Gujarati Book 1

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk
yr khke fe {tz krhkk

2010
kquoLke kikhe {kxuLkwt Mkkrn
2010 kkh fkWLMke ykuV ELzk kke{ yLku hke kLkke e{exuz kk nku yLkk{k. yk kwMkfLkk fkuE k rkLk yrf]k Wkkuk fu kwLk:
fkLk yu k{k{ rkLke yLku Vkuskhe WkkkuLku ykeLk hnuu.
yr khk fe {tz khekk

yr khke fe {tz khekk {kxu {kkooLk
r fe r{k
yk kquo kikh {kxuLkwt Mkkrn k{ yr khke kkh khekkLke k{khe kikhe{kt { Yk kkLkkt ykke kikh
fhu Au. (The AIBE). yk Mkkrn ku kwMkfLkkt Mktoo{kt rkSk Au. su{kt The AIBE {kt (20) eMk rkkuLkkt
huf Mktk swkLkku Mk{ku ku.
k{u yk sqkkuke kt[kLke Yykk fhku, y{u k{ fheyu Aeyu fu k{u yk The AIBE Lkwt {kkooLk kt[ku fu suke
k{u k{khe Mkkhe kikhe fhe fku. ku{s k{khe The AIBE Lke khekk kkMk fhk khV ku Mk MkVkk {uk
k{kLk kLkku. The AIBE kyku, {w MkkLkLkwt kkh fkZu yLku khk{kt fkkfe Mkk{kt uk
{kxuLkkt ykuAk{kt ykuAk kuhLku kLkkk {kxuLkku yk Au.
ynk The AIBE Lkkt {w {kk yLku hekkkLku Vheke [[oe {fkko ku.
The AIBELke hekkk :The AIBE {kt yufMkku rMk]k kMktkeLkkt &ku kt rkkuLkkt Mkto{kt nu[kuk hnuu. yk rkku kkh fkWLMke
ykuV RLzek khk khk{kt fkkLke kkykuLkkt k ko yLku kkt[ koLkkt Ll.B.Lkkt ykMk{ktke uk{kt yku Au.
(kkh fkWLMke ykuV RLzekLkkt rLk{Lkkt krhr - 1 yLu kikh fhu.)
yk rkku ku ko{kt nU[ku Au. k{{kt kkkYk Mk{kLk ke fk kuLkku Mk{ku kk Au, fu su fkkLkkt rk
rMkkh {kxuLkku kkku kikh fhu yLku ke{kt yL rkku fu suLkk rku fkkfe MkkLkkt Lkk ufkkoLku kuLkk
kkkLke fkhe nku.
ko-1Lkkt huf rk{ktke ykuAk{kt ykuAk Mkkk &kuLkku Mk{ku khekk &kk{kt ku yLku ko-2Lkkt rkku{ktke
23 &ku nu. ko-2 Lkkt ykuAk{kt ykuAk (5) kkt[ &kuLkku Mk{ku yk 23 &ku{kt ku.
&kk kk-1{kt ko -1{kt rkkuLke [fkMke ku yLku ko-2Lkkt rkkuLke [fkMke &kkLkkt kk-2{kt ku.
ko-1 yLku ko-2Lkkt rkku Lke[u {wsk Lke fhk{kt ykk Au.
yLkwt{
Lktkh
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
ko/rk
&
7
ko-1 (&kk kk-1)
7
ifkf rk Mk{kkLk.
7
rkLke fkokne Mktrnkk yLku Mk{ {kokLkku fkku.
7
ktkhLkku fkku.
fhkhLkku fkku Mkn ruk hknk ruk, fhkh yLku uu fhe fk kuwt
7
MkkLk.
7
Vkuskhe khku-1 khke Vkuskhe fkokne
7
Vkuskhe fkokne.
7
kk yLku MkkuSLke uLk krk.
7
kwhkk.
7
Lk {e{ktk khk.
7
Mkkrf rLkrkk yLku fe {kxuLke yk[kh Mktrnkk.
7
r{fkLkku fkku.
ko-2 (&kk kk-2)
nexe fkku.
kk {eLku fw
ftkLkeLkku fkku.
23 &ku yLku
kkohLkku fkku.
yk &ku{kt
fwxwtkLkku fkku.
{kLk yrfkhLkku fkku.
ue-2 Lkkt
{swh yLku ykikurkf fkku.
ykuAk{kt ykuAk 5
ykf]Lkku fkku Mkn {kuxh knLk yfM{kk yLku kknf Mkwhkk khku.
rkkuLkk &ku
fhuhkLkk fkkLkkt rMkktkku
Mk{ku ku.
nuh yktkhhkxe khku.
yr khke fe Mkk khekk knwr kMktkeLkkt &kuLkwt kLku nu (yuxu fu hku skk kok,
ykkk{kt yku skkne Wkh kou rLkkLkeke fhkLkwt hnuu yLku skk ku sYhe hnuu.)
yk &ku ku rkk{kt nU[kuk nu (1) kkLk ykkrhk yLku (2) fkhof & yLku k{Lku AIBE kqo fhk
{kxu w{kt k fkf yLku keMk {eLkex ykkk{kt yku.
yr khke fe Mkk khekk yu wwt kwMkf hnuu yuxu fu k{u tz{kt fkuRk kt[Lk Mkk{ke/Mkkrn
ykMk {fkko su k{khe kMktke{k nku ku ke fu. su{ fu kqo kikheLkwt Mkkrn, kkXkwMkf yLku rLkkt
ku{s nMk rrk LkkU. khtkw k{u RuxkurLkf Mkwyku su{ fu ukxkuk, fBwxh, {kukkR VkuLk ykk fkuRk
Mkw fu su{kt hurzku ykk rwk-nk{ktke khtkku Se fu suk fu kush sue Mkw fuL kh ke fku Lkn.
skkneLke kkA kikh fhu khek{ Vk sku fu fe Mkk {kxu ku fu yku Xhku (yuxu fu
fe AIBE {kt MkV fu yMkV kk yu xfkkhe Lktkh ykk Mk {kfo nuh fhk{kt yku Lkn.
khek{ nuh kkLkkt 30 rMk{kt MkV feLku [uh{uLkLke Mkne Mkkku MkkLkwt {kkk kkh fkWLMke ykuV
RLzek khk ykkk{kt yku.
AIBE Lke kikhe {kxuLke MkknLkkt {wk :AIBE Lke h[Lkk yLku hekkkLkwt {n k{khk fkkLkkt rMkkhLke Mk{sLkwt kkh Au. {kt fkkLkkt yk
rMkkh{ktke rk fkk yLku rLk{ku Lku M{h fhkLke k Wkh AIBE{kt 100 &ku su{ fu ykku uwt ku
ko{kt nU[ku Au. su{ fu (1) kkLk ykkrhk yLku (2) fkhof &
kkLk ykkrhk yLku fkhof & kkuLkkt Lk{qLkk Lke[u {wsk Au.
kkLk ykkrhk & (ko 1 &)

ko-38 &ku k{khk fkkLkkt [kuMk rMkkhLkkt kkLkLku [fku Au. k.k.
& :- Lke[uLkk{ktke rfk kMkt fhku fu su RLk knLke r. wrLkLk ykuV RLzk (AIR 1993 S.C. 477)Lkkt fuMk{kt
ktkhLkkt ykxeof 14Lkkt Mkto{kt Mk ykoxLk kou Au.
rfk :(y) W[ ykk{kt skLkku {qqk yrfkh hex nwfw{k ykxeof -32Lke YRyu kkfe/fxkufxeLke
nuhkkLkkt Mk{u k yxfke fk Lkn.
(k) Vk fwhke {kLk Lku Lkkkrhf khefu {kLkk ykku Au yLku kuke ktkh yLu Vk fwhke
{kMk s su {qqk yrfkhLkku k kuke fu.
(f) Vkuskhe kkkMk Mk{u Wkzk {kxuLke fkokneLke hekLkku Wkkuk fhkLkwt rkktrk Au.
(z) ykxeof 14 yLu Mk{kLkkk yuxu fu Mk{kLkLku Mk{kLk heku r[khk uRyu yLku yMk{kLk Lku
yMk{kLk heku kk uRyu.
(R) khkLkkt ktkh ku yLkk{k rkktrk Au fkh fu ku ykxeof 14{kt kou fkk Mk{kLke
Mk{kLkkkLkkt rMkktkLkku tk fhu Au.
Mkk[ku skk :- (z)

fkhof & (ko-k &)
ko-kLkkt &ku k{khe kkfeof yLku fkhof kLku [fkMku Au. ku{s yk k{khe Mk{skLku k [fkMku Au.
k.k.
& :- ykk Mk{k yuf fuMk{kt X kRux e{exuzLkkt yrfkheyku khk, ftkLke ke hswykk fhk A fe Lkku
Mktkfo fhk{kt ykku nkku. wt X kRux e{exuzLku rhkue rLko {u. kku kkkk kkk fkko nkko Lku ku {kuxku
tz [wfku kzu yLku Mkuk yk fhkLkku khkLkku k kw{ku fu suLkkt Wkh ku{Lkku tku ykkrhk Au. X kRux
e{exuz yu Mktkqoku Y kRux e{exuzLke Mknkf Au yLku fe A, Y kRux e{exuzLkkt rLkuof Au.
rMkktk :- feu fkuRk fuMk{kt fko fhwt ykk hswykk fhe uRyu Lkn fu su{kt ku ku Lkkktfe heku rnk
hkkku nku.
rfk :(y) fe A fuMk{kt nksh kR fu u kuLku X kRux e{exuz{kt Lkkktfe rnkLkk nku.
(k) fe A fuMk{kt nksh kR fu Lkn, u kuLku Y kRux e{exuzLkkt rLkuofLke nuMkek kkk X
kRux e{exuzLkkt f{o[khe khefu kk{kt yku.
(f) fe A Lku fuMk{kt Lkkktfe rnk Au u X kRxu e{exuz rY Y kRux e{exuz Mkee heku
yMkh fhu fu suLkku ku fkuMkh Au.
(z) fe A fuMk{kt nksh kR fu u ku Mkee heku X kRux e{exuzLkkt rLkuof khefu Mktfku Lkk
nku.
(R) fe A Lku fuMk{kt Lkkktfe rnk Lkke. Y kRux rr{xuzLku X kRux r{exuz{kt tkfe rnk
rMkk yL fkuR rnk nku yuLku ykk X kRux e{exuz rY Y kRux e{exuzke rkfq
rLko yMkh fhu Lkn.
Mkk[ku skk :- (C) X - k.e. rY rkfw rLko suLke Lke[u ku Mkukyku yk fhkLkku khkLk kw{ke fu fu
suLkkt Wkh kuLkku Mkk ykkrhk nku yLku Y k.e. Lkku Lkkktfe rnk Lku Mk heku yMkhfkko nku. u ku Y
k.e.Lke Mktkqo ku Mknkf nku. yuf fe khfu A, Y k.e.Lkkt rLkuof Au. yLku kuLku fuMk{kt Lkkktfe rnk nku
kku nksh kR fu Lkn.
Mkkhe heku ykk &Lkku skk ykkk {kxu k{khu wt fhwt uRyu ? kkuzkf Mkkk rLk{ku su k{khe kikhe {kxu
{Yk kk, kuLku yn kLkkk{kt ykk Au.
rLk{ - 1 : Mk{Lkku yLku kkukxek kkLkke k Lk fhku.

AIBE {kxu nksh kLkkh feLku Mkkn ykkk{kt yku Au fu yk MkkrnLkkt {wk ekLkku Lk fhku uRyu
Lkne. ku{ Akkt ku{ktLkkt fkuRk kyu kkqofLku ykk kuke w k{khu yk Lk{qLkkLkwt y{wf MknrMkkh kt[Lk
fhwt yLku {w kkLku k{u kt[u Au. kuLkkt Wkh kh ykkku yLku ykLkkt kkLku oku yk Lk{qLkkyku Mkkhe
Mk{s k{Lku AIBE{kt MkVkk kqof &ku k{kt Mkh kLkku. w{kt {kork Mk{{kt khekk tz{kt MkkY
khek{ kk kLkkk k{khu k{khe kLku krhMkrk{kt yue Lkne e fu kt k{u k{khe kqo kikheLkkt
Mkkrnke/Mkk[ku skk kuk Mkkk k[kLkk yLkwku u k{u ykkW ykku MkknLku yLkwMkhku kku k{u Mkee heku
k{khe sYrhkkLkkt & Wkh sk k{kLk kk s uRyu.
rLk{ - 2 :- kLkkqof &ku kt[ku

AIBE {kt yufkh & Lkkt skk ykkkLke LkS q khkukh ktk rMkkLkkt &Lkkt skk ykkkLkkt Lk
Mk{kLk Au. yk Mk{ hBkLk suk fu Mk {wku skku, k{khu Mk{k rMkkLkkt skk kMkt fhkLke q{kt Lk
kzku ku {kxu [kuMk hnuwt uRyu sukt fu ykku &ku yLku rMkktk kLLku ekh knwr kMktkeLkkt &ku{kt yuf
fhkk w rfk Mkk[k kku fu su rfk su k{khu kMkt fhk uRyu. ku{ Akkt (a) Mkeeheku &Lkku skk ykku
yLku (b) ku yuf u k{Lku ykku fkkLkkt Mkektk Wkh LkSfke ykkrhk nku.
rLk{ : 3 :- k{khk Mk{Lku khkukh kkuXku

kLk{t hkku fu AIBE {kt kk &kuLkkt skk ykkk {kxu k{khe kkMku Vk {kork Mk{ Au ! &kuLkk skk
Mkk[e heku ykkke uk yu Lke fhwt sYhe Au fu kk &kuLkk skk ykkk k{khe kkMku kwhkku Mk{ ku yu s heku
kfeV wO Au. k fkf yLku keMk {erLkx yu heku nU[ku fu k{khe kkMku Mktkwo Mk kk Au. kk khefu :
YykkLke 5 {eLkexLku &kk Mktkwo heku uk{kt Vkwt yLku Lke fhku fu k{khe Lkf{kt kkt s 100
&ku kuLkk Wkh Akku Au.
keS 150 {eLkex (2:30) &kkLkk kk yuf {kxu Wkkuk fhku
keS 50 {eLkex &kkLkk (kk-2) {kxu Wkkuk fhku yLku
yLku kkfeLke 5 {eLkex k{khe skkkhe zkke uk{kt kkhku fu suke k{u kes sYhe {krnke Mk ku
yLku Mkk[e heku he Au. ku Lke fhk
Mkw[u Mk{Lke Mkk fkuRk Mk{ kkrk khekk {kxu kfeVke Au. yk Mknuwt ku Au k {nkhk kh
{uwt {w~fu Au. kuke k{Lku Mkkn ykkk{kt yku Au fu yu Lke fhku fu k{u k{khe kLku Mk{ Mkkku Mkkfku fu
khu k{u Wk ykk {nhkLkwt kukh kk nku su{ fu k{u huh AIBE ke rkfw ekk Aku. k{khk Auk 3
ke 4 &ku fzf ku Mk{ kkrk nkuk uRyu yLku fkuRf Lku fnku fu suLkk Wkh k{u Mk{ Lke fhk {kxu rkMk
fhku Au fu khu k{u skk kLkwt Yykk fhku Aku yLku 3.30 {eLkex kAeke kt fhku. khekkLke huh
krhMkrkke kfuV Aku. kuku k{khku t, w kzkku ykhk{kf yLku rkMkw huh AIBE Lke khekkLkk rMku
k{Lku kR fu.
kuhk rLk{[kh :- ykuk - MkhLkk{w - k{khe LkkkRyku

u k{u AIBE {kxu kikhe fhku kku k{Lku k {Mku fu y{wf [kuMk rMkkh Au k k{u kzkkk nku yk LkkkR
Lkku rMkkh kke k {kxu yk A, k{khku LkkkR Lkku rMkkh kfeV kku Au eLku kesw {kuxw kkkewt
yk LkkkRykuLku we sk {kxu Mkw[u Au.
k{u Mkk{Lkku fhkk nku kue fkuR k kfeVLku ykuk {kxu [kuMk kLkku.
wt ku zkLkku & Au ? huf &Lku k {kxu Mk{ Vkk Lk fhku, u k{u huf & eX 2 {eLkex
fhkk khu kuAku khu k{u {w~fue{kt kze fku, yk kfeVLku Mkw[k yu s Mk{u LkkLkk &Lkk y{wfLku
k Lkku fhe k nkuk, 10 {eLkex{kt 5 &kuLkkt skk ykkk {kxu khekk{kt xwfk Mk{{kt w
skk ykkk Lkku fhku yLku kAe ehu ehu Mktkwo skk ykkk {kxu ykk ku.
wt fkkLkk kMk rMkkh Mkkku kfeV Au ? ku rkk Auu Akuzk {kxu Lkku fhku yLku kkfeLkk &kk
{kxu Lk fhku yLku Auu ku & Wkh ykku. yk yek{ y{wf {kMkkuLku { fhu Au. fkh fu kfku Au
su{ fu k{u skkku ykk kAeke k s rkMkw Aku fu k{u k s Mkhkkke e k Aku yLku {ks
Lkk {kk{kt hknk yLkwku khu k{khk kfeVkk rkLku e hkk Aku.
wt k{Lku zkke &ku k[k{kt kfeV Au ? ekh &kk{kt {w~fue kzke Lkke. khtkw fkuRf keS
skyu kzuAu. ykk ku k{khu ykk &kuLkk Mkk{kL rLkhkfh {kxu Lk fhku uRyu. k{khk
k[kLke zk Mkwkhk {kxu rLkrk Au fu k.k. kuxw khu k[w ku{s Mk{k[kh kkf, ykw
Mkkrn, LkkuuMk kuhu kt[k fu su fkuRk k{Lku hMk skkzu fu kt Mkwe k{u kt[ku Aku.
wt 3:30 {eLkex kk kwhf kLk fuLek fhk{kt kfeV Au ? yk k{u r[khku kuLkk fhk w Mkk{kL Au.
The AIBE yuf Mk ku fzf khekk Au yu khekkLkk Mktkwo tkk kqofLkk kLk fuLek fhk {kxu Mknuw
Lk nkuR fu, Mk skk Au {nkhku k ku nt{uk { fhkwt Lkke Mkkhku hMkku Lk fhku yLku ykMk
fhku nkuR fu ykk ykuAk{kt ykuAku k{khku {nkhkLke fMkkuxe {kxu ykMk fhku Mkkhku Au. ekh
khu k{Lku kkf kkku Y kk, k{khe ykMkkkMk fk{ fhkk ke {kMkkuLke Lksh k{Lku kkAk hMku
ykk {kxu {Yk kk Au.
yk Mkq[Lkku huf {kxu fk{ fhkk Lkke. MkVkkLkku {wku ynk yu Au fu k{khu Lk fhkku yLku Lke fhwt fu su k{Lku
kkAk {kkuo ku yu k{u fuxwt Mkkhe heku &Lkku rLkhkfh fhe fku.
yk kqo kikheLkk MkkrnLkku kkhk {kxuLke Mkkn.

yk Mkkrn, Mkkk, rMkktkku yLku Wk. kLk{kt hkeLku kikh fhu Au, yk k{u su fkR kt[u Au. kuLkk yus Yku
kk {kxu Lkke yLku khu fkkLke kk{kt nku khu ek {kxu ykLku k{khe kkehe kkLkLkk ykkhu kkS fhk
{kxu Mk{se fu yu k{khk nkk{kt Au khu k{u khke fkk fu Mkk fkhkuLkk swk Mkkku Mktfkyku Aku yLku
fkkLke Mkk Y fhku Aku.
kk s Lk{wLkk [kkk ykkk ku rkk{kt Akku Au. kkLk Lktkh ku{s kRLk Lktkh huf rkkLke kksw{kt zke
Mkto ykkk {kxu sku Au.
ytke{ {wku Lke fhku fu k{u kkh fkWLMke RLzekLke ukMkkRx (www.barcouncilofindia.org) rLkr{k heku kkkMk
fhku. Lk{wLkkLkk &kkkuLke LkkU fhku ku{s yhe {krnke yLku AIBE k Wkkku Lku rLkr{k heku ku ukMkkRx Wkh
nuh fhk{kt yku. yLku ku yY Au fu k{u yk kk Mkkku Mktkqqo ku Wk hnku kw s Mkkt kk.
k{Lku kkLku y{khe Mkwfk{Lkkyku!
***
yr khk fe {tz khekk

Mef]rk yLku uf Lku MkL{kLk.
yk kwokikheLkkt Mkkrn{kt y{wf rkkuLkkt sqk {kxu Lke[u {wskLkkt ufku {kxu fkfLkku Vkku Mefko Au.
zkp. y{Lk nkkuhkLke
rk
:
ifkf rk Mk{kkLk
Ph.D., re wrLkMkxe,
Mkwr{ fkuxo ykuV RLzkLkk ko{kLk khk Mke.
Mkn rkkk :
RLzeLk k. RLMxexwx, Lke re, fuBkMk k MkuLxh, wrLkMkxe ykuV re.
k{ rkkk :
Mfw ykuV k., G.G.S.I.P. wrLkMkxe, Lw re, MkuLx MxeVLMk fkuus wrLkMkxe
ykuV re, fuk fkuus, ykukeVqzo, MkkWk yueLk RLMxexwx ykuV yuzkLMkz, k
yuLz kw{Lk hkRxMk Mxze, Zkfk.
hek {uzkuhk
rk
rkLke fkokne Mktrnkk yu {kokLkku fkku.
B.A.,Ll.B (Hons.), LkuLk k. Mfw ykuV RLzek wrLkMkxe, kUkkuh, yuzkufux nkRfkuxo ykuV ffkk,
Vkuh{e yuMkkuMkeyux, y{h[t yuLz {tkkMk yuLz Mkwhu yu. kuV yuLz fwk. {wtkR.
e Mkt
rk : khke Vkuskhe khku Vkuskhe fkokrn Mktrnkk yLku khke kqhkkLkku fkku.
B.A.,LlB (Hons.), LkuLk k Mfw ykuV RLzk wrLkMkxe, kUkuh
yuzkufux, nkRfkuxo ykuV re.

ywk ySk fw{kh
rk
:
kk yLku Mkkus uLk krk.
B.S.L.,Ll.B, I.L.S. k fkuus,
kwLkk, yuzkufux, nkRfkuxo ykuV fkoxf.

kuVuMkh hknw Mk
rk
:
rrkMkh rr {{kk
B.A.,Ll.B (Hons.), LkuLk k Mfw ykuV RLzk wrLkMkxe, kUkkuh, Ll.M., nkhzo wrLkMkxe, kuVuMkh yuLz
ykMkeMxLx zkhuxh ykuV ek yuwfuLk kkh fkWLMke ykuV RLzk.
yruf Mk
rk
Mkkrf rLkrkk yLku feku {kxu Mkkrf kowtf Mktrnkk
B.A.(Hons.) (Mk{ksk) fkuLfzo wrLkMkxe, U.S.A.; B.S. (Hons.) (VkRLkLkkLMk yuLz eek Mxze)
{kRLkkuh RLk kkuexeMk, fkuLfzo wrLkMkxe, U.S.A.; whe zkhuxh (kRzLkh wrLkMkxe, Mfw ykuV k,
U.S.A.)
kuLkeMkekLkek kkh uRLk fhe.
yuzkufux, nkRfkuxo ykuV re.
yruf rkkkXe
rk
:
r{fkku fkku
B.A., Ll.B (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh,
yuzkufux, Lw re.
Mk{h ktMk
rk
kuk Mk
rk
nexe fkku.
B.A., Ll.B (Hons.), LkuLk k Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh, kkuz {uzkeMx yuLz kuMx MxwzLx
yuzkufux, yuzkufux.
Mkwe{ fkuxo ykuV RLzk.
ftkLke k.
B.Sc., Ll.B, uMx kUkk LkuLk wrLkMkxe ykuV wheze MkkLMke, fkufkk.
kkxoLkh, R.D.A.ek, Lw re.

Mkweh r{k
rk
kkohLkku fkku.
B.A.neMxe (Hons.); B.A.,Ll.B, fuBkMk k MkuLxh, re wrLkMkxe.
yuzkufux, Mkwe{ fkuxo ykuV RLzek.

Mkekko Lkkh
rk
fwxwBkLkku fkku, {swh yLku ykikurkf fkku yLku nuh yktkhhkxe fkku.
B.A.,Ll.B (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh
kukhkRxh ykuV ykuVeMkeMk ykuV Mkekko Lkkh.
MkkuLk {ke
rk
{kLk yrfkhLkku fkku
MSc. RLk k yuLkkukukuS yuLz MkkuMkkxe ku{ tzLk Mfw ykuV RfkuLkku{eMk yuLz kkuexef MkkLMk.
heMk[oh yuLz ek fLMkxLx feOk ykuLk kw{Lk hkRxMk, suLzh yuLz k.

Mkkk hnk.
rk
:
{kLk yrfkhLkku fkku.
B.Sc., Ll.B, uMx kUkk LkuLk wrLkMkxe ykuV wzef MkkLMkeMk, fkufxk.
kw{Lk hkRxTMk heMk[oh.
yhks Lkkf
rk
:
{kuxhknLk yfM{kk yu kknf Mkwhkk khk Mkrnk ykf]kuLkku fkku.
B.A.,Ll.B (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh, Ll.M., ku wrLkMkxe.
ykMkeMxLx, kuVuMkh yuLz ykMkeMxtx zkhuxh MkuLxh Vkuh kef k yuLz wheMk wzLMk, SLzk kuk k Mfw,
MkkuLkekk.
M. V. MYk
rk
fhuhkLkk fkkLkkt Mkektkku
B.A., Ll.B (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh.
yuzkufux, nkRfkuxo ykuV {kMk.
e {kuzwMk ykuLk fkuLMxewLk k yuLz fkuLxkx k yuLz fkuLxkx k RLwzk MkuMkeVef heeV yuLz
Lkukkueuk RLMx{uLxTMk kuhuLku huRLk{ufh xkuRLkk yuLz hewx{uLx k.e.
kqo kikheLkkt Mkkrn{kt fkf k/[kuMk sqkLke Vuh r[khk {kxu Lke[u {wskLke Mef]rk fhk RAkke.
kuVuMkh (zk.) Mkweh e&k Mk{e
kwLk: r[khu rk
:
ktkhLkku fkku yLku Lkrf rr {{kk.
B.A., Ll.B. (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh, hkuzT Mfkuh, 1998, B.C.L.
and D.Phil RLk k. wrLkMkxe ykuV ykukeVkzo.
LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh ku{kkuf fkuus, wrLkMkxe ykuV ykukeVzo yLku uMx kUkk
LkuLk wrLkMkxe ykuV wzef MkkLMkeMk, fkufk ku{s yL skyku yku Au.
ekMk kwk
rk kwLk: r[khk
ruk hknk kkk fhkhk{f Mkkus Mkn fhkhLkku fkku.
e kMk kwk yu kueLkwt Ll.M yLku M.Phil uMx kuLkk LkuLk wrLkMkxe ykuV whezef MkkLMke,
fkufkke kwo fwO yLku nk{kt kue Mknkf kuVuMkh ykuV k khefu uMx kuLkk LkuLk wrLkMkxe ykuV
whezef MkkLMke, fkufk kku Au.
yu{. {ike
rk kwLk
r[khk :- fhuhkLkkt fkkLkkt rMkktkku
nwt {ike yu kueLkwt B.A., Ll.B. (Hons.) LkuLk k Mfw ykuV RLzek wrLkMkxe ke kwu fwot yLku xukeLk{kt Ll.M.
fuBkes wrLkMkxeke kwo fwO. kue LkuLk k Mfw ykuV RLzek wrLkMkxe, kUkuh Lkkt rkkkLke {wkfkk u
Au.
W{kfkLk e.
rk
kwLk: r[khk : ftkLke k
Ph.D., LkuLk wrLkMkxe ykuV Mkkkkkuh, Ll.M., Lwkufo wrLkMkxe, B.A., Ll.B (Hons.), LkuLk k Mfw ykuV
RLzk kUkkuh y{h[t yuLz {tkkMk yuLz Mkwhu yu. kuV yuLz fkwt., kUkkuhLkkt swLkk kkekh.
W{kfktk nk{kt LkuLk wrLkMkxe ykuV MkkkkkuhLkkt Vkk rkkk Lkkt Mknkf kuVuMkh Au. ku{s kuyku
huRLk{ufh kkuzoLkkt [uh{uLk Au.
***
yr khke fe {tz khekk

kquoLke kikhe {kxuLkwt Mkkrn, [kukze -1
rkkLkku fkuXku
rk
Lktkh
1
2
3
4
rk
ifkf rk Mk{kkLk
rkLke fkokrn Mktrnkk 1908 yLku Mk{ {kokLkku fkku
1968
ktkhLkku fkku
rr hknk ruk fhkh yLku fhkhk{f Mkkus Mkkku
fhkhLkku fkku
kkLk Lktkh
1
20
43
77
Vkuskhe khku - 1 : khke Vkuskhe khku
104
Vkuskhe khku - 2 : Vkuskhe fkokne
123
kk yLku MkkusLke uLk krk
143
kwhkkLkku fkku
158
Lkk rr {{kk
174
10
Mkkrf rLkrkkMk yLku fekuLke yk[kh Mktrnkk
186
11
r{fkLkku fkku
199
yr khke fe {tz khekk kquoLke kikhe

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 1 : ifkf rk Mk{kkLk
khke ktkhLkku A.39A (ktkh) hkLku yku
ykku Au fu fkkfe rkLkku y{ Mk{kLkkkLke
kfLkkt ykkhu yLku kMk fheLku ku fkku yLku
kusLkkke {Vk fkLkqLke Mkkrn ykk Au. ku{ fheLku
LkLku u {u Au kuwt fhwt ykk keS heku
[kuMk fhwt fu ykkf ykk yL yMk{kokkLku
fkhu fkuRk LkkkrhfLku Lk {uk {kxuLke kfku
Lkfkhk{kt kku Lkke ykeLku.
Mkwr{ fkuxuo k zke fuMk [kkLkkt nfLku
ktkhLkkt A.21 {wsk {kLkk ykke Au.
(Hussainara Khatoon v. State of Bihar,
AIR 1979 SC 1360)
yk ykuLku rke kLkkk {kxu MktMku yLku

ifkf rk Mk{kkLk ktkLku su{ fu rk
(ykhkexuLk) Mk{kkLk (fLMkeeyuLk) rkLku
k kLkkk kkL ykku Au.
rkLke rk Mktrnkk 1908 Lke (Mktrnkk) S.89 Mk
heku ifkf rk Mk{kkLk khk rkLkk kkkx
{kxuLke ukkR fhu Au.
MktrnkkLke S.89(1) Lke ukkR yue Au fu kt
ykkLku yuwt uk fu kkkx {kxuLke k uu
Au. su kkfkhku khk Mefko Au. khu ykku
kkkxLke hkku ze uRyu yLku ku kkfkhkuLku uk
{kxu ykke uRyu yLku kkfkhkuLkku {k {uk kAe
ykk kkkx {kxuLke hkku Vheke zu yLku
kuLku rk, Mk{kkLk fkko ykk {MkeLku {kufu
yLku kuf ykkLkkt {k{ khk kkkx Mkkku
Lkrf kkkx fhu.
MktrnkkLke S.89 (2) Lke ukkR {wsk
khu ykku rk k ykk {MkeLku
{kufku nku khu k yLku {Mke khku
1996 Lke ukkR kkw kzu u fu k
ykk {Mke {kxuLke fkokne Mkhnw fkkLke

ukkR yLu kkkx {kxu {kufu nku.
fkLkqLke Mkuk Mkkk {tz khku :
1987Lke S.20 (1) Lke ukkR {wsk Mkhnw
kuf ykkLku {kufk uRyu yLku ku fkkLke
keS ke ukkRyku ykk kufku ykkLku
{kufu rkLku kkw kzu.
Lkrf kkkx {kxu, ykku kuLku ku MktMkk
ykk kLku {kufkLkwt hnuu yLku yke
MktMkk ykk k kuf ykk sue kku
yLku 1987 Lkkt fkkLke yL ke ukkRyku
u fu Mkhnw rk ku fkkLke ukkR
yLu kuf ykkLku {kufk{kt ykku nku
ku{ kkw kzu.
{Mke {kxu ykk kkfkhku Mkkku Mk{kkLk
{kxu Lk fhu yu yke fkokne sku
nku ku yLkwMkhkLke hnuu.
MktrnkkLkku nwf{ - 10 rLk{ - 1 yu w{kt ukkR
fhu Au fu Mef]rk fu yMef]rk LkkUk kAe ykku
kkLkkt kkfkhkuLku ykkLke knkh su fktR kMkt fhe
fk kue kkkxLke hek kMkt fhk yku fhku
uRyu. nwf{ -10 Mktrnkk u rLk{ - 1B Mkkk
ykk {Mke f[uhe Mk{k nksh hnukLke kkhe
Lke fhk {kxuLke ukkR fhu Au. khu nwf{-10,
rLk{ - 1C, {MkeLkk krhk{Lkk rLkVkk MYku
kkkk ykk{kt khk {kufkLke ukkR fhu Au.
Mktrnkk ke kt Mktukku{kt ifkf rk
Mk{kkLkLkku Wkk Mkq[u Au. nwf{ - XXXII-A yu su
fwxwBkLku kke kkkkku Lku kkk kkykuLku kkuk Au
ku kkfkhku Lku { fhk {kxuLke Vhs ykk Wkh
ku Au. kt ku{ fhwt Au su fuMkLkkt Mktukku yLku
fkh Mkkku ku{Lkk rrkLkkt kkkx Mkwe knkU[k
MkwMktkk Au. yLku ykk nukw {kxu fkLkkt rLkktkLke
{ {uk {kxu ku Mkkk ykku Au. yu s heku nwf{ XXVII rLk{ 5(B) yku fhu Au fu huf kk yLku
fkokrn{kt suLkk {kxu Mkhfkhe ykk nuh yrfkh
kueLke fkofkhe kke fko fhLkkh kkfkh Au.
khu k{ ryu huf Lk fhkLke Vhs

ykkLke hnuu fu kt fuMkLkkt Mktukku yLku fkh
{wsk ku{ fhwt Au.
kk{kt rk MkwLkkt Mkto{kt kkkx Wkh ykk

{kxu kkfkhku Lku { fhe. ykwrLkf rkLke
fkokrn ifkf rk Mk{kkLk rLk{ku.
1996 Lkku fkku yLku 1987 Lkku fkku yue
krhMkrk Mkq[Lkku Lkke kt ykk kkfkhkuLku

ifkf rk Mk{kkLk suk fu k ykk kuf
ykk{ktke fkuRk yuf kMkt fhk skku. yk
fkk yk{, MktrnkkLke S.89 yLu Vk Mkto fko
kquoLkkt MkkLkke s kkw kzu Au. (Salem
Advocates Bar Association v. Union of
India, AIR 2005 SC 3353)
ktkhLkkt A.21 {kt Mkkk {wsk zke MkwLkkeLkkt

yrfkhLkkt Mkto{kt yLku zkk kufkuLku ku zke
yLku rkLk[ko Lk ykkk W[ ykku
k{ku fhe Au fu ze ykkku yu Mkwkhk Mkkku
ykk Mkwkhk rLkk ykwrLkf rkLke fkokne
ifkf rk Mk{kkLk yLku khkLkkt fkkkt[
khk zku {MkeLkkt rLk{kuLku kMkt fhk uRyu.
(Salem Advocates Bar Association v. Union
of India, AIR 2005 SC 3353)
ykwrLkf fkkkt[ khk hr[k ifkf rk

Mk{kkLk rLk{ku kkkxLke ifkf hekku ykLkkk
{kxu kkfkhkuLku yku fhkLke fkokne Mkq[u Au.
ykkLku yku ykkk{kt ykku Au fu ku{Lku ku
kku kue Mkkn kkfkhkuLku ykke yLku ku{Lkwt kLk
kkke kke kkkku kuhwt fu kkfkhku yu ku{Lkku
kkkxLkk kMk fkhLke kMktkeLkku Wkkuk fhkk
knuk kLk hkwt kzu. rLk{ku kkkxLkkt swk swk
fkhLkku fkuxo khk Mkto fhk {kxuLke fkokrnLke
ukkR fhu Au. ku{s ykkLku kh Mkto fhkLke
ukkR k fhu Au. ku{s ifkf rk Mk{kkLk
khk rkLke kkkxLke rLkVkkLkkt rfMMkk{kt
ykk Mk{k nksh hnukLke ukkR k Mkq[u Au.
(Salem Advocates Bar Association v. Union

of India, AIR 2005 SC 3353)
ze ykkkuLku MktrnkkLkkt kk - X Lke[u rLk{ku

zkLke Aqx fu su{kt ifkf rk Mk{kkLk{kke
fkuRk yuf kMkt fhkLkku rfk fhe fkLke
hekLkku Mk{ku kkku nku. ze ykkku khk
zkuk ykk rLk{ku fwxwBk ykk khku 1984
Lke[u zku rLk{kuLkkt kqhf Au. (Salem
k
k yuf krf rLko ykkk {kxuLke fkokne
Au. su{kt kkfkhku ku{Lkku rk ke kkfkh (k)
Mk{k rLko fhk {kxu hsqykk fhu Au. u fu kLku
Lkkr fhkk w AwxAkx nku Au. {kxu rLk{ku
yLku fkokneLkkt Mktuo rkLke fkokne rk
fkokne Mk{kLk Au.
{kL k knuk rk fkokne ke uRyu, su
khke fhkh khku, 1872 yLu {kL kku.
(fhkhLkku fkku fhkhLkkt fkkLke Ss.11 yu 12
{wsk fhkhLkkt kkfkhkuLku fhkh{kt k kk k
nkue uRyu.
urk fhkhLke fkkfe sYrhkk Wkhktk,
ko{kLk ykk rLkkt rk yLku ku{Lku
kLku {kufe ykkkLkku Rhkku (S.7, fkku 1996)
yL sYhe kkkk fhkhLku k fhkh khefu kk
nksh nkue uRyu su{ fu,
rk fhkh{kt rLk fhwt uRyu fu k
kt[Lkku rLko fhkhLkkt kkfkhkuLku ktLk fkko
hnuu.
k kt[Lke kkfkhkuLkkt n Lke fhkLke
nwfw{k kkfkhkuLke Mkt{rkke ykk ykkLkkt
nwf{ke ykk fkkke We uRyu. suLke
hkku Mk fhu fu rk kLku ykeLk hnuu.
fhkhu Mk fhwt uRyu fu kkfkhkuLkkt sYhe nku
k kt[ khk Lke ku.
k kt[u kLLku kkfkhku Mkkku Mk{kLk Wkh k

hkeLku kkfkhkuLkkt nkuLku rLk:kkkkk heku yLku
Lkrf heku Lke fhk su kt hnuu.
kkfkhkuLkku fhkh ku{Lkku rk k kt[Lku
rLko {kxu {kufu ku fkkke kkLk kk kuwt
nkuwt uRyu.
fhkh{kt Mk fhwt uRyu fu kt[ rkLkku rLko
ykku su kt[Lku {kufk{kt ykwt khu s kikh
fhe eu nkku yu
fhkh{kt Mk fhwt uRyu fu kt[ kLLku kkfkhkuLkkt
kwhkk {uu yLku ku{Lku Mkktu ykk
kkfkhkuLku kuwt ykk {qfkLke kf ykku.
(K. K. Modi v. K. N. Modi, AIR 1998 SC
1297; Bharat Bhushan Bansal v. Uttar
Pradesh Small Industries Corporation, AIR
1999 SC 899; Uttar Pradesh Rajkiya Nigam
Ltd. v. Indure (P.) Ltd., AIR 1996 SC 1373)
Mkhfkh Mkkku kknkhke fhkh{kt k fhkh fhku

Au. (P. B. Ray v. Union of India, AIR
1973 SC 908) khtkw ykk fhkh k Mkhfkh MkkkuLkkt
nkhke ktkhLkkt A.299 yLu Mkhfkh keke
Mkkke yrfkhe Mkkku fhwt kzu Au. rkLkMkkkkh
{kMk khk fhu fhkh h Au. (State of Punjab
v. Om Prakash, AIR 1988 SC 2149)
k yLku yLkwe rLko

yLkwe rLko Mktk kkrnk kLku rkLkwt
Mkq[Lk Au fu su yLkwLkku Wkkuk fhe rkLku Wfuu
Au. ykku rLko f{k, RLxuewy kukxeo
ykk rkLke {nkk {kxu {Yk Au. kuLkkt rLko
{kxu fkhku ykkk fw {kxu sYhe Lkke. fwLkku
rLko ku{ Akkt kLkkt nwf{kLkk su{ y{ fhe
fk kuku Lkke. ku{s kuLku fkkLke ykk{kt
kzfkhe fk Lknet.
kuwt fnuwt Au fu fhkh kLku Mkq[Lk fhu Au yLku Lkn fu
fw Lkku rLko. ykkku yu Lke[u {wsk kh {qku
Au.
rLkkt rkLku xkkLkku nukw rY h[u

rkLkwt yMk kMkt fhu.
kt[ fu f[uhe kuLkkt Mk{kLkkt kkkk kkk
kqhkkLku kkk kkfkhku khk kuLke ykk fhu
kLk{kt hswykk ek kAe Lkrf heku fko
fhk RAu Au.
kkfkhkuLku rLko ktLkfkko nku kuwt RAu Au.
1297)
kkfkhku khk khkuk Lkk{ AuxLkwt Lkk k nku.

yk{ {kMku fhkhLkku Mkk[ku nukw kkkMkku kzu Au.
k ykk kLke fkokne Lke khekkk
ku Wkhu kue Au. khtkw nt{uk ytrk{ Lkke.
Wknh : ku fwxwBk{kt sqkku ku{Lkkt [uLkkt rk
yLku kVkkLku Mkwsk kkkxLkkt rLkuLku ykkt.

yk rLkuLkLkku kkkku kkku kk Lkku yk ku
sqkku [u ykk fkuR k rkLkku yL Lkk{ke
MktMkk khk kkkLke kusLkk Lke[u yLku Lkk{ke
MktMkk khk ku{Lke yktfe kAe Mkt{k ku {k{kt
r{fkLkkt kkkLkkt Mktkt{kt yxfkkLkku Au. ku w
yL keS kfeVku MkkV fhk RAu Au fu su Lkkkt
rLkk{Lkkt [uh{uLk suLku keu & Lke fhk keS
kLku Lke{k {kxu kf Au. Lkkt rLko Wkh kuLku
Akuzkke fhkhLkkt y{{kt yke fu Wkk
fkuRk Lkrf ykk kqhkkLke LkkUe sku
Lkke. kuLku fw rLkoLkkt fuMk khefu kk{kt yku
yu Lkne fu k ku{ Akkt kkfkhkuyu ku{Lkk
kknkh{kt k rk Lkku Wkkuk fkuo Au.

1297)
MktMkkfe k
kkfkhku [uLkku fhkh ekh kLkwt Wkk
hku Au. su kqo Mkkrkk rLk{kuLkkt Mk{wn yLu
MktMkkLku nex {kxu yLku k rk nkk hk
Mkkrkk fhu Au. yke MktMkkLkkt Wknh{kt su{ fu
RLxhLkuLk [uBkMko ykuV fku{MkoLkkt kLke ykk

(the ICC), RLxhLkuLk, ykhekxuLkLke tzLk
ntkk{e k
MktMkkLkku nexe [o su Mkkrf nku {kuxk kku Lk

kkw kzkwt nku yLku kuke MktMkkfe kkkk kMkt fhu
Au. MktMkkfe kLkkt kku suLkk {kxu Lk fhe
fk ku
y[kuMk k yu kkfkhkuyu ku kMk kkkku

rLk{ Mkkku nkk hu fkokne Au (yLku Lkne fu
yk ykk MktMkk kkfkhku ku{Lke ku kLkkt
kk nukw {kxu ku{s kkw kzkk fkk, rLk{ku su{kt
Lke[u k [kk{kt yku. kLke kMktkeLke
hek kLke kuXf, kkk yLku ytrk{ yLku kMk
fheLku kk yLku {wkyku k{kt Lke fhk{kt
yku kuhu Mkkku Mkk fhu.
ykk (the LCIA), yLku y{hufeLk ykhkexuLk

yuMkkuMkeyuLk (the AAA).
kqo Mkkrkk yLku Mkkhe heku ykLkku rLk{ku

yLku fkokne su [kuMk kLkku Au fu k khk
Y kk Au yLku ehu [ku Au.
nexe yLku kMk Mknk
kfkkkk yLku yLkwe kku
MktMkk khk kkuLke rLk{wtf {kxu wt kkfkhkuyu
rLktke fhe uRyu.
kurkf Mkwrk yLku k nkk hk {kxu Mknk
Mkuk
k rk [kk Lkkhks kkfkhkuLku
kuMkkrnk fhk {kxu {
ykhe kwLk: r[khk yLku {kL kku su Mkh
yku yLku y{Lku [kuMk kLkku.
fkko{f kku su [kuMk fhu fu ku
yrMkq[Lkk nt{ku ykku Au yLku
u rLk{wtf kzfkhk{kt yke nku kku wkh
ykkk kkuLkkt sqk {kLke kk ykk
k hkSLkk{wt ykku ykk kkk nku.
MktMkkrf kLkkt kkr{f kuhk su fu
ku e{k yLku fzf Au.
Mkukyku {kxuLke nexe Ve yLku MkwrkLkku
Wkkuk rk{kt Lkkktfe heku [ku nkuR fu,
ruk fheLku kt Ve rk{kt Lkkkt Mkkku
Mktfku nku rk{kt ykuAe hf{ {kxu
MktMkkfe Ve rkLke hf{ fhkkt [e nkuR fu
yLku
su MktMkkLke y{kh kne [o yLku rtkLku
Lkkukhe fu.
u kkfkh MknfkhLke kLkkke kLkku Mktkfo fhu kku

y[kuMk fkokne w AqxAkx ke ku,
yMkhfkh [oke yLku MktMkkfe k fkokne
fhkk zke nkuR fu.
ntkk{e kLkkt kuhkku suk fu :
[k hLkkt kkfkhkuLku rLktk{kt hku Au su
kkfkhkuLkkt MknfkhLke sYrhkk ytk Mkwe kqo
fhu Au fkh fu ykk fkuR kqqo Mkkrkk rLk{ku
Lkke.
kkfkhku rkLkfkoe ke Wkk{kt
uLkLkwt u{ fhu Au. Wkkku ekh
rk rkkku Mkkku uk nku Au yLku ku
s fkoe nku Au. ku{s swk swk ykoxLk
kkk rk khV kuhkk nku kuwt kMku Au.
ke nwf{Lkk{wt ku s y{ Lk fhe fk
kuwt nku Au u kuxe fkokne Mkkku Mkn{k kk
nku yLku yLkwMkhu nku.
nexe yLku xufrLkf Mknk
kwkk hkkk yLku yLkwe kku
MktMkk khk kkuLke rLk{qtf kkkku kkfkhkuyu
rLktke fhe uRyu
kkuLke koqtf {kxu kirkf Mkkku yLku
xufk{f Mkukyku
k Mkkku fkokne Y fhk LkLkiku fhkk
kkfkhkuLku kuMkknLk ykkk{kt Mknk
ytrk{ Mk{ekk yLku {kL kh, su Mkh
yku yLku y{efhLke kkthe ykku Au
fk{kehewk kku su nt{u {kxu ku LkkuxeMk

ykkk{kt yku kuLke kkthe ykku Au yLku
u rLk{qtf Mkk{u kzfkh VUfk{kt yku ykk
k hkSLkk{w ykku ykk kuLku kkk{kt
yku kku kuk rfMMkk{kt Vhe kuLke kh fk{ fhk
{kxu kkuLke kuLkLke Wk
MktMkkrf kLkk kkr{f kuhkku yk {ku Au:
ku ytk e{w yLku fXkuh nku Au,
Mkukyku {kxuLke nexe Ve yLku MkkkuLkku
Wkkuk [ku nkuR fu su {kuxe hf{ {kxu
rk{kt Au, kMk fheLku kt {kuxe hf{
Mktfkue Au ku rk{kt Au. rk{kt hnue
ykuAe hf{{kt MktMkkrf Ve rk{k thnue hf{
fhkk {kuxe nkuR fu Au yLku
MktMkkLke y{khkne w kzkk [koku yLku
rtk{kt krh{e fu Au.
fk{[kW k
fk{[kW k yu yue fkokne Au fu suLkwt Mkt[kLk
kkfkhku khk (yLku fkuR yk fu MktMkk {khVku
Lkne) Vk kus fuMk {kxu zuk rLk{ku Mkkku ku{Lkk
khk Mkt[kLk fhk{kt yku. kkfkhku kkw kzkk
fkkyku, suLke nuX k nkk hk{kt yku ku
rLk{ku, k kMkt fhkLke krk, kLke kuXf,
kfku yLku kLkk {k{ke Wfuk{kt ykLkkhk
{wkyku MkrnkLkk kLkk kkkyku Mktktu ku{Lke
kkukkLke kkuX fhu Au.
fk{[kW kLkk kuhkku yk {ku Au:
kkfkhLkk MknfkhLke knuuke RLku Auu Mkwe
sYh kzu Au kuk kkfkhLkku W[ MkhLkku ytfw.
fkh fu ku{kt ykkWke rLkrk rLk{kuLkku Mkux
nkukku Lkke.
kkfkhku rkLkfkohk ke f{ zu kuLkwt u{
hku Au. f{kuLkku y{wf ku khu tkkkqof
{wMkku zk{kt yku Au, su ku fk{Lke nku Au
yLku rr ykoxLkku{kt tfkMk nku Au su

{wfB{k{kt krh{u Au,
u kuxe fkokne kh Mkt{rk Mkkk{kt yku yLku
yLkwMkhk{kt yku kku ke [qfkkLku fk[ kkw
kkze fk Lkne ku heku kke fk.
ku{kt MkqLkkeLkku {, Ve yLku kkktkhfkhkuLke
Mkk{ukeheLkk rLk{{ khu nexe
rLkhekLkku yk nku Au yLku
ku{kt kqhke Mkkku yLku yktkh{kkLkku
yk nku Au.
fk{[kW k yu sYhe Lkke fu ku MktMkkrf
kke Mkkqoku yk nku. kkfkhku ku MktMkkLku
kqo heku Vkkh hkk rLkk MktMkkLkk rLk{ku
ykLkkkLkwt kMkt fhe fu Au. kuLkkke r,
kkfkhku MktMkkLku ke fkokneykuLkwt Mkt[kLk fhk
{kxu {kL Xhke fu Au, khtkw kuLkk rLk{kuLke kkw
kzkLke k{kkLku kkfkk hke fu Au. kkfkhku Vk
kLke rLk{qtf fhk {kxu s Mkh heku MktMkkLke
sYh nku Au. khu fk{[kW k{kt hnuk
kkfkhku ku{Lkk kkukkLkk rLk{kuLkk MkuxLku ykLkku Au,
ke MktMkkLkk rLk{kuLku ykLkkk {kxu ku nt{uk
{wk nku Au, su ku{Lkk fuMk yLku
wyuMkeykRxeykhyuyuLkk {kuzu kuLku Mefko nku
Au.
fkLkqLke k
yMkt {k{kt furL yLku hkLkk fkkyku Au,
su ku fkkykuLke h[Lkk{ktykhe eu kkkkku{ktke
Qk kkk rkkuLkk Mkto{kt kMk heku k kqhku
kkzu Au. su fkkykuLkwt MksoLk fhkwt nku kuk
Wknhku{kt RuxerMkxe khku, 1910 yLku
RuxerMkxe (Mkk) khku, 1948 Lkku Mk{ku kk
Au. yk fkhLkk k kh khku, 1996 Lkk fkk
khk k rLktk nkukke fkLkqLke kLke ykk
fkk{kt k fhkh khefu nkukLkwt {kLkk{kt yku Au
(Grid Corporation of Orissa v. Indian
Change Chrome Ltd., AIR 1998 Ori 101)
VkMx xuf ykkxuLk / 'zkuw{uLxMk ykuLke

ykkxuLk'
{kirf fkuR MkqLkke fhk{kt Lkne yku, ke
rxqLk kkfkhku khk ku{Lkk fuMkLkk xufk{kt Mkwkhk
fhuk MkkuuLku ykkhu s [qfkkyku ykkeLku ke
rkLku zke kLkku Au, ku kkkku kkfkhku Mkt{rk
Mkku Au.
1996 Lkk fkk nuX k
1996 Lkku fkku ykkeoxuLk fkku, 1940,
ykkeoxuLk (kuxkufku yuLz fkuLkufuLk) khku, 1937

yLku VkuhuLk yukuzo (Recognition and
Enforcement) Act, 1961. {kt Mk{kr k
khLkk ykkWLkk fkkLku h fhu Au.
1996Lkku fkku MkkrLkf k, yktkhhkxe
kkkhef k, rue ke [qfkkykuLkku y{

yLku Mk{kkLkLku kkk fkkLku
wyuLkMkeykRxeykhyuyu {kuzu yLku rLk{kuLku
kLk{kt RLku {skqk fhk yLku Mkwkhku kkLkwt
RAu Au. {kuzu fkku yLku rLk{ku, ufu, 1996Lkk
fkkLkku kk kLkkk Lkke, su{ fu 1996Lkk fkkLke
ukkRykuLkwt ykhMk: kkLk fhk {kxuLkku Mknkf
kqhkh kk Au. (Union of India v. East Coast
VkRk yLku fkuxo rLk{Lkk [qfkk {kxu rkLke

hkkuLku ykrLk ykkeoxuLk yux 1940; yu [qfkku
ykk kk yLku kuLkk y{ knukLkw Vh{kLk Au.
1996Lkk fkkLkku nukw rkLkku zke yLku ifkf
Wfu kkLkku Au khu ku ytkuLke rkLkku 1996Lkk
fkk{kt fkuR Wu Lkke. rue [qfkkLkk y{
{kxu k y{efh Lke fhkLkk yLkuf {kkkuo{ktke
yuf yu Au fu kuLkku fkuxoLkku rLk{ ykk Vh{kLk
kLkkwt yLku kh kk kuLkwt y{efh nkk{kt uwt.
rue [qfkkyku kke fkuxo yuf s fkokne
hr{kLk{kt Mk{k kkkkLku nkk{kt R fu Au.
(Fuerst Day Lawson Ltd. v. Jindal Exports
Ltd., AIR 2001 SC 2293)
1996 Lkk fkk nuX Commencement
1996 yuxLkk khtLku August 16, 1996 Lkk hkus
hkxkrkLke ykkeoxuLkLke Mkkkkk yLku fkurMkuLk

ykuzeoLkLMk nkukLkk Lkkku {tsqhe k kR nke, ku
January 25, 1996, ke y{{kt yke nkukLkwt
{kLkk{kt yku Au, yu ku kkhe Au fu khu
xnwf{Lku y{{kt kk{kt ykku nkku. (Fuerst
Day Lawson Ltd. v. Jindal Exports Ltd.,
AIR 2001 SC 2293). kuke ykkeoxuLk yuxLke
ukkRyku January 25, 1996 knuk Y kR nke

ku ke fkokneyku kkw kkzkLkwt Mkkk hku.
Boat Builders and Engineers Ltd., AIR

1999 Del 44)
(Shettys Construction Co. (P.) Ltd. v.

Konkan Railway Construction, (1998) 5
SCC 599)
1996 Lkku fkku yuzeykhLke rk{kt yuf ktkw fqfku
1996Lkk fkkLke S.85(2)(a) kou Au fu ykkeoxuLk
Au. ykkeoxuLk khku, 1940 nuX Lke fhku

fuMkkuLku 1996Lkk fkk nuXLkk rLkoku {kxu Qk kkk
{wkykuLku Lke fhk {kxu MkkkLkeke kkw kkzk
uRyu (Firm Ashok Traders v. Gurumukh
Das Saluja, (2004) 3 SCC 155) 1996 Lkk
fkkLke ukkRykuLkwt ykoxLk Mktk nkuwt uRyu
yLku ykkeoxuLk yux 1940 {kt Mk{kr rMkktkkuLku
kku ku kuwt nkuwt Lk uRyu. (Sundaram
Finance Ltd. v. N. E. P. C. India Ltd., AIR
1999 SC 565)
khku, 1940 Lku h fhk Akktu kkfkhkuLke Mkt{rk

nku fu Lk nku ku{ Akkt ke fkokneykuLkk Mktktu
Mkkk kkw kzu, suLkku kh January 25, 1996,
Lkk hkus 1996 yux yMkh{kt ykku nkku ku knukke
kku nkku. ke fkokne {kxu khtLke yL
kkhe Lke fhkLkku rfk S.21 kqhku kkzu Au. kuke,
kLkk kkfkhkuyu u ke fkokne January 25,
1996, Lkk hkus Y fhk{kt yku kue Mkt{rk Mkke
nku kku kuk Mktskukku{kt 1996Lkk fkkLke
ukkRyku kkw kzu.
1996 yux yMkh{kt ykku ku knuk ke
fkokneykuLkku kht kku nku yLku ku k Mk{k

kzkh nku kku 1996 yux yk fkhLke ke
fkokneyku{kt kkw kzu ku kkkku Mkt{rk MkkkLke
Au ku kkfkhku kh rLkoh hnuku. (Thyssen
Stahlunion Gmbh v. Steel Authority of
India, (1999) SCC 334).
MkkrLkf k
MkkrLkf k kukLke 1996 yux{kt
kk ykkk{kt yke Lkke. k khk{kt kuwt
nkwt, suLkwt krhk{ yk fkkLkk kk 1 nuX MkkrLkf
[qfkku Au. (Ss.2(2) - S.2(7)) kuke MkkrLkf k yu
Au fu su khk{kt MkkLk u Au, su{kt kkfkhku khkeku
nku Au yLku khkLkk rLkrk fkkLke yu rk
Lke fhk{kt yku Au. (S.28(1)(a))
1996 yuxLkku kk 1
1996 yux nuX, kLku Mktktrk fkuxo khk
hr{kLkkehe fhk{kt yku kue fkuR ukkR

Lkke. 1996 yufxLke S.5 k{kt LkktkLke
qr{fkLku {kork kLkku Au, su fkkLkk nukw Mkkku
MkwMktkk Au, suke fkuxoLke ykuAk{t ykuAe
hr{kLkkehe Mkkku ytk zke yLku ykuAk{kt
ykuAk [uo rkkuLkk Wfu {kxu kuMkknLk ykke
fk. (P. Anand Gajapathi Raj v. P. V. G.
Raju, AIR 2000 SC 1886)
k fhkh
1996 yuxLke S.11 nuX kLke rLk{qtf {kxu
MkkkLkk Wkkuk {kxu k fhkhLkwt yMk nkuwt yu

hke ykkh Au. k fhkhLkwt yMk yLku
{kLkkLkku {wku Mktk fhkhke kLk rk Au, su{kt ku
Mktfkuku Au. k fhkh {w fhkhLku Lkkkq fhu Au
fu{ fu ku fhkhLke yL f{kuAe yk kR fu kue
nku Au. k fhkh kuLke ku s yuf fhkh Mk{kr
fhu Au. (Firm Ashok Traders v. Gurumukh
Das Saluja, (2004) 3 SCC 155)
kk 1{kt fkku yLku khk{kt kLke uxMk fu su

k fhkh, ke rxqLkLke rLk{qtf, kLke
koqtf, ke VUMkku fhku, [qfkkykuLke {kLkk
yLku y{efh yu{ fkr{f kLkk huf
kkkykuLkku Mk{ku kk Au.
kkfkhkuyu yuf k rkLku k Mk{k R sk
Mkt{k kR kh kk ku{ktLkk fkuRk ke
rk{ktke yufkhVe kkAe kkLke fhe fkk Lkke.
ke rxqLk su [qfkku fhu ku ykhe hnuu yLku
kkfkhkuLku yLku kuLke nuX sue kykuyu kku
fkuo Au ku{Lku ktLkfkko hnuu yLku (S. 35), yLku yk
fkhLkku VuMkku u Mkko{f Lkkuk (S.34), khk
kksw kh hkk{kt Lk yku kku su heku fkuxoLkk (S.
36) Vh{kLkLke su{ s fkuz nuX y{e kLkkk{kt
yku.
{kork Lkrf hr{kLkkehe
k f{ nku Au kuk fuMkku{kt kkfkhkuLkk k

fhkh (S.8)Lke ryu k {kxu fnuwt ku 1996 yux
nuX fkuxo {kxu yk~f kLke Au. ufu fkku
ke fhkh fhu kkfkhku su heku fkkLke (S.8) {kt
r[khk{kt ykwt Au ku heku ku kkkt Lk u kku
kuk rfMMkk{kt rk Lke fhk {kxu rMke fkuxoLkk
LkkukLkwt MkkLk ukku Lkke. kus heku fkuxo 1996
yuxLke S.8 nuX k {kxu kkfkhkuLku fnu Au,
su Vk kkkk fu su k fhkhLke r kkkk
nkuLke ryu s nku Au. su{kt kkkk su{ Au ku
heku kku Y kk Au su k fhkhLke knkh nku Au
yLku su kkfkhku k fhkhk{kt nkukk Lkke kuk y{wf
kkfkhku [u k nku Au, khu S.8 kkw kzkR Au fu
fu{ kuLkku & WTkku Lkke. ku kkkk kou
Au fu Mk{k kkLke kkkk k fhkhLke hku nkue
uRyu (Sukanya Holdings Pvt. Ltd. v.
Jayesh H. Pandya, (2003) 5 SCC 531)
1996 yuxLke S.8 kLku kkk rkku{kt s kkw
kzu Au, su{kt k yu kqhke kfkkk ykk Lke

fhk {kxuLke Mkkk hkLkkh nku Au.
Wknh : fuxkf kkfkhku ftkLkeLku kt fhe ukLkku
su{kt khu fkuxo Mk{k fkokne kzkh nku kt Mkwe

k {kxu fkokne ykk kkk kkfkhku fhkh
fhu Au, khu ku{u 1996 yuxLke ukkRyku
yLkwMkkh fkokne nkk he uRyu.
Wknh : {kLkku fu yu nkRfkuxo, kuLkk Lkrf
& kLku MkkUkk {kxu Mkt{k kk Au. ftkLkeLku kt

fhe ukLkku nwf{ ykkkLke Mkkk ufu ftkLke fkkLke
ftkLke fkuxo kh rLkoh Au. k kkMku ftkLke kt fhk
ytkuLkwt Lkkuk Lkne nkuke fkuxo S.8 nuX kLku yk
MkkUke fu Lkne. (Haryana Telecom Ltd. v.
v. Sumathi, AIR 2000 SC 1603)
Sterlite Industries (India) Ltd., AIR 1999 SC

2354)
fkuxo khk [kkkLkk kkkyku
Wknh : eLke MkkrkkeLku {tsqhe ykke uRyu fu
1996 yuxLke S.9 nuX fkuxoLku ke fkokneLkk
Lkne ku & kLkk MkkUkk ytku fuxkf kkfkhku

Mkt{k kk nkk. e ytkuLkk kkyku{kt [qfkku
ykkkLke Mkkk RLzLk MkMkuMkLk yux nuX ykke
nkukke, yk fkhLkk & kLku ykke fk Lkne
(Chiranjilal Shrilal Goenka v. Jasjit Singh,

(1993) 2 SCC 507)
1996 yuxLke S.8 nuX yhS Mk{kLk kk{kt ykk
Mk{kLk fkuxo{kt Mktk yhS Mkwkhk fhe fk.
Mkk{kL heku, 1996 yuxLke S.8 nuXLke yhS

Mktktrk fkuxo{kt urk rLkuLk ykkkk knuk Mkwkhk
fhkLke nku Au. khtkw khu ykhkuke urk rLkuLk
Mkwkhk fhe ek kAe k kLkk [qfkk {kxu hsq
fhu yLku Vrhke fkuR ktku Lk WXku kku kuk rfMMkk{kt
fkuxo yk rkLku k Mk{k {kufe fu Au. fkuxo{kt
fkuR kkkt uk{kt yku ku knuk sYhe Lkke fu k
fhkh yMk{kt nku, khtkw khu kkkt ukLkk
kkfe nku khu kuLku yMk{kt kku kzu Au. Mk{k
kkkk yuf kLku MkkUkk ku kAe rMke
fkuxoLke fkokne h kR Au. su fkuxo Mkk{u
kkfkhLku [qfkk Mkk{u kzfkh VufkLkku nku kku kuk
rfMMkk{kt fkkLke S.2(e) {kt kok yLkwMkkh kwt
uRyu yLku fkuxo{kt S.8 nuX yhS fhk{kt yke
nku ku heku kwt Lk uRyu. (P. Anand Gajapathi
Raju v. P.V.G Raju, AIR 2000 SC 1886)
MkkusLke fkk{kt, kLku MkkUkkLke fkuR Mkkk

Lkke yLku kuLke Mk{kLkk [qfkk{kt Vh{kLk ykkkLke
k Mkkk Lkke. (Tamil Nadu Electricity Board
kht knuk k [kkkLkk nwf{ku kMkkh fhkLke

Mkkk Au. yk fkhLkk [kkkLkk nqf{ku ke f{
khs kqhe kkzke LkkuxeMk skhe fhk {kxuLkku ykkh
kLke fu Au. (Sundaram Finance Ltd. v. N. E.
P. C. India Ltd, AIR 1999 SC 565) fkuxo S.9
nuX Vk [kkkLkk kkktykuLke h[Lkk fhu Au
suke, hkuk kk {kxu ke rxqLk Mk{k
LkeLkk [qfkk nuX yrfkhLkwt hk fhe fk.
(Firm Ashok Traders v. Gurumukh Das
Saluja, (2004) 3 SCC 155)
1996 yuxLke S.9 nuX yuxLke S.21 nuX LkkuxeMk
he fhkk knuk [kkkLke hknk {kxu u yhS

fhk{kt yku kku fkuxoLku k{ yuku Mktkkuk ykkku
uRyu fu k fhkh {kL A yLku yhskh rkLku
kMk{k R sk {kku Au. yuf k yk heku
Mktkkuk kR kk kk fuMkLkk nfefkku yLku Mktskukku
Mk{koLk fhkk nku kku yk fkhu [kkkLkwt hk
ykkkk S.9 nuX [qfkku ykkk {kxu fkuxo kkMku
yrfkhkuk nu. yk fkhLkku [qfkku ykkke ku
yLku ke fkokneyku Y fhk {kxu yMkhfkhf
kkktyku uk{kt ykk Au kuLke kkhe Yku S.9
nuX yrfkhkukLkku Wkkuk fheLku fkuxo yhskhLku
yue Mkrk{kt {qfe fu Au fu ke fkokne Y
fhk {kxu yhskh khk yMkhfkhf kkk uk{kt
ykk Au kuwt {kLke uk{kt yku Au. (Sundaram

Finance Ltd. v. N. E. P. C. India Ltd, AIR
1999 SC 565)
kkkk yuf k k Mk{k knkU[e ku kAe
nkRfkuxo k khk fu ke rk hr{kLkLkk
kkk{kt ke rxqLk khk kMkkh fhk{kt ykuk
nwf{ku{kt fkuxo hr{kLkkehe fhu Lkne. kkfkhkuLku
199 yuxLke S.37 ykk S.34 nuX fkuxoLkku Mktkfo
fhkLke khkLkke ykkk{kt yku Au. (SBP and
Co. v. Patel Engineering Ltd., 2005 (3) Arb
LR 285 (SC))
ykkeox rxqLkLkwt MktkusLk

1996 yuxLkk S. 2(d) {kt kk ykkk{kt yke Au
ku yLkwMkkh ke rxqLk yu yufLku {kk yuf s

k ykk kkuLke kuLk, suLke rLk{qtf 1996
yuxLkk Ss.10 yLku 11Lke ukkRyku {ku
fhk{kt yke Au. rLkoku yrLkk Lk hnu ku {kxu
kkuLke Mktk Mk{kLk-yufMkhe nkue Lk uRyu,
fu{ fu Mk{kLk MktkLkk kku rk{kt yL {kkuo
rLkkoh fhkk nku Au.
k Mktk yLku kxMk nkuku skuRyu. Mktrk

kLke kkfkhkuLku urk{kt fhe uRyu, fkuR
k Mktukku ku{Lke Mktkkk ykk kxMkkk khu
Mkk[e nku kue tfkyku uk ykke fu Au. (S.12(1),
1996 Act) 1996 yux ou Au fu kLku
kzfkhkLke rk, kuLkk [qfkkLku y[uke
yxfke u Au yLku kuLkk MkkLku Lkk k yku Au.
(Ss.13 15)
1996 yux nuX k yu Mkt{rkLke kkkk Au yLku
kkfkhku ku{Lku yLkwfq kkkwt nkukke Mkk{kL heku

ku{Lkku fhkh fhk Mkk{kL heku {wk nku Au.
kkfkhkuLku Vk ku{Lkk kLke kMktke s fhkLkwt
Lkne khtkw ke rxqLk{kt fuxk kku hnuu ku
Lke fhkLke w{kt w Mktkkk ykkk{kt yku
Au.
u ke rxqLk ykk ke rkLkwt MktkusLk,

yk fkhLkwt MktkusLk ykk rk 1996 yuxLkk
kk-1 Lke rh nkuk Akkt kkfkhkuLke Mkt{rk
yLkwMkkh fhkwt nku kku [qfkkLku kzfkhkLkku yrfkh
Lkke. Vheke, u yk fkhLkwt MktkusLk ykk rk
kkfkhku [uLkk fhkhLke r nku khtkw 1996
yuxLke ukkRyku yLkwMkkhLkwt nkuk Akkt kuLku
kzfkhe fkkwt Lkke. u ke rxqLk ykk
ke rkLkk yk fkhLkk MktkusLk ru kkfkhku
[u fkuR fhkh s Lk nku kku, MktkusLk, ykk
rk fkkLke ukkRykuLke r{kt nke kuk
fkhkuMkh [qfkkLku kzfkhe fk Au. (Narayan
Prasad Lohia v. Nikunj Kumar Lohia,
(2002)3 SCC 572)
khu kkfkhku [uLkku fhkh ku kkuLke rLk{qtfLke

ukkR kqhe kkzkku nku kku ku kuLke heku s fhkh
{kL Lkke kuwt kokku Lkke. kku kkuLke rLk{qtf
fhkR nkukke, rMkkRzk k khefu ku{u ke
kLke rLk{qtf fhe uRyu (S.11(3), 1996
Act). khu kkfkhkuyu ku ykk yMk{kLk Mktk{kt
Mk{kr kkuLke ke rxqLk khkLkk k{kt
fkuR k rhku rLkk kk eku nku khu
kkkuLke Mktk yufMk{kLk Lk nkue uRyu ku
fkhkuMkh yke rxqLkLkk Mk{kLk [qfkkLku kzfkhk
kkfkh {wk nkukku Lkke. kkfkhkuyu 1996 yuxLke
S.4 nuX yk fkhLkku yrfkh skku fkuo nkukLkwt
{kLkk{kt yku Au. (Narayan Prasad Lohia v.
Nikunj Kumar Lohia, (2002) 3 SCC 572)
kkuLke Mktk, kkuLke rLk{qtfLkku rLko yu ku

yk yk yLku Mktk fkkuo Au. k{ Wknh{kt
kkuLke Mktk kkfkhku khk Lke kk Au yLku
Mknsku ke rxqLk{kt Vk yufLku {kk yuf s
kLkku Mk{ku ku. kLke rLk{qtf skufu
kkfkhkuLke Mkt{rkLku ykkhu ykk Mknsku 1996
yuxLke S.11 nuX kqhe kkzk{kt ykue Mkk
yLkwMkkhLke nkue uRyu.
ke rxqLkLke rLk{qt fhkLke 1996 yuxLke

S.11 nuX {w Lk{qkLke Mkkk yu Lkrf
yrfkh Au. ke rxqLkLke h[Lkk fhk{kt
Lkrf rkLkku Mk{ku kkku nkukke ku Lkrf
nwf{ Au. {w Lk{qk ykk kue khk {kL fhu
k Lke[u Mktskukku{kt Lke fhk {kxu ktkuku Au.
u kue kkMku yrfkhkuk nku,
u ke fhkh nku,
u yhskh ke fhkhLke kkfkh nku
MkkkLkku Wkkuk fhk {kxu hkku krhkqo
fhk{kt yke nku yLku,
kLke rLk{qtf kkLke kkfe nku, kLke
ktwhMke Lke fhkLke kkfe nku.
(SBP and Co. v. Patel Engineering Ltd.,

2005 (3) Arb LR 285 (SC))
yk rk Mku fkLkqLke nkukke rkLk Lkrf

MktMkkyku ykk rkLk fkLkqLke MkkkLku kkfkk hkeLku
yk fkhLke fk{kehe fhkk {w Lk{qkLke
rLk{qtf fhkLke MkkkLku rLktrkk kLkku Au. khkLkk
{w Lk{qk kuke yk fkhLke Mkkk Mkwe{ fkuxoLkk
yL Lk{qkLku ykku Au, khu nkRfkuxoLkk {w
Lk{qk yk fkhLke nkRfkuxoLkk yL Lk{qkLku
ykku Au.yke Mkkk rsk {ursMxuxLku ykkkLke
{tsqhe nkuke Lkke. (SBP and Co. v. Patel
Engineering Ltd., 2005 (3) Arb LR 285 (SC))
1996 yuxLke S.11 nuX rLk{qtf kkk k khk
MkqLkke fhk{kt ykLkkh nku ku{kt kueLku kf

ykkkk rkLk yhskhLku LkkuxeMk he fhe yk~f
Au. (SBP and Co. v. Patel Engineering Ltd.,
2005 (3) Arb LR 285 (SC))

1996 yuxLke S.11(6) nuXLke yhSLku kLku uke
ku khkLkk {w Lk{qk ykk ku{Lkk khk

rLk{kuLkk [qfkk Mkk{u fkuR yhs hnuke ke yLku yk
fkhLkku [qfkuk ykhe nku Au. u fu ku, ktkhLk
A.136 khk {w Lk{qk ykk ku{Lkk khk
rLk{ku Mkk{u [qfkkLku kzfkhk {kxu kkfkh {wk
nku Au. (SBP and Co. v. Patel Engineering

Ltd., 2005 (3) Arb LR 285 (SC))
khu yktkhhkxe kkkhe k{kt 1996 yuxLke
S.11(2) nuX kLke rLk{qtf {kxuLke yhS fhkR
nku yLku rhkue kkfkh yue e fhu fu kLku
rk MkkUkk {kxuLke fkuR Vhrskk ukkR Lkke
khu khkLkk {w Lk{qkLku k khk rkLkku
Wfu kk {kxu fhkh yk~f Au fu fu{ ku Lke
fhkLkku yrfkh Au. u fhkh{kt fk[-{u yuk
Lkku Wkkuk fhk{kt ykku nku yLku kkfkhLku
kt kku kku k fhu ykk kuLke kMktkeLkk k
{kxu ykk u kue Aqx ykkk{kt yke nku kku
Mkwe{ fkuxou fkkLke S.11 (12) nuX kLke
rLk{qtf fhkLkk yrfkhLkku Wkkuk fhku uRyu
Lkne. (Wellington Associates Ltd. v. Kirit
Mehta, AIR 2000 SC 1379)
khu kLke rLk{qt fhkLke kkfe nku khu Mkwe{

fkuxo kkfkhkuLke MkkLke rkkhk fko kk rLk{qtf
fhkLke {wLkMkwVeLkku Wkkuk fhe fu Au. (Dolphin
International Ltd. v. Ronark Enterprises
Inc., (1998) 5 SCC 724)
ke rxqLkLkwt yrfkhkuk
ke rxqLk{kt [qfkku ykkkLke Mkkk kuLkk
kkukkLkk yrfkh kuk{kt hnue nku Au, su{kt
yMkLkk Mkto{kt fkuR k rhku Mkk{uLkk [qfkk
ykk ke fhkhLke {kLkkLkku Mk{ku kk Au. ku
nukw {kxu ke f{Lku k Wkhkuk fhkhLkku yuf kk
nkuk Akkt fhkhLke yL hkkuLke fhkh Mktkkk
khefu kk{kt yku Au. kuke, ku Mk Au fu u
ke rxqLk Lke fhu fu fhkh fkkLke ryu
rLkhkof Au yLku ykkku Au kku ke f{Lke
{kLkk fkk {ku yk~f kLkke Lkke.
(Olympus Superstructures (P.) Ltd. v.
Meena Vijay Khetan, AIR 1999 SC 2102)
ke rxqLkLkk yrfkhkuk khefuLkk rhkuku

ke rxqLk Mk{k Qk fhk uEyu. u ke
rxqLk yrfkhkukLk uRyu Au kue rLktke kkk

hku kku ku kwkkLku ykkhu k Mkkku ykk
fkokne fhu Lkne yLku ke fkokne 1996
yuxLkk S.32(2)(c) nuX yxfke uk{kt yku.
yk fkhLkk rLko Mkk{u ufu yhS fhe fk Au.
(S.37(2)(a)) u rxqLk yrfkhkuk ytkuLke yhS
Lkfkhe fkZu kku ku ke fkokne Mkkku ykk u
yLku ke [qfkku ykku, su 1996 yuxLkk
S.34(2) nuX Mkt{k kuk kkfkh khk kzfkhe
fk Au. fkuxoLku ke rxqLkLkk yrfkhkukLke
RAk Mkk{u Lk kkukLke Mkkk Lkke.
1996 yuxLke S.16, rkLku ke {kxu kLku
MkkUkku fu Lkne ku Lke fhkk knuk {kL ke

fhkh Au fu Lkne kuwt Lke fhk {kxu S.11 nuXLke
fkokne{kt {w Lk{qkLke Mkkk AeLke uke
Lkke. (Wellington Associates Ltd. v. Kirit
ke fkokneLkwt yk[h
1996 yuxLke Ss.18 27 ke rk Mkkku
Mktktrk rr rLk{ku kqhk kkzu Au. S.19 kkfkhkuLkku

Mk{kLk k hkk {kxu S.18 Lke {qqk
sYrhkkkuLke hku rkLkk rLk{ku kkw kkzk {kxu
{kL kkfkhkuLke Mktkkk khk rkkk Mkkkk
Mkkrkk fhu Au. S.20 kLkk Mk kh Mkt{k kk
{kxu k khu kkfkhkuLkk yrfkh Mkkku kkuku
Au.
ke rxqLk fkuz{kt Mkkrkk rk khk ktLk
hkke Lkke. rk kkkku Mkt{k kwt ku kkfkhku kh
Au yu u kkfkhku ktk hnu kku ku rkLku rLkrk
fhe kzu Au. rk rLkrk nkuk Akkt, ku fwhke
LkLkk rMkktkku Mkkku {u kke nkue uRyu.
Mehta, AIR 2000 SC 1379)
ke [qfkku
ke fkokne hr{kLk ke rxqLk rkLke

rk kkkkLkk hk{ {kxu [kkkLkku nwf{ ykke
fu Au ku{s 1996 yuxLkk S.17 nuX yk fkhLkk
kkktLkk Mkto{kt ku Mkk{ke k kqhe kkze fu
Au. yk fkhLkku [kkkLkk kkkt {kxuLkk nwf{ Mkk{u
1996 yuxLke S.37(2) nuX yke kR fu Au.
[qfkku ykkkLke rk yk~f heku s 1996Lkk

fkkLke {q xkzke ukkRykuLku ne fhu Au
yLku ku {wu [qfkku fhkLke MkkkuLkk Mktktu kMk
fheLku kLke qr{fk Mkkku kku ku Au. (Ss.28 -
1996 yuxLke S.17 nuX [kkkLkk kkktLkku nwf{
fhkLke Mkkk ke rxqLkLku ykkk{kt yke Au,

su yuf {kork Au. rxqLk nu fkkLke fkuxo hne
Lkke yLku kuLkk nwf{ku Lkrf nwf{ku Lkke. xqqLk
Mfkuk ykuV huVhLMkLke kh ske ykk ke fhkhLku
kke fkuR k {kkofk he fhe fke Lkke.
suyku ke rkLkk kk Lkke kuk kkfkhku Mkk{u
fkku kkw kkze fke Lkke. kkukkLkk nwf{Lku kkw
kkzk {kxu yk f{ nuX ke rxqLkLku fkuR
Mkkk kkk{kt yke Lkke fu kuLkk {kxu ku LkLke
ryu y{efh kqt kkze fke Lkke. (M. D.
Army Welfare Housing Organisation v.

Sumangal Services (P.) Ltd., AIR 2004 SC
1344)
33)
S.28 rkLkk MkkhLku kkw kzkk rLk{kuLkk
rLkkohLku Mktkrk Au. S. 29 rxqLk{kt rLko

ukLke rkLke ukkR kqhe kkzu Au. S.30 kkfkhku
khk ku{Lke ku rkLkk Mk{kkLk Mkkku Mktktrk Au
yLku kou Au fu kkfkhkuLkk fhkh Mkkku ke
rxqLk kkkxLku kuMkknLk ykkk {kxu {Mke,
Mk{kkLk yLku yL rkLkku ke rk
hr{kLk Wkkuk fhe fu Au.
1996Lkk fkkLke S.31 ke [qfkkLkk MYk yLku
Mk{kr kkkkkuLkku Wu fhu Au. 1940Lkk fkkke

kh, u kkfkhku fkuR fkhku ykkkLkk Lkke ykk
S.30 nuX Mkt{rk kou hkku yLkwMkkh [qfkku
ke [qfkku Lkke ku kkkk Mkkku Mkt{k Lk kk kku

1996Lkku fkku suLke kh ykkrhk Au kuk fkhku
ykkk ke [qfkku Vhrskk Au kuwt fhe fu Au.
S.32 ke rkykuLkk rLkkohLku kku ku Au,
khu S.33 [qfkk{kt Mkwkhkyku yLku ykoxLkLku kku

ku Au ku{s khkLkk [qfkkyku kLkkkLku k
Mktkrk Au.
ke [qfkk r yk
1996Lkk fkkLkk S.34 ke [qfkk r yk
kqhku kkzu Au. ke [qfkku kksw kh hkk {kxuLkk

{kork fkhku Lke[u {ku Au.
kkfkhLke yMk{kokk
fhkhLke y{kLkk
kkfkhLku ku LkkuxeMkLkku yk
MktoLke kf Wkhktk [qfkku
ke rxqLkLkk r{ ykk ke
rk{kt kuhfkuMkhkk
rkLk ke rkku yLku
[qfkkyku fu su nuh Lkerk Mkkku Mktko{kt nku
1996Lkk fkkLke S.34 yLkMkexh {kuzu kuLkk
kqhkkykuLku Vhe koke Lkke. (M. C. D. v.

Jagan Nath Ashok Kumar, (1987) 4 SCC
497) kus heku, u k Mk{k fkkLkku &
WXkk{kt yku kku, yLku kue Mk{kLk rLko kh

yku kku fkkLkku ifkf uk Au kuLkk ku
fkhMkh [qfkkLku kzfkhk {kxu Mktk Lkke. (Alopi
Parshad & Sons Ltd. v. Union of India,
(1960) 2 SCR 793)
[qfkku ykkkLke ke rxqLkLke Mkkk kuLke

ke fkokne hr{kLk{kt rkkk nwf{ku yLku
rkMkw[Lkku he fhkLke Mkkk fhkk yk Au. yk
fkhLkk nwf{ku yLku rkMkw[Lkku [qfkkyku Lkke yLku
kuke 1996Lkk fkkLke S.34 nuX kzfkhk Mktk
Lkke, yk{ Akk ku kksw kh hkk {kxu ykk
[qfkk {kVe {kxu ykkh kqhku kkze fu Au. Wnkh
khefu, ke rxqLkLkk yrfkhkukLku kkukkk
&ku ykk kkw kzkk rLkrk fkk ke
rxqLk khk Lke fhk{kt yku Au, su [qfkk{kt
krh{u Au. keS kksw, kqhkkLkk Mefkokku
kkukkk &ku ykk kuLke {kkk MkLke
ryu rkkk Au yLku nwf{ fhkke fu rkMkw[Lk
fhkke Lke kR fu Au yLku [qfkk {khVku Lkne.
A.34 kh ykkrhk Au. 1996Lkk fkk nuX [qfkkLku
kk Mkt{rk yLku rkkt fkqkkLkk rMkktkkuLke

ryu kkfkhku {kxu ke rk{kt kk ek kAe
ke yrrLk{Lku kzfkhwt kkk nkukwt Lkke.
(Olympus Superstructures (P.) Ltd. v.

Meena Vijay Khetan, AIR 1999 SC 2102)
Wknh : kLkk yrrLk{ yLkwMkkh khu
k yu kkfkhku [uLkk rkLkk ykhe {Mke

Au yLku ku kueLke kkukkLke ytrk{ kkkkku kLk{kt
ee Au ykk nfefkLku kLk{kt uk{kt rLkkkV
kk Au ku fkhkuMkh [qfkkLku kzfkhk Mktk Lkke.
G Harish Chandra Reddy, (2007) 2 SCC

720)
kksw kh hkkLke kf 1940Lkk fkkLke S.30

ykk S.33 nuX hnue kfku fhkk e ykuAe Au.
(Sudershan Trading Co. v. Government of

Kerala, AIR 1989 SC 890)
k yu kqhkkLke kwkk yLku skkLkk yufLku {kk

yuf s rLkofkko Au yLku Mk{kLk kqhkkyku kh fkuxo
kLkk VutMkk fhkk yk rLko kh yke
knkU[kLke kk nkuk Akkt k Mk{k fkuxo
kkfkhu ke rxqLk khk k {kxu Mkt{rk ykke

nku yLku ke rk{kt kk eku nku kh kAe
kkAke ke yrrLk{ Lk nkku kue yhs fhe
fu Lkne (Krishna Bhagya Jala Nigam Ltd. v.
kk Mkt{rkLkku rMkktk ufu, khu k yufMk{kLk

heku kueLke MkkkLkku k {kxu kk khu Au khu
kkw kzkku Lkke yLku kueLke Mk{k kkkkku khLkwt
yrfkhkuk Lkke kuwt {kLku Au.
Wknh : [kuMk kkfkhku, k fhkh khk kzk
hkuLke khk [qfe {kxuLkk kk {kxu k Mk{k

yku Au. ke Mkto{kt u~k kk kuLke kfku{kt
khku fhu Au. k yk fkhLkk {kuxk kk kh Lk
fhkk nkukke rhkuku nkuk Akkt kkfkhkuLku rfk
rLkk Akuze uk{kt yku Au khtkw rk{kt kk uk
uk{kt yku Au. yk fkhLke kkekhe kk
Mkt{rk kkke Lkke. yuf k rLk{qtf kR kk
kk k kkMku kue khk ku kkfkhkuLke kkkk
kh Lk kkukLke Mkkk Au. ku kueLke ku kuxku
u ykku nkukke yLku kuhkoqtf fhe nkukke kksw
kh {qfe uk ku nku Au. (Union of India v.
M/s. G. S. Atwal, AIR 1996 SC 2965)
[qfkkLke Mk{kr yLku y{efh

1996Lkk fkkLke S.35 kou Au fu fkkLke kk
1Lke ukkRykuLke hku ke [qfkkyku ytrk{
hnuu yLku kkfkhkuLku yLku ku{Lke nuX kk fhLkkhe

kykuLku ktLkfkko hnuu. [qfkkLkk Mkto{kt yk
f{kt Wkkuk fhk{kt ykku ku{ ytrk{
k ytrk{ ku Mkkku kqt[ kuk fhku Lk
uRyu. ytrk{ Lkku yko yu kk Au fu [qfkk
Mkk{u fkuR MkV kzfkh Vutfk{kt ykku Lk nku kku
suLke Mkkku ku fk{ kkh kkzkku nku kue heku, su{ fu
Mkto yLkwMkkh kkfkhku [u yLku ku{Lke nuXLkk
kku fhLkkhkykuLke [u ku {wkykuLke Mk{kr kuku
kk Au.
1996Lkk fkkLke S.36 ku nwf{ nkku, rLkk Mk{
{kok{kt kzfkh VufkLkwt kMkt fhkwt Lk nku ykk

kzfkh VUfkLkwt kMkt fhkwt nku, su{ kuLku h fhk{kt
ykwt nku kue Mk{kLk heku ke [qfkku y{e
kLkkk{kt yku Au. ke [qfkku u nwf{ nkku kku
y{e kLkke fk kuku nkku kue nfefk Mkkku fkuR
k ke fkokneLku kku kLkkkku Lkke.
fkuxoLkk w fkuR kkkt rLkk ke [qfkku
kkfkrfku y{e kLke Au fu khu 1996k
fkkLke S.34 nuX kzfkh VUfkLkku Mk{ kqo kR
Au. S.34 {kt khkue kkkLkk ykoxLk kh u

fkuR tfk kkfe hnuke nku kku 1996 fkkLke Mfe{
r{exuLk yuxLke S.5 nuXLke fk{keheLku kkfkk
hkeLku fkuxoLke Mkkk rLktrkk fhkLke khVu{kt
{wkLkku Wfu ku. (Union of India v. Popular
Constructions, (2001) 8 SCC 470)
khu 1996Lkku fkku yMk{kt ykku ku knuk

ke rkLkku kht kku nkku, khtkw 1996Lkk
fkuku yMk{kt ykk kk [qfkku ykkk{kt
ykku nkku yLku [qfkku ykkxuLk khku, 1940Lke
ukkRyku nuX y{e kLkkkku nu. (Thyssen
Stahlunion Gmbh v. Steel Authority of
India, (1999) SCC 334)
RLxhLkuLk fku{ ykkxuLk yuLz VkuhuLk

yukuzo
yktkhhkxe kkkhe kLke kk 1996
fkkLke S.2(f) {kt yue heku ykkk{kt yke Au fu
fkLkqLke Mktktku, khk{kt y{{kt nku kuk fkk
nuX kkkhe khefu kk{kt ykk nku yLku
ku{ktLkku ykuAk{kt ykuAku yuf kkfkh u:
rue Lkkkrhf ykk kkk fu su khk
knkh hnuk xukuku nku:
khk knkhLke fkukkuohux, RLkfkukkuohux MktMkk:
ftkLke ykk kkkkuLkwt MktkXLk fu suLkwt {Mk
Mkt[kLk yLku ytfw khk rMkkLkk u{kt kkku
nku ykk
ruLke Mkhfkh
nku ku{ktke Qk kkk rkkuLku kkku k. kkw
kzkku fkku fk[ khke ykk rue fkku
nkuR fu Au, suLkku ykkh fhkh kh hnuku Au. (Ss.
2(1)(f) and 28(1)(b), 1996 Act)
u kkfkhku fhkh, k fu kk {khVku kuLku kkfkk

hku ykk kuLke fkuR k ukkRykuLku kkfkk hku
Lkne kku khkLke knkh kkk yktkhhkxe kkkhe
k{kt k 1996 Lkk fkkLkku kk 1 kkw kzu Au.

1996 Lkk fkkLke S.2(1)(f) {kt yktkhhkxe
kkkhe kLke kk yktkhhkxe kkkhe

k khk{kt kk Au fu kuLke knkh yu{ ku [u
fkuR kVkk fhke Lkke. 1996 Lkk fkkLkku kk- 2
Vk khtkhkkk u{kt kkk kku{kt s kkw kzu Au.
yktkhhkxe kkkhe kku ufu rkLk khtkhkkk
uku{kt k kk Au. kk-1Lke ukkRyku rkLk
khtkhkkk u{kt kkk yktkhhkxe ukkh kku{kt
kkw kzke Lkke kue ukkR 1996 Lkku fkku kqhe
kkzkku Lkke. fkkLkku {w Wu yktkhhkxe
kkkhe kku{ktke Qk kkk rkkuLkk kske
yLku fkok{ Mk{kkLk {kxu Mk{kLk fkLkqLke {kwt
Mkkrkk fhkLkku Au. (Bhatia International v.
Bulk Tradings, AIR 2002 SC1432)
Wknh : ke fhkhLke hkku{kt k, ku rue
kkfkhku [u ICC rLk{ku nuX khkLke knkh

ke fkokne nkk hk Au, ke rkLkku
kkfkh Mkhfkhe ftkLke ykuR yuLz Lku[h kuMk
fr{Lk r 1996Lkk fkkLke S.9 nuX
[kkkLkk {LkkRnwf{ {kke fhe fu Au, suke
kkfkhku [uLke kzkh ke fkokne kqhe Lk kk
kt Mkwe r kkfkhLku [qfe fhkk yxfke fu.
yk fkhLkku {LkkRnwf{ khkLke n{kt hnue
r{fkkuLkk Mkto{kt nkukke rLkke fk Au. u
uLke knkh hnue r{fk {kxu {LkkRnwf{Lke
{kke fhk{kt yku kku S.9 nuX yk fkhLke
yhS khke fkuxo{kt xfe fu Lkne. (Olex
Focas Pty. Ltd. v. Skodaexport Co. Ltd.,
AIR 2000 Del 161)
1996Lkk fkkLkku kk 2 [kuMk ruMke [qfkkykuLkk
y{efhLku kkuku Au yLku ku{kt ku fhkuLkku

Mk{ku kk Au. fh 1 Lq kufo fLuLLk yukuzTo
Mkkku Mktkrk Au, su{kt 1996Lkk fkkLkku k{
rzqLkku khku fhk{kt ykku Au. khu fh 2
rsLkek fLuLLk yukuzoLke {krnke ykku Au, suLku
fkkLkk ke yLku ke rzq Mkkku kt[k{kt
yku Au.
rue [qfkkuLke Mktkk yko khk{kt fkk nuX

kkkhe khefu keLku fkLkqLke Mktk{ktke kuk kkk ku
kyku [uLkk rkku khLkku ke [qfkku kuku
kk Au. [qfkku rue hkLke n{kt fhkku nkukke
s Vk rue Au kuwt Lkke, khtkw ku yue n{kt
fhk{kt ykku Au yLku khke fkk khk rLktrkk
Lkne kuk ke fhkhLkk Mkto{kt k fhkku Au. (N.
T. P. C. v. Singer Company, AIR 1993 SC
998)
1996Lkku fkku yMk{kt ykk kk fhk{kt
ykuk ke [qfkkykuLku 1996Lkk fkkLkk kk 2

Lke nuX s y{e kLkke fk Au, fu{ fu Mk{kLk
fkhLkk y{e kLkke fk kuk yrfkh VkuhuLk
yukuzo (hufkuLkeLk yuLz yuLVkuMko{uLx) khku, 1961
nuX Lkke. 1996Lkk fkkLkk kht knuk rue
yrfkhkuk{kt ke fkokneyku Y kR nke ku
Mktktrk kkkk Au. (Thyssen Stahlunion
Gmbh v. Steel Authority of India, (1999)
SCC 334)
{Mke
{Mke yu MiAf, rk{kt kk uLkkh furLk,
rkLk ktLkfkhf, kw yLku {kkkk rk Au,
suLke kh kxMk yLku rMkLke ke kkfkhLkku
ytfw nku Au,su kMk Mktuknkh, kxkkx yLku
Mkk{krsf fwkkykuLkku ktLkfkhf kxkkx fhu
Mk{kkLkLku rk{kt kk uLkkh khk s Mknk
fhk{kt yku Au. {Mke rkLkwt krhk{ yu
Mk{kkLkfkhe fhkh Au Lkne fu rLko.
qkfk{kt w kLw nkwt ku kfzeLku kuMke hnukLku ku
Mktktku Qk fhk kh kh {qfeLku r kh
{Mke furLk nku Au. {MkeLkku nukw kwLnukkh Au fu
rLkkuok Au ku Lke fhkLkku Lkke, khtkw Mk{sLku
kuMkknLk ykkkLkku, kkfkhkuLku ku{Lkk rnk khV
kh {qfk ukk fhk yLku ku{Lku ku{Lkk kkukkLkk
fhkh Mkwe knkU[k n{k ykke ku Au.
{Mke {kxuLkk kkkkk rLk{ku{kt Lke[uLkkLkku

Mk{ku kk Au. :
kxMkkk: {Mke kxMk nkuku uRyu, su
rk{kt ykk fkuR k kkfkh{kt hMk hkkku
Lk nkuku uRyu.
M rLkkoh: kkfkhkuLke M-rLkkohkkLkk
rMkktk kh {Mke ykkrhk Au kuLkku yko yuku
kk fu huf kkfkh Mktk yu {krnkkkh
kMktke fhu Au. {Mke kuke, rk nkk hk
{kxu skkkh nku Au, khu kkfkhku
krhk{kuLku rLktrkk fhu Au.
kwkk: yk MkV {GMkkeLke yk~f kkkk Au
yLku kkfkhku ku{Lku Mktktrk k{k{ kkkkku nuh
ku ku{Lke Mkk{u Wkkuk{kt uk{kt yku kue
tfk rLkk uR fu Au. khu keS kksw
yMkk kkfkhku yk {Mke rkLku ktke
kLkkeLku, tz rneLk ku rk kLkkeLku kuLkku
Wkkuk yLku wkkuk fhe fu Au. {Mkeyu
Lke[uLkk kMkku fhk uRyu:
kue yLku kkfkhku {MkeLku kke huf
kkkkkuLku kw hku yLku ku kkukLkekk kuLkk
y{efh yLku y{efhLkk nukw {kxu kuLku
nuh fht yk~f Lk nku ku rMkk
Mk{kkLkLkk fhkh Mkwe e hku.
u kkfkhku khk Mkt{rk Mkkk{kt Lk yku kku
kue {kxu k khefu qr{fk kk {kxu
ykk fkuR k ke ykk rkLkk
Mkto{kt Mkkke kLkk kue {kxu k khefu
qr{fk kkLkwt fkLkqLke heku yMefko
kLku yLku su kkfkhkuLku {MkeLke rk
hr{kLk nfefkkuLku ykkhu (su{ fu yuf
kkfkh khk [kuMk fkhLke hkMkku
Mefkhk sue) fu {tkku, Mkw[Lkku, fkqkkku
ykk hkMkku hsq fhkLke {tsqhe nkuke
Lkke.
yuf s koqtf suLkku ynuk ykke fk ku
yu Au fu kkfkhkuyu rLkkorhk {Mke{kt nkshe
ykke nke fu Lkne ykk kuyku Wfu Mkwe

knkU[e k Lk nkk ku ytkuLke {krnke Au.
{krf rk: krhk{Lkk sue s {MkeLke
rk k ykLke Au. kkfkhku Mkkku
{krfkkkqof koLk fhk{kt ykwt Au yLku
ku{Lke [kkyku khu kLk ykkk{kt ykwt Au
kue ku{Lku keke kk ku {nLkwt Au.
MiAf rk : {Mke khu s kLku Au
khu ku{kt Mk{kr kkfkhkuLke Mkt{rk nku,
su{kt kuyku {Mke hr{kLk ykuk Mk{kkLk
kh nMkkkh fhu khu ktkR Au.
{Mke kquoLke kikhe

kueLku rkke krhr[k fhkk {kxu {Mke nt{uk
kkfkhku kkMkuke {Mke kquoLkk Mktrk Mkkh {kxu fnu
Au. {MkeLke rk{kt kk R hnuk kufku sYhe
Lkke fu kuyku huh rkek kkkkkuLkk s nku,
khtkw ku{kt huf kkfkhku fu su { fhu Au ykk
Mk{kkLku yxfke fu kuk k kk R fu Au.
fuMk kikh fhk {kxu {Mke yLku /ykk kkfkhku
{kxu rkLkwt k]kfh fhwt Wkkuke hnuu. kuLkk
{kxu {Mke kkw kzkk fkk yLku uxMkke Mkkhe
heku krhr[k nkuku uRyu, ku{s kue nfefkku khVu
kLLku kkfkhkuLke Mkkkuk Mkrkke yLku huf kkfkhku
Mkkku Mkkike w kku kkk {wkykuke kfuV nkue
uRyu.
{MkeLkwt yk[h
{Mkeyu kueLke kxMkkk Mkkrkk fhkLkk Lkku
fhk uRyu yLku rk kh ytfw hkku uRyu
yLku yk{ fhk{kt kkfkhkuLku kkw kzke kxMk nku
kue kkkLkku Mk{skqof Mkh kuLkku Wkkuk
fhku uRyu. kuLkku yks ktk, {{, tkkeo suku
yLku RhkkkqofLkku nkuku uRyu yLku kueLke
ytkMkrk kLkfkof nkue uRyu. kuXf MkkLku
ykkk ykke uRyu, suke ykuAk ytkh, yktLkk

Mktkfo yLku uk nku kuLke kkhe kk.
rLkuLk kuwt
{MkeLke rkLkku kht {Mke khk rLkuLk
kukke kk Au, su Mkh nkuku uRyu yLku kkk
yLku ie kkfkhkuLke kk~kqr{fkLku Mefko nkue
uRyu. kueLkk LkuLk kuk{kt {Mke:
kkukkLke kLke, kuLke WkMkrkLke, kke{Lke
yLku {Mke khefuLkk MkV yLkwLkku krh[
ykku Au.
kue yue ykk k fhu Au fu fkokneLkku ytk
Mk{kkLk{kt yku.
kkfkhkuLku ku{Lkku krh[ ykkk {kxu rLktke fhu
Au
kkfkhkuLku ku{Lke kMktkeLke kkk fR Au yLku
fR heku ku{Lku Mktkkuk{kt yku ku ytkuLke
kqAkhA fhu Au.
kkfkhkuLkk fekuLku ykfkhu Au
kkfkhkuLku yLku ku{Lkk fekuLku fkuR {MkeLke
rk{kt ku{Lkk ykkWLkk yLkw ru
kqAkhA fhu Au
rLkkkkkkekk yLku kxMkkkLke nuhkk fhu Au
yLku {MkeLke qr{fkLkwt oLk fhu Au,
ku ykt Mktkfo, ku yLku kherhf kkk
{khVku kkukLkekk yLku kxMkkk kh kh {qfu
Au,
kqhkkykuLkk, [qfkk, VUMkku ykk nwf{Lke
kukkLkk hufkuzeOkLkk yk suk rkLk-kwkkLkk
kkkyku kh kh {qfu Au.
{MkeLke rkLkk MiAf Mk kh kh
{qfu Au;
kue ekuke kh sR fu Au yLku yL
rkkuLku Mkktfe fu Au kuwt kkfkhku yLku ku{Lkk
fekuLku fne fu Au,
yLkwMkhk{kt (yuxu fu kusLkk kou Au)
ykLkkhe rk yLku kLkke Mkkku ukLke
kk k Mk{u Au.
Mk{kkLk Mkkku fu kuLkk rLkk fuMkku{kt kkw kzLkkhe

rk ru Mk{u Au yLku
Mk{kLk kkkt fkuxo Ve khk ykkk{kt yku kue
kkfkhkuLku {krnke ykku Au.
{Mkeyu k kkfkhkuLku {MkeLke sYrhkk Au ku
kkLku Mk{koLk ykkwt uRyu. kLkkykuLkwt Mkt[kLk
fhwt, ktk[fk ykk hsqykkku nwf{ sue
nexe kkkkkuLku Mktke yu k {MkeLke
Vhs{kt yku Au ku{s su rk yLkwMkhk{kt
ykLkkhe Au kuLkk ru kkfkhku Mk kLku kuLke kkhe
fhe uRyu. fkuR k kkfkhku k{ kkue fu Au,
kkuLku Mk{kLk kfLke kkhe ykkk{kt yke nku Au.
{MkeLkk kkkyku yLku Mkkku

Lke[uLkk khk ykuLku yLkwMkhk{kt yku Au:
Mk{MkLku Mk{skLkku kkku

sYrhkkku yLku rnk Mk{skLkku kkku
Mk{MkLku Lke fhkLkku kkku
yku kkku he fhu Au
rfk {qktfLk kkku
rfk yku kkku; yLku
rfk {qktfLk kkku.
yk kkkyku kLLku khk Mktwk Mkk{kt ku{s kLkke

Mkk{kt (MktkXLk-Mkr{rk) yLkwMkhk{kt yku Au.
Mktwk Mkk:
kkfkhku yLku ku{Lkk yLkwr{k feku nksh Au
kkfkhkuLku ftR k Lk fnukLke Mkkn yL
kkfkhkuLku rk fhu yLku yk fkhLke fkuR
{krnke kLkke Mkk{kt fne fk.
kkfkhku/fekuLku hr{kLkkehe fko rLkk
fnukLkku {tsqhe ykkk{kt yku Au
Mkk{kL heku kkfkh k{ kkuu Au, ku{s kuLke

Mkkku fe kkfkhkuLke hsqykk{kt fkLkqLke {wkyku
Mkkku W{uhku fhu Au
kkfkhLkk fkuR k r{k fu MktkteLku k
MkqLkkeLke {tsqhe ykku
huf kkfkh/feLke MkqLkke kh {Mke huf
kkfkhLke fkqkkLke Mktrke fhu Au yLku kuLke
MkkkLke {kk fhu Au, u nku kku
huf kkfkh/fkLkqLke MkknfkhLku Mkktk kk
{Mke huf kkfkhLke Mktktrk hswykkLke Mk{ekk
fhu Au yLku Mkkkyku {kku Au; sku fkuE nku kku
kkfkhku/fkLkqLke Mkknfkh ku{Lke hsqykkku kk
fkuEk {krnke W{uhe fu;
{Mkeyu u kkfkh kk fhk {kkkku nku kku
kuLke rLktkeLku Mkt{rk ykke uRyu yLku
fkqkk fhke ku fkuR k hr{kLkkehe
{tsqh fhe uRyu Lkne, suke {MkeLke
rkLkku rk[kh yLku yku skR hnu.
ykuVhku yLku rk ykuVhkuLke ykku fhe.
khu kkfkh kLkke MkkLke rLktke fhu khu

{Mkeyu kLkke{kt {kk knuk Mktwk MkkLku kqo
fhwt uRyu. yuf kkfkh MkkkuLkwt kLkke Mkk yL
kkfkh MkkkuLkk kLkke MkkLke kAeLkwt nkuwt uRyu.
{Mkeyu knuk yu Mk{wt uRyu fu yuf kkfkh
MkkkuLkwt kLkke Mkk yL fhkk w Mk{ R fu Au.
Wknh: A, yuf kkfkh {MkeLku fnu Au ku yuku
{Mke kLkke MkkLku Lke[uLkk fkhkuMkh Mk hke

fu Au:
yk heku {Mkeyu Lkfkhk{f rLkuLkLku

nfkhk{fkk{kt kwt uEyu, ku{s yL kkfkhLku
nfkhk{f kLkkkLke sYhekk kuLkk rLkuLk{kt
ue uEyu. (su Mkktk {kxu nku)
kLkke kkkkku yLku {krnke fu su Mktwk Mkk{kt

[[ko Lk fhe fk kuLke nU[e,
khu kkfkhLke koqtf ytfw knkh ske nku
khu kwLk: rLktk k fhwt,
khu {MkeLke rk hr{kLk kkfkhku
{zkkktX ykk rfx krhMkrkLkku Mkk{Lkku fhu,
kkfkhkuLku ku{Lke kkeyku krhk{ke heku
kokLke Mkt{rk ykke,
rkLkkMkrf ykkyku Ake fhe,
[[ko{ktke Mk{MkLkk Wfu khV swt,
Mk{kkLk {kxu rfkku Qk fhk,
{Mkeyu kLkke Mkkke qh hnuwt uRyu:

khu kkfkhLku Mkee heku Mk{e fk ku{
nku ykk
khu yuf kkfkh ke kkfkh Mk{k Vhs
kkzkLke MkrkLkku Mktuku ykku
{MkeLkwt fki
{Mke yuxu k{k{ ykzk{Lku yxfke.
{Mkeyu kkfkhku [u Vkxe Lkefkk rknLku nkk
kh uku uEyu yLku kuLke Vhs kLku Au fu yuwt fki
ykLkku fu suke kkfkhku [u fkuEk kwLnkrnk
ykk zfkLkkt rLkuLk fu fkuEk kwLnku Lk kLku
kuwt nfkhk{f Qwt kk kuk rLkuLk kk.
Au fu {khe Mkkku kk k fhkku Lkke yLku huf kkkk

{kxu {Lku hnM{ hkk {kxu kk fhu Au.
{Mke skk ykku Au wt yuu k{Lku Mkktk
uEyu..
{MkeLkwt yL fki:
Mkkhkt: {Mke Mkkhkt kkkeLku rLkuLk{kt
hnu kLku kkfkhkuLku Mktkqo Mk{u.
Mefkh: {Mke kkfkhLkk rLkuLkLkku wkh
yu heku ykku Au fu su{kt kkfkhkuLke rkkkuLkku
Mk{ku kk.
kwLk:{kkooLk: {Mke kkfkhLkwt kLk yuf
khVke keS khV kuLke rkkku khV kuhu Au
ykk kwhk s qe sk kuk rLkuLk khV

kkfkhLku ku Au.
xkwt: {Mke kkfkhLkk &kuLkk Wkhku
ykkkLkwt fkoMkqr[Lkk Mkto{kt xku Au ykk
khkLke {krnke yufk fhu Au ykk
zfkLkkh We kke MkrkLkku ytk ku Au.
fkoMkqr[ Lke fhe: {Mke {wkMkh Mkk,
kuLke Mkrk ykk kku kh kk fhkLke
krkLku Mkkrkk fhu Au.
rkrke y{qLkLkwt Mkt[kLk: {Mke
kkfkhkuLke {krnke ykk rLkuLkkuLkku nkku u
Au yLku yL kkfkhLku {u {krnke{ktke kuLke
Lkfkhk{fkk{ktke knkh {u {krnkeLkk ykkhu
ku Au.
{MkeLke yu Vhs kLku Au fu kuu kkfkhkuLku {wkMkh
{wk kh kk fhk {kxu uhk:
kkfkhku Mkkku ku{Lkk ktkkkkkLkk Vkkyku {kxu
Mk{k rk{kt kk fhe.
w nfefkLke {krnke {uk {kxu wt-qk
&kukhe fhe.
kkfkhku kkMkuke kkkxLkk nukw {kxu rfkku
{ktkk.
kkkx {kxuLkk k{k{ rfkku kkfkhku Mk{k
{qfk, fkuEk kkkk {nLke Lkke ku{ kuLke
Mk{k Lkke nkukwt.
huf rfkLkku exke ykMk fhku ku{s
kok{kt yku rfkLkwt zkkqof
r&uk kkfkhLku fE heku Mkuo Au ku heku fhwt
ku{s
kMkrfkkLku kkfe hnu MkkLkkLkk Mkto{kt
[fkMke :
fkuxo{ktLkk kkLkku Mkkhku rLkfMko {uk (B.
A.T. N. A., ykk w Mkkhk rfk {kxu
kVuzLkku fhkh)
fkuxo{ktLkk kkLkku w krhk{fkk (W. A.T.
N. A.,) kkk
fkuxo{ktLkk kk{kt Auk{kt Auwt krhk{ {e

fu (M. L. A.T. N. A., ykk ykLkke
fk kuk rfk {kxu kzuz fhkh)
keykuLkku Wfu:
kkeke krh{ke rkrkykuLku e.
kkeke Wke MkrkLkwt rLktk fhwt:
knkh Lkefe fu kue Mef]rkLkku kLkke
kuXf{kt kkk {uku.
kkeykuke Qe kke kkLku ktehkkkqof
[fkMke yLku Mkkte.
kke kkALkk fkhku ykk ku{ fnuk
kkALkk nukwyku, fkhku [fkMkk Lkn fu kuLkwt
koLk.
rMk sk kuLkku ykkn hkku.
fkoMkqr[{ktke MknukEke Wfuu kuk {wk khV
swt.
kkfkhkuLku ku{Lke kkeLkk Mktuo We kLkkhe
rkrkyku {kxu fkhe ykkk ykk
fkuEk Qe kLkkhe Mkrk{kt kuyku yufkeLkk fuk rkkLke kke yLkwu ku
{uwt ku{s
rktrk {kxuLkwt Mkq[Lk fhwt.
{Mke{kt [qkfeeLke qr{fk:

[wkfeeLkku Wkkuk {Mke{kt fhku kuLkw ykuAwt {n
ykke fk ku{ Lkke. {Mkeyu kkfkhkuLke [qkfee
yLku rhk{Lkku Mktkt {Mke{kt ku. e k
[qkfeeLkk Mk{ hBkLk s {nLke {krnke e
fkke nku Au.
kkLku {kiLk khk Mknk {u Au fkh fu ku kk[ekLku xkfkk {kxu kkku k fhku
Au.
kkukk knukt r[khkLkku Mk{ {u Au.
fhzkfekku [nuhku fhku yu yuf kke kke

k fhu Au yLku kuLkkke kkfkhku ku{Lke MkrkLku
e hku Au ykk kku [kw hku Au. {Mkeyu
WfuLkk rfkku fu su ykLkke fk ku{ Au kuLku
wk {qfk fu su MkL{kLk kqof knkh LkefkLkku
{kko kLkku.
kk uLkkhkyku ykk kkfkhku Mkk[e Mkrk

Mefkhkk nku khu ku{Lku [uke ykke.
krhMkrkLku kku kkzk {kxu Auk{kt Auk
Lk {kxu Mkq[Lkk {uk
kkkhLku kwt ykk kkkh{kt
ktkee xkzk nkMurhk kkkh Qwt
fhwt.
{wkykuLkku Vheke ykMk fhku ykk fhkhLkk
{wkyku uk.
Mkhkkke Wfue fk kuk {wkyku ELku
ykk wt.
{zkkktX kzk {kxuLkk fkhku kkfkhkuLku kqAk.
kzu {zkkktXLku Wfuk {kxu kkfkhku kkMkuke
rfkku {kxu Mkq[Lkku {uk.
kkfkhku fkoLku ku{s ku{Lke rLkkqokkLku
rkhkku.
qr{fkyku{kt krhkoLk kkLkku Lk fhku.
Mktrk Wfu {kxu Mkk {wfku.
{Mke rkLkku ytk kk {kxu Mkk
fhku(ykk {fe ykkku)
kkrnk ykk rLkktkLkk nMkkuk {kxu Mkk
{qfku.
kkeykuLku k kkku yLku/ykk
{Mke rk{ktke ntkk{e Mk{ {kxu rhk{
ku.
{zkkktX sue MkrkLkku Wfu
kkkx fhkh
khu fkuE {zkkktX sue Mkrk Qe kk khu

{Mkeyu Lke[u{ktke fkuEk yuf ykk yufke w
yrk{ ykLkkk:
kkkx {kxuLkku fhkh urk{kt hsq kk su{kt:
kkLku kkuwt fu Lkn ykk kk[ek ykk

khe fu Lkn ku {kxu k{kLk kLkku Au.
{kiLk MkktLkkhkykuLku ku{Lke Mk{kokk {kxu Wkkuke
kk Au.
hMk, ykh yLku ehsLkwt rLkoLk fhku ku{s
kkLkwt ykufLk fhkLke kf ykkku yLku
Ekhkke kke kk[ekLku swyku.
{Mke{kt k{kk[Lkk yLku [nuhku MktkkzkLkk

yrk{Lkku Wkkuk.
k{kk[Lkk yLku krk {kxu ekehe k fkuEk
kLkk k[k kh fhe. yu kkkk kh kh
{wfk{kt yku Au fu yuf k su kE kwt ku Lkke kwt
yuwt fhe fkkwt Lkke, khtkw kuLku kLk knkh uk
Lkn.
kLkke yLku Mktwk kuXfku khV kkfkhkuLke

Mk[kE k fhe yLku huh kMkrf
kkLke rkkku {ue.
kkfkhLkk fe Mkkku kLkke kuXf fhe yLku u
ku fkuE fkk{kt [ke fu Lkn kue fkuE Mkkn
ykk fkuE kuxe heku kkfkhLku nikkh
kkLke MkVkk {kxu ykkkku sk,
kkfkhkuLkk rLkk Mktktku ruLke rkkku ku{kt

{qfku.
kkkxLkk fhkhLku y{khe{kt huf kkfkhLke
skkkhe wt hnuu ku skku.
Mk, Mktrk, kqo, rLkrk, kMkrf yLku
nkY kLkku.
Mk{kku hnku yLku huf kkfkhLku {Lkkh k
skku.
nfkhk{f hnku ku{s fkuEk kLkk kukkk
{qktfLk Lk fhku.
Mk hnku ku{s fkuEk [wfkkLke kkk Lk

kkuku.
5kkxLkku fhkh kLke fu ktke {Mke khk {wMkku
kikh fhkku, Akkt k fkuE k kkfkh khk k

kikh fhke fk Au. {Mkeyu fhkhLkku {wMkku
kikh fhkkt knukt kuLke hkku {kurf heku fnue,
Mk{se yLku hkkuLke {kurf fkqkk {uk
kAeke kuLku k{kt kukh fhku.
khu fhkhLkku {wMkku kikh fhkk nku khu {Mkeyu
Mk nku, kqt[kzku Qku fhu kuk kuke wh hnuwt.
yk{kt fuxkf ku suk fu, kske, hek,
khtkh, Mknfkh ykk nkY kuLkku Mk{ku
kk Au. {Mkeyu fku wt fhu yLku khu, kt,
fue heku yLku fuxk Mk{{kt fhu ku Mk heku fnuwt
uEyu.
fhkh Mkke Mkh kkk{kt nkuku uEyu kLke fu kku
kkfkhkuLke kkk{kt nku ku EALke Au, yLku ku{kt
fkkfe keykuLkku Wkkuk xkku.
kkfkhkuyu huf kkLkk kh Mkne fhe uEyu ku{s
fe khVke k kuLku Mkk[wt nkukLkwt {krk fhke
Mkne Auk kkLku fhe uEyu. yuf k kku
kkfkhku kkkx fhkhLkk{k kh Mkneyku fhu kh
kAeke {Mkeyu fhkhLkk{k{kt Mkne fhe yLku huf
kkfkhLku yuf Lkf ykke.
{Mke rkLku kqo fhe

{MkeLke rk kqo kk kAeke {Mkeyu kuLkk
rLkfo Mkkku kkfkhkuLku rkMk ykkku fu rk e
Mkh hne Au.
u rk kqo Lk kke nku kku {Mkeyu kkfkhkuLku
kkke ku{u fhue krk {kxu ykke yLku ykk
k fhe fu r{kt kuLke kkkx ku. yuwt ftE
Lkke fu {Mke rLkV ku Au.
u kkfkhku fkuE hkku kh Mkt{k kk kku {Mkeyu

kuykuLku kkke ykke. {Mke yk heku su rMku
kkkx Lke kk Au ku kkheu s Mktkqo kLku Au.
Lk{qLkkYk ekLke fkokrk {Mke rLk{, h003

khk{kt fkuE Mk{kuf fkku {Mke ytkuLkku khu
Au Lkn khu, Mkkuo ykk khk fhk{kt yku
k{ku W[ Lk khk ykLkkk{kt yku Au
ykk ku{kt fkuE VuhVkh fu rLkk VuhVkh Lk{qLkkYk
ekLke fkokrk rLk{ku su khkLkk fkk ykkuk
khk kLkkk{kt ykk Au kuLku yLkwMkhk{kt yku Au.
(Salem Advocates Bar Association v.
Union of India, AIR 2005 SC 3353)
yk rLk{ku {MkeLke rLkwk ku{s kuLke rk

kou Au. rLk{-1h yLkwMkkh {Mke kqhkk
yrrLk{-187h ku{s kuLke f{kuLku yLkwMkhk
ktku Lkke, khtkw, ku{kt ykku rMkktkkuLku
{kkoof khefu keLku Lk ku{s ykir[ {kxu
kkfkhkuLkk nku yLku Vhu, tkLkku Wkkuk u fkuE
nku kku yLku kuLke Ykhuk kkk kuLkk rkku {kxu
yLkwMkhkLkwt sku Au.
rLk{-16 {MkeLke qr{fk ytku Au yLku ku{kt
skk{kt yku Au fu {Mkeyu MuAkyu kkfkhku
ku{Lkk rkkuLkku rLkfk kk {kxu ku s Xhku
yLku ku{Lkk r[khku yuf ke kkfkhkuLku sku yLku
MknkYk ku{Lkk {wkyku k, kuhMk{s xkzk
{kxu, yke{kkLke Mkkk {kxu, Mk{kkLkLke qr{fkLkk
rMk]k fhk yLku rfkku Qk fhk yLku kuLkwt
rLkhkfh kk kk ku{s ku{kt kh ykkk{kt
yku Au fu kkfkhku ku rLko fhu kt Mkwe
{Mkeyu fkuEk yL hkku kkkx {kxu kkfkhku
kh ke Lkn.
rLk{-17 yuLke kh kh {qfu Au fu kkfkhku ku s
kkuku ku{Lkk rLko {kxu skkkh nku Au yLku
{Mke Lkn, yLku {Mke nkuE fu k Lkn ku{s
{Mke fkuEk kkkx {kxu fkuE kktnuhe ykke fu

Lkn fu {Mke kkkx{kt krh{e fu.
yk rLk{ku{kt Mkk ukkE {MkeLke rkLke
kkukLkekk {kxu fhk{kt yku Au. khu rLk{-11
{MkeLku kkfkhLku yk heku {k {kxu ku{s
Mktkfo fhk {kxu AqxAkx ykku Au, rLk{-h0,
{MkeLku yL kkfkhLku fkuEk kkkk qe fhk
{kxu rLkku fhu Au ku{s kkfkh khk ykkk{kt
yku fkuEk {krnke fkuE kMk hk nuXLku
ykeLk kkukLke hkk yLku {MkeLku w{kt
Mkqr[kkko fhu Au fu kkfkhku Mkkku Mktkqo kkukLkekkLku
{MkeLke rk hBkLk yLkwMkhwt yLku w{kt
sku Au fu fkuEk {krnke yL fkuEk kkLke
rk{kt knkh kkze fu ykke Lkn sue fu:
{MkkeLke rk hBkLk kkfkhku khk
ykkk{kt yku fkqkkku ykk r[khku
kkukLke Mkkuu, LkkUku, {wMkkyku ykk yue
{krnke fu su {MkeLke rk hBkLk
{uk{kt yke nku.
yuk MkkkuLke {krnke fu su Mu[Akyu
Mefkhk {kxu kkfkhu kkkx {kxu Lkk kkze
nku.
kkfkhu kkkx {kxu yuf hkMk MefkhkLke
kuLke kikhe koe nke fu Lkn ku k.
rLk{-h1 Mktkfo kh {kok {Mke yLku fkuxo [u fu
suke fkuxo{kt rLkV ku Au ku{ kkfkhLku skwt
nku, ku kkkkLkwt {qktfLk fu su{ yu{ nku fu yk fuMk
kkkxLku kf Lkke yLku kkfkhkuyu ku{Lkk rkku
ku kkkk kzu ku ru {kokyku{qfu Au.
rLk{-h4 kkkxLkk fhkhLku urk{kt kLkkk {kxu
Mkqr[k fhu Au ku{s ku kku kkfkhkuyu ku{kt Mkneyku
fhe. kkkxLkku fhkh fkuxo{kt {Mkeyu kkukkLkk kk
Mkkku hsq fhku. fkuxo ku kkkx fhkhLkk{k Wkh
nwf{Lkk{wt Vh{ku. rLk{-hk.
kkkx fhkhLkk{k ytkkok su {wkyku WfukE kk Au

kuLku yL {wkykuke yk fhk, fkuxo nwf{Lkk{wt
MkeuMkewt fhe fu ku{s yk kkkx kk {wsk su
{wkyku kzkh hnuu fu suLke kkkx ku Lkke, u
kuk {wkyku yk kkhe Lkn fk ku{ nku kku
fkuxoLkk rLkoLke hkn ue kzu.
rLk{-h7 {MkeLkk kuhku ytku Au yLku ku{k
sku Au fu {Mke:
{Mkeyu rLk{kuLkwt MkgkEke ku{s tkke
kkLk fhk.
{Mke khefu yue fkuE ]rk ykk fkkuo
fhk Lkn fu su kske heku {Mke kLkk {kxu
kuhkf Xhku.
{Mke rkLke k{krfkk kkk ykir[Lkku
tk Lk fhku.
yu rLkrk fhku fu {Mke rk{kt Mktzkukuk
kkfkhku kuLke rk {kxu kqhke Mk{s hku Au
yLku ku {kxu kuykuLku {krnkkkh fhku.
yuku Mktkkuk hkku fu {Mke khefuLke fk{kehe
ku kkuku kMkkrf heku fhe fu Au.
fkuEk yuk MktktkuLke nuhkk fhe ku fu su
{MkeLke rk{kt fkuE uk Qku fhu
ykk kuLkkke fkuE uk ku Au fu ku ku{
kkkwt nku.
yuwt fhkLkwt fu fnukLkwt kkfkhkuLku xkku fu suLkkke
ykukk fu yrk[kh kkfkhkuLku kku.
rkMk ykk k Mkkku {MkeLkwt fkko
Mktkt hku Au kuLke kkukLkekk ku.
rkLke kkkx {kxuLke k{k{ rkykuLku
y{khe{kt nku kuk fkk{kt hneLku kqo fhku
yuw kLk{kt hkku fu {MkeLke rk yu
nt{ukt kkfkhkuLkk k-rLko kh ykkrhk Au
yLku {Mke ku{kt rkMk hku Au fu kkfkhku
kqo heku kkukkLke heku k MiAf fhkhLkk{k
Mkwe knkU[e fu Au.
kkfkhkuLke kske ykkyku e hkku fu
su{kt kkukLkekk, fkuELku [Lk ykkkLkwt ykk
krhk{ kkkku fkuE kktnuheyku ykkkLkwt nku.
Mk{kkLk
Mk{kkLk Lku e k {Mke Mkkku kt
fkkrT khk Mkktfk{kt yku Au khtkw Mk{kkLk yu
{Mke kqoLke rk Au, khu kkrnk k
qr{fk khk rkeykuLku fuxkf Mkq[Lkku khk kuLku fue
heku n fhe fk ku {kxu nku Au. (Salem
Mk{kkLk [kkLke rk, kuLkk rLk{ku yLku LkerkrLk{ku fu su {Mke rkLkk Au kuLku Mk{ktkh Au.
MkLk 1996Lkku fkku fu su khk{kt Mk{kkLk kkkku
rkkkh fkku Au. MkLk 1996Lkku kk-3 fu su{kt
kkuzef rkkk Mkkku kkk wLkeMkexk fLMkeeyuLk
YMk, 1980 Mkkku kuLku ykLkkk{kt yku Au.
MkLk 1996 Lkk fk{kt Mk{kkLkLke rk Y fhk
{kxuLke fkoheke ykku Au, yuf rkeLkk
yk{tkke Mk{kkLkLku Mkk{kL fkohekeLkku kk yLku
{wkyku hsq fhkLkk nku Au. Mk{kkLk yu khke
kqhkk yrrLk{, 1972 Lke ukkEykuLku yLkwMkhk
{kxu ktku Lkke.
Mk{kkLkfkheLke qr{fk
MkLk 1996 Lke S.67 {kt sku Au ku {wsk
Mk{kkLkfheLke qr{fk ru Lke[u {wsk Au.
Mk{kkLkfkh kkfkhkuLku Mktk heku yLku uk
rLkk ku{Lkk {ikekqo kkkx {kxuLkk rLko
ukLkk Lk{kt MknkYk ku.
Mk{kkLkfkh kkfkhkuLku Mkwke, Lkrf yLku
Lk {kxu yL kkkkku Mkkku, kkfkhkuLkk nku
yLku Vhu ytku {kkooLk kqt kkzu kkk
ukkhLke hekku kkk kuLkku Wkkuk ku{s kuLke
ykswkkswLkk Mktukku ku{s ykkWLke kkkhef
hek-hMk{ kkkku Mktkqo kfkhe yLku {krnke

ykku.
Mk{kkLkfkh Mk{kkLkLke rk yue heku
[ku fu su yuLku fuMkLkk ku MktukkuLku kLku
ELku kku ku heku [ku, kkfkhkuLke EAk
nku ku kuyku fne fu yLku Mk{kkLkfkh kuLku
Mkktu rkLkk zke kkkx {kxu {kirf
rLkuLk k uu yLku
Mkk{kkLkfkh Mk{kkLkLke rkLkk fkuEk Mkhu
rkLkk kkkx {kxuLkku Mkk Mefkhu.
ykku Mkk urk{kt Lk nku kku k yLku kuLke
Mkkku fkuE rLkuLk fu fkhku ykkLke sYrhkk
Lkke hnuke.
kkukLkekk yu Mk{kkLk rkLkku yrk ytk Au
khu 1996Lkk yrrLk{Lke S.69 {wsk
Mk{kkLkfkhLku kkfkhkuLku {k fu fktE fnuk yk
heku kkfkhkuLku {eLku fne fu Au. S.70
Mk{kkLkfkhLku fkuEk {krnke yL kkfkhLku
ykkk {kxu rLkku fhu Au ku{s kMk hkkuyu kuLku
kkukLke hkkLke hku {tsqh fhu Au. S.75 ke nwf{
fhu Au fu fkuEk ko{kLk fkk{kt suLke ukkE Lk
nku ku, Mk{kkLkfkh yLku kkfkhkuyu Mk{kkLkfkhLke
k{k{ rkLke kkukLkekk e. kkukLkekk
kkkxLkk fhkh Mkwe rMk]k Au, rMkk fu ku kuLkk
y{ {kxu fu kkLk {kxu nuh fhe sYhe nku.
u fkuE heku kkfkhku khk Mkt{k kk{kt Lk yku
nku, kku Mk{kkLkfkhLku 1996 Lkk yrrLk{ nuX
k khefu ykk rkrLkr fu kkfkhLkk fe
khefu fu Mkkke khefu k rk Mktkte fkuEk
Lkrf ykkLke rkyku{ktfko fhk kh
rkkt Vh{ku Au. (S.80)
MkLk 1996Lkk yrrLk{Lke S.81 {kt ukkE fhu Au
fu kkfkhku Mk{kkLkfkhLke rkykuLku ykeLk hneLku
fkuEk kkkk kh {kh hku Lkn fu
Mkk{kkLkfkhLku yuf kqhk khefu hsq fhe fu Lkn fu
k khefu fkuEk Lkrf rk fu su rk
Mktkte k nku su{ fu:
yL kkfkh khk rk Mktuo k fhk{kt

yku Mktrk kkkxLke kkkk{kt r[khku fu
Mkq[Lkku.
Mk{kkLkLke rk{kt yL kkfkh khVke
fhk{kt fkqk
Mk{kkLkfkh khk hkk{kt yku Mkk.
Mk{kkLkfkh khk {qfk{kt yku Mkk kkkku
kkfkhu kkukkLke kkkx {kxuLke kikhe kkke
nku fu Mefkhu nku ku kkkk.
MkLk 1996Lkk yrrLk{Lke S.73 yku ykku Au fu
kkkx fhkhLkk{wt su kkfkhku khk Mkneyku fhu nku
ku ykhe kku yLku kkfkhkuLku ku{s kuLkk ytkkok
{ktke fhLkkhkykuLku ktLkfkko hnuu. kkkxLkwt
fhkhLkk{wt Mk{kkLkfkh khk yrf]k fhku nkuwt
uEyu. S.74 kkkx fhkhLkk{kLku k khefu
ykku kkkxLkku hu yLku yMkh ykkk {kxu
sku Au su{ fu yu k khk ykkk{kt yku
[qfkku fuxef Mkt{k ku hkku {wsk rkLke
Lkhkk kh ykkhek k Lkkt[ khk S.30
yLkwMkkh ykkk{kt yku nku ku{ kwt ykk
LkLke fkuxo khk ykkk yku nwf{Lkk{wt kwt.
1987Lke S.20 kkk kuf ykkLkk fuMkkuLkwt {n
ku{s nwf{kuLku kLk{kt ukLkwt sku Au khu,

fkuEk rLko ukkt kquo yk fkkykuLkku Mkto
xktfku sYhe kLku Au Mkkku Mkkku Mk{kkLkLke qr{fk kh
rhk yke sk {kxu ykk kkfkhku [u kkkx
fhk yLku kuLkwt {kkooLk LkLkk rMkktkku,
kskekwt, ku hMk{ yLku yL fkkLkk
rMkktkku k sYhe Au. MkLk 1987Lkk yrrLk{{kt yu
k ykkk{kt yku Au fu ykk{kt kku {ktzkk
knukt Mk{kkLk yLku kkkx kkkku yu{ skku
Au fu yk {kxu fk{e kuf ykkku ykk Mk{kkLk
yrfkheykuyu ku{kt {Yk kwt fu suke rkLke
Mkkinokqo kkkx Mktk heku ku{s rLkkk heku ke
fk.
***
Mk{kkLk{kt MkV ku kkyku fu suLkku ytk yku

nku fu khu kkkx fhkhLkk{wt kkfkhku [u Mkneyku
kk kAeke yMk{kt yku Au. yu yuf yuku fhkh
Au, fu suLkku hu fkk krkkk fu su kLkk
[qfkkLku MkLk 1996Lkk yrrLk{Lke S.74 yLkwMkkh
kk{kt yku Au ku kLku Au. (Haresh Dayaram
Thakur v. State of Maharashtra, AIR 2000
SC 2281)
yL fkkyku nuX Mk{kkLk

Mk{kkLkfkh khk rkLkk Mk{kkLk {kxu yLkuf
fkkyku{kt ukkE fhu Au su{ fu, ykikurkf
rk yrrLk{, 1947, rnLw rkn yrrLk{,
1948, fkixwtrkf kkykuLke ykk yrrLk{,
1984 yLku kkB Lkkku yrrLk{, 2008, MkLk
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 2 : rMkr kuMkeh fkuz, 1908 yLku
e{exuLk khku, 1963
krh[ :
rMk]k{kt fnukkt, fkkyku ku fkhLkk nku Au. (a)
yMk hkkk fkk; yLku (b) fk{ [kkLkk
fkk. khu yMk hkLkkhk fkk kkfkhkuLkk
nku yLku skkkheyku kou Au. khu fk{
[kkLke hek koLkkh fkku ku nku yLku
skkkheykuLku y{{kt {qfkLke krk, hekku yLku
kkukku sku Au. rMkr kuMkesh fkuz, 1908 (the
Code), yu rkLke ykkku{kt yLkwMkhkkk
fk{[kkLkk fkk khV kLk kuhu Au. ku{kt
ktkk Mkwkhkyku kuk Au. khtkw LkkUkkf
Mkwkhkyku 1976, 1999 yLku 2002Lkk Au. yk fkku
Mk{k khk{kt kkw kzu Au. rMkk fu sB{w yLku
fk~{eh hk, LkkkkuLz hk yLku ykrkMke
rkLkk rMkkhku.
yk fkkLku ku kk{kt nU[e fk Au; (a) fkkLkwt
heh, su{kt 158 f{ku ykue Au; yLku (b) kkf
su{kt 51 nwf{kuLkku yLku rLk{kuLkku Mk{ku kk Au.
yk f{ku nwfq{kLkk nuh rLk{kuLku yMkh fkkuo Au
yLk kkf yu ku nwfq{kLku fko{kt ukLke heku yLku
krk kou Au. f{ku Vk khkMkk khk s Mkwkhe
fk Au, khu nwf{ku yLku rLk{ku W[ ykkku
khk Mkwkhe fk Au. f{ku yLku rLk{kuLku Mkkku
t[ku uk yLku ku{Lkku MkwMktkkkkke ykoxLk fhku,
yLku u kuykuLke [u yMktkkkk nku kku, f{
[oM hku.
nwfq{k yLku {kokyku :
fkuRk k fu suLku keS k Mkkku rkLke
kfhkh Au, kuLku Mkk{ rkLke ykk{kt kku
fhkLkku n Au. khu kuLkku yrfkh Mkku fu
kk heku fkuR fkkke kh Lk nku. (S.9 of the
Code) (See Vankamamidi Venkata Subba

Rao v. Chatlapalli Seetharamaratna
Ranganayakamma, (1997) 5 SCC 460;
Dhruv Green Filed Ltd. v. Hukam Singh,
(2002) 6 SCC 416)
su k kku fhu Au / fkuMkhLkk f]Lku ykk{kt

fkuR k Mkk{u fhu Au ku kxe fnuk Au. yLku ku
f] suLke Mkk{u kk Au kuLku rkke fnuk Au.
fkuMkhLkk fkoLke Yykk fhk {kxu, keLku
rkke Mkk{u kkLkwt fkh nkuwt uRyu, fu su
kkLkku kkku Au yLku sYhe ku sYhe nfefkkuLkku
Mk{L Au, fu su ke Mkk{u ku MkV kR fk {kxu
kqhkh fhwt sYhe Au. (See Sadanandan
Bhadran v. Madhavan Sunil Kumar, (1998)
6 SCC 514; Rajasthan High Court
Advocates Association v. Union of India,
(2001) 2 SCC 294; Navinchandra N.
Majithia v. State of Maharashtra, (2000) 7
SCC 640)
keyu rkke Mkk{u fkuMkhLkwt fko [kuMk Mk{

{kok{kt, kfhkhLke f]rk kh ykkh hkeLku, Y
fhwt uRyu. yk {kokLkk Mk{kkk khefu
ykuk Au. {kokLkku fkku, 1963 ({kokLkku
fkku) yu kku yLku keS fkokrkLkku {kokLkk
yLkwMktkLk{kt fkku Mkkkrk fhu Au yLku ku yk
yk fkhLke fkokrk fu su ykk{kt Y
fhk{kt yku Au kuLkk {kxuLkku {kokLkku fkku k
kou Au, su{kt kku yLku yrkLkku Mk{ku kk Au.
({kok{kt fkkLkwt kkf) Lkk{Lkk, fhkhLkk, stk{
r{fkLkk, nuhLkk{kLkk, nwf{Lkk{kLkk yLku
MkkLkkuLkk Mkto{kt ku kkyku {kxu Mk{kkku
k koLkku Au. Mkkh r{fkLkk Mkto{kt kku kk
Au. kuLkk {kxuLkku {kokLkku Mk{kkku 12 koLkku Au.
u kku kehku ykkLkkhk khk {uk {kxu fu su kehku
fhu Au, ku{kt {kokLkku Mk{kkku 30 koLkku Au yu (b)
yLku kehku Mktkkukkk kk keh{ktke {u hf{Lke
hkkR {kxuLkku kku {kokLkku Mk{kkku 3 koLkku Au.
yLku u kku kehku uLkkhu r{fk AkuzkkLkku n
rkktrk fhk {kxuLkku nku kku, Mk{{kok 30
koLke Au. ykf]Lkk kkLkk Mkto{kt, Mk{{kok

1 ykk 3 koLke Au su ykf] kh ykkh hku Au.
fkuRk kku fu yhS fu suLkk {kxu {kokLkk fkk,

1963 yLu fkuR Mk{ {kok kou Lkke, kuk{kt
Mk{{kok 3 koLke Au. su kkLkk n fu yhS
fhkLke kkheke kk Au. (A.113 and A.137 of
the Schedule to the Limitation Act; State of
Punjab v. Gurdev Singh, (1991) 4 SCC 1)
u fkuMkhLke fkokne Mk{ {kokLkk fkk{kt

kouku Mk{ kkk{kt Y fhk{kt Lk yku, ke
fkuR fkk{kt, kku ykkLku ku fkokne Vk yk
yuf s fkhMkh Lkk {tswh fhkLke Mkkk Au u
rkkeyu Mk{kkkLke e k[k khefu Lkk
ee nku kku k. (S.3 of the Limitation Act,
1963; V. M. Salgaocar and Bros. v. Board
of Trustees of Port of Mormugao, (2005) 4
SCC 613). khtkw ykkLku Mk{ rtk kkfkhku
khk fkokne fhk{kt kku nku ku {kV fhkLke Mkkk

Au. u kkfkh fkuxoLku yuku Mktkkuk Lk fhke fu fu kuLke
kkMku kqhkk fkhku Mk{ {kok{kt fu su Lke fhk{kt
ykku Au kuk Lkke. (S.5 of the Limitation Act,
1963; Vedabai v. Shantaram Baburao
Patil, (2001) 9 SCC 106) u fhkhLkku Mkkk tk
kkku nku kuk rfMMkk{kt, suk fu Mkkk ykf] kkwt

nku kuk rfMMkk{kt, suk fu wk, kku Lkk
Mk{kkkLke {kokLkku kk huf ku Y kk Au.
su{kt fhkhLkku fu ykf]Lkku, suku rfMMkku nku ku
{ku Mkkk tk kk Au. (S.22 of the Limitation
Act)
ke rkLke kfhkhLkk Mkto{kt fkuMkhLkwt fko fhu ku

knukt, ke yu Lke fhkLkwt hnuu fu uLke fR
rkLke ykkLku nfw{k, yuxu fu Mkkk kef
MkktkLke yLku rLko ukLke Mkkk, kue kfhkhLkk
Mkto{kt Au. (See Official Trustee v.
Sachindra Nath Chatterjee, AIR 1969 SC
823). rMk]k{kt fnukkt, nfw{k ku fkhLke Au.
kurf nfw{k : huf ykkLku kkukkLke

kikkurf kurf n Au suLkkke kh sRLku ku
kuLke nfw{k kkhe fke Lkke. kuke Sk
Lkkeu kuLkk Sk{kt s nfw{k Au yLku knkh

Lkke. W[ ykkLku su k [kuMk hkLkk u
kh nfw{k Au yLku kuke kh Lkke.
Lkkkfe nfw{k : khku kuhkuLke hkku{kt,
LkkLku V yuk fk{ku{kt nfw{k hnuu fu
suLke hf{ fu f{k rk MkwLke kuLke Lkkkfe
nfw{k ke kh Lk nku. ykke, Lkkkfe
nfw{kkuLkku Mkuo kk fu yk-yk ykkku su
ku fk{Lkk Lkkkfe f{k kh ykkh hkeLku
fk{ Mkkte fu.
nfw{kLkk Mkto{kt Lke[uLkk fkk/rLk{ku kLk{kt
hkk s kzu.
khkkuhLke S.15 kou Au fu huf kku yue
fkuxo{kt Y fhe fku fu su Mkkike Lke[e fkkLke
nku. ykke, keyu kuLkk kk{kt kuLkk
{ktkkLke f{k hke uRyu yLku fkk {wsk
yue rkLke ykk Mk{k hsq fhe uRyu fu
suLku kuLkk kh Lkkkfe nfw{k nku.
khkkuhLke S.16, Mkkh r{fkLku yMkh fhu
Au, su fnu Au fu Lkkkfe nfw{kLkk rk
{ku, kkyku {kxu: (a) Mkkh r{fkLku kzk
fu Vkk rMk fu Mkkku khk {ue; (b)
Mkkh r{fkLkk kkkt; (c) kehku AkuzkkLkku
rkkt, u[k fu kehkuLkk rfMMkk{kt {wk fu
Mkkh r{fk Wkh kkuu; (d) Mkkh
r{fk{kt fkuR ke n fu rnMMkk Lku Lke
fhwt; (e) Mkkh r{fk Lkk LkwkLkLkwt kh;
yLku (f) stk{ r{fkLku kkAe {ue fu suLke
se ku Au. kuku kku yue ykk{kt k
fhkLkku hnuu fu suLke nfw{k{kt r{fk ykue
nku. khkkuhLke S.16 Lkk rLk{ku W[
ykkLku kuLkk {q rkLke nfw{kLke Mkkk{kt
kkw kzkk Lkke, sukt fu, khu kku Mkeku s
nkRfkuxo Mk{k fhk{kt ykuku nku. (S.120 of
the Code)
Mkkh r{fkLkku kku fu su r{fk yk

ykkkuLkk krrf nfw{kku{kt ykue nku kku
ku ku {ktke k{u ku yuf{kt k fhe fku.

