arasnda Kureyli olanlar sayl idi. Ekserisi Mekke fethindc mslman oldu, bunlara Tuleka denir. MuhacirIerin hepsi Kureyli deildir .. Ebu Mes'ud el-HuzcIi, mran ibn Husayn el-Huzai, Mikdad ibnu'l-Esved el-Kindi gibi. BUnlar ve diger Bedirliler, Haimilerin ekserisinden faziletlidir. Haimilerin ilk mslmanlar, Hamza, Ali, Ca'fer ve Ubeydc ibm'l-Hfris olarak, topu topu drt kiidir. Ehl-i Bedrin says 313 idi. Bunlardan ancak Haimidir. Geri kalan (310) BedirIi, br Haimilerden daha faziletlidir ... "24l. Bununla beraber, bn Teymiyye'nin Hz.Peygambere duyduu engin hrmet, onUn slalesini sair mslmanlarla bir tutmaya manidir. :vIslmanlar arasnda faziletli snflarn olamayacan syleyen, mesela Kad BH.UlDi (.403/1013) gibi kclamclar bu yiizden onUn nazarnda ubiyecidir, bid'at ehlidir242. Madem ki Muslim'in hadisinde yazyor, yleyse: "Haimiler Kureyin efdalidir, Kurey, Arablarn efdalidir, Arablar da ademoullarnn efdalidir"243. Artk alimimiz yukarda sylediklerini unutmutur. Gayr- Kurei bir Muhaeir mslman, Mekke fethinin Kureyli Tulekasndan daha faziletli gren sanki kendisi deildir! "iibhe yoktur ki, .Al-i Muhammedin mmet zerine hakk vardr, onlara bunda kimse ortak olamaz. Diger Kurey boylarndan ziyade sevgi ve hrmete mstehaktrlar ... "244. Ama nede olsa hakk teslim alimliin anndandr. Onun vicdani d. rstl yine hakikat syletecektir: "Biz her nekadar umumiyetle Arablar daha faziletlidir diyorsak da, Hz.Peygamber, Arabn Aceme takvadan baka stnl yoktur. " demitir"245. "nne Ekremekum.. ayetinde buyurulduu zere, umumi itibar takvayadr,-fe kullu men kane etka, kane efdal mutlakan, kim daha mttaki ise, mutlak efdal olan odur"246. mamet-Hilafet mevzuUnda bn Teymiyye, sahih sayd hadislere tabi olarak Kureyi kalacaktr: "ii,bhe yoktur ki, Kureye mahsus er'i hkm sabittir, o da, mametin sadece onlarda 0Iacadr"247.
241 Minhiicu's-Sunne, IV. 66. 242 " ", ll, 260. 243 " , IV. 66. 244 " , ll, 259. 245 " ,IV, 201. 2-16 " , II, 262. 2.17 " ,II, 260; Kr.IY,

14, 219.

HLAFETN

KUREYLLG

183

Sadru'-eria, Ubeydullah bn Mes'ud el-Buhari (.747/1346) Cumhuriyet devrinin ilk Adliye Vekili, Hukuk alimi Seyyid Bey'in (.1924): "Mezheb-i Hancfide 600 senedenberi onun ayannda bir alim yetimemitir" dedii248bu Trk [limi, hen.z baslmam bulunan Ta' dilu'l-Ulum isimli eserinde, Ihlafetin artlarn saydktan ve gerek hlafetin otuz senede devrini tamamladn belirttikten sonra, Kureylilik artiyle ilgili olarak unlar sylemektedir: "Ve sukta mine'-erait ma tusktuhu'd-Dar1retu. Summe fi zemanina sukta'l-Kuraiyyetu eydan zaruret varsa art ortadan kalkar. Zamanmzda Kureylilik art da dmtr"249. Kad ci, dadu'd-Din Abdurrahman bn Ahmed (680-756 /1281-1355) En mkemmel kelam kitabarndan, 754/1353'te yazlm el-Mevakf'n sahibi, iraz'l afii kclam ve usul alimi, neseb unsunnu efdaliyyet ls olarak tanmyanlardandr250. mamette Kureylilik meselesini ihtilafl artlar arasnda sayyor. Kendisi "mimlar Kureytendir" hadisine tabidir. Sahabe'nin bu hadis istikametinde hareket ettiini, dolaysiylc bu artn kat'iletiini ileri sryor. "HabeIi kle dahi olsa itaat edin" hadisini delil gsteren muhaliflere cevaben, bu hadisin, mam'n tayin ettii emirlerle ilgili olduu kanaatini tadn sylyor2sl. ei'nin metnini erheden Seyyid erif (Ali ibn Muhammed) Cureani (.816 11413), Hz.EbU Bekir'in Salfe gn. Ensar'a kar mezkur hadis ile istidlflde bulunduunu zikrediyor ki, bunun gerekle ilgisi olmadn evvelce defeade kaydetmi bulunuyoruz. bn Hald1u'a gemeden nce, Grnata'h bir byk alimin de, ad geen hadisi aynen Cureani gibi anladn hatrlatalm: athi, Ebu shak, brihim bn Musa (.790 11388)252. ibn Muhammed (733-808!

bn Haldun, Ebu Zeyd, Abdurrahman 1334-1406)

Dnya ilim tarihinde, Tarih Felsefesi ve Sosyolojinin kurucularndan saylan, Kindc asll, Tunus'ta domu, hkmdarlara mavir248 249 250 251 252 Hililfetin Mahiyet-i er'iyyesi, 8.17. Hilafet ve Hakimiyyet-i MiUiyye, 8.22. el-Akaidu'l-Idadiyye, o. Mevakif, II, 465-6. ['tistim, III, 270.

184

llL.

s.

HATBoeLV

lik yapm, Kalirede defalarca Maliki kadlnda bulunmu ve orada lm bu pek mehur alimin, kendibyk tarihine yazd bir cildlik "ft-lukaddine" de, mevzuumuza olduka geni yer ayrm olduunu gryoruz. Her nekadar "mamlar Kureytendir" hadisini sallh addediyorsa da, onu devrin artlarna balamak ynnden diger pek ok alimden ayrlmaktadr. Bu bakmdan bn Haldun zerinde daha genie durnak istiyoruz. Aline gre, reisIik, Asabiyyet'e muhtacdr, onunla gerekleebilir. Bilindii gibi, "asabe", birkimsenin oullar ve baba tarafndan akrabasdr. "Asabiyyet" ise, asabe'ye, ister hakl ister haksz olsun, yardmc olmak, arka kmaktr. bn Haldun'un bu kelimeye verdii mana, neseb kuvveti, kabile desteidir. Ona gre ferdier, mensb olduklar nesebin kuvvet ve kudretine gre eref kazanrlar. Fakat eref ve asalet geicidir, yok olmaya mahkumdur. Ekseriya drt nesil sonra eref diyebirey kalmaz2s3 "Siyaset ve hkmdarlk, Allahn ahkiimm kullar arasnda tatbik etme iinde Allaha halife (vekil) olmak ve insanlara kefillik yapmak demektir." Bu ii yapmaya chil ve imkan olan kimse Hilafete layktr2s4 Arab asll alimim;>:ArabIar, gebe hayatlar ve evre artlar neticesi, devlet idaresine en yabanc millet olarak gryor ve ancak slamiyet sayesinde devlet olabildiklerini sylyor2ss Evvelf asabiyyete dayanarak kurulan devlet, mteakben slfle saltanat halini alm, hkmdarlara itaat keyfiyeti, dni akide mertebesine km, mamet meselesi, sanki imfn esaslarndanm gibi, Kelam kitabarnn bir blmn tekil etmi, Mu'tasm devri ile birlikte (218227/833-842) Aral asabiyyeti fesada uramtr256 bn Haldun, mteakil sahifclerde Hilafet "eya mamet bahislerini geni bir incelemeye tabi tutuyor, imam tayini iini, Ehlu'l-akdi ve'lhall denilen, mmet iinde kararlar muteber kimselerin semesine brakyor, ve mam'da aranacak vasflar olarak: lim, Adalet, Ehliyet ve fiziki salaml saydktan sonra, Kureylilik artnda ihtilaf edildiini belirti. yol'.
253 Mukaddime, 137. 254 , 143, Kr, 191, 203, 218. 255 256 , 151. , 155.

iLAFETir;

KURE""~LLG

185

Ensar'n Sa'd ibn Ubade'ye hey'atten vazgemesini, malum hadisi duymalanna halyor ki, bu gr!7nde isfhetsizlii aktr. Kurey'in asahiyyet ve kudretinin azald asrlarda "hall u akd" kuvveti bakalarna getii iin, pekok muhakkik alimin Kureylilik artnda bheye dtn "Habeli kle dahi olsa ... " !7eklindeki hadislerin zahiri manalarna tabi olarak bu art kaldrdklarn syleyerek, Bakliini'yi misal veriyor. Fakat, diyor," Cumhur (ekseriyet), bu artla srar etmi ve, Mslmanlarn ilerini grmekten aciz dahi olsa, Kureylinin mametini sahih saymtr"157. Bu tesbitten sonra bn Haldun, Neseb artnn hikmetine geiyor: niin Kurey nesebi aranmtr, su aline eevah veriyor: Kurey, Arablar arasnda siyas istikrar temin edecek en kudretli kahIle idi, onun iin. Mslmanlarn ilerini grecek olan adamn arkas kuvvetli olmal ki, hedefine ulaabilsin. eriat sahibi, ahkamn, herhangi bir boy'a, bir asra, bir millete has klm deildir. slama davet ii umumdir (her mslmann vazfesidir, herkese aktr). Halift~, kullarn ilerini grmekle .vazifelidir ve bir ie de ancak ona kudreti olan getirilir ... 25S. bn Haldun 'un demek istedii husus, Kureyliler, ayed hilafetin gerektirdii kudreti kaybetmi iscler, Hilafette Kureylilik artnn da kalkaeadr. Hilafetin Kureylilii meselesinde grlerini naklettiimiz alimlerin saysn oaltmak mmkin ise de, henz yazma halde bulunan binlerce kymetli eseri inceleme imkanszl gz nne alnacak olursa, pek ok meselede olduu gibi, bu sahada da, slam fikir tarihini tam aksettirme iddiasnn yetersizliini kabul etmek gerekeeektir. Buna ramen, buraya kadar misalolarak verdiimiz grlerin bir deerlendirmesini yapacak olursak, gryoruz ki, ilirnde hret yapm alimler arasnda pek mhim bir tarihi hadiseyi yanl anlam olanlar az deildir. nsan Kr'ani prensiplerle gayet isabetli deerlendiren mesela Maturidi ve bn Tcymiyye gibi byk isimleri bu meseIcdc boealatan husus, herhalde, . "mamlar Kureytendir" hadisinin ilk hilafet seiminde hahis konusu . edilmemi olduunu tahkike zaman bulamam, buna lzum da grmemi olmalardr.
257
258 , 194 (mamlar 195-196. Kurey~cndir. hadisi). Bk. not: 221.

186

~r. S.

HATDOGLU

Diger taraftan, bu hadisi devrin artlar iinde mtalaa eden alimler, Kurey Kabilesini, Hilafetin hedefini gerekletirmekte, ilk devirlerde vcuduna ihtiyac duyulmu bir unsur olarak grmlerdir.

