T.C.

SELUK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

ARMUTLU (SULUOVA-AMASYA) LNYTLERNN BAZI ZELLKLER VE EKONOMK NEM

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan smail SARI Maden Mhendisi

Danman Prof .Dr. Veysel ZEDEF Maden Mhendislii Blm

KONYA - 2008

T.C SELUK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

ARMUTLU (SULUOVA-AMASYA) LNYTLERNN BAZI ZELLKLER, REZERV HESABI VE EKONOMK NEM

SMAL SARI YKSEK LSANS TEZ MADEN MHENDSL ANA BLM DALI

Bu tez ./../ tarihinde aadaki jri tarafndan oybirlii / oyokluu ile kabul edilmitir

Prof. Dr. Veysel ZEDEF Yrd.Do.Dr. A.Hadi ZDENZ Yrd.Do.Dr. Adnan DYEN (Danman) (ye) (ye)

ZET YKSEK LSANS TEZ ARMUTLU (SULUOVA-AMASYA) LNYTLERNN BAZI ZELLKLER, REZERV HESABI VE EKONOMK NEM smail SARI Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Maden Mhendislii Anabilim Dal Danman : Prof. Dr. Veysel ZEDEF 2008, 83 Sayfa Jri : Prof. Dr. Veysel ZEDEF Yrd.Do.Dr. A.Hadi ZDENZ Yrd. Do. Dr. Adnan DYEN Bu alma Armutlu Linyit Kmr sahasnn rezerv durumunun

hesaplanmas, burada karlan kmrlerin baz zelliklerinin belirlenmesi ve ekonomik neminin ortaya konulmas amacyla yapld. Bu amala ncelikle Amasya Armutluda bulunan Armutlu Kmr letmesinde incelemeler yaplp, numuneler alnd. Bu blgenin jeolojik yaps aratrlp, karlatrmalar yapabilmek amacyla kmr ve linyit kmrnn zellikleri, Trkiyedeki mevcut durumu incelendi. Blgede yaplan sondaj deerleri alnp bu deerlere gre Armutlu Kmr sahasnn linyit rezervi belirlendi. Ayn zamanda linyit kmrnn ekonomik nemini belirlemek iin Armutlu Kmr letmesinin belli blmlerinden 70 adet numune alnp, kimyasal analizleri yaplp, sl deerleri belirlendi. aratrld. Elde edilen sonulara gre, Armutlu Kmr letmesinden alnan numunelerin incelenmesinde ortalama toplam rutubet % 9, kl % 27, kkrt % 2, alt s deeri 4.423 kcal /kg , st s deeri 4.673 kcal /kg olduu belirlendi. Rezerv hesab gen prizma yntemi ile hesapland ve Armutlu sahasn da 18.129.485 ton linyit kmr olduu belirlendi. Armutlu linyitinin Trkiye linyitleri iinde kaliteli Armutlu Kmr letmesinden karlan kmrn ykanarak satlmasnn uygun olup olmad

bir kmr olduu ve blge ekonomisinde nemli bir yeri olduu Amasya ili, ileleri ve komu illerde snma amal yakt olarak ve eker fabrikalar ile tula fabrikalarnda kullanld tespit edildi. Armutlu Kmr letmesinden karlan kmrn ykanarak satlmasnn ekonomik olmad belirlendi. Anahtar Kelimeler: Kmr, linyit, rezerv, kimyasal analizler, ekonomik nem, Amasya, Armutlu

ii

ZET YKSEK LSANS TEZ ARMUTLU (SULUOVA-AMASYA) LNYTLERNN BAZI ZELLKLER, REZERV HESABI VE EKONOMK NEM smail SARI Seluk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Maden Mhendislii Anabilim Dal Danman : Prof. Dr. Veysel ZEDEF 2008, 83 Sayfa Jri : Prof. Dr. Veysel ZEDEF Yrd.Do.Dr. A.Hadi ZDENZ Yrd. Do. Dr. Adnan DYEN Bu alma Armutlu Linyit Kmr sahasnn rezerv durumunun

hesaplanmas, burada karlan kmrlerin baz zelliklerinin belirlenmesi ve ekonomik neminin ortaya konulmas amacyla yapld. Bu amala ncelikle Amasya Armutluda bulunan Armutlu Kmr letmesinde incelemeler yaplp, numuneler alnd. Bu blgenin jeolojik yaps aratrlp, karlatrmalar yapabilmek amacyla kmr ve linyit kmrnn zellikleri, Trkiyedeki mevcut durumu incelendi. Blgede yaplan sondaj deerleri alnp bu deerlere gre Armutlu Kmr sahasnn linyit rezervi belirlendi. Ayn zamanda linyit kmrnn ekonomik nemini belirlemek iin Armutlu Kmr letmesinin belli blmlerinden 70 adet numune alnp, kimyasal analizleri yaplp, sl deerleri belirlendi. aratrld. Elde edilen sonulara gre, Armutlu Kmr letmesinden alnan Armutlu Kmr letmesinden karlan kmrn ykanarak satlmasnn uygun olup olmad

numunelerin incelenmesinde ortalama toplam rutubet % 9, kl % 27, kkrt % 2, alt s deeri 4.423 kcal /kg , st s deeri 4.673 kcal /kg olduu belirlendi. Rezerv hesab gen prizma yntemi ile hesapland ve Armutlu sahasn da 18.129.485 ton

iii

linyit kmr olduu belirlendi. Armutlu linyitinin Trkiye linyitleri iinde kaliteli bir kmr olduu ve blge ekonomisinde nemli bir yeri olduu Amasya ili, ileleri ve komu illerde snma amal yakt olarak ve eker fabrikalar ile tula fabrikalarnda kullanld tespit edildi. Armutlu Kmr letmesinden karlan kmrn ykanarak satlmasnn ekonomik olmad belirlendi. Anahtar Kelimeler: Kmr, linyit, rezerv, kimyasal analizler, ekonomik nem, Amasya, Armutlu

iv

ABSTRACT MASTER THESIS THE PROPERTIES, RESERVE CALCULATIONS AND THE ECONOMIC VALUES of ARMUTLU (SULUOVA-AMASYA) LIGNITES smail SARI Selcuk University Institude of Scence Main Science of Engineering Supervisor : Prof. Dr. Veysel ZEDEF 2008, 83 Pages Jury: Prof. Dr. Veysel ZEDEF Yrd.Do.Dr. A.Hadi ZDENZ Yrd. Do. Dr. Adnan DYEN This study is made for calculating the reserve condition of Armutlu lignite coal area, researching the coal characteristics of this area and defining the economical value of the coal. Fort his aim first of all some observations are made by getting samples from the area. In this study, geologic structure of coals are researched and the reserves of coal and lignite coal with Turkeys last values are compared. According to the values of sounding, the lignite reserves of Armutlu coal area are determined. To define the economical condition of lignite coal, 70 samples are taken and chemical analysis and thermal values of these samples are observed. The suitability of coals washing and selling taken from Armutlu coal company is researched. According to this results, 9 % total humidity, 27 % ash, 2 % sulphur, 4423 kcal/kg min calorific value, 4673 max calorific value are observed. The reserves are calculated with the triangle calculation method and it has seen that the capacity of Armutlu area is 18.129.485 tons. The results are showed that Armutlu lignite coal has good quailty and it is useful for the city of Amasya and Amasya countrsides. Besides, this the coals are used at sugar and brick factories. Although the good properties of coals, this coals are not economic by wash out. Key Words: Coal, Lignite, Reserve, Chemical Analysis, Economic Value, Amasya Armutlu,

NSZ

Byle bir almay yapmam salayan ve yksek lisans eitimim boyunca yardmlarn esirgemeyen deerli danmanm Prof. Dr. Veysel ZEDEF e, kymetli hocam Prof. Dr. M. Kemal GKAYa, sevgili arkadam Ara. Gr. Tevfik AAAYAKa teekkr eder, sayglarm sunarm. Armutlu Kmr letmesinin deerli alanlarna; bata Bahattin TRKYILMAZ, ve Doan AYDOAN olmak zere almam boyunca verdikleri bilgiler, numune almlarnda gsterdikleri ilgi ve alakalar iin teekkr ederim. Ayrca Yksek Lisans eitimimin bandan sonuna kadar beni hep destekleyen, projemde benden yardmlarn esirgemeyen sevgili eim Dolunaya teekkr ederim.

vi

NDEKLER ZET______________________________________________________________ i ABSTRACT ______________________________________________________ iiiii NSZ ___________________________________________________________ iiv EKLLER, RESMLER VE TABLOLAR LSTES _________________ viiviii SEMBOLLER VE KISALTMALAR____________________________________ x BLM I __________________________________________________________ 1 GR _____________________________________________________________ 1 BLM II _________________________________________________________ 3 ARMUTLU KMR LETMES VE BLGENN JEOLOJK YAPISI ____ 3 2.1. 2.2. 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.6 2.3. 2.4. Armutlu Kmr letmesi: ______________________________________ 3 yeri Tanm Bilgileri__________________________________________ 3 Tarihesi ___________________________________________________ 3 Fiziki kapasitesi______________________________________________ 4 retim yntemi ______________________________________________ 5 Nakliyat ___________________________________________________ 13

2.2.1 Ad ve adresi ________________________________________________ 3

2.2.5. Tahkimat ___________________________________________________ 7

Blgenin Genel Jeolojik Durumu _______________________________ 17 Amasya Yresi Bilinen Kmr Oluumlar ve Jeolojik Yaps _______ 18

2.4.1. Boaky kmr sahas ________________________________________ 19 2.4.2. Suluova-Oulba sahas______________________________________ 20 2.4.3. Suluova - Armutlu sahas ______________________________________ 21 2.4.4. Suluova-Yeni eltek sahas ___________________________________ 24 2.4.5. Merzifon Kellecihan sahas __________________________________ 26 2.4.6. Merzifon Kalburcu sahas ____________________________________ 26 2.4.7. Taova Haddal sahas_______________________________________ 26 2.4.8. Suluova-Eski eltek sahas ____________________________________ 26 2.4.9. Gyncek- amurlu sahas ____________________________________ 27 v

2.4.10.

Kmrn d grn ve makro zellikleri_____________________ 27

BLM III ________________________________________________________ 28 KMRN TANIMI, OLUUMU, VE ZELLKLER__________________ 28 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. Kmrn Tanm: ____________________________________________ 28 Kmrn Oluumu ___________________________________________ 28 Kmrlerin Snflandrlmas___________________________________ 29 Kmrn Genel zellikleri ____________________________________ 30

3.4.1. Kmrn fiziksel zellikleri ___________________________________ 30 3.4.2. Kmrn kimyasal zellikleri__________________________________ 31 3.5. Kmr eitleri______________________________________________ 32 3.5.1. Linyit _____________________________________________________ 33 3.5.2. Takmr ________________________________________________ 33 3.5.3. Antrasit ___________________________________________________ 33 3.5.4. Turba _____________________________________________________ 33 BLM IV ________________________________________________________ 34 TRKYEDE LNYT KMR ____________________________________ 34 4.1. Linyit Kmr_______________________________________________ 34

4.1.1. Linyitlerin renklerine gre snflandrlmas _______________________ 35 4.2. 4.3. Trkiyede linyit kmrnn tarihesi___________________________ 36 Linyit Kmrnn zellikleri __________________________________ 37

4.3.1. Kimyasal zellikler __________________________________________ 38 4.3.2. Nem ______________________________________________________ 38 4.3.3. Kl_______________________________________________________ 39 4.3.4. Isl deeri__________________________________________________ 40 4.4. 4.5. Trkiyede Linyit Yataklar, Rezervleri Ve retimi ________________ 41 Trkiye Linyitlerinin Jeolojik Ya Bakmndan Snflandrlmas ____ 44

4.5.1. st kretase ve Eosene ait linyitler ______________________________ 44 4.5.2. Oligasen-Miosen linyitleri ____________________________________ 44 4.5.3. st Neojen linyitleri _________________________________________ 44 vi

4.6.

Linyit Sektrnn GZFT (Gl-Zayf Yanlar-Frsatlar-Tehditler)

Analizi ___________________________________________________________ 45 4.6.1. Gl yanlar _______________________________________________ 45 4.6.2. Zayf yanlar ________________________________________________ 45 4.6.3. Frsatlar ___________________________________________________ 45 4.6.4. Tehditler __________________________________________________ 46 4.7. Trkiye de linyit retimi ______________________________________ 46

4.7.1. retim yntemi ve teknolojileri ________________________________ 47 4.8. 4.9. Trkiye Kmr letmeleri (TK) Kurumu _______________________ 48 Trkiyenin Linyit Tketimi ___________________________________ 49

4.9.1. Termik santrallerde linyit tketimi ______________________________ 49 4.9.2. Isnma sektrnde linyit tketimi _______________________________ 53 4.9.3. Sanayi sektrnde linyit tketimi _______________________________ 53 BLM V_________________________________________________________ 54 ARMUTLU KMRNN REZERV DURUMUNUN HESAPLANMASI VE DENEYSEL ALIMALAR _________________________________________ 54 5.1. 5.2. 5.3. Armutlu Kmr Sahas Sondaj Noktalar ________________________ 54 Rezerv Hesab _______________________________________________ 55 Deneysel almalar __________________________________________ 57

5.3.1. Materyal ve yntem _________________________________________ 57 5.3.2. Kimyasal analizler___________________________________________ 57 5.3.3. letmeden kan kmrn kimyasal analiz deerleri________________ 64 5.3.4. letmeden kan kmrlerin kimyasal analiz sonularnn deerlendirilmesi 68 BLM VI ________________________________________________________ 72 KMR YIKANABLME ZELLKLER ____________________________ 72 6.1. Armutlu Kmr letmesinde Tvenan Kmr le Ykanm Kmrn Sat Analizi _______________________________________________________ 73 BLM VII _______________________________________________________ 78 SONU VE NERLER_____________________________________________ 78 KAYNAKLAR _____________________________________________________ 81

vii

EKLLER, RESMLER VE TABLOLAR LSTES ekiller Listesi ekil 2.1. Kmr damarn genel yaps (stamp)6 ekil 2.2. Ba tahkimat ....7 ekil 2.3. Boyunduruk ve ba direinin balan ekli..8 ekil 2.4. Kilit sarma tahkimat...9 ekil 2.5 . Kurtaz inti....10 ekil 2.6 Kurtaz inti ve fra....10 ekil 2.7. Belleme tahkimat.11 ekil 2.8. Sarma tahkimat.11 ekil 2.9. Domuz dam tahkimat..12 ekil 2.10. Armutlu kmr iletmesi nakliyat sisteminin emas ....16 ekil 2.11. Amasya yresi bilinen kmr oluumlar ...18 ekil 2.12. Boaky kmr sahas jeoloji haritas ....19 ekil 2.13. Suluova-Oulba sahas jeoloji haritas ....21 ekil 2.14. Suluova-Armutlu sahas jeoloji haritas ......23 ekil 2.15. Suluova-Yeni eltek sahas jeoloji haritas....25 ekil 4.1. Trkiye linyit rezervlerinin kalitesi ..40 ekil 4.2. Trkiye linyit yataklar haritas......43 ekil 4.3. Trkiye linyit rezervlerinin sektrel dalm .47 ekil 5.1. Armutlu sahas sondaj noktalar ...54 ekil 5.2 . Deneysel almalar genel ak emas.....58 ekil 5.3. Armutlu kmr alt s deeri dalm .....69 ekil 5.4. Armutlu kmr st s deeri dalm .......70 ekil 6.1. Yeni eltek kmr iletmesi ykama tesisi ematik gsterimi.......74

viii

Resimler Listesi Resim 2.1. Armutlu kmr iletmesi iinden bir ayak grnts....6 Resim 2.2. Armutlu kmr iletmesi ana yolda ba tahkimat grnts....8 Resim 2.3. Armutlu kmr iletmesi domuz dam grnts....12 Resim 2.4. Lastik tekerlekli kmr tama arac grnts....13 Resim 2.5. Kmr tama iin oluk grnts...14 Resim 2.6. Kmr tama iin vagon grnts.14 Resim 2.7. Armutlu kmr iletmesi elek grnts.15 Resim 2.8 . Armutlu kmr iletmesi kmr damarnn grnts.......27 Tablolar Listesi Tablo 4.1. Trkiyenin enerji kaynaklar potansiyeli..42 Tablo-4.2. Trkiye linyit retimi....46 Tablo 4.3. Linyit yataklarnn blgelere gre dalm...51 Tablo 5.1. letmeden kan kmrn kimyasal analiz deerleri...64 Tablo 6.1 : Armutlu kmr iletmesi ykanm ve elenmi kmrlerin karlatrlmas...........................76

ix

SEMBOLLER VE KISALTMALAR

C H O CaO K2O Na2O SO2 TKI EA

: Karbon : Hidrojen : Oksijen : Kalsiyumoksit : Potasyumdioksit : Sodyumdioksit : Kkrtdioksit : Trkiye Kmr letmeleri : Elektrik retim Anonim irketi