(S.17 of the Code). khk kuhLke S.17 Lkk
rLk{ku W[ ykk Lku kuLkk {q rkLke

nfw{k{kt kkw kzu Lkn. (S.120 of the
Code)
fkuR stk r{fk fu k Mkk{u fhu

ykf]Lkk khLkku kku yue rkLke
ykk{kt k fhe fku fu suLku ku u kh
kurf nfw{k nku fu su{kt kuxwt kwt Au fu su{kt
rkke hnu Au fu tku fhu Au fu ytkk heku k
{kxu fk{ fhu Au. (S.19 of the Code)
Wknh : X fu su [ikkR{kt hnu Au Y Lku skkwh{kt
{khu Au. Y, X Mkk{u [ukkR fu skkwh{kt kku fhe

fu.
Wknh : X su [ukkR{kt hnu Au ku Y Mkk{u
skkwh{kt {kLknkLke wk kkf fkrk fhu Au. Y,

X Mkk{u [ukkR fu skkwh {kt kku fhe fu Au.
ke k kkyku (WkhLkk rLk{ku{kt Mk{ku
kku Lkke ku) Lke[u {kuLke fkuRk ykk{kt
k fhe fku; (a) kt kkLkwt fkh Mktkqo
fu yktrf Qw kwt nku; fu (b) kt rkke
hnukku nku, fu tku fhkku nku fu ytkk heku LkVk
{kxu fk{ fhkku nku; fu (c) kt ku fu kuke w
rkkeyku Au kt ku{ktke fkuR hnu Au fu tku
fhu Au fu ytkk heku LkVk {kxu fk{ fhu Au, sYhe
Au fu ykkLke {tsqhe {uue nku fu rkke
fu su hnukku Lkke fu tku fhkku Lkke fu ytkk heku
LkVk {kxu fk{ fhkku Lkke ku skyu kk
{tsqheke kku k fhe fk. (S.20 of the
Code).
Wknh : A kUkuh{kt ukkhe Au. B [ukkR{kt ukkh
fhu Au. B kuLkk kUkuh{kt hnuk yusLx {khVku A

kkMkuke {kMkk{kLk heu Au yLku A Lku kuLku RMx
RLzek huu ftkLkeLku ykkk rLktke fhu Au. A B Lke
Mkk{u {kMkk{kLkLke f{k {kxuLkku kku kUkuh{kt fu
kt kkLkwt fkh WkMkk ku Au fu [uLLkkR{kt
kt B tku fhu Au.
Wknh : A kSok{kt hnu Au. B ffkk{kt yLku
C {wtkR{kt A, B yLku C yknkkk{kt Mkkku
nkukke, B yLku C Mktwk [Lk r[e fu su {ktkk

Wkh hkkR kk Au ku kLkku Au yLku A Lku ykku Au.
A, B yLku C Mkk{u yknkkk{kt kku fhe fu Au fu
kt kkLkwt fkh WkMkk kwt Au. yu ffkk{kt k
ku{Lke Mkk{u kku fhe fu Au. kt B hnu Au fu
re{kt kt C hnu Au; khtkw kuk huf rfMMkk{kt, u
Lkk hnuku rkke ktku u kku, fkuxoLke {tsqhe rMkk
kku ykk khe fk Lkn. yu kLk{kt hkwt
uRyu fu khkkuhLke S.20 W[ LkkLku kuLkk
{q rkLke nfw{kLke Mkkk{kt kkw kzke Lkke.
(S.120 of the Code)
yuf Mkk{kL rLk{ {ku {tsqhe, n skku

fhku fu kk {tsqhe ykkLku nfw{k ykkke
Lkke, su kku [kk {kxu Mkk{ Lkke. (See
Bahrein Petroleum Co. Ltd. v. P. J.
Pappu, AIR 1966 SC 634) khtkw ku kkfkhku
[uLkk fkuMkh Lkk fhkhLke hkLku ykeLk Au.

kt ku fu kuke w ykkkuLku kkLkk fkhLkk
kkLke WkMkrk {kxu nfw{k nku, u kkfkhku
fhkh{kt ku{kLke fkuR yuf fkuxoLku kfhkh
[kkLkwt rLkuo ku{Lkk [u fhu nku yLku u
fhkh Mk, [kuku yLku eykeo Lk nku yLku h
kkLkk kkk fu khke fhkhLkk fkk 1872 Lke
S.23 rY Lk nku, kku kku Vk ku s
ykk{kt ku suLkk {kxu kkfkhku Mkt{k kk
nku yu keS ykkLkku nfw{k hnuu Lkn. u
kkLkwt fkh yktrfku ku keS ykkLke
nfw{k{kt WkMkk kku nku. (See Angile
Insulations v. Davy Ashmore India
Ltd., (1995) 4 SCC 153).
Lke[uLkk fuMkku{kt khkkuh keLku kku k fhkkt

yxfku Au.
kt hkMk kku kku huMk swzefuxk Lkk kkLkku
Au (S.11 of the Code);
kt nwf{Lkk{kLku hkMkkk kk{kt

kzfkhk{kt yku nku yuk rY Mkkku fu su
ykku nwf{Lkk{wt ykwt Au kuLku kurf nfw{k
Lkke. (S.21-A of the Code);
kt hkMkkk kk{ktLkku & nwf{Lkk{kLkk
y{, {wk fhwt fu Mktkkuk {kxuLkku nku, (S.
47(1) of the Code; Umasankar v.
Sarbajeet, (1996) 2 SCC 371);
kt yxfkk {kxuLkk kh {kxu Lke yhSLkku

rLko fhkku nwf{ kku nku, fu fk{[kW {LkkR
nwf{ nku, kku kh {kxuLkku kku fhe fk
Lknet. (S.95(2) of the Code);
kt S.114(1) ku k fheLku kh fu keS
k {ktkk{kt yke nku, yk kku kuk
kh fu yue keS k {kxu fhe fk Lkne.
(S.144(2) of the Code);
kt kku fhk{kt Lk ykku nku fu keyu kuLkk

{ktkkLkku kk khekk fkuo nku fkuxoLke {tsqhe
rMkk, kku kuk {ktkkLkk kk {kxu yk
kku fhe fk Lkne. (Order II, Rule 2 of the
Code);
kt kku keLkk nksh Lk kkLku fkhu kqo fu

yktrf heku h kku nku, kku ke ku s kkLkk
fkh {kxu Lkku kku fhe fu Lkn. (Order IX,
Rule 9 of the Code);
kt kku Lke k ku MkwLkk nwf{Lkk

yLkkh fhkke h ku nku, kku ke ku s
kkLkk fkh {kxu Lkku kku fhe fu Lkn.
(Order XI, Rule 21(2) of the Code);
kt kkLke {ktzk fhu nku, kku ku s

kkLkk fkh {kxu Lkku kk fhe fku Lkn.
(Order XXII, Rule 9 of the Code);
kt kku fu {ktkkLkk kkLkku keyu kk

fhu nku, kku ku rkMkw Mktuo fu kuLkk
{ktkkLkk kk {kx ku Lkku kku fhe fu Lkrn
(Order XXIII, Rule 1(1) and (4) of the
Code);
kt kku fu {ktkkLkku kk ykkLke

khkLkke rMkk ke khk kkAku U[k{kt
ykku nku (Order XXIII, Rule 1(3) of the
Code); yLku
kt Mk{sqke kk nwf{Lkk{kLkku Mk{swke

fkuMkhLke Lkke ku fkhke kzfkhk{kt ykku
nku. (Order XXIII, Rule 3-A of the Code).
nwf{ fkuxo ykkLke nfw{kLkku rhku rkke khk
fkuxo Mk{k k{ kku s uku yLku kuxe
kk{ef kfu yLku yuk rfMMkk{kt fu kt {wkyku
Xhkk{kt ykk nku fu {wkykuLkku rLkuzku ykku
nku ku knukt. (S.21 of the Code)
huMk Mkk wzkRMk yLku huMk wzefuxk
res sub judice yLku res judicata Lkk
rLk{ku fkuR kku k fhu ku knuk kLk{kt hkk

s uRyu. khk kuhLke S.10 fu su huMk
MkkwzkRMkLkk rLk{ kh fhu Au ku kou Au fu fkuR
k ykk kkLkk khek{kt ykk e fu
Lkn. fu su{kt {wku Mkeku fu {kuxkkku ykkW fhuk
kkLk {wku ku s kkfkhku [u Lkku nku yLku su keS
Mkk{ nfw{kLke fkuxoLkku nku. yk rLk{Lkku nukw Mk{kLk
nfw{kke fkuxkuo Lku hkufkLkku Au. (yuk rfMMkkyku{kt
fu kt yuf fhkkt w ykkkuLku kfhkh MkktkLke
nfw{k Lk nku) yuf Mkkku ku Mk{kLk fkokne yuf s
kfhkhLkk Mkto{kt nku. khk kuhLke S.11 fu su huMk
wzefuxk Lkk rLk{Lku yMkh fhu Au. ku kou Au. kt
kfhkh yufkh Mktkqoku fkk yLkwMkkh rLkfk
kk{e nku yLku ykkLku Mkk{ nfw{k nku, kku ku s
kfhkh Vheke ke kk{kt LkeLkkk ke fhe fk
Lkne. (See National Institute of Mental
Health & Neuro Sciences v. C.
Parameshwara, (2005) 2 SCC 256). yk
rLk{Lkku nukwt Lkef rLkoLku kqkonqke ykkkLkku Au

yLku fkuR k yuf s kkkkLkk yLkwMktkLku ku kh
u Lk kk ku ukLkwt Au. (See Sri
Bhavanarayanaswamivari Temple v.
Vadapalli Venkata
Bhavanarayanacharyulu, (1970) 1 SCC
673)
Wknh : A B Lke Mkk{u fhkhLkk tk Lkk khLkku
kku fhu Au. kku Lk {tsqh kk Au. A B Mkk{u ku s
fhkhLkk tk Mkk{u Lkk fhe fu Lkrn, fu su ykkWLk

kkLkk Mkto{kt rkMkw nke. huMk
MkkwzkRMkLkk rLk{Lku kkw kzkk {kxu Lke[uLkk
hkku Mktkkukke uRyu.
kt ku s kk nkuk uRyu, yuf knuk ku
nkuku uRyu yLku keu kAeke kuku nkuku
uRyu.
kAeLkk kkLke rkMkwyku Mkee heku fu
{kuxkkku ykkWLkkkk{kt nkue uRyu.
kLLku kkyku ku s kkfkhku fu ku{Lkk
rkrLkeyku [u s nkuk uRyu.
ykkW ku kku ku s fkuxo{kt [kw nkuku uRyu
fu su{kt kAeke kku kk{kt yku fu khkLke
fkuRk ykk{kt fu khk knkhLke fkuRk
ykk{kt fu su fuL Mkhfkh khk Mkkkk{kt
yke nku fu [kw hkk{kt yke nku fu
Mkkuo[ ykk Mk{k.
su ykk{kt ykkW kku fhk{kt yk nku
kuLku kuuLkku [kkLke nfw{k nkue uRyu; yLku
ku kfhkhLkk kkfkhku ku s n {kxu kku kk{kt
nku
huMk wxefuxkLkk rLk{Lku y{ fhk {kxu Lke[uLke
hkku Mktkkukke uRyu.
yu rku fu su Mkee heku fu {kuxkkku kAeLkk
kk{kt {wku nku ku s rkMkw ykkWLkk
kk{kt nfefk{kt fu ykzfkhe heku rkMkw
nkue uRyu.
ykkWLkku kku yu ku s kkfkhku fu ku s
kkfkhku{kt Lkk {ktkk Lkku kku nkuku uRyu.
ykkWLkk kk{kt ku s n {kxu kkfkhku [u
zk nkue uRyu.
ykk fu suLku ykkWLkku kkLkku rLko fkuo
nku ku ykk kh kAe Lkk kkLku [kk
{kxu Mkk{ nkue uRyu fu kk{kt ku s {wku
Vheke WkMkk kku nku; yLku
rk Mkee heku fu {kuxkkku kAeLkk kk{kt

nku kuLkku ykkWLkk kk{kt Mkkte ykkke
rLkfk fhu nkuku uRyu.
ruLkk [wfkkyku :
khkkuhLke Ss.13 yLku 14 ruuLkk [wfkkykuLkk
Mkto{kt huMkwxezfuxkLkku rLk{ kou Au fu su{kt
rue ykku kfhkhLkku fkk khk rLkfk fkuo
nku fu su yuLke Mk{k nku. ykke Mkk{ nfw{kke
rue ykk khk ykku [wfkku khkLke
ykk khk y{ ke fk yu kkfkhku [u
huMk wxefuxk y{{kt ke fk. rMkk fu kt :
fu su Mkk{ nfw{kke ykk khk fhku Lk
nku;
fu su fuMkLkk kwkuk Wkh ykkk{kt Lk yku
nku;
fu su fkoheke ukkt yktkhhkxe fkkLkk
Mkto{kt ku Lk nku fu su khke fkk khk
Lkk{tswh fu {tswh Lk kku nku fu suk rfMMkkyku{kt
yu fkku y{{kt nku.
fu su fkoheke khk [wfkku {uk{kt ykku nku
fwhke LkLke rY{kt nku;
fu su kkke {uk{kt ykku nku yLku
fu su khk{kt y{{kt nku kuk fkkLkk
tkLkkt {ktkkLku ykeLk nku.
kkyku
kkLkku yko rkLke fk{ kk Au fu suLke yhSLke
Lkf ykk{kt ykkkke fhk{kt yku Au. (S.26
and Order IV, Rule 1 of the Code) yhS yu
{ktkkykuLkwt kkf fu Mkkus Au suLkk hsw fhkke
kku kk Au. huf yhS{kt nfefkku MkkuktLkk{kke
kqhkh fhkLke hnuu fu su nfefkkuLkwt yuf k khk
fhkuwt nuhLkk{wt Au yLku ku su ku yrfkhe fu suLku
Mkkkt uzkkLkku yrfkh Au kuLke Mk{k ku nkuwt
uRyu. kuxwt MkkuktLkk{wt fhwt yu khke tz Mktnekk
1860 Lke S.191 yLu Mk kkk Au. kku zLkkh
k ykk Mk{k kkukkLkwt rkrLkr fhe fu Au

fu {kLkk k yusLx khk fu khkke khk
rkrLkr fhke fu Au. khkkuhLkk (Order IX,
Rule 1 of the Code) fkuRk fe ykk{kt
fkuRk k ke fko fhe fu Lkne u ku ku nukw
{kxu ku k khk uek Mkkuske fu su ku k
khk kuLkk {tsqhe fhu yusLx khk fu kuLkk fkuR yuk
k khk fu suLku kue rLk{wtf fhk {kxu
{wkhLkk{wt ykkk{kt ykwt Lk nku. kue huf
rLk{wtfku ykk{kt k fhkLke hnuu.
fuxkf kMk kkyku

kku Mkhfkh khk fu Mkhfkh Mkk{u fu nuh
yrfkhe Mkk{u ku{Lke yrfkheLke {kk {kt;
khkkuhLke S.80 kou Au fu fkuRk kku
Mkhfkh Mkk{u fu nuh yrfkhe Mkk{u ku{Lkk
fkkoLke {kk fhe fk Lkne u Mkhfkh fu
kuk fkkoLke {kk fhe fk Lkne u
Mkhfkh fu kuk nuh yrfkheykuLku LkkuxeMk
ykkLke kkheke ku {neLkk kqo ku Lk nku
yLku LkkuxeMk{kt kkLkwt fkh, Lkk{, rkkku yLku
ke Lkk hnukLkeMk yLku kku {ktkk{kt yke
Au ku kok{kt yke Lk nku. khkkuhLke
S.81 kou Au fu kku fkuR nuh yrfkhe
Mk{k kuLku kuLkk yrfkhLke Yyu fhu fko Mkk{u
fhk{kt yku nku, kku kue kLke
yxfkk fhe fku Lkne fu kuLke r{fk s
fhe fku Lkne nwf{Lkk{kLkk y{ rMkk yLku
u ykkLku Mktkkuk kku fu ku nuh yrfkhe
kuLke Vhs{ktke kuhnksh hne fu Lkn fu
kuhnksh hnukke nuh Vhu{kt nkLke ku kku ku
kuLku kkk heku nksh kk{ktke {kVe ykke
fu. khkkuhLkk nwf{-27 yu Mkhfkh Mkk{u fu
nuh yrfkhe Mkk{u ku{Lkk yrfkhLke Yyu fko
{kxuLkk kkLke fkoheke kou Au.
rue w~{Lkku Mkk{u kku : huf k fu su
u{kt hnu Au, Lku khk Mkkku w Au yLku kuk
u{kt fuL Mkhfkh khk {tsqh fhku khkLkk
rMkk ukkh fhu Au kue k rue

kwyku fnuk. rue kwyku fuL MkhfkhLke
khkLkkeke khk{kt hnu Au yLku rue r{kku
Mkk{ ykk{kt khkLkk Lkkkrhf nku ku heku
kku fhe fu Au. khtkw rue kwyku fu suyku ku
fkhLke khkLkke rMkk khk{kt hnu Au kuyku
kue ykk{kt kku fhe fu Lkne. (S.83 of
the Code).
rue hk khk kku : yuf rue hk yu
fkuRk ykk{kt kku fhe fu Au sYhe Au fu
kkLkk nukw yu khkLkke nfku fu su su ku hk
[kLkkh fu kuk hkLkk yrfkheLku kuLke
nuh {kk{kt {u nku kuLku y{{kt
kkLkku nku (S.84 of the Code)
rue hks fhkk, hksqkku yLku rkrLkryku
Mkk{u kku khk kuhLke S.86 kou Au fu
fkuRk kku rue hk, rue hkLku
kMkLk fhkk fu hksqk fu su rue hkLkku Au
kuLke Mkk{u fuL MkhfkhLke {tsqhe rLkk fhe fk
Lkne. kue {tsqhe ykkk{kt yku Au sYhe Au fu
koue hkkuLkwt kkLk kk. kue s heku fkuR
k nwf{ Lkk{wt rue hkLku r{fk {kxu, fu
hksqk {kxu fu rue hkLkk rkrLkr {kxu
fuL MkhfkhLke {tsqhe rLkk y{{kt {qfe fk
Lkne. kue s heku rue hkLkk hk fhkk,
hksqk fu rkrLkr fu W[ yrfkhe fu su hkx
Mk{qnLkku nku fu kuLkk fkuR MxkV {uBkh Mkk{u nku,
su heku fuL Mkhfkh rLko kou ku{ khkkuh
yLu yxfkk fhe fk Lkn.
Mkkeh khk fu Mkkeh Mkk{u yLku yMkh {ksLkk
k Mkk{u kku : Mkkeh khk kku fu suLku 18
koLke {h kqo fhu Lk nku yLku suLkk {kxu kuLke
r{fk fu kuLkk {kxu ke fu R r{k ykk
khk rLk{ku nku fu suLke r{fk Mkkeh
ykkLkk rLkhek nuX nku (kwgkk Lkk fkk
1875 Lke S.3 Lke hk {wsk kwgkkLke {h 21
koLke Au.) kuLkk Lkk{u kuLkk ke fu R r{k
khk Y kR fku. (Order XXXII, Rule 1
of the Code). u kku Mkkeh khk kuLkk R
r{kke fhk{kt ykku nku kku ykk kuk
Rr{kLku rkke khk [wfk{kt yku huf

hf{ fu [o fu su rkke khk fhk{kt yku.
kuLke kkk fhkLkku nwf{ fhe fu. (Order
XXXII, Rule 2A of the Code) s kku Mkkeh
Mkk{u fhk{kt yku khu ykk kkLkku k[k
fhk adlitem ke ke rLk{u. (Order
XXXII, Rule 3 of the Code). fkuRk k
fu su MMk {ksLkku nku yLku kwg {h k
fhu nku ku MkkehLkk Rr{k khefu fu ke
khefu fko fhe fu kk{kt sYhe Au fu kuLkku
rnMMkku Mkkeh fhkTT rYLkku Lk nku yLku Rr{k
khefuLkk rfMMkk{kt ku rkke Lk nku fu keLkk
rfMMkk{kt kk {kxu ke Lk nku. (Order
XXXII, Rule 4 of the Code). khu ke
kwgkk k fhu, khu khkkuhLkk nwf{-22
rLk{-11 yLku 12 {kt koue kkLkku
ytrkfkh fhe fu. khkkuhLkkt nwf{-22Lkk
rLk{ku (rLk{ 2A) rMkk yMkh {ksLkk
kLku k kkw kzu. (Order XXXII, Rule
15 of the Code).
RLxhezhu kku : kt ku fu w kyku yufkezk Mkkku yuf uk{kt, hf{{kt fu keS r{fk
Mkkh fu stk{, yuf-ke k Mkk{u yk
{ktkk fhu yLku kku fu [o rMkk ku{kt
rnMMkkLke {ktke Lk fhu yLku suyku kuLkk nkh
yhskhLku [wfk fu ykkk kikh nku, kuk
ke kyku fu RLxhezh ke s yhskh
Mkk{u kku fhe fu kuk nukw {kxu rLko {uk
fu su kLku [wfe fhk{kt yke nku fu
MkkUke fhk{kt yke nku kue k Mkk{u
ku{Lkk LkwkLk kh {kxu kku fhe fu.
(S.88). khkkuhLkk nwf{-35 kou Au fu
RLxhezhLkk kk{kt wt fkokne fhe.
yhS{kt fhu ke rLkuLkku Lkk khk{kt yhS
koke nkue uRyu fu: (a) ke kfhkh ke
rkMkw{kt kku fu [o rMkk fkuR rnMMkkLke
{ktke Lk fhkku nku; (b) rkke khk
rk heku {ktkk fhku nku; yLku (c) ke
yLku fkuRk rkkeLke [u Mkte ku Lk
nku. (Order XXXV, Rule 1 of the Code).
khkuhLkk nwf{-35 rLk{-5 fnu Au fu

khkkuhLkk nwf{-35 {kt kou fR k Lku
{kLkk Lk ykke fk fu ku yusLxLku kuLkk kLk
k Mkk{u kku fhk Mkk{ fu kzwykk Lku
kuLkk s{eLk {krf Mkk{u kku fhk, kuk kLk
fu s{eLk {krf Lku Vhs kkzkLkk nukwke ke
k Mkkku fu su {ktkk Lk fhkk nku, kku fhe
fk Lkne.
Wknh : A, B Lke Mkkku hukLke kuxe kuLkk yusLx
khefu s{k fhku Au. C yuwt fnu Au fu A yu ku hukt

kuxe heku kuLke kkMkuke {uk Au yLku B Mk{k kuLke
{ktke fhu Au. B, A yLku C Mkk{u RLxhezh kku
fhe fu Lkn.
Wknh : A, B Lke Mkkku hukLke kuxe kuLkk yusLx
khefu s{k fhku Au. ku C Lku kuLkk kk Mkk{u kkk

khefu ku suhkk {kxu u Au. A kAe ke fnu Au fu C
Lkwt kwt hkkR fhu Au yu C Lke rY{kt fnu Au.
kku B kkMku ke kkeLkkLke {ktke fhu Au. B, A yLku
C Mkk{u RLxhezh kku fhe fu.
krh kyku khk kku : fkuR k
krh Au : (a) u ku k kkMku kqhkk MkkLkku
Lk nku fu suLkkke ku kkLke VeLke hf{ hk
Mkk{ nku; fu su (b) kt Ve kou Lk nku,
kt kuLke kkMku yuf nh fu kuke w hf{Lke
r{fk Lk nku. (Order XXXII, Rule 1 of
the Code). khkkuhLkk nwf{-33 ku khek
kLku ykkLke {tsqheke fkuxo Ve Lke kou
hf{ rMkk kku fhkLke {tsqhe ykku Au.
kehku kkyku : khkkuhLkk nwf{-34 yu Mkkh
r{fkLkk kehku ytkuLkk kkLke fko krk
kou Au. khkkuhLkk nwf{-34 rLk{-1 w{kt
sku Au fu kk kyku fu su{Lku kehkukkk{kt rnMMkku nku fu kehku AkuzkkLkku n
nku, ku kk s kehku MktoLkk kk{kt kkfkh
khefu uze fku.
Mktrk kkyku : u ke yuk yLkw{kLk kh
yku fu rkkeLku kuLku k fhuk kk {kxu
fkuRk k[k Lkke, kku ku khkkuhLkk nwf{

37 yL Mktrk{kt rLkfk fhk {kxu kku
k fhe fu Au. Mktrkk yu xqtfe yLku
zke fkokne kou Au fu su Mkk{kL heku
fk{Lkk rLkfk {kxu yLkwMkhke krkLkku kko Au.
ykk, Lkkt[ fu Mkkk Lke fkokne Mktrk
fkokne fne fk Au u kuLku Mkk{kL Lke
fhu fkokne yLkwMkhkLke nku Lkrn, khtkw ku
xqtfe yLku zke, zke rLkfk {kxuLke fkokne
fhkLke Mkkk hku Au. khkkuhLkk nwf{ 37
Lke[u kou koLkk kkykuLku kkw kzu Au. (a)
rrLk{kk, nqtze yLk [Lkr[eLkku kku ; yLku
(b) kku fu su{kt ke ukLku hkkR fhk {kxu
fu {ktzeku {ktkk fu su hf{ rkkeyu
hkkR fhkLke Au. ku s {kxu ks Mkkku fu
ks rMkk fhu nku ; (i) urk fhkh Wkh ;
fu (ii) Mkwkhku kkke fu kt hf{Lke hkkR
fhkLke Au ku [kuMk hf{ Au fu ku ukLke hf{
Au, tz rMkkLke, fu (iii) kktnuhe Wkh, kt
kku kLk k Mkk{u ukLkk fu kh
{ktkkLkku nku, (Order XXXVII, Rule 1 of
the Code). khk kuhLkk nwf{ -37Lkk rLk{ku
kkLkku f]rk fu ykkLke nwfw{kLku kkk
Lkke. Mktrk kk{kt, rkke, nLke kkkk
khefu, kkLkku rhku fhk nkh Lkke.
rkkeyu fkuxoLke {tsqhe rhku fhk {kxuLke 10
rMk{kt {ue kzu Au yLku kue {tsqhe ykk
khk rkkeLku ykkk{kt yku Au. Vk yuk
s rfMMkkyku{kt fu kt rkke yue nfefkku
kou Au fu su kuLku {nLkku k[k Au, yuxu fu
rkke keLkk kk{kt {nLkku {wku WkMkk
fhu Au, yLku ku k[k ykornLk fu Mktkkk
fhkLkkhku Lk nku. (A.118 of the Schedule to
the Limitation Act, 1963; Order XXXVII,
Rule 3 of the Code; Mechelec Engineers
& Manufacturers v. Basic Equipment
Corporation, (1976) 4 SCC 687).
nuh LkMkku : khkkuhLke S.92 yuwt sku Au

fu rkMkLkk tkLkku kku yu nuh nukw {kxu
h[kuk Mkukkuo fu k{f f]rkLkk LkMk Mkk{u
{w fe khk fu ku fu w k khk fu su{Lkku

kk LkMk{kt nku, ykkLke {tsqhe {ueLku
fhe fk Au yLku kku fu su {ktkk{kt kk{kt
yku Au. ku k fhe fk Au. (See Sugra
Bibi v. Haji Kummu, AIR 1969 SC 884;
Vidyodaya Trust v. Mohan Prasad R,
(2008) 4 SCC 115).
kMk {wf{ku : kkfkhku fu su nfefk{kt &Lkk

rLko{kt hMk hku Au fu fkkLkk &{kt kuyku
uek fhkh{kt kuk &Lku ykkLkk {tk
{kxu hsw fhe fu Au. ku sku Au fu ykkLkk ku
&Lkk rLkoke: (a) kkfkhku [u Lke ku
kiMkkLke hf{ fu su fkuxo khk Lke ku ku yuf
kkfkh ke kkfkh Lku hkkR fhu ; (b) fkuR
r{fk Mkkh fu stk{ su fhkh{kt kok{kt
yke Au kuLke MkkUke yuf kkfkh ke kkfkhLku
fhu ; fu (c) yuf fu w kkfkhku fhu fu fhkke
qh hnuu kuk [kuMk fk{ku fu su fhkh{kt
kok{kt ykk Au. (S.90 and Order
XXXVI of the Code).
kk yhS kkf : kt kkLkk fkuRk Mktku
ykkLku sku fu kuLku nfw{k Lkke yuxu fu kurf

fu Lkkkfe fu kkLkk rkMkw Lkk Mkto {kt kku ku
kk yhS ku ykk fu su{kt kku k kku
uRyu kuLkk {kxu khk fhu. (Order VII, Rule 10
of the Code)
khu ke kku k fhu ku ytku rkkeLku

fhe s uRyu. ku Mk{LMk fnuk Au. (Order
V, Rule 1 of the Code). ku yuf Mkkus Au su
ykkLkk fkko khk knkh kkzk{kt yku Au
yLku su kLku rLkkuok fhu nku ku kLku kkuku
Au fu fkuR [kuMk nukw {kxu kuLku Lkke ykk fu
ykkLkk yrfkhe ykk nksh hnuwt. fueyux
yu fkko Mktkte rLktke Au fu ykk fkuR [kuMk
fko fhwt uRyu Lkn fueyux k fhu kLku
LkkuxeMk ykk rMkk fu kuLku Mkktk rMkk fueyux
{kuxkkku yuk kyku khk k fhk{kt yku
Au khu ku{Lku yuwt yLkw{kLk nku Au fu keS fkuR
k ku{Lke Mkk{u fkuR fkuMkhLke fkokne fhu.
fueyux k fhLkkh k khk fueyuxLke LkkuxeMk

ke s uRyu yuxu fu yuk k Lku fu suLkk
{kxu fueyux k fhLkkh Lku yuwt yLkw{kLk Au fu ku
fkuR fkuMkhLke fkokne fhu. u fkokne fueyux
k fko kAe fhk{kt yku kku ykk fhu
yLku LkkuxeMk ksu ku fkokneLke fueyux k
fhLkkhLku fueyux Lkuwt rMkLkk Mk{kkk {kxu
fkuMkhLke Au. (S.148A of the Code)
uek skk yu rkkeLkku keLkk kkLkku
skk Au. (Order VIII, Rule 1 of the Code). ku
rkkeLke kk yhSLke huf sYhe nfefkku Lku
ykeLk Au. ku{kt rkkeLkk khV Lke Lke nfefkku fu
fkuMkhLkk keLkk {ktkk Mkk{uLkk fkLkku Lkku Mk{ku
kk Au. kuLku Mk{LMk kSkLkk kkheke 30 rMk{kt
k fhe s kzu. (suLke Mkkku kk yhSLku Lkf
Mkk{u nku) (Order V, Rule 2 of the Code)
rkke Wkh urk skk hsw fhkLkku Mk{kkku
ykk khe fu Au. khtkw ku Mk{LMkLke kseLke
kkheke 90 rMkke khu Lk nkuku uRyu. (Order
V, Rule 1 of the Code and Order VIII, Rule 1
of the Code)
keyku rkkeykuLku uzk

khkkuhLkku nwf{-1 kkLkk kkfkhku Lku yMkh fhkk
Au. kk s kykuLku yuf kk{kt keyku khefu
uze fk Au sYhe Au fu k Mkk{uLkku n huf
keLkku yuf s fko fu nkh Mkk{uLkku nku yLku ku
fuMk yuk fkhLkku nku fu u ku huf k yk
kku k fhu kku Mk{kLk fkkLkk &ku fu nfefkku
Qe kk. (Order I, Rule 1 of the Code)
Wknh : X, Y yLku Z Lku [kuMk Mk{ kkk{kt
kkukuhk knkU[kzkLkku fhkh fhu Au. kh kk X

kkukuhk knkU[kzk{kt rLkV Au. V MYku
Y yLku Z Lku ku{Lkk tk{kt wt {kuxwt LkwkLk kk Au.
Y yLku Z Lku X Mkk{u kh {ktkkLkku n Au yk
n yuf s fhkh{ktke yLku fkkLkk Mk{kLk &ku
yLku nfefk{ktke WkMkk kk Au. ykke Y yLku Z
Mktwkku kh {ktkk X Mkk{u kku k fhe
fu. kue s heku kk s kyku yuf kk{kt

rkkeyku khefu uze fk Au. sYhe Au fu
rLkkorhk k Mkk{uLkku n huf rkkeLkku yuf s
fko fu nkh Mkk{uLkku nku yLku ku fuMk yuku nku fu
u ku huf k kuykuLkk Mkk{u ykke kku fhu kku
Mk{kLk fkkLkk &ku fu nfefkku Qe kk. (Order
I, Rule 3 of the Code)
Wknh : Z fu su huu{kt {wMkkVh Au ku xf u
kuMkk Wkh e zkke ykzkkke kteh heku

RkMk kk Au. Z huu [kf yLku xf [kf Lku
rkkeyku khefu yuf kk{kt kuLku ku RykuLkk
kkfkh khefu ku{Lke q Lkk fkhyu uze fu.
k Mkwe fkkLkk Mk{kLk &ku yLku nfefk
WkMkk kk Au kt Mkwe Z khk ku{Lkk Mkk{u yk
kkyku k fhe fk Au.
sYhe yLku ku kkfkhku :

kku kk s sYhe kkfkhku Mkk{u k fhku s
uRyu yuxu fu kuyku fu su{Lke nkshe kkLkk
ktkh {kxu shhe nku su{Lke Mkk{u kk {ktkk{kt
yke nku yLku su{Lkk rMkk yMkhfkhf nwf{Lkk{wt
Mktkk ku kkfkhkuLke Au. yuxu fu yuk kkfkhku fu
su{Lke kuhnkshe{kt yMkhfkhf nwf{ Lk kR fu khtkw
su{Lke nkshe Mktkqo yLku ykhe rLkfk kk{kt
Mktzkuku &kuLkk {kxu sYhe Au. (See Ramesh
Hirachand Kundanmal v. Municipal
Corporation of Greater Bombay, (1992) 2
SCC 524). kt k sYhe yLku ku kkLkku
kkfkhku nku khtkw ku kk{kt kkfkh khefu Lk uzkku

nku kku ku LkkuLk-uRLzh Lkku fuMk Au. u k ku
fu sYhe kkfkhLkku nku khtkw ku kk{kt uzk{kt
ykku nku kku ku r{MkuRLzh Au. (Order I, Rule 9
of the Code). kku LkkuLkuRLzh fu r{MkuRLzh
kkfkhkuLkk nkukLkk fkhke h fhe fkkku Lkke khtkw
yk rLk{ ku kkfkhkuLkk LkkuLkuRLzhLku kkwt kzkku
Lkke. kk s LkkuLkuRLzh fu kkfkhkuLkk
r{MkuRLzhLkk fkhku Lku rhku YykkLke kfu s
uku uRyu Lknkh ku rhku skku fkuo Au kuwt
{kLkk{kt yku. (Order I, Rule 13 of the

Code). u rkke YykkLkk Mktku kuku rhku
Qku fhu yLku ke ku kkfkhkuLku Lk uzkLkwt kMkt

fhu, kku rkke khkk ku w yke{kt Mkwe
fkku Lkke.
rkrLkrLkku kku
khkkuhLkk nwf{ -1, rLk{-8 kou Au fu khu
k kk kufku Mk{kLk heku kk{kt hMk hkkkt nku
kku ku{kLkkt yuf fu khu ykkLke {tsqheke fu
ykkLkk rLkuoke kku fhe fu fu ku{Lkk Wkh fhe
fk kuyku Lkk ke fu keykuLkk ke. rkrLkrLkk
kk{kt ke ke kykuLke fu su{Lkwt ku
rkrLkr fhu Au kuLke ykkWke {tsqhe {uu
sYhe Lkke.
kkLkwt {kwt
khkkuhLkk nwf{-2, rLk{-2 kou Au fu huf
kk{kt ykk {ktkkyku Lkku fu su ke kkLkk
fkhke {uk nkh nku rkke Mkk{u kuLkku
Mk{ku kku uRyu. u ke kk{kt Rhkkkqof
fMkqh fhu fu kuLkk {ktkk Lkk fkuR kk Lku skku fhu kku
khkk ku kkLkk Mkto{kt ku skku fhu kk fu
fMkqh {kxu ku kku fhe fu Lkne u kuLku ku{ fhk {kxu
k fhkLkk Mk{u ykkLke khkLkke {ue Lk
nku.
kkLkk fkhLku uzwt

khkkuhLkk nwf{-2 rLk{-3 yLku 6 kou Au fu
ke yuf s kk{kt yuf s rkke Mkk{u kt
kkLkk fkhkuLkku Mk{L fhe fu fu rkkeyku k
Mktwk heku fhe fu yLku keyku su{Lku kkLkwt fkh
Au su{kt kuyku Mktwkku ku s rkke Mkk{u hMk
hku Au fu ku rkkeyku Mktwkku ku kk
fkhkuLkku Mk{L fhe fu. khtkw u ykkLku yuwt
kku fu yuf kk{kt fkhku uzkke {wt Qe
ku fu fko krkLkku rtk ku fu keS heku ykz
wo ku kku ykk yk fkokne {kxu nwf{

fhu.
erztMk
ezMkLkku yko kk yhS fu urk rLkuLk kk
Au. (Order VI, Rule 1 of the Code) huf
ezMk{kt Vk xwtfk rLkuLkkuLkku Mk{ku kk Au fu
su sYhe nfefk Au yLku suLkk Wkh kkfkhku {ktke fu
k[k fhu Au. khtkw kwhkkLkku Mk{ku kkku Lkke fu su
kwhkh fhkLkk nku. (Order VI, Rule 2 of the
Code). khkkuhLkk Mktk (a) {kt k kk
ezMkLkk Lk{qLkkykuLkku Mk{ku kk Au. suLkku kku
zLkkh kyu Wkkuk fhku s uRyu. kuk kk
s fuMkku{kt fu kt kkfkhkuLke ezMk kuxe
hsqykkku, kku, rkMkLkku tk, Rhkkkqof Lke
w, keLksYhe k yLku ke kt fuMkku{kt fu
kt w rkk sYhe Au sue fu (kkhe yLku
kkheLke u nku.) kku ku ezMk{kt koe
uRyu. (Order VI, Rule 4 of the Code). fkuRk
erztMk Mkwkhk rMkk Lkk fkhku fu {ktkkyku fu
ykhkukku Lke nfefk fu suLkwt ykkWLke kkfkhkuLke
ezMk{kt Mk{ku Lk kku nku ku fhe fu Lkn.
huf ezMk kkfkhkuLke Mkne yLku e fhLkkhLke
Mkne ke s u nku kku ke uRyu. (Order VI,
Rule 14 of the Code)
hkR - 1 (Order VI, Rule 15 of the Code):
huf ezMkLke kuLkk ytk{kt kkfkhku fu ku{kLkk yuf

fu ke fkuR k fu suLkk {kxu ykkLku yuku
Mktkkuk kk fu ku fuMkLkk nfefk yLku Mktukkuke kfuV
Au kuLkkke hkR ku nkue uRyu. hkR fhLkkh
k yu ezMk Lkk VfhkykuLkk yLkwMktkLk{kt kuLku
kuLkk kkLkke yLku wt kuLkk {krnke {ukke hkR
fhu Au ku kowt uRyu. hkRLkk{wt hkR fhLkkh
k khk Mkne fhu nkuwt uRyu yLku ku kkhe
yLku Mk fu kt hkR fhe nku ku kokwt nkuwt
uRyu. erztMk Lke hkR fhLkkh kyu kuLkk
ezMkLkk Mk{koLk{kt MkkuktLkk{wt hsw fhwt uRyu.
ezMk {kt Mkwkhku : (Order VI, Rules 17

and 18 of the Code): ykk fkokneLkk fkuRk
Mktku ke fu rkkeLku kuLke ezMk{kt Mkwkhku fu

khku fhk yue heku yLku yue hk Mkkku {tsqhe
ykke fu fu su kkfkhku [uLke kfhkhLkk {q
&kuLkk rLko ukLkk nukwke sYhe yLku ku nku.
khtkw u fkokne Y kk kku yhS{kt Mkwkhku fhk
{kxuLke khkLkke {u Lkne u ykk yuk rLko
Wkh yku fu Mktkqo Mkk[uke hkk Akkt k
kkfkhku fuMk Lkk fkokneLkk Yykk knuk Mkwkhku
fhku Lk nkku kku khkLkke {u. (See
Ganesh Trading Co. v. Moji Ram, (1978) 2
SCC 91). u kkfkhku Mkwkhku fhk {kxuLke
khkLkke {ue nku khtkw ku Mkwkhku fhkLkk

Mk{kkk{kt Mkwkhku Lk fhu nku yLku u Mk{kkku
Lk nku kku nwf{Lkk 14 rMkLke yth Mkwkhku fhkLkku
hnuu yLku ku MkwkhkLkku Mk{ kqhku kk kk Mkwkhku
fhe fku Lkne fu 14 rMk{kt u ykku Mk{
kkuo Lk nku kuk rfMMkk{kt Mkwkhku fhe fk Lkn.
yu Lke fhu fkku Au fu Mkwkhku fhkLke yhS
Lke[uLke hku {tsqhe fhe fk, sue fu, (i) u Mkwkhku
fhkLke {tsqhe ykkkke kuLke f]rk kkke nku;
(ii) khu Mkwkhku Lkk kkLkk fkhLkk krhk{u yLku
ke kkfkhLkk nkLke fhkLkk Rhkkke nku : yLku
(iii) khu yhS {tswh fhkke Mk{{kokLkku
fkku rLkV skku nku. (See Rajkumar
Gurawara v. S. K. Sarwagi and Co. (P.)
Ltd., (2008) 14 SCC 364).
kk yhS :
khkkuhLkk nwf{ 7 rLk{-1 kou Au fu kk
yhS{kt Lke[uLke rkkkuLkku Mk{ku ku nkuku
uRyu.
sk Mkwe nku kt Mkwe rkkeLkk Lkk{,

rkkku yLku hnuXkLkk MkLke rkk nkue
uRyu ;
u ke fu rkke Mkkeh fu yMkh {ksLkk
nku kku ku ytkuLkwt rLkuLk nkuwt uRyu;
kkLkk fkhLke rkkku yLku ku khu Qku kku
ku nkuwt uRyu;
ykkLku nfw{k Au ku koke nfefk nkue
uRyu;
ke su k {ktku ku nkue uRyu ;
u ke LkkkLke hkkR {ktkkku nku kku kk
yhS{kt [kuMk {ktkkLke hf{ nkue uRyu
(Order VII, Rule 2 of the Code);
kt ke [kkkLkk kk {kxu kku fhkku

nku fu kuLkk yLku rkke [u Lkk{kLkk
kqkonqke Lk kkLkk fkhu fkuR kuLku hkkR
fhkLke hf{ {kxu fu rkkeLkk fk{kt hnu
stk{ Mkwyku {kxu fu yuk uk {kxu fu suLku ku
fwkk kkko kAe k [kuMk Lk fhe fk kku
kk yhS{kt ykhu hf{ fu kkLke f{k
uRyu. (Order VII, Rule 2 of the
Code);
kt kkLke rkMkw Mkkh r{fk nku kku

kk yhS{kt ku r{fkLke yku {kxu ku
rkk nkue uRyu yLku u ku r{fk kuLke
nkuLku fkhu ykue fk fu {nuMkwLkk
LkkUeLkk Lktkhku ke fu Mkuo Lktkhke fu suLkkke
ykue fk kue nku fu Lktkhku kk yhS{kt
nkuk uRyu. (Order VII, Rule 3 of the
Code);
kt ke rkrLkr khefu kku k fhu, kku

rkkku fu keLku nfefk{kt rkMkw{kt hMk Au
yLku yuLku sYhe yuk kkk kku k fhk
{kxu euk Au yu kokw nkuwt uRyu. (Order
VII, Rule 4 of the Code);
su ykk{kt kku kk{kt yku kuLkwt Lkk{

nkuwt uRyu.
keLkk Lkk{, rkk yLku hnuXk{Lkwt Mk nkuwt
uRyu;
kt keyu kuLkk {ktkkLkk fkuR kkLku skku

fkuo nku fu kk fkuo nku kku ku skku fhu fu
kk fhu hf{ ;
kkLkk rkMkwLke f{k kokwt kkf nfw{k
yu fkuxo VeLkk nukwke kt Mkwe kku k Lk
kk;
kt kku Mk{ {kokLkk kkLkku nku kku fkh

fu suLkk Wkh Mk{ {kokLkk {kVeLke {ktke
fhu nku. (Order VII, Rule 6 of the Code)
kk yhS Lkku yMfkh (Order VII, Rule 11 of
the Code): kk yhSLkku yMfkh Lke[uLkk
rfMMkkyku{kt fhe fk;
kt ku kkLkwt fkh kokwt Lk nku;
kt k {ktkk{kt yke nku kuLke {ktke
ykuAe nku yLku ke fkuxo Lkk {tswheke ku f{k
ykku Lke fhu Mk{{kt Mkwkhk {kt rLkV
kk nku;
kt kLke {ktke fhk{kt yke nku ku ku
f{kLke nku khtkw kk yhS ykqhkk MxuBk
kukhLku fkhu khk fhk{kt yke nku yLku ke
ykku Lke fhu Mk{kkk{kt ykku fkk
{wsk ku kqhwt kkzk{kt rLkV kk nku ;
kt kku kk yhSLkk kkfLku ykkhu fkuR
fkkLkk kkLkku nku;
kt kuLke Lkf k fhk{kt Lk yke nku;
yLku
kt ke ykkLkk nwf{ nkuk Akkt k kk
yhSLke fkk Wkh kk s keyku Lku kuLke
sYhe Ve Mkkku fu su rkkeykuLku kk {kxu
nwf{ kk kAe Mkkk rMk{kt fhk{kt rLkV
kk nku;
urk skk:
rkkeyu kuLke eku khk yue huf kkkkku Qke
fhu nkue uRyu fu su kou fu kku hkk ku Lk
nku fu su nkh &{kt nku ku fkk {ku h fu
h kk kkk nku yLku yk kk k[k Lkk fkhku u
Qk fhu Lk nku kku ku Mkk{k kkfkhkuLku [fek fhu Au
fu ku kk yhS{ktke nfefkkuLkk {wkyku suk fu kku,
{kok, Awxwt fhwt, hkkR fhwt, Vhs ke
kuhu kuhfkuMkh heku kou. rkke yu
nfefkkuLkk ykkukkuLku k fu su Mkk[k Lk nku kuku Lku
yk[hk uRyu, LkwkLk rMkk (Order VIII,
Rule 2 of the Code)
skwt fhwt : hf{Lke hkkR {kxuLkk kk{kt kt ke
yLku rkke [u y[kuMk Mkk{-Mkk{k uk nku kku

yuf ukLku ke uk Mkk{u skw fhwt. urk
skk{kt skwt fhkLke rkkkuLkku Wu fhku s
uRyu. (Order VIII, Rule 6 of the Code)
Wknh : A 500 Yk.Lkk rrLk{ kk {kxu B Mkk{u
kku fhu Au. B A Mkk{u Yrkk 100 Lkk [wfkku hku
Au. kLLku {ktkkyku [kuMk hf{ {kxuLkk nkukke
yuf-ke Mkk{u hkkR fhe fk Au. Wknh : A
B Mkk{u rrLk{ kk {kxu kku fhu Au. B yuwt fnu Au
fu A kuxe heku B Lkk Mkk{kLkLkku r{ku uk{kt qh
fhu Au yLku ku kh ykkk ktku Au. ku skw
fhkLke {ktke fhu Au. hf{ [kuMk Lk nkukke skw
fhkke Lkke.
Wknh : A yLku B Yrkk 1000/- {kxu C Mkk{u
kku fhu Au. A khk yufkke C Mkk{u uwt skwt Lk fhe

fk.
Wknh : A Yrkk 1000/- {kxu B yLku C Mkk{u
kku fhu Au. ku khk Vk B {kxu kuLkk ukLkku skw fhe

fk Lkn.
Mkk{ku kku : (Order VIII, Rule 6A of the Code) :
yk rkke khk keLkk kk{kt ke Mkk{u fhkkwt
{ktkwt Au. yk {ktkwt keLkk {ktkktke yk yLku
Mktk Au fu su Mkk{k fko ke y{{kt ke fk Au.
yk rkke Lkwt ke Mkk{u kkLkwt fkh Au Mkk{k
kkLke hf{Lke {kok ykkLke nfw{kke khu Lk
nkue uRyu. rkke khk urk skkke ku hsw
fhe fk Au. Mkk{ku kku kk yhS khefu kk Au
yLku kk yhSLkk rLk{ku kuLku kkwt kzu Au. keLku
rkkeLkk Mkk{k kkLkku skk hsw fhkLke
Mktkkk ykku Lke fhu Mk{{kt Au.
ke fu rkke ykkh hkkk nku kuk Mkkuu

(Order VII, Rule 14 and Order VIII,

Rule 1-A of the Code): kt ke fu rkke
kku fhu fu kuLkk k[kLkku ykkh fkuR Mkkus Wkh

hku fu Mkkus fu kuLkk fk{kt nku kuLkk kh ykkh
hku fu Mkkk kuLkk {ktkkLkk Mk{koLk{kt nku fu k[k
fu {ktkk Lkk skw fhkLke nku fu Mkk{k kkLke nku,
ke/rkke kuk Mkkus Lku eMx ke k fhu
yLku ykk{kt hsw fhu khu kk yhS/urk
skk hsw kk yLku yu s Mk{u ku MkkusLke yLku
kuLke Lkf kk yhS/urk yhS Mkkku hsq fhu.
kt kuyku fkuR Mkkus ku ke/rkkeLkk fk fu
Mkkk{kt Lk nku, ke/rkke kt Mkwe nku
kou fu ku fkuLkk fk {ktke Mkkk{kt Au. Mkkus fu
su kk yhS/uek skk Mkkku fu su eMx{kt
k fheLku kk yhS/urk skk Mkkku uzkLkwt
nku k ku hsw Lkk fwO nku ku {ku k Lk fwO
nku kku ykk Lke khkLkke rMkk kwhkk{kt ke
fu / rkke Lkk kkLkk MkktkLkk Mk{u kLk{kt
R fk Lkn. khtkw keLkk MkkkeLke Wx kkkMk
{kxuLkk Mkkuu hsq fko nku fu MkkkeLke k k
kkS fhk {kxu hsq fko nku. kuLku Wkhkuk hkku
kkw kzu Lkn.
kkfkhkuLke nkshe : (Order IX of the Code)
keLkku kku k kku nku ku kAe kuLkk yLkwMktkLku
rkkeLku Mk{LMk ksu nku, kku ykkLke
fkokne{kt ykkWLkwt [h yu kkfkhkuLke ykk
Mk{kLke nkshe Lkwt Au. Lke[uLke fkokneLkk
rLk{ku/rMkktkku kLk{kt hkk uRyu.
kkLkk kkfkhkuyu VhSkk fkuxo{kt YkY{kt fu
ku{Lkk fe {khVku Mk{LMk{kt su kkhe ykke
nku ku kkheu rkke nksh kkLkk nku.
(Order IX, Rule 1 of the Code);
u ke fu rkke fu su{Lku YkY{kt nksh

kkLkku nwf{ kuku nku. yLku u ku YkY{kt
nksh Lkk kk kk Lkk nksh kkLkwt kske
fkh kkku, kku ykk (fkuxo) kku h fhe
fu Au. u ku ke nku kku ykk yufkhVe
nwf{ fhe fu Au. u ku rkke nku.
u yufkhVe nwf{Lkk{w rkke Mkk{u kk kku,

rkke (a) ku fkuxo{kt nwf{Lkk{w h fhk {kxu
yhS fhe fu Au. k ku yhS 30 rMkLke
yth fhe kzu. ktke nwf{Lkk{w kw nku
khke yu ku nksh Lknkukku kuLkk kske fkh
skeLku (Order IX, Rule 13 of the Code);
nksh Lknkukku kuLkk kske fkh (b) nwf{Lkk{k
Mkk{u yke k fhe fu Au (c) hew {kxu yhS
k fhe fu ykk (d) kku k fhe fk.
AukhkzeLkk fkh kh.
k{ MkwLkkeLkk Mxus Wkh fkuxuo Lke fhkLkwt
nku Au fu e{kt su ykkukku Au ku k fhwt fu
Lkk fhwt yLku ku hufkuzo fhwt. (Order X, Rule 1
of the Code)
khkAe fkuxo {wkyku kikh fhk yLku LkkUk

fuMk Wkh fu fkkLke heku (Order XIV, Rule 1
of the Code), su kk{kt WkMkk kk nku
yLku ku fkkfe heku fu nfefk su kkfkhu fne
nku yLku keyu ku tzLk fhe nku.
khu {wkyku fkkLke heku yLku nfefk Wkh
kk{kt WkMkk kk nku khu fkuxuo kkLke
nfefk ykk kuLkk kkLku fkkLke heku {wku
kikh fhe Lke fhkLkwt r[khwt uEyu. knuku
{wku fu su fkuxoLke nfw{kLku kkku Au ykk fkk
{ku kku Lkk [kk suku nku.
ku, kkkMk yLku MkkuuLke hswykk (Orders XI
and XIII of the Code)
kkfkhkuLke eku VkE fko kAe fkuEk kkfkh Lku

kku fu Mkk{kkkLkwt e{kt fwt s knkh ykwt
Lkke. kk s kkfkhkuLku xk knuk kLkku
yrfkh Au. su{kt Mkk{kkkLkk fuMk Lkt. kke k{k{
{nLke nfefk kk s Mkkuu su kuLke {krfe{kt
nku. suLkk Wkh s kkLkku ykkh nku. fk
Mkkus fu nfefk wt fu su Mkk{kkkLke {krfe{kt fu
yrfkh{kt suLkk ku sYhk nku Au. yk {kxu
kqAkhA{kt kkkekke kkfkhu ku &ku
kwAkLkk nku Au. kkfkh skk{kt ktku E fu Au.
u ku kLku Mktktrk Lkk nku, ykLkku Lkk nku. Wr[k
Lkk nku kku, kEhkksLkf ykk kMk yrfkhLku

kkku nku. ku MkkuS ku khk fhe kzu Au.
fkuE kkfkhLke ku {kxu yhS fhe nku kku, fkuxuo
Mkk{k kkfkh Mkk{u MkkuS MkkuktLkk{kLkku nwf{ fhe
fu Au yLku ku kkkMk {xu k fhku kzu Au. khu
fkuEk kkfkh nwf{Lkwt kkLk fhk{kt rLkV fu
su &kuLkk skk ykkk{kt ykk ku {kxu ykk
Mkkuu hsq fhk kkkkLkk nku kku, kku h kE
fu Au, u ku ke nku kku yLku u ku rkke nku
kku kuLkku k[k fkuxuo {kL hke fu Lkne.
kLkk MxuLz Wkh [wfkku
fkuxuo kkLkk fkuEk Mxus Wkh, kkfkhLke yhS kh
ykk kuLke kkukkLke heku yLku ke fkuE k
kkfkhLkk & Lke fko kh, khu kku k
kkLkk Mk{u su nfefk e{kt nku ykk {kirf
fu urk{kt nku, fkuxo nwf{ fhe fu Au. ykk
[wfkku ykke fu Au. yLku nwf{Lkk{w k [wfkk
{ku fhe fu Au. (Order XII, Rule 6 of the
Code)
[kkkLkku nwf{ku
kku k kk kAe yLku kqhku kk knuk fkuxuo
[kkkLkku ykk Mktkek nwf{ku ku kku kku fhe
fu Au, khk{kt kkfkhkuLkk yrfkhkuLke hkk {kxu
kku kwhku Lkk kk kt Mkwe nwf{ fhe fu Au.
nwf{ {qqk heku fkuxo fkkLke hek {ku nku
Au. ku nwf{Lkk{wt ke nukw (kAeke kkkw) nwf{
kk{kt, kexeLk{kt ykk yhS{kt k kE fu Au.
kk nwf{ku ykekf Lkke nkukk.
Lke[uLkk Mktukku{kt yLku/ykk Lke[uLkk hekke
[kkkLkk nwf{ku kE fu Au:
{eLkkeheLkku [o (Order XXV of the
Code): fkuxuo kkLkk fkuEk Mxus Wkh, keLku
{eLkkeheLkku [oLkku rkke {kxu nwf{ fhe
fu Au. yrnk yu kkkk LkkU fhk sue Au fu
khu ke khkLke knkh hnukku nku yLku ku

keLku khkLkk kqhke r{fk kk rMkkLke
Lkk nku khu fkuxuo nwf{ fhku s kzu Au.
MkLk (Ss.75 78, and Order XXVI of the
Code): Lke[uLkk nukwyku {kxu fkuxoLku Mkkk MkLk
fkZkLke Au. yu kAe kkLkk kkfkhLke yhS
Wkh ykk kkukkLke heku (a) fkuEk {kMkLku
kkkMkkLke (b) MkkrLkf kkkMk fhkLkku (c) kkk
kkkMk fhk fu Mkhh fhk (d) kexeLk fhk
(e) ikkrLkf kkkMk fhk ykk r
(yuMkkxo) kkkMk (f) su r{fk zkke yLku
fwhke heku Lkk kk{ke nku yLku ku fkuxoLkk
fk{kt kkfe kkLkk krhk{ {kxu nku ku {kxu
r{fkLkk u[k fhk {kxu. (g) {tke{tzLku
kkw fko fhw nku. MkLk fkuEk {kMkLke
kkkMk {kxu fkuxoLku fne fk Au (su nkEfkuxoLkk
nkue uEyu) yu ku fkix hkLke nkue uEyu.
ku hk rMkk fkuxoLkku {wku ku hk{kt nku yLku
kuLku nfw{k k nku kue sk fu su{kt {kMk
hnukku nku, kkkMke fk. rhc fu y{kh
(a) kkfkhkuLku yLku ku{Lkk Mkkkeyku kkukeLku
ku{Lke nkshe ku yu kuLke kkkMke fu, (b)
Mkkus {tkku yLku kkkMku (c) fkuxoLkk nwf{{kt
kkku s{eLk fu {fkLk{kt ue k fu (d) u
kkfkh fkuxoLkk nwf{ kk Akkt nkshLkk hnukku
yuf khVe [ke fu (kkfkhLke kuhnkshe{kt)
[wfkk knuk hkfz (Order XXXVIII of the
Code): khu kku fkuEk Mxus Wkh rMkk fu
ku kku S.16 fkuz {kt kkku ku fkhLkku nku
(s{eLkLkku fu Mkkh r{fkLkku kku) khu fkuxoLku
MkkuktLkk{kke Mktkkuk kk ykk Lkrnkh (a)
suwt fu rkke Ehkkke ke {kxu rtk fhu
ykk fkuxoLke fkokneLkku ykLkk fhu ykk
yz[ fu ykk rtk nwf{Lkk{wt kk{kt
fhu su nwf{kLkk{w kuLke rY{kt ku nku,
kkkku Vhkku nku ykk AkuzeLku skku hkku nku
ykk suLku rMkkhLke fkuxoLke nwf{k{ktke
kkkLke fu AkuzkLke kikhe{kt nku ykk (b)
khu yuk Mktrk Mktukku : rkkeLku khk
AkuzkLkk kkkk nku fu su ke kuLku yz[Yk
fu kkLkk nwf{Lkk{kLke kse{kt rtk

fhkLkk nukwke su rkke rY{kt kkLkwt
nku, khu fkuxo kuLku kfzkLkk yLku hkfz
fhkLkku yku fhe fu Au yLku ku{Lku
{eLkkehe hsq Lkk fhk kLkk fkhku fkuxoLke
Mk{k hsq fheLku fkuxo kqAe fu Au. ku{ Akkt
rkkeLke hkfz Lkk k fhk. ykukkLke
kse yrfkheLku ykukk{kt kkku hf{
hu Au su hf{ kkfeLkk kk suxe kke nku.
[wfkk knuk xkt[ (Order XXXVIII of the
Code): khu kkLkk fkuEk Mxus Wkh u
fkuxoLku MkkuktLkk{kke Mktkkuk kk ykk u
rkke Ehkkkqof yz[ fu rtk nwf{Lkk{w
kk{kt fhu su nwf{Lkk{w kuLke rY{kt kw
nku kku (a) yke r{fk fu kuLkku kkLkku rLkfk
fhe fu Au. (b) yke r{fk fu kuLkku kk
MkkrLkf nLke kuLkk nfw{k{ktke fkZe fu Au yLku
ku{kt fkuxo rkkeLku nwf{ Mk{ Lke fhk {kxu
fhe fu Au. fu su {eLkkehe kikh fheLku ykk
kikh hf{ fu su nwf{{kt kou nku khu fkuxuo
ku sYh sk khu r{fkLkk rLkfk {kxu
hsqykk yLku Mk kuLke f{k {kxu ykk kk
su nwf{Lkk{k {ku Mktkkukkkku nku ykk nksh
hneLku fkh kkku fu kuLku k {kxu {eLkkehe
kikh Lkk fhe. ke kt Mkwe fkuxo yku Lkk fhu
kt Mkwe r{fk fu su xkt[{kt ukLke nku yLku
f{k ykfkhkLke nku, Lkk fhe fu. u
rkkeyu {eLkkehe kikh fhk{kt rLkV
, {eLkkehe Lkk kikh fheLku yu k fkuxo
Lke fhu Mk{{kok{kt khu fkuxo r{fk fu
kuLkku kk kkkk {kxu yLku nwwf{Lkk{kt {ku
f{k Mktkkuk fkhf kke nku, khu ku r{fk
xkt[{kt E fu Au. fkuxo [kt[Lkku nwf{ ykk
uzqkLke {krfe{kt ukkuk nku ku hsq fhkLkku
Lkk fhe fu. nwf{ 38 Lkk nukw fkuE k
rkkeLku keLkk khVu{kt ku nwf{Lkk{kLke
kse Lku hkufe fkku Lkke. yLku rkke
rLkfk ykk r{fkLku nfw{k{ktke qh fheLku
k Lkke fhe fkku. ku{ Akkt yk rLk{{kt
khu nwf{ kk khu fkuxoLku Mktkkuk kku uEyu.
fu yk{kt nwf{Lkk{w rkkeLke rY fhkLkk

kqhke kfku Au. khk{kt keyu kwhkh fhw kzu
ku rkke kuLke r{fk qh fhk fu rLkfk
fhk Lk fhe hkku Au. ku k nwf{Lkk{wt
yMkhrneLk fhkLkk Ehkkke fu su nwf{Lkk{w
ku Au. nwf{ 35 rLk{ 5 {kt fkuxoLku yMkhfkhf
yLku yMkkkh Mkkk Au kkk MkkkLkku Wkkuk
ktkef heku fu Vk {ktkkke Lkk fhe fk kuLkku
Wkkuk rLk{ {ku sYhekk skkk yLku
Mkk heku kku uEyu. nwf{ 38 rLk{ 5 fkuzLkku
nukw yMkk{k fsoLku Mkk{k fso{kt VuhkLkku
Lkke. (See Raman Tech. & Process
Engg. Co. v. Solanki Traders, (2008) 2

SCC 302)
fk{[kW [kkkLkku {LkkE nwf{ (Order
XXXIX of the Code): fkuxoLkk [kkkLkku
{LkkE nwf{ khk kkfkh (ke ykk

rkke) Lku nwf{ fhk (VhSkk/ ykuk{f
{LkkE nwf{), ykk ftEf fhkkt yxfkkLkku
(rkktf yku) fkuEk [kuMk fk{ {kxu fhe
fu Au. {LkkE nwf{ fk{e ykk fk{[kW
nku Au. fk{[kW {LkkE nwf{ fkuxo fhe fu.
(a) khu kkLke rke r{fk u{{kt nku
sue fu wkkuk, LkwfMkkLk kk ykk kkfkh
khk keLku ykke ue ykk kuxe heku
nwf{Lkk{kLke kse{kt u[e ue. (b) khu
rkke {fe ykku ykk r{fk fkZe
LkktkLkku Ehkku hkku nku ykk rLkfk fhu
Au yu k yuLkk ukhkuLku AukhkLkk Ehkkke
(c) khu rkke rke kkLke r{fk {kxu
rLkfk fhkLke {fe keLku ykku ykk kuLku
LkwfMkkLk knkU[kzk {kxu (d) rkke fhkhLkku
tk fhu ykk fkuE fkh LkwfMkkLk fhk ykk
(e) khu fkuxo LkLkwt rnk r[khu khu (Order
XXXIX, Rules 1 and 2 of the Code) kkfkh
rY {LkkEnwf{ fhkkt knuk, fkuxo Mktkkuk kku
uEyu. (a) khu kkfkh k{ oLke kku
uke khVu{kt nku ku heku k fhkku nku fu
rk {krf nukwLkku nku (b) fu kuLkku fuMk
{skwk [kk suku yu kuLkk {kxu kkkMk
sYhe Au. yu kk Wkh rLko ku heku fhk

yLku yu nfefk fkuxoLke Mkk{u hsq fhe fu suLkkke
kkfkh su hknk {kxu kku fkuo nku ku {kxu ku
nfkh nku (c) fu Lkk hkkE kE fu kuwt
LkwfMkkLk kkfkhLku kk suLkk {kxu kku fhke
nku, u kuku nwf{ Lkk kk kku (d) Auu kuuLMk
ykuV fLeLkeLMk yu kkfkh su nwf{ {kxu kku
fhkku nku yLku kuLkk {kxu fkuxoLku Mktkkuk kk fu
suLkkke Mkk{uLkk kkfkhLku {w~fue fu yMkkzkk
kzu kuLkk fhk kku fhk kkfkhLku {LkkEnwf{
fhkke khu Lkk kzu. khu rLko fu su
ELxhkuwxhe {LkkE ru ukkku nku khu [kw
yrfkh su fkuMkh nku kuLkk Wkh keke
xk hke nku yLku ku tk ktLku kkswke
kfhkhe nku yLku y[kuMk ykk y[kuMk hnu
kuku nku khu kqhkkke xk{kt Mkkrkk fhwt
kzu Au. ELxhkuwxhe {LkkE nwf{ khk keLku
kkk yLkLkwt u{ xkze fk Au. u
kkLkk rLkfk keLkk khVu{kt ykkLkku nku
khu fkuxuo keLku kkhe kk kikh fhkLkwt fne
fu Au. fu suLkkke rkkeLku ku kh {e
fu, u keLkk khVu{kt kkLkku rLkfk kku
nku fkuxuo rkkeLku hk ykkk {kxu yk{ fhe
fu Au. (See Gujarat Bottling Co. Ltd. v.
ELxhkwxhe nwf{ku (Order XXXIX of the

Code): ELxhkuwxhe nwf{ fk{[kW nwf{
nku Au. fkuxoLku kkLke Mkkh r{fk u[kLkku
nwf{ fhkLke Mkkk Au. ykk kku [wfkk knuk
xkt[{kt ukLke Mkkk Au fu su se Lkk kk{u kue
nku ykk Lke yLku kqhkk fk2kuMkh seke
u[k kf nku fkuxo kkke r{fk {kxu
yxfkk, Mkthk ykk kkkMk {kxuLkku nwf{
fhe fu Au. ykk kku ku{kt ku fkuE & {kxu
fhe fu Au.
heMkeh (Order XL of the Code) : heMkeh
{qqk heku fkuxo rLk{wf fhuku nku Au. suLku
r{fk ukLke kkk Mkk[kLke nku Au. khu
fkuxuo fkuE k kkfkh ku r{fk hku ku kske
Lkk kku khu su ku kku ku heku yu ku nukwke
nwf{ fhu Au ykk kkLkk tz {kxu kk
rLkfkLkk Mk{kkk {kxu k nkuE fkuxo heMkeh
ku Lke[u {wsk Mkkk kke fu Au. (a) kk k
fhku yLku k[k fhku. (b) r{fk {wk
fhe, Mkk fhe, Mkk[e fhe yu
Mkwkhk fhk. (c) kzw kkk Lkfkke hf{ uke
fhe, yhS fhe yu rLkfk fhe. (d)
Mkkus kLkkk (e) ke su ku kku ku
Mkkk {kxu.
Coca Cola Co., (1995) 5 SCC 545;

Kashi Math Samsthan v. Shrimad
Sudhindra Thirtha Swamy, (2010) 1
SCC 689) {LkkE nwf{Lkk fkLkku knuk fkuxo
xk
LkkuxeMk Mkk{kkkLku ykke kzu Au. yu su nukw

{kxu {LkkE nwf{ fkuo Au. kuykku LkkuxeMkke
rtk khk rkLkyMkhfkhf kk Au. ku k fkuxoLku
Mktkkuk Lkk kk fhe fu Au. (Order XXXIX,
Rule 3 of the Code) u fkuxoLkk {kEnwf{Lkku
yLkkh fhk{kt yku kku fu su nwf{ XXXIV
rLk{ 1 yu 2 fkuz khu fkuxo ku r{fk kk
{kMkLku kwLkukkh Xhke fu ykk nwf{tk
{kxu k ku fhe fu yLku fkuxo ku {kMk rMkr
fu{kt hke fu Au. suLke {wk k {kMkke khu
Lkk nku. (Order XXXIX, Rule 2A of the
kkfkhkuyu eku VkE fhu yLku {wkyku kikh fhe

yu hefkuzo fk kAe, kkLke kkfkhkuyu Mkrk{kt
Lke fhe fu Au fu fE nfefk yLku Mkkus Mkkrkk
fhk sYhe Au. yk {kxu fkuE k kkfkh fkuxo Mk{k
yhS fhe, su {kMkLku Mkkke kLkkk {ktkkku kuLkku
nwf{ fhke fu Au. Ss.30 ke 32 yLku nwf{ XVI ke
XVII fkuz. Mkkkeu kkukk. nksh kk yLku
kkkMkk {kxuLkku Wu fhu Au. fkuzLke ukkEyku
kwhkk ykkk {kxuLkku Mk{LMk Mk{LMkLke yhS fheLku
Mkkuu hsq fhk ykk keS su ykLkwt nku,
kuLkku k Wu fhu Au.
Code)
Mkk{kL heku Mkkkeyku kwhkku LkkeLke nkshe,

ytkk kkLk kkk zk nuX {kirf heku ELku hufkuzo
fhkkku nku Au. khu MkkkeLke kkkMk [kw nku khu
fkuxo ykLke LkkU hufkuzo fhe fu Au. su Mkkke fkuE
hekkkLke nku Au. (Order XVIII, Rule 12 of the
Code) fkuxuo nwf{ XXVI rLk{ 4A fkuz (Order
fkuxo, yk fMkqh nku kku k (a) u kkfkhku nksh

nku kku kku hek rLkk fhkLke fhe fu Au. (b)
u kkfkhku ykk ku{ktke fkuEk u kuhnksh nku
kku kkLke MkwLkkeLke kkhe Lke fhe fu Au. yu
[oLkku nwf{ w fhLkkhLku kkfkhLku fhe fu Au, su
ku kku kku (Order XVII, Rule 3 of the Code)
XVIII, Rule 19 of the Code)
{ku MkkkeLkk rLkuLkLku MkLk kh hufkuzo fhe fu Au.

yrfkh kwhkkLkk rLk{ke WkLkk Y kk Au.
keLku ku Y fhkLkku yrfkh Au k Mkwe rkke
nfefkLkku Mefkh Lkk fhu ykk e fhkLkku fu
fkkk {wk{kt (suwt fu fkuxoLke nfw{k ru, {kok
ykk huMkwxefuxk) ykk keS khkLke nfefk
fne nku, ke fkuE k{ heeV {kxu nkh Lkke.
yk krhr{kt rkkeLku k Y fhkLkku yrfkh
Au. (Order XVIII, Rule 1 of the Code) kuke su
rMku kku [kkLkku nku ku ku kkfkhLku kuLkk
fuMk Y fhkLkku yrfkh Au. yLku hsq fhkLkku
yrfkh Au. yLku ku {wkLkk Mktkt{kt kwhkk hsq fhe
fhe Mkkrkk fhk ktku Au. khkAe ke kkfkhu
fuMk hsq fhe, u nku kku kwhkk hsq fhk kzu Au yLku
fkuxo Mk{k ykku fuMk hsq fhu Au. Yykk fheLku
kkfkh ykk fuMk{kt Mkk{kL heku skk ykku Au.
kkfkhku ku{Lkk fuMkLkk Mkto{kt urk eku fkuxo
Mk{k hsq fhu Au. yu ku eku Mkk{kkkyu kikh
fhue s nku Au. (Order XVIII, Rule 2 of the
Code)
{wk (Order XVII of the Code)

fkuxo kkLkk fkuEk Mxusu kkfkhLku {wkLke rLktke
{tswh fhe fu Au. yLku Mk{ Mk{u kkLke MkwLkke
hBkLk fkh LkkUeLku {wk ykke fu Au. ku{ Akkt
kkLke MkwLkke hBkLk kke khu {wk Lkke
nkuke. (Order XVII, Rule 1 of the Code)
yukux{uLx
kkfkhLkk {]w kk{kke ke fu rkkeLkk
{]w yu kku yukux fhkLkwt fkh Lkke. yu
kuLkkke kku fhkLkku yrfkhLkku u hnukku nku
kuLkku ytk yku Au. (Order XXII, Rule 1 of
the Code) nwf{ XXII fkuz{kt rkkkh
kuMkeh kkku Au. skhu kkLkku kkfkh {]w
kk{u khu u Mk{ {kok{kt fkuMkhLkk
rkrLke ke fu rkkeLkk {kxu yhS
fhk{kt Lk yku kku ku kku ke fu rkke
{kxu yukux kE fu Au. khu kku nwf{ XXII
fkuz {ku yukux kE khu ku s fkh {kxu
Lkku kku Lkk kE fu. (Order XXII, Rule 9
of the Code) khu k kkfkh Lkk ezhLku
kkfkhLkk {]]w ru kh kzu, khu kuu fkuxoLku
kfuV fhe kzu Au. yLku ku {ku fkuxo LkkuxeMk
ke kkfkhLku ku rkuLke ykku Au. (Order
XXII, Rule 10A of the Code)
kkfkhLkk Lk : e ke fu rkkeLkk Lk yu
kku yukux fhkLkwt fkh Lkke. (Order XXII,
Rule 7 of the Code)
kkfkhLke Lkkkhe : keLke Lkkkhe yu kkLkwt

fkh Lkke. yLku suLku {wfhh fwo nku ykk
heMkehLku ukhkuLkk k {kxu kku [kw
hk Au. khtkw u suLku {wfhh fwo nku ku ykk
heMkeh kk{kt [kw hnukLke Lkk kkzu kku fkuxo
kku keLke LkkkheLkk kkWLz Wkh h fhe fu
Au. suLkk {kxu rkkeyu yhS fhue nku kku
(Order XXII, Rule 8 of the Code)
khu fkuE kkfkh kk{kt fu suLku {wk ykke nku

yLku ku kwhkk hsq fhk{kt rLkV ykk
kkLkk ykk k{kt su sYhe nku ku Lkk fhu khu
rkkeLke Lkkkhe kku fu kuLkk kuMkezMk Wkh

{LkkE fkuxo khk ykke fu Au.
kkLkku rLkfko
kku Lke[uLke hekkuke Mkiktrkf heku kqhku kE fu Au :

kku kkAku ut[kke (Order XXIII, Rule 1 of
the Code): kku k fko kAe fkuE k Mxus
fu Mk{u ke kuLkku kku kkAku U[e fu ykk
kuLkk kkLkku fkuEk kk kkAku U[e fu Au.
yu k fkuEk rkkeLke Mkk{u nku yLku yuLkk
{kxu fkuxoLke h, khkLkke ukLke Lkke nkuke.
ktLku keLku khkAe yu rkLkku kk {kxu kuLku
yxfke fk Au. fkuxoLku kkhe nku fu kku
rLkfko s kkLkku Au yu Mkk{kL fkh fu k{eke
(sue fu {eMkuELzh ykuV kkxo), fkuxo Ve Lkk
ko nku, kkLkwt fkhLke rLkfkokk, hkLke
fkuxo {kxuLke nwf{k Lkk nku) ykk keLku ku
Lkku kku yu s rk {kxu {tsqhe ykkk kqhkk
fkhku nku ykk kkLkk y{wf kk {kxu, kku
fkuxo keLku kku kkAku U[kLke ykk kkLkk
y{wfkk kkAku U[kLke khkLkke ykke fu
Au. ku Lkku kku yu rk {kxu fhkLke AwxAkx
Mkkku ykke fu Au.
kkLkwt Mk{kkLk (Order XXIII, Rule 3 of the
Code): u fkuxo Mk{k yu Mkkrkk kE kwt fu kku
kqhukqhe heku yuzsMx fu kuLkku kk fkkLke
fhkhLke heku ykk urk Mk{kkLk ykkeLku yLku
yu{kt kkfkhkuyu Mkneyku fhe ykk rkkeyu
keLkk Mktkkuk kk ku heku kkLkku rkLkku
ykku fu y{wf kk yu heku kku fkuxo yu fhkh,
Mk{kkLk ykk MktkkuksLkf fko, hefkuzo fhe fu
Au. yLku ku {ku nwf{ fhe fu Au. (kkAke
Mk{ku)
[wfkku : ku LkkeLkwt nwf{Lkk{k fu nwf{Lkk
fkhku WkhLkwt rLkuLk Au. MkwLke kk kAe
fkuxo [wfkku hsq fhkLkku s nkuE Au. ku k we
ykk{kt kikhe{kt fu r{kt fkuEk
rMku, yu k kkfkh fu ku{Lkk fekuLku LkkuxeMk
ykk kAe (S.33 and Order XX, Rule 1 of
the Code) kkrf heku [wfkku fuMkLku Mktrk
heku ykhe ukku nku Au. [wfkku Lke fhkLkk
{wkyku yLku rLko yLku ku rLkoLkk fkhu
(Order XX, Rule 4 of the Code) fkuxo yuLkku
[wfkku su {wkyku zk nku ku kk ELku

ykkkLkku nku Au.
nwf{Lkk{wt : Mkk{kL yrk{ fkkfe heku
kkLkk kkfkhkuLkk yrfkh kk s/fkuE s
kkkk fu rkkMk {uxh kkLke yth Au. ku
Lke fhkLkku Au. MkwLke kqhe fko kAe s
nwf{Lkk{w kE fu Au. yLku huf nwf{Lkk{k Mkk{u
yke kE fu Au. u Mkx heku ykw Lk nku
kku nwf{Lkk{w [wfkkLkk kkheke 15 rMkLke
yth kk Au. yLku ku [wfkkLkk Mktkte nku Au.
u nwf{Lkk{k Lkk kwt nku kku k yke
nwf{Lkk{kLke fkuke kh kE fu Au. (Order
XX, Rule 6A of the Code)
nwf{Lkk{kLkk fkh : nwf{Lkk{w kkr{f fu VkELk
k nkuE fu Au. kkr{f nwf{Lkk{w khu nku Au

khu kku kqhukqhku rLkfk kkLkku kkfe nku Au.
khu fkk heLku kkuLkku rLkfk kk khu
nwf{Lkk{w VkELk kk Au. nwf{Lkk{w ytk:
kkr{f yLku ytk: VkELk nkuE fu Au. kk
khefu {krfe nfLkku Mkkh r{fk {kxu kku
r{LMk ku^ex Mkkku yu ku r{LMk kuVex su {kMku
kuxe heku {krfen hkeLku {uu nku ykk ku
qk s [exkqof ks Mkkku {uukku nku kku fkuxo
r{fkLke {krfe {kxu nwf{Lkk{w fhe fu Au. yLku
r{LMk kuVex {kxu ELfkhe fhe fu Au. ykk
nwf{Lkk{kLkku kk VkELk nku khu keu kk
kkr{f nku fkh fu VkELk nwf{Lkk{w r{LMk
kuVexLkwt kuhkLkwt kuh Au. ku k ELfkhe kAe yLku
su hf{ kkfe nku ku Lke fko kAe.
nwf{Lkk{kLke rkkku : nwf{Lkk{k{kt kk Lktkh,
Lkk{ku yLku kkfkhkuLkk oLk, ku{Lkk fk{e MkhLkk{k

su hSMxzo nku, kkLke rkk, heeV kkLxuz
ykk kk kesw su Lke kwt nku ku yu hf{ su
kk{kt [o kE nku ku [o [qfkke Au. (Order
XX, Rule 6 of the Code) khu kkLkku rk
Mkkh r{fkLkku nku khu nwf{Lkk{w{kt r{fkLkwt
oLk fu su ykue fk yLku kuLke rkyku khk
k yu Mkux{uLx fu MkuoLkk hefzoLkk Lktkhke k

ykue fk. nwf{Lkk{k{kt exeyku yu Lktkh
VhSkk k kzu. (Order XX, Rule 9 of the
Code). khu kku stk{ r{fk {kxu nku yLku
nwf{Lkk{w ku r{fk Lkk u[k {kxu nku, khu
nwf{Lkk{k{kt u zeehe Lkk kE nku kku [qfu
hf{ rfk khefu e s kzu Au. (Order XX,
Rule 10 of the Code)
Mkwkhk-[wfkk{kt/nwf{Lkk{k/nwf{{kt : S.152 fkuz

{ku u fkuE uhef q ykk yktfzkfe
q u [qfkk{kt, nqf{Lk{k{kt ykk nwf{{kt
ykk u q y[kLkf Mek fu yku{eLkke kE
ku fkuxo k{u khu Mkwkhe fu Au. ku kkukkLke heku
ykk kkfkhkuLke yhS nku kku kuLkk Wkh nwf{
fheLku.
fkuxoLke knkh rkLkwt Mk{sqke : S.89 fkuz kkku
Au fu khu fkuxoLku yuwt kku fu Mk{sqke {kxu
kqhukqhe kfku Au. yLku ku kkfkhkuLku Mefko Au. kku
fkuxo Mk{sqrkLke hk kkkeLku kkfkhkuLku ykku
uk {kxu ykku Au. kkfkhLkk uk kAe yLku
ku{Lkku rLkrhk {k {ueLku, fkuxo Vheke hkku
Mk{sqke {kxuLke kikh fhu Au. yu kAe ku
ykhkexuxh, fkuLkMkkEuLk, {uzeyuLk ykk
Lkef Mk{sqke fu su{kt kufykkLkku k
Mk{ku kk Au.
ELknhLx kkh ykuV e fkuxo : S.151 fkuz fkuxoLku
ku heku Lk kqo fhk {kxu Mkkk ykku Au
yLku fkuxoLkk kuMkuMkLkku wkkuk yxfku Au. yLku
fkuxo fkuEk heku kkh {koek Lkke.
MkxeoVkEz fkuke ykuV ss{uLx yuLz ykuzoh :
kkfkhku khu yhS fhu [qfkku kkfkhkuLku ku
fkuxo MkxeoVkEz fkuke [wfkk fu nwf{Lke ykke s
kzu Au. (Order XX, Rule 20 of the Code)
ks : khu nwf{Lkk{wt hf{Lke [wfeLkwt nku
khu fkuxo {q hf{ Wkh su heku ku yLku
kske kku ku heku ksLkwt nwf{ fhku kzu.
(S.34 of the Code) ks fu su nwf{{kt
ykkkLkku kw nku ku Lke[u {wsk k fkh{kt
nku Au. (a) kku k kk knukLkwt ks (b)
ks fu su kk k kkLke kkheke
nwf{Lkk{kLke kkhe MkweLkwt (c) ks fu su
nwf{Lkk{kLke kkheke [qfe kk kt Mkwe.
[o : fkuxoLku kkukkLkk ykkrk kkh kkLkk
kurMkzMk Wkh [oLkk nwf{ {kxu Au. yu fkuxo
kkMku kwhkk kkh Au fu fkuLkkke yLku fE
r{fk{ktke yLku fuxk MkweLkku [o [qfe fu
kuku nwf{ kk yLku ku {kxu ku k{k{ hekuLkk
nwf{ fhe fu Au. S.35 {kt Mkk{kL [o {kxu Au,
S.35A khLke [o {kxu fu kuxk yLku kkukMk
kk yLku k[k fko nku ku {kxu, S.35B
rtk kk {kxu [oLkku yLku nwf{ XXA yu
kh[qh [o fu su kkfkhkuyu LkkuxeMk ykkk{kt
kukk nku, xkEkk [kso{kt, kkLkk nukwke,
hefkuzoLke kkkMk, [wfkkLke yu nwf{Lkk{kLke
fkuke {uk yLku MkkkeykuLku hsq fhk{kt
kukk nku ku.
kse
kse yu nwf{Lkk{k su fkuxou fko nku kuLkku y{
{kxu Au. yu {kMk suLke khVu{kt nwf{Lkk{w kw nku
ku zeenkuzh ykk ss{uLx uzexh yu yu
{kMk fu suLke rY{kt nwf{Lkk{w kw nku ku
ss{uLx zuxh Ss.36 ke 74 yLku nwf{ XXI fkuz
kse fu su fkuxo fwo nku kuLke kse fhe ykk
fkuxo fu suLkkke kse {kxu {kufkLkwt nku. kse
fhke fkuxo nwf{Lkk{kke kkA ske Lkke. su{ fu kuLke
kth hkku{kt Mkwkhk fhkLkk kkhke yLku kuLku ku
heku s uwt kzu Au. kkLkk kkhke yLku ku heku s
uw kzu Au. kkLkk kkfkhku [u kk s &ku Wk
kk nku yLku ku{kt nwf{Lkk{w kw nku ykk ku{Lkk
rkrLkeyku yLku kseLku kkw, Vhs kkk
yu nwf{Lkk{kLku Mktkkukfkhf heku kk fkuxo Lke
fhu Au. yu k nwf{Lkk{k kse Lkne fu yk
yk kk khk (S.47 of the Code)
nwf{Lkk{kLke kseke Mk{{kok nwf{Lkk{kLke
kkhefke 12 ko Mkwe{kt kse fhkLke nku Au.
(rMkk fu nwf{Lkk{wt ykuk{f {LkkELkku nku)

(A.136 of the Limitation Act) ykuk{f {LkkE
Lkk nwf{Lkk{kLke kseLke Mk{{koknwf{Lkk{kLkk

kkheke 3 koLke nku Au. (A.136 of the
Limitation Act)
nwf{ XXI rLk{ 11 fkuz {ku su ukkEyku

rLkuo fhu Au. ku heku kseLke yhS {kirf fu
urk nkue uEyu.
Lke[u kkku {kMkku kse {kxu yhS fhe fu Au:
zee nkuzh (Order XXI, Rule 10 of the
Code);
zee nkuzhLke {]w kkBku nku kku kuLkku

fkuMkhLkku rkrLkr (S.146 of the Code);
zee nkuzhLkku rkrLke (S.146 of the Code);
zee nkuzhLkku fkuEk rkrLkr su kku fhkku
nku (S.146 of the Code);
zee nkuzh u kke fkuo nku kku su (a)
fkuEk k khk ykk fkkLkk y{ke
nwf{Lkk{w kke kk Au. (b) kseLke
yhS fkuxo y{ fhe s kzu Au. su nwf{Lkk{k
kk {kxu fhu Au yu (c) LkkuxeMk yLku
MkktkLke kf kke fhLkkhu yLku ss{uLx
zuxh (S.49 and Order XXI, Rule 16 of the
Code);
yuf fu kuLkkke khu Mktwk zee nkuzh yu kqY

kkzu Au fu (a) fkuE rY hk nwf{Lkk{k
kkk Lkne (b) yhS ykk nwf{Lkk{kLke
kse {kxu fhe fk Au. (c) yhS huf zee
nkuzhLkk k{kt nkue uEyu. (Order XXI,
Rule 10 of the Code); yu
fkuE k {kMk su kMk hMk hkkku nku.
kseLke yhS suLkk rY VkE kE fu:
ss{uLx zuxh (S.50 and Order XXI, Rule 15
of the Code);
u ss{uLx zuxhLkwt {]w kkBku nku, su fkuMkh

rkrLke ss{uLx zuxh fu su r{fk ss{uLx
zuxhLke nke. sLkku rLkfk kE kku. nku ku k
skkkh Au. yu kuyku ytkk heku skkkh

Lkke nkukku. (Ss.50, 52, and 53 of the Code);
rkrLke ykk su {kMk ss{Lx zuxh khefu
kku fhke nku (S.146 of the Code); yLku
ss{uLxLkk {eLk (S.150 of the Code)
urk yhS su nwf{Lkk{k {kxu fhe nku ku yhskh
khk Mkne yLku kkkMku nkue uEyu yLku ke
{kMk su {kMk fuMkLke nfefkke kfuV nku. fkuxuo
Mk{S Mktkkukfkhf heku Mkkrkk fwo nku yu Lke[uLke
rkkku xuk fkuxkuo{kt ykke nku su nwf{ XXI rLk{
11 fkuz{kt kkku Au.
kkLkku Lktkh
kkfkhLkwt Lkk{
nwf{Lkk{kLke kkhe
wt nwf{Lkk{k Wkhke fkuE yke kE Au;
wt fkuE ku{uLx fu rk {kxu fw s yuzsMx{uLx
fwo nku ktLku kkfkhku khk yLku kAe nwf{Lkk{k
k;
ksLke hf{ u kkfe nku nwf{Lkk{kLku kke
ykk keS heeV {tswhe fhe, ku k fkuMk
nwf{Lkk{kLke rkkku Mkkku fu su nwf{Lkk{kLke
kkhe huk ykk kAe kk {kxu fwt Au;
[oLke hf{ u fkuE nku kku, nwf{ {ku;
{kMkLkwt Lkk{ suLke rY nwf{Lkk{kLke kse
fhkLke nku yLku;
su{kt fkuxoLke {Lke sYh nku ku sue fu (a) suLkwt
nwf{Lkk{wt fwo nku kue fkuEk r{fkLkk
u[k {kxu; (b) fkuEk r{fkLke kt[ khk
ykk kt[ khk yu u[k khk ykk
u[kke kt[ kh; (c) u fkuE {kMkLke
hkfz ykk yxfkk su{kt fheLku; (d)
heMkehLke rLk{wfke; (e) Lkrn ku su heeV
{tswh fhe Au kuLkk {kxu; (Order XXI of the
Code)
kuMk nwf{Lkk{kLke kse
nwf{ XXI rLk{ 18 fkuz kkku Au fu yuf Mk{kLk

kkfkhku {kxu ku hf{Lkk [oLkku kuMk nwf{Lkk{kLke
kse {kxu yhSyku fkuxo y{ fhe nku, fu su
yk kkLke nku yLku kuLke kse yuf s Mk{u
fkuxo khk fhkLke nku khu (a) ktLku hf{ Mk{kLk Au.
ktLku nwf{Lkk{k {ku kE fu Au; (b) u ktLku hf{
yuf Mk{kLk Lkke khu nwf{Lkk{k zee nkuzh khk
{kuxe hf{Lke kE fu khtkw yk {kxu LkkLke hf{ kk
fheLku zee nkuzh ku kt {kMkku rY Mktwk heku
u kuMk zee khefu u {kLkk{kt yku, fu su nwf{Lkk{w
kuLkk rY{kt kwt nku yu yuf ykk khu
{kMkkuLke khVu{kt kwt nku.
Wknh : A B Lke rY{kt Yk. 1000/- Lke hf{Lkwt
nwf{Lkk{w nku. B A Lke rY{kt Yk.1000/- Lke

hf{Lkwt nwf{Lkk{w nku, u A rLke kkheu {k
ykkk{kt rLkV . nwf{ XXI rLk{ 18 fkuz
{ku B kuLkk nwf{Lkk{kLku kuMk nwf{Lkk{w ke Lk
fu.
Wknh : C Lke rY{kt A yu B su keyku Au.
kuyku Yk.1000/- Lke hf{Lkwt nwf{Lkk{w {uw nku

yLku C Lkwt nwf{Lkk{wt Yk.1000/- Lkwt B Lke rY{kt
nku nwf{ XXI rLk{ 18 fkuz {ku C kuLkwt
nwf{Lkk{w kuMk nwf{Lkk{w Lkk {kLke fu.
Wknh : F yu Yk.1000/- Lkwt nwf{Lkk{w {uw nku
suLkk {kxu {khu A, B, C, D yLku E Mktwk heku

skkkh nku. A Lke kkMku Yk. 1000/- Lkwt nwf{Lkk{w
F Lke yufkLke Mkkku nku yu Mktwk nwf{Lkk{kLke
kseLke yhS fhu kku F kkukkLke Mktwk
nwf{Lkk{kLku kuMk zee ke fu Au. nwf{ XXI rLk{
18 {ku fkuz.
nwf{ XXI rLk{ 26 fkuz kkku Au fu kse fhke
fkuxuo u kqhkk fkh kkkk nku yLku ss{uLx zuxhu
{eLkkehe kikh fhe nku ykk ke s hkku kqhe
fhe nku. su kkk{kt yke nku, kku fkuxo kkuzk
Mk{ kqhkku nwf{Lkk{kLke kse{kt {LkkE ykke
fu Au. fu su nwf{Lkk{w ku fkuxo u fwo nku ykk yke
fkuxo k nwf{Lkk{kLke kse{kt {LkkE nwf{ fhe

fu.
kkhLkee kuMkezk
kkhLkee kuMkezk nwf{ XXI rLk{ 46-A ke 46-I
fE heku fhwt ku kkku Au fu su kuMkezk khk zee
nkuzh hf{ {uk ykk kzo kkxeoLke kkMku ss{uLx
zuxhLke r{fk {uk {kxu kuMkezk fhe fu.
zuxhLku su ss{uLx zuxh ku kkhLkee zee nkuzhLku
kuLkwt fso [qfkLkku nwf{ fhe fu Au.
VkuhuLk ss{uLxTMk
VkuhuLk ss{uLxTMk fu su S.13 {kt su ykkku Au su (a)
VkuhuLk ss{uLx Wkh kku k fheLku (b) S.44-A
fkuz {ku [kuMk fuMkkuLku kse fhkeLku VkuhuLk
ykhkexuxh su yukuzo fkuo nku ku u{kt y{e
kLkkk Au, su khu kkw kzkku nku khu khk{kt
y{ fhke fk Au.
yke, huVhLMk, hew yu heeLk
u fkuE kLku nwf{ fu nwf{Lkk{w su fkuxou fwo nku
kuLkkke kuLku Mktkkuk Lkk kku nku kku ku WkhLke fkuxo{kt
yke fhe fu Au. u ku nwf{ fu nwf{Lkk{k rY
kk kkk nku kku ykk hew fu heeLk yhS
VkE fhe fu Au. kt [kuMk fuMkku{kt Lke[uLke fkuxo,
nkEfkuxoLkku huVhLMk yku Au.
yMk nwf{Lkk{k{ktke yke

yke{kt Lke[e fkuxoLkk rLkoLku {qqk heku
Lkef kkkMk Wke fkuxo su nwf{Lkk{w yMk
nwf{k{kt fwo nku kuLke rY nku Au. khu yke
yke fkuxuo fhuk nwf{Lkk{k rY nku Au. k{
yke Wke fkuxo{kt VkE kE fu Au. fu su
nkEfkuxoLkk nku khtkw MkufLz yke nkEfkuxo{kt VkE
kE fu Au. k{ yke fuMkLke nfefk Wkh
ykkhek Au. ykk fkk Wkh ykkhek nku Au.
ykk fkk yu fuMkLke nfefk Wkh nku Au. ktLku

kkfkhkuLke Mkt{rkke su nwf{Lkk{w kw nku kuLke rY
fkuE yke Lkke kke. (S.96 of the Code) MkufLz
yke kMkrf heku fkk Wkh VkE fhe fk
Au. yLku kt kkLkku rk kiMkk kkAk {uk
{kxuLkku nku Au. ku k Yk. 25,000/- ke w kkAk
{ukLkku nku ku {kxu nku Au. (S.102 of the
Code)
ykeLkwt Vku{o
huf yke kuLkk [kuMk LkkULkk Vku{o yhskhLke
Mkneke nkue uEyu ykk kuLkk fe khk yLku fkuxo
Mk{k hsq fhkLkwt nku Au. yLku ku yu yrfkhe su
kuLkk khVke rLk{wtf fkuo nku. su [kuMk Vku{oLkk
yke Mkkku [wfkkLke Lkf k nkue uEyu. yke
yuf{ Mk yu yk {kkk, ktku ukLkk fkhku
su nwf{Lkk{k rY{kt WkMkk kk nku yu k
e khLkk ykk yke nfefk khLkk yu ku
fkhu Lktkh {ku ykkk ku heku nkuk uEyu.
khu yke {Lke hefhe {kxu nku khu yhskhu
yke fkuxo {tswh fhu ku Mk{{kt s hf{ rke Au su
he kzu Au yu {eLkkehe fkuxoLku ku kku ku
fkhu kikh fhe kzu Au. (Order XLI, Rule 1 of
the Code)
Mk{{kok
yke nwf{ kkk nwf{Lkk{k r{kt 90 rMk{kt
nkEfkuxo{kt VkE kE fu Au. yLku keS fkuE k
fkuxo{kt nwf{Lkk{k ykk nwf{Lke kkheke 30
rMk{kt VkE kE fu Au. (A.116 of the
Schedule to the Limitation Act)
rtk {kxu yhS
su yke fhk{kt kk Au. (Order XLI, Rule 3A

of the Code)
fkokne Wkh {LkkE nwf{

yke VkE fhe yu nwf{Lkk{w fu nwf{Lkk Wkh
{LkkE nwf{ Au. kuLkku kuku yko Lkke kkku rMkk fu
yke fkuxo fkuE nwf{ fhu ykk yke VkE fhe
Au. ku fkh nwf{Lkk{kLke kse{kt ktk nku Au.
ku{ Akkt yke fkuxoLku u yhskhLkwt fkh kske
kku kku nwf{Lkk{k Wkh {LkkE nwf{ fhe fu Au.
kse Wkh {LkkEnwf{ fhk {kxu yke fkuxoLku
kku fu (a) kkfkh su Lku {LkkE {kxu yhS fhu Au kuLku
knkuwt LkwfMkkLk kk ku{ Au. u nwf{ Lkne kk kku,
(b) yhS fkuE k kLkk rtk kh fhk{kt
yke nku kku (c) yhskhu nwf{Lkk{k ykk nwf{
{kxu {eLk ykk nku ku kse {kxu yLku Auu
nwf{Lkk{w fu nwf{ kuLku ktLkfkko hnuu. (Order XLI,
Rule 5 of the Code)
khkLkk kwhkk yke fkuxo{kt hsq fhk

ykeLkk kkfkhku Mkk{kL heku khk kwhkk hsq
fhk {kxu nkh Lkke. fu su {kirf MkkuS nku
ku{ Akkt u (a) su fkuxoLkk nwf{Lkk{kke yke kkLkk
fkh kk Au ku fkuxo Lku kwhkk yuz{ex fhk uEkk
nkk Akkt Lkk fko nku (b) u kkfkh khkLkku
kwhkku hsq fhk {ktkkku nku fu su nwf{Lkk{w kw
khu kuLke kuLku Lk nke kAe nwf{Lkk{w kk kAe
yke{kt ykk nku khu kuLku kE kuk kwhkk
(c) yke fkuxo fkuE k Mkkus hsq fhk fu
fkuEkLku MkkkeLku kkkMke fu Au. suLkkke [wfkku
nuh fhe fk ykk ke fkuE Lkh fkhke
yke fkuxo ku kwhkkLku fu MkkusLku hsq fhk ykk
MkkkeLku kkkMkk {tswhe ykku Au. (Order XLI, Rule
27 of the Code)
khu yke Mk{{kok{kt fhu rMkku kqhk kk

kAe fhk{kt yku khu ykeLke Mkkku yuf
MkkuktLkk{k ke yhS suLke yth fkuxoLku Mktkkuk kk
yu heku rtk kkLkk kqhkk fkhku kkkk kzu Au.
kuMk ykusuLk VkE fhk
nwf{ XLI rLk{ 22 fkuz kou Au fu Mkk{kkk suLku

nwf{Lkk{k rY yke Lkke fhe. k kuMk
ykusuLk yke{kt VkE fhe fu Au. su yke
yhskhu fhe Au. kuMk ykusuLk ykeLkk fko{kt
s nku Au. ku k Mkk{kkkyu kseLke kkheke
yuf {rnLkk yth VkE fhk s kzu ykk kuLku
fe kk. ykeLke MkwLkkeLke su kkhe
LkkuxeMk{kt Lke fhe kuLku VkE fhk kzu Au. (Order
fu yu hkfz fu yxfkk nwf{Lkk{kLke kse

{kxu nku;
yke su YMk{ktke kue nku ku yke YMkke
{tswh fhk sue nku;
XLI, Rule 22 of the Code)
nwf{ VII rLk{ 10 fkuz {ku nwf{ fhe kk

yhS khk ELku ku fkuxo Mk{k {qfe
(rMkk fu kurMkh nwf{ VII rLk{ 10A {kt
kou Au ku yLkwMkhk{kt ykuku;
nwf{ IX rLk{ 9 fkuz {ku yhS Lkk{tswh
fhkLkku nwf{ fhe fu Au fu (su fuMk{kt yke
fhkLke {kko wku nku Au.) su{kt Lkk{tswh
fhkLkk kkLku h fhkLkku nwf{ kk Au;
nwf{ IX rLk{ 13 fkuz {ku yhS Lkk{tswh
fhkLkku nwf{ kE fu Au. (su fuMk{kt yke
fhkLkku {kko wku nku Au)su{kt yufkhVe
nwf{Lkk{kLkku nwf{ h fhkLkku nwf{ fhe fu Au;
nwf{ XI rLk{ 21 fkuz {ku nwf{ kE fu Au;
nwf{ XXI rLk{ 34 fkuz {ku MkkusLkk
zk^x Wkh ktku ykk LkkU Wkh nwf{ kE fu
Au;
nwf{ XXI rLk{ 72 ykk 92 fkuz {ku;
nwf{ XXI rLk{ 106(1) fkuz {ku yhS
Lkk{tswh fhkLkku nwf{ kou Au fu nwf{ rLk{
105(1) fkuzLkk {ku yhS yke kk kkk
Au;
nwf{ XXII rLk{ 9 fkuz Lkku nwf{ yukux{uLxLku
h fhu Au ykk tkLku h fhu Au;
nwf{ XXII rLk{ 10 fkuzLkku nwf{ h {tswh
fhe fu Lkk{tswh fhkLku kkku Au;
nwf{ XXV rLk{ 2 fkuz nwf{ ku (kk{kt
yke kE fu Au.) kk h fhkLkk nwf{Lku
kke yhS Lkk{tswh fhkLku kke Au;
nwf{ XXXIII rLk{ 5 fkuz {ku nwf{ khek
{kMk khefu kk fhkLke yhS {kxu khkLkke
Lku Lkk{tswh fhkLku kkku;
yke fkuxoLkk kkh

yke fkuxo fkuEk nwf{Lkk{w fu nwf{ fhe fu Au. su
kuLku fhk uEkk nku ku ykk khkLkk nwf{ fu
nwf{Lkk{w fhe fu Au. u ku fuMk{kt sYhe kkkk nku
yLku yk kkh fkuxoLku kku fu yke nwf{Lkk{kLkk
kkYku Au. ykk kku fkuEk kkfkhLke khVu{kt
ykk kkLke khVu{kt fhe fu Au. u fu ku kkfkhu
yke fu ktku VkE Lkk fkuo nku kku k. (Order
XLI, Rule 33 of the Code)
yke ku{ ykuzoh
S.104 fkuzLkku kkku Au. fu yke Lke[u {kuLkk
nwf{ Mkk{u VkE kE fu Au:

S.35A fkuz {wsk (kuxk yLku kkukMk kk {kxu
ykk k[k {kxu kh Yku [o {kxu)
S.91 fkuz (kef LwMkLMkLku kkk kk VkE
fheu ykk fkuEk kuxw fk{ su kef nuh
nek Lku yMkhfkko nku); ykk S.92 fkuz (nuh
rnkLku kkk kkyku{kt) S.91 yLku S.92 fkuz
{ku kku fhkLke khkLkkeLke Lkk kkze fu
Au. u kuku fuMk nku kku;
S.95 fkuz {ku nwf{ (hkfz fhk {kxu,
kt[{kt uk {kxu ykk {LkkE nwf{ ykk
ykqhkk fkhku);
nwf{ fkuzLke fkuE k ukkE {wsk fu su tzLku
kkku nku ykk fkuEk {kMkLku rMke
su{kt yxfkk fu hkfz fhkLkku nku rMkk
nwf{ XLIII rLk{ 1 fkuz kkku Au fu yke Lke[u

{kuLkk nwf{ke WkMkk ku nku:
nwf{ XXXV rLk{ 3 yLku rLk{ 4 ykk

rLk{ 6 fkuz {ku ELxhezTMk kkLkk nwf{ku;
nwf{ XLVIII rLk{ 2, rLk{ 3, ykk rLk{
6 fkuzLkk nwf{;
nwf{ XXXIX rLk{ 1, rLk{ 2, rLk{ 2A,
rLk{ 4 ykk rLk{ 10 fkuzLkk nwf{;
nwf{ XL rLk{ 1 ykk rLk{ 4 fkuzLkk nwf{;
nwf{ XLI rLk{ 19 fkuzLkk Lkk{tswh nwf{ fu su
Vheke yuz{ex {kxu ykk nwf{ XLI rLk{ 21
fkuz {ku Vheke MkwLkke yke {kxu;
nwf{ XLI rLk{ 23 ykk rLk{ 23A fkuz
{ku nwf{ fu su fuMkLku he{kLzLku kkk yke
fkuxoLkk nwf{Lkk{k{ktke yke fhk{kt yke
nku;
nwf{ XLVII rLk{ 4 fkuz {ku nwf{ su hew
yhSLku {tswh {kxu fhk Au.
nwf{ XLI fkuz {ku YMk fu su yke ku{ nwf{ Lkk
kurMkh {kxu kkw kzu Au (Order XLIII, Rule 2 of
the Code)
uxMko kuxLx yke

fkuz fkuEk yke nkEfkuxo{kt VkE kk ku
kokku Lkke. su yke Mkk ssLkk [wfkkke
WT kE nku ku ku s nkEfkuxuo tzef Mk{k kE
fu Au. ku k ku nkEfkuxoLkk uxMko kuxLxLkk rLk{
{ku yk yke 30 rMkLke yth su nwf{ Mkk{u
VkE fhkLke, kku ku nwf{Lke kkheke 30 rMk{kt
kE fu Au. (A.117 of the Limitation Act)
Mkwr{ fkuxo{kt yke fkuz {ku

{k. Mkwr{ fkuxo ykuV ELzek Mk{k yue yke
VkE kE fu su [wfkk, nwf{Lkk{k ykk ytrk{
nwf{ rMkr kuMkezk{kt nkEfkuxo nku. u nkEfkuxo
yue kkhe ykku fu (a) fuMk{kt Lkh fkkfe
&ku Mk{ku Au ykk Mkk{kL {nLkwt Au (b)
nkEfkuxo u yuku r[kh fhu fu yk &ku Wkh
{k.Mkwr{ fkuxo ykuV ELzek rLko fhu. (Order

XLV of the Code)
huVhLMk xw e nkEfkuxo
fkuEk fkuxo fuMkLkk fkkLku kkk &ku Wkh
nkEfkuxou yrk ykku, kku ku fuMkLku nkEfkuxo{kt
heVh fhe fu Au yLku nkEfkuxo rkeLku kuLkk Wkh
nwf{ fhe fu Au. (S.113 of the Code) fkuxo
kkfkhLke yhS fu Mwku {kuxku Wkhke yu fuMk heVh
fhe fu Au. huVhLMk fhkk knuk su ukkE nwf{
XLVI rLk{ 1 {ku Au ku fkuxoLku huVhLMk {kxu
Mktkkukfkhf kke uEyu.
hew
S.114 fkuz {ku kkfkhLku [kuMk Mktukku{kt
hewLkku yrfkh ykku Au yLku kuLkku kueMkh nwf{

XLVII fkuzLkk rLkk Mxuku Au. hew {qqk heku
Vheke fuMk kkkMkk {kxu yus fkuxo yLku yus ss {kxu
Au. fkuE k nwf{ fu nwf{Lkk{kke yMktkw nku
khu hew {kxu yhS fhe fu Au (a) fuMkku fu su{kt
fkuE yke Lkk nku; yLku (b) fuMkku fu su{kt yke
fhe fk ku{ nku k Lkk fhe nku, fkuz [wfkkLku
hew {kxu M{ku fkuxoLkk huVhLMkke khkLkke ykku Au.
[wfkk {kxu hew yhS Lke[uLkk fkhkuMkh fhe fk.
(a) {uxh fu kwhkkLku kkw ftEf Lkwt yu ykLkwt;
yu (b) hefkuzo Wkh ukke Mk q; yLku (c)
ke fkuE kqhkk fkhku. hew yhS Mkwr{ fkuxo
rMkk fkuEk fkuxo ykku [wfkk {kxu 30 rMkLke
yth {qfkE kkk nwf{Lkk{kLke kkheke kk Au.
(A.124 of the Limitation Act)
heeLk
S.115 fuMk kkku Au fu nkEfkuxo fkuE k fuMkLkk hufzoLku
{tkke fu Au fu fkuEk Lke[e fkuxuo yu{kt [wfkku

ykku nku yLku ku{kt yke kE nku yu{kt k nku
Au fu Lke[e fkuxuo fkkLke heku kkh Lkk nku kku k
ku kkh kkko nku ykk u kkh nku kku k ku
Lkk kkko nku ykk kuxe heku koLk fwo nku

ykk ykLke kuhkoqtf fu yuLke nwf{k
kkhk{kt he nku. nkRfkuxoLke nkshe{kt k
hefkLk khefu kkk Au. su {kMk Lku Lke[uLkk
fkuxoLkk nwf{ke Mktkkuk Lkk kk ku nkRfkuxo{kt xee{k
wt nwf{Lke Mkk{u fhe fu Au. ykk nkRfkuxo (kkukkLke
heku) Mkwe {kuxku heefkLk Mk{kLkku Wkh fhe ku Lke[uLke
fkuxoLkk nwf{ Mkk{u fhe fu Au.
S.115 {ku heeLk yhS VkR fhkLke
Mk{{kok khke Lke[uLke fkuxoLkku nwf{ kku

khke 90 rMkLke yth Au.
S.115 {ku nkRfkuxoLkk he{Lk kkh yLku
khkLkk ktkhLkk ykxf 227 {ku nkRfkuxoLkk

kkh ku sqk yLku Mk kurMkzk {kxu Au. kkr{f
kVkk kLLku kkh [u yu Au fu S.115 fkuz {ku
nkRfkuxo heefkLk kkh u ke s hkku ku {ku
Mktkkukfkhf kkke nku ku kkhe fu Au. khu
ku{kLke fkuR k hk Mktkkukfkhf Lkk kkke nku
khu nkRfkuxo khkLkk ktkhLke ykxf A.227
{wsk WkhLkk hLkk kkh kkhe fu Au.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 3 : MktrkrLkf fkku
khkLkk MktrkLkLkwt yk{w :
MktrkLkk zik su ykkuo yLku u k fhk
{kkkk nkk ku MktrkLk kou Au. MktrkLkLke
ukkR{kt kuke kkkLkk ykoxLk{kt tfk sL{u
khu fkuxo yk{wLkk ku kkkMku Au. kkkLkk yuf
fhkkt khu yko kR fu ku{ nku khu yk{ kLku Au.
MktrkLkLke keS ukkRykuLke kkk Mk yLku
[kuMk nku kt ku rkLkLku khu ku kLkkk fu
ku{kt fkkfqk fhk yk{wLkk kuLkku Wkkuk fhe
fk Lkne. yk{w{kt kouk Wuku MktrkLkLkwt
{qwk {kkLkku tk fheLku MktrkLk{kt skue
MkkkLke Yyu Mkwkhe fk Lkrn. (Keshavananda
Bharti v. State of Kerala, AIR 1973 SC
1461).
Wknh : yk{w{kt r[khkk {wsk
rkLkMktkkLkwt {qqk {kkLkku yko yu kk Au

fu hkLku kuLkku kkukkLkku {o hnuu Lkrn yLku ke
kyku ytk:fhLke Mktkkk {kxu Mk{kLk heku kkk
hnuu yLku ku{Lke kMktkeLkk {oLke {wkku rn{kk
fhkLkku fu yk[hkLkku yLku kuLkku [kh fhkLkku n
hnuu. (S R Bommai and others v. Union of
kk -1: Mkt yLku kuLkku u

MktrkLk{kt ukkR Au fu khk hkkuLkku Mkt Au
(A.1) yk{ nkuR, ykku kLk{kt hkwt uRyu fu
MktrkLkLkwt yk~f {kwt Mk{ke ykk yo
Mk{ke fkhLkwt Au. (Automobile Transport
(Rajasthan) Ltd. v. State of Rajasthan, AIR
1962 SC 1406).
MktMkLku Lkkt hkku h[kLke (A.2) hkkuLke Mkt{rk

fu Mkn{ke rMkk uku{kt VuhVkh fhkLke fu
hkkuLkkt Lkk{ kkLke yLku Mkke knw{keke
fkku kMkkh fheLku nkLkkt hkkuLkkt rMkkh, n

ykk Lkk{{kt VuhVkh fhkLke Mkkk Au. (A.3)
kk -2 : Lkkkrhf
MktrkLkLkku kk -2 LkkkrhfLku kkku Au.
MktrkLkLke Yykk ku khkLkwt Lkkkrhf k
fhkLke hek koe Au. A.11 ke MktMkLku fkku
zeLku LkkkrhfLkk nfLkwt rrLk{Lk fhkLke Mkkk
MkkUke Au. yk MkkkLke Yyu MktMku Lkkkrhk
yrrLk{, 1955 zku.
MktrkLk k yLku Lkkkrhf [u Mk u kkzu Au.
fuxkf {qqk nf Vk LkkkrhfkuLku {e fu Au,
khu ke nf ku Lkkkrhf nku fu Lkrn ku kLk{kt
ek rMkk, ke kykuLku {e fu Au. (Jaipur
Udyog v. Union of India, AIR 1969 Raj 281)
1995{kt Mkwr{ fkuxo yuku [wfkku ykku nkku fu khk
Mkt yke fhLkkh kLkke ftkLkeLku Lkkkt [eoLku

nuhkhkuLke ke fkrk fhk kLkke ftkLkeLku
yxfke fu Lkrn, fu{ fu krf [Lk
A.19(1)(a) Lkk hkLkku RLfkh fhe fu Lkrn.
kk -3 : {qqk nf
MktrkLkLkk kk -3 Lkk nukw {kxu A.12 {kt hk Lke
kk fheLku ku{kt khkLke Mkhfkh yLku MktMk, huf
hkLke Mkhfkh yLku rkLk{tz ku{s khkLkk
uLke yth ykk khk MkhfkhLkk rLktk
nuXLkkt kkt MkkrLkf yLku yL Mkkkktkku Mk{ku
kk Au.
{tz (kkuze) hk Au fu Lkrn ku huf fuMk{kt Wk
nfefkkuLkk ykkhu yLku MktMkk Lkkktfe heku fkoLke
ryu yLku nexe heku MkhfkhLkk wke
ykk MkhfkhLkk rLktk nuX Au fu fu{ ku r[kheLku
Lke fhkLkwt nku Au. Vk rLk{Lkfkhe rLktk
rkLk nuX ykk yLkk {tz Lku hk kLkke
fu Lkrn. (Zee Telefilms Ltd. v. Union of
Wknh : A rhx yhS fhu Au. kue e Au fu
khk{kt rfuxLkk rLktk {kxuLkwt kkuzo A.12 Lkk

yko{kt hk Au. kkuzoLke h[Lkk rkLk nux kR Lk
nke. kkuzoLke uh{qzeLkku fkuR kk Mkhfkh hkke
Lkke. kkuzoLkwt Mk{k fu ytk: [oLku knkU[e k
Mkhfkhu kMk{kt fkuR Lkkktfe Mknk ykke k
Mkhfkhu kMk{kt fkuR Lkkktfe Mknk Ek Lkke
u{kt rfux yttku kkuzoLkku Rhku hku MkkUkuku fu
hk hrkk Lk nkku. MkhfkhLkwt fkuR rLktk nkwt. ku
Vk rLk{Lkfkhe nkwt yLku kuLkku fkh nexe Lkke.
A.12 nuX kkuzo hk Lkke. (Zee Telefilms Ltd.
v. Union of India, AIR 2005 SC 2677).
MktrkLk y{{kt ykwt ku ykkWLkk khkLkk

u{kt y{{kt hnuk fkk kk 2Lke ukkRyku
Mkkku MkwMktkk nkukke yke yMktkkkkLkk {k{kt
hkk Au. e, kk-3 {kt rLkrnk fhuk nf R
u ykk xkzu kuk fkuR fkk zk hkLku {LkkR
Au. yk rLk{Lkku tk fhe fkuR fkku zk{kt yku,
kku yke yMktkkkkLkk {k suxku ku hkkk Au.
yk nukw {kxu fkk{kt xnwf{, nwf{, kuxk-fkk,
rLk{, rrLk{, nuhLkk{wt, khkLkk uLke yth
fkkLkwt k hkke YrZ ykk ke A.13
nuXLkku yk rLk{ A.368 nuX MktrkLk{kt fhuk
fkuR MkwkhkLku kkw kzu Lkrn.
Mk{kLkkkLkku nf
A.14 {kt ukkR Au fu fkuR kLku khkLkk
u{kt fkk Mk{k Mk{kLkLkk yLku fkkLkk Mk{kLk

hkLkku hk RLfkh fhu Lkrn. yn Mk{kLkkk
yuxu fkuMkh Mk{kLkkk, fwhke Mk{kLkkk Lkke.
fkkLke Mk{kLkkk yuxu fkku Mk{kLk kyku {kxu
Mk{kLk nkuku uRyu yLku kuLk Mk{kLk heku nex
fhku uRyu. Mk{kLkLku Mk{kLk heku kk. uk
kske kuh kh ykkrhk nku kt ueke heku
ukke ukkRyku hkkk rkLkLku fkuxkuoyu
Mk{koLk ykwt Au.
kykuLkwt keofh fkuR kwrkB u kh

ykkrhk Au fu fu{ yLku yk uLku rkLkLkk Wu
Mkkku Mktkt Au fu fu{ yu Lkktku kusue fMkkuxe Au.
(Indra Sawhney v. Union of India, AIR
1993 SC 477)
Wknh : {rnk fkuus{kt yk[ko khefu Vk
{rnk Lke{kLke MkhfkhLke rLkke nke. fkuus{kt fk{

fhkk kwhwk rkfu fkuusLke LkerkLku kzfkhe kuLke
e yue nke fu yk rLk{ rkLkk ykkhu
ukkku Au. fkuxuo Xhkwt fu {rnk fkuus{kt Vk
{rnk yk[ko fu {rnk rkfkuLke rLk{qtf, ku
keofh yLku rMk fhk khuk A.16 Lkku tk
hkke nkuR Art 14 ykk Art 16 Lkku tk kkku
Lkke. (Based on Vijay Lakshmi v. Punjab
University, (2003) 8 SCC 440)
A.15 {o, t, kkrk, rk, sL{Mk ykk
ku{ktke fkuR fkhMkh fkuR Lkkkrhf Mkk{u uk

hkk{kt hkLku yxfku Au. ku{ Akkt hk Lke[uLkk
{kxu kMk ukkR fhe f :
eyku yLku kkfku (A.15(3));
LkkkrhfkuLkk fkuR Mkk{krsf yLku ikrf heku
kAkk ko {kxu ykk yLkwMkqr[k rkyku yLku
yLkwMkqr[k ykrrkykuLke krk (A.15(4));
ykk
LkkkrhfkuLkk fkuR Mkk{krsf yLku ikrf heku
kAkk kkuo {kxu ykk yLkwMkqr[k rkyku yLku
ykrrkyku {kxu, ku{Lkk kLkke ikrf
MktMkkyku Mkrnk Mkhfkh Mknkrk nku fu Lkrn
Akkt, w{rk rk MktMkkyku rMkkLke
ikrf MktMkkyku{kt u (A.15(5))
Wknh : kkeke fkuusLkk rLk{ku{kt yue ukkR
nke fu fkuus kt ykue nku ku hkLkk rkLk

rLkkMkeykuLku u {kxu {kkk eX Ve [qfkLke
hnuu. khu rLkkMkeykuLku [qfkLke Lkrn hnu, fkuxuo
Xhkwt fu uk hnuXkLkk Mk kh ykkrhk nkku.
sL{ Mk kh Lkrn kuke A.15(1) Lkku tk kkku Lkke.