HADIS EDEBtYATlNDA KUREY

slamn ilk asrlar siyaset sahnesinde Kurey 'in gsterdii manzaray izmeye altmz sahifelerde, iki kelimelik bir hadisin dahi, nice byk alimi batl bir davay mdMaa zorunda brakm olduunu grm bulunuyoruz. Bu hlmde, Kureyin siyasi hakimiyetini perinlemeye mihuf kasdl rivayetler zerinde duracaz. Elde edebildiimiz ese'lerde bu eidden pekok rivayet bulunmaktadr. Bunlarn zati deerleri hakknda, yani gerekten Hz.Peygamber tarafndan sylenmi olup olmadklar hakknda muhakkak ki eidli grler sylenmitir, ve de sylenebilir. Nevar ki, klasik hadis tenkidi usullerinin hakikat tesbitte mutlak netice veremiyor olmas, bu eid hadisler hakknda verilecek hkmleri nisbilie mahkum etmektedir. Biz, incelememizin balarnda tesbit edebildiimiz llere gre davranmak, anlayabildiimiz kadariyle Kur'ani zihniyetin nda rivayetlere deer bimek durumundayz. Bu bakmdan, mesela ravi tedkiklerine girimeyeeek, sadece rivayetlerin kaynaklarna iaret etmekle yetineceiz. Zaman zaman, rivayetlerin tefsiri sadedinde kendi kanaatlerimizi de ekleyeceiz. Kur'ani zihniyetin nda, diyoruz, nk bu zihniyetin kayna elimizdedir ve onu en iyi anlam ve tatbik etmi kimse olan Hz.Peygamber'in ondan ayr dnm olmas da mmkin deildir. Hz. Peygamberden mervi hadislerin Kur'an- Kerime ibra ettirilmesi diyebileceimiz bu tenkid usul, yeni bir eyolmayp, tatbik tarihi bakmndan Sahabe devrine kadar iner. Mesela Peygamberin hanm Hz.Aie, baz Sahabe tarafndan yanl anlalm bir hadisi dzeltiyorken, byle meselelerde Kur'an- Kerimin yeterli delil oldunu beyan etmilerdir2~9. Hadis tenkidinde Kur'ann hakemliine bavurma yolu, slam alimlerince benimsenmi bir keyfiyettir. Hususiyle ilk iki asrda, slam tefekkr dnyasn megul eden siyasi, fikri v.s. her trl meselenin Hz.Peygambere zdrtlmek istenmesi, ortal saysz rivayetlerin kaplama259 "Hazrei Aienin Hadis l'enkidcilii" isimli makaemize baknz,

FD,

c,XIX, 62-63,

r,AFETX

KVREYLLG

187

sna sebeb olmutu. Bunlarn tahkiki usullerinden en tesirlisi, bhesiz 'onlar, tahrifsiz kalm bir kaynan, yani Kur'an- Kerimin szgeeinden geirmek idi. Nitekim, II /VII'asrn ilim muhitlerinee malum bir rivayette bu are, Hz.Peygambere yle ifade ettirilmi bulunmaktadr: "Benden mervi hadisleri Allahn Kitabna arzedin. Ona uygun ise, ben sylemiindir. Ona aykr ise, hen sylememiimdir (aabilirsjnz"r60 Basra'l Mnekkid hadis mam Abdurrahman ibn Mehdi (135198/752-814), bu hadisi Zndklar ve IHrieilerin kardn syledii gibi261, mam afii de (150-204/767-820) onu makbul saymamaktadr262 Keza Badadb mehur Hadisi Yahya ilm Man (158-233/775-848), ayn manada bir rivayeti, Zndklarn uydurmas olarak deerlendirmektedi.263 Ehl-i Snnet akaidine aykn dnen islam mtefekkirlerinin kasde dildii bu Zndklann, byle bir lye sarllan, muhakkak ki, kendi dncelerine aykr btlduklar hadisleri saf d edebilme arzusundan gelmektedir. Bu ibarenin Peygamber sz olmad muhakkak ise de, prensip olarak doruluunda bhe yoktur. Nitekim Ehl-i Snnet alimleri de, ayn usule bavurarak, Kur'an- Kerime aykr bulduklar hadisleri gayr- Sahlh sayabilmektedirler. Mesela, 9.Tevbe, 84 ay etiyle ilgili Buhari hadsini264, Baklan (.403j1013), mamul Haremeyn (.478/ 1085) ve Gazali (.505jllll) gibi byk isimler eerhetmilerdir265 Mesela bn Teyniyye (.728j1328), Muslim'in266 ve Ahmed ibn Hanbel'in267 rivayet ettikleri bir hadsi, bn Main, bn Mehdi ve Buhari gibi en byk muhaddislerin sahih saymadklarm nakletmekte, bu hadisin yanllna Kur'an- Kerimi delil gstermektedir268 Zndklarn uydurmas olan mezkur hadise itibar etmi byk Usul. eler de eksik deildir. Hanefi Cessas (305-370 j917-981), bu hadse da260 Ri.ale, 262 Ri.ale, r.617. II, 233. r.618. 261 Camiu Beyai'I-!lm,

263 lbnu'l-Cevzi, I, 258. Taberani (.360 /971) ve Bezzar'da (.292/905) mevciid olduu ,8ylenen bu rivayet iin bk. Zevaid, I, ISO, 170; lhkam, II, 76-82; Kifaye, 430, Saani, ll; Felleni, 28; Lisanu'I-'Hi,an, I, 455; Leali, I, 213, lradu'I-FuhUl, I, 33; Mi:tin'l-l'tidtil, I, 263; K./u'lHafa, r.220. 264 Buhari, 65.Tefsir /V, 207. 265 Askalani, 266 Muslim, 267 Mu.ned, VIII, 238; Ayni, VIII, 651. 50.Sfatu'I-Mnafikin, II, 327. I, 392. l/r.2789.

268 el.Cel'ub's-Sahill,

138

M.

S.

IIATBOGLU

yanarak, Kur'an- Kcrme aykr ahad haberlerin reddedilebileceini sylyor269. Keza Fahruddn Razi'ye (.606 /1209) gre, Kitab'a muva{k olmayan hadis reddedildii zaman Kyas evli olmaktadr270. Emsali oaltlabilecek olan bu anlay erevesinde kalarak deerlendirecek olduumuz aadaki rivayetleri, mmkin mertebe bir snflama iinde takdim etmeye alacaz. KUREY'N NSANLIK ALEMNDEKt YER

Kur'an- Kermde, peygamber seiminin kabile vakasiyle ilgisi olmadn, peygamber olacak ahsn ferd olarak bahis konusu edildiini grmtk (s. 16). Kitabullahn bu gr, kabileciler iin tabiatiyle doyurucu deildi. lahi tereihe nailolmu bir zat yetitirmi olanlarn bu ereften hisseleri olmayacakm idi? Hz.Peygambere organik ba bulunan kavim, kabile ve ailelerin bu ilahi tercihe dahil edilmeleri gerekiyordu. Kur'an- Kerim bu ihtiyac karlamyorsa, peygamberi rivayetlerle eksik doldurulabilirdi. te: "Allah Adem oullar iinden Arablar seti" diye balayan rivayetler, bu ihtiyac iinde vcud bulmutur. Bunlarda srasiyle Kinane (Mudar), Kurey ve Bem! Haim, ilahi terc~he mazhar kimseler olarak gsterilmektedir. "Ben sekinlerden sekinlere (devam eden eceredenim. Kim Arablar severse, Onlar, bana olan sevgisi dolaysiyle sever. Kim Arablara kin besliyorsa, bana kin besledii iin onlara byle davranyordur"27! ibaresi, ahs faziletlerini yitirip, Peygamberi kalkan olarak kullanmaktan baka tutunacak dallar kalmam kimselerin mahsul olsa gerektir. eref tevzi ile ilgili rivayetlerin Benu Haim'le bitiyor olmas, bbesiz diger Kurey kollarn rahatsz edecekti. tnhisara mani olmak iin, "yaknara sevgi"den bahseden 42.ur5., 23.ayetin tefsirine sarlnd. Bu ayetin nzulnde henz domam olmas gereken bn Abbas'tan (.69? /688) u birletirici gr nakledilmitir: "Resf.lullah Kurey iinde orta nesebdir. Kurey kollarndan herbiri onu dourmu olmakta eittir"272 Artk Haimi olsun, Emev veya Abbas olsun, hibir Kureylinin Pey gambere yalnz bana sahiblik iddiasna yer yoktur. Tek deer Kureyliliktir.
269 Cessas, r, 28-29. 270 Mefiitih, III, 361. 271 tb" Sa'd, 1, 20-21/1-2; IV, 73, 86. 272 tb" Sa'd, I, 24/4. . 43. Fad 1, r.1782; Beyhaki, i1,

Muslim,

VII, 13'l; Mus/edrek,

HLAFETN

KUREYLJ.G

189

lk dcvirlerin Basra Tahii alimlerinden Katadc ibn Diame'ye (61117 /680-735) ulaan bir hadiste, Kureyin hepsi, ilahi tercihin tecelligah klnmaktadr: "Allah bir Peygamber gndermek istediinde, yeryznde en hayrh kabile hangisidir, onu aratrr. Bu kabilenin de en hayrh adamn (peygamber olarak) gnderir"273. lahi ve peygamberi yollardan kendisini bu derece ykseltmi Jntlu' nan Kureylilik rhu, yle grnyor ki, slamiyetle en evvel temasa gemi gayr- Arab milletlerden ranllar arasnda, bir eid kskanlk ve hased duygular uyandrm, ve bu durum onlar, analarndan Kureyli doamam olmann sebebiyyet verdii zararlar izale etmeye sevketmitir. Bunun iin ortada iki yol vard: sekinlikte onlara ortak olmak veya, milli fcdakarlkta bulunarak, slam olana Kureylilik herat vermek. Zira nc ihtimalolarak, Kureyliyi ranh yapmak pek mmkn deildi. Bu gayenin hizmetine konulmu hadislerden birer rnek verelim: "Allahn, nahlukat arasndan setii iki zmre vardr: ArabIardan Kurey, gayr- ArabIardan da FarsIar"274. Kurey iinde erime taraftarlarnn ten isliim olan kimse KureyIidir"275. dayana da u hadistir: "Fiiris-

Aadaki gerek hadisin kimlerc deer vcrdiini takdir edenler iin, tabiatiyle bu eidden rivayetlerin sahibIerini tahmin etmekzor bir i deildir: "En hayrWarnz, ahliik en gzel olanIarmlZdr"276. siyASETTE KUREY

Kurey mutlak bakandr. Allah bu kabileyi insanlar idare etsin diye yaratmtr. M'minlerine m'min Kureyli, kafir ve facirine de ayn vasfta Kureyli her zaman hazrdr. Yani reziller de Kureyten hakan bulahileceklerdir277. Bu ak bono, kyamet gnne kadar geerlidir:
273 bn Sa'd, I, 25/5. 274 Muberrid, 463; Usud, III, 234.; lsiibe, r.4676; Feueni, 112-3. 275 lbnu'Il.~eccar'dn (.643 /1245), el.Fehu'I.Kebir, III, 160. 276 Buhari, 78.Edeb, 39/VII, 82. 277 Ma'mer, XI, 55, r.19894, 5; r.58, r.19903; Humeydi, r.l044; Minha, r.2600; Nua)'m, 60 B, r.1251; Emt.til, 760, r.1830; Buhari, 61. Menakb, I/IV, 154; Muslim, 33.lmare,I, r.1818.

190

;If,

S.

IIATBOGI,U

"Kurey, hayrda ve erde, kyamete kadar insanlann viilileridir"178. "nsan nesIinden iki kii de kalsa, reisIik Kureytedir"179. erli bir Kureylinin idaresinden lerek kurtulabileceimizi de sanmamahyz. Kureyli teki dnyada da hatadr: "Kyamet gn Knrey insanlarm nndedir"280. Kurey cemiyettc istikrar unsurudur. nl'anlar ayakta uurahiliyorlarsa, onlarn sayesindedir: "nsanlarn omurgas Kureytir, insan omurgaslZ yryebilirmi ?"281. Yeryznde ihtilaflardan, kargaalktan uzak bir asayi isteniyorsa, Kureye dost ve itaatkar olmak gerekir: "Yeryzndekilerin birbirine dmesinden emn olabilmeleri Kureye Muvaliit gstermek, onlar veli bilmek ile mmkiindr. KUl'ey Ehlullahdr, Allah adamlardr. Onlara muhalefet etmeye kalkacak herhangi bir Arab kabilesi, eytan frkas olduuu bilsin"282. Herhalde Kureyli siyas, eytan yaran olmann pek gze alnamayacan dnm olmaldr! AKL ve Ll\fDE KUREY Riyaset makamnda daima bu kabilenin oturacak olmasnn hakl sebehleri vardr: "Bir KureyIi, sair adamlarn ikisi kuvvetimledir"283. Bu neziyetin fiziki sahada kald sanlmas," Kureyli bir adamn akl, bakalarndan iki adamn aklna denktir"2S4. te bu snmez deerler sebebiyledir ki, Kurcy bata bulunmal, onlardan gerektii ekilde istifade etmeye bakmaldr: "Ey insanla.', Kureyn nne geeyim demeyin, helak olursunuz. Onlarn gerisinde le kalmayn, yolunuzu kaybedersinz. Onlara retmeye kalkmayn, onlar278 Musned, IV, 203; Tirmizi, 105; Mltslim, 34.Fiten, 49/r.2227. (Bk. 191. not) VII, 35; iYayn, 55 A/r.1l65; BuM,.i, 61.Menakb, 2/IV, 33.trniir~, r.1820. "Yirmi" ridyeti II, 299. iin bk.Miz;rl'I-1"ti-

279 Minla, r.2599; Musned, 155; 93.Ahkiim, 2/VIII, dlil, I, 29. 280 ln Adn,'den

(.365/975) el-Fet/u'I-Kebir,

281 ilfa'ner, XI, 55, r.19896; Zet'iiid, X, 28.Kr.M.<red, VI, H. 282 J"[ltstedrek, IV, 75.Kr.Hilye, IX, 65; M'i,arlt'l-l'lidiil, I, 66:~. 283 Msned, Aslir, IV, 203. 284 Meriikb, I, 28. IV, 81, ll:l; Beyhaki 1,385, 6.Kl'.Zev<;id. I, 178: X, 26; ,He"ikb I, 22, 50;

..A.}'ETh

KUREYLJ.Gi

191

dan renin, nk onlar sizden iilimdir. Km'ey marp azmayacak ol. sayd, onlara, Allah katnda siihih olduklar (makam) haber verirdim"28s. Bu akl ve bu ilim olduka, tabil ki Kurey, sadece siyasette deil, ilim dnyasnda da en byk olmak durumundadr: "Kureyli hir iili. nin ilmi, yeryzn kuatacaktr"286. lim sevenler, hi olmazsa ona hrmeten, edebierini taknma1drlar: "Kurey'e svmeyiniz, nk onun iilimi, yeryzn Hinle dolduracaktr"2R7.