BLM I GR Enerji, tm dnyann vazgeemeyecei deerlerden biridir ve enerji denilence akla gelen en nemli materyaller; petrol, su ve kmrdr. Bugnk tketim seviyeleri ile, dnya petrol rezervlerinin 40 yl, doalgaz rezervlerinin 60 yl ve linyit rezervlerinin ise 156 ylda tkenecei tahmin edilmektedir (9.Kalknma Plan,2006) Bu karlatrma, sadece gnmz teknolojileri kullanlarak ekonomik olarak iletilebilecek linyit rezervlerini kapsamaktadr. Dk kaliteli ve daha derinde bulunan linyitlerin ekonomik olarak deerlendirilmesine imkan salayacak gelimeler dikkate alnmamtr. Bugn dnya lkelerinin ihtiya duyduu enerjinin % 25-30 unu karlayan kmr, lkemizin de vazgeilmez enerji kaynaklarndan biridir. Yaplan ettlerde 2005 yl itibari ile lkemizde yaklak 8.22 milyar ton linyit varl tespit edilmitir. Linyit rezervlerinin % 94 termik santrallerde, % 6s ise snma ve sanayide deerlendirilecek niteliktedir (9.Kalknma Plan, 2006). Yeralt kaynaklar asndan nemli bir gce sahip olan fakat yeterince deerlendirilemeyen lkemizde gaz ve petroln kstl olmas kmrn zellikle de linyit yataklarnn deerlendirilmesi gerekliliini ortaya koymaktadr. nk gn getike ekonominin bymesi, nfusun artmas bunu zorunlu hale getirmektedir. Trkiye linyit rezervi olarak dnya lkeleri iinde nemli bir yere sahip olmasna karn karlan linyitlerin byk bir ksmnn dk kalitede olduu da bir gerektir. Linyit rezervlerinin nemli bir ksmnn sl deeri dktr. Kl, nem ve kkrt deerlerinin yksek olmas mevcut yakma sistemleri ile yaklmalarn zorlatrmakta zaman zaman evre ve hava kirlilii ikayetleri oluturduundan zellikle ehirlerde snma ve sanayide kmr veya doal gaz ithalat yaplmaktadr. Kmr ithalat da kontrolsz olarak yapldndan yerli kmr madenciliimize nemli zararlar vermektedir. lkemiz belirsizliklerle dolu Ortadounun hemen yannda bulunmakta ve enerji ihtiyacnn belli bir ksmn buradan karlamakta, fakat hemen her an patlayabilecek bir blgeye gvenmekte pek akl kr deil, bu nedenle elimizdeki

enerji kaynaklarmz iyi belirlemeliyiz. Bu nedenle nemli enerji kaynaklarmzdan olan linyit rezervlerimizi iyi belirlemeli akabinde linyit kalitesini artrmak iin gerekli zenginletirme projelerini oluturmalyz. Bilindii gibi linyit kmrlerinden gaz da elde edilmektedir. Bilhassa stnde rt bulunan linyit sahalarnda kmr iindeki gaz dnyann birok yerinde eitli tekniklerle iletilmektedir (Nolde ve Spears, 1998; Bibler ve ark., 1998; Laubach ve ark., 1998; Gentzis ve ark., 2006; Henry ve Finn, 2003; Gustavson, 1999). Birok lke gaz ihtiyacnn bir ksmn linyit de dahil dier kmrlerden karlamaktadr. Bunlarn banda ABD, Kanada ve in gelmekte Polanya, Hollanda ve Yeni Zelanda gibi lkeler de bu alanda yatrm yapmaktadrlar (Kotorba ve Rice, 2001; Bergen ve ark., 2005; Hacquebard, 2002; Lyons, 1998). lkemizin de gml linyit yataklarndan kmrgaz retilebilme olanaklar aratrlmaldr. Bu almada Amasya Suluova Armutlu kmr sahasnda yer alan linyit rezervlerinin tespiti, ekonomiye muhtemel katks ve bu blgede yer alan linyitlerin zelliklerinin belirlenmesi amalanmtr. Bu amala ncelikle blgede kurulu bulunan Armutlu Kmr letmesi, blgenin jeolojik yaps, karlatrma yapabilmek adna kmr ve Trkiye linyit kmrlerinin zellikleri ve son olarak da Armutlu kmr sahasnn rezerv hesab ve Armutlu Kmr letmesinden kan kmrlerden numuneler alnarak kimyasal zellikleri ve ykanlabilme zellii incelenip, raporlandrlmtr.

BLM II ARMUTLU KMR LETMES VE BLGENN JEOLOJK YAPISI 2.1. Armutlu Kmr letmesi: Amasya ili Suluova ilesinde bulunan Armutlu Kmr letmesi

Amasyadaki dokuz kmr oluumundan biridir. Bu ocak Suluova ilesinin eltek mahallesine 2 km uzaklktaki Armutlu ky civarnda almtr. Eski eltek ve Yeni eltek Kmr letmelerinin tam ortasnda yer almaktadr. Bu iletmenin kalori deerleri aa yukar ayn olmakla birlikte damar kalnlklar farkllk gstermektedir. Bu yrede toplam kmr kalnl 7-8 metreyi bulabilmekle birlikte Armutlu Kmr letmesinde bu deer 70 cm ile 140 cm arasnda deimektedir. 2.2. 2.2.1 yeri Tanm Bilgileri Ad ve adresi Armutlu Maden Petrol rnleri Tic. Ve Ltd. ti., Samsun ili Havza ilesine bal Armutlu kynde bulunmaktadr. Ky meydanndan 300 m.lik stabilize yol ile iletmeye ulalabilmektedir. 2.2.2 Tarihesi Armutlu Kmr letmesi, 1988 ylnda AR28328 nolu ruhsatn

devralnmasyla sahada faaliyetine balamtr. Sahaya 3 adet sondaj yaplarak sondajlardan birbirine istikametli bir baca balanmtr. 1994 ylnda hemen yannda bulunan MTA etdl sahada ruhsata ilave edilerek kmr sahas geniletilmitir. Toplam 360.000 ton grnr rezerv bir o kadar da muhtemel rezervi bulunan sahada almaya balanmtr. Ruhsat bu haliyle 29.04.1994 tarihinde kesin iletmeye alnmtr. 29.04.2004 tarihinde de 10 yllk uzatma yaplmtr. Bu tarihten

itibaren bu sahada 2 ve 3 nolu ocaklar almtr. Son olarak da 2001 ylnda uan almakta olan 4 nolu ocak almtr. 2.2.3 Fiziki kapasitesi Armutlu Kmr letmesinde yer alt linyit madeni iletmecilii yaplmaktadr. Ocak yzeye yakn fay ve atlaklarn ok olduu bir blge zerindedir. Damar kalnl 70 cm ile 140 cm arasnda olduundan fazla kaln bir damar deildir. Blgenin jeolojik yaps nedeniyle faylanmalar ve atlaklklar ok miktarda grlmektedir. Bu nedenle oluan ve oluabilecek gaz tehlikesi yok denecek kadar azdr. Kmrn oluumu esnasnda oluan CH4 gaz bu atlak ve boluklardan uarak en az seviyeye inmitir. Ocakta taban anayol 638 m kotunda 628 m galeri srlmtr. 648 metre kotuna kadar ba yukar baca srlerek kmr damarna girilmitir. Tabaca srlr iken bu yola parelel olarak 650 metre kotunda nefeslik baca ve kaamak yolu srlmtr. Belirli mesafelerde srekli balantlar yaplarak havalandrmann doal olarak yaplmas salanmtr. Damar iinde bu balant yollar yaklak 25-30 m aralklarla srekli birbirine balanmtr. Bu balant yollar hem havalandrma hem ikinci bir tali yol ve ayn zamanda retim amal kullanlmaktadr. Ocak iinde yaptmz gnlk gaz kontrollerinde CO, CO2, CH4 gazlar tespit edilmedi. Havalandrma doal olarak yaplmakla birlikte ksmi olarak vantilatrler yardmyla cebri olarak tahliye edilmektedir. Havalandrma dzenli olarak kontroll ekilde yaplarak hem gaz birikimleri olmas, hem de toz birikiminin oluumu engellenmektedir. Kmrn bnyesinde oluan hafif nem nedeniyle ocakta toz en az seviyede bulunmaktadr. Anayollar genellikle 20 ile 30 arasnda trmanarak srlmtr. Ocakta olabilecek bir su patlamasnda suyun kendiliinden darya tahliye etmesi

dnlmtr. Bu nedenle ocaktaki sular kk kuyulara toplanm kk kuyulardan da oluturulan byk bir su kuyusuna aktarlmaktadr. Buradan da 220 voltluk bir tulumba ile yaklak 800 metre darya pompalanmaktadr. Ocakta tahkimata ok byk nem verilmektedir. Balar aras mesafe 70-80 cm arasndadr. Daha fazla akla msaade edilmemektedir. Tavan ve yan kamalama ilemi ok sk yaplmaktadr. Tavandan ve yanlardan para dmemesi iin Maden Emniyet Nizamnamesinde belirlenen kaidelerin dna klmamaktadr. Ayaklarda domuz dam mesafeleri yakn tutulmamaktadr. Sarma tahkimatlarda atal saylar ve st tavan kamalarna ok nem verilmektedir. 2.2.4 retim yntemi Bacalar ve ayaklarda retim yaplmaktadr. Kmr damar 70 cm ile 140 cm arasnda deimektedir. Kmr damarnn stnde 60 cm kalnlnda tavan kili ve hemen zerinde 80 cm kalnlnda tavanta bulunmaktadr ( ekil 2.1 ). Kmr damar ierisinde ilerleme yaparken yollarn yksek tutulmas, tahkimatn daha dayankl olmasn salamak iin kmrn zerinde bulunan 60 cm kalnlnda tavan kili drlerek darya karlmaktadr. lk nce kmr kazs yaplarak temiz vaziyette kmr alnp daha sonra tavan killeri alnmaktadr. Kmrn kil, ta, v.b yan kaya malzemeleri kartrlmadan darya karlmas salanmaktadr. Kaz aynasnda bu talarn seilip ayrm salanmaktadr. Kmr bacalar hem retim hem de hazrlk amal yaplmaktadr. 20-25 metrelik panolara ayrlarak ayak hazrl ve kaamak yollar salanmaktadr. retim arlkl olarak ayaklardan yaplmaktadr. Dnml gertmeli sistem uygulanmaktadr. Ayaklarda da kmr kazs yaparken pasa ve killer ayrlarak kmrn darya temiz vaziyette karlmas salanmaktadr. Ayaklarda sarma tahkimat ve domuz dam tahkimat yaplmaktadr. ki yolla birbirine balantl ekilde iki taraftan da retim yaplmaktadr ( Resim 2.1).

Resim 2.1. Armutlu kmr iletmesi iinden bir ayak grnts (Temmuz 2006). retimin hz yaz ve k aylarnda farkl olarak hz kazanmaktadr. K aylarnda zellikle sanayi kurulularnn almamas (kiremit-tula-kire) sebebiyle ta bacalara hazrlklara hz verilirken, baharla birlikte retime hz verilmektedir. K aylarnda arama, tarama ve rezerv artrmna nem verilmektedir.
40-80 cm. 60-100 cm

Tavan ta

Tavan kili

1.40 cm

Taban kili (sakz kil)

ekil 2.1. Kmr damarn genel yaps (stamp)

2.2.5. Tahkimat Anayollarda ba tahkimat kullanlmaktadr (Resim 2.2). Ayaklarda ve bacalarda farkl tahkimatlar yaplmaktadr. Bacalarda genellikle ba tahkimat yaplmaktadr (ekil 2.2). Balar aras mesafe 70-80 cm arasnda deimektedir. Anayollarda ve vagon nakliyat yaplan yollarda baca ba ykseklikleri ve genilikleri dier tali yollara nazaran daha geni ve yksek tutulmaktadr. Aa tahkimat kullanlmaktadr. Anayollarda baca ba ykseklii 2 m ile 2.50 m ykseklik arasnda genilikleri 2.70 m ile 3.00 m arasnda deimektedir. Tali yollarda baca ba ykseklii 1.40 m ile 1.80 m arasnda deimektedir. Baca genilii ise 2.40 m ile 2.60 arasnda deimektedir.

ekil 2.2. Ba tahkimat

Boyunduruk ve ba direklerinin balan ekil 2.3de gsterilmitir. Ayrca bu balarn arasna ara ba yaplarak var olan basklar en aza indirilmektedir.

ekil 2.3. Boyunduruk ve ba direinin balan ekli.

Resim 2.2. Armutlu kmr iletmesi anayolda ba tahkimat grnts (Temmuz, 2006). Kavak noktalarnda ise genel olarak kilit sarma denilen tahkimat ekli uygulanmaktadr (ekil 2.4). Kilit sarma tahkimat, geni kesitli, kilit tabir edilen balarn altna yaplan bir tahkimat eklidir. Bu ekilde hem yandan gelecek basklar hem de tavandan gelecek basklara kar konulmaya allmaktadr. Bu tahkimat yaparken sarma atal direk ve fralarn ayn apta olmas nemlidir.

ekil 2.4. Kilit sarma tahkimat. Balarn altndan kaldrlan uzun direkler, atal direkler ve fralarla birbirine balanarak kilit sarma tahkimat oluturulmaktadr. atal direk : Direklerin sarmaya gelecek tarafnn yuvarlak bir ekilde kurtaz almasdr (ekil 2.5). Fra : Direklerin iki tarafl olarak sarmaya destek vermesi amacyla her iki tarafna dzenli olarak kurtaz inti almasdr (ekil 2.6).

Kurtaz inti

ekil 2.5. Kurtaz inti.

Kurtaz inti

ekil 2.6. Kurtaz inti ve fra.

Fra

Bu kurtaz intileri aarken derin ve geni yapmak nemlidir. Ayrca geni yerlere direklerin ortalarndan fralar vurularak yan basnlara kar mukavemet artrlmaktadr. Geici tahkimat olarak belleme tahkimat yaplmaktadr (ekil 2.7). Bu tahkimat sistemini genelde retim vardiyalar bacalarda yapmaktadr. 16-24 ve 24-08 vardiyalar retim vardiyalar kmrn temiz bir ekilde karlmasndan sorumludur. 08-16 vardiyas tavan kilini dkerek tavan tana normal baca ba atarak bacann kesitini ykseltmekten sorumludur. Ayrca belleme tahkimat ayak ilerinde de kullanlmaktadr. Belleme uzunluklar (ayak ilerinde) 3 m civarnda tutulmaktadr. Ayaklarda bellemeler 3 atal direk zerine oturtulmakta ve altna domuz dam ile takviye yaplmaktadr.

10

ekil 2.7. Belleme tahkimat. Ayaklarda genel olarak sarma tahkimat yaplmaktadr (ekil 2.8). Bu tahkimat en az atal direk zerine oturtulur. Bunlara da domuz dam takviyesi yaplr (ekil 2.9). Bu ekilde tavandan ve yandan gelebilecek basklara kar en iyi mukavemet salanm olur. Kardan gelebilecek basklara kar koyabilmek iin ise; atal direk sarmalara vurulurken ayaklara doru hafif eimli vurulmaldr. Bylece kardan gelebilecek basklara mukavemet gsterilmi olur. Sktrma ivisi (Aa Takoz) Sarma Tahkimat

atal Direk atal Direk atal Direk

ekil 2.8. Sarma tahkimat

11

Takoz

Sktrma ivisi

ekil 2.9. Domuz dam tahkimat. Domuz damnda aa direklerin uzunluklar 1 m ile 1.20 m arasnda olur ve her iki yamacnn alnarak st ste dizilmeleri sonucu oluturulur. Tavan basnlarna kar mukavemet eder. Genellikle geni kesitli yerlerde ve ayaklarda belleme tahkimat ve sarmalarn altna konulur. Ayaklarda sarma tahkimat (uzun direk ) kullanlr. Bunlar domuz damlar ile takviye edilir (Resim 2.3). Haveler ilerledike domuz damlar bir nceki haveye alnarak telenir ve ayak arkalar gertilir.

Resim 2.3. Armutlu kmr iletmesi domuz dam grnts (Temmuz, 2006).

12

2.2.6

Nakliyat Kaz arnnda kazlan kmr, lastik tekerlekli arabalarla oluklara

tanmaktadr (Resim 2.4). Kaz arn ile oluklar arasndaki mesafe 50-100 m arasnda deimektedir. Oluklara tanan kmr ift zincirli konveyrlerle silolara tanmaktadr (Resim 2.5). Bu oluklardan tekrar 500 kg.lk vagonlarla nc taban olua tanmaktadr (Resim 2.6). Oluklara dklen kmrler tekrar vagonlara doldurularak lokomotifle darya kamyonlara dklmektedir. Buradan kamyonlarla eleme tesisine tanan kmrler eleme ve torbalama ilemine tabi tutulmaktadr (Resim 2.7). Ayrca desandre ksmnda retilen kmrler ise lastik tekerlekli arabalarla tanarak 3. olua dklerek darya karlmaktadr. ekil 2.10da ematik olarak nakliyat aamalar gsterilmitir.

Resim 2.4. Lastik tekerlekli kmr tama arac grnts (Temmuz, 2006).

13

Resim 2.5. Kmr tama iin oluk grnts (Temmuz, 2006).

Resim 2.6. Kmr tama iin vagon grnts (Temmuz, 2006).

14

Resim 2.7. Armutlu kmr iletmesi elek grnts (Temmuz, 2006).

15

Lastik Tekerlekliler Kmr Oluu

Zincirli Konveyr Kmr Oluu

Vagonlar

Kmr Oluu

Vagonlar Lokomotif Kamyon

Elek

Fndk

Ceviz

Para

Toz

ekil 2.10. Armutlu kmr iletmesi nakliyat sisteminin emas.