A.15(1) (D. P. Joshi v. State of Madhya
Bharat, AIR 1960 SC 1208)
A.16 {kt hk nuXLke fkuR f[uhe{kt hkuskkh ykk
rLk{qfLku kke kkkkku{kt k{k{ Lkkkrhfku {kxu

kfLke Mk{kLkkkLke ukkR Au. ku{ Akkt kuxk-tz
(4) {kt ukkR Au fu hkLkk {ku hk nuXLke
Lkkufheyku{kt kAkk koLkwt LkkkrhfkuLkwt kqhkwt
rkrLkr Lkke yu{ kku kku ku kuLke khVu{kt
rLk{qtf ykk skLke yLkk{k {kxu ukkR
fhk{kt yk f{ yxfkke Lkke. ykk fkuR
yLkk{kLke fhue Lkrf Mk{ekk kAkkkoLke
ueke rkfq ykukk yLku ku{Lkk {kxu fhue
yLkk{kLke kuhkske xfkkheLke kkkk{kt {e
hnuu. (Indra Sawhney v. Union of India,
AIR 1993 SC 477)
khkLkk uku{kt {wkku Vhwt (A.19(1)(d));

khkLkk uLkk fkuRk kk{kt Mkwt yLku
Mkh kwt (A.19(1)(e)); yLku
fkuRk tku fhku ykk fkuRk Mkk
ykk ukkh fhku (A.19(1)(g)).
yk nf Vk LkkkrhfkuLku {uAu. ke kykuLku
{kk Lkke. e yk nf rLkhkuk Lkke. khkLk
Mkkoki{ yLku ytrzkkkLkk rnk{kt hkLke
Mkk{ke, rue hkku Mkkku MkkLkwfq Mktktku, nuh
Mkk, Mkwzkk ykk Lkirkfkk, fkuxoLkku rkhMfkh,
kLkke, kwLkku fhk W~fuhe, Mkk{kL sLkkk ykk
yLkwMkqr[k ykrrk Mktkt{kt hku ku rLktk
{qkt Au. (A.19(2)-A.19(6)).
swe fkk fkuusLke ke fkhfwLke skyu

yrMkqr[k fhe, A yu kfkk khekk{kt 70% kw
{uk nkkt. ku kktLke Mkkku yhskh nke. ykhe
kMktke ke nuh kR khu A Lku skwt fu kuLku
Lkkufhe {kxu kMkt fhe Lkke. 50% fhkkt ykuAk kw
{uLkkh k B Lku kMkt fhk{kt yke Au.
hkLke e yue nke fu B yL kAkk kkuoLke
fkk{kt ykke nke yLku yk sk yke fkk {kxu
yLkk{k nke. hk{kt fuxef fkkLke kyku {kxu
yLkk{kLke khkLkke Au ku fkhMkh fkuxo hkLkk
rLkoLku Mk{koLk ykwt.
kskekk {kxu fkuR [kuMk kuh fu {kk Lkke. huf

fuMkLkku kuLke kwkk kh Lk-rLko fhkLkku nku
Au. nfLkku tk, rLktk {qfk kkALkku ytkkok
nukw, Wkk uk khu qkLke kkfe yLku {k
yLku ku Mk{u koke Mkrk sukt krhkkuLkkt fkh
{wsk VuhVkh kk Au. rLktkLkk kskekkLkku
rLko rkke kuhku fhkkt Wuke kuhke
fhku uRyu. (State of Madras v. V. G. Row,
AIR 1952 SC 196). kuLku kske nkukLkku rLko
fhkLkku nku, kku rkLk su Wu rMk fhk {kku Au
ku Wu Mkkku kkff Mktkt nkuku uRyu yLku ku Wu
fhkkt khu Lk nkuku uRyu. (Arunachala Nadar
v. State of Madras, AIR 1959 SC 300).
MktkkkLkku nf :
Wknh : A Lku rhx yhS{kt yuku kku fkuo fu kuLku
Wknh : hk Mkhfkhu hkLke yth ykue swe
S.19(1) {kt k{k{ Lkkkrhfku {kxu Lke[uLkk nfLke
ukkR Au :
ke yLku yrkLke Mktkkk (A.19(1)

(a));
ktrkkqof yLku nrkkh rMkk yuXk kwt

(A.19(1)(b);
yukuMkeyuLk ykk wrLkLk h[kt
{wkku hkxe s Vhfkk uk{kt Lk yku kku

kuLkk A.19(1)(a) nuxLkk nfLkku tk kk Au. fkuxuo
Xhkwt fu hkxe sLku MkB{kLk yLku {kuk Mkkku
{wkku VhfkkLkku nf A.19(1)(a) {kt Mk{ku
kk Au. ku{ Akkt kuLkku fnukLkku yko yuku Lkke fu
fkuR {wk ke yLku yrkLke hek khefu sLku
kke fu. (Union of India v. Naveen Jindal,
(2004) 2 SCC 510)
(A.19(1)(c));
Wknh : A nuh Mkk{kt [Lk ykku Au. ku{kt k
keS fku{Lke k{f kkeykuLku wkk

ekwSLku fuxktf rLkuLkku fhu Au. yke kowf
{kxu rkk fhkku fkku fkuMkh Au, fu{ fu k nuh
MkkLkk rnk{kt {wk keLkk nf kh rLktk {qfu
Au. ykwt [Lk ykk k{ nuh yMkk
Qe fhu Au. u fu, fuxkf fuMkku{kt ku ]rkyku
huh ktrkLkku tk fhke Lkke. (Ramji Lal Modi
v. State of Uttar Pradesh, AIR 1957 SC

620)
Wknh : hk Mkhfkhu kkt ku nekkt knLkku
[kLkkh {kxu nu{ux Vhrskk knuhkLkku fkku

kMkkh fkuo. yk fkku nuhVhuLke Mktkkk kh ku
rLktk {qfu Au. (Ajay Canu v. Union of India,
(1988) 4 SCC 156)
Wknh : hk Mkhfkhu fkku kMkkh fheLku y{wf
rMkkhku{kt hnukLke {Lkk Vh{ke yLku kezeLkk

WkkLk{kt hkufku {sqhkuLku tk-{sqh khefu hkk.
fkkLkku Wu uke {kxu kqhkk r{fku hkkLkku
nkku. fkuxuo Xhkwt fu ukeLke {kuMk{ hr{kLk kezeLkk
WkkLk{kt uk-{sqhkuLkku hkuskkh rLktrkk fheLku yk
Wu rMk fhe fkku nkuk. fkkyu ukkh, tk,
Mkk yLku kr kh yku yLku rLkhkof
rLktk {qwt. ku fkku h fhk{kt ykku.
(Chintaman Rao v. State of Madhya

Pradesh, AIR 1951 SC 118)
A.20 {kt kwLkkLke kwLkk-Mkkrkke Mktkt{kt hk {kxu
ukkR Au. ku fkkuokh {tswhe fkk nuX hk {kxu

kwLkk-Mkkrkke Mkk{u, k{k u{ Mkk{u hk yLku
Mt kukkhkuk Mkk{u hk {kxu ku{kt ukkR Au.
Wknh : 1957 {kt yrrLk{ kMkkh fhk{kt
ykku. ku{kt yue ukkR nke fu kkukkLkk Wk{ku

kt fhu ku{Lke ku{Lkk f{o[kheykuLku ukLk [qfkLke
skkkhe hnu Au. fkkyu yk rLk{Lku LkuBkh
1956 ke y{{kt {qku. kh Lk [qfLkkh
kLku yk yrrLk{ nux suLke Mk kR fu.
fkuxuo Xhkwt fu yrrLk{ nuXLke skkkhe Lkkkrhf
skkkhe Au. Lkkkrhf skkkhe yk Lk fhe ku

kwLkku Lkke A.20(1) kkw kzu Lkrn. (Hathising
Manufacturing Co. v. Union of India, AIR
1960 SC 923)
Wknh : A rhkR sfkk yrrLk{ 1878 Lke

S.107(8) Lke[uLkk kwLkk k kurkk skku yLku
ku{kt ukkR fko {wsk kuLku rkk kR. kkAke

Mkkkyu A Mkk{u IPC Lke S.120B nuX Vrhk
{ktzkLkwt r[kwO. fkuxuo Xhkwt fu ku ku s kwLkk {kxu Lk
nkukke, keS Vrhk {ktzk{kt nhfk Lkke. (Leo
Roy Frey v. Superintendent, District Jail,
AIR 1958 SC 119)
Wknh : kwLkkLke kkkMk hr{kLk ykhkukeLku kkueMku
ytkqXkLkwt rLkkLk yLku Mkne fhk skwt. fkuxo Xhkwt

fu M-kukkhkukLkku yko {krnke ykkLkkh kLke
ytkk fkhe kh ykkrhk rkLkk fkuRk {wk
kh fk kkzu kue {krnke ykkkLkku Au yLku fkuxo{kt
Mkkuu hsq fhkLke fu ktrkf rkLkku ku{kt
Mk{ku kR fu Lkrn. fkuxuo Xhkwt fu ytkqXkLkwt rLkkLk
ykk kk fu nkue fu yktkeykuLke Akk ykk
kLkk Lk{qLkk ykkk ykk yku {kxu hehLkk
kk kokLkku Mk{ku A.20(3) {kt Mkkke
kLkkLke yrk{kt kkku Lkke. (State of
Bombay v. Kathi Kalu Oghad, AIR 1961 SC

1808).
Vkuskhe fuMk{kt kkkMk kkk hr{kLk Lkkfkuo

r&uk yLku kkurkkV khek Vhrskk fhwt Mkukkhkuk Mkk{uLkk nfLkku tk fhu Au. Mkwr{ fkuxuo
fuxef Mkk{keykuLku yeLk hneLku yk xufrLkf
MiAf heku kuskLke khkLkke ykke Au. (Selvi
and others v. State of Karnataka, AIR 2010
SC 1974)
A.21 {kt fkkyu Mkkkue fkokrk yLkwMkkh nku
ku rMkk fkuR kLku kuLke ske ykk ytkk

Mktkkkke tr[k Lkrn fhkLke ukkR Au.
SkLkku nf fu kherhf yMk kqhkku {kork
Lkke, khtkw kuLkk kuk{kt {kLk rkck Mkkku rskLkk
nfLkku Mk{ku kk Au. (Francis Coralie Mullin

v. The Administrator, Union Territory of
Delhi, AIR 1981 SC 746). A.21 nuXLkk
SkLkk nf{kt Mkwr{ fkuxo rk {ukLkk

{qqk nfLku k {kL hkku Au. (Unni
Krishnan v. State of Andhra Pradesh,

(1993) 1 SCC 645). Mkwe{ fkuxuo f{ khefu
kLkk nfLku A.21 nuXLkk nfLkk kk khefu

{kL hkk{kt ykku nkku, fu{ fu ku Mknkuke
kufkneLkwt sYhe k Au. (Reliance
ukkRyku yLkwMkkh hkfz fhk{kt yke nke.

{wf{ku hkLkk kt[kk yrrLk{ nux fk{
fhke. Lk kt[kk{kt [kk{kt yk nkku.
yrrLk{Lke ukkR yLkwMkkh fe Lk kt[kk
Mk{k fuMk [ke fu Lkrn fkuxuo Xhkwt A yk ukkR
fkk rY Au. fu{ fu kuLkkke A.22(1) Lkku tk kk
Au. (State of Madhya Pradesh v.
Shobharam, AIR 1966 SC 1910)
Petrochemicals Ltd. v. Proprietors, Indian

Express Newspapers Bombay (P) Ltd.,
(1988) 4 SCC 592)
kuk Mkk{u nf
Wknh : swe swe yurLk h{k krhkusLkk{kt
uLkk ke MYkLke {LkkR Vh{ku Au. kk

{sqheLke A.24 nuX {Lkk Au.
hkufuk fk{khkuLku rne{kt R sk{kt ykkt. ku{Lku

wk{ ukLk [wfkwt Lkrn. ykLku {qqk {kLk
rkk Mkkku SkLkk ku{Lkk nfLkk RLfkh Xhkk{kt
ykku. kuke A.21 Lkku tk kk Au. (Peoples
Union for Democratic Rights v. Union of

A.22 {kt fuxkf fuMkku{kt hkfz yLku yxfkk Mkk{u
hkLke ukkR Au. hkfz yLku yxfkk{kt kkw

kzkk fuxkf nf {kxu ku{kt ukkR Au. kk
khefu, hkfz fhkue kLku hkfzLkk [kueMk
fkfLke yth kLk SfLkk {ursMxux Mk{k hsq
fhk uRyu yLku kuLke hkfzLkkt fkhku kuxkt
nukt kuLku skkkt uRyu. fkuxoLke yrf]rk rMkk
fkuR k kLku [kueMk fkf kAe yxf{kt hkku
uRyu Lkrn. yke fkuR kLku k kkukkLke
kMktkeLkk fe Mkkku {tkk fhkLkku fu kuLkk khk
hsqykk fhkLkku nf hnuu. rLkkhf yxfkkLke
ukkR fhkk fkk yLkwMkkh yxfk{kt hkue
kyku kkkk{kt k ku fuxkf nf kqhk kkzu Au.
Mkwr{ fkuxuo k rMk]k {kkoof Mkq[Lkkyku rLkk
fhe Au. kkueMk fMxze{kt hkfz yLku yxfkk {kxu
Mktktrk Mkkkktku kuLku yLkwMkhwt uRyu. (D. K.
Basu v. State of West Bengal, (1997) 1
SCC 416)
Wknh : kwLkkrnk yktuLke VrhkLkk ykkhu

A Lke hkfz fhk{kt yke. Cr.P.C. Lke
A.23 {kLkku yLku kukhLkku ukkh fhkLkeyLku ku
Wknh : yrrLk{{kt ukkR Au fu yLkwMkqr[k
rkLkku nkukLkk s fkhMkh fkuR kLku Mkuk

ykkkLke Lkk kkze fk Lkne. yke kyu
Mkk{kL fk{fksLkk {{kt yke Mkuk ykke nku ku
hku ke nwykuLku {{kt yke Mkuk ykke nku
Au. fkuxuo Xhkwt fu yk yrrLk{ A.23 Lkku tk fhkku
Lkke. fu{ fu kLku yLkwMkqr[k rkLkku nkukke kuLku
Mkuk ykkkLke Lkk kkzkke {LkkR Vh{kk{kt yku
khu ku k uXLku yeLk Lkke. (State v.
Banwari, AIR 1951 All 615).
{oLke MktkkkLkku nf
MktrkLk huf kLku ytkhk{kLke MktkkkLkk
nfLke yLku nuh Mkk, Lkirkfkk yLku ykhkuLku
yeLk hneLku {oLke wk heku rn{kk fhk,
yk[hk yLku [kh fhkLke kkthe ykku Au. ku{
Akkt {oLkku [kh fhkLkk nf{kt keS kLku
kkukkLkk {o{kt {kOkh fhkLkk nfLkku Mk{ku kkku
Lkke. kk, fkx ykk k[ke kLkk
{kOkhLkku rLkku fhkk fkkke f{Lkku tk kkku
Lkke. (Rev. Stanislaus v. State of Madhya
Pradesh, (1971) 1 SCC 677)
k{f kkkkkuLke MkkLku kke fuxef

MktkkkykuLke A.26 {kt ukkR fhk{kt yke Au.
e Mktkqoku hkLkk Lkkkt{ktke rLkkkke

fkuRk ikrf MktMkk{kt k{f rk ykkkLke
A.28 {kt {LkkR Au. ku{kt ukkR Au fu hku {kL
fhue yLku hkLkkt Lkkkt{ktke Mknk {uke fkuR
MktMkk{kt nkshe ykkke k yke MktMkk{kt ykkkk
k{f rk{kt kk uu Lkrn ykk ku{Lkk
keLke Mkt{rk rMkk yke MktMkk{kt kukk fkuR
k{f WkkMkLkk{kt nkshe ykku Lkrn.
Wknh : kw LkkLkf wrLkMkxe yrrLk{Lke S.4
{kt kwhwLkkLkfLkk SLk yLku rk ytku ykMk yLku

MktkuLk {kxu ukkR fhk hkLku skwt. yk
ukkRLku, wrLkMkxe Mktkqoku hkLkkt Lkkkt{ktke
rLkkkke nkukLkk fkhMkh kzfkhk{kt yke. ku
A.28 Lkku tk fhu Au. fkuxuo yk e h fhe yLku
Xhkwt fu S.4 kwhw LkkLkfLkk SLk yLku rkLkk
ikrf ykMkLku WkusLk ykku Au. ku k{f rk
ykk fkuR y{wf {oLku WkusLk ykkke Lkke. (D. A.
V. College v. State of Punjab, (1971) 2 SCC
269)
MkktMf]rkf yLku ikrf nf

A.29 {kt ukkR Au fu khkLkk u ykk kuLkk
fkuR kk{kt hnukk LkkkrhfkuLkk fkuR sqkLke kkk,

rrk ykk MktMf]rk swe nku kuLku kuLkwt hk fhkLkku
nf Au. ku{kt yue k ukkR kuLkwt hk fhkLkku
nf Au. ku{kt yue k ukkR Au fu hk khk
rLkkkke ykk hkLkkt Lkkkt{ktke Mknk {uke
fkuR rk MktMkk{kt {o, t, rk ykk kkkLkk
fkhMkh u RLfkhk{kt Lkrn yku.
ytkuS {k{Lkk rkkeoykuLkkt {kkkrkkkLkwt
yuMkkuMkeyuLk rY fkoxf hk yLku yL AIR
1994 2 SC 1702. Ak kuh Mkwe rkLkwt {k{
{kk]kkk nkuwt uRyu. kuku fkoxf MkhfkhLkku nwf{
MktrkLk A.29 ykk A.30 Lkku tk fhkku Lkke yu{
Mkw{ fkuxuo Xhkwt nkwt. St. Stephens College v.
University of Delhi ((1992) 1 SCC 558) Mkwr{
fkuxuo Xhkwt fu w{ke fku{u Mkkkue yLku kuLkk khk
nex fhkke rkefk MktMkk hkLke Mknk {uke

nku ku k kuLke kkukkLke fku{Lkk Mkku {kxu 50%
MkweLke skku yLkk{k hke fku. (T. M. A. Pai
Foundatoin v. State of Karnataka,
(2002) 8 SCC 481),. ku kAeLkk [wfkk{kt yuMk.xe.
MxeVLk fkuus fuMk Mkkku fkq kkkt, Mkwe{ fkuxuo 50%

Lke {kok{kt AqxAkx {qfe yLku Xhkwt fu MktMkkLkku
fkh w{keLke Mke yLku ikrf sYrhkkku
kLk{kt R hk yLkk{kLke ku xfkkhe Lke
fhe fu.
A.30 {kt ke w{keyku, {o ykk kkk kh
ykkrhk nku kku k ku{Lke kMktkeLke rk

MktMkkyku MkkkLkkLkk yLku kuLkku nex fhkLkk nfLke
ukkR Au. e, fkuR rk MktMkkLku Mknk
ykkk{kt ku MktMkkLke Mkk w{ke fhu Au ku fkh
Mkh hk fkuR MktMkk Mkk{u uk fhe fu Lkrn,
kAe ku MktMkk {o kh ykkrhk nku fu kkk yk heku
kwt nkuk Akkt, yk f{ nuX rLkrnk fhuk nf
Mktkqo Lkke. (See Sidhrajbhai Sabbai v. State
of Gujarat, AIR 1963 SC 540; T. M. A. Pai
Foundation v. State of Karnataka, (2002) 8
SCC 481)
Wknh : ke MkkuMkkxe ykuV rsMkMk y{kk{kt
MkuLx urMko fkuus [kke nke. kuLkku Wu rMke

rkkeoykuLku W[ rrkfk kqt kkzkLkku nkku. hk
Mkhfkhu yrrLk{ kMkkh fkuo. ku{kt keS kkkkkuLke
MkkkkuMkkk ke fkuuuLkk Mkt[kf yLku kMktke
{tz{kt wrLkMkxe Lkkur{Lke, uzkue fkuuuLkwt
ytkqk fkuus{kt yktkh, rk MxkVLkk Mkku Mkk{u
rMk rkf kkkt uk {kxu fwkrkLke {tsqhe,
MxkV yLku Mkk fu [uLkk rk kLku
kwAkk, ku{kt yBkkh khefu fwkrkLkk Lkkur{Lke
nkk. fkuxuo Xkhkwt fu yk ukkRyku w{ke fkuuuLku
kkw kkze fk Lkrn fu{ fu rk MktMkkLkku nex
fhk {kxu A.31 nuXLkk w{keLkk nfLkku ku tk fhu
Au. (Ahmedabad St. Xaviers College
Society v. State of Gujarat, (1974) 1 SCC

717)
Wknh : hk Mkhfkhu kkLkk f{o[kheyku,
rMkrkf fkokrk, kkkh-kuh yLku kkt

kuhu sue kkkkkuLke ukkR fhk yk[kh Mktrnkk
khefu yrrLk{ kMkkh fkuo. yrrLk{{kt yue
ukkR nke fu yk ukkRyku Mknk Lk {uke
w{ke MktMkkykuLku kkw kzMku Lkrn. Mknk Lk
{uke w{ke MktMkkLkk f{o[kheyku Mk{kLk kkkhkuh yLku kktLke {ktke fhkk nkk. ku ke khefu
fkuxo{kt kk. fkuxuo nuh fwO fu yrrLk{Lke ukkR
A.14 nuX Mk{kLkkkLkk nfLkku tk fhu Au yLku fuMk
fkZe Lkkku. yk fuMk k kou Au fu A.30 nuX
w{keLkk nf ykkrk Lkke. (Frank Anthony
Public School Employees Association v.
Union of India, (1986) 4 SCC 707)
fuxktf yrrLk{ku yLku rrLk{kuLku {kLkk :

fuxktf yrrLk{ku yLku rrLk{ku nkwt rkLkLke
Lk{e yLkwMkqr[{kt rLk fko Au. A.31-B {kt
ukkR Au fu ykk yrrLk{ku fu rLk{ku yMktkk
Au yLku kk -3 nuXLkk fkuR nf fkuR ukk ykk
xkzkk nkuk [kkt yLku fkuxo ykk rxwLkLkk fkuR
[wfkk, nwf{Lkk{wt ykk nwf{ rkhke nkuk Akkt,
ku{Lku hkkk kk{kt yku Lkrn ykk fe
hkkk ku Lkrn. huf yrrLk{ yu rrLk{,
Mkk{ rkLk MkLke MkkkLku yeLk hneLku h fhk
ykk ku{kt Mkwkhk fhk ku rMkk y{{kt hnuu.
rkLk{tz Lk{e yLkwMkqr[{kt sku yrrLk{
ykk rrLk{Lke fkuR ukkRyku{kt Mkwkhku fhu kku
Mkwkhue ukkRLku A.31-B Lkwt hk {u Lkrn yLku
kuLke fkuMkhLkk kwkk kh kkkMke fku. ku{
Akkt, Mkwkhku fhe ek kAe {q yrrLk{ku Lk{e
yLkwMkqr[{kt Mk{ku kku nku, kku MkwkhkLku k[ke
fku. (Venkata Rao v. State of Bombay,
MktrkLkLkk {qqk {kkLkk tkLkk fkhMkh

kzfkh{ktke {wk Au. ku kkhe kAe Mk{kr
fkkyku MktrkLkLkk {qqk {tzLkk Mkk{u yLku
rLkkf nkukLkk fkhMkh kzfkh {kxu wk hnuu.
(I. R. Coelho v. State of Tamil Nadu,
(1999) 7 SCC 580)
fuxkf {kkoof rMkktkkuLkku y{ fhkk fkkykuLkwt

hk :
A.31-C {kt ukkR Au fu hkLke LkerkLkk
{kkooLk rMkktkkuLkku y{ fhkku fkuR fkku, ku

yMktkk Au, A.14 ykk A.19 nuXLkk fkuR nf fkuR
u Au ykk xkzu Au. ku fkh Mkh hkkk ku
Lkrn. e, ykku fkku yke LkerkLkku y{ Lk
fhkku nkukLkk fkhMkh kuLku kzfkhe fk Lkrn.
hk Mkhfkh ykku fkku kMkkh fhu, kku fkkLku
A.31-C nuX hk {u Lkrn, rMkk fu fkkLku
hkxkrkLke r[khk {kxu yLkk{k hkku nku yLku
kuLku hkxkrkLke Mkt{rk {e nku, ku{ Akkt rkLkLkk
Mkk[k fkh yLku MYk khke fkuxo yuwt r[khu fu
A.39 (b) ykk (c) {kt skuk rMkktkku Mkkku Mktkt
Lkke, kku kuLku A.31C Lke[u k[kku Lkrn.
(Keshavananda Bharati v. State of Kerala,
(1973) 4 SCC 225)
MktikrLkf WkkLkku nf :
kk-3 {kt skuk nfLkk yuxu fu {qqk nfLkk
y{ {kxu ku fkokne fheLku Mkwr{ fkuxo{kt
hsqykk fhkLkk nfLke A.32 kkthe ykku Au.
Mkwr{ fkuxoLku nurkMk fkukMko, kh{ yku, rLku,
yrfkhk]Ak yLku Wu,TXk, rhx Mkrnk, nukw {kxu
ku A.32 nuXLkk nf MkwrkLk{kt yLkk ukkR
nku ku rMkk {kufqV hkk Lkrn.
(1969) 2 SCC 81)
A.32 {kt ku fkokne ku fkuR y{wf MYk
Mkwr{ fkuxoLke Lk ssLke kuL[u Mkkk fhe Au fu
kokk Lkke, khtkw fkokneLkk nukwMkh {qqk

nfLkku y{ Au. ku ku Au. kuLkku Mktkt kufkLkk
k khk khek, yk ykk ykkLkeLkk
{qqk nfLkk y{Lku kkk nku khu kuu fkuxoLku
Keshavananda Bharati case ((1973) 4 SCC

225), ykkW, yuxu fu April 2, 1973 ykkW {e
yLkwMkqr[{kt Mk{kk fkk {qqk nfLkk ykk
kk ku nku kku k kuLku fkuMkh heku ku

fkokne khefu ke fku. yke fkokneyku{kt
Mkhkk hnu ku {kxu Mkwr{ fkuxuo kufrnkLkku {wf{k
yuf{ kuku Au. fkuxoLku ykk kkk ssu uk
k{k{ kkku yk yuf{Lku {kufk{kt yku Au.
khkk yuf{Lkk MxkVLke [fkMke kAe yk kkku
{w Lk{qk Mk{k {qfk{kt yku Au. ku
fkokne rkMkeo nkukLke sYh Lkke. ku fkh{kt
kkkMkLku kke k nkuR fu. (Bandhua Mukti
Morcha v. Union of India, (1984) 3 SCC
161)
A.32 nuXLke fkokne{kt Mkwr{ fkuxo Mkk{kL heku
nfefkLkk &ku{kt Qkhke Lkke. khtkw kuLku ku

fuMkku{kt sYhe sk, kku ku ku{ fhe fu. (Laxmi
Shankar Pandey v. Union of India, (1991) 2

SCC 488)
y{wf fuMkLke sYrhkkku Mkkku {u kuMkkzk rhx

zkLke kkkk{kt Mkwr{ fkuxoLku rk rufkrfkh
Au. ku rhx yLku ykuLke rLktke fhkR Lkke. {kk
ku s fkhMkh yhskhLke yhS VUfe R fk
Lkrn. (Charanjit Lal Chowdhury v. Union of
A.32 nuX fkuxoLke Mkkk rhx RMw fhk kqhke
Wkk {kxu Mkwr{ fkuxoLkku Mktkfo Mkkkkt knukt

yhskhu k{ nkRfkuxoLkku Mktkfo MkkkLkwt sYhe
Lkke.
Wknh : {qqk nfLkku y{ fhk {kxu A yu
Mkeku Mkwr{ fkuxoLkku Mktkfo Mkkku. yuxLkeo sLkhu yue

e fhe fu {kh fkokrkLke kkkk {wsk A yu
A.226 Lke[u k{ nkRfkuxoLkku Mktkfo Mkkku uRyu.
yk eLku RLfkhkk Mkwr{ fkuxuo skwt fu A.226
nkRfkuxoLku Mkkk MkkUku Au. khu A.32 k{kt
{qqk nf rLkrnk fhu Au yLku kuLke skkkhe
Mkwr{ fkuxoLku ykku Au. {qqk nfLkk tkLke
kkk Vrhk nku kt kuu ku yk fhkLke Au.
(Romesh Thappar v. State of Madras, AIR
1950 SC 124)
Mkwr{ fkuxoLku fhue yhSyku kqorLkk kkkkkuLkk

rLk{Lku yeLk Au.
Wknh : rkkeykuyu A.32 nuXLke A rhx
yhSLke xfkWk{kk Mkk{u, huf{kt yhskhkuyu ku s

nfefkku kh Mk{kLk rhx {kxu nkRfkuxoLku yhS fhe
nke yLku nkRfkuxuo ku fkZe Lkke nke. Mkwr{ fkuxuo
Xhkwt fu rhx kqorLkk kkkkkuLkk rLk{ke
yhkurk nke yLku Mefkhe fk Lkne. (Daryao
{kork Lkke. fkuR k {qqk nfLkk y{ {kxu

ku nku kuk yku fu nwf{ku fkuR ykke fu.
fkuxoLke Mkkk Vk ykukko yuxu fu {qqk ntfLkk
tk yxfkkLke Lkke ku {qqk nfLkk fhuk tk
Mkk{u hknk k ykke fu. (M. C. Mehta v.
v. State of Uttar Pradesh, AIR 1961 SC

1457). A.32 nuXLkk kqorLkk kkkkkuLkku rMkktk
kqorLkk kkkkkuLkk rLk{{kt nurkMk fkuhMkoLke rhx

ykk Au. kuke nkRfkuxuo nurkMk fkukoMkLke rhx
Lkfkhe fkZe nku kku yhskh A.32 nX Mktk rhx
k fhe fu Au. (Ghulam Sarwar v. Union
of India, AIR 1967 SC 1335). e, w A.32
nuX WkhkWkhe yhSyku fhe fk Au. ykLkku yko
yu fu A.32 kqorLkk kkkkkuLkk rLk{Lku ykk
Au. (Sunil Dutt v. Union of India, (1982) 3
SCC 405) ku{ Akkt, A.226 nuX nurkMk fkukoMkLke
rhx LkfkhLkk rLko Mkk{u A.136 nuXLke yke
Aa.17, 23 yLku 24 nuX kLkke k Mkk{u
{qqk nf Wk nku, kku kLkke kyku khk

ykk nfLkk tk Mkk{u ku Wkk {kxu Mkwr{ fkuxoLkku
Mktkfo k Mkke fk. (Peoples Union for
Democratic Rights v. Union of India, (1982)

3 SCC 235)
ykku kukkrfkh A.32 Lke[u Mkwr{ fkuxoLku yLku

A.226 nuX nkRfkuxoLku MkkUkkku Au. khtkw A.32 Lke[u
A.136 nuX rLko fhue kkkkuk Mkk{u k kkw kzu
Au. (P. S. R. Sadhanathan v. Arunachalam,
(1980) 3 SCC 141)
Lkfkhk{kt yku, kku (1) Mktukku kkk nku,

ykk (2) ykkWLke yhSLkku rLko kku khu
fkhku Wk Lk nkkt ku Wk kkt nku kku s
S.32 nuX Lke yhS fhe fk. (T. P.
Moideen Koya v. Government of Kerala,
(2004) 8 SCC 106)
khtkhkkk krhMkrk yu nke fu A.32 nuXLke yhS

yu s k fhe uf suu kuLkk nfLkku tk uXku
kzku Au. yLku ku Lkkhks k Au u fu nuh rnkLkk
{wf{kLkku kwr kkkt yk rLk{ rMk]k kLku Au.
ykk kufku kuLku nuh rnkLkku {wf{ku khefu w u
Au. nu krhMkrk yue Au fu kqhkku hMk hkkku
sLkkkLkku fkuR k Mk nuh VhsLkk tk{ktke
ykk MktrkLkLke ukkRLkk tkke Qe kke
nuh R k Lkrf rLkkh {kxu kkkt R
fu. (S. P. Gupta v. Union of India, 1981
Supp SC 87). ku{ Akkt yu LkkULkwt hu fu fkuRk
k A.32 nuX {qqk nfLkk y{ {kxu Mkwr{
fkuxo{kt sR fu ku{ Akkt, ku nMkkuk fhLkkh,
wMkrk ykk yxf[kkyu skkke ku
hr{kLkkeheke Lkrn fhu yLku ykkn hku fu
su{Lkk {qqk nfLkku tk kku nku kue k s
fkuxo{kt Mkr hne fu. (Bandhua Mukti Morcha
nurkMk fkukoMkLke rhxLkku Wkkuk yke keS kLku

hsq fhk keS kLke yxfkk fhLkkh kLku
Vhs kkzkLkku Au. suke kLku fk fkhMkh
yxf{kt hke Au ku fkuxo ske fu yLku ku kLke
fu {kxu fkuR fkuMkh kskekwt Lk nku kku kue
kLku Akuze {qfe fk. yxf{kt eu kLku
{ursMxux Mk{k nksh fhk{kt yku, kku nurkMk
fkukoMk rLkhkof kLke su.
Wknh : kkueMk A Lku kuLkk h{ktke hkfz fhe. A

Lke Mkrk fuLkk MkLke k rMk Mkwe kh Lk
kze. A Lkk kR B yu S.32 nuX Mkwr{ fkuxoLku
yhS fhe. Mkwr{ fkuxuo kkueMk ktk Mkk{u nurkMk
fkukoMkLke rhx k fhe fu yLku ku{Lku A Lku fkuxo
Mk{k hsq fhk yku ykke fu.
kh{ yku ({uLzu{Mk)

{uLzu{Mk Lkku yLkwk yku kR fu. {qqk
nfLkku tk rkLk, ikrLkf nwf{ ykk rkLkikrLkf nexe nwf{ke kku nku kt nfLkk y{
{kxu Wkk kqhk kkzk yk rhx RMw fhk{kt yku Au.
(Based on Karamjeet Singh v. Union of
India, (1992) 4 SCC 666)
v. Union of India, (1984) 3 SCC 161)
Wknh : A yu A.32 yLu Mkwr{ fkuxo Mk{k
yhS fhe yLku nkRfkuxo Vkuskhe kkkk{kt B Lke

kwLkk-MkkrkkeLku kzfkhe B yu kwLkk Mkkrkke Mkk{u
yrk fhe fu A.32 nuX yhS fhe Lkrn, fu{fu B
Lkk kkk kkkLku B Lku fkuMkh WkkLkku {kko
ukLkku rLkku fkuo. Mkwr{ fkuxuo nMkkuk fhkLkk
yrfkhLkk yku A Lke yhS fkZe Lkke yLku
skwt fu k{f {kLkk ykk ytkk kkkLk kh
ykkrhk kkuLku fkuMkh yk ke fk
Lkrn. B yu MkeuMkeku Mkwr{ fkuxoLkku Mktkfo MkkkLke
sYh nke. (Based on Karamjeet Singh v.
nurkMk fkukoMk
Wknh : rsk fuxh A yu su MkkkktkLku nwf{
fkuo fu suLkk fueykuLku ykkk{e Mkk{kL [qtxeyku

hr{kLk {kkLk fhkLke khkLkke Lk ykke. fue
B yu Mkwr{ fkuxo Mk{k fhkLke A.32 nuX yhS
fhe. Mkwr{ fkuxo kh yku ({uLzu{Mk) Lke rhx RMw
fhe fu. rsk fuxhLkku nwf{ h fhe fu yLku
fueLkk {k ykkkLkk yrfkhLkku tk Lk kk kuLke
kkhe fhk su MkkkktkLku yku ykke fu.
rLkku :
yk rhx Mkwr{ fkuxo ykk nkRfkuxo Lke[e fkuxoLku
Lke[e fkuxoLkk kukkrfkhke Wkhx nku ykk suLkk
kh Lke[e fkuxoLkku fkuR k kukkrfkh Lk nku kue
fkuR fkokne [kw hkk{ktke Lke[e fkuxoLku {LkkR
Vh{ke fu. rLkku hex Lkrf ykk yo-Lkrf

Mkkkktk Mkk{u s Wk nku Au.
Wknh : A A.32 Lke[u Lkrf MkkkktkLkk nwf{Lku,
kuu fkkLke kuxe ukkR xktfe Au yLku rLkku hex

RMw fhk rLktke fhe Au. ku fkhMkh kzfkkuo Au.
yhS fkze Lkkk{kt yku. rLkkuLke rhx RMw
fhk {kxu {kk kuxe ukkR xktfkLkwt kqhkwt Lkrn
kk. yhskhu kukkrfkh Lk nkukLkwt ykk
kukkrfkhke ykk skLke kkkk koe kzu.
(Based on Isha Beevi v. Tax Recovery
Officer, (1976) 1 SCC 70)
yrfkhk]Ak
nuh f[uhe{kt k khkqof skke nku kuk
kkLke fkuMkhkk{kt kkkMk fhk yLku kku
MkwMkkrkk Lk nku, kku nuh f[uhe{ktke yke
rfkLku qh fhk Mkwr{ fkuxo yk yrfkh k]AkLke
rhxLkku Wkkuk fhu Au.
Wknh : hkLke rkLkMkkLkk Mk kLkkLke
kfkk Lk hkke kLku hkLkk hkkk

hkLkk {w{tke khefu Lke{u Au. hk
rkLkMkkLkku Mk A A.32 Lke[u Mkwr{ fkuxoLkku
Mktkfo Mkke yk rLk{wfLku kzfkhu [u. Mkwr{ fkuxuo
yrfkh k]AkLke rhx RMw fhe fu yLku kuLku {w
{tkeLke rLk{wtf fkuMkh Lkke yuwt kku, kku ku
kLku {w {tkeLkwt k ke fhk yku ykke
fu. (Based on B. R. Kapur v. State of Tamil
Nadu, (2001) 7 SCC 231)
Wuk
WukLke rhx rLkkuLke rnxLke Mk{kLk Au. ku yrfkh
fhkkt khu ykk kukkrfkh rMkk fk{ fhkkt
Lkrf ykk yo Lkrf MkkkktkLku RMw fhk{kt
yku Au. ku{ Akkt, ku{kt kVkk yu Au fu WukLke
rhxLkku Wkkuk kukkrfkh{ktke khu ykk
kukkrfkh rMkk fk{ fhkk ykk Mkkkktkku nwf{
h fhk kk Au, kuh rLkku rhxLkku Wkkuk ykku

nwf{ ykk rLko RMw fhk{ktke MkkkktkLku
yxfkkLkku Au. u fu, Mkwr{ fkuxo ykk nkRfkuxoLke
keS kuL[u kMkkh fhuku Lkrf nwf{ h fhk
Mkwr{ fkuxoLke kuL[ yk rhx RMw fhe fu Lkrn. (A.
R. Antulay v. R. S. Nayak, AIR 1988 SC
1531)
{qqk nf{kt VuhVkh : rkLk

MkMk kuLkk Mk ykk nuh Mkk
kLke skkkhe su{Lke Au ku{Lku kkw kkzk
{qqk nfLkwt fuxk ytMku rLktk fhe fk ykk
ku h fhe fk ku fkkke Lke fhk A.33 Lke[u
MktMkLku Mkkk Au, suke kuyku ku{Lke Vhu ku heku
ke fu yLku ku{Lkk{kt rMk skR hnu. e,
kt ~fhe fkku y{{kt nku kt khkLkk
uLke yth fkuR k rMkkh{kt MkkLkk rLkk
yLku kwLk:MkkkLk Mktkt{kt fhukt fkuR fk{ Mktkt{kt
Mkt ykk hkLke Mkuk{kt nku kue kLke
ykk keS fkuR kLke nkrLkhkk MktMk fkku
fheLku A.34 nuX fhe ykku. ku fuxe fkuR Mk,
fhue rkk seLkk nwf{ ykk ~fhe fkk Lke[u
fhue ke fk{Lku fkuMkh fhe fu.
MktrkLku fkuR {qqk nwf{Lkku y{ fhkku fkku
fhkLkwt rLkk fwO nku ykk {qqk nf{kt
hr{kLkkehe fhkLkwt kkwt rkkkkk fhkk
fkku zkLkku nku kt MktMkLku A.35 nuX fkk
kLkkkLke Mkkk Au. u fu ykk fkk kLkkkLke
ikrLkf Mkkk MktrkLkLke yLkwMkqr[ 7 Lke k ke{kt
ukkR fko {wsk hkLke rkLkMkkLkk
kukkrfkh{kt ykwt Au.
kk : 4 : hkLke LkerkLkk {kkoof rMkktkku :
hkLke LkerkLkk {kkoof rMkktkku fkuxo{kt y{
fhkkkk Lkke. A.37 {kt ukkR Au fu hkLkk
kMkLk{kt yk {qqk Au. fk zk{kt yk rMkktkku
kkw kkzkLke hkLke Vhs hnuu.
hkLke LkerkLkk {kkoof rMkktkku, Mkk{krsf

Mkk k fhk yLku kuLkwt hk fhk kufkuLkk
fkLku WkusLk ykkk snu{k WXkk hkLku
yLkwhku fhu Au. ku{kt Mkk{krsf, ykkf yu hksfe
Lk hkxe SLkLke ke MktMkkykuLkku Mk{ku ku.
LkerkLkk ke fuxktf rMkktkku hku yLkwMkhkLkk
nku Au. ku{kt ykrsfkLkkt kqhkkt MkkLkku k
fhkLkku, kufkuLkwt wt fhkLkkt {w MktMkkLkkuLke
{krfeLke nU[e yLku Mktkrk furLk Lk kR
kue ykkf krk nkukLke ykukkLkk nwf{ku Mk{ku
kk Au.
kzu Au. (See Union of India v. Naveen

Jindal, (2004) 2 SCC 510)
{qqk VhsLkku y{ fhk fkuR fkku Lk nku, kku
ku Vhs kke k Mkk{u kh{ yku ({uLzu{Mk)
kuS fk Lkrn. (Surya Narain v. Union of
India, AIR 1982 Raj 1). ku{ Akkt, fuxktf fuMkku{kt
yuf Lkkkrhfu VhsLkwt kkLk Lk fhkke keLkk nfLkku
tk kku Au. kuwt Mkkrkk kk kku fkuxo ku WkkLke
ukkR fhe fu. (See Vishaka v. State of
Rajasthan, (1997) 6 SCC 241)
nexe ktk
Mkwr{ fkuxuo Xhkwt fu {qqk nf yLku {kkoof

rMkktkku [u MkwMktk yLku Mk{kwk MktrkLkLkk
{qqk {kkLkwt yk~f k Au. (Minerva
Mkt (kk-5, fh-1)
Mills Ltd. v. Union of India, (1980) 3 SCC

625). yk rMkktkLku ykk khkkt, fuxktf fuMkku{kt
A.53 {kt hkxkrkLke nexe Mkkkyku ske Au.
{qqk nf kh {qfk{kt yku rLktk ku Au fu

fu{ ku Lke fhk fkuxuo {kkoof rMkktkku kh {kh
hkku Au.
Wknh : keyu hk MkhfkhLkk nwf{Lku kzfkkuo.
nwf{{kt hk{kt kY hkk yLku u[k kh rLktk

{qfk{kt ykw nkwt. ykwt rLktk ku Au fu fu{ ku
Lke fhk{kt, fkuxuo A.47 Lke ukkRyku hkLke
LkerkLkk {kkoof rMkktkku uR fu. (State of
Bombay v. F. N. Balsara, AIR 1951 SC 318)
kk 4. yu : {qqk Vhu :
{qqk Vhu{ktke fkuRLku y{ fhk fkku kMkkh
fhk{kt yku ku rMkk kuLkku fkuxo{kt y{ fhke
fk ku{ Lkke. ykk fkk yLku {qqk nf [u
ko nku kku fkuxo kuLkk Mkw{u {kxu kMk fhu,
rMkk fu ykk {kuLkku Mkw{u fhe fk ku{ Lk
nku. kk khefu, eLke rkck {kxu yk{kLksLkf
kkyku Akuze ukLke Vhs (A.51-A(e)) {kt yke
kkykuLku yeLk Lk kkLkku huf eLkku nf kk
heku skku Au. yk keS VhuLkwt Mk{kLk heku kkw
A.52 {kt khkLkk hkxkrk nkukLke ukkR Au.
MktLke nexe Mkkk, MktLkk Mkthk kuLkk Mkkuo[

khefu kkw kzkk fkkLku yeLk hneLku hkxkrk{kt
rLkrnk kk Au. khtkw k hkku fu hkxkrk MktrkLk
yLkwMkkh s Mkte nexe MkkkLkku Wkkuk fhe fu.
(A.53).
hkxkrkLke [qtxe {kkh-{tzLkk Mkku yLku

{kkh {tzLkk ytkqk kk fhu Au. (A.54).
hkxkrkLke [qtxeLke krk MktrkLk{kt ske Au.
(A.55). ku{Lkk nkukLke {wk A.56{kt nkukLke hkku
A.59 {kt yLku hkxkrk kh knku{kLkk{kLke
fkokrk yLku keS Mkwk rkkku A.61 {kt ske
Au.
MktrkLk{kt khkLkk Wkhkxkrk {kxu ukkR Au.
(A.63) ku nkukLke Yyu hkMkkLkk yk k Au.
(A.64) hkxkrkLke kuhnkshe hr{kLk ykk ku
sk Mktkkukkk ke kzkkt ku{u hkxkrk khefu
fk{ fhkLkwt nku Au. yLku hkxkrkLkkt fkkuo
kkLkkt nku Au. (A.65).
hkxkrk ykk WkhkxkrkLke [qtxe Mktkt{kt

ykk ku{ktke Qkt kkkt ke tfk yLku rk{kt
kkkMk fhk yu rLko ykkk {kxu Mkwr{ fkuxoLkku
Mktkqo yLku ykhe kukkrfkh nku Au. (A.71).
MktrkLkLke Mkkk{e yLkwMkqr[{kt k{ (Mkt) ke{kt
koue ke kkkkku kh MktLke nexe Mkkk ykk
Mktr fu fhkhke khk Mkhfkhu y{{kt {qfk{kt kk
nf, Mkkk yLku kukkrfkh nku Au. (A.73)
MktrkLk{kt {tke{tzLke ukkR Au. kLk{tke kuLkk
zk Au. ku hkxkrkLku Mkkn ykku Au. hkxkrkyu
hkxkrkLkk fkkuo kk{kt ku{Lke Mkkn yLkwMkkh
fko fhkLkwt nku Au. ku{ Akkt, hkxkrk Mkk{kL
heku ykk yLkk {tke{tzLku ku{Lke Mkkn ytku
kwLk: r[khk fhk ske fu. {tke{tz ku{Lke
Mkkn ytku kwLk:r[khk fhe hkxkrkLku hsq fhu
yuxu hkxkrk kLkwMkkh fko fhk ktku Au.
kLk{tke kLk{tkeLke Mkkn khke ke {tkeyku
Lke{kLke hkxkrkLku Mkkk Au. {tke{tzLke Mkk{qrnf
heku kufMkkLku skkkh Au. (A.75).
khkLkk MktrkLkLke A.76 {kt khkLkk yuxLkeo
sLkhLkk nkukLke ukkR Au. yuxLkeo sLkhu khk
MkhfkhLku fkLkqLke kkkkku kh Mkkn ykkkLke nku Au
yLku hkxkrk ku{Lku kqAu fu MkkUku kue fkLkqLke fkhLke
keS Vhu kkLke nku Au. MktrkLk ykk
kkhkk y{{kt nku kuk ke fkuR fkkke
MkkUku fkkuo yuxLkeo sLkhu yk fhkLkkt nku Au.
hkLkk hkkkLkkt Mkkk yLku fkkuo Mkt kkkk{kt

hkxkrkLkkt Mkkk yu fkkuo Mkkku Mkhke fk kukt
Au.
MktrkLk yLkwMkkh kkukkLkk rufkrfkh {wsk
hkkku fk{ fhkLkwt nku ku rMkk, hkkk
hkLkk {tke{tzLke Mkkn kh fk{ fhu Au.
(Samsher Singh v. State of Punjab, (1974)
2 SCC 831),. hkkkLku { fhk yLku Mkkn
ykkk, kuLke ukkR A.163 {kt fhe Au. ku kkukkLkk

rukrfkhke fk{ fhu fu y{wf kkkkLkk
{tke{tzLke Mkkn khke s fk{ fhu ku kkkk{kt
hkkkLkku rufkrfkh ykhe nku Au.
(A.164(2)) hkLke rkLkMkkLku fkk
kLkkkLke Mkkk nku kue kkkkku{kt hkLke
nexe Mkkkyku nku Au. ku{ Akkt Mknkeo keLke
kkkk{kt yk Mkkk MktrkLku ykk Mkt ytku MktMku
zuk fkuR fkkke Mk heku MkkUku nexe MkkkLku
yeLk Au. (A.162)
hkLkk {w{tkeLke rLk{wtf hkkk fhu Au. ke
{tkeykuLke rLk{wtf {w {tkeLke Mkkn khke
hkkk fhu Au. {w{tke yLku ke {tkeyku
hkkkLke RAk {wsk nkuku hku Au. hkLkwt
{tke{tz hkLke rkLkMkkLku Mkk{qrnf heku
skkkh Au. (A.164)
(A.76)
MktrkLk{kt huf hk{kxu yuzkufux sLkhLke

ukkR Au. (A.165). hkkk yLku hk
Mktkt{kt yuzkufux sLkhLkkt fkkuo hkxkrk yLku Mkt
Mktkt{kt yuxLkeo sLkhLkkt fkkuoLku {kkt Au.
hkku (kk -6, fh -2)
rkLk{tz :
huf hkLku hkkk nku Au. (A.153), ku{Lk

hkxkrk Lke{u Au. (A.155) ku{Lkk{kt hkLke
nexe Mkkkyu rLkrnk kue nku Au. (A.154).
MktMk (kk - 5, fh-2)

khkLke MktMk hkxkrk yLku ku k]n kufMkk yLku
hksMkkLke kLkue Au. (A.79).
hkMkk{kt 250 Mkku Au. ku{kt 12 MkkuLku

hkxkrk Lkkur{Lkux fhu Au yLku hkku yLku Mkt
ukuLkk [qtxkuk rkrLkryku 238 nku Au.
hkkuLkk rkrLkrykuLku yuf kkeekk {kLkku
Wkkuk fheLku {kMkh rkrLkrLke krk
{khVk hkLke rkMkkLkkt [qtxkuk Mkku [qtxu Au.
(A.80) kufMkk{kt w {kt w 20 Mkku Mkt
ukuLkwt rkrLkr fhu Au. ku{Lku fkk{kt fhue
ukkRLke heku kMkt fhk{kt yku Au. w{kt w ku
Mkku yutku-khke Mk{wkLkk nku Au. ku{Lke
rLk{qtf hkxkrk A.331 nuX fhu Au. (A.81).
kufMkkLke kuXfkuLke yk VkeLkwt uf Mke
kkhe kAe kwLk: Mk{kkusLk fhk{kt yku Au.
(A.82)
hk fk{e kuLkk 1/3 Mkku huf ke kuo rLk]k
kk Au yLku Lkk Mkku ku{Lke sk u Au, khu
kufMkk kuLke k{ kuXf {kxu rLkk fhue kkheke
kkt[ ko {kxu [kw hnu Au. (A.84). hkxkrk
MktMkLkk huf k]nLku kkuk kkuku Au. ku huf
ykk kLLku k]n Mkrkk fhe fu (Mkk kt fhe fu)
yLku kufMkkLkwt rMksoLk fhe fu. MktMkLkk k]nLkkt
Mkkku [u A {rnLkk fhkkt khu ytkh nkuwt uRyu
Lkrn (A.85). MktrkLk{kt MktMkLkk swk swk nkukhkMkkLkk Wkkk yLku kufMkkLkk Mkefh yLku
Lkkk Mkefh {kxu k ukkR Au. (Aa.89, 93).
khk Mkhfkh ykk fkuR k hkLke Mkhfkh{kt
kLkku nkuku hkke k MktMkLkk fkuRk k]nLkk
Mk kLkk ykk kMkt fhk{ktke kuhkf Au.
(A.102).
Wknh : hkMkkLkk Mk A Wkh u rV{
rfkMk krhkLkk yk k nkk. ku {kLkukLk fu

yLkuf kkt yLku yLkwk {kxu nkh nkk. A yu
yk{ktLkwt ftR {uwt Lk nkuk Akkt, A hkMkkLkk
Mk kLkk{kt kuhkf nkk. (Based on Jaya
Bachchan v. Union of India, (2006) 5 SCC
266)
Wknh : A hk Mkhfkh nuX nkuku hkkk nkk.

nkukLke hk {wsk A kkufux [oLku knkut[e k
{kxu Vk kh kwt {uk nfkh nkk. yk
kLkku nkuku Lk nkukke, A MktMk Mk kLkk {kxu
kuhkf Lk nkk. (Based on Shivamurthy
Swami Inamdar v. Agadi Sanganna

Andanappa, (1971) 3 SCC 870)
MktrkLkLke ukkR yLku MktMkLke fkokneLkwt

rrLk{ fhkk rLk{ku yLku Mkke nwf{kuLku yeLk
hneLku MktMk{kt keLke Mtkkkk Au. MktMkLkku fkuR
k Mk, kuu MktMk{kt ftR fnu ykk kuu ykku
fkuR yrk k fkuR k fkuxo{kt fkuR k
fkokne {kxu skkkh Lkke. MktMkLkk fkuRk
k]nLke Mkkk yLu fkuR ynuk, kukh, {k ykk
fkokneLke fkLk Mktkt{kt fkuR k skkkh
hnuu Lkrn. (A.105).
Wknh : MktMkLkk yuf Mk A yuf {nkLkwk Mkk{u
rLkuLk fhu Au. rLkuLkLku kLkkewO ke fk.

MktMk{kt fhu rLkuLk k A Mkk{u fkuR k fkuxo{kt
{wf{ku [ke Lk fk. ku{ Akkt A MktMk knkh
[LkLkwt fkLk fhu kku kuLke Mkk{u fk{ [ke
fk. (Based on Jatish Chandra Ghose v.
Harisadhan Mukherjee, AIR 1956 Cal 433)
Lkkkt ruf WkhktkLkwt ruf MktMkLkk fkuR yuf

k]n{kt hsq fhk{kt ykwt. MktMkLkkt kLLku k]nkuyu
kMkkh fwo nku kku s rk kMkkh kuwt kk.
(A.107). rufLku yuf k]nu kMkkh fwO nku k
ke{kt Lkk{tswh kwt nku, ruf{kt fhkLkk Mkwkhk
ytku Auxu kLLku k]nku Mkt{k Lk kk ykk ku
rufLku yuf k]nu kMkkh fko kAe ku rufLke
kkheke A {rnLkk fhkkt Mk{ rkk kku nku,
rk kkMk fko rMkk ke k]n{kt {w nku, kku
hkxkrk kLLku k]nkuLke Mktwk kuXf kkuke fu.
(A.108). Lkkkt ruf Vk kufMkk{kt k
fhk{kt yku Au. ku rufLku yufkh kkMk fhu yuxu
kuLku hkMkk{kt {kufk{kt yku Au. ku rufLku
k{ku ykk Mkqr[k Mkwkhk Mkkku kufMkkLku khk
{kufwt uRyu. ku{ Akkt, kufMkk yke fkuR

k{ ykk Mkqr[k Mkwkhk Mefkhk ktku
Lkke. ku kuLku Lk Mefkhu yuxu kufMkkyu su MYk{kt
kkMk fwO nkwt. ku {q MYk{kt kkMk kuwt {kLkk{kt
yku. (A.109). MktMkLkk k]nku yufkh ruf
kkMk fhu yuxu ku hkxkrkLku hsq fhk{kt yku Au. kku
kuLku Mkt{rk ykku ykk Mkt{rk yxfke fu.
hkxkrk Mkt{rk yxfku, kku ku{u kkukkLke k{ku
ykk Mkqr[k Mkwkhk Mkkku rufLku MktMkLku khk
fhwt uRyu. MktMk yke k{ku fu Mkwkhk Mefkhu
ykk Mefkhu yLku rufLkwt Vheke hkxkrkLku
{kufu. nu ku Mkt{rk hkufe fu Lkrn. (A.111).
nuh LkkktLkk kwhXk yLku kkLxLku kke kkkkku{kt
MktMku yLkwMkhkLke fkokrkLke ukkR Aa.112 ke
116 {kt Au. khu Lkkktfe rufku kkkk{kt
yLkwMkhkLke fkokrk A.117 {kt Au.
hkxkrkLke ikrLkf Mkkkyku

hkxkrkLku Mktkkuk kk fu yuk Mktukku kuo Au fu
ku{Lku xnwf{ knkh kkzkLkwt sYhe Au. yLku MktMkLkw
fkuR k]n{kt Mkk [kw Lk nku, kku ku MktMkLkk
yrrLk{Lkk y{kku xnwf{ knkh kkze fu.
ku{ Akkt, xnwf{Lku MktMkLkkt kLLku k]n Mk{k {qfku
uRyu. MktMkLke Vhe kuX kAe A yXkrzk{kt kk
kuLku y{ Lkrn kk yLku keu Xhk kkMk kk yLku
kLLku k]n xnwf{Lku y{kL fhkku Xhk A
yXkrzkLkku Mk{ kqhku kk ykkW kkMk fhu, kku ku
h ku. hkxkrk fkuR k Mk{u xnwf{ kkAku U[e
fu. xnwf{ knk kkzkLke hkxkrkLke Mkkk,
MktrkLk Lke[u fkk kLkkkLke MktMkLke MkkkLkk
{kLku yeLk Au. (A.123). hkxkrkLku
{tke{tzLke Mkkn khke s xnwf{Lke kukk
fhkLke Mkkk Au. xnwf{Lke kukk hkxkrkLkk
Lkk{u yLku ku{Lkk Mktkkuk {wsk kR nkuk Akkt, ku
{tke{tzLke Mkkn khke yLku ku{Lkk Mktkkukke kk
Au. ku nfefk Au. (R. C. Cooper v. Union of
India, (1970) 1 SCC 564)
hk rkLk{tz (kk-6, fh-3)

huf hk{kt hkkk yLku rkLkMkkLkwt kLkuwt
rkLk{tz nku Au. khu fuxktf hkku{kt rkLk
krhk nku Au. (A.168). rkLkMkkLkk Mkku
Mkee heku [wtxk Au. (A.170). khu rkLk
krhkLkk Mkku khkuk [qtxe yLku hkkkLkk
Lkkur{LkuLkLkk r{ {khVk Lke{k{kt yku Au.
(A.171).
hkLke rkLkMkk kuLke k{ kuXf {kxu rLkk
fhue kkheke kkt[ ko [kw hnu Au, rMkk fu kuLkwt
nuwt rMksoLk kk. (A.172). hkkk hkLkk
k]n ykk rkLk{tzLkk k]nLku kuXf {kxu
kkuk kkuku Au. k]nLke kuXf [u A {rnLkk
fhkkt khu Mk{ sku uRyu Lkne. hkkkLku fkuR
yuf ykk kLLku k]nLkkt Mkk Mk{k fhkLke yLku
rkLkMkkLkwt rMksoLk fhkLke Mkkk Au. (A.174).
Aa.178-186 {kt huf hk{kt rkLkMkkLkk Mkefh
yLku Lkkk Mkefh kkk rkLk krhkLkk yk yLku

WkkkLkk nkukLke, ku{Lke rLk{wtfLke hek, ku{Lkkt
fkkuo yLku VhsLke ukkR Au.
hkLkk rkLkMkkLkk Mk kLkk {kxu ykk ku
khefu kMkt kk {kxu kuhkf Xhu yue fuxef
krhMkrk A.191 {kt koe Au.
r k]ne rkLk {tz hkkk hk{kt Lkkkt hzk
rMkkLkku hzku, rkLk{tz{kt fkuEk k]n{kt hsq
fhe fk, yLku ku kMkkh kuku nkukLkwt {kLkk{kt
yku ku knuk ktLku k]nku kuLke Mkkku Mktk nkue
uEyu. (A.196) Lkkk hzk rMkkLkwt fkuEk
hzku rkLkMkk khk kMkkh fhk{kt ykku nku
khtkw kuLku rkLk krhkLke {tsqhe Lk {e nku ykk
rkLk krhku rkLkMkkyu kMkkh Lk fko nku kuk
VuhVkh fheu kMkkh nku kku kuk fuMk{kt fhkLke fko
krkLke ukkE A.197 {kt ykkk{kt yke Au. ku
k]n hkkk rkLk{tzkk hk{kt Lkkkt hzkLku
kke kMk fkokrk A.198 {kt ykkk{kt yke

Au.
hkLkwt rkLk{tz hzku kMkkh fhu khu kuLku {tswhe
{kxu hkkk Mk{k {kufk{kt yku Au. hkkk
hzkLku Mkt{rk ykku Au kuLku Mkt{rk ykkkk Lkke
ykk hkxkrkLke r[khk {kxu hzkLku yLkk{k
hku Au. hkkk Mkt{rk Lk ykku kku hkkku u ku
hzku Lkkkt hzku Lk nku kku kuLku kuxt kwhk
rkLk{tzLku kkAku {kufku uEyu yu
rkLk{tzLku hzk ytkuLkku Mkq[ek VuhVkh Mkkku
Vuhr[kh fhk skwt uEyu. rkLk{tz hzkLku
Mkqr[k VuhVkh Mkkku fu ku kh hkkkLku kkAku
{kufu kku hkkk ku kAe kuLke Mkt{rk yxfke Lk
fu. hkkkLkk {ku fkuEk yuku hzku, u ku
fkku kLku nku kku, nkEfkuxoLke Mkkk xkzkku ku{s
kuLkk ktkhe hu u{{kt {wfu ku{ nku kku
kuk hzkLku hkkku hkxkrkLke r[khk {kxu
yLkk{k hkku uEyu. (A.200)
Lkkk hzk rMkkLkku yL hzku hkxkrkLke
r[khk {kxu yLkk{k hkk{kt ykku nku kku,
hkxkrk hzkLku {tswhe ykke fu. ykk fkuEk
Mkw[ek Mkwkhk Mkkku r[khk {kxu Mktktrk hkLkk
rkLk{tzLku kkAku {kufe fu. khkk hkLkwt
rkLk{tz A {neLkkLkk Mk{kkk{kt kkLkwMkkh
kuLkku Vuh r[kh fhe fu yu Mkqr[k Mkwkhk Mkkku
ykk ku kh ku hzkLku Vheke kMkkh fhu kku Vheke
hzku hkxkrkLke r[khk {kxu hsq fhk{kt yku
Au. (A.201)
Aa.202-212 hkLkk rkLk{tzu y{ fhku kzu
kue fkokrkLkk w rLk{ku Mktktrk Au.
hkkkLke ikrLkf Mkkk

hkLkk rkLk{tzLkwt Mkk [kw nku ku rMkk
hkkkLku Qk kuk MktukkuLku fkhu kkefLkk
kkk uk sYhe nkukLke kkhe kk kku, hkkk
ku{Lke Mk{k Qk kuk Mktukku{kt sYhe nku kuku
xnwf{ knkh kkze fu. hkkkLku [kuMk fuMkku{kt

xnwf{ knkh kkzkkt knuk hkxkrkLke Mkt{rk ue
yk~f Au. hkkk khk knkh kkzk{kt ykkku
fkuEk xnwf{ rkLk{tzLkwt Mkk Y kk fu khk
rkLk{tz Mk{k hsq fhku uEyu, yLku rkLk{tz
kuLku Lkk{tswh fhkLkku Xhk kMkkh fhu kku rkLk{tz
he {u kuLkk 6 yXkzek kqhk kk fu khk ykk
kuLkkke knuk hsq fhku. (A.213)
A.123 nuX xnwf{ knkh kkzkLke hkkkLke
Mkkk ykkYk Mkkk Au. yu hkLkk

rkLk{tzLke fkku zkLke Mkkk {kxuLkk rfk
khefu kuLkku Wkkuk fhe fk Lkne. Mk{Lkk yku
rkLk{tz xnwf{Lku fkk{kt Ykktkhek fhe
fu. yLku kufnek{kt xnwf{ [kw hkku sYhe nku
kuk ykkYk rfMMkkyku{kt s xnwf{ Vheke knkh
kkze fk. (D. C. Wadhwa v. State of Bihar,
(1987) 1 SCC 378)
Lkktk
MktLkktk (kk 5, fh 4)
A.124 {kt yue ukkE Au fu Mkkuo[ ykk {w
Lke yu MktMk fkLkqLk khk rLkk fhe fu kuxe

MktkLkk yL su hku. Mkkuo[ ykkLkk
k{k{ suLke rLk{wtf hkxkrkLku sYhe kku kuk
Mkkuo[ ykk yLku nkEfkuxoLkk su Mkkku khk{oLk
fheLku hkxkrk khk fhk{kt yku Au. Mkkuo[
ykkLkk su kktMkX koLke Wkh Mkwe nkuk kh hnu
Au. Mkkuo[ ykkLkk su nkuk khke hkSLkk{w
ykke fu; yLkk huf k]nLkk fw Mkku kifeLkk
knw{ke Mkku khk ku{s huf k]n{t nksh Mkku
kife ku k]kektke ykuAk Lk nku kuxe knw{ke khk
Mk{kk MktMkLkk huf k]n khk MktkkuLk kk kMkkh
fhuk hkxkrkLkk nwf{ khk ku{s kwhk kue
kuhkowtf ykk Mkk{kkLkku ykkh kh ssLke
khkhVe {kxu ku{s Mkk{kt hkxkrk Mk{k {kkLk
fhk{kt ykkk su ku{Lke khkhVe fhe fu.
Mkkuo[ ykk hufzoLke ykk Au. (A.129) ykLkku

yko yu Au fu kuLke fkokne yu Lkef fkokne,
fk{e M{]rk yu kwhkk ku hufzo fhk{kt yku Au.
yLku yu Au fu kuLkk WtLk {kxu tz yLku fu fhkLke
ku Mkkk hku Au. (Aswini Kumar Ghose v.
Arabinda Bose, AIR 1953 SC 75) Mkkuo[
ykku Xhkw nkw fu WtLk {kxu Mk fhkLke kuLke
Mkkk kuLkk kkukkLkk WtLk kqhke {koek Lkke khtkw
u{kt kkkkLke k{k{ fkuxuo yLku xewLkLku
rMkkhk{kt yke Au. (Delhi Judicial Service
Association v. State of Gujarat, (1991) 4
SCC 406)
Mkkuo[ ykk feLku yL kLke su{ WtLk

{kxu Mk fhe fu Au. khu, ku kuLke MkkkLke Yyu
feLkwt kMkLMk Mkrkk ykk h fhe fu Lkne.
(Supreme Court Bar Association v. Union
of India, (1998) 4 SCC 409). However, in R.
K. Anand v. Registrar, Delhi High Court,
2009 (10) SCALE 164, {kt, Mkkuo[ ykku
Xhkw nkwt fu ku ykkLkk kwLkkrnk WtLk k

rkk khefu rLk fhk{kt ykuk Mk{kkk {kxu
nkEfkuxo yLku kuLke kkkkLke ykkku Mk{k WkMkk
kk {kxu yke fkkoLku {LkkE fhk nkEfkuxo Mkkku
{wk nke.
Wknh : yuf kkfkh yu ufu u ku su{kt
ku{u skw nkw fu Mkkuo[ ykk krnkk,

rLkoLke kLk ykoeneLk kexeLk kh LkkuxeMk ykkk
yrLkAk kou Au. yLku fkuxoLke LkkuxeMkLkku Wu xefk
yu rhku kke ukLkku nkku. Mkkuo[ ykku
Xhkww nkwt fu ykk rLkuLkku kuLkku yLkkh fhk Mk{kLk
Au. (Based on In re, Arundhati Roy, (2002) 3
SCC 343)
Mkkuo[ ykkLkwt yrfkhkuk

Mkkuo[ ykk Lke[uLkk kkku [u fkuEk rk kh
ruk yu {qqk yrfkh kuk hku Au.
khk Mkhfkh yLku yuf ykk w hkku;

ykk
khk Mkhfkh yu fkuEk hk ykk hkku
yuf kku, yu yuf fu w hk ke kku,
ykk
ku ykk w hkku;
kLku kt Mkwe rk{kt yuk fkuE &Lkku Mk{ku
nku, suLkk kh fkLkwLke nfLkwt yu {k rLkoh nku.
(A.131) Mkkuo[ ykku Xhkwt nkwt fu A.131 {kt
hk {kt kuLke fkokuk hk MkhfkhLkku
Mk{ku kk Au. (State of Rajasthan v. Union
of India, (1977) 3 SCC 592)
Wknh : rknkh hk yLku khke ftkLke fkk
nuXLke hSMxzo ftkLke neLwMkkLk Mxe e. [u

rk Qku kku. Mkkuo[ ykku Xhkwt nkwt fu
rk kuLkk {qqk yrfkhkuk nuX Lkke khtkw
rnLwMkkLk Mxe e. sue MktMkk A.131 Lkk nukw {kxu
hk Lkke. (State of Bihar v. Union of
India, (1970) 1 SCC 67)
Wknh : ku hkku yktkh hk srk
rxwLk Mk{k fkokne fhkkt kkku nkk. ku kifeLkk

yuf hku xewLkLkku [wfkku {kLkkLkku ELkfkh fkuo.
yL hku A.131 nuX Mkkuo[ ykk Mk{k
hsqykk fhe. fkuxuo Xhkw nkwt fu ykk kk A.131
nuX [ke fu ku{ nkku. (State of Karnataka v.
State of Andhra Pradesh, (2000) 9 SCC

572)
Mkk{kL rfMMkkyku{kt, rkkuLke Mktkqo ykke

fkokne {kxu kkyku Mkk{kL ykkku Mk{k VkE
fhk uEyu ykk y{Lku Mkk{ nwf{Lkk{w kMkkh
fhwt uEyu; u fu A.131 Lkk fuMk{kt, Vheke kk
MkwMktkk nfefkkuLkwt kwhukw rLkuLk hkke yL
rke Mkk{u nku kuk kuLkk nfku nuh fhk {kxuLke
yhs fhke kexeLk Mkkuo[ ykk Mk{k fhk
{wfu Au. yufkh yk{ kE kk kAe Mkkuo[
ykkLke fk{kehe A.131 nuX kwhe kk Au.

(State of Bihar v. Union of India, (1970) 1
SCC 67)
nkEfkuxo A.134-A nuX yuwt {krk fhu Au fu fuMk

MktrkLkLkk ykoxLk suk fkkLkk kMkrf
&kuLkku ytkuLkku Au. kku nkEfkuxoLkk fkuEk [wfkk,
nwf{Lkk{k ykk ykhe yku{ktke Mkkuo[
ykk Mk{k yke fhk{kt yku. kAe u ku
rkLke, Vkuskhe ykk yL fkokne nku. ykwt
{kkk ykkk{kt ykwt nku kku fuMkLkku fkuEk
kk yk fuMkLkku [wfkku kuxe heku ykkk{kt ykku Au.
kuk ykkhu Mkkuo[ ykk Mk{k yke fhe fu.
(A.132)
fkkLkk {nLkk &Lkku yko ku. yrkLku
ykzk {kkuo kuhkku & ytkuLkku fkku ykhu yLku
yMkhfkhfkkke Mkkuo[ ykk khk rLkkorhk
fhk{kt yku khu & {nLkku hnukku Lkke.
Wknh khefu kkku A.14 Lkk ykoxLk kh Mkt{k
kk, khtkw nfefkku kh fhk{kt ykuk kuLkk kukku
ytku yMkt{k nku kku, A.131 Lkk ykoxLk{kt fkuE
{nLkku & hnukku Lkke. (State of Jammu
and Kashmir v. Thakur Ganga Singh, AIR
1960 SC 356)
nkEfkuxuo A.134-A nuX {krk fhu kku nkEfkuxoLke

rkLke fkokne {kt fkuEk [wfkk, nwf{Lkk{k
ykk ykhe yku{ktke Mkkuo[ ykk Mk{k
yke fhk{kt yku : sue fu
Mkk{kL {n hkkk fkkLkk {w &
ytkuLkku fuMk, yu
nkEfkuxoLkk {ku Mkkuo[ ykk khk rLkkorhk
fhk sYhe nku kuk &ku
A.132 Lke ukkE nkuk Akkt yk ukkE nuX
yke fhkku kk yke{ktLkk kife yuf ykkh khefu

yue yhs fhe fu fu MktrkLkLkk ykoxLkLke
kkkk{kt fkkLkku {nLkku &Lkku kuxe heku [wfkku
ykkk{kt ykku Au. yk ukkE nuX Mkkuo[
ykk Mk{kLke yke nkEfkuxoLkk [wfkk,
nwf{Lkk{k ykk ykhe yku{ktke fhe fkke

Lkke. (A.133)
k hkku fu, [wfkku, nwf{Lkk{w ykk ykhe
yku Lkku A.133 {kt yko Au, nkEfkuxoLkk yuk
s rkMk nwf{ku su ykhu rk{ktLkk kkkuLkk
nfku ykk skkkheyku rLkkorhk fhkkt nku.
rkLke fkokne{kt rk{kt kkkuLkk nfkuLku kkk
ykhe rLko suk nku kku ku yku ykhe Au.
Wknh : rxwLkLkk [wfkkLku h fhkLke {ktke
fhkku A yu xewLk{ktke nkEfkuxo Mk{k yke fhe.

nkEfkuxo ekLke fkokneLke MktrnkkLke A.151 nuX
LkuMkhke xk {kxu fuMk kkAku Uku. A Lku A.134A nuX nkEfkuxo kkMkuke {kkk uk {kxu yke
fhe suLkku ELkfkh fhk{kt ykku. Mkkuo[ ykku
Xhkw fu {uxh kkAku {kufkLkku nkEfkuxoLkku yku
ykhe yku Lk nkku, yu A.133 nuX Mkkuo[
ykk Mk{k yke fhk {kxu A.134-A nuXLkwt
fkuE {kkk ykk fuMk{kt ykke fk Lkne.
(Based on Jethanand & Sons v. State of
Uttar Pradesh, AIR 1961 SC 794)
ze ykku Lke[uLke fkokne fhe nku kku Vkuskhe

fkokne{kt nkEfkuxoLkk [wfkk, ykhe yku ykk
Mk{ktke Mkkuo[ ykk Mk{k yke fhk{kt
yku.
yke kh ykhkuke kLku rLkkuok Akuzk,
ku{s ku kLku {]wLke Mk fkoLkku rkhek
yku ykkk{kt ykku nku.
kuLke MkkkLke kkkkLke fkuEk fkuxo{ktke fkuEk
fuMkku kuLke Mk{k xk kkAku xk {kxu kkAku
ut[k{kt ykku nku yu yke xk{kt
ykhkuke kLku kwLkukkh Mkkrkk fhe. ku
kLku {]wtz fhk{kt ykku nku.
A.134-A nuX yuwt {krk fhk{kt ykwt
nku fu A.145(1) nuX kuLkk {kxu fhe fk
kue fkuEk ukkE ku{s nkEfkuxo Mkkrkk
fhe fu ykk he fhe fu kue fkuEk
hkkuLku ykeLk fuMk Mkkuo[ ykk{kt yke

{kxu ku Au. (A.134)
Wknh : A kh IPC Lke S.302 nuX qLkLkku ykhkuk
{wfk{kt ykku yu S.304 nuX xk fkuxo khk

kuLku kurkk Xuhk{kt ykku, nkEfkuxo kuLke Wxku
nwf{ ykku yLku ykhkukeLku S.302 nuX kurkk
Xhkku yLku ykhkukeLku {]wtzLke Mk fhe. Mkkuo[
ykku hkLke yue e Lkfkhe fu A.134 {kt
kuk {wk Lkku yko Mktkqo kuk {wk kk
Au. yLku ykhkuke A.134(1) (a) nuX {kkkLku
nfkh nkukLkwt Xhkwt. (TaraChand Damu
Sutar v. State of Maharashtra, AIR 1962
SC 130)
nkRfkuxo yuyu 132(1), 133(1) ykk 134(1)(c)

{kt kouk {kkkLku
kkukkLke heku he fhe fu, ykk
u ykku [wfkku, zee, ytrk{ yku fu Mk
kMkkh kk fu kikh kk fu,
fhkLke kMk {tswhe {kxu yke fhe. Mkkuo[

ykku yhS Lkfkhe fkZe, fu{ fu A.136 Lkk nukwyku
{kxu fLMkeeuLk yrfkheLku rxwLk ke Lkk
fk. yk yuxk {kxu Xhkwt fu yrfkheyu nuh{kt
kuMkkLke sYh Lknkuke, yrfkhe Mk{k fkuRk
fkhLke ykik[krhf fkokne fhkLke sYh Lknkuke.
yLku yrfkheLku MkkkeykuLke nkshe {kxu kk
fhkLke Mkkk Lknkuke. (Based on Jaswant Sugar
Mills v.Lakshmi Chand, AIR 1963 SC 677)
A.136 Mkkuo[ ykkLku yke fhkLke kMk
{tswhe ykkkLke kkf rufkeLk Mkkkyku ykku Au,

ku{ Akkt ku yk heku yuf kkfkh Mkk{u yke fhkLkku
yrfkh ykkke Lkke. ku yuf kkf Mkkk Au, ku{
Akkt su{kt [wfkk ykk Au kuk fuMkkuyu Mkkrkk fwO
Aufu Mkkuo[ ykk {kk yuk ykkYk fuMkku{kt s
yke {kxuLke kMk {tswhe ykku, su{kt kteh yLku
kMkrf yLk kku nku, su{ fu fwhke LkLkk
rMkktkkuLkk tk ykk fkLkqLke rkLkk MYkku
khVLkk yLkkh khk. (Narpat Singh v. Jaipur
Development Authority, (2002) 4 SCC 666)
kwhk s Lkkhks kkfkh khk fu kuLkk ke {kirk

hswykk kk kku, nkRfkuxo ykku [wfkku, zee,
ytrk{ yku fu Mk kMkkh kk fu kikh kk kAe
Lke fhe fu fu yu fuMk{kt ykwt {kkk ykkwt
uRyu fu Lkn. (A.134-A)
ykwt fkwt kAe k fkuxoLku A.136 nuX kkf

rufkeLk Mkkkyku Au. kk khefu, Mkkuo[ kuLkk
kkukLkk kkktke A.136 nuX kuLke Mkkkyku kkw
kkze fu Au. (Pawan Kumar v. State of
MkthkLkk ktkhLkk kk kkt[Lke yL fkuRk

ukkRyku Akkt Mkkuo[ ykk fkuRk fkuxo fu
rxwLku kMkkh fhuk fkuRk [wfkk, zee, VUMkk,
Mk fu ykuLku fkhu kke ykeLku kMk {tsqhe
ykkkLkku rufkrfkh hku Au. yk rufkrfkh
ufu, ~fhe ku khk h[kue fkuRk fkuxo fu
rxwLk fu ku{Lkk Mktktrk fkuRk fkk nuX
kMkkh kuk fkuRk [wfkk, zee, VUMkk, Mk fu
ykuLku kkw kzke Lkke. (A.136).
Wknh: yuf Vkuskhe fuMk fu su{kt A.136 nuX
Wknh: yuf fLMkeeuLk yrfkheyu yuf yku
ykku, suLke Mkk{u yuf kkfkhu A.136 nuX yke
Haryana, (2003) 11 SCC 241)
yke {kxuLke kMk {tswhe ykkk{kt yke nke,

ku{kt Mkn-ykhkukeyku kifeLkk yuf A Mkkuo[ ykk
Mk{k yke fhkLkwt kMkt fwO Lknkukwt yLku kkfeLkk
k{k{ Mkn-ykhkukeyku Aqxe kk nkk. A yL
ykefkkoyku kifeLkku yuf Lknkukku, ku{ Akkt Mkkuo[
ykku kuLkk yrfkhkukLkku y{ fhkk ALku k
Akuze {qku nkku. (Gurucharan Kumar v. State
of Rajasthan, (2003) 2 SCC 698)
su {k{k{kt kkuLke kkkku ku ykkkuyu kwhkk

kkkMkeLku ku{Lkwt {qktfLk fwO nku ku kkuLkk &ku{kt
Wkhkk Mkkuo[ ykk [fku. ku ufu, kkuLkk
kkhkuLke Mk[kR{kt su, fu su{kt "ku fu kuke khu

ykkku fu rxwLkkuLkku Mktwk rLko ueke heku
yLke nku." (Raghunath G. Panhale v.
Chaganlal Sundarji & Co., (1999) 8 SCC 1)
kkrfku, Mkkuo[ ykk A.136 nuXLke

yke{kt nkRfkuxoLkk [kkkLkk ykuku{kt nMkkuk
fhu Lkn. fuxkf fuMkku{kt yk{ kwt Au, su{ fu fuMk{kt
{nLkk yktkhhkxe rMkktkku Mktzkukuk nkukLku
fkhu Lkkur[k Lkn Xhuk xk ssLkk [kkkLkk
ykuLku {kufqV hkk{kt ykku nkku. (Tarapore
& Co. v. V. O. Tractors Export, (1969) 1
SCC 233)
Mkkuo[ ykkLku yLkwA 145 nuX y{e kLkuk

fkuRk fkk fu rLk{kuLkk Mkto{kt kuLkk kkukkLkk
[wfkkykuLke Mk{ekk fhkLke Mkkk Au. (A.147).
A.145 nuXLkk rLk{ku Mker kuMkesh fkuzLkk rLk{
yufLkk nwf{ 47 {kt kouk ykkh kh yke Mk{ekk
fhkLke ukkE kqhe kkzu Au. kuke, Mk{ekk Lke[uLke
kkkkku kh ykkhek hnuu:
Lke yLku {nLke kkkkku fu kwhkk nkk kkk
hufkuzo{kt Lkshu ukke q fu krk.
keswt fkuE kko fkh.
k{f yhSyku (kuhurx kerxLk)Lkku Rks
Mkkuo[ ykk khk A.137 nuX kuLku {ue
MkkkykuLkk kk{kt uk{kt yku Au. kk khefu,
yuf fuMk fu su{kt Mkkuo[ ykku A.32 nuX
ykkLkk ytrk{ yku ykk [wfkkLke {kLkkLku
kzfkhkLkku RLkfkh fkuo nkku. ku{kt Mkkuo[ ykku
Mkq[wt nkwt fu fkuxoLkku fkuRk ytrk{ yku fu [wfkku
u fkuxoLke rkLkk wkkukLku fkhu ykk fwhke
LkLkk rMkktkkuLkwt kkLk Lkn kkLku fkhu wrkk
kku nku kku kuLke Mkk{u k{f yhS k kE fu
Au. (Rupa Ashok Hurra v. Ashok Hurra,
(2002) 4 SCC 388)
MktkeLke kkkkku kifeLke fkuRk kkkkLkk Mktkt{kt

yLku khk Mkhfkh yLku fkuRk hkLke Mkhfkh khk
kMk fhkh khk su ykke fk kue fkuRk MkkkLke

kkkk{kt A.138 nuX MktMk khk Mkkuo[ ykkLke
MkkkLkku kk khe fk. (A.138). yu s heku
MktMk A.32(2) {kt rLkuoek rMkkLkk nukwyku {kxu
ykkkkkku (rhxTMk) he fhkLke Mkkuo[ ykkLke
MkkkykuLkku kk khe fu. (A.139)
A.139-A nuX, yuf s fkkLkk fu yuf s fkkLkk
Lkhku yuf s fkhLkk &ku Mktktrk fuxkf fuMkku

Mkkuo[ ykk Mk{k fu ku fu kuke khu nkRfkuxkuo
Mk{k kzkh nku yLku Mkkuo[ ykk kuLkk kkukkLkk
kkkke fu yuxkuLkeo sLkh khk fu ykk fuMkLkk fkuR
kkfkh khk fhk{kt ykue yhSke yu kkkku
Mktkw kk fu ykk fuMkku{kt Mkk{kL {nLkk Lkh
&ku Mktzkukuk Au kku, Mkkuo[ ykk nkRfkuxkuo
Mk{k kzkh kzuk fuMk fu fuMkku kkAk U[e uu yu
yu k{k{ fuMkkuLkku kkuku rLkfk fhu. Mkkuo[
ykkLku kkukkLku LkLke kqk ykuo yu{ fhwt sYhe
kku kku ku k fkuRk nkRfkuxo Mk{k kzkh fkuRk
fuMk, yke fu yL fkokne yL keS nkRfkuxo{kt
kke fhe fu.
Mkkuo[ ykk khk nuh fhkuku fkku khkLkk
kukrMkkh{kt ykue k{k{ fkuxkuo kkk ktkue
Au. (A.141) nkRfkuxkuo Mkkuo[ ykkLkk rLkoLku
kkk ktkue Au yLku Mktktrk ukkEyku Mkkuo[
ykkLkk kLk kh kk{kt yke Lknkuke yuk
ykkh kh fu kAe Mkkuo[ ykku k{k{ {wkykuLke
r[khk fko rLkk fkLkqLke qr{fk Lke fhe nke
{kxu kuLkku rLko kk Lkke yuk ykkh kh nkRfkuxkuo
kuLku yke Lkk fu. (Ballabhdas Mathurdas
Lakhan v. Municipal Committee, (1970) 2
SCC 267)
Mkkuo[ ykk ufu, kuLkk kkukkLkk rLkokuke

ktkue Lkke yLku kuLkk ykkWLkk rLkokuLku Wte
fu Au. (Dwarka Das Shrinivas v. Sholapur
Spinning and Weaving Co. Ltd., AIR 1954
SC 119) Mkk{kLku, yuf k]n kuL[Lkku rLko kuLkk
suxe s {kuxe fu kuLkkke LkkLke kuL[Lku kk Au. u
fkuE tfk nku kku LkkLke ykk Mk{kLk kuL[ {uxh{kt

{w Lk{qkLkwt kLk U[e fu Au yLku rLktke fhe
fu Aufu {uxh {kuxe kuL[ Mk{k {wfk. (Central
Board of Dawoodi Bohra Community v.
State of Maharashtra, (2005) 2 SCC 673)
Mkkuo[ ykkLku kuLkk kkukkLkk yrfkhkukLkk kkLk

ykuo kuLke kkukkLke Mk{k kzkh hnue {uxh{kt ykku,
Mktkqo Lk kkukLke sYrhkk {kxu sYhe kke fu
kuku yku kMkkh fhkLke Mkkk Au. khu fkuxo kuLkk
yrfkhkuukLkku Wkkuk Lkk fhu yLku khu kuLke Mkk{u
kzkh kzue {uxh{kt Lk kqhku kkzku sYhe nku
khu Mkkuo[ ykkLku kuLkk kkukkLkk yrfkhkukLkk
kkLk ykuo kuLke kkukkLke Mk{k kzkh hnue {uxh{kt
ykku, Mktkqo Lk kkukLke sYrhkk {kxu sYhe
kke fu kuku yku kMkkh fhkLke Mkkk Au. khu
fkuxo kuLkk yrfkhkuukLkku Wkkuk Lkk fhu yLku khu
kuLke Mkk{u kzkh kzue {uxh{kt Lk kqhku kkzku
sYhe nku khu Mkkuo[ ykk kuLke MkkkLkku
Wkkuk fhe fu. (A.142)
Wknh: Mkkuo[ ykk yuf [eV wzee
{ursMxux Wkh nw{ku fhk, nkkfze knuhkk yLku
kRhkkke fk{ [kk k fuxkf kkurMk
yrfkheyku Mkk{u yLkkhLke fkokneLke MkwLkke
fhe hne nke. Mkkuo[ ykku kkurMk yrfkheyku
yLku ku{Lkk MknkukeykuLku Mk Vxfkhe yLku Mkkku
Mkkku {ursMxuxLke Mkk{uLke Vkuskhe fkokne k h
fhe. Mkkuo[ ykku Xhkwt fu yk {uxh{kt Lk kqhku
kkzk {kxu yk sYhe nkwt. ((Delhi Judicial
Service Association v. State of Gujarat,
(1991) 4 SCC 406)
hkxkrkLku u yu{ kku fu fkk ykk kLkku &

Wku kku Au fu Wku kkLke MktkLkk Au fu su yuk
[rhkLkku Au yLku yuwt nuh {n hku Au fu Mkkuo[
ykkLkku kuLkk ytku yrk k fhku {nLkku
Au kku hkxkrk ku & Mkkuo[ ykkLku r[khk
ykuo MkkUke fu Au. hkxkrk khVke ykku & k
kk kAe Mkkuo[ ykk MkwLkke kk kuLku ku
kku kku, kuLkku yrk ykk & ytku hkxkrkLku
{kufe fu. Mkkuo[ ykkLkwt yk khk{o
yrfkhkuk yue kkkkkuLku k ykhe u Au su{kt

A.131 nuX MkwLkke {kxu kuLkwt yrfkhkuk Lkke.
A.131. (A.143)
khu A.143 Lke krhkkk Mktkqo kkf Au. suLk

W[/Mkkuo[ LkkLkk fkkLkk & {kxu
yLkwMkhk {kxu Wkkuk fhe fk Lkne fu su kuLke
Lkef MkkkLkk Wkkuk{kt Lke fhk{kt ykwt Au.
kkukkLkk ykkW Lkk rLko Mkk{u yke{kt kuMke fu
Lkn. (In the matter of Cauvery Water
Disputes Tribunal, 1993 Supp (1) SCC 96).
u fu ku{ Akkt Mkkuo[ LkkLkku yrk A.143
Lkk Mkto{kt fXkuhkkke k fhku Lkke. ku
hkxkrk khk {kL fhku Au. ykk, y{wf
fuMkku{kt Lkk yuxLkeo sLkhLkwt yLzhxufk
(MkkuktLkk{wt) k yk Mkto{kt (Special
Reference No. 1 of 1998, Re, (1998) 7 SCC
739) w{kt, yk kkkk{kt Mkkuo[ Lkku Vh{kLk
fhwt uEu. ku{s fkuE Mkkhk fkhkuMkh yLku ku

fuMk{kt yk Mktuo fhk{kt yku &ku Mktuo
fkuEk yrk k fhkLkwt Lkfkhwt uEyu.
(Kerala Education Bill, 1957, Re, AIR 1958
SC 956)
Wknh : A.143 nuX hkxkrkyu ku{Lke kkMkuLkk
kzkh rkLke ktkhrkk Mkto{kt Mkkuo[

LkkLku Mkto xktfu. yue e fhk{kt yku
fu, Mkkuo[ Lkk khk yu & r[khk{kt
ukLkwt ko hnuu, fkh fu su fkuE {tk Mkkuo[
Lk khk uk{kt yku ku{ Akkt MktMk {kxu ku
rk ru [[ko r[khk fhkLkwt ku{s ku kMkkh fhk
fu Lkne fhk {kxu ykkhe kLkkLkwt ww hnuu.
Mkkuo[ Lkk yk e Lkfkhe LkkteLku yu{
Xhku Au fu, khu yu Mk nku fu Mkkuo[ Lkku
fttE Lke fhkLkwt Lkne hnu khu fkuEk Mkto{kt
rk ru rk fhkke MktMkLku yxfke fk.
khtkw khu ke (fkkLkk hzk) ruLke kkkk
nku fu su LkkLkk yLkL kukkrfkh{kt kzu
nku, khu W[ Lkk yu rkMk Mkkku rk
fhu fu MktMk LkkLkk yrkLku kLk{kt ukLkwt
[qfu Lkne. (Special Courts Bill, 1978, Re,

(1979) 1 SCC 380)
A.145(1) yu W[ LkkLke rLk{ku zkLke Mkkk
kqhe kkzu Au. A.145(3) yu LkekuLke {nk{

Mktk Lke fhu Au fu su fkkLkk {nLkk &ku Mkkku
Mktfku fkuEk fuMk Lke fhkLkk nukw {kxu sYhe
Au yLku su kkt[{k ktkhLkk ykoxLk {wsk Au.
A.145(5) sku Au fu Mkkuo[ LkkLkk k{k{
rLko fuMkLku Mkktkk k{k{ LkekuLke knw{ke
ku{s MkoMkt{rkke ykkkLkk hnuu. e, su
Lkke knw{keke uku yrk Mkkku Mkt{k
Lk nku ku{u yMkt{rk k fhkku [wfkku ykk
yrk ykkkLkku n hnuu.
hk{kt W[ Lkkku (kk 4, fh 5)

A.214 sku Au fu huf hk {kxu W[ Lkk
hnuu. W[ Lkk yu k{k{ LkkLke ke Au,

ku{s kkukkLkk rkhMfkh {kxu rkk/Mk fhk Mktkte
k{k{ fkuxo kh Mkkk hku Au. (A.215)
W[ LkkLkk {w Lk{qk ku{s yL
Lkeku hkkrk khk rLk{k{kt yku Au. yLku 62
koLke Mkwe hu hku Au. (A.217) A.124
Lke kuxk f{ku (4) yLku (5) Lke ukkEyku W[
Lkk Mktuo kkw kkzkk Mkkuo[ LkkLkk
LkkekuLku qh fhkLke rk Mkkku Mktktek Au. su
W[ LkkLkk LkekuLke Mkkuo[ Lkk {kxu
keLkk Mkto{kt k hnuu. (A.218) hkxkrk
khkLkk {w Lk{qk Mkkku Mkkn {Mkk fko
kk fkuEk LkkekuLke ke yuf W[
Lkkke keS Lkk{kt fhe fu. (A.222)
A.226 W[ LkkLku fkuE k k fu MktMkk kh
ku{s y{wf fuMkku{kt fkuEk Mkhfkh Mkk{u fkuE yku

fu hex (ykkkkk) LkefkLke Mkkk kqhe kkzu Au. su{kt
kte kefhLke hex, kh{kuLke hex, rkkuLke
hex, yrfkhk]AkLke hex ku{s WukLke hexLkku
Mk{ku kk Au. ku{s yk k{k{ fkhLke hexLkku
Wkkuk fkuEk {qqk nkuLkk kkLk ku{s

fkuEk fkuMkhLkk nLkk kkLk {kxuLkk nukw {kxu
fhk{kt yku Au.
A.226 kuxk f{ (1) nuX W[ LkkLke A.226
nuXLke Mkkk kuLkk kurf yrfkhkukLke knkh sE

fu Lkne. ku{s fkuE k fu MktMkk kh Vh{ku
huf ykkkkk kuLke kurf yrfkh nuX s nkuwt
uEu. yk Mk heku Mkq[Lk fhu Au fu kuyku W[
LkkLkk yrfkhkuk su{ fu hnuXk fu Mkke
kuLke kurfkkke yth nkue s uEyu. (Kusum
Ingots and Alloys Ltd. v. Union of India,
AIR 2004 SC 2321) u fu yk yhskhkuLke
{w~fueLkwt fkh kLke fu suyku rneLke knkh

yLk Mkke nku yLku suyku fuL Mkhfkh Mkk{u Wkk
{ktkkk nku, A.226 kuxk rLk{ (2) W[
LkkLku fkuEk Mkhfkh, MktMkk fu k kh
Vh{kLk, yku fu ykkkkk he fhkLke Mkkk ykku
Au, kt kkLke rkLkku yzku fu Mktkqo kk ku
W[ LkkLkk kurf yrfkhkuk{kt Wu
nku yLku rMkk fu y{wf MkhfkhLkwt {kf fu MktMkk fu su
ku kLkwt hnuXk su ku W[ LkkLkk kurf
yrfkhkukLke Mktkqo knkh ykue nku.
A.226 nuXLkk Wkk yu MiAef Wkk Au, su{ fu
W[ Lkk kkMku fkuE k ykkkkkLke {tswhe

LkfkhkLke rufkwr hnuu, u ku fkuxoLku Mktkkuk kk
fu wku kkfkh kkMku yLk skLkku ku Wkk
nkuE fu. (Rashid Ahmed v. Municipal
Board, AIR 1950 SC 163) yu LkkUwt uEu fu yk
Mktkqo W[ LkkLke rufkq kh ykkhek
hnuu ku{s W[ LkkLku yu ku kku fu
ifkf Wkk hnuku Au. khu s W[ Lkk
A.226 nuXLkk kkukkLkk yrfkhkukLkku Wkkuk
fhu. yk{ kLke fu Au, su{ fu Wknh khefu yu
krhMkrk{kt khu khk/rLk{Lkku kkukkLkku tk s
kzfkhk{kt yku nku. W[ Lkk khu
A.226 nuX kkukkLkk yrfkh kukLkku Wkkuk fhu.
khu keS kkkkku k r[khk{kt E fu, su{
fu, Wknh khefu kkfkhu Wkk {uk{kt kun
rtk fhu Au fu fu{. (P. S. Sadasivaswamy

v. State of Tamil Nadu, (1975) 1 SCC 152)
Wknh : A W[ Lkk Mkk{uLke A.226 nuXLke
yhS{kt [qtxe kt[Lkku rLko kzfkhu Au. e

Mktktrk fkku W[ LkkLku [wtxe kt[Lkk rLko
Mkk{u ykeLke rkLku khkLkke ykku Au. Akkt
k, W[ Lkk A kkMku yL ifkf Wkk
nkukke, ywAu 226 nuXLkk yrfkhkuukLkku
Wkkuk fhkLkwt Lkfkhu Au. (N. T. Veluswami v.
G. Raja Nainar, AIR 1959 SC 422)
Wknh : A rhkE sfkk khk (Mke fMx{ yux)
nuX khkLkku fh kkku yku kzfkhu Au. yux

(khk) yke {kxuLke rk kqhe kkzu Au, khtkw yu
{kxu sYhe Au fu, khkLkk fh khefu {ktkk{kt yku
Mktkqo hf{ yu kqo hk Yku yuk yku Mkk{u yke
fhk {kxu s{k fhke. W[ Lkku yk fuMk{kt
ku ifkf Wkk r[khk{kt ukE fkku Lk
nkukke W[ Lkku kkukkLkk yrfkhkukLkku
Wkkuk fhkLkwt Lke fhu. (CalcuttaChemical
Co. v. Assistant Collector of Customs, AIR
1958 Cal 694)
Mkkuo[ Lkku yu{ Xhkwt Au fu ykkek fuMkku{kt

W[ Lkku [kkkLke hknk/k A.226 nuX
yrfkhkukLkku Wkkuk fhke ku {kL fhe
uEyu. (C. C. E. v. Dunlop India Ltd., (1985)
1 SCC 260) yk {wsk, W[ Lkk k A.226
nuX [kkkLkku {LkkE nwf{ {tswh fhe fu.
khu LkkLku Mktkkukfkhf kku fu ku LkkLke
MkkkLkkkLku yhkuu yu LkLke Mk{sLkku tk
fhu ku{s yuLkk krhk{ MYk MkwLkke hr{kLk
fk{e yLk kkke MkwLkkeLkk ytk{kt Lkk
LkLkk nukwLkwt Mk{koLk fhk Mkk{ hnuu Lkn.
(Deoraj v. State of Maharashtra, (2004) 4
SCC 697)
A.227 W[LkLku kuLkk yrfkhkuk nuXLkk huf
Lkk yLku Lkkt[ Wkh uhu hkkLke Mkkk

kku Au. yk Mkkk nexe ku{s Lkrf MYkLke Au.
(Ram Roop v. Bishwa Nath, AIR 1958 All

456) Wkkuk fhku Lkrn. u fu yk Wkk fuxef
ykzkk kkk rtkLku Mkktfke nkuR fu. (Manek

Gustedji Burjarji v. S. N. Mirza, (1977) 1
SCC 227). yk fkhLke MkkkLkk Wkkuk {kxuk
ykkhku{kt yrfkhkuk knkhLkk kkk yrfkhkukLke

WkLkku k Mk{ku kR fu. (Gulab Singh v.
Collector of Farrukhabad, AIR 1953 All
585) ku{s LkkU kh uku kwhkkLke Mk
k{e/qLkku (Surya Devi Rai v. Ram

Chander Rai, (2003) 6 SCC 675)
Wknh : yhskhLke yku YMk Mktuo
Lkkt[Lkk rLkoLkk Mktkt{kt A khk W[

LkkLku yLkwMkhk{kt yke. Mkkuo[ Lkk
khk yu{ Xhkk{kt ykwt fu, u ku kuxk rLkoke
w ftR s Lk nku khu W[ Lkk Lkkt[Lkk
rLko Mkk{u nMkkuk fhku Lkrn. w{kt ku Lke[e
ykkku nfefkLkk &Lkk Mkto{kt Mk{kLk rLko
kh yku nku khu W[ Lkk A.227 nuX ku
kwhkkLkwt kwLk:{qktfLk fhe fu Lkn. (D. N.
Banerji v. P. R.Mukherjee, AIR 1953 SC 58;
Visalakshmi v.Anjanuyalu Chetti, AIR 1958
Mad 242; M. M.Amonkar v. S. A. Johari,
(1984) 2 SCC 354)
W[ Lkk khk nuh fhk{kt yku

fkku/khku k{k{ kkkkLke Lkk ku{s hkLke
huf nexe Lkkt[Lku kkrk hnuu. (East India
Commercial Co. Ltd. v. Collector of
Customs, AIR 1962 SC 1893).
A.226 ku{s A.227 [uLkk kVkk Mktuo Mkkuo[
Lkku hsqykk fhu fu A.226 nuX Wuk{kt

A.227 nuX k fhe fk. ku{s fkuR kkkk{kt w
Vh{kLk/yku k fhe fk. (Hari Vishnu
Kamath v. S. AhmadIshaque, AIR 1955 SC
233)
khu W[ LkkLku yu{ {kLkkLku fkh hnu fu

kuLkk kkkLkk Lkk{ktLkk kzkh fuMk{kt ktkhLkk
ykoxLk khLkku fkkLkku fkuR {nLkku &
WTu Au khu ku fuMkLku kkAku U[e fu Au fu ku
fuMkLkku kkuku s rLkfk fhe fu Au ykk ku fkkLkk

{nLkk &kuLkku kkuku rLko fheLku kkkkLke fkuxoLkku
kkAku {kufe fu Au. su kAe fkkLkk {nLkk &
kh ykkrhk W[ LkLkk [qfkk Mkkku knke
ykk kk kuLkku rLkfk fhkLke sYh hnu Au.
(A.228)
hkkk hkLke W[ Lkk Mkkku {Mkk fko
kk su ku hk{ktLkk Sk LkkekuLke rLk{wtf,
ke ku{s kZke Mktkte rLko uu. (A.233)
Wknh : A Lkk{Lkk kyu fuxktf kLke
rsk Lkkeku khefu kue rLk{wtfLku kzfkhe.

hkkku Mkq[u kfkkkuLkk ykkh kh
yhskhkuLke rLk{wtf fhk {kxu hkkk khk
kMktke Mkr{rkLke h[Lkk fhk{kt yku. yn
Mkkuo[ ykku yu{ Xhkwt fu, A.233 nuX
W[Lkk Mkkku Mkkn-{Mkk fhkLkku nukw yu Au
fu yhskhLke kukk ru w Mkkhe heku e
fk, ku{s A.233 nux h[ku MktMkk khk
ykkk{f ukkRLkk tk {kxu ktkhLke
ukkR{kt fkuR s MkkLk Lkke. (Based on
skR hnu ku sYhe Au. (Satya Dev Bushare v.

Padam Dev, AIR 1954 SC 587)
kk : 9 - kt[kkku
ktkhLkku kk-9 (Aa.243 - 243-O) yu
kt[kkkuLke krk MkkrLkf kkukkLke MkhfkhLkk u kh
kk {kxu huf hkLkk k{k{ rLkBLkMkh Mkwe
Mkkrkk fhu Au.
kk-9-yu : Lkkhkkrfkyku (BwLkeMkekkexeMk)
ktkhLkku kk-9 (Aa.243-P - 243- ZG) u{kt
yku huf MkkrLkf rMkkhku ku{s k{k{ nuhe
rMkkhku{kt LkkhkkrfkykuLke MkkkLkk {kxuLkku rLkuo
kqhku kkzu Au.
kk-10 : yLkwMkqr[k ku{s ykrkMke rMkkhku
ktkhLkku kk -10 (Aa.244 - 244-A) yu
ktkhLkk kkt[{kt yLku Ak krhrLke ukkRyku
{wsk yLkwMkqr[k kukku ku{s yLkwMkqr[k sLkrkLkk
nex {kxu kusLkk kqhe kkzu Au.
Chandra Mohan v. State of Uttar Pradesh,

AIR 1966 SC 1987)
kk-11 : fuL yLku hk [uLkk Mktktku
kk-8 : fuL krMkk uku
ikrLkf Mktktku :
rMkk fu fkuR fuLe fkk khk oku, huf

fuLkrMkk uLkku nex hkxkrk khk fhk{kt
yku, su hkxkrkLku ku kku. nexefkkoLke
rLk{wtf hkxkrk khk ok{kt yku nkuk kh
ykkrhk hnuu. u hkxkrk khk hkkkLke
rLk{wtf furL uLkk nexfkko khefu fhk{kt
yku, khu hkkk ku fuLkrMkk uLkk
nexLkk Mkto{kt kLkkuLkk Mkknfkh khefu Mktk
heku fko fhe fu. (A.239)
khkLkk Mk{k fu fkuRk kk khu MktMkLku

fkuRk rk Mktkte fkku zkLke Mkkk hnue Au,
ku{s hkLke rkLkMkkLku hkLkk k{k{ fu y{wf
kkku {kxu fkku zkLke Mkkk hnue Au. MktMk khk
zk{kt yku fkkLku ruk-kurf fkoLkk
ykkh kh yku kke fk Lkrn. (A.245)
yu{ Akkt, fuLkrMkk ukuLkwt Mkt[kLk fuL{ktke

kk Au, ku A.239 Lku fkhu fuL Mkhfkh Mkkku Mktkqo
heku e fu Lkrn. ku{s kuLke ktkhe yku
Wknh : MktMk yu khku kMkkh fhu Au, rMkk fu
khkLkk u{kt yrkMk hLkkh k Lk fhu

Au. khu ku keS e Mkkku hnukku nku yLku kuLke
kLk swe hnuke nku yLku Mkk{ ykk khk
AqxkAuzk fhk{kt yku Lk nku khu ku k rkLkeLkk kwLkkLkku kwLkukkh Xhu. khke Lkkkrhf
kLMk Au yLku uL[ e Mkkku Lk fhu Au. ku{s
kuLke k{ kLke Srk nku, khu kuLke kh kLMk{kt

fhk{kt yku e-kLkeLkk kwLkk {kxu Vkuskhe fuMk
[ke fk Au. (M. P. Singh (Ed.), V. N.
Shuklas Constitution of India, 11th ed.,
2008, at p.715).
yk{ Akkt, hkLke rkLkMkk ruk-kurf

y{ {kxuLkku fkku ze fu Lkn. hkLke
rkLkMkkyu zu fkku/khku khu s {kL kR
fu, khu ku khku hk yLku kuLkk fkk kh
ykkrhk kkkk Mkkku kqhkk {k{kt Mktktek yLku
{kku nku.
Wknh : MkkuxeOk Mxkh (Sporting Star) Lkk{Lkwt
ko{kLkkk kUkkuh{kt Akkk{kt ku{s fkrk

fhk{kt ykkwt nku, k kuLkwt rkh qk Mkkhk
{k{kt {wtkR{kt kk Au. fkLk fhLkkh ko{kLkkk{kt RLkk{e khkuLkwt Mkt[kLk fhu Au, khu ku
{wtkR{kt kkukkLkk yusLx ku{s {wtkR{kt ykue
kkukkLke kkyku {khVk Vku{o yLku kuLke Ve {uu Au.
ykku yu{ Xhkwt fu, Mk{k yk{tk ku{s Vku{o
hkLke yLku kuLke [qfe {wtkR{kt s fhk{kt
yke nke, ykke, {wtkR rkLkMkk hkLke knkh
hnukk nkuk Akkt ku ko{kLkkk Lkk fkf kkMkuke fh
Whkk {kxu Mk{k kk. (State of Bombay
v. R. M. D. Chamarbaugwala, AIR 1957 SC
699)
A.245, yk{ Akkt MktMk yLku hkLke rkLkMkkLku
fkku zkLke {kLkk ykku Au. huf kkkkku r[kh

fhkLkwt ku{s kuLku kqhe kkzkLkwt rkLk Mkk {kxu
k Lkke. kuke, rkLkMkk rkrLkrfk{f
khefu rLkku rkLkMkkLku Mkkk {wsk rLk{ku
zkLkwt yLku kuLkwt rLk{Lk fhkLke nexe Mkkk {kL
fhu Au. e, w kzke Mkkk Lkfkhke ku kqhke
fkS ue sYhe Au. Akkt rr-rLk{ko Lke
yk~f Mkkkyku MkkUke fk Lkn. yk~f
ikrLkf Mkkk yu ikrLkf Lkerk kkk kuLke kMktke Lku
Mkktfu Au yLku rLk{Lkwt Mkt[kLk fhk ktku LkerkLku
Mkk{kL heku zu Au. (Delhi Laws Act, 1912,
Wknh : fkku nexfkkoLku Mkkk MkkUku Au yLku yu
{wsk kuLku {kxu sYhe Qe kkk khkLke

ukkRykuLku y{{kt kk ku{s kuuLku Vhrskk
kLkkk {kxu ku{s ykuke kuLkk khkLkk, {tswhe
khk kuLkwt rLk{Lk fhk w{kt WkkLk fhk,
rkh, nMkktkh, MktkkLk, fku {uk, ke,
rLkfk, Wkkuk ku{s MkkuLkkLkk khk ku{s Wkkuk
{kxu {tswhe ykkkLke Mkkk MkkUke k rnxfkkoLku
nku Au. rnxfkko Lku MkkUkk{kt yku Mkkk
ikrLkf fkhLke nkuR MkkkLke yrkhuf MkkUkeLkk
ykkh kh yk fkkLku y{kL nuh fhk{kt
yku. MkkkLkk khk khLkk ytfw Mktkte fkuR
{kkooLk yk khk{kt kok{kt yku Lkrn ku{s
ikrLkf rLkhek {kxu fkuR hk k kok{kt
yku Lkke. (Harakchand R. Banthia v.
Wknh : khkLke MkkLkk{kt rLkYkk{kt yku
nukwt sLkMk{wk Lkk SLk {kxu sYhe k{k{ Mkukyku

yLku sYrhkkkuLkwt {k kLkku Au. yu{
Vh{kk{kt ykwt fu, ykkk yLku rLkfkMkLkk
Mkk kh rkrLkrfk{f rr-rLk{ko khk kuLkk
Wkkuk {kxuLke kqhke {krnkeLkkt Mkk hsq fhku.
(Bhatnagars & Co. Ltd. v. Union of India,
AIR 1957 SC 478)
ktkhLkk Mkkk{kt krhr{kt ke-1 (the Union

List){kt kok {wsk MktMkLku ku Mktkte fkku
zkLke Mktkqo Mkkk hnue Au. MktMk yLku (wrLkLk
(fuLe) ke {kt rLkYkk{kt yku kkkkku kh
fkku zkLke MktMkLke Mktkqo Mkkk krhr{kt ke3 (Mk{ktkh ke) {kt rLkYkk{kt yku kkkkku
Mkttkte fkku zkLke Mkkk hnue Au. rMkr Mktkte
(rkLkMkkLke rrrLk{koLke Mkkk) Mkkk{e
yLkwMkqr[Lke ke-2 (the State List){kt kok{kt
ykk {ku fkuRk hkLke rkLkMkkLku ke2{kt skku kkkkku Mktuo fkku zkLke Mkkk
hnue Au. khkLkk Mktuo MktMkLku fkku zkLke
Mkkk hnue Au. ku hk{kt Mkkku Lk nku ku{ Akkt
Re, AIR 1951 SC 332)

MktMk kkMku kuLkku fkku zkLke Mkkk hnu Au.