Kureyin idare imtiyaz lchinde hadisler karlm olmas, nasl, bu sahada onlara ortaklar km olmasna bir cevab ise, onlarn ilmi iistnln hadislere mdaraa euirme endiesinin duyulmas da, keza, slam ilim meclislerinde hakimiyetin pek erkenden yabanc meneli mslman alimlere gemi olmas ile ilgilidir288.Mesele, ilim iktidarn ilimle yenmekte aciz gstermi olanlarn, Hz.Peygamberi kendilerine smak yapmaya kalkmalar hadisesidir. Tabi tabakasnn en mehur alimlerinden, Medndi muhaddis bn ihah Zuhr (50?-124? /670-742), ki kendisi Kureylidir, Halife Abdulmdik'in (Hilafeti: 65-86/685-705) huzuruna girdiinde, soru zerine, Mekkc, Yemen, Msr, Suriye, Cezlre, Horasan ve Basra'da ilim otoritelerinin hep Mevali'den olduunu, sadece Kufe'de Arab asll bir alimin hulunduunu, isimler vererek syledii zaman, Emev Halifesi: "Va1lahi hu gidile Mevali Arablar idare edecek, minberlerde hutbeler onlarn adna okunacak, Arablar da onlar aadan dinleyecek" eklinde, istikbiili takdirden kendini alamamtr. mam Zuhri'nin verdii cevab, tabatiyle islam kltrnn ifadesi olmutur: "Ey M'mWerin Emri, bu keyfiyet Allahn ve dninin emridir. Kim o dine sahib karsa, o ba olur, kim onu kaybedersc, der"289. Gerekten de aadaki muhavere, Medine aliminden daha stnnn bulunamayacan bildiren rivayete290 ac bir tarihi cevab olmak zere, ibu takdiri tasdik etmektedir:
285 Meniikib, I, 23; Kr.Umm, I, 143. 286 Menakb, I, 25. Bu hadisten kasdedilenin mam afii olduu hakknda lk. a.e., 29-30. Kr.Viblic, II, 159-160; Makasd, 287 Minha, 289 Ma'rife, 290 Musned, r.2706; Menakb, 543. 11-12; Musedrek, I, 91; Tarihu 288 Bk.Mukaddime, 281-2; Tevali, 46-47. I, 26, 27.

245-6; lbnu's-SaUiI, 360-2. II, 299; Tirmizi, 42.1ln, 18/V, 47; Takdime, 17; Medarik,

Badad, V, 306-7; VI, 377; XIII,

I, 68-9; Demiri, II, 284.

192

M. S. IlATinoc,u

Medinc fakihlcrinden hirisi, mazisiyle teselli hulmak durumuna d~m olacak ki: "ilim hizdt~n kt" diyerek gururlanmak istemitir. mam Ebli Hanifenin muasr Ktlfe kads bn ubrume'nin (72-144/691-761) kahredici cevabn dinleyelim: "yle oldu ama, bir daha da si7.c dnmedi"19I. limde olsun arkada kalmay hazmedemeyen Kureylilik gururunun tasfiyesi yolunda, bizzat Kureyin ileri gelen alimIeri de gayret gstermilerdir. Bu mesiHnin getii seneler gz nne alnacak olursa, Kurcnlinin Ci\hiliyye gurlirunun ne derece kkl olduu kolayca anlalr. Ebli'-Aiye Rufcy' ibn Mihran (.93? /712), Mevilliden, Basrah byk Tabii alimlerindendir. Cahiliyye devrine yetitii, Hz.Peygamberin vefatndan iki sene sonra islam olduu zikredili.291.yle anlatyor: "bn Abbas'a (.69? /688) giderdim. Etrafnda Kureyliler olduu halde sedirinde iken benim elimden tutar yanna oturturdu. Kurenliler de gz ka iaretiyle beni bu harekctimle ayblamaya kalkarlard. bn Abbas onlarn bu davranlariyle ne demek istediklerini anlad ve yle dedi: lim ite byledir, ereflinin erefini artrr ve memluk'u da taht zerine oturtur"293.

Hz.Hseyin'in olu Zeynu'I.Abidin Ali (38-94/658-713), Kerbeliida (sene: 61/680) babas iIe birIikte bulunmu fakat hasta olduu iin katlediInekten kurtulmutur. Yezid, geri kalan Hseyin aiIesi yIe birIikte onu Medineye gnderdi. Siyasetten uzak kaIarak kendini iIme verdi. Mcrvan ve olu AbduInelik'in Ehl-i Reytten en sevdikleri kimse oIdu. Hiam ibn Urve'nin (61-146? /680-763) anIattna gre, AIi, Mekke 'ye gidiinde, Hz.mer'in mevlas Eslem (.70? /690) ilc meclis kurard. Bu zatl Hz.mer, ilk Halife tarafdan vazifeIendirildii 11/633 senesi Haccnda satn aImd. Tabilin tabakasnn ileri gelenlcrinden sayImaktadr294. Byle bir kle alimden Ali gibi bir KureyIinin iIim al veriinde bulunmas, Cahiliyye kafal bir KureyIinin kafasn attrabilmektedir. Ona: "Kureyi brakp Renli Adiyy'in bir kIesiylemi meclis kuruyorsun ?" der. Ali'nin cevab u olmutur: "nsan, istifade edecei yere oturur"19S.
291 292 293 294 295 Beyan, i. 337. Tel:ib, III, 284..(,. Fak,h, I, 3l. Teh:ib, I, 266. tbn Sa'd, V, 216/160.

ULAFETN

KUREYLLG

193

KUREYE

TAATN HUDODU

Siyasi ve ilmi sahada Kureyin peinden ve sznden ayrlmamay temin cden peygambcri emirlcrin bir ksm, grdmz zere, mutlak manada idi, her hal karda geerli idi. Kureye bu mutlak otoriteyi tanyanlarn yan sra, biraz fikri celiidet gsterebilenler kmakta, itaat keyfiyetini mhim bir kayda balamaktadrlar. Kurey bata kalacaktr, ama, dini tatbik ettikleri mddcte: "Bu (bakanlk) ii Kureytedir. Onlar dini yerine getirdikleri mddete, ayet biri kar da onlara dmanla kalkarsa Allah onu yz koyun yere arpar"296. Kurey itaat heldiyorsa Allaha isyan ctmemck durumundadr: "Ey Ku'eyIiler, siz bu Emirliin ehli kiilersiniz, yeter ki Allaha isyan etmeyin. Eer Ona isyan ederseniz, sizi, kabub'U soyulmu u aa dalna evirecek kimseyi banza musallat eder"297. Bid'atlcr karmamak da bu cmledcndir: "Bu (bakanlk) daima sizdedir ve onun vaIileri de sizsiniz, bir takm marifetler karmadnz miiddete' 298.

KT KUH.EYL KARsNDA

TAKINILACAK

TAVR

Mslmanlarn Kurcye kar vazifesi, ilahi takdire boyun bkp oturmaktr. Onla.r mnasebctsiz hir i dahi yapsalar, sinirlenmeye, barmaya, hele hele svmeye hi cevaz yoktur: "Kurey'e svmeyiniz ."299 emriylc nlenmek istcncn durum, Kureyin kiimscnmesidir. Bu durum batakinin siyiis otoritesini zayflat.aca iindir ki, bylelerini ilahi mukahdc ilc yola getirmek liizumu duyulmutur: "Kim Kurey'i kltmeye, ona hakaret etmeye kalkarsa, Allah da ona ayn eyi yapar"300. Bu netice karsmda akll insan Kureye kin dahi beslcyebilir mi? Uhud,da ehid olan Sa.kifli bir Sahabi Im densizlii yiizii.ndcn, dccrini sfra indirmemimidir 't te onun hak296 Bilitari, 93.AJk<i, 2/VLLI, 103; 6L.1I1clkll, 2/IV, 94. 297 ;lIsr.d, I, 458, r.4380; Kr~.,vla'mcr, Xi, 58, r.I99(13; Umm, T, 113. 65; Isfah,), ll,361; Mizei",,'I.l'lideil, LV, 298 Mir/a, r.2598. 299 277.llotail<iveten bk.Hilyc, VI, 295; IX, 256; !-iseinl'I-Miza", VI, 160; Teveili, 46. 300 J1usr.cl,l, 171,182,3; IV, 74; Zc:iicl, X, 27. lll, 155; Mirla, r.2601; Mscd, IV,

173; VT,,',ifc, 191; Umm, 1, 143; Meneikib,I,

61; ilfu . tedrck,

194

M. S. HATBOGLU

kda Peygambere syletilen ]fmet: "Allahn nk Kureye buz beslerdi!"30'.

rahmetine

ulamasn,

Yukarda, Kureyli idareciye gsterilecek itaatn baz kaydlara balandn grmtk. bu artlar yerine getirmedikleri zaman, onlara nasl davranlmas gerektii noktasnda yolumuzu aydnlatacak iradlar vardr: a) Evvela bize den vazife, beterin beteri vardr deyip sabretmektir, ehven-i erri tercihtir: "Kureyin erlileri, dier erlilerden hayrldr"302.Zaman olur, iliallah dedirten Kureyli idarecilerle karlaabiliriz. Bu ahvalde yaplacak ey, fi'!i mdahaleye bavurmakszn, ktle ahsen bulamamaya almak, onlarn ilerini tekrarlamamak, hocann dediini tutup yolundan gitmemektir:" ... Size, Kureyin szne kulak vermenizi fakat fUerini yapmamanz tavsiye ederim", "Kureyin szn tutunuz, fiilini braknz"303. Kureylinin yaptklarn kabul edilebilir bulmayan, fakat atlmalanna da henz nza gstermiyen evrelerin hulabildikleri dir bu. h) "Size drst davrandklar mddete Kureye drst olunuz" 304 emrini tek tarafl bozanlara kar temizlik harekatna girimektir: " ... Hak'dan ayrldklar takdirde, kllarnz kuann, evlerini balarna grn "305. c) Bunlar yapmaya g hulunamyorsa, tarlamza ekilmek kalr: " ... Eer bir ey yapmak elinizden gelmiyorsa, hakir iftile' olun, yetitirdiinizi yeyin oturun"306. Misal mahiyetinde kaydettiimiz hu rivayetler, ilk asr Emevi iktidarnn ictimai ve siyasi hnyesini aksettiren aynalar hkmndedir. Byle bir idareye kar gsterilmi davranlarn tarih kitahlarndaki tafsilat da, zikrettiimiz rivayetler istikametindedir.
301 Ma'mer, XI, 58, r.19904; Li . inIL'I-Mi:in, VI, 202; ZeL'ciid, X, 27. Kr.lbnIL'I-Cevzi 42. 302 Um n, I, 143; el-feku'l-Kebir, II, 171i. 303 bn Sa'd, VI, 28/18; MILsncd, IV, 260.Kr.Nuaym, IV, 205; Ilel-EbU Hciim, II, 362; IifaMr, 30.1, MIL.red, V, 277. :~05 bn Adiyy'dc naklen Mi:inu'l-l'idil, 306 I./aMn, I, IN. 57 B/r.120'[; 60 B/r.1251; Asar, ll,

hatan reete-

1,140; Zeviid, VII, 277. ll, 272; iiflon, I, lH.