16

2.3. Blgenin Genel Jeolojik Durumu Amasya ve evresi ok farkl jeolojik dnemlerde birbirinden ok farkl ortamlarda gelimi kaya topluluklar ile zengin ve olduka karmak bir jeolojik yapya sahiptir. Blgede gzlenen kaya birimleri gnmzden yaklak olarak 430 milyon yl nce olumu ve bakalama uram kayalardan gnmzde ovalarda kelen alvyona kadar uzanmaktadr (MTA,1993). Amasya, Sakarya Ktas olarak isimlendirilmi eski bir ktann dou uzantsn oluturan Tokat Masifinin ierisinde yer alr. Tokat Masifi, batda ankr havzas, gneyde Neotetis Okyanusunun snr, kuzeyde ise Kuzey Anadolu Fay ile snrlanr. Blge, Pontidler olarak adlandrlan ve tm Karadeniz eridi boyunca izlenen da kuann bir parasdr (MTA,1993).. Blge jeolojisi yal dayankl metamorfik (bakalam) kayalardan havza ilerinde ve akarsu yataklarnda olumu gncel zayf birimlere kadar uzanan geni bir yelpazede kaya topluluklarna sahiptir. Bu kaya topluluklar arasndaki snrlar ounlukla eski tektonizmaya bal olan yapsal hatlar kontrolndedir. Gncel keller ise aktif faylarla kesilir. Blgede yaygn olarak gzlenen ve geni bir alanda yzlek veren birimler (MTA,1993); Yeilrmak Metamorfiti ( Try); Metabazitler ve bunlarla ardalanan fillat, sleyt ve mermerlerdir. Lain Metaolistromal Karma (Try); Yeilist fasiyesine zg mineral topluluklar ierir. Bilecik Kireta (Jb); birim tabanda genellikle bir veya birka metre kaln konglomera veya kumlu kireta ile balar ve ste doru masif kiretana geer. Amasya Formasyonu (Kam); altta konglomera ile balayp, ste doru karbonat kiretalarna, daha sonrada beyaz, pembe ve krmz renklerde, killi, ince ve belirgin kiretalarna geer. Lokman Formasyonu (Klo), altta konglomera, ste doru marn ara katkl, bol bitki krntl bir kumtana geer. Lokman formasyonu ierisinde bulunan fosiller s bir denizel ortam (resif ve delta) belirtmektedir.

17

ekerek Formasyonu (Tcek); kumta, siltta ve karbonatl kumta egemendir. Gyncek Formasyonu; andezit, bazaltik andezit, trakit gibi lavlar ile aglomera ve tflerdir. Neojen Krntl Birimleri (N); taban kaba bir konglomera ile oluur. Karbonata zengin marnlar, siltta ve kiltalarndan oluur. Gncel Birimler (PIQ ve Q); bu birimler akarsu ova ilerinde, akarsu vadi ve boazlarn tabannda ve taraalarda bulunmaktadr. 2.4. Amasya Yresi Bilinen Kmr Oluumlar ve Jeolojik Yaps Amasya yresi bilinen kmr oluumlar ekil 2.11de gsterilmitir.

ekil 2.11. Amasya yresi bilinen kmr oluumlar. 1-Boaky 2- Suluova Oulba 3- Suluova Armutlu 4- Suluova Yenieltek

18

5- Merzifon Kellecihan 6- Merzifon Kalburcu 7- Taova Haddal 8- Suluova Eskieltek 9 Gyncek-amurlu

2.4.1. Boaky kmr sahas Sahada en altta Jura-Kretase yal ve deiik fasiyesler sunan kiretalar (JKR) yer almaktadr. Bunu zerine Eosen yal, sar renkli karbonatl, kum ta, akl ta, gri-yeil-mavi renklerde silt ta, kire ta ve linyit seviyelerinden oluan birim gelmektedir. Linyitli seviye sar renkli karbonatl kum talar altnda kalr. Tavan ve tabannda bol miktarda silt ta ve kil talar bulunur. Kmrl saha Eosen yap kellerle doldurulmu, kvet eklindedir. Boaky kmr sahas jeoloji haritas ekil 2.12de gsterilmitir (MTA,1993).

ekil 2.12. Boaky kmr sahas jeoloji haritas (MTA,1993).

19

Kmr kalnlklar : Min kmr kalnl : 0,35 m Max kmr kalnl : 1,42 m Min derinlik : 8,28 m Max derinlik : 16,10 m Orjinal Kmrde Kimyasal zellikleri: Nem : % 27,00 Kl : % 32,00 Kkrt : % 4,00 Alt Isl Deeri Kcal/kg : 2337 Kmrn younluu : 1.2 ton/m3 2.4.2. Suluova-Oulba sahas Sahada Jura-kratese yal kire talar temel birimleri oluturur. Eosen ve pliyosene ait birimler, temel birimleri zerinde uyumsuz olarak bulunur. Eosen, sahada eltek formasyonu ile temsil edilir ve en altta ince bir taban konglomeras ile balar (MTA,1993). Taban konglomerasnn zerine yeilimsi gri renkte konglomera, kumta ve yer yer siltta seviyeleri gelir. Tabandan itibaren 2.00 60.00 m yukarda eltek linyit damar yer alr. Sahadaki volkanitler, andazit, bazalt ve dasitten oluur (MTA,1993). Blgedeki tektonik hareketler, bir taraftan tabakalarn krlmas ve kvrlmasn etkilerken, dier taraftan volkanik aktivitenin nedeni olmutur. Suluova Oulba kmr sahas jeoloji haritas ekil 2.13de gsterilmitir.

20

ekil 2.13. Suluova-Oulba sahas jeoloji haritas (MTA,1993). Kmr kalnlklar : Min kmr kalnl : 1,00 m Max kmr kalnl : 10,00 m Min derinlik : Mostra Max derinlik : 605 m Orjinal Kmrde Kimyasal zellikleri: Nem: % 14,53 Kl : % 10,31 Kkrt : % 1,81 Alt Isl Deeri Kcal/kg : 5574 Kmrn younluu : 1.93 ton/m3 2.4.3. Suluova - Armutlu sahas Sahada Jura-Kretase yal kiretalar (Kt) temel birimleri oluturur. Eosen ve Pliyosen e ait akllar temel birimjleri zerine uyumsuz olarak gelir.

21

Eosen tabandan itibaren eltek Formasyonu, Armutlu Formasyonu ve volkaniklerle temsil edilir. eltek Formasyonu (E), en altta kireta akllarndan oluan ince bir taban konglomeras ile balar. Taban konglomerasnn zerine yeilimsi gri renkte konglomera, kumta, ve yer yer siltta seviyeleri gelir. Tabandan itibaren 2.00-60.00 m. Yukarda eltek Linyit damar yer alr. Damarn hemen zerinde tavan ta olarak adlandrlan 0.30 m. kalnlnda silisfiye siltta ve daha stte kalnl 10.00 40.00 m.ler arasnda deien bitml eyhler bulunur. Bitml eyhlerin zerine de konglomera, kumta ve marnlar gelmektedir.

Armutlu Formasyonunun zerine yine Eosen yal ve srasyla andezit, bazalt ve dasitlerden oluan volkanitler (Ev) , krmz renkli aklta ve kumtalarndan oluan Osmanolu Formasyonu (Eo) ve son olarak volkanik bre ve tfler (Ebt) gelir.

Pliyosen , altta andezitler (P) ve stte kum ta ve akltalar (Pl) ile temsil edilmitir. alma sahasn en gen birimleri kuvaterner yal alvyonlardr. Blgedeki tektonik hareketler, bir taraftan tabakalarn krlmas ve kvrmlanmasn etkilerken, dier taraftan volkanik aktivitenin artmasna neden olmutur. Temel kayalar etkileyen byk faylar kire ta srtlarna uygun olarak, genellikle kuzeybat-gneydou ve kuzeydou-gneybat dorultudur.

Dier kk faylar bu dorultuya verev olup, kmr iletmeleri etkilemektedir. Eosen birimlerindeki kvrmlar, temel kayalarda izlenen kvrmlar kadar

belirgin deildir. Detritik malzemeli Eosen birimleri tektonik hareketlere kvrlmadan ok krlma ile karlk vermitir (MTA,1993). Suluova-Armutlu kmr sahas jeoloji haritas ekil 2.14de gsterilmitir.

22

ekil 2.14. Suluova-Armutlu sahas jeoloji haritas (MTA,1993). Kmr kalnlklar : Min kmr kalnl : 1,15 m Max kmr kalnl : 1,35 m Min derinlik : 25 m Max derinlik : 150 m Orjinal Kmrde Kimyasal zellikleri: Nem : % 9,96 Kl : % 32,83 Kkrt : % 1,5 Alt Isl Deeri Kcal/kg : 3587 Kmrn younluu : 1.40 ton/m3

23

2.4.4. Suluova-Yeni eltek sahas Sahada Eosen yal birimler yaygndr. Bunlarn tabannda, aadaki jeoloji haritasnda grlmekle birlikte Jura Kretase yal kiretalar yer alr. alma alannda Eosen e ait birok birim ayrtlanm olup, bunlardan alttan ste doru eltek Formasyonu ve Armutlu Formasyon kmrldr (MTA,1993). eltek formasyonu (E), en altta kireta akllarndan oluan ince bir taban konglomeras ile balar. Taban konglomerasnn zerine yeilimsi gri renkte Konglomera, kumta ve yer yer siltta seviyeleri gelir. Tabandan itibaren 2.0060.00 m yukarda eltek linyit damar yer alr. Damarn hemen zerinde tavan ta olarak adlandrlan 0,30m kalnlnda silisfiye siltta ve daha stte kalnl 10-40 m.ler arasnda deien bitml eyhler bulunur. Bitml eyhlerin zerine de konglomera, kumta ve marnlar gelmektedir (MTA,1993). Armutlu formasyonu (Ea) , eltek formasyonu zerine uyumlu olarak gelir. Litolojisi marn, siltta ve kum tadr. erisinde 1.00-1.50 m kalnlnda Armutlu kmr damar bulunur (MTA,1993). Armutlu formasyonunun zerine yine Eosen yal ve srasyla andezit, bazalt ve dasitlerden oluan volkanitler (Ev) , krmz renkli aklta ve kumtalarndan oluan Osmanolu formoasyonu (Eo) ve son olarak bre ve tfler (Ebt) gelir. Suluova-Yeni eltek kmr sahas jeoloji haritas ekil 2.15de gsterilmitir.

24

ekil 2.15. Suluova-Yeni eltek sahas jeoloji haritas (MTA,1993). Kmr kalnlklar : Min kmr kalnl : 4.00 m Max kmr kalnl : 8.00 m Min derinlik : Mostra Max derinlik : 500.00 m Orjinal Kmrde Kimyasal zellikleri: Nem : % 10,25 Kl : % 40,52 Kkrt : % 1,25 Alt Isl Deeri kcal/kg : 3500 Kmrn younluu : 1.36-1,93 ton/m3

25

2.4.5. Merzifon Kellecihan sahas Alck bucana bal Kelleci kynn 1 km batsnda Handeresi mevkiindedir. Kmr damar Neojen in tabannda ve 3.00 kalnlktadr. Yersel nemi olan kk bir yataktr (MTA,1993). Nem : % 18,00 Kl : % 18,40 Kkrt : % 2,38 Alt Isl Deeri kcal/kg : 4055 2.4.6. Merzifon Kalburcu sahas Trnk bucana bal Kalburcu kynn 1.5 km dousundadr. Kmr damarlar Eosen yal tfit ve marnlar iinde olup 0,30-0,50 m kalnlktadr. Kalburcu yaknlarnda 1.00 m kalnla ular (MTA,1993). 2.4.7. Taova Haddal sahas Haddalinin 2 km kuzeybatsnda, aydibinde linyit izleri eklindedir. Ekonomik deeri yoktur (MTA,1993). 2.4.8. Suluova-Eski eltek sahas Suluovann 2 km kuzeybatsndadr. 4.000.000 tondur (MTA,1993). Nem : % 6,30 Kl : % 9,75 Kkrt : % 1,50 Alt Isl Deeri kcal/kg : 5500 letilmekte olan linyit damarnn

kalnl 1.5-2.5 m arasndadr. Rezervi muhtemel ve mmkn olmak zere

26

2.4.9. Gyncek- amurlu sahas Saha amurlu kynn kuzeybatsndadr. Eosen yal keller ierisinde kalnlklar 0,50-1,80 m arasnda deien bir damar vardr. Sahada 286.500 ton muhtemel bir rezerv belirlenmitir (MTA,1993). Nem : % 13,47-14,81 Kl : % 56,15-34,31 Kkrt : % 1,10-2,46 Alt Isl Deeri kcal/kg : 1600-3400 2.4.10. Kmrn d grn ve makro zellikleri karlan kmrler, siyah renkli ve parlaktr. Kmrler ocaktan bloklar halinde karlabilir; kompakttr, ekile vurulduunda tabaka dzlemlerine paralel olarak ayrlmaktadr (Resim 2.8).

Resim 2.8. Armutlu kmr iletmesi kmr damarnn grnts (Temmuz, 2006)

27

BLM III

KMRN TANIMI, OLUUMU, VE ZELLKLER

3.1.

Kmrn Tanm: Kmr, havann oksijeni ile dorudan doruya yanabilen % 55-95 arasnda

serbest veya bileik karbon kapsayan kat ve organik kaya olarak tanmlanmasnn yannda homojen olmayan, genellikle bitki paralarndan meydana gelen, tabakalama gsteren, ierisinde ounlukla karbon, az miktarda hidrojen, oksijen, kkrt ve nikel elementlerinin bulunduu, bataklklarda oluan, kahverengi veya siyah renk tonlarnda olan, yanabilen, kat fosil organik ktleler olarak da tanmlanmaktadr. 3.2. Kmrn Oluumu Kmr, uygun ortamlarda bataklklarda bozunma ve rmeden kurtulan, bitki ve kalnt birikimlerinin, zamanla biyokimyasal ve fiziksel etkilerle deiimi sonucu oluur (Kemal, 1999). Kmr yataklar giderek arlaan tortul ktleler altna gmlrken; su ve teki uucu maddeler, karbon, oksijen ve hidrojen bileii olan kmrden ayrlr. Bitkisel madde, yani selloz, yksek nitelikli kmr haline gelmeden nce, turba, linyit, takmr evrelerinden geer. Kmrleme sreci boyunca, bileiklerin fiziksel zellikleri de deiir. Turba, henz bitki kalnts niteliini btnyle tayan bir maddedir; linyit az ok sertlemi, ama tutarsz bir ktledir; takmr, sert ve krlgandr; antrasite takmrnden daha sert ve daha krlgan bir nitelik gsterir. Kmrn antrasit haline dnmesi iin, ok derinde olmas zorunludur; yerin basnc ya da evredeki erimi kayalardan gelen yksek scaklk, bu oluuma yardmc olabilir. Antrasit oluumunu izleyen bir gelime evresi daha vardr ve bu evrede ar karbon olan grafit ortaya kar. Grafit, olumas iin yksek basn ve scaklk isteyen bir maddedir; bu koullarn yer kabuunun ok derin tabakalar

28

altnda bulunmas nedeniyle, sz konusu kmr trne ancak derin ocaklar alarak ulalabilir. 3.3. Kmrlerin Snflandrlmas Kmr retimi, kullanm ve teknolojisinde ileri lkeler ncelikle kendi kmrlerinin zelliklerine gre bir snflama yaptklar gibi uluslararas genel bir snflama iin ortak standartlar da gelitirmilerdir. Deiik tipte kmrlerin kullanm amalarna gre uluslar aras snflandrlmasnda; ilk olarak 1957 ylnda eitli lkelerden yelerin oluturduu Uluslararas Kmr Kurulunca birok lkeden temin edilen numuneler zerinde yaplan almalar, Uluslararas Standartlar rgt (ISO) tarafndan da desteklenerek genel bir snflama yaplmtr. Bu snflamada; kalorifik deer, uucu madde ierii, sabit karbon miktar, koklama ve kekleme zellikleri temel alnarak, kmrler sert (takmr) ve kahverengi (alt-bitml ve linyit) kmrler olarak iki ayr snfa ayrlmtr 1- Sert Kmrler (Takmr-Hard Coal): Nemli ve klsz bazda 5700 kcal/kg zerinde kalorifik deere haiz olan kmrdr. Uucu madde ierii, kalorifik deer ve koklama zelliklerine gre alt snflara ayrlr 2- Kahverengi kmrler (Brown Coal): Nemli ve klsz bazda 5700 kcal/kg altnda kalorifik deere haiz olan kmrdr. Toplam nem ierii ve kalorifik deere gre alt snflara ayrlrlar (9. Kalknma Plan, 2006). Uluslararas kmr snflamasnda kabul edilen dier bir snflama ilemi ise, Kmrleme Derecesi Snflamasdr. Bu snflandrmada karbon ierii temel deikendir. Yksek rankl kmrlerde uucu madde ierii, dk rankl kmrlerde ise kalorifik deer baz alnarak snflandrlma yaplmaktadr (Devlet Planlama Tekilat, 2001).

29

3.4.

Kmrn Genel zellikleri

3.4.1. Kmrn fiziksel zellikleri 3.4.1.1. Gzeneklilik Her jeolojik devirde oluan kmrler, tamamen masif bir yapda olmayp, boyutlar birka mikron ile birka milimetre arasnda deien boluklar ihtiva ederler. Bu mikroskobik boluklar klcal kanallar halinde olabildikleri gibi, dzensiz ekillerde de olabilirler. Kmrn gzeneklerinin fazla olmas halinde oksidasyona yol aar. Bu nedenle gzeneklilik ekonomik nem tar. Gzeneklilik derecesi dorudan doruya klsz ve kuru halde ihtiva ettii karbon miktarna baldr (Zorlu, 1987). 3.4.1.2. Gaz emme Oda scaklnda (25 0C ) kmr, su buhar, CH2OH, C2H5OH, benzen ve hekzan buharlarn emer. Emme olay u etkenlerin bir fonksiyonudur ( Zorlu, 1987). Kmrde bulunan uucu madde miktar, Karbon miktar Basn Buharn veya gazn cinsi, Gaz emme olay alak slarda daha hzl ve yaygn olmaktadr ( Zorlu, 1987). 3.4.1.3. Plastiklik ekil deiikliine sebep olacak basncn deeri, snn ve kmrn ranknn bir fonksiyonudur. Gaz emilmi su bu basncn miktarn azaltmaktadr. Yani baka bir deyile su emmi kmr kuru kmrden daha kolay deformasyonlara uramaktadr ( Zorlu, 1987).