(A.246)
rkLkMkkLke fkku zkLke Mkkk A.246 nuX
y{ko (Mktkqo, y{kork) Au. rMkk fu ktkh
khk kuLke {LkkR fhk{kt yke nku ykk fkku
zkLke Mkkk kh {kok kk{kt yku nku kAe
ku Mktkqo nku fu hke.
Mkkuo[ ykku yu{ Xhkwt Au fu, hk fu fuLLkk
yrfkhkukLke {kokLkwt ykoxLk fhke kkkkku{kt
hk yu fuLLke keyku{ktLkk uku Mkkku s
kLk{kt uk uRu ku{s yuf ykoxLk fhk{kt
yku kkkLkwt, khu sYhe kku keS kkk khk
ku{kt VuhVkh fhk{kt yku. (Calcutta Gas Co.
v. State of West Bengal, AIR 1962 SC
1044) yk MkwMktke ykoxLk Lkk rMkktk khefu
ekwt Au.
Wknh : MktMk khk kMkkh fhk{kt yku yuzkufux
khku, 1961 fu su{kt feku khu rMk ku{s

MkkLkku n, yuLkhku{uLx (LkkUe), kfkkku
sue yLkuf kkkkku {kL fhu Au. fuLLke ke
ykkrhk Lkkut -77 ku{s 78 ku Mkkuo[ Lkk{kt
rfkkLkk Mkk ku{s W[kLk{kt rfkk
{kxuuLkku yrfkh yku Au. ke-3 Lke LkkU-26 yu
fkk, k^khe ku{s yL kMkkrf kkkkku
Mkkku Mktktrk Au. yuzkufux yux (fe khk)Lke
ktkhekkLku kzfkhk{kt yku. Mkkuo[ ykku
MkwMktke ykoxLkLkku rLk{ kkw fhkkt yu{ Xhkwt
fu, Mkkuo[ ykk ku{s W[ Lk{kt
rfkkLkk kMkk {kxu kLku yrfkh
ykkkLkk Mkto{kt MktMkLku fkku zkLke MkBkqo
Mkkk hnue Au, ku{s Lke-3 Lke LkkU -26 (nuX
rLkV hku kMkkrfku Mktkte fkku zkLke
k MktMk kkMku Mkkk hnue Au. (O. N. Mahindroo
v. Bar Council, AIR 1968 SC 888)
khu fkku yuf keLke kkkk Mkkku Mktkt hkkku

nku, khtkw ku keS keLkk rk-MkwLku k Mkokku
nku fu su rku kuLke kkMku ikrLkf Mkk{kk Lk nku

khu rr rLk{koLkwt Mkk[k MYk yLku fkhLke
kkhe fhe sYhe kLku Au. ku{s kkkMk hBkLk
yu{ sk Au fu rr-rLk{ko yu hk khk zkue
rkLkMkk khk ku heku MkkUkk{kt yku
kkkkku{kt {w Au, khu ku Mktkqo heku {kL Xhkwt
uRyu. Akkt ku kkkkku ykLkwkktrkf heku kuLke
Mkk{kk kh [ke uRyu. yk kkkk Mkkh yLku
k Lkk rMkktk khefu eke Au.
Wknh : ke-2, LkkU-6 nuh MkMk yLku
MAkk nuX hk rkLkMkkyu kzkYk

yks/rLkLkk Wkkuk kh {kok {wfkku fkku kMkk
fhu Au. A fu suLkk kh yk fkk/khk nuX Vkuskhe
fuMk [kk{kt yku Au, kuu ke -1, LkkU-31
xkk, kkh, xueVkuLk, khuMk, kMkh ku{s
yL fkhLkk Mk{k[kh nuX yk kkkk rLkV
hnue Au yuLku {kxu ku hkLke rkLkMkkLke ikrLkf
Mkk{kk knkhLkwt nkuwt uRyu, yu ykkh kh kuLke
ktkhekk kzfkhu, Mkkuo[ ykku yu{ Xhkwt
fu, rkrk rrrLk{ko ke-2 LkkU-6 nuX kuLkk
Mkkh yLku k{kt hnu, {kxu ku {kL nkwt. (State of
Rajasthan v. G. Chawla, AIR 1959 SC 544)
MkktMkLku Mkkk{e yLkwMkqr[Lke ke-2 yLku ke-3{kt

Mk{ku Lk kkkt fkuRk rk khu fkku zkLke
Mktkqo Mkkk hnue Au. (A.248)
Wknh : MkktMk khk [o fh kkku fkku zk{kt
yku yk rkLkku Mkkk{e yLkwMkqr[Lke fkuRk

ke{kt Mk{ku kkku Lk nkku. Mkkuo[ ykku
A.248 nuX MkktMkLke ikrLkf Mkk{kkLke yth
nkukke fhLke {kLkkLku yLkw{kuLk ykku. (H. H.
Prince Azam Jha Bahadur v. Expenditure

Tax Officer, (1971) 3 SCC 621)
[kuMk Mktkku{kt hkLke ke{ktLkk rk kh

fkkyku kMkkh fhkLke Mkkk MkktMkLku ykke fk.
Wknh khefu : khu fxkufxeLke nuhkkLkwt kkLk
fhk{kt yku (A.250) ykk ku fu kuke w hkLkk
Mkto{kt, u ku hkku yk yMkh nuX Xhk kMkkh

fhu (A.252) w{kt, u MkktMk yktkhhkxe fhkhLku
uk ykkk fkku/khku kMkkh fhu khu ku kkkk fu
rk hkLke ke{kt Mk{kk{kt yku yu ykkh
kh MkktMkLke fkku zkLke Mkkk kh {kok ke
fk Lkn. (A.253).
Wknh : Mknkeo Mkqr[{ktLkk rk kh hk
fkk{kt [kuMk kwLkk {kxu Mkkk ko MkLke ukkR

Au. ku kAeLkk fuL fkk{kt ku s kwLkk {kxu k
koLke MkLke ukkR Au. yuwt Xhkk{kt ykwt nkwt
fu hk fkku fuL fkk Mkkku yMktkk Au yLku kuke
kuhfkuMkh Au. (Zaverbhai v. State of
Bombay, AIR 1954 SC 752)
hk rkLkMkk khk zk{kt yku fkuRk

fkkLke ukkR khu MkktMk khk zku fkkke
yMktkk nku, su {kxu MkktMk fkku zk Mkk{ nku
khu yMktkkkkLkk fkhu hk rkLkMkkyu zu
fkku y{kL Xhkk{kt yku. e kWkhktk,
hk rkLkMkk khk zku fkku Mk{ktkh
keLkk rk Mkkku Mktktek nku yLku ku fkku
hkxkrkLke r[khk {kxu yLkk{k hkk{kt yku
nku, khu hkxkrkLke Mkt{rk {ue ek kk ku
fkku ku hk{kt fuLek fkk/khk khefu
kk/[rk fhk{kt yku. e yk kAe
krhMkrk{kt MkktMk fkuRk Mk{u hkLkk fkk{kt
W{uhku, Mkwkhku, rrkk, ku{s h fhkku khku k
kMkkh fhe fu. (A.254).
Wknh : ykMkk{ hk rkLkMkkyu 1962{kt
ykikurkf Lkkt[Lkk yk Lke rLk{wtf W[

Lkk Mkkku [[ko-r[khk fkuo kAe s fhe fk
yu{ oLk fhkku fkku kMkkh fhu. MkkMkt khk yu
s {wk kh 1964 {kt fkku kMkkh fhk{kt yku
yLku su{kt fuLe khk/fkk {wsk W[ Lkk
Mkkku [[ko-r[khk fhkLke sYhe hnuke Lk nke.
Mkkuo[ ykku Xhkwt fu, fuLe khku kuk/rMkkh
hkkku nkukke yu {wsk ykMkk{ hkLkku yu rk
khuLkku khku fuLe khk Mkkku yMktkk Xhkk{kt
yku yLku h fhk{kt yku. (State of Assam
v. Horizon Union, AIR 1967 SC 442)
S.254 nuX yMktkkkkLkku yko yu Lkke fu fuL yLku
hk fkk [u Mkeku rk hnu. {krfeLkk kukLkkt

rMkktk{kt skk{kt ykwt [u fu ktLku yuf s kuk
ykhe ukk nkukke yMktkkkk nkuR fu.
nexe Mktktku :
huf hk yu kuLke nexe MkkkLkku Wkkuk yue
heku fhku uRyu fu suke fuL fkkLkku y{
MkwrLkrk kk yLku yk nukwMkh fuLLke nexe
Mkkkyku khk MkhfkhLku ku kku ku {wsk hkLku
ykk ykuku ykkk Mkwe rMkkhk{kt yke Au.
(A.256) e, fuL hkLku hkxe fu ~fhe
{nLke kkkkku suk [kuMk fuMkku{kt k ykuku
ykke fu. (A.257) e, fuL kkeLkku Wkkuk,
rkh ykk rLktk ykk fkuRk yktkhhk
Lke ykk Lke e Mktktrk rkkuLkk [wfkk k
ykke fu. (A.262) yLku yktkhhk rkku kh
kkkMk fhk ykk Mkkn fhk yktkhhk krhk
k We fhe fu (A.263.)
kk-12 : Lkkkt, r{fk, fhkh yLku kk :
fkkLke yrf]rkke ktksLkf nku kuk fkuR fh
Lkke ykk Whke fk Lkrn. (A.265)
A.265 {kt Mkkk fhk{kt yke Au fu Mktktrk rk
khLkku fkku kMkkh fhk Mkk{ nku kuk fkkke

zkuk ikrLkf fkLkqLk nuX s fh Lkke fk;
kuke, nexe rkke fkuR fh Lkke fk Lkrn.
(Ramjilal v. I. T. O., AIR 1951 SC 97).
khk Mkhfkhu Qe fhue k{k{ ykf ku{s

{uuk Lkkkke khkLkwt yufrkk rr Qwt
fhk{kt yku Au ; yk s heku hk Mkhfkhu Qe
fhue k{k{ ykf yLku {uuk Lkkktke ku hkLkwt
Mkhfkhe rLkr Qku fhk{kt yku Au. khkLkk
yufrkk rLkr fu hkLkk yufrkk rLkr{ktke fkuR

kkLkku rrLkkuk fhe fkkku Lkke. rMkk fu ku
fkk yLkwMkkh nku ku{s MktrkLk{kt ykkk{kt
ykuk nukw ku{s krk {kxu Au. (A.266)
Aa.268 - 281{kt fuL yLku hkku [u ykfLkwt
rkh fhkLke krkLke ukkR Au.
hkLke knkh kkk nku ykk khk{kt {kLke

ykkkLke rk Yku ykk khk knkh {kLke
rLkfkMk Yku nku kku kuk he yLku u[k kh hk
fh Lkke fu Lkrn ykk ku fh Lkkk yrf]k
Lkke. (A.286)
Wknh: fkuR ftkLke {iMkwh hkLke knkhLke
Vuxheyku{ktke hk{ktLkk hefkhkuLku kqhk kkzk{kt

ykuk rMk{uLxLkwt sqwt sqwt u[k fhu Au. {iMkw hk
yk u[kku kh fh Lkktu Au. fkuxuo Xhkwt nkwt fu yk
{kMkk{kLk hk{kt u[kLkku Mkkuku ykk fhkh
fheLku kk{kt ykku nkku. fhkh{kt {iMkwh knkh
ykuk Mku ke {iMkwh{kt {kMkk{kLk kqhku kkzkLke
hk Mk{kr nkukke, yk u[kku yktkhhk
u[kku nkk yu {iMkwh hk ku{Lkk kh u[kuhku
Lkkte wt Lk nkwt. (State Trading Corporation
of India Ltd. v. State of Mysore, AIR 1963

SC 548).
r{fk, fhkhku, nfku, skkkheyku, Vhu yLku

kk:
fuL hkLke nexe MkkkLkk y{{kt fhk{kt
ykuk r{fkLkk k{k{ fhkhku yu kktheyku
yLkw{u hkLkk hkxkrk ku{s hk hkkkLkk
Lkk{u fhk{kt yku Au. u ku hkxkrk ykk fkuRk
hkkk ykk hkxkrk ykk hkkk ke
r{fkLkku fhkh ykk kkthe ukk fkuRk k
kkk heku r{fkLkk ykk fhkh ykk
kktheyku Mkkku skkkh nkue Lkke. (A.299)
f{Lke ukkRLkwt kkLk fhk{kt Lk yku kku fhkh

hkkk ku. (Bhikraj v. Union of India, AIR
1962 SC 113)
Wknh: khk Mkhfkh Mkkku kuku fhkh A.299 Lkwt
kkLk fhk{kt ykkk h kkk fhk{kt ykku

nkku. u fu MkhfhkLkku fuL Mkhfkh khk {kMkk{kLk
rkrhk fhk{kt ykku nkku. Mkkuo[ ykku Xhkwt
nkwt fu fhkh hkkk kku nkukke khke fhkh
fkkLke A.70 nuX {uk{kt ykuk {k {kxu
[wfe fhe yu MkhfkhLke Vhs Au. (New Marine
Coal Co. Ltd. v. Union of India, AIR 1964

SC 152)
khk Mkhfkh khk MktLkk Lkk{u kku fhe fu ykk

ku Lkk{u kuLkk kh kku kR fu. hk Mkhfkh hkLkk
Lkk{u kku fhe fu ykk ku Lkk{u kuLkk kh kku kR
fu (A.300). Wk. khefu khk Mkhfkh Mkk{u
fkuRk kku kk khefu khk MktLkk Lkk{u kk.
A.300 {kt Mkkk fhk{kt yke Au fu Mkhfkh Mkk{u
kku kR fu, kuLkk f{o[kheykuLkk f] {kxu MkhfkhLke

ykf]Lke skkkheLkwt {k yMk Au. ykkW
yue krhMkrk nke fu hkLkk Mkkoki{Lkk
y{{kt MkhfkhLku kuLkk f{o[kheyku khk fhk{kt
ykuk f] {kxu ykf] nuX skkkh Xuhe
fkke Lk nke. (See Kasturi Lal v. State of
Uttar Pradesh, AIR 1965 SC 1039). yk Mkrk
nkLkk [wfkkyku{kt kMk Mefko uk {ke Lkke.
(See Common Cause, A Registered
Society v. Union of India, (1999) 6 SCC
2979).
Wknh: ~fhe skLk khk ntfkhk{kt ykke
~fhe xfLkk kuhfkheko zkRkLkk fkhu yu Lku

kteh R kR. Mkkuo[ ykku skLkLkk f]
k khk MktLku skkkh Xhkwt nkwt yLku yu Lku
Yk. 1,00,000/-Lkwt kh ykwt nkwt. (Pushpa
Thakur v. Union of India, AIR 1986 SC

1199)
Mktktrk fhkh{wk skkkhe khefu Mkk{kL heku

Mef]k {k yuku Au fu MkhfkhLke skkkhe kLkke
kLkk sue s Au. u fu k hkku fu hkLkk
f] khefu su ykuk Au kuLkk {kxu MkhfkhLke fkuR
skkkhe Lkke.
r{fkLkku nf :
fkuRk kLku r{fkke tr[k Lk fhe fk,
rMkk fu fkkLke yrf]rkke fhk{kt ykke nku.
(A.300-A).
r{fkLkku {qqk nf ykkke Aa.19(1)(f) yLku 61
h fhk{kt ykkk yLku A.300 Lkku W{uhku fhk{ktt
ykkk krhMkrk yue Au fu fkkLke yrf]rk kh
nexe kLku kuLke r{fkke tr[k fhe fke
Lkke yLku yk Mkto{kt fkkLkku yko fkLkqLke Mkkk
hkke MktMk, hk rkLk{tzk rLk{ ykk
ikrLkf nwf{ ku. (Bishambhar Dayal
Chandra Mohan v. State of Uttar Pradesh,
(1982) 1 SCC 39).
kk-13 : khkLkk rMkkhku{kt Mkk, kr

yLku ukkh :
khkLkk Mk{k rMkkh{kt Mkk, kr yLku
ukkh MktrkLkLkk kk-13 Lke ukkRykuLku yeLk
{wk Au. (A.301)
Wknh: yu [k WkkzeLku [k ykMkk{ ffkk
{kufkLkku Mkk fhkku nkku. ykMkk{Lkk

rkLk{tzu fkku kMkkh fkuo su{kt ykMkk{Lkk hkuz
ku{s ytkrhk s{kko khk R sk{kt ykkk
{k kh fh ukLke ukkR nke. Mkkuo[ ykku
Xhkwt nkwt fu {kMkk{kLk kh fh kk{kt ykkk
krhnLk fu knLknkh kh Mkewt rLktk kkwt nkwt
yLku kuke A.301Lkku tk kkku nkku. fkkLku
hkkk Xuhk{kt ykku nkku yLku hkLku yk
fkhMkh fh kkLke {LkkR fhk{kt yke nke.
(Atiabari Tea Co. v. State of Assam, AIR

1961 SC 232)
Wknh: hksMkkLk hk Mkhfkhu ku uhku ko

rLkk fkuEk k hksMkkLk hk{kt {kuxh
knLkLkku Wkkuk fhe Lkk fu fu hke Lkk fu kuLke
ukkE fhkku fkku kMkkh fkuo. Mkkuo[ ykku
Xhkwt fu kkkhe MkkkuLkk Wkkuk {kxu uhku
khwk uhku nkku yLku kuke A.301 Lkku tk fhkku
Lknkukku. (Automobile Transport Ltd. v. State
of Rajasthan, AIR 1962 SC 1406)
A.301 nuX Mkwhrkk Mkk yLku kr
yue s ]rkykuLkku Wu fhu Au su fkuMkh

Mkk ]rk Au yLku nuh Lkerkke rkhek Lkke.
swkkh Mkk Lkke yLku Mkkuo[ ykku Xhkwt nkwt
fu swkkhLku Mkk fu kr khefu ke fk
Lkne yLku ku A.19(1)(g) ykk A.301 nuX
Mkwhrkk Lkke. (State of Bombay v. R. M. D.
Chamarbaughwala, AIR 1957 SC 699)
MktMk nuh rnk{kt sYhe nkuR fu kuk khkLkk

rMkkh{kt Mkk, kr ykk ukkhLkk
Mkkttk kh ykk rLktk{ {qfe fu. (A.302) u fu
khkLkk rMkkhLkk fkuRk kk{kt {kMkk{kLkLke
yAkke Qe kue krhMkrk rLkkhkLkk nukwMkh
yk{ fhwt sYhe Lk nku kku, MktMk ykk rLktkku
khk hkku [u u fhe fu Lkrn. (A.303). hk
rkLk{tz fkk khk yL hkku fu Mkt
uku{ktke ykkk fhk{kt ykuk {k kh fkuRk
fh ke fu suLku (fhLku) hk{kt Wkkrk fu kikh
fhk{kt ykuku ykku s {kMkk{kLk ykeLk nku
(A.304). u fu yk Mkkk Mk{kLk kuhu fh kk
Mkwe {kork Au. (See State of Karnataka v.
Hansa Corporation, (1980) 4 SCC 697)
Wknh: hk rkLk{tzu hk knkhke ykkk
fhk{kt ykuk k yLku [k{zk kh fh kku. su

fh hk{kt Wkkrk fu kikh fhk{kt ykuk ykk
{kMkk{kLk kh Lkkk{kt ykuk fh fhkk khu
nkku. fkuxuo yk fhLku kuhfkuMkh Xhkku fkh{ fu
yMk{kLk nku yu kuke A.304(a) nuX rkLkMktikrLkf
nkku (Firm A. T. B. Mehtab Majid & Co. v.
rLktrkk fhe fk Lkrn.
State of Madras, AIR 1963 SC 928)
(C.Sankaranarayanan v. State of Kerala,

(1971) 2 SCC 361).
kk- 16 : Mkt yLku hkku nuXLke Mkukyku :

ku rkLk{tz fkk khk nuh Mkukyku{kt
rLkwk fhk{kt ykue kykuLke Mkukyku yLku
Mkt yLku hkkuLke kkkkku Mkkku Mktfkue
skykuLke hke yLku hkku rrLkr{k fhu Au. yk
krk{kt ku rkLk{tz khk ukkR fhk{kt
yke kt Mkwe yk kkkkku khLkk rLk{ku nexe
khk ze fkkk nkk. yk Mkkk MktrkLkLke yL
ukkRyku nuX Au. (A.309)
MkukLke hkku {kxu ykkk{kt ykuk rLk{kuLku
Mkhfkh khk yuf{ku ke fk Au fkh fu sk fu
f[uhe{kt rLkwk fhk{kt ykuku Mkhfkhe f{o[khe su
nkuku yLku Mkhfkhe f{o[kheLkk nfku yLku Vhu {uu
Au ku kLku kkkuLke Mkt{rkke Lkrn khtkw fkk yLku
ikrLkf rLk{kuke Lke fhk{kt yku Au. suLku
Mkhfkh khk MkkoLkw{ku zk{kt yLku ku{kt VuhVkh
fhk{kt yku Au. Mkhfkhe f{o[kheLkku fkLkqLke hu
fhkhLkk h fhkk w Au. (Roshan Lal v.
Union of India, AIR 1967 SC 1889).
Wknh: Mkhfkhe yLku Mkhfkh Mknkrk kkyku
rkfkuLke rLk]rkLke {kok khk Mktktrk ke

hsq fhk{kt ykkk Mkhfkh kuykuLke {kok 55
ko ke kheLku 58 ko fhkLkku nwf{ fhu Au. yk
rLk{ku{kt MkwMktkk fkk nuX ku VuhVkh fhk{kt
yku Au. khkk, kuLkk ykkWLkk nwf{Lke kkkMk
fhk{kt ykkk, Mkhfkhu rLk]rkLke xkzeLku 55
ko fhe yLku rLk{ku{kt Vhe yufkh shhe Mkwkhk
fko. e yue fhk{kt yke nke fu Mkhfkh khk
MkkoLkw{ku ke Lk fk kuk ktLkfkko fhkh ke
fk kuk Mk{sqke fhkhLke krhk{u rLk]]rkLke
58 ko Mkwe khk{kt yke nke. Mkkuo[ ykku
yk e {kL hke Lk nke, yLku Xhkwt nkwt fu
MkukLke hkkuLku rrLkr{k fhkLke A.309 nuXLke
Mkhfkhe Mkkkyku fhkh ykk Mk{sqke fhkh khk
ktkh{kt Mkku skk{kt ykwt Au ku rMkk,

Mkwhkk MkukLke ykk MktLke {wfe MkukLke ykk
yr khke MkukLke Mk Au. kue ykk Mkt
nuX Mkwhkk fkuRk {wfe sk Mktktrk fkuRk
nkuku hkke huf k hkxkrkLke {wkfkk
hr{kLk nkuk kh [kw hnu Au yLku hkLke {wfe
MkukLke Mk nku kue ykk hk nuX fkuRk
{wfe nkuku Mktkke huf k hkLkk
hkkkLke {wkfkk hr{kLk nkuk kh [kw hnu
Au. (A.310)
A.310 nuX Mefkhk{kt ykuk {wkfkkLkkt
rMkktkLkwt {n yu Au fu MkhfkhLku kuLkk f{o[kheykuLkk

fhkh{kt rkhek nku kue hkku {kork hkk kh
{wkfkk ku kuLkk f{o[kheykuLke {wk rrLkr{k
fhkLkku ykk rLkkorhk fhkLkku nf Au ; yLku keswt
MkhfkhLku f{o[khe Mkkku fkuRk fhkh nuX RAkkwof
kuLkk f{o[kheykuLke Mkuk h fhkLkku kuLkku
rukkrfkh {kork fhkLke fu skku fhkLke Mkkk
Lkke. ykk yk ktLku A.310(2) Mkrnk MktrkLkLke
yL ukkRykuLku yeLk Au. A.310 (2) {kt
MkhfkhLku Lkk f{o[kheyku MkkkuLkk kMk fhkh{kt
hsqykk fhkLke Mkkk ykkk{kt yke Au. su nuX
MuAkyu h fhkLkk rLk{Lke yhS ku ykk
{kork nkuR fu. hkuskkhe rLkk {wk knuk
Mk{k fhk{kt ykkk khLke [wfe {kxuLkk
fhkh{kt fkuR rLkuo Lk nku kku A.310(2) nuX fkuR
kku fhe fkkku Lkke. (J. P. Bansal v. State of
Rajasthan, (2003) 5 SCC 134).
A.310 nuX hkxkrk ykk hkkkLke
{wkfkk fkuRk kkk k{kkLke Yyu Lkrn

khtkw {tke krhkLke Mknk yLku Mkq[Lk kh fk{ fhke
MkhfkhLkk zk khefu Yyu nku Au. (Union of India
v. Tulsiram Patel, (1985) 3 SCC 252)
MktLke {wfe Mkuk ykk yr khke Mkuk

ykk hkLke {wfe MkukLkku Mk nku kue k
ykk Mkt ykk hk nuX {wfe nkuku Mktkke
kLku kuLke rLk{wtf fhk{kt yke nke kuLkkke
kki Mkkkrfkhe khk h fu khkhV fhe fk Lkrn.
(A.311(1)) e, kLku kuLke Mkk{uLkk ykhkukkuLke
fheLku ku ykhkukkuLkk Mktkt{kt kuLku MkktkLke
kske kf ykkk{kt yku kue kkkMk nkk hk{kt
Lk yku kku yke kLku h ykk khkhV ykk
Lke[ kkhe kh {qfe fkke Lkke. yke kkkMk
hr{kLk {sq fhk{kt ykuk kwhkk ykkhu tz
Lkke fk yLku Mkqr[k tz ytku hsqykk fhkLke
yke kLkku fkuR kf ykke sYhe Lkk. Lke[uLke
krhMkrkyku{kt yk kkkMk yk~f Lkke.
kLku Vkuskhe kwLkk kh Mk Vh{kk{kt
yke nku kue koqfLkk ykkhu kLku h
ykk khkhV ykk Lke[e kkhe kh
{wfk{kt yke nku ;
kLku koqfLku ykkhu ykk h ykk
Lke[e kkhe kh {qfe ukLke Mkkk ykkk{kt
yku MkkkrfkheLku urk{kt fkhku skeLku
yu kkkkLke kkhe kk fu yke kkkMk kuse
kske heku nkhwt Lkke; ykk
kkw kkze fk ku heku hkxkrk ykk
hkkkLku yue kkhe kk fu hkLke
MkwhkkLkk rnk{kt yke kkkMk fhe Wr[k Lkke.
(A.311(2))
Wknh: Mkhfkhe f{o[kheLke rLk{wtf Mkr[ khk
fhk{kt yke khtkw kuLku Lkkk Mkr[ khk khkhV

fhk{kt ykk; khkhVeLku A.311 nuX h fhk{kt
yke (Satish v. State of West Bengal, AIR
1960 Cal 278)

A.311 nuXLkwt hk rnLwMkkLk Mxe r. sue ftkLke
fkk nuX MktMkkrkk fhue ftkLke f{o[khe {kxu

rMkkhk{kt ykkwt Lkke fkh fu ftkLke MkhfkhLkku
rkk Lkke. (S. L. Agarwal v. General
Manager, Hindustan Steel Ltd., (1970) 1
SCC 177) ikkrLkf yLku ykikurkf MktkuLk krhk
sue Mkhfkh khk kkursk yLku rLktrkk MktMkkLkk

f{o[kheykuLku k A.311 nuX ykhe uk{kt
yku Lkrn fkh fu krhk MkkuMkkMkxe LkkU fkk
nuX hrsMxh fhk{kt yke Au yLku ku MkhfkhLkku
rkk Lkke (Sabhajit Tewary v. Union of
India, (1975) 1 SCC 485)
A.311 fk{e yLku ntkk{e ktLku f{o[kheykuLku fhe
fk. (Parshotam Lal Dhingra v. Union of

India, AIR 1958 SC 36).
A.311{kt fwhke fkkLkk rMkktk {wsk kkkMk
fhkLke ukkR nkuk Akkt, huf fuMkLke nfefkku

yLku MktukkuLkk ykkhu fwhke LkLkk rMkktkku kkw
kkzk uRyu. ykkk{kt ykuk fuMk{kt ku rMkktkku
kifeLkk fkuR yufLkwt kkLk fhk{kt Lk ykkk LkLke
rk ykzk {kkuo VtxkR Au fu fu{ ku uk kqhke
fkuxo sYhe Au. (State of Uttar Pradesh v. O. P.
Gupta, (1969) 3 SCC 775). Vkuskhe fkkLkk
xufrLkf {wkyku Wk fhe Lk fk kku fkuRk Mk
kkw kkze fk ku knuk Mkhfkhe f{o[khe Mkk{u
fhk{kt ykuk ykkukku Mkkrkk fhk {kxu Mkwhrkk
hkk uRyu. (State of Madras v. A. R.
Srinivasan, AIR 1966 SC 1827)
A.311(2)Lkwt hk, MkLkk MYku yLku Lkrn fu
yLkk khkhVe, YMk fu Lke[e kkhe kh

{wfkLkku Lk fhk{kt ykku nku kku s Wk
Au. (Sukhbans Singh v. State of Punjab,
AIR 1962 SC 1711) kuke Mkuk rLk{ku {ku
Vhrskkku rLk]k kke yuf k A.311 nuX
fkuEk nfLkku kku fhe fu Lkn, fkh fu rLk]rk
MkLke heku fhk{kt ykke Lkke. (Satish
Chandra Anand v. Union of India, AIR
1953 SC 250). yu s {ku, yuf {wfe Mkuf su
k kh nku ku k h kkLku fkhu Lkkufhe{ktke Vkhuk

kk kku, ku yuf kkk Mk Lkke,khtkw fkuE k
[kw hkwt fu Lkn ku ytkuLke hkLke Lkerk Mktktrk
f] Au. yk heku, Mkkhk ykke yuf kLke MkukLkk
ytkLku fkhu ykke Lkkkqe{kt A.311(2) kkw kzke

Lkke. (K. Rajendran v. State of Tamil Nadu,
(1982) 2 SCC 273)
yuf yr khke MkukLke h[Lkk fhkLke MktMkLke

Mkkk A.312{kt Lke fhk{kt yke Au. u hkkuLke
krhk nksh Mkku kifeLkk ku-k]rkktke ykuAk Lkk
nku kukLkk Mk{koLkke yLku {kkLkke kMkkh fhuk
yuk Xhkke nuh fhu fu yk{ fhwt yu hkxLkk
rnk{kt Rr[k fu yrLkko Au kku MktMk yke Mkuk h[e
fu.
nuh Mkuk ykkukku

Mkthk nuh Mkuk ykkukku yLku rr hk Mkuk
ykkukkuLke ukkE Aa.315 - 323 {kt fhk{kt
yke Au yLku ku ukkE nuh Mkuk ykkukkuLkk
MkkuLke rLk{qtf yLku MkukfkLke {wk, ku{Lke
YMk yu hk Mkuk ykkukkuLke fk{keheLke
krk Mktktrk Au.
kk 14 -A: rxwLk
A.323-A MkMktLku Mkthk fu fkuEk hk ykk
khkLke nfw{k nuXLkk rMkkh{kt ykk khk

MkhfkhLkk ytfw nuXLkk rMkkh{kt ykue yL
fkuEk MkkrLkf ykk yL Mkkk ykk MkhfkhLke
{krfeLkk ykk ytfw nuXLkk fkuEk fkukkuohuLkLke
kkkkku Mktktrk nuh Mkukyku yLku kku kh rLk{qtf
kk{ue fkuEk kLke hke fu MkukLke hkku
Mktktrk rkku fu Vrhkku{kt VutMkk fu xk
(RLMkkVe fkokne) {kxu nexe rxwLkku h[kLke
Mkkk ykku Au.
A.323-B(2) {kt rLk fhue k{k{ fu fkuEk
kkkkku fu suLkk {kxu fkk zkLke rkLk{tzLku

Mkkk Au ku kkkkkuLkk Mktkt{kt fkuEk rkku,
Vrhkku fu kwLkkyku ytku VUMkku ykkk fu rxwLk
khk xk [kk {kxuLke ukkE fhk ku
ruf zkLke Mkkk ykkke ukkE A.323-B {kt
Au A.323-B(2) {kt rLkkohek kue kkkkku kifeLke

fuxef yk {ku Au: fkuEk uhkLke ue,
ykfkhe, fuLk yLku y{efh; ykikurkf
yLku {swh Mktktku; yLku nuhe Mktkrk kh xku[{kok.
A.323-A(2)(d) yLku A.323-B(3)(d) Lke ukkE
{ku, MktMkt fu ku rkLk{tz, kkMktku,

rxwLkku Mkkkke ukyu yk rxwLkku suLkk {kxu
Mkkkue Au ku {uxMkoLkk VutMkk fu xkLke kkkk{kt
A.136 nuX Mkkuo[ ykk rMkkLke k{k{
ykkkuLkk yrfkhkukLku kkfkk hkkLke ukkE
fhe fu Au. ufu, Mkkuo[ ykku Xhkwt Au fu
Lkrf Mk{ekk ktkhLkk {qqk {kktLkku kk
nkukke Aa.323A-(2)(d) yLku A.323-B(3)(d)
kuhktkhe Au, fu{ fu kuyku Aa.226 yLku 227
nuX nkRfkuxkuoLkk yu A.32 nuX Mkkuo[ ykkLkk
yrfkhkukLku kkfkk fhu Au. kuke nu Aa.323-A
yLku 323-B nuX h[kue k{k{ rxwLkkuLkk
rLkokuLke Mkk{u Aa.32, 226 yLku 227 nuX nu
Lkrf Wkkku Wk Au. (L. Chandra Kumar
kk 15: [qtxeyku
[qtxe kt[Lku MktMk yLku huf hkLke
rkLkMkkykuLkk ku{ s hkxkrk yLku WkhkxkrkLkk
nkukykuLke [qtxeyku nkk hk ku{ s ku{Lkk {kxu
{kkkfku kikh fhkLke fk{keheLkk rLkhek,
rLkuoLk yLku ytfwLke Mkkk Au. (A.324)
Wknh: [qtxe kt[u {kkkheLkk Mk{u xkukLke
nMkkLkk kku Mk{k [qtxe {kufqV hke nke yLku

Mk{k {krMkkh{kt LkuMkhke [qtxe kuskLkku
yku ykku nkku. A.324 nuX fwhke LkLke
kqkokk {kxu k{k{ W{ukhkuLku MkktkLke kf {e
fu, fu{ fu ku{Lkk rnkkuLku kkfkrf yMkh kke nke.
ufu, u [qtxe kt[Lku Mktkkuk kk fu nkk hkue
rk ykuyke yu {kkuo [ze kE Au kku,
Mkk{kL sLkkkLkk k{k{ MkkuLku LkkurxMk ykke
sYhe Lkke. (Mohinder Singh Gill v. Chief

Election Commissioner, (1978) 1 SCC 405)
Wknh: rkLkMkkLke yuf [qtxe{kt [qtxe kt[u
yku ykku fu {kkLk {kxu RuxkurLkf {eLkkuLkku

Wkkuk fhku. ku ku yk yku kufrkrLkr
khku, 1951Lke ko{kLk ukkRyku fu su {kk
nkkke kkk {kkLkLku ykuke nke, kuLkk rhku{kt
nkku. ykku Xhkwt fu RuxkurLkf {eLkkuLkk
Wkkuku [qtxeLku qrkk fhu nke yLku yuf khkrsk
W{ukh [qtxeLku fkuMkhkkLkk ykkhu kzfkhe fu.
ykku Mkkk fhe nke fu A.324 {kt rLkhek,
rLkuo yLku ytfw ku fkkLku kqhf kLkk {kxu Au,
Lkn fu kuLku Wuze Lkktk {kxu. yLku kuke MktMkt fu
hk rkLkMkk khk [qtxeLke kkkkku Mktktrk
kLkuk {kL fkkLke Mkk{u kuLku hsw fhe Lkk fk.
(A. C. Jose v. Sivan Pillai, (1984) 2 SCC

656)
A.325Lke ukkE {ku, MktMkLkk fkuEk k]n
ykk hkLke rkLkMkkLkk fkuRk k]nLke [qtxe

{kxu huf {krMkkh {kxu yuf Mkk{kL {kkkf nu.
fkuE ukLke Aqx Lkke. {o, t, rk, k fu
yu{ktLkk fkuRLkk k ykkhu kMk {kkkf kikh
fhkLke Aqx Lkke.
huf k fu su khkLkku Lkkkrhf Au, su 18 koLke
hku Au yLku su yLkk rkLk-rLkkMk, {kLkrMkf
yMkhkk, kwLkku fu k[kh fu kuhfkLkqLke nukhLkk
ykkhu ktkh nuX fu kAe yL fkuE fkk nuX
kuhkf Xhkk Lkk nku, kuu MktMkLke ku{ s hkLke
rkLkMkkLke fkuRk [qtxe{kt {kkh khefu LkkUe
fhkkLku kkk hnuu. (A.326) yk Mkku [qtxe
{kxu kwg {kkrfkhLkk rMkktkLku Mef]rk ykku Au.
kk 16: [kuMk kkuo Mktktrk kMk ukkEyku
A.330 yLkwMkqr[k rkyku yLku yLkwMkqr[k
sLkrkyku {kxu kufMkk{kt yLkk{k kuXfkuLke

ukkE kqhe kkzu Au. yke s ukkEyku hkkuLke
rkLkMkkyku{kt yLkk{k kuXfku {kxu k yMk
hku Au. (A.332) ruk{kt, kufMkk yLku

hkkuLke rkLkMkkyku{kt yutku-RLzeLk
Mk{wkLkk kufkuLkk rkrLkr {kxu ukkE Au.
(A.331). nk{kt, ktkhLke ukkE {ku yk
ukkEyku ktkh y{{kt ykkLkk 60 ko kAe
Lkkkq ku. (A.334)
w{kt, yLkwMkqr[k rkyku yLku yLkwMkqr[k
sLkrkyku Mktktrk kMk ukkEyku nexLke
fkok{kkLke eLkwt Mkkk hkeLku Mkthk fu
hkLke kkkkkuLkk Mkto{kt Mkukyku yLku kku{kt
hke ytku ku{Lkk kkykuLku kLk{kt uk{kt yku
Au. (A.335) yLku fkuEk khekk{kt Wkeo kk
{kxuLkk {kMko{kt AqxAkx {kxu fu kAe {qktfLkLkk
kuhku Lke[k fhk{kt yLku kZkeLke kkkkku{kt
yLkk{k {kxu ku{Lke khVu{kt ukkEyku fhk{kt
yke Au. (proviso to A.335).
fkuEk fuLkrMkk uLkk Mktkt{kt fu kAe fkuEk
hkLkk Mktkt{kt, hkkkLkk khk{oke, hkxkrk
ku fuLkrMkk u fu hk {kxu ktkh{kt
yLkwMkqr[k rk khefu Mef]k kk{ue rkyku, tku
fu sLkrkyku{kt ykue rkyku, tku fu
sLkrkyku, fu kkku fu sqkkuLku rLkrk fhe fu.
(A.341) yu s heku, hkxkrk fuLkrMkk u fu
hk {kxu ktkh{kt yLkwMkqr[k sLkrk khefu
Mef]k kk{ue sLkrkykufu sLkrk Mk{wkku{kt
ykue sLkrkyku fu sLkrk Mk{wkku fuu kkku fu
sqkkuLku rLkrk fhe fu. (A.342)
Wknh: ALkk rkkk yktuLke yLkwMkqr[k
sLkrkLkk Au. yLku ku{Lku ku hLkku k {u Au.

kuyku fuL MkhfkhLkk f{o[khe khefu uzkk nkk yLku
kkAke kk 10 ko {kxu {nkhkx Mkukyku
ykke nke. A kk 10 ko {nkhkx{kt {kuxku kku
yLku ku. nkRMfwLkwt rk kqt fko kAe
{nkhkxLke kkeke fkuus{kt yLkwMkqr[k sLkrkLkk
Mk khefu u {kxu yhS fhe. ykku Xhkwt fu
A Lku {nkhkxLke yLkwMkqr[k sLkrkLkku Mk ke
Lkk fk, fu{ fu A su sLkrk{kt Au ku sLkrkLku
{nkhkxLke yLkwMkqr[k sLkrkLke ke{kt MkkLk

Lkke. yLkwMkqr[k sLkrk huf hk yLku
fuLkrMkk u {kxu rrku Lke fhk{kt
yke Au. kuke, yuf hk fu fuL krMkk uLke
yLkwMkqr[k sLkrkLkku Mk yu hu yL hk fu
fuL krMkk u{kt E skku Lkke. (Marri
Chandra v. Dean, Seth G. S.
MedicalCollege, (1990) 3 SCC 130; upheld
in Action Committee on Issue of Caste
Certificate to SCs/STs v. Union of India,
(1994) 5 SCC 244)
kk 17: Mkkkkh kkk

uLkkkhe rrk{kt rnLe kkk MkthkLke Mkkkkh
kkk Au. (A.343) hk rkLkMkk hk{kt
khkke yuf fu kuke khu kkkLku fkk khk
ykLkke fu fu kAe ku hkLkk k{k{ Mkkkkh
nukwyku {kxu fu fkuEk nukw {kxu khkLkkhe kkk fu
kkkyku kifeLke yuf khefu rnLeLku ykLkke fu.
(A.345)
ktkhLke ukkE {ku Lke[uLke kkkkkuLkkt
ytkuSLkku Wkkuk yrLkko Au:
Mkkuo[ ykk yu huf nkRfkuxoLke k{k{
fkokneyku{kt;
MktMkLkk fkuE yuf k]n{kt fu hkLke
rkLkMkkLkk fkuE yuf k]n{kt k kLkkhk
hzkLkk Mkwkhkyku fu k{k{ hzkykuLkk
{krk {wMkkyku{kt;
MktMk khk fu hkLkk rkLkk]n khk kMkkh kkk
k{k{ khkykuLke yLku hkxkrk fu hkkk
khk kurkk kkk xnwf{kuLkk {krk
{wMkkyku{kt;
ktkh nuX fu MkthkLkk fu fkuEk hkLkk
he kkk k{k{ ykuku, rLk{ku, rLk{Lkku yLku
kuxkrLk{kuLkk yrf]k {wMkkyku{kt (A.348)
A.348(2)Lke ukkE {ku, hkxkrkLkk ykkkukhk
khk{o kAe, hkLkk hkkk ku hk{kt kkukkLkwt
{w {kf hkke nkRfkuxoLke fkokne{kt ku

hk{kt Mkkkkh nukw {kxu khkke rnLe fu yL
fkuEk kkkLkk WkkukLku yrf]k fhe fu, yk
ufu, ku nkRfkuxo khk kMkkh kkk fkuEk [wfkk,
zee fu ykuLku kkw kzkwt Lkke.
Wknh: Mkkuo[ ykk Mk{k nukeMk fkukoMkLke
yhS{kt k kLkkh A yu rnLe{kt eku fhkLkku

ykkn hkku. Mkkuo[ ykku Mkq[wt fu A (i)
ytkuS{kt e fhu, (ii) fkWLMkuLku ALkku fuMk hsw
fhkLke Aqx ykku, (iii) ytkuS{kt urk eku
ykku. A yk{ktLkwt yufk Mkq[Lk Mefkhkk Lkke.
ykkLke kkk ytkuS nkukke, A ykk khk
kuk Mkq[Lk Mkkku Mkt{k Lkk kkk ykku A Lke
hr{kLkkehe h fhe. (Madhu Limaye v. Ved
Murti, (1970) 3 SCC 738)
kk 17: fxkufxeLke ukkEyku

u hkxkrkLku yu kkkku Mktkkuk kk fu yuf kteh
fxkufxe ko{kLk Au fu suLku fkhu khkLke fu kuLkk
fkuRk kkLke Mkk{ke u{{kt Au, kku hkxkrk
yuf nuhLkk{k khk Mk{k khk{kt fu nuhLkk{k{kt
rukYku rLk kE fu kuk khkLkk fkuRk
kkLkk Mktkt{kt yMkh fhke kukk fhe fu Au.
(A.352(1)) fxkufxeLkwt ykwt nuhLkk{w kh kAeLkk
nuhLkk{k khk kkE fu fu h kE fu.
(A.352(2)) ykwt nuhLkk{wt, fu nuhLkk{kLku h
fhkwt nuhLkk{w khu s knkh kze fu fu khu ykwt
nuhLkk{w knkh kze fu yuk kLk{tzLkk
rLkoLke hkxkrkLku urk fhk{kt yku.
(A.352(3)). ykk nuhLkk{kLku MktMktLkk ktLku
k]nkuLke knke {e s uRyu. (A.352(4)) yLku
u h Lkk kk kku, nuhLkk{kLku knke ykkkk
Xhkku kMkkh kkLke kkheke A {rnLkk MkweLkk
kkk kAe ku Mkrkk kk Au. (A.352(5)).
fxkufxeLkk nuhLkk{kLku knke ykkkku ykku Xhk
k]nLkk nksh MkkuLke ku-k]rkkt fhkk ykuAe Lkn
kue knw{keLkk {kkLkke kMkkh kku nkuku s
uRyu. (A.353(6)) u kufMkk ykk
nuhLkk{kLku Lkk{tswh fhkku fu kAe kkMktku ykk

nuhLkk{kLku [kw hkkLkwt Lkk{tswh fhkku Xhk
kMkkh fhu kku, hkxkrkyu ykk nuhLkk{kLku ykk
nuhLkk{k{kt VuhVkh fhkk nuhLkk{kLku h fhku s
uRyu. (A.352(7))
Lkkkfe fxkufxeLkk nuhLkk{kLke ukkEyku
A.360 {kt rLkkohek kE Au.
khu fxkufxeLkwt nuhLkk{w fkkoLk nku Au khu
hkyu fE heku kuLke nexe MkkkLkku y{
fhku uRyu kuLkk ykuku ykkkLke n Mkwe
MktLke Mkkk{kt khku kk Au, yLku
Mkkk{e yLkwMkqr[Lke Mktke{kt fkuE kkkk Lkk
nku kku k MktMk Mkt yLku kuLkk yrfkheykuLku
MktLkk MkkkkkykuLku Mkkk kLk fhkk fu ku{Lkk
kh Vhu kkk fu kAe ku{Lku Mkkk kLk fhk
{kxu yLku Vhu kk {kxuLke Mkkk ykkkk
fkk ze fu Au. (A.353)
xnwf{ Mkrkk ku fu kwhk s rkLkyMkhfkhf ku,

rMkk fu fkkLke yMkh Mkrkk kk ku knukt kue
fu Lkn fhk {kxu kzke {wfkue kkkkkuLku kk
fhkk. (A.358)
Wknh: 1972-73Lke LqrLx Lkerk fxkufxeLkku
xnwf{ y{e kLku ku knukt kLkue sqLke LkerkLkwt

Mkkk nkwt. yk LkerkLku A.19 Lkku tk fhke nkukLkk
ykkhu kzfkhk{kt yke nke. k[kkk yuku nkku
fu A.358 nuX Lkerk yk ykkh kh kzfkhe Lkk
fk, khu fxkufxeLkku xnwf{ y{{kt nku.
Mkkuo[ ykku Xhkwt fu LkerkLku A.19 nuX kkk
nw{k{ktke k[ke Lkk fk. ykku Xhkwt fu
nexe f] su Mk{u ukwt nku ku Mk{ kuu
rkLkktkhe nku kku, fxkufxeLkk xnwf{ hr{kLk
fkkLke fkuxo{kt kzfkhk{ktke k[e Lkk fu, u
xnwf{ kkAke y{e kLku. fxkufxe knukLkk
fkk nuX {ue MkkkLkk y{ {kxu ukuwt
fkuRk nexe kkwt hkLke Mkkk fxkufxeLkku
xnwf{ ykku Lkn. (Bennett Coleman & Co.
A.352 nuX fxkufxeLkwt nuhLkk{w knkh kzke ukLkku
hkxkrkLkku Mktkkuk Lkrf Mk{ekkLke Wkhx Lkke

yLku kuLku kuLke nuX ke fk, fk[ kRhkkLkk
ykkh kh ykk MktkkukLkku ykkh Mk{kku yMktkk
yLku yMkwk Au ykk kku ku ykoneLk ykk rf]k
Au. (See Minerva Mills v. Union of India,
(1980) 3 SCC 625)
khu khkLke fu khkLkk fkuE kukLkk kkLke

Mkk{ke w khk ykk kkk yk{ke u{{kt
{wfkE Au yue nuhkk fhkku fxkufxeLkku xnwf{
y{{kt nku khu ktkhLkk kk k{kt
kkrk kk {ku A.19 Lke fkuE k ukkE
ktkhLkk kk kLke ukkE{kt kkrk kk
{wskLke, fkuRk nexe kkwt fu fkku fu su uk
fu kLkkk hk Mkk{ nu ku ukLke fu kLkkkLke,
ktkhLkk kk kLke ukkRykuLku kk fhkk,
hkLke MkkkykuLkuu {kork fhe fke Lkke. ykku
fkuRk fkku, yke yk{kkLkk kk Mkwe, suku
khu fxkufxeLkku xnwf{ y{e nku khu hkxkrk

yku ykkeLku nuh fhe fu fu, xnwf{ y{e
nku ku kkk hr{kLk ykk kku xnwf{{kt su Lke
kk ku xqtfk kkk hr{kLk, ktkhLkk kk k
(Aa.20 yLku 21 rMkk) khk ykkk{kt ykuk
yrfkhku kifeLkk fkuRkLku kkw kkzk {kxu fkuRk
fkuxo{kt skLkku yrfkh yLku yu heku rLk yrfkhku
kkw kkzk {kxu fkuRk fkuxo{kt kuLzk k{k{
fkokne Mkrkk hnuu. (A.359(1)). skhu ykku
yku y{{kt nku khu ktkhLkk kk kLke
fkuRk ukkE fkuRk fkku fu fkuRk nexe
kkwt fu su kLkkk {kxu fu hk {kxu hk yk{
nu ku kLkkk fu hk {kxuLke kk k{kt
kkrk kue MkkkLku rLktrkk fhu Lkn. ykku
fkuRk fkku, yke yk{kkLkk kk Mkwe, suku
yku Mkrkk ku fu kwhk s rkLkyMkhfkhf ku,
rMkk fu fkkLke yMkh Mkrkk kk ku knukt kue
fu Lkn fhk {kxu kzke {wfkue kkkkkuLku kk

fhkk. (A.359(1-A))
su fkku {qqk yrfkhku Mkkku MkwMktkk Lkk nku yLku
fxkufxe hr{kLk kLku nku ku fkku {kL ku Lkn
{kk kuLke kuh{kLkk Mkrkk ku. (Madan
Mohan Pathak v. Union of India, (1978) 2
SCC 381)
A. D. M., Jabalpur v. Shivakant Shukla,
(1976) 2 SCC 521 {kt Mkkuo[ ykku Lk{qk
ntMk hks kkLke yMkt{rk Mkkku Xhkwt nkwt fu

nukeLMk fkukoMkLke yhS hkxe Mkk{keLkk khu
{kuxk kkykuLkk ykkh kh fxkufxe ku A.359
nuX Mkrkk kE fu Au. ktkhLkk 44 {k Mkwkhkyu
yk skukkRLku y{kL Xuhe Au. Aa.20 yu 21 Lkwt
y{efh nu fkuRk Mkrk{kt Mkrkk kR fu
Lkn yLku A.21 {kk fkhkukkheLku s Lkn khtkw
rkLkMkkLku k kkw kzu Au. (See Maneka
Gandhi v. Union of India, (1978) 1 SCC 248)
hkLkk hkkkLkku ynuk {k kAe u

hkxkrkLku yuku Mktkkuk kk fu yue Mkrk MkoE Au
fu su{kt hk Mkhfkh ktkhLke ukkEyku {ku
fko fhe fu ku{ Lkke kku hkxkrk xnwf{ knkh
kkze fu.
hk MkhfkhLke k{k{ fk{kehe ykk ku{ktLke
fkuRk ykk hk{kt hkkk ykk
hkLke rkLkMkk rMkkLke fkuRk MktMkk fu
Mkkkrfkhe kkMkuLke fu kuLkk khk y{{kt {wfkke
Mkkkyku kifeLke k{k{ fu ku{ktLke fkuRk Mkkk
kh fhe fu.
nuh fhku fu hkLkk rkLk{tzLke MkkkLkku
MktMkLke yrf]rk khk fu ku nuX y{ fhe
fku; ykk
hk{kt fkuEk {tz ykk Mkkkkttk Mktktrk
ktkhLke fkuEk ukkELkku y{ Mktkqoku
ykk ytk: Mkrkk fhk{k {kxuLke
ukkEyku Mkrnk ZtZuhkLkku y{ fhk
hkxkrkLku ku kku kue ykLkwktrkf ykk

kki ukkEyku fhe.
suLku hkxkrk nkEfkuxo{kt rLkrk fhk{kt ykue
ykk kuLkk khk y{ fhk ku ykk nkEfkuxoLku
kke ktkhLke fkuEk ukkELkku Mktkqoku
ykk ytk: y{ Mkrkk fhkLke fkuEk
Mkkkyku hkk yrf]k Lkke. (A.356(1)) A.356
nuXLkk ZtZuhkLku MktMkLkk ktLku k]nku khk {tswhe {e
sYhe Au (A.356(3)), yu yke {tswhe ku w{kt
w k koLku ykeLk A {rnLkk {kxu [kw hke
fk. (A.356(4), swyku A.356(5) k swyku)
A.356(1) nuXLkk ZtZuhk khk hkLkk rkLk
{tzLke MkkkykuLkku MktMkLke yrf]rk khk fu ku nuX

y{ fhe fku kuwt nuh fhk{kt ykw nku kku ku
Lke[uLkk {kxu ku Au.
MktMk {kxu, fkk zk hkLkk rkLk{tzLke
Mkkk hkxkrkLku yuLkkk fhk ku{s rLk fhe
fu kuk yL fkuEk MkkkrfkheLku yk Mkkk
Mkwkhk fhk hkxkrkLku yrf]k fhk;
MktMk ykk hkxkrk ykk hkxkrk rLk
fhe fu kuk yL Mkkkrfkhe {kxu Wkh
skk {wsk Mkt ykk yrfkhe ku{s
Mkkkrfkhe kh Mkkk ykkkLkk yLku Vhu
kkLkk ykk Mkkk MkkUkk yrf]k fhkLkk
rLk{ku kLkkk; yLku
kufMkk{kt Mkk [kw Lk nku khu hkxrk {kxu,
MktMk khk hkLkk yufkek Vtzku{ktke [oLke
{tswhe yrLkrk nku kuk [oLku yrf]k fhk
(A.357)
su MktMk, hkxkrk ykk ykk yL Mkkkrfkhe
zk {kxu Lkrn khtkw A.356 nuX ZtZuhku knkh kkzk
{kxu Mkk{ Au. kue MktMk, hkxkrk ykk yL
Mkkkrfkhe khk hkLkk rkLktzLke MkkkLke Yyu
fhk{kt ykuku fkuEk fkku ZtZuh kAe Mkk{
rkLk{tz ykk yL Mkkkrfkhe khk ku{kt
VuhVkh ykk kuLku h fhk{kt ykk kk{kt Lk
yku kt Mkwe kuLkku y{ fhk y{{kt [kw

hkk {kxu rkktrk fhk{kt yku Au.
(A.357(2))
A.356 nuX hkxkrkLke MkkkLkku y{ Lkrf
Mk{ekkLku ykeLk Au. hkxkrkLke kkhe kke

nkuk Akkt ku nukwke nfefkku ykkhek nkue
uEyu. MkkkLkku Wkkuk kEhkkke fhk{kt yku
kku ku Lkkkw fhe fk. hkxkrk yue kMkrfkk
We fhk ktkuk Au. suLkk kh A.356(1) nuXLke
fkokne rLkoh Au. fkuxo kMkrfkk ykk kuLke
kkokkLkku VuhVkh fhe fke Lk nku khu, ku
fkokneLku MkwMktkk Au fu Lkrn ku uE fk. fkuxo
yuk kkh kh yku fu hkxkrkLke fkokne
rkLkMktrkrLkf kku, ku khkhV fhue MkhfkhLku nkuk
kh kwLk:Mkkrkk fhe fu ku{s rkLkMkkLku
kwLk:Mkkrkk yu kwLk:Mkr fhe fu kAe u ku
rMksk fhk{kt yke nku ykk Mkrkk fhk{kt
yke nku. (See S. R. Bommai v. Union of
India, (1994) 3 SCC 1)
Wknh : A.356 nuX hkxkrkLkk ZtZuhkke
December 15, 1992 Lkk hkus {uLke hk
Mkhfkh h fhk{kt yke yu rkLkMkk khkMk

fhk{kt yke. Mk{ekk fhkkt, nkEfkuxoLku skwt fu
December 6, 1992 Lkk kkkhe {Ms tMk kAe
kuk h{k, ykk[tke yLku fkLkk fuxk kLkkku
kok{kt ykk nkk. nkEfkuxuo Xhkwt nkw fu ku
krhMkrk{kt yk ku kLkkkuke yue sYhekkLke
kkhe Lk nke kke fu hkLke yktkhef yhksfkk
A.356 nuXLkk ZtZuhkLku Lkkur[k fhk nkue
uEyu. kuxk {k{kt Au su ktkh yLkwMkkh hk
Mkhfkh {kxu y kLku. (Sunderlal Patwa v.
Union of India, 1993 Jab LJ 387 (FB))
kk 21 : rfo
hkxkrk ku{s hkLkk hkkk ku{Lkk nkukLke
Mkkk yLku VhuLkk y{ yLku qr{fk {kxu ykk ku
Mkkk yu VhuLkk y{ yu qr{fk{kt hkxkrk
ykk hkkk khk fhk{kt ykuwt fu fhk khuw

fkuEk f] {kxu fkuEk fkuxoLku skk ykkk
ktkuk Lkke. u fu hkxkrkLkk {nkrkuke
Mktkttrk A.61 Lkk y{{kt ykLke yMkh kke Lkke.
ykLkkke khk Mkhfkh ykk fkuEk hk Mkhfkh
Mkk{u ku fkokne fhkLkku fkuEk kLkku nf
k {kork kkku Lkke. (A.361(1)) hkxkrk fu
hkkkLkk nkukLke {wk hr{kLk ku{Lke Mkk{u fkuE
Vkuskhe fkokne Qe fhk{kt ykk [kw
hkk{kt ykke Lkke, (A.361(2)) ykk ku{Lkk
nkukLke {wk hr{kLk ku{Lke hkfz fu suLke
fkuEk rk fhe fkke Lkke. (A.361(3))
hkxkrk fu hkLkk hkkkLke kkk
skkkhe ytku ku{Lke Mkk{u rkLke fkokne fhe
fk, u fu kkLkwt fkh, yke fkokne fhk
{kkkk kkLkwt Lkk{, hnuXkLkwt oLk yLku Mk
koke LkkuxeMk, kku Y fhkkt knuk kkXe
uEyu. (A.361(4))
A.361-A {kt MktMk yu rkLkMkkLke
fkokneykuLkk fkLk Mktktrk hkLke ukkE Au.

yuyu Aa.361-B - 365 [kufMk feo ukkEyku
Mktktrk Au; A.366 {kt [kufMk kkyku Au; yLku
A.367 {kt ktkh ykoxLk {kxu kkw kkze fk
kuku Mkk{kL tz fkku 1897 Au.
kk 20 : MktrkLkLkk Mkwkhk
A.368(1) {kt MktMk kuLke Yyu Mkwkhk khk fheLku
ykk h fheLku MktrkLkLke fkuEk ukkE ke

fu kue ukkE Au. MktrkLkLkku fkuEk Mkwkhku
MktMkLkk fkuEk k]n{kt ku nukw {kxu k fhk{kt
ykuk hzk khk fhe fk. ykku hzku huf
k]nLkk fw MkkLke knw{keke ku{s huf k]n{kt
ku k]kektke ykuAe Lk nku kuxe knw{keLke nkshe
yLku {kkLkke kkMk fhku uEyu. khkk kuLku
hkxkrk Mk{k hsq fhk{kt yku Au. yLku
hkxrkkLke Mkt{rk {kk, MktrkLk hzkLke hkku
yLkwMkkh MktrkLk Mkwkhku fhu Au. (A.368(2))

A.368(2) Lkk khtkwf{kt ykue MktrkLkLke fuxef
ukkEyku{kt hkxkrkLke Mkt{rk {kxu ke Mkwkhk

{kxu hsq fhk{kt ykuk ku knuk yzkke ykuAk Lk
nku kuxk hkkuLkk khk MkkykuLkwt yLkw{kuLk k
nku kku s VuhVkh kE fu.
A.13 {kt yuwt fkuE s Lkke su A.368 nuX fhk{kt
ykuk fkuEk MkwkhkLku kkw kzu. (A.368(3))
A.368 Lkk tz (4) yLku (5) A.368 have been

held unconstitutional in Minerva Mills Ltd. v.
Union of India, (1980) 3 SCC 625) {kt
MktrkLkLkk {qqk {kk ykk Mkth[LkkLku

kkLke Mkkk MktMkLku ykkke Lkke.
futLkk khke fuMk{kt Mk fhk{kt ykuk
{qqk {kkLkku rMkktk{kt MktrkLkLkk kkkLkk
{kkLkk kk khefu krMkkkuLke MktkLkku Mk{ku
fhkLkk Mk{ kh wkMkku fhk{kt ykku Au. yLku
yk heku MktMkLke Mkkk{kt VuhVkh fhkLku ykeLk Lkke.
suLkk Lke[uLke kkkkkuLkku Mk{ku kk Au.
Lkef Mk{ekk ((L. Chandra Kumar v.
yMkiktrkf Xhkk{kt ykk nkk.
Union of India, (1997) 3 SCC 261);

kufkne ((Kihoto Hollohan v. Zachillu,
1992 Supp (2) SCC 651);
Wknh : MktrkLkLke MkLke yLkqMkwr[Lkk Vfhk-7 {kt
yLkwMkqr[ nuX k]nkk MkLke kuhkfkk Mktktrk

fkuEk kkkkLku kke fkuxoLkk yrfkhkuk kh
{LkkE Vh{kk{kt yke nke. kuLku kuhktkhe
ku{s A.368(2) {kt sYhe fkokneLkku kuLku fko kh
Mkwr{ fkuxo yLku nkEfkuxoLke Mkkkyku{kt VuhVkh
fhkLkku y{ hkke nkukLkk ykkh kh Mk{e
Mkqr[Lke kkfeLke ke fzf keLku fkZe Lkktk{kt yke
nke. (Kihoto Hollohan v. Zachillu, 1992
Supp (2) SCC 651)
Keshavananda Bharati v. State of Kerala,
(1973) 4 SCC 225 {kt, MktrkLkLkk [kuMk VuhVkh
ku{s 1969 {kt VuhVkh fhk{kt ykuk fuh s{eLk

Mkwkhk fkk, 1963 Lke fkuMkhkkLku kzfkhke hex
yhS VkE fhk{kt yke nke. ku{kt yue e
fhk{kt yke nke fu, MktMkLke VuhVkh fhkLke
MkkkLkku yko MktMkLku kufkuLke Mktkqo xf MkkkLkku
Wkkuk fhkLke Mkkk ykkke nkukLkku ku{s
MktrkLkLke yk~f krMkkku, {qqk kku yLku
kkkLke ukkEykuLkku Lkk fhkLke yrf]rk
ykkke nkukLkku fhkLkku nku kku ykk ykokLkLku kuh
ktkhe Xuhe uEyu. kuh suLke kU[Lkku yk
ytkuLkku yrk yk yk nkku; ufu suyu
yuwt Xhkke Mk{he kh Mkne fhe nke fu A.368
kufkneLkk kk khefu kwg {kkrfkh yu

knwr kk kk ykkrhk {wk yLku Lke
[qtxe (Peoples Union for Civil
Liberties v. Union of India, (2003) 4
SCC 399);
fkkLkku rLk{ (S. P. Sampath Kumar

v.Union of India, (1987) 1 SCC 124);
rk{f rMkktkku yLku {qqk nku [u

MkwMktkkkk yLku Mk{kkuLk (Minerva Mills
Ltd. v. Union of India, (1980) 3 SCC
625);
{qqk nfku yLku yku{f rMkktkku

(Minerva Mills Ltd. v. Union of India,
(1980) 2 SCC 591, Kumar Padma
Prasad v. Union of India, (1992) 2 SCC
428); yLku
Mk{kLkkk (Indra Sawhney II v. Union of

India, (2000) 1 SCC 168)..
{qqk {kk rMkktkLkwt kuk Lkrf ykoxLkLkku

rk Au khu fhk{kt ykuku VuhVkh MktrkLkLkk
{qqk {kkLkwt tzLk fhu Au fu fu{ ku Lke fhk
fkuxuo rMkkh yLku yku xuMx {wfhh fkuo Au.
e fkuxuo yue Mkkk fhe Au fu ku kMk yLkwAuLkku
VuhVkh Lkke. khtkw kufkne, rkLkMkktkrfk,
Mk{kLkkk ykk kktkk ykk yk rMkktk nuX
kkk Lkke kuk MktrkLkLke yku{kt VuhVkh fhu Au.
kuk MktrkLkLkk kkf rMkktkku kh rkhek yMkh
fhkk ykk kuLku Lkkkq fhkk Mkwkhk Au. (M.

Nagaraj v. Union of India, (2006) 8 SCC
212) yk xuMx ru kAeLkk [wfkkyku{kt k [[ko
fhk{kt yke Au. yLku fkuxo yu kkkk khkqof

ske Au fu nfLkk yk~f k k fhkkt nf
xuMx ykk yMkh xuuMx [kuMk VuhVkh
MktrkLkLkk {qqk {kkLkwt tzLk fhu Au fu{ ku
Lke fhkLkk Mkto{kt w ku nkuE fu. (I. R.
Coelho v. State of Tamil Nadu, (2007) 2

SCC 1)
kk 21 : fk{[kW, [kkkLke yLku kMk

ukkEyku
Aa.369-392 Lke[uLkk sue fk{[kW, [kkkLke
yu kMk ukkEyku Lke fhu Au. :
MktrkLkLkk kht kAeLkk kkt[{kt koLkk kkk

{kxu hk{kt [kuMk kkkkku Mktktrk fkkyku,
kuyku Mknkeo ke{ktLke kkkkku nku ku heku
zk MktMkLku Mkkk. (A.369);
swk swk hkku Mktktrk kMk ukkEyku
(Aa.371-371-1);
kk 22 : neLe{kt Mktrk ekof, MkkLkk, yrf]k
rkku yu fkk h fhk
MktrkLkLku khkLkwt MktrkLk fnuk{kt yku.
(A.393) khke Mkkt fkku, 1947, ku{s
khk Mkhfkh fkku 1935, kkk kLkke krhk
yrfkh kukLke Lkkkwe fkku, 1949 rMkk khk
Mkhfkh fkku, 1965{kt VuhVkh fhkkt ykk kuLku
kqhf k{k{ fkk h fhk{kt ykk nkk.
(A.395)
***
LkkU :..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
..........................................................................
.........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 4 : fhkhLkku fkku su{kt rr k, rrx
fhkhku yLku Lkk fkkLkk Mk{ku kk Au.
khke fhkhLkku fkku 1872 ( fkuLxkx yux)
yu yuf Mktkqo fkku Lkke. kuLkwt {w u ...
fhkhLku kkk fkkLkkt fuxkf rkkkuLku
kkrk yLku Vuhk fhkLkwt Au... (yk{w)
su ku {wkyku yu rkku, suLku kke ukkEyku
fhkhLkk fkk{kt Au, kuLku {kxu fkkLku {kL
hkk{kt yku Au. su rkku fkk{kt Wu {kku
Lkke, kuk rkku kh MkwLkk{e fhke ku
Lkeku #e fkuxTMko khk Mkkrkk [wfkkLku
kLk{kt E fu. (Bhagwandas
Goverdhandas Kedia v. Girdharilal
Parshottamdas and Co., [1966] 1 SCR 656)
fhkhLke kk (S.2(h)) :
fkuMkhLke Vhs Qe fhe fk kuLku yuku

Mkn{rkLkku fhkh su khk {kL fhkh fne fk.
yk kk khke yu Mk{S fk Au fu uf Mkt{rk
fhkh kLke ske Lkke. yke Mkn{rkLku fkkfe heku
{kL kLkkk {kxu fuxkf rr kkuLke nkshe
yk~f Au. fhkhLkk fkkLke S.10 {kt kuLke ke
sku Au.
ktLku kkkuLke Mktk Mkt{rk

ktLku kkkuLke fhkh fhk {kxuLke Mkk{kk
fkuMkhLkwt yus
fkuMkhLkku nukw
fkk khk Mk heku {LkkE fhu Lk nkuku
uEyu.
fhkh yufkke fu ekke nkuE fu. ekke fhkh{kt ktLku

kkku Mkk{Mkk{u Lkku ykku Au, su {kxu fkuMkhLkwt
yus k Lke kk Au. khu yufkke fhkh{kt
yuf kk yL kkLku fkuE fko kwY fkoLke hkuLkk

kk{kt [Lk ykku Au.
Wknh : A, kuLkku kuku {kukkE kue kLkkh
fkuEk kLku Yk. 10,000/- Lkwt ELkk{ ykkkLkwt

nuh fhu Au, B k {kukkE VkuLk kue ku Au
yLku A Lku khk fhu Au. ykk Mktukku{kt A yu B Lku
ELkk{Lke hf{ ykkk kttku Au. yk yuf kke
fhkhLkwt Wknh Au, su{kt k A yuf s B Lkk fhe
ykkkLkk Mkk{u [Lk ykku Au s.
fkkLku kkk yusLkku Ehkku :
khke fhkhLkk fkk{kt MkkuLkk sku nkuk
Akkt fhkh ru yue kkf {kLkk Au fu ktLku kkku
khk fkuMkhLke Vhs Qe fhkLkku Ehkku nkuku
uEyu.
ku kkku [u ekh yuk fhkh k kkk nku Au
su fkkLke kkLkwMkkh yk fkk nuX {kLk
nkukk. (Balfour v. Balfour, [1919] 2 K.B.
571)
Wknh : yuf Mkk{kL kkkokk hr{kLk A yu
yu{ s yuwt rkLk fwO fu yuLke Mkt{rkke su k kuLke

kwke Mkkku Lk fhu kuLku ku 100 ykku. B yu A
Lke kwke Mkkku kuLke Mkt{rkke Lk fko yLku 100
{ktk, yu fkuxuo skwt fu yuf Mkk{kL kkkokk
hr{kLk fnuku kuke fkuE kLku yuf
fhkh{kt kkte Lk fk. yn fkuMkhLke Vhs Qe
fhkLkku Ehkku kuhnksh skku Au. (Weeks v.
Tybald, (1605) Noy 11)
fhkh {kxu sYhe kkMkk : Mkk yu Mefkh:

ku kkku Mk{sqkeLkku Mkk fhe, kuLkk Mefkh khk
yuf fhkh{kt ktkE fu. fhk{kt ykke yke
hkMkLku Mkk yLku kuLku ykkke {tswheLku
Mefkh fnu Au.
MkkLku rLk{tk ykk Mkk fhkLkk rLk{tkke

yk heku ue uEyu. rLktkLku kkk rkLkku
Mkk Lk kLke fu.
Mkkhe ku khu kuLkk kkkh{kt khku ku. yk fhkhLku

y[kuMk fkwkkkuLku fkhu y{kL kk{kt ykku
nkku. (Pushpabala Ray v. L.I.C. of India,
AIR 1978 Cal. 221)
Wknh : yuf wfkLk{kt yk-yk [esMkw kuLke
f{k Mkkku k fhk{kt yke nke. kuLku rLk{tk

kk{kt ykku nkku. hekLke Mef]rk {kkke
kuLku fhkh{kt Vuhe fk Lkn. (Pharmaceutical
MkkLkwt MktnLk k yu heku kuwt nkuwt uRyu su

{kL nku. u Mkk khkukh Mktkrnk Lk nku kku
kuLkku Mefkh k {w~fu kLku Au.
Society of Great Britain v. Boots Cash

Chemists (Southern) Ltd., [1952] 2 Q.B.
795)
Wknh : A yLku B, A Lke MktkrkLku nU[k kkkku
nhkS ku, kkukke huf kkue yuf Mkk nku

Au, suLkku Mefkh kE k fu yu Lk k kE fu.
yk{, nhkS yu Mkk {kxuLkwt rLk{tk {kk Au.
Mkk yuf rr kLku (rr Mkk) fu
Mkk{kL sLkkkLku (Mkk{kL fhkh) nkuE fu.
Wknh: yuf ftkLkeyu yuf nuhkk{kt yuwt nuh
fwo fu ku yXkzek hr{kLk rMk{kt k kh
M{kuf kkuMkLkku Wkkuk fko kk u fkuE kLku
EL^wyuLk kk kku kuyku kuLku 100 ykku.
ftkLkeyu ku{Lkk rkLkLku MknfkhYku kUf{kt yk hf{
s{k fhke ee. yuf Mkeyu yk nuhkkLku Mkk[e
ke rMk{kt k k yu heku ku yXkzek M{kuf
kkuMkLkku Wkkuk fkuo yu kuLku EL^wyuLk kku.
kuu ftkLke kkMku khu hf{ {ktke khu fkkfe
Vhs Qe fhe nke. yk yuf Mkk{kL Mkk
nkku. (Carlill v. Carbolic Smoke Ball Co.,
xurVkuLk kh kk fhu Au. ke kk kk kAe A B Lku

fnu Au fu {khku Mkk Yrkk 40 kLkku Au, wt k{u
yk hf{u {khe Mktkrk heku? yks Mk{u
xurVkuLk fkkE skkt B yk k rkLk Mkkte Lkke
fkku. kuke yn A Lkku Mkk {kL ke Lk fk.
fkh fu ku B Lku Mktkrnk fhk{kt yke Lknkuke.
u Mkk fkuE rLkkohrk Mk{kr {kxu s fhk{kt
ykku nku kku yu Mk{kr kqhe kkkt yu MkkLke
{kLkkLkku ytk yku Au. u yk Mk{ hr{kLk
MkkLkku Mefkh Lk fhk{kt yku kku ku s y{kL
kk Au.
Wknh: B, A u {kt Yk. 30,000/- fBqxh
[1893] 1 Q.B. 256)
hekLkku Mkk ykku Au yLku B Lku u Mkk

Mefkh nku kku ku kkkku kk k sku Au. B, A
Lku xurVkuLk kh sku Au fu ku kuLkwt ftBwxh u[k
kikh Au. A, B Lkk yk rkLkke Lkrf heku ktkkku
Lkke. fkh fu ynet MefkhLkwt MktnLk fhkh{kt
kqorLkkorhk Yku fhk{kt ykwt Lknkukwt.
Mkk yLku Mefkh rLkrk yu [kuMk nkuk

uEyu. u ku yMk nku kku kuLku {kL kk{kt Lk
yku. khke fhkhLkk fkkLke S.29 {wsk
u Mkkfkko MefkhfkkoLkku kqorLkkorhk fkhke

yk fkhLke Mef]rkLku {tswhe ykku Au, kku ku fhkh
kLke Au.
fkku su{kt y[kuMk fkwkkku nku kuLku y{kL

fhkh/rLkhkof fhkh kk{kt yku Au.
Wknh : WkhLkk WknhLke rkkku {wsk u A B
Wknh : yuf ftkLkeLkk {uLkuStk rzhuxhu yuf
Lku VkuLk kh fBwxh hekLke Mkt{rk ykku yu fnu

fu ku kkfkrf heeLke hf{ {kufe ykku kku A yu
fhkhke ktkE Au.
f{o[khe Mkkku yuku fhkh fkuo fu khu ftkLkeLke Mkrk

u fkuE yuf kke fhkh{kt Mkk{kt fkuE fkokne

skk{kt yke nku kku yL kku MkkLkk
MefkhYku ku fko fhkLkwt hnu Au.
Wknh : khu A kuLke kuku [es kuLkkh
[es kue kLkkh {kxu ELkk{ nuh fhu Au. yLku B

ku Mkk{kLk kue ku Au. khu B yu A Lku kf
Mef]rk ske sYhe hnuke Lkke. fhkhLku {kL
kLkkk Mktkrk khk fhwt {kk kwhkqt Au.
MkkLkkt MefkhLkwt MkttnLk Mkk fkkoLku k
ykk kuLkk khk yrf]k kLku s ktwt uEyu.
fkuE ke kk fu k kkMku k Mefkh {kL
Lken kk.
kk fu E-{uE suk {k{ku khk {kufku Mkk
kuLkk {kufkkLke Mkkku s kqhku kE Au. yLku kuLkku
Mefkh yu ku kqo kk Au. khu kuLkku kku
skk {kufkE Au. ku kkLkk yrLktrkk
MktukkuLke ku fhkh kh fkuE yMkh Lkke kke.
Wknh : A yu yuf xkk khk B Lku yuf rLkrk
ku kutz hek skwt. yk kk B Lku ku rMk

kk {ku yLku B yu yus rMku kuLkku Mefkh
kokku kk khk {kufku. ku hr{kLk kutzLkku
k e skkt A yu yk fhkh Xwfhke eku. fkuxo yk
fhkh {kL hkku yLku kutzLkwt u[k rLkkorhk
f{ku fhkwt. (Dunlop v. Higgins, (1848) 1
H.L. Cas. 381)
kwLkoMkk fhkkLke Mkkku s ykkku Mkk y{kL

kLke Au. yk kwLk MkkLku Lkku Mkk s
kk{kt yku Au.
Wknh : A yu kuLkwt {fkLk 1000 {kt u[k Mkk
{qku. B yu 950 Lkku Mkk {qku, su A yu Lkfkhe

fkZku. B yu 1000 Lkku Mkk khk s Mefkhe
eku, suLku A yu Lkfkhe fkZku. [wfkk{kt yuwt
skk{kt ykwt fu kwLkoMkk Mkkku s swLkku Mkk
h kk{kt yku kue ku A {kxu ktLkfkko Lk hnu.

(Hyde v. Wrench, (1840) 3 Beav. 334)
MkkLkku Mefkh kk knuk kuLku h fhe fk.

khtkw ku Mefkhfkko khk Mef]rk ykkkk knuk h
kku uEyu.
{kL fhkh {kxu sYhekkku : {wk Mkt{rk
khu ku kyku yuf s kkkku yuf s

{kLkrMkfkk Mkkku Mkt{rk ykku khu ku{u Mkt{rk
ykku fnuk (S.13, Contract Act)
S.13 {kt fLMkuLMkMk yuz Ezu{ Lkku rMkktk ykkk{kt
ykku Au, su {wsk fhkhLke {kLkk {kxu ktLku kkkuyu

yufkeLku su r[khkhkke Mkk kku nku ku s
heku [Lkku ykkk. ku{Lke {kLkrMkf Mktkrk sYhe
Au. u kuykue fkwkk Mk{kLk {kLkrMkfkkLkk ykkhu
ku Lk nku kku ku fhkh {kL ke fk Lkne.
Wknh : A yuf yuku Mkkus kh Mkne fhu Au suLkkt
kLke kkkke ku kfuV Lkke. u fkuE heku yu

Mkkrkk fhe fk fu A Lku yk Mkkus kuLke kkk{kt
Mk{k{kt ykku nkku kku s fhkh {kL hnu, Lkn
kku ko kE Au. (Chimanram Motilal v.
Divanchand Govindram, AIR 1932 Bom
151)
fhkhLkk kkku{kt kkuLke Mk{s{kt Vuh nku kku k

fhkh y{kL kLke Au.
u Mkt{rk wke {e nku kku khke fkk {wsk
ku ko kLke skku Lkke. u fu, khk{kt {kL Lk nku
kuk fkkLku ykkhu ku w hu fhkh ko kLke
Au. (S.21, Contract Act)
u ktLku kku w sk kku s ku ko kLku Au. u yuf
k kkLku kku ruLke Mk{s nku kku fhkh ko
kLke skku Lkke. (S.22, Contract Act)
Wknh : A, B Lke s{eLk hek kikh kk Au.
kuyku ktLku skLku s{eLkLkk kukV ru kuxe {krnke

nku Au. ktLkuLku s{eLkLkku rMkkh 10 yufh nkukLkku
k Au. khu nfefk{kt ku 15 yufh Au. yk fhkh
ko Au. (Tarsem Singh v. Sukhminder
Singh, AIR 1998 SC 1400)
Wknh : A, B u fuxkuf {k u[kLkku Mkk fhu
Au yLku kuyku fhkh fhu Au. khtkw ktLkuLke knkh ku

{k kuLkk kh{ktke [kuhkE kku nku Au. yk fhkh
ko Au. (Based on Governor-General-inCouncil v. Kabir Ram, AIR 1948 Pat 345)
{wk Mkt{rk
u fhkh{kt yuf kkLke {wk Mkt{rk Lk nku kku ku ko
fhkh kLku Au.
Mkt{rk, {wk Mkt{rk nkuk {kxuLke kqohkku S.14 {kt
kou Au. Lke[uLkk krhkkuLke kuhnkshe{kt s Mkt{rk
{wk fnuk.
Chikkam Amiraju v. Chikkam Seshamma,

AIR 1918 Mad 414)
yku k
khu fhkh fhLkkh kkkuLkku yuf kk yL kk kh
yku k fhe fkLke k{kk hkkku nku yu
kuLkku yku k WXkkku nku khu kuku fhkh
yku k ytkkok ku nkuE ko nuh kk
Au. (S.16(1), Contract Act)
yuf k/kk fhkh{ktLkk yL kk/k kh fk
Mktukku{kt kkfkko nkuE fu ku S.16(2) {kt kou
Au, su Lke[u {wsk Au.
khu ku k yL k kh urrk heku
Mkkk hkke nku ykk kuLke Mkkku rkMkLkku
Mktkt hkke nku.
khu ku k yuk k Mkkku fhkh fhu su
k {kLkrMkf k{kk {h, {ktke fu {kLkrMkf
fu khehef kfeVkuLku fkhu nt{u {kxu ykk
fuxkf Mk{ {kxu xe kE nku.
Coercion;
kuhfkuhMkh kk
yku k
Afkx
q (Ss.20,21,22 yLkwMkkh)
kuhfku kk
ne Vkuskhe khk{kt rkktrk nku kuwt f] fhwt
ykk kue {fe ykke- kk kLkkku fu kuLke
{fe ykke r. u kuhfku kk fnu Au. Vk
ykkf kkLku u fu kuhfku kk fu kskhe
kk{kt ykkwt Lkke.
Wknh : 1 kuLke kLke yu kkfLku u kuyku ku{Lke

Mktkrk Lk u[u kku ykkkkLke {fe ykku Au, suke
kLke yLku kkfku fhkh Mefkhu Au. ykku fhkh
kskheLku fkhu ko kLku Au. ((Based on
Wknh : A yu {trhLkk xMxLkk fkko{kt zku Au

yLku ku k Lku xMxLku ftEf hf{ kLk fhk kk
fhu Au. yk fhkh B kh kzkk yku kkLku
fkh{yu ko Au. (Based on Chinnamma v.
Devangha Sangha, AIR 1973 Mys 338)
Wknh : A, B Lku fuxef hf{ qk [k ksu
Wkh ykku Au. ku Mk{u kh{kt ksLkk h [k

nkk kku ykk Mktukku{kt A, B Wkh fkuEk yku
kk fhkku nkuE fu Lkne. (Based on illustration
(d), S.16, Contract Act)
Afkx/kku
Afkx khk ku fhkh yuxu fhkhLkk fkuE kkfkh
khk ykk kuLke {qf Mkt{rkke ykk kuLkk yusLx
khk Aukhk {kxu Xhku fhkh. yk kLku fhkh
fhkLku uhk {kxu Lke[u sku f]ku kfe fhk{kt

yku f]kuLkku Mk{ku kk Au.
khke fhkhLkk fkkLke S.17 Mk{kwt Wknh

swyku. su{kt yk rMkktkLke Mk{sqke ykkue Au.
su kkkk he Lkke ykk yuwt fktE su Mk Lk

nku kuLkwt Mk khefu Mkq[Lk.
fkuEf khk nfefk k ykk ku{kt {kLkk
Akkt yue nfefk Lku Mkrku Aqkkk;
[LkkkLk fhkLkk Ehkk kh [Lk ykkwt;
Aukhe fk kuwt keswt fkuEk f]
yuwt fkuE f], suLku fkk ytkkok kk khefu
nuh fhk{kt ykwt nku.
su{kt e{kLkku fhkh nku kuk fhkh{kt kk s kkuLke

Mktkqo nuhkk nkue uEyu. fkh fu ykk fhkh
W[k{ rkMkLkk ykkhu fhkk nku Au.
kt kkukLke Vhs Qe Lk kke nku kt {kiLk

hnukke ku fkx/kkLkwt f] kE skwt Lkke. u fhkh
fkuE yue kkkku nku su{kt hku {kiLk kkuku s
Mkt{rkof nku yu kuk ku u {kiLk ykLke
nfefk Aqkkk Mkuk{kt yku kku ku kku kLke
Au. (S.17, Contract Act)
u ku fkx fhkh Mktkte nku yu fhkhLku
yMkhfkko nku kku s kuku fhkh ko kLku Au.
Wknh : A, kkukkLke Mktkrk B Lku u[k EAu Au,
yLku ku kh qk w hf{ {uk EAu Au. ku {kxu ku

B Lku yuk kuxk hekhkuLkk kkku t[ku Au. su{kt
Mktkrk {kxu qk [e f{k [qfkLkk Mkkku nku
Au. B yk kkkuLku Mkk[k {kLke yLku A Mkkku kuLke Mktkrk
qk [e f{ku hek kikh kE Au. ykk
fhkhLku B kkLkk ykkhu ko fhkh nuh fhe fu.
(Based on John Minas Apcar v. Louis Caird
Malchus, AIR 1939 Cal 473)
{kk {kiLkLkku yko Aukhkze kkku Lkke. u fu, su

kkkk{kt kku yLkwMkkh yL kkfkhLkk fhkh
rLkoLku {kiLk yMkh fhkLke MktkLkk nku ykk kku
u {kiLk kkuk khkukh nku kku, {kiLkLkku yko
Aukhkze ku. f]kk fheLku yk rMkktkLke Mkkk {kxu
fhkh yrrLk{Lke S.17 Lkk Wknhku swyku.
Wknh : e{k ftkLke khk Akku yhSkkfLke
yuf f{kLkwMkkh e{ku uk EAke kyu u

ykkk kkt[ ko hr{kLk zkxhLke {wkfkk ee
nku kku kt rLkkLk fhkLkwt sku Au. yhskh,
suu zkxhLke {wkfkk ee Lkke, ku ku rLkkLk ke
Akuze u Au. ykk f]Lku fkx fne fk. (Based on
Mithoolal Nayak v. Life Insurance

Corporation of India, AIR 1962 SC 814)
kuhhsqykk
kuhhsqykk{kt Lke[u sku f]kuLkku Mk{ku kk
Au.
u fu Mk Au yu{ kkuku {kLkkku nku ku{ Akkt su
nfefk he Lkke yLku ku hsqykk fhkLkkh
kLku kuLke {krnkeLkwt {k {wt Lk nkuk
Akkt Zkkke kuLke hsqykk fhe.
AukhkLkk Ehkk kh fkuE k/kk yL
kLku ykk kuLkk rkrLkrLku nkrLk kk yu
heku kuh{kkuo kuhu yu Vhstk fhe k
{uu.
fhkhLkk {w rkMkw khu {nLke kkkk
ytku fhkhLkk ke kkfkh kkMku, ku {kxuLkku
Ehkku rLkkuok nkuk Akkt q fhke. (S.18,
khke fhkhLkku fkku)
u kuhhsqykk yu fkhe nku suke ykke kLku
fhkh{kt WkhkLke Vhs kze nku kku s yuku fhkh
ko fhkh nuh fhe fk. u fu Afkx yLku
kuhhsqykk ktLku qk s Mkhkt Au yLku ktLku Lku fkhu
fhkh ko kLku Au. ktLku [u {w kVkk yu Au fu
kuhhsqykk{kt su k kuhhsqykk fhke nku Au ku
kuLkk khk fnukkkt kkuLku Mk {kLku Au, khu fkx

fhLkkh k yk kku yMk nkukLkwt ke nkuk
Akkt ku{ fhu Au.
Wknh : {fkLk{krf A, B Lku yue hsqykk Au fu
kuLkk h{kt [kh MkqkLkk ykuhzk Au. khtkw ku yu Lkke

kku fu ku{kLkku yuf Y{ hne fkLku kf Lkke.
yk fkhLke hsqykk kuhhsqykk kku. yLku khk
yu fhkh ko fhe fk. (Based on Allah Baksh
Khan v. R. E. Barrow, AIR 1917 Lah 173)
MkV fhkhLke sYhekkku : Mk{ko kkfkhku

Lke[u sku kyku fhkh fhk {kxu yMk{ko
nuh fhk{kt ykk Au. (S.11, Contract Act):
Mkkeh k
yMkh {ksLke k
khke MktrkLk yu fkkLke ukkEyku
ytkkokLkk fkuEk fkk{kt su kLke Mkkku
fhkh fhkLke {LkkE fhk{kt yke nku.
Mkkeh k
rLkhkof Au yLku B Lku ku {wsk kuu ykkue hf{ k

kkAe ykkwt ktLkfkko Lkke.
u fu Mkkeh kLku u fkuE yus {kku nku kku ku
yuk fhkhLkwt kkLk fhkk fkkfe fkokne fhe
fu. fkh fu Mkkeh kh fkuE fkkfe skkkhe
Lkke nkuke. k kuLku fkkfe nfku nku Au. (Firm
Bhola Ram Harbans Lal v. Bhagat Ram,
AIR 1927 Lah 24) MkkehLkk keykuyu MkkehLkk
Vkk {kxu fhuku fhkh {kL kk Au.
yn khke fhkhLkk fkkLke S.68 {nLke kLku

Au :
u fkuE fhkh fhkLkuu yMk{ko kLku ykk fkuE

fu suLkku rLkk fhkLku ku fkuMkh heku ktku nku
kuLku ku{Lkk SLkLke MkrkLku kukk {wsk keS
fkuE k khk sYhekkku kqhe kkzk{kt yku kku
yue yMk{ko kLku r{fk{ktke yu sYrhkkku
kqhe kkzk kLku kku {ukLkku nf Au.
Mkkeh k Mkkku fhk{kt yku fhkh Yykkke

s rLkhkof kLku Au.
yn sYhekkku yu Mkto{kt ukkku Au, yu

ku [kuo fu rLkkku skkkhe huh
sYhekk Au fu fu{ ku su ku rfMMkkLkk kku yLku
MktukkuLku ykkhu Lke fhk{kt yku Au.
Wknh : yuf Mkkeh A yu B Lkku kkMku Mktkrk rkhku
Wknh : A yu yuf fwMkekks kkf Au yLku ku
{qfkku yuf fhkh fkuo. yk fhkhLkwt kkLk kk ku

knukt s A Lke {kkk yu B Lku yuf LkkurxMk khk A e
Mkkeh ru skwt. ku kk k B yu yuwt
nuhLkk{wt MefkwO. su yLkwMkkh A kwgLke k
nke, yLku kuu fhkhLkk kqokkLk Yku rkhkuLke fuxef
hf{ k [qfe, fkuxo{kt yue {ktk fhe fu (a) A yu
kwg Lke k Au (b) A yu nuhLkk{wt MefkwO
nkukke ku kuLke kwgkk Lkfkhe fu Lkne (c) u A
Mkkeh nku kku k fhkh rLkhkof Lkn ko kLku yLku
(d) u fkuxo rkhku fhkh h fhu kku [qfku hf{ kuLku
kkAe [qfk{kt yke uEyu. fkuxuo [qfkk{kt yuwt
skwt fu, Mkkeh Mkkku ku fhkh Yykkke s
rLktk kkuzo kkMkuke fwMke {ukLkku khkLkku {uu

Au. yk khkLkk yLkwMkkh kkfu kkuzoLkk rLk{kuLku qk
[wMkku ke hnuwt yk~f Au. yuf Mkko
hr{kLk A yu Mkk{kkk fwMkekksLku kuzwLkk kk{kt
{wku {khkkt kkuzoLkk rLk{Lkkt tkkLkk ykukLkwMkkh
kuLke 3000 Lke hf{ kkuzo s hke, [wfkk{kt yuwt
nuh fhk{kt ykwt fu yk fhkh, A Mkkeh nkuk
Akkt {kL nkku fkh fu rLk{kuLkwt kkLk fhwt yu
kuLkk Mkk{kt kskkk {uk yk~f nkwt.
(Doyle v. White City Stadium Ltd., [1935] 1

K.B. 110)
yMkh {ksLke kyku
yMkh {ksLke k Mkkku fhuku fhkh Mktkh

rLkhkof Au. khke fhkhLkk fkkLke S.12 {kt fhkh
fhk {kxu Mk{ko Mkkkqk {ksLku kkrk fhk{kt
ykwt Au. yu {wsk u fhkh fhke ku k kuLku
Mk{sk yLku kuLkk krhk{ku ru r[khe rLko uk
Mk{ko nku kku kuLku fhkh fhk {kxu ku Mkkkqk
{ks fnuk Au.
yMkh {ksLkku sYrhkkku kqhe fhk {kxu sYhe
hkku s S.68 {kt sku Au. ku yMkh {ksLke
kLku k kkw kzu Au.
su kykuLku fkk khk fhkh {kxu yku Xuhu

nku kue k Mkkku fhkh
fuxkf rr rfMMkkyku{kt fuxef kykuLku
fuxkf rr Mktukku{kt ykk kkkku kkk fhkh
fhkLke {LkkE fkkLke ukkEyku khk koku
nku Au. ykku fkuEk fhkh u fhk{kt yku kku ku
yku kLku Au. k.k. khu fkuE k fkukkuohuLk
yuku Xhk, ktkh fu fkk khk kkukkLkk s kk{kt
kkukkLku s yrfkhku yu Mkkkyku ykkkku fhkh fhu
khu kuku fhkh rLkhkof kLku Au.
{kL fhkh {kxuLke sYhekkku : fkuMkhLkwt yus
khke fhkhLkkt fkkLke S.2(d) {kt yusLke
kk fhk{kt yke Au. yk kk {wsk: khu
[LkkkkLke EAkLkwMkkh [Lkkrnkk ykk keS
fkuE kyu, fkuE fko fwO nku, ykk, fkuE fko
fhu ykk fhkkt yxfu ykk fkuE fko fhkLkwt
ykk yxfkkLkwt [Lk ykku khu ykwt fko fko
yxfkkLkk ykk fhkLkk [LkLkku yus
fnuk Au.
yus [Lk ykku fkoLku Mk{k nku kuwt sYhe
Lkke. sYhekk Vk yuxe s Au fu ku fkkLke
ryu {kL nku yLku {uLkkh kkLku kke
nku.
Wknh : yuf kuuLk kuxkuLke hee kh huf
heLkkhLku VwxkkuLkk ukzeLkkt r[kkku yuf

rMkku ykkk{kt ykkku nkku. fkuxuo skk {wsk
yk ux Lk nkukkt Mkk nkku. (Esso Petroleum
Co. Ltd. v. Customs and Excise

Commissioners, [1976] 1 All ER 117)
Wknh : yuf [Lkk fhkh (ku{Mkhe Lkkux)Lkk
ykkhu A yu kuLkk rkkkLku yuf rLkrk hf{

[qfkLke nke. ku Mkkk MktkrkLkk yku kkk
ru Vrhk fko fhkku kuke kuLkk rkkkyu kuLkwt yu
Vrhk Lk fhkLke hku {kV fhk skwt. A
yu ku {wsk Vhek fhkLkwt kt fhe ewt. rkkkyu
kuLke kkMku kuLkwt {ktwt yLku A yu ELfkh fkuo khu
fkuxuo yuku Xhk fkuo fu Lkwt Vrhk fhkLkwt kt fhwt.
yu ku yus Lkke. (Based on White v. Bluett
(1853) 23 LJ Ex 36)
ku Mk{LMk {kxu fkuxo{kt nksh hnuk sue nuh

VhuLku {kL yus Lk ke fk. u fkuE Vhs
knuuke s kLkke nku kku ku kk {kxu yL kk
fu Mk{ks kkMkuke yus Lk E fk.
[LkkkkLke EAk {ku Lk kwt nku khtkw kLkku
Mktk rLko nku kuk fko {kxu {kL yus Lk nkuE
fu.
rexeLkku rMkktk : kkrnk kLkku rMkktk

fkuEk fhkh kuLku fhLkkh [Lkkkk yu kkrnk
rMkkLkk fkuEk kkLku ktLkfkko nkuE fu Lkn.
fkuE kkrnk k fu kk fhkh kqo fhk {kxu
{ktke fhe fu Lkn.
Wknh : A yu B Mkkku rkhku fhkh khk kuLku Yk.
40,000/- ykkkLkwt Lke fwO. khkk A yu C Lku
Yk. 40,000/- {kt Mktkrk u[e yu C Lku Yk.

40,000/- rkhkuLke hf{ kuxu hkk fwO. rkhku
ehkLkkh k B yu C Wkh Yk. 40,000/- {uk
kku fkuo. yk Xhk{kt fkuxuo skwt fu B Lkku kku

yMkV ku fkh fu A yLku C [uLkk fhkh{kt yu
kkrnk k Au. (Jamna Das v. Ram Autar
Pande, (1911) 30 I.A. 7)
u fu rrxeLkk yk rMkktkLkk fuxkf rfkku Au :

s{eLk MkkkuLkk kuLkk Mkkuu, khu fkuE k
yue s{eLk heu suLkk kh u[LkkhLku fkuE yue
Vhu kkfe nku kku ku heLkkh k, ku
fhkhLkku MkM Lk nkuk Akkt, ku Vhu {kxu
skkkh kLku Au.
nkku : su kLku fkuE s{eLk/ MktkrkLkku
nkku yu heku ykku nku suke ku yu MktkrkLkk
Mkwkkuk {kxu fkohk nku ku u fhkhLkku kk
Lk nkuk Akkt k fhkh kkrk Au.
fkuMkh rkktLke kkke : khu fhkh {wsk
yuf kku y{wf [kuMk hf{ kkrnk kkLku
[qfkLke nku yLku fhkh{kt kuLke Mkku
fhkkE nku, kue k u fhkhk hnu Au.
fhkhLkk Mk{krLkk rMkktkLkku r[khkLkk Mk{krLkk
rMkktk Mkkku Mkkku uzeLku kwt[kzku Lk s Mksoku
uEyu. yuf fhkhLkk kkfkhku ku fhkh nuX fkuE
kkrnk kLku nku ykke Lkk fu fu skkkheyku
ke Lkk fu. f{ 2(d) Lkku yuku yko kk Au fu kt
Mkwe [Lk {kxuLke r[khk Au kt Mkwe ku [Lk
kkrnk kyu ykwt Au fu Lkn ku {nLkwt Lkke.
Wknh : A kuLke kwkeLkk LkLkku [o fkZk {kxu A
yu kfzkLkku yuf xwfzku nU[k fkZku. A k rfhk B

yu kuLku [Lk ykwt fu u A kfzwt Lkne nU[u kku kuLke
efheLku 1000 ykku. A yu kfzwt Lk nut[wt. k
B yu A Lku hf{ Lk ykke. kwke yLku kuLkk krkyu
kE kh {wf{ku fkuo. fkh fu kwkeLkk rkkkyu yus
[qfe nke, su kwkeLkk k {kxu nke. ku fhkhLkku
k. (Dutton v. Poole, 1 Ventris 318)
Mkk{kL Mktukku{kt fhkh h{ekLk [LkkuLke ykk-u

yk~f Au. kthkw fkku yuf kke [Lkkk
fhkhkuLku k {kL hku Au. ku {wsk krnkk fkkke
ktkkku Lkke. khtkw u [Lkkrnkk [LkkkkLke
EAk {wsk fhu kku [Lkkrnkk [LkkkkLku kuLkwt
[Lk kkk fkkfe kk fhe fu Au. ykk
Mktukku{kt [Lkkkk yus Lk nkukLkk kkke tr[k
hnu Au. yk rMkktkLku [Lkkqk tr[kkk fnu Au.
Wknh : yuf xkWLk nkuLkk kktfk{ {kxu nkzkLkk
fr{&hu kufku kkMku Yk. 100/- uuLkwt ks{ {tkkwt

yufkh kufkuyu Mkt{rk ykke yLku ku {wsk rLkkorhk
hf{ xkWLk nku kLkkk sYhe hf{u knkU[e yuxu
xkWLk nkuLkwt Mk{khfk{ [kw fhe ukwt. ykk Mk{u
A yu kuLkwt 100/- Yk. Lkwt ks{ ykkkLke {LkkE
fhe. [wfkk{kt nuh fhkwt fu, ks{ ykkkLke
Mkt{rk s fhkhLkwt yus nke. yu kuke A yu sYhe
f{k ykke s kzu. (Kedarnath Bhattacharji
v. Gorie Mahomed, (1887) ILR 14 Cal 64)
ykku yufkke fkwkk [LkkkkLkk fkuEk kkk

Lk uk Mkwe s khkMk fhe fk Au. u
[Lkkkkyyu krnkkLkk rkMku fkuE kkk E
ek nku kku ku fhkh ktLku kku kk kLku Au.
{kL fhkhLke sYhekk : fkuMkhLkku nukw
khke fhkhLkk fkkLke S.23 fk yus yLku nukw
fkuMkh yLku fk kuhfkuMkh kk ku ru sku
Au.
fkwkkLkku Wu ykk yus fkuMkh nku Au

rMkk fuku fkkLke rkktrk nku; ykk yuk
fkhLkku nku fu su {tswh fhkkkt fkuE fkkLkwt
fkuE kkLkLke r skku nku; ykk
kku fkxLkwt f] nku;
[LkLkku rkhku
su keLke k ykk r{fkLku Lku nkrLk fhe fu

kuku nku ykk suLku ykk yLkirkf ykk nuh
Lkeke rLkku ke nku.
fkuEk kuhfkuMkh fhkh rkktrk nku Au. fuxkf
rMkktkku Mkqkku khk kuLku Mk{S fk Au : Aex
turpi causa non oritur actio kuxk fkh kkkku
fkuE fkkfe Vhs Qe kk Lkne ex dolo
malo non oritur actio su k yLkirkf fu
nuh rLkke rLkwt fk{ fhkku nku kuLku fkuEk
ykk { fhke Lkke.
Locus poenitentiae yuxu yue kkkkkLke Mkrk
nuh rLkke rY ku fkwkk

nuh LkekeLku rYLkku fhkh su nuh nek yu nuh
sLkkk {kxu nkrLkfkko nku kuku fhkh Yykkke s
rLkhkof hnu Au.
fhkhLkk Mk{ yu fkhLkk ykkhu ku huh nuh

LkekeLke rY Au fu Lkne ku Lke fhe fk Au. su
Mkk{krsf kuk{kt fhkhLke yMkh knkU[kLke nku ku
kukLkk ykkhu nkrLkLkku fkh yLku {k Lke fhkkkt
nku Au. nuh rLkkeLkku rMkktk Mk{ yLku kkkk
Mk{ks Mkkku kkkku nkuE kuLku Mkk{krsf krhkuk{kt
uku sYhe Au. (Bhagwant Genuji Girme v.
su{kt k kkukkLkku Ehkku ke, fhkhLke

fkuMkhLke Vhs Qe kk ku knuk kuu fhuk
fko{ktke kkAe kkLke fhu Au. (Morris v. Johnson,
219 Ga. 81).khu kuhfkuMkh fhkh Mktkqo Lk kku
nku khu ku fhkhLkku fkuEk kk yk fkhu kkukkLkku
rLko ke kkuku [qfue hf{ kkAe {ue fu Au.
u fu ykk kku ykk Mk{k kkukkLke w yu
kkkkk Lku kwhkh fhkLkk hnu Au. khtkw u kk
yLkirkf/kuhfkuMkh fko kwY kE skLke hkn uu
yLku khkk ykkLke Mknk {ktku kku kuLku yke
fkuEk Mknk {e fke Lkke.
Gangabisan Ramgopal, AIR 1940 Bom

369)
Wknh : e A, B Lku kuLkk Lk nku kuk
Lk{kko{kt yhkuYk kLkkk fhkhku, suk fu

rkLke kwLkk{kt Mkkrkke ykkk kiMkkLke [qfe
rkuhu. (Shahabuddin Sahib v. Tota
{kMkk{kLkLkwt yuMkkEL{uLx ykkkku fhkh fhu Au. ku

hr{kLk ku kkehku Mkkku {wkfkk kkuXk{kt
yku Au, khtkw fkuE rLko kh knkU[kkLkwt Lkke. yu
hr{kLk B yu {wk{kLkku yufkk A Lke Mkt{rk
rLkk C Lku u[u Au yLku yk Mk{k kkkkLke ku{ktke
yuf LkkkehLkkhLku kh nku Au. ykk ku A yu
kkukkLkk {wk {k kkAk {uk kku fkuo. ykku
yuku nwf{ fkuo fu fkh fu yk ykk fhkhLke kqokk
kE Lknkuke yu Lkkkt ehLkkh kyku ke nke
fu C Lku su ku {wk{k ykke ukk A kuLke uwt [wfe
fu Lkn. yn fhkh krhkqo Lk kku nkukke A Lku
ku hf{ khk Vkk{kt yke nke. (Taylor v.
Bowers, (1875-76) L.R. 1 Q.B.D. 291)
fuxkf Wknhku :
w~{Lk u MkkkuLkk kkkh fhkhku
Mkhfkhe nkukykuLkk u[kLkk fhkhku (Wknh :
fkuE Mkhfkhe f{o[kheLku MiAf rLk]rk E
uk hf{ [qfe yLku ku heku yL k {kxu
MkkLk Qw fhwt. ykku fhkh yLkirkf kk Au
yLku Yykkke s rLkhkof Au. (Hoode
Venkataramanayya v. J.M. Lobo, AIR
1953 Mad 506);
Venkatachalam Chettiar, AIR 1938

Mad 911);
kkkuk yLku kkuk fhkhku : kt fkuE

{kMk yku heku kkkkS yLku zkkuheLku
WkusLk ykkk {kxu ke fkuELku kku fhk
ykk k[ke uk WkuSk fhu Au. kuk fuMkku{kt
ku{Lkku Wu kuhfkuMkh kk{kt yku Au.
ykku fuMk nuh nekke rY nku yu sYhe s
Lkke. u fkwkkLkku Wu yku nku ykk
Mkkkuhe fu swkkhLkk Ehkkke nku kku k ku
kuhfkuMkh kk Au. kkuk yu
kkkukLkk [wfkkYku su rnMMkku {u Au. kuLku
fnuk{kt yku Au. yn su k hkkuk

ykkk ktku Au. ku {k{wk kh zku nku
kuLkku yuf kk Mkk{e kLku ykkk kikh
kk Au. (Giles v. Thompson, [1993] 3 All
ER 321);
ykkf kk{kt ku fkwkkku, yku

fkwkke su yku kk fu kk Yku fhkk
nku ku k kuhfkuMkh kLku Au.
Wknh : A ftkLke B fkukkuohuLk Mkkku yuf kusLkk
{kxu Mkn{k kE. ku ytkkok B yu A Lku skwt fu fkt

kku A ykku Lkkufhe E u ykk kku fkuE q
f{k ELku ku MkkLk Akuze Au. yu MktMkkLkk
f{o[kheykuLku k {rnLkkLke LkkuxeMk k ykke.
f{o[kheykuyu kuLku MuAu skwt yLku ftkLkeLkwt
koLk yku yLku yLkirkf nkukke kuhfkuMkh
nkukLkku kku {ktzku. yk fhkh nuh sLkkk Lkk rnk
rYLkku nkuE rLkhkof nuh kku. (Central Inland
Water Transport Corporation Ltd. v. Brojo

Nath Ganguly, AIR 1986 SC 1571.)
{kL fhkhLke sYhekk : Mkku rLkhkof nuh Lk

ku nkuku uEyu.
khke fhkhLkk fkk{kt fuxkf fhkhkuLku Mkku
kuhfkuMkh nuh fhk{kt ykk Au. ku Au :
yue fkwkk suLkku yus fu Wu kuhfkuMkh
nku. (S.23 yu 24)
yus khLke fkwkk (S.25)
Lk-yhkuf fkwkk (S.26)
ukkh yhkuf fkwkk (S.27)
fkkfe fkokne yhkuf fkwkk (S.28)
y[kuMk yLku rykeo fkqkkku (S.29)
swkkh fkhLke fkwkkku (S.30)
y fko suLke fkwkkku (S.56)
Mkkeh rMkkLke fkuEk kLku Lkke yhkuke
fkqkk kuhfkuMkh kk Au. ykku yhku Mktkwo
fu yktrf nkuE fu.
ukkh yhkuf fkwkk Mkk{kL nku fu yktrf,

ku nku fu yku ku rLkhkof Au.
Wknh : yuf hnuktf{kt A yLku B rkMkeo
wfkLkkhku wfkLk hkkk nkk. A yu B Lku, u B

kkukkLke wfkLk kt fhu kku yuf rLkk hf{ [qfk
fkqkk fhe. yu wfkLk kt fhe ee yu A kkMku
rLkk hf{Lke {ktke fhe. yk fkqkkLku ykku
ko nuh fhe. (Madhub Chunder v.
Rajcoomar Doss, (1874) XIV Bengal Law
Reports 767)
u fu yk rLk{Lku fuxkf ykkku Au:

kwzeLkwt u[k : kwzeLkk u[k rMkkLke
huf fkwkk fu su fkuMkhLkku Mkk, kkkh
ykk tku [kk{kt yhkuYk nku, kku ku
kuxk {k{kt rLkhkof Au.
Wknh : ktwf yLku yL ku kLkkkk yu kuLkk
kknf Mkkku kwzeLkwt u[k fwO, su ytkkok (a)

kknf ykkk{e 25 ko Mkwe yk tku Lk fhe fu. (b)
yk fkhLkk fu kuLke Mkkku Mkko fhu kuku fkuEk
Mkk Lkne fhu. yk fkqkkLkku k{ kk {kL
kk{kt ykku nkku. khtkw rke kkLku
kuhkske yLku kuke rLkhkof nuh fhkku nkku.
(Nordenfelt v. Maxim Nordenfelt Guns &

Ammunition Co. Ltd., (1894) AC 535)
kkekheLkku fkku : kkkhLku kke

fkqkkkuLke rLkhkofkk kkkku kkekheLkku
fkku k fuxkf ykkku sku Au. kk.
kkekheLkk fkkLke S.11 kkekhkuLku
khMkh Mkt{rkke kkukkLkk MkkLku Lk fhkkt
Vk kkekheLkku Mkk fhk {kxu khMkh
yhku {qfe fu Au.
fkk khk Mkq[kuk ykkku : fkk khk
k fuxkf ykkku Mkq[kk Au. k.k.
ukkhLke fkqkkku yLku fuxkf rrx Mktukku{kt
kkkt fhkhkuLku {kL hkk{kt yku Au. yue
fkqkk suLke ytkkok f{o[khe fuxkf rLkrk
Mk{kkk {kxu yL MkkLku Mkukyku Lk

ykkkLke kktnuhe ykku, kue fkqkkkuLku fkku
{kL ku Au. khtkw, su {krf f{o[kheLku
LkkufheLke Mk{{kok kqhe kk kk k yL
hkuskkh {ukk yxfku kku ku yku
kk{kt yku Au, rMkk fu yk yhku
kwze MYku nku.
fkuEk fkqkk suLke ytkkok fkuE kk, yL kkLkk
nfkuLku zk{k ykk kuLkk nf kh Mk{{kok hkk
Lk fhu, ku fkqkk Yykkke s rLkhkof kLku Au.
Wknh : fkqkkLke yuf ukkE {wsk Vk kkuBku

fkuxoLku s fkkfe fkokne khefuLke Mkkk ykkk{kt
yke nke. khtkw keyu khkMkeLke ykk{kt
kku k fkuo. yk rfMMkk{kt ktLku fkuxo yk kku
[kk Mk{ko nkukke, yhku Mktkqo Lk nkukk,
fkwkk {kL kk{kt yke nke. (Hakam
Singh v. Gammon (India) Ltd., AIR 1971

SC 740)
swkkh fkhLke fkqkkku fkkfe heku rLkhkof Au.

u fu ku{kt k fuxkf ykkku Au. yk fkhLke
fkqkkku{kt fkuE rLkrk fkoLkk kk Wkh fkuE {q
[qfkLke fkqkk nku Au. u fu ku rLkhkof Lkke
nkuke. ykk rkke fkhku fkuMkhLkk kLke hnu Au.
Wknh : A yu B Lku fuxef hf{ Wkh ykke, suke
B kuLkwt swkkhLkwt uw [qfe fu. yk kiMkk A, B kkMkuke
khk {ue fu.
kuhfkuMkh yu rLkhkof fkqkk [uLkku kVkk

yuf kuhfkuMkh rk yuxu yuwt f] su Mktkqok:
kuhfkuMkh nku. khtkw rLkhkof fkqkk kuhfkuMkh
Lk nkuk Akkt ykkku kuLkwt kkLk {kL fhke fke
Lkke. yk{ huf kuhfkuMkh fhkh rLkhkof nku Au,
khtkw rLkhkof fhkh kuhfkuMkh nkukku Lkke. u fu ktLku
rfMMkk{kt kuLkwt kkLk hnukwt Lkke.
rAukLkekkLkku rMkktk
fuxef k fuxkf fhkhkuLke fuxef ukkEyku
fkkfe nku Au yu yL Lkke nkuke. yku ku
Mkk{kL rLk{ {wsk :
...khu fhkh{kt fkuMkh yu kuhfkuMkh

ukkEykuLku yk Lk fhe fk khu ku fhkh
rLkhkof kLke Au; khtkw khu ku{Lku yk fhe
kuLkku y{ nku khu fkkfe heku
kkLku {kL hkk{kt yku Au. (Pickering v.
Ilfracombe Railway Co.,(1868) LR 3 CP
235.)
Wknh : kuE{uLxLkku yuf fhkh MkkuLkk yLku Lktkku
{kxu fhk{kt ykk, su{kt MkkuLkwt fkuMkh heku

{ukwt nkwt yLku Lktkku kuhfkuMkh heku. yk ktLku
ru yk y{ nkukke Vk MkkuLkkLku kkku
fhkh fkuMkh kk{kt ykku nkku. (Thomas
Brown & Sons Ltd. v. Fazal Deen, (1962)

108 CLR 391.)
fhkhfkku
fkk yLku LkLke fuxef krhMkrkyku yue nku
Au fu, Mk fhkh Lk nkuk Akkt kyu su ku
fkkfe Vhs yk fhkLke hnu Au. yke VhuLku
kk fhkhku fu fhkhfkku fnu Au. kuyku fkuE Mk
fkqkkke WkLLk kke Vhu Lkkenkuke. ku{kt kkkuLke
Mkn{rk kh kqo sYrhkk Lkke.
fkuEk kLkwt kuhfkuMkhLkwt y{ehekwt yxfk
{kxu fkku yLku Lk nt{uk frxk nku Au. yu
kuke fkuE ysqfkku k uk ykk yku heku
k[ke kkzu hf{ yLkirkf nkuE fhkhfkku ytkkok
kuLku ykf] Mk{e ke ku Vhs yk fhk ktrk
fhk{kt yku Au.
yLke y{ehekwt Mkkrkk fhk Lke[uLkk kku
nksh nkuk sYhe Au :
rkkeLku fkuE Vkku kku nkuku uEyu,
su keLku ku kuhVkkLku kkku nkuku uEyu.

ku Vkku/hf{ hkwt yu yLk kku. (Mahabir
Kishore v. State of M.P., AIR 1990 SC 313)
khke fhkhLke Ss.68-72 {kt fhkhfkku ru

{krnke ykkue Au. k.k. S.71 yLkwMkkh
fkuE k fu suLku keLke {krfeLkku {k szu yu

kuLkk fkkt u. kku ku kuEe (rLkkukkrnkk) Lkk
suxe s skkkheLku ykeLk Au.
Vkuskhe kwLkkke k[k {kxu kuhfkuMkh {u
{wk{k/hf{ {uLkkh kyu kuLkk Mkk[k
{krfLke ku fhkLke fkur fhe uEyu.
Wknh : kUf A, B Lkk kkk{kt qke Yk.
1,00,000/- s{k fhke u Au. B ku kiMkk E u Au.
kuu yk hf{ kUfLku kkAe ykke s kzu. (S.
Ketrabarsappa v. Indian Bank, AIR 1987

Kant 236.)
fhkhkuLkwt kkLk
fhkh fhLkkh huf kku kuLkk MkkLku kqhku fhku
uEyu, fu ku {kxu fkur fhe uEyu, rMkk fu kuwt
kkLk khke fhkhLkk fkk ykk yL fkk
ytkkok {kVekk nku. u fkuE kk Ehkku Lk nku
kku, {]wkOk k fhkh fhLkkhk kkkuLku ku{Lkku fhkh
kk hnu Au. u fu fkuE kLke ytkk Mkk{kk
kkkkLkku fhkh, k.k. fkuELkwt r[k kLkkkLkku
r[kfkh MkkkuLkku fhkh, kuLkk tuLku kk hnukku
Lkke. (S.37, Contract Act)
fkuEk kuLkkt fhkhLkku Vkku yL kkrnk kkLku
ykke fu, rMkk fu ku fhkh ytkk fkhLkku nku,
ykk fhkh{kt kuwt Lk fhk Mkku Mkq[uw nku.
fhkhLkku kk yu fhkh kqk {kxu yL kkLku, fhkhLkk
ke kkLke Mkt{rkke Mkkuke fu. kthtkw kuk rfMMkk{kt
Lkku fhkh kk{kt yku Au. (Khardah Co. Ltd.
v. Raymon & Co. (India) (Pvt.) Ltd., AIR
1962 SC 1810)
u [LkkkrnkkLku {tswh nku kku fhkh kkLk kkrnk

kk fhe fu. u fhkh{kt yufke w [Lkkrnkk nku
kku ykk rfMMkk{kt ku hufu Mktwk Mkt{rk ykkkLke
hnuu. (Ss.40-43, Contract Act)
fhkhkkLkLke Mkk (xuLzh)

u fkuE yuf kk khk fhkh kkLkLkku Mkk {qku
nku yLku ku Mkk yMefkhkku nku kt kkLk Lk
kk {kxu [Lkkkk skkkh Lkke yLku ku kkukkLkk
fhkhLku kkk nfku kw{kkku Lkke. ku {kxu krhkkuLke
nkshe sYhe Au.
Mkk rkLkhke nkuku uEyu.
ku ku Mk{u yLku Mku fhkE nkue uEyu.
ku ru [Lkkrnkk kkMku ku kqAkhA fhkLkku
yu kkkMk fhkLke kf yLku Mk{ hnuku uEyu. (S.
38, Contract Act)
Wknh : A yu fuxkuf {wk{k B Lku u[kLke
fkqkk fhe. fhkh {wsk A yu ku {k B Lke

Vuxheyu {hkrkyu knkU[kzkLkku nkku. yk Mkk
ku Lk nkukke A u ku fhkhLkwt kkLk Lk fhu kku kuLkk
rY fkuE fkkfe Vhs Qe ku Lkn. (Based
on Re Andrew Yule & Co., AIR 1932 Cal
879)
u yL kku knuk s yMefkhLkku Mktfuk ykke eku

nku kku xuLzh sYhe hnukwt Lkke. (International
Contractors Ltd. v. Prasant Kumar Sur
(decd), AIR 1962 SC 77)
kqofkk fhkhtk
kt fhkhLkku fkuE kkfkh hk Mk{ knuk s kuLkku
tk fhkLkwt fu kuLkku yMefkh fhkLkwt kMkt fhu kku
fkku [LkkrnkkLku fhkh h fhkLkku rfk ykku
Au. rMkk fu krnkkyu ykk koqtf khk
fhkhLku {kLkk ykke nku. (S.39, Contract Act)
Wknh : A, B Mkkku fhkh fhu Au su ytkkok kuu B
Lke s{eLk kh kfzwt fkke kuLku kkukkLkk kkzkt{kt E

LkSfLkk huu MxuLk Mkwe knkU[kzkLkwt nku Au. A
fhkh kkLk knuk s kuLkwt kkzw nU[e Lkktu Au. ykk
Mktukku{kt yk kqofkk tk ytkkok B fktkku fhkh
Lku h fhe fu ykk ku [kw hke fu. (Based on
John Usher Jones v. Edward Scott
Grogan, AIR 1919 PC 190)
fhkh kkLkLkku Mk{, Mk yu hek:
fhkhkkLk [Lkkkk EAu ku Mku yLku heku kE

fu, suLku [Lkkrnkk Mkn{k nkuku uEyu. (S.50,
Contract Act)
Wknh : kzwykk {krf Lku {Lke nwf{ khk kzwt

{kufu Au. khtkw ku {Lke nwf{ fkoLkwt kzw, hLkk
kzkLke hf{{ktke fkke u Au. kt Mkwe {krf
Mkn{k Lk kk kt Mkwe ykwt fhkhkkLk kqo Lkne
kk. (Based on Narayanrao Jageshwar
Rao v. Tanbaji Damaji, AIR 1954 Nag 270)
u fhkh kkLkku fkuE Mk Mk{ kokku Lk nku kku

ku ku Mk{ hr{kLk kqhku fhku uEyu. (S.46,
Contract Act) u fhkhLkwt f] yuwt nku su ytkkok
Mk{ fhkhLkwt {w k nku kku Mk{kr eke skk
[LkkrnkkLku ku fhkh h fhkLkku n hnu Au.
(S.18, Contract Act) Mkk{kL heku, kkkhLku
kkk fkkyku{kt Mk{Lku kMkwt {n ykkk{kt
yku Au. kkfkhku fhkh{kt Mkku Mk{kr k
koe fu. yLku kuLkwt {n Mk{, ku fhkh f]Lkwt
{w {n Au fu Lkne ku rLkk fhk{kt {Yk
hnuu.
Wknh : A, B Lke kwkeLkkt Lk{kt r{XkE
knkU[kzkLke fkqkk fhu Au. B yu A Lku Mkku

skwt nku Au fu yk r{XkEyku kuLke kwkeLkk LkLke
kkheu ykLkkh {nu{kLkku {kxu Au. A LkLku rMku
r{XkE knkU[kze fkku Lkke. yn Mk{ {nLkku
nkukke B Lku yu fhkh ktLkfkko hnukku Lkke.
[Lkkkkyu fhkh kkLk {kxu ku Mk k Lke
fhwt uEyu. u fhkh{kt fkuE yuf Mk skwt Lk
nku kku fhkhLke rkMkwLku ykkhu ku Mk Lke
fhwt uEyu.
Wknh : A B {kxu fuxkuf {k heu Au. B yL
fkuE nuh{kt Au. A, B Lku kuLke f[uheyu ykeLku

[qfe fhk sku Au. yk yku Au. B Lku
[qfe kuLkk tkLkk Mku kwt uEyu. (Based on
Gopiram Kashiram v. Shankar Rao, AIR
1950 MB 72)
fhkhLke ykk fu rLkVkk

su fhkhLkwt f] y nku ku ko kLku Au. (S.56,
Contract Act) khtkw u [Lkkrnk, Mkk{kL
kwk{kk Mkkku, yuwt Mk{ku nku, suLkk ykkhu
kuLku fhkhLke ykkLkku ytks Lk nku kku ykk
fhkh kkLk {kxu kuLku ku LkwfMkkLkLke hkkE
[Lkkkkyu fhkLke hnuu.
u yk fhkh kk kk y fu kuhfkuMkh kLke
Au, su [LkkkkLkk rLktk{kt Lk nkukkt, ku fhkh
ko kLku Au. kuLku rLkVkkLkku rMkktk fnu Au.
(S.56, Contract Act)
Wknh : A ke u{kt hnukk B Mkkku kuLku kuLkk
u{kt ku knkU[kzkLkku fhkh fhu Au. yk fhkh kk,

yk kuLke rLkfkMk yxfke uk{kt yku Au. ykk
Mktukku{kt ku [Lkke ktku hnukku Lkke. (Durga
Devi Bhagat v. J. B. Advani & Co. Ltd.,

(1970) 76 Cal WN 528)
yk rMkktkLku kkw kkzk fhkh kkLkLkwt y

ykk kuhfkuMkh kLkw sYhe Au. Vk kkLk
knuk fhkkt {w~fu kE skke fhkh kkLk
kLke skwt Lkke. (Alopi Parshad & Sons Ltd. v.
Union of India, AIR 1960 SC 588)
Wknh : {uLwku[hh A kuLkkt fuxktf {eLkku B Lku
u[k kikh kk Au. yk fhkh kk kk Mkhfkh yk
{eLkku kh 20% xuMk ke u Au. kuke A Lku ku {eLkku

B Lku u[k{kt fkuE Vkku skkku Lkke. yk fhkh
kkLk y Lk kLke skwt nkukke A yu kuLkwt kkLk
fhwt s hnu.
ykk Mktukkuke kkfkhku kk{kt yue Mk ukkE
fhe fu suLkk ytkkok kuyku yue Mkrk suLkk kh
kkfkhkuwt rLktk Lk nku kuk Mktukku{kt Wk kkkt
kuyku fhkh {kufqV hke fu. ykk Mktukku{kt
nkkku, kqh yLku nwzku suk MktukkuLkku Mk{ku
fhe fk.
yk fhkhke fkuE Vkku kku nku kku kuu ku Mkk{uk

kkLku khk fhkLkwt hnu Au. (S.64, Contract Act)
u fkqkk rLkhkof nku ykk ykk fu
rLkVkkLku fkhu rLkhkof kLke ske nku, kuk
Mktukku{kt su kkLku fkuE Vkku kku nku ku kuu khk
fhkLkku hnu Au. (S.65, Contract Act)
Wknh : {krf A kzwykk B kkMkuke kzk
rLktk khk{kt kokke w hf{ u Au. kuyu ku

khkLke hf{ B Lku [qfe s hne (Somraj v.
Jethmal, AIR 1957 Raj 392)
Lkku fhkh
khu kkfkhku yMk{kLk fhkhLku ku fkuEf ku
s fhkh fhkLkwt fkt kku ku s kkfkhkuLke [u ykk
ke kkfkuhLke [u yLku kuLkk yus khefu
yhMkkhMk sqLkk fhkh{ktke {wk kkLkwt Lke fhu,
khu yuf Lkku fhkh yMk{kt yku Au. u fu ku
{kxu sqLkk fhkhLkk huf kkfkhku Mkn{k nkuk sYhe
[u. (S. 62, Contract Act)
{wk, nf skku fhku, Mkt{rk yu Mktkkuk

[Lkkrnkk kuLkku nf skku fheLku, Mktkkuk fu Mkt{rkke,
kqo fhkh ykk fhkhLkk yuf kkLkk kkLkLkku Mk{
khe fu ykk {q [Lk{kt kk ke fu.
Wknh : A B kkMkuke Yk. 10,000/- {ktku Au. A B

Lku Yk. 5,000/- ykku Au yLku B kkfeLkwt uwt {kV fhe
u Au. kuLkk ykkhu B Mkt{rk yu MktkkukLkk ykkhu
fhkh kkLk{ktke {wk kk Au. (Based on
Kapurchand Godha v. Himayatalikhan
Azamjah, AIR 1963 SC 250)
h kk kkk fhkh h fhkLkwt

khu fkuE hkkk kk kkk ykqo hnu khu yL
kk kuLke kqk {kxu ktku Lkke. u fu ku kkLku, sku
fhkhtkLkk krhk{ku : rr kkLk

fuxkf fhkhtkLkk Mktukku{kt yuf kk fhkh tk
fhLkkh kk kku {ktze fhkhkkLk fhkkLke fkur
fhu Au, suLku rrx k fnu Au. yLku kuLku kkk
fkkLku rr k Lkku fkku fnu Au.
ykk kuLke Mkq Lku ykkhu fkuE fhkhLkwt rr
kkLk Mkq[e fu :
khu ku nkrLk fu LkwfMkkLkLku {kkk {kxu fkuE
kuh Lke Lk fhkwt nku.
khu fhkhLkwt f] yu fkhLkwt nku fu ku{kt
[qfku hf{Lke k ykqhke nku. (S.10,
Specific Relief Act)
khu yL ftE Lk skwt nku, khu yuwt {kLkk{kt

yku Au fu:
Mkkh r{fkLkk nMkktkhLkku fhkh Vk
ykkf k khk kko heku {wk Lk fhe fk.
r{fk fkuEk kkke Mkw Lk nkuE, keLkk
kMk hMkLke rk Mkw nku ykk
yuk {k{wk su kh{kt yk nku yLku
yu r{fk rkke kkMku keLkk xMxe fu
yusLx khefu hnue nku. (Explanation to
S. 10, Specific Relief Act)
Wknh : A, B Lku rLkrk {k{kt Mxe
knkU[kzkLke fkqkk fhu Au. yk Mk{u MxeLke

r{ku{kt nzkk nkukke ku {uwt Mkh Lkke nkukwt.
u A fhkh kkLkLke {LkkE fhu kku ykk A Lku
rr kkLkLkwt nwf{Lkk{wt ykke fu. (Howard E.
Perry & Co. Ltd. v. British Railway Board,
[1980] 2 All ER 579.)
Wknh : A yu B Lku wk Mkwth k[eLk fkf]rk
u[kLke fkqkk fhe, khtkw kk{kt ku Vhe kku.

ykk Mktukku{kt B Lku rr kkLkLkwt nwf{Lkk{wt Lk
{e fu. fkh fu ku k yk fkf]rk Vhe u[k {kxu
s hek EAkku nkku. (Cohen v. Roche,
[1927] 1KB 169)
u fkuE xMxe kuLkk yrfkhkuLke Wkhx sE fkuE fhkh

fhu kku kuLkwt rr kkLk Lk fhke fk. (S.11,
Wknh : A xMxe xMxLke s{eLk 7 ko {kxu kzu
ykkkLkku yrfkh hku Au. ku B MkkkuLkk fhkh{kt

yuf yue ukkE fhu Au. koLkk ytku ku fhkh
kwLkSoek fhe fku. yk fhkh rr heku
y{ef]k Lk fhke fk. (Illustration to S.21(e)
of the (repealed) Specific Relief Act, 1877)
fhkhLkk yuf kkLkwt rr kkLk

yuf Mkk{kL rLk{ {ku, ykk rr kkLk
Lke[uLkk krhkku kh rr kkLk Lk Mkq[e fu :
kkfkh fhkh fhu kuLkk yuf kkLkwt kkLk fhk
yk{ nku. su LkkLkku kk kuyku Lkke y{ fhe
fkk, ku fhkhLke fw f{kLkku yuf LkkLkku s
kk Au. yu kuLku ykkf k zu [qfe fk
Au. ykk Mktukku{kt ykk ku fhkhLkk
{wkk {kxu rr kkLk Mkw[u. khu
kuk y LkkLkk kk {kxu ykkf [qfe
Mkq[u.
yuke rY su fhkhLkku {wkk s y kE
skku nku kku kuk Mktukku{kt u yL kkfkhu
sYhe yus [qfe eu nku ykk kuLkku

{nLkku kk [qfu nku kku ykk rr
kkLkLkku nwf{ fhe fu Au.
e u ykk fhkhLkku f]Lkku fkh yuku
nku su{kt kke nkrLk kiMkk [qfkke ke
Lk fk ku{ nku ku Mktukku{kt rr
kkLkLkku nwf{ ykk Au.
Wkhkuk ktLku Mktukku{kt [Lkkkkyu
fhkhLkku y kk yLku kuLku kkwt
kh k skw fhwt kzu Au.
fhkhLkku fkuEk kk, kuLkk yL kkkuke Mktk
kk{kt yku Au. yLku ku yL yuk huf kkke
yk nku Au suLkwt kkLk fkuE rLkrk Mktukku{kt
y fu rLkV kLke fu. yLku kuk huf
kkLkwt rr kkLk kwt s uEyu. (S.12,
khu ku Mk{kLkku LkkUkkk rnMMkku hku Au. yk

rfMMkk{kt u yL kkfkh fhkhLkk Mk{k rnMMkk
{kxu Mkt{k kuku kk [qfu Au [qfe eku Au. kku
ykk [kuMk [qfe {kxu yku ykke fu.
ynet fhkh [kuMk kk {kxu r[khk khk
hku Au, su kkLkwt kkLk Lkk s kwt nku.
khu ku rnMMkku Lkkkfe heku [qfe Lkk fk.
yk fuMk{kt u yL kkfkh fhkhLkku Mkt{k kuku
kk hkuk rLkk [wfu Au. ykk [qfe eku
nku kku ykk [kuMk [qfe {kxu yku
ykke fu.
Wknh : A, B Lku 100 yufh s{eLk u[k kikh
kk Au. khtkw yu kk{kt kLk{kt yku Au fu A kkMku

Vk 98 yufh s{eLk s Au. yLku yL ku yufh fkuE
keS s kLke Au. yk ku yufh s{eLk fhkhLkku
qk LkkLkku kk nkuE kuLkk {kxu ykkf kh sYhe
Lkke. ykk Mktukku{kt, B Lke EAk {wsk A Lku 98
yufh s{eLk Vke ku yufh s{eLkLkk kiMkk khk
fhk ykk kku fhkhLkk 98 yufhLkk rnMMkk {wsk
rr kkLk fhk ske fk. (Based on
illustration (a) to S.14 of the (repealed)
Specific Relief Act, 1877)
rr kkLk Lk kE fu kuk fhkhku

Lke[u sku fkhLkk fhkhkuLkwt rr kkLk
Lkke.
su fhkhku{kt ykkf kh khk ykk
khVLke nkrLkLke [qfe nku.
fhkhLkku ykkh yue yLkuf {krnkeyku kh nku
su yufke Mkkku ku nku yu yukt ytkk
fkhLke nku fu suLkwt kirkf MYku kkLk
Lk nku;
yuku fhkh suLke f]rk rLkrk fkhLke Lk nku.
Wknh : Ayu B [u yuf fhkh kk Au suLke
ytkkok B, A Lku fko kh kuLkk fhkhLku h fhe

fu Au. ykk Mktukku{kt A fhkhLkk rrx kkLkLkku
ykkn Lk hke fu. (Dharam Veer v. Union of
India, AIR 1989 Del 227)
fhkhLkku fkh yuku nku suLkwt yuf Mkkk yu

Mktk kkLk khk s nku.
Wknh : A yu B yuf yuku fhkh fhu Au. suLke
ytkkok A, B Lku B Lke s{eLk kh hnu huu kELkLkku

Wkkuk fhk {kxu 21 koLke Mkkk ykku Au. yk huu
kELk A khk kLkkk{kt yke nku Au. fhkh {wsk
B yu kELk kh {kknf knLkku [ke fu yLku
kk{kt Lku #SLk kkh kqhku kkzu. yLku A ku
kELkLku Mkkhe krhMkrk{kt hku. ykk Mktukku{kt
B rr kkLkLkku ykkn Lk hke fu.
(Illustration to clause (g) of S.21 of the
(repealed) Specific Relief Act, 1877)
ykkxuLk yux{kt skk Lk nku kuk fkuEk

fhkhku ytkkokLkk Mkktk fu rLkk ykkxuLkLkwt
rr kkLk Lkke. yke fkuEk kyu u
ykku fkuE k fhkh fkuo nku yLku kuLkwt kkLk
fhkLke Lkk kkzu kku kuk fhkhLke nkshe ykkLku
[wfkku ykkk{kt yhku fkko hnu Au.
Wkh sku f{Lke kuxk f{ku (a), (b) yu (c) Lku

kLk{kt hke, fuxkf ykkYk Mktukku{kt ykk
fkkLkk rrx kkLk {kxu ykkn hke fu Au.
khu fuMk fhkhLkk kkLk {kxu nku khu :
rkhku fu yue yL Mkwhkk kh fhkh ytkkok
eu kuLkLkwt kh [qfeLku, u fu ykk
rfMMkk{kt kuLkLkku yuf s kk ykkku nkuku
uEyu yLku yL kk fhkh kkLk kh
[qfkLke kikhe nkue uEyu.
ftkLkeLkk rzkuL[hku khk ku hf{ [qfe
fheLku.
khu ykku kku :
kkekhekkLkkt ykik[khef f]Lkk kkLk
{kxu nku{ yLku kkekhkuyu Mktwk Mkk
Y fhe eu nku, ykk
ku f] kkekheLkk rnMMkkLkwt nku.
khu kku yuk fhkh kkLk {kxu nku kuLke
ytkkok s{eLkLku kkkt kktfk{Lkwt f] nku,
khu :
kktfk{Lkku fkh fhkh{kt Mkku kouku
nkuku uEyu.
keLkwt yk kktfk{{kt hnuwt rnk ykkf
khke w nkuwt uEyu.
rkke khk fhkhLkk kkYku s{eLkLkk
ykk fu {kuxk kk kh fksu fhku nkuku
uEyu. ((S.14, Specific Relief Act)
Wknh : A B Lku kkukkLkk yuk uh u[kLke
fkqkk ykku Au su uh kh{kt MknukEke Wk

Lkke. u khkk A fhkhkkLkke {qfhu kku B uhLke
ykkkLkk ykkhu kuLkk rr kkLkLke {ktke
fhe fu. fkh fu ykk Mktukku{kt ykkf
Mknk/kh khk fhkh kkLk kqo kkwt Lkke.