HLAFET!\"

KURF.YLLi~i

19.'>

KUREyN

STKBAL

Kurey'e, dnyann yana e sahanat balayanlarn yan sra, pek ok hitaraf mslman hayal sukutuna uratacak hadiseler, ne yazk ki pek gecikmemi, daha s1ftm Peygamberinin vefatndan yirmi he sene gemeden, nc slan halifesini, ahdestinde namaznda adamlar katletmiler, akahinde, haz Aerei Mbeere'nin itirak ettii mslman ordular, birbirlerini ldrecekleri yollara dmlerdi. Bu dman kardelerin bakanlar ise, Kureyin en gzde zihlar idi. Herkese akl datt sylenen, her sznden kedimet umulan, her mecliste ba keyi alan Kureylinin, iine dt hu feci durum, onlan mutlak bakanlar olarak grm mslmanlar dahi, midsizlik ve nefret havasna hrm, ve Im evrelerde, Kureyin artk yok olmakta olduu kanaati yerlemeye halamtr. Hadis eklindeki u ibareleri, hu halet-i ruhiyenin akisleri olarak grebiliriz: "Bu Emirlik, vaktiyle Hmyerilerde idi. Allah onu hunlardan ald, Kurey'e verdi. Neticede tekrar onlara dnecektir"307. K ureyin maruz kalaca netice siidece iktidar deiiklii deildir. Bu gidi, onlar, yok olacaklar kervann bakanlna getirecek gibidir: "Arah kabilelerinin en evvelortadan kalkacak olan Km'eytir. Olahilir ki, bir kadn yolda bir ayakkabya rastlar da: bu her halde bir Kureylinin ayakkabs olmal, der"308. Kurey ayakkabsnn burada ii ne? diyecek olanlara, aadaki rivayet azok aydnlatc olacaktr: "yle devirler gelecektir ki, insan, Kureylinin ayakkabsn bulacak, onu alp pecek ve alayacak, sonra da yle diyecektir: Bir vakitler bu ayakkab bir Kureylinin idi"309. Muhtemelen bu rivayet, htn belalar Kureyten bilen ve kurtuluu omn hatan gitmesine halayan kimselerin hakl olmadklarn gstermiye matuftur. Gelenin giden i arataca bir devri nceden takdir eden hir kimseye bunlar sylemek bir vicdan horcudur. Birinci asrn zavall,
307 lI1l1sned, LV, 91.Hadisil S"IIUIllI tckil cden: " ... vc scye"lu ileyhi" iharcsi, mctidc,harfleri ayr "yr yazlnu haldcdir. Ahmcd ibn Hanbel'i olu, babasIJ1111 itfhnda byle ol. k duuu vc keulilcrine hu ekilde rivfyet cttiii sylyor. Anlaldna grc, muhtcrem man, Hlafeti Kreytcn kmasma kalhcn rza gstcrmerncktcdir. 308 ,H/ls"ed, II, 336; Dinek, I, 371. VI, I3I. Buna bcnzcr
Ye

309 !Hiziinu'I-I'lidiil,

IV, 223; Lisi1Tlu'I-Mizii",

uydurma sl\plan

bir riva)'ct iin lk.lsiab, II, 691; US/HI, III, 503; lsabe, III, 392.

196
ileke mslman,

lif. S. HATBOGLU

Kureyin ayakkabsna

dahi kurtarc

gziyle bak-

lacak devirler yaam olmaldr. KUREy KM MAHVEDECEK?

bn Abbas'n Basra valilii srasnda (36-40/656-660), bir Bedevinin Hz.Peygamberden duyduunu syledii haberde, bu sorunun cevab dahilde gsterilmektedir: "Kurey hakknda korkum aneak kendilerindendir ... "310. Bu umumi hkm mahhasladran rivayetlerde, Kureyi felakete srkleyenleri, EmeviIerin ocuk yataki Mervani hafeIeri olarak gryoruz: "mmetimin helliki, Kureye mensub bir takm sefih oroeuun elleriyledir"3lI. Baz ariWer, bu mc'um Kureyli yeni yetimelerin "Emir" olduklar halde mmeti yok edecekleri tarihin balangcn, Y czid'in iktidara geldii 60/680 senc;ini gsterirler3l2 mmetin fclaketileri olarak MervaniIcrin gsterildii bir rivayettc Hz.Peygamber'in: "nsanlan Kureyten bu Hayy heliik edecektir" dedii, ne yaplmasn emrettii sorulunca da: "Onlardan uzak durulmas" tavsiyesinde bulunduu mervidir313. Daha ak konuan rivayetlerde Hz.Peygambere, mezkur halifclerin isinleri de verdirtilmektedir. II. IVIII.asr sonlarnn bir fiten kitabnda,
310 Musned, III, 475; IV, 66; V, 379; Zevaid, V, 248. 311 Musned,lI, 299, 304, 485.Bk.Buhar, 92.Fiten, 3/VIII, C<iniu Beyani'I.Ilm, 312 Askaan,

88; 61.Meniikb, 25/IV, 178;

II, 18.
XIII, 6-8. Buharideki hadlsin ravisi Amr ibn Yahya, Merviinileri, hilafete

geldikleri trih olan 64/684 sene,inde, dedesi ile birlikte ziyaret etmi. Dedesi, ibu MervniJeri "yeni yetimeler" olarak grnce: "muhtemelen bunlar Onlardr" demi. 313 Musned, , 301; Buhan, 6L.Menakb, 25/IV, 177; Muslim, 52.Fiten, 18/r.2917. byk muhaddis tarafndan mtereken rivyet edilmi olan bu hadis, Hadis tenkidi tarihi bakmndan pek ayan- dikkat bir misal tekil etmektedir. yle ki, Musned'de bu hadisi rivayet ettikten sonra, miim Ahmed'in olu AhduUal, u mhim aklamada bulunmaktadr: "Babam, lm deinde bana yle dedi: Bu hadisi iz, sil (drih ala haze'I-Hadis), nk Hz.Peygamber. den mervl hadislere aykndr". Kasdettii hadis ise: 'Dinleyin, itaat edin ve sabredin' idi". Ah"Ru hadimed ibn Hanbel'in bu metin tenkidiyle ilgili olarak afii Subki (727-771/1327-1370):

sin lafz, mehur hadislere aykn olduu iin, isnadndaki ravilerin sikalna ramen, (mam Ahmed) onun atlmasn emretmitir" diyor, afi.yye, Il, 33. Bu keyfiyet, isad sz gtrmez olan Ier hadisin, mutlaka salil "iili"" gereknediii, otoritesi mseUem bir muhaddisin tatbikiitiyle gzler nne sermektedir.

HLAFETN

KUREYIJLc

197
diger ikisi

meselil Kureyten kacak drt zndn ikisi Sfyanilerden, dc MervaniIerdendir314 KUREY HALFELERN ADED

Kureyi karaca halifelerin says nevzuunda kat'i rakamlar ve'en rivayetler eksik deildir. Bunlara gre, ahir zamana kadar Hilafet Kureyin inhisarnda kalacak ve onlardan, Hz.Musa'nn nakibleri saysnca31S, oniki Halife (Emir) gelecektir316 Tarihi vakalarn karsnda bu ifadelerin mantki izahn yapmak, onlar sahih kabul eden ariWeri3!7 epey boealatm, birbirini tutmaz grlere sfuklemitir. yle grnyor ki, Emevi sultasna tahamml edebilmenin son haddine vard evrelerde teekkl eden kanuat, mtealuben hadisler ekline brnmtr. Fiilen halifelik yapm kimseler, ilk asrn sonunda, mezkur sayy buldub'1lna gre, bu rivayetlerin tedavl zamann, bu erevc iinde dnmek uygun olur zannediyoruz. Nitekim, bir Emevi devri airinin aadaki msraIar si)ylcmek 7.0runda kal, ilk asrn son eyreinde, Ku'eyi, ifnas gerekli hir zmre olarak grenlerin chemmiyet kesbettiine delildir. Ubeydullah ibn Kays eraRukayyat (.85/704 civar) onlara u cevab veriyor: "Ey, Kureyin yok olmasn isteycn kii,

Onun yaamas ve yok oluu Allahn elindedir Kurey, aycd lkelerden veda ederse, Onlardan sonra, hibir kabili'ye yerinde kalmak nasib olmaz"31s.

MMETN

KUREYE

BAK

lk slam halifeleri ile birlikte, slilm idareci kadrosunun balila gemi bulunan Kurey kabilesi mevzfuda, gerek Kureyli, gerekse tcb'a
314 Nuaym, 99 A/r.315. 315 Ka'bu'I.Alblir, bu adedi Tevral'la riya iaya intisablanna

bulmaktadr,

Nua)'I/l,

slam ulan Yahidilerin ek",-

sebep olarak lm Teyniyyc, oularn TevrnUa bu rakan bu~ ulmala33.mnrc, 1 jr.

nn ileri sryor, Minhiicu's-Sunne, IV, 207.K1'.Eski Ahid, Tckvln, XVII, 20. "16 j\.fusned, I, 398, 406; V, 86-90, 92; lVuu)'m, 93 A/1',212; Muslil/l, 1821, 2. 317 Mesela Muslim 318 Mliberred, arili Kfd IY'lz 176-541 /1084-1149).

III, 937.

198

llL.

s. HATnoGLU

tarafndan, ilk iki asr zarfnda diyehileceimiz bir devir boyunca verilmi hkmlerin, konulmu te~his ve cezalarn, Hz.Peygambere nasl irad: cttirilmi olduunu, geen blmde inkanlarmz lsnde misallendirmi bulunuyoruz. Bu grlerin Hz.Peygambere yaptrtlmasdaki ana saik, tekrarlayalm, hedefe varmay kolaylatrmak, abuklatrmaktr. Zira slam -emmetinde, peygamberinin arzsuna aykr hareket edebilecek mslman diinlemez. Hz.Peygamberin ve ilk halifelerin zamnmda, mmetin gznde Kurcylinin dini bir imtiyaz yoktu. lk halife seiminde ona tannan imtiyaz, tamamen siyasi idi. Chiliyyt: devri Kurey hakimiyyetinin henz tamimiyle silincnemi olduu bu gei devrinde, onun mukaddem siyasi nfizunu, dahili istikrar endiesiyle, dikkate almak ncebriyeti hasl olmudu. sln zihniyyetinin herkeste yerlemesiyle bu durumun ortadan kalmas gerekirken, Cahiliyye devri neseb asabiyyeti, slfmi klkta kuvvetini kabul ettil'neye balad. Bu bhesiz, mslmanlarn, tslt::ma liyakat. aczine dm olmalarnn hir baka imdesi idi. Hz.Peygamberin vemtm duyup Medin:ye gelen Yemenli Hemdan hcy:ti, Hz.Ebi' Bekir'in huzi'runa girdiklerinde, ona yle hit.ah etmilerdir: "Ey Ku'ey toplumu, Sizin diger Arabara kar, Peygamberden gelen bir ayrcalnz yoktur. nk o, kimsenin kar iin (gnderilmi) deildir. Muhaeirler, hicret etmi olmakla, Ensar da, onlara yardmc olmak suretiyle fazilet kazanmlardr, biz hunun idraki iindeyiz"319. Grm olduumuz ekilde, Kureyli Muhacider de, Sakife gnnde syledikleriyle ayn gr paylayorlard. Peygamber devri ruhunun henz hkim olduu gnlerde baka trl dnmeye imkan yoktu. Nevarki bu durum devam edemedi. Sffin harbinin akabindeki Harici hareketiyle Kureylilik gururu su yzne kmaya balad. tk halifeler, hilafet makamna chilolduklar iin halife olmularken, Im defa, bu chliyete Kureylilik art da dahil edilecekti. nk, iktidn ele geirmi bir kabilenin kendi sultasu devam cuirebilmesi aresi, peygamberi destee ihtiyac gsteriyordu. Bu sretlc, peygamberlik hayatnda, hir defa olsun kahilesiyle i)nmemi olan Hz.Peygamhere, Kurey lehinde medhiyeler si)yldme devri ald. Neticede Kurey, Peygamber sulalesi olmak hasehiyle, en ~erefli, cn akll, en muktedir kahilc oluyordu. Mslmann deeri, ideal ishlll1da, takvadan gelirken, imdi ilk sra, Kureyli olmaya
319 Vesine
ilJll

iIl".