30

3.4.1.4. zgl arlk Bir kmrn zgl arl ranknn (karbon ve uucu madde miktar) nemliliin ve ihtiva ettii kl miktarnn bir fonksiyonudur. Kl muhtevasnn artmasna paralel olarak zgl arlk da artar. ( Zorlu, 1987). 3.4.1.5. Mikrosertlik Mikrosertlik kmrlerin geliiminde hangi metomorfik seviyeye

ulatklarn yani kmrleme derecelerini tayin etmek iin temel kabul edilen faktrlerden birisidir. ( Zorlu,1987). Mikrosertlik deiimlerine dayanarak damarlarn tehisi yaplabilmektedir. (Nakoman, 1985). 3.4.1.6. Refleksiyon (yanstma) Kmrlerin yanstma zellikleri dorudan doruya kmrleme derecelerine dolaysyla uradklar metomorfizmann seviyesine baldr. (Nakoman, 1985). 3.4.2. Kmrn kimyasal zellikleri Hidrojenasyon, koklama, nem, uucu madde, sabit karbon, kl, kkrt, hidrojen, oksijen, azot ve kalori deer miktarlarnn tayini kimyasal zelliklerdir. 3.4.2.1. Oksidasyon Kmrler, kmrler kolayca havann oksijeni etkisinde olduka yava arttka, gelien bir oksitlenmeye urarlar.Gzeneklilii fazla olan ve byk oranlarda kkrt ihtiva eden oksitlenirler.Kmrleme derecesi kmrlerin oksitlenmeye kar direnleri de artar. Byk kmr ynlarnn uzun mddet depolanmas gerektiinde oksitlenmeden doabilecek yangn tehlikesine kar nceden her trl tedbirlerin alnmas gerekir (rican, 2005).

31

3.4.2.2. zclerde Erime Kmrler, baz organik zclerde eriyerek deiik kimyasal zellikler gsteren bileiklere ayrlrlar. Bu zelliklerinden kmrleri meydana getiren maddelerin incelenmesinde ok yararlanlmaktadr. zc olarak en ok piridin kullanlmaktadr (rican, 2005). 3.4.2.3. Hidrojenasyon 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren yapla gelen eitli deneylerde aratrmaclar, hidrojenasyon yolu ile kmrleri sv hale getirmeyi baarmlardr. Hidrojenasyon olaynn mekanizmasn aratran yazarlar, bunun kmrn termik olarak reaktif paralara ayrlmasndan ibaret olduunu, bu ayrma ileminde de halojen oksitler gibi katalizrlerin ilemi kolaylatrdn ne srmektedirler (rican, 2005). Hidrojenasyon yolu ile kmrn svlatrlabilmesi petrol sknts ekilen zamanlarda akaryakt iin iyi bir alternatif olarak ortaya konulabilecek bir niteliktir (rican, 2005). 3.4.2.4. Koklama Kmrlemesi belirli bir dzeye eriimi olan kmrler stlnca nce yumuarlar sonra ierek gaz kartrlar ve daha sonra tekrar sertleirler. Sertleme sonucunda oluan ok gzenekli, olduka hafif ve gri renkli ktleye kok kmr; kmrn kok haline gemesi olayna da koklama denilmektedir. Her kmr cinsi koklamaya elverili deildir (rican, 2005). Genellikle takmrleri seviyesinde olgunlam ve ampirik olarak H/O oran 0.59'a eit veya bu deerden byk kmrler s tesiriyle ier ve koklarlar. Scakln 500 derece civarna kadar artrlmas ile gerekletirilen bir koklamada, 1 ton takmrnden yaklak olarak 400 metrekp gaz, 350 kg kok, 45 kg katran, 2.5 kg amonyak ve 10 kg benzol elde edilmektedir. Koklama srasnda kan gazdan havagaz elde edilir (rican, 2005). 3.5. Kmr eitleri Bitki rtsnn trne, kmrn yana, skma miktarna ve yerkrenin hareketine gre kmrn karakteri de deiik olmaktadr.

32

3.5.1. Linyit Daha oluumunu tamamlamam kmrlerdendir. Tahminen 60 milyon yl nce meydana gelmeye balayan linyitte su ve bu arada bir ok yabanc madde de bulunmaktadr. Karbon yzdesi 65-70 kadardr (www.tki.gov.tr). 3.5.2. Takmr Antrasit kadar eski olmamakla beraber 200-250 milyon yllk bir gemie shib olduu tahmin edilmektedir. Karbon yzdesi 80-90 bulur(www.tki.gov.tr). 3.5.3. Antrasit En eski ve karbon ynnden en zengin kmr eididir. Meydana geli trihi 300 milyon yl geriye dayanan antrasitteki karbon yzdesi 90-95i bulur. (www.tki.gov.tr).

3.5.4. Turba Bu kmre daha ok bataklk yerlerde rastlanmaktadr. indeki su mikdr yksektir. Karbon yzdesi ise 60 gemez. Turba, henz karbonlama safhasn tamamlamam gen kmrlerdendir (www.tki.gov.tr).

33

BLM IV

TRKYEDE LNYT KMR

4.1. Linyit Kmr Anadolunun hemen her kesinde linyit oluumuna rastlanmaktadr. Bu zellik, Anadolunun jeolojik evriminin linyit oluumuna uygun olmasndan kaynaklanmaktadr. Trkiyede Zonguldak Havzas dnda bulunan tm kmrler linyit kmr olarak anlmaktadr (Kural, 1994). lkemizde, dk deerli, yani nem kl ierii yksek ve sl deeri dk linyitlerden, yksek deerli linyitlere kadar ok eitli linyit kmr bulunmaktadr. Ancak, dk deerli linyitlerin toplam rezerv iindeki pay olduka fazladr. Toplam rezervlerimizin ancak % 14nn nem ierii % 20nin altnda olup, dierleri yksek oranda su iermektedir. Ortalama nem ierii ise % 41,8 dolayndadr. Dk kl ierikli rezervimiz ok azdr. Linyitlerimizin % 85inin kl ierii % 20nin zerindedir. Tm rezervlerimizin % 66snn kkrt ierii % 2den fazladr. Linyitlerimiz sl deerleri 600 ile 6000 kcal/kg arasnda deimektedir. Isl deeri 2500 kcal/kg az olan kmrler tm linyit potansiyelimizin % 66,1ini oluturmaktadr. Linyitleri sert ve yumuak olarak iki ana gruba ayrabiliriz. Sert linyitlerin nem ierii genellikle % 20nin altndadr. Sert linyit trndeki rezervlerimizi ykayarak kl orann drmek ve bylelikle sl deerini ykseltmek mmkndr. Tunbilek, Soma ve an linyitleri bu gruba girer (Kural, 1988). Rutubet ierii %40n zerinde olan linyitler yumuak linyit grubuna girmektedir. Elbistan linyitleri dnda kalan linyitlerimizin tozlanma oran %30-40 arasnda deimektedir. Ocaklardan alnan kmr tketicilere demiryolu veya karayolu tatlaryla ulatrlmaktadr. Linyitlerimizin stoklama esnasnda yanma zellii gstermelerinden dolay yaz aylarnda fazla retim yaplmayp sonbahar ve k aylarnda youn bir retim yaplmaktadr. Trkiyede retilen linyit kmrlerinin byk ksm elektrik enerjisi retiminde yakt konut snmas ve bir ksm da sanayide ham madde olarak kullanlmaktadr (Kural, 1988).

34

4.1.1. Linyitlerin renklerine gre snflandrlmas 4.1.1.1. Sarmtrak linyitler Bu linyitlerde odun cinsi seilebilecek kadar bariz olup atete odun gibi trdayarak yanarlar. Yeile kaar sar renktedirler. zgl arlklar 600 kg/m3, sl deerleri ise 2.500 kcal/kg civarndadr. Bileimlerinde ise % 60 karbon, % 5 hidrojen, % 30-40 oksijen ve azot bulunur. 4.1.1.2. Esmer linyitler Bu linyitlerde odun nesci sarmtrak linyitler kadar bariz deildir, esmer grnl, olduka keif olup kolayca toz haline gelebilirler. Hafife yal olurlar, kkrt ihtiva etmezler fakat rutubetli olurlar. Umumiyetle olduklar gibi mahrukat olarak kullanlrlar, olduka fena yanar ve az s karrlar, sl deerleri 3.000 ile 5.000 kcal/kg civarndadr. Alak scaklkta karbonizasyon ile % 6 ile 7 katran verirler ve stldktan sonra kolayca briket haline gelirler. 4.1.1.3. Siyah linyitler Bu linyitler daima kkrt ihtiva ederler; zgl arlklar 750 kg/m3 olup sl deerleri 5.000 ile 6.000 kcal/kg civarndadr. Bileimleri ise genellikle yledir; Karbon Hidrojen Oksijen ve Azot Kkrt : % 70 : % 5-6 : % 22-25 :%3

4.1.1.4. Toprak linyitleri Bu linyitler koyu esmer mat renkli olur, ekseriyetle pek fazla pirit ihtiva ederler.

35

4.2. Trkiyede linyit kmrnn tarihesi Linyit kmrnn lkemizde ilk bulunuuna ilikin bilgi bulunmamaktadr. Buna karlk 1914- 1918 yllar arasnda, harp ihtiyalarn karlamak amac ile bata Soma olmak zere Anadolu'da birok iletmenin alm olduu da bilinmektedir. Trkiye'nin hemen hemen her blgesinde, yeni bulunan yataklarla says artan, ok deiik zellikte linyit rezervi bulunmaktadr.Etibank; Ktahya-Emet yaknnda Deirmisaz yatanda 16 ubat 1938 tarihinde, Tavanl yaknlarndaki Tunbilek yatanda 18 Mays 1939 tarihinde, Manisa-Soma yatanda 23 Eyll 1939 tarihinde linyit retmeye balamtr. Cumhuriyetin kurulmasndan sonra 1927 ylnda Amasya-eltek ve Somadan balayarak birer ikier yl arayla, Tavanl, Deirmisaz, Yerky Gerenez'de blgesel ihtiyalar iin ilkel aralarla zel sektr tarafndan linyit retimi yaplmtr. Asl arama faaliyetlerine 1935 ylnda MTA'nn kurulmas ile balanmtr. Ett almalar, 1950 ylna kadar genel jeolojik ettler eklinde yrtlm olup, bu tarihten sonra almalar. sondajl aramalar ile, sistemli ve uzun vadeli projeler eklinde yrtlmtr. 1967 ylna kadar nisbeten iyi kaliteli kmrlerin ett ve arama almalar yaplmtr. 1967 ylnda lkemizin en byk kmr yata olan Elbistan havzasnn ortaya kmas, dk kaliteli kmrlerin termik santrallerde kullanlmasnn gndeme gelmesi ile kmr arama almalar aniden hzlanmtr. Bu gnk linyit kaynaklarmzn byk blm 1970 - 1990 dnemindeki arama faaliyetleri sonucunda bulunmu olup, ayn dnemde linyite dayal projelerin gerekletirilmesine ynelik yatrm hamleleri en st dzeye karlmtr. Dnya linyit rezervinin % 2'si Trkiye'de bulunmakta olup, dnya linyit retiminin ise %8' i Trkiye'de yaplmaktadr. Bugn dnyada petrol iin verilen mcadelenin 21. yzyln ortalarnda kmr iin verilmesi kanlmaz grlmektedir. Bu nedenle lkemizde, yeni kmr kaynaklarmzn da deerlendirilerek ileriye dnk enerji politikalarmzn kendi gvenilir kaynaklarmza ynelik yaplmas zorunludur (www.enerji.gov.tr).

36

4.3. Linyit Kmrnn zellikleri Linyit kmrleri, turbalarla ta kmrleri arasnda geni bir bant olutururlar. Kmrleme derecelerine gre, deiik oranlarda orijinal nem ierirler. Bu nemlilik, kmrleme derecesine bal olarak %20 ile %60 arasnda deiir. Az nem ieren linyit kmrleri hem biyokimyasal hem de jeokimyasal kmrlemenin etkisi azalmakta ve yumuak linyitlerde yok denecek seviyeye inmektedir (ap, 2004). Linyitler d grnlerine gre yumuak ve sert linyitler olmak zere ikiye ayrlrlar. Yumuak linyitler %40 60 orijinal neme sahip linyitlerdir. Yumuak linyitler ok az mukavemete sahiptirler. Deiik trlerin mukavemeti 2,7 ile 9,4 kg/cm3 arasnda llmtr. Ocaktan karlarak depolandklar taktirde, zamanla tamamen toz haline gelirler. Su ile temasa getiklerinde nemli lde su alarak ierler ve dalrlar. Bu bakmdan yumuak linyitlerin ocaktan karldklar sekil de, ev yakt olarak kullanlmalar mmkn deildir (ap, 2004). Baz tr yumuak linyitler, balaycsz olarak yeterli salamlkta biriket vermektedir. Bu tr yumuak linyitlerden elde edilen biriketler ev yakt olarak kullanlmaktadr. Biriketlemeye uygun olmayan yumuak linyitler ise, elektrik retiminde ve sanayi yakt olarak kullanlmaktadr (ap, 2004). Sert linyitler yumuak linyitlerden sonra balayarak takmr snrna kadar geni bir alana yaylan kmr trleridir. Verilen isimden de anlald gibi bu tr kmrler yumuak linyitlere gre daha fazla para salamlna sahiptir (75 kg/cm2 ye kadar) (ap, 2004). Sert linyitlerin kullanm alan yumuak linyitlere gre daha fazladr. Her eyden nce bu linyitlerin karbon oranlar ve s deerleri yumuak linyitlere gre daha fazladr. Para mukavemetinin daha fazla ve tozlanmann da daha az olmas, sert linyitlerin kullanm alann arttran dier nemli etken olmaktadr (Kemal, 2001).

37

4.3.1. Kimyasal zellikler Linyitlerin kuru ve klsz numuneler zerinde yaplan elementer analiz ortalamalarn yle belirtilmektedir; (Nakoman, 1985). C: % 65 75 H: %5 (%8 e kadar) O: % 25 civarnda Linyitlerde sabit karbon ve oksijen miktar ters orantl olarak azalr veya artar (Nakoman, 1985). Hidrojen muhtevasnn deiimini temel olarak kabul eden Seyler snflamasnda % 4,5 5 orannda hidrojen ihtiva eden kmrler sublinyitler, %5 ile % 8 arasnda hidrojen ihtiva eden linyitler ve nihayet % 5-8 den fazla miktarlarda hidrojen ihtiva edenler ise per linyitler adn almaktadr (ap, 2004). Kmr iin ok zararl bir madde olan kkrt; karbon, hidrojen ve oksijen moleklleri ile balantl bir ekilde bulunur. Yanma srasnda SO2 halinde kar. Yanmayan kkrt kllerde slfatlar veya demir birleikleri (markesit ve pirit) halinde kalr. Kkrtn yksek oranlarda mevcudiyeti kmrlerin bilhassa stok da ani olarak yanmalarna yol aar. Ocaklarda suyla meydana getirdii slfirik asit zgaralarda nemli zararlara yol aar. Linyitlerde kkrt miktar % 1den % 5e kadar deiebilir. Trk linyitlerinden bazlar ok kkrtldr. NevehirDada Linyitlerinde %9 civarnda kkrt vardr. Ske linyit yataklarnn mostralarndan alnan baz numunelerin tahlillerinde % 12 ila % 11 arasnda kkrt bulunmutur (ap, 2004). 4.3.2. Nem Linyitlerde nem miktar genellikle % 8 ile % 65 arasnda oynamaktadr. Hidrasyon suyu turbalara nazaran daha az olmakla beraber elimine edilemez (ap, 2004). Genellikle su muhtevas kmrleme derecesi ykseldike azalr. Ayrca ilave etmek gerekir ki; nem, kmrlerin kalori deerlerini dren faktrlerden biridir (Nakoman, 1985).

38

4.3.3. Kl Linyitin yanmasndan arta kalan mineral maddelerden olan kln varl yle aklanabilir: 1. Kmrn bileimine giren mineraller: Bunlar bitkilerin kompozisyonunda bulunan mineral tuzlardr. 2. Gzle zor tespit edilebilen ince ara kesmeler veya mercekler halindeki mineral maddeler: Ekseriye killi, marnl ve greli sedimanlarn kmrn oluumu arasnda devaml veya kesikli tabakalar halinde kelmesi veya sub-mikroskopik diyaglazlar doldurmasyla ortaya karlar. Ayrca mineral maddelerle ykl sularn kmrn atlak ve yarklarnda kelttii oluumlar da burada belirtmek gerekir. 3. Kongresyonlar halindeki mineral madde topluluklar: Bitkilerin kompozisyonuna giren CaO, K2O, Na2O gibi mineral maddelerin miktar ok azdr. Kl hasl eden inorganik maddelerin en nemli ksm kmr meydana getirecek bitkisel artklarn keldii sulu ortamda erimi halde bulunan tuzlardr. Birok bilim adam ise rzgarlarla tanan detritik materyalin rolnn ok byk olduu fikrini savunmaktadr. Endstriyel ynden kl istihsal ve bnye kl olarak ikiye ayrmak gerekir. Bnye kl kapsamna yukarda not edilen birinci maddede belirtilen inorganik ksmlar ile ikinci maddede belirtilen ve kmrn olumas annda kelen mineral maddeler girmektedir. stihsal kl ise kmrn kartlmas srasnda komu detritik kayalardan karan dkntler ara kesmeler tarafndan hasl olur. Bu kl ykama ile atmak mmkndr (Nakoman, 1985). Kln kompozisyonu deitike erime derecesi (erimeye balad scaklk) de muhtelif deerler alr. Bu ekonomik ynden ok nemlidir. Genel olarak alminyum ve magnezyumoksidin oalmas erime derecesini ykseltir. Buna karlk potasyumoksidin, sodyumoksidin ve silisin art kln erime derecesini drr (Nakoman, 1985).