(Based on Langen and Wind Ltd. v. Bell,
[1972] 1 All ER 296)
ktLku kkfkhkuLke EAk {wsk kkk fhkhku {kuxkkku

LkkufheLku kkk fhkh nku Au, su{kt kLkku
{kLkrMkf krhMkrkLkk yLku kuLke kwkkLkk ykkhu
fhkh yMk{kt yku Au. u ykk fhkhkuLkwt rr
kkLk fhkk{kt yku kku sYhe Lkke fu kko
krhk{ku s {u. (Robert DSilva v. Rohini
Enterprises, AIR 1987 Kant 57)
Wknh : uf A fkLkfkko B Mkkku yuf
Mkkrnf uLk kkkku fhkh fhu Au. B kuLkwt rr

kkLk EAe fu Lkne (Based on illustration to
clause (b) of S.21 of the (repealed) Specific
Relief Act, 1877)
Wknh : A, B Lku kuLke s{eLk khLkk kz fkkkLkku
fhkh ykku Au. ku yk fhkhLkwt rr kkLk fhke

fu. (Robert DSilva v. Rohini Enterprises,
ykkLku rr kkLkLkku nwf{ kkXku fu Lk

kkXku ku Lke fhkLke Mkkk Au yu fhkh{kt
rr kkLk Lke kk nkuk {kkke s ykk
kuLkku nwf{ ykkk ktku Lkke. yk{ ykk Lke[u
sku Mktukku{kt rr kkLkLke kk nkuk
Akkt Lk ykke fu :
fhkhLke ukkEyku, kkfkhkuLkwt koLk yLku fhkh
fhk{kt ykku ku Mk{Lkk Mktukku hkkk
kkLku kkk Lk nkuk Akktu yuk nku fu suke
keLku rkke fhkkt w yku k fkko
nku, ykk
fhkhkkLkLku fkhu rkkeLku yue
{w~fueykuLkku Mkk{Lkku fhku kzkku nku su fhkh
fhke ku kLk knkhu hne kE nku yLku kuke
keLku k {w~fue Qe kke nku; ykk
rkke yukt Mktukku{kt fhkh fkuo nku fu su
Mktukku{kt rr kLk Lk kLke hnu. (S.20,
AIR 1987 Kant 57)
yue k su f] fhk yMk{ko nku ykk kku

suLke kkMkuke ykkf kh {ue fk yu{ Lk nku
ykk su fhkhtk ykhu yLku kuke fhkh kLk Lk
fhu ykk Afkx fhu ykk Ehkkkqof kuhkowtf
fhu kue kLke khVu{kt rr fhkh Lk Xhke
fk. su k yu kqhkh Lk fhe fu fu ku fhkh
kkLk {kxu kikh Au. ykk fhkhLke ukkEyku
{wsk fhkh kkLk fhe fu Au, ku kLku k
fhkhkkLk {kxu {skqh Lk fhe fk. (S.16,
Wknh : A kuLkku fuxkuf {wk{k B Lku u[k kikh
kk Au. fuxkf {wk{k ykk kk A kkfeLkk

{wk{k ykkk yMk{ko kLke Au. yk A Lke
khVu kikheLke k{e kou Au. kuke A rr
kkLkLkk nwf{ {kxu ykkLke { Lk E fu.
(Based on Sun Permanent Benefit Building

Society v. Western Suburban and Harrow
Road Permanent Building Society, [1921]
All ER Rep 690)
Wknh : A, B Lku s{eLk u[k kikh kk Au.
khu kkfkhku [u fhkh kk Au khu kt yuf

LknuhLkwt kukfk{ [kkwt nku Au, suLku fkhu ku
s{eLkLke f{k qk s e Au. yk kkLke B Lku
nku Au. kthkw A Lku Lkke nkuke. ykk Mktukku{kt
rr kkLkLkku nwf{ Lknkukku ykkku.
(Ramakrishna Naidu v. Palaniappa
Chettiar, AIR 1963 Mad 17)
rr kkLkLkk kk{kt ke rr kkLk ykk

kuLku kke ykkf MknkLke {ktke fhe fu. u
ykkLku ku ku kku ykk kku rr kkLk
Wkhktk ykkf kh ykkwt ku kku kku ykk
ku ku ykke fu. ykwt kh Lke fhke ku
ykku fhkhLkk fkkLke S.73 ytkkokLkk rLkuokuLku
kLk{kt ukLkk hnuu. (S.21 Specific Relief Act)
Wknh : A, B Lku kkukkLkwt h Yk. 10,00,000/- {kt
u[k Mkn{k kk Au. B Lkk ku hf{ [qfk Akkt, A

kuLku {krfe MkkUkkku Lkke. ykku rr kkLkLkku
[wfkku ykku k ku{ kkkt k ko eke kk.

ykk Mktukku{kt ykk B Lku k ko kuLku Mktkrk Lk
kkhe ku {kxu ykkf Mknk [qfe fu. (Based on
illustration to the third paragraph of S.19 of
the (repealed) Specific Relief Act, 1877)
su fhkh{kt fhkhtk kk kh [qfkLke hf{ Mk

fhue nku, ku hf{Lke Lkrf [qfe k kE fu.
rMkk fu, yuwt Mk fhe fk fu ku hf{Lke Mkkk
fhkh kkLk {kxu s fhkE nke yLku ku rr
kkLkLku ku [qfe Yku Lknkuke fhkE. u yk
Mkkk fhk{kt yku kku ykk rr kkLkLku
ku ykkf Mknk [qfkLkku nwf{ Lk fhe fu.
(S.23, Specific Relief Act)
Wknh : A, B Lke Mktkrk{kt kzwykk Au ku C Mkkku
fhkh fhe, B Lke Mkt{rk kk, C kkMkuke kuxkkzw

{uk fkqkk fhu Au. ku C kkMku yuwt k fkwu Au
fu Mkt{rk Lk {u kku ku C Lku Yk.10,000/- ykku.
khkk A ku kuxkkzkLkk fhkhLkk kkLkLke {LkkE
fhu Au. ykk Mktukku{kt C, u B Mkn{k kk kku A
Lku rr kkLk {kxu {skqh fhe fu. (Based on
illustration to S.20 of the (repealed) Specific
Relief Act, 1877)
fhkhtkLkk krhk{ku : LkwfMkkLk/nkrLk
kuLkk fkkfe Mkknfkhku rY kku fheLku

s{eLkLkk u[k{kt kUfLkk ksLke, MkMkk{kt s{eLk
Vhe u[e kuLke yLku tk{kt ku LkwfMkkLkLke Mkk{u
ykkf Mknk {ktke su kuLku yuLkkk fhk{kt yke
nke. (Hayes v. James and Charles Dodd,
[1990] 2 All ER 815)
Mkwr{ fkuxuo skwt nkwt fu ykkf kh Lke fhk

{kxu ku rMkktkku kLk{kt hkk{kt yku Au.
khu fhkhtk hr{kLk su kLku [es

{kLke nke. kuLku Lk {kk, kuLku ku fhkh kqhku kkkt
su ykkf Vkku kku nkuk kuLkk ykkhu ykkf
khLke kkhe fhe yu kesw, keyu kkukkLkk
khVke kkt s kkk E fhkh kkLk kE fu ku
{wskLkku fhkh kkLk fhk fkue fhe yLku kuLku
ku LkwfMkkLkLkk ykkhu kh {ktkw.
(Murlidhar Chiranjilal v. Harishchandra
Dwarkadas, AIR 1962 SC 366)
Wknh : nhkS{kt Mkkike w kkue kkLkkh A ku
hf{ [qfk{kt rLkV hnu Au. B nhkS fhLkkhu

keS [k{kt [e kkue MefkheLku LkwfMkkLk
xkzkLke fkur fhe uEyu. (A. R.
Krishnamurthy v. Arni Municipality, (1955)

1 Mad LJ 437)
su kkfkh fhkhtk fhu ku fhkhtkke Mkk{k

kkfkhLku WTkk LkwfMkkLk fu nkrLkLke [wfe fhe
kzu. (S.73, khke fhkhLkku fkku)
khke fhkhLkk fkkLke S.73 {kt LkwfMkkLkLkk

Mkk{kL rMkktkku kok Au, khu kuLku kkk
rr rMkktkku ykkku khk ykxk kkuo{kt yk
yk Mk{u Mkkrkk fhk{kt ykku Au.
Wknh : A yu yuf kzu ykkue, fokuk hkke
Wknh : kuE{uLx : A, B kuEe kkMku kuLkku kuzku
s{eLk hee. fokuk{kt sk {kxu kkALke khVke

yth skLkku yuf s hMkku nkku. fkh fu ykkke ku
Lknkukwt. A yu kuLkk fkkfe Mkknfkhku kh
rkMk fkuo suLkk {wsk kkAke fokuk{kt sk
{kxu {khk nf k nkku. kkAe s{eLkLkk
{kf ku nf Lk nkuk kh sLk {qwt. yLku Lke kuLke s
Mktkrk khLke yhsh yxfke ee. yk{ kkke
A kuLke s{eLk kh ku fokuk Lknkukku [ke fkku
nkukke, kuu ku ykuAe f{ku u[e Lkktku yu kuu
{qfe Au. B Lke {krfe hr{kLk kuzkLku nt{u

kux hne yue E kk kku LkwfMkkLkLke kkhe
kuzkLke {qf{k kkk E kkLke f{kLkku kVkk
hnuu. (Hastmal v. Raffi Uddin, AIR 1953
Bhopal 5)
Wknh : kktfk{Lkk fhkh : fkuLxkxh A rkzkLkwt
kktfk{ [uke {qfe u Au. kkk LkwfMkkLkLkwt {kk kkfe

hnu kktfk{Lkk ykkhu kk{kt yku.

(Dhulipudi Namayya v. Union of India, AIR
1958 AP 533)
{kufk{kt fhu [koLkwt kh {e fu Lkne. fkh

fu yk ru kuW kkfkhku{ktLkk yuf Lku Lkke.
Wknh : {kLkwt u[k : u[Lkkh A yLku hekh B
(Madras Railway Co. v. Govinda Rau,

(1897-98) ILR 20-21 Mad 478)
yuf yuku fhkh fhu Au fu u A ke fkuE w kE

kku A ku {kLkwt u[k fhe fu. yu B [wfe{kt
q fhu kku k{ u[k yLku yL u[k [uLke
f{kLkk kVkkLku ykkhu ykkf kh Lke
fhku. rMkk fu kwLkuo[k fhk{kt qk s Mk{
skku hkku yLku fhkh Mk{Lke yLku ku Mk{u
khf{k{kt kMkku Vuh kzkku nku. (Bismi
Abdullah & Sons, Merchants and

Commission Agents v. Regional Manager,
Food Corporation of India, Trivandrum,
AIR 1987 Ker 56)
S.73 Lkk ke kk{kt yuk LkwfMkkLkLke kk kE Au
su kkfkhku khu fhkh{kt Wkko khu s kk nkk

fu ku{u fhkh tk Mk{u su ku hf{ ykkkLke ku.
yk rMkktkLku rr LkwfMkkLkLkku rMkktk fnu Au.
Wknh : r{{krf A yuf kqxu tkLkk Mk{khfk{
{kxu knku[kzk {kxu B Lku rLkwk fhu Au. {uLwVu[hh

kuLke zeehe{kt rtk fhu Au. r{{krf kkMku yk
yuf s tk nkukke kuLku r{ [kw fhk{kt rtk
kk Au. su kkke y B Au B Mk{Mkh r{ [kw
kkku nkuk kku ku LkVkLku LkwfMkkLkLkk kh khefu
{ktku Au fkuxuo yk kku yu ykkhu Lkk{tswh fkuo fu LkVku
yk rtkLku fkh{yu kku ku khkukh, khtkw ku khk
{uLwVu[hhLku knkU[kzkLku fkhu kku Au ku Mkkrkk
fhwt {w~fu Au. e u yk kk kku nkuk kku s
kuLku LkwfMkkLk [wfkLke Vhs kkze fk. (Hadley
v. Baxendale, [1843-60] All ER Rep 461)
Wknh : hS A yu fkuE yuf uLkk WMk
hr{kLk w LkVku hkLkk Ehkkke huu khk yuf

{eLk yLku fuxkf fkzkt WMkkk u{kt
{kufkk. ku hSyu huu MkkkekuLku WMk kkkku
fu LkVk ru fwt s fkwt Lkne. yk {eLk frkk
skyu knukh kwhku kE kk kk knkUwt. ykk
Mktukku{kt hSLku kuu kuuk LkVkLkwt fu kuu {eLk
rkk yLku rLkk LkwfMkkLk kh

u fhkh{kt fhkh tk {kxu fkuE LkwfMkkLkLke hf{ fu
fkuE rkkLke ukkE nku kku nfefk{kt yu LkwfMkkLk
kwt nku fu Lkn. fhkhtk fhLkkh kku yu rkk
kukkLke hnu Au fu kAe rLkk rkk nfefk{kt
ku LkwfMkkLkke w nku, u fu fkuE fhkh ytrk{
Xhkku LkwfMkkLkLkwt {k rLkk LkwfMkkLkkh
fhkkt w nku, kuk rfMMkk{kt rLkk LkwfMkkLkkh
s [qfkLkwt hnu Au. (S.74, Contract Act)
Wknh : A kkux yLku uxMko{kt kYLkwt u[k fhkku
nkku. kkux yu uxLke zekkuex khu A ku rukkLku

khk fhkku khu kuLku khk {e ske A ku kkux
kknfLku nU[kku Lknkukku yLku kuLku Vhe he ku{kt
nU[kku suke Vheke he fk. yuwt Xhkk{kt
ykwt nkw fu u ykk Mktukku{kt kkux kukE
yu khk fhk{kt Lk yku kku kuLke f{k rLkk
LkwfMkkLk khke w nkuE fu Lkne. (United
Breweries Ltd. v. State of Andhra Pradesh,
(1997) 3 SCC 530)
Wknh : fhkhLke hkku ytkkok yuf hekhu kuLke
fw he f{kLkk 25% yu heku [qfkLkk nkk fu su

ku ykk w fhu yLku fhkh tk kk kku ku hf{ ku
kw{ke kuMku. yuwt Xhkkwt nkwt fu fhkh{kt rLkk ku
nkukke yu hf{ fhkhtk kh [qfe Vhrskk hnu
Au. (Shree Hanuman Cotton Mills v. Tata
Air Craft Ltd., AIR 1970 SC 1986)
rr fhkhku : krkkqk
krkkqk yuku fhkh Au fu kt yuf kkfkh keLku
ku LkwfMkkLk{ktke k[ke ukLkwt [Lk ykku Au fu,
su [Lk ykkLkkhLkk kkukkLkk koLkLku fkhu ykk
keS fkuE kLkk koLkLku fkhu kuLku kwt nku.

yk fkhLkk fhkh{kt e{k fhkhkuLkku Mk{ku kk Au,

su{kt kkueMke ytkkok kk s LkwfMkkLkkuLkku
ytku ELku fhkh fhk{kt yku Au. (State of
Orissa v. United India Insurance Co. Ltd.,
AIR 1997 SC 2671)
krkkqk [Lk khfLkk nfku S.125 {kt koku Au.

su{kt [Lkkkk kkMkuke hf{ khk {ukLkk
MkrnkLkk yuk kk s nfku kok Au. su krkkqk
khf Mkk{k kkLke krk kqk fhk hku Au.
Wknh : ykzrkk A yu B {kknf ftkLke Mkkku
kuLkk knLk kzu kukku fhkh fkuo. {kknLk {tzLkk

rLk{ku yLkwMkkh, ftkLkeykuyu ku{Lkk zkEhkuLke
ykLkkLku kLk{kt hke uf knLk krkkqk
fhkh ytkkok hkwt sYhe nkwt. yk rfMMkk{kt su C yu
A khk knLk ew nkw. zkEhLke qLku fkhu E
skkku {k (zek) C yu B kkMkuke LkwfMkkLkLkwt
kh ewt. yuwt Xhkk{kt ykwt fu A yu B Lku
krkkqk ykke kzu. (Gillespie Bros. & Co.
Ltd. v. Roy Bowles Transport Co. Ltd.,
[1973] QB 400)
rr fhkhku : {eLkkehe
{eLkkeheLkku fhkh yuxu fkuE kkrnk fMkqh fhu khu
kuLkk [LkLkwt kkLk fhkLkku ykk skkkhe yk
fhkLkku fhkh su k {eLkkehe ykku Au kuLku
{eLk fnuk{kt yku Au. su kLkk fMkqhLkk
Mktkt{kt {eLkkehe ykkk{kt yke nku kuLku
{w ukkh fnu Au. yLku su kLku {Lkkehe
ykkk{kt yke nku kuLku ukh fnu Au. (S.126,
Contract Act)
krkkqk yLku {Lkkehe
fhkh{kt krkkqkkhf yLku Vhs [u fkuE kkL Lk

nkukke krkkqkkhf ukkhLku uwt [qfk kk
fhe fu Lkne. (K. V. Periyamianna
Marakkayar & Sons v. Banians & Co., AIR
1926 Mad 544)
yL uf fhkh {wsk {eLkkehe fhkh{kt yus Lk

nku kku kuLku rLkhkof kk{kt yku Au. {w
ukkhLke khVu{kt ftEk fhkLkwt [Lk kkuku s
yuf ku yus kLke Au. (S.127, Contract
Act)
Wknh : A yu B Lku w fu C Lku Yk.1200/-
Wkh ykkku. ku Mk{Mkh [qfe uu. u ku Lkne [qfe

fu kku nwt kkuku kuLke skkkhe E. ykLku fhkhLkku
fkku Xhkkku nkku. su{kt A C Lkk uk {kxu {eLk
kk. (Jagannath Baksh Singh v.
Chandra Bhukhan Singh, AIR 1937 Oudh
79)
u {eLkkehe fhkh{kt yLkk kokuwt Lk nku kku

{eLkLke skkkhe yLku {w ukkhLke skkkhe
Mkn yMk{kt hnu Au. (S.128, Contract Act)
khu ku k {eLku keS kLku {e kzu yLku
keS k fhkhLkku kk Lk nku kku k ku {w
ukkhLkk MYk{kt hnuu. (S.132, Contract Act)
khu {w ukkh [qfe{kt q fhu khu s
{eLkLke skkkhe Qe kk Au. ukhLkk kku,
ykk Mktukku{kt knue Vhs kkk ukLke kLku Au.
(Re Browns Estate, Brown v. Brown,
[1893] 2 Ch 300) ukh {w ukkh, {eLk fu
Mkn {eLk kh Mktwk heku ykk ku{kLkk fkuEk

yuf kh fkokne fhe fu. (Chokalinga Chettiar
v. Dandayuthapani Chettiar, AIR 1928 Mad

1262; Gurdit Singh v. Gujjar Singh, AIR
1919 Lah 355; Muslim Bank of India Ltd. v.
Mahommad Ateeq, AIR 1943 All 289; State
Bank of India v. G. J. Herman, AIR 1998
Ker 161)
krkkqkLkk fhkh{kt ku s kkfkhku nku Au, khu

{Lkkehe{kt k kkfkhku nku Au. krkkqkLkk
su {eLkkehe nkhkuLke nkh{kk khu rMkhue

nku kuLku Mkkk {eLkkehe fnu Au. (S.129,
Contract Act)
Wknh : C kUf {ktke yu eu ykuhzk^xLke
[qfe{kt q kkkt A {eLk kzu kuku fhkh

fhk{kt yku Au. ykk fhkhLku Mkkk {eLkkeheLkku
fhkh fhu Au. (Based on Margaret Lalita
Samuel v. Indo- Commercial Bank Ltd.,
AIR 1979 SC 102)
u fhkhLke hkku{kt fkuEk fkhLkku VuhVkh

{eLkLke knkh fhk{kt yku kku ku kkke
{eLk kuLke Vhs{ktke {wk kE Au. (S.133,
Contract Act) Lku {w ukkhLku fhkh{ktke {wk
fhkkt Mktukku Mko ykk ukhLkk yuk fkuE f]
fu [wfke {w ukkh fhkh{ktke {wk kk kku ku
Mkkku s {eLk k {wk kE Au. (S.134,
Contract Act) {eLkLku {kk nfku {wsk u
ukh fhkhtk ku Lk kuo, suLku fkhu {eLk
khk Mkk fhku LkwfMkkLkkh {w ukkhLku
knkU[k{kt kfeV kzu kku k {eLk kuLke Vhs{ktke
{wk kk Au. (S.139, Contract Act)
Wknh : B khk C Lku ykku kuLk {kxu A {eLk
hnu Au. C kkukkLkku fuxkuf {wk{k B kUf kkMku Mkwhkk

khefu {qfu Au. B yk Mkk{kLk kuE kuMku Au. A
{eLkkehe{ktke {wk kk. ((State Bank of
Saurashtra v. Chitranjan Rangnath Raja,
AIR 1980 SC 1528)
rLkV hkk khu Mkhfkhu MkwhkkYku s{k fhku

hf{{ktke ku Ve Lke Mkwkk fhe. A yk hf{ B yu
C ktLku kkMkuke {ue fu. (Pheku Ram Mali v.
Ganga Prasad, AIR 1938 All 206)
rr fhkhku : kuE{uLx (rLkkuk)

fkuE k khk rLkkuk fkuE nukwMkh keS kLku
rLkkuk krnkk {ke MkkUke ykkkLkwt, k yuk
fhkh ytkkok fu khu ku nukw rMk kk khu s ku
{k khk fhk{kt yku ykk rzehe ykkLkkh
kLke Mkq[Lkk {wsk keS heku kuLkku rLkfk
fhk{kt yku. ku rLkkuk Au. (S.148, Contract
Act)
Wknh : A nkux B {kt hkufk Au yu kt kkukkLkku

fuxkuf Mkk{kLk Mkwhkk {kxu {qfe Au. nkux
ykk rfMMkk{kt rLkkukkrnkk Au yLku A rLkkuk Au.
(Based on Jan & Sons v. A. Cameron, AIR

1922 All 471)
khu rLkkukLkk fhkh{kt fkuEk yue hf{Lke

fhk{kt Lk yke nku, kuk Mktukku{kt rLkkukyu
rLkkukkkrnLku {k {uk {kxuLkk rLkkuk{kt su ftE
[kuo/nkrLk kE nku kuLke [qfe fhkLke hnu Au.
rLkkukkrnkk Mkk{kL Mktukku yLku Mkrk{kt k

kkukkLkk Mkk{kLkLkwt ku ke fk kuwt kLk hku
kuwt s rLkkuk kuLke MktkLkwt hkk ktku Au.
u ku uwt [wfkLkku Mk{ kE kku nku ykk

ukkh yu kuLkk f]{kt q yk[he nku kku {eLk
ku hf{/f] fko kk ukkh Mkk{u yu s nf hke
fu su kuLkk yLku ukh [u nku. (S. 140,
Contract Act)
Wknh : B Lke kLke wfkLk {kxu A {eLk kzku
nkku, yu kuu MkhfkhLku khkLkk-kMkLMk {kxu

sYhe Mkwhkk hf{ [qfe nke. B yu C Lku kuLkk tk{kt
kkekh kLkkku, khu kuyku ktLku ku [qfk{kt
Wknh : A yu B Lku Lkk kwek ykk yLku kuLku
yL kthu knkU[kzk skw. B yu ku kthu

knkU[kze kku ek k kt Wkhkw qe kku. yk
nkuze kkkuzkkk rMkkh{kt 30 fkf kze hne
yLku {k kkze kku. B yu kuLke Vhs ke Lk
fnuk. yLku kuke kuu Lku LkwfMkkLkLke hkkE fhe
s kzu. (Based on Lakshmi Narain Baijnath v.
Secretary of State for India, AIR 1924 Cal
92)
rLkkukkrnkkyu rLkkukkLke Mkq[Lkk {wsk, fkuEk

{ktk kh, rLkkukLkku Mk{ kqhku kkkt s rLkkuk
knkU[kze uwt uEyu. (S.160, Contract Act) u
rLkkukkkrnkkLke qLku fkhu {k khk Lk yku
ykk MkkUke Lk kk ykk Mk{Mkh Lk kk, kku
rLkkukLku kke nkrLk {kxu rLkkukknekk skkkh
kk. (S.161, Contract Act) u rLkkukkrnkkyu
kuLke {nuLkk yLku fwkkke rLkkuk khV fk{ fwo
nku, yLku kuke r fhkh Lk nku kku kuLku kt Mkwe
kuLke hf{ ykkk{kt Lk yku kt Mkwe ku {wk{k
kkukkLke kkMku hke fu Au. (S.170, Contract Act)
Wknh : A yu B Lku ftEf Mkk{kLk yLku kuLkk
fkuXkh{kt rLkk Mk{ {kxu Mkk[k fkwt. ku B Lku ku

Mkk[e {kxu yuf rLkk hf{ ykkk k kikh
kku. u yu Mk{ rk kk Mkk{kLk uk yku yLku
Lku ku rLkk hf{ Lk ykku kku Lku yu {k hkufe
hkkLkku fkuE nf Lkke, fkh fu {kLku fkuXkh{kt
Mkk[k{kt fwkk fu {nuLkk ktLku{ktke yufu kzkk
Lkke. (Based on Kalloomal Tapeshwari
Prasad & Co. v. Rashtriya Chemicals &

Fertilizers Ltd., AIR 1990 All 214)
khu {kLkku rLkkuk fkuE ukLkk hkkE fhk

khVke MkwhkkYku ykk fkuE [LkLke kqkonwke khV
kku nku khu kuLku rkkk fnu Au. (S.172,
Contract Act) ku{kt {kLke kirkf fu nfkhk{f
MkkUke ke sYhe Au. (Co-op Hindushtan
Bank Ltd. v. Surendra Nath Dey, AIR 1932
Cal 524)
rr fhkhku : ykzk/yusLMke
yusLx yu {w fkkoLkwt fko fhkLku ykk kkrnk
kyku MkkkuLkk nkh{kt keLkwt rkrLkr
fhkLku hkufk{kt yku k Au. (S.182,
Contract Act)
ykzkLkk rMkktk ytkkok ykzrkku su {w fkkoLkwt

rkrLkr fhkku nku, ku ku kkuku s nku ku heku kuo
Au. (Municipal Corporation of Delhi v.

Jagdish Lal, AIR 1970 SC 7)
yusLx yLku f{o[khe [u kVkk Au fu yusLxLku Vk
wt fhkLkwt Au ku sku Au. khu f{o[kheLkk rLkuo{kt
fko fhkLke hekLkku k rLkuo nku Au. (Gaya
Sugar Mills Ltd. v. Nand Kishore Bijoria,
AIR 1955 SC 441)
Wknh : A yuf Mkk{kL {kknf yL Mkk{kL
{kknf B Lku C kLkku {k yuf rLkk

skyuke yL skyu E sk fnu Au. C Lkku
Lkkufh yu {k C Lkk yktk{ktke knLk{kt [zku Au.
yk rfMMkk{kt A yu C Lkku yusLx Au. (Sukul Bros.
v. H. K. Kavarana, AIR 1958 Cal 730)
Wknh : fuxkf txekkyku kkMku Mkhfkh kkMkuke
zktkh y{wf rLkk ku E kuLku yL kufkuLku rLkk

ku u[kLkku khkLkku nkku. yk {swhe {kxu ku{Lku
fuxwf kh {kw nkw, kuykuyu kkukkLkk [uo
kkuzkWLk kLkkwt nkw Lku kkukkLkk u{u kuykuyu
{kLkku Mktkn fhkkt nkk. fkuxo {wsk yk txekkyku
yusLx Lknkukk yLku ku{Lku su hf{ khYku {ke
nke kuLke khkLkk khf {kxu fkkfe ukkE
nke. (Based on State of Madras v.
Jayalakshmi Rice Mill Contractors Co.,
AIR 1959 AP 352)
yusLx khk su fhkh fhk{kt yku Au kuLku {wfkko

khk fko khkkh s kk{kt yku yLku ku{ktke
yusLx {kxu yL fhkhkuLkk kkfkhku suxe s
skkkhe Qe ku. (S.226, Contract Act)
Wknh : A, B Lku yusLx khefu Lke{u Au. B, A
khVke C kkMkuke fuxkf Lkkkt Wkh u Au. A yk

kuLk [qfk ktku Au. (Based on Romesh
Chandra Mondal v. Bhuyan Bhaskar

Mahapatra, AIR 1916 Pat 57)
{wfkko yusLxLkku yrfkh h fhu khu ykk

yusLx yusLMkeLkk tkLkku kk fhu, ykk
yusLMkeLkku ukkh kqhku kE , ykk
{wfkko ykk yusLx kife fkuEkLkwt {]w kk

ykk ku yMkh {Lkkku kk, ykk
{wfkkoLku Lkkkh nuh fhk{kt yku. (S.201
Contract Act)
Wknh : A yu rk yufk fhk yLku yufk ku

LkkkLku zk^xYku s{k fhkk {kxu [qtxk{kt yku
yusLx Au. zk^x ktke Lkefe skkt s yusLMkeLkku
ytk yke su. (Based on Alliance Bank of
Simla Ltd. v. Amritsar Bank, AIR 1915 Lah

214)
yusLxLke Mkkk
yusLxLke Mkkk Mk ykk kk nkuE fu.
Wknh : A yuf r{k ftkLkeLke yuf kkkh k[k
kusLkk ytkkok ftkLke B Lkk yLkuf f{o[kheykuLkwt

hkufk nkwt. A yLku B Lke Mktwk fkwkk nuX yu
kuLkk huf kkkhkhLkk e{kkzk -rr{{Lke hf{
yufk fhe kuLku A Lku [uf khk [qfk Mkn{rk ykke.
yu rr{{ [qfe Lkne yLku A yu r{khrkk hf{Lkku
kku h fkuo. yuwt fnuk{kt ykw fu B yu A Lkku
yusLx nkku yLku kkkhkhkuLku B, A khVke koke
nke. kue Mk{s nke. (Chairman, Life
kokLkku nf Au. (S.189, Contract Act) kuLku

sYrhkkLkku rMkktk fnu Au. su fu yu sYhe Au fu
nku kt Mkwe yusLx kuLkk {w fkkoLku uf [esLke
{krnke ykkkku hnu. u yusLx {wLMkeku hku kku
{w fkkoLku yusLxu eu kkk ktLkfkko hnukk
Lkke. (Dayton Price & Co. Ltd. v. S.
Rohomotollah & Co., AIR 1925 Cal 609)
Wknh : A, B LkkifkLkk {kefLku ku {wk{k yL
kthu E sk Mkkutku Au. B yL kthu knkU[e A Lku

ykk wt fhwt ku {kxu Mktkfo Mkkk Lk fhu Au,
k ku{ kkwt Lkke. {k kkze kuk fkhLkku nkuE
B ku u[e Lkktu Au. Lku fxkufxeLkk Mk{u kuwt fhkLkku
nf Au. (Based on Australasian Steam
Navigation Co. v. Morse, (1872) LR 4 PC
222)
u fkuE k ke kLkk rkrLkr khefu, kuLke

yu Mkkk knkh fko fhu kku ku {w fkko ykk
f]Lke skkkhe ukLke {LkkE koe fu Au.
Wknh : A Lke Mkt{rk kh, B Lkk kiMkk Lku ykku Au.

kh kk B kuLk khLkwt ks Mefkhu Au. yu hf{
yufk fhk Mkq[Lkk ykku Au. B Lkk f]ke A kuLke
skkkhe{ktke {wk kk Au. (Ramaswamy
Insurance Corporation v. Rajiv Kumar

Bhasker, AIR 2005 SC 3087)
Chetty. S. R. M. A. R. v. A. L. K. R.
Algappa Chetty, AIR 1915 Mad 859)
yusLx suLku yu f] fhkLkku nf Au kuLku yu f]Lke

kqkonwke {kxu huf fkuMkh hMkkyku ykLkkkLkku
k nf Au. (S.188, Contract Act)
yusLxLke Mkkk
Wknh : A yu B Lku kuLkku Mkk Mktkk yusLx

khefu rLkBku, ku {wsk B Lku tk {kxu kiMkk WkkzkLkku
nf Au. (Dhanpat Rae Chaturvedi v.
Allahabad Bank Ltd., Lucknow, AIR 1927

Oudh 44)
fxkufxeLkk Mk{ hr{kLk yusLx {wfkko Lku kLkkh

LkwfMkkLkke k[k yuf Mkk{kL nrffk kkukkLku
kkwt LkwfMkkLk hkufk su kwke kuo ku kwke
khu yusLx yrfkh kh fkkuo fko nku ykk

kuLkk {wfkkoLkk ke kkrnk kyku MktktuLke
skkkheyku WkLLk fhe nku, khu u {wfkkoyu
kuLkk ku ykk koLk khk yue kkrnk
kykuLku {kLkkLku uhe nku fu ykk fkkuo yu
skkkheyku yusLxLkk yrfkhkukLke ythLkk nkk.
kku ku yuk fkkuoLke skkkheke ktkuku Au.
Wknh : A Lkk yusLx B Lku B ke Yk.
1,00,000/- Wkh ukLke Mkkk Au. B, C kkMkuke Yk.

1,50,000/- Wkh u Au. C B Lke WkheLke {kok
kku Lkke. A yu C Lke Mktkqo hf{ [qfkLke

hnuu. (Based on Jagrup Singh v. Ram
yke. (Bank of Bihar Ltd. v. Tata Scob

Dealers, AIR 1960 Cal 475)
{wfkko {ktke fhu khu kkt[ rnMkkkku ykkkLku

yusLx ktkku Au. (S.213, Contract Act)
Kishan Das, AIR 1920 Oudh 105)
yusLxLke Vhu
yusLx kuLkk {wfkkoLke Mkq[Lkkyku {wsk ykk yue
fkuE Mkq[Lkkykuk yku su Mku ukkh fhkku nku ku
Mku ku fkhLkk tk{kt koke YZe yLkwMkkh kuLkk
{w fkkoLkku tku [kkLku ktkuku Au, khu
yusLx keS heku fko fhu yLku u kue ftE LkwfMkkLk
kk kku kuu kuLkk {wfkkoLku hkkE fhe ykkwt
uEyu. yu yL fkuE LkVku kku nku kku kuLkku
rnMkkk ykkku kzu. (S.211, Contract Act)
Wknh : A yuf {w fkko yusLx B Lku fuxkf
hee huu khk {kufk fnu Au. B Wt heu Au.

k wk xkhk{kt {kufu Au. ykk kkkk ke
Au. B yu A Lku ku LkwfMkkLk hkkE fhwt kzu.
(Suraj Mal-Chandan Mal v. Fateh ChandJaimal Rai, AIR 1930 Lah 280)
yusLx kuLkk suk s tk{kt hkufku kyku{kt

Mkkkh heku nku kuxe s rLkkwkkke yusLMkeLkku
tku [kkLku ktkuku Au, rMkk fu {wfkkoLku
kuLke rLkkwkkLke Wk ytku nku. yusLx nt{uk
kske tkke fko fhkLku yLku suxe rLkkwkk
hkke nku kuLkku Wkkuk fhkLku ktku Au. kkk
kuLke kkukkLke Wkukk, ykk rLkkwkkLkku yk
ykk kuhkoLkk Mkek krhk{ku {kxu kuLkk {wfkkoLku
kh ykkk ktku Au. (S.212, Contract Act)
Wknh : kUf kknf khVke y{wf hf{ yufk fhk
yLku kuLku kknfLku ykkk rLkwk fhk{kt yke

nke. kUfu Yk. 34,000/- Lke hf{Lkku zk^x Mkke xkk
khk {kufku su kukE kku. kUfLku yk fkhLke hf{
Mkke xkkke {kufk {kxu w hue kk{kt
u fkuE yusLx, {wfkkoLku MktukkuLkku Mktkqo k

rLkk yLku kuLke Mkt{rk {uk kh yusLMkeLkk fkuE
f] fhu Au, kku {wfkko ku u[kLkku yMefkh fhe
fu yLku kuLkkke yusLxLku kuk k kkAk {ue
fu. (Ss.215, 216, Contract Act)
Wknh : A yusLx B [wfLkk fuxkf {wk {k Lku
u[e Lkktu Au. A kuLkk {kxu B Wkhktk C kkMkuke k

kh u Au. A yu C khVke {u yk kh B Lku
khk ykke uwt uEyu. (Based on Mayen v.
Alston, (1893) ILR 16 Mad 238)
yusLxLkk nfku
yusLx {wfkkoLkk rnMkkku {u hf{{ktke kuu
ehue hf{ku Mktkt{kt kuLkk kkukkLkk uu kzkk ykk
tk {kxu kuu [o fhu hf{ yLku yusLx khefu fko
fhk kuLku ykkkLku kkk {nuLkkkkLkwt rkkh fhe
fu. (S.217 Contract Act) fkuE rY fhkhLke
kuhnkshe{kt yusLx, kt Mkwe kuLkk fr{Lk, [o
yLku ku MktktLke kuLke Mkukyku {kxu kuLke kku kzke
hf{ u ykkk{kt Lk yku ykk kuLkk kku s{k
fhkk{kt Lk yku kt Mkwe {wfkkoLkku kuLku {u
{k, Mkkuu yLku keS Mkkh ykk stk{
r{fk hkufe hkkLku nfkh Au. (S.221, Contract
Act)
Wknh : A, B Lku kuLkk ke kzw yufk fhk rLk{u
Au. B Lku kuLkwt {nuLkkkw Lk {u kt Mkwe ku yk hf{

kkukkLke kkMku hkufe hke fu. (Roshan Lal v.
Emperor, AIR 1935 All 922)
yusLxLku ykkk{kt yku yrfkhLkku Wkkuk fhkkt

yuk yusLx khk fhk{kt yku kk s fkuMkhLkk
f]kuLkk krh{k {kxu yusLxLku LkwfMkkLk kh

{ukLkku n Au. (S.222, Contract Act)
Wknh : A yusLx B {wfkko ke fuxkf {kLke
ku{ ku{Lkk ke tku [ku Au. ku s heku huf

kkekh {w fkko Au. V{oLke skkkheyku uf
kkekh rY ytkk heku Wksu Au. (Ss.18-30,
Partnership Act) kkekh V{oLkku yusLx Au, k
f{o[khe Lk nkuE fu. (S. 18, Partnership Act;
hee fhu Au. yk heeLke [qfe A yu kkukkLkk

kiMkk{ktke fhe nke. B yu A Lku ku kiMkk Lk [qfk. A
yk Mkk{kLk u[e LkkteLku kkukkLke hf{ {ue fu
yu qxke hf{ kkMkuke E fu. (Based on
Keshavji Ravji & Co. v. Commissioner of

Income Tax, AIR 1991 SC 1806; Powell v.
Broadhurst, (1901) 2 Ch 160)
Babasa Bakale v. Hombanna Rayappa

Hombannavar, AIR 1932 Bom 593)
Wknh : A yLku B kkekhku Au. B kkekheLkk
rr fhkh : kkekhe
1932 knukt kkekheLkku fkku khke fhkhLkk
fkkLkk fh 11 Lkku kk nkku. u fu, ku krhkqo

Lk nkukke kuLku ynke rLkfk fhk{kt ykw nkwt.
yu kkekheLkku fkku ykke kLkkk{kt ykku
nkku. fhkhLkk fkkLkk Mkk{kL rLk{ku kkekheLku
k kkw kzu Au. (S.3, Partnership Act)
tku fu yuwt fkuEk f] suLku ku kkfkhku kkekheLkwt
Lkk{ ykku yu ku{ktke kkkt LkVkLke nU[e fhkLkwt
Lke fhu ku MktktLku kkekhe fnu Au. kuyku
yufkeLkk kkekh Au. yu ku{Lke ftkLke/MktMkkLku
V{o fnu Au. (S.4, Partnership Act)
kkekheLkk ktkh{kt LkVkLke nU[e fhkLkku
fhkh yuf yk~f k Au, khtkw kux nU[kLkku
fhkh yuwt yk~f k Lkke. (Sk Kabir v.
tk {kxu C kkMkuke fkuE hf{ u Au. khu hkkELkku

Mk{ yku Au khu B, A Lku kkuku Au. A yu kuLk
[wfkLke hnuu.
V{o yu Lkrf k Lkke, yk yuf kykuLkwt
{tz Au. kuke khu V{o rY kku {ktzk{kt yku
khu ku uf kkekheLke rY kk Au. ku s
heku V{o khk {tzkkku kku uf kkekh khVke
{tzku kk Mk{kLk Au. (Dulichand
Lakshminarayan v. Commissioner of
Income Tax, Nagpur, AIR 1956 SC 354;
Ashok Transport Agency v. Awadesh
Kumar, AIR 1998 SC 352)
kkekhkuLke V{o ytkkokLke skkkhe ku{Lkk Mk

fu kk fhkhkuLku ykkhu Lke fhk{kt yku Au.
(S.11, Partnership Act)
khu fkuE k fkuE u[k kkukkLke heku V{oLkk

rkrLkr khefu Lkke fhke ykk kuLkk koLk khke
yuwt Lkke skkwt fu kuLkwt f] V{o khVke Au, kuwt
fkuEk f] V{oLku ktLkfkko hnuu Lkne. (Devji v.
Narayandas Lachman Das Ltd., AIR 1955

Ori 24; Mirza Mal Bhagwan Das v.
Rameshwar, AIR 1929 All 536)
Maganlal, AIR 1965 SC 139)
Wknh : A yuf zekELkh Au yu B tkkhe Au,
Wknh : A yu yuf V{oLkku kkekh Au. yLku ku yuf
kuyku yuf yue kkekhe{kt Wkhu Au. su yLkwMkkh su

k ftE A zekE fhu ku B u[e ykku. yk
fhkh{kt A & B ktLku LkVku {uu. k LkwfMkkLk Vk
B s kuku. yk yuf {kL kkekhe fhkh Au.
ykMk{ u Au, su ku V{oLkk Lkk{u Lk ukk kkukkLkk

Lkk{u u Au. Lkwt yk f] kuLke V{o fu kuLkk yL
kkekhkuLku ktLkfkko hnuu Lkn. (Based on Devji
kkekhe{kt kkekhku khMkh yusLMkeLkku Mktkt

nku Au. uf kkekh yL hufLkku yusLx nku
khkB ykuku (Lkukkuruk ELMx{uLxTMk)
v. Maganlal, AIR 1965 SC 139)
khkLkk khkB ykukuLku kkku fkku 1881 {kt

zkku nkku. (Lkukkuruk ELMx{uLxTMk)
khkB yku yuxu [LkLke LkkU, u[kLkwt rk
ykk [uf su khf Lku ykk yLLku {krfLkk
nwf{ke [qfk{kt yku Au. yk Mkkus/ykuku{kt
yu Mkku kouwt nkuwt sYhe Au fu ku fE kLku
nMkktkrhk fhkLkwt Au. ku{kt fE kLku nMkktrhk
Lkke fhkLkwt yu fkhLke fkuE LkkU nkuke Lkke. khu
ku{eMkhe Lkkux, rk ykk [uf kLkk nkkke
Mk Yku fkuE rLkk kLku [qfk skku
nku, khu ku rLkk kLku ykk kuLkk ykuke
yL fkuELku [qfe fk Au. (S.13, Negotiable
Instruments Act)
LkukkueuLk yuxu kur{Mkhe Lkkux fu yu[us

rkLkwt {krf khVke yL fkuE kLku nMkktkh
fhw. (Ss.46-60, Negotiable Instruments Act)
khu khkB yku kLkkLkkh fu khf kuLkk Wkh
Mkne fhu Au, ykk khf kuLke kkAe kksw Mkne fhu
Au ykk yuwt MxuBk kukh kh Mkne fhu Au. suke
Lku.E.Lke sYhekkku kqhe kk, ku kyu yk
ykuLku yuLzkuMkohfkuo fnuk. (Ss.14-16,
Negotiable Instruments Act)
kur{Mkhe Lkkux, rkMk ykuV yu[uLs yLku [uf

kur{Mkhe Lkkux yuxu kUfLkk [uf fu [ rMkkLke
yue Lkkux su{kt kLkkLkkh k, yL fkuE kLku
fu ku yL kLkk ykuke fkuE yuf hf{
[qfkLke rkLkhke LkkU ykku Au. (S.4
Wknh : A B kkMku fuxef hf{ s{k fhu Au. B, A
Lku s{k knkU[ ykku Au. su{kt A Lke {ktk kh kuLku ku

hf{ khk fhkLke kktnuhe ykku nku Au. yk{ku,
LkukkuruLk nMkktkh Lk nkukke yk {kk
knkU[ Au. (Based on Nawab Major Sir
Mohammad Akbar Khan v. Attar Singh,
AIR 1936 PC 171)
ke ykuV yuMk[uLs yuku u Au su{kt kuLkk

kLkkLkkh yL fkuE kLku yk u{kt khfLku
ykk kuLkk ykuke yL fkuE kLku rLkrk
hf{ [qfk {kxu rkLkhke LkkU ykku Au. ((S.5,
kur{Mkhe Lkkux{kt k kkuku [wfkLkwt [Lk ykku

Au, khu rk ykuV yuMk[uLs{kt kLkkLkkh yL
fkuE kLku yke [wfe {kxu yku ykku Au.
yk{, kur{he Lkkux kLkkLkkhLku {w ukkh Mkkku
yu rk ykuV yuMk[uLs kLkkLkkhLku {eLk fne
fk. (Radha Kisan v. Hiralal, AIR 1919
Nag 39; (Firm) Wallibhoy-Suleman v.
(Firm) Jagjiwandas Tulsidas, AIR 1936 Nag
260)
[uf yu yuwt ke ykuV yuMk[uLs Au su yuf rLkrk

kUfLkk Lkk{u ku nku Au. kuLke {ktke kh ku
hf{ ykkkLke hnu Au. (S.6 Negotiable
Instruments Act)
yk uf u - kur{Mkhe Lkkux, rkMk ykuV
yuMk[uLs yLku [uf Vk LkkktLke uzuz {kxu s
e fk Au. (S.4 ke 6 Negotiable Instruments
Act)
Wknh : A yuf u khk Lku 500 rfkk [kuk

ykkkLkwt [Lk ykku Au. ku{kt LkkkLke kk Lk
nkukke kuLku kur{Mkhe Lkkux fne fk Lkne.
huf Lkukkuruk ELMx{uLx (khkB yku) fkuE

yusLkk t kk{kt k{kt ykk nku kuwt
{kLkk{kt yku Au yLku ku kuLkku Mefkh kk, Wkkuk
kk ykk uz-uz kqhe kk kku ku u yus {kxu
k{kt ykk nku ku yusLke uz-uz ku
{kLkk{kt yku Au. yk uLkku huf khf ku khf
kk Au. (S.118 Negotiable Instruments Act)
su kkfkhu yk u MefkhkLkku nku Au kuk huf kk
{kxu u hkLkkh kLku ku u{kt sku hf{
{kxu nfkh kk{kt yku Au. ykk Lkrf khf

kk {kxu Lke[uLke hkku kqhe ke sYhe Au.
k kkMku rk fu [uf nku su{kt Mktkqo {krnke
rrk nku yLku ku [uzk fko rLkkLkku nku;
hf{ {ukLkku Mk{kkku kqhku Lk kku nku;
ykk
khfLke knkh ku uLku y{kL Lk fhe
ukku nku; yLku
hf{ [qfLkkh k kkMku yuwt tfkLkwt fkuE s
fkh Lk nku fu Lkkh kLke ykkf
Mkrk{kt fkuE {w~fue Au. (S.9 Negotiable
Instruments Act)
Wknh : A yu B kkMkuke [uf {uku. yu kqhe heku

kku nkku fu [ufLku kUfu y{kL Xhkku Au. ykk
Mktukku{kt A Lku nkuzh ELk zw fkuMko Lk fne fk
(Based on Sukhanraj Khimraja, a firm of

merchants, Bombay v. N. Rajagopalan,
(!989) 1 LW 401)
Lkukkuryuk ELMx{uLx hkkk huf kkfkh kt

Mkwe uLku kke hf{Lkwt nMkktkh Lk fhk{kt yku
kt Mkwe kuLkku nfkh hnu Au. (S.36 Negotiable
Instruments Act)
[ufLku y{kL Xhkku
[ufkuLke Mef]rk khk yLku krLke kkkx {kxu,
[kuMk Mktukku{kt [ufku k Vhk k, Vkuskhe tzku
MkrnkLkk tzku {kxu [uf LkkhLku skkkh
kLkkkk{kt yku Au.( Ss.138-142, Negotiable
Instruments Act)
u [ufLku kUf khk y{kL Xhkk{kt yku kku ku {kxu
Vkuskhe MkrnkLke rkkLkwt fkk{kt kkLk Au.
ykk Mktukku{kt [uf Lkkhu kwLkku fkuo nkukLkwt
kk{kt yku Au yLku u yk hf{ keLk[wfku hnu
kku kuu yuf koLke Mk ykk yeMfkh ku
hf{Lke k{e hf{ ykk ktLkuLke Mk fhk{kt yku
Au. (Ss.138, 140 Negotiable Instruments Act)
[ufLke hf{ {ukLkk rkLke kkLku fkhu kuxk

[uf {kxu fhe fk kuk Vkuskhe kkLku yMkh kke
Lkke. yk{, yuf s y{kL Xhkkuk [uf {kxu ku
rkLke ku{s Vkuskhe kk fhe fk Au. (State
of Rajasthan v. Kalyan Sundaram Cement
Industries Ltd., (1996) 3 SCC 87; Mathew v.
Sony Cyriac, (196) 1 BC 71)
Wknh : A Yk. 1,00,000/- Lkku [uf B Lke
khVu{kt u Au. B khu yk [uf A Lke kUf{kt

kkku Au. khu hf{Lke kwxeLkk fkhu ku [uf y{kL
fhkk Au. B, A rY rkLke kku {ktzu Au. kuLke
Mkkku Mkkku s yk f] {kxu B Vkuskhe kku k {ktze
fu.
k khk kuxku [uf kLkku kwLkku khu kLku Au
khu (i) fkuEk [uf su kuu kkukkLke kUf kh ku
nku (ii) ku Mktkqo hf{ fu kuLkku yuf kk [qfk {kxu
kuu yk [uf fkuE yL kLku ykku nku, (iii)
yLku kuLkku kutf khk yMefkh fhk{kt ykku nku.
yMefkh Lke[uLkk fkhkuke nkuE fu :
[ufLku {kL hkk sYhe hf{ [uf LkkhLkk
kkk{kt Lk nku; ykk
kUf MkkkuLke fkqkk ytkkok su ku kkk {kxu
Xhkku hf{ fhkkt [ufLke hf{ w nku,
(S.138 Negotiable Instruments Act)
[ufLkk yMefkhLku kwLkku nuh fhk {kxu fuxef
hkku kqhe ke yk~f Au.
[uf kkLke kkheke A {rnLkk yth ykk
kuLke {kLkkLke kkhe knuk kUf{kt hsq
fhkuku nkuku uEyu;
khfu [uf{kt kou hf{Lkku yMefkh kk kk
khfu [uf Lkkhu kLku yMefkhLkk 30
rMk hr{kLk yuf urk LkkurxMk khk
fhue nkue uEyu; yLku khkk
[uf Lkkh kyu LkkuxeMkLkk 15 rMk
hr{kLk yL fkuEk heku yk hf{ [qfk
Lk Lk fhu nkuku uEyu. (S.138,

Wknh : A, B e khVu{kt Yk. 2,00,000/- Lkku
[uf u Au. [ufLkku, A Lke kUf yMefkh fhu Au. B Lku
A LkkurxMk khk yk kkkkLke fhu Au. A Lku kuLke
kkkt s ku B Lku Yk. 2,00,000/- [qfe u Au.
ykk Mktukku{kt [ufLkku yMefkh kwLkku kk{kt
Lkne yku. (Based on K. Bhaskaran v.
Sankaran Vaidhyan Balan, (1999) 7 SCC
510)
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 5 : Vkuskhe fkku - 1 IPC
kwLkkLkk kku :Vkuskhe fkkLke Mkk Qe fhk {kxuLkwt {q
fkh hk khk kwLkukkhkuLku rkk fhkLkwt {kwt
Qwt fhkLkwt Au yLku yk{ fheLku Mkk{krsf MkkLkk
Mef]k {kLku Mkk[kLkwt Au. Vkuskhe fkku yu
fuMk fhkLke fkkoLk Mkkke Mk{ks{kt yL
kufku kwLkku fhk yxfu yu kuke Mkk{krsf Mkk
Mk[ku.
fkuRk f] {kxu skkkhe Lke fhkLkku {qqk
rMkktk yu Au fu kuxk f] (yuxMk hewMk) Mkkku kuxku
Rhkku ({eLMk heyk) nkuku s uRyu. yk rMkktk
urxLk rMkktk actus non fucit reumnisi mens
sit rea {kt rkkrkk kk Au. yk rMkktkLkwt
ykoxLk yuwt kk Au fu {kk f]Lku fkhu k
kwLkukkh Xhke Lkke. kt Mkwe (f] kkALkku)
r[kh k fkuMkh heku yuxku s kuzkk nku.
ke ku{kt fneyu kku fkuRk f]Lku kwLkku fnuk
{kxu ku yuk sYhe {kLkrMkf kku Mkkku nkuwt uRyu fu
f]Lku kwLkkrnk htk ykkkwt nku. {kLkrMkf kku
uk Lk {u kku Mkk{kL heku fkuRk f] Mkkk
heku kwLkku kLkkwt Lkke.
u fu yu kk kLk{kt hke uRyu fu yuk [kuMk
kwLkkyku Au su [wMk skkkhe hkkk nku. yk
kwLkkykuLku krkrLkrf ykk {kLkue skkkhekk
kwLkkyku k fne fk. ykk kwLkkykuLkk Wknhku
kMk fkkyku{kt uR fk Au. suk fu
Lkukkuryuk RLMxw{uLx-xkWk fkku, 1981;
sfkk fkku, 1962 yLku {krnke kikurkf fkku,
2000. su fkkyku{kt ftkLkeyu rktk/kwLkku fkuo
nku kku ftkLkeLkk rLkk{fku/skkkh yrfkheyku
khk kwLkku kku nkukLkwt {kLkk{k yku Au. yke
{kLkue skkkheyku{kt yuke kLkku huh

ykku yk nkku fu Lkrn ku kkkkLku k{kt uk{kt
ykkk Lkke.
k hkku fu yk Mktrnkk nuX [kuMk fkhLke
kuskkkhe k kwLkku kLke fu Au. IPC Lke S.279
yu S.304-A IPC yLku kuskkkhe f]kuLku kwLkku
{kLku Au. kwLkku kLkk {kxu f]ku Mkk{kL heku MiAf
fkhLkk nkuk s uRyu. ku{ Akkt IPC yu kkLkku
k Mefkh fhu Au fu ytk kuskkkhe kteh
LkwkLk{kt krh{e fu Au yLku IPC {kt kuskkkhe
ku {kLku kwLkkrnk kk{kt yku Au yLku fkk{kt
kuLku rkk{f kk{kt yku Au. w yu kk k
hkku fu k{k{ ku skkkheyku IPC Lkk yrfkhkuk
nuX ykke Lkke. swe swe ykkkuyu kwLkkrnk
f]ku nkukLke n xke kue kLk
kuskkkhe yLku w:MkknMkLku s {kL hkk Au.
IPC nuXLkk kwLkkykuLku fuxef Mktkkykuke ykokqu
kLkkk{kt ykk Au. yk Mktkkyku kou Au fu fkuR

kyu su ku kwLkku fkuo Au kuwt fne fk ku knukt
ku kwLkkykuLkku rLko fhk {kxu yuf {kLkrMkf k fu
{LkLke qr{fk sYhe Au. yk ku{kt
y{krfku, fkkhkkqf, {kLkkLkwt
fkh, MiAf heku, kRhkkke Lkku
Mk{ku kk Au.
State of Maharashtra v. Mayor Hans

George, AIR 1965 SC 722 Lkk fuMk{kt Mkkuo[
ykku Xhkwt nkwt fu sYhe Mkqr[kkkoke kRhkkLku

fkk{ktke khu s kkfkk fhe fk khu ku kk
Mktkqoku Mk kke nku fu fkkLkk WuLkku y{
yLkk {kkuo Au ykk kuLkk kukke kwLkukkhkuLku
ku{Lkk f]Lke [wMk skkkhe nuX {qfe fk Au
ykk ykk kuk fkkLkk y{{kt {Yk Au.
Further, in Kartar Singh v. State of Punjab,
1994 (3) SCC 569 Lkk fuMk{kt Mkkuo[ ykku yu
kk {kL hke nke fu fkk{k Mk heku sYhe

Mkqr[kkkoke RLkfkh fhk{kt ykku Lk nku kku
ikrLkf tz ukkR{kt kRhkkLkk kkuLku t[ku

uk.
MktrnkkLke hkkuk kkkkk yLku Mkk{kL
Mkefhku:
IPC Lke kuxk Ss.3 yLku 4 : MktrnkkLkku hk kuk
knkh y{.
IPC Lke Ss.3 yLku 4 IPC MktrnkkLkk hkkuk
knkhLkk y{ Mktktrk Au. yk ukkRyku

MktkkMkq[f fkk Mktktrk Au yLku Lkrn fu rk{f
fkk Mktktrk IPC Lke S.3 IPC {kt skkwt Au fu
khk{kt kwLkku kLkkwt f] khk knkh yk[hk{kt
yku kku k ku kwLkku kLku Au.
IPC Lke S.4 IPC khke Au Mktrnkk nuXLkk k{k{
kwLkkykuLku ykk rMkk hkkuk knkhLkk ku Au

yLku C.188 (IPC suLkk rMkkh{kt kwLkku kLku nku
kku ykkLku kuLkku kukkrfkh ykku Au.
Wknh : khefu khkLkku fkuR Lkkkrhf A wkkLzk{kt

qLk fhu Au. kuLku ktke kue fkZk{kt ykku nku
kuk khkLkk fkuRk Mku kuLkk rY fuMk [keLku
kuLku Mk fhe fk.
kuke khkLke knkh fkuR khke Lkkkrhf yuku

kwLkku fhkku nku su ku uLkk fkk yLkwMkkh kwLkku Lkke
khtkw IPC nuX ku kwLkku kLkkku nku kku kuLkk rY
khk{kt fuMk [ke fk. (Pheroze v. State,
1964 (2) Cr. L. J. 533)
IPC Lkk fh-2 {kt kkyku yu ykoxLkk{f
ukkRyku ykkk{kt yke Au. S.7 {kt yuku rLkuo

Au IPC Lkk fkuRk kk{kt Mk fhk{kt ykue
fkuRk f{Lkku ku Mkefh Mkkku MkwMktkk nku kuk
IPC Lkk fkuRk kk{kt Wkkuk fhk{kt yku Au.
yk fh nuXe fuxef ukkRykuLkku Lke[u
Wu fhk{kt ykku Au.
nuh Mkuf :
S.21 {kt nuh MkufLke kk{kt ykke
kykuLkk swk swk oLkkuLke ke Au. nuh

Mkuf Lke kk e rMk]k fhk{kt yke Au
yLku Lkrn fu Mkhfkhe f{o[kheykuLku ykhe uk kqhkwt
Mker{k hkk{kt yke. Mkefh -1 {kt Mkkk
fhk{kt yke Au fu S.21 nuX ykkk{kt ykuk
oLkku kife fkuRk nuX ykke kyku nuh
Mkuf Au kAe ku Mkhfkh khk rLkwk fhk{kt yke
nku fu Lk nku.
stk{ r{fk :
stk{ r{fk{kt s{eLk ykk qr{ Mkkku szkue
Mkwyku ykk qr{ Mkkku uzkue fkuRk Mkw
Mkkku fk{e heku szkue nku ku rMkkLkk huf
oLk hkke kirkf r{fkLkku Mk{ku kk Au.
y{krf ku :
fkuR k yufLku kuxku k fhkkLkk yLku yLLku
kuxw LkwkLk fhkLkk ykke fkuRk f] fhu kku
ku (f]) y{krfku fwO fnuk. kuxku k
yLku kuxku LkwkLk kuLku S.23 {kt rkku
kkrk fhk{kt ykk Au. kRhkkLkku rLkuo
fhk y{krfku Lkku Wkkuk IPC nuXLke
swe swe ukkRyku nuX fhk{kt ykku nkukke
ku Lku {n {u Au. y{krfku Lkku
Mkku kkrk fhk{kt ykku nkukke
ukkRyku{kt kuLkku Wkkuk ku kkLku k{kt RLku
s fhku uRyu.
kkkkS kqof :
fkuR kyu f] ykk Lkrn khtkw kku fhkLkk
ykke fwO nku kku kuu ku (f]) kkkkSkqof
fwO fnuk. kk Lku kt kkrk
fhk{kt ykku Lkke. u ku kksukh{kt Mohd.
Ibrahim & Others v. State of Bihar, JT

(2009) 11 SC 533 kfzLkk fuMk{kt [wfkk{kt Mkkuo[
ykku Dr. Vimla v. Delhi Administration,

AIR 1963 SC 1572. {kt fhk{kt ykuk. kk
Lkk MkefhLkku ykkh eku nkku. zk. r{kLkk
fuMk{kt Mkkuo[ ykku kLku ku Aukhkze yLku
LkwkLk yu ku kkuLkku Mk{ku kk Au. kt LkwkLk
yu ykkf kux rMkkLke kkkk Au.
Mkkus :
fkuRk rk ytku kk, yktfzk ykk kw ykk
ku kifeLkk yufke w {k{ khk ku rkLkk kwhkk
khefu Wkkuk{kt ukLkk ykk Wkkuk{kt R fk
kuk ykke yrk fhk{kt ykue fu
ok{kt ykue fkuRk kkkkLku Mkkus fnuk{kt
yku Au. MkkusLke kkk rMk]k Au. yk
Lke kkk Mkk{kL tz fkk, 1897 Lke
S.3(18) {kt ku{s kwhkk fkkLke S.3 {kt ykkk{kt
yke Au.
ko 2000 {kt Mkwkhku fheLku IPC Lke S.29-A k
fhk{kt yke nke. yLku {krnke ykikurkfe
RLVku{uoLk xufLkkukuS fkk 2000Lke S.2(1)(t) {kt
ewt hufzo Lkku ykkk{kt ykuku yko
ykLkkk{kt ykku.
f{kek :
IPC Lke S.30 {kt f{ke k Lku yuk
Mkkus khefu kkrk fhk{kt ykku Au su yuku

ykk yu {kkLkku Mkkus Au. suLkk khk fkuRk
fkLkqLke nf Qku fhk{kt, rMkkhk{kt, kke
fhk{kt, hkufk{kt, Lkkkq fhk{kt ykk ykkk{kt
yku ykk suLkk khk fkuRk k yu kkkkLkku
Mefkh fhu fu ku fkLkqLke skkkhe nuX Au ykk ku
[kuMk fkLkqLke nf hkkku Lkke.
Wknh : fkuR k yuMk[uLs keLke kkA kuLkwt
Lkk{ u Au. yk uhkLkku {kk Au. keLkku nf yue
kLku kke fhku su kuLkku fkLkqLke khf kLke

fu, uhku f{ke k Au.
Wknh : kkMkkkuxo kLku u{kt ykkLkku fu u
knkh skLkku f{ke n ykku Au yLku kuke ku f{ke

k Au. (Daniel v. State, AIR 1968 Mad 349)
Wknh : kkekhkuLkk Lkk{ ku{s huf kkekhu
[ufue kqhe koke kuZeLke yufkWLx kwfLkk {wk]c

kh kkekhkuyu Mkne fhe nku kku ku khke tz
MktrnkkLke S.30 nuX f{ke k kLke fu. (Hari
Charan v. Girish Chandra Sadhukhan, 11

Cr. L. J. 525)
f]ku{kt kuhfkLkqLke fkokuk Mk{ku :

S.32 sku Au fu Mkto{kt rhkukkMke Wu uk
{kku nku ku rMkk kuk f]Lkku Wu fhkk

ku k kuhfkLkqLke fkokuk Mkwe rMkkh hku Au.
kuke ku huf fkokuk Mktrnkk nuX kwLkku kLkkk Lkke.
rMkkLku yLkk kkrf fko Lk nku kku yk
fkokuk{kt fuxef kuhfkuMkhkk nkue s uRyu.
rkk :
S.53 nuXLke Mktrnkk{kt IPC nuXLkk kwLkkyku {kxu
kkt[ fkhLke rkkykuLke ke ykkk{kt yke Au. ku

Au (a) {]w (b) ykSLk fu (c) fu; ykfhe ykk
Mkkhe (d) r{fkLke se yLku (e) tz.
{]wtz kLk wo rfMMkkyku{kt s ykkk{kt
yku Au. kwLkukkhLku Mk ykkke ku Mkkuo[
ykku Xhkwt Au fu {]w tzLke Mk fhe yuf
ykk Au. khu SLk fu rLk{ Au. (Asgar v.
State of Uttar Pradesh, AIR 1977 SC 1812).

IPC nuX SLk fu yuxu ykSLk Mkk fu
yLku Lkrn fu ykSLk Mkke fu (Bachan Singh
v. State of Punjab, (1980) 2 SCC 898)
Mkk fuLkk fuMk{kt kwLkukkh kkMku Mkk {

fhkk{kt yku Au yLku Mkke fu{kt kwLkukkhLku su{kt
hkk{kt yku Au yLku kuLke kkMku fkuRk fkhLkwt
fk{ fhkk{kt ykkwt Lkke.
{wk/Mktwk kwLkku :
IPC {kt fuxef ukkRyku yue Au su yue
kykuLkk Vkuskhe kwLkkLkk kkkLkk rkku zu Au

su kku sqk{kt kwLkku fkuo nku yLku yLLke kkekhe
Mkkeku kwLkkLkwt f] fwO nku yk ukkRykuLkku
Mk{ku IPC Lke kuxk Ss.34 - 38, 149, 120-A yLku
120-B {kt Au.
Mk{kLk nukw :
S.34 sku Au fu k{k{Lkku Mk{kLk nukw kuMkkrnk
fhk fuxef kyku khk f]ku fhk{kt yku khu

ku f] kuu yufkku fwO nku ku heku yke kyku
huf ku f] {kxu skkkh Au.
IPC Lke S.34 yuk fuMk {kxu Au kt kkLkkt kkk
MkkuLkk f]ku [u ytkh fhwt ykk ku{Lkk kifeLkk

hufu fR qr{f se ku Mkkrkk fhe {w~fu nku.
{nukwk kn{kt kLkke feu rLkuo fkuo nkku fu
S.34 Lkku MkV Wkkuk fhkyuwt kowt kzu fu suLke
Mkk{u Vrhk Au ku kwLkkrnk f] k{k{Lkku Mk{kLk
Wu rMk fhk{kt ykue kyku kifeLke fkuR yuf
khk fhk{kt ykwt nkwt yLku u ku{ kok{kt yku
kku kyku kifeLke fkuR yuf s kyu ku f] fwO
nku ku heku kuLkk kh ku kwLkk {kxuLke skkkhe Lkke
fk. (Mahboob Shah v. Emperor, AIR
1945 (PC) 118)
tfhk f[hkkR rY kws. hk, AIR 1965

SC 1260 Lkk fuMk{kt S.34 {kt Wkkuk{kt uk{kt
ykuk inturtherence of Lke Mkkk
fhk{kt yke Au. su{kt Mkkuo[ ykku Xhkwt Au fu :
Furthernence Lkku fku{kt yko

ykk kwt ykk kuMkknLk kk Au. k
A Lku {khe Lkkk{kt [kh kykuLkku Mk{kLk Wu
nku kku kuykuyu ku nukw rMk fhkLke kusLkk ykk
khk ykk kuLkku y{ fhk{kt k f]ku fhk
kzu. fuxkf Wk.ke ku {wku Mk kk Au ku{ktLke
yuf h{kt qMkkLkku Lk fhu Au. khtkw, Mktke kuLku
yxfku Au yLku ku MktkeLku {khe Lkktu Au. A Lku {khe
LkkkLkku Mk{kLk nukw nkuk Akkt MktkeLkwt qLk Wk
Mk{kLk nukwLku ykk kku Au. kuke S.34 kkw
kkzk{kt yku Au. keswt Wk. uRyu. Wk
ykhkukeyku kifeLkku yuf Y{{kt uu Au. kt ykurkk
kuk kLkLkkh k Mkk{kL heku Mkqke nku Au. khtkw
ykurkk rMkkLke yL k kt ku ku Mkqke
nku Au yLku qke ku kuLku kkueyku {khu Au. kuxe
kLku Xkh fhe ku Wk Mk{kLk nukw ykk kku Au
yLku kuke S.34 kkw kkzk{kt yku Au.
Wknh : ykk Mk{k kwhkh fhk{kt ykue
nfefkku yue Au fu A yLku C y[kLkf ytkhk{ktke

yku Au. B Lku fwnkzeLkku k fhu Au su ku k ke {he
Au. kwhkk{kt w yu Au fu A B Lkk nkk kh k fhu Au.
khu C B Lkk kux{kt k fhu Au. S.34 {wsk ykk
A yLku C ktLkuLku B Lkk qLk {kxu skkkh ke fu.
kwLkknek fkkhwt :
ku fu kuke w kyku f] fhk Mkt{k nku ykk
f] fhk {kxu fkhqk nku kku kuLku fkkhwt
fnuk; kuhfkLkqLke f] ykk fkLkqLke Lk nku kuwt
f], kuhfkLkqLke {k{ku khk, IPC Lke S.120-A {kt
w skkwt Au fu kkku [uLkk fhkh WkhktkLkk
fuxkf f] fhk fhkh yLkwMkkh fkkhwt fhk{kt
yku Au. State v. Nalini, (1999) 5 SCC 60, and
in State v. Navjot Sandhu @ Afsan Guru
(2005) 11 SCC 600 Lkk fuMk{kt fkkhkt ytkuLkk
fkkLke rkku [[ko fhk{kt yke nke. hk r.

LkeLke fuMk{kt yu kkkkLkku rLkuo Au fu kuhfkLkqLke
f] ykk kuhfkLkqLke {k{ku khk fkuRk f]
fhk {kxu ku fu kuke w kykuLkk r[khLkku Mktkuk
kwLkkrnk fkkhkLke kqo hk Au. (State v. Nalini,

(1999) 5 SCC 60).
kuLkk kuk{kt fhkLkk kwLkk {kxu kkt[ fu kuke w

kyku kuhfkLkqLke {tzeLkku kk kLkwt kzu.
Mkkuo[ ykku Xhkwt Au fu fkkhk kuhku kifeLkk

hufu fkkhqt zkLkk kwLkk {kxu kkkks f]ku kifeLkk
hufu huf f]{kt kk eku nku ku yk~f Lkke.
Mkk{kL heku fkkhqt kLkke{kt zkkwt nkukke
ykhkuke k Mkku wt fhk {kxu Mkt{k nke fu
fuMkLke fkokne hr{kLk yk~fku kwhkh fhwt
sYhe Lkke. S.120-B {kt S.120-A nuX kkrk
fhk{kt ykue kwLkknek fkkhkLkk kwLkk Mkk{uLke
rkk fhkLke ukkR Au.
Mkk{kL ykk :
IPC Lke S.120-B {kt fkkhk Lku ku fkk{kt rkrsk
fhk{kt ykk Au. S.120-B(1) {kt {]wtz,

ykSLk fu ykk ku ykk kuke w koLke {wkLke
Mkk fuLke rkk kR fu kuku kwLkku fkoLkk ykuAk
{k{kt fkuo nku ku heku Mk fhkLkku rLkuo Au.
S.120-B(2) {kt yuku rLkuo Au fu yL fkuRk
fuMk{kt ykhkukeLku A {kMkkke w Lk nku kuxe {wkLke
fu ykk tz ykk ktLku Mk fhe.
kuhfkLkqLke {tze :
IPC Lke S.149 {kt yuku rLkuo Au fu kuhfkLkqLke
{tzeLkk Mk{kLk WuLkk y{{kt ku{tzeLkku fkuRk

Mk kwLkku fhu kku kwLkku fkoLkk Mk{u ku {tzeLkku Mk
nku kue heku huf k ku kwLkkLkku kwLkukkh Au.
IPC Lke Ss.141 {kt kuhfkLkqLke {tze Lke
kk ykkk{kt yke Au. Ss.34 yu kwhkkLkku

rLk{ Au. hu S.149 {kt kMkrf kwLkkLkku rLkuo
Au. khu S.34 {kt kwLkku ykhkurkk fhk Mk{kLk Wu
[fkMkk{kt yku Au. Mk{kLk Wuke yk Mk{kLk nukw
ykkWke r[khuku nku ku sYhe Lkke yLku kwLkku
fhkkt knukt r[kh Lkku Mk{kLk Mktkuk yu kuhfkLkqLke
Wu Mk kh rMkke fk. S.34 Lke ukkR
kwLkku fhk{kt ku fu kuke w k Mkk{u nku kuk
fuMk {kxu kk Au. khu S.49 {kt yuku yku Au fu
[kuMk f]ku ykk kMk Mktukku{kt fhk{kt ykuk

f]kuLku IPC Lkk fh-4 {wsk IPC nuXLkk kwLkkyku
khefu kk{kt ykkk Lkke. khke tz MktrnkkLke
ukkRykuyu fh-4 {kt ykkk{kt ykukt
ykkkuLku kLk{kt hke kt[e uRyu.
ykk kwhkh fhkLke skkkkhe :

f] ykk{kt yku Au ku kwhkh fhkLke
skkkhe ykhkukeLke Au. khke kwhkk yrrLk{
1872 Lke S.105 nuX fuMkLku ykk nuX kkLkk
MktukkuLke {kusqke kwhkh fhkLke skkkhe
ykhkukeLke Au yLku ykk ykk Mktukku Lk nkukLkwt
yLkw{kLk fhu Au. Lkkkxe fuMk{kt ykku Xhkwt nkwt
fu ykk Mktukku kwhkh Lk kk kt Mkwe ku ykk
Mktukku Qk Lkrn kk nkukLkwt {kLku. (K. M.
Nanavati v. State of Maharashtra, AIR
1962 SC 605).
ykk kwhkh fhkLkk kwhkkLkwt kuh :

Mkkuo[ ykku Xhkwt Au fu ykhkukeLkwt f] Mkk{kL
ykk{kt yku Au, ku kwhkh fhkLke
skkkhe{ktke {wk kk ykhkuke {kxu sYhe
{kqk Mkkrkke yu kuLke kkykuLkku k Au.
(Vijayee Singh and others v. State of Uttar
Pradesh, (1990) 3 SCC 190).
Mkkuxe yu Lkke fu ykhkuke ykk{kt yku Au. ku k{k{

kske tfkke ku kh kwhkh kku Au fu{ khtkw fuMkLke
fkokne hr{kLk k[k fhk{kt kuu kske tfk
Mkkrkk fheLku kuLkku rLkuo AqxkLkku nf {uku Au fu
fu{. (Kanali Barui v. Subhas Das, 1983 Cri.
L. J. 1474)
ykhkuke fuMkLke fkokne hr{kLk Mkk{kL heku

ykk kwhkh fhu kku k, Mkkuo[ ykku
fh-4{kt ykkk{kt ykuk ykk : Mkk{kL

fkkyku :
Vadilal Panchal v. Dattatraya Dulaji

Ghadigaonker and Another, AIR 1960 SC
1113, {kt Xhkwt nkwt fu f] khke Mktrnkk{kt
nfefk kuk :
ykkk{kt ykuk ykkku kifeLkk fkuR uf nuX

ykkwt nku yLku Vrhk{kt ku k nku kuk
{ursMxuxLku ykk fkokne yxfkkLke Mkkk Au.
Mkkuo[ ykku Xhkwt nkwt fu :
ykke Mk{k yuf LkkLkku & Au fu ze ykkLkku

yu yrk Mkk[ku Au fu VrhkLke Mkkk fu
yMkekk MkwrLkrk fhk Vkuskhe fkokrk
MktrnkkLke S.202 nuX {ursMxux kkkMkLkku yku
ykku yLku suLke Mkk{u Vrhk fhk{kt yke nku ku
k khk fhk{kt ykuk M-k[kLke yhSLkwt
Mk{koLk fhkk kkkMk yrfkhe khVke ynuk {uu
kku ynuk ku{s kkkMk yrfkheyu LkkUuk MkkkeLkk
rLkuLkkuLkk ykkhu yhS Mkk[e Au kuku [wfkku
ykkk ku {wk Lkke ? ykk fuMk{kt k{u fkkLke
kkkk khefu fkokneLkku yku ykkeLku suLke Mkk{u
Vrhk kR Au kuLku fkokne hr{kLk M k[kLke
kuLke yhS Mkkkrk fhk {wk fhku uRyu ?
yn yu kkkkLkku rLkuo fhe fk fu ze ykku
kkuku yu kkkkLkku Mefkh fkuo Au fu Mktkqo {wk
hr{kLk yuku Mkk fhku ku Lkke fu suLke Mkk{u
Vrhk fhk{kt yke Au ku k khk IPC Lkk
ykkku kifeLkk fkuR yuf nuX k[kLke hsqykk
fhk{kt yke nku kku Vrhk h fhk{kt {ursMxux
Lkkur[k kwhkh kk Lkrn yLku ku{u ykk
fkokneLkku yku ykkku uRyu. ze ykkLkku
yku Au fu ykku fkuR [qk Au ku {wsk
Vrhk{kt ykkku kifeLkk fkuR yuf nuX kqhukqhe
k[k hsqykk Lkke kuwt kkh fkZeLku yke
VrhkLku h fhk{kt {ursMxuxLku Lkkur[k kkLkku
fuMk kwhkh kR fu ?
(Emphasis supplied)
IPC Lke S.76 {kt yue kLku {kVe ykkk{kt yku
Au suu fkk{kt hneLku fhuwt f] nfefk nuX kwLkku

Au (yLku Lkrn fu fkkLke q nuX) suLkkke kuLke
yue w kLkk Mk{ Au fu ku k ykwt f]
fhk fkkke ktkue nke.
Wknh : fkuR MkirLkf kuLkk Wkhe yrfkheLkk
ykuke xkuk kh fkkLkk nwf{ yLkwMkkh kkuekkh

fhu Au ku MkirLkf fkuR kwLkku fhkku Lkke.
Wknh : ykkLkku fkuR yrfkhe A ykkLkk
ykuke Y Lke hkfz fhu Au yLku ku kkkMk kAe

Z Lku Y nkukLkwt {kLkeLku Z Lke hkfz fhu Au. yu fkuR
kwLkku fhkku Lkke.
khke tz MktrnkLke S.79 :IPC Lke S.79 yue kLku kB Au suu fkk{kt
hneLku fhuwt f] nfefk nku nuX kwLkku Au (yLku Lkrn

fu fkkLkk fMkqh nuX) suLkkke kuLke yue Mkw kLkk
Mk{ Au fu ku ykwt f] fhk fkk{kt kB Au.
Wknh : A Z Lku f] fhkk swyu Au kuLkkke A Lku ku
qLke sk Au fkk{kt qLkeykuLku kfzkLke k{k{

kykuLku ykkk{kt ykue MkkkLkku Wkkuk fhkkt
A Mkkhe kLkkke Wk{ rLko RLku Z Lku ku
Mkkkrfkhe Mk{k hsq fhk kfzu Au. Z yu
Mk[k{kt f] fwO nkukLkwt knkh ykwt Akkt A yu
fkuR kwLkku fkuo Lkke.
IPC Lke Ss.76 yLku 79 yuk rMkktk kh ykkrhk
Au fu nfefkLke ykLkkLku {kV fhe fk khtkw
fkkLke ykLkk {kV Lk fhe fk. IPC Lke
Ss.76 yLku 79 [u yu u Au fu knue{kt k
fkkke ktkue nkukLkwt yLku keS{kt Lkkur[k
nkukLkwt {kLkk{kt yku Au.
Lk f[uheLkk fkk :
IPC Lke S.77 fkk khk LkeLku ykkk{kt
ykue MkkkLkk y{{kt ku{s Lk f[uheLke Vhs

kke ku ss khk kuk f]Lkku k[k fhu Au.
IPC Lke S.78 ykkLkk nwf{Lkk [wfkkLkk Mkto{kt
ykk kuLkk krhk{u kuk f]kuLkku k[k fhu Au.
yfM{kk :
IPC Lke S.80 yfM{kku ykk f{LkMkeku LkekS fu
kuk ykko krhk{ku khV kuhe skk rLkkuok heku fu

fkkfe kuk rLkkuok Lku fkuMkh f]Lku kB ku
Au. ykhkukeyu yk ykk nktMk fhk yuwt
rkkkrk fhwt kzu fu f] fhke ku ku Mktk
yLku yk{[uke hkk{kt yke nke. (See
Bhupendrasinh A. Chudasama v. State of
Gujarat, AIR 1997 SC 3790; and Sukhdev
Singh v. State, (2003) 7 SCC 441)
kwLkkrnk yk Lk nkuku :
{kLkrMkf yMkhkk yLku Lkk Mkrnkk yk ykkku
yuk kfo kh ykkrhk Au fu rke f] fhke ku
ykhkuke fkuR s kwLkkrnk/kuxku Rhkku hkkku Lk
nkku. Wknh khefu IPC Lke S.82 nuX Mkkk ke
ykuAe {hLkk kkfu fhuwt f] kwLkku Lkke.
yMkh {ks :
IPC Lke S.84 {kt {ksLke frkk yMkhkk fuMk{kt
skkkheLke xuMx rLkk fhk{kt yke Au. IPC

nuX yMkh {ksLke fkuR kk ykkk{kt
yke Lkke. u fu ykkkuyu yk Lku kktzk
kku Au.
u fu kktzkLke fkuR [kuMk kk Lkke. yLku ku
Lkku Wkkuk {kLkrMkf rf]rkLkwt sw sw {k
k fhk{kt kk Au. kuke fkuR fkhLke {kLkrMkf

ke{khe ke kezkke huf k Vkuskhe kwLkk{ktke
yk s kfo kh {wk kR fke Lkke yLku kuke ykku
fuMk IPC Lke S.84 khk fhk{kt ykue ukkR
nuX yku Au. (Bapu and Gajraj Singh v.
State of Rajasthan, (2007) 8 SCC 66).
k f] fhke ku ku f]Lkku fkh ykk ku su
fhe hne Au ku f] kuxwt ykk fkk rYLkwt Au ku
k Mkk{ Lk nku kku {kLkrMkf yMkhkkLkk ykkhu
kuLku kwLkk ykk fhuk f]{ktke rLkkuok Xhkk{kt
yku Au.
Nanney Khan v. State (Delhi
Administration), (1986) 2 Crimes 328 (Del),
fuMk{kt ykkeLku kwLkku fhke ku ykhkukeLkk frkk

kkkkk ytku fkuR & Lk fhk{kt ykku nkukke
yLku ykhkuke kkkkkLkku fkuR k[k hsq Lk fhe
ku nkukke ykku [wfkku ykku fu k{ k
uk{kt ykue yke ykk Mk{k kkkkkLke
yhS xfe fe Lkke yLku ykhkuke IPC Lke S.84 Lkku
k uk nkh Lkke.
Jagdish v. State of M.P., JT 2009 (12) SC
300, Lkk fuMk{kt Mkkuo[ ykku IPC nux
kkkkkLke yhS {kL hke Lk nke su Mkkuo[

ykk Mk{k knue kh ykhkuke/kwLkukkh khk hsq
fhk{kt yke nke.
Lkku :
IPC Lke S.85 nuX k Lkku fhke ku kuLkk
f]Lkku fkh fu ku su f] fhe hkku Au ku kuxwt ykk

fkkke rY Au ku k Mkk{ Lk nku kku Lkee
Mkrk ku f] fhk {kxu ku kLku kwLkk{ktke
rLkkuok Xuhk{kt yku.
Mkt{rk :
IPC Lke S.87 {kt yue ukkR Au fu suLku R kR
nku ku k 18 koke w {hLke nku yLku yue
R uXkLke Mkt{rk ykke nku kku ku kwLkku kLkkku

Lkke. u fu ukkR{kt yue hk Au fu suLkk {kxu
Mkt{rk ykkk{kt yke Au ku f] {]w fu kteh R
fhkLkk ykke fhk{kt Lk ykwt nkuwt uRyu.
Wknh : A yLku Z {LkkuhtsLk {kxu yufke Mkkku
kkkeSLke h{k h{u Au. fhkh{kt yue fkuRk R

uXkLke hufLke Mkt{rk Mkqr[k nku Au su yke
kkkkS hr{kLk rLk{ rYLke h{k kh kR
fu ; yLku u A rLk{{kt hneLku h{ke ku Z Lku
R knkU[kzu kku yu kwLkku fhkku Lkke.
LkSwt f] :
IPC Lke S.95 {kt hk Au fu fkuR f]ke kue R
yuxe LkSe nku fu Mkk{kL ]r yLku Mkke

k yke RLke Vrhk fhke Lkke kku ku f]
kwLkku kLkkku Lkke. yk k[k ekh LkSk kwLkkLkk
k[k khefu ykuk Au.
ze ykku VuhkkkMk{kt yuwt kkh fkZwt Au nkwt fu
R LkSe nke yLku fuMk yuku nkku su{kt Rhkkkqof
fhk{kt ykue R yuxe Mkk{kL nke fu Mkk{kL
]r yLku Mkke k kuLkkke kuk
LkwkLkLke Vrhk LkkUkke Lkke yLku kLkwMkkh Mk
fhk{kt ykke Lkke yLku ykhkukeLku Akuze {wfk{kt
ykku.
ze ykkLkk [wfkkLku {kL hkkk Mkkuo[
ykku yku ykku nkku :
kAeLkku & Au MktukkuLku kLk{kt hku

yhskhLku kue R yuxe LkSe nke fu Mkk{kL
]r yLku Mk ke k ykk LkwkLkLke
Vrhk Lk fhu fu fu{. S.95 Lkku nukw LkSwt kuxwt f] fu
LkSk fkhLkk kwLkkLke rkk kke yxfku Au. kwLkk
Mk{kLk LkSwt f] kuf RLkk fkh kh, kkkuLkk
hs kh, fkhe ykk su Rhkkke kwLkkrnk
f] kwt Au ku Rhkku yLku yL Mktktrk Mktukku kh
ykkrhk Au fu fu{ RLkk yuk fkuR Mktko kuh fu
{k Lkke suLke Lkrnk khefu kLkk fhe fk fu

suke Mkk{kL kwr yLku Mkke k ku
RLke Vrhk Lk fhu. kirkf {kktz ykk f]ke
kue yL Rke s kuLkku rLko R fkkku
Lkke.... yuf kkfu ykk yLu ykk {kuxe
kyu k fhuku nkh, suLkkke R kR nku kuLku
kkkuLke SLkrhrk yLku Mkk, kuyku [uLkk Mktktku,
kkku su krhMkrk{kt {qfkk nku ku Mkrk, yLku yL
Mktukku su{kt R kR nku kuLku kLku ukk yuxku
LkrnkT nku fu kuk kLkue k Mkk{kLku
LkwkLkLke Vrhk fhke Lkke.
See also Neelam Mahajan Singh v.
Commissioner of Police & Others, 1994 (2)
Crimes 75; and Keki Hormusji Gharda v.
Mehervan Rustom Irani, (2009) 6 SCC 475,
in this regard.
ytkk k[k :
IPC Lke S.96 ke 106 {kt ytkk k[kLkk nfLke kk
Au. ku f{ku{kt yLLkk kuhfkLkqLke yk{ Mkk{u kuLkk

fu kueLkk SLk yLku r{fk k[kkLkk kLkk
nku {kL hkk{kt ykku Au.
IPC Lke S.96 {kt skk{kt ykwt Au fu ytkk
k[kLkk nLkk y{Yku fhuwt fkuRk f] kwLkku

Lkke. khke tz MktrnkkLke S.97 {kt heh yLku
r{fkLkk ytkk k[kLkk nLku kkrk
fhk{kt ykku Au. huf kLku IPC Lke S.99 {kt
Mk{kr rLktkkuLku yeLk hneLku {kLk hehLku
yMkh fhkk fkuRk kwLkk Mkkku kuLkk kkukkLkk yLku
yL kLkk hehLkku k[k fhkLkku yrfkh Au.
khk tz MktrnkkLke S.99 {kt kok{kt ykuk
rLktkku{kt ytkk k[kLkk nfLkku y{ fhkLkwt
{k ytkuLke ukkR rLkk fhk{kt yke Au
yuxu fu k[kLkk nukw Mkh fhe sYhe nku kuLkkke
w R fkuR Mktukku{kt fhe fk Lkrn. e,
S.100 {kt yuk Wknhku ykk Au su{kt hehLkk
ytkk k[kLkku nf {]wLkku fkh kLke fu Au.
k[k nfLke yhS Mktkqoku MkV kqhkh fhk

{kxu ykhkukeyu yuwt Mkkrkk fhwt kzu fu ykhkukeLkk
rnk{kt ytkk k[kLkk nLkku Wkkuk fhku kzu
kue Mkrk nke yLku ku n {]wLkwt fkh kLku.
kuke ykk yk yhS h fhkLke nku kku ku
Wkkku {e hnu su{kt yk{ fhe fk. yuf kku ku yuwt
fne fu fu hehLkk ytkk k[kLkku nLkku y{
fhk{kt ykku. u fu sYrhkk fhkk w R
fkhqk kLke ykk ifkf heku {]wLkwt fkh
yLku kt Mkwe yk yrfkh ykkk{kt ykku Lkke.
keS krhMkrk Au nfefkLkwt ykoxLk, ytkk
k[kLkk nfLku shkk Mk{koLk {kwt Lkke
(Bhanwar Singh v. State of MP, (2008) 16
SCC 657).
{kLk hehLku yMkh fhkk ykhkku

IPC Lkwt 16{w fh {kLk hehLku yMkh fhkk
ykhkku hku Au yLku w{kt ku rr fkkyku{kt

rkrsk kuwt Au. fuxef ykLke ukkRyku
yn kok {ku kh {qfu Au:
Offences Affecting Life (Ss. 299 311 of
the IPC)
Ss.299 304 of the IPC: Culpable
Homicide and Murder:
kwLkkRk {Lkw yLku qLk {Lkw ({kLk{kkLke

yL {kLk{kk khk nk)Lkk fuMkku IPCLke nuX
Mkkkk Au ku Au, kwLkkRk {Lkw fu qLk{kt
krh{kku Lkke (IPCLke S.299), qLk (IPCLke
S.300), yr[khe ykk kukhk {Lkw (IPCLke
S.304) yLku yk{nk (IPCLke S.305-306).
IPCLke S.299 nuX kwLkkRk {Lkw Lke[u sku
fkkuo fhkke {]w{kt krh{u Au:
{]w rLkkkLkk Rhkk MkkkuLkwt f]
suLkk khk {]w kkLke khk nku kue R

knkU[kzkLkwt f], yLku
su f]ke {]w kkLkwt Au kue fkhe MkkkuLkwt
f]
Wkh sku{ktke fkuRLkku k yk nku kuk
rfMMkk{kt kLkk {]w{kt krh{kw f]{kt kwLkkRk
{LkwLkku Mk{ku ku Lkne. ukkR w{kt k
Mkkk fhu Au su{kt kwLkkRk {LkwLkku Mk{ku
kkku nkuk Akkt {]w{kt krh{kk krhkLke nkshe
fu kuhnksheLkku Mk{ku kk Au.
Wknh: A k fkk kh kfzeyku yLku kMk {qfu
Au, suLkk khk kuLkku Rhkku {]w rLkkkLkku nku Au

ykk ku fkhu {]w ku s kue kuLku fkhe nku
Au. Z {kLku Au fu {ukLk {skqk Au, kuLke kh [ku Au,
kzu Au yLku {he Au. kku A kyu kwLkkkRk
{LkwLkku ykhk fkuo Au.
Wknh: A u Au fu Z kzeLke kkA Au. B yu
kku Lkke fu yu rLkr{k kLkkLkku Rhkku hku Au

ykk ku Z Lkk {w]wLkwt fkhqk kLkkLke kk Au
ku u Au, ykk kkzk {kxu B Lku hkufu Au yLku Z Lku
{khe Lkku Au. yn B fkuR ykhkLkku kwLnukkh
Lkke, khtkw A yu kwLkkRk {LkwLkku ykhk fkuo
Au.
yk ukkRLku Mkkk kLkkk {kxu {]w fkhqk
kLkwt s uRyu. su kLku ykhkuke {khe Lkkk
{kkkku nkku kuLke nk kR Lkke yLku kuLku ku yL
k {he kku Au ku {nLke kkkk Lkke. kLku
{khe Lkkk{kt yku Au khu ykhk kqo kR sk
Au. {]w rLkfx{kt s kuwt nkuwt uRyu yLku rntMkkLkk
f] qh Mkwe krhk{ku nkuk uRyu Lkne. kwLkkRk
{Lkw fu su IPCLke S.299 nuX {]w{kt
krh{kku Lkke ku ykkeMkeLke S.304 nuX Mkkkk
Au.
IPCLke S.300 kwLkkRk {LkwLku qLk khefu
keof]k fhu Au, su{kt :
k{ kku, su f]ke {]w kwt Au ku {]w

rLkkLkk Rhkkke s kwt Au,
kesw, su{ ykhke kku nku fu suLku R
knkU[kzkLke Au ku kLkwt {]w kkLke kk
Au kue fkhe Mkkku kherhf R
knkU[kzkLkk Rhkkke ku f] fhkwt nku,
kesw, fkuR kLku kherhf R knkU[kzkLkk
Rhkkke ku f] fhk{kt ykwt nku yLku fwhke
ryu Mkk{kL heku {]w kk {kxuLkw kqhkwt fkh
nku ku heku R fheLku LkwfMkkLk knkU[kzk{kt
ykwt nku ykk
[kwko, f] fhLkkh u fkuR k kku nku fu
ku f] khu u{e Au fu ku s, huf kkLke
yu {]w{kt krh{Lkkh Au ykk yke
kherhf R {]w{kt krh{e fu Au yLku {]w
rLkkk {kxu ykk yk fkhLke R
knkU[kzkLkwt u{ fhk k fkuR k knkLkk
rLkk ykk f]Lku fkqu.
kuke, huf qLk yu kwLkkRk {Lkw Au, khtkw
kwLkkRk {Lkw yu qLk Lkke.
Wknh: A Rhkkkqof Z Lku kkhLkku k ykk
zku s{ knkU[kzu Au su fwhkLkk Mkk{kL {

yLkwMkkh {kMkLkwt {]w rLkkk {kxu kqhkku nku.
krhk{u Z {he Au. yn, A yu Z Lkk qLkLkku
Rhkku Lk hkkku nkuk Akkt qLk {kxu ykhke Au.
Wknh: A yu fkuR [kuMk kLku {khe LkkkLke

ykkWke kusLkk Lk hkkku nkuk Akk, qLk k
ykhke Au.
kku IPC Lke S.299 fu S.300 Lkku Mk{ku fhu Au fu

Lkn kuLkku rLko
Raj Kumar v. State of Maharashtra, (2009)
15 SCC 292,, {kt Mkwe{ fkuxuo Xhkwt nkwt fu fuMkLke
rkkku ywMkkh qLk{kt Lkne krh{Lkkhku kwLnku qLk

Au fu kwLkkRk {Lkw Au kuk &{kt fkuxo {w~fue
ywu khu yk Mk{Mk Mkwe k kkkyku

{khVku knkU[wt Mkh kku.
k{ kku yu & r[khkLkku Au fu ykhkukeyu
yuwt f] fwot Au su yLLkk {]w{kt krhBw Au.
ykhkukeLkk f] yLku {]w [uLkk yk fkhLkk
fkhqk uzkLke Mkkrkke ykhkukeLkwt f] IPCLke
S.299 {kt kok yLkwMkkh kwLkkRk {Lkw{kt
krh{u Au fu fu{ kue r[khLkk ke kkk{kt
R Au.
u yk &Lkku Wkh k{ oLke ynuk nku yLku
Mkfkhk{f sk kku, IPCLke S.300 Lke fk{keheLke
r[khk {kxuLkku keu kkku kqo fhe ukku Au.
yk yuf yuku kkku Au su{kt fkuxuo Vheke khk su
nfefkku Mkkrkk fhk{kt yke Au ku fuMkLku IPCLke
S.300 {kt Mk{kr qLkLke kkLkk krhu{kt
ku Au fu fu{ ku Lke fhkLkwt Au. u yk &Lkku
Wkh Lkfkh{kt nku kku ykhk kwLkkRk {Lkw
kku su IPCLke S.299 Lke yLkw{u keS ykk
keS f{ kh ykkrhk IPCLke S.304 Lkk kk 1
yLku kk 2 nuX qLk{kt Lkne krh{kw f]
Mkkkk kku.
u yk & Mkfkhk{f sk, khtkw IPCLke S.300
{kt yk kkuk fkuR k ykkku{kt yk fuMk
ykkku nku kku, ykhk ku{ Akkt kwLkkrnk
{Lkw kku su IPCLke S.304 Lkk kk 1 nuX
qLk{kt krh{kku Lkke.
IPCLke S.300 {kt ykkku
{]kkMkk yLku y[kLkf W~fuhe ((See K. M.

Nanavati v. State of Maharashtra, AIR
1962 SC 605);
kLkke k[k;
nuh LkkufhkuLkk f]ku
y[kLkf zku; ykk
Mkt{rk

IPCLke S.299 yLku S.300 [u kVkk
IPCLke S.299 yLku S.300 [uLkku kVkkLke [[ko
{uru, su. khk Melville, J., in Reg. v.

Govinda, (1876) ILR 1 Bom 342 {kt fhkR
nke. yk [qfkkyu nu kwLkkRk {LkwLke Mk{s
{kxu MkkkLke yu khtkhLkk {kufk {kko khefuLkku
hu k fkuo Au.
Wkhkuk [qfkk{kt Wkkuk fhu fkuf Mkhk{eLku
Mkwe{ fkuxoLke {tsqhe khefu kok{kt yke Au.
IPCLke S.299 (b) yLku IPC Lke S.300 (2) [uLkku
kVkk
yk fkhLke R fwhkLkk Mkk{kL {kLkwMkkh

kLke Mkkkh ktwhMke ykk Mkrk{kt {]w kk
{kxuLkwt kqhkwt fkh Lk nkuR fu ku{ Akkt yktkrhf R
kueLkwt {]w rLkksk {kxu kqhkwt Au kuk fkLke
rr[k Mkrk ykk ykhkuLke MkrkLkku kMk
rfkh kLkk ytku IPCLke S.300(2) kwLnkkuheLku
kkk RhkkLkwt yk kzkwt k yu ykhkeLke
fkhe{kt nku Au.
{]w{kt krh{Lkkhku Rhkku yu IPCLke S.300(2)
Lke yk~f sYrhkk Lkke. Vk kherhf R{kt
krh{Lkkhk RhkkLke Mkkku kMk rfkhLkk {]w{kt
krh{Lkkhe yk fkhLke RLke {ukkekkLke
fkhe IPCLke S.300 (2)Lku Mktkkukk kqhke Au.
(See Illustration (b) appended to S.300 of the
IPC)
IPCLke S.299 (b) ykhkeLkk kku yke fkuR
fkheLke {kk fhkwt Lkke. IPCLke S.299(b) nuX

fuMkkuLkk Wknhku fu su{kt suLke kh nq{ku fhkku Au ku
hkukkMk hku Au kue fkhe Mkkku
Rhkkkqof {khuku {wku kuLkk {]w{kt krh{u yLku
yk fkhLkk {wr nkhLku fkhu su ku kLkwt
kt kR skk {w{kt krh{u ykk yLku ykk
rfkh kLkLkkheLke kMk fkhLke LkkkR fu {]w
rLkkkLkku Rhkku ykk kherhf R {]w
rLkkk {kxu fwhkLkk Mkk{kL {kLkwMkkh nku

kuLkku Mk{ku kk Au kuk rfMMkk{kt u R
Rhkkkqof fhk{kt yke nku ku{ Akkt ykhk qLk
kku Lkne.
IPCLke S.299(b)yLku IPC Lke S.300 (3) [uLkku
kVkk
IPCLke S.299 (b) {kt {]w LkekskLke kk
suk kuLku ku, IPCLke S.300 (3){kt fwhkLkk

Mkk{kL { yLkwMkkh {]w LkekskLkwt kqhkwt Au kuk
kuLkku Wkkuk fhk{kt ykku Au. kherhf RLku
fkhu kLkkt {]w yLku kherhf R fwhkLkk
Mkk{kL {kLkwMkkh {]w kk {kxu kqhkwt Au kuLke [u
kVkk hnuku Au. kVkk Mkkhku Au khtkw kMkrf
heku yLku kuLke Mkk{u r Lkkk{kt Lk yku kku ku
Lk n{kt krh{e fu Au. kVkk yu Rhkkwk
kherhf R{ktke krh{kk {]wLke kkLkk
yLkuf {kkkyku{ktLke yuf Au. kuLku w kkf heku
{qfkk, ku {]w kkLke fkkLke {kkk Au, su
kwLkkRk {Lkw kteh, {{ ykk Lke[k{kt
Lke[e {kkkLkku Au fu fu{ ku Lke fhu Au. ykRkeMkLke
S.299 (b) {kt kRfe yu Vk kkLku
ku yk kzeLku MktkLkkLkku yko kou Au. ku
kherhf R...fwhkLkk {kLkwMkkh {]w Lkeksk
{kxu kqhkkLkku yko yuku Au fu R khk fwhkLkk
{kLkwMkkhLke ryu ku {kuxu kku Mktrk {]w ku
kuwt kou Au. IPCLke S.300 (3){kt ykkk fuMkku {kxu
ykhk fhLkkhLkku {]w LkekkLkku Rhkku nku ku
sYhe Lkke, su{ fu {]w Rhkkwk kherhf R
ykk fwhkLkk {kLkwMkkhw{k krh{k {kxu kqhke
RLku fkhu kk Au.
(See State of Andhra Pradesh v.
Rayavarapu Punnayya and Another, 1977
Cri.L.J. 1; Augustine Saldanha v. State of
Karnataka, 2003 Cri L J 4458; Shri
Harendra Nath Borah v. State of Assam,
JT 2007 (2) SC 404)
Virsa Singh v. State of Punjab, 1958 Cri.L.J
818,, Mkwe{ fkuxou IPCLke S.300 (3)Lke kfku Mk{s
ykke nke. fkuxuo yuwt rLkhek fwO nkwt fu fkku

IPCLke S.300(3) nuX fuMkLku ke fu ku knu kuu
Lke[uLke nfefkku Mkkrkk fhe uRyu:
k{, kherhf R yMk hku Au ku kuu
kLk kxMkku Mkkrkk fhwt yk~f Au.
kesw RLkku fkh Mkkrkk fhku yk~f Au.
yk w kxMk kkkMkku Au.
kesw, ku kMk R knkU[kzk {kxu k fhkku
nkukLkku Rhkku nkku ku Mkkrkk kwt yk~f Au,
kuLku yu{ fne fk fu ku yfM{kk Lk nkku ykk
yL fkuR fkhLke R knkU[kzkLkku Rhkku
nkku. yuf k yk k kkkkku yMk
hkke nkukLkwt Mkkrkk kk ku kAe kqAkhAku
ykk [ku Au; yLku
[kwko yu Mkkrkk fhwt yk~f Au fu RLkku
fkh Wkh rLkrk fhuk k krhkku {khVku
oLk fhkuku Au, su fwhkLkk Mkk{kL
{kLkwMkkh {]w Lkekk {kxu kqhkk nkk.
kqAkhALkku yk kk w heku kxMk yLku
yLkw{kLkek Au yLku kuLku ykhkeLkk Rhkk Mkkku
fkuR uk uk Lkke.
yk{, rMkko MknLkk fuMk{kt kk{kt ykuk rLk{ku
yLkwMkkh ykhkukeLkku Rhkku fwhkLkk Mkk{kL
{kLkwMkkh {]w Lkekskk {kxu kherhf R khk
{kork LkwfMkkLk knkut[kzkLkku nkuk Akk yLku ku
{]w LkekskLkk Rhkk Mkwe tkkku Lk nkku, kku
kwLnku qLkLkku kku. IPCLke S.300 Lkwt oLk swyku.
IPCLke S.299 (c) yLku IPC Lke S.300 (4) [uLkku
kVkk
kku ukkkRyku{kt {]w{k LkeksLkkhk f]Lke

MktkLkkLke fkheLke sYrhkk Au. khu
nk yrLkkokkLke LkSf su ku kLkk
{feYk u{e f] khk fkhqk su ku k
ykk kykuLkk {]wLke MktkLkk Mkk{kL yko{kt
kMk k fu kykuke yk kzke nku, kuk
rfMMkk{kt IPC Lke S.300 (4) kkw kzu. ykhke
khk {]w{k ykk yk fkhLke R{kt krh{Lkkhk

u{ fhk {kxu fkuR k knkLkk rLkk ykhke
khk su f] fhk{kt ykwt Au kuk rfMMkk{kt
ykhkeLkk kku yk fkhLke fkhe MktkLkkLke
Mkkike [e {kkk kh nkue uRyu. (See Thangiya
v. State of Tamil Nadu, 2005 Cri.L.J. 684).
IPCLke S.302
IPCLke S.302 yLku IPCLke S.302 qLkLke MkLke
ukkR kqhe kkzu Au, IPCLke S.300 yLku IPCLke

S.302 nuX kk ykkk{kt yke Au ku yLkwMkkh
{]w tz ykk ykSLk fu yu{ ku Mkyku kqhe kkzu
Au yLku w{kt yue ukkR Au fu ku tz k ku Au.
{]w tz
Bachan Singh v. State of Punjab, AIR 1980
SC 898, Mkwe{ fkuxoLke ktkhe tzkeXu {]w tzLke
ukkRLke {kLkkLku kkkT hke nke, suLke Mkk{u

Aa. 19 yLku ktkhLke 21 nuX kzfkh VUfk{kt
ykku nkku.
fkuxuo Lke[u skuk rMkktkku kk nkk.
khu kukkkkkkLkk kteh rfMMkk rMkk khu
{]w tz kkLke sYrhkk Lkke.
{]w tzLke kMktke fhkk knuk, kwLnkLkk
MktukkuLku kLk{kt ukLke Mkkku ykhkeLkk
MktukkuLku k kLk{kt uk yk~f Au;
ykswLk fu yu rLk{ Au yLku {]w tz yu
ykk Au. ke ku{kt fneyu kku, {]wtz
khu s kku uRyu khu kwLnkLkk Mktktrk
MktukkuuLku Mktktrk ykSLk fuLke MkS ykqhke
ukke nku yLku u yLku kku s ykSLk fu
kkLkk rfkLkku fwhke heku yLku kwLnkLkk
Mktukku yLku k{k{ Mktktrk MktukkuLkk Mkto{kt
MktrLkckke Wkkuk kR fu ku{ Lk nku; yLku
MktukkuLku Wk kLkkkLkk yLku ktk kkzkLkk
MkhikLkku kMk fkZku uRyu yLku yk{ fhkk
ktk fhkLkk MktukkuLku kqo {nkk ykke

uRyu yLku rfkLkku Wkkuk fhkk knuk Wk
yLku ktk MktukkuLke [u Mk{kku kwt uRyu.
yk rLko kuLkk kk Machi Singh v. State of
Punjab, (1983) 3 SCC 470. {kt yLkwMkhk{kt
ykku nkku.
IPCLke S.304.
ykkW kok yLkwMkkh, IPCLke S.304 kwLkkRk

{LkwLke MkLke ukkR qLkLkk sue nkuke Lkke.
IPCLke S.304Lkk ku kkku Au:
{]w LkekskkLkk nukwke ykk yk fkhLke
kherhf R fu {]w{kt krh{Lkkh nku (kk
1) kuwt f]; yLku
yue fkhe Mkkku f] fhk{kt ykwt nku fu
{]w LkekkLkk fkuR Rhkk rLkk {]w kkLke
kk nku (kk 2).
IPCLke S.304(A) kuhfkhe khk {]w
IPCLke S.304(A) yuk fuMkkuLke Mktk u Au su{kt
yr[khe ykk kuhfkhe kk f]Lku fkhu {]w

kwt nku.
yr[khe yu kukhkneLkku k ykk
r[khk rLkk f] fhkw nku yLku kuhfkhe
kqhke/ku MktkLkku yk kou Au.
huf yr[khe ykk kuhfkhe kwt f] fu su suku
kLkk {]w{kt krh{u Au ku yk ukkRLkk
krhu{kt yku Lkne. IPCLke S.304(A)u IPCLke
yuMk.yuMk.. 299 yLku 300Lkk Mk{kr {wkykuLkku
Mk{ku fhke Lkke.
Mohammed Aynuddin and Miyam v. State
of Andhra Pradesh, (2000) 7 SCC 72, khke
Mkkrkk kue nfefkku yu fkhLke nke fu yhskh
kMk ntfkhe hkku nkku yLku {wMkkVh kMk{kt kuXku nkku.

khu kMk ykk e khu, kue kMkLke knkh
VUfkR kR nke yLku kMkLke kkALkwt kizw kuLke kh Vhe
wt nkwt yLku ku yfM{kk{kt kue RLku fkhu
kueLkwt {]w kwt nkwt. Mkwe{ fkuxuo yuwt Xhkwt nkwt fu ku
fuMk{kt, S.304(A) IPC, kkw kzke Lkke, fu{ fu
[kfLke kkhkne ykkWke Lke kR fu ku{ Lk
nke. w{k tfkuxuo Xhkwt nkwt fu Wkkewt f]
kkr{f heku w kzke Wkkkwt f] Au yLku ku
Rhkkwk f] fhkk yk Au.
Wknh: krk hkke xfu khu wk {ukLk{kt
ktf eku khu LkkLkfzk ktk Mkkku ykzkR kR

nke yLku kuLke kh ykhk{ fhkk kLkk {]w kwt
nkwt. yk fuMk IPC Lke S.304 yu nuX yku Au, Lkne
fu IPCLke S.304, kk 2 nuX, fu{ fu [kfu ueke
heku s ekqeLku ktk kh fkh [ke Lk nke.
(See State of Gujarat v. Haider Ali, (1976)
1 SCC 889)
kuVuLk rLkesLMk, yLku IPCLke S.304yu

IPCLke S.304(A) e k kkeke kMkkrfku
r kMkkrf kkhkneLkk rfMMkk{kt kLk{kt

uk{kt yku Au. Mkwe{ fkuxuo Jacob Mathew v.
State of Punjab and Another, (2005) 6 SCC

1, Dr. Suresh Gupta v. Government of
NCT of Delhi, (2004) 6 SCC 422 {kt Mkwe{
fkuxoLkku su rfku nkku kuLkwt kwLkhkkoLk fwO nkwt.

fkuxuo yL [euLke Mkkku yuwt rLkhek fwO nkwt fu,
kuhfkheLkku k rMke yLku Vkuskhe fkk{k
yk kzu Au yLku rMke fkk{kt su kuhfkhe nkuR
fu Au ku sYhe Lkke fu ku kuhfkhe Vkuskhe fkk{kt
k nku. ykhkLke {kkk khu kuhfkhe {kxu
kwLkkRk Rhkku yMk hku Au ku kowt yk~f
Au yLku Vkuskhe kuhfkhe khuLke {kkkLkk f] {kxu
kuhfkheLke {kkk {nk{ (kkuMk) ykk ytk [e
{kkk{kt, e [e nkue uRyu. {nk{ ykk
[e {kkkLke kuhfkhe Lkkkrhf fkk{kt kkkt uk
{kxuLkwt fkh fk[ kq kkze fu Au, khtkw fkk {kxu

kkkLke h[Lkk fhkku Lkke.
fkuxuo w{kt Xhkwt nkwt fu kkuMk Lkku Wkkuk
IPCLke S.304(A)u {kt fhk{kt ykku nkku Akkt yuwt
rLkrk fhk{kt ykwt Au fu yr[khe ykk
kuhfkhe kwt f] fu su{ IPCLke S.304(A)u {kt kLku
Au kuLku kkuMke khk {kL khefu
kt[k{kt yku Au.
fkuxo khk kk{kt yku khek yu Au fu Vkuskhe
fkk nuX kuhfkhe {kxu kkeke kMkkrf Mkk{u
fkokne [ke, ku{kt yu kowt yk~f Au fu
ykhkuke yuwt ftRf fwO Au ykk ykkk{kt ykue
nfefkku yLku Mktukku{kt yuwt fhk{kt rLkV kku Au
yk Mkk{kL Mkrk{kt fkuR kkeke kMkkrf Lkke
yLku znkk kkhk{kt ykwt nu ykk kuwt
fhk{kt rLkV kku nu. ykhkuke zkfxh khk su
u{ uk{kt ykwt Au ku yuk fkhLkwt nkuwt uRyu
fu ku R {kuxu kku u{{kt krh{kLke kk
nke.
See also, Martin F. D'Souza v. Mohd.
Ishfaq, (2009) 3 SCC 1.
IPCLke yuMk.S.306 yLku 309: kwLnk{kt {kkhe
yLku yk{nk fhkLkku Lk
IPCLke S.306 yk{nk{kt {kkhe fhk {kxu su
ku kLku Mk ykkk {kxu skkkh Xuhu Au.

kwLnk{kt {kkheLku fh kkt[{kt ok{kt yke
Au. IPCLke S.107{kt kwLnk{kt {kkheLke kk
ykkk{kt yke Au, su{kt Lke[uLkkLkku Mk{ku kk Au:
ykhk fhkLke W~fuhe
ykhk fhk {kxu fkuR fkkhk{kt Mkk{ukehe,
yLku
kwLnku fhLkkhLku Mknk fhe
IPCLke S.306Lkk krhuLke {kok{kt ykkk f]
{kxu f] IPCLke S.107Lkk krhu{kt ykke nkue

uRyu.
S.306 IPC yLku RLzLk yurzLMk khku, 1972Lke
S.113(A)u
RLzLk yurzLMk khku, 1872Lke S.113yu (e

yurzLMk yux), kou Au fu kueLkk krk ykk
kuLkk krkLkk fkuR MktkteLke {kkhe khk su ku eyu
yk{nk fhe nku yLku yuwt kkkk{kt ykwt nku
fu:
kueyu kuLke Lk kkheke Mkkk koLkk kkk
hr{kLk{kt yk{nk fhe Au, yLku
kueLkk krk ykk kuLkk krkLkk yue fkuR
Mktkteyu yke qhkk fhk uhe nku,
kku kuk rfMMkk{kt fkuxo fuMkLkk huf yL MktukkuLku
kLk{kt RLku yuwt {kLke fu Au fu yke nk{kt
kueLkk krkyu fu krkLkk fkuR Mktkeyu { fhe nu.
khu rLkhkkh eLku kuLkk krk fu MkkMkhek khk
yk{nk fhkLke Vhs kkzk{kt yku Au khu
MkkrkkeLke {w~fueLku Wfuk yLku kt kukkhkukLkk
kqhkkyku Mkk{kL heku rkrnk hLkk [kh
qkyku{ktke Wk nku Au yLku kuke hLke
knkhLkk fkuR k k kkMku ku Wk Lk nku kuk
rfMMkk{kt Mkk{krsf {kkLku knkU[e k {kxu yLku
1983{kt Mkwkhk {khVku yk ukkRLku y{e
kLkkk{kt yke nke.
k{ yu k hkku fu, {kLke uwt yu Vhrskk Lkke,
khu {kLke fu Au khkku nku khu s ku
Aqx ykku kuwt nku Au. kesw, {kLke ukLke rk
kok Au khu fkuxuo fuMkLkk huf yL Mktukku Lku
kLk{kt ek s nu. fuMkLkk ke yL MktukkuLke
r[khk {kLkkLku {skqk kLkke fu Au ykk
yke {kLkk fhkke qh hnuk {kxu fkuxoLke
rufkwrLkku nwf{ fhe fu Au. kesw, yurzLMk
yuxLke S.113(A)u nuX {kLkk yu yuf fkhu

WknkMk Au.
See Ramesh Kumar v. State of
Chhattisgarh, (2001) 9 SCC 618; and
Rajbabu and Another v. State of Madhya
Pradesh, AIR 2008 SC 3212.
IPCLke S.309 su fkuR k yk{nkLkku kMk fhu
Au yLku kuwt fkuR f] fhu kku kuLku yk fkhLkk

ykhkLkk kht {kxu Mk fhu Au.
R knkU[kzkLkk ykhkku (ykuVuLMkMk ykuV nxo)

(IPCLke Ss.319-338)
suLku k kherhf uLkk, hkuk ykk LkkkR fkuRLkk
khk yLkwkke nku kuLku IPCLke S.319 nuX R
kR nkukLkwt fnuk Au.
IPCLke S.320 w:kf RLku Lke[uLke heku
kkrk fhu Au:

Mkefh
fkuR k ykt{kt rLke fk{e k{e
fkuR k fkLk{kt fk{e MkktkLke k{e
fkuR k kherhf ytk fu MkktkLke k{e
fkuR k kherhf ytk ykk MkktkLke kLkku
Lkk ykk fk{e kux
rh ykk [nuhkLke fk{e rf]rk
nkzfk ykk ktkLkwt kq[e swt ykk Wkhe swt
fkuR k R fu suLkkke skeLku u{ nku
ykk eMk rMkLke ythLkk kkk{kt wkku
kukLkkhLku khu heh w:kk, ykk kuLkk
Mkk{kL fk{fks Lkne fhk{kt krh{ke nku.
R ykk w:kf R IPC nuX Mkkkk Au,
ykwt s MiAf heku k krhBw nku, su{ IPCLke
S.321 (MiAf heku kke R)nuX ykkk{kt
ykwt Au yLku IPCLke S.322 (MiAf heku kke
w:kf R).
Wknh: A, B Mkkku zkR fhu Au yLku B Lku kfze
zu {khkLkku Lk fhu Au. C [u kzu Au yLku zkR

kt fhkkLkku Lk fhu Au. yk {khk{khe{kt, A C
Lku kfzeke {khe kuMku Au, khu A, keLku {khkLkku
Lk fhkku nkku. yk Mktukku{kt A IPCLke S.323
nuX ykhkLku kkk Xhu Au.
State of Karnataka v. Shivlingaiah, AIR
1988 SC 115, yuwt Xhkk{kt ykwt nkwt fu
ykhkukeyu hkukkMk kLkk kkk nkk, su kuLkk

y[kLkf {]w{kt krhk nkk yLku kt yk xLkkyu
y[kLkf ykfkh eku nkku, ku{kt yuwt Lk fne fk fu
ykhkukeLkku hkukkMk kLkwt {]w LkekkLkku fu
kuLku yue fkhe nke fu kuLkwt f] nq{k{kt
krh{u yLku kuke {]w LkekkLkku Rhkku nkku.
kuke yuwt Xhkk{kt ykwt nkwt fu ku f] ykRkeLke
S.325 nuX yku Au.
yknh, skhMkeke WXke skLkk ykhkku yLku
ykk yL ykhkku (IPCLke Ss. 359-374)
IPCLke S.359 kou Au fu yknh ku fkhLkk nku
Au: khk{ktke yknh fhwt yLku fkuMkhLkk

nkk{ktke yknh fhwt
IPC Lke S.360 khk{kt ykhnhLke yku ykku
Au su{ fu fkuR k k khkLke nke knkh ku

kLke Mkt{rk rLkk (ykk su ku k fkuMkh
heku Mkt{rk ykkk {kL nku)
IPCLke S.361 fkuMkhLkk nkk (kkf){ktke
yknhLku kkrk fhu Au, su{ fu fkuR k Mkkeh

(kwk{kt 16 ko yLku {rnk{kt 18 koke Lke[uLkk)Lku
R skLkku ykk [kkLkku ykk rkLkMkk{k
r{kke k fkuMkhLkk kkfLke Mkt{rk rLkk kuLku
R .
Thakorlal D. Vadgame v. State of Gujarat,
(1973) 2 SCC 413, Mkwe{ fkuxuo yuwt Xhkwt nkwt fu
IPCLke S.361{kt ku R Au yk~f heku
kskheke R kuwt yruk fhkk Lkke yLku

huh ykk h[Lkk{f heku kLkku Wkkuk kku Au
kuwt Lke kwt Lkke.
Wknh: A (G Mkkku Mktktrk Lkke) G Lku (Mkkeh)Lku
kuLke fkh{kt kk {kxu [kufux ykuVh fhu Au. G

kueLke fkh{kt kuMke Au. yk rfMMkk{kt yuyu
IPCLke S.361 nuX Swt yknh fwo Au.
IPCLke S.362 skhMkeke WXke skLke rkLku
yue heku kkrk fhu Au fu su ku kLku fkuR k

Mkuke skk hnuk {kxu sk {kxu skhMke fhu Au fu
urhk fhu Au.
IPCLke S.364 Lku 1993{kt Mkwkhku fheLku y{e
kLkkk{kt yke nke. khu skhMkeke WXke

skLkku ykk yknhLkku ykhk Mktkqo nku ykk
su ku kLku Mkkk kte hkk{kt yke nku yLku
ykhkuke Mkhfkh ykk yL rue Mkhfkh ykk
yktkhhkxe Mkhfkhe MktMkkLku fkuR k fkokne
fhk ykk ftRk fhkke qh hnuk {kxu ykk
kuu {ktku tzeLke hf{Lke [qfe fhk {kxuLke
Vhs kkzk ykhkuke yk kLkwt {]w LkekkLkku
ykk R knkU[kzkLkku ykk yke kLkwt {]w
ku ykk R ku ykk Rfu {]w Lkeku
kue kske nukLkwt MksoLk fhkku nku kuk
rfMMkk{kt ykfhe Mk fhk {kxu yk ukkR y{e
kLkkk{kt yke nke.
Irkf (MkuMwy) yLku Mk]r rLkk ykhkku
(IPCLke Ss.375-377)
IPCLke Ss.375 yLku 376: kkfkh
su ku kyu kkfkh khu fkuo fnuk Au khu

kuu Lke[u sku xLkkyku{kt Mk{kr Mktukku{kt e
Mkkku ke Mktkuk fkuo nku:
kueLke RAkLke r
kuLke Mkt{rk rLkk
kueLke Mkt{rk Mkkku, fu khu kueLku ykk su ku

k fu su{kt kueLku {]w ykk R kkLkku
kuk nkk{kt {qfk kueLke Mkt{rk {uk{kt
yke nku.
kueLke Mkt{rk Mkkku, fu khu su ku k kku
nku fu ku kuLkku krk Lkke yLku kueyu yuxk {kxu
Mkt{rk ykke nku fu kue {kLkke nku ku yuku
yL k Au suLke Mkkku kue fkuMkhLkk Lk
fko nku ykk fkuMkhLkk Lk kk nkukLkwt
{kLkke nku.
kueLke Mkt{rk nku, khu yk fkhLke Mkt{rk
ykkke ku kue yMkh {ksLke nku ykk
Lkk{kt nku ykk kuLkk khk Mkt[krk nku
ykk yL khk sz kLkkk{kt yke nku
ykk kherhf fu {kLkrMkf LkwfMkkLkLkk kkko
suk fkhkuMkh fu suLkk fkh yLku krhk{kuLku
kue Mk{sk yk{kLk nku kuk rfMMkk{kt
Mkt{rk ykke nku ykk
kueLke Mkt{rk Mkkku fu rLkk kue 16 koLke
ke LkkLke nku.
IPCLke S.375 {kt yue Mk{xLkku Mk{ku kk Au
fu yk fkhLke Mef]rk ke Mktkuk h[k kqhkku Au

yLku kkfkhLkk ykhk {kxu sYhe Au. su ku
kLkku kuLke kLke MkkkuLkku ke Mktkuk{kt u
kLke 15 koLke ykuAe Lke Lk nku kku ku kkfkh
kkkku Lkke.
16 koke Lke[uLke AkufheLke Mkt{rk {nLke Lkke.
(Bishnu Dayal v. State of Bihar, AIR
1981 SC 39) In State of Uttar Pradesh v.
Manoj Kumar Pandey, AIR 2009 SC 711 {kt
Mkwe{ fkuxuo Xhkwt nkwt fu rfkh kLku k 16

koLke ke {kuxe Au kuwt Vk fkh yuwt {kLkkLku
Mk{koLk ykkkku Lkke fu kue Mkt{rk ykkLkkh kkfkh
Au.
Mkwe{ fkuxou State of Uttar Pradesh. v. Om,

1999 Cr.L.J. 5030, {kt Xhkwt nkwt fu rfkh
kLkLkkh/u~k (kuMkewxeMk) Mkt{rnkuwt [krhk
hkke nke yLku kue khtkh ke Mktkuk

{kke nke kuk rfMMkk{kt IPCLke S.375 nuXLkk
fuMk{kt kueLkk rLkuLkLkku y{kL heku Wkkuk fhe
fk Lkne.
IPCLke S.377
rfkh/kuMkewxeMkLkk kuxk khekku kh

kkfkhLkk ykhkukLke fkqkk Madho Ram v.
Naz Foundation v. Government of NCT

and Others, 2010 Cri.L.J. 94, rne nkR fkuxuo
State of Uttar Pradesh, AIR 1973 SC 469.
{kt fkuMkhLke Xhkk{kt yke Au.
ykk {kLku fu kue Mkt{k Lknkuke.
nuh fwo nkwt fu
IPCLke S.377 kLkke{kt kwgku khk Mkt{rksLkf
khu fkuR e kh yuf ykk kykuLkk sqk khk

ku{Lkk Mkk{k RhkkLkk kuMkknLk{kt kkfkh
fhk{kt ykku nku khu, yk fkhLke huf
kyu sqk kkfkh fkuo nkukLkwt {Lkk Au.
ke rk kuhfku Au, ku ktkhLke Aa.21,

14 yLku 15Lku WtLk fkko Au.
IPCLke yu S.377 MkkehLku Mkk{u fhkk
rkLkMkt{rksL sLkurL rkLk-kurLk MkuMk yLku
sLkurL rkLk-kurLk MkuMkLku rLkkorhk fhkLkwt
Mkkk hku yLku
18 koke Lke[uLke k MkuMwy f] {kxu
Mkt{rk ykkk Mk{ko Lkke kuwt {kLke uk{kt yku
Au.
Promod Mehto v. State of Bihar, AIR 1989

SC 1475, {kt yuwt Xhkk{kt ykwt nkwt fu khu
r{fk Mkk{uLkk ykhkku
IPCLke S.376 : kkfkhLke Mk
kkfkhLke ykuAk{kt ykuAe Mk Mkkk koLke su

yLku tz Au.
[kh kykuyu e kn kkfkh fkuo yu kkeke

kqhkkykuyu k kkfkh kku nkukLkwt Mk{koLk ykwt
khu ku{ktLkk huf ykk ku{ktLke fR kyu
kwLnk{t kk eku nkku ku kokLkwt sYhe {kLk
rLkk kuyku huf kwLnukkh nkukLkwt kkk hkk{kt
ykwt nkwt.
yurzLMk yux: Mkt{rkLke S.114 yu:

RLzLk yurzLMk khku, 1872Lke S.114-A kou Au
fu IPCLke S.376 (rMkk fu IPCLke S.376(2)(f)
nuX kkfkhLkk fkuxoLkk huf fuMkku{kt fu su{kt
ykhkuke khk ke Mktkuk fkuo nkukLkwt Mkkrkk
kwt nku, yLku
su e kh Mkt{rk rLkk frkk kkfkh kku Au fu
fu{ ku & Au yLku
kue fkuxo Mk{k kuLkk kqhkk{kt kou Au kueLke
Mkt{rk Lk nke,
IPCLke f{ 378 yLku 379: [kuhe

IPCLke S.378 nuX khu fkuR k [kuhe fhu Au,
yk fkhLke k khu su ku kLke Mkt{rk rLkk

su ku kLkk kkkk{kt hnue stk{ r{fkLku yk
kkkt {khVku ku r{fkLku uk {kxu y{krfkkke
k[ke kkzu Au.
kuke [kuheLkk f]{kt Lke[uLkkLkku Mk{ku kk Au:
su ku kLke Mkt{rk rLkk kuLkk kkkk{kt hnue
stk r{fkLku Vuhe yLku
y{krf Rhkk Mkkku su ku r{fkLku ukLkk
Wuke hkuwt kkwt
yk{ r{fkLke Vuhke ku su ku kLke
Mkt{rkLkku yk yLku yk fkhu uk{kt y{krf
RhkkLke nkshe yu [kuheLkk ykhkLkk yk~f

kw{kuo Au.
su ku kLkku r{fk ukLkwt f] k{kt krh{kwt
nku kuk rfMMkk{kt ku k kuhfku nukwke,
ykk yk fkhu r{fk ue fkuMkh heku {kL
Lk nku, kuxk nukwyku nku yLku kw{ke hnue k
fkuMkh heku {kL nku kuk rfMMkk{kt y{krf
Rhkku hku Au ku{ fne fk.
k khke w{kt yuwt Vrk kk Au fu kuku k
fu LkwfMkkLkLkku Rhkku sYhe Lkke fu Mktkqo nMkkkLkku
nku ykk Mktkqo tr[k nku, khtkw su ku kLkk
fkuMkh {kLkkLkk kkkk{ktke r{fku knkh
hkkku nku khu suku k khk kuxe heku k
uk {kxu kkuzk Mk{ {kxu Mktkrk k[ke kkzkku nku
ku kqhkwt Au.
Wknh: A k kuLkk rMMkk{kt fqkhkyku {kxuLkku
xwfzku {qfu yu yk{ Z kLkk fqkhkLku kueLku

yLkwMkhk {kxu kuLk ykku Au. yn, yuLkku Rhkku
uzLkk fqkhkLku y{krf ku uzLkk kkkk{ktke kuLke
Mkt{rk rLkk fqkhkLku knkh R skLkku Au, yk{
khu Z kLkku fqkhku kuLku yLkwMkhkLkwt Y fhu fu A
k [kuhe fhe Au.
Wknh: yu swyu Au fu yuf k LkkLkw kkuMk
RLku sR hkku Au. ku y{krf ku ku Lkku R

uu ku nukwke kLku [kuMk rk{ktt ntfkhe Au.
khu k ku rk{kt VhkLkwt [kw fhu Au khu yuyu
LkkLke [kuhe fhu Au.
Wknh: Z kkk kh ske ku, ku kt Mkwe khk