:.v"~il'1l111

(il.237 11l5I) Kiltiu,,'r-Ridde'simlc

""kle,,: iscibe, V, 91.

Hil,AFETiN

KUREyLiLiGi

199

veriliyordu. man, Kureye intisah nisbetinde itibar kazaruyordn: "vneceksen Kureyle vn" lafznn hadis kitabarna gcebilmesjJ20, hu almalarn sonucudur. slam, bir kabile dini mertcbesine indiren hir ksm dbil mslman kureyli, o dinin fethettii lkeleri k:ndi tarlas sayacak derecedc sahanat sarholuu iinde idi. Hz.Osman'n Ktlfe valisi Sad ibnu'l-As, fethedilen arazinin mcahidler arasnda taksm edilmesi isteklerine kar, bu yerlerin Kureyin bahesi olduunu sylemckte bcis grmyordu321 slam devrinde Cahiliyye asabiyyeti yaayan Kureyli, kendi asndan hakl idi. zm dadan gelene niin yedirtsindi? Peygamber madem kendilerinden kmt, onun brakt makarnn da kendilerinden kmamas gerekirdi. Peygamberlik ilahi bir tercih meselesi olduuna gre, Kurey de ayn tercihin iinde saylrdl. Medine valisi cl-Velid ilm Dtbe, Hz.Muaviye'nin vefatn haber verip halk Yezid'e bey' at etmeye davet ettii zaman, sene: 60/680, EmeviIerin mfteber adamlarnlan Revh ibn Zinba', halkn isteksizliini grm ve onlara yle hitab etmitir: "Ey nsanlar, biz sizi Lahm, Cuzam veya Kclb kabilelerine (itaate) aryor deiliz. ardmz Kuren ve Allahn n hilafeti sadece kendisine hrakt Y ezid' dir"322. Peygamberi rivayetler desteiyle Kurey saltanat kUTulduktan sonra, ikinci perde alacak, bu defa Kureyin i kavgas sergilenecekti. Haimi-Emevi mdidelesinin yan sra ortaya kacak Arab-Mevali davas, keza, Hz.Peygamberden kaynaklanmada yine herdevamd. O devirlerin hir canl ahidini dileyelim: KMeli muhaddis el-Minhal ibn Amr323,Zeynu'l- Abidn All'nin (38-

94/658-712) yanna girip, halini hatrn sormak ister. Derdli Haini iini dkme frsat bulmutur: "Biz, diyor, kavmimiz arasnda, sraillilerle Fir'avUIlun durumuna dtk. Onlar, Yahudilerin oullarn boazlarlar, kadnlarn sa hrakrlard324. eyhimiz ve seyyidimiz (Hz.Ali)y(~ mimberlerde svmek, dmanmza (Emevi halifesine) yaknlama vcsilesi oldu. Kurey Muhammed aleyhisselam kendisinden diye, Arablara kar kendisinde stnlk grr oldu. Dier Arablar da bunu kabullendi.
320 ilezzar'n (.292/905) i11used'inrlen, Lisal,'I-,11izun, ll, :i5. 321 bn Sa'd, V. 32/21. 322 Beya, I, 392. 323 Tehzib, X, ,.,555. 324 Kr~.2.Bakara,9.

200

111. S. HATBOGLU

Arahlar la, Peygamber kendilerindendir diye, ara b olmayan mslmanlara fazilet satar oldular ... Gayr- Arablar da hu durumu kahul ettiler. Arab ve Kureyin hu fazilet iddialar ay~d doru ise, hiz Ehl-i Beytin Kureye fazilet satnas gerekir, nk Muhammed alcylisselam bizdendir. Bizden faydalandklar halde hize hak tanmyorlar .... "325. leri gelen bir Haimi Kureylinin bu tesbiti, ilk asr Emevi saltanatnn Kureylilik ve Arahlk siyasetini tasvir etmekle beraber, bu davra onlarla bitmi deildir. Bilhassa dini evrelerin byk midler besledii Abbasi saltanat da, bu noktada seleflerinden geri kalmam gzkmektedir. Onlarn Kureylilik gururlarnn eriat alimkrini dahi kendilerinden tiksindirteeek seviyede oluu, Kurey membann, II.hicri asrda bile hayatiyetini koruduuna delildir. KMeli muhaddis Mufaddal ibn Muhelhel (.167/783) anlatyor: Hadis mam Sufyan- Sevri (97-161/715-778) ile hacca gitmilerdir. Mekkeye vardklarnda, orada mm Evzai (88-157/707-774) ile karlar. Hae Emiri,Ebu Cafer Mansr'un Mekke valisi Abdussamed ibn Alidir (Valilii: 146-149 !76:~-766). Bu Haimi zat, ayn zamanda hadis ilc de meguldr326. mamlar ziyarete gider. Sufyan onunla karlamamak iin kilere kansa da, srar zerine valinin yanna kmak zorunda kalr. Abdussamed, ondan hac menasikini yazmak istemektedir. Sufyan, siyasi vazifesini brakmasnn, bu arzusundan daha faydalolacan syleyerek valiyi bandan s,war. Mteakben Evzai, Sufyan'a yle diyor: "Bunlar Knreytir, bizden t,ek istekleri kendilerinc tazimdc bulunmamzdr". Sufyan'n cevab yle olmutur: "Ne yapaln, bunlar vurmak kudretinde deiliz, ancak bu ekilde ez edebiliyoruz"J27.
325 bn Sa'd, V, 219-220/162-163. gamberi istismar etmekle sulamaktadr. "mamlar Zeyn'-Ahidin hurada, Kllrey ve Arahlar, Hz.PeyAeaha miiteakih asularda, ayn hareketi, bu defa iyi grsey,li, ne demezdi? }lese1a dikkatle dinleye1im: onlardan ve Kur'an-, sevmek iman-

yap'yorum diye, haz Ehl.i Snnet alimlerinin merlatrdklann "Arablar ancak birbirinin denl,.-idir. Arablann

Gnei" sfatn verdiimiz Serahsi'nizi (400-483/1009-1090) fazileti, Hz.Peygamberin

Kerimin olann lisannda olnasmrlandr. Hz.Peygamber yle demitir: -Arablan M.b. V, 21. ul,

dandr-o (Diger kabileden) Arablar Kureye denk deildir. :Mevali de, Arallara denk deh.-ildir... ", 326 Zehebi (673-748/1274-1317), Aldussamed'i hadistc huceet saymyor ve onun hakknda hadis mekkidl"rinin bu durumu tesbit etmeyip susmalarna sebeb olarak, "mudaraten li'dDede. Onun devlet a,lamha hrmet'i gsteriyor, f11iza,,,,'I.j'lidiil, II, 629, r.5074. ibn Hacer Ukayl1'yi (.322IV, ZI, r.57. ise (773--852/1372-144.'1), n noktada susmayanlarn bulundUb'Una misalolarak 934) Zeheli'yi tashihen ileri sriiyor, Li . ii""'I.Mizii,,, 3~7

T,r,i""

BadM, IX, 159; Hilye, VU, 39.

HLA.FETN

KUREY!;'i.i.G

201

Sufyn ve hcnzeri ilim adamlarnn, kendi dnirlerinue bile halil satlmakta olan Kureylilik tafrasma mukaheleleri silahla olamayacama gre, kala kala, onlar ilim talibliine kabul etmemek kalyordu. Mekkeye yerImeye karar vermi bir kimseye yapt hildirilen u tavsiye, Kureylinin onun zerinde brakt intiha ok gzel dile getirmektedir: "Sakm hir kureyli ile dost olma, sohbet etme"328. Abbasiler de islami neseh anlaym kendi karlarma yorumladktan sonra, mttaki evrelerin KureyIiye itimad tamamen tasfiyeye gidehilirdi. Bu tehlikeyi atlatmakta klasik usul ler zamanlazrd. Kureyli sevilmeyeeek, vlmeyecek iler yapsa bile sevilmeli, vlmelidir, nk Hz.Peygamber gibi bir zat karmtr. Abbasi devrinin mevillideu mehUr airi Eb Nuvas (l46-198? /763-814) bu noktay yle ifade etmektedir: "Kureyi sev, Ahmed'inin (yani Hz.Peygamberin) sevgisi sehebiyle"329. Faziletini, Cahiliyye devrinde maddi nesch hamdan alan Kureyli, slami devirde kar yolu, menfeatini, Hz.Peygamberi kendisine hasretmekte grm, midini ahiret efaatine hrakm olanlara dahi merlamet gstermemitir. Taberai'de (.360 /971) mevcud olduu bildirilen bir hadiste, kim daha cfdalmi reniyoruz: "Kyiimet gn ilk efiiat edecek olduklar, EhI-i Beytimdir, sonra Kurey'ten bana en yakn olan. lar, sonra Ensiir, sonra bana iman etmi ve uymu YemenliIer, sonra te. ki ArabIar, sonra gayr- ArabIar. Kime en nce efiiat etmisem, o efdal'. (lir"330.Bu havay yaayan dindar bir meyillinin Kur()yli efendiye rahmet okuyaca diinlebilirrniydi? Kureyli de hunu dnm olacaktr ki, ahiret kprsnii bile ayr yaptrmay ihmal etmemitir. Sair mslmanlarla ayn tarlaya gmlmeyi haysiyet krc gren Kurcylilik gururunun hususi mezarlklar yaptrmasn hu hakmdan tahii karlyoruz: Medineden Badad'a gelmi ve oraua 164/780 tarihinde vefat etmi mevilli muhaddis Abdulaziz ibn Abdullah', Halife Mehdi'nin bizzat namazn kldrp Kurey Kabristanma defnettirmcsiJ31, herhalde KureyIi Abbasinin mevali ilim adamlarna en byk lutufIar olsa gerektir!
328 KiJtu'I-Kul,b, 329 Hayevan, 330 el-Fehu'l-Kebir, II, 247. I, 469.

IV, 455.

331 tb" Sa'd, VII, 323 !II, 68; Bu ka!Jfista M'lllsur. 149/766 senesinde Badild kurarken <.Iiinmtr, Buldan, V, 163.

202

M. s. IIATnoGl.u

Badad'lIl Kurey 1l1(~zarll 37/1239 senesinde de Kurey cmcrd6 liini sergilemek te berdevamdum. Haleb'dem, Kurtuhil'da3J4 ayn hususi Kurey mezarlklarna rastlanyor olmas, Kurey~ azametinin ftrili. ine delil olsa guektir. Asrlar kucaklayan, ini kl bir Kurey saltanatnn sadece siyasi sahada kalaca tabii ki dnlemezdi. Nitekim, gnn siyasi artlar icab baa gemi bir slalenin elde ettii rcbaniyet, ok gemeden siyasi ereveyi aarak, cemiyet hayatnn eidli sahalarna yayld, Ku'cyli olmak, mttaki mslmanlar arasnda dahi, hir tercih sebebi deerini kazand. in dikkate ayan taraf, bu gid~e, bz islam alimlerinin de kendilerini kaptrm bulunmalardr. Mesela, Hanbeli fkhnn mam, byk muhaddis Ahmed ilm Hanbel (.241 /855), mcerred KureyIilii, bir faziletmi gibi grebilmektedir. mam afii'nin olu Osman' (.240? /855) kendisine sevdiren hasle tten birincisi, onun Kureyli olmas imi33s. Her nekadar, hayatlarn Hz.Peygamberin hadislerini renip neretmeye vakfetmi kimselerde, slam Peygamberine aidiyyeti bulunan hereye kar iten bir balln uyanmas tabii karlanabilirse de, byle sbjektif hissiyatn Imkuta yeri olmamak lazm gclirdi336 Hz.Peygamberin kabilesidir diye, mesela, Kureyli hanma pein bir paye verip, onu, sair mslman erkeklere layk grmeyen bir gayr- islami zihniyet, ayed bir alimin tasvibini grebiliyorsa, buna ilim demek, pek mmkin olmasa gerektir. Hakikaten, Kureylinin evlilik hukukundaki mmtaz yeri, kraldan ziyade krac mslmanlarn ortaya attklar bir fantezi deil, belli bal fkh eserlerindc, ciddi ciddi zerinde durulmu bir meseledir. Siyasi hakimiyetin, iktidar sahibIerine baka hangi imtiyazlar kazandryor veya kaybettiriyor olduunun bir misali olmak zere, K ureyli nikaln aydnlatmaya alarak ineelememizi bitirmek istiyoruz. :NKAHTA KUREYLL1K Hangi ictimfi seviyeden olursa olsun, mslmanlarn dmc olmak Kur'an emirlerindendir337 evliliine yar-

332 Vefeylit, V, 396. 333 Vefeylit, VI, 79. 334 Vefeylit, IV, 369. 335 afiyye, II, 71; Menlikb, I, 77; Tevali, 45. 336 Bk.39. not.Kannnlar karsnda her m~lman eit olduu hakknda lk .s-Siyliselrt'. 'er'ly)e, 29-30, 70; Mecmuu'l-Fctava, XXXV, 87.Bk. not.39. 337 24.)lur, 32. Hz.Peyganber, eariyeyi iyi yetitirip aziid etmeyi ve onunla evlenmeyi, ,.vahl bir fiil olarak tavsiye etmilerdir, Buhar;, 3.llm, 31 Il, 33.