39

4.3.4. Isl deeri Toplam rezerv iindeki paylar dikkate alndnda, linyitlerimiz dk sl deerlidir. Trkiye linyit rezervleri sl deerleri ekil 4.1de verilmitir.

>4000 Kcal/kg 3001-4000 Kcal/kg % 0,84 % 5,16 2001-3000 Kcal/kg % 24,5 <1000 Kcal/kg % 3,18

1000-2000 Kcal/kg % 66,32

ekil 4.1. Trkiye linyit rezervlerinin kalitesi (Ksebalaban, 2007).

Trkiyede ekonomik ynden nemli olan linyit zuhurlarndan bazlar kalorifik deerleri gz nnde tutularak yle sralanabilir. 2000 kcal/kg ve daha az kalorifik deerdeki zuhurlar: Kangal, Beyehir ve Elbistan linyitleridir. 2000-3000 kcal/kg deerindeki zuhurlar: Beypazar, Yataan, Demirhanl, Seyitmer ve Saray linyitleridir. 3000-4000 kcal/kg s gcne sahip yataklar: Kavack, an (Duraliaa ve Bayrakl), Harmanl, Malkara, Erci ve Aal havzalarnda bulunan kmrlerdir. 4000 5000 kcal/kg kalorifik deerdeki linyitler: Merkeler, Mengen, Devecikona, Burmu, Bodurga, Balkaya, Bapnar ve Soma kmrleridir.

40

5000 kcal/kg ve daha fazla s deeri gsteren zuhurlar: Tunbilek ve Gediz linyitleridir (ap, 2004). 4.4. Trkiyede Linyit Yataklar, Rezervleri Ve retimi 2002 yl ba itibariyle Trkiyede yaklak 8,30 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadr. 1975 1990 dneminde yaplan arama almalar sonucunda lkenin linyit rezervi 9,356 milyar tona km ve 2002 ylna kadar termik santral, snma ve sanayi sektrnn talebini karlayabilmek iin 1096 milyar tonu tketilmitir (ETKB, 2006). lkemizde, dk deerli, yani nem ve kl ierii yksek sl deeri dk linyitlerden, yksek deerli linyitlere kadar ok eitli kmrler bulunmaktadr. Ortalama nem ierii % 41,8 dolaylarndadr .

Dnya linyit rezervinin % 2si Trkiyede bulunmakta olup, dnya linyit retiminin ise %8 i Trkiyede yaplmaktadr, dnya fosil kaynaklardan petroln 42 yllk, doalgazn 65 yllk, kmrn 230 yllk bir mre sahip olduu ve kmrn neminin devam edecei anlalmaktadr. (ETKB,2006) Trkiyenin Enerji Kaynaklar Potansiyeli Enerji ve Tabi kaynaklar bakanl resmi verilerine gre Tablo 4.1de verilmitir. Trkiyenin nemli linyit yataklar ekil 4.2de grlmektedir.

41

Tablo 4.1. Trkiyenin enerji kaynaklar potansiyeli 2001 yl sonu itibariyle (Pamir, 2003). Enerji Kayna Takmr (milyon ton) Linyit (milyon ton) Asfaltit (milyon ton) Bitml ist (milyon ton) Petrol (milyon ton) Doal Gaz (mil. m3) Hidrolik (kwh/yl) Jeotermal Elektrik Jeotermal Is Nkleer Kaynaklar Tabii Uranyum Toryum 9129 380.000 9129 380.000 Grnr 428 7.339 45 555 41,8 8,7 125 Muhtemel 456 626 29 1086 Mmkn 245 110 8 0 Toplam 1.126 8.075 82 1641 41,8 8,7 125 4.500 31.100

42

ekil 4.2. Trkiye linyit yataklar haritas (http://www.mta.gov.tr/madenler/turmaden/linyit.htm) 43

4.5.

Trkiye Linyitlerinin Jeolojik Ya Bakmndan Snflandrlmas

4.5.1. st kretase ve Eosene ait linyitler Byk Alp ihtivalar bitmeden nce olumu bulunan bu tabakalarn ou iddetle katlanmtr. Kretase tabakalar nemli yataklar tamamaktadrlar. Anadoluda birok Eosen linyit yataklar bulunmaktadr. rnein; Malatya civarnda, Krehir arasnda, Kalecik civarnda, ankrnn kuzeydousunda bu yataklara rastlanlmaktadr. letmeye elverili yataklar yalnz katlanmann daha iddetli olduu yerlerde muhafaza edilmi olup silsileler arasndaki havzalarda skmlardr (iekda, Yerky ve eltek linyit havzalar ). 4.5.2. Oligosen-Miosen linyitleri Bu tabakalar Eosene nazaran ok az katlanm olup en nemli havzalar ihtiva etmektedirler. Oligosene ati bahrsomatre tabakalar (Trakyadaki Aal yataklar), Miosene ait tatl su rsuplar (Bat Anadoludaki Soma, Ktahya, Seyitmer, Deirmisaz, Tavanl ve Byk Menderes vadisindeki Aydn, Gerenez ve Ske yataklar) ve Oligosene ait jipsli arazi (ekseriya tatl su ara tabakal tayan tuzlu ve jipsli rsuplar) prodktif kmr tabakalar teekklne ve muhafazasna ok elverili grlmektedir. 4.5.3. st Neojen linyitleri Kalkerler, marnlar ve tfler gibi tatl su rsuplarndan olumu olup linyit oluumuna az elverili grlmektedir. Hakikaten bu tabakalarda tesadf edilen yataklarn ounun rezervi ve kmrn kalitesi dktr (Ankara civarnda KayBucuk, Afyon ve Erzurum civarndaki baz yataklar).

44

4.6.

Linyit Sektrnn GZFT (Gl-Zayf Yanlar-Frsatlar-Tehditler) Analizi

4.6.1. Gl yanlar lkemiz linyit kmr rezervi ynnden zengindir. Ortaya karlm 8,3 milyar ton jeolojik linyit rezervi mevcuttur. Bu rezervlerin artmas beklenmektedir. Yeralt kayna olarak lkemiz birincil enerji arzna en yksek katk linyit ile yaplmaktadr. lkemiz petrol ve doal gaz rezervleri ynnden olduka fakirdir. Linyit hem dk maliyeti, hem arz gvenlii hem de ithal kaynaklarn reglasyonu ynnden lkemizin elektrik retiminde bir potansiyele sahiptir (9. Kalknma Plan, 2006). Teknik alt yap malzemeleri yurtii ve yurtdndan kolaylkla salanabilmektedir. Linyit sektrnde i gc oran yksektir. Bu nedenle istihdam ve katma deer asndan lke ekonomisine katks yksektir (9. Kalknma Plan, 2006). 4.6.2. Zayf yanlar Madencilik sektr dolaysyla linyit sektr riskli olmas ve byk yatrmlar gerektirdii iin zel sektrn yatrm tercihleri arasnda yerini bulamamaktadr. Sektrde faaliyet gsteren kamu kurulular iletmelerinde gerekli yenileme yatrmlar yapamamaktadr (9. Kalknma Plan, 2006). Madencilik Sektrne ilikin Yasa ve Ynetmelikler tam anlam ile sektrn sorunlarn zememitir. Sektrde farkl Kanunlara tabi olan Bakanlklar ile Kurumlar ve Kurumlarn birbirleri arasnda koordinasyon eksiklii bulunmaktadr. Linyit sektr emek youn bir sektr olduu iin niteliksiz ve eitimsiz personel ok fazla bulunmaktadr (9. Kalknma Plan, 2006). 4.6.3. Frsatlar lkemizdeki madencilik politikalarnda yerli kaynaklarn ncelikli olarak deerlendirilmesine ynelik eilimlerin olumas, Linyit rezervlerinin gelitirilmesine ynelik faaliyetlerin yeniden balatlmas, temiz kmr teknolojileri

45

kullanm sonucu kaliteli rn elde edilmesiyle, ithal kmrle rekabetin mmkn olmas, kamu elinde bulunan ve yatrmlar gerekletirilemeyen linyit sahalarnn deerlendirilmesi amacyla zel sektre almas, sektrn teknolojiye ve yeniliklere duyarl olmas, yerel ynetimlerin sektre yardmc olmalar, linyit sektrnde zel sektr kurulularnn da kapasite ve retim olarak yer almaya balamas, madencilikte yeni yasann kmas, en nemli frsatlar olarak grlmektedir (9.
Kalknma Plan, 2006).

4.6.4. Tehditler Elektrik retiminde ithal kaynaklara dayal retimin tercih edilmesi, yeni projelerin onaylanmasnda devlet ynetimi kaynakl aksamalar, siyasal basklar, fizibilitelerin salkl ekilde yaplmay, ar brokrasi, gl ve merkeziyeti anlay, iktidarlara gre deien idari kadrolar, tevik yasasndaki olumsuzluklar, yatrmlarn yetersizlii, girdi maliyetlerinin yksek oluu, sektrn nndeki en nemli tehditler olarak grlmektedir (9. Kalknma Plan, 2006). 4.7. Trkiye de linyit retimi Trkiyede linyit retimi arlkl olarak kamu kurulular tarafndan yaplmaktadr. Linyit rezervinin % 30u TK, % 46s EA, % 24 zel sektr ruhsatlarnda bulunmaktadr. (ETKB,2006) TK ve EA sahalarndan yaplan retim Trkiye toplam linyit retiminin yaklak % 80nini oluturmaktadr. Yllar itibariyle Trkiye linyit retim miktarlar satlabilir bazda tablo 4.2de verilmektedir. Sektrlere gre linyit rezerv dalm ise ekil 4.3 de verilmektedir. Tablo-4.2. Trkiye linyit retimi (1000 Ton) (9. Kalknma Plan, 2006). YIL 1999 2000 2001 2002 2003 2004 TKI 38.643 39.198 33.609 30.661 25.684 24.349 EA 21.142 19.595 22.637 16.531 15.645 13.806 ZEL 5.234 2.061 3.326 4.468 4.839 5.554 TOPLAM 65.019 60.854 59.572 51.660 46.168 43.706

46

4 Linyit Rezerv miktar (Milyar ton) 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

TK EA ZEL SEKTR

3,8 2,5 2

ekil 4.3. Trkiye linyit rezervlerinin sektrel dalm (Ksebalaban, 2007) 4.7.1. retim yntemi ve teknolojileri Tvenan kmr retiminde uygulanan yntemler ak iletme yntemleri ve yeralt iletme yntemleri olarak ikiye ayrlmaktadr. Kmr hazrlama ve zenginletirme alannda ise kmr ykama, briketleme, koklatrma, gazlatrma ve svlatrma balca yntemleri oluturmaktadr. 4.7.1.1. Kmr retim yntemleri 4.7.1.1.1.Ak iletme yntem ve teknolojileri

Trkiye linyit retiminin yaklak % 90' ak iletme yntemiyle gerekletirilmektedir. Ak letmelerde kullanlan i makinelerindeki son yllardaki gelien teknolojiye paralel olarak byk gelimeler olmas, kapasitelerin artmas, ak iletme retimlerinde byk artlarn olmasn salamtr. Ak letmelerde retim sistemleri, srekli ve sreksiz retim sistemleri olarak ikiye ayrlmaktadr. Srekli Sistem Srekli retim Sistemi; kaz, ykleme ve nakliyatn kesintisiz olarak yapld bir sistemdir ve byk iletmelerde tercih nedenidir. Bu sistemde, dner kepeli ekskavatr ve zincirli ekskavatr, surface miner gibi kazc-ykleyici

47

makineler ve nakliye sistemi olarak da bant-konveyr, aktarc konveyr ve demiryolu nakliyat kullanlmaktadr. Sreksiz Sistem Bu sistemde kullanlan i makineleri ok eitlilik gstermekte, genel olarak orta ve kk lekli iletmelerde uygulanmaktadr. En yaygn sistemler, ekskavatrkamyon, ekskavatr-ykleyici-kamyon, dragline-ekskavatr-kamyon sistemleridir. 4.7.1.1.2.Yeralt iletme yntemi ve teknolojisi

Yeralt iletme yntemleri, ak iletme yntemleri ile kyaslandnda ok eitlilik gstermektedir. Trkiye kmr madenciliinde yeralt retim yntemleri kaz arnnn durumuna gre; uzun kaz arnl, dar kaz arnl, topuklu, oda yntemleri ve blok yntemleri olarak snflandrlmaktadr. Bunlar iinde en yaygn uygulama alan bulan uzun ayak iletmeciliidir ve ilerletimli veya dnml ve gertmeli veya dolgulu uzun ayak olarak uygulanmaktadr.

4.8. Trkiye Kmr letmeleri (TK) Kurumu Trkiyede devlet eli ile ynetilen ilk madencilik kurumu olan Etibanka 14.06.1935 gn ve 2.805 sayl yasa ile takmr, linyit ve turba gibi madenleri arama ve iletme hakk verilmitir. Zamanla deien koullar ve kmr ile ilgili ileri tek elde toplamak amacyla 01.09.1957 gn ve 6.974 sayl yasa ile Trkiye Kmr letmeleri Kurumu (TK) kurularak kmr madenleri arama ve iletme hakk bu kuruma devredilmitir. Kurum bir iktisadi devlet teekkl olup 08.06.1984 tarih ve 233 sayl kanun hkmndeki kararname ile yasal grev ve stats yeniden belirlenmitir. Kurulu devresinin ilk yllarnda Sanayi Bakanlna bal alan TK, daha sonra Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl bnyesinde yer almtr. TKye bal, aadaki iletmelerde retim yaplmaktadr.

48

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Garp Linyit letmesi (GL) Gney Ege Linyit letmesi (GEL) Ege Linyitleri letmesi (EL) Seyitmer Linyitleri letmesi (SL) Marmara Linyitleri letmesi (ML) an Linyitleri letmesi (L) Afin-Elbistan Linyitleri letmesi (AEL) Gneydou Anadolu Asfaltit Ve Linyit letmesi (GAL) Orta Anadolu Linyitleri letmesi (OAL) Ilgn Linyitleri letmesi (IL)

4.9. Trkiyenin Linyit Tketimi lkemizdeki linyit retimi; enerji sektr (termik santral), sanayi sektr ve snma (teshin) sektr olmak zere 3 ana sektrn taleplerinin karlanmasna yneliktir. 2004 yl itibariyle, linyit retiminin % 55,7si TK, % 44,3 ise EA ve zel sektr tarafndan yaplmakta olup, linyit tketiminde en byk pay % 75 ile termik santrallerle ait olup, bu oranlar sanayide % 12, snma sektrnde ise % 13tr (9. Kalknma Plan, 2006). 2006 ylnda, lkemiz kmr retiminde nemli deiimlerin yaandn syleyebilmek olduka gtr.1990l yllarda 40 milyon tonlara kadar dayanan Trkiye Kmr letmeleri (TK) satlabilir linyit kmr retimi, 2006 ylnda 30.4 milyon ton olarak gereklemitir. Bu rakam, 2005 ylna gre yzde 5.7 orannda bir art ifade etmekle birlikte, 2000 ylyla karlatrldnda yzde 22.4 dzeyinde bir azal iaret etmektedir (Tamzok, 2007). 4.9.1. Termik santrallerde linyit tketimi Elektrik retiminde maliyet asndan hidrolikten sonra ikinci srada linyitin yer almas ayrca son yllarda yerli kaynak retim ve kullanmna arlk verilmesi gelecek yllarda linyitin elektrik retimindeki payn arttraca izlenimini vermektedir. TK ile EA arasnda 2013 ylna kadar yaplan linyit kmr

49

kullanm projeksiyonunda, 2004 ylnda termik santrallerin kulland 19 milyon ton kmr miktar, 2005 ylnda 22 milyon ton, 2006 ylnda 23,6 milyon ton, 2007 ylnda 23,3 milyon ton, 2008 ylnda ise 24,8 milyon ton/yl olarak programlanm olup 2008 ylndan sonra da ayn miktarn kullanm ngrlmtr. 2004 ylnda balayan bir dizi alt yap almalar ile TKnin EAne verecei kmrler daha kaliteli hale getirilerek verilmektedir. Ayrca, EA Genel Mdrl termik santrallere vermi olduu 23,5 milyon ton/yl linyit miktarn, Elbistan Termik Santral ilave nitelerinin devreye girmesiyle 2010 ylndan itibaren kademeli olarak arttrarak 40 milyon ton/yla karmay programlamtr. Trkiyenin ekonomik ve siyasi yaplanmasnda nemli bir olumsuzluk yaanmamas durumunda linyitin enerji sektrnde paynn % 30un zerine kmas beklenmektedir (9. Kalknma Plan,
2006).