Lk yku kt Mkwe kuLke uxLku uhnkWMkLke Mktk
hkLkkh yu Lku MkkUku Au. A ku uxLku MkkuLke kkMku R
sRLku u[e Lkku Au. yn ux Z Lkk fk{kt Lk
nke. kuke kuLku Z Lkk fksk{ktke knh fkZe kut
fnuku Lkne yLku A yu Vkuskhe rkMkkk fkuo
nkuk Akkt [kuhe Lkke.
Wknh: A Z kt hnu Au ku h{kt xuk kh uzLke

xe kuu Au. yn exe uzLkk fk{kt Au yLku
khu A y{krf k kuLku ktke Mkuzu Au, khu
yu [kuhe fhu Au.
K. N. Mehra v. State of Rajasthan, AIR

1957 SC 369 {kt yuf ~fhe rkkeoyu khke
nkR Lkwt r{kLk ew yLku rkLkMkkkkh heku kuLku

WzkzeLku kkrfMkkLk ntfkhe kku. ku{kt Mkwe{ fkuxo khk
yuwt Xhkk{kt yktwt nkwt fu yk f]{kt [kuhe
Mk{kue Au.
IPCLke S.383 nuX uh sw{ke Lkkkt fZkk:
IPCLke S.383 nuX uh sw{ke Lkkkt fZkk:
khu fkuR k Rhkkkqof su ku kLku RLkk

nuX {qfu, yLku su ku r{fk ykk {qkLk
{eLkkehe ykke uk {kxu su ku kLku
y{krfku fnuk {kxu uhek fhu ykk fkuR k
Mkne fhu ykk Mke fhu fu suLkwt {qkLk
{eLkkehe{kt Ykktkh kR fu yk Mktukku{kt 'uh
sw{ke Lkkkt fZku' Au ku{ fne fk.
Wknh: Z k u A kLku Lkkkt Lk ykku kku
A k uzLku kkw kzkk kLkkeko k
fkrk fhkLke uzLku {fe ykku Au. yk{ ku Z

kLku Lkkkt ykkk {kxu uhu Au. kuk rfMMkk{kt A
k uh sw{ke Lkkt kzku Au.
Wknh: A k Z kLku {fe ykku Au fu u Z
k A kLku ykkkLke Au kue [kuMk hf{Lku

kke Z kkMku hnue ku{eMkh Lkkux kh Mkne Lkne fhu
yLku Lkne ykku kku ku Z kLkk kkfLku kuxe heku
kte kLkke hku. Z kuLke kh Mkne fhu Au yLku Lkkux
ykke u Au. yk rfMMkk{kt A k uh sw{ke
Lkkkt fZku Au.
Wknh: A k Z kLk kteh RLkk
nuX {qfeLku fkuhk fkk kh Mkne fheLku yLku kuLke

{nkuh {kheLku ku A kLku ykke uk {kxu
y{krfku uhu Au. Z k Mkne fhu Au yLku

{nkh {kheLku A kLku ykke u Au. yn, Mkne
fhu kukhLku {qkLk {eLkkehe{kt Ykktkhek fhe
fkke nkukke A kyu uh sw{ke Lkkkt
kzkk Au ku{ fne fkChander Kala v. Ram
Kishan, AIR 1985 SC 1268, {kt Mkwe{ fkuxuo yuwt
Xhkwt nkwt fu khu yk[koyu {rnk rkefkLku
kkukeLku kueLke ykkt kh nq{kLke {fe ykkeLku
fkuhk fkk kh Mkne fhk {kxu uhe khu Mk{kLk f]
k uh sw{eke Lkkkt fZkk khkukh Au.
Wknh: A k Z k kkMkuke yuwt fneLk
IPCLke S.390: qtx
ufu IPCLke S.403 r{fkLke kuR{kLkeke W[kkkLke

kk kqhe kkzu Au. W[kkk yu ykhkkuLkk yuk
yktkrhf kkuLkwt MYk h[u Au su{ fu ykhke
rkMkkk. (IPCLke S.405)
IPCLke S.390 kou Au fu huf qtxLkk fuMkku{kt kt kku
uh sw{eLkeke Lkkt fZkkLke kkk ykk

[kuheLke kkkk nku Au. [kuhe yu 'qtx' Au, u ku heku
[kuhe fhk{kt yku ykk qh R sRLku ykk [kuhe
fheLku r{fkLku qh R skLkku kMk fhk{kt yku
kku ykhke ku ryu su ku kLkk {]w Lkekk
{kxu ykk R knkU[kzk {kxu ykk kuxe heku
yxfkk fhk {kxu ykk kfk {]w ykk
kfk R ykk kfk kuxe heku kte kLkkk
{kxu Lk fhu kku MiAf heku s skkkh kLku Au.
uh sw{eke Lkkkt fZkke ku, kfk {]w
ykk kfk RLkk u ykk ku kLku fu yL
fkuR kLku kfk kuxe heku kte kLkke kue
nuk nuX su ku kLku u ykhke nuk{kt
Lkku kku ku 'qtx' Au yLku uh sw{ke su Mkw
fZkkLke Au kuLku ykke uk {kxu su ku kLku
nuk{kt LkkeLku, nuk{kt nkukke su ku kLku
uhku ku k 'qtx' Au.
Wknh: A k Z kLku kke hku Au yLku Z

kLkk ku{ktke kuLke Mkt{rk rLkk kt[ke Lkkkt
yLku huk u Au. yn A kyu [kuhe fhe Au yLku
ku [kuhe fhkLkk Wuke ku kuxe heku Z kLku
yxfkk{kt hkk k MiAf heku fkhqk kLku
Au. ku rfMMkk{kt A kyu qtx fhe Au.
r{fk u Au fu 'k{kt kkf {khe xkufeLkk nkk{kt

Au yLku u k{u y{Lku nh Ykek Lkne {kufkku
kku kuLku {khe Lkkk{kt yku'. ykLku uh sw{ke
Lkkkt fZkk ku{ fnuk Au yLku ku Mkkkk Au. u
Z kLku kuLkk kkfLkwt kfk {]w LkekkLke
nuk{kt Lkkk{kt Lk yku kku ku qtx kLkke Lkke.
IPCLke S.403: r{fkLke kuR{kLkeke W[kkk
IPC{kt W[kkkLke fkuR kk ykkk{kt yke Lkke
Wknh: Z kLkk kkkkLke knkh kkukke
r{fk A k kMkkqof, yuwt {kLkeLku yu Mk{u

u Au fu su ku r{fk kueLku kku ku Au. A
kyu [kuhe fhe nkukLkku kwLnukkh Lkke, khtkw u
A k kkukkLke q kue fkZu, kueLkk kkukkLkk
khk{kt hnue r{fkLku W[kkkke ykt[fe u kku
kuk rfMMkk{kt yk f{ nuX ykhkLke kwLnukkh Xhu
Au.
Wknh: A k Z k Mkkku r{kkkLke hku Z
kLke kuhnkshe{kt kuLkk ktkk{kt Au yLku Z

kLke k Mkt{rk rLkk kwMkfku knkh R
Au. yn A k yuwt {kLku Au fu kuLku Z kLke
kt[kLkk nukwke kwMkf R skLke kk Mkt{rk Au,
kuk rfMMkk{kt A kyu [kuhe fhe Lkke. khtkw u
kh kk A k kuLkk kkukkLkk k {kxu kwMkf
u[e u kku ku ykhk {kxu yk f{ nuX kwLnukkh
Xhu Au.
IPCLke S.403 ku Mk{sku hku Au. k{ Mk{x
kou Au fu fkuR Mk{ {kxu kuR{kLkeke fhu W[kkk

yu yk f{Lkk ykoLke {kok{kt yku Au.
Wknh: A kLku Z kLke Mkne fhu Mkhfkhe
ku{eMkhe Lkkux {u Au. A k u Au fu ku Z

kLke Au, ku{s r{kt ku uzLku khk ykke
ukLkk Rhkk Mkkku kuLfh Mk{k kuLk Mkk{uLke
{eLkkehe {kxu rLktke fhu Au. yk rfMMkk{kt A
kyu yk f{ nuX ykhk fkuo kku.
IPCLke S.403 {kt keS Mk{x yu Au fu fkuR yL
kLkk kkkk{kt Lk nku kue r{fk u fkuR k

kue fkZu yLku ku r{fkLku hk {kxu fu Mkk[e
hkk {kxu R kku {krf kuLku R fkku Lkke
fu kuR{kLkeke W[kkk fhkku Lkke yLku ku ykhk {kxu
kwLnukkh Xhkku Lkke. ufu, ku Wkh kok yLkwMkkh
ykhk fkuo nkukLkku kwLnukkh yuk rfMMkk{kt Xhu Au,
khu ku kku nku fu {krf kukLkku nukw hkkku
nku ykk kue fkZk {kxu kuu kske kuhkuLkku
Wkkuk fkuo nku ku knuk yLku {krfLku LkkuxeMk ykhu
yLku {krfLku kku fhe fu ku {kxu kske Mk{
Mkwe r{fk e hke nku.
Wknh: A kLku {kko kh Ykek {u Au, yLku ku
fkuLkk Au ku kku Lkke. A k Ykek Wkkze u

Au. yn A kyu yk f{{kt kou ykhk
fkuo Lkke.
Wknh: A kLku {kko kh kuLf Lkkux hkkku kk
{u Au. MkhLkk{k yLku kk{kt Mk{kr kkkkku khke

ku Lkkux fkuLku kku ku Au kuLke kk Au. kue
LkkuxLkku ku Wkkuk fhu Au. kku yk rfMMkk{kt ku yk
f{ nuX ykhk fkuo nkukLkku kwnukkh Xhu Au.
Wknh: A k swyu Au Z kyu kiMkk huwt
kkze ewt Au. A k ku kMkoLku Z k {kxu Mkk[e

hkk {kxu Wkkze u Au, khtkw kh kk kuLkk ytkk
khk {kxu kuLkku Wkkuk fhu Au. yk f{ nuX A
kyu kwLnku fkuo Au.
IPCLke Ss. 405-409: ykhke rkMkkk
ykhke rkMkkk fkuo nkukLkwt khu kk Au

khu, su ku kLku fkuR r{fk MkkUkk{kt yku
ykk ku ytkuLke Mkkk ykkk{kt yku, kuLkku
kuR{kLkekqof wkkuk fhu ykk Mkhk {kxu
kuLku Ykktkh fhu ykk y{krfku kuLkku wkkuk fhu
ykk kuLkwt fkkLkwt fkuR fkhu WtLk fheLku u[k
fhe u, rkMk kkuze Lkkk{kt ykku Au kuwt kou
ykk fkuMkh fhkhLkku tk fkuo Au, kuwt k fhu
fu kk heku kou, yk fkhLke kuhrhke kuLkk khk
fhk{kt yke nku ykk kuwt fhkke ekqeLku
yL kLku w: kk kuku kMk fhkku nku.
(Som Nath Puri v. State of Rajasthan,
(1972) 1 SCC 630)
Krishan Kumar v. Union of India, (1960) 1
SCR 452 {kt Mkwe{ fkuxuo yuwt Xhkwt nkwt fu ykhkuke
kyu huh fR krkLkku Wkkuk fkuo Au ykk

kuLkk {krfLke MkwLkku fR heku Wkkuk fkuo Au ku
huf rfMMkk{kt Mkkrkk fhwt sYhe Lkke fu k
Lkke. su & fkuxo khk r[khk{kt ykku nkku ku
yLkuf Rhkkyku{ktLkku yuf nkku yLku Mkee Mkkrkke Lk
nke. ufu, ykhkuke k khk {uk{kt {k Mkkku
wt fhk{kt ykwt nkwt kuLkwt kuxku rnMkkk ykkku yuLku
ykhkuke k Mkk{u {skqk kqhkkyku kk{kt
yku Au.
ykhkukeyu W[kkk {ue nku kuwt kqhkkyku fnukk

nku yLku u ku Mk{kLk kkkkLkku kqhkku ykkk{kt
rLkV kku ykhkLkk kku Mk{krke IPCLke
Ss.406-409 yk rfMMkk{kt Mkkrkk kk Au. yn
kht{kt fkk Mkk{u kkus {qfk{kt yku Au yLku
ykhkuke khk rr hf{Lke hMke Mkkrkk fhk{kt
ykhkuke /fkku MkV kk kku ykhkuke /yhskhu
yuwt kowt kzu Au fu kuu kkukkLkk khk {kxu kuLkku
Wkkuk fkuo Lkke. yuf k MkkUke Mkkrkk kR
khu MkkUkku r{fkLkwt wt fhk{kt ykwt nkw ku
Mkkrkk fhwt ykhkukeLkk kku nku Au. (See N.
Bhargavan Pillai v. State of Kerala, AIR
2004 SC 2317; Mustafikhan v. State of
Maharashtra, (2007) 1 SCC 623)

IPCLke Ss.415-420 : Aukhkze
IPCLke S.415 kou Au fu kk yLkwMkkh su ku
kLku Aukhkze {kxu kwLnukkh Xuhk {kxu kueyu

fkiktz fwO Au ykk r{fk khk {uk {kxu [Lk
ykkke ku y{krf Rhkku hkku nkku ku
kowt yk~f Au.
ke ku{kt fneyu kku IPCLke S.415 {kt fkuR k
kLke Aukhkze Lke[uLkk khk kR Au kuLke sYh kzu
Au:
uzLke Aukhkze fhu Au yLku ku heku y{krfku

Mkw ykke uk {kxu Z kLku uhu Au, su{kt kuLke
[qfe fhkLkku Rhkku nkukku Lkke. yk rfMMkk{kt A
k Aukhkze fhu Au.
Wknh: A k nehk Lkke kuwt kku nkuk Akkt
kuLku {eLk khefu {qfu Au khu ku Rhkkkqoh Z

kLku Aukhu Au yLku kuke y{krfhu Z kLku
kuLku Lkkykt rhk ykkk {kxu uhu Au. yk{ A
k Aukhu Au.
IPCLke S.415 Lku IPCLke S.417 {khVku Mkkkk
ku kLku uheLku
su ku kLku fkuR k r{fk ykkkk,
ykk
fkuR k k fkuR k r{fk khk {uu
kuLke Mkt{rk
kLkke fk Au. Lkkkrhf Mk yLku AukhkzeLkk

kwLnkLkk w fhkhe rk [u kVkk hnuku Au.
fhkh tk k kuLkk suku s nkuk Akk Vkuskhe
fkokneLkk kht {kxu {kko{kt yku Lkne, Vk
fhkh tk yu IPC Lke S.415 ykk S.420 nuX su
ku kLk skkkh Xuhk kqhke Lkke. ((See
ykk
su ku kLku ftR k fhk {kxu uhwt

ykk ftR k fhkLkwt Akuze uwt fu su ku Lk
fhe fu ykk u ku Aukhkku Lk nku kku
Akuze u yLku su fko ykk Akuze ukLkk
fkhku ykk suLkk eu LkwfMkkLk kkLke fu
kLku, su ku kLkk r{kkLku, rkckLku
ykk r{fkLku R knkU[kzkLke kk
nku. (See Hira Lal Hari Lal
V.Y. Jose and Another v. State of Gujarat

and Another, (2009) 3 SCC 78; All Cargo
Movers (I) Pvt. Ltd. v. Dhanesh Badarmal
Jain and Another, 2007 (12) SCALE 391)
Bhagwati v. C.B.I., (2003) 5 SCC

257.)
Wknh: A k Z kLku MkwLkku kux Lk{qLkku
kkkeLku Rhkkkqoh uzLke yue heku Aukhkze fhu Au

fu ku Mkw Lk{qLkk Mkkku {u k Au yLku kuke
y{krfku uzLku ku hek uhu Au yLku MkwLke
f{k [qfk {kxu fnu Au. yk rfMMkk{kt A k
Aukhekze fhu Au.
Wknh: A k Z kLku MkwLke [qfe fhe
Au kuLku rLke{Lkwt ke kkku Au. A k ykk

hku Au fu ke kuhfku Xhu, yk{ Rhkkkqof
IPCLke S.420 nuX ykhk Mk{ke uk {kxu Vk
Aukhkz s kue nkue Lk uRyu, khtkw yke

AukhkzeLku kku ykhkukeyu y{krfku
Aukhkze kue kLku kuLk ykkuwt nkuwt
uRyu, su{ fu :
fkuR k r{fk fkuR k kLku ykke ue
ykk
{qkkLk {eLkkehe Qe fhe, VuhVkh fhku
ykk Mktkqo fu kkuzku Lkk fhku (ykk fkuR
k nMkkkh fhu ykk {nkuh {khu yLku su
{qkLk {eLkkehe{kt Ykktkh fhk {kxu Mkk{
nku).
yk ukkR nuXLkk ykhk {kxu yu Mkkrkk fhwt
uRyu fu Vrhkeyu rkrLkr khefu fko kkk
kuLke r{fk{kt kkk kkzk Au su ykhkukeLke
fkhe yLkwMkkh kuxwt nkwt yLku ykhkuke khtke s
y{krf Rhkku hkkku nkku. (Mobarik Ali

Ahmed v. The State of Bombay, AIR 1957
SC 857)
Md. Ibrahim and Others v. State of Bihar

and Another, (2009) 8 SCC 751 {kt, Mkwe{
keswt yu Au fu khu fkuR k fkxke fu

y{krfku h fheLku fu yL heku, kt kuLkk
khk ykk yL fkuR k khk kLkkk{kt
ykku nku ykk kku y{ fko kk fkuR
{nLkk kk{kt fkuMkhLk Mkkk rLkk VuhVkh
fhu yLku
keswt yu Au fu su ku kLku Lke[uLkk fkhkuMkh
kk nkuk Akk y{krfku ykk kku
fkxke su ku kLku Mkne fhk, y{ fhk
ykk Mkkus{kt VuhVkh fhkLkwt fnu:
IPCLke Ss.463-465: kLkkxe
yMkh r{kk
LkkLke nkk ykk
kuLke Mkkku Aukhkze fhk{kt yke nku
Mkkuu Mktktrk ykhkku

IPCLke Ss.463-477 : kLkkxe, kuxk Mkkuu
kLkkk yLku Mktkrk ykhkku
fkuxuo kLkkxe Mkkusku Mktkte IPCLke ukkRyku

Mkkku Wkkkke fk{ ewt nkwt.
u kue fkuR kuxk Mkkuu nuh sLkkkLku LkwfMkkLk

ykk R knkU[kzk {kxu ykk fkuR kkLku fu
xkRx[Lku xufku ykkk ykk su ku k Mkkku
r{fk{kt kk kzkk ykk k fu kk fhkh
fhk {kxu ykk fkiktz fhkLkk Rhkkke kLkku kku
su ku kyu IPCLke S.463 nuX kLkkxe Mkkus
kLkkku nkukLkwt fnuk Au. yuMk S.470 kLkkx khk
kuxk Mkkus khefu kLkkxe Mkkus kLkkku
nkukLke kk ykku Au.
IPCLke S.465 nuX kLkkx Mkkkk Au.
kuxku Mkkus kLkkku w{kt IPCLke

S.464{kt kkrk fhk{kt ykku Au. IPCLke
S.464 ({kunB{ Rkkne{Lkk fuMk yLkwMkkh)Lkwt
k]kfh kou Au fu ukkR kuxk MkkuuLku k
fkkyku{kt rkrsk fhu Au:
su ku Mkkus keS k khk kLkkk{kt

ykku nkku ykk y{ kuku nkku ykk
fkuR kLke Mkkkke fu suLkk khk ykk su{Lke
Mkkkke ku kLkkk{kt ykku Lk nkku fu y{
ku Lk nkku kuwt {kLkkkLke Mkkku su ku k
y{krf ku ykk fkxke yk fkhLkku
Mkkus kLkku ykk y{ fhu;
khu ku k Mkkus{kt Mk{kr kkkkLku ykk

kku VuhVkh fkoLkku fkh u Au.
kuke kuk rfMMkk{kt kyu IPCLke S.464 nuX
kuxk Mkkus kLkkk Au kuwt fnuk u: (i) kuu
yL fkuR kh kku fhk ykk ykk yL fkuR
khk Mkkkke Mkkus kLkkku nku fu y{ fkuo nku
(ii) Mkkus{kt VuhVkh fu [uzk fko nku ykk (iii)
Aukhkzeke fu su k MkkLk yMkk{kt Lkke kuLke
kkMkuke Mkkus k fkuo nku.
Wknh: A k kuLkk yusLx B k Mkkku
Au, Mkkku A k khk Mkne fhu kuLfh khLkku yuf

[uf Au, [qfk kkk hf{ Lkkk rLkk keLku fuxef
[qfeyku fhk {kxu Mk nh Ykekke w hf{
Lkne kuxe [uf{kt hk {kxu keLku Mkkk ykku Au. B
k fkxke eMk, nh Ykek eLku [uf he u
Au. yk{ B k kLkkx fhu Au.
Wknh: A k Mkhfkhe ku{eMkhe Lkkux kh
nMkkkh fhu Au yLku Z kLku [qfk kkk kLkku

Au ykk kku ke kh "Pay to Z or his order"
eLku kuLkk nqf{ yLkwMkkh [qfk u Au yLku kuLke
kh Mkne fhu Au. B y{krfku "Pay to Z or his
order" uk ku qwtMke Lkku Au yLku ku heku kMk
nMkkkh kk fkkLku fkuhk fkk{kt Vuhe Lkku Au

kuk rfMMkk{kt B k kLkkx fhu Au.
Wknh: A k kk u Au yLku B kLke
fhkLkk Rhkk Mkkku fhk{kt ykwt Au, su MkLku kkk

Au.
***
Mkt{rk rLkk keLkk Lkk{ke Mkne fhu Au, su{kt {krk

fhu Au fu A k Mkkhe koqtf hku Au yLku
yrLkrk f{LkMkeku kkko Mktukku{kt Au, yk
fkhLkk kkLkku nukw Z yLku yL kyku kkMkuke
khekku {kxu Lkkkt yufk fhkLkku Au. yn A k
Z kLku r{fk{kt kk kzkk {kxu kLkkxe
Mkkus kLkku Au, yk rfMMkk{kt A kyu kLkkx
fhe Au.
IPCyu w yLku ykhkkuLkk yk{f MYkku {kxu yk
fh{kt ukkR kqhe kkze Au suke MksoLk, {krfe

yLku kLkkxe Mkkuu Mkk{u Mk ykke fk.
IPCLke Ss.467-468: {qkLk s{eLkkehe/Aukhk
{kxuLke kLkkx
IPCLke S.467 su fkuR k kLkkxe Mkkus
kLkku Au su {qkLk {eLkkehe nkukLkku yko

Mkw[kku nku (swyku IPCLke S.30) ku kou Au.
IPCLke S.468 AukhkzeLke nukw Mkh kLkkx khu
Mk fhu Au.
IPCLke S.471: kLkkxe MkkusLkku yMk Mkkus
khefu Wkkuk
IPCLke S.471 kou Au fu su fkuR fkiktz fheLku
ykk y{krfku fkuR k MkkusLkku yMk

Mkkus khefu Wkkuk fhu Au, su{kt ku kku nku
ykk kLkkxe Mkkus nkukLkwt {kLkk {kxu fkh
nku kuLku, u kuLke kkMku ykku kLkkxe Mkkus nku
kku Mk{kLk heku Mk {u.
IPCLke S.474 kou Au fu kueLkk fk{kt hnu
MkkusLkwt oLk IPCLke S.466 ykk S.467{kt

kLkkxe nkukLke Mkkku, kuLkku yMk khefu Wkkuk
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 6 : Vkuskhe fkku - 2 Cr.P.C.
MkkLkk
Cr.P.C., 1973 (Mktrnkk fkuz ykk Cr.P.C.)
ke Cr.P.C., 1898 Lkk ku y{{kt ykku Au.

Mktrnkk{kt Vkuskhe LkktkLkk y{ {kxuLke
fkokne ykkk{kt yke Au. ku{kt ske kkkMk
yLku ELMkkVe fkokne {kxuLkwt ktk Au.
IPC, 1860 (yu tz ukkEykuLkku Mk{ku fhkkt
yL kMk fkk){kt MkkkMkq[f Vkuskhe fkk

ykkk{kt ykkt Au. khu Mktrnkk MkkkMkq[f
Vkuskhe fkkLke ukkEykuLku y{{kt {qfkLkk
ruk fkku ykk rk{f fkku Au.
Mktnwkk{kt ykhkuke kLkk khkLkk MktrkLk nuX
krk {kLkk{kt ykuk yLku Mkwhrkk fhk{kt
ykkk yrfkhku yLku Mk{ksLku kwLkku yLku kwLkukkhkuke
Mkwhrkk hkkLke sYhekk [uLkwt MktkwLkLke
hsqykk Au.
Mktrnkk khkMkk, nexe ktk yLku Lkktk [uLke
MkkkLkk rksLkLkk MktikrLkf ykuLku k y{{kt
{qfu Au. ykkyu uE feyu Aeyu fu hkLkwt huf
ytk skkkheyku yLku VhuLkku kkukkLkku Mk{qn hku
Au. yLku Mktrnkk MkkkLkk rksLkLkk yk rMkktkLkku
tk kkku Lk nkukLke kkhe fhu Au. King Emperor
v. Nazir Ahmed, AIR 1963 SC 447, Lkk fuMk{kt
ee fkWLMku Xhkwt nkwt fu, Lkktk yu
kkueMkLkk fkkuo kqhf Au. yrkkke (ykuhukk)
Lkke.
Mktrnkk MktMk khk kMkkh fhk{ktt yke nkuk Akkt
Vkuskhe fkokrkLkku rk Mkkk{e yLkwMkqr[Lke
Mk{ktkh ke nuX yku Au. kuke, MktrkLk yLkwMkkh
hkLke rkLkMkkyku Mktrnkk{kt kuLke kkukkLke
sYrhkkkuLku MkwMktkk VuhVkh fhk {wk Au.
kkr{f/kkyku
MktrnkkLke S.2 {kt Mk{k Mktrnkk{kt Wkkuk{kt uk{kt
ykue kkyku ykkk{kt ykue Au. Mktrnkk
Vkuskhe Lk rkh ktk{kt {w fkoheke fkku
nkukke yk f{{kt Wkkuk{kt uk{kt ykue
kkyku ekh yL rrrkLk{kt khkkk ku s
ku/Mk{qnkuLkwt ykoxLk fhk khk Au. rMkk
fu yL heku rLkuo fhk{kt/Wu hkk{kt ykku
nku.
S.2 (d) : kwLkkykuLkwt k]kh
S.2 (A) : {eLkkkk/keLk {eLkkkk kwLkkyku
MktrnkkLke k{ yLkwMkqr[{kt IPC, 1860 nuXLkk

kwLkkykuLke ke Au, ku Mktktrk fkoherk {krnke
ykk{kt yke Au. yLkwMkqr[{kt {eLkkkk yLku
rkLk{eLkkkk khefu rLkkorhk fhuk kwLkk
MktrnkkLke S.2(a) {kt kkrk fhk{kt ykk Au.
u fu, yL fkkyku k {eLkkkk fu
rkLk{eLkkkk kwLkk kkrk fhe fu.
Wk. khefu, k{ yLkwMkqr[ {wsk IPC Lke S.323
nuX kwLkku (MiAf E) {eLkkkk Au. khu
S.326 (u{e nrkkh fu MkkLkkuke MiAf heku
kteh E fhe) nuXLkku kwLkku keLk {eLkkkk Au.
{krnke xufLkkukuS fkk, 2000 Lke S.77B {kt
skk{kt ykwt Au fu k koLke fuLkku rkk fhe
fk kuk {krnke xufLkkukuS fkk, 2000 nuXLkk
k{k{ kwLkkyku {eLkkkk hnuu.
{eLkkkk kwLkk{kt k hkfz Mkk{u {eLk kh
AwxkLkku nf hku Au. keLk {eLkkkk kwLkkyku{kt
yuwt Mkwr[k fhkkt Lkke fu khu {eLk ykkk{kt
yku Lkne; ykk fuMk{kt kLkku Awxfkhku Lkrf
rufkwLkk y{ kh rLkoh Au.

Ss.2 (C), 2(1) : kkueMk yrfkh nuXLkk yu
kkueMk yrfkh knkhLkk kwLkk
kkueMk yrfkh nuXLkku kwLkku/fuMk yuku kwLkku/fuMk Au.

su{kt kkueMk yrfkhe kuhtx kh hkfz fhe fu.
ykk rLkoLk k{ yLkwMkqr[ ykk yL kMk
fkk{kt ykkk{kt yku Au. yk Mkkk {kxu fkuE
rLkk ykkh Lkke. u fu yuwt fne fk fu Mkk{L
heku kteh kwLkkyku kkueMk yrfkh nuXLkk
kk{kt yku Au.
Wknh: IPC Lke S.363 yknhLkk ykhkukMkh A
Lke hkfz fhk{kt yke. kkueMk Lke kuhtx kh

hkfz fhe fu. u fu kwLkku {eLkkkk Au. yu kuke
A Lku Cr.P.C. Lke S.436 Lke hkkuke khk {eLk kh
Akuze {wfku uEyu.
Mktrnkk nuX kkk VhkLkk Wuke {uSMxux Mk{k

{kirf fu urk{kt fkuE k (eke fu ye)
yu kwLkku fkoLkk ykhkukLku Vrhk khefu kkrk
fhk{kt yku Au.
Vrhk{kt kkueMk ynukLkku Mk{ku kkku Lkke.
kkueMk ynuk ( S.173, Cr.P.C. nuX) Lkku fuxkf
hkku{kt hkuse khke kkk{kt knku{kLkk{w khefu
Wu fhk{kt yku Au.
S.2(e) : kkkMk
Mktrnkk nuX {uSMxux ykk fkuxo khk nkk hkue

xk (ELMkkVe fkokne) rMkkLke huf kkkMkLku
kkkMk khefu kkrk fhk{kt yke Au. Cr.P.C.
S.174 nuX ELfuMx fkokne kkkMkLkwt Wknh
kku.
A Lke hkfz khke MktrnkkLke S.365 nuX
yknhLkk ykhkukMkh fhk{kt yke Au. kwLkku rkLk

{eLkkkk Au. yLku kuke A Lke {wk ykkLkk
rufkrfkhLku ykrLk Au.
Ss.2(w), 2(x) Mk{LMk fuMk/kuhtx fuMk
S.2(x) kuhtx fuMkLku {]w, ykSLk fu ykk ku ke
w koLke {wk {kxu fu fhe fk kuk kwLkk Mktktrk

fuMk khefu kkrk fhu Au. S.2(w) Mk{LMk fuMkLku
kuhtx fuMk Lk nku kuk kwLkk Mktktrk fkuEk fuMk
khefu kkrk fhu Au.
k hkku fu Mk{LMk yu kuhtx fuMkkuLkwt k]kh yuku
ykkh Au suLkk kh huf fuMkLke ELMkkVe fkokne
fhk{kt yku Au. MktrnkkLkk fh-18 yu 21 {kt
kuhtx fuMkLke ELMkkVe fkokneLke kk Au. khu
fh-20 {kt Mk{LMk fuMkLke ELMkkVe fkokneLke
rkkku Au.
S.2(d) : Vrhk
S.2(n): knku{k
fk{[kW y{{kt nku kuk fkuEk fkk khk

rkkLku kkk nku kuk fkuEk f] fu fMkqhLku kwLkk
khefu kkrk fhk{kt yku Au. kke MktrnkLke
Ss.4 yLku 5 Lku ykrLk, k{k{ kwLkkyku {kxuLke
ELMkkVe fkokneLkwt rLktk Mktrnkk khk fhk{kt
yku Au.
S.2(r) : kkueMk ynuk
Cr.P.C. Lke S.173(2) nuX kkue yrfkhe khk
{uSMxux Mk{k hsq fhk{kt ykuk ynukLku

kkueMk ynuk fnuk{kt yku Au.
Vkuskhe ykkkuLkwt {kwt
MktrnkkLke Ss.6 ke 26 {kt Vkuskhe ykkkuLkwt {kwt
ykkk{kt ykwt Au. S.6 {kt skk{kt ykwt Au fu
huf hk{kt ze ykkku Wkhktk MkuLMk, VMxo
kMk wzee {uSMxux (ykk {uxkukkuexLk
{uSMxux), MkufLz kMk wzee {uSMxux yLku

fkokkf {uSMxuxLke ykkku nu.
fkuEk fkkLke ukkE yLkwMkkh nku ku rMkk

fkuE hkfz fhk{kt yku Lkrn.
ukkEykuLkk uk kk{kt huf ykkLkku yu

ykkLke yktkhef r{f ueLke rkkku ykkk{kt
yke Au.
Ss.28 yu 29 : fhe fk kue Mk
kkueMk ku fuMkku{kt kuLke hkfzLke MkkkLkku y{ fhu

Au. kuhtxLkk Wkkuk hkkk ykk ykk kuhtx
khLkk fuMkku{kt. Cr.P.C. Lke S.87 k {uSMxuxLku
fuMk Mk{LMk fuMk fu kuhtx fuMk Au fu fu{ ku kkkkLku kLku
ek kh kuhtx fkZkLke Mkkk ykku Au. Lke S.204
{kt skk{kt yku Au fu kuhtx fuMkLku kLku ek kk
{uSMxux hkfzLkwt kuhtx fkZe fu.
S.28 {kt kt fhu Au fu, ze ykk fkk khk
Cr.P.C. yu kk k hke sYhe Au fu hkfz
Vkuskhe ykkkuLke Mkkk
yrf]k fkuEk Mk fhe fu, MkuLMk fkuxo (ykk

yuzeLk MkuLMk fkuxo) fkk khk yrf]k Mk fhe
fu. khtkw, {]w tzLke Mk yLkw{u fkuEk yke
ykk fu ss khk ykkk{kt yku kku yke Mk
ze ykkLkk Mk{koLkLku ykeLk nku Au.
Wknh: IPC Lke S.302 IPC Lkk kwLkk {kxuLke
yu fMxze ku kko Lkke. (Niranjan Singh
v. Prabhakar Raja Ram Kharote, (1980) 2

SCC 559) kkueMk kuLke/kueLke hkfz fhu khu s
Lkrn kthkw, kkueMk kuLku/kueLku {uSMxux Mk{k hsq

fheLku Lkef fu yL fMxzeLkk he{kLz {uu khu
k k fMxze{kt nkuE fu.
ELMkkVe fkokne{kt rkkkuLku kLku ek kk,

MkuLMk fkuxo ykhkukeLku kwLkukkh Xuhe kuLku {]w tzLke
Mk fhu Au yk MkLku nu ze ykkLkwt Mk{koLk
{wt uEyu.
ku/kue fkuxo Mk{k hsq kELku kuLkk ykukuLku ykeLk

kk khu k fkuxoLke fMxze (Lkef fMxze) {kt
nkukLkwt fne fk.
S.29 kt fhu Au [eV wzee {uSMxuxLke
yLku fkuxo Mk{k hsq kk Au. A nu Lkef fMxze{kt

Au.
ykk {]w tz, SLk fu ykk Mkkk koke w

{wkLke fuLke Mk rMkk fkkLku yrf]k fkuEk
Mk ykke fu. VMxo kMk {uSMxux (ykk
{uxkukkuexLk {uSMxux)Lke fkuxo k koke w Lk nku
kuxe {wkLke fu ykk Yk. 10,000/- ke w Lk
nku kuxk tzLke Mk fhe fu.
hkfz
hkfz yuxu kLku kkk Mkktke tr[k
fhkLke fkLkqLke yrf]rk hkkk k khk ku{
fhwt. Cr.P.C. Lke S.60A (2009 {kt Mkwkhku fheLku
W{uhk{kt yku) {kt skk{kt ykwt Au fu hkfz
{kxu fk{[kW y{ nku kue Mktrnkkfu yL
Wknh: A kkueMk yrfkhLkk kwLkkLkku ykhkuke Au
A kkueMk yrfkhLkk kwLkkLkku ykhkuke Au. yLku
kkueMk khk kuLke hkfz fhk{kt yku Au. A nu

kkueMk fMxze{kt Au.
S.41 : kuhtx kh hkfz fhkLke Mkkk
S.41 yuk fuMkku {kxu Au kt kkueMkLku kuhtx kh
hkfz fhkLke Mkkk Au. [kuMk rLk Mktukku

rMkk kkueMk yrfkh knkhLkk fuMkku{kt kkueMkLku
kuhtx kh kLke hkfz fhkLke Mkkk Lkke.
k kkueMk yrfkheLke nkshe{kt kkueMk yrfkh
knkhLkku kwLkku fhu yu kkueMk yrfkheLku kuLkwt Lkk{
yLku MkhLkk{w Lk sku kku Cr.P.C. Lke S.42 nuX

kkueMk yrfkhe kkueMk yrfkhe khk ku kLke
hkfz kE fu.
S.50A : hkfz fhk{kt ykue kLkk
S.43 {kt skk{kt ykwt Au fu [kuMk {kork
ykkkt kLku k hkk{kt yke Au ku Mkrnk

yke hkfz ytkuLke {krnke hkfz fhue kyu
Lkk{ rLk fhuk r{kku, Mktkteyku ykk yL
kykuLku ykke uEyu. hkfz fhue kLku
kkueMk MxuLk{kt kk{kt yku fu khk kkueMk
yrfkheyu kuLku yk nfke {krnkkkh fhku uEyu.
S.50 Lku 2005 {kt Mkwkhk khefu W{uhk{kt yke nke.
(2006 Lkk y{ke)
Mktukku{kt kLkke k fkuE kLke hkfz fhe

fu ykk yke kLke hkfz {kxu fkhqk
kLke fu. S.44 {kt {uSMxuxLku hkfz fhkLke Mkkk
ykkk{kt yke Au.
S.46 : hkfz fhkLke krk
S.46 kt fhu Au fu hkfz fhke ku suLke hkfz
fhkLke Au ku kLkk hehLku kMk{kt Mkowt s

uEyu ykk kte kLkkwt uEyu. rMkk fu suLke
hkfz fhkLke Au ku k kuke fu f]ke
fMxzeLku ykeLk kk.
S.46 kkueMk yrfkheLku {]w tz ykk ykSLk
fuLke Mk kE fu kuk kwLkkLkku ykhkuke Lk nku kue

kLkk {]wLkk fkh kLku ku rMkk, hkfzLkku
y{ fhk sYhe k{k{ {k{kuLkku Wkkuk fhkLke
Mkkk ykku Au.
ykhkuke/hkfz kue kLkk yrfkhku
S.49 rkLksYhe rLktkLke {LkkE
S.49{kt skk{kt ykwt Au fu hkfz fhk{kt
ykue kLku LkkMke skkt yxfkk sYhe nku

kue w rLktkLku ykeLk kuLku Lk hke.
S.50(1) hkfzLkku ykkh kLkku nf
Cr.P.C. Lke S.50(1) nuX kkueMk/hkfz fhkk
Mkkkrfkhe kuLke/kueLke hkfzLkku ykkh hkfz

fhk{kt ykue kLku skk ktku Au. yk
ytku swyku MktrkLkLke f{ A 22(1)
r{k/MktkteykuLku skkLke Vhs
S.50A : {kt kt fhu Au fu kLke hkfz fhk{kt
yk ukkE knukt Mkkuo[ ykk khk ykhkuke

kLk {qqk nf Joginder Singh v. State
of UP, (1994) 4 SCC 260, and D. K. Basu v.
State of West Bengal, (1997) 1 SCC 416.
fuMk{kt {kL hkk{kt ykk nkk. yk yrfkhku

MktrkLk khk Mkwhrkk fhk{kt ykk nkukke kuLku
{qqk yrfkhkuLkk kk khefu Mefhk{kt ykk
Au. kuke ku yLkwtLke yrfkhku Au.
Ss.53, 53A, 54, 55A : LkkUku kkeke
kMkkrf khk kkkMk fhk {kxuLkku n/hkfz

fhk{kt ykue kLkwt ykhku yLku Mkk{ke
Cr.P.C. Lke Ss.53 yu 53A nuX kkueMkLku kwhkk
kqhk kkzkLkk ykk ykk kwhkk {e fu kue

nfefk {ukLkk nukwMkh hkfz fhk{kt ykue
kLke LkkUkuk kkeke kMkkrf khk kkkMk
fhkkLke Mkkk Au. S.53A kMk kkfkhLkk
ykhkuke kLke kkkMk {kxu Au.
Cr.P.C. Lke S.54 {kt skk{kt ykwt Au fu hkfz
fhk{kt ykue kLku kuLke hkfz kAe khk fuL

ykk hk MkhfkhLke Mkuk{kt nku kuk kkeke
yrfkhe (ykk ykk kkeke yrfkhe Wk Lk
nku kku LkkUkuk kkeke yrfkhe) khk kkkMk
fhe sYhe Au.

Cr.P.C. Lke S.55A kt fhu Au fu ykhkukeLke fMxze
suLke kkMku nku ku kLke, ykhkukeLkk ykhku yu

Mkk{keLkk kske Mktk ukLke Vhs Au. yk Lke
ukkE Au yLku 2009 {kt ku W{uhk{kt yke nke.
k hkku fu Cr.P.C. Lke S.164(A) kkfkhLkku

kuk kLkue kLke kkeke kkkMk {kxu Au. yk
ukkE{kt yke kkkMkLke rk hr{kLk hufzo
fhkLke {krnkeLke fkokrk yLku sYhekk rkku
skk{kt yke Au.
ykku Xhkwt Au fu kuxe yxfkk kuk kLkue

k khk kh {kxu nfkku fhkLkwt fkh kLke
fu. Mkkuo[ ykku fMxkurz nMkk ku{s
kuhfkLkqLke/kzo rzke krkLkku Wkkuk fheLku
{krnke fZkk/fkqkk fhkkLke ke kuze
Au.
MktrkLkLke A.21 {kt ykhkukeLku fMxkurz nMkk
MknLk Lkrn fhkLkku ykk kuLku ykeLk Lkrn kkLkku
nf ykkk{kt ykku Au. (Prem Shankar v.
Delhi Administration, AIR 1980 SC 1535
Ss.56, 57 : {uSMxux Mk{k hsq fhkLkku nf
kkueMk khk hkfz fhk{kt ykue kLku kkueMku

hkfzLkk 24 fkf{kt {uSMxux Mk{k hsq fhe
uEyu.
Wknh: B Lke rLkkh, 12 sqLk, 2010 Lkk hkus

11am fkfu hkfz fhk{kt yke Au. B Lku
hrkh, 13 sqLk 2010 Lkk hkus 11am fkfu {uSMxux

Mk{k hsq fhe uEyu.
feLke Mkkn/fkLkqLke Mkkn ukLkku nf

ykhkuke k feLke Mkkn ukLkku nf hku Au,
su Cr.P.C. Lke S.303 nuX yu MktrkLkLke
S.22(1) nuX {kL hkk{kt ykwt Au. ykhkuke
k MktrkLkLke S.20(3) nuX Mkukkhkuk Mkk{u
MktikrLkf heku kkhe ykku nf hku Au.
ykhkuke kLku kqAkhA fhk{kt yku khu fkLkqLke
Mkkn ukLkku nf ku hku Au, Mkk{kL rLk{ yuku
Au fu kqAkhA hr{kLk feku ykhkukeLku uE fu
kuxk khtkw Mkkte Lk fu kuxk ytkhu nkshe ykke
fu.
fMxkurz nMkk Mkk{u nf

fuxkf fuMkku{kt suk fu Nilabati Behera v. State
of Orissa, (1993) 2 SCC 746, Lkk fuMk{kt Mkkuo[
yuke w keS kkkkkuLke Mkkku Mkkku kkueMk yrfkhe

Mk{k fhk{kt ykuk rLkuLkkuLke Mefkokk kh
{LkkE {qfkk khke kwhkk yrrLk{, 1872Lke
Ss.24-27 sue ukkEyku kkueMk kqAkhA
hr{kLk {kkkwt yu fkLkqLke {kktzku{kt hne nkukLkwt
MkwrLkrk fhu Au.
Wknh: A kwLkkLkku ykhkuke Au. kkueMk khk kuLke

hkfz fhk{kt yke Au. yu kuLku kkueMk
kufyk{kt hkk{ktt yke Au. A Lku kkueMk khk
{khk{kt yke Au. yu kskheke kuLkwt rLkuLk
uk{kt ykwt Au. ykwt rLkuLk fkkLke Lkshu
kske Lkke.
{eLk
ykhkukeLke hkfz fhk{kt yku ku kAe ku k
{eLk kh Aqxk {kxu kuLke kLkk fhkkLkku nf
hku Au. {eLkLkku yko Au [kuMk knku{kLkk{w
{wfk{kt ykuku ykhkuke r{kt ELMkkVe
fkokne {kxu ykk{kt nksh kk yu ykkLkk
yrfkhkuk{kt hnukLke kuLku Vhs kkzkLkwt MkwrLkrk
fheLku kuLku Awxku fhkLke rk.
ELMkkVe fkokneLke rk hr{kLk, ykhkukeLku ku
kwLkukkh kwhkh Lk kk kt Mkwe rLkkuok nkukLke Aqx
ukLkku yrfkh Au. yk Lkku yko ELMkkVe
fkokne kquo hkfzLke rkhek Au. u fu ekh
ykhkukeLkk nf yLku Mk{ksLkk kwLkkke Mkwhrkk

hnukLkk nfLku Mktkwrk fhke ku ykhkuke kLku
ELMkkVe fkokne knuk kuLke hkfz [kw hke
sYhe kLku Au. MktrnkkLke swe swe ukkEyku nuX
{eLk {ukLkku Lk fhkku ykhkuke yk ELMkkVe
fkokne kquoLke hkfzLku kzfkhk {wk Au. {eLk
yu hkfz kue kLke hkfzLkk Wu Mkkku
kktAkuz fko kh kuLkk MkktLkwt kwLk:MkkkLk
fhkLkku Lk Au. Vkuskhe fkoMktrnkkLke Cr.P.C.
S.167(2) nuX krhMkrkyku Mktkkukfkhf nku kku
{wk rMkk k {eLk kh Awxfkhku ykkLkk
rufkrfkh yu swe swe huf kMkrf
krhMkrkLke kkkk Au.
fh-33 {kt {eLk yLku {eLkkLku kke
ukkEyku ykkk{kt yke Au. fh-33 rMkk
k, Cr.P.C. Lke Ss.81(1), 167(2) yLku 389
MkrnkLke swe swe ukkEyku nuX k {eLk
ykke fk.
Wknh: T Lku [kuheLkk ykhkukMkh kfzk{kt ykku.
kuLke fMxzeLkk 59 {kt rMku kkueMk 59 rMk{kt kuLke

Mkk{u ykhkukLkk{w VkE fhkLke kuLke Mkk{kk nuh
fhu Au. nu Cr.P.C. Lke S.167 nuX {eLk kh
Awxk nfkh Au.
Cr.P.C. Lke S.436
Cr.P.C. Lke S.436 nuX rkLk{eLkkkk kwLkkLkku
ykhkuke rMkkLke fkuEk kLke kkuMk MxuLkLkk

khe yrfkhe khk kuhtx kh hkfz ykk
yxfkk fhk{kt yku Au ykk fkuxo Mk{k WkMkk
fhk{kt fu kk{ktt yku Au. yLku {eLk ykkkLke
kikhe fhk{kt yku Au, yke kLku {eLk kh
Akuzk{kt yku. Rasik Lal v. Kishore Khan
Chand Wadhwani, AIR 2009 SC 1349 fuMk{kt
Xhkk{kt ykwt Au fu keLk-{eLkkkk kwLkk{kt
Cr.P.C. Lke S.436 nuX {eLkLkku kku fhkLkku
yrfkh Mktkqo yLku k[k Lk fhe fk kuku n Au.
Mkkuo[ ykku w Xhkw nkwt fu {eLkkkk kwLkk{kt
Cr.P.C. Lke S.436 Lkk ku Mkkk heku
yLkwtLke Au. kuke {eLk ykkk{kt

rufkrfkhLkku fkuE & nkuE fu Lkne.
Wknh: P Lke IPC Lke S.471 nuXLkk kwLkkMkh
hkfz fhk{kt yku Au. kwLkku kkueMk yrfkheLkku

Au. khtkw {eLkkkk Au. Cr.P.C. Lke S.436 nuX
hkfz ku {eLk hkkuLkwt kkLk fhkLke P Lke
EAkLku ykeLk kuLku {eLk ykkk uEyu.
Cr.P.C. Lke S.436(A) : ykke fkokne nuXLke
kLku yxfkk{kt hkkLkku w{kt w Mk{kkku

2005 {kt (26 {k[o 2006 Lke yMkhke) Mkwkhku fheLku
yk ukkE fhk{kt yke nke. yk ukkE{kt

skk{kt ykwt Au fu fkuEk fkk nuX kwLkkLke
kkkMk, ku-kkkMk ykk xk hr{kLk kLku
ku fkk nuXLkk kwLkk {kxu rLk fhk{kt ykue
fuLkk w{t w Mk{kkkLkk yzk Mkwe rMkkh{kt
ykuk ykuk Mk{kkk {kxu yxfkk{kt uk{kt
yke nku kku kuLku kuLkk kkk kkuLz kh Akuzk{kt
yku. yk ukkE yuk fuMkLku kkw kkzk{kt
yku Lkn kt kLke yuk kwLkk {kxu yxfkk
fhk{kt yke nku suLkk {kxu ku fkkLke Mkyku
kifeLke yuf khefu {]wtzLke Mk rLk fhk{kt
yke nku.
Cr.P.C. Lke Ss.437 yu 439 : keLk{eLkkkk
kwLkkyku{kt {eLk
Cr.P.C. Lke S.437 {kt fkuxo (nkEfkuxo ykk MkuLMk
fkuxo rMkk) ykk kkueMkLku ykhkuke {]wtz ykk

ykSLk fuLke rkk kE fu kuk kwLkkLkku kwLkukkh
Lk nku kuku kske ykkh skkku nku kku
rkLk{eLkkkk fuMk{kt {eLk kh ykhkukeLku
AkuzkLke Mkkk ykkk{kt yke Au.
Vkuskhe fkokneLke MktrnkkLke S.439 {kt nkEfkuxo
ykk MkuLMk fkuxoLku kLku {eLk kh AkuzkLkku
yku fhkLke kMk Mkkk ykkk{kt yke Au.

Cr.P.C. Lke S.437 nuX {eLk ykkkLke Mkkk
nkEfkuxo ykk MkuLMk fkuxo rMkkLke yL fkuxkuoLku

ykkk{kt yke Au. yLku Cr.P.C. Lke S.437 nuXLke
MkkkLku Cr.P.C. Lke S.439 nuX MkuLMk fkuxo yu
nkEfkuxoLke MkkkLku Mk{ktkh ke fk Lkne.
State of Rajasthan v. Balchand, AIR 1977
SC 2447 Lkk fuMk{kt Mkkuo[ ykku Xhkwt nkw fu
{qqk rLk{ {eLk Au Lkne fu su, rMkk fu

Lkke qh kkkLkwt ykk LkLke rk{kt rLk
Qk fhk ykk khtkh kwLkkyku Yku {w~fueyku
Qe fhkLkwt ykk MkkkeykuLku {fkkLkwt Mkw[Lk
fhkkt Mktukku nku. {eLk ykkkLkku rLk{ Au. yLku
kuLkku ELfkh ykk Au. (See also Moti Ram v.
State of Madhya Pradesh, (1978) 4 SCC
47)
Jayendra Saraswati Swamigal v. State of
Tamil Nadu, AIR 2005 SC 716 Lkk fuMk{kt
keLk{eLkkkk kwLkkyku{kt {eLk ykkke ku

Mkk{kL heku fkuxo kLku u Au kuk kkheyku Lke[u
{wsk Lke fhk{kt yke nke.
kwLkkLkku fkh yLku ktehkk;
kwhkkLke krMkk;
ykhkuke khuLkk kMk Mktukku;
ykhkukeLke nkshe xk ku Mkwhrkk Lk
nkukLke kske kk;
Mkkkeyku kkE kuku kske zh; yLku
hk yLku kufkuLkwt kkf nek yLku fuMkLke
nfefkku yu MktukkuLku MkwMktkk yL ykk
krhkku
Wknh: fuMk{kt Mk{LMk yu keLk{eLkkkk kuhtxLkwt

WtLk fheLku k kkuoke LkkMkkk Vhkk A Lke
kkueMk yefkhLkk kwLkk{kt hkfz fhk{kt yku Au.
{eLk {kxu A Lke Lke yhS kLku uke ku fkuxo
kkuoke A kkuzw nkukLke nfefkLke kkkMk fhu.
{eLk ykkk/ELfkh fhk Mktktrk Mkkuo[

ykkLkk rLkoku{kt Ram Govind Upadhyay
v. Sudarshan Singh, (2002) 3 SCC 598,

Puran v. Ram Bilas, (2001) 6 SCC 338,
Kalyan Chandra Sarkar v. Rajesh Ranjan
& Pappu Yadav, (2004) 7 SCC 528. Lkku
Mk{ku kk Au.
Cr.P.C. Lke S.437 nuX ykkk{kt ykuk {eLk

Cr.P.C. Lke S.437(5) nuX h k fhe fk.
fkuEk{ fkuxo yuku yku ykke fu fu Cr.P.C. Lke

S.437 (1) nuX {eLk ykkk{kt ykue kLke
hkfz fhe kuLku fMxze{kt {qfe fk. Cr.P.C. Lke
S.439(2) nuX, Cr.P.C. Lke S.439 nuX ykkk{kt
ykuk {eLk h fhe fk.
Mkkuo[ ykku Xhkwt nkwt fu yufkh {eLk ykke
ek kk, Mkkk yLku rkfkh Lk fhe fk kuk
MktukkuLkk ykkh kh s h fhe fk. {eLk h
fhkLke fkokneyku {eLk ykkkLke yke
fkhLke Lkke yLku kuke fkuxou LkLke rk{kt
hr{kLkkehe ykk hr{kLkkeheLkku kMk ykk
ykhkukeLku ykkk{kt ykuk {eLkLke AwxAkxLkku
fkuEk heku wkkuk su k {eLk h fhk ytku
Mk{koLk ykku kuk Mktukku kkkMkk uEyu.
(Dolat Ram v. State of Haryana, (1995) 1
SCC 349)
ykhkukeLku MkV {eLk yhSyku VkE fhkLkku n

Au. u fu {eLk yhS h fhk{kt yku khkAe
Lke yhSLku Mk{koLk ykku kuk kkuk Mktukku{kt
s keS yhS VkE fhe uEyu. (Kalyan
Chandra Sarkar v. Rajesh Ranjan &
Pappu Yadav, (2005) 1 SCC 801) k hkku fu
Mk{ kMkkh kku ku yuf {kk yuk Mktukku Lkke su

nt{u {eLk ykkkLke kkkkLku Mk{koLk ykku Au.
Cr.P.C. Lke S.438 : ykkkukh {eLk
ykkkukhk {eLk {kxuLke ukkE Mktrnkk{kt

knuekh fhk{kt yke nke. yke ukkE 1898
Lke Mktrnkk{kt Lk nke.

Cr.P.C. Lke S.438 nuXLkk nwf{Lkku y{ kLke
hkfz fko kk s fhk{kt yku Au. Mkk{kL heku

ykku nwf{ khu s fhk{kt yku Au. khu fuMkLkk
Mktkt{kt kLke hkfz kkLkwt {kLkkLkk kuLke kkMku
fkhku nku. yke yhSLku kLku ukkt, nkEfkuxo fu
MkuLMk fkuxo yhskhLkk hkfzLkk rfMMkk{kt
yhskhLku {eLk kh Akuzk kkkMk MkkkrfkheLku
yku fhe fu. yu kkkk kh kh {wfk{kt yku Au
fu Cr.P.C. Lke S.438 nuXLkku y{ hkfz kk s
fhk{kt yku Au.
Cr.P.C. Lke S.438 nuXLke Mkkk kuLke krMkk{kt
yMkkkh Au. yLku kuLkku y{ yuk ykkYk

fuMk{ku{kt fhk{kt yku Au. kt k kuxe heku
MktzkukE nkukLkwt sk ykk kwLkkLke ykhkuke
k yLkk kuLkwt MkktLkku Mktk: wkkuk
Lkne fhu ku{ XhkkLkk kske fkhku nku. Cr.P.C.
Lke S.438 nuX hknk {ktkke yhS {kxuLke
yrLkko (hk) yuxu kLke keLk{eLkkkk
kwLkku fkoLkk ykhkuk nuX hkfz kE nu. yu{
{kLkkLkwt fkh, (Gurbaksh Singh Sibia v.
Cr.P.C. Lke S.62 yL kkkkkuLke Mkkku Mkkku yuku
kt fhu Au fu nuk heku nku kt Mkwe su

kLku Mk{LMk kkLkku nku kuLku kkk heku
Mk{LMk knkU[kzku uEyu. Cr.P.C. S.63 ukkhe
MktMkk/{tzLku Mk{LMk kkLke krkLkku kt fhu
Au.
Cr.P.C. S.64 kt fhu Au fu su rfMMkk{kt Mk{LMk
kkue k ku yLku kske tk kAe k

{e Lkk fu kku Mk{LMk kuLkk fwxwtkLkk, kuLke Mkkku hnukk
kwg MkLku ke fk.
Cr.P.C. S.65 MktkusLk khk Mk{LMk kkLkku kt
fhu Au. khu ykkWLke f{ku{kt kok {wskLke

fkuE k krkke Mk{LMk ke Lkk fk khu suLkk
{kxu Mk{LMk he kku nku kue kLkk rLkkMkLkk
fkuE uE fk kuk rnMMkk kh Mk{LMk kke fk
Au. yu ykk yk Mk{LMk ku heku kk{kt
ykku nkukLkwt nuh fhe fu. ykLkk rfkku ykk
Lkku Mk{LMk he fhkku yku k knkh kkze fu.
State of Punjab, 1978 Cri.L.J. 20)
nksh kkLke Vhs kkzkk fk{kehe nwf{ku

fkuxo Mkkke/ykhkuke kLku kuLke Mk{k nksh kkLke
Vhs kkzk fk{kehe nwf{ fhu Au. fh-6 {kt
nksh kk Vhs kkzkLke nku ku kLke kqo
rkkkuLkk ykkhu fk{kehe nwf{ fhk ykk {kxu
swk swk {k{ku ykkk{kt ykk Au. Cr.P.C. Lkk
fh-6Lku [kh kk{kt rkSk fhk{kt yku
Au.
Mk{LMk (Ss.61 69)

hkfzLkwt kuhtx (Ss.70 81)
nuhkk yLku se (Ss.82 86)
fk{kehe nwf{ku ytkuLkk yL nwf{ku (Ss.87
90)
Ss.61 69: Mk{LMk
Cr.P.C. S.69 kt fhu Au fu Cr.P.C. Lke kuxk Ss.61
ke 68 {kt oue krkyku Wkhktk xkk khk

Mk{LMk ke fk Au.
Ss.70 81: hkfzLkwt kuhtx
Cr.P.C. f{ S.70 kt fhu Au fu kt Mkwe kuhtx
h Lkk kk fu kk Lkn kt Mkwe kuhtx y{{kt

hnuu.
kuhtx ku fkhLkk Au. {eLkkkk yLku keLk
{eLkkkk kuhtx. Cr.P.C. S.71 nuX, ykk su
k Mkk{u kuhtx he fhk{kt ykwt nku ku k
kkMkuke {eLkkehe ukLke yLku yue kLku
fMxze{ktke {wk fhkLke Mkkk kuhLxLke y{
kse fhkkt yrfkheLku ykkkwt kuhtx he fhe fu
Au.
ykk kuhLxkuLku [rk heku {eLkkehe kuhLxku fnu

Au. khu su kuhLx y{ kse fhkkt yrfkheLku
kLke hkfz fhkLku yLku kuhLxLke y{e
kse fhLkkh ykk Mk{k hsq fhkLku {ktk
yku ykku Au. kuLku keLk {eLkkkk kuhLx fnu Au.
kuhLx Mkk{kLku kkueMk yrfkheykuLku ykuu Au.
(Cr.P.C. Lke S.72) yuwt u fu, ykk Cr.P.C. Lke
S.72(1) nuX kuhLx fkZkLke Mkkk hku Au. su
kuhLx{kt yke y{ kse {kxu fkuE k
ykk kykuLku kkfkef y{ekse fhk
sku Au.
MktrnkkLke Ss.77-81 kuhtx he fhLkkh ykkLkk
yrfkh kukLke knkh ksk {kxuLkk kuhLxLke
y{ kseLke krkLkku kt fhu Au. Cr.P.C. Lke
S.81 [eV wzee {uSMxux ykk rskLkk
MkuLMk ssLku kuhLx MkkkuLke {krnkeLke r[khkLkk
ykkhu keLk {eLkkkk fuMkku{kt k suLke hkfz
kkLke Au ku kLku {eLk ykkkLke Mkkk ykku
Au.
Ss.82-86 : nuhkk yu sr
yk f{ kt fhu Au fu su{kt ykkLku yuwt

{kLkkLku fkh nku fu suLke Mkk{u kuhLx he fhk{kt
ykwt Au. ku k Mkhnw kuhLxLku kkeLku ykk
kkukkLke kLku AwkkeLku hke hne Au kku ykk
Cr.P.C. Lke S.82 nuX nuhkk he fhe fu Au.
yLku Cr.P.C. Lke S.83 nuX yke nuhkk fhkue
kLke Mkkh/stk{ r{fk s fhkLkku yku
k ykke fu Au.
Cr.P.C. Lke S.87 kt fhu Au. fkuE k nksh
kk {kxuLkku Mk{LMk su ykk he fhe fu Au yu s

ykk Mk{LMk he fhkkt/kkk knuk fu kAe
hkfz {kxuLkk fkhku uek{kt LkkUk kAe kLke
hkfzLkwt kuhLx he fhe fu Au.
Wknh: J Mkk{u MkLMk he fhkLke k[Lkk fhke
ku Vrhk kk (kuMkewLk) ykkLku sku Au

fu J kkfkefku khk AkuzkLkwt ykkusLk fhe hkku
Au. Mk{LMkLke Mkkku Mkkku J Lke hkfzLkwt kuhLx k
he kkuku he fhwt uEyu fu Lkn kuLkku rLko
ukLke r[khk fhke uykyu ykk yk nfefk
kLk{kt E fu.
[esMkwyku hsq fhkLke Vhs kkzke rkyku

Mktrnkk ykk yLku kkkMk fhLkkhe MktMkkykuLku
Mkkuu/[eu yufXe fhk yLku kkkMkku yLku se
nkk hk MkrnkLke fk{keheyku nkk hkLke Mkkk
ykku Au. fh-7 fuk yLku fE heku kkkMkku/seyku
nkk he uEyu kue krkLkku kt fhu Au. yk
ukkEyku khk ykkku/kkkMk fhLkkhe MktMkkykuLku
{ke MkkkykuLke Mktrk wkkuk Mkk{u hkkuLkku
k kt fhu Au.
ELkMkkVe fkokne hr{kLk kwhkkLke rkkku
kLkk rfkuke k yk ukkEyku {nLke
ykk nt{uk yu Mkrk{kt nkue s uEyu fu kkkMk
MktMkkyku khk MktrnkkLkk [wMk ykukuLkwt kkLk t Au
fu fu{.
MktrnkkLkwt yk fh [kh kk{kt nU[k{kt ykwt
Au.
hsq fhk{kt {kxuLkk Mk{LMk (Ss.91 92)
Mk[o kuhLxku (Ss.93 98)
Mk[o Mktktrk Mkk{kL ukkEyku (Ss.99
101)
kh[wh (Ss.102 105)

S.91 : Mkkus fu [es hsq fhkLkk Mk{LMk
S.91 fkuEk Mkkus fu [es hsq fhk {kxu
ykk yLku kkueMk MxuLkLkk Vhs khLkk fkuEk

yrfkheLku rk Mkkkyku ykku Au. u fu, Mktrnkk
nuXLke kkkMk kwAkhA, ELkMkkVe fkokne fu yL
fkokneykuLkk nukwMkh ykk Mkkus fu [es hsq

fhk yrLkko fu EALke nku kuk Mktukku{kt s
yk Mkkkyku kkhe fku.
u fu, yk Mkkkyku ykhkuke kkukkLku Akuze {wfk {kxu
fhue yhSLke r[khkLkk kku ykhkukeLku
Mkkus/[eu Wk fhkk {kxu Lkke. (State of
Orissa v. Debendra Nath Padhi, (2005) 1
SCC 568)
Wknh : Vrhk kk khk hsq kuk MkkkeLke Wx

kkkMk hr{kLk Mkkke yuf Mkkus kh rLkoh hnu
Au. khtkw kuLku hsq fhe fkku Lkke. u ykhkuke yuwt
koe fu fu ykku Mkkus ELkMkkVe fkokneLkk
nukwMkh sYhe fu EALke Au kku Cr.P.C. Lke S.91
nuX ykLkku Mkkus {uk {kxuLkku ykhkukeyku
yrfkh nkuE fu Au.
Ss.93-98 : kuhLx Mkk{uLke Mk[eo

Cr.P.C. Lke S.93 nuX su{kt ykkLku yuwt
Cr.P.C. Lke S.102 nuX kkueMk yrfkheLku [kuhkE
nkukLkk ykkuk nuXLke fu kue tfk nuXLke Mktkrk fu

su yuk Mktukku{kt {e fu fu suke kwLkku kkLke tfk
kuk kk kku yue MktkrkLku s fhkLke Mkkk ykku
[u.
Mkkuo[ ykk State of Maharashtra v.

Tapas D. Neogy, (1999) 7 SCC 685 {kt Xhkwt
nkwt fu ykhkukeLkku kUf yufkWLx Cr.P.C. Lke S.102
nuX Mktkrk kku yLku kkkMk nuXLkk ykhkukLku
yk[hk{kt Mkh yufkWLx Mkee fze hkkku nkukLke
kske ku tfk Mkue fk kku ku s fhk kkk
nu.
kLkeyku, kkfku yLku {kkkrkkkykuLkk SLkrLkkon
{kxu yku.
Cr.P.C. Lke Ss. 125 ke 128 hkkwt fh 9
eyku, kkfku yLku {kkkrkkkykuLkwwt rnkkkuLkwt hk

fhkLke fko krkLke ukkE kqhe kkzu Au. yk
ukkEyku kkk fkkykuLke ukkEyku Mkkku
MkwMktkk Au. yk ukkEyku huf kLku kkw kzu
Au. yLku rr kkk fkkyku{kt uk {ke
yks fkhLke ukkEykuLku Lke[e kkzke Lkke fu
ne kLkkke Lkke (Captain Ramesh
{kLkkLku fkh nku fu (suLke Mkk{u Mk{LMk/ntkk{e

Mk{LMk kwt Au fu kskkLke kikh Au kue) k
sYhekk {kuLkku Mkkus fu [es hsq fhu Lkne
kku yke ykk Mk[o kuhLx he fhe fu yu
ykk kuhLxLkk Mkto{kt Mk[o/rLkrhk fhk kLku
ykue fu.
Chander Kaushal v. Veena Kaushal,

(1978) 4 SCC 70)
S.100 : Mk[o
Cr.P.C. Lke S.125 {ku rLkkonLkk kkok {kkkuo
Cr.P.C. Lke S.100 Mk[o {kxuLke hkku/ ytfwk{f
{kLkfkuLke ukkE kqhe kkzu Au. ku{kt Mktk

MkkkeykuLku Mk[o hr{kLk nksh kk yu Mkkke
kLkk kkukkLkk yLku MkLkk fksukhLku s
{ue [euLke keLke Lkf ykkkLkk {kLkfkuLkku
Mk{ku kk Au.
S.102 : se
hkke k (Cr.P.C. Lke S.125(1) (b) yu (c)

{kt kok {ku) kuLke kLke kkfkuLku fu kAe
{kkkrkkkLkku rLkkon fhk khVu Wkukk kkku nku
fu ELfkh fhkku nku kku {uSMxux ykk ELfkh ykk
WkukkLkk kwhkkLkk ykkhu yke kLku {uSMxTux
khk Lke fhuk {krMkf hu rLkkon [qfkLkku yku
fhe fu.
yk fhLkku nukw zke fkokneyku kqhe kkzkLkku
Au. suke kLkeyku, kkfku yLku {kkkrkkkykuLkk
rLkkon {kxuLke skkkhe zke heku kkw kkze
fk. Mkkuo[ ykk khk yLku Mktkkt nkEfkuxkuo

khk Xhkk{kt ykwt Au fu Cr.P.C. Lke S.125 nuX
kke fkokneykuLkwt [hek rkLke Au.
kkueMk yLku kkkMk {kxu kqhe kzkke {krnke
kwLkku yk[hkkLkku ynuk ykkkLkk MYkku kifeLkwt
yuf MYk kkueMkLku ykku kwLkku yk[hkkLke {krnke
ykkkLkwt Au. yke {krnke ku fkhLke nkuE fu.
fkuLkuk (kkueMk yrfkh nuXLkku) fuMk kk
Mktktrk {krnke yLku LkkuLk-fkuLkuk fuMk kk
Mktktrk {krnke.
S.155 LkkuLk-fkuLkuk fuMkku{kt {krnke yLku kkkMk
ykk fuMkku [kk {kxu ykk fuMkkuLku xk {kxu

f{ex fhLke Mkkk hkkk {uSMxuxLkk yku rLkk
ykk LkkuLk-fkuLkeuk fuMkLke kkkMk fhkLke Mkkk
Lkke. LkkuLk-fkurLkuk fuMkLke {krnke {kk kkueMku
yk {krnkeLku rLk{ {ku hSMxh{kt k fhe
uEyu yu {krnke ykkLkkhLku hSMxh kkMku
{kufku uEyu.
Mkk ykkLkku yku {uke, u fu, kkueMk
khkk yu fuMkLku yuf fkuLkuk fuMkLke su{ s
kkkMk fhe fu. ykk ku{s kkueMkLku kuhLx rLkk
hkfz fhkLke Mkkk Lkke.
Wknh: IPC Lke S.467 nuX kkueMkLku kwLkku kkLke

{krnke {u Au fu su LkkuLk-fkuLkuk kwLkku Au.
kkueMk Cr.P.C. Lke S.154 nuX FIR LkkUu Lkne.
S.154 : fkuLkuk fuMkku{kt {krnke

S.154 {kt fkuLkuk fuMkku Mktktrk{kt su {krnke
kkueMkLku kqhe kkzkLke nku Au yu {krnke Mktktrk

ukkE Au. yk {krnkeLku [ek VMxo
ELV{uoLk hekkuxo ykk FIR ke ykuk{kt
yku Au. fkuLkuk kwLkku yk[hkk Mktktrk {krnke
{kk yuf kkueMk yrfkhe FIR/VMxo ELVhr{Lk
rhkkuxo LkkUk ktkuku Au. kksukh{kt Mkkuo[

ykk{kt rr fkhLkkt rfkuu Wko Au fu yuf
kkueMk yrfkhe kkMku FIR Lkk LkkUe knuk k
kke {kneke ytku kkr{f kkkMk fhkLke fkuE Mkkk
Au fu fu{.
Rajinder Singh Katoch v. Chandigarh
Administration, AIR 2008 SC 178 Lkk fuMk{kt
Mkkuo[ ykku Xhkwt Au fu FIR LkkUkk knuk

kkr{f kkkMk fhkLke kkueMkLke skkkhe Au.
ykku Xhkwt nkwt fu,
y{ku h{ufw{khe r hk Mkhfkh (rne) {kt

yk ykkLkk rLkoLku wk Lkke fu su{kt kkueMk
yrfkheLke yke MktikrLkf VhsLkku Wu kku Au.
khtkw yku ykkW kowt Au ku{ ku fuMk{kt kkueMk
yrfkheykuLke kkr{f kkkMk fhkLke k
skkkhe nku Au. yuwt kuk {kxu fu kuk
ykkukku{kt fkuE k nkwt fu fu{.
u fu However, in Lalita Kumari v. State of
UP ((2008) 7 SCC 164, fuMk{kt Mkkuo[ ykk{kt
{kkooLkku ykkke ku Lke[u {wskLkk yku ykku
nkku :
Wkh skk{kt Mkto{kt, y{Lku kku Au fu k{k{

hkku yLku fuL krMkk ukuLke Mkhfkhku ku{s
ku{Lkk kkueMk {nkrLkuofku/kkueMk fr{LkhkuLku
ykuku ykkkLkku Mk{ kkfe kku Au. u FIR Lke
LkkUe fhk {kxu kkfkef kuhu kkk hk{kt Lk
yku yLku kuLke Lkfku VrhkeykuLke Lkfku Lk
ykkk{kt yku kku yk ykukuLku Lkf {uke fu hsq
ku kkfkef kuhu fuMk LkkUkLkku kkueMkLku yku
ykkk yLku ykk ykukuLke Lkf {kLkk fu hsq
kkLkk 24 fkf{kt VrhkeLku FIR Lke Lkf ykkk
kkueMkLku yku ykkk Vrhkeyku {uSMxux Mk{k
Vrhk rkxeLk k fhe fu Au. Wkh kouk
Mk{{kt FIR Lke LkkUe fhk{kt Lk yku,
yLku/ykk Wkh kouk kkk kkueMk khk
hk{kt Lk yku kku Mktktrk {uSMxux ykk fko
r{w yrfkheyku Mkk{u yLkkLke fkokne

fhk{kt yLku u fkuE kko fkh Lk kok kku
Mkk{u suLke Mk sue fzf Mk ykkk{kt Lkkur[k
nu. su heku rMk kkLk {kxuLke Mkkk ku{Lke Mkk{u
kkkfe fkokne fhk{kt yLku ku{Lku MkMkuLz
fhk{kt yks fkhMkh kLk Lkkur[k nu.
xMVkux kku nkuku uEyu yu yu heku k kke

{knekeyu yuf fkuLkuk kwLkku kkLke tfk Mkuk
{kxu kkueMk yrfkhe ykkk{kt ykue {krnkeLkk
ykkhu fkuLkuk kwLkku kkLke tfk Mkuu kku ku kwhkwt
Au, yu Lkn fu fkuLkuk kwLkku kku nkuk ytku
ku{Lku kke kk fu Mktkkuk kk s...
Cr.P.C. Lke S.154(3) kou Au, kkueMk yrfkhe
FIR kwhkkLkku kMkrf xwfzku Lkke, khtkw khke
khk FIR LkkUkLkwt ELfkh kkkt {krnke ykkLkkh

{krnke Mktktrk MkwrzuLxLxLku {krnke {kufe fu.
suyku khkk Mktkw kk kku ku kkkMk fhe fu
ykk ku{Lkk kkkk nuXLkk Mktktrk kkueMk
yrfkheLku kkkMk {kxu yku ykke fu.
kwhkk yrrLk{, 1872 Lke S.157 nuX Mk{koLk

{kxu kkhe fk. (Aghnoo Nagesia v. State
FIR yu kkueMk MxuLk Mkwe knkU[kk fkuLkuk
kwLkk Mktktrk Mkkike knue {krnke nkukke xk

hBkLk kuLkwt ytk {n nku Au. u fu yue fkuE
ykukk nkuke Lkke fu FIR {kt kwLkkLke Sk{kt Se
rkkku nku FIR yu fkuE yuLkMkkEkukezek Lkke
(Ramesh Maruti Patil v. State of
Maharashtra, AIR 1994 SC 28; Surjeet
Singh v. State of Punjab, AIR 1992 SC
1389), FIR Lku su ku Mk{u kkueMkLku ykkk{kt yke
nku su MktukkuLkk Mkto{kt rLknke uEyu yu

kuke ku{kt k{k{ rkkkuLkk nku fu.
MkwrLxuLzuLx ykuV kkueMk, C. B. I. v. Tapan
Kumar Singh, (2003) 6 SCC 1752 {kt Mkkuo[
ykku Xhkwt nkwt fu :
yu MkwMkkrkk Au fu VMxo ELVh{uLk rhkkuxo yu fkuE

yuMkkEkukezek Lkke fu su{kt suLkku ynuk kk
Au ku kwLkk Mktktrk k{k{ nfefkku yu yLku rkkkuLkku
xMVkux nkuku s uEyu. {krnke ykkLkkh yuf kwLkku
yk[hkkLkku ynuk ykke fu yLku kuk kLkLkkh fu
kuLkk ykkLkkh Lkshu uLkkh Mkkke nkuku yrLkkoku
sYhe Lkke fu su kuk kwLkkLkk k{k{ kkMkkyku
rkkkh kkkk Mkk{ nku xLkk fue heku kLke
yu k ku kku Lk nku yu{ kLku. {nLkwt yu Au fu
ykkk{kt ykke {krnke{kt kwLkku k kkLkku
of Bihar, AIR 1966 SC 119; Faddi v. State

of Madhya Pradesh, AIR 1964 SC 1850)
xkMk hr{kLk Qku fhk{kt ykkku Mkk{kL

k[k/e FIR k fhk{kt kkkt rtk ytku
nku Au. Amar Singh v. Balwinder Singh,
(2003) 2 SCC 518, {kt Mkkuo[ ykku yuwt
ykufLk fwo Au fu yue fkuE fzf yLku [wMk rLk{ku
Lkke fu FIR k fhk{kt kkku rtk ykkkuykk
Vkuskhe fuMk Lku tfkMk kLkku Au. ykku w{kt
Xhkwt nkwt fu Vkuskhe fuMkLke Mk[kE ytku tfk ze
Qe fhe fu kuku FIR k fhk{kt ykku
fkuEk rtk kku Au fu fu{ ku kkkk huf fuMkLke
nfefkku yLku Mktukku kh rLkoh Au. w{kt, FIR
k fhk{kt kuk rtkLkk fkhMkh s yk fu ku
rLkfko fkZe fk kue fkuE kkrrkf VkuBwok Lkke.
T. T. Antony v. State of Kerala, (2001) 6
SCC 181 {kt Mkkuo[ ykku Xhkwt nkwt fu yu s
nfefkku kh keS FIR Lke Awx Lkke, ku{ Akkt

kkueMkLku w kkkMk fhkLkku yLku keS FIR {kt
knkh kkzuk kwLkkykuLkk Mkto{kt ynukku hsq
fhkLkku yrfkh Au. (Kari Chaudhary v. Sita
Devi, AIR 2002 SC 441; Upkar Singh v. Ved
Prakash, (2004) 13 SCC 292).
FIR LkkUkk kAe kkueMk MktrnkkLkk fh-7 nuX
kkkMk nkk hu Au. kkueMkLku Cr.P.C. Lke S.161 nuX

Mkkkeykuk rLkuLk uk Cr.P.C. Lke kuxk S.100,
165 yLku 102 nuX szke yLku e fhk, Cr.P.C.
Lke S.91 nuX Mkkuu yLku yL [esMkwyku hsq
fhk {kxu kkukk yLku Vkuskhe fkoMktrnkkLke

S.160 nuX MkkkeykuLku nksh kkLke Vhs kkzk
MkrnkLkk fuxkf kkk hkLke Mkkk ykkk{kt
yke Au.
kkkMkLke rk{kt kuLkwt rLkuLk fu fkqkk fhk {ktku

kku yke k Cr.P.C. Lke S.164 nuX
{uxkukkuexLk {uSMxux ykk wzee {uSMxux
Mk{k yk{ fhe fu.
kuxk S.161 yLku 162: kkueMk khk MkkkeykuLke kkkMk
Cr.P.C. Lke S.164 {kt yue fkokneLke ukkE Au
kkkMkfkko kkueMk yrfkheLku Cr.P.C. Lke kuxk

S.161(1) nuX, fuMkLke rkkku yLku Mktukkuke
{krnkkkh nku kuwt {kLkk{kt ykue fkuEk
kLke {kirf kkkMk fhkLke Mkkk ykkk{kt yku
Au. IPC Lke 161(2) {wsk suLkk skkku yke k
kh Vkuskhe kwLkku ykk tz ykk srLkwt u{
Qwt kkLkku kuf hkkk nku ku rMkkLkk kkueMk
yrfkhe khk kuLku kwAk{kt ykuk k{k{ &kuLkk
Mkk[k skk ykkkLkwt yke k kh kk fhe
fk.
kkueMk yrfkhe Cr.P.C. Lke S.161 nuX fkuEk
MkkkeLkku : hufzo hsq fhk ktku Lkke.
kuLkk/kueLkk rLkuLkLkku kkko hufzo fhkLkku Au. IPC
Lke S.161 nuXLkwt rLkuLk MkkuktkqofLkwt rLkuLk
Lkke.
Vkuskhe fkokneLke MktrnkkLke S.162 {kt kkueMk
yrfkheyu fhuk rLkuLkku kh Mkne fhk ytku Mk
{LkkE fhk{kt yke Au. kuke Cr.P.C. Lke S.161
nuX fhk{kt ykuk rLkuLkkuLkku ELkMkkVe fkokne
hr{kLk kMkrf rLkuLk khefu Wkkuk fhe
fkkuk Lkke. u fu khke kwhkk fkk, 1872 Lke
S.154 nuX MkkkeLke Wx kkkMk fhke ku, kuu
fhuk Cr.P.C. Lke S.161 nuXLkk ykkWLkk
rLkuLkLkku kuLkk rLkuLkLkwt tzLk fhk Wkkuk fhe
fk. (Tehsildar Singh v. State of Uttar
Pradesh, AIR 1959 SC 1012)
Cr.P.C. Lke S.164 : fkqkk yLku rLkuLkLkwt hufzeOk
kkueMk yrfkhe Mk{k fhk{kt ykue rLkuLkku

fkuxo{kt Mefko Lk nkuk Akkt, fkuE k fkuEk
fu su nuX {uSMxuxLku ku{Lkk Mk{k fhk{kt ykue

fkqkk/rLkuLk hufzo fhkLke Mkkk Au.
{uSMxux fkqkk hufzo fhkLkku fu Lkrn fhk{kt

rufkrfkh hku Au; u fu, {uSMxux fkqkk hufzo
fhkLkwt kMkt fhu kku, ku{u Cr.P.C. Lke S.16 Lkwt
kkLk fhwt kzu. {uSMxuxLke nkshe{kt hufzo fhk{kt
ykuwt khtkw Vkuskhe tz MktrnkkLke S.164 Lke
ukkE yLkwMkkh Lk nku kue fkqkk kwhkk{kt
Mefko Lkke. (Tandra Ravi v. State of
Andhra Pradesh, 2001 CRLJ 4048)
Cr.P.C. Lke S.164 nuX {uSMxuxu fkqkk fhke
kLku yue Mkkk fhe uEyu fu k fkqkk

fhk ktkue Lkke yLku u ku ku{ fhu kku, ku
fkqkkLkku kuLke Mkk{uLkk kwhkk khefu Wkkuk fhe
fk. fkqkk/rLkuLk fhke k ku MiAf heku
fhu Au ku MkwrLkrk fhkLke Vhs {uSMxuxLke Au.
Cr.P.C. Lke S.164(4) yLkwMkkh ykhkuke kLke
kkkMk hufzo fhk{kt {uSMxux Cr.P.C. Lke S.281 Lke

ukkELkwt kkLk fhu ku sYhe Au.
Vkuskh fkokne MktrnkkLke S.167: kkkMk [kueMk

fkf{kt kqhe kE fu ku{ Lk nku khu yku
fkokne
Cr.P.C. Lke S.57 {kt yue ukkE Au fu kuhtx kh
hkfz fhk{kt ykue kLku kkueMk 24 fkfke

w Mk{ Mkwe yxfkk{kt hke Lk fu. w
yxfkk sYhe nku kku, kkueMku Cr.P.C. Lke S.167
Lkku y{ fheLku ku ykk kkMkuke he{kLz {ktkk
kzu.

Cr.P.C. Lke S.167(2) {kt skk{kt ykwt Au fu
{uSMxux 15 rMkke w Lk nku kuxk Mk{kkk

{kxu kkueMkLke fMxze{kt ykhkukeLke yxfkkLku
yrf]k hke fu. u fu {]wtz, ykSLk fu
ykk 10 koke ykuAe Lk nku kuxe {wk {kxuLke
fuLke Mk fhe fk kuk kwLkk Mktktrk kkkMk nku
kku {uSMxuxLku 90 rMk Mkwe kLkk wzee
fMxze{kt he{kLz ukLke Mkk Au. keS heku, kkkMk
yL kwLkk Mktktrk nku kku, {uSMxuxLku kLkk 60
rMk MkweLkk rh{kLz ukLke Mkkk ykkk{kt yke
Au.
ykku Mk{kkku kqhku kkkt, yk heku rh{kLz kh
uk{kt ykue k {eLk hsq fhk{kt ykkkt
{eLk kh Awxk {kxu nfkh Au. Cr.P.C. Lke
S.167(2) nuX ykkk{kt ykuk {eLkLku Mkk{kL
heku ikrLkf {eLk fnuk Au. (Dinesh Dalmia
v. State, (2007) 8 SCC 770)
Cr.P.C. Lke S.173 : kkkMk Mk{krLkku ynuk
kkkMk kqhe kkkt, kkueMk MxuLkLkk khe yrfkhe

kwLkkLke {krnke E fu kue ku ykkLku rLkk
Vku{o{kt kkueMk ynuk hsq fhu. Cr.P.C. Lke
S.173(2) nuX kkueMk Mk{kkLk ynuk khefu
ykukkku ynuk VkE fhk {wk Au. suLkkke
fkuE kwLkku kkLkwt skkw Lkke. kuku rLkuo ku.
Cr.P.C. Lke S.173 {wsk kkueMk ynuk{kt kkueMku
yke nfefkku{ktke kkhue rkkku yLku kkhku nku

Au. kkkMkLke rk hr{kLk yufrkk fhk{kt
ykuk kwhkk yLku hufzo fhk{kt ykuk rLkuLkku
Mkkku yk ynuk {uSMxux Mk{k hsq fhk{kt yku
Au. ku{ Akkt, {uSMxux ynuk{kt fhk{kt ykuk
kkh Mkkku ktkuk Lkke. {uSMxux kkMku
ykhkukLkk{k/kkueMk ynukLke rkkku ku{Lke
kkukkLke Lkef Mkq uELku ku{Lkk kkukkLkk kkh kh
ykkLke ykukk hkk{kt yku Au.
Cr.P.C. Lke S.173(8) nuX kkueMk fk VUfe fu
kuk w kwhkkLkk ykkhu ynuk {uSMxux Mk{k hsq

fko kk kwLkk Mktktrk w kkkMk nkk hk {wk
Au. kkueMkLke yk Mkkk {kxu fkuxoLke fkuEk khkLkke
ue sYhe Lkke yLku ELkMkkVe fkokneLkk fkuEk
kku ku nkk he fk. u fu, fuxef fkuxkuoyu yuwt
Xhkwt Au fu yke w kkkMk fhkkt knuk kkueMku
fkuxoLku fhe uEyu. suLkk ykkhu ykkLke
kkkMk Mkqr[k fhk{kt yke nku ku kwhkk/rkkku
{uSMxuxLkk {kt nku kku kuk fuMkku{kt w kkkMk
fkkLke ryu kuxe Au. yke w kkkMk kqhe kkkt,
kkueMk kqhf ykhkukLkk{wt VkE fhe fu. w kkkMk
fhkLke Mkkk Ramlal Narang v. State, (1979)
2 SCC 322, and Hasan Bhai Vali Bhai
Quereshi v. State of Gujarat, (2004) 5 SCC
347. Lkk fuMk{kt {kL hkk{kt yke Au.
ykk kwLkkLkku r[khkhk

Cr.P.C. Lke S.190: {uSMxuxLku kwLkkLkku r[khkrfkh
r[khkrfkh yu {wkLkku rLkuo fhu Au. suLkkke

{uSMxux kwLkkLke Lkrf fkhe {uu Au. (R. R.
Chari v. State of Uttar Pradesh, AIR 1951
SC 207)kwLkkLke fkhe {ukLke nku Au yLku
Lkrn fu kwLkukkhLke.
Cr.P.C. Lke S.190 nuX {uSMxux k Mktukku nuX
r[khkrfkh {ue fu.
ykku kwLkku kLkLke Vrhk {kk;

yke nfefkkuLkku kkueMk ynuk kkkt; yLku
kkueMk yrfkhe rMkkLke yL k khk
{e {krnkeLkk ykkhu ykk ku{Lke kkukkLke
fkheke.
Cr.P.C. Lke S.173 nuX kkueMk ynuk {uSMxux
Mk{k hsq fhk{kt yku ku knukt {uSMxux Cr.P.C.

Lke S.190(1)(b) nuX r[khkrfkh {uk {wk
Au.

Cr.P.C. Lke S.154 nuX FIR LkkUk ku rMkk,
Cr.P.C. S.202 {kt yue ukkE Au fu Vrhk
{uSMxux Cr.P.C. Lke S.156(3) nuX kkueMkLku

kkkMk fhkLkku yku ykkkLkku [kukku rfk hku
Au. k hkku fu, Cr.P.C. Lke S.156(3) yu
S.173(8) nuXLke Mkkk yk Au. yLku khMkh
rr Au.
Vkuskhe fkokneLke MktrnkkLke S.203 {kt {uSMxuxLku

Vrhke yu MkkkeykuLkk (u fkuE nku kku)
MkkuktkqofLkk rLkuLkku r[kh fko kk yLku S.202
nuX kkkMk ykk kqAkhALkk krhk{u {uSMxux
fkokne {kxu kqhkku ykkh Lk nkukLkku {k hku kku
ku{Lku Vrhk h fhkLke Mkkk Au.
{krnke ykkLkkh Cr.P.C. Lke S.200 nuX {uSMxux

Mk{k Vrhk VkE fhkLkku rfk hku Au. ykk
Mktukkukt {uSMxuxLku yke VrhkLkk ykkhu kwLkkLke
fkhe {ukLke S.190(1)(c) nuX Mkkk
ykkk{kt yke Au. Auxu {uSMxuxLku S.190(1) nuX
ku{Lkk {kt kLk nku kuk kwLkkykuLke Mt
fkhe {ukLke k Mkkk Au.
r[khkrfkh {kxuLkku {kktz yu Au fu yuku kwLkku

kLkLkk yuk k{ r kwhkk nku suLkkke yuwt
yruk kkwt nku fu (kwLkkLkwt) tzLk fhk{kt Lk yku
kku nfefkkuLke Mk[kELke khk{kt kwhkkLkk fkhu
khku kE fu.
Wknh: {uSMxux Mk{k VkE fhk{kt yku
kkueMk ynuk{kt yuku rLkuo Au fu ynuk{kt

Mk{krx {krnkeke IPC Lke S.302 nuX kwLkk
kkLke kk Au. ynuk yu ku{kt Mk{kr
{krnke kt[kk {uSMxux IPC Lke S.304A nuXLkk
kwLkkykuLkku s r[khkrfkh {ue fu.
{uSMxux Mk{k Vrhk
Ss.200-203
fh-15 (MktrnkkLke kuxk S.200 ke 203) {kt

{uSMxux Mk{k Vrhk fhkLke rkkku ykkk{kt
yke Au. Wkh skk {wsk VrhkLkk ykkhu
kwLkkLke LkkU ukk {uSMxuxu S.200 nuX nksh hnuk
Vrhke yLku MkkkeLku (u fkuE nku kku) Mkkuktkqof
kkkMkk sYhe Au.
ytkuLkk fuMkLke LkkU uke ku {uSMxux, sYh sk

kku ykhkukeLke Mkk{uLke fkokne {wke hkeLku
fkokne {kxuLkku kqhkku ykkh Au fu fu{ ku Lke
fhkLkk nukwMkh ku kkuku kkkMk fhe fu ykk kkueMk
yrfkhe khk ykk ku{Lku ku sk kue yL
k khk kkkMk fhk {kxu yku ykke fu.
S.204 : fkokneLkku {wku
fh-16 {kt {uSMxux Mk{k fkokne Y fhkLke

rkkku ykkk{kt yke Au. Cr.P.C. Lke S.204 {kt
r[khkrfkh {ukk {uSMxuxLku ykhkuke Mkk{u
fkokne {kxu kqhkku ykkh sk kku ykhkukeLku
nksh fhkk {kxu kk Mktku kuykuLku Mk{LMk ykk
kuhtx kkLke Mkkk ykkk{kt yke Au. (H. S.
Bains v. State, (1980) 4 SCC 631) kuyku S.200
nuX kwLkkLke LkkU ELku VrhkeLkk rLkuLkku hufzo
fhkLke fkokne fhe fu. khkk Vrhke{kt w
fkokne fhkLkk kqhkku ykkh Lk nku kku Cr.P.C.
Lke S.203 nuX kuyku Vhek h fhe fu. u fu
VrhkeLku fkokne {kxu kqhkk ykkh sk kku
kuyku Cr.P.C. Lke S.204 nuX fkokne fhe fu.
kwkhktk {uSMxux fkokneLkku {wku {wke hkkLkku
ku{s fkokne {kxu kqhkk ykkh Au fu fu{ ku Lke
fhk fuMk{kt ku kkkMk fhkLkku ku{s kkueMk
yrfkhe ykk ku{Lku ku kku ku k khk
kkkMk fhk {kxuLkku yku ykkkLkku rfk hku
Au. fkokne h fhe uEyu fu Lkrn ku ytkuLkku
rLko ykkkt, {uSMxux Vrhk{kt ykk ykhkukLkk
Mk{koLk{kt Vrhkeyu ykkuk kwhkk{kt ueke heku
skke ytkkok yMktkLkkykuLku kLk{kt E fu.

(Nagawwa v. Veeranna, (1976) 3 SCC 736)
Cr.P.C. Lke S.204 fkokne fko kk suLke Mkk{u
fkokne he fhk{kt yke Au. ku ykhkuke fkuxo

Mk{k WkMkk kk Au. ykhkuke Mk{LMk keLku
kkukku yu kteh kkkk Au. yLku Vkuskhe
fkkuLku hkuSte xLkk khefu ke Lk fk. Mk{LMk
ykuzoh{kt yu kkkk rkrktrkk ke uEyu fu
{uSMxux fuMkLkk kku ku{Lke Mkqke kkkMk Au yu ku
ytku kkw kE kkze fk ku fkku kkw kkzku Au.
(Pepsi Food Limited v. Special Judicial
Magistrate, (1998) 5 SCC 749)
Mk{LMk ke ek kk {uSMxuxLku ykhkuke Mkk{u

fkokne fhkLkk ku{Lkk rLko ytku Vuhr[kh
fhkLke Mkkk hnuke Lkke. ((Adalat Prasad v.
Rooplal Jindal, 2004 CrLJ 4874;
Subramanium Sethuraman v. State of
Maharashtra, 2004 CrLJ 4609)
Cr.P.C. Lke S.205 nuX, {uSMxux ykhkuke
kkk heku nksh kkk Akuze fu Au.
Mkkuo[ ykku State of Uttar Pradesh v.

Lakshmi Brahman, (1983) 2 SCC 3872 {kt
yuwt ykufLk fwO Au fu Cr.P.C. S.207 Lke kkk
ykuk{f Au yLku {uSMxux khk ykhkukeLku Lkf
ykke. u yuf nexe Lkn, kfu Lkef f]
nkwt. (Superintendent and Remembrancer
of Legal Affairs, West Bengal v. Satyen
Bhowmick & Others, (1981) 2 SCC 109)
knku{k ([kso)
MktrnkkLkwt fh 17 knku{k Mktktrk Au. knku{kLku
yuf ykik[khef yku khefu Mk{S fk Au. suLkk
ykkukLkk ykkhu ykk ELkMkkVe fkokne nkk hu
Au. u fu, Cr.P.C. Lke S.211 knku{kLkk
rkMkwLke ukkE fhu Au. huf knku{k{kt yu
kwLkkLkku Mk{ku kku s uEyu, su kwLkkLkwt oLk kE
fu yuwt [kuMk Lkk{, su kwLkku kku nkukLkwt fnuk
Au. kuLke Mkk{uLkku fkku yu fkkLke f{ ku{s
fnukkk kwLkkLkku Mk{ yLku Mk sue rkkku
knku{k{kt nkue su uEyu. (Ss.211 to 214 of the
Cr.P.C.)
Cr.P.C. S.207 : Lkfku kqhe kkze

Cr.P.C. S.207 nuX, kkueMk ynukke Mkkrkk
fkokne{kt {uSMxux rtk rLkk, ykhkukeLku kkueMk

ynukLke Lkf Mkkku rLk fko {kuLkk yL
oLk fko {kuLkk [kuMk Mkkuu kqhk kkzu. yk
ukkE ykhkuke {kxu rLkkof Au, fu{ fu k{kh
ku/kue yu Mkk{ke {uu Au, suLkk ykkhu
kuLke/kueLke Mkk{u kkueMk ynuk k kku Au.
yLku kuke ku kkukkLkk k[k {kxuLke kikhe fhkLke
rMkrk{kt k{kh nku Au.
Wknh : Q Mkk{u yuf [ksoex k kE Au.
[ksoex Mkkku Mkkuu yLku EuxkuLkef hufkuzoT

MkrnkLke ku kuLk zkE Au. Cr.P.C. Lke S.207 nuX
Q k{k{ MkkuuLke Lkfku ku{s kuLk zkELke
rkf]rkyku (kuLMk) {uk kkk Au.
Cr.P.C. Lke S.215 Lke ukkE {ku kwLkk ykk
rkkku skk{kt kue fkuEk q knku{k{kt

ske sYhe Lkke. yLku kwLkku kok kue q
[qfku {nLke ke uE Lkne rMkk fu ykhkuke
yke qLkke kuh{kkuo kuhkku nku ykk yke
q fu q[qf LkLke rLkVkk{kt krhk{e nku.
(S.264 of the Cr.P.C)
Wknh : A Wkh B Mkkku Aukhkze fhkLkwt knku{k
{wfk{kt ykwt Au. yLku su heku kueyu B Mkkku

Aukhkze fhe Au. ku hek knku{k{kt {wfkE Lkke.
ykk kku kuxe heku {wfkE Au. A kkukkLkku k[k fhu
Au, MkkkeykuLku kkuku Au yLku Lkkkfe uzuzLkwt
kuLkwt kkukkLkwt kkLk sku Au. ykk ykLkk khke
yLkw{kLk fhe fu fu AukhkzLke krk kok{kt
kue q[qf {nLke Lkke.
Wknh : A Wkh B Mkkku Aukhkze fhkLkwt knku{k
{wfk{kt ykwt Au. yLku su heku B Mkkku Aukhkze fhe

Au. ku hek knku{k{kt eok kE Lkke. A yLku B
[u e Lkkkfe uzku-uzku kE nke. yLku A
kkMku yu kLkku fkuE {kko Lknkukku. yu{ktke fE
uz-uzLkku knku{k{kt, nkku ykkk{kt ykku
nkku. ykk yk nfefkku khke yuwt yLkw{kLk
kke fu fu AukhkzeLke hek k fhk{kt
kue q, yk fuMk{kt {nLke Au.
Cr.P.C. Lke S.216 Lke ukkE {ku fkuEk
ykk [wfkku nuh kkkt knukt knku{kLku ke

fu fu ku{kt khu fhe fu. u yk kk fu khku
yuku nku fu kuLkkke ELkMkkVe fkokne MkkkuLke
fkokne ykhkuke ykk kku Vrhk kk khV kqokn
kuk fhu kue MktkLkk nku kku, ykk Lke
ELkMkkVe fkokne {kxu ykk sYhe sk kuxk
Mk{ {kxu ELMkkVe fkokne {wke hkk {kxu
yku ykke fu.
Cr.P.C. Lke S.217 Lke ukkE {ku ELMkkVe
fkokne nuh kk kAe knku{k{kt VuhVkh kk fu

W{uhku fhk{kt yku khu kuMkewxh yLku ykhkukeLku
MkkkeykuLku Vhe kkukkLke ykk Vhe Mk{Lk
kkXkLke yLku ykkLku Wr[k sk kuk yL
MkkkeykuLku kkukkLke Awx hnuu.
S.218 ke 224 : nku{kkuLkwt uzk
Cr.P.C. S.218 Lke ukkE {ku, su{kt fkuE
k nku{kkh Au. yuk huf yk kwLkk {kxu

yk knku{k nu yLku ykwt huf knku{k {kxu
yk heku fkokne ku.
u fu, u fkuE ykhkuke k uek{kt yhS khk fu
kAe u fkuE {uSMxux yuku yrk hku fu yke
k khV kqokn kkLke MktkLkk Lkke kku
{uSMxux yke k Mkk{u kikh kuk knku{kku
kifeLkk k{k{Lke fu fkuEkLke ELMkkVe fkokne fhe
fu.
Cr.P.C. Lke S.219 Lke ukkE {ku khu yuf
k Wkh yuf s &Lkk yuf fu kuke w

kwLkkykuLkku ykhkuk nku yu ykk kwLkkykuLkk k{
yLku Auk kwLkkyku 12 {neLkkLkk kkk{kt yk[ko
nku kku kuLke kh yu{kLkk kke w Lkne kuk
fkuEk kwLkkyku {kxu yuf ELMkkVe fkokne kE fu.
Cr.P.C. Lke S.220 Lke ukkE {ku u yuf s
Lkkktfe uz uz hkkk f]kuLke ue nku kku,

yu s k khk yufke w kwLkkyku kk Au. yke
kyku Wkh ykk huf kwLkk {kxu knku{k {wfe
fk yu ELMkkVe fkokne kE fu.
Wknh : A fkuMkhLke fMxze{kt hnuk B Lku Akuzku
Au yLku yu{ fhk{kt yuf fkuLMxuk C Lku kteh E

knkU[kzu Au, suke fMxze{kt B nkku. A Wkh IPC Lke
Ss.225 yu 333 nuXLkk kwLkkyku knku{k k {qfe
fk yLku kwLkukkh Xuhe fk.
knku{k kkkLkk kku ykhkuke Mkk{u {kk
k{eo (kE{VuMke) fuMk nkuku sYhe Au. yu yk
kku kwhkk ukLke fkuE sYh Lkke.
ELMkkVe fkokne
fhku 18, 19, 20 yLku 21 Mktrnkk nuX rr
ELMkkVe fkokne nkk hk {kxuLke fkokrkLke
ukkE Au. MktrnkkLke k{ yLkwMkqr[ ykkW ok
{ku kwLkkykuLku rr ueyku{kt rkSk fhu Au.
k{ yLkwMkqr[ kwLkkykuLku kuyku su ykk{kt
ELkMkkVe fkokne kkLku kkk Au kuLkk ykkhu
uek fhu Au.
Ss.225 ke 237 : MkuLk fkuxo Mk{k ELMkkVe fkokne
fh-18 kteh [rhkLkk kkkk kuhLx fuMkkuLke

MkuLMk fkuxo Mk{k ELMkkVe fkokne fhkLke ukkE
kqhe kkzu Au. Cr.P.C. Lke S.209 nuX Mkk{ {uSMxux
MkuLMk fkuxo khk ELMkkVe fkokneLku k kwLkku
kLk{kt E fu Au. yLku khkk ykk fuMkkuLku

ELMkkVe fkokne {kxu MkuLMk fkuxoLku Mkkutke fu Au.
Cr.P.C. Lke S.199 Lkk ykkkuLku kk fhkkt MkuLMk
fkuxo fkuE kwLkku {kk kuLkk khk s ELMkkVe fkokneLku
kkk nku kku k kwLkkLku Mkeku kLku (fkuLkLMk)
E fu Lkn.
Cr.P.C. Lke S.225 Lke ukkE {ku MkuLMk fkuxo
Mk{kLke ELMkkVe fkokne kef kuMkewxh khk

nkk hk{kt yku.
Cr.P.C. Lke Ss.227 yLku 228 MkuLMk fkuxo khk
knku{kLke r[khk Mktktrk Au. Cr.P.C. Lke S.227

nuX u fuMkLkku hufkuzo yLku hsq kuk MkkuuLke
r[khkLkk ykkhu yu kkfkhkuLke hsqykk Mkktk
kAe fkuxo r[khk fhu fu ykkukLke Mkk{u fkokne
fhk {kxu kko ykkh Lkke kku Lkke ykhkukeLku
Akuze {wfu yLku Mkhnwt {wke {kxu kkukkLkk fkhku
hufkuzo fhu.
Yogesh v. State of Maharashtra, (2008) 10

SCC 394, {kt Mkkuo[ ykku kunhkwt Au fu u yu
rfkuu Mktrk Au yLku yu{ktLkk yufke {kk tfk

Qe kk Au kku {uSMxuxLku ykhkukeLku Akuze {qfkLke
Mkkk Au. (See also, State of Karnataka v. L.
Munniswami, (1977) 2 SCC 699; Union of
India v. Prafulla Kumar, (1979) 3 SCC 4)
S.228 Lke ukkE {ku u Lkke yuwt {tk
hku Au fu ykhkukeyu kwLkku yk[kuo nkukLkwt khk

{kxuLkk ykkh Au kku fkuxo knku{k kze fu Au. yLku
ykhkukeLku khkk yu{ kwAk{kt yku fu zkuk
knku{k {kxu fMkwhkh nkukLkwt Mefkhu Au fu ELMkkVe
fkokneLkku kku fhu Au.
su ykhkuke kwLkkLkku Mefkh fhkku nku kku Lkke

Cr.P.C. Lke S.229 nuX k[efkLku hufkuzo kh uu yLku
yke k[efkLkk ykkhu ykhkukeLku kwLkukkh Xuhk
yLku Mk Vh{kk fkokne ykk khu.
u fu, su rfMMkk{kt ykhkuke ELMkkVe fkokne {kxu

kku fhu kku fkuxo Cr.P.C. Lke S.230 nuX MkkkeykuLke
kkkMk {kxu kkhe Lke fhu yLku Cr.P.C. Lke
S.231 nuX Lkke k{k{ kwhkk hufkuzo kh uk
ykk u. su kwhkk Vrhk kkLkk Mk{koLk{kt hsq
kE fu.
kwhkkLke r[khk kAe yLku Vrhkkk yu k[k
kkLku Mkktk kAe Lkke Cr.P.C. Lke S.232
nuX Akuze {wfkLkku yku hufkuzo fhu. u fu u
ykhkukeLku Akuze {wfk{kt ykkku Lk nku kku kuLku kuLkku
k[k fhk yLku Cr.P.C. Lke S.233 nuX kuLkk
k[kLkk Mk{koLk{kt kwhkk hsq fhk skk{kt
yku. ktLku kkfkhkuLku Mkktk kAe, Lkke
Cr.P.C. Lke S.235 nuX Lkke fuMk{kt [wfkku
ykku.
Cr.P.C. Lke S.235(2) nuX, kwLkukkh Xko kAe k
ykhkuke/kwLkukkhLku MkLkk {wu Mkktk{kt yku.

Cr.P.C. Lke S.235(2) Lkku Wu ku Mk
Vh{kk{kt ykkLku {Yk kE fu kuk fuMkLkk
kkk, Mkk{kSf yLku yL Mktukku ykkLkk
kLk kh kkLke Lke kf kqhe kkzkLkku Au.
khu MkuLk fkuxo {]wLke Mk kMkkh fhu Au khu
fkokne ze ykk Mk{k hsq ku yu kt Mkwe
ze ykk yLkw{kuLk Lkk ykku kt Mkwe MkLkku
y{ ku Lkrn. yLkw{kuLk {kxu {]wLke Mk hsq
fhk Mktktrk Cr.P.C. Lke S.366 (fh-28) nuX
yk ukkE fhk{kt yke Au.
Ss.238ke 243: {ursMxux khk kuhLx fuMkkuLke
RLMkkVe MkwLkke - kkurMk ynukLkk ykkhu

Mkkrkk kuk fuMkku
fh 19 {ursMxux khk kuhLx fuMkkuLke RLMkkVe
MkwLkke Mktktrk Au. MktrnkkLkwt fh 19 ku kk{kt
nU[kuwt Au: kkurMk hekkuxoLkk ykkhu Mkkrkk kuk
fuMkku yLku kkurMk hekkuxo rMkkLke heku Mkkrkk kuk

fuMkku.
Cr.P.C. Lke S.238 ykuu Au fu {ursMxux RLMkkVe
MkwLkke Y kkkt ku{u yu kkkku Mktkw kwt s

uRu fu ku{u Cr.P.C. Lke S.207 nuXLke
ukkEykuLkwt kkLk fwO Au.
Cr.P.C. Lke S.239 yLku 240 kuxkf{ku Ss.227 yLku

228 sue s Au. khu fkuE ykhkukeLku Akuze uk{kt
yku yLku khu ykhkuke Mkk{u knku{k zkk uRyu

khu yk ukkEyku kkw kzu Au. u fkuE ykhkuke
Cr.P.C. Lke S.241 ykk 242 nuX kwLkku Lkk
Mefkhu kku {ursMxuxu MkkkeykuLke WxkkkMk {kxuLke
kkhe Lke fhe uRyu yu Lke kue kkheu
{uSMxux Vrhk kkLkk Mk{koLk{kt hsw kE fu kuk
k{k{ kwhkk uu. Cr.P.C. Lke S.243 nuX ykhkuke
khkk kuLkku k[k fhe fu yLku ku Mktkt{kt
kkukkLkku kwhkku hsw fhe fu.
Ss.244ke 247: {ursMxux khk kuhLx fuMkkuLke
RLMkkVe MkwLkke kkurMk hekkuxo rMkkLke heku

Mkkrkk kuk fuMkku
Cr.P.C. Lke S.244 nuX, khu kkurMk hekkuxo
rMkkLke heku k kuk kuhLx fuMkku{kt ykhkuke

nksh kk ykk {ursMxux Mk{k kuLku kk{kt yku
khu {ursMxuxu Vrhk kkLku Mkktk s kzu yLku
Vrhk kkLkk Mk{koLk{kt hsw kE fu kuk k{k{
kwhkk kLku uu.
Cr.P.C. Lke S.245 nuX, sku Cr.P.C. Lke S.244
nuX kwhkk ek kAe {ursMxux r[khk fhu fu

ykhkuke Mkk{u fkuE fuMk kLkkku Lkke kku, ykhkukeLku Aqxku
fhk{kt yke fu Au. Cr.P.C. Lke S.242 (2) nuX,
u {uSMxux r[khu fu knku{kLkku fkuE ykkh Lkke kku,
ku WkhLkk fkuEk kku ykhkukeLku Akuze fu.
Cr.P.C. Lke S.246Lke ukkE {ku, khu
{ursMxuxLkku yrk yuku nku fu ykhkukeyu (fh
19 nuX RLMkkVe MkwLkkeLku kkk yuku) kwLkku
yk[kuo nkukLkwt {kLke ukLkk ykkhku Au kku, {ursMxux

ykhkukeLke Mkk{u urk{kt knku{k zu. kh kk
ykhkukeLku kuLkku k[k fhk skk{kt yku yLku
Cr.P.C. Lke S.243 Lkk Mkto{kt kuLkk kwhkk hsw fhk
skk{kt yku.
Cr.P.C. Lke S.248-250 fh 19 Lkk ktLku kkkuLku
kkw kzu Au. Cr.P.C. Lke S.248 Lke ukkE {ku,

u {ursMxuxLku fkuE ykhkuke fMkwhkh Lkk kku kku, ku
Akuze {wfkLkku yku hufkuzo fhe fu Au. ufu,
Cr.P.C. Lke S.248(2) nuX u {ursMxuxLku ykhkuke
fMkwhkh kku kku, MkLkk {wu ykhkukeLku Mkktk
kAe kuyku fkk yLkwMkkh Mk kMkkh fhu.
S.251ke 259: {ursMxux khk Mk{LMk fuMkkuLke RLMkkVe
MkwLkke
Mk{LMk fuMkku{kt MktrnkkLkk fh 20 nuXLke fkokne

yLkwMkkh RLMkkVe fkokne fhk{kt yku Au. kuhLx
fuMkkuLke Mkhk{e{kt Mk{LMk fuMkku ykuAk kteh
nkukke kuhLx fuMkkuLke su{ ku{kt fkuE fkhLkwt knku{k
zk{kt ykkwt Lkke. khtkw, Cr.P.C. Lke S.251 nuX
ykhkukkuLkku kkko ykhkuke Mk{k {wfk{kt yku Au
yLku kuLku kwAk{kt yku Au fu ku kwLkku fkw fhu Au fu
Lkn fu kAe k[k{kt fwt fnukLkwt Au. nukh{kt,
S.251 nuXLke fkokne {kuxukku LkkuxeMk ze
yu{ fnuk{kt yku Au, su knku{k zkke yk
Au. yu LkkUe fk fu Mkkkkh heku knku{k zwt
sYhe Lkke ku{ Akkt, Cr.P.C. Lke S.251 nuX
ykik[krhf knku{k zk kh fkuE kkkte Lkke. yLku
ku {ursMxuxLke rufkwrLku yrLk Au.
Cr.P.C. Lke S.256 nuX, u VrhkLkk ykkhuu
Mk{LMk he fhk{kt ykk nku kku, yLku ykhkuke

nksh kkLkk Lke fhuk rMku fu kuLkk kAeLkk
fkuEk rMku Vrhke nksh Lkk kk kku, {ursMxux
ykhkukeLku Akuze {wfu, rMkk fu fuMk {wke
hkkLkwt {ursMxuxLku ku kku,

Cr.P.C. Lke S.258 nuX Vrhk rMkkLke yL
heku k kuk fkuEk Mk{LMk fuMk{kt k{

hLkk {ursMxux [eV wzee {ursMxuxLke
ykkkukhe {tswhe ek kAe fkuEk kku fkokne
yxfke fu Au yLku su{kt {w MkkkeykuLkk kwhkk
hufkuzo kk kAe fkokne yxfkk{kt yke nku
ku{kt {ursMxux ykhkukeLku AkuzkLkku [wfkku ykke fu
yLku yLku yL fkuEk fuMk{kt {wk fhkLke yMkh
Mkkku Akuze fu.
Cr.P.C. Lke Ss.260-265Lku ykhe ukk fh

21{kt Mk{he fuMkkuLke RLMkkVe MkwLkke {kxuLke
fkokneLke ukkE Au. S.260 yuk kwLkkykuLkwt

o fhu Au, su Mk{he krkke [ke fu.
kkkMkku yLku RLMkkVe fkokne
MktrnkkLkk fhku 23 yLku 24Lke ukkEyku Mktrnkk

nuX nkk hk{kt ykke kkkMkku yLku RLMkkVe
fkokneLkk MYkkuLkwt Mkt[kLk fhu Au. kk khefu,
S.272 Lke ukkE {ku ze ykk Wkhktk
hk Mkhfkh hkLke yth ykue huf ykkLke
kkk Lke fhe fu. S.272 Lke ukkE {ku
kwhkk ykhkukeLke nkshe{kt s ukk uRyu.
Cr.P.C. Lke S.280 nuX, fkokne nkk hLkkhk
Lkke, MkkkeLkk kwhkkLku LkkUke ku,

WxkkkMk nuXLkk ykk MkkkeLkk koLk ytku ku{Lkk
{ku {nLke kkke fkuEk xekeykuLke LkkU uk
ktkuk Au.
Wknh: fkokne{kt nksh kuk Mkkke Q khtkh
ku{Lkk skkku ku Au. eMkkRzk ssu kwhkk hufkuzo

kh uke ku yk koLkLku LkkUwt uRyu.
Cr.P.C. Lke S.300 ktkhLkk ykxf 20(2)Lkwt
{qk{tk MYk Au. ykuxuVkuRMk yux Lkku rMkktk yk

ukkEku ykkh Au. yk ukkE sku Au fu,
fkuE kwLkk {kxu Mkk{ ykk khk yuf k kh
RLMkkVe fkokne fhk{kt yke nku yLku kuLku ykk
kwLkk k fMkwhkh Xuhk{kt ykku nku fu Akuze

{wfk{kt ykku nku kku ku ku s kwLkk {kxu fu kAe yu
s nfefkkuLkk ykkhu ke fkuE kwLkk {kxu Vhekh
RLMkkVe fkokneLku kkk ku Lkn fu suLkk {kxu kuLke
Mkk{u {wfkuk knku{kke sqwt keswt fkuE {wfkE wt
nkuk.
Cr.P.C. Lke Ss.306-308 kukkkeyku yLku yL
kyku {kxu {kVeLke ukkE kqhe kkzu Au.

Cr.P.C. Lke S.313 ykkLku ykhkukeLku &ku
kqAkLke Mkkk ykku Au fu suke ykhkuke kwhkk{kt kuLke
Mkk{u skkk fkuEk Mktukku ytku Mkkk fhk
Mkk{ kLke fu. ykk rLkuLkku hufkuzo kE fu, ku{
Akkt ykk rLkuLkku MkkUk kh ukkk Lkke yLku
ykhkuke ykk &kuLkk skk ykkkLkku RLkfkh
fheLku ykk kku ykk &kuLkk kuxk skkku ykkeLku
kkuku Mk {kxu kf Xhkku Lkke.
S.320: kwLkkLke kzuz
kwLkkLke fuxef ueyku kzuzLku kkk kkk Au,

su{kt kwLkkykuLke kzuz ktLku kkfkhku Vrhke yu
ykhkuke {kxu Lke, Wr[k yLku kske nku ku heku
kE fu. Mktrnkk nuX kzuz kE fu kuk ku
fkhLkk kwLkkyku Au. Cr.P.C. Lke S.320(1) ykk
kwLkkykuLke ke hku Au, su{kt ykkLke khkLkke
rLkk kzuz kE fu Au. khu S.320(2) su
kwLkkykuLke kzuz {kxu ykkLke khkLkkeLke sYh
kzu kuLke ke kqhe kkzu Au.
ykk khk fkuEk kwLkkLke kzuzLke {tsqheLke
yMkh yu Au fu ykhkuke {wk ku. Cr.P.C. Lke
S.320(8) nuX ykLke skukkE fhk{kt yke Au.
Wknh: IPC Lke S.323 nuXLkk yuf kwLkk k B
Lke VrhkLkk ykkhu A kh fk{ [kk{kt yke

hkwt Au. B yu yuku ykkuk fkuo Au fu A yu MuAkyu
kuLku R knkU[kze Au. A yLku B ku{Lkk {kukuLke
kkkx fhu Au yLku kwLkkLke kzuz {kxu kikh Au.
kwLkku Cr.P.C. Lke S.320(1) Lkk fkokuk{kt ykke
nkukke A yLku B yu kwLkkLke kzuz {kxu ykkLke

khkLkkeLke sYh Lkke.
IPC Lke S.500 nuXLkk yuf kwLkk k B Lke
VrhkLkk ykkhu A kh fk{ [kk{kt yke hkwt

Au. B yu yuku ykkuk fkuo Au fu A yu kuLke kLkke
fhe Au. A yLku B ku{Lkk {kukuLke kkkx fhu Au
yLku kwLkkLke kzuz {kxu kikh Au. kwLkku Cr.P.C. Lke
S.320(1)Lkk fkokuk{kt ykke nkukke A yLku B
yu kwLkkLke kzuz {kxu ykkLke khkLkkeLke sYh
Au.
Mkkuk yhS
MktrnkkLkwt fh 21 A 2006{kt Mkwkhk khk k
fhk{kt ykwt nkwt. yLku khu Ss.265-A ke 265-L
k fhk{kt yke nke. Yk yk kuxkf{
ykhkukeLku ykkLke khkLkke Mkkku Vrhk kk
Mkkku Mkkuk yhS{kt WkhkLke ukkE kqhe kkzu Au.
Mkkuk yhS {kxuLkwt fh uLke Mkk{krsf-ykkf
MkrkLku yMkh fhkk kwLkkykuLku fu eyku Mkk{u ykk
14 koke LkkLke Lkk kkfku Mkk{u kuk kwLkkykuLku
kkw kzu Lkn. fuL Mkhfkhu nuhLkk{k khk uLke
Mkk{krsf-ykkf krhMkrkLku yMkh fhkk kwLkkykuLku
ykhe ukk rr fkkyku nuXLkk kwLkkyku
rLkkohek fko Au.
S.265(e) yk fhLkk Mkto{kt ykhkuke yu
Vrhk kk [u kkhMkrhf Mktkkukfkhf rLkfk

kk kAe fuMkLkku ykk fuk Mktukku{kt rLkfk fhe
fu ku Mktukku {kxuLke ukkE kqhe kkzu Au.
yke, VuhkkkMk yLku ke
yukuux (yke {kxuLke) fkuxoLke Mkkkyku xk fkuxoLke
Mkkkyku suxe s Au. Cr.P.C. Lke S.386 yukuux
fkuxoLke Mkkkyku {kxuLke skukkE kqhe kkzu Au.
Mktkkt fuMkku{kt yuwt Xhkkwt Au fu yke RLMkkVe
fkokneLkwt Mkkk Au yLku yukuux ykkLku kwhkk
hufkuzo kh Vheke ukLkku yrfkh Au. Cr.P.C. Lke

S.391 nuX yukuux fkuxoLku ruk kwhkk ukLke fu
kAe ykk kwhkk ukLkku yku ykkkLke Mkkkyku
Au. yu LkkUe fk fu Cr.P.C. Lke S.394 nuX,
S.377 ykk S.378 nuXLke ykeku ykhkukeLkk
{]w Mkkku Auxu Mk{uxkE su.
S.374: kwLkukkh Xhkk Mkk{u yke
MkuMkLMk ss khk ykk yrkrhk MkuLMk ss khk

nkk hkue RLMkkVe fkokne{kt kwLkukkh Xhue fu
kAe fkuEk yL fkuxo khk kue RLMkkVe
fkokne{ktt Mkkk fhkk khu koLke fuLke Mk
Vh{kk{kt yke nku kue fkuEk k Cr.P.C.
Lke S.374(2) nuX nkRfkuxo{kt yke fhe fu Au.
Cr.P.C. Lke S.374(3) nuX, f{ku 374(3), (A),
(b) ykk (c) Lkk Mkto{kt Mkke Lkkhks kue
fkuEk k MkuLMk fkuxo{kt yke fhe fu Au,

rMkk fu Cr.P.C. Lke S.374 (2) nuXLke
ukkEyku kkw kzke Lkk nku.
S.377: Mk Mkk{u hk khk yke
Cr.P.C. Lke S.377Lke uukkE yLkwMkkh, u {ursMxux
khk Mk ykkk{kt yke nku kku, ykkokkLkk

ykkhku kh hk MkuLMk fkuxo{kt yke fhe fu. ufu,
ufu, u yk Mk yL fkuxo khk ykkk{kt yke
nku kku yke yke nkRfkuxo{kt ku.
S.378: Aqxfkhk Mkk{u yke
hk AqxfkhkLkk [wfkk Mkk{u yke fhe fu Au.

nkRfkuxo kkMku Mk{k kwhkkLke Mk{ekk fhkLke yLku
kkukkLkk rLkfkkuo kh ykkLke Mkkkyku Au, ku{ Akkt
yu MkwMkkrkk Au fu ykhkukeLke rLkkuokkkLkwt yLkw{kLk
xk fkuxo khk kuLkk kuk Aqxfkhkke w {skqk
kk Au. yLku kuke xke Lkk fk kuk Lkh fkhku
khk s Aqxfkhku h kku uRyu.
{State of Madhya Pradesh v. Munshi

Singh, (2009) 14 SCC 170 {kt Mkkuo[ ykku
Xhkwt nkwt fu Aqxfkhk Mkk{uLke yke ytku r[khk
fhke ukyu kwhkk kh ku rfkuku Mktrk Au,
su{ktLkku yuf AqxfkhkLku Mk{koLk fhu Au yLku keu
kwLkukkh XuhkLku Mk{koLk fhu Au kku, RLMkkVe
fkokne fhLkkhe ykk khefu keu rfku E
fkku nkuk kuk r[khLku fkhu s nkRfkuxo
Aqxfkhk{kt ytkhk Lkktu kku ku kuLkk {kxu Wr[k Lkn
nku.
S.389: yke kuLzk hkkeu Mk Mkrkk fhe
Cr.P.C. Lke S.389 nuX, kwLkukkh Xhue k khk
fhk{kt ykue ykeLku kuLzk hkeLku yukux

ykk yuku yku ykke fu fu, MkLkku y{
yLku kuLke Mkk{u yke fhkLkku kuku yku Mkrkk
kk yu u yke kwLkukkh k fu{kt nku kku,
kuLku {eLk kh Akuzk{kt yku.
Cr.P.C. Lke S.389 (3) nuX, u fkuE kwLkukkh kuLku
kwLkukkh XuhLkkhe ykkLku yu kkkku Mktkw fhu fu ku

yke k fhkLkku Rhkku hku Au yLku u
Lke[uLke hkkuLkwt kkLk kk kku, ykk yuku yku
ykku fu kwLkukkh kLku {eLk kh Akuzk{kt yku
suke kwLkukkh k yke hsw fhk {kxu yLku
ykeLku kuLzk hkke Mk Mkrkk hkk {kxuLkk
ykuku yukuux fkuxo{ktke {uk Mkk{ kLku. hkku
Lke[u {ku Au:
fu kwLkukkh {eLk kh nkku yLku kuLku k koke
w Lkn kue fuLke Mk kE nke.
Su{kt su{kt kwLkukkh {eLkkkk kwLkk {kxu
kwLkukkh Xuhk{kt ykku nkku yLku kwLkukkh
{eLk kh nkku.
Wknh: ALku {ursMxuxLke fkuxuo yuf koLke Mkke fuLke
Mk {kxu kwLkukkh Xhkku Au. A MkuLMk fkuxo{kt

yke k fhkLkku Rhkku hku Au. {ursMxuxLke
fkuxo{kt fuMk [kku ku k{k{ Mk{ hr{kLk A {eLk
kh nkku. A {ursMxuxLke fkuxo khk {eLk {ukLku

kkk nkku, suke ku MkuLMk fkuxo Mk{k yhS fheLku
yke fhe fu yLku kuLke yke kuLzk hkke
MkLku Mkrkk fhk {kxu ykuku {ue fu.
Ss.397ke 405: VuhkkkMkLke Mkkkyku
S.397Lke ukkE {ku, nkRfkuxo ykk MkuLMk
fkuxo fkuEk kkh, Mk ykk hufkuzo fhuk fu kMkkh

fhuk ykuLke Mk[kE, ikk, rLkr{kkk fu
ykir[ ytku Mktkw kk kuLkk MkkrLkf yrfkhkuk{kt
ykue fkuEk Lke[e fkuxo Mk{k [kue fkuEk
fkokneLkk hufkuzoLku {tkke fu ykk [fkMke fu.
Cr.P.C. Lke S.399 MkuLMk fkuxoLke VuhkkkMk {kxuLke
Mkkkyku {kxu ukkE kqhe kkzu Au. Cr.P.C. Lke

S.401 nkEfkuxoLke VuhkkkMk {kxuLke Mkkkyku {kxu
ukkE kqhe kkzu Au.
nkEfkuxoLkk yukuux yLku VuhkkkMk {kxuLkk

yrfkhkukku [uLkk fuxkf kVkkku Lke[u {ku Au.
yke{kt nkEfkuxo khu s nMkkuk fhu, khu
kuLku ykhkukeLke q ytku Mktkw kk, khtkw
VuhkkkMk{kt ku khu s nMkkuk fhu, khu
LkLkwt nLkLk kwt Au ku kkkk kuLkk kLku
kuhk{kt yku.
ke{kt nkEfkuxo AqxfkhkLkk kkhkuLku kwLkukkh
XuhkLkk kkhku{kt Vuhe fu yLku kuLkkke Wxwt
k fhe fu. khtkw, kuLkk VuhkkkMk {kxuLkk
yrfkhkuk{kt nkEfkuxo AqxfkhkLkk kkhLku
kwLkukkh XuhkLkk kkh{kt Vuhe Lkk fu. (See
S.410(3) of the Cr.P.C.)
nkEfkuxo (fu MkuLMk fkuxo)Lkwt yukuux yrfkhkuk

RLMkkVe fkokneLkk rLkfko {kxu s {ktke fk.
ufu, VuhkkkMk {kxuLkwt yrfkhkuk ytrk{ yku
kMkkh kkLkk fkuEk kku {ktke fk, su{ fu
Cr.P.C. Lke S.216 nuX knku{k zkLkku
ykkkk ykuLke Mkk{u.
nkEfkuxo fkuEk kkfkhLkk fnukke kuLkwt

VuhkkkMk yrfkhkuk y{e fhe fu Au. yLku
Mkwyku {kuxku (MtMVqko heku) k. ufu, yukuux
yrfkhkuk ykhkuke, Vrhkkk suk kufMk
MxuLze hkkk fkuEk kkfkh khk {ktke fk
Au.
fh 31: Vkuskhe fuMkkuLke kkee

Cr.P.C. Lke Ss.406 - 412 rr fkuxkuo khk Vkuskhe
fuMkkuLke kkee Mktktrk Au. S.406 Lke ukkE

{ku, Mkkuo[ ykk yuf nkEfkuxo{ktke keS
nkRfkuxo{kt, yuf nkEfkuxoLkk kkkk nuXLke yuf
Vkuskhe ykk{ktke keS nkEfkuxoLkk kkkk
nuXLke yL Vkuskhe fkuxo{kt fuMkku yLku ykeku
kke fhe fu Au.
Wknh: T xuerLk {kxu kk kikh fhu Au, su
Mk{k khk{kt Mkkhek kk Au. yk kkLkk

zfkLkkhk [rhkLku fkhu uLkk rr hkkuLkk
rr 20 nuhku{kt T Mkk{u FIR k kk Au. yk
k{k{ fuMkku yuf s fkuxo{kt kke fhkk T kkk Au.
k{k{ fuMkku rr fkuxkuoLkk yrfkhkuk{kt nkukke
yke kkeeLke yhSyku {kk Mkkuo[ ykk
Mk{k s k fhe fk Au.
Vkuskhe fkokneLku h fhk {kxu kE fu Au.