HiLAl'ETN

KUIlFY~J,iLiGj

203

Kur'an- K~rimin, evl~nilecek kiide arad temel art, "iman" k(~yfiyetidir. Bir msliiman ~rkek, bir putperest kadn, onun iin bu hamm nekadar c,lJo:ib olsa da, alamaz. M'min bir ci'.riyc, putu hr kadndan hayrldr. Kadn cihetinlen le durum ayndr. Bir n'min kl(~, put hr erkekten hayrldr338 Ksacas Kur'an- K(~rim, evlilikte neseb nSlruna kat'iyyen hir deer vermemi, "tayyih - iyi" kimse olmay, ki, iman bna dahildir, esas almtr339 yi kimse olmann da, kabile mlriine ihtiyac olmayaca aikardr. Zevce seimind(~ cemiyetin dikkate ald deerler olarak Hz.Peygamber, mesel,1, mal, hascb (aile hrcti), gzellik ve dindarl saymakta ve bunlardan sonuncusunun tercih (~lilmesini ahsen tavsiye etmektedirler3'o. Evlilik binasnn shhatli yiirmesi bakmnlan, ~lerin z[ti ve icti. mai vasflarnn birbirine uygun olmas, muhakkak ki lazmdr. slam stl<1hnda Kefilet denen bu artn, tevarse mutlak ihtiyac olmamas dolaysiyle, neseb fikrine mutlak ballndan sz edilemez. slam, ini. saun deerini absnda grdii iindir ki, Peygamber devri evliliklerinde, Cahiliyye zihniyetinin341 yklna ehfidet etmek iiz(~re, vaktiyle pek asil mcvkideki mslmanlarn, kle ve cariyderiyle c"lendiklerini grehiliyoruz. Birka misal verelim: Risiilet devri nikallannda neseb

Miicerrel neseb telakkisinin, slrtmla birlikte kefet deerini yitirmi bulnduna dair ilk rnekleri bizzat Hz.Peygamber vermi blunmaktadr: Halas Umeyme'nin kz olan Zeych hint Cah', aza(ll k](~si Zeyd ile evlendirmitir342 Bedr'e itirak etmi Kureyli mslmanlardan El Huz(~yfe, Ensardan olan kars Subeyte'nin zadh klesi Sillim'i34\ l,iradcrinin kz Kureyli Hind bintu'l- Ved ile evlendirmitir344
338 2.Bakara, 221. 339 24.:\ur, 26. :HO Bu/iri, 67.l\'ikih. 16/VI, 123; Muslim, 17.RLi, 15, r.14'()(i. 3'U Bu mevzuda lk.MS, l, 81, 129-133, n. 342 Beyhaki, VII, 136-7. tln Kayym d-Cen;yye (.751 /1350), Zeyneh'in Krcyli olduUIlUtasril ediyor, Zlidu'/-Mead, II, 226. :H3 tlk mslmanlardandI. Isthr'l olduu sylenir. 3,4 Bulari, 67.Nikil, 16/VI, 122; Abdunczzlik, VI, 155, r.l0332; Il,'ylnki, VII, 137. Kr. //yu, IV, 298; 'ifiy)'c, V1, 376.

~i. S. flATuOCLl.;

lk mslmanla :lan Kinde'li Mikdad ilmu'I.Esycd, ileri gelen Sahfbedendi. Kars Duhf'a ise, Hz.Peygamberin amcas Zubeyr'in kz. dr34S.Buhari arihi Hanefi Ayni (762-855/1361-1451), bu rivayet dolaysiyle yle diyor: "Kefaet nescbde muteber olsa idi, Mikdad'n Dubfl'a ile evlenmesi caiz olmazd. nk bu kadn nesebe ondan yksekti"346. mam a'bi'nin (17-104/638-722) bildirdiine gre, Hz.Peygamberin, Mikdad ve Zeyd'i akrahas hanmlarla evlendirmesindeki ana sebeh udur: "En gzel mslmanlk kimde ise, Allah katnda en ereflinin o olduunu gstermek"347. Fihma bint Kays, Kureyli ilk Muliicir hanmlardandr. cas Usune ilm Zeyd idi348. Medineye hieret edenlerden hayrsever Kureyli hanm Dune, Hz.Peygamberin me'fm amcas Ebf Leheb'in kz idi. Evlendii zatlar arasnda Kureyli olmayan Zeyd ilm TUrise ilc Dhye ibn Halife vardr349. Bahas yznden marfz kald turizler sebebiyle Hz.Peygamberin yle dedii nervidir: "Yaayana, l yznden eza edilnez"3S0. Bu misalIer, Kureyli olmayan erkeklerin pekalii Kureyli hanmlar alahileeeklerini gstermekte yeterli delillerdir . f.ahiliyye Kurey kefaet anlayn tasfiyeye ynelik hu gzel rneklerin nda mstakbel islam aileleri kurulmas beklenirken, yle olmad. slam devletinin mfruz kald siyasi sukfta mvazi olarak, ters gidi balad. Ba~kanl kendine hasredm Kureyli, dfmadn da kendi. sinden seecekti. ASAllYYETN DRLi kinci ko-

Husfsiyle Emevilerin iktidara geliinden sonra, siyasi istikbali salama balamak gayesiyle, KureyliIcr, kendi ilerinde mteeanis bir bnye tekiline gitmi ve saflarn baka kabileiere kapatmay zarfri grm olnallardr. Bu davrann hilafet makam seviyesindeki tezahrlerini, 5.Emevi halifesi Abdulmelik ilc (hiliifeti: 65-86/685-705) ilgili rivayetlerde muhede edebiliyoruz.
34-5 Bu/diri, g.y.Ayrca bk.Usud, r.7069; Isliii/" r.4017; lsiib ... e, r .11425. 346 Ayni (Umde), iX, 376. 347 Abdurrezzak, Vi, 153, r.l0326; Beyhaki, VLI, 137. 3.48 lbn Sa'd, VIII, 274-5/201; lsiab, r.4062; Umd, r.7185; Isiibe, r.11604. 349 Isabe, r.11148. 350 lsli,b, r.3334.

HiLAFETl'; KLRFYLLG

205

Hz.Hseyin'in olu Zeynu'-Abidin Ali3Sl(38-94/658-712), babasnn ehadetinden sonra, dul annesini, babasnn klesi Zubeyd ile evlendirni, kendisi de, azad ettii bir cariye ile evlenmidi. Onun bu davran, amdaki hilafet sarayn tedirgin etti. Aliin bir driye ile, kle ile, yeni akrabalklar kurmas KureyIilie bir hakarctti. Abdulmelik onu ayblayan hir mektuh ya7.dl. Zeynu'-Abidin, her nekadar siyasete girmernek suretiyle EmeviIerin zahiri sevgisini kazanmsa da, sahib olduu ilmi mevki, Emevi Kureyliliine kar kmaya mani deildi. Halifeye u cevab yollad: "-Sizin iin Allahn Resul en gzel rnektir-352, Allahn Resul, (Cariye) Safiyye bint Huyeyy'i a7.ad etti ve onunla evlendi. (Kle) Zeyd ibn Harise'yi de ii1:ad etti ve onu, halasnn kz Zeyneb hint Cah ile evlendirdi"353. EmeV saraynn Kureylilik gurilru, en muteber adamlarnn evliliine dah~ mdahele edecek scviyede idi. Haccac'm Mekke vc Medine valilii srasnda, Ca'fet ilm Ebu Talib'in olu Abdullah'n damad Ka. sn vefat etmidi. Haccac, onun dul ei Um mu Kulsum ile evlendi. Ab. dulmelik, hu kudretli, fakat, Kureyli deil de Sakifli domu valisini yeni einden boatmtr354. Bu tutumun akisleri sadece iktidar evresine has deildi. Kureylideki Mevali soukluu ilim adamlarna kadar bulaabiliyordu. Medine'nin Kurcyli alimi Said ibnu'l-Muscyyib'i (15-94.? /636-713) bile, anas cariye bir KureyIiyi kmser grdkten sonra3SS,Hanefi Serahsi'nn (400-483/1009-1090): "Huccetuna -delilimiz" dedii aadaki hadisin, Risalet devri tathikatnmm, yoksa dirilen Cahiliyye zihniyetininmi mahsfhi olduunu tayin etmek zor olmasa gerektir: "Krey'in hepsi birbirinin dengidir ... lar da birbirinin dengidir ... "356. (Bunlarn dndaki) Arah. ... Kureyli

mam Ebu Hanife'den nakledilen gr daha sarihtir:"

351 mam Zuhri (.124 1742), Ali hakknda: "ilu zattan daha faziletli bir KureyIi grmedim" diyor, VPfeyat, lll, 352 33.Alzab, 21. 353 bn Sa'd, V, 214/159: Maarif, 215: V.feya, lll, 269. 354 Nesebu Kuren, 82-83: bn Teymiyye (.728 11328), bu mdahaleye sebeb olarak, Haceac'm, Kureyli hanna denk grlmemi olmasn gstermektedir, 355 Muberrid, 461-2. 356 M.1Jsfil, V, 23. Fetava, IV, 227. 267.

206

M. S. BATnOGLU

olmayan hibir Arab, onlarn dengi deildir, Mevalid(~n hibiri de Arah'n d eng. d eil'd'r . . . "357 . Medine snnetini daha iyi kavramak durumunda olan mam Miilik takvii lsne dayanarak bu noktada yle diyor: "Mslmanlar birbirinin dengidir. (Kureyten olmayan) Arah veya Mevalinin KureyIi kadnla evlenmesi caizdir"358.