Trkiyede elektrik sektrnde kullanlabilir rezervler yledir: LNYT ........................................................... ...8,3 milyar ton TAKMR .............................................. 1.4 milyar ton ASFALTT ..................................................... .82 milyar ton TORYUM ....................................................... ....380.000 ton URANYUM..................................................... ........9.000 ton Linyit yataklarnn blgelere gre dalm ise tablo 4.3de verilmitir.

50

Tablo 4.3. Linyit yataklarnn blgelere gre dalm. (Atalay, 1997) BLGE Marmara Anadolu Dou Anadolu Karadeniz G.Dou Anadolu Ege Akdeniz TOPLAM GRNR Milyon Ton 519,5 1.1071 3.514,8 91,6 53,1 1.696,5 6.946,5 7,5 15,4 50,6 1,3 0,8 24,4 0 100 % 831,2 1.324,9 3.565,6 204,7 53,1 2.044,2 26 8.023,7 TOPLAM Milyon Ton 10,4 16,5 44,4 2,6 0,7 25,5 0,3 100 %

Tablo 4.3 de grld gibi grnr rezervin 3,5 milyar tonu Elbistan havzasndadr. Geri kalan da dier yrelere dalm bulunmaktadr. Elektrik enerjisinde kullanlabilir linyit potansiyeli 16.354 mw veya 105 milyar kwh/yl karldr. Bu miktarn % 37si iletmede, % 3 ina halindedir. Geri kalan tm linyit rezervleri (kullanlabilir potansiyelin % 59u) 2020 ylna kadar deerlendirilecektir. 4.9.1.1. Termik santraller ve evre ilikisi Dnyada elektrik enerjisi retimi iin ylda 1 milyar ton civarnda kmrn santrallerde yakld bu deerin toplam dnya kmr retiminin 1/3ne edeer olduu bilinmektedir. Byk miktardaki linyitin bu sektrde kullanmnn doal sonucu olarak evre olumsuz olarak etkilenmektedir. Son yllarda gelitirilen yeni yntemler sayesinde bu kirletmede baz azalmalar kaydedilmi ancak tmyle nlenememitir. Termik santrallerin evreyi kirletmeleri u olgulara dayanmaktadr (ap,2004).

51

evreye bol miktarda CO2 gaz yaylmas;

Kmrn yanmas esnasnda ierdii karbon oksitlenerek CO2ye dnmekte ve bu yolla yaklan her ton kmr bana ortalama 1,3 3 m3 arasnda deien miktarda CO2 evreye yaylmaktadr. Bu durum havadaki O2 orannn nispi olarak dmesine yol at gibi yrenin iklim deiikliklerine de neden olmaktadr (ap,2004). Kkrtdioksit yaylmas;

Kmrlerde kuru- klsz baza gre % 10a kadar varan oranlarda bulunan kkrt yanma srasnda SO2 haline dnmekte ve baca gazna kararak evreye yaylmaktadr. eitli yntemlerle darya verilen baca gazndaki SO2 oran azaltlmak istense de yani yan rn olarak serbest kkrt elde edilecek bile olsa ok az miktarda SO2 baca gaz ile birlikte evreye yaylacaktr (ap,2004). Azotoksitler;

Yanma olay havayla gerekletiinden bu olay srasnda havann ierdii azotun belli bir blm oksitlenmekte ve kmrn azotu ile birlikte hava kirletici zellikteki azotoksitleri oluturmaktadr (ap,2004). Baca tozlar;

Yanma olay srasnda kmrn ieriinde bulunan anorganik ktlenin byk bir blm serbestleerek toz halinde baca gazna karmaktadr. rnein toz kmr yakan bir termik santralde kmr ieriindeki kln % 80i dorudan baca gazna karmaktadr (ap,2004). Kl artklar; Gerek baca gaznn tozdan artlmas srasnda ortaya kan gerekse yanma olay srasnda frndan alnan kl miktar olduka fazladr. Genellikle ok ince taneli

52

olup baka amalar iin kullanlmas g olan bu kln santral yaknnda uygun biimde stoklanmas gerekir (Kural, 1988). 4.9.2. Isnma sektrnde linyit tketimi Genel olarak karasal iklimin egemen olduu lkemizde ky eridinde yer alan baz blgeler hari, tm yurtta stlma zorunluluu mevcuttur. lkemizde kmre snma amal olan talep, iklim artlar, tedarik imkanlar ve fert bana den milli gelirle yakndan ilgilidir. Alternatif kaynak fiyatlarnn yksek olmas tketimi arttrmaktadr. 4.9.3. Sanayi sektrnde linyit tketimi Sanayi sektrnde talep edilen linyitin kalitesinin yksek olmas nedeniyle, bu ihtiyacn karlanmas mevcut linyitlerimizle mmkn olmamaktadr. En nemli linyit tketicisi azot ve gbre sanayi, imento fabrikalar ve eker fabrikalardr. Bu kurulu sanayide linyit tketiminin ortalama % 70ini gerekletirmektedir. Makine Kimya Endstrisi, tekel fabrikalar ve devlet demiryollar dk paylara sahiptir.

53

BLM V ARMUTLU KMRNN REZERV DURUMUNUN HESAPLANMASI VE DENEYSEL ALIMALAR 5.1. Armutlu Kmr Sahas Sondaj Noktalar

Armutlu sahas zerinde alm olan sondaj noktalar ekil 5.1de gsterilmitir. R2 R1 R3 R4 R54 R53 R52 R5 R6 R7 R 10 R8 R9 R11 R12 R13 R14 R15 R16 R26 R25 R17 R42 R34 R37 R33 R32 R27 R31 R29 R28 R24 R18 R23 R19 : Sondaj noktas R22 R20 R21 R30 R51 R50 R46 R44 R45 R43 R35 R36 R49 R55 R48 R40 R47 R41 R39 R38

ekil 5.1. Armutlu sahas sondaj noktalar (Armutlu Kmr letmesi , 2006)

54

5.2.

Rezerv Hesab Hesaplamalar yapmak iin sondaj noktalar ile gen prizma

oluturulmutur. Hesaplamalarmzda kullanacamz sembolleri yle tanmlayabiliriz. R = Rezerv (ton) A = Alan (m2) k = kalnlk(m) d = younluk (ton/m3)

Kmrn younluu = 1,4 ton/m3 Harita zerindeki lee gre, 5,8 cm 1000 metreyi gstermektedir. Buna gre ; 5,8 cm 1 cm 1 1000 = 172,4m 5,8 1000 m x?

X=

Buna gre yaptmz izime gre 1 cm =172,4 m dir. 1 cm2 = 29721,76 m2 dir. (lek arpan) k = kalnlk R = A x k x d formlnden
h a

Uzunluk (a) Ykseklik (h) genin alan

a h k1 + k 2 + k 3 2 lekarpa n yogunluk 3

R=

Gerek alan

Ortalama kalnlk 55

REZERV

Derinlik 1 + Derinlik 2 + Derinlik 3 uzunluk ykseklik = lekarp yog . 2 3

R1 R2 R3 R4 R5 R6 R7 R8 R9 R10 R11 R12 R13 R14 R15 R16 R17 R18 R19 R20 R21 R22 R23 R24 R25 R26 R27 R28 R29 = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = 171.920 85.531 138.286 362.473 322.541 913.493 318.510 192.585 70.158 235.339 15.885 223.304 207.492 126.936 340.472 112.627 71.595 337.854 782.327 544.251 137.126 427.190 329.177 0 81.442 409.889 89.495 0 234.416
ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton

R30 R31 R32 R33 R34 R35 R36 R37 R38 R39 R40 R41 R42 R43 R44 R45 R46 R47 R48 R49 R50 R51 R52 R53 R54 R55

= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =

339.407 117.082 345.722 476.982 359.408 250.983 78.693 146.179 50.751 34.808 224.038 181.846 864.350 1.444.653 1.154.491 1.353.938 871.337 296.688 206.176 87.972 408.187 327.606 76.272 327.606 122.216 699.773

ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton ton

56

Toplam Re zerv = R1 + R 2 + R 3 + .......... ...... + R 53 + R 54 + R 55 Toplam Re zev = 171 .920 + 85.531 + 138 .286 + .......... .... + 327 .606 + 122 .216 + 699 .773

Toplam Rezerv = 18.129.485 ton hesaplanmtr.

5.3. 5.3.1.

Deneysel almalar Materyal ve yntem

Armutlu Kmr letmesinin 2006 yl kapasitesi yaklak 60.000 tondur. Kapal iletme ile karlan tvanan linyit kmr eleme tesisinde elenerek retilen eleme rnleri sata sunulmaktadr. rnler (+60 mm) para, (60 40 mm) ceviz, (40 30 mm) fndk, (-30 mm) toz kmr olarak isimlendirilmektedir. Piyasann talebine gre yukardaki rnler ev yakt olarak piyasaya, eker fabrikasna ve tula fabrikalarna verilmektedir. karlan kmrlerin ortalamaya yakn kimyasal analiz sonular tablo 5.1.de verilmitir. Bu almada Armutlu 2. blgesinin rezerv hesab ve halen kan kmrn zellikleri incelenmitir.
5.3.2. Kimyasal analizler

Aratrma numuneleri Armutlu Kmr letmelerinin deiik blmlerinden alnmtr. Kimyasal analizlerde nem, kl, uucu madde, kkrt ve kalori deerlerine baklmtr. Deneysel almalarn genel akm emas ise ekil 5.2de gsterilmitir.

57

ARATIRMA NUMUNELER

Homojenletirme

Numune Blme

Ariv Numunesi

Elek-Kl Analizleri iin Numune Elek-Kl Analizleri

Elek-Kl Sonular Deerlendirme ekil 5.2. Deneysel almalar genel ak emas

5.3.2.1. Nem tayini

Bu ilem iin kullanlacak vezin kaplar 105Cdeki etvde bir saat bekletildikten sonra desikatrde 30 dk. sreyle bekletilerek soutulur. Souyan vezin kaplar bo tartmlar yaplarak ilerine yaklak 5er gram numune konur. Dolu vezin kaplar 105 Cdeki etvde iki saat bekletildikten sonra karlr ve desikatrde soumaya braklr. 30 dk. soutulduktan sonra numunenin nem miktar aadaki formle gre hesaplanr. % Nem = [(b-c)/(b-a)]*100 a = Bo vezin arl (gr) b = Etve konulmadan nceki vezin + numune arl (gr) c = Etvden karldktan sonra vezin + numune arl (gr)

58

5.3.2.2. Kl tayini

Kl miktar tayin edilecek numuneler iin kullanlacak olan krozeler iyice temizlenip 850 Cde alan frnda 2 saat bekletildikten sonra desikatre alnr. Desikatrde 30 dk. sreyle soutulan krozelerin bo tartmlar yaplarak ilerine 1er gram numune konur. Dolu krozeler 850 Cye ayarlanm olan frna verilerek kmr tamamen yanncaya kadar bekletilir. Kmr tamamen yannca numuneler frndan karlp desikatrde soutulur ve tartlr. Btn bu ilemlerden sonra numunenin kl ierii aadaki formle gre hesaplanr. %Kl = [(c-a)/(b-a)]*100 a = Bo kroze arl (gr) b = Etve konulmadan nceki kroze + numune arl (gr) c = Etvden karldktan sonra kroze + numune arl (gr)
5.3.2.3. Kkrt tayini

Kmrdeki kkrdn saptanmas iin uygulanacak ilke kmrdeki kkrt bileiinin ekline baldr. Kkrt, genel olarak kmrn iinde inorganik slfat, piritik ve organik kkrt bileikleri gibi ekilde bulunur. Bu ekilde birlemi olan kkrt srasyla; slfatik kkrt, piritik kkrt ve organik kkrt olarak ayr ayr saptanr. norganik (Slfatik) kkrt: Kmr seyreltik hidroklorik asitle ekstrakte edip, ekstrakteki kkrt gravimetrik ya da volumetrik yntemi ile saptanr. Piritik kkrt: Seyreltik hidroklorik asitte znmez, ama belirtilen deneysel koullar altnda seyreltik nitrik asitle kantitatif olarak znr; nce pirit halinde birlemi olan demir saptanp, sonra bu demire edeer kkrdn hesaplanmasyla piritik kkrt saptanr. Organik kkrt: Slfatik ve piritik kkrt yzdesinin toplam, kmrdeki toplam kkrt miktarndan kararak, organik kkrt miktar hesaplanr (Kural ,1988)

59

5.3.2.3.1.Toplam kkrt saptanmas

Kmr numunesi, yanabilen maddeleri giderilmesi ve slfr kkrdnn slfat kkrdne evrilmesi iin Escka karm ile iyice kartrlarak, oksitleyici bir atmosferde yaklr. Gravimetrik ve volumetrik yntemlerden biri ile saptanr. Kullanlan btn reaktifler analitik saflkta olmaldr. Escka Karm: Hafif kavrulmu magnezyum oksit, arlnn yars kadar sodyum karbonat veya potasyum karbonatla kartrlr. Karmn hepsi 0,20 mmlik elekten geirilmelidir. Hidroklorik asit Slfat zeltisi: 0,600 gram potasyum slfat suda zlr ve 1000 mlye tamamlanr. Bu zeltinin 10 mlsi 0,0080 gram baryum slfatla edeerdir. Baryum klorr zeltisi: % 8,5luk hazrlamak iin, iki kristal sulu baryum klorrden 100 gram alnarak suda zlr ve 1 litreye tamamlanr. zelti iki defa asitle ykanm ince gzenekli bir szge kadndan szlr. Metil krmzs zeltisi: 1 gram O-karboksi-benzen azodimetil anilin (metil krmzs) 600 ml etanolde zlr ve su ile 1 litreye seyreltilir. Amonyak zeltisi, Hidrojen peroksit, % 30luk,
LEM:

25 mllik nikel krozeye 0,5 gr. Eschka karm (2MgO + 1K2CO3) dzgnce yaylr. rnekten alnan 1 gramlk numune uygun bir kapta 2,5 gramlk Eschka karm ile iyice kartrlr. Karm krozeye aktarlr. Kroze masaya yavaa vurularak dzeltilir ve zeri 1 gram Eschka karm ile dzgnce rtlr. Kroze souk frna konmaldr. Frn 1 saat ierisinde 800 + 25 C a eriecek ekilde stlr. Krozeler bu scaklkta 1,5 saat bekletilir. Bu sre sonunda karlarak soutulur. Krozedeki yaklm karm iinde 25-30 ml su bulunan 400mllik bir behere aktarlr. Eer yanmam paralar varsa saptama doru kabul edilmemelidir. Kroze, 50 mllik scak su ile ykanr ve bu ykama sular da beherin iindekilere eklenir. Beherin iine 1 ml H2O2 katlr. 30 dakika sre iinde 80 C a stlr, szlr. Sznt 400 mllik geni azl bir erlende toplanr. Szge kad be defa 20 ml scak su ile ykanr. Hidrojen peroksidi gidermek iin kaynatlr ve bu ilemin tamamlandn gstermek iin indikatr olarak metil krmzs kullanlr. Renk

60

krmzya dnnceye kadar hidroklorik asit katlr ve 1 ml fazlas eklenir. CO2 i uzaklatrmak iin be dakika kaynatlr. Bu ilemlerin sonucunda zeltinin hacmi 150-200 ml arasnda olmaldr. Kapal erlende, zelti kaynayncaya kadar stlr ve kaynama kesilinceye kadar scaklk yava yava azaltlr. Bundan sonra yaklak olarak 20 snlik bir katma zaman iinde bir pipetten 10 ml souk BaCl2 zeltisi katlr. zelti kaynama noktasna ok yakn bir scaklkta 30 dakika bekletilir. Uzun boyunlu 60 mllik bir huniye yerletirilen klsz, ince gzenekli, asitte iki defa ykanm bir szge kadndan szlr. Szge kad 250 ml kadar scak su ile ykanr. Son ykama suyu, 20 ml gm nitrat zeltisi ile ancak hafif bir bulanklk vermelidir. Islak szge kad nceden sabit tartma getirilmi porselen krozeye konulur, kroze 800 C scaklktaki bir frnda 15 dakika sre ile kzdrlr. ahit deney: Ayn koullar altnda ama kmrsz olarak bir ahit deneme yaplr. Metil krmzs zeltisini katmadan nce szntye 10 ml ayarl slfat zeltisi katlmaldr. Asl saptamada elde edilen kkrtten, ahit deneyde kazanlan BaSO4 miktar ve ayarl slfat zeltisinin edeeri olan BaSO4 miktar karlmaldr (Kural,1988).
HESAP:

%S = [13,3748(a-b+0,0080)]/m m= Kmr miktar, (gram) a = Asl saptamada bulunan BaSO4 arl (gram) b = ahit deneyde bulunan BaSO4 arl (gram) %S = Kkrt yzdesi Kuru baz zerinden ise : % Skt = % S 100/(100-% Nem)
5.3.2.3.2. Slfatik Kkrt Saptanmas Reaktifler:

Hidroklorik asit Baryum klorr zeltisi : 100 gramlk iki, kristal sulu baryum klorr suda zlr ve bir litreye tamamlanr. Kullanmadan nce asitle iki kez ykanm beyaz bant szge kadndan szlr.