Cr.P.C. Lke S.482Lkk kukrMkkhLku Mk{kk
Mktkkt rLkoku Au. yu y~ LkkUwt s uRyu fu
rkLke fkokne Mktrnkk, 1908 nuXLke Mkkkykuke
rkhek Mktrnkk nuXLke ytkLkrnk Mkkkyku {kk
nkEfkuxo kkMku s Au. Cr.P.C. Lke S.482 nuX
nkEfkuxo kkMku e kkf Mkkkyku Au, ku{ Akkt ku
ku fuMkku{kt kMkrf yLku ykokqo Lk ykkk
{kxu khke uRyu. nkEfkuxoLke ytkLkrnk
MkkkykuLkk kkLku Mk{ke ukyu Mkkuo[ ykku
khtkh Xhkwt Au fu ytkLkrnk Mkkkyku ytk
fkSkqof yLku ytk Mkkfokk Mkkku kkhkLke Au,
suke fkuMkhLkku Vrhkkk kwtkkE Lkk .
Wknh: yLkrf]k u yLku [kuhe nuX Q1 Mkk{u
C khk FIR k fhk{kt yku Au. Q2 Auk eMk
koke ru{kt hnu Au yLku C Lku ykukku Lkke.

kwLkkLkk fkuLkLMk kk Q1 Lkk ku Q2 Mkk{u
fkokne Y kk Au. Cr.P.C. Lke S.482 nuX
Vkuskhe fuMk h fhkk {kxu ykh kkk Au.
fkuxoLke ytkLkrnk Mkkkyku
yku{ ku{ Akkt, su{kt nkEfkuxoLku keke kk fu FIR fu

Vrhk{kt fhk{kt ykuk ykkukku, ku{Lke VuRMk
uqke uk{kt yku yLku ku{Lke Mk{kkk{kt
Mefkhk{kt yku kku k k{ eo Lkshu ykhkuke
Mkk{u fkuE fuMk kLkkkk Lkke ykk kku su{kt FIR {kt
fhk{kt ykuk ykkukku yuxk kk krnkk yLku
ytkLkrnk heku yMkt nku fu kuLkk ykkhu fkuEk
Mk{skh {kLke yuk Lke rLkfko kh khu
knkU[e Lkk fu fu ykhkuke Mkk{u fkokne fhk {kxu
kqhkk ykkhku Au, khu Mkhnq ukkE nuXLke
nkRfkuxoLke MkkkykuLku kkhe uRyu.
Cr.P.C. Lke S.482 nkEfkuxoLke ytkrLknk MkkkykuLku
Wknh: A Lku B Mkkku [esMkwyku kqhe kkzkLkku
S.407 nkEfkuxoLku kuLkk yrfkhkuk nuX fuMkku
kke fhkLke Mkkk ykku Au. nkEfkuxo kuLkk kkkk

nuXLke Vkuskhe ykk{ktke fuMk kkAku U[eLku
kkukkLke Mk{k s fk{ [kkLke k Mkkk ykku Au.
{kL hku Au. ku{kt k MktukkuLkku Mk{ku kk Au,

suLke nuX yk ytkLkrnk yrfkhkukLkku y{ kE
fu Au. su{ fu (i) Mktrnkk nuX yuf ykuLkku y{
fhku, (ii) fkuxoLke rkLkk wkkukkuLkwt rLkkh
fhwt, (iii) yLku LkLke kkhe kqhe kkze. yk
MkkkLkku Wkkuk Wkh kouk ykkhku kh [kke
fkuLxkx Au. fwhke nkuLkkhkLku fkhu A [esMkwyku

kqhe kkzk{kt rLkV Au. B yuwt skeLku
Vkuskhe Vrhk k fhu Au fu A yu [esMkyku
kqhe Lkn kkzeLku ekqeLku B Mkkku Aukhketze fhe
Au. yke VrhkLkk ykkhu fkuLkLMk uk{kt yku
Au yu yu fkokne Y kk Au. Cr.P.C. Lke S.482

nuX Vkuskhe Vrhk h fhkk {kxu yu kkk Au.
See R. P. Kapur v. State of Punjab, AIR
1960 SC 866; State of Harayana v. Bhajan
Lal, (1992 Supp (1) SCC 335); Inder Mohan
Goswami v. State of Uttaranchal, (2007) 12
SCC 1; Divine Retreat Centre v. State of
Kerala, (2008) 3 SCC 542; SMS
Pharmaceuticals Limited v. Neeta Bhalla,
(2007) 4 SCC 70.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 7 : uLk, rLkuLk yLku nMkktkh
fkLkqLke uLk
fkLkqLke uLkLku fkLkqLke yrfkh, kku, fk{kehe,
Vhs fu hLke rLkrk MYk{kt kke yrk
khefu kkrk fhe fk.
fkLkqLke uLk{kt Mkk{kLku Lke[uLke kkkkkuLkku
Mk{ku kk Au:
k (zez), u (RLMx{uLx) fu Mkkus
(zkuw{uLx)Lkwt uLk
kkfkhku [uLkk fhkhLkwt {qko MYk
yu kkfkhku [uLkk fkLkqLke MktktLku rLktrkk
fhkLkku Rhkku.
fkLkqLke uLkLkk ku {nLkk rLk{ku Lke[u {ku Au:
kuLkku Mkk{kL yko: ku yLku Mk{qnku
ku{Lkk Mkk{kL yLku Mkns yko{kt khkk
nkukLke kkhe hke. Mkk{kL ytkuS Lkku
yko yu yuf nfefkLkku & Au yu kuLku ke
hnuwt uRyu.
krhkkkLkwt Mkkk: khtkh ykkku huf
fu Mktkk Mk{k uLk{kt Mkkkkqo heku khkku
uRyu kuLke kkhe hke. kt Mkwe k{Lku yko
kkLke RAk Lkk kk kt Mkwe k{khe
kkkLku kku Lkn, khtkw u k{u yko kk
{ktkkk nku kku, nt{ukt kkk kku. yuf s
Mkkus{kt yuf s Lkk ku yko nkuE Lkk fu,
yu yuf Mkk{kL rLk{ Au, rMkk fu Mkto u{
fhkLke Vhs kkzu.
fkLkqLke uLkLkk fkhku
fkofkhe: yk fkhLkk uLkLkku Wu [kuMk

krhk{ nktMk fhkLkku Au yLku Mkk{kLku ku fu
kuke khu kkfkhkuLkk fkLkqLke MktktkuLku
kkrk fhu Au yLku rLktrkk fhu Au.
Wknhku: u[kk, kehkuk, krkMkku yLku

rMkkLkk{k
rkkkLk (ezk): rkkkLkLke Ykhuk

Mkk{kLku ekkeu Lke kk Au, suLku
Mkkus khk hsw fhk{kt yku Au yLku su
[kuMk rfkuLku Mefkhk {kxu k[fLku Mkt{k
fhk {kxu ku Au.
Wknhku: kk yhS, urk rLkuLkku, ykeLkwt

rLkuLk yu {eLk yhS
{krnke: ykk uLkku{kt Mkk{kLku k[f

{kxu sYhe yLku Wkkuke {krnkeLkku s Mk{ku
kk Au.
Wknhku: yMkeLku kkku yLku fkLkqLke yrkku

fkLkqLke uLkLkk k kkkyku
fkLkqLke uLk khuLkk k kk yrk{ku Au, kku
k yn ok{kt ykue k kkkLke rk
Mkk{kt Lkk ykuk feku {kxu Wkkuke kqhkh
kE fu.
ykkusLkLkku kkku
yMke kkMkuke Mkq[Lkkyku k fhe: yk Mktkt{kt
yu [fkMkwt k {nLkwt Au fu Mkq[Lkkyku yrf]k
fu ku k kkMkuke k kE Au fu fu{.
yu Mkq[LkkykuLkwt r&uk fhwt yLku ku{Lku
kk{f yu fkLkqLke Mkto{kt yk kkku{kt

nU[e: kkfkhkuLke rkkku, khk{o,
skkkheykuLke rkkku ku{ s k{khe kkMku

Wk yue fkuE kuhLxe yLku hswykkku
MkrnkLke k{k{ kt[Lk Mkk{ke k{khe kkMku Au fu

fu{ ku e kuu. kkkhe MktkrkLke yxkxe
{uxMko{kt Mk kh {wkfkk ue yLku s{eLkLke
Ykhuk kkk heku e ue.
Mkkus h[k kkALkku nukw yu Wu e

uk: fe khk h[k{kt ykkk {kuxkkkLkk
{wMkkyku yMkeLke Mkq[Lkkyku {ku kkk nku
Au. yk{, yMkeLkk , rLkMkkkku yu
Mkq[Lkkyku e ue ytk sYhe Au. yMkeLkk
kkkhe Wuku e uk k sYhe Au.
Mktktrk, Auk{kt Auk fkk ytku MktkuLk
fhwt yLku ku MYkku ykk khtkhkyku kue

fkZe: kikh fhkLke k fu MkkusLku yMkh
fhkk fkkLkku r[kh fhku yLku MktkuLk fhku

yLku fkk khk fkuE ytfwku kk Au fu fu{ fu
kAe fkk{kt fkuE VuhVkh kku Au fu fu{ ku e
ku.
rfkku ykuku: kikheke {uxh fE heku nkk
he kuLkk rfkku wk kE fu. yk s kkkk
yMke Mkwe knkU[kze fk yLku yMke fkLkqLke
Mkto{kt wt RAu Au ku nkMkt fhkLkku kkr{f
Wu Au ku {Lk{kt hkeLku ifkf {kkkuo
ykh fhe fk.
uLk kkku
fk[ku {wMkku kikh fhku: {wMkkLke Mkk{kL Mfe{
r[kko kAe {wMkkfkhu {wMkk{kt su kkkkku fu
{wkyku Mkk{u fhk {kkkku nku ku fkk kh
LkkUe uk uRyu. Ykyk fk[k {wMkk{kt k{k{
Mkk{keYk kkkkku Au fu fu{ yLku yMke kkMkuke
fkuE kkkkLke {krnke {ukLke sYh Au fu fu{
ku e ku yLku u yu{ nku kku {ktke ku.
{wMkk {kxuLkk r[khku Mkuo: yufkh fk[ku {wMkku
kikh kE kAe kuLkwt r&uk fhku yLku
{wMkk{kt Mkk{u kE fu kuk fkLkqLke yLku
kk{f ktLku fkhLkk w r[khkuLke r[khk
fhku.
ykkusLkLkk kku r[khkuk k{k{ Mktkuo
{wMkk{kt Mkk{u kk nkukLke kkhe fhku.
ykkusLkLkk kku kikh kue k{khe LkkU

kt[e yk kku yko hnuu. Yk yk kkfu
yu [fkMkwt sYhe Au fu Mk{kku {wMkku
Mkkkkqo yLku Mkwkrkk kk Au fu fu{ yLku
{wMkku kkff heku MkwkrXk Au fu fu{.yu k
[fkMkku fu, kfh yLku kkkLku khkukh
yLkwMkhk{kt ykkt Au fu fu{. k{k{ {nLke
kkkkku W{uhk{kt yke nkukLke kkhe fhku.
kwLkhkkoLkLkku kkku
Mkq[Lkkyku, kk{f Mkrk yLku fkLkqLke
MktkuLkLkwt Vheke r&uk fhku
Mkwkrkkkk {kxu Vhe ku
Mkk{ke Mk yLku k[fLku Mk{ kue heku Vhe
Mktkuu.
Mkk{keLkwt MktkkLk fhku yLku
uze yLku kfh kh kLk furLk fhku.
{wMkkLkwt ktkh yLku ykoxLkLkk rMkktkku

huf Mkk{ {wMkkfkhu nt{ukt {wMkku h[ke ukyu
{wMkkLkwt ktkh yLku ykoxLkLkk rMkktkkuLku nt{ukt
kLk{kt hkk s uRyu. ykoxLkk rMkktkku
{nLkk Au fkh fu kuyku yu kou Au fu fE heku
ykkku {wMkkLkku Mkk[ku yko kkhk kuLku fE heku
swyu Au. ykoxLkLkk fuxkf rMkktkku Lke[u {ku Au:
fkuLke Mkkku uzk Au kuLkkke ku ykuk Au
(LkkuMkexh y MkkuMkeMk)
kuLku ku{Lke Mkkku kfk uzkuk kuLkk Mkto{kt
RLku kuLke h[Lkk fhk {kxu yk rLk{ khk
Au. yk yuf Mktko{f rMkktk Au, su{kt fkuEk
fu Mk{qnLku yufkuyxqku Lkn, kfu kuLke
ykMkkkMkLkk kuLkk Mkto{kt uk{kt yku Au.
ytkuS ku ku{Lke ykMkkkMkLkk Mkto{ktke h[k
Au. kku kuLkwt {kk w{wt Lkke fu suLku k{ktke
knkh U[e fk, fkuLkk fu rLkk fuMkkuLkk
Mkto{kt yk heku kkrk fhe fk yLku kAe

k{u ku{Lku yk heku ykkuk ykkuo Mkkku kkAk
k{kt {qfe fk. (Based on Peart v.
Stewart, (1983) AC 109)
Wknh: A fkkyu nuh fwO nkw fu k{kt E
skkk k{k{ rMVkuxfkuLkwt kuk fu kuxe s E

sk uRyu. rkkeyu Wkhkuk nukw {kxu fkzkLke
kukLkku Wkkuk fkuo nkku. ykk Mk{k & yu
nkku fu fkzkLke kuk Mkhnq kk{kt yku fu fu{.
LkkurMkxh yu MkkuMkeMk rLk{Lkku Wkkuk fheLku ykku
Xhkwt fu fkzkLke kuk Mkhnq kk{kt yku Lkn,
fu{ fu rkLkMkkLkku nukw kuk fu kuxe sue k{kk
hkke fkuE [esLkku Wkkuk fhkLkku nkku. (Based
on Foster v. Diphwys Casson, (1887) 18

QBD 428)
yuswMzu{ suLkurhMk (yu s fkhLkwt, yu s koLkwt)

yk rLk{ LkkurMkxh yu MkkuMkeMkLkk rMkktkLkwt keswt kkMkw
Au. khu yuf s fkhLke ku fu kuke khu [euLke
ke {kxu Mkk{kL ku kkhk{kt ykk nku khu
Mkk{kL ku yuf s ko kqhkk Mker{k nku ku heku
khk Au. yk rMkktkLku fkhu, {wMkk{kt khu
{kork ykkuokk ku Mkkku Mktfkuk kkf
ykkuokk kuLku yu s {okrk [rhk hkke
{uxMko{kt ku{Lkk Vrkkkoke {kork yko{kt uk{kt
yku Au. yuswMzu{ suLkurhMk rMkktk, ufu, rkhek
yko ykkku Lkk nku khu s kkw kzu Au.
Wknh: {ktMk, {kAe, {hktkkfkt, kfkS,
Vku yLku yL frhkkLke ke{kt kuz yLku

rkMfxLkku Mk{ku kku khu & WkMkk kk
Au.yuwt Xhkk{kt ykwt fu {ktMk, {kAe,
{hktkkfkt, kfkS, Vku yLku yL frhkk
fwhke kukkuLkku yuf ko Au, khu kuz yLku rkMfx
Wkkrk kukku Au. kuke, yuswMzu{ suLkurhMk rMkktk
kkw kkzeLku yuwt Xhkk{kt ykwt fu kuyku yk ko
nkukke yL frhkkLkk kkLku Mk{kkk
Mk{qn{kt E fk Lkn. (Based on Hy
Whittle Ltd. v. Stalybridge Corporation,

(1967) 65 LGR (UK) 344)
yk rLk{ [kuMk ku yuf s ko{kt nku khu s

yk rLk{ kkw kkze fk. u yk ku fkuE yk
kkhe fk kuku ko hkkk Lkk nku kku, Mkk{kL
kuLku ku{Lkk WkhAk yko{kt uk s uRyu yLku
ku{Lkku su fkuE Mkk{kL yko kkku nku ku yko{kt uk
uRyu. yu Mk Au fu yk rLk{Lkku Mkk[ku nukw
kkfkhkuLkk Mkk[k WukuLku Mk{sk {kxuLke {kkofk
khefuLkku Au.
yuswMzu{ suLkurhMk rLk{ Lke[uLkk Mkukku{kt khk Au:
rk{kt [kuMk kuLkwt rkkkh oLk Au.
rkkkh oLkLkk rkku yuf ko fu ueLku
Mk{ku Au.
ku ko fu ue rkkkh oLkke Mk{k kke
Lkke.
Mkk{kL Mktkkyku rkkkh oLkLku yLkwMkhu Au.
yk RhkkLkku fkuE rLkuo Lkke.
(C. I. T., Udaipur v. McDowell & Co.,
(2009) 10 SCC 755)
yuMkueku wLkeMk yuMx yuMkweku

ykuxuheMk (yuf MkwLke yrk yuxk
yL MkwLke kkkkfe)
kuLku xwtf{kt yuMkueku wLkeMk rMkktk fnu Au. ku
khu kkw kzu Au, khu yuf ukkEyu e ke
kkkkkuLku ykhe ee nku, khtkw ku{ktLke {kk
y{wfLkku s rLkuo fhu Au. u yk kkkkkuLku Wknh
khefu rLkuoek fhk{kt yke Lkk nku fu kAe fkuE
ke kko fkhMkh kok{kt Lkk yke nku kku
kkfeLke kkkkku ku rkLk{ktke kk kk{kt yku
Au.
Mkk{kL rLk{ {ku, ke{kt Mk{ku fhk{kt
yku Au ykk kuLkk Wkkukke keLku rLkuok{f
kLkkk{kt yku Au, Lkn fu Mktkqo.
Wknh: huf Lkkkrhf {k ykkk {kxu kf Au
rkLke fkokne Mktrnkk, 1908 (CPC)Lkku yku 6

rLk{ 1Lke ukkE {ku, kruLk yuxu
Vrhk fu urk rLkuLk.
khkLke Mkkuo[ ykku Xhkwt Au fu ku

rfMMkkyku{kt, {kk (ykuLe) fu Mktkwo
(yuMkwr) yrfkhkuk kuk fhk {kxu
sYhe Lkke yu ykk ku rLkk k yuMkueku
wLkeMk yuMx yuMkwMkeku ykuxuheMk Mkqk kkw
kkze fk yLku yrfkhkuk ku fhe fk. (A.
rkkkLkLku yk {ku k kkrk fhk{kt

ykuwt Au.
B. C. Laminart Pvt. Ltd. v. A. P. Agencies,

Salem, AIR 1989 SC 1239)
Dictionary)
yk rkLkLkku yko kk Au fu rkLk-Lkkkrhfku {k

ykkk {kxu kf Lkke.
huzuLzku rMkLkwk rMkLkwrMk ({kk Auwt nku kuLkku

s nkku ku)
"khu fkuE fkk{kt yuf k{kt e
kqokeyku yLku fuxkf krhk{kuLkku Mk{ku kkku
nku khu ku{Lku rkhek fheLku kt[k uRyu, yuxu
fu huf Mk{qn fu yrkLku ku{Lkk ku f{o
(ykusux) Mkkku ue uRyu." uMk RLxhexuLk
ykpV kp) su{kt yuf sxe k yufke khu fkko
hku Au khu huf f{oLku kuLkk ku fkko Mkkku kkw
kkzeLku ukkELku rkhekku kt[e uRyu.
Wknh: yuf rMkkfkko A fnu Au, nwt {khe k{k{
kMkrf yLku kkk r{fk B Lku zekEk ft

Awt yLku kuu ftt Awt. yn ktLku MktkkLkku yko
rMkk{kt kLk fhwt yuku s kk Au, khtkw Mktkk
rzkR {kk kMkrf Mktkrk yLku Mktkk keu {kk
kkk Mktkrk {kxu s ku Au. yk{ yk rMkktk
kkw kkzeyu kku rMkkLkk{k khk kLk kke kkkkku
ytkuLkk yk kku yk heku kuwt t[k, nwt {khe
k{k{ kMkrf Mktkrk rzkR ft Awt yLku {khe
k{k{ kkk Mktkrk kuu ft Awt.
rkkkLk (ezMk)
"yuf kk{kt ke yLku rkke [uLke kkhMkrhf

kfhkh, su nk urk{kt kikh fheLku ku f[uhe{kt
hsw kk Au, ku Au rkkkLk." (Tomlins Law
"rkkkLk yuxu kkuLkk kkff yLku fkLkqLke
MYk{kt hsw kuwt rLkuLk, su{kt keLkk kkktLkwt
fkh yu rkkeLkk k[kLkku ykkh Mk{kuk
Au." (Law Lexicon)
"rkkkLkLkku Mk{k nukw kkfkhkuLku {wk Mk{k
kkLkku Au yLku (rkkkLk Mktktrk) rLk{Lkku yko
yk {wkLku {kuxku kkku yxfkkLkku Au, fu{ fu yu{ kk
kku khu fkp xk kh ykku, [[ok {kxuLkk yLku
rLko ukLkk Mkk[k {wkyku fk yk kkkkkuLke
fkhe kkfkhku {ke yxfu. nfefk{kt, Mk{k
MkkLkku yko rLkrk {wkyku {kxu kkfkhku
xkzkLkku Au, kMk fheLku MkwLkke ukyu fkuEk
kkfkh khVke sYhe swkkLkeykuLkk {kLkk Mktkt{kt
[ko yLku rtk xkzk {kxu Au." (London &
Lancashire Insurance Co. v. Benoy
Krishna Mitter, AIR 1999 SC 162)
kuke, rkkkLkLkk nukwyku Lke[u {ku Au:

kkfkhku [uLkk Mkk[k rkLku ku.
MktkoLkwt kuk xkzwt.
suLkk kh eku kkLke Au ku &ku ytku huf
kkLku kfuV fhku.
yuf kkfkhLku ke kkfkh {kxu yko Mksokku
yxfkku
yk{, LkLkwt nLkLk kkwt yxfkwt
rkkkLk{kt Lke[uLkk kkkkkuLkku Mk{ku kk Au:

ke {kxu Vrhk yLku rkke {kxu urk
rLkuLk.
rke {wkykuLke Mkkk {kxu R~q zkk
knukt kkfkhku ykk fkWLMkuLkk hufkuzo kkk
rLkuLkku.
rkkkLk{kt kk yhS fu urk rLkuLk{kt
Mktkokk MkkuuLkku Mk{ku kkku Lkke.
yMkkkkqo rkkkLk yuxu kk yhS fu urk
rLkuLk{kt fhk{kt ykuk yu rkLkku, su kkhMkrhf
heku rhkue yLku kt Mkwe fu yufLkku Mefkh fu
MkkkLkkLkku yko keLku kkfkk fhkLkku kk. ykk
ifkf kk yhSykuLke r[kh fhe fu fu su
kkhMkrhf heku rtf Lkk nku.
ykkku rkkkLkLkku Mkk[ku yko k {kxu kuLku
Mk{kku kt[u Au
kwt[kzkhue heku fu rkLkfk{f heku kk yhS
kE nu kku k u ku{kt MkwLkwt nko nu yLku yL
kkfkh {kxu fkuE kqokn Lkk nku kku, rkkkLkLke
{kk xufrLkfLkk fkhkuMkh, yuf kk yhSLku Vkke
ukLke ykkku Wkk Lkn fhu. (Kedar Lal v.
Hari Lal, AIR 1952 SC 47)
rkkkLkLkk kqrLkke rLk{ku (Order VI, Rule 2,

CPC)
huf rkkkLk{kt kku s nkuk uRyu Lkn fu
fkku:
yk rLk{ yu qr{fk{ktke ykku Au fu kkfkhku khk

hsw kke nku fu Lkk kke nku kue k{k{ fkkLke
kk yhSyku kue yLku [fkMke ku ykkLkk
rhu Au. kku {qk rLkk fkkLkk rLkfkkuo skk
yu krkwk rkkkLk Au.
Wknh: A kuLke kk yhS{kt sku Au fu ku
rtkk B Lke khMkkh Au.yk yuf rLkfko Au. kkuku

fE heku rtkk B Lke khMkkh Au kuLkwt rkkkLk A
khk kwt sYhe Au.
rLk{{kt ykk: rkkkLk fkkLke Mkk{uLkk
fkk{kt rue fkkLkku Mk{ku kkku Lkke. Yk yk

uLkk fkkLkwt s {kk Lkrf kLk uk ykkku
ktkue Au, rue fkkLkk Mktkt{kt Lkn. kkfkh
rue fkk kh rLkoh hnuk {kkke nku kku,
rue fkkLkwt k uu rkkkLk kwt s uRyu.
ku{kt {nLkk kku ({xehe Vux) yLku {kk
{nLkk kku s nkuk uRyu.
{nLke nfefk yu yuf yue nfefk Au su keLkk

f]Lkk fkh {kxu fu rkkeLkk k[k {kxu yrLkko
Au. {nLke nfefkku yu nfefkku Au suLku f]Lkk fkh
fu k[kLkk yMkLku Mkkrkk fhk {: ykkukYku
hsw fhk{kt yke Au yLku kwhkh fhk{kt yke Au.
su kku kkfkhkuyu kwhkh fhkLke sYh Lkke ku
kku {nLkk kku Lkke.
{nLkk kku yLku {nLke kMk kkkkku [u Vhf
Au. su{kt k{k{ {nLke kMk kkkkkuLkwt kruLk
Lkk kk ku{kt ykk knukh kMk kkkkku ytku
kqAe fu Au. {nLkk kkuu [qfe sk yu kk {kxu fu
k[k {kxu Su kqhkh kk Au.
k{u kuxk {k{kt Mkkrkke nku kku k
rkkkLkLkku rfk kE Lkk fu
Wknh: A Lkkk {uk {kxu B kh kku k
fhu Au. B yu ykk Mk{rLkkohek ukLke [qfe

fhkLkwt [Lk ykwt nkwt kuwt fkuE {k Vrhk{kt
Lkk nkukke yke kk yhS xfe fke Lkke.
rLk{Lkk ykkku:
ke ykk rkkeLkk fuMk {kxu sYhe yue

k{k{ krhMkrkykuLkk kqo Wknhku kLkLkwt fu
kkLkwt fkLk rkkkLk{kt Mkk{u ku yLku ku
rLkkqof fnuwt sYhe Lkke. fkuE kqoMkrk
kLke nkukLkwt fnuk{kt yku kku, ke kku
rkkkLk{kt fnuwt kzu fu kqoMkrk nke yLku ku
MkoE Lknkuke. ykwt rkkkLk fhkLke
rLkVkkke Mkrk kLkLkwt khe uku. (Order
VI, Rule 6, CPC)
ktLku{ktke fkuE kkfkhu fkuEk {nLkk kLku

rkkkek fhkLke sYh Lkke, su fkkLke
khk {ku ku{Lke khVu{kt Au ykk kku suLku
kwhkh fhkLkku kkus Mkk{uLkk kkfkh kh Au,
rMkk fu kuLku kMk MYku RLkfkh fhk{kt
ykku nku. (Order VI, Rule 13, CPC).
LkwfMkkLkkuLkk Mktkt{kt kk yhS{kt fkuEk
fkhLkk ykkukkuLkku RLkfkh fhkLke rukkuu
fkuE sYh Lkke. ufu, kMk LkwfMkkLkku yLku
LkwfMkkLkkuLke ]r ykk rLkkh Mktktrk kkuLku
rukku RLkfkh fhkLke fu kuze fkZkLke
sYh Lkke. (Order VIII, Rule 3, CPC)
rkkkLk kku hsw fhk {kxu Au, Lkn fu kwhkk:
yk rLk{ ku fkhLkk kku [uLkku u Wkh fhu
Au. kwhkh fhk {kxuLkk kku (Vux{ kukuLz{) yLku
yuk kku suLkk khk kwhkh fhk {kxuLkk kkuLkku
ykkuk {wfkk kkfkh yu s kku kwhkh fhu Au.
(factum probantia).
Wknh: A kuxk f] k B Mkk{u LkwfMkkLkeLkku
[kukzkyku{kt k kE Au yuku ykhkuk {wfke yLku

ktLku kkfkhku [u LkkurxMkkuLke ykku kE Au kuku
ykhkuk {wfke yL kkfkhkuLke ykkWLke fkwkkkuLkku
ku{kt Mk{ku kk Au.
yk kku Mktrk MYk{kt {wfkLke sYh Au:
sYh sk kku, rkkkLk Vfhkyku{kt rkSk ku
yLku kuLku {: Lktkhku ykkk{kt yku yLku
kkheku, Mkhkkyku yLku Mktkyku yktfzk{kt ku{ s
ku{kt fk ku. kt k nuk sk kt
Mkkk kkuLkku Wkkuk kku uRyu yLku f{oe
kukku yLku MkoLkk{kuLku xkk uRyu.
CPC Lkk krhrLkk VkuBMko, khu k kkw kzu
khu, k{k{ rkkkLkku{kt kkhk s uRyu. khu

kuyku kkw kzkk Lkk nku khu ku{Lkk suk VkuBMkoLkku s
Wkkuk kku uRyu. (Order VI, Rule 3, CPC)
kwshkk nkRfkuxuo Xhkwt Au fu, krhr A{kt ykkuk
rkkkLkku {kxuLkk VkuBMko {kk yko VkuBMko Au yLku
ikrLkf VkuBMko Lkke. yk VkuBMko nwf{ 6, rLk{ 3Lke
Mkkku Mkkku kt[k uRyu, Lkn fu yuf yuf .
(Nazarali Kazamali v. Fazlanbibi, AIR 1975
Guj 81)
Mktktrk kkfkhLkk kqo rkkkLk Mkkku Mkkkkqo Lkk

nku kuk kkyku fu kkuLkk ykhkukku xfkkkk Lkke,
rMkk fu Mkwkhkke. rkkkLkke yk kzkLke Aqx
Lkke. (Order VI, Rule 7, CPC)
kku {ktzu Au. kk yhS{kt kuxk f]Lkku yuku

ykkuk {wfku sYhe Au fu, B yu ku fwO nkwt yLku A Lku
kuLkk fkhu kux yLku LkwfMkkLk kwt Au. ufu, yk
krhk{ku MksoLkkt kuxwt f] fE heku kwt ku skwt
sYhe Lkke.
rhkue kk khVke fhkhLkku [kuku RLkfkh Mkhnq

fhkhLkk kLkk RLkfkh khkukh kku yLku ykk
RLkfkhLke fkk{kt fkuMkhkk fu kkokkLkk RLkfkh
khkukh kku Lkn. (Order VI, Rule 8, CPC)
rLk{{kt ykk: khk{kt suLke Mkkkkh heku
kuLkkt urk rLkuLk{kt fhkhLkku RLkfkh s fhu Au,

ykk RLkfkhLkku yko yuku uku fu ykku frkk fkuR
fhkh fhk{kt ykku Lk nkku. kuLkku yko
khkLkke ykkue Au kuk ykkkuLkk [kuMk

Wknhku Au. Lkkkfe uzuzku kkukkLkk
Wknh: A B kh fhkh ytku kku {ktzu Au yLku B
fkkMkhkkLkku RLkfkh fu ykk fhkhLke kkokk Lkrn

kk. fhkh h kkk nkku kuku rk WXkkk B
{kxLkk nwf{{kt kuLkku kMk urk rLkuLk{kt Wu
fhku uRyu yLku fhkhLkku fu RLkfkh kqhkku Lkke.
Mkk{kL heku Mkkus hsq fhk{kt ykku Lk nku kku
Mk{k Mkkus ykk kuLkku fkuRk kk hsq fko
kh kuLkwt krhk{ hsw fhwt kqhkwt Au. (Order VI,
Rule 9, CPC).
rLk{Lkku ykk : kLkke {kxuLkk kk{kt
Wkkuk{kt uk{kt ykuk kMk ku {nLkk Au
yLku kuLke hsqykk fhe sYhe Au.
fkuRk kLku fkuRk xLkk kkkk fu [esMkw
rkuLke fhe sYhe nku kku, yke LkkurxMkLkwt
MYk fu kkk ykk su{ktke yke LkkurxMk Mkqr[k
kkLke nku ku Mktukku {nLkk Lk nku kku nfefk
khefu yke LkkurxMk kkXe kko hnuu.
(Order VI, Rule 11, CPC).
yke LkkurxMkku kkLkk fkhLkk kk MYku nku kku
xLkk khefu kuLke kMk hswykk fhk{kt yku Au. u
fu, rLk{-6 nuX ku fu kqokeo krhMkrkLke
qr{fk nku kku ku hsq fhe sYhe Lkke.
fkuxuo fkokkLkk fkuRk kku yhS{ktke fkuRk
kkkkLku fkZe Lkke fu VuhVkh fhkLkku nwf{ fhe fu.
(Order VI, Rule 16, CPC).
su rkLksYhe, kLkkefkhf, ko ykk fk
nkuR fu ; ykk
su kqokrnk, h{sLkf fu kkLke fkokne{kt
rtk fhLkkh nkuR fu; ykk
su yLkk fkuxoLke fkokneLkku wYkkuk nkuR
fu.
hsqykk{kt VuhVkh :
fkuxoLku Lkrf kku kue fkuRk krk{kt yLku

kkk{kt fkokneLkk fkuRk kku fkuRk kkLku
hsqykk{kt VuhVkh fhkLke khkLkke ykkk{kt
yku Au. kkku [uLkkrk{kt Mkk[k &ku Lke
nukwMkh sYhe nku ku heku k{k{ ykk Mkwkhk
fhk{kt yku. (Order VI, Rule 17, CPC).
hsqykk{kt VuhVkh swe swe kkt[ heku kR fu.
[wfkk, nwf{Lkk{wt yLku nwf{ku{kt uLk kuk,
yktfzkfe wLkku VuhVkh ( S.152 CPC);
kkku [u Mkk[k &ku Lke fhk fkuxo khk
kk{kt fkokne{kt VuhVkh (S.153 CPC);
kkkuLkwt yk kwt fu uzkwt (Order I, Rule 10
(2), CPC);
fkuxo khk Xhkk{kt ykue rkke

hsqykkku{kt VuhVkh (Order VI, Rule 16,
CPC);yLku
fhk{kt ykue yhSLkk krhk{u kkukkLke
hsqykk{kt VuhVkh (Order VI Rule 17,CPC)
VuhVkhLkku kku nfLke kkkk khefu Lk fhe fk yLku
VuhVkh hkkLke fu kuLkku RLkfkh fhkLke Mkkk fkuxoLkku
rufkrfkh Au. rLk{-17 nuX fkuxkuo Lke[uLkk Lkrf
[wfkkyku khk Lkrk fhk{kt ykue fuxef
{kokykuLku yeLk hsqykk{kt VuhVkh fhkLke kkLku
khkLkke hkkLkku rufkrfkh hku Au.
Vuhkkh xufrLkf ku rLkhkof s nku ku{ s ku{kt
fkuR k Lk nku kuk, kkku [uLkk rk{kt
Mkk[k &ku Lke fhk sYhe Lk nku;
keLkku kku Mkqr[k VuhVkhke Mktkqoku kkR
skku nku
VuhVkhLkk krhk{u rkkeLku fkLkqLke nfLkku
k {kLkku Lk nku su (n) kuLku Mk{ skk
{ku nku.
VuhVkhLkwt krhk{ Mktkqoku yk, Lkwt yLku
fuMkLku yMktkk nku ku{s yhS fkokneLkk
rLkk Mk{ kAeLkk kku fhk{kt yke nku;
yLku
yhS w ykke fhk{kt yke Lk nku.

VrhkLkk MkwkhkLku kkw kkzk ku rMkktkku
Mkk{kLku urk rLkuLkkuLkk MkwkhkLku k kkw
kkze fk. u fu fkuxkuo urk rLkuLkLkk VuhVkhLku
{kL hkk{kt e Wkh Au fkh fu kqoknLkk
rkLke ku Mktk kh yMkh kkLke kk ykuAe
nku Au.
Vrhk :
huf kku VrhkLke hsqykk khk yLku hu
Vrhk{kt s {tzkku uRyu; nfefkku MkkuktLkk{k
khk Mkkrkk fhe uRyu ( S.26, CPC).
nwf{ -7, CPC) Lkku n rLk{-1 {kt Vrhk{kt
rLkuo fhku sYhe nku kue Vhrskk rkkku rLkk
fhk{kt yke Au.
su{kt kku {ktzk{kt ykku nku ku ykkLkwt
Lkk{ ;
keLkwt Lkk{, oLk yLku hnuXkLkwt MkhLkk{wt ;
rkkeLkwt Lkk{, rkk yLku hnuXkLkwt MkhLkk{wt
kLku kt Mkwe kuyku MkwrLkrk fhe fk ku heku ;
ke ykk rkke Mkkeh ykk yMkh
{ksLke k nku kku ku {kkLkwt rLkuLk.
kkLkwt fkh kLkke yLku ku khu Wku ku
ytkuLke rkkku ;
fkuxoLkwt yrfkhkuk koke rkk.
ke kku fhkku nku ku hknk.
keLku kuLkk kkLkk kk Y fhkLke fu skku
fhkLke khkLkke ykkk{kt yke nku kku
{kL hkk{kt ykue fu ske fhk{kt ykue
hf{ ; yLku
yrfkhkukLkk nukwMkh kkLkk rk-MkwLkwt
ku{s fuMk{kt Mefkhk{kt yku kt MkweLkk fkuxoVeLkwt {q kkf.
k{k{ VrhkkuLku Mkwk: Lke[uLke heku rkSk fhe
fk. ekof yLku fkh.
ekofLkk ke yLku rkkeLke Mktktrk rkkku

Mkrnk ktLku kkkuLkk Lkk{, {h yLku hnuktf Mk
Mkrnk fkuxoLke rkkku yLku fkhLkku Mk{ku kk Au.
{kwt : VrhkLkk {kkLku Lke[uLke heku kuxkrkSk fhe fk.
khtrf kk Mkefhk{f rLkuLkLkLkku
nkukke ku{kt VrhkLke kMkrf ykk
khkqof skk{kt ykue {krnke ykkk{kt
yku su kkkkLku ykk kku.
k{k{ nfefkku yLku kMkrf rkkku.
kkLkwt fkh kokk rLkuLkku ; yLku
Lkkkfe yLku/ykk hkskuke ku{s fkuxoVeLkk
nukwMkh kkLkk {qktfLk Mkrnk fkuxoLkk
yrfkhkuk Mktktrk rLkuLkku.
kr[fk : ke suLkk {kxu nkh nku ku hknkku
Vrhk{kt fhk{kt ykue kr[fkyku kh ykkrhk
nkukke hknk [kuMkkRkqof {ktke uRyu. yu
kkkk k k hkku fu ke kuLkku kkukkLkku fuMk
Mkkrkk fhkLkwt qe kku k ku rkkeyu
fhuk fuMkLkk ykkhu hknk {ue fu.
{w hknk khu kki nku kue hknkLku kMk heku
hsq fhe sYhe Lkke.
Wknh : yu Mkkeh nkku ku hr{kLk kuLkk rkkkyu
fhuk rksLkLku kzfkhkku kkik A r{fkLke

kkekhe {kxuLkku kku {ktzu Au. A yu rksLk h
fhk {kxuLke kr[fk sYhe Lkke fkh fu ku kki
hknk Au.
Vrhk Mktktrk [kuMk kMk rLk{ku Lke[u {wsk Au.:

ke Lkkk MYku Mkqkk {uk {ktkkku nku
kku Vrhk{kt kku fhue [kuMk hf{ koe
uRyu khtkw ke {keo LkVk {kxu ykk
kske {nuLkk fhk Akkt ytkS fk Lkrn.
kue hf{ {kxu kku fkuo nku kku keyu suLkk
{kxu kku {ktzku nku kuLkku kk yktfzku

koku uRyu. (Order VII, Rule 2)
kkLkku rk Mkkh r{fk nku kku Vrhk{kt
r{fkLke yku {kxu kuLkwt kwhkwt oLk ku{s
Wk krhMke{kyku ykk Mkknk ykk
{kuseLkk hufzo{ktLkku Lktkh koku uRyu.
(rLk{-3)
keyu k{kk koeLku kku fkuo nku kku
Vrhk{kt yuwt kowt uRyu fu ykku kku
Mkkrkk fhk ku Mkk{ yLku kuk sYhe kkkt
kuLkkt Au. (Order VII, Rule 4).
Vrhk{kt yu kowt sYhe Au fu rkke
rk{kt hMk hku Au ykk kuku kku fhu Au
yLku keLke {ktkeLkku skk ykkk
kkukkLku kkk Au. (Order VII, Rule 5)
Vrhk fkk nuX rLkk fhk{kt ykue
Mk{-{kok kk fhk{kt yke nku kku,
Vrhk{kt yuk ykkh hsq fhk s uRyu suLkk
ykkhu {wk {ukLkku kku fhk{kt yku Au.
(Order VII, Rule 6)
urk rLkuLk :
urk rLkuLkLku Vrhk{kt koue k{k{
nfefkkuLku kLku uke keLke Vrhk Mkk{u
rkkeLkk skk khefu koe fk. rkke
kk Mkk{u urk rLkuLk fhu Au khu ku{kt kuLkku
k[k kok{kt yku Au yLku kku rk{kt kzu Au
yLku rkLkk rLko {kxu fkuxo{kt Au. Mkk{kL
heku yhS yLku VrhkLku kkw kkze fk kuk
k{k{ rLk{ku urk rLkuLkLku k kkw kkze fk
Au.
CPC Lkk nwf{ 7 rLk{-1 rkkeLku fkuxo Mk{k kuLkwt
urk rLkuLk hsq fhk kuLku kuk Mk{LMkLke

kkheke 90 rMkLkku Mk{kkku ykkk{kt yku Au.
CPC Lkk nwf{ Lkk - 7Lkk rLk{ku 3, 4 yLku 5
Vrhk{kt fhue nfefkku{kt huf ykhkukLkku rkke

kMk heku RLkfkh fhu khu kkw kzu Au. rkke
yMk, yrLkrk fu hkurste heku RLkfkh fhe fu

Lkrn yLku kuu Vrhk{kt fhue kMkrkkykuLkk {wu
kMk skk ykkku kzu kuLkwt kMk heku ykk sYhe
Mkqr[kkkoke ykk Mefko Lkke ku{ koeLku tzLk
fhk{kt Lk yku kku huf ykhkukeLku MkkLk ykkk{kt
yku.
urk Vrhk{kt nfefkLkk huf ykhkuk ytku kMk
r[kh fhk{kt ykku nkuku uRyu yLku rkke
yke fkuR k nfefkLkku RLkfkh fhu kku kuu ku
yMk heku Lk fhku khtkw kMkrf {wkLkku skk
ykkku uRyu. nfefkLkku RLkfkh kMk Lkrn khtkw
yMk nku kku Wk nfefkLku {kL hkk{kt
yku. ykk rfMMkk{kt Mefkh kkuku yuf Mkkrkke
kLke Au. yL fkuR kwhkk sYhe hnukk Lkke.
(Badat and Co. v. East India Trading Co.,
AIR 1963 SC 538)
rkkeLkku k[k Lke[uLkk MYku kR fu.

ykkukLkwt tzLk : rkke tzLk fheLku Vrhk{kt
frkk nfefkLkku RLkfkh ykk yMefkh fhe
fu. rkke nfefkLkk huf ykhkukLku khu
kMk heku kLku uk ktkuku Au. u ku yk{ Lk
fhu kku {kuxkkkLkk fuMk{kt nfefkkuLkk ykhkukLkku
Mefkh fhk{kt yku.
fkqkk yLku RLkfkhLkku kMk k[k : rkke
Vrhk{kt ykhkukkuLkku Mefkh fhe f khtkw Lke
[kuMk nfefkkuLkku ykhkuk {qfeLku kuLke Lkrn kk
ukLkku Lk fhe fu.
fkLkqLke k[k : rkke kku xfkLke k{kk
yLku kuLkk {qktfLk MkrnkLkk fkkLkk &ku Mkk{u
k[k k fhe fu. u fu kku fhkLke k{kk
Mkk{u tfk fhkk fu rLkuLk kqhkk Lkke yLku
kku ykhu xfe fu ku{ Lkke kuwt kMk heku
{krk fhwt uRyu.
rkkku ykk Mkk{ku kku : rkkeyu
kkLke k{ MkwLkke ku rk kk fu Mkk{k
kkLkku ykku k[k uku uRyu. fkuxoLke
khkLkke ke s yLku ku fkhMkh kAeLkk

kku yk k[k Q fhe fk.
kAeLkk rLkuLkku :
CPC Lkk nwf{ 8 rLk{-9 {kt skk{kt ykwt Au fu
rkkk Mkk{uLkk k[k rMkkLke yL heku

rkkeLkk urk rLkuLk kAe fkuR rLkuLk hsq
fhk{kt yku Lkrn rMkk fu fkuxoLke khkLkke nku
yLku fkuxoLku ykwt ku kku ku hku.
yk rLk{ nuX wkh fkuxoLke khkLkke yLku fkuxoLku
ku kku ku hku ke ykk rkke khk VkR
fhe fk. ykku wkh fheLku fkuR Lkwt kkLkwt
fkh fu fuMk k fhe fku Lkrn yLku ykLkku nukw
yL kkLke yhS{kt skukt kkuLkwt tzLk fhk
yLku kuLke Mkkk fhk kqhkku {kork Au.
Vkuskhe fkk{kt ykkoLkk (fekk)
ykoLkk (fekk) {kuxu kku rkLke fkhLke
nkuk Akkt kuLku Vkuskhe fkk{kt ok{kt yke
Lkke, ykku {wMkku yuku kkuu {wfu fu; (5) Vkuskhe
fko [kkLke hek khku, 1963, S.200 Lke[u
kLkke Vkuskhe VrhkLkku {wMkku (the
Cr.P.C.)
ykhkukeLke S.245 Lke Cr.P.C. nuXLke

keLkkkun{k Akuze {wfkLke yhSLkku {wMkku.
ykhkukeLke Cr.P.C. Lke S.317 {wsk nksh
hnuk{ktke {wk {uk {ktkke yhSLkku
{wMkku.
ykhkukeLke Cr.P.C. Lke Ss. 436 ykk 437
nuX {eLk yhSLkku {wMkku.
Cr.P.C. Lke S.482 {wskLke kuhMkhLke
yhSLkku {wMkku, suLkk khk W[ LkkLke
Mkrf MkkkLkku Wkkuk fheLku Mk{LMk
hkkk fhkLke {ktke fhk{kt yku.
nMkktkh/MkkLk kku :
nMkktkh {kt u[kke nMkktkh kkk k{k{

Mkkuu fu suLkk khk r{fkku, stk{ ykk
Mkkh, fkuR kLkk SLkfk hBkLk kke
fhk{kt yke nku (S.2(10), Indian Stamp Act,
1899)
nMkktkh fu su yuf k khk keS kLku

s{eLkLkk yrkfkh{q kke fhk{kt ykk nku
kuwt Lkk{ ykkk{kt yku Au ykk yuf kLkk
Mk{qn khk Mkkuske keS kLku {kxu,
nMkktkh {kk fu yuk k{k{ sYhe fkkuo fu su
yuf k khk keS kLku yrfkh kke
fhk {kxu fhk{kt yku, suk fu
yrfkhe{qLke [fkMke,
yrfkh{q kke fhk {kxuLkk Mkkus Lkku
{wMkku kikh fhku.
kkeeLke rkkku kikh fhe yu
k{k{ rk kqhe fhk {kxuLke sYhe Mkk
fhe
nMkktkh yu yuf k khk keS kLku r{fk
kke fhkLkwt fkuMkh yrfkh{q Au ykk kku
kkuyku suk fu kehku ykk kqkorfkh {tsqh fhu Au.
kkrf nMkktkhLkkt nkh{kt ku {w Mke{kMkt
ykkuk Au, fhkhLke Vuhke fu suLkk khk {kef
nMkktkh kk Au yu Mk{ke fu suLkk khk fkuMkh
nMkktkh kk Au.
{krfenfLke [fkMke
nMkktkhLke [fkMke yuxu fu k{k{ kLkke kkk
MkkuuLke [fkMke fu su r{fkLkk nMkktkh
ykk kku Mkkkk nekLku yMkh fhu Au. yke
kkkMk{kt Mkk{kL heku qkfkLkk Mkkuu, rkMk,
MkekLkk{k yLku kkuykuLkku Mk{ku kk Au suke
fheLku kue kke fhe fk fu huf Lkk {krfLku
nMkktkh Mkk[e heku ku Au.
k{ewk nMkktkh yuwt Mkw[u Au fu ku Mkk[e

r{fkLkwt y{kL nMkktkh Au fkh fu ykkLkk
r{fk kh fhLkkhLku ykw nMkktkh ku Lkne
nku yLku khu r{fkLkwt y[kuMk oLk nku yLku
khu nMkktkh{kt ykk kku kuLke kkee{kt fkuR
k{e nku.
Mkkh r{fk {krfe nLke kkkMk {kxuLkku Mkkhk{kt
Mkkhku hMkku yu Au fu Mkki k{ {krfe nLkku Wkkhku
kLkkku. {krfenLkku Wkkhku MkkuuLkwt Mktrnkk
yLku rLk{kLkwMkkh rLkYk Au yu Mkkh r{fkkuLkk
{krfe nLke {kLkwMkkh kkuXu MkktfLke hekuLkk
Mkkuu Au yLku ku{kt k{k{ kkuyku kkk ukLkk
rLkuLkkuLkku Mk{ku kk Au fu suLkkke Mkkh r{fk
Mktfkue nku yLku suLkk khk heLkkhLku
fhe uRyu.
MkkusLke kk Lke[u {ku fhk{kt yku Au.
rkLk-rMkke kLkwt rLk{kLkwMkkh k
fu suLkku {kk yuku kk Au fu Wwt fhwt, nuh
fhwt, {tswh hkwt, MkkUkwt, {kork fhwt
ykk ytk kku.
kkuzk yrfkh, {krfen ykk rnk.
ku Mkk[k nkhLku Awkku Au yLku fykuRyu

nkhLke Mkkk kkk kuLkk kLke yku {kxu
ykk oLkLke Wkh uwt uRyu.
Wknh : Mkkus ku nU[e Mkkus khefu
kk{kt yku yLku kuLkk khk rkkkLke r{fkkuLke

nU[e fhkLke nke. Akkt k, yuwt ykufLk
fhk{kt yku fu rkkkke yk r{fk kwkLku
kke fhkLke nke yLku kktfk{ kk ku ux
Mkkus khefu kktk{kt yku. (Ponu v. Taluk
Land Board, Chittur, AIR 1982 Ker 330)
y[keLke kkhe :
huf MkkusLke kkhe Lkkte uRyu. u fkuR
Mkkus kkhe hkkku Lkne nku kku kuku Mkkus
y{kL ku Lkn ykk y kkhe hkkku nku
yLku MkkusLke Mkk[e kkhe [fkMkk {kxu kqhkku
{kL kku.
kt yue tzLkk{f khk Au fu Mkkus su kkhe
hku Au ku s kkheu fhk{kt ykuku. (Rukmani
Ammal v. Ankama Naidu, AIR 1926 Mad
744).
MkkusLkk kkfkhku :
keS kksw, Mkkus fkuRk fkhLkku fkuMkh
Mkkus nkuR fu suLkk khk yrfkh ykk
skkkhe We fhe fk, kke fhk{kt yku,
{kork fhk{kt yku, khk{kt yku, kqhe
fhk{kt yku ykk LkkUk{kt yku.
{krfen kke fhkLkk MkkusLkk kkku :

MkkusLkwt oLk :
MkkusLkwt oLk kuLkk fkh fu kuLke f]rkLku {kxu
rLkkof Lkke. MkkuuLkwt ykoxLk fhke ku yuwt
Xhkk{kt yku Au fu MkkusLkk oLkLku w kzkwt
{n ykkk{kt Lk yku. MkkusLkwt oLk ywf
Mkkus{kt Mkkrf heku ku kkfkhku nkuk uRyu.

fhkh{ktke Wkk Mkkuu{kt kkfkhku fhkh fhk
{kxu Mkk{ nkuk uRyu. r{fkLke kkeLkk
MkkusLkk Mktkt{kt, Akkt k, Mk{he ykk kku
y~{k kLkk Lkk{u k r{fk kke fhe
fk Au fu su fuMk{kt r{fk suLkk Lkk{u kke
fhk{kt yke nku kuLkk Lkk{u fkuR fkoLkwt ktLkfkko
fhs kk{kt ykwt Lk nku. ykk fuMkku{kt k,
fkuRk k r{fk kke fhe fu Lkrn. u
yke k fhkh fhk {kxu Mkk{ Lk nku.
Mkkus fhLkkh kkfkhkuLkwt Mkk[e heku oLk fhwt
sYhe Au. Akkt k u kuxwt oLk ykkk{kt ykwt
nku yLku u kkfkh Lkk{ ykku fu su kueLkwt Mkk[wt Lkk{

Lkke, Mkkus ykuLkk kwhkk Wkh Mefkhk{kt
yku.
kkk {kMkku fu su{kt yuf koLkku Mk{ku kk Au
fu suyku [kuMkkR fhkk {kxu k{kLk Au kuykuLku ku
koLkk Lkk{u kkfkhku kLkke fku suk fku y Lkk
k{k{ ukhku.
Wuku :
WukuLku Mkkus{kt rLkuLkku, fhkh ykk ke
rLk{kLkwMkkh Mkkuu fu suLku MkkusLkk {w kk
khefu ok{kt yku Au. ku hekLke kk
fhk{kt yku Au. ytkuS fkkLkku fku :
uke)
ku{ Akkt, ke kk fhkkt LkeBLk heku,
kkfkhkuLkku Rhkku [fkMkk {kxu WukuLkku ykkh
uk{kt yku Au. yk kkkku kuzo ykRhu Lke[u {wsk
sku Au.
u Wuku [kuk nku yLku Mkkhkt kku kk

yMk/ytkMkk nku khu Wuku kuLkk ktkhLkwt
Mkt[kLk fhu Au. u Wuku yMk/MktkMk nku
yLku Mkkhkt kku kk Mk nku kku Mkkhktkku
kk [zekkku kku uRyu. u Wuku yLku
Mkkhktkku kk kLLku Mk nku, khtkw u kuyku
yufke Mkkku MkwMktkk Lk nku kku Mkkhktkk kkLku
kMkt fhku uRyu.
fkk{kt Wukku kk Mkkus{kt sYhe kk
Lkke. ku{ Akkt kkfkhkuLkk Rhkk, tfkyku kkkku
wkku fhk {kxu Wkkuk{kt R fk. (Union of
India v. Amarendra Nath Sarkara, AIR
1967 Cal 119)
Mkkus{ktLkk WukuLku fkkLke MkkLkk Mkkku

Mkhkk uRyu suke fheLku ku Mkkhktkk kkLke
[fkMke fhk {kxuLke ku [ke kLke fu.
Mkk{kL heku WukuLku ku kk{kt nU[e fk :

oLkk{f Wuku : yk {krfen kke
fhLkkhLkk {krfenLkk RrknkMkLku wku fhu Au
fu su Mkkus fhkLkk Mk{ Mkwe kuhe Au
yLku ku{kt kke fhLkkhu {krfe n fue heku
{uku kuLkku k Mk{ku fhu Au.
khtrf {krfe n : yk kkfkhkuLkku
Mkkkku Mkkus fhkLkku Rhkku ykk
kusLk kou Au yLku keu fkuR Mkkus
ykk fhkhLku kqo fhkLkku Wu fu suLkk {kxu
Mkkus fhkLkku Au ku kou Au.
nukLz{ :
nukuLz{Lkku nukw r{fk suLkk Lkk{u kke fhk{kt
yke nku kuLkwt rnk kke fhkLkku Au. ykk
nukuLz{ke nek huh ykk kku qk s {kork
fkhLkwt nkuR fu. u r{fk fu su kke fhk{kt
yke Au ku kku{kt {wfu nku kku kuLkku Wu
nukuLz{{kt fhku uRyu.
yhMkkhMk Mk{sqke
yhMkkhMkLke Mk{sqke ykk kku kkue yuk fhkh
ykk kku Mk{sqke Au fu su yuf ykk ke kkfkhLku
ykk ku{ktLkk kkuLku ykk y{wf ykk kkLku kktu
Au. yuwt LkkUwt kkk heku yLku {kLkwMkkh ku
Au. r{fk kke fhLkkhLke yLku r{fk suLkk Lkk{u
kke kR Au ku {kLkwMkkh Mkkrf heku yLku
yLkw{ Lktkh {kyu LkkUw ku Au, suke fheLku
ftRf kuhMk{s We Lk kk fu fkuR yhMkkhMkLke
Mk{sqke kke fhLkkh ykk suLkk Lkk{u kke
kR Au kuLkk k {kxu kk{kt yku Au. kk
khefu yusLke kkeeLkk rfMMkk{kt, {krfe n
kkkku u[LkkhLke yhMkkhMkLke Mk{sqke yue nu fu;
kke fhLkkh k su rnk kke fhkLkwt Au

kuxk rnMMkkLkku {krf Au yu yke kkee
fhk {kxu kuLku yrfkh Au.
kke uLkkh kueLku kke fhk{kt yku
rnkLkku rLkrk Wkkuk fhu.
kkeeLke rk-Mkw fkuRk kkuke {wk
Au.
kke fhLkkh k fkwkkLkk{wt suk ke 2
Mkkus fhu fu su kueLku kke fhk{kt
yku rnk kkkku kueLkku {krfen [kuMk
fhu.
rMkkLkk{wt :
rMkkLkk{wt yu MkkusLkk ke kkLku
{krk fhu Au yu ku{kt kkfkhkuLkk RhkkLkku
Mk{ku fhu Au yLku kuLku Mkk{kL heku Wuk{kt
yku Au fu :
nu Mkkus Lke[u {ku {krk fhu Au. ykk
yk Mkkus {krk fhu Au.
ke kk :
Mkk{kL heku ke kk Lke[u {kuLkku
Mk{ku kk Au.
yus : Mkk{kL heku yusLkwt oLk fhk{kt
yku Au fu e kkkku Mefkhk{kt yku Au
ykk Mkt{k ku Au fu su [Lk ykk
kkkkLke Mkhk{e{kt ykk kku khk fhkLkwt
nku (fhkhku WkhLkk Azk) kt fhkhku
yhMkkhMkLkk [Lkku hkkwt nku, khu huf
kkfkhLke kueLkwt kkukkLkwt [Lk kkkLke Vhs Au
yLku keLkwt [Lk kkkLkwt MefkhkLke kueLke
Vhs Au.
yusLke kkok r[khe ku nkh fhke ku
kkfkhku {kxu r[khkLke kkkk Au yu ykkku yu
yusLke kkkkLkku rLko fhk{kt Mkk hnuwt uRyu
yLku Mkk{kL heku fhkhLke kf{kt kkk [wfkkykuLke

[fkMke{kt yLku kkfkhkuLke {wk RAk{kt nMkkuk
fhku uRyu Lkn yLku kkfkhkuLku kuykuLke ekuke
wt k {u ku Lke fhkLke {tsqhe ykke uRyu
Lkn. kkfkhkuLku fkuRk yus{kt Mkt{k kkLke Aqx
Au fu su yuf yuw nku su fkk khk {krk
fhk{kt ykwt nku .
{uu yusLkku tz : Mkkus {kt s yus
{k kkkkLke {krnke ske sYhe Au.
kke fhe fk kuk MkkuuLkk fuMkku{kt sukt
fu, nwtze, [Lk[ee yLku kuLfLkk [uf, ku{ Akkt
fkku yue khk fhu Au fu kuLku yus {kxu
kLkkk{kt ykk k{kt yku nkkt.
ke ku : yk nkhLkku fkh yLku
kkfkhkuLkku Rhkku kkku Au. ykk ke
ku Mk yu keLktfkMk nkuk uRyu.
rkkku :
rkkku {kk fu r{fkLkwt ykk kku kke
fhk{kt yku rnkLkwt oLk. ykwt oLk MtMk
nkuwt uRyu yLku uhu{kt ykke fkkfe
feMMkkyku{kt We fu Au. u fkuR r{fk ykk
rnkLku fkuR [kuMk Lkk{ke Mktkkuk{kt yke nku kku
kuLku ku s Lkk{ke oe ku Au. yuwt k
MkknwO Au fu Mkkus{kt yuf kkf Mkk{u fhwt fu
su{kt kke fhk{kt ykLkkh r{fk ykk rnkLkwt
[kuMk oLk fhk{kt yku nku.
ykkku yu ykhkku :
r{fkLkku nMkktkh{kt ykkku yLku ykhkkuLkku
ykrLk hnuu kuku nkuku uRyu yLku kke fhk{kt
yku r{fkLkwt Mkk{kL oLk ykk ykkku yLku
ykhkkuke kfkkkkk nkuku uRyu.
ykk yu Mkk{kL krhMkrk{kt {tsqh fhk{kt
yku fkuRk fko{ktke kkAk Vhwt ykk khk
U[w kuwt Au. Mkk{kL heku k{k{ ykkku yrLkko
heku r{fk Mktkte nkuk uRyu yu yrfkh su

Mkkus fhke ku nkke{kt nku ykk ykk
Mkkuske rMktkk Lk nkuR fu.
Wknh : kue khu kuLke r{fk B Lku nMkktkh fhu

khu A Mkkus{kt yuwt sku Au fu ku{e k yLku
Lkes fkZkLkkt nku kkukkLke kkMku hku. yk
r{fkLkk nMkktkh{kt yuf ykk Au. ku{ Akkt, ku
MkkusLku rMktkk Lk nkuwt uRyu fkh fu ykku
yrfkh fu su Mkk{kL Lkes fkZk {kxuLkku Au ku kuxk
s{eLk kuk {kxuLkku yrfkh ykkkku Lkke suke
fheLku ku su s{eLk B Lku nMkktkh fhk{kt yke Au
kuLku {kxu khLkkf nkuR fu.
ykhk yu ykkk{kt yku r{fk{ktke kkuzef

kukwk khMkkR Qe fhu Au. Mkk{kL heku ykLku
r{fk kke fhLkkhLke khVu{kt r{fk kkee
uLkkhu {tswh fhu kk{kt yku Au.
Wknh : A khk B Lku r{fk nMkktkh fhke
ku, A r{fk{kt hknk/rLkhktkLkku nLkwt ykhk

Wwt fhe fu Au, fu su kuLkk kkukkLkk {kxu ykk keS
k {kxu nku.
Mkkke :
Mkkus{kt ykhe uk{kt yku kkkkkuLke Mkkke
{kxu, kkfkhku Mkk{kL heku Lke[u {kuLkku Wu
fheLku MkkusLkk ytk{k yke nfefk sku Au.
ykLke Mkkke{kt, y{ku Wkhkuk kkfkhkuyu Wkhkuk
kkheu yu ko{kt Lke[u sku MkkkeykuLke nkshe{kt
yk Mkkus{kt Mkne fhu Au.
yk Mkkus, k ykk fhkhLkku ykhe kk Au
yLku ku VhSkk Lk nkuk Akkt k ku MkkkeLku kuLkk
ykh kk{kt Mk{kwt fkkrLkf Au. u Mkkus
fkuR ftkLke ykk fkuMkhLke nMke khk fhk{kt
ykku nku kku ku Mkkke{kt yuwt skwt fu kkfkhkuyu
Mkneyku fhu Au yLku kuLke Wkh ku{Lkk rMkk {khu

Au.
{wMkk yLku ykhLkk{k kk, Mkkus ykk
kLkku {krk fhk kkkkLke fkokne sYhke
fhe uRyu. yke fkokne{kt k, LkkUe yLku
MxuBkk ykk k{k{ ykk ku{ktke fkuRk yuf Lkku
Mk{ku kk Au yLku ku sYhe fkku fu su ykk
Mkkus ykk fhkhLku rLktrkk fhu Au kuLkk Wkh
ykkrhk Au.
MkkuuLke k/{krk
Mkkus ykk fhkhLke k {kk fu yuf ykk
yufke khu k ku fhke ku nksh Au yLku kuLkk
kwhkk{kt kuyku kLkk kk{kt ykku Mkkus fkoLkwt
skeLku Mkneyku fhu Au.
{kL kLke yk~f hkku Mkk{kL heku yue Au fu
ku ykk kuke khu Mkkkeyku :
Mkkus ykk fhkh fhLkkhLku Mkne fhkk uzu
nkuku uRyu,
kue khk kueLke MkneLke ytkk Mef]ke {uu
nkue uRyu,
kuyku{ktke fkuR yuf kLku Mkkus fhLkkhLke
nkshe{kt Mkkus ykk fhkh{kt Mkne fhe
uRyu.
u fkk khk kuLku VhSkk fhk{kt ykwt Lk nku
kku MkkusLke {kLkk {kxu yu sYhe Lkke fu
MkkusLke k fkuR Mkkke khk fhk{kt yku Au.
Lke[u {kuLkk feMMkkyku{kt Mkkus fhkk kAe
kuLke k VhSkk Au.
kehku : r{fk kkee khkLke S.59, (the
TP Act);
kke : TP khkLke S.124, yLku
MkekLkk{wt : khke khMkkn khku, 1925

Lke S.63.
nwf{ - 6, rLk{-15(4) CPC {ku k{k{

yhSyku MkkuktLkk{k Mkk{u hsw fhe. fkuRk
MkkuktLkk{wt yrLkko heku nuh Lkkuxhe ykk Mkkukt
ykkLkkhk ykwk Mk{k fhkLkwt hnuu.
MkkusLke LkkUe
keS yL Mkwyku Wkhktk, MkkuuLke LkkUeLkku
u yLku nukw yuku Au fu :
MkkusLkku nuh LkkUeLke krk kqhe kkze,
suke fheLku fkuMkhLkk nku yLku Vhu kkkkuLke
{krnke sLkkkLku ykke fk,
fkuR yuf r{fk{ktke Wu ykk kuLku yMkh
fhu, yLku
MkkuuLku fk{e fhk su kkAke fkuMkh
heku {nLkk kLke hnu, yLku
Aukhkze hkufk {kxu k.
LkkUe [kuMk fkhLkk MkkuuLke ykkk kkk
y~kk WAeLke ykku Au. (Jogi Das v. Fakir
Panda, AIR 1970 Orissa 22)
Lke[uLkk Mkkuu Vhrskkku LkkUe kkk Au.

(S.17, the Registration Act, 1908
(the Registration Act)): (Lkkute khku).
Mkkh r{fkLkk kke Mkkuu.

rkLkrMkkLkk{kLkk Mkkuu fu su yuf Mkku
Yrkkke khu f{kLkk ykk kku Mkkh
r{fk{kt ykkk{kt yku ykk kku
fk{[kW yrfkhku nk{kt ykk r{kt
yrfkh n ykk rnk{kt Wk fhk, nuh
fhk, ykkk {kxu, {kork fhk ykk kuLkku
ytk kk fko fhu Au ykk Mkq[Lk fhu Au.
rkLkMkk Mkkus su yusLkwt [qfwt kk
ykk fkoLkku Mefkh fhu Au fu su fkuRk
yrfkh, {krfen ykk kku rnk Wk
kuke, nuh kuke, ykkk{kt ykuke,
{kork fuoke ykk kuLkku ytk ykkke

fhk{kt yku Au.
kkuoko Mkkh r{fkLkku kzkkku ykk
yufkoke khu Mk{Lke fkuRk {wk {kxu,
yLku
rkLk rMkke Mkkuu fu suLkkke ykkLkwt fkuR
nwf{Lkk{wt ykk nwf{ kke fhk{kt ykku
nku ykk fkuRLku ykkk{kt ykku nku khu
ykwt nwf{Lkk{wt, nwf{ ykk kt[Lkku ykhe
rLkuzku nk{kt ykk r{kt Mkqkhk fhu
ykk yrLkrk yrfkh, {krfen ykk
rnk fu su Mkkh r{fk{kt nku ku Wk fhu,
nuh fhu, ykku, {kork fhu ykk kuLkku ytk
ku.
hk Mkhfkh khk hkskk{kt rMk fhu {wkeLkk
khk{kt, Lke[Lkk MkkuuLku LkkUe fhkk{ktke
{wke ykkk{kt yku Au.
fkuRk uLkfkLkku Mkkus,
Mktwk Mxkuf ftkLke{kt uhLkku kkku fkuRk
Mkkus suke ftkLkeLke yMk{kkuLkku ykku
ykk kkuzku kk hku Au.
ykke ftkLkeyu ykku fkuRk zekuL[h fu su
ku{kt ykk Mkkh r{fk{kt fkuR yrfkh fu
nek Wk fhk ykk nuh fhkk ykk
ykkkk ykk {kork fhkk ykk ytk kkk
Lk nku ;
yke ftkLkeyu ykku zekuL[hLke Lke[u kuLke
kkee kLkku fkuRk uhku,
Mkkh r{fkLkku ykk ku{ktLkku fkuRk
yrfkh ykk {krfen Wku Lk fhkku,
nuh Lk fhkku, ykkkku Lk nku, {kork Lk
fhkku ykk Lk kkku nku kuku fkuRk
Mkkus.
ykkLkwt fkuRk nwf{Lkk{wt ykk nwf{
rMkk fu ykw nwf{Lkk{wt ykk nwf{
Mk{kkLkke fhk{kt ykwt nku yLku ku kkLke
rkLkk rk-Mkw rMkkLke fkuRk Mkkh
r{fkLkwt Mk{kkLk fhkwt nku.
Mkhfkh khk {tswh fhk{kt yku fkuRk

Mkkh r{fk,
{nuMkw yrfkhe khk fhk{kt yku fkuRk
nU[e ykk fhkh.
Wkhr[k kLk khku, 1890 Lke[u fhk{kt
yku fkuRk nwf{ su fkuRk r{fk
Wkr[k kLkLke rkuhe{kt ykku Au ykk
ku{ktke u Au.
kehku Mkkus Wkh fkuRk kLk ykk
{uwt fu su kehku yusLkk kqhukqhk ykk kuLkk
fkuRk kkLkk [wfkLke Mef]ke ykku Au.
{nuMkq ykk ekLke yrfkhe khk nuh
nhkS khk u[k{kt yku fkuRk r{fkLkk
heLkkhLku ykkk{kt yku u[k {kkk.
Lke[u {kuLkk MkkuuLke LkkUe ykkYk Au.
(S.18, Registration Act)
Mkkuu, rMkkf fu kke ykk MkekLkk{k

Lkk Mkkuu fu su Mkkh r{fkLkk yrfkh,
{krfen yLku rnk fu suLke f{k Mkku Yrkkke
khu nku ku Wk fhk, nuh fhk, ykkk,
{kork fhk ykk kuLkku ytk kk, nk{kt
ykk r{kt Mkq[Lk fhu Au ykk fko fhu
Au.
ykk fkuRk yrfkh, {krfen ykk
rnkLkk Wk fhkke, nuh fhkke,
ykkkke, {kork fhkke ykk kuLkku ytk
kkke fhk{kt ykkkt [wfkLke Mef]ke
fhkkt Mkkuu.
yuf ko fhkkt khu Lkn kue {wk {kxu Mkkh
r{fkLkku kzkkku.
MkekLkk{k rMkkLkk Mkkuu fu su Mkkh
r{fkLkk ykk ku{kt fkuR {krfen ykk
rnk Wwt fhkLkwt, nuh fhkLkwt, ykkkLkwt,
{kork fhkLkwt, ykk kuLkku ytk kkLkwt
Mkq[Lk fhu ykk fko fhu.
MkekLkk{k.
MkekLkk{kLke LkkUe {hrskk Au yLku kuLkku kqhkk

khefu Wkkuk ku fko kkkku s kR fu. khke
khMkkn khku, 1925 Lke S.63(c) {ku
MkekLkk{kLke sYhe kke khu kuLke fku
Mkkkkk Lkn nku.
LkkUe khkLke S.32 {ku, huf Mkkus fu suLke
fkk nuX LkkUe fhke sYhe nku kuk
Mkkuu khk LkkUe yrfkhe Mk{k hsq fhk
uRyu.
yue k fu su Mkkus fhke nku ykk
kuLke nuX kku fhke nku,
yke kLkk rkrLkr ykk kuLkk khk
rLk{k{kt yku k.
yke kLkku yrf]k rkrLkr, rkrLkr
ykk rLk{k{kt yku k fu su
fw{wkhLkk{kke yrf]k fhu nku.
LkkUe khkLke S.33 nuX, Vk Lke[u {kuLke
fw{wkhLkk{kLku s {krk fhk{kt yku.
u fw{wkhLkk{wt fhke ku u {w k
khkLkk fkuRk kk{kt hnuke nku kt yk
fkku y{{kt Au, kku ykwt fw{wkhLkk{wt
hSMxkh yk Mkk hSMxkh fhk{kt ykwt nku
fu suLkk rsk ykk kuxk-rsk{kt {w k
hnu Au;
u fw{wkhLkk{wt fhke ku {w k
khkLkk fkuRk kk{kt hnu Au su{kt yk fkku
y{{kt Au kku {uSMxux Mk{k yu ku{Lkk khk
{krk fhk{kt yku fw{wkhLkk{wt.
u fw{wkhLkk{wt fhke ku {w k
khk{kt hnuke Lk nku kku Lkkuxhe kef ykk
fkuRk ykk, Lkke, {uSMxux ykk
ke u khk yrf]k fhk{kt yku yrfkhe
ykk Wk. yrfkhe ykk fuL MkhfkhLkk
rkrLkr Mk{k yLku ku{Lkk khk {krk
fhk{kt yku fw{wkhLkk{wt.
Lke[u sku kyku {kxu ykwt fw{wkhLkk{wt

fhLkk nukw {kxu fkuRk LkkUe f[uhe ykk
ykk{kt swt sYhe Lkke.
yue kyku fu suLku krhhef yk nku
ykk yk{kLk nku ku{Lkku ku{Lkk u{u
ykk rkfwkk yu swt kzu.
yue kyku fu su rkLke ykk Vkuskhe
fkokne{kt su{kt nku,
yue kyku fu su{Lku ykk{kt kkk
heku nksh hnuk{ktke {wk ykkk{kt yke
nku.
yuf Mkkus fu suLke LkkUe fhke kzu khtkw ku
LkkUe fhkk khLkku nku kku, LkkUe khkLke S.49
{ku ku kwhkk{kt Mefko Lkke. Akkt k kuLkku
Wkkuk kqhkk khefu kki knkh/nukw {kxu S.49
{kt skk {wsk kR fu Au. kki nkh LkkUe
fhk kf nkhke Mktk kkk yk kkze fk
kuk nkuk uRyu. kki nkhku ku{Lke ku s
LkkUe kf kLkk uRyu Lkne. (Based on K.B.
Saha & Sons Pvt. Ltd v. Development
Consultant Ltd., (2008) 8 SCC 564)
MkkuuLku {nkuh fu {wk kkkLke rk :

khke ktkh nuX :
MxuBk zwxeLke Mktkwo rk hkLku ykkk{kt
yke Au fu su kt uk{kt ykke nku.
MxuBk fhuhkLku rLkkorhk fhkLke Mkkk fuLe
khkMkkLku ykkk{kt yku Au. (fuLe Mkqr[,
LkkU-91, ktkhLkwt Mkkk{wt kkf).
ykk uhk{kt xkzku fhk ykk ku hkLke
Mkkk hk khkMkkLku ykkk{kt yku Au.
(hk rMxLke LkkU Lkt. 63, ktkhLkwt Mkkk{wt
kkf.) yLku
MxuBk fhuhkLke Whke yLku tkh[LkkLku kke
k{k{ kkkkku khke ktkhLkk Mkkk{k
kkfLke Mkn{k Mkqr[Lke LkkU Lktkh -44 Lku

ykrLk Au.
Mkkuu fu su Mkk{kL heku MxuBk fhuhkLku kkk Au fu
suLkk ...... {kxu ;
kkee
u[k,
kxkkku,
kke ykk
keu fkuRk ykku keef nkh
MxuBkkhku nkhLkku fkh ykk kuLkk {kxu

hkkkk kLkkku MxuBk fhuhku rLkkorhk fhkwt kkf
Lke fhu Au fkuR yufu MkkusLkku fkh
[fkMkku.uRyu A su nkhLke Akx fhu Au yLku
kue heku kkf Lke[uLkk kkkk kkk kkfLkk
ywAu nuX MkkusLke {nkuh kkkku {ktke fhu
Au.
khu ykqhkku MxuBk kku Mkkus kqhkk{kt
hsq fhk{kt yku khu MxuBk khkLke S.33 {ku
ykkLke yu Vhs Au fu kuLku s fhwt yLku S.35
{ku MxuBk uhku yLku tz Mkw fhku. kt Mkwe
ykku uhku yLku tz hk{kt Lk yku kt Mkwe ykku
Mkkus S.35 {ku kwhkk{kt Mefko Lkke. (Ram
Rattan v. Bajrang Lal, AIR 1978 SC 1393)
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 8 : kwhkkLkku khku :
MkkLkk :
kwhkkLkku fkku fu su khke kwhkkLkku khku, 1872
{kt zk{kt yku Au ku fkkLku kkku Au Lkne fu
yMk Mkq[f fkku. yk khk{kt (kk khefu
Ss.52, 55 yLku Ss.155-117) ykk Vkuskhe
kk{kt (kk khefu Ss.24-30) [kue heku kkw
kzu Au, ku{ Akkt kwhkkLkku fkku rkLke kkk
Vkuskhe fkokne{kt yuf Mkhku s Au.
kwhkkLkk fkkLkk {w rMkktkku yuk Au fu :
kwhkku su kkkkku r[khkrLk nku kuLkk kqhkku s
nkuku uRyu,
Mkktu kwhkku kkk hkku uRyu Lkrn,
huf fMMkkyku{kt Mkkhk{kt Mkkhku kwhkku ykkku
uRyu. (Janki Narayan Bhoir v.
Narayan Namdeo Kadam, (2003) 2
SCC 91).
kk - 1 : nfefkkuLke yLkwYkkk / MkwMktkkkkkwt
kkyku :
S.3 e ke {nLke hk kkrk fhu Au sue
fu ykk, nfefk, Mkkus, kwhkku,

Mkkrkke yLku rLkkof Mkkrkke. eke
kkyku MkrMkkh Lkke khtkw yu Mk{krx fhe
fk kuk fkhLke Au. kk khefu ykk,
nfefk, r[khkrLk nfefkku yLku kqhkkuLke
kkyku swyku.
nfefk Mktk heku kkrk fhk{kt
yku Au yLku ku fkuRk MkwLkku Mk{ku fhu Au,
MkwLku sku Au ykk MkwLkk Mktktku, Mk{sk
ke Mk{sk {kxu k{kLk Au yLku fkuRk k

kuLke fkuRk {kLkrMkf Mkrkke kLk{kt nku.
Wknh : yuf {kMk fu su yuf [kuMk {k hku Au
kuLkku yuf [kuMk Rhkku Au, Aukhkzeke ykk

rkMkkqof fko fhu Au ykk fkuR yuf Mk{s{kt
fkuRyuf [kuMk Lkku Wkkuk fhu Au ykk ku yuf
[kuMk Mk{u fkuRyu Mk{skke {kt nkku, su
yuf nfefk Au.
yuf nfefk yue Au fu su keLku MkwMktkk nku
khu yuf k nfefkkuLkk Mktkt{kt fkuRk heku
fkk{kt sku ukkRyku {wsk ke Mkkku
nfefkkuLke MkwMktkkkkLkk Mktkt{kt Mktfke nku.
rkek nfefk fkuRk nfefkLku Mk{ku Au suLkk
kfe kuLkk khk s ykk ke Mkkku Mktfku
nfefkku, yMk, yMk Lk nkuwt, fkuRk
yrfkhLke {kokLkku fkh, skkkhe ykk
yk, fkuRk kk ykk fkokne{kt nuh
fhuwt ykk Lkkfkw fhu, yrko heku ykk u
Au. k{k{ MkwMktkk nfefkku rkek nfefkkuLkku kk
Lk k kLku.
Wknh : A yu B Lkk qLkLkku ykhkuke Au. suu B Lkwt
qLk fhk{kt fhu Au. yu Lkku fuMk [kke ku

Lke[uLke nfefkku rk{kt nkuR fu (1) A Lkk yu B Lkwt
{-w rLkkwt. (2) A yu BLkwt {]w fhkLkwt Lke
fwO. (3) B Lkkyu A Lku kteh yLku ykfM{ef heku
W~fukuo, yue nfefk Au fu B LkkLku yuf yMkk
ke{khe nke yLku ku yuf MkwMktkk nfefk Au khtkw
rkek nfefk Lk k nkuR fu.
nfefk Lku k{k{ heku kkrk fhk{kt
yku Mkk{ke Mk{S fk yLku kuLkk Wkh ykkh
hkeLku ykku yu Lke fhe fu Au fu rkek
nfefk yMk{kt nkku fu Lk nkku. S.3{kt ykkk{kt
yku kk Mk heku {kirf yLku MkkuS
kwhkkLkku Mk{ku fhu Au.
yu nfefk khu s Mkkrkk ku fne fk khu

kuLke Mk{kLkk kkLkku r[kh fheLku u ykk yuw
{kLku fu ku yMk {kt Au ykk u ykk yuwt
yMk kLkk uk fu Au fu yuf Mkkhk kyu fkuR
yuf fuMkLkk Mktukku{kt yue khk {ku fko fhwt
uRyu fu ku yMk{kt Lkke (Mkkrkk Lke kk
swyku.) fkku ku kkkkku [u kVkk kkzu Au fu
Mkkrkk kkwt Lkke yLku Mkkrkk ku Lkke. yk
Mkkrkk fhkLkk kuh yLku skkkhe Mk{skLkk
rfkuke {nLkwt Au.
MkkrkkeLke skkkhe / kkuu :

Mkk{kL heku nfefk Mkkrkk fhkLkku kkuu yue
kLke Wkh Au su yke nfefkLkku ykkuk fhu Au
ku{ Akkt, yk rLk{ fkk{kt khkykuLku ykrLk Au
su kkfkhLku kkw kzu. ((Syed Akbar v. State
of Karnataka, AIR 1979 SC 1848)
kk khefu, Lkukkueuk RLMx{uLx khku, 1881

Lke S.138 Lkk Vkuskhe fuMk{kt fuMk Mkkrkk fhkLke
skkkhe Vrhke/[uf LkkhLke nkuk Akkt k,
yue khk kuLke khVu{kt ((under S.139 of
kwLkkLke ktehk fhkkt kwhkkLkwt su [wMk yuf{ nkuku

uRyu, kuLkk fhkkt kwLkukkhLku Mk fhk {kxu
hkuMkkLkku W[k{ yuf{ nkuku uRyu. (Mousam
Singha Roy v. State of West Bengal,
(2003) 12 SCC 377). Vkuskhe fuMkku{kt
ykhkuke rLkkuok nkukLke khkLkku Wkkuk fhu Au. su

Vrhkkku kwLkukkhLku Mk fhk {kxu kuxwt nkukLkwt
Mkkrkk fhwt uRyu. rLkkuok nkukLke khk Mkkrkk
Lk kue Yyu kuxwt s kwhkwt Lkke.
ku{ Akkt, Vkuskhe fkk{kt yuS skkkheykuLke

ukkRykuLkku Wu fhku uRyu, su{ fu
Lkukkueyuk RLMx{uLx khku, 1881 Lke S.141,
yk~f [esMkwykuLkku khku, 1955 Lke S.10,
fMx{ khku, 1962 Lke S.140 yLku yukR Mkk{u
khku, 1955 Lke S.9AA su{kt ykhkuke Mkk{u kueLkk
ftkLke/kuZe{kt nkukLke Yyu {w{ku [kk{kt yku
Au yLku kwLkkLke fkhe nkukLkwt tzLk fhk {kxuLke
Mkkrkke/kwhkkLke skkkhe ykhkukeLkk ehu yku
Au. ykk kku kwLkku kkku hkufk {kxu uRke kfukhe
Mkkrkk fhe.
nfefkkuLke MkwMktkkkk
the Negotiable Instruments Act, 1881)
Au fu [uf Lkkhu ku [uf Lke[u skkkhe ykk uw

kwhwt fhk {kxu u nkku. Akkt k, ykhkuke/[uf
Lkkh {kxu yue khkLkwt kwhkk hsw fheLku tzLk
fhkLkwt wwt Au.
kwhkku/ MkkrkkeLkwt kuh :

kwhkku/ MkkrkkeLkwt kuh fkokneLkk fkh Wkh
ykkrhk Au. rkLke kkyku{kt, kwhkku/ MkkrkkeLkwt
kuh Mkk{kL heku kkykuLke kLkk ykk
kkykuLke Mk{kwk Au, khu Vkuskhe fuMkku{kt
kwhkkLkwt kuh k{k{ rLk:f tfkykuke Wkh Au.
kwhkkLkwt kuh Vkuskhe fuMkku{kt rkLke kkyku
fhkkt [w Au.
S.3 sku Au fu yuf nfefk keLku MkwMktkk Au ku{
fhe fk khu nfefkkuLke MkwMktkkkkLkkt Mktkt{kt

fkkLke ukkR{kt Wu fko {wskLke heku yuf
ke Mkkku Mktfku nku. fkkLkwt fh-2 (II)
Ss.5 ke 55) nfefkkuLke MkwMktkkkk Mkkku Mktkt hku
Au.
Mktkkyku {kLkk yLku MkwMktkkkk y{wf Mk{u
yhMk-khMk Wkkuk{kt uk Au ku{ Akkt ku rk
yko Mkkku yk-yk Mktkkyku Au. VeMkLk sku
Au fu nfefk MkwMktkk nkuR fu, yLkwfwkk yLku
rLkrkLkk {wkyku Wkh Akkt, kuLkku kwhkku y{kL Au.
yuwt Lke fhk {kxu fu nfefkLkku kwhkku {kL Au,
k{ yuwt kwAwt hwt Au fu ku MkwMktkk nfefk Au fu
fu{, yLku khkk yuwt uRyu fu kt fkuR
ukkRyku/fkkLkwt ktkh Au fu su {kLkkLkwt

Mkt[kLk fhu Au.
Wknh : yue nfefk MkwMktkk nkuR fu fu yu
{wf{ku fhLkkhu kuLkk fe B Lku fhkhLkku tk fkoLke

skkkhe fkw fhkk wt, khtkw fkkLke S.126
{wsk yk nfefk y{kL Xhe.
fkkLke S.6 : Res Gestae

yk f{ yuf s nkhLkku kk kLkke nfefkkuLke
MkwMktkkkk Mkkku Mktkt hku Au. yk f{ yuwt kt
fhu Au fu nfefkku MkwMktkk Au, ku{ Akkt kurk{kt
Lkke, u kuyku yuf s nkhLkku kk kLkku kku.
yke k{k{ nfefkku {kxu yu Mkk[w Au fu ku yuf s
Mk{u yLku Mku Wu Au. ykk yk yk
Mk{u yLku Mkkuyu.
Mkh suBMk MxeVLk nkh MktkkLke kk{t kuLku
Mk{wn khefu yuf Mkkku Mktfku yuf s Lkk{ke
Mktkkuu sku [u yLku kwLkk Mknek, yuf fhkh, yuf
yMk, ykk keS fkuRk kkkMkLkku rk su
rk{kt nku.
Wknh : A B Lku {kh {kheLku kuLkk qLkLkku ykhkuke
Au. {kh {khke ku A ykk B ykk Mkkku

Wukyku khk su fktRk fnuk{kt ykk fhk{kt
ykwt nku ykk xwtf{kt kuLkkt knukt ykk kAe,
suke fheLku ku nkhLkku kk kLku, yu nfefk
MkwMktkk Au.
Wknh : Mkk yu Au fu, y{wf [kuMk {k fu su B
khk LkkUkk{kt yku ku A khk {kufk{kt yku

fu fu{ {kMkk{kLk e ke [uxek kykuLku yuf
kAe yuf {kufk{kt yku nkku. huf zeehe yuf
MkwMktkk nfefk Au.
yk nfefkku su fkkLke S.6 {kL hkk{kt yku
Au kuLku $e fkk{kt rMkktk nuX {kL hkk{kt
yku Au. Mktkk Res Gestae Lkku yko ku{ Akkt
yMk/MktMkkMk Au (kuLkwt yk heku rkek

nfefkLke Mkhk{e{kt yk heku ykoxLk fhu Au
yLku ykswkkswLkk Mktukku)yLku kuke, ktkkt
ufkuLkku yuku i[khef {k Au fu yk MktkkLku ke heku
ske fhe. yuwt fnukke, yu nsw k {nLkwt Au fu
MktkkLkk WkkukLkk krhuLku Mk{sku.
fkkLke Ss.7 - 9
fkkLke Ss.7 - 9, S.6 {kt Mkkrkk fko {ku
nfefkkuLke MkwMktkkkk su yuf nkhLkku kk kLkku
Au kuLkk MkektkLkwt Wknh ykku Au.
S.8 fkuRk nfefkLku MkwMktkk kLkku Au yLku
fkuRk rkek nfefk ykk kku MkwMktkk

nfefkLkku u ykk kku kikhe kou Au ykk
We fhe Au. S.8 kk ykk fkokneLkk Mktkt{kt
kkfkhLke kikhe ykk koqtf Lkku Mk{ku
fhu Au fu su MkwMktkk nku.
S.8Lkku wkMkku (1), kowtfLkku wkMkku fhke
ku sku Au fu koqtf rLkLkkuLkku Mk{ku

fhkku Lkke u ku rLkuLkku Lke Mkkku nku yLku rLkuLkku
rMkkLkk ke f]kuLkku wkMkku fhkk nku. kuke yu
Mk kk Au fu kVkk yu Au fu, yuf kksw,
rLkuLkkuLke rLkkMkkk [u, kkk keS kksw,
rLkuLkku fu su fkuR yuf [kuMk f]Lke Mkkku nku yLku
kuLkku wkMkku fhkkt nku.
S.8 Lkku wkMkku (2) yuwt sku Au fu khu fkuR
kLkwt f] MkwMktkk nku, fkuRk rLkuLk su kuLku

fhk{kt ykwt nku ykk kuLke nkshe{kt fhk{kt
ykwt nku yLku Mkktwt fu su ykku kowtfLku yMkh
fhkwt nku, ku k MkwMktkk Au.
Wknh : Mkk yu Au fu, B ku A Lkku Yk. 10000/-
Lkku ukkh Au ? nfefk yue Au fu A Lkk yu C Lku kuLku

kiMkk WAeLkk ykkk fkwt yLku D Lkkyu ALke nkshe{kt
C Lku fkwt yLku ku MkkteLku ku BLkku Yk. 10000/- Lkku
ukkh Au {kxu nwt kLku Mkkn ykkwt Awt fu A Lkku hkuMkku
Lkk hkeMk yu fkuRk skk ykk kh A qh

skku hkku, ku MkwMktkk nfefkku Au.
e k kwLkku kLkke ku kkukkLke kuhnksheLke

eue e yu S.11 Lke[u kwhkkLkku rLk{ Au.
Wknh : A yuf kwLkkLkku ykhkuke Au. nfefkku yue
Wknh : Mkk yu Au fu A Lkk yu y{wf [kuMk
Au fu, fnukkk kwLkkLkk knuk ykk ku ku ykk

kuLkk kAe ALkk yu kwhkku kqhku kkzku fu su kueLke
nkshe kkkkuLke nfefkku ykkk {kxu kuhe su. su
kueLke khVuLke nu, yLku kuLke Wkh kue kwhkkLkku
Lkk fkuo ykk Awkkku, ykk yuk kyku fu
su Mkkkeyku nkuR fu ku{Lke nkshe yxfke ykk
kku ku{Lke kuhnkshe {ue ee ykk kykuLku
kuLkwt {kLk hkeLku kuxku kwhkku ykkk {kxu [kk.
u :
Mkktkurkf kwhkk hkkk fuMkku{kt, kkfkhkuLkwt
f]/kVkLke kkA MkkrkkeLkwt u ykkk k
fhu Au. u yu Rhkkke yk Au. Black's Lkku
fkkLkku fku uLku yuf kLku f] fhkkt kuhu
Au kuwt kkrk fhu Au. khu kt MkwMktkk
nfefkLkku ykk rkek nfefkLkku kwhkku nku,
khu u rMktkk kLku Au.
Wknh : A kiMkkLkk [wfktLkk {eLkkk nuX B
Mkk{u kku fhu Au. B {eLkkk kLkkkLkku RLkfkh

fhu Au. yue nfefk fu fnukke heku khu {eLkkk
kLkkk{kt ykku ku Mk{u B Lku fkuR yuf [kuMk nukw
{kxu kiMkkLke sYh nke, ku MkwMktkk Au.
fkkLke S.11
fkkLke S.11Lku e ku fkkLkk fh-2 Lke
k[k kkLke ukkRyku khefu uk{kt yku Au ku
fkkLke keS ukkRyku khk MkwMktkk kLkku
nfefkkuke yk kzu Au, sue fu, S.7 ykk S.32,
fkh fu S.11 nuXLke MkwMktkk nfefk {kxu k{ yu
Mktkkukwt uRyu fu ku MkwMktkk nfefkLkwt yMk Wwt
fhu ykk rkek nfefk ykk y
nku. yu k hkwt {nLkwt Au fu Vkuskhe fuMkku{kt
rMku ffkk{kt kwLkku fkuo. nfefku ku rMku A

knkuh{kt nkku ku MkwMktkk Au. nfefk fu khu kwLkku
fkuo ku Mk{Lke ykMkkkMk A kwLkku fkoLke skyuke
qh nkku, yu wt y kku ku{ Akkt y
Lkke fu kuu kuwt fwO, ku MkwMktkk Au.
fkkLke Ss.17 23: fkwkkku :

fkwkkku S.17 {kt rLkuLk, {kirf ykk MkkuS
ykk ktrkf MYk{kt ykkk{kt yke nku ku heku
kkrk fhk{kt yku Au fu su rkek nfefk
ykk MkwMktkk nfefkLkk yLkw{kLk kkkku Mkq[Lk fhu
Au yLku ku fkuRk kyku khk fhk{kt ykwt nku
yLku fkuRk Mktukku nuX su ynk Lke[u kou
Au.
Ss.18-20 Lke S.17 Lke fkqkk Lke kk{kt
kok{kt yku kyku ykk MktukkuLkku

Wu fhu Au.
fkqkk yu nfefkLkwt rLkuLk Au fu su Mkk{ukk

kkswke Wuk{kt yku nfefk Mkk[e Au kuwt
skeLku kwhkku hsw fhk{ktke {wke ykku Au ykk
skku fhu A.yk f{ Vk {kirf ykk urk
(MkkuS) fkqkkku Mkk{u s kLk kuhu Au. S.18 fu su
koqtf Mkk{u kLk kuhu Au fu su fkqkk kLke fu.
fkqkkku kwhkk{kt kkfkh Mkk{u {kL hkk{kt
yku Au khu ku s kkfkh khk uk{kt yku
eLkk Mk Mkkku rMktkk nku. kk khefu, u
fkuR k rkLke kk{kt yue e fhu fu kuLkku
tkLkku kkekh kuLkku ukkh Au. kkLkk MYk{kt
kuLkk khk ku s tkfe kkekhLku yuwt skeLku fu
kuykuLke [u fkuR kkfe [wfwt Lkke kuwt fhk{kt
yku rLkuLk fkqkkLkku yuf kk zu yLku kuLkk
kkLku kuxku kkzu.
fkwkkkuLku rMk]k heku ykke ykk keLkykke

yu{ ku fkhLke fkqkkku{kt keof]k fhe fk.
kkfkh khk ykke fkqkk fkuRk fkokne{kt
fkokne Y kkkt knukt fhk{kt yku Au yLku ku
kwhkku skku fhkLkku kk kLkku Au su kkfkhLku
ktLkfkko Au su fkqkk fhu Au. keLk ykke
fkqkkku yue Au fu su fuMkLkk hufzo Wkh ukke Lkke
yLku SLk ykk tkLkk Mkk{kL Mk{kkk{kt
We fu. ku{ Akkt, yMk{kLk ykke fkqkkku,
keLk ykke fkqkkku Vk ykqhke heku s
ktLkfko Au, rMkk fu fkuMkhLkk rkktLkku k
nku.
S.21 yuwt sku Au fu fkqkkku MkwMktkk Au yLku ku
fhLkkh k Mkk{u Mkkrkk fhk{kt yku, khtkw ku

yue kLke khVu{kt kuLkk khk Mkkrkk Lkk fhe
fk fu su ku fhkku nku, rMkk fu y{wf [kuMk
Mktukku{kt yk ukkR kkA yuku rMkktk Au fu su
k fkqkk fhkku nku kuLku kuLkwt kkukkLkwt rLkuLk
Mkkrkk fhkLke khkLkke ykke uRyu Lkn kt
Mkwe yke fkwkkku fheLku ku k khk Axfe sk
{kxuLkk {wkyku WkMkk fhkLkk kuLkk ykk kueLkk
kuxk f]{ktke Axfe skLkwt Mknuwt nku.
Wknh : A yLku B[u Mkk yu Au fu fkuR [kuMk
Mkkus kuxku kLkkkkt ykku Au fu fu{ ? A yuwt

fkw fhu Au fu ku Mkk[ku Au, B sku Au fu ku kLkkxe
Au. A B Lkk rLkuLkke yuwt Mkkrkk fhe fu Au fu ku
Mkk[ku Au yLku B A Lkk rLkuLk khk yuwt Mkkrkk fhe
fu fu ku kLkkxe Au. khtkw A kuLkk kkukkLkk s khk
fhk{kt ykuwt rLkuLk Mkkrkk Lk fhe fu fu
Mkkus Mkk[ku Au yLku B kuLkk kkukkLkk khk fhk{kt
ykuk rLkuLk fu Mkkus kLkkxe Au ku Mkkrkk Lk
fhe fu.
ku{ Akkt, S.21 k ykkku sku Au su fkwkkku

fhLkkh k khk ku Mkkrkk fhe fk. kqokn
rMkk fhk{kt yku kknkh rkLke kk{kt
[[ko hBkLk kou nkukLkwt kkku Au su S.21 khk
ykhkek fhk{kt yku Au yLku fkuRk fkqkk ku

[[koyku{kt fhk{kt yku nku ku MkwMktkk Lkne kLku
ykk ku fhLkkh k Mkk{u Mkkrkk fhe fk.
fkkLke Ss.24 30 : fkwkkku

fkkLke Ss.24 - 26 rMktkk nku kue fkqkkku
Mkkku fko fhu Au khu fkkLke Ss.27 - 30 yue
fkqkkku Mkkku fko fhu Au fu su ykk kLk{kt R
fu. yk fkk{kt fkqkk Lke kk
ykkk{kt yku Lkke.
Pakala Narayana Swami v. Emperor
(AIR 1939 PC 47) Lkk fuMk{kt Xhku Au fu
fkqkk fkq fhe s uRyu fu su kwLkkLkk Mkto{kt

nku ykk {nk{ heku fkuRk nu, k{k{ nfefkku
fu su kwLkku zu kuk kAeLkk fuMkku{kt, kfkk Lkkhk
Mk{eLkk fuMkLkku Wu fhkkt Mkkuo[ ykku Xhku
Au fu fkqkk kwLkku fhu fhkwt nkuwt s uRyu ykk
fkuRk f{ku, {kuxukku k{k{ nfefkku fkq fhkwt
nkuwt uRyu fu su kwLkku zu. yuwt rLkuLk fu su
yk{]rkke kkkk hkkwt nku ku fkqkLk Lk
kLke fu.
k{k{ fkqkkku yu fkqkkku s Au. kuLkkke Wxwt Mk
Lkne nkuk Akkt k fkqkkku Vk Vkuskhe
{wf{kyku{kt s fhk{kt yku Au khu fkqkkku
rkLke yLku rkLke yLku Vkuskhe ktLku fkokne{kt
fhe fk. fkqkk kuLkk fkhke ku fhLkkh {kxu qk
s kteh MkLkk kkkku kze fu yLku kuke,
fkku kuLkk MiAef fkhLke fkuRk fkwkk Wkh
{kuxk{kt {kuxwt {n {wfu Au. MkwMktkk kLkke fkqkk
{kxu, ku MiAef nkuk Wkhktk, ku ykhkuke khk
kueLke ku s fhwt uRyu.
fkqkk ku fkhLke nku Au, ykke yLku
keLkykke. ykke fkqkk e{eLk kuMkeh
fkuz, 1973 Lke S.164 {kt LkkUk{kt yku Au yLku ku
MkwMktkk kLkk {kxu, S.164 Lke Cr.P.C. Lke
ukkRyku yLku Mkk[ukeyku krhkqo ke s uRyu.
keLk ykke fkqkkkuLku kqhkkLkk Lkkk MYk

khefu kk{kt yku Au, yLku Mkk{kL heku kuLkk Wkh
ykkh hkkk knuk ku Mk{koLk {ktku Au, S.24
k khk fhk{kt ykue fkqkk Wkh kk {qfu
Au fu su ykkLku kku fu ku fkuR Mkkk{kt nku kue
k khk ykkk{kt yku ku, k[, {feke
fkokne{kt fhk{kt yke nku. yuwt LkkUk{kt yku
fu fkqkkLku rMktkk kwt, k[ yLku kuLk
sue Mkwyku Mkkrkke khefu kkke sYhe Lkke.
yuxwt kwhkwt Au u ykkLkk {Lk{kt fkuR tfk
We nku (State of Rajasthan v. Raja
Ram, (2003) 8 SCC 180)
S.25 ykhkuke k khk kkueMk yrfkhe Mk{k
fhk{kt yku fkqkkku Wkh kk {wfu Au. S.25 nukw

yuku Au fu kkueMk yrfkhe kuhfkuMkh heku sue fu
kf{fe, kkMk ykk keS fkuR heku ykhkuke
kLku yke fkqkkku fhk kk fheLku fkqkkku
Lk {uu, fu su Mkk[w nku ykk Lk k nku.
Vkuskhe {wf{kyku{kt yk khku 1884{kt {kL
fhk{kt ykku Au. (Queen Empress v.
Babu Lal, (1884) ILR 6 All 509).
kkkwkLkk rfMMkk{kt ykku yuwt LkkUu Au fu
kwhkkLke fkkLke ykku yuwt LkkUu Au fu kwhkkLke
fkkLke S.25 yue heku zk{kt yku Au fu
ykhkuke k kkMkuke fkuR fkqkk fhkk {kxu
kkueMk yrfkheyku khk yk[hk{kt ykke
kuhfkuMkh hekhMk{ku fu su Mk fhkkLkku Vkku
{uk {kxu fhkk{kt ykke nku Au. ku hkufe
fk ykk kku rLkhkof Xhke fk. khu nsw
Mkwe krhMkrkyku{kt fkuR Mkwkhku ku Lkke ku{ Akkt
S.25 yu ykhkukeLku {kku qk s f{ke yrfkh Au
yLku ku kkueMkLku ykhkuke kyku kkMkuke k
k[ ykk keS heku fkqkk {ukLkk Lk{kt
yhkuf Au.
w{kt, S.25 M.kukkhkuk Mkk{u ktkh{kt
ykkk{kt yku yrfkhkuLkwt hk fhu Au. Mke{k wf
yLku Mke{knkko yrfkheyku fu suyku ku{Lke
ykkeLkw{k nuMkekke fko fhu Au kuykuLku S.25

nuXLkkt rLk{{ktke {wk Xhkk{kt yku Au.
(State of Punjab v. Barkat Ram, AIR
1972 SC 276).
S.25 Lkk rLk{{ktke TADA yLku POTA suk
fkkykuLku yk fhk{kt yku Au yLku ku W[

kkueMk yrfkheyku Mk{k fhk{kt yku fkqkkkuLku
fzf Mkk[ukeyku nuX {kL ku Au.
fkkLke S.26
fkkLke S.26 nuX, fkuRk fkqkk fu su fkuR
k khk ku khu kkueMk yrfkheLke nehkMkk{kt
nku khu fhk{kt yke nku, rMkk fu ku
{uSMxuxLke kkfkrf nkshe{kt fhk{kt yke nku,
ku kue k {kt rLkYkk{kt yku rMkktkLkkt khk
khefu ke fk yLku yuk zh nuX ykkh hke
fk fu kkueMk kuhfkuMkh heku ykhkukeLku fkqkk
fhk {fku ykk kk fhu, yLku u kkueMkLku
Lkne kku ke fkuRLku yuwt LkkUk{kt yku fu Mktkk
nehkMkk huh hkfz yuku yko Lkke fhke.
fkkLke S.27
S.27 yuwt sku Au fu khu fkuR yuf ykhkuke
k fu su kkueMk yrfkheLke nehkMkk{kt nku khu

kuuu Mkkkue {krnkeLkk kkk MYku fkuR nfefk
wk kk{u khu yue {krnke fu su Mk heku wu
nfefkLkk Mktkt{kt nku kuLku Mkkrkk fhe uRyu. yk
f{ kkkMk fkko MktMkkyku khk xMVkux khefu su
ekwt Au kuLku kLkkk {kxu Wkkukk{kt uk{kt yku
Au.
yu ykLkwt Au fu {krnke kwLk:kr Mkwe kuhe se
uRyu, khu u kkueMk [kuMk skyu {q u
rku ke nke, kku yk f{Lkku fkuR y{ Lkke.
S.27 yu {w k Wkh zk{kt yku Au fu u
ykhkuke khk fhk{kt ykue fkqkk yu nfefkLkk
xMVkuxke Mk{koLk k fhkwt nku, fkh fu yke
fkqkk nfefkLkk xMVkuxLku Mktktrk Au, kku ku Mkk[w

Au. yuwt khe fk yLku Lkn fu U[e fkZuwt.
S.27, kkuzu u ytu kuLke kkkLku fkhu S.25 yLku
26{kt k fhue hk khefu kk{kt yku Au.
Pulukuri Kotayya v. King-Emperor, AIR

1947 PC 67 Lkk fuMk{kt ee fkWLMkeu Xhku Au
fu :
S.27 fu su fk{f heku ykuk{kt yku Lkke

ku yuwt sku Au fu rkktLkku ykk su ykkWLke
f{{kt kk{kt yku Au yLku ku [kuMk rLkuLkku
fu su yuf k khk kkueMk nehkMkk{kt fhk{kt
yku Au kuLku Mkkrkk fhk {kxu Mkkk ykku Au.
f{Lku y{{kt kk {kxu sYhe hk yu Au fu
fkuRk nfefkLkku xMVkux su fkuRk kwLkkLkk
ykhkuke khk kkueMk yrfkheLke nehkMkk{kt
ykkk{kt yku {krnkeLkk kkk Yku ku nku
kku ku kuLke Mk{k s fhwt uRyu yLku kuLke nuX e
ke {krnke fu su Mktkqoheku ku nfefkLkk
xMVkuxke Mktktek nku ku Mkkrkk kwt uRyu.
State of Bombay v. Kathi Kalu Oghad,
AIR 1960 SC 1125 {kt Mkkuo[ ykkLke
690, Mkkuo[ ykku Xhku Au fu Vhrskk kuRLk
{uketk, Lkkhfku yuLkkeMkeMk yLku Mk kuf krhkku

kuhktkhe Au fkh fu ku kkk yrfkhkuLkku
tk fhu Au ykk krhkku khk {uu {krnke
fkkLke S.27 Lke[u MkwMktkk nkukLke {ktke fhk{kt
ykue, khtkw Mkkuo[ ykku Xhkwt fu yke
{krnke fu su ykhkuke ykk krhkku fhk MiAef
kikh kku nku yLku {uk{kt yku nku kku s ku
{kL hnuu.
kuhfkuMkh {uu kwhkku

State v. Navjot Sandhu & Afsan Guru,
(2005) 11 SCC 600 {kt ykhkuke khk xuk
hufkuzoLkku kwhkku/VkuLk xuk hufkuzeOk fu su fkkLke kqhke

rkLku xuekkV khk nuX fkkLkku tk fheLku
{uk{kt yku kuLke {kLkk kkkku Mkk
WXkk{kt yku. Mkkuo[ ykku Xhku fu
xuekkV khkLke ukkRykue yMef]ke ykk
ykqhke Mef]ke ykkkuykk {kLkkLku yMkh fhke
Lkke. yLku R. M. Malkani v. State of
Maharashtra, 1973 Cri. L. J. 228.
yk ukkRLke ktkhekk Uttar Pradesh v.
khkLke ykkku khu kuhfkuMkh heku {uk{kt

yku kwhkkLkk {wk khV kLk kuhu Au (kk
khefu, kuhfkuMkh heku k ykk r{fkLke
kkkMk{ktke) khu Xhku Au fu u kwhkku kuhfkuMkh
heku {uk{kt ykku nku kku k ku kwLkkLkk fk{u
knku{k Vh{kk{kt yku k Mkk{u Wkkuk{kt
R fk. Mkkuo[ ykkLke ktkhe kuL[u k
Deoman Upadhyay, AIR 1960 SC

1125. {kt kzfkhk{kt yku nke. Mkkuo[
Pooranmal v. Director of Inspection,

(1974) 1 SCC 345 Lkk fuMk{kt yk rMkktkLku k
ykkekh Lk{qkLke kLku kuL[u Xhku Au fu S.27

nuX {kL rLkuLkku ktkhLkk A.20(3) {kt kzu
Lknet rMkk fu ykwt Vhrskkkwt {krnke {uk
{kxu Wkkuk{kt ukwt nku.
ykku Xhkwt fu S.27 ktkhLkk A.14 Lkku tk

fhke Lkke fkh fu kt nehkMkk{ktLke kyku yLku
nehkMkk{kt Lkne nku kue kyku [u {kL
kVkk nkukLku fkhu yLku kuyku yuf Mkhwt Mkthk
{ktkkk Lkke.
nkLkk [wfkk{kt, Smt. Selvi & Others v.
State of Karnataka, 2010 (4) SCALE
{tswh fhu Au.
fkkLke S.29
S.29 keLkykke fkqkkku Mkkku fko fhu Au fu su
Ss.24 - 28 khk Mkt[krk Lkke.

S.30

S.30 MknykhkukeykuLke fkqkkku Mkkku fko fhu Au.
yk ukkRyku Lku S.133 Mkkku kVkk k {kxu

kwLkk fhe fk fu su kukkkeLkk kwhkk Mkkku fko
fhu Au S.133 yuwt sku Au fu kukkke ykhkuke
Mkk{u Mkk{ Mkkke nkuku uRu.
Mkkuo[ yku yuwt Xhku Au fu ykhkukeLku Mk fhkkt
knukt kukkkeLkku kqhkku kwe {ukku nkuku uRu
yLku yk rfku S.30 Lke[uLkk kwhkkLkwt ykoxLk
fhk {kxu k yLkwMkhk{kt yku Au.
(Kalpanath Rai v. State, 1997 (8) SCC
732)
Suresh Budharmal Kalani v. State of
Maharashtra, 1998 (7) SCC 337 {kt yuw
Xhkk{kt yku Au fu ykhkukeLke fkwkk

Mknykhkuke Mkk{u, Wkkuk{kt ue uRyu Lkne
rMkk fu ku fhLkkh k {wf{kLkku Mkk{Lkku fhkku
nku.
Wknh : A yLku B Mkk{u C Lkk qLk {kxu Mktwk heku
{wf{ku [ku Au yuwt Mkkrkk ku fu A Lkkyu fkwt fu

{U yLku B yu C Lkwt qLk fwO. ykk yk fkqkkLke
yMkh B Mkk{u k r[khe fu.
Wknh : A Wkh C Lkk qLkLkku {wf{ku [ku Au. kt
yuwt kok {kxuLkku kqhkku Au fu A yLku B khk C Lkwt

qLk fhk{kt ykwt, yLku B yu fkwt fu {U yLku A Lkkyu
C Lkwt qLk fwO Au yk rLkuLk ykk khk A Lke Mkk{u
r[khk{kt R fk Lkn fkh fu B Mkk{u Mktwk
{wf{ku [kkku Lkke.
Ss.32 yLku 33 : kyku khk rLkuLkku fu su{Lku
Mkkkeyku fhe fk Lkne.
S.32 sku Au fu : ........ khk fhk{kt rLkLkku :
yue k fu su {]w kk{e Au

yue k fu suLku kue fk Lkne.
yue k fu su kwhkku ykkk {kxu

yk{kLk kLku Au.
yue k fu suLke nkshe kuhkske rtk
ykk [o rMkk {ue fk Lkrn.
yu ou Mktukku{kt MkwMktkk Au.
{hkukh rLkuLkku
S.32(1) {]wLkk fkh Mktkt{kt fhu rLkuLkku Mkkku
fko fhu Au. yk ukkR Lke[u fhu rLkuLkku keS

heku {hkukh rLkuLkku khefu ekk Au. S.32 yu
Mkktu rLk{Lkku ykk Au. yk ukkRLku huf
{kxu kkMkLkk rfMMkkyku{kt ykhLkkh Wkkuk{kt
uk{kt yku Au. su{kt nusLkku kuk kLkLkkhkykuLku,
kkeke kMkkrf khk Mkk{ nkukLkwt nuh fhkk
kk kuykuLkk rLkuLkku ykkkLke kfku ykkk{kt yku
Au, yk rLkuLkku khkk Vkuskhe fkokne{kt
Wkkuk{kt R fk Au.
kfkk Lkkhk Mk{eLkk rfMMkk{kt {]w kk{Lkkhu kuLke
kLkeLku yuwt rLkuLk ykku fu ku ykhkuke kkMku kiMkk
uk sR hkku nkku. kkuzk rMkku kAe {h sLkkhLke
k yuf kuxe{ktke {e yku nke fu su ykhkuke
khk hek{kt yku nke. yuwt Xhkk{kt yku
fu {hsLkkh khk kuLke kLke Mk{k fhk{kt yku
rLkuLk S.32(1) Lke[u nkhLkk Mktuk fu su {]w{kt
krhBku ku heku kwhkk khefu S.32(1) nuX {kL
Au. {hkukh rLkuLk MkwMktkk kLkk {kxu yuwt
Mkkrkk kwt uRyu fu rLkuLk fhLkkh k kLkk{kt
ku RykuLkk krhk{u s {]w kkBku Au.
Ss.40 - 45 : khu MkwMktkk nku khu ykkkuLkk
[wfkkyku :
fkkLke S.40
S.40 sku Au fu fkuRk [wfkku, nwf{ ykk
nwf{Lkk{wt yMk fu fkk khk fkuRk ykkLku

fkuRk kkLke Lkrf LkkU ukk ykk {wf{ku
[kkk hkufu, yu yuf MkwMktkk nfefk Au khu

Mkk yu Au fu yke ykku kuk kkLke Lkef
LkkU ue uRyu. ykk yuk {wf{k [kk
uRyu ? {kxu S.40 nuXLkk [wfkkLke MkwMktkkkk
ukkR{kt skk {kuLkk fkkLkk fkhLkk
yMk Wkh ykkh hku Au. yk ukkR{kt
kkkYk rMkktk yuku Au fu yuf kLku yuf s
fkhMkh ku k htzku uRyu Lkn.
Vkuskhe fkk nuX, yk rMkktkLku ktkhLkk
A.20(2) {kt ykhe uk{kt yku Au yLku Cr.P.C.
S.300 {kt rMk]k fhk{kt yku Au, su{kt u yuf
k Wkh Mkk{ ykk khk {wf{ku [kk{kt
ykku nku yLku ku Awxe kku nku ykk Mk kk{u
nku kku kuLke Mkk{u kuku s kwLkku ykk kwLkkyku su
yufMkhe nfefkku{ktke Wkk nku kuLkk {kxu
keS k {wf{ku [ke fk Lkne.
Wknh : A reLkku hnukMke Au yLku ku [kuheLkku
ykhkuke Au yLku kuLku Mkk{ nwfw{k hkke ykk

khk kwLkukkh Xhkk{kt yku Au yLku Mk fhk{kt
yku Au. khu {wf{kLkk fkhLkku y{wf kk
fkLkkwh{kt WkMkk ku nkku yLku nu fkLkkwhLke
ykk yufMkhe nfefkku Wkh A Mkk{u {wf{ku
[kk {ktku Au. A kueLku kwLkukkh Xuhkku yLku
Mk fhkku yk [wfkku fkLkkwhLke ykk Mk{k hsw
fhe fu, fu su S.40 nuX MkwMktkk kLku yLku
fkLkkwhLke ykkLku yufMkhe nfefkku Wkh keu
{wf{ku [kkk hkufu.
rkLke fkk{kt, yk rMkktk Mkee kuMkeh fkuzLke
1908 Lke S.11 {kt uk {u Au, rLkeok kkkkLkk
rMkktk Mkkku fko fhu Au. yuf kfhkhe ykk rkek
kkkk fu su yuf k Mkk{ kkfkhku [u Vheke
[ke fk Lknet. {kxu Lke[e ykkkuLkk
[wfkkyku yuf Mk{kLk nfefkku Wkh fkuRk ke
kk ykk fkokneLke Lkef LkkU ukk hkufk {kxu
S.40 nuX MkwMktkk kLku.
rkLke ykkLkk [wfkkLke Vkuskhe ykkku Wkh

MkwMktkkkk kkk kuLkkke rkhek
ykLkku Mkk yuku Au fu Vkuskhe fuMkku{kt rkLke
ykkLkk [wfkkLke MkwMktkkkk ykk kuLkkke
rkhek K. G. Premshanker v. Inspector
of Police & Another, (2002) 8 SCC 87
{kt, Mkkuo[ ykku yuwt Xhku Au fu ;

ykkWLkku [wfkku su ykhe Au kuLke Wkh
kwhkkLkk fkkLke Ss.40 - 43 {kt skk
{ku ykkh hke fk.
Mk{kLk kkfkhku [uLk rkLke kkyku{kt,
kqoLk Lkku rMkktk kkw kzu,
Vkuskhe {wf{k{kt, Cr.P.C. Lke S.300 yue
ukkR zu Au fu u yuf k k rLkkuok
Awxu nku ykk Mk kk{u nku kku kuLke Mkk{u
Mk{kLk kwLkk {kxu Vheke {wf{ku [ke fk
Lkne. u ku{kt kou hkku Mktkkukkke nku ;
yLku
u Vkuskhe {wf{ku yLku rkLke fkokne yuf
s fkh {kxu nku yLku u Ss.40 - 43 {kt
kou hkku{ktLke fkuRk yuf hk Mktkkukkke
nku kku rkLke ykkLkku [wfkku MkwMktkk
kLku, khtkw yuw Lk fne fk fu ku ykhe
kku rMkk fu S.41 {kt sku nku.
ykku w{kt Xhku Au fu ykku yuwt Lke
fhkLkwt hnuu fu ykkWe rkLke fkokne{kt kMkkh
fhk{kt yku [wfkku, nwf{ ykk nwf{Lkk{wt (u
Ss.40 yLku 42 nuX ykk fkkLke keS
ukkRyku nuX MkwMktkk nku kku) fuxe nu ku{kt
rLkeok fhk{kt yku kkkkkuLkk yLkwMktkLku
ktLkfkko ykk ytke{ kku.
Wknh : A khk B Lke r{fk{kt fnukkk kuhfku
ukk fu{kt B yu kuLkku {krfe n nuh fhk

yLku A kkMkuke fku {uk {kxu kku k fkuo.
yk kk{kt nwf{Lkk{wt fhk{kt ykwt. khkk, A
Mkk{u B khk kuhfku u kkkkuLke Vkuskhe
Vrhk{kt, kkfkhku [u rkLke fkokne{kt kMkkh

fhk{kt yku [wfkku MkwMktkk kLku yLku yk
yuwt rLkkof heku yuwt Xhke fu fu ku BLkku {krfe
n kkk r{fkLkku fku Mkkrkk fhu Au. ykk
rfMMkk{kt A Lku kuhfku u {kxu kwLkukkh Xhke
fk.
{kxu huf rfMMkkyku{kt, Mkkik{ Mkk fu su r[khk
{ktke uu ku yu Au fu [wfkku, nwf{ ykk nwf{Lkk{wt
MkwMktkk Au fu fu{ ? yLku keu Mkk, u MkwMktkk nku
kku kuLke yMkh wt? {kork nukwt {kxu yuwt MkwMktkk Au
fu su{ fu u yLku rkek nfefk khefu yk khuf
rfMMkkLke nfefkku Wkh ykkh hku.
yk rfku Wkh kksukh{kt [wfkkyku uX hk{k
Seth Ramdayal Jat v. Lakshmi Prasad,
JT 2009 (5) SCC 461, and Syed Askari
Hadi Ali Augustine Imam v. State of
Delhi, JT 2009 (4) SCC 522, su{kt yuwt
ykufLk fhk{kt yku Au fu fu.S. u{tfhLkk

fuMk{kt Xhkk {ku u rkLke ykk khk
ykkk{kt yku [wfkku Vkuskhe ykkLku
ktLkfkko Lk nku kku Vkuskhe ykk khk
ykkk{kt yku [wfkku rkLke ykkLku
[kuMkku ktLkfkko kku Lkn.
Vkuskhe fkokneyku{kt, ykhkukeLkk kwLkk kkkkuLkku

Mkk ykku Lke fhkLkku nku Au, yLku kuu kuLke
Mk{kLkk kwhkk Wkhke Mk{kLk kkfkhku [uLkk
rkLke {wf{kLkk [wfkkke Mktk hneLku s ykwt
fhwt uEyu. k{k{ rfMMkkyku{kt [wfkku ykk kku
nwf{Lkk{w kwhkk{kt {kL Lkke.
fkkLke S.44
S.44 yuwt sku Au fu fkuEk kkfkh fkkLke
Ss.40, 41 yLku 42 nuXLkk fkuEk [wfkku
Mkk{ukk kkfkh khk MkwMktkk Au kue {ktke

fhk{kt yke Au. kuwt koe fu Au ku ykk khk
kuLke Mkk{kk rMkk ykkk{kt ykw nkwt ykk kku
ku Aukhkze ykk kku {ukkekkke {uk{kt

ykwt nkwt.
fkkLke Ss.45 ke 51 : kkrnk kkfkhLkku yrk

khu MkwMktkk nku khu
khu kfhkh fkuE [kuMk rMkkhku Mktktrk nku khu
ykkLku rLkktkLke {Lke sYh kzu Au. ku{ nkuk
Akkt k kkrnk kykuLkk yrkku ykk
{kLkkyku ykk Mk{kLke fkokne{kt rMktkk
nkukke y{kL Au, fkk nuX kkrnk kkfkhLkku
[kuMk fkhLkku kwhkku {kL fhk{kt yku Au.
rLkktkLkku kwhkku
S.45 sku Au fu khu ykku rue fkkLkk
{wk nuX yrk kktkLkku nku ykk rkkLk

ykk fk ykk nMkhukLke Akk ykk nMkkkh
ykukLkk nku khu rLkktkkuLkk yrkku
MkwMktkk nrffk Au.
yk kwhkkLkk MYkLku Lkkw Xhkk{kt yku Au.
Vkuskhe {wf{kyku{kt kkeke yrk/ kwhkku su
kkeke Mkkrf khk ykkk{kt ykku nku kuLku
hkuMkkkkk LkshuuLkkh Mkkke/yktu uu swkkLke
Xhkk{kt yku Au. (See Ramakant Rai v.
Madan Rai, 2003 (12) SCC 395)
ykkkuyu yue Mkkn ykku Au fu rLkktkLkk

yrk Mkkku fko fhke ku Mktkqo kwhkku
ykkkLke Mkkku Mkkku kqhke hfkh yu Mkk[ukeLkku
k Wkkuk fhku. (See Murari Lal v. State
of Madhya Pradesh, AIR 1980 SC
531)
S.45 yLku 47 yuwt {kL hku Au fu nMkkkh
rLkktkLkk kwhkk kfe, LkkhLkk kwhkk kfe yLku

Mkkkk kLkk nMkkkhLkku fkh nku kuk
kLkk kwhkk khk Mkkrkk fhe fk Au. yuwt
LkkUk{kt yku fu fkkLke S.73 nuX ykk kkuku
s Mkne k ykk rMkkLke kwLkk fhk {kxu

Mkk{ Au.
fkkLke S.52 ke 55 : [krh khu MkwMktkk nku

khu
fkkLke Ss.52 ke 55 rkLke kk{kt kkfkhkuLkk
[krhLkk kwhkk Mkkku fko fhu Au. khu Ss.53
yLku 54 Vkuskhe {wf{kyku{kt kkfkhkuLkk [krhLkk
kwhkk Mkkku fko fhu Au. S.55 Lkk wkMkk nuX Mktkk
[krh kLke rkck kkk kuLke swkkLke ktLkuLkku
Mk{ku fhu Au.
Vkuskhe {wf{k{kt S.54 nuX ykhkuke qkfkLkwt
hkk [krh rMktkk Au. u yuku kwhkku ykkk{kt
Lk ykku nku fu ku MkkY [krh hku Au yLku kuk
rfMMkk{kt yue nfefk fu ykhkukeLkwt [krh hkk
nkw ku MkwMktkk kLku Au.
kk : 2 kwhkk Wkh
fkkLke Ss.56 ke 58 : nfefkku fu su Mkkrkk fhe

sYhe Lkke
S.57 yue nfefkku sku Au fu suLke ykku
Lkef LkkU ue s uEyu yu S.56 Lkk fkhu

yke nfefkku Mkkrkk fhe sYhe Lkke. kk
khefu, yke nfefkku khke rMkkh{kt y{{kt
nku kuk k{k{ fkkyku, Mk{Lkk kkku, wrLkkLkwt
kikkurf rksLk, nuh WMkku, WkkMkku yu
hkskkku{kt nuh fhk{kt yku nuh hykuLkku
Mk{ku fhu Au.
S.58 sku Au fu su nfefkku kkfkhku khk fkq
hkk{kt yke nku ku Mkkrkk fhe sYhe Lkke.
fkkLke Ss.59-60 : {kirf kwhkku

k{k{ rLkuLkku fu su ykk {kL hku ykk
kkkMk nuXLke kkkkLke nfefkLkk Mktkt{kt Mkkkeyku
khk kuLke Mk{k LkkUkkLke {ktke fhu kuLku {kirf

kwhkku fnuk{kt yku Au. S.59 sku Au fu
MkkuuLke kkkkku rMkkLke k{k{ kkkkku {kirf
kwhkkke Mkkrkk fhe kzu. S.60 yu Wzke khLkk
rhks Lke yrk Au yLku huf rfMMkkyku{kt
{kirf kwhkku Mkeku nkuku uEyu. ku{ sku Au {kxu
Mkkke yue s nfefkLkku s kwhkku ykke fu fu suLkwt
kLku knunuwt kkLk nku.
Wknh : B khk A Mkk{u B khk A Lku ykkk{kt
yku kiMkk {kxu kku fhk{kt ykku. C kuLkk

kwhkk{kt sku Au fu B yu A kkMku Lkkkt uk nkk fu
su nfefk kuLkku ytkk {kt nke. fkh fu khu B
yu A Lku kiMkk eko. ku Mk{u C nksh nkku. C kuLkk
{kirf kwhkk MkwMktkk Au yLku ku Mkeku kwhkku Wku
fhu. ku{ Akkt, u C kuLkk kwhkk{kt fnu Au fu X
Lkkyu {Lku fkw fu A Lkk yu B Lku kiMkk [wfkLkk Au kku
ku Wzke kh suku kwhkku kku yLku ku MkwMktkk
Lkne kLku.
ykkW skk {wsk, S.6, S.32 yu S.45 nuX
ykkk{kt yku rLkktkLkku kwhkku yu Wzke
khLkk rLk{ Lkk ykkku Au yLku kuLku fkk khk
Mk heku MkwMktkk kLkkk{kt yku Au.
MkkuS kwhkk
S.74 MkkuuLkk yuf koLku nuh Mkkuu
khefu kkrk fhu Au (yLku Mk{u Au) yLku S.75

sku Au fu nuh Mkkuu rMkkLkk k{k{
Mkkuu kLkke Mkkuu Au. Mktkk MkkuS
kwhkk S.3 {kt kkrk fhk{kt yku Au fu
k{k{ Mkkuu ykkLkk rLkrhk {kxu hsq
fhk{kt yku Au.
kkr{f yu kki kwhkk

S.61 sku Au fu Mkkuu{kt Mk{ku Mkw kkr{f
ykk kki kwhkkke Mkkrkk fhe fk.