(95-179/714-795),

MalikHer gibi dnenlerin muhitinde, Peygamher devri tatbikatnn devam etmi olduu kabul edilebilirse de, Hilafet saraynn bundan istisna tutulduu bilinmektedir. HaHfeye yaknlamak isteyen nice kudretli emirler ona ancak kzlarn vcrebilmilerkcn, drt asr boyunca, hibir gayr- Kureinin alamad halife kzn hilafet sarayndan skebil. rnek, bir Trke nasih olmutur. 454/1062 senesinde hayatta olanlar, Ahbasi saltanatn yklmaktan kurtaran Seluklu sultan Turul Beye, Halife Kiiim hiemrillah'n kzn gelin gnderdiine ahid oluyorlard359. Arablara ve hussiyle KureyliIere, sair mslmanlara kar nikahta imtiyaz tanyan hadislerin Hz.Peygambere aid olamayacaklar muhakkak olmakla beraber, bunlarn tedaviilnde, Mevalinin Peygamber sliilesine kar gsterdii sevgi ve tevazuun da dah bulunduunu gzden uzak tutmamak gerekir. Hrmet grmeye, sahib klmaya layk fikir ve hareketin takdir ve kvamnda dlecek hatalar, nekadar iyi niyyet sahibi olunursa olunsun, tediivisi g neticeler dourmaktan hiili deildir. Nitekim, her devirde grlebilecek baz mslmanlarn Peygamber sevgisinde gsterdikleri ayarszlk, mmete faydadan ok zararl olmutur. -Sevilmesi gereken ahs, Peygambere nesehl ba olan deil de, ona liyakat gsteren miislmandr- fikrine herkes sadk kalabilse idi, mesela hilafet makamna ok daha mllasib nice mslman, Kureylilik taassubuna feda edilmemi olur, slam mmetinin biinyesinde ka tufeyliye istismar imkan almazd. Malm olduu zere, bilhassa gayr- Arah mslmanlar, Hz.Peygamberin neslinden olanlara kar, tarih hoyunca hrmette kusur etme357 A:rni, iX, 378; Askalani, IX, 104; Bc'j'laki, VII, 134-5. bn Hibbin (.354/965). b hadisleri mevzattan saymaktadr, Mecrihin, II, 124; Mizanu'.l'/idal, lll, 241, r,6302. bn Hacer (.852 /1449), kefiette nesch aranacana diiir hibir salih Iadis yoktur, diyor, Askalani,

IX,IO'.
358 Ayni, iX, 377; AskaUini, IX, 164; lbnu'I.Arabi.Ahkan, Kas/allan., VIII, 18.Kr.Mchasin, XV, 5469. 359 lbnu'I.Es".Kamil, X, 20III, 1466, 1528; IV, 1714;

nid.FETh

KURF.YI,J,iG

207

miler, onlara sevgi gst~rmeyi, Peygamher sevgisinin hir icab saymlar, onlara erif, Seyyid gibi husus payeler vermilerdir. Fakat Peygamber 8lalesinden olmak, her zaman adam olmay gerektirmedii iindir ki, bu ismen eriflerin arasndan zaman zaman, haddini bilmez heriflerin de kt olmutur. Fahruddin Raz (.606j1209), 49.Hueurat, 13 ayetinin tefsuinde, byle nmfneIik hir Kureyli eriften ibretamiz bir vak'a nakletmektedir360: ' Horasanda, Hz.Alinin en yakn nesebinden gelen fask bir erif varm, bir de, halkn hrmet ettii, ilm u am el sahibi siyaM bir mevla. Bu alim mevla bir gn evinden km, meseide doru giderken, halk da hrmete n ardndan yrmeye balam. Bizim erf de, sarho halde nne knca, halk yaka paa onu kenara atm. Bir yolunu bulup ellerinden kurtularak siyaM eyhin yakasna yapyor ve ona yle hitab ediyor: "Ey zindan denei, kafir olu kafir, ben Resulullah'm olu olduum halde kepaze edileyim, sen tebeil edilesin, ben zemmedileyim, sen ikram gresin, ben hakarete urayaym, sen yardma nail olasn, bu ne itir?". Halk zavall erifi temiz bir dayaktan geirecektir, fakat eyh mani olur, gzelce nasihat ettikten sonra, ekilip gitmesini temin eder. Bu tip Peygamber istismarelarnn saylar az olmasa gerektir.

Grld zere, Cahiliyye devri kabileeilik zihniyeti, bu suretle slilmda sadece gmlek deitirmi oluyordu. Kur'an ve Snnette, muayyen kavim veya siililIelere has hibir hkm yokken, mslmann lzumsuz tevazu, feragat ve msamahas, islami devirde, gayr- islami bir dnceye imkan salyordu. Bu keyfiyet, evvela bakanlk makamnn Peygamber kabilesine hasredilmesine mteveecihdi. Mteakben i, bu kabilenin de dilhil olduu bir kavmi takdis etmeye kadar vard. Kureye hakimiyyet salamak yolunda giriiimi faaliyetlerin dini edebiyataki akislerini az ok gsterebildiimiz kanaatindeyiz. Bu kasdl rivayetlerin mukiibcle grmeyecei tabatiyle dnlemezdi. Geen bahislerde zaman zaman iaret ettiimiz bu yoldaki karlklar, siyas iktidarn fiilen gayr- Arab mslmanlara getii Abbas devrinde36! kitablk apa ulam bulunmaktadr. Emeviler zamannda balca boy hedefi Kurey idi. yleki, bunlarn baz adalet d davranlar, bizzat kendileri tarafndan da tenkide u360 Meflih, VII, 606. 361 Ciliz (.2SS /870), Mcrvlnilerin devletini Arab ve Bedevi, Abbiisilerinkini de, Acemi ve Horasani olarak vasflandumaktadr, Beyiin, III, 366.

208

lll.

S. JTATBOG,;

rUY01"l1u. slnda Kureyin hatfdan mnezzeh olmadn sylemeye liiA zum da yoktu. Fakat Kmeni iktidar koltuunda ebediletirmek iin giriilmi faaliyetlerdeki demiliklcr, kendi adamlarn bile infiale sevkedecek derecede idi. Bu zitlar arasnda en Mu.iz isim, l.Ali'nin 20 ya byk aabeyi Akil (.61? (680) olmu grnmektedir. Eb Tilib'in bu olu, Bedir gavesinde esir dm, fakir olduu iin, fidyesini, amcas Abbas demidi. Hudeybiyycdcn nce mslman olup Medineye hicret etti. Kureyin nescbini vc gemiini cn iyi hilenlerdendi. Mcscid-i Nehevide kendisine mahsus kilimine uturur, hu sahahalarda cemaate bilgi verir, KUl'cyin Mesalil'ini, yani ay]) ve dklklerini geni geni anlatrd. Bu sebebdendir ki, pek ok dman kazand, hakknda yalanlar uyduruldu. Adavetin bir dier kayna, kardei AIi'yi brakp, borelar yznden Muaviye'nin yanna, ama gitmi olmasdr. Sffin'de, keza, Muaviye tarafnda olduu mervidirJ62. Abbasiler devl'indeki mcadele, daha ziyade Arablar ile Mevfli ara. snda olduu iin, A-rab sultasna kar zaman zaman dozu deien hareketler, byk bir edebi cereyan tevlid etmitir: uubiyye. Bu tiihirin ksaea dealet ettii man;1, Acemleri, yani Arah olmayanlar Arablara J63. Arablar kltmeye matuf her hareketi buna dahil stn grmektir edebiliriz. ufbiyye tarihi, bugn iin henz yeterinee aydnlatlabilmi deildir364. Bu eksikliin halca sebebi, ufbilerin bizzat yazdklar eserlerin zamammza ulaamam olmasdr. Meselii, yalfdi asll olduu si>ylenen mehur lisan alimi Eb Ubeyde Ma'mer ibnu'l-Musennii (110-209; 728-824), iin: "Arablam bu besliyordu, onlarn dklkleriylc ilgiii ktab yazd"365 deniyor, fakat bu eser halen ncveud deildir. Ve mesel;1 Allan'n ayn saladaki escri zamanmza ulaabiimi olsayd, muhtemclen onda, Kurey iddialarna cevab ar bulabilirdik. Bu ncseb alimi ran aslldr. Bermckiler zamannda, Bcytu'I.Hkmc'dc mstcsihlik yapmtr. Mesalib sahasnda yazd Kittibu'l-Meydiin', bnu'l-Kelbi'nin
362 lstiab, r.18H; Usud, r.3726; Isube, 1'.5632. 363 bn Manzr'un (630-71 J 11233-1311) iziih iin, U"uflu'I.Ar,lb, tic/al, I, 85; MS, I, 147-; Tehzib, I, 18. 364 gnaz GOLDZIHEH'il (1850-1921), 1889'da baslan Mu1anmec/,lJllsc/W Suden isimli eserinin ilk cildi, bildiimiz kadariyle, ubiyycwn en geni tedkikini ili"i, etmektedir. 365 Maarif, 543. E'ari (.32~./935), Eb Ubeydc'yi, nirieilerin Sufriyye kolundan saymaktadr,
Mah'u/U,

I, SOO; Kr~.MjZlj,,,,'I.

'.

I, 198.

IILA,FET'"

KUREYLLC

209

(.20. /819) esenlUn tertibi zere, Haimilerden balyarak, Yemenilere kadar btn Arab kabilelerinin dklklerini ihtiva ediyordu366 slam kltr trihi bakmndan fevkalade zengin minfmfta sahib olacaklar muhakkak olan hu eid eserlerde, ayn zamanda, Kureylilen) ve ulJllmiyetle Arahlara iftira tekil eden ksmlarn da mevcfd olabileceini gzden uzak tutmuyoruz.
366 Udebii, XII, 191-196; Lisiin'I.Mi:iin. IV, 1B7.

KAYNAKLAR
.\Inlrrazzik: El-Uu5amef, 1970 -1972. AI"lurrazzak ibn Hemnan (1.26-211 /74<1.-826),

-x,

Beydl,

ADS: Arap De"lei ve Sk"", 1963. Asar: Mki,,'l-As,r, .\skalanl:

J.\Vehauscn,

c\.Iflltan, rhiyat Fakltesi

Yayn, Ankara,

Tahav! (229-321 /8.j.3-9:{3), I-IV, Himl hasks . ln Hacer, -X, stanbuL. I-IV, Kahire. 1968. M"r, 1319-1329.

Feh,'l-R,iri bi erhi SnI,ihi'-nuhari, Bedrtddin Ayn,

Ayni: UlIldel,,'l-K,iri,

-x,

Beyan: el-Beyiin vc'-Te/'yin, Cahiz (.255/869), Beyhaki: es-Sunen,,'l-Kubra, 1925-1936. Ebu neh

Beyhal" (,458/1066),

-x,

Haydan.bad, bask'In

1344-1355/ Kilal ve

Bu!ari: cl-Ciiri,'s-S"lih, Buhiri (i;.256/870), Bib rakamlan da verilmitir). Buhari -TK: ct-Tiirih,,'l-Kebir,

-V,

stanbul.(Lcidcl

I-IV, Haydaralad,

1361-1384/19.12-196'1.

niharl -TS: e-Tiirih' .-Sair, Eserin'e Buluan: M,,'rer,,'l-Hld,in,

eri, Pakistan. (.626/1229),

Yakut Hame'"

-v,

Beyrut, 1955-7.

Cictari: lslam Tarihi, (AT/nali dcll'Islam'dan htanbl, 1924-7. eimi" Rexani'I.IIm:

Hseyin C,.litl'i yapt knl 'ercenc), I-H, BRR!1968.

-x

- ve Fadlih, ln Aldi'I.Hcrr (.463/l071),

Cemhere: Ccml,erct" Ensiibi'l.Arab,

b Hazm (,1.S6!1064), ;lt"r, 1962. 1360-1373/1941-1953.

Cel'l: el-Cerh" vc't.1'a'dil, bn ELiHim (.327/938), I-I V, Haydinabad, Ces;as: AHn"'l.J(,,r'an, nemiri: IIayi,,'l-IIaycvn,

Ehu Bckr Cassas (.370 /981), I-IlI, st:nbl, 1335.-1338/1917-1920. Kcm"ludin Demiri (.808/1,105), I-LL, lifsr 1956. I-LL, Msr, 1974.

Dihac: cd-Dibiic'l-Muzlcb, bn Ferhi (.799/1396),

Dimek: T,irih, Dimc", l Asfkir (.571/1 175), 'cild, Dimek, 1%1. J)01;llIe: Le V"gme
ne:-:i, Paris.,
cl

la Loi le l'lslam, I.Gnllzilel' /Vorlcsmgcn iibcr den Islam'n, F.Aril tcrccMrfiitih'in keimnua.

958.

Ebl's-Sui,l:

lriidu'l-A"li's.scli,

l
210
Ebi Ya'la: el-Ahkam's-Sltaniyye, El-Akaid'l-ldadiyye: EI.Cevtibu's.Sahih: EI-Fcthu'l-Kebir: Emvtil:
M. S. HATBOGLU

Kad (.<lj8/1066), Kahirc, 1356/1938. stanbul, Msr, 1905. 1331/1913.

Kad ci (.7j6/13jj), bn Teyniyye, I-IV,

I-III,

Msr, 1351. Msr, 1968.

Kasun ibn Sellam (.224/839),

Eski Ahid: Es-Siyase'-er'iyye: Takiyyuddin bn Teyniyye, Msr, 1322/1905.

Fakih: el. Fakih ve 'l-Mutpfahkh, Fark: el-Farku beyne'l.Firak,

Hatlb Badadi, I-II, 1975. Badlidi, Msr, 1367/1948. Msr, 1317-21/1899-1903.

AbdulMhir

Fasl: el.Faslufi'l-lIfilel, Fetava: Fetteni: Fihri.t: Firak:

bn Hazm, -v,

bn Teyniyye, -v, Tezkiretu'l-Mcvdiii, bnu'n.l\"edim, Firaku'-ia,

Msr, 1326-29/1908-11. Fetteni (.986/1578), Msr, 1343/1924.