61

 Slfat zeltisi: 0,600 gram potasyum slfat suda zlr ve 100 ml ye tamamlanr. 10 ml slfat zeltisi 0,0080 gram BaSO4 a edaerdir. Hidrojen peroksit zeltisi.
LEM:

5 gramlk kmr zeltisi alnr. Bu rnek silifli erlen iinde ve geri soutucu altnda 50 ml lik HCl zeltisiyle (2 hacim %37lik HCl + 3 hacim su) 30 dakika kaynatlr. Daha sonra karm szlr ve kalan tamamen ykanr. Szntye hidrojen peroksit katp kaynattktan sonra ierdii Fe+3 iyonlar amonyakla ktrlerek ayrlr ve piritik kkrt saptamas iin saklanr. Slfat saptamas iin szntye, metil krmzs katlr. Renk krmzlancaya kadar HCl katp, bir ml fazlas eklenir. CO2i uzaklatrmak iin zelti kaynatlr. zeltideki SO-2 4 iyonlar baryum klorr zeltisi ile ktrlr, szlr, iyice ykanr. kelti kurutularak 800 C scaklkta kzdrlp tartlr. Ayrca birde ahit deneme yaplr (Kural., 1988).
HESAP:

%Ss = [13,374(a-b)]/M M = rnein arl (gram) a = Asl deneyle bulunan BaSO4n arl (gram) b = ahit deneyle bulunan BaSO4n arl (gram) % Ss = Slfat kkrt yzdesi Kuru baz zerinden ise: % (Ss)kt = % (Ss)*100/ (100- %Nem)
5.3.2.3.3.Pritik Kkrt Saptanmas

Bir erlen iinde ve geri soutucu altnda 1 gramlk rnek, 50 ml HNO3 zeltisi ile (1 hacim % 65lik HNO3 + 7 hacim su) 30 dakika kaynatlr. Szlp ykanr ve szntye H2O2 eklenerek kaynatlr. erdii Fe+3 iyonlar amonyakla ktrlr. Gerek bu ekilde ktrlen ve gerekse slfatik kkrt saptamas srasnda ktrlen Fe+3 iyonu miktar bulunur. Bu deerler yoluyla rnekteki piritik kkrt yzdesi bulunur.

62

HESAP:

% (Ps) = (6400/56)*[a-(a0 / 5)] a = 1 gram rnekteki toplam demirin miktar, (gram) a0 = 5 gram rnekteki toplam demirin miktar, (gram) % (Ps) = Piritik kkrt yzdesi.
5.3.2.4.Isl deer tayini

Kalorifik deer tayini kalorimetre cihaznda yaplr. Kalorimetre ile tespit edilen kalorifik deer, kmrn st s deerini temsil etmektedir. nce kalorimetre kabna1 gr. kmr tartlp iine yakma teli yerletirilir. Daha sonra hazrlanan kap, kalorimetre bombasnn kapanda bulunan iki kutup arasna yerletirilerek, kap iindeki yakma teli bu kutuplara sarlr. Yanma esnasnda kkrt nedeniyle oluan SO gazn zeltiye almak amacyla bomba iine 10 ml
3

Na CO konmutur. Daha sonra bomba kapa kapatlr. Bir oksijen tpnden gelen
2 3

borunun kapa stndeki sbaba balanr ve bir miktar oksijen verilerek bomba iindeki havann boaltma sbab vastasyla ortam terk etmesi salanr. Daha sonra kalorimetre ile oksijen tp arasndaki balant rekor vastasyla sklr ve bomba kalorimetre kab iine yerletirilir. Bu ekilde kap iine yerletirilen bombann zeri kutuplarn slanmayaca ekilde su ile rtlr. Daha sonra bombann elektrik balants yaplarak kalorimetre cihaznn kapa kapatlr. Bombay rten sudaki scaklk deiimini lmek iin zel bir termometre yerine konur ve sirklasyon suyu alarak cihaz altrlr. 10 dk. beklendikten sonra termometredeki sabit scaklk kaydedilmitir. Yakma ncesi ve sonras kaydedilen scaklklar ile kalorimetre bombasnn s kapasitesi kullanlarak kalori deeri bulunur. Armutlu Kmr letmesinin deiik yerlerinden 70 adet numune alnm, tablo 5.1. de bu numunelerin kimyasal zellikleri listelenmitir. Burada toplam rutubet, % kl, alt s deeri (Qalt) kcal/kg , st s deeri (Qst) kcal/kg analizlerini iletmenin laboratuarnda yaptm % kkrt deerini ise Amasya ve Konya eker fabrikalarnda yaptrdm.

63

5.3.3. letmeden kan kmrn kimyasal analiz deerleri Tablo 5.1. letmeden kan kmrn kimyasal analiz deerleri Kuru Kmr Alt Is Kkrt Deeri % (Qalt) Kcal/kg 1,2 4033 Orjinal Kmr Alt Is Kl Kkrt Deeri % % (Qalt) Kcal/kg 39,74 1,13 3768 st Is Deeri (Qst) Kcal/kg 3964

S.No

Numunenin Alnd Yer

Kl %

st Is Toplam Deeri (Qst) Rutubet Kcal/kg %

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

3 nolu bacann alt ksmndan 3 nolu bacann st ksmndan 8 nolu bacann alt ksmndan 8 nolu bacann st ksmndan 7 nolu sol ayak alt ksmndan 7 nolu sol ayak st ksmndan Doru desandre 2. sa alt ksmndan Doru desandre 2. sa st ksmndan 2. desandre 2. sol alt ksmndan 2. Desandre 2. sol st ksmndan Anayol doru 3. sol alt ksmndan Anayol doru 3. sol st ksmndan Doru desandre ayna alt ksmndan Doru desandre ayna st ksmndan Anayol Doru 3. sa alt ksmndan Anayol Doru 3. sa st ksmndan

42,15 33,05 27,49 34,66 25,93 27,45 26,06 24,96 28,25 28,28 29,62 36,72 43,83 32,8 45,84 21,84

4204 4916 5221 4794 5336 5275 5394 5574 5421 5046 4960 4351 3592 4912 3574 6467

5,72 4,19 3,93 5,41 4,93 4,03 4,07 3,31 1,38 8,6 8,39 9,21 8,74 8,79 8,51 6,88

1,85 1,93 1,92 1,88 0,92 1,78 1,99 1,69 1,51 1,29 1,82 1,61 1,12 1,51 1,19 64

4711 4999 4590 5110 5063 5177 5339 5209 4825 4742 4152 3515 4706 3405 6233

31,66 26,41 32,78 24,65 26,34 26 24,13 27,86 25,85 27,13 33,34 39,53 29,92 41,93 20,34

1,77 1,85 1,82 1,79 0,88 1,54 1,92 1,67 1,38 1,18 1,66 1,44 1,02 1,38 1,09

4488 4779 4310 4829 4834 4941 5141 5128 4358 4294 3715 3076 4240 3064 5763

4710 5016 4535 5073 5062 5174 5390 5346 4612 4544 3950 3282 4480 3270 6022

S.No

Numunenin Alnd Yer

Kl %

17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

2. Desandre 2. sa alt ksmndan 2. Desandre 2. sa st ksmndan 2. Desandre 1. sa alt ksmndan 2. Desandre 1. sa st ksmndan Anayol 4. sol alt ksmndan Anayol 4. sol st ksmndan 1 nolu baca doru ayna alt ksmndan 1 nolu baca doru ayna st ksmndan Anayol 1.sa alt ksmndan Anayol 2.sa st ksmndan 2 nolu baca dorusu alt ksmndan 2 nolu baca dorusu st ksmndan Doru desandre 2.sol alt ksmndan Doru desandre 2.sol st ksmndan 8 nolu baca dorusu alt ksmndan 8 nolu baca dorusu st ksmndan Doru desandre 1.sa alt ksmndan Doru desandre 1.sa st ksmndan 1 nolu baca 1.sadan

50,5 50,18 28,6 13,76 34,11 26,65 28,28 29,62 25,15 26,24 32,74 28,56 28,6 25,03 38,04 27,13 24,77 27,14 37,38

Kuru Kmr Alt Is Kkrt Deeri % (Qalt) Kcal/kg 0,99 3061

st Is Toplam Deeri (Qst) Rutubet Kcal/kg %

3215 3214 4993 6032 4713 5208 5046 4960 5370 5203 4927 5097 5206 5646 4491 5670 5555 5590 4609

10,23 10,05 7,56 7,05 2,22 8 8,6 8,39 7,68 7,81 5,43 10,15 10,97 11,78 13,39 10,76 11,81 12,08 5,56

Orjinal Kmr Alt Is Kl Kkrt Deeri % % (Qalt) Kcal/kg 45,33 0,89 2686

st Is Deeri (Qst) Kcal/kg 2886

1,02 2,03 1,7 1,07 1,67 1,51 1,29 1,77 1,46 0,96 1,9 1,95 1,97 1,75 1,85 1,98 1,79 1,45 65

3058 4772 5751 4508 4983 4825 4742 5077 4972 4721 4877 4989 5429 4306 5350 5338 5473 4423

45,14 26,44 12,79 33,35 24,52 25,85 27,13 23,22 24,19 30,96 25,66 25,46 22,08 32,95 21,17 21,84 21,14 35,3

0,92 1,88 1,58 1,05 1,54 1,38 1,18 1,63 1,35 0,91 1,71 1,74 1,73 1,52 1,82 1,74 1,85 1,37

2691 4366 5302 4395 4536 4358 4294 4641 4537 4432 4321 4375 4721 3650 4625 4639 4735 4144

2891 4616 5607 4608 4791 4612 4544 4899 4797 4659 4580 4635 4981 3891 4963 4899 4971 4353

S.No

Numunenin Alnd Yer

Kl %

36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54

Doru desandre 1.soldan Anayolun 1. sol ksmndan 2 nolu baca 1. sol blmden Doru desandre 3.sa blmden Anayol doru 2.sa blmden 7 nolu baca doru aynadan 1. desandre 1.san sa blmnden 1. desandre 1.sa doru aynadan 5 nolu baca 1. sol blmden 6 nolu ayaktan 5 nolu baca 3. sa blmden 1. desandre 1.sol bacadan 1. desandre 1.solun solundan 1. desandre 2.sol bacadan 1. desandre 2.sa bacadan 6 nolu bacadan 5 nolu baca 4. sa ksmdan 6 nolu baca 2. sol ksmdan 5 nolu bacadan

36,16 28,16 32,65 38,16 43,16 47,94 9 21,47 25 28,6 28,8 27,8 23,4 28,6 28,3 28,6 25,8 32,8 27,7

Kuru Kmr Alt Is Kkrt Deeri % (Qalt) Kcal/kg 1,25 3991

st Is Toplam Deeri (Qst) Rutubet Kcal/kg %

4181 5069 4716 3970 4002 4083 6028 6559 4990 5439 4923 5407 5415 5466 5542 5444 5750 5195 5083

5,47 12 3,71 3,5 8,13 12,28 1,01 7,62 11,2 10,01 10,6 9,1 11,2 11 9,5 9,2 8,4 11,1 10,2

Orjinal Kmr Alt Is Kl Kkrt Deeri % % (Qalt) Kcal/kg 34,18 1,18 3537

st Is Deeri (Qst) Kcal/kg 3952

1,63 1,44 1,14 1,85 1,65 1,28 0,7 1,9 1,92 1,3 1,9 1,97 1,94 1,83 1,86 1,9 1,94 1,89 66

4856 4504 3759 3833 3928 5731 6324 4767 5227 4712 5193 5187 5254 5327 5232 5530 4995 4868

24,78 31,44 36,82 39,65 42,05 8,91 19,83 22,2 25,7 25,7 25,3 20,8 25,5 25,6 26 23,6 29,2 24,5

1,57 1,39 1,1 1,7 1,44 1,27 0,65 1,82 1,83 1,9 1,84 1,93 1,87 1,7 1,77 1,8 1,73 1,76

4201 4314 3606 3473 3373 5667 5797 4170 4639 4148 4666 4539 4610 4766 4695 5015 4374 4311

4461 4541 3831 3677 3582 5967 6059 4435 4890 4401 4915 4808 4865 5016 4943 5267 4618 4565

S.No

Numunenin Alnd Yer

Kl %

55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

Stoktaki fndk numune 1 Stoktaki fndk numune 2 Stoktaki fndk numune 3 Stoktaki fndk numune 4 Stoktaki fndk numune 5 Stoktaki para numune 1 Stoktaki para numune 2 Stoktaki para numune 3 Stoktaki para numune 4 Stoktaki para numune 5 Stoktaki para numune 6 Stoktaki ceviz numune 1 Stoktaki ceviz numune 2 Stoktaki ceviz numune 3 Stoktaki ceviz numune 4 Stoktaki ceviz numune 5

27,5 28,3 28,6 27,1 28,8 28,9 26,4 26,9 26,2 25,3 27,4 27,4 25,4 21,4 30,6 28,3

Kuru Kmr Alt Is Kkrt Deeri % (Qalt) Kcal/kg 1,87 5126

st Is Toplam Deeri (Qst) Rutubet Kcal/kg %

5341 5342 5516 5543 5629 5681 6072 5612 5988 6079 5008 6026 4990 5481 4663 5147

11,7 11,8 10 10,7 10,5 10,4 13,4 13,7 10,3 12,5 12,4 13,6 13,2 12 11,9 12,1

Orjinal Kmr Alt Is Kl Kkrt Deeri % % (Qalt) Kcal/kg 24,3 1,72 4456

st Is Deeri (Qst) Kcal/kg 4716

1,83 1,5 1,76 1,8 1,83 1,91 1,87 1,98 1,5 1,78 1,77 1,66 1,77 1,68 1,79

5050 5304 5326 5418 5461 5893 5395 5769 5857 4792 5810 4768 5248 4456 4934

25 25,7 24,2 25,8 23,2 22,9 23,2 23,5 22,1 24 23,7 22 18,8 26,6 24,3

1,69 1,4 1,64 1,72 1,76 1,81 1,7 1,82 1,39 1,63 1,63 1,51 1,59 1,47 1,5

4453 4713 4692 4786 4830 4988 4573 5113 5050 4123 4938 4060 4545 3854 4264

4752 4964 4950 5038 5090 5258 4843 5371 5319 4387 5206 4331 4823 4108 4524

67

5.3.4.

letmeden

kan

kmrlerin

kimyasal

analiz

sonularnn

deerlendirilmesi

Armutlu

kmr

sahasnda

kurulu

bulunan

Armutlu

Kmr

iletmesinin eitli yerlerinden alnan 70 adet numunenin kimyasal analizleri yapldnda aadaki sonular ortaya karld. Kl orannn ortalama % 27 olduu, kkrt orann % 2 olduu belirlendi. Kl ve kkrt deerleri kmrn ekonomisi asndan nemli bir yer tekil eder. Kmr yandnda kkrt dioksit (SO2) ortaya kar, buda evreye zararldr. Armutlu kmrnn, kkrt oran % 2 geldiinden, kkrt asndan kalitelidir. Toplam Rutubet ortalama % 9 olarak belirlendi. Bu da dk bir deerdir. Toplam rutubetin dk olmas, kmrleme derecesini arttrmakta, kmrn kalorisinin yksek kmasnda nemli bir etken olmaktadr. Alt s deerinin ortalama 4423 kcal/kg olduu analiz sonucunda belirlendi. Min 2686 kcal/kg, maksimum 5797 kcal/kg s elde edildi. Armutlu kmr alt s dalmn ekil 5.3de grebilirsiniz. st s deeri ise ortalama, 4673 kcal/kg olarak belirlendi, sl deerin 2886 ile 6059 kcal arasnda deitii gzlemlendi. Armutlu kmr st s dalmn ekil 5.4de grebilirsiniz.

68

7000

6000

5000

Isl Deer (kcal/kg)

4000

3000

2000

1000

Min Is De. Alt Is Deeri (Qalt) Kcal/kg Maks. Is Deeri

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

ekil 5.3. Armutlu kmr alt s deeri dalm

Numune No

69

7000

6000

5000

Isl Deer(kcal/kg)

4000

3000

2000

1000

Min Is De. st Is Deeri (Qst) Kcal/kg Maks. Is Deeri

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

0 Numune No

ekil. 5.4. Armutlu kmr st s deeri dalm

70

Trkiye linyit rezervlerinin sl deerleri (Ksebalan, 2007) ekil 4.1de belirtilmiti. Bu tabloya gre Armutlu linyitleri 4000 kcal/kg dan byk olan linyit snfna yani sl deer asndan % 0,84 lk blme girmektedir. Yukardaki deerlere bakldnda Armutlu kmr Trkiye linyitleri iin kaliteli kmr snfndadr. Zaten uan karlan kmr blgenin ev yakt olarak snmas yannda, eker ve tula fabrikalarnn ihtiyacn karlamaktadr.

71

BLM VI

KMR YIKANABLME ZELLKLER

Kmrlerin ykanabilme zellikleri laboratuvarlarda yaplan yzdrmebatrma deneyleri ile saptanr. Bu deneyler kmr ve ist younluklar arasnda seilen deiik younluklarda hazrlanm ar sv banyolarnda yaplr. Deney ncesinde ASTM veya TSE standartlarna uygun eleklerle veya kmrn kullanm alanlar dikkate alnarak seilen eleklerle boyuta gre snflandrma yaplr. Ar sv olarak genellikle farkl younluklarda hazrlanan inko klorr zeltileri kullanlr. Hazrlanacak younluklar kmrn cinsine ve deneylerin zelliine gre seilir (Kural, 1998). nce boyutlu kmrlerle (0-0,5 mm) yaplan yzdrme batrma testlerinde, younluun yan sra viskoz hareketler ve floklasyonun da etkili olaca dnlerek, santrifj kullanlabilir (Engin, 2002). Ayrca viskozitesi dk olan ar svlar kullanmak da baka bir seenek olarak dnlmelidir. Farkl boyutlarda hazrlanan kmr kullanm yeri ve tespit edilecek kmr hazrlama yntemine uygun olarak farkl younlukta svlarla oluturulan banyolarda, ayr gruplar halinde yzdrlr. Elde edilen rnler ykanp kurutulduktan sonra tartlr ve kl analizleri yaplr. Yaplan testlerin deerlendirilmesinde Henry-Reinhard erilerinden faydalanlr. Henry Reinhard

erileri; toplamal yzen erisi (Yzen ksmn kmlatif kl orann gsterir. Erinin son noktas besleme malnn kln verir),toplamal batan erisi (Erinin balang noktas besleme maln verir ve eri batan ksmlarn kln ifade eder), kl karakteristik erisi (Herhangi bir younlukta yzdrlen kmrde bulunabilecek maksimum kll parann kln gsterir), younluk erisi (Herhangi bir ara younlukta yzen kmr miktarn veya yzen belli orandaki kmr iin gerekecek ayrma younluunu saptamada kullanlr) ve 0,1 younluk erisi (Younluun 0,1 deiimi ile yzen kmr miktarnda ve yapsnda oluabilecek deiimi gsterir) olmak zere 5 eriden oluur (Engin, 2002).

72

6.1. Armutlu Kmr letmesinde Tvenan Kmr le Ykanm Kmrn Sat Analizi

Armutlu kmr iletmesinden kan kmrn ykand zaman nasl olacan grmek iin, iletme mdr ve ocak mhendisi ile birlikte 3 parti kmr anlama dahilinde Yeni eltek Kmr letmesine gnderildi. Kmrn ykama ilemi Yeni eltek Kmr letmesin de yaptrlmtr. Yeni eltek Kmr lemesi ykama nitesinin ematik gsterimi ekil 6.1de belirtilmitir. 1.Parti : 10.550 kg 2.Parti : 13.650 kg 3.Parti : 11.400 kg Toplam = 35.600 kg Ykama ileminden getikten sonra elde edilen rnler aadaki tabloda verildii ekildedir.
rn Ad Mikar (Kg)

Atk (Tal ) Kmr Para Fndk (18-50) Toz (10-18) Toz (9-10) Toplam

13.350 5.450 7.750 1.450 5.350 33.350

Gnderdiimiz miktar = 35.600 kg Gelen Miktar = 33.350 kg Ykama Sonucunda kaybolan miktar = 2.250 kg toz kmr lam havuzuna gitmitir. 2250 kg (0-3 ) (lam havuzunda) 5350 kg (9-10) 1450 kg (10-18) 9.050 kg Toz 5450 kg (+50) 7750 kg (18-50) 13.200 kg Fndk + para

73

ekil 6.1. Yeni eltek kmr iletmesi ykama tesisi ematik gsterimi

74

Atk olarak kan kmrler krcya gnderilip, burada seilerek (ta veya killer ayrlr) krld toz haline getirildi. Bu ilemden sonra yaklak 4000 kg civarnda toz kmr elde edildi. Buda toplam atn % 30 una tekabl etmektedir. Atk olarak kan 13.350 kg kmrn ancak % 30 u kullanlabilir. Buda 13.350x0,30 = 4.005 kg Eer 3 kamyon kmr ykamayp sadece elek tesisinde eleyip, torbalasaydk nasl bir sonu kacakt, bunu grmek iin de 3 parti kmr gzlemlendi. 1. Parti = 10.950 kg 2. Parti = 12.450 kg 3. Parti = 12.200 kg Toplam = 35.600 kg Eleme Sonucunda ;
rn Ad Miktar (Kg)

Para Fndk (18-50) Toz Toplam

Deerlendirme :

7320 14.160 14.120 35.600

Kmrlerin sat fiyatna baktmzda : Elenmi para kmr : 150 ytl / ton Elenmi fndk kmr : 150 ytl / ton Toz kmr : 80 ytl / ton Ykanm para kmr : 170 ytl / ton Ykanm fndk kmr : 170 ytl / ton Ykanm toz kmr : 100 ytl / ton

75

Tablo 6.1. Armutlu karlatrlmas rn

kmr

iletmesi

ykanm

ve

elenmi

kmrlerin

Elenmi Kmr Miktar Sat. Fiy. Tutar (kg) (YTL/kg) (YTL)

Ykanm Kmr Miktar Sat. Fiy. Tutar (kg) (YTL/kg) (YTL)

Para Kmr Fndk Kmr Toz kmr Toplam

7.320 14.160 14.120

35.600

0,15 0,15 0,08

1098 2124 1126,6

4351,6

5.450 7.750 13.055

26.255

0,17 0,17 0,10

926,5 1317,5 1305,5

3549,5

Sonuta belli bir sre sonra onu alp kurutup satabileceimiz iin ykanm toz kmrn ierisine lam havuzuna giden toz kmr de eklenmitir. Tablo 6.1de ykama sonucunda atk tal kmr olarak ayrlan kmrn kullanlabilir ksm alnm bu da yaklak olarak ayrlan kmrn % 30luk ksmna tekabl ettii ve toz kmre kartrlarak satldn belirtmitik. Kalan % 70 lik blm bu da deneme yaptmz partide 9345 kg a tekabl etmekte, bu kmrn kalorisine bakldnda ortalama olarak 530 kcal/kg olduu belirlendi. Bu kmrn kalorisini artrmak iin kalori deeri ortalama 5200 kcal/kg olan para kmrlerden 4000 kg alnarak toz haline getirildi ve ykamadan sonra ayrlan atk tal kmrle kartrld. 9345 kg +4000 kg = 13345 kg Kartrdmz kmrn kalori deeri = Kartrdmz kmrn kalori deeri = (9345 830) + ( 4000 5200) (9345 + 4000)
7756350 + 20800000 13345

Kartrdmz kmrn kalori deeri = 1929 kcal/kg Bu kmr de zellikle tula fabrikalarna, normal toz kmrn sat fiyatndan daha dk fiyata satlmaktadr. Karmla kalorisi arttrlan toz kmr : 70 ytl / ton

76

Toplam tutar = 13345 x 0,070 = 934,15 YTL

Bu deeri ykanm kmr tutarna eklersek; 3549,5+934,15 = 4483,65 ytl tutar.

4000 kg para kmr direk sattmzda; 4000x0,15 =600 YTL tutar.

Bu deeri elenmi kmr tutarna eklersek = 4351,6+600 = 4951,6 YTL tutar.

Sonu olarak unu syleyebiliriz. Ayn miktardaki kmr elenmi ve ykanm olarak deerlendirdiimizde, eker fabrikas, tula fabrikalar ve ev yakt olarak sat yapldnda, ykama tesisinin iletme maliyeti hi gz nne alnmad halde, sadece eleme tesisinden geirilerek torbalanp satlan kmr ykama yaplarak satlana gre daha karl olmaktadr.
Verimlilik = 35600/26255 = % 36 Elenmi kmr daha verimli (ykama

ileminden sonra atk tallar hi dikkate alnmadnda)

Karllk = 4351,6 / 3549,5 = % 23 Elenmi kmr daha karl (ykama

ileminden sonra atk tallar hi dikkate alnmadnda)

Karllk = 4951,6 / 4483,65 = % 10 Elenmi kmr daha karl (ykama

ileminden sonra atk tallar iyi kmrle kartrarak satldnda) Bu gstergelere gre uan ki sat politikasnda ykama tesisi kurulmas uygun grlmyor.

77

BLM VII

SONU VE NERLER

Bu alma Armutlu (Suluova Amasya) kmr sahasnn rezerv durumunun ve baz zelliklerinin belirlenmesi amacyla yapld. Bu amala ncelikle Armutlu kmr sahasnn sondaj noktalar belirlenip, gen prizma yntemi ile rezerv hesab yapld ve 18.129.485 ton linyit kmr olduu belirlendi. Linyit kmrnn zelliklerinin belirlenmesi amacyla Armutlu sahasn da kurulu bulunan Armutlu Kmr letmesinin eitli blmlerinden, 70 adet numune alnd ve alnan numuneler laboratuar ortamnda incelendi. Linyitin, zellikle kimyasal zellikleri analiz edildi ve ortalama olarak aadaki deerler elde edildi.
Analiz Tipleri Orjinal Kmr

Toplam Rutubet % Kl % Kkrt % Alt Is Deeri (Qalt) Kcal/kg st Is Deeri (Qst) Kcal/kg almamzda elde ettiimiz sonularn

9 27 2 4423 4673 uygunluu konusunda

karlatrmalar yapabilmek iin drdnc blmde linyit kmrnn zellikleri konusunda bilgi verildi. letmeden aldmz numunelerin deerlerini genel deerler ile karlatrdmzda, kkrt oran % 2 ile, toplam rutubet %9 ile alt snra yakn kt. Dolaysyla yakma sonucu ortaya kan SO2 gaz kkrtten kaynakl bir gaz, bu nedenle kkrt deerinin dk olmas istenilen bir deer. Ayn zamanda toplam rutubet orannn dk olmas kmrleme derecesini artrmaktadr. Toplam rutubet oran da alt snra yakn bir deer kt bu da kmrn kalitesinin iyi olduunun bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Isl deer asndan 4000 kcal/kgden byk olan

78

linyitler Trkiye linyitlerinin % 0,84 lk ksmna tekabl etmekte, Armutlu linyiti bu ksma girmekte ve kaliteli bir kmr olduunu gstermektedir. almamz da ayrca karlan kmrn ekonomik neminin gsterilmesi hedeflenmitir. Bu amala hali hazrda karlmakta olan kmrn pazar aratrldnda, kmrn Amasya ili ve yakn ilelerinde ev yakt olarak kullanldn, ayn zamanda Suluova eker fabrikasnn yakt ihtiyacnn % 40 n ve blgede yaygn olan tula fabrikalarnn yakt ihtiyacn karlad belirlendi. Ylda ortalama 45.000-50.000 ton arasnda kmr sat yaplmakta olduu bunun da kapasitenin yaklak olarak % 100 ne tekabl ettii belirlendi. almamzn bir baka boyutunda da karlan kmrn ykanarak satlmasnn uygun olup olmayaca aratrld ve ykama yaplarak satlmasnn uanki sat politikasna gre verimli olmad sonucuna varld. Isl deer ve kkrt asndan yksek kalitede olan bu kmrlerin daha ok pazarlanmas ise daha ok karlmasnn gerektii aka grld. Bu nedenle kapasiteyi artrmak iin aadakileri nerebiliriz: Makine ve tehizat asndan daha yeni, teknolojik aletler kullanabilinir. gcnn etkinliini artrmak iin eitimler yaplabilir. retim planlama ve kontrol sistemi oluturarak daha planl hareket edilmesi salanabilir. gc performansn artrmak iin kiilerin ihtiya ve istekleri aratrlp, uygun olanlar giderilebilir (rn. yerinde yemek karlabilir, alanlarn daha dzgn beslenmesi salanabilir). Bunlarn yannda iletmelere destek amacyla devlet tarafndan da baz nlemler alnabilir, bylelikle firmalarn daha kolay rekabet etmesi salanabilir. Bunlar da yle sralayabiliriz;

79

zel sektr iletmelerinin geliimini artrmak iin kredi ve destek letmelerin, daha etkin verimli almalarn salamak iin idari ve

programlar oluturulabilir. teknik konularda eitimler ve danmanlklar salanabilir. Hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde, kmrn kullanm

alanlarna bakldnda gerek imdi gerek gelecek yllardaki enerji planlamasnda daima yerini koruyan bir enerji tr olarak kalaca grlmektedir. 2003 yl itibaryla dnya elektrik enerjisi retiminde kmr % 40.1 orannda kullanlmtr. lkemizde 2004 yl itibaryla elektrik enerjisi retiminde kmr kullanm pay % 22.7 olarak gereklemitir. Bu payda linyite dayal termik santrallerinin retimdeki pay % 15 olmutur (9.Kalknma Plan, 2006). Gn getike enerji ihtiyacmzn zellikle elektrik retiminde darya baml hale gelinmesi birok sknty beraberinde getirmektedir. Kendi lkemizde olmasa bile ithal ettiimiz lkelerde kan bir olumsuzluk memleketimizi nemli lde etkilemektedir. rnein doalgaz ithalat yaptmz lkeler herhangi bir skntdan dolay doalgaz bir mddet keser ise lkemizdeki sknt byk olur. Bu kriz birde uzun srer ise lkede meydana gelebilecek skntlarn telafisi zor olacaktr. Bu sebeplerden dolay lkemizin ihtiyac olan enerjinin mmkn olduunca kendi z kaynaklarmzdan salanmas kanlmaz hal almaktadr. zelliklede elektrik retiminde yerli kaynaklarmzn kullanm oranlarnn artrlmas ilk ncelikli hedefimiz arasnda olmaldr.

80

KAYNAKLAR

Atalay, .; 1997, Trkiye Corafyas, Ege niversitesi Basmevi, zmir. Alta, N.-Fikret, H., -elebi,E. 1994, Trkiye 6. Enerji Kongresi, Bergen, F., Damen, K., Pagnier, H., Faaij, A. And Ribberink, H., 2005, Feasibility study of CO2 enhanced coalbed methane production in the Netherlands, Greenhouse Gas Control Technologies 7, Vancouver, Canada, 2229-2232. Bibler C.J.,Marshall J.S. and Pilcher R.C., 1998, Status of worldwide coal mine methane emissions and use, Int. J. of Coal Geology,35, 283-310.
Devlet Planlama Tekilat, (2001) Madencilik zel htisas Komisyon Raporu Enerji Maddeler Alt Komisyonu Kmr alma Grubu. Ankara. DPT: 2605-IK: 616.

Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013),2006, Madencilik zel htisas Komisyonu Enerji Hammaddeleri Alt Komisyonu Linyit Ve Takmr alma Grubu Raporlar Engn, V, 2002, Kmr Ykama Tesisleri nce Artklarnn Deerlendirilmesi D.E.. Mhendislik Fakltesi, Maden Mhendislii, zmir. Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl Linyit Kmrnn Tarihesi ve nemi balkl nternet Sayfas .Ankara. http://www.enerji.gov.tr/komurtarihce.htm Gentzis, T., Schoderbek, D. And Pollock, S., 2006, Evaluating the coalbed methane potential of the Gething coals in NE British Columbia, Canada: An example from the Highhat area, Peace River coalfield, Int. J. of Coal Geology, 68, 34, 135-150.

81

Gustavson, J.B., 1999, Utilization of coalbed methane, Fuel and Energy, vol.37, 3, 183. Hacquebard, P.., 2002, Potential coalbed methane resources in Atlantic Canada, Int. J. of Coal Geology, 52, 3-28. Henry, M.E. and Finn, T.M., 2003, Evaluation of undiscovered natural gas in the Upper Cretaceous Ferron Coal/Wasatch Plateau Total Petroleum System, Wasatch Plateau and Castle Valley, Utah, Int. J. of Coal Geology, 56, 1-2, 337. rican, A , (2005), Kmr ve Kmr Analizleri, Hacettepe niversitesi Mhendislik Fakltesi Jeoloji Mhendislii , Ankara Kemal, M., Arslan. V. (1999), Kmr Teknolojisi (Genisletilmis 3. Baski),DE Mhendislik Fakltesi Basim nitesi, Izmir. Kemal, M., 2001, Kmr Teknolojisi , D.E.. Mhendislik Fakltesi, Maden Mhendislii, zmir. Kotorba, M.J. and Rice, D.D., 2001, Composition and origin of coalbed gases in the Lower Silesian basin, southwest Polland, Applied Geochemistry, 16, 895910.
Ksebalaban, A, 2007, Trkiye Linyit Madencilii Trkiye Kmr letmeleri Kurumu-Ankara Kural, O., (1988). Kmr Teknolojisi & Kimyas, .T.. Maden Fakltesi. Kural, O., (1994). Kmr Teknolojisi & Kimyas, .T.. Maden Fakltesi.

Kural, O., 1998, Kmr zellikleri, teknolojisi ve evre ilikileri , .T.. Maden Fakltesi.

82

Laubach, S. E., Marrett, R. A., Olson, J. E., and Scott, A. R., 1998, Characteristics and origins of coal cleat: a review, Int. J. of Coal Geology, 35, 175-207. Lyons, P.C., 1998, The central and northern Applachion Basin- afrontier region for coalbed methane development; Int.J. Coal Geology, 38, 68-87. Nolde, J.E. and Spears, D., 1998, A Preliminary Assessment Of n Place Coalbed Methane Resources n The Virginia Portion Of The Central Appalachian Basin, Int. J. of Coal Geology,38, 115-136. Nakoman, E., 1985, Kmr, D.E.. Mhendislik Fakltesi, Jeoloji Mhendislii, zmir. Pamir A.N.,2003, Trkiyenin Enerji Kaynaklar ve Enerji Politikalar, Metalurji Mhendisleri Odas , Metalurji Dergisi Say 134, Ankara ap , K, 2004, an Linyit Kmrnn Flotasyonla Zenginleebilirlii Ve Fizibilitesi , Dokuz Eyll niversitesi Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Anabilim Dal , zmir Tamzok, N, 2007, Kmr Yerinde Sayyor EMOENERJ Toplumsal Haber ve Aratrma Dergisi ubat 2007/ Say 1 Zorlu, D., 1987 Kmr , MTA Genel Mdrl, Orta Anadolu 2. Blge Mdrl, Konya. 1999-2000 Trkiyede Linyit Yataklar ve Potansiyeli Semineri,
NTERNET ADRESLER

http://www.mta.gov.tr/madenler/turmaden/linyit.htm http://www.tki.gov.tr http://www.enerji.gov.tr/komurtarihce.htm http://www.dpt.gov.tr

83