Avrupa basks. 1931. I-II, Msr, 1283/1866. Msr, 1967.

i'levbahti,stanbul,

Hanis: Tcirih'l-Ham.,

Diyarbekri (.966/1559),

Hasais: el-Hasliisu'l-Kubra, Havarie: Hayevan: llllifet ,llifein

SUyUti (.911 11505), I-III,

el-Havaric ve'-ia, J.WcIlhausen, Ciilz (.255 1869), -V, Milliyye:

Bede"i t.ere.Msr, 1958.

AbdusscIam neri, J\fsr, 1945. Seyyid Bey, 1339/1923.

ve llakimiyye-i Mlihiyye-i

er'iyyesi:

Seyyid Bey, Ankara, 1924. Msr, 1351/1932. 1963.

Hlye: IIilyeu'I-Evliyti,

Ebi Nuym, -x,

Humeydi: el-Musned, Ebu Bekr Humeydi (.219 1834), I-II, A: lslam An.iklopcdi.i.

lbOdiyye'nin Douu ve Grleri, Do.Dr.Et.hem Ruhi :FIGLALI, Ankara, 1972. bn Ebi eybe: el-Uusannef, Ebu Bekr Abdullal ibn Muhammed (.235 1849), Kpriil nslas, r.438-444; Haydariibad, Aziziyye neri (devam ediyor), -v, I-II, Msr, 1375/1955. Beyrit, 1957-8. Lciden basksmdnki yerlerine de iaret 1966-1971.

bn Hiam: es-Siretu'n-Nebcviyyc,

bn Sa'd: et-Tabakcit'I-Kbrl, -V, edilmitir. hnn'I-Arabi: bnu'I.Cevzi: Ahkcim'l-Kr'an, el.Mevd"a, I-III, I-IV,

Kahire,

1967-8.

Medine, 1966-8.

bnu'I-Mubarek: bnu's-Salah:

Kiiibu'l-Cihtid, Abdullah ibnu'I-Mul,rek (.181 1797), Bcyrul, 1971. Niruddin Itr neri, Halcb, 1966.

Ulumu'l.Hadis,

IFD: Ilahiya Fakuesi Dergisi.

lkan: el-llka fi USu'li'I.Ahlctim, bn HazUl, Kahire, 1345/1926. lya: lhyau Ulu'mi'd-Din, Gazaii, I-IV, Msr, 1302/1884.

Ikd: el-Ikdu'I-Ferid, kti,ad:

bn Abdi Rabbil, -V, Kahire, 194H. Gazaii, lalyat Fakltesi Yaym, Ankara, 1962.

el-lkisM fi'l-l'tikOd,

HLAFETN

KUREYLLG

211

Ilel: llel,,'I-Hadis, lltisar: cl-lnisar, Inliar.,

ln Ebt Hiitim (.327/939), I-II, Ebu'l.Huseyn Hayyat,

Kahirc, 1343.

Nyberg neri, Kahire, 1925.

ls/{im Tarihi, T.W.Arnold,

Aka yay'n, 1971.

Iradu'I-Fuhi'il: sale: d-/sabefi sfaMn:

evkiini, Msr, 1327/1909. Temyi:i's-Sahiibe, bn Hacer, -V, Msr, 1970-2.

Ahbiir lsbaMn,

Ebu :"Iuayn, I-II,

Leiden, 1931-4. 1332/1914. stanlul, 1962.

Islamda Davay-' Kavmiyyet-Ahmed Islamn Hukuk Ilmine Yard,mlar, stifb: e-Isiab fi Ma'rifei'l-Ashab, I'isam: Kamil: iithi (. 790/1388), bnu'-Esir, -X, I-III, Beyrit. -x,

Naim, stanbul,

Muhammed Hamidullah, bn Abdi'l-Berr, Mm,

I-IV, Mm.

1331-2/1913-4.

Kastallarn: Ke/,,'l-Ha/u: Ki/aye:

lr"d's-Suri,

Msr, 1307/1889. I-II, Hnleb.

AcIuni (.1162/1750),

Hatil Dadadi, Haydaralad,

1357/1938. I-II, Msr, 1961.

Kuu'l-Kulub:

EM Tiilib Mekki (.386/996), Suyuti, I-II, Msr.

LeaIi: el-Letiliu'l-Masnua, Lisan,,'l-Mizan: Maurif: Mak"l":

ln Hacer, -V, (.276/889),

Haydaribad, Msr, 1960.

1329-1331/1911-2.

bn Kutcybe

Mak"lii,,'-lslami)'yin.

E'ari (.324/935), Sehiivi (.902/1497),

I-II,

Msr, 1969.

Makasd: el-Makiis,du'l-Hasene,

Msr, 1956. Musannefiin X.cildinin 379. Haydariibad, 1966.

Ma'mer: el-Cami, Mamer ibn Raid (.153/770), -Abdurrazzak'n 6ahifesinden SOnuna kadar-o M'rife: Ma'rife Ulumi'I-Hadis, Hakim Neysabun (.405/1014),

Maverdi: el-Ahkiimu's-Sulaniyye, Mefsir: Merisiru'l-Inufefi

Maverdi (.450 /1058), Msr, 1966. Kalkaand (.821/1418), I-LU, Kuveyt, 1964.

Mealimi'l-H,ltife, -xxx,

Mebsul: Seralsi (.483/1090),

Msr, 1324/1906. -xxxv. I-III, -v, Halel, 1976. Rabat. Btnnlnl, 1307-8/1889-90.

1I1ecmuu'1-Fcll;"a: ln Teymiyye,

Mecrihn: Kil{ib'I-1I1ecr,hin, ln Hbbiin (.354/965), Medarik: Terib,,'l-Medarik, Mefatih: Me/aihr'l-Gayb, Mehiisin: Mehiisinr'I-Te'"iI, Meniikl: Meniik,bu'-iifii, Kad, Iyaz (.544/1149), Fahruddin

Raz (.606/1210), -Xv, I-II,

-V, ;lhsr.

Kasmi (.1332/1914), Beyhaki (.458/1066),

Msr, 1971. neri, 1959.

Meahir: Meiihiru Ulemiii'I-Em3ar, bn Hbban, M.Fleischhammer Meva"f: Kid d (.756/1355), I,stanbul, 1292/1875. I-II,

Mila: Minhalu'l-Ma'bud, Minhiic's-Sunne:

EbU Davud Tyalisi (.204/819), I-IV,

l\hsr, 1372/1952.

ln Teymiyye,

Msr, 1321-2/1903-4. I-IV, Haydarabad, Msr, 1382]1963. 1337-9/1918-20 .

Mir'at: Mir'alu'l-Cinan, .lfizu,u'l-l'idal:

Vafii (.768/1366), I-IV,

Zehebi (.H8/1347),

212
MS: Muhammcooni.sche henz neredilmemi Muherrid: cl-Kamil, Mulfiooralu'l-Eb,a,: Muhalla: el-Muhalla, Mukaddime:

M. S. HATBOGLU

S"dien, LGoldziler i.1921) Lcild, Halle, 1889. -Do.Dr.Cihad tereemesinden-. Muberrid (.285/898), (.638/1240), I-II, I-LLL, Msr, 1936-56. lifsr, 1305/1887. Msr, 1347-52/1928-33. ~fsr.

Tuu'un

Ebu'I-Abbas bnu'I-Arabi,

bn Hazn (.456/1064),

I-IX,

el-Mukaddime,

bn Haldin (.808/1406), I-IX,

IIIune: M",ucu'z-Zeheb, Muslim: el-Cumiu'.-Salih, Musncd: el-Mu.ned, Mustedrek:

Mes'fdi (.345/957), Muslim (.261/875),

Paris, 1861-1876. Abdulbaki neri, IIfsr, 1955-6. verilen-

-v,

Almed ibn Hanbel (.241/855),

-v,

lllsr, 1312-3/1895. -rakam

ler A.M.akir nerinindir-. .I-Mu.sedrek, Hakim Neysab"'ri (.405/1014), Gaziili, Leiden, 1956.

-v,

Haydarabad.

]\1ustazliri: Fazaihu'l-Buiniyye, Nesai: es-Sun.n, Ne.ebu Kurey:

Kesii (.303/916),

-v,

Msr, 1348/1930. neri, Kalire, 1953.

Mus'ah Zubeyri (.236/851), Levi-Proveal Xcvevi (.676/1277), ve'l-Melahm,

Nevevi: erhu Muslim, Nuaym: Kilab,,'l-Filen r.602. NuheIa: Siyc,u Risale:

-XV, l\fsr.
Atf Efedi iishas,

Nuaym ibn Haniid (.228/842),

Alami'n-Nubelfi, ~sr,

Zehebi, Msr, -henz ilk cildi basl-. 1938. 1967, -Sideee 3.eildi bulunup iki ksn ha-

iifii (.204/819),

Said ibn Mansfr: es-S"nen, linde hslmtr-.

(.227/841), Hindistan,

Saani: Risletun fi Mevduli'l-lIadi., Sikat: Kitbu's-Sikii, mektedir-. Si,elu Ume,: bnu'I-Cevzi

Saani (.650 /1252), Msr, 1306/1888. I-II, Haydaralad, 1973-5, -Bask devam cl-

bn Hbb1n (.354/965),

(.597/J201),

Msr. Subki (.771/1369),

afi)')'e: Tabaku,,'s-iifiiyyei'l-Kub,u, ehrestani: el-Milel" ve'n-Nihal,

-x,

I1fsr. 1964-1976. 1948.

ehrestani (.548/1153), I-III,

~sr, 1971-2.

erhu's-Siyer: Taberi-Tarih: Tabsra: Takdimc: Tarih"

e,hu Kitibi's.Siye,i'I-Keb.,.Serahsi, Tar.h,,',-Ru.ul ve'l-lf~IUk.

-v, Msr,

Taberi (.310 /923), Leiden basks. Carillah niishas, r.1128. 1371/1952.

Tabsi,al,,'I-EdiUe, Takdimelu'l-Ma',ife,

Ebu'I-lI1uin Nesefi (.508/1115), bn Ebi IHtilil,

Haydarab.d,

Badad:

Hatib Badadi (.463/1071), bn Hacer,

-xv,

I1fsr, 1349/1930. 1325--7/1907-9.

Tehzib: Teh=.b'-Tehzib, Tembid: e-Tcmhrd, Teratih:

-X,
(.

Haydar"bad, Kalire,

Bakllni (.403/1013), Keltani

1366/1947. ), I-II.

el-Te,81ibl'l-ldriyye,

Tevali: Tevali'-Te' , bn Hacer, Msr, 1301/1884. TirnUzi: el-Cfimiu's-Sahih, Triunvrat: Fae.Orienale, Tirmizi (.279{892),

-v,

~hsr, 1937-1965. 1I'1clanges d. la

Le "Tnuviral"

Abou Bakr, Omar et Abo Ob"ida, H.Lancns,

Leipzig, 1910.

nLFETN Udela: M,,'cem,,'l-Udcba 1938. Umm: el-Umm, Usud: fil (.204/819), (Ir:idu'I-Eril),

KUREyrG Hamevi (i;.626 ;1229), -xx, :Ilm,

213
1357;

Yakit

I--VII, Msr, 1968. Illsr, 1970-3. 1346/1928.

Us,u,,'l-Gabe,

bnu'I-Es- (.630 11233), -V,

Uswu'd.Dn:

Abdulkalir

Badadl (.429 11038), stanbul, Vikdi (.207/823), I-Ilr,

Voikdl: Kiib,,'I-Mai:.,

Marsden .Jones neri, 1966.

Vefa: el.Vefi bi Alvili'I.Musafu, Vefeyat: Vefeyalu'l-A'yin,

bnu'l-Cevzi (.597 /1201), I-II, IIIsI', 1966. Beyrut, 1972. 1969.

bn HaIlikim (.681 /1282), I-YIlI, Dr.Muhammed

Vesaik: llfccmualu'l- Vcsiiki's-Siyasi)')'c, Ziidu'I.Mead: Zcmmu'l-Keliim:

HamidIlah,

Beyrut,

bn Kayyim Cevziyye (.751 11350), I-II, Herevi (. 481/1088), Ankara lahiyat

Msr, 132<11906. Fakltesi nshas.

Zeviiid: Mccma,,':-Zcvaid,

Hey.enli (.807 /1404), -x,

Beyrit, 1967.