S.63 kki kwhkkLke Mktkqo kk sku Au yLku
kuLke n{kt {krk Lkfku, yLku ktrkf rk khk

yMk Wkhke fhk{kt yku Lkfku, MkkuuLkk
Mk{kuzek kkku yu yuf k khk ykkk{kt
yku MkkuuLkk kkuLkku {kirf rnMkkk fu kuu
ykk kueyu ku uu nku.
S.65 nuX fkku yuk Mktukku fu kt yuf Mkkus
fu suLkk {kxu kkr{f kwhkkLke kuhnkshe{kt kuLku

Mkkrkk fhk {kxu kki kwhkku Wkkuk{kt E fk
kuwt sku Au. kkr{f kwhkkLku Mkkhk{kt Mkkhku kwhkku
kk{kt yku Au. yu &kk nfefkkuLke qk
s {kuxk{kt {kuxe [kuMkkk kqhe kkzu Au.
kki kwhkku khu ykkku uEyu khu MkkusLkku
kkr{f kwhkku kuLke ku s {kL nku. MkkusLkku
kki kwhkku ykke Lk fk. khu yMk y{kL
kk{kt ykwt nku.
Wknh : yMkLkku VkuxkukkV yu kuLkk kkLkku kki
fkkLke Ss.91 ke 100 : MkkuS kwhkk khk

{kirf kwhkkLke kneMf]rk/yhkuLk
fkkLke S.91
S.91 sku Au fu fhkhLke hkku yuf Mkkus{kt
Wkkhk{kt yke nku yLku k{k{ fuMkku fu su{kt

fkuEk kkkk fkk khk sYhe nku ku Mkkus{kt
Wkkhk{kt yke nku, ykku Mkkus {kk ku
Mkkus khk s Mkkrkk fhe fk Au ykk [kuMk
keof]k fuMkku{kt kuLkk kkkuLkk kki kwhkk kfe.
yk f{ Mkkhk{kt Mkkhku kwhkku Lkku rLk{ Mk{kr
fhu Au fu yuf nrffk Mkkrkk fhk {kxu ykk Mk{k
hkMkk{kt Mkkhku kwhkku {wfku uEyu.
Wknh : u yuf fhkh k ku{kt Mk{kk{kt
ykku nku kku k{k{ ku fu su{kt ku Mk{kk{kt

ykku Au ku Mkkrkk kk s uEyu.
kwhkku Au. u ktLku Mkhkk{kt ykk Lk nku yLku

u yuwt Mkkrkk kk fu su MkwLkku VkuxkukkV uk{kt
yku nkku ku yMk Lk nke.
Wknh : A B Lku B khk [wfku kiMkkLke hMke
Wknh : Lkf Wkhke Lkf Wkkhk{kt yke nku,
fkkLke S.92
khtkw kkAke yMk Mkkku Mkhkk{kt yke nku

kku ku kki kwhkku Au, khtkw su LkfLke Mkhk{e
fhk{kt yke nku ku yMkLkku kki kwhkku Lkke,
suLkk Wkhke Lkf fhk{kt yke nke ku yMk Mkkku
Mkhkk{kt yke nke Akkt k.
EuxkuLkef hufzoLke {kLkk {kxu {krnke kikurkf

rkkLk fkku, 2002 khk fkku{kt Mkwkhku fhk{kt
yku Au. S.65A sku Au fu EuxkuLkeMk
hufzTMkoLkk kkkuLku S.65-B Lke yLkwYkkk{kt Mkkrkk
fhe fk Au. S.65-B Lke yLkwYkkk{kt Mkkrkk fhe
fk Au. S.65-B yue hkku sku Au fu suLke
nuX EuxkuLkef hufzoMk Mkkrkk fhe fk.
ykku Au. [wfkLkku {kirf kwhkku hsq fhk{kt

ykuku. yk kwhkku {kL Au.
fkkLke S.92 yuwt skeLku S.91 Lke kwhe fhu Au

fu yufk u k khk fhkhLku Mkkrkk fhk{kt
ykku nku kku kuLkwt tzLk fhk {kxu, kk {kxu,
W{uhku fhk {kxu, ykk kuLke hkku{ktke
kkkkfefhk {kxu kkfkhku [uLkk {kirf fhkhLkku
kwhkku ykke fk Lkne. yk f{ fhkh{kt k
fhue A hkku hku Au fu su yk ukkE kkALkk
EhkkLkku w wkMkku fhu Au.
Wnknh : r{kLke yuf kkueMke {kMkk{kLk Wkh
ffkkke tzLk nk{kt uk{kt yke. Mkk{kLk

yuf [kuMk nk{kt [Zkk{kt ykku su kukE
kku. nfefk yue Au fu ku [kuMk nkLku
kkueMke{ktke {kirf heku kkfkk hkk{kt yku

nkwt. ku Mkkrkk fhe fk Lkne.
fkkLke S.103
Wknh : A huh urk{kt B Lku Yk. 1000/- kk.
S.103 sku Au fu fkuE yuf nfefkLke MkkrkkeLke
Au. nfefk yue Au fu, yu s ku, yuf {kirf fhkh

k fhk{kt ykuku fu kiMkk March 31 knuk
[wfk uEyu Lkn, ku Mkkrkk fhe fk Lkn.
skkkhe A k Wkh Au su ykk kkMku kuLkwt

yMk {kLkkLke EAk hku Au rMkk fu fkk
khk yuwt skk{kt ykwt nku fu ku nfefkLke
Mkkrkke fkuEk yuf [kuMk k Wkh Au.
Wknh : A yuf eMke B kkMkuke kzuke hku Au
fkkLke Ss.104 113
March 1, 1873 Lkk hkus ykkk {kxu Mkt{k kk
yLku B Lku yuf yuwt fkzo ykku Au suLke Wkh u Au

fu - f{hku, Yk.200/- yuf {neLkkLkk A Lkk yu
{kirf fhkh Mkkrkk fhku uEyu fu yk hkku
yktrf heku hnuXk k Mk{kke nke.
Ss.104 ke 113 rLk{ku sku Au khu MkkrkkeLke
kk-3 : kwhkku hsq fhku yLku kuLke yMkh
skkkhe ykk yuf [kuMk nfefk MkkrkkeLke

skkkhe ykk yuf [kuMk nfefk {kxuLkk
kwhkkLke ykuk, yuf [kuMk rLkkorhk k
Wkh Lkktk{kt yku Au.
kwhkkLke skkkhe
fkkLke S.105
fkkLke Ss.101 ke 111
S.105 sku Au fu Vkuskhe {wf{k{kt, khu k
ykk Mk{kLke fkokne yke ykk Mk{k

kkfkhkuLkk yrfkhku yLku skkkheyku Lke fhk
{kxu Au. Ss.101 ke 111 nuX fkku yuwt MkrMkh
ou Au fu fk kkfkhu fE nfefkku Mkkrkk fhk
{kxu skkkhe Lkeke uEyu.
ykhkuke IPC 1860 nuX kueLkku fuMk fkuEk

Mkk{kL ykkku nuX kk {ktku (ykk fkuEk
kMk ykkku ykk fkkLke fkuEk hk) nuX
fu su IPC ykk fkuE ke fkk{kt ykuk Au,
ykk Mktukku kwhkh fhkLke skkkhe ykhkukeLke
kLku Au. yLku ykku ykk MktukkuLke kuhnkshe
khe s uEyu.
fkkLke S.101
S.101 sku Au fu fkuE nfefkLkwt yMk nuh fhu
kuu s Mkkrnk fhwt uEyu fu ku nfefkku yMk{kt

Au yLku khu yuf k nfefkLkwt yMk Mkkrkk
fhk ktkue nku khu, yuwt fnuk{kt yku Au fu
MkkrkkeLke skkkhe ku k Wkh hnu Au.
Wknh : A yue EAk hku Au fu ykku [wfkku
ykkku uEyu fu ku B Lkk fk{ktLke [kuMk s{eLk

{kxu nkh Au. yLku nfefkkuLkk fkh khk ku nuh
fhu Au yLku B kuLkku ELfkh fhu Au. A Lkk yu kue
nfefkkuLkwt yMk Mkkrkk fhwt s kzu.
Wknh : A qLkLkku ykhkuke, yuwt fkLk fhu Au fu
{ksLke yMkhkkLku fkhu kue f]Lkku fkh e

fu Lkne, A Lkkyu Mkkrkk fhwt s kzu fu kueLke
yMkh {ksLke Au.
Wknh : A qLkLkku ykhkuke, fkLk fhu Au fu kteh
yLku ykfM{f W~fuheLku fkhu kue yk{-ytfwLke

kLke tr[k hne kE nke. A Lkkyu Mkkrkk fhwt
kzu fu kt kteh yLku ykfM{f W~fuhe nke.
fkkLke S.106

S.106 sku Au fu khu fkuEk nfefk fkuEk
kLkku {kt nku, ku nfefk Mkkrkk Mkkrkk

yMkkkh heku fhkLke skkkhe yke kLke
kLku Au. yk f{ yu S.101 {kt skk{kt yku
Mkk{kL A kLke Au su sku Au fu skkkhe A
kLke Au su nfefk nuh fhu Au S.106 Lku kkkYk
fhkku rMkktk Vk yke k[kLke kkkkkuLku s kkw
kzu Au, su rkkeLke ytkk {kt nku Au yLku
khu nfefk yue nku fu su rkke rMkkLke
k k e fu khu kkw kze fu Lkn.
Wknh : khu fkuE yuf k fu su [krh yLku
f]Lkk Mktukku Mkq[kk Lk nku ku rMkkLkk Ehkk

Mkkku f] fhu khu ku Ehkku Mkkrkk fhkLke
skkkhe kuLke Wkh Au. A Mkk{u huu{kt xefex kh
{wMkkVhe fhkLkku ykhkuk Au. kuLke kkMku xefex nke ku
Mkkrkk fhkLke skkkhe kuLke Wkh Au.
yLkw{kLkku
khu ykk nfefkLkk yMkLkwt yLkw{kLk fhu
khu ku yLkw{kLk khefu ykuk Au. yLkw{kLkLkku
Wkkuk fheLku fkkLke Wkrk yu rLk{ Au su yuf
[kuMk nfefk ykk kwhkk{ktke yuf [kuMk
yLkw{kLk fhu Au. ku{ Akk, u ykk yLkw{kLkLke
Mk[kE/hkkw Mkkrkk Lk kk kku kku khkk
yLkw{kLkLkwt tzLk ku kku.
yLkw{kLkLke yMkh yue Au fu kkfkhLku suLke khVu{kt
nfefkLkwt yLkw{kLk fhk{kt ykwt nku kku ku
MkkrkkeLke khtrf skkkhe{ktke Awxku kk Au fu
kt Mkwe yLkw{kLkLkwt tzLk fhk{kt Lk yku kt Mkwe
yLku kuke fheLku skkkhe kkAe kkAk kkfkh Wkh
yke su.
yLkw{kLkku Mkk{kL heku {kMkLkk Mkk{kL yLkw
Wkh ykk rLkke yLku yLkw Wkh kLkkk{kt
yku Au. yLkw{kLkku ku fkhLkk Au. nfefkLkwt
yLkw{kLk, yLku fkkLkwt yLkw{kLk.
fkku S.4 khk sku Au fu kt fkk khk

skk{kt ykwt nku kt ykk nfefkLkwt
yLkw{kLk fhe fu yu nfefkLkwt yLkw{kLk fhu
kt fkk khk Mkq[k{kt ykwt nku yLku [kuMk
nfefkkuLke Mkkrkke Wkh keS nfefkLku rLkkof
Mkkrkk ku nku ku{ exhe heku uu.
fkkLke Ss.79 - 90
Ss.79-90 {krk LkfkuLkk hkkkLkk yLkw{kLkku
Mkkku Mkkus Mktkt{kt yLkw{kLkku sku Au. (S.79),

kwhkkLkk hufzo khefu hsq fhu MkkuuLku kkk
yLkw{kLkku (S.80), Mkhfkhe Mkkk {tz khk
kLkkk{kt yku LkfkLkk ykkusLkkuLku kkk
yLkw{kLkkuLkku (S.83), yu 30 ko swLkk MkkuuLku
kkk yLkw{kLkku (S.90)
fkkLke S.113-A, 113-B yu 114-A

Ss.113-A, 113-B yu 114-A yLkw{u 1983,
1984 yLku 1986 {kt fhk{kt yku Mkwkhk khk
W{uhk{kt yke Au. yk ukkEyku yhkuf yLku

kkk khefu eyku Mkk{uLkk kwLkkyku{kt MkLkku h
khk {kxu W{uhk{kt yku Au.
S.113-A Mkkku kt[kk IPC Lke S.498-A sku
Au fu khu Mkk yu Au fu e khk fhk{kt yku

yk{nk{kt kueLkk krkyu ykk kueLkk krkLkk
fkuEk MkkkMktkteyu kwLkkrnk {kkhe fhe Au.
yLku yuwt kok{kt yku Au fu kueyu kueLkk
Lke kkheke Mkkk ko{kt yk{nk fhe Au. yLku
kueLkku krk ykk MkkkMktkteyu kueLku kkMk ykku
Au, khu ykk ywt yLkw{kLk fhu Au fu yke
yk{nk{kt kueLkk krkyu kwLkkrnk {kkhe
fhu Au ykk kueLkk krkLkk fkuE Mktkteyu
{kkhe fhu Au. yk f{ Lke[u yLkw{kLk yku fu
nwf{Lkk MYkLkwt Lkke.
S.114-A sku Au fu kt yuf e ykk Mk{k
kuLkk kwhkk{kt yuwt sku fu, kuu Mktkuk fhk {kxu
Mkt{rk ykku Lkke, yLku kt ykhkuke khk Mktkuk

fkoLkwt Mkkrkk kk Au, yLku Mkk yu Au fu Mktkuk
eLke Mkt{rkke ykk Mkt{rk rLkk fhk{kt ykku
nkku, ykk yuwt yLkw{kLk fhu fu kueyu Mkt{rk
ykku Lkke. yuwt LkkUk{kt yku fu S.376(2)(f)
Mkek, S.114-A VhekkkLku S.376(2) IPC Lku
kkfkh {kxu kkw kzu Au.
S.113-B (Mkkku kt[kk IPC Lke S.304(b) sku
Au fu kt yu Mkk nku fu yuf kyu yuwteLkwt

nus {]w rLkku Au yLku yuwt kok{kt yku
Au fu kueLkk {]wLkk kkuzk z Mk{ knuk yke e
yuk k kh nusLkk Mktkt{kt kkMk yu;
nuhkLkkrkLkku kuk kLkkk{k tykue khu ykk
yuwt yLkw{kLk fhu fu kue kyu nus {]w
rLkku Au. Mktkk kkuzekh knuk MkwMktkk Au.
yu; ku huf fuMkLke nfefkku y;u Mktukku Wkh ykkh
hku yu; kt nusLke {ktke Wkh ykkrhk kkMk
yLku kuLkk krhk{Yk fnukkk {]w [u LkSfLke
yLku Stk fze nkue s uEyu.
ykk ukkEyku Mkk[ ykk khk rMk]k heku
[[ok{kt yku Au, yLku ykkLkwt kLk Mkkuo[
ykkLkk Rajbabu & Another v. State of
Madhya Pradesh, JT (2008) SC 25,

and Gopal v. State of Rajasthan, JT
(2009) 2 SC 419. Lkk [wfkkyku khV kuhk{kt
ykwt.
fkkLke S.114
S.114 ykkLku fkuE nfefkLkk yMkLkwt yLkw{kLk
fhkLke khkLkke ykku Au fu su ku yuwt r[khu fu

fwhke kLkkkuLkk Mkk{kL {{kt, {kMkLke koqtfke
yLku kuLke Mk{kLkk fuMkLke nfefkkuLkk Mktkt{kt nuh
ykk kLkke tk{kt kLke fu. S.114 yu khkLkke
ykkkLke ]rk ke Au yLku Lkne fu ykuk{f
f{ yLku ykk fkuE [kuMk fuMk{kt yLkw{kLk
fhkLkwt Lkfkhe fu u fu ykwt yLkw{kLk ke fuMk{kt
fhk{kt ykwt nku kku k.
Wknh : ykk yLkw{kLk fhu fu:

yuf k fu su [kuhe fko kk kwhk s [kuhe
fhu Mkk{kLkLkk fk{kt Au, ku [kuh Au ykk kku
kuu ykku Mkk{kLk [kuhku nkukLkwt kku nkuk
Akkt {uu Au. rMkk fu u ku kuLkk fk {kxu
rnMkkk ykke fu.
Lkrf yu yrf]k fkkuo rLkr{k heku fhk{kt
yku Au;
kwhkku fu su hsq kE fu Lkne yLku hsq fhk{kt
yku Lkke yLku u hsq kk kku yue kLke
rY{kt su fu su suu yxfke hkku nku;
u fkuE yuf k MkkLkku skk ykkkLkku
ELfkh fhu su kuLkk {kxu skk ykkku fkk
kfe VhSkk Lkke yLku u ykku kku ku kuLke
rYLkwt kLku.
fkkLke Ss.115 117 : fkuMkh rkkt

S.115 sku Au fu kt yuf kyu kuLke nuhkk,
f] ykk kVk khk yuf MkwLku Mkk[e {kLkk

yuf kLku Ehkkkqof khkLkke ykke ykk
{Lkkku yLku kuLke {kLkk Lke[u fko fhk {Lkkku ku
ykk kuLkk rkrLkrLku ku MkwLkk MkLkku ELfkh
fhk kuLke kkukkLke yu yke k fu kuLkk
rkrLkrLke [uLkk fkuEk kk ykk
fkokne{kt, khkLkke ykkk{kt yku Lkne.
fkuMkh rkkt yu fkkLkku rMkktk Au. suLkk khk
k kuLkk khk fhk{kt yku hsqykkku khk
ykk kuLke koqtfke Wke nku kue
hsqykkkuke ktku Xhkk{kt yku Au. ku
fkkLkku ykk k{rfkkLkku rLk{ Lkke. khtkw ku
kwhkkLkku rLk{ Au. fkuMkh rkkt yu rkLke
fkkLkku rLk{ Au. yu ku Vkuskhe fkokne{kt
kkw kzkku Lkke.
fkuMkh rkkt yLku kqo Lk [u kVkk
fkuMkh rkkt yu kqo LkLkk rMkktkke yk

Au. fkuMkh rkktLkk rfMMkk{kt k su kuu
ykk kueyu knuk hsqykk fhe nku kuLkkke Wxw
fnuk {kxu hkufk{kt yku Au. khu kqo Lk
Mkkku, Mk{k ykk{ktke [wfkku {uk kk, Mk{kLk
kkkk Vheke ykk{kt ze fk Lkne.
kqo Lk{kt, ku kAeLke ykk Au suLku nfw{k Lkne
nku khu fkuMkh rkktLkk fuMk{kt k
ykkWLke hsqykk/nuhkke rYLke fkuE nfefk
nuh fhu ykk kwhkku ykku ku fkuMkh rkktek
Au.
kt, Aukhkze yu fkuMkh rkkt [u k
kVkk Au. fkuE fko fkuMkh rkkt Wkh Mkkrkk
fhe fk Lkne. khu Aukhkze kkLkk fkhLku
ykk E Au. fkuMkh rkkt yrfkhLkk
krhkkke k Mk Lksh{kt yku kuwt Au.
Wknh : A Ehkkkqof yu kuxe heku B Lku yuwt
{kLkk {kxu kuhu Au fu A Lke kkuzef s{eLkku ykue Au.

yLku kue heku B Lku hek {kxu yu kuLkwt [qfwt
fhk {kxu [ku Au. ku s{eLk A Lke r{fk kLku
Au. yu A yuk fkhMkh ku u[k hkkk fhk
{kku Au fu u[k fhke ku kuLke kkMku fkuE {krfe
n Lk nkku. A Lke kuLkku {krfe n Mkkrkk fhk
{kxu fkuE khkLkke ykke uEyu Lkne.
fkkLke Ss.116 yLku 117

Ss.116 yu 117 fkuMkh rkktLkk rMkktkLkk
ktkYk Au. yu ku fkuMkh rkkt Mkkku y{wf

rr rfMMkkyku{kt fko fhu Au. Chhaganlal
Mehta v. Hari Bhai Patel, 1982 (1)

SCC 223 Lkk fuMk{kt fuMkLku fkuMkh rkktLkk
fkokuk{kt kk {kxuLke hkku skk{kt yke

Au. fkuMkh rkkt k fkhLkk nkuE fu suk fu
kkkkLkk hufzo khk fkuMkh rkkt, Mkkus khk
fkuMkh rkkt yLku ELkkkEMk fkuMkh rkkt.
fkuEk kkkkLkk hufzoLkku fkuMkh rkkt {wu

[wfkkLke yMkh yLku kwhkk{kt kuLke {kLkk Mkkku
Mktkt hku Au. Mkkus khk fkuMkhLkku rkkt
khu s kkw kzu khu fkuE kLku fkuMkh heku
rkktrf fhku nku ykk kuLkk n hkkk
kqhkukk{eyu r{kfLkku fku {ue eku nku
ykk Mkkus nuX fkuE k {uku nku.
fkuMkh rkkt ELkkkEMk fhkhLke Mkt{rk{ktke yu
kuhkowtf ykk kuxe hsqykk{ktke WTu Au, fu
suu kkfkh fu suLke Mkk{u fkuMkhLkku rkkt
{ktkk{kt ykku nku kuLkk Ehkk {wsk r{fkLke
kkee fhk {kxu kuLk ykwt nku.
fkkLke Ss.118 134: Mkkkeyku

S.118 sku Au fu k{k{ kyku ykk{kt Mkkke
ykkk {kxu Mkk{ Au. rMkk fu ykk yuwt r[khu

fu LkkLke {hLkk fkhku, w kzke {kuxe {hLku
fkhu, ke{kheLkk fkhu, {ksLke ykk hehLke,
ykk ke fkuEk fkhMkh kuykuLku kwAk{kt
yku &ku Mk{sk{ktke ykk kuk &kuLkk
kkko skkku ykkk{ktke yhku{kt yku Au.
fkku sku Au fu Mkkkeyku fu suyku kkuk {kxu
yk nku kuyku keS fkuEk heku kwhkku ykke
fu fu su{kt ku ykk kue kwkB nku. S.119
Lke[uLkku ykku kwhkku {kirf kwhkku kku.
S.120 nuX krkyku yLku kLkeyku rkLke kkk
Vkuskhe fkokneyku{kt yufkeLke Mkk{u Mkk{

Mkkkeyku Au. fkkLke S.120 sku Au fu fkuEk
Lkke ykk {uSMxuxLku ykk{kt kuLke koqtf
kkkku Lke ykk {uSMxux khefu Mktun fhe
fk Lkrn, rMkk fu ku suLkk kkkk{kt nku kue
ykkLkk kMk nwf{ nuX, ku{ Akkt ke
Mktukku{kt Lkke ykk {uSMxux yu Mkk{ Mkkke
Au.
fkkLke S.122 ke 129 : Mkruk n yrfkh

kukke {krnke
Ss.122 129 sku Au fu {krnke y{wf [kuMk
Lk{wLkk xMVkux fhk{ktke Mkwhrkk fhk{kt yku

Au. kk khefu S.122 y{wf [kuMk ykkkuLku
ykeLk Lk{kt ykkk{kt ykkku Wkh Mkruk n
yrfkh kuku Au.
fkkLke S.123 ke 126

S.123 hkLke kkkkku Wkh Mkruk n yrfkh
kuku Au yLku hkLke fkuEk kkkk Mktkte nuh

Lkne ku f[uheLkk hufzo{ktke eu kwhkku ykkk
{ktke fkuEk kLku khkLkke rMkk fu kkkk
kkk kkkLkk zkLke khkLkke Mkkku ykkk{kt
ykkku nku kku S.124 u fkuE yrfkhe yuwt {kLkkku
nku fu ykk xMVkuxke nuh nekLku LkwfMkkLk ku kku
f[uheLkk kLkke kknkh su nuh yrfkheLku
fhk{kt yku Au kuLkk Wkh Mkruk n yrfkh
kuku Au.
feku yLku yMkeku [uLkku kknkh ku hkkuLku
ykeLk S.126 nuX Mkwhkek fhk{kt yku Au.
Wknh : yMke A fe B Lku fnu Au fu {U
Aukhkze fhu Au yLku nwt EAwt Awt fu k{u {Lku

k[kku. yk rLkuLk xMVkux fhk{ktke Mkwhkek
hkk{kt yku Au.
Wknh : A Mkk{u kkhfk LkLke W[kkk fhkLkwt
knku{k Au. ku B Lku fe khefu kuLku k[kk {kxu

hkufu Au. fkokne hBkLk A yuwt uu Au fu A Lkk
nekMkke [kukzk{kt A Lke Mkk{u kkhfw Lk W[kkk
fhkLkk ykhkukeLke LkkU fhk{kt yke Au. su LkkU
kuLke LkkufheLke Yykk{kt [kukzk{kt Lk nke. yk yuf
nfefk Au. su B yu kuLke LkkufheLkk fkofk hBkLk
uu Au. yLku yuwt kou Au fu khu fkokne Y
fhk{kt yku ku hBkLk Aukhkze yk[hk{kt
yku Au, ku xMVkuxke Mkwhkek Lkke.
fkkLke S.132
S.132 huf Mkkkeyku Wkh Mk kkukLke Vhs ku
Au. S.132 sku Au fu Mkkke yuk {wk Wkh fu skk

kue Wkh ykhkuk {wfu kuke ku MkkLkku skk Lkne
ykkkLkwt h E fu Lkn.
ku{ Akkt hk khk sku Au fu fkuE yuku skk
Lkne ykkk {kxu MkkkeLku Vhs kkzk{kt yke nku ku
fkuEk Vkuskhe fkokne{kt ykk MkkkeLke hkfz
fhku ykk kuLke Mkk{u {wf{ku [ku. ykk
ykk Mkkke Mkk{u Mkkrkk ku rMkk fu, ykk
skkke kuxku kwhkku ykkk {kxu {wf{ku [kku.
u fu S.132 yu Wkf heku khke ktkhLkk
A.20(3) Lkk tk Mk{kLk Au. hk yk f{Lku
Mkwhkek fhu Au. yLku kuLku ktkhLke yrfkh kukLke
{kok{kt ykkw kLkku Au. (Laxmipat
Choraria v. State of Maharashtra, AIR
1968 SC 938)
S.135 166 MkkkeykuLke fMkkuxe
S.134 sku Au fu fkuEk fuMk{kt fkuEk nfefkLku
Mkkrkk fhk {kxu MkkkeykuLku [kuMk Mktk sYhe

Lkke. yMkt [wfkkykukt Mkkuo[ ykku Xhku
Au fu ku kwhkkLke kwkk Au yLku Lkne fu kuLkku skku
su sYhe Au.
S.135 sku Au fu rkLke yLku VkuskheLku kkk
fkkyku su kkw kzkk nku ku fE heku MkkkeykuLku

hsq fhk yu kkkMkk ku Lke fhu.
S.137 MkkkeLke kueLku kkukk{kt yku kkfkh
khk kueLke MkhkkkMk khefuLke kkkMk kkrk fhu

Au. ku w{kt rhkue kkfkh khk MkkkeLke kkkMk
khefuLke Wx kkkMk kkrk fhu Au. S.137
kueLke Wx kkkMk kk kkukLkkh kkfkh khk
MkkkeLke kkkMk khefuLke VuhkkkMk kkrk fhu Au.
S.138 Mk heku kkkMkLkk { {kxu sku Au yLku w
{nLke heku, yuwt sku Au fu Wx kkkMk
nfefkkuLke n{kt nkuwt sYhe Lkke fu su Mkkkeyu

kueLke MkhkkkMk hBkLk fkuMkh nuh fhu nku.
kkkMk hBkLk uk{ktyku rLkuLkkuLkku kkk Wx

kkkMkLkku Wkkuk.
S.154 kLku fu su MkkkeLku kkuku Au kuLku Mkk
kqAkLke khkLkke ykku Au, fu su rhkue kkfkh

khk Wx kkkMk{kt kqAk{kt yku. yk f{ swkkLke
Mkkku fko fhu Au fu su hkuSte kk[ek{kt Vhe ku
Mkkke khefu ykuk Au.
S.145 sku Au fu MkkkeLku kueLkk ykkw fhk{kt
khu Mkkke yuwt fktE fu su Vhek kkLkk fuMkLku

LkwfMkkLk fkko nku kuwt sku khu, Vrhkkk kuLku
Vhe ku nuh fhkLke {ktke fhk nkh Au.
yLku ykk fuMk{kt ykk ykk MkkkeLku Vhe ku
kkLke khkLkke Mkhfkhe feLku ykku Au. (See
khu MkkkeLke Wx kkkMk fhke ku, S.145 {kt

sku heku, Vrhk kkLkk MkkkeLku kuxku kkzk
{kxu s kkkMk hBkLk uk{kt yku rLkuLkku
Wkkuk{kt E fk. (See Sat Paul v. Delhi
G. S. Baksh v. State, AIR 1979 SC

569)
ykuk rLkuLkku {kxu ykk k{kt yku

rLkuLkku {kxu Wx kkkMk fhe fk yLku ku su
Mkkke kkkk Mkkku MkwMktkk nku.
Administration, AIR 1976 SC 294)

Cr.P.C. Lke S.162 hk nuX, kkkMk hBkLk
kkueMk khk LkkUk{kt yku rLkuLkkuLkku Wkkuk

Vhek kk khk VrhkkkLkk MkkkeLku kuxku kkzk
{kxu s kqhkkLke S.145 {kt sku heku s kE fu
Au. Cr.P.C. Lke S.162(1) Lke hk{kt fhk{kt
yku kMk LkkU rfku{kt, S.161 Lke[u fhk{kt
yku ykk rLkuLkLkku Wkkuk VhekkkLku,
k[kkkLku ykk ykke MkkkeLkk Mk{koLk {kxu
fhe fk Lkne. (See Tahsildar Singh v.
State of Uttar Pradesh, reported as
AIR 1959 SC 1012)
yrk{ Mkkku
S.141 skk Mkq[kku nku kuk Mkk khefu yrk{
Mkk kkrk fhu Au fu su {wfLkkh k ku

{ukLke ykk ykk EAk hku Au. ykk Mkkku
ykkLke khkLkke rMkk (S.142) MkhkkkMk
ykk Wx kkkMk hBkLk {kL hkk{kt ykkk
Lkke. ku{ Akkt S.143 sku Au fu Wx kkkMk
hBkLk yrk{ Mkkku fkr[k kqAe fk. Wx
kkkMkLkku nukw Awkku nfefkku fk{kt kkLkku
yLku MkkkeLke kLkk {nLku Wkkhe kkzkLkku Au.
Rabinder Kumar Dey v. State of

Orissa, AIR 1977 SC 170, and in Koli
Lakhmanbhai v. State of Gujarat, AIR
2000 SC 210 {kt Mkkuo[ ykk khk yuwt
Xhkk{kt yku Au fu Vhe ku MkkkeLke kwhukwhe

swkkLke h kkk fhkLke sYh Lkke. yu ykk
swkkLkeLkk yuk kk Wkh ykkh hke fu Au su
yk{rkMk yLku kLke uhk ykkkku nku. Vhe
ku MkkkeLke swkkLke ku suxk ytu Vhek kkLku
Mk{koLk ykkke nku kuxk ytu Wkkuk{kt E fk
Au. kksukh kLk{kt hkeLku fu Vhek kkLkk
Mkkkeyku fuMk [kkLkk Mk{kkk hBkLk Vhe
Au yLku kkueMkLku ykkk{kt yku ku{Lkk ykkWLkk
rLkuLkku kuxk kkzu Au, nu ykkku ykk Mkkkeyku
Mkk{u S.340 Cr.P.C. nuX kok{kt yku krk
{ku fk{ [kkLke n{k fhu Au fu kt kuykuwt
ytkk {tk ueke heku kuxwt nku.
MkkkeykuLke kLke {nkkLku Wkkhe kkze

Ss.153 ke 155 yuk hMkk kkku Au fu suLkkke
MkkkeLke kLke {nkkLku Wkkhe kzk yu LkkUwt

sYhe Au fu 2003 {kt fhk{kt yku Mkwkhkke,
S.155 Mkwkhu Au. yLku S.155(4) Lku qh fhk{kt
yku Au. S.155(4) yuwt skke nke fu kueLke
kLke {nkkLku Wkkhe kkzk {kxu kkfkhLkku
kuk kLkLkkhLke kuLkk fnukkk y{ [khek Wkh

Wx kkkMk fhe fk.
Wknh : A Lkkyku B Lke Mkk{u {kLke f{k fu su B

Lku u[k{kt yLku ykkk{kt ykuku. kuLkk {kxu kku
fhu Au. C fnu Au fu kuu B Lku {k ykkuku. yuwt
kkkk {kxu kwhkku ykkk{kt ykku fu ykkWLkk
Mktku kuu yuwt fnu fu kuu B Lku {k ykku Lkke.
kwhkku {kL Au.
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 9 : Lk kMk
krh[
Lkk fkkfe rh yLku fkkLke
VeMkwVe Lkku Mk{ku fhu Au. ku Vk wt Lku Lkn
khtkw k {kxu Lku k Mktktrk Au. fkkk yu
fkk{ktLkku fuxkuf [kuMk fkhLke kkkMkLku
ykkk{kt ykuwt Lkk{ Au, WkkhkLke kkkMk, Mkk{kL
yu rh kqofLkku fkh sufkkLkk yLku fkkLke
krkLkk LkLk yLku yk~f rMkktkku zkLke
{ktke fhu Au. (P. J. Fitzgerald (Ed.), Salmond
kou Au fu fkku Mkkuo[ Au yLku fkuEk k

fkkLke Mkkkke Wkh Lkke.
khk{kt fkkLkku Mkkukku{kt ktkh, fuLe yLku
hksfe fkkyku yLku Mkkuo[ ykk yLku W[
LkkkuLkk fuMkLkk fkkLkku Mk{ku kk Au. yk
MkkukkuLku nfkhk{f fkkuLke Mktkk ykke fk.
kt Mkwe fkkLkku rLk{ ktkhe heku ykkk{kt
yku Au. kuLkku yko yuku kk Au fu Mkkkyku
yLku fkkLkk {Lkkukke ktku Au. ku{ Akkt
fkkLkk rLk{Lke MkwMktkkkk yrLkko heku
k{krfkkLke kktnuhe ykkke Lkke. yk Mk{k
{kxu Mkkhk{kt MkkY Wknh yu Au fu {qqk
ktkh Lkku rMkktk su Mkkuo[ ykk khk
on Jurisprudence, 12th edn., Universal Law

Publishing Co. Pvt. Ltd., 1966, p.1), fkkfe
Keshavananda Bharati v. Union of India,

AIR 1973 SC 1461{kt rfMkkk{kt yku Au. yk
rh kkZ heku fkku wt Au? kuk MkkLkku

skk ykkk Mkkku, fkku wt Au ku Mkkhe heku
Mk{sk {kxu, Mktfkuwt Au. yk MkkLkk skk{kt
Mk{ktkhu kt skkku skk{kt yku Au, ku{
Akkt, kuLku rLkk, ykk r[khkuLkku Mk{qn fu su
{qqk kkk Wkh ykkrhk nku ku heku ykMk
fhku yLkwfw hnuu.
rkrck fuMk{kt Mkkuo[ ykku sku Au fu kt

khke ktkh Lke[u yuku ku rLk{ Au fu
ktkh{kt Mkwkhku fhkLke kufMkkLke Mkkk kte
kLkku Lk nku kue Lkke. ktkh{ktLkk k{k{
Mkwkhkyku {qqk ktkhLkk rMkktkLkk kuhkuLku
yLkwMkhk uEyu. su yue kktnuhe ykku Au fu
ktkhLkk yk~f ukku su{Lkk ku{s hnu.
fwhke fkkfe rh
{qqk ktkhLkku rMkktk fkkkLke e ke

kkyku [uLkk krkLkku [keYk {wku kkku
Au. fkk yLku rLkke [u wt Mktkt Au? ynk
Mkq Mkiktrkf rMkktkLku kkAku kkukku fu su
rLke yk~f f]rk Wkh ykkh hku Au. suLkwt
Mkk{Lzu kuykuLke fwhke fkkLke kk{kt rh
fhu Au. fwhke fkkLke kk fkku yLku rLkke
[u Mkktf kLkku Au. yLku kku fhu Au fu nfkhk{f
fkku kuLke Mkkk W[k{ ykk MkiktrLkf
kuhku{ktke fwhke fkk{ktke knkh fkZe ku Au.
yLku ku s fkuE Mkkk nkukLkwt Mk{k kE Au. khu
ku fkuE ykk W[kh Mkiktrkf fkk ykk
kuh{ktke ktfw[wtfw kk Au.
fwhke fkkfe rh yuwt rLkk heku

Mkkrkk fhu Au fu rLk{ku Mk{kr fkku fu su
fkhMkh nku kt Mkiktrkf rMkktkku hnuk Au fu su
rLke Mkq yk~f ]rk Wkh ykkh hku Au
yLku kuLku fwhke fkh khk kue fk. ((P. J.
Fitzgerald (Ed.), Salmond on
Jurisprudence, 12th edn., Universal Law
Publishing Co. Pvt. Ltd., 1966, p.15)
kkkLkk rfkuku{ktLkku yuf yuku ykwrLkf fkkfe

krkLkku kkkLkku rfku yu Au fu fkkLkk
kMkLkLkwt yMk, fkkLkwt kMkLk ktk zu yuwt
Mkkrkk fhu Au fu k{u k{u kuxk Wkh nku, fkku
k{khkke Wkh Au. fkkLkwt kMkLk yuku kkko
khu fwhke fkkLkwt rh yuwt nuh fhu Au fu

kt fkk yLku rLkke [u sYhe Mktkt Au, fkuMkh
nfkhk{f yrk{ ku MktktLkku rhku fhu Au yLku

Mkq[u Au fu kt fkk yLku Lkerk [u fkuE sYhe
Mktkt Lkke. khu [kuMk kyku fwhke feku
Mkkku fk[ Mkt{k kk fu kt Mkq heku {kL Mkiktrkf
hkMkku/Mkkku Au, kuyku fk[ fwhke fekuLke
MkkLkk Mkkku fk[ Mkt{k Lk kk fu yke hkMkku
W[ fkku kLkku Au yLku ykk W[ fkkLkk
kkLkLke rLkVkk Mkk{kL nfkhk{f fkkLke
k{k{ fkuMkhkkLku tr[k hku Au. (P. J.
Fitzgerald (Ed.), Salmond on
Jurisprudence, 12th edn., Universal Law
Publishing Co. Pvt. Ltd., 1966, p.16). ynek
fkku yu Lkeke [uLkk MktktLku w rkku [fkMkku

Wkkuke kLku.
k rkw kk ynukku
khu yuwt rLkuLk fu kt fkku yu Lkeke [u
sYhe Mktkt Au k{ xMxeyu Mkkw sk khu, ku
kuLkk k kk ynukku{kt Afkxke huwt Au.
fwhke fkkLkk rhLku s Mk{ktkhu swk swk
ykku Au yLku kuLkk rhLku rMk]k heku k Mk
ynukku{kt nU[e fk Au. k{ ynuk
krfkkk ynuk su kku{Mk yueLkkMk khk
[[ok{kt yku Au ku yuwt Mkq[u Au fu nfkhk{f
fkkLkk rLk{ku fu su fwhke fkkke rhkue Au ku
y{kL Au. keu ynuk fu su nkzo ku MfqLkk ku.
kuLk Vwh khk [[ok{kt ykku Au. ku fu Mkq[Lk
fhu Au fu fkuEk Mkk[e fkkfe krk [kuMk
Mkiktrkf Lkekeykuke ktku nkue uEyu. keu
ynuk fu su kuVuMkh hkuLkkz zkuhfeLk, kuVuMkh
yu[.yu.yu. nkxTMko, ykuMkVkuzo wrLkMkeoxeLkk
yLkwkk{e khk Mk{koLk fhk{kt yku Au. ku Mkq[u
Au fu fkkLkwt ykoxLk fhk yLku kuLkku y{ fhk
{kxu rLkkerkf [wfkkLke yku sYhe Au.
kefkkk fwhke fkkLkwt rh

su heku Mkk{kuLzu LkkUwt Au ku{, krfkkk fuLe
EhkkLkku k yuku Au fu kt Mkq Mkiktrkf
rMkktkku hnuk Au, su rLke yk~f f]rk Wkh

ykkh hku Au yLku ku {kLke fkhke kue fk
Au. yk fwhke fkkLke Mkh Mk{s yue Au fu
uMk ELksMxk LkkuLk yuMx uMk kuLkku yko yuku
kk Au fu yku fkku yu fkku Lkke fwhke
fkkLkk ykk krfkkk ynukLkwt yLkw{kLkLku
kuLk Vwh suk fkk rkuke Mkk heku ykAw
fhk{kt yku Au.
VwhLke yktkhef fkkLke Lkerk

kuVuMkh kuLk Vwh, krfkkk fwhke fkkLkk
rhLkLkk kkLkwt rMkkhke rAuLk fhke
ku yuk kLke yku ykke fu fkuEk Mkk[e
fkkfe krk{kt Mkq rMkktkku ykk kzkku
r[kh kLkk hnuu. ku{u fkwt fu fkkLke yuf
yktkhef Lkeke fu su fkkLke krkLkwt Mkt[kLk fhu
Au. kuLk Vwh khk kh {qfk{ktt yku ykX
rMkktkku Lke[u {wsk Au :
rLk{ku Mkk{kL nkuk uEyu,
rLk{ku rMk fhuk nkuk uEyu,
kkkkeo rLk{ zLkkh yu y{ xkzk
uEyu,
rLk{ku Mk{sk kf nkuk uEyu,
rLk{ku rhkukkMke Lk nkuk uEyu,
rLk{ku ykkk kkkke y Lk nkuk uEyu,
rLk{ku Mk{ktkhu Mktktrk heku Mktk hnuk
uEyu,
kt su heku rLk{ku nuh fhk{kt ykk Au yu
su heku kuLkku y{ fhk{kt ykku Au kuLke [u
Mkw{u nkuku uEyu.
Vwh ykkhof fu fkuMkhLkk yk ykX rMkktkku
fkkfe krkLku nk kLkku Au fu fu{?
fkkLke yktkhef LkekeLku Vkkhe fk[ fkkLku
{kLk ykkk {kxu yuf k{eo fkuMkhLke Vhs
Qe fhu Au. yu yku fkkLkk rfMMkk{kt
k{eo fkuMkhLke Vhs fk[ f[zku nkuE fu.
zukuhfeLkLkwt Mk{Lkkt rh
hkuLkkz zkuhfeLkLkwt rh yMk-{w~fue Lke
ku{Lkk khk ykkk{kt yku MktkkLkk Wknh
{khVk Mkkhe heku Mk{S fk Au. yk Riggs v.
Palmer, 115 NY 506 Lkk fuMk Wkh ykkrhk Au,
su{kt yuf k yuk kLke r{fk fu suLku kuu
s {khe Lkktku nkku ku rMkkLkk{kke kkukkLkk
khMkkuLku ykkk {ktku Au. kuLku k ykkkLkku ELfkh
fheLku, ykku fkuE k kuLkk kkukkLkk
wf]{ktke k {ue fu Lkn ku rMkktkLkku
Wkkuk fkuo. zkufeLk yuwt Mkq[Lk fhu Au fu heMkLkk
rfMMkk{kt Wkkuk fhu rMkktk kou Au fu fkkuyu
{kk rLk{kuLke krk Lkke. kt fkuE ke rMkktkku,
Lkekeyku ykk kuhkuLke fkuE ue k Lkke, fu su
fkkfe krkLkwt Mkt[kLk fhkk nku. zkufe
{ku, heMkLkku rMkktk kuLkk k MkwkkLke
Lkekerkf {ktke Lku fkhu kske Xhu Au.
ku{ Akkt yuwt LkkUwt uEyu fu, zkuhfeLk ku{Lkku yk
rfku fwhke fkkLkwt rh khk kk
{wsk yrLkko heku hk khefu Mefkhkk Lkke. kt
{kk yuf s yLkwAu Au. kt ku{u Mkk yk{k
Mkkku Mkq[w Au fu (1) fwhke fkkLkwt w fko
rLkkLkwt rh su {U y{Mkw s ykw Au ku Yt Au fu
fkuEk rh fu su fkuE k fkkLkk Mktkkuk Wkh
ykkhek fuxkf rLkkerkf MkkkuLkk Mkk[k skk
kLkku Au. ku fwhke rh Au. kku nwt fwhke
fkkLkku kwLkukkh Awt. (hkuLkkz zkuhfeLk, fwhke
fkku, Vheke kkkMku, 34, University of
qh hnu Au. fu su{kt rhLke [kELku fkuE {n

ykkk{kt yku Lkke ykk kku Wkhe fkkLku fkuE
{n ykkk{kt yku Lkke. su{ktke nfkhk{f
fkku kuLke Mkkk {uu Au yLku ku kuLku ykeLk Au.
fkkLkk nfkhk{f yrk{Lkk rr fkhLkk
ynukkuLku nkuekh rkkeoyku suk fu nkuLk
ykuMxeLk, H. L. A. nkxo yu uMkuV hk Lkkykuyu
rk Mk{koLk ykku Au.
nkuLk ykuMxeLk
nkuLk ykuMxeLkLku qk s kk heku yrk Mkh
rMkktkLkwt Mkw[Lk fhu Au : fkku yu Mkkk Au su
hksfe Mkkkyku khk zk{kt yku Au. yu {tswhe
khk y{{kt yku Au. (P. J. Fitzgerald (Ed.),
Salmond on Jurisprudence, 12th edn.,
Universal Law Publishing Co. Pvt. Ltd., 1966,
p. 25-26) Mkk{kuLz khk Mkq[k{kt yku ykku
Mkkku ynuk skkku fhkkt Mkkku w Qk fhu

Au.
fkuMkh nfkhk{f yrk{
Mkkk wt Au? ku rLktkeke fE heku yk Au u X Lku

kuLkk Wkhe Y khk yuf kMk kke fkZe kk
fnuk{kt yku Au ku Mkkk Au fu rLktke Au? kt
yrLkko heku Wkhe yLku nwf{Lkwt kkLk fhLkkh [u
MkkkLkku Mktkt nkuku uEyu? ykuMxeLku yuwt Mkq[u Au
fu Eh khk zk{kt yku Mkk{kL Mkkk su
{LkwLku ykkk{kt yku Au, ku Eh Mktkte fkku
Au yLku ku Lkerk rkf Wkfkhku Qk fhu Au. kuke s
heku, Mkk{kL Mkkkyku su hksfe MkkosLkku{ khk
zk{kt yku Au ku fkuMkhLke skkkheyku ku
Au.
fkuMkh nfkhk{f yrk{ fwhke fkkLkk

rhLkk k{k{ kuhkuLku h fhu Au. fwhke
fkkLkk rhLke r, ku yuw {kLku Au fu kt
fkk yu Lkerk [u fkuE sYhe Mkktf Lkke. yk
kyk nfkhk{f fkkLke [fkMke Wkh fk Vutfu
Au yLku rMkkhke fnuk{kt yku kku fwhke fekuke
ku{ Akkt yu LkkUw sYe Au fu Mkkk khefu fkku

kuh{kkuo kuhLkkhku nkuE fu. ku fk[ Vkuskhe
fkkyku {kxu nkuE fu, khtkw fhkhLkk fkk
kkkku ykk Lk Mktkte fkk kkkku wt? qkkqo
LkkkrhfkuLku yrLkko heku [Lkkkk{kt WkkhkLke
yku ykke fu Lkn, yu khkkk LkkkhefkuLku
Florida Law Review 165 (1982).
Lk fhkLkku yku ykke fu Lkne. Lk Mktkte

fkku Mkke heku yuwt Mkq[Lk fhu Au fu u yuf k
Lk fhk {ktkke nku kku kt fuxkf rk[kh yu
kuLku kke sYhekkku Au. su fkuEyu kqo fhe
uEyu. ku LkkkrhfLku Lk fhk {kxu ykuk{f
kLkke Lkke.
ykuMxeLku hksfe Mkkoki{Lku yue heku ou Au fu
fkuE k ykk kykuwt {tz fu suLku hksfe
Mk{ksLkku Mk{qn rLk{ek heku kkku kk Au. yLku ku fu
su kuLke ku keS k ykk kykuLku rLk{ek
heku kkku kkkt Lkke. yk kk {ku khk{kt
Mkkoki{ fkuLk kLku? ktkh nuX, hkx{wLkwt
W[k{ fkko k ktkh{kt zk{kt yku
fkkLkk rLk{ke kku Au. ykku ykkW uwt ku
{ku, fuLktk khkeLkk fuMk{kt {qqk kkhLkk
rLk{kuLkk fkhu, ktkh{kt Mkwkhk fhk {kxu
kufMkke Mkkkyku Wkh {kokyku Au. ykku,
kufku yuf hksfe Mkkoki{ khefu [kufMkkk Mkkku
Mkkoki{ kuk {kxu qk s yuf ke Mkkku e
kuk Aeyu.
ykuMxeLkLkk kkkLk {ku, {tsqheLkku k fkkLke
{tsqhe Wkh h[ku Au. yk heku, rLk{kuLke r
fko fhke kyku Mk {kxu skkkh kLku Au.
Lkerk yu fkkLkk Mktkt ru fwhke fkkLkk
rhLke nuhkkLku y{kL fhkkt, ykuMxeLk sku
Au fu fkkuyu MkkkLke {kLkk Wkh ykkhek rMkktk
Au. yLku LkerkLkk rMkktkkuLkk kkkoke ukLke sYh
Lkke. huh, ykuMxeLku kuykuLkk kk {k{f nksh
skk{kt fkwt Au fu fkkLkwt yMk ku yuf Mkw Au.
yLku kuLkk kw fu ykw ku keS ku Au fu Lkne kuyuf
kkkMk Au, ku yLkw{kLk fhk{kt yku kuhkuLku
MkwMktkk Au fu Lkne ku yk kkkMk Au.
yu[.yu.yu. nkxo : Mk{kr fkuMkhLkku nfkhk{f

yrk{
fkuMkh nfkhk{f yrk{Lkku r[kh su kuVuMkh

yu[.yu.yu. nkxo khk rfMkkk{kt yku Au ku
yuf kksw nkuLk ykuMxeLkLku Lkfkhu Au. yLku keS kksw
fwhke fkkLkk rhLku nkxo ykuMxeLkLke
Mkkoki{ Mkkk Lku Mk{kLk ke suLke kk
khe Mkrk Mkkku Mk{kLk f]rkLkwt Au. kt yuf
k yuf k k{khk kiMkk ykk k{kt
SLk Lkk Mkkku ykue {w~fu Au. nkxuo yuwt nuh
fhu Au fu fkuMkhLke [Lkkkk khe Mkrkke
yk Au. ku{u hhkus Lkk krhuk{kt Wkkuk{kt
ukke kkkLke MkkkLke rMk]k heku [fkMke fhu
Au. yLku kk heku fnu Au fu fktEf fhk {kxu
Vhs kkze.
khu nkxo {kk nuh fhu Au fu kt fkk yLku
Lkerk [u fkuE sYhe uzk Lkke, yu ku Mktkqo
heku fkk yLku Lkerk [uLke ythkuythLke
kkykuLku xkkwt Lkke, kuLkk rhLku Mk{kr
fkuMkhLkku yrk{ khefu Wuk{kt yku Au.
nkxo fkkLku yuf kkr{f yLku ke rLk{kuLkk Mkt
khefu kkrk fhu Au. nkxo {kxu yu khu kufku
yuf [kuMk hMku kowtf fhu khu rLk{ yMk
hku Au. (kkk hk) yu (b) EAk kowtf{ktke
ktkkwxLku {kLk ykku yLku kuLke kqhkk fkh khefu
Mk{kku[Lkk fhu (yktkhef hk) kkr{f rLk{ku
yuk Au fu su [Lkkkk ku. Wkhkk hLkk
rLk{ku{kt Mktkk Wkhkk hLkw kuLkku yko
{n khLkwt yuku kkku Lkke. khtkw Wkhkkt
hLkk rLk{ku yMk hke fu Lkne, rMkk fu
kt [Lkkkk kkk kkr{f rLk{ku nku nkxo
{wsk Wkhkk hLkk rLk{kuLkk fkh; (a)
{kLkkLkku rLk{ (yuku rLk{ fu su [Lkkkk We
fhu kuLku ykuk{kt { fhu), (b) kkLkku rLk{
(fkuMkh {kL rLk{ku fue heku Vuhe fk, yu
(c) skkkheLkku rLk{ ([kuMk kykuLke
ykuk fu suyku rLk{kuLkku y{ fhu.)
hk yu {kh{kuh : [kuku fkuMkh nfkhk{f

yrk{
[kuku fkuMkh nfkhk{f yrk{ yu Mk{krx

fkuMkh nfkhk{f yrk{ [u {qqk Vhf
yuku Au fu khu [kuku fkuMkh nfkhk{f
yrk{ yuwt nuh fhu Au fu kt yuk kkyku
nkuE fu fu kt Lkerkrkf r[khk fkuMkh
{kLkk{kt kk su, khu Mk{kr fkuMkh
nfkhk{f yrk{ kue kkLku Mktkqo heku xku
Au.
Mk{kr fkuMkh nfkhk{f yrk{ yuwt nuh
fhu Au fu y{wf fhwt ku Lkk Mkkku ku Au Lkk
Mkkkuke kw{oLke ryu yk Au. fkk kkMku
Mktk Mkkk Au. fkk {kxu fkkLku kkku kwt ku yuf
[Lkkkk Au. khu kuhku rkrLkrLkk [wfkkyku
kk {kxu Au. u rkrLke kuhkuLku & fhe fu
kku kuhku kuLke Mkkk kw{ku.
Mk{kr fkuMkh nfkhk{f yrk{ ku yuf
ykoMkh kkkkuo Au. su uMkuV hk yu yuLzuhe
{kh{kuhLku Mk{ku Au. [kuk fkuMkh yrk{Lke
Mkrk hkuLkkz zkuhfeLkke Mkk{Mkk{e rhkue Au.
hkkk fhkkt, heMk r. kk{hLkku yMk {w~fue
su zkuhfeLkLke Au. ku{u yuwt Mk Xuhu Au.
fkuE k kueLkk kkukkLkk wf]{ktke k
{uku uEyu Lkne Lkku rMkktk fu su yuk r[kh
Wkh ykkrhk Au fu k{krf nkhLke
rLkkerkf {ktke, [kuku fkuMkh nfkhk{f
yrk{ yuwt Mkq[u fu heMk ku{Lkk r[khLku fkhu
{kL Lkke khtkw yuf kuk Mkk[e heku We fhku
fkkLke ykk. [kuku fkuMkh nfkhk{f
yrk{ {wsk, ku kuhLkku nukw LkkhsLkku khk ku
kkku [uLkk krkLku kkLkku nku khu u
khsLk MAkkLkk k khk fkuMkhLke {kLkk
ru krk Vheke fhe fu kku kuh kuLke Mkkk
ykk{uu s kw{ku. suke, kuhLke fkuMkhLke
{kLkkLku kuk{kt s kue fk Au. Lkne fu
r[kh{kt.
ykwrLkf wk{kt nkxo, zueLk yu {kuhkexe
khu Mk{ks LkerkLke yke kwt[ku xkk swyu

Au, khu yuf su YZek Lkerk yu kteh
Lkerk [uLkk kVkkLku {Lk{kt hkku uEyu.
fkk kMkfe rhku suk fu fwhke fkkLkwt
uh yu fkuMkh nfkhk{f yrk{ khu
kuyku fkku yLku rLkke [uLkk uzk eu kkuu Au
khu kuyku w kzkkt kteh Lkerk Mkk{u uzku nku
Au. su kweke kuhku Mkq[u Au, fu su Mk{ks{kt
knw{keLkk rfku Wkh ykkh hkkk Lkke.
ku{ Akkt kt fkkk{kt yuf Mkq[Lk Au su nkxo
zueLkLkk Mkq[Lk khefu ykuk/ekwt Au. ku kuLke
heku s YZek LkerkLkk kk Mkkku uzk hku Au
yu ku Mk{ksLke knw{keLkk Lkerkrkf rfku
kou Au.
nkxo-zueLk krkLkwt {qktfLk fhk {kxu fkuEyu
su.yu[. r{MkLkk ELkk rMkktkLku Mk{skLke sYh
Au. kuykuk kuMk kMkeMk fu su AwxAkx Wkh
skk{kt yku Au {eu nuh yu kLkke
fkokuk [u zefkuxku{e kLkku Au. ku{u fnu Au
fu Mk{ks {kxu fkuMkhLkku kkX nuhkuk{kt yMk
hku Au. ykkh fu su{kt kLke Mktkkk Mkkku
Mk{ks nMkkuk fhe fu ku ELkku rMkktk Au,
{kk fu, keLku Eke k[kk.
r{h{ktke Mktfuk ukk fk[, ktkh, kuLkk A.19(1)
(A), fh-3 Lkk ktkhe yrfkhku {khVku
kykuLke AwxAkx sue fu ke Mkktkkk yLku
yrkLku qthke ukLke hkLke MkkkLkku ELfkh
fhu Au. [kuMk kLkk {kxu, ktkh Wkh sku
MktkkkLku ku Xhkk {kxu Wkk fhu Au fu su
kske {kokyku yLku nuh Mkk, koLk
nkhLkwt khk-kuh yu Lkerk Mkkku Au.
A.19(2).
ktkh{kt {qqk yrfkhkuLke nkshe yu nkxoLkk
kkLkk Mk{koLkLkk r[kh khefu nkuE fu fu kt yk
fkhLke AwxAkxku Au. su WkkukLkk Mkk{kL r[khLku
Wkhx Au. keS kksw, zueLku yue e

fhu Au fu Mk{ksLku fkuEk E Mkk{u MhkLkku
yrfkh Au su LkekeLkk fkkLkku rhku fhu su kuLku
ktLkfkko Au. yLku fkkLkku kske {kokykuLke
{qqk {kokykuLku yk hkMkLke {kLkkLkk
Wknh khefu r[khe fk.
zueLku kuLkku {wku Mkkrkk fhk {kxu Lk Mktkte
fkk Wkh ykkh hku Au. khu y{wf Mk{ku
yLkuf krk ykk kLkekkLku MknLk fhu, keyku yuf
kLkekk Wkh kh {qfu Au. su ku{Lku yuf Mkkku kkte
hku Au. (Andrew Altman, Arguing About
Law, 2nd edn., Wadsworth Publishing
Company, Belmont, 2001, pp.161- 164).
ku{ Akkt yu LkkUwt uEyu fu zueLku kuLke eku{kt

Mkkrf rhkukkMkLku ykuk ykku Au. wt
Mk{ksLke LkerkLkku fkku yuxku kku kfke Au fu
kkuzktf kMkrf {kkuoke [e kukyku kuLku fkuEk
[kuMk Mk{u khk{Lke Mkrk{kt ke fu Au? u
w{rk LkerkLkk fkk{ktke r[ek kk kku ku
Mk{Mk Mk{ksLku yuf Mkkku ktLkfkko kLku Au, su
knw{rk kkLku ku skk Lkne ykku su yuf
kk khk kkke fk yu keyku Wkh
{kLke ]rk WkhLkk nw{k khefu ke fk yu
ku Mkn kuLku Mkwkk {kxu kuhu. w{kt,
zueLkLke eLkk [uzk rLkkLkku w kzkku kh yu
Au fu Mk{ksLke LkekeLkku fkku Mk{ktkhu h fhk{kt
yku Au. {kxu, u Lkerkrkf fkku y[ nku
kku, khk MkkkLkku yu kkLkkuLkk MkLkwt Mkkke
kLku. fkkLku MkkeLku rkktek fhe nkuk Akkt,
Mk{ks ueke heku Sek Au.
huh, kuVuMkh yu[.yu.yu. nkxo {nkLk
fkkrku{ktLkk yuf, ku{Lkw fkuMkh nfkhk{f
yrk{ WkhLkwt rh ykku Wkh uwt,
zueLkLkku ru[LkkLku yuwt Mkq[eLku {Ze fu Mk{ks yuf
kk khefu ekku Au fu su fhu Au. Lkerkrkf
f]rk{ u{kuLkku ktenkh nkkLke eLkk
uEkk kkyku (Andrew Altman,
Arguing About Law, 2nd edn., Wadsworth

Publishing Company, Belmont, 2001, pp.
161-164).
nkxo yLku zueLku fkuMkh rkkLkk {kk{kt

krk fkuo. nuh Mkk yu MkkkLkk
Mk{ksLkk yrfkhku {kxu e fhkkt, zueLk Mk
nkk fu u Mk{ks kuLke LkerkLkwt hk fhk {kxu kkk
uk EAkku nku kku fkku ku knLk Au.
kkkLkLke heku kkukkt, kt LkerkLkk ku fkhku Au.
su{ktLkku yuf YZek yLku kteh Lkeke Mkkku uzku
nkuku uEyu. khu YZek Lkeke MkeLkk
Lkerkrkf efkuku kou Au. khu kteh Lkerk
Mkq[u Au fu Mk{ksLke knw{ke khk Xhkk{kt yku
yrk kh k nfefk{kt yefkh wt Au? {kk
ykoxLkLke yusLMke {kLke Mkkku nkukLkk fkhu, ku
kteh LkerkLkwt Mkk[e Mk{sLke yrkoku kktnuhe
ykkkwt Lkke.
fkkLke eke knkU[
fkkLke Mk{sLke keS knkU[ yu eke knkU[
Au. yk knkU[ ru[k{f nfkhk{f yrk{Lkk
rhLke rkrk khefu knkh yku Au, sue fu su
hu{e kuLkkk{, nkuLk ykuMxeLk yLku nkLMk fuMkuLk.
yk knkU[u fkku yLku fkkfe MktMkkyku khefu
Mk{ksLkk huh Mktukku Wkh kh {qfu Au. yLku
{kMkLku yuf ytkk k fhkkt Mk{ksLkk yuf kk
khefu kkkMk Au. rMk]k heku kkukkt, yuf k
eke knkU[ Lku yirknkrMkf yLku Mk{kskLke
kkyku{kt rkSk fhe fu.
yuf kksw, eke knkU[Lke rLkkMk khtkw
nkh Mk{sLku yk knkU[ [u kVkk Wku fheLku
knkU[e fk Au. yu keS kksw fwhke fkkLke
kk yu k]kfhLku kkku nfkhk{f
yrk{ yu yuwt uEyu fu fku yuf kukLkku
ykk fkkLkk {qLkku r[kh fhu Au, khu
r[khkuLke e ke ]tk su fwhke fkk{ktke
yLku k]kfh Lku kkk fkkLke kkyku{ktke yku
Au ku fkkLku Mkkoki{Lke Mkkk khefu r[khu Au

ykk fk[, fkk zLkkhLkk rLkoLkLkk khefu
r[khu Au. eke knkU[ rMk]k heku knkU[Lku
Mk{ksLkk ykwrLkfhLkk krhk{ Yku r[khu Au.
yue e fhk{kt yku fu fkku e ke heku
{kMk khk kLkkk{kt yku Lkke, ku yue heku fu
Mkk{kSf yLku ykkf Mktukku ykk ykkWke
yMk hkke nfefkku khefu.
eke knkut[Lku yirknkrMkf yLku Mk{kskLke
kkyku{kt rkSk fhe fk.
yirknkrMkf kk
ezhe[ fko kuLk MkueLke (1779-1861) yu nuLkhe
{uELk (1822-1888) Lku yirknkrMkf kk Mkkku Mktkt
hkkk kk{kt ykuk. MkueLke (1779-1861)
{kxu fkku yu kufkuLke kkeLkwt rkkk nkwt su
kuykuyu Wkzwt kkzwt. suke fheLku, MkueLkeyu e
fhe fu kuLke kkMku kufSMx{kt kuLkku kuk nkku ykk
kufkuLke Mkk{kL MkkLkkk {kxu, yuxwt s Mk{S
fk fu yirknkrMkf kkk yLku Mk[kLk MkkLkkkLkk
MkhLkku rfkMk yk yuk r[khke qh hkwt fu fkku yu
{kMkLke Mktk EAkLke rLkks nkku. khkMkk fu su
fkkLkk MkkLk MksoLkLku Mktzkuu Au ku Vk Mk{ksLkk
ykk hkxLkk ErknkMkLku Mk{skLkku Lk fheLku s
nkk Wkh E fk Au fu suLkk {kxu fkku zk{kt
yku Au, khtkw kuLkk {kxu khkMk Vk Mkk{kL
MkkLkkkLkk fkuELkk ke kkuLkkh khefu s r[khe
fk.
{kELku fkkLkku ykMk fhk {kxu kwLkk{f yLku
Mkokkne ErknkMkLke knkU[Lku k fhe ku{u
rMk]k heku fkkLkk rfkMk {kxu [kh kkkyku
skk :
yuf Mk{ fu khu kMkLkfkkoLkku Mkkkyku khk
fkku kLkkk{kt ykku, fu su ie uhk nuX
fko fhkk nkk,
yufkeu kkku, kt yke Mkkkyku rhks

{wskLkk fkk khefu rk [ {uu Au,
w{keLkk kkx su{Lku ukkyku su{Lke kkMku
rhks {wskLkk fkkLkk nex yLku kkLkLkku
fkkq nkku; yu
fkkLke khk khefu nuhkk,
y{wf Mk{ku yk [kh kkkykuke w krk Lkne
fhu yLku kuLku {kELMku Mkh fkwt. fkuE yuf su yk
[kh kkkykuke w krk fhu Au, ku krke
Mk{ks fnuk. krke Mk{ks fk[ fkkLkk
swXkkLkku MkkLkkkLkku yu khkMkkLkku fkkLkku w
rfkMk fhk {kxu Wkkuk fhu. {kELku yuwt k
rLkkn heku Mkkrkk fwO fu krke
Mk{ksLkwt nLk[Lk yu fhkhLkk fkkLkwt nLk[Lk
kk Au. yuf wks Mkkk kku fkuE qhke
nLk[Lk fhk {kxu ykLku Mk{S fu fu;
yMkk : yufLkk fkk Mkkku Mkke MkrkLkk
krhk{ MYkLkk fkk MkkkuLkk Mktktku su kue
ku s kkk heku kuu Au yLku ku kLkk
kk rMkk kueLkk weLkk fko khefu yu su
k kuLke MweLkk fko khk keLk fu
(kk khefu yuf fwxwtkLke fkixwtkef kk);
fhkh : fkuELke Mkrk yuf fkokukLkk Mk khefu
yLku Mkk{kSf k khefu, su kkk
Mktkkk khefu ok{kt yku Au yLku kt
yrfkhku, Vhu yu skkkheyku {kLke
MweLkk kMkkuLkwt krhk Au.
Mk{kskLku kke kk
Mk{kskLku kke kkLku okLkku yuf hMkku
yuku nkuE fu fu ku nfkhk{f k]kfh{ktke kkuzkf
kkk ykk fkkLku Mk{skLke knkU[ Mkwe E
Au.
hkuMfku kkWLz {wsk (1870-1964), fkku yuf
nkwt. yLku Mkk{kSf heku fu su ko{kt nku kuLkku yko
Mk{kw nkw. Mkk{kSf EsLkuhe, fkk {khVku,
{kxu ykk ko wk rnkkuLku Mk{sk yu w{kt

w EAkykuLku Mktkkukk yLku swXkk kkk
uzVk{ktke qh fhk {kxu Wkkuk kkku nkku. yk
knkU[ k kk Mkt{Lku Mk{ksLku Mk{sk {kxu uxu
Au. yu krhk{ Yku, fkku yirknkrMkf kkLke
knkU[Lku kke heku rMkkhu Au fu su fkkLku
Mk{ks Mkkku Mktfek heku uu Au. Lkne fu fwtf
Mk{ksLke knkh.
kkWLzLkwt rh fkkLkwt rkMkw nek Au kuwt
skE yku Au, fkkyu Mkk{Sf heku qk s f{ke
rhLke kMktke fhe uEyu yLku kuLku {uk
uEyu. ykk rnkku kkk (kLkke), nuh
ykk Mkk{kSf nkuE fu. kowk rnkkuLku
yrk{kk ykkk {kxu, khkyku ykk kfoLkk
ykkhu Mkkrkk nfefk suLkk ykkh huf Mk{ksLkwt
Mkt[kLk [ku Au. ykku yuf rLkk Mkkrkk
nfefk yue Au fu yuf Mkk{kSf Mk{ksLkk kyku
yuwt khk {kxu k{kLk Lkne nku fu keyku
kuykuLke Wkh EhkkkqofLke w~{Lkkx Lkne fhu.
Lk
Lk wt Au? LkLkk khkkuhku wt Au?
yk Mkkku kkMku qk s ykkne nkUekh
r[khk Au. qk s kk fkkuo{ktLkwt Lk Wkh
yuf fko kuVuMkh nkuLk hkuMk khk k{kt yku
Au, suykuyu yuf [[koMkkLku kke [kukze e, kuLku
LkLkwt rh yuwt Lkk{ ykkk{kt ykwt. (John
Rawls, A Theory of Justice, Oxford
University Press, Oxford, 1972). yk [kukze{kt
hkuMku LkLkk ku rMkktkku kok Au :

LkLkku k{ rMkktk (AwxAkxLkku rMkktk): huf
kLku {qqk AwxAkxLkku yufMkhku yrfkh
nkuku uEyu fu su keLke Mk{kLk AwxAkx Mkkku
Mkko{f nku;
LkLkku keu rMkktk (yMk{kLkkkLkku rMkktk) :
Mkk{kSf yu ykkf yMk{kLkkkLku Mkk
fhe uEyu. suke fheLku ku ktLku (a) ykuAk k

{uLkkhkykuLku w{ktw k {e hnu, (b)
hufLku we nku kue f[uheyku yu krhMkrk
Mkkku MktLk nkue uEyu fu su kfhLke Mkk[e
Mk{kLkkkLke krhMkrk nuX nku.
Wkh kou ku rMkktkku hkuMk khk Mktrk
Mkrk{kt zk{kt yku Au yLku Mkk{kSf fhkhLkwt
rh Lke[u kLkkkk ku{u kwo fu {kLk{kk,
ku{u kuLku yuwt Lkk{ ykw fu, yMk Mkrk kt
ku{Lke kkMku kzkLkku yk nku fu su ku{Lke
Mk{ks{kt rLke Mkrk Mkkku Mkt{k ku yLku Au yk
Wkhkuk kou ktLku rMkktkku yhMkkMkhLkk rnkku{kt
nu. yk rMkktkku Mkkhe heku ykk kzkk sk Au.
ku{ Akkt kuyku kkkkLkwt Mk{kkLk fhkkt Lkke. hkuMkLku
kkukkLku Mkrkkk Mkq{ VhfLke fkhe ukE yke.
yuwt LkkUku fu ku{u ku{Lke [kukzeLku LkLkwt yuf
rh yuwt Lkk{ ykku Au yLku Lkne fu LkLkwt
rh.
nkY heku, Mkk{kSf {w~fueyku Mkwkk {kxu
Wkkuk{kt uk{kt yku ku fhkkt w Mknuk
ku{kt hkuMkLkk LkLkwt rh skk{t ykttw
Au. kk khefu, ikrf MktMkkyku{kt k {ukk
Lk nku kuk kyku {kxu kuxk krkLku fkuE fue
heku swyu Au? yk rnMMkk krk LkLkk k{
rMkktkLkku tk fhu Au, AwxAkxLkku rMkktk, yuf
k khefu su kwkuk ykkrhk khekk kkMk fhu
Au kue kuLke fkuELku krhMkrk kw{ku Au. suLku kuLkk
sL{Lkk yfM{kkke kuhk ku nku. wt ykku
nfkhk{f fko fko{ hkuMkLkk LkLkk ke
rMkktkLku yLkwMkhu Au? suLkk khk ykkf yu
Mkk{kSf yMk{kLkkk Mkk fhe fk. suke
fheLku ku ykuAku k {uu kLku w{kt w k
ykke fu.
kksukhLkk Mk{{kt, kuVuMkh yk{o MkuLku ku{Lke
Auk{kt Aue [kukze Lkk{u LkLkku k {kt
LkLkk k Wkh Vheke Lksh Lkktu Au. kuVuMkh
MkuLk hMk Wku kuk Wknh khk LkLke
Mk{s{kt Mk{ku yktxeqtxe WkLLk fhu Au. MkuLk k

kkfkuLkk Wknh u Au su yuLk.kkuk yLku fkko Au
suyku yuf ktMke {kxu zu Au. khu yu{ yuk
fkhMkh yk ktMke Wkh kku fhu Au fu kue ku fue
heku kkze ku u Au, kkuk yuk fkhMkh kku
fhu Au fu ku khek Au yLku kuLke kkMku ke fkuE h{fzk
kkLke Mkkz Lkke. fkko kku fuh Au fu ktMke
kuLkk khk kLkkk{kt yke Au. {kxu kuke ku Mkk[e
heku kuLke yuLk, kkuk yLku fkko huf Vhs kkzkkt
skE yku Au {kxu kuke ku Mkk[e heku kuLke Au.
yuLk.kkuk yLku fkko huf Vhs kkzkkt skE yku Au
yLku Mkko fhkkt k yu ku{Lke khVu{kt eku fhu
Au. (Amartya Sen, The Idea of Justice,
nkuVuzu yrfkheyku yLku Vhu sue MktkkykuLkku

fkLkqLke Mktktku khefu MkskLkku kMk fkuo nkku.
fkLkqLke Mktkt ku kkfkhku [u rLfw{ wrhMk yLku
kzo kkxeo RVuxLkk ykLke khk kktu Au. nkuVuzu
ku fkhLkk fkLkqLke Mktktku r[kko - fkLkqLke MknMktktku
yLku fkLkqLke rhkueyku kMk fheLku fkLkqLke MknMktktku
yue rkLkkyku rLkuou Au fu su kkffeku MkwMktkk
Au yLku kt yuf yrLkkoku yLLku Mktku Au
kuLkkke rkhekku fkLkqLke rhkueyku su fkLkqLke
Lkfhkke k ykuk Au, yue rkLkk Au su{kt
yuf rkLkkLke nkshe yLLke kuhnkshe Au.
Lke[uLkku [kxo Mkwkuhu Mk{u.
Penguin Books, New York, 2009, p.12).
MkuLkLkwt Wknh yu Mkk{kS Mk{Mkyku Mkkku uzku

Au. su ykku hhkus uEyu Aeyu. EsLkuhe fkuus{kt
yuf kuXfLkku kku fhk{kt, k khefuu, kt
Mkko{f khttk fkuE k yufMkhk {skwk kkyku
Au. suke, Mk{ks{kt ykk kkyku Mkkku fE heku
Mkk heku kfz s{ku Au? MkuLk Mkq[u Au fu kuLkku hMkku
yuku Au fu Lk wt yko fhu Au. kuLke Mkkku yMkk{kL
heku nXkqof [exfe hnukLku ku Mk{ksu kuLke k
yLk Lkk k{k{ fkhku xkzk {kxu yuf s
Xufku yufk fhe uEyu. {kxu fk[, yuwt [kuMk
fhwt MkkYt hnuu fu ku rkkeo fu su nfkhk{f fkoLkk
rnMMkk{kt EsLkuhe fkuus{kt kuXf {uk {ktku Au.
yLku rkkeo su ykk u{ktke knkh Lkefe
Au. ku ktLkuLku {kxu xkzk uEyu.
kMk fkLkqLke rkLkkyku
yrfkh, Vhs, Mktkkk, rukrfkh, rkhkk
yLku skkkhe sue [kuMk fkLkqLke rkLkkykuLku
Mkk{kLku kqhukqhe Mk{sk{kt ykke Lkke. yke
rkLkkyku {kxu Lkkeyku{kt ko{kLk
kwt[kzkLku fkhu nkuVuzu yuf MkqkLke MktkusLkk fhe.
nkuVuzu Mk{s Wkh fhk fkLkqLke rkLkkykuLku
rkkkek fhe. (See, Hohfeld, 23 Yale Law
yrfkhe kku yLku Vhs [uLkku tk keh kou Au

fu kuyku fkLkqLke MknMktktku Au. yrfkhe kku fkLkqLke
MknMktktku nkukke nku^uzLkk {kkt {ku yk- X
{kt yrfkhe kkuLke nkshe X-Y {kt VhsLke nkshe
Mkq[u Au. w{kt Mktkkk/ rukkrfkh yLku
yrfkh Lkn/kku Lkne [uLkwt tk eh kou Au fu
fkLkqLke rhkueyku Au yLku nkuVuzLkk {kfkt {ku
yuk- X {kt Mktkkk/rukkrfkhLke nkshe
yrLkkoku X-Y {kt yrfkh Lkne/kku Lkn Lke
nkshe Mkq[u Au.
kktMkk kehku kou Au fu yrfkh/kku yLku yrfkh
Lkn/kku Lkn fkLkqLke rhkueyku Au. yuke nkuVuzLkk
Mkqk {ku yrfkh/kku Lke yk- X {kt nkshe
yrLkkoku kuLkk{kt yrfkh Lkn/kku Lkn Lke
Journal 16 (1923) and Hohfeld, 26 Yale Law

Journal 710 (1917))
kuhnkshe Mkq[u Au. Mktkkk/rukkrfkhLke ykX {kt nkshe VhsLke kuhnkshe Mkq[u Au.
Wknh : S.R. Batra v. Smt.Taruna Batra,
(2007) 3 SCC 169, fuMk{kt kwkw e{ke khwk
kkkyu Lk kk su h{kt ku hnuke nke ku hLku

ikkrLkf h nuh fhk Mkkuo[ ykk{kt yhs
fhe nke. rkne hLke {krfe e{ke khwk
kkhLkk krkLke Lkn kfu MkkMkwLke nke. Lk{qk
yuMk.ke.Mknk yLku Lk{qk {kfoLzu fkLkqLke kuL[u
Xhkwt fu fkuRk khke fkku {kk kueLkk krk
Mkk{u kkw kkze fk, kueLkk MkkMkw-MkMkhk Mkk{u
Lkn.
yk kkkk nkuVuzLkk Mkqkke Mkhkkkqof Mk{S fk
Au. Mkkuo[ ykku khwk kkkLke kuLke MkkMkwLkk
h{kt WkMkrkLku Mkku Mktkkk/rukkrfkh
khfu ke. Mktkkk/rukkrfkh yLku yrfkh
Lkn/kku Lkn [uLkwt kt keh kou Au fu kuyku
fkLkqLke MknMktktku Au yLku nkuVkuzLkk {kkt {ku
MkkMkw{kt Mktkkk/rukkrfkhLke nkshe kwkw
e{ke khwk kkk{kt yrfkh Lkn/kku Lkn
Mkq[u Au. yu s {ku Wkhkuk ykf]rk{kt rfo
MktktLku fkh Mktkkk/rukkrfkh yu VhsLkku
fkLkqLke rhku kwkw{kt Mktkkk/rukkrfkhLke
nkshe MkkMkw ke VhsLke kuhnkshe kou Au.
nkuVuzu Mkkk, skkkhe, rk-hkk yLku yMk{kk
sue rkLkkykuLkwt k yk s heku ykoxLk fwO
nkwt. Lke[uLkku [kxo yk Mkwkuhu kkku.
Mkkk yLku skkkhe [uLkwt kkMkwt keh kou Au fu

kuyku fkLkqLke Mktktku Au. nkuVuzLkk {kkt {ku
Mkkk yLku skkkhe fkLkqLke Mkn-Mktktku nkukke
yk- X {kt MkkkLke nkshe yrLkkoku yk- Y {kt
skkkheLke nkshe kou Au. w{kt rkhkk yLku
yMk{kk [uLkwt kktMkw keh kou Au fu kuyku fkLkqLke
MknMktktku Au yLku nkuVuzLkk {kk {ku yk-X
{kt rkhkkLke nkshe yk- Y {kt yk{kkLke
nkshe Mkq[u Au.
kktMkk kehku kou Au fu Mkkk yLku yMk{kkt fkLkqLke
rhkueyku Au. kuke nkuVuzLkk Mkqk {ku yk- X {kt
MkkkLke nhe kuLkk kkukkLkk{kt yMk{kkLke nkshe
kou Au. w{kt, rk-hkk yLku skkkhe
fkLkqLke rhkueyku Au. yk- X {kt rkhkkLke
nkshe kuLkk kkukkLkk{kt skkkhe kuh nkshe Mkq[u
Au.
Wknh : P. V. Narasimha Rao v. State
(CBI/SPE) JMM Mkkt fuMk khefu kk kuk,
fuMk{kt & yu nkku fu MktMk Mkku khkLk

ktkhLkk yLkwAu khk nuX hkufz {kxu {kLkk
ykhkuk{ktke rkhkkLkku kku fhe fu.
ktkhLkku A.105(A) kou Au fu, (1) ktkhLke
ukkRyku ku{s MktMkLke fkokneLku rLktkek fhkk
rLk{ku yLku Mkke nwf{kuLku kLk{kt ukk, MktMk{kt
ke Mkkt nkuwt uRyu, (2) fkuRk MktMk Mk
MktMk{kt fu kuLke fkuRk Mkr{rk{kt kuLkk khk ftR k
fnuk fu {k ykk kku kuLkk {kxu fkuR k
ykk{kt fkuRk fkokne {kxu kkk kku Lkn
yLku MktMkLkk fkuRk k]n khk fu kuLkk Mkkkrfkheyku
khk kkk fkuRk ynuk, kukMko, kku fu
fkokne{kt {wfkhkLkLkk Mktkt{kt yk heku kkk kku
Lkn. (3) yL kkkkku{kt, MktMkLkk huf k]nLke
ku{s huf k]nLkk Mkku yLku Mkr{rkykuLke Mkkkyku
rukkrfkhku yLku rkhkkyku yue hnuu fu su MktMk
khk fkk khk Mk{ktkhu kkrk kR fu, yLku
kt Mkwe ku yk heku kkrk Lkk kk kt Mkwe
ktkh (44{ku Mkwkhku) fkku, 1978 Lke S.15
y{{kt ykk knukt k]nLkk yLkukuLkk Mkku yLku

Mkr{rkykuLke hnuu.
Lk{qkyku yuMk.Mke. ykk S.yuLk. hk,
yu.yuMk.ykLkt, yuMk.ke.Y[k yLku hksuL kkkwLke
kLkue Mkkuo[ ykkkuLke ktkhe keXu Xhkwt fu,
yuf MktMkMk MktMk{kt kue fkuR Mkr{rk{kt kkuk fu
{k ykkk k kt[Lkk ykhkuk nuX fk{
[kk{ktke ktkhLkk Aa.105(2) ykk 105(3)
nuX rk-hkk hku Au.
kt[ uLkkhkyku {kk MktMkMkku nkukLku fkhu ku{Lku
Akuze ukLkwt krhk{ ysoLkkhk Mkkuo[ ykkLkk
Wkhkuk [wfkkLke Mkk xefk kke hne Au. khu
nkuVuzLkk Mkqk {ku [wfk{kt hnuwt fkh Mkhkkke
Mk{S fk Au. Mkkuo[ ykku MktMk MkkuLke
rkhkkLku Mkku yLkw{kuLk ykwt Au yLku Xhkwt
Au fu rkhkk yLku yMk{kk[uLkwt kktMkw keh
kou Au fu kuyku fkLkqLke MknMktktku Au yLku nkuVuzLkk
{kfk {ku, MktMkMkku{kt rkhkkLke nkshe
fkkLke ykk{kt kt[Lkk ykhkuk {kxu fk{
[kkLke yMk{kkLke nkshe Mkq[u Au. yu s
{ku, Wkhkuk ykf]rk{kt rfo MktktLku fkhu
skkkhe yu rkhkkLkku rhkue Au.
MktMkMkku{kt rkhkkLke nkshe ku{Lkk kkukkLkk{kt
skkkhe Lke kuhnkshe Mkq[u Au.
fkkykuLkwt ykoxLk :
{kLke ku fu k{u k{khk r{kLku Mkku YrkkLke Lkkux ykkku
Aku yLku kuLku fuxef [kufux kkLke fnku Aku.
k{khku r{k wt fhu ? kuu fR [kufux hee
uRyu ? kuu fR wfkLk{kt swt uRyu ? [kufux
hek kAe uk kiMkk kuu kkAe ykke uk
uRyu? Wkh rLkuork Mkkk rkLk {kxuLkwt Mkk[w fu
fkkLkt Vkuxkuxe (a to tiori) Mk Au. Wkhkuk
kk{kt k{khk r{kLku fkuR tfk nku kku kwhk s
k{khe kkMku Mkkk {ktke fu. ufu fkkykuLkk
Mkto{kt rkLkMkk kkMkuke yke Mkkk {ktke
Lkke.
hhkus feku fkkLkk fuxkf MYkku Mkkku fk{ kkh

kkzu Au, suk fu ktkh, ruf, fuMk fkk,
rLk{ku, rLk{Lkku, {kkofkyku, nuhLkk{k, kuxkfkk yLku yL.
yk fkkykuLkku {wMkku zk{kt kr (fu kuLkku
yk) Akkt fkuRk {wMkkfkh khuf fkkLkk
y{ {kxuLke k{k{ Mktrk MkrkykuLku ykhe
uk Mkk{ kLku. kuke, ykoxLk yrLkko Au.
yuf fkkLkwt ykoxLk fhke uk A kyu kkMku
kkk yLku yktkrhf {wku Wk nku Au. yktkrhf
{ku{kt ktkw ekof, yk{w, ekofku, kkyku,
khtkwfku yLku Mk{swkeLkku Mk{ku kk Au. Mkth[LkkLke
kkku {{kt MktMke RrknkMk, khke Lkkt[Lkk
ynukku, yL rufku, fkuku yLku rue
rLkokuLkku Mk{ku kk Au. rufLkk kkukkLkk
kk rkk Wkhktk e sLkh kuetk khku,
189) (e sLkh kuk yux) ruf{kt
Mkk{kLku khkkk kuLku Mk{sk{kt { fhu Au.
e sLkh kuk yux kk khefu ykkLku
sku Au fu yuf[Lk{kt knw[LkLkku (yLku kuke Wxw)
Mk{kr Au yLku kwYk {kt Mke (yLku kuke Wxw)
Mk{krx Au. e sLkh kuk yuxLke S.13
kou Au fu k{k{ fuLe khkyku yLku rLk{Lkku,
rk ykk Mkto{kt fwt rkhek Lkk nku kku, (1)
kwYkk[f ku{kt {rnkyku Mk{ku kue kku
yLku (2) yuf[Lk ku knw[LkLkku Mk{ku fhu
yLku kuke Wxw k.
fuxkf rLk{ku rufLkk ykoxLkku{kt { fhu Au.
ykku fuxkf LkkUkkk khV Lksh fhewt.
Mkkrnf rLk{ :
ykoxLkLkku Mkkike yn{ rLk{ Mkkrnf rLk{ Au.
ku kou Au fu khu ruf ku Mkek Mkkk yLku
kwt[kzk rLkkLkk nku khu fkuRk W{uhk fu xkzk
rLkk kuLkwt suk Au kuk ykoxLk kwt uRyu.
fkkLkku {wMkku zLkkhk k Mkewt yLku Mkh rLk{Lkk

ykoxLk{kt wt fnuk suwt Lkn nku.
Mkkrnf rLk{ {Yk Au. ufu, yu kMk LkkUwt
uRyu fu Mkkrnf rLk{Lkk y{ kkALkwt
nukhwt fkh hksfe Au. Lk{qkyku fkku
h[Lkkhk khefu Lkn khtkw kuLkku y{ fhLkkhk khefu
ykukkLke RAk hku Au. khtkw, fkkLkwt MksoLk
yLku ykoxLk [uLkwt rksLk kuxwt nkuR fu Au.
ykku ykku rkk nkxo-Vwh rk{ktke Lke[uLkwt
Wknh uRyu. (H. L. A. Hart, Positivism and
the Separation of Law and Morals, 71
Harvard Law Review 593, 619 (1958)).. yuf
Mkk{kL rLk{Lkku kku ykkeLku ku. nkxuo skuwt

fu, fkuR knLk kkfo{kt k ku Lkn. u yuf
kuMkukLk kkuku kkfo{kt uk {kkke nku kku yu
Mk Au fu knLk s yuf{kk yuku Au suLkwt
ykoxLk fhkLke sYh Au. wt kuMkukLk kkuku yuf
knLk Lkke ? nk, wt kuLku u ykkkLkku RLkfkh
kku uRyu ? rLk{ {ku knLkLku kkfo{kt
ukLkku RLkfkh nkukke, skk nfkhk{f nkuku
uRyu.
nu, ykku Mknus kkue Mkrk uRyu. kkfo{kt
[kkk yuf {kMkLku y[kLkf khkukLkku nw{ku
yku Au yLku R{hsLMke knLk khefu kuMkukLk
kkukuLkku Wkkuk kk Au. wt ku kuMkkukLk kkuku
fkkLkku tk fhu Au ? rLk{Lkwt Mkkrnf ykoxLk
Mkq[u fu fkh knLk Au yu kuke kuLku u fhkk
yxfke uRyu, khtkw yk fkhLkwt Mkkrnf
ykoxLk fku{Lk MkuLMk Mkku Lkfkhe fkZu Au.
Mkkrnf rLk{Lkku rLk{Lkk nukw/Mkto Mkkku yu{
kuMkkzku {w~fu Au. rLk{Lkku nukw/Mkto yuwt Mkq[u
Lkn fu kkfo{kt kkeke sYrhkk hkke kLku
fkuRk fkhLke kkeke MkkhkhLke Aqx Lkke. yu s
heku, rLk{Lkku Mkto/nukw ytk {nkqo Au.
Mkto rLk{ :
ykoxLkLkku Mkto/nukw fku{Lk MkuLMk yLkwMkkh nku Au.

kuLkwt Mkk{kLku ku{Lkk Mkto{kt ykoxLk kk
Au.
Mk{sk {kxu khkyku fu Wkhkuk kkfo fu suLke Mkkku
kuMkukLk kkuku Mktfkue Au. Mkk{u Lke Mk{Mk
Mko Au. kherhf heku Mkk{ k kuLke kkurkf
ne[uh{kt kuMkeLku kkfo{kt k kk {ktku Au. fkuR
knLk kkfo{kt k ku Lkn yk rLk{Lk yko
{ku wt ne[uh yuf knLk Au ? wt ne[uh kh
rkkt ke fku ?
ykke Mkk{kL kwr ykkLku fnu Au fu kkfo{kt
ne[uh kh kkkte {wfe. ywr[k nu. k {kxu?
rLk{Lke kkA fku Mkto/nukw Au ? Mkt Au fu
knLkkuLkku u kkfoLkk Wkkukkyku {kxu rkukYk
nku yLku kuke kkfo{kt knLkkuLkk uk ukk. fkuR
yko skkku Lkke u fu kherhf heku Mkk yuf
kLke ne[uh kh rkkt {wfk{kt yku kku ku
kkfoLkku Wkkuk s Lkn fhe fu. wt rLk{Lkku
Mkto/nukw yuf koLkku kufkuLke kherhf heku Mkk{
kufkuLku, kkfoLkku Wkkuk fhk{ktke kkfkk hkkLkku
Au ? skk Lkfkh{kt Au.
khuf rLk{{kt khkkk ku kkuku kkw kzkk
ykoxLkLkku rLkuo fhu Au. LkkuMxh y MkkurMkMk yLku
yuswMzu{ suLkurhMkLkk rLk{ku ykk Mkto{kt khk
Au. LkkurMkxh y ykurMkMk urxLk Mkqk Au. kuLkku yko kk
Au kuLke ykMkkkMkLkk kuke ykuk Au. yu
s heku urxLk Mkqk yusMzu{ suLkurhMkLkku yko Au. yuf
s koLkku fu fkhLkk ku Mkq[u Au fu khu Mkk{kL
fu Mk{qn [kuMk fu Mk{qn yLkwMkhkk
nku khu Mkk{kL fu Mk{qnLkwt ke{kt
Mk{kr nku kue yuf s fkhLke [euLkku Mk{ku
fhk ykoxLk fhk{kt yku Au.
Wknh : Mk{qn kuzk, Zkuh, uhwt, qtz, kfhk fu

yL ukekf keyku {kt Mkk{kL kkk fu yL
ukek keyku kuLke ueke kkkk Akkt,
Mktrkku {kk [kh kkku, heeLkk yMkLkkuLku s
Mk{ku yLku yk{ {hkt kkfktLku kkfkk fhu.

(uMk k rzLkhe)
Wknh : ktkhLkku A.12 sku Au fu (1) yk
kk{kt, rMkk fu Mkto yk kzkku Lkk nku,

hk{kt Mkhfkh yLku khkLke MktMk yLku huf
hkkuLke Mkhfkh yLku rkLkMkk yLku khk
MkhfkhLkk ytfw nuXLke khkLkk rMkkh{kt ykue
k{k{ MkkrLkf fu yL MkkkrfkhLkku Mk{ku kk Au.
yktkhhkxe yuhkkuxo ykukkurhxe ykuV RLzk
ktkhLkk A.12 Lkk yko{kt hk Au fu fu{ yu
&{kt Mkkuo[ ykku nfk{kt fu nfkhk{fku
Xhkkk skwt Au fu nk, yL Mkkkrfkheyku
ktkhLke kkfeLke ukkRyku{ktke kuLkku yko kkhu
Au. (Ramana Dayaram Shetty v.
International Airport Authority of India, AIR
1979 SC 1628).
yrLk rLk{
yrLk rLk{ kou Au fu kyu rke fkk
Mkkku s Lknet kfu fkk y{Lke qr{fk {kxu k
rLkMkkk hkke uRyu. yu {ku, fkk Mkk{uLke
krhMkrk yLku fkku su yrLkLkku kk fhk {ktku
Au ku{Lku kLk{kt hkku sYhe Au.
Wknh : Hindustan Lever Employees

Union v. Hindustan Lever Limited, AIR
1995 SC 470 {kt kkkk ykuR r{Mk ftkLke rr{xuz
(xkuBfku) yLku rnLwMkkLk eh rr{xuz [uLkk

uzkLke kusLkk rkek nke. rnLwMkkLk eh
r. yLku xkuBfku, ktLkuLkk f{o[khe yLku uzk ytku
r[trkk nkk. kusLkk MkkkuLkk n{k fkhku kifeLkwt yuf
fkh {kuLkkukkur yuLz rhrMxx xuz uxMkk
yux 1969 Lke S.23 nuX sYhe fuL MkhfkhLke
{tswheLkku yk nkku. u fu, ku 1991{kt h kR
nke. yrLk rLk{Lkku nkku ykkk Mkkuo[
ykku, Lk{qk Mk.Mke.yuLk. khk Vfhk 69{kt
skwt fu fkkLkk Mkwkhk khk suLkku Rks fhkLkku
kMk kku ku yrLkLku kLk{kt uwt {nLkwt Au. yu
s {ku, ykku Xhkwt fu yufkh Mkhnwt f{
fkkkkuke{ktke h kR kR ku kAe fuL MkhfkhLke

kkkukhe {tswhe {ukLke sYrhkk kkAk
kkhuke ke Lkk fk.
ykoneLkkkLku hkk ykoxLk : MkkuLkuhe rLk{

MkkuLkuhe rLk{ {ku (a) Mkkrnf (kkr{f) [o
s Mefkhku uRyu rMkk fu (b) kuLkwt krhk{
ykoneLkkk{kt yku, fuxkf kuf (a) Lku MkkuLkuhe rLk{
fnu Au, fu{ fu ku W{uhku fhu Au, khu fuxkf (b) Lku
MkkuLkuhe rLk{ khefu xktfu Au ufu rLk{ Mkto/nukw
ykkrhk ykoxLk Mkkku MkwMktkk Au. fkLkwt yue
heku ykoxLk Lkk kR fu fu sue ku ykoneLk kLku.
Wknh : S.R. Batra v. Smt. Taruna Batra,

(2007) 3 SCC 169, {kt huwt nMkk Mkk{u eykuLkku
hk khku, 2005 Lke S. 2(s) nuX Mkrnkhwt hkku

nkku. ku f{ fkkLke kuxkf{ku 17 yLku 19(1)
Mkkku kt[kk Mkwhke nke fu Mkrnkhwt h Lkku yko
kk [u fu {krfenf k{kt ek rLkkLkwt yuwt h
kt Lkkhks k huwt Mktktku{kt hnu Au ykk
fkuR kku hnuke nke. ykku Wkhkuk Mkq[LkLku
ykoneLk keLku Lkfkhe fkZwt, fu{ fu yke e kh
rLkoh hnukLkku yko ku fu tkke krkLkk fkfk fu
yLku suk MktkteykuLkk hku{kt hnukk nkuR fu Au,
ku{ Akkt kLke yke ke Mktkrk kh nfkku
hku. kLk kkLku yL kufku Mktkrk yrfkhku
Mkkku Mktkwrk fhku uRu. ykku kLkLkk kkLku
krkLke {krfeLke fu krkyu kzu eue Mktkrk kqhkku
Mker{k hkku. Lk{qk {kfoLzu fkLkSyu Mtku
skwt nkwt fu ku MkwMkkrkk Au fu ykoneLkkk khV kuhe
skwt fkuRk ykoxLk Mefkhwt uRyu Lkn. (para
20).
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk : 10 : feku {kxu kMkkrf Lkerk{kk
yLku yk[khMktrnkk.
MkkLkk :
khke fe {tz krhk (the BCI) fekuyu
yLkwMkhkLke kMkkrf yk[khLkk kuhku Lke
fhkLkk rLk{ku zkLke Mkkk hku Au. ku{ Akkt,
BCIyu zuk rLk{ku MkkOke Lkke. zekuLkk
yrfkhku, rukkrfkhku yLku skkkheyku rkLke
fkokne Mktrnkk, 1908, fe fkku 1961,
(The Advocates Act) ku{s fe {tzLkk
MkkuLkwt Mkt[kLk fhkk {kL rMkktkku, {k yLku
khtkhk yLku ykhu swe swe nkRfkuxo yLku hk
yLku fe{tz krhkkuyu zuk rLk{ku{kt uk
{u. (Oil and Natural Gas Commission v.
Offshore Enterprises, AIR 1993 Bom 217)
feLke kk :
fe yuxu fe fkk Act (S.2(1)(2),
Advocates Act). nuX fkuRk nkshekkf{kt
LkkUku fe.
u yLku Lkk{LkkUe :
BCI kuLke fk{kehe fhkLkk rLk{ku ze fu yLku
kMk fheLku ykk rLk{ku feku khefu Lkk{LkkUe

fhkk nkh kLkku ko yLku fkk rLkk fhe
fu. (S.49(1)(ag), Advocates Act).
fe fkk{kt [kuMk kykuLku hk

LkkUekkfku kh feku khefu khkLkke Lkne
ykkkLke ukkR Au. yk kyku Lke[u {wsk Au :
Lkirkf y:kkLkLkk kwLkk{kt kurkk nuh kue;
yMk]~kk (kwLkk) Act, 1955 Lke ukkR
nuXLkkt kwLkk{kt kurkk nuh.
hk ykk Lkirkf y:kkLkLkk fkuRk kwLkk

nuXLkk hkuskkh fu f[uhe{ktke khkhV fhk{kt
ykue fu fkZe {wfk{kt ykue kyku.
yk f{{kt yue ukkR Au fu, kwLkukkhLkk AwxkLkk
ykk f{o[kheLkk/yrfkheLke Mkuk{ktke khkhVe
ykk YMkLkk ku koLkk Mk{kkk kAe yk
kkkte kqhe ku. (S.24A(1), Advocates Act)
(See J. N. G. Gupta v. L. G. Assam, AIR
1959 Assam 134) (Sec. 24(a)(1) {kt Mk fhkLke
fkuR ukkR Lkke. ku{kt yuwt rLkk fhk{kt ykwt

Au fu fe{tz yue k Mkwe rMkkhk{kt ykwt
Lkke suLke Mkkku kwLkukkh skk kk kwLkukkh
ys{kekkLkk Act, 1958 (S.24(A)(2),
Advocates Act) nuX fkokne fhk{kt yke
nku.
Wknh : A yu Mkhfkhe Lkkufhe {kxu yhS fhe.
[kuMk kAkk kkuo {kxu [kuMk xfkLke kuXfku

hkk{kt yke nke. A Lkkufhe {uk {kxu ykkwh
nkku yLku ku kAkkko{kt ykkku Lk nkku. kuu Lkkufhe
{uk {kxu kuxwt {kkk hsq fwO. yuwt Xuhk{kt
ykwt fu {kkk hsq fkoLkwt f] Lkirkf y:kkLk
Mk{kLk nkwt. yu kh AqxkLkk ku koLkk Mk{kkk {kxu
fe khefu Lkk{ LkkUkk {kxu rkkt {wfk{kt
yku. (Kumari Madhuri Patil v. Additional
Commissioner, Tribal Development, AIR
1995 SC 94)
Wknh : yuzkufux A yu {wLkMkeVLke fkuxo{kt rhku
fhkk fkWLMku B kh rhk{ Mk{ hr{kLk [kfwke

nw{ku fkuo. yk Mktku A yu kkuekkh k fkuo
nkukLkwt fnuk Au. A Lku kwLkkLkku kurkk nuh
fhk{kt ykku yLku nkRfkuxuo Zkkkqof kuLku kurkk
nuh fkuo. hk fe{tzLke krhk A Lku kteh
kuhkoqtf k khkhV fhe fu. hk fe {tz
krhkLke rMk Mkr{rkLku Mkkrf ykk yL
kuhkoqfLkku kwLkku fhuk feLku Mk VxfkhkLkku
nwf{ fhkLke Mkkk hnuu. (Based on Himkat Ali
Khan v. Ishwar Prasad Arya, AIR 1997 SC

864).
k hkku fu fe khefu Lkk{LkkUe fhkk yhS

fhe nku Wkh skuk Lkirkf y:kkLkLkk kwLkk{kt
kurkk nuh fhku kuk yhskhLku AwxfkhkLke
kkheke ku koLkk Mk{kkk {kxu Lkk{-LkkUeLkku
RLkfkh fhk{kt yku.
Wknh : WkhLkk Wk.{kt [kfwke fkuRf kh nw{ku
fhkLku ku A Lku hk Mktk{kt (suke fu Mxux kUf

ykk RLf{xuMk rkk) yrfkhe khefu kiMkk
[kuhkLkk kwLkkMkh kurkk nuh fhk{kt ykku.
Lkirkf y:kkLkLkku kwLkku fhkkt A Lku ku koLkk
Mk{kkk {kxu fekuLkk Lkkue kkf{kt khkhV
fhk{kt yku.
yu yuku yhsk nkku suu Lkirkf y:kkLkLkk
kwLkk{kt kurkk k LkkUe kkf{ktke khkhV
fhk{kt ykku nkku. yu Lku kuLkk Awxfkhkke ku koLkk
Mk{kkk Mkwe fe khefu Lkk{LkkUe fhkLke Aqx
ykkk{kt yku Lkn.
Wknh : yMk]~kk (kwLkk) Act, 1955 Lke
ukkR nuX A Lku kwLkkLkku kurkk nuh fhk{kt

ykku nku kku kuLku Lkkute kkf{ktke k h
fhk{kt yku. yks heku yMk]~kk (kwLkk) Act,
1955 Lke ukkRyku nuX yhskhLku kwLkkLkku
kurkk nuh fhk{kt ykku nku ku{ Akkt ku ko
{kxu Lkk{LkkUe fhkLke {LkkR fhk{kt yku.
kkuxkku yu k {ukLkk Wuke fhue Aukhkze

Au (S. P. Chegakvaraya Naidu v. Jagnath,
AIR 1994 SC 583)
Wknh : P fe khefu Lkk{ LkkUkk {kku Au. u
fu P kqoLke IPC Lke yuMk(yuMk) 411 yLku 471

nuXLke Mk nuh fhkku Lkke. P Lkwt Lkk{ LkkUe
kkf{ktke fkZe Lkktk{kt yku Au. khke
fhkhfkkLke S.17 nuX P Lku kkukLke Vhs nke,
kuke ykkWLke Mk nuh fhk {kxu Vku{o{kt fkuR
kkw Lk nku kku k P yu ku nuh fhwt uRyu.
(Joginder Singh v. Bar Council of India,
AIR 1975 Del 192)
Wknh : fe P yu kuhkoqf k kuLke Mkk{u
fkokne yrLkk nkukLke kk Awkke hke nke.

P fe fkk nuX Lkk{LkkUe fhkk nkh
Lkke. (Inder Singh; In re; 1963 (65) PLR 619)
swyku khke fhkh fkkLke S.17 yLku yk Mkto{kt
khke fhkh fkkLke S.18 {kt kuxe hsqykkLke
kkLkk Wknhku.
hk fe {tz krhk yufkh yhskhLku fe
khef u ykkk {kxu RLkfkh fhu kku fkuRk yL
hk fe {tz krhk fe khefu yke kLku
u ykkk {kxuLke yhS Mefkhe fu Lkn.
rMkk fu yhSLkku yMefkh fkuo nku kue fe
{tz krhk ykk BCI urk{kt Mkt{rk ykku
(S.27, Advocates Act)
LkkUekkf{kt kkuxkku ykk kuxe hsqykk :
yL hkuskkh kh rkkt :
yk~f nfefkLku RLku kuxe hsqykk fheLku ykk

kkuxkku fu yrxk kke fekuLkk LkkUekkf{kt
Lkk{ LkkUkwt nkukLke BCILku kkhe kk kku BCI
ykk feLkwt Lkk{ LkkUekkf{ktke qh fhe fu. u
fu yke kLku MkktkLke kf ykk kh kuLke
khkhVe fhk{kt yku Lkrn (S. 26 (1),
fkLkqLke Mkk fhk {kkke kyu kMktke

fhe sYhe Au. u ku fe khefu fkLkqLkLkk
Mkk{kt yke nku kku kuu feLkku Mkk
fhk {Lkke kikh kwt uRyu yLku yL (Re S, a
Pleader, Raghunathpur, AIR 1936 Pat 1)
Advocates Act)
khke fe {tz krhk rLk{ku, 1975 (the

BCI Rules) {kt yL hkuskkh kh kkkte
kk{kt yke Au.
fe kkkkhefu fkuR Mkk{kt Mkr

hne fu Lkrn, khtkw kt Mkwe ku hk
fe {tz krhkLkk ku MkkLkk hsu
yMktkk nku kuk krLkk fkhLke kuZe{kt
rLkr kkekh kLke fu. (BCI Rules, Part
VI, Chapter II, Section VII, Rule 47)
fe Mkk{kL u Ve Mkkku fu ku kh
ftkLkeLkk rLkk{f {tzLkk rLkk{f fu yk
khefu feLke Vhu Lknek fkhLke Lk nkuR
fu. fe fkuRk ftkLkeLke Mkk rLkk{f fu
Mkr[ kLke fu Lkrn. (BCI Rules, Part VI,
Chapter II, Section VII, Rule 48)
yuf fe uxMk hr{kLk fkuR k k,

Mkhfkh, f{o, Lkkh fu MktMkkLkk kqofkeLk
Mkkrnf fkokne kLke fu Lkne.
u fkuR fe {ktf Lkkufhe kh zu Au kku kuu
kkh fkWLMkLku fhe kzu, suLkk kkf kh
kuLkwt Lkk{ Mkk{u Au yLku kt Mkwe ku Lkkufhe fhkk
nu kt Mkwe kuyku fe khefu uxMk fhu
Lkn. ((BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Section VII,Rule 49)
hkLke kkh fkWLMk feLku uLz fu hk

MkhfkhLkk fu fkuRk nuh rLkk{ fu ikrLkf
MktMkkLkk kqofkrLk MkukrLkf fkk yrfkhe
khefu Mkuk ykkkLke Aqx ykke fu Au. (Ss
28(2)(d) and 24(1)(e),Advocates Act, read
with the BCI Rules,Part VI , Chapter II,
Section VII, Rule 49)
fkk yrfkhe yue k Au su fuL Mkhfkh fu

hk Mkhfkh fu fkuRk nuh rLkk{ fu ikrLkf
MktMkk ke ykkku{kt fk{kehe fhk yLku/ykk
rkkLk fhkLke Vhs ku Au. yuf fe fu
suyku khMkk khk ykk WkhSekk khk yu
fkixwtrkf ukkh tku {uu Au. kuyku fkixwtrkf
rkLku{kt [kw hne fu. khtkw, yuf fe, su fu
ykk rkLkuLkk Mkt[kLk{kt kkkku kk
R Lkk fu. yuf fe kuLku WkhSekk khk fu

khMkkke fu rMkkke {uk fkuRk rkLku{kt
yLku Mkkku rnMMkku kLkwt [kw hke fu, u fu,
yuf fe kuLku WkhSekk khk fu khMkk fu
rMkkk nk kuk ykk fkuRk rkLku
Mkt[kLk{kt kkk heku kk Lkk R fu. (BCI
Rules, Part VI, Chapter II, Section VII,Rule
50)
Wknh : A Lku ykikurkf rk khkLke S.17B
nux SLkrLkkon kwt {wt, khu A Mktktrk yuf

fo{uLMk rk Wke ykk{kt kzkh nkku yLku ku
Mkkku Mkkku yuf LkkUkuk fe khefu uxMk fhkk
nkk. A kuhkko k fMkwhkh Au yLku ku{Lku
fkkLke uxMk fhkk yxfkku. (Shaik
Mahboob Hussain v. Bar Council of State
of Andhra Pradesh High Court Hyderabad,
AIR 2003 NOC 295)
Wknh : Wkh ykkuk Wknh{kt, ykikurkf
rk khk nuX kh k fhkLku ku A

uxMk hr{kLk fkuR k, Mkhfkh, V{o, rLkk{
fu MktMkkLkk kqo-fkeLk MkukrLkf f{o[khe nku kku
k A yu rLk{kuLkku tk fkuo nkukLkwt kk{kt ykwt
nkuk.
Wknh : Wkh ykkuk Wknh{kt A Lku hk kkh
fkWLMkLkk rLk{ku nuX fuL Mkhfkh fu hk Mkhfkh

fu fkuRk nuh rLkk{ fu ikrLkf MktMkk ke
ykkku{kt fk{ fhkLke yLku/ykk rkkke
fhkLke Vhs kLkkkk kqofkeLk MkukrLkf fkk
yrfkhe khefu Aqx ykke fk.
Wknh : Wkh ykkuk Wknh{kt u ykikurkf
rk khk nuX kh k fhkLkk ku A

fkuRk Mkk{kk rMkxk Ve Mkkku fu kuLkk rLkk yuf
ftkLkeLkk zkhuxh ykk kkuzo ykuV zkhuxMkoLkk
yuf{k khefu kk fhkk nkk. yu{ kheyu kku A yu
rLk{kuLkku tk fkuo nkukLkwt Lkk kk. w{kt
zkhuxh fu kkuzo yLku zkhuxMkoLkk [uh{Lku khefu ALke
Vhu kifeLke fkuRk Vhs fkhkukkhe fkhLke nkue
uRyu Lkn fu kAe A ftkLkeLkk {uLkuStk zehuxh

ykk [uh{uLk nkuR fu Lkrn.
Wknh : Wkh ykkuk Wknh{kt u A
WkhSekk khk fu khMkkR fu rMkkke yuf

fkixwtrkf rkLkuMk{kt rnMMkku k fhu kku A fkixwtrkf
rkLkuMk [kw hke fkk nkk. ufu A Lku ykk
rkLkuMkLkk Mkt[kLk{kt kkkku kk ukLke
Aqx Lkk nku.
yuf fe
khLkk kk{kt MktMke hzkLke Mk{ekk fhe
fu
kkkhLkk kk{kt fkLkqLke kkXkwMkfkuLkwt MktkkLk
fhe fu.
ykkhku {kxu ynuk-MktkkLk fhe fu.
fkLkqLke khekk {kxu rkkeoykuLku fku[k ykke
fu.
&kkku kikhe fhe fu yLku [fkMke fu yLku
nuhkk yLku kqofkeLk LkkufheLke Mkk{uLkk
rLk{kuLke kLku Mkkh, kkfkh, fkLkqLke
yLku rkLkfkLkqLke ktLku rkku{kt u[h yLku
rk. (BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Section VII,Rule 51)
B.C.I. rLk{ku yuf feLkwt hk kkh fkWLMkeLke
{tswhe Mkk{u Lke[uLke hkkuLku yeLk yt:fkeLk

LkkufheLke Aqx Auu.
hk kkh fkWLMkeLkk yrk {ku,

LkkufheLkku fkh ku{Lkk Mkkrf fko Mkkku
Mktko{kt ykkku Lkke.
ku Lkkufhe ku{Lkk MkkLkku kkih Mkkku MkwMktkk
Au.
yk rLk{ yk Mktkt{kt Mk{ktkhu BCI khk he
kkkt fkuR k ykukuLku koke (BCI Rules,
Part VI, Chapter II, Section VII,Rule 52)
feLke ryu
BCI rLk{ku nuX, Vhu Wkhktk, yuf fe
yMke, ykk, Mknfkofhku yLku rkkeyku

Mktktrk Vhs k hku Au.
yMke khVLke feLke Vhu.

keV (fuMkLke xwtfe rkkku) MefkhkLke Vhs.
ykkku fu rxwLk{kt fu yL fkuRk Mkkkrfkh{kt
fkuRk rkV feu Mefkhe s uRyu. kue
fe{tz{kt feLkk {kukLku Aksu kue nkue
uRyu. fe [kh Mktukku{kt [kuMk rkV kkAe Xue
fu Au. (BCI Rules, Part VI, Chapter II, Section
II, Rule 11)
Wknh : C Mkk{uLkk yuf Vkuskhe fuMk{kt, C
fe{tzLkk fkuRk rhc MkLke Mkukyku k

fhe kt Lkn. C fe{tzLkkt huf Mkku kkMku
kk, u fu ku{ktLkk hufu C ke nksh kkLkku RLfkh
fhe eku. fe{tzLkk fuxkf rhc hkkuyu
ku{Lkk Vrhke MkkkuLkk MktktkuLku fkhu nksh kkLkku
RLfkh fkuo yLku kkfeLkkLk Vrhkeyu hke ek.
yuwt Xhkkwt fu feLku rhkuekk Mkk{u MktktLkk
ykkhu kkfkhku [u Mkt{k kue VeLke [wfe
kk{kt ykuVh kue rkV LkfkhkLkku fkuR nf Lkke.
(Lalta v. Zahoor Ahmed, AIR 1925 Oudh
672)
fhkh{ktke kkAk Lkn hnukLke Vhs : fe yuf
Mef]k fhkh{ktke Mk{kLku kkAk Vhe fu Lkn.

kko fkh ykk rLkk yLku
yMkeLku kske yLku kqhke LkkurxMk ykk rLkk
u yuf fe ku{Lke rkV kkAe MkkUku kku, ku{u
yMkeLku f{kue VeLkku y{wf rnMMkku ykkkus
uRyu. (BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Section II, Rule 12)
Wknh : fe A yuf fuMk{ktke kkAk sk {ktkkk

nkk. u fu ku{u fuMk{ktke rLk]k kkLkk kqhkk
fkhku kqhk kkzkLke fkuRk Mkq[Lkk VkR fhe

Lknkuke. w{kt A yu yMke C Lku kko LkkurxMk kqhe
kkze Lknkuke. A yu ku{Lke f{kue VeLkku rnMMkku
heVLz fhkLke kkhe k ykke Lknkuke. A Lku
fuMk{ktke rLk]k kkLke Aqx Lkn {u. (Patel
fhe uRyu. feLku hkufku fu kuLke MkkkuLkwt uzk

[kw hkwt ku Lke fhk {kxu su rk ytku
kLke yMke RAk hkkk nku ku rk{kt ku
kuLkk ytku feLku fkuR rnk nku kku kuLkku xMVkux
ku{u fhku s uRyu. (BCI Rules, Part VI,
Maganlal Dhanijbhai v. Patel Laxmidas

Narainbhai Kansagara, AIR 1988 Guj 48)
Chapter II, Section II, Rule 14)
Wknh : fe A yu yMke C khk ukh D
su{kt yuf feLku Mkkke khefu kkukkLke kk

nku kuk fuMk{kt rkV Lkn MefkhkLke Vhs yuf
feu yuk fuMkLke rkV Mefkhe Lkk uRyu fu nksh
kwt Lkk uRyu, su fuMk{kt feLku yuwt {kLkkLku fkh
Au fu kuu Mkkke khefu kkukk{kt yku. fuMk{kt
Mktfkk kAe u fe Mk{k yu kkkk Mk kk fu
kuyku hkLkk {nLkk &u Mkkke Au kku ku{u fe
khefu [kw hnuwt Lkk uRyu. yMkeLkk rnkkuLku
u{{kt {wk rLkk feu fuMk{ktke rLk]k kwt
Mkkku ksLkk uk MkrnkLke Mkqkk {kxuLke ku

ku{eMkhe LkkuxTMk kh kku fkuo nkku. fe A D Lku
7-8 koke ykukk nkk yLku khMkk {kkk
fkokne{kt ku{Lkk ke nksh hkk nkk. fuMkLke xqtfe
{krnke Mefkhe yLku u fu A yu D MkkkuLkk ykkWLkk
Mktkt ytku C Lku fhe Lk nke. A yu rLk{ 14Lkku
tk fkuo nkku fkh fu A yu C Mkkku Mktkqo yLku
rLkkMk ]rk fhe uRyu. A yu D MkkkuLkk kuLkk
Mktkt nuh fko kk C A Lku [kw hnuk sku kku
A C Lke hsqykk [kw hke fu. (V. C.
Rangaduri v. D. Gopalan, AIR 1979 SC

281)
u fe {nLkk Mkkke kLk Au yLku feLkk kkAk

nxk {kxuLke wRhkk urhk yhS fhk{kt yke
nku kku yuf kLku fe khefu nksh kke
yxfkkLkku yku ykkkLke rkLke ykk hku
Au. (S.151, Code of Civil Procedure, 1908)
Wknh : yuf rksLk kk{kt fe A rkke
D Lkwt rkrLkr fhe hkk nkkt. D yu B kkMkuke yuf
MkkuktLkk{wt {ue hsw fwO, su fuMk {kxu rLkkof nkwt.

MkkuktLkk{k{kt fe A khk ykuLkku Mk{ku kkku
nkku yn A MkkuktLkk{kLke {krkk kwhkh fhk
{kxuLkk {nLkk Mkkke Au. A Lku fuMk{ktke qh fhk{kt
yku Au fu{ fu ku{Lku Mkkke khefu kkukkLke
MktkLkk Au. (Chhatrapati Shivaji v. State of
Bihar, AIR 1990 Pat 157)
kkfkhku [uLkk rk{kt fkuR rnk Mktktrk fu ku{Lkk

Mktkt{kt Mktkqo rLkkMk xMVkux fhkLke feLke
Vhs Au. feu (yMke MkkkuLkk uzkLkk kht yLku
ku hr{kLk) kkfkhku MkkkuLkk fkuRk fLkuLk
Mktkt{kt yMke Mk{k Mktkqo yLku rLkkMk fkwkkku
kkk {k kLk{kt ek kh yMkeLkwt rnk

Mkk[wt yu feLke Vhs Au. feu kkukkLkk fu yL
fkuRk kLkk w:kf krhk{kuLku kLk{kt
ek kh k{k{ Lke yLku MkL{kLkLke {k{ku
khk rLkkkf heku yMkeLkwt rnk Mkk[wt uRyu.
fe ykhkukeLkk kwLkkLku kkk kuLkk kkk {kLku
kLku kh kwLkkLkk ykhkuke kLkku k[k fhu.
feu yu kkkk Mk{se uRyu fu feLke Vkkhe
Au fkku yLku fkk{kt yu yk~f Au fu kqhkk kwhk
kh fkuRk kLku Mk Lk fhe uRyu. (BCI
Rules, Part VI, Chapter II, Section II, Rule 15)
Wknh : yMke C yu IPC Lke S.289 nuX fhuk
kwLkk Mkkku hk {uk A Lku hkuk nkk. C kh

yk{f hkkk kkkwt keLke Mktk uk{kt
kwLkkrnk kuhfkhe fkoLkku ykhkuk nkku. kkkw
keLku kLku R knkU[kze. A yk{ kkkw
keykuke qk zhu Au yLku yuwt Zku {kLku Au fu
{kLkSLkLku LkwMkkLk fhe fu kuk kkkw
keykuLke sk Mk{ks{kt nkuRLk fu. A yuwt kAe
{kLku Au fu ykk kkkwt keLkk {krfkuuLku k kkX

kku uRyu. yn A kwLkkrnk kkkk{kt C
{kxuLkk yMkhfkhf k[kLkk {kkuo A Lkku kkk
{k Lk ykkk uk rLk{ku nuX ktkuk Au. A C
Lkk k[kLke rk{kt yL fkuRkLke rztkk Mkkku
Mktkt Lk hke fu. A yu A kkLku rkhke k
uRyu fu C Lku kqhkk kwhkk kh Mk Lk kk ue
uRyu. (Based on Muhammad Sadique v.
Emperor, (1904) 1 Cr LJ 1059 (All))
rLkkuokLku Mk Lk kk ku heku fkokne fhkLke Vhs :
Vkuskhe xkLkk y{fkkoyu yue heku fkokne

fhe uRyu suLkkke rLkkuokLku Mk Lk kk.
y{fkkoyu A k MkwrLkrk fhwt uRyu fu
ykhkukeLke rLkkuokkk Mkkrkk kR fu kuk kkkkku
kke uk{kt yke Lkke. (BCI Rules, Part VI,
Chapter II, Section II, Rule 16)
Wknh : P qk {kuxk qLk fuMk{kt D Lke fkokne
fhkk nkk. fuMk {k{ku{kt [f[kh kkBku nkku yLku P

{skqk fuMk Qku fhk {kxu ekk nkk. D qLke
nkku kue swkkLke ykkk kikh yuk Lk Mkkkeyku P
kkMku nkk. u fu Mk{ skkt P Lku kwt fu 9 kifeLkk 8
Mkkkeyku kkR kk nk ykk ku{Lkk rLkuLkku
kkAk U[e ek nkk. P yu MkkkeykuLkk MkhkR kh
ytk tfk fhkLkwt Y fwO. P yu A k kue fkZwt
fu kkukkLke swkkLke ykkk {kxu kikh yuf {kk Mkkke
kuk kLkue kLke nk fhkLkku nukw hkkku
nkku. yk Mktukku{kt kku nuh fhkLke yLku &ku
kqAk kf MkkkeykuLkk rLkuLkLkkt ykkhu D kh
fk{ [kkke qh hnukLke P Lke skkkhe Au.
(Based on Davis v. State, 660 S.E.2d 354)
kwhkk fkk rLk{Lkk S.126 Mkkrf Mkq[LkkykuLkwt

ykkLkkLk yLku kw {krnke Mktktrk Au. ku{kt
Lke[uLke kkkkkuLkku Mk{ku kk Au.
feLku fuMk MkkUkke ku fuMk MkkUkkLkk nukwMkh
kuku fkuRk Mktk
yMke MkkkuLkk uzk hr{kLk kkukkLkk
kMkkrf hkuskkheLkk nukwMkh fe su fkuRk
MkkusLkk krh[kk ykku Au ku MkkusLke
ruk Mkk{ke ykk krhMkrk.
fkokne hr{kLk feu yMkeLku ykkue
fkuRk Mkkn (S.126, Evidence Act)
{krnke nuh Lkrn fhkLke Vhs Lke[uLke kkkkku
rMkkhk{kt ykke Lkke.
kuhfkLkqLke nukwLku kuMkkrnk fhk{kt ykuku
fkuRk Mktkfo
feLku ku{Lke kkLke Yykkke ku{Lke Mkuk
hr{kLk yue fkuR nfefk {kt yke nku
suLkkke fkuRk kwLkku ykk kLkk kR nkukLkwt
uk {u kAe ku nfefk ku{Lkk yMke kkMkuke
ykk kuLkk ke nfefkke kuyku {krnkkkh kk
Au fu fu ku kk kLku ukke Lkke.
Wknh : A khkk B Lku fnu Au fu - {U kLkkx
fhe Au yLku k{u {khku k[k fhku ku{ nwt RAwt Awt. kwLkukkh nkukLke {krnke nku kuk {kMkLkku k[k
kwLkkrnk nukw Lkke kuke ykku Mktk nh fhkLkwt
xkk{kt yku Au. (S.126(a), Evidence Act)
khke kwhkk fkku 1872 ( RezLMk yux)

Lke S.126 nuX yMke Mktktrk rukkrfkhke
yLku kw {krnke nuh Lkrn fhkLke skkkkheyku
Lkku tk fhk{ktke qh hnukLke k Vhs Au. feu
Mkek fu ykzfkhe heku kwhkk fkkLke S.126
nuXLke skkkheykuLkku tk Lk s fhku uRyu.
fe Lke[uLke krhMkrkyku{kt {krnke nuh fhe

fu.
(BCI Rules, Part VI, Chapter II, Section II,

Rule 17).
Wknh : WkhLkk Wk. {kt A khkke B Lku fnu Au
yMke fkuRk Mktk nuh fhkLke Mk Mkt{rk

ykku kku ef {krnke nuh fhe fu.
{U kwLkku fkuo Au yLku nwt RAwt Awt fu k{u {khku k[k
fhku. A B Lku yuwt k fnu Au fu nwt huh yk{ktke

knkh ykk {ktkw Au. kuke u ss {Lku {kV fhu kku
kwLkku Mefkhk{kt {Lku ku ykLkt ku. B yn fkuxo
Mk{k {krnke nuh fhefu. ykhkku fu B yk
{krnke nuh fhe fu kuLkwt yuf{kk fkh yu Au fu
yMkeu Mkx Mkt{rk ykke Au.
yMke fkuRk kuhfkLkqLke Wu Z fhk
fkuRk Mktk fhu kku fe {krnke nuh fhe
fu. (S.126(1), Evidence Act)
kfo r. Mkt hkkuLkk Mke{kr[Yk fuMk{kt
Mkkuo[ ykku Xhkwt nkwt fu kLkkk fkoLkk
f]{kt {Yk rLkzu kue Mkkn {kxu feLkku
Mktkfo fhkkt yMkeLku fkk khVke fkuR {
{u Lkn.
yMkeu MkLku Mknuk uwt uRyu (Clark v. United
States, 289 U.S. 1, 15 (1933))
Wknh : yMke A fe B Lku fnu Au fu nwt
kLkkxe Mkkus khk r{fkLke {krfe {uk

{ktkwAu. su ytku k{u kku fhkkLke rLktke fhwt Awt.
kwLkknek WuLku kuMkkrnk fhk{kt yk Mktk
fhk{kt ykku Au. yLku kuLku nuh kkku yxfkk{kt
ykkku Lkke. (S.126(b), Evidence Act)
Wknh : Wk[kkLkku ykhkuk hkkku A kuLkk k[k
khefu fe B Lku hkufu Au. fkokne hr{kLk B swyu

Au fu ALke yufkWLx kwf{kt Wkk[k fhe nkukLkwt
fnuk{kt ykke hf{ Mkkku A ykhkuk {wfke LkkUe
fhk{kt yke Au yLku LkkUe ku{Lke MkukLke Yykk
ku kwf{kt Lk nke. fkokneLke Yykkke kLkkx
fhk{kt yke nkukLkwt koke, yk neffk MkukLke
rk{kt B Lku k {e nkukke kuLku nuh
fhkke yxfke Lk fk. (S.126(c), Evidence
Act)
S.126 khk kue skkkhe LkkufheLke Mk{ke
kAe [kw hnu Au. S.126, Evidence Act)
kkLku ykk kku yxfkkLke Vhs : feu

kkLku fkuRk ku kuMkkrnk Lk fhku uRyu.
ke ku{kt feu kkLku kku fhk{kt kuMkkrnk
Lk fhku uRyu. ((BCI Rules, Part VI Chapter
II, Section II, Rule 18).
fkLkqLke MkkLkk MkLke k{ Vhs fkixwtrkf
{kuLkwt Mk{kkLk fheLku Mktke Mk{kkLk fheLku
rk yLku rhkukkMk kku kkzkLke nkue uRyu
yLku yk{ fheLku feku ku{Lkk kkukkLkk Wuku {kxu
rkkuLku zfku Au ku kufkuk fue qhue Au.
ku kwhkh fhwt uRyu. (Justice Raj Kishore
Prasad, Paper Read at Rotary Club
Meeting Patna, 1956 AIR Journal Section)
Wknh : C k kifkLke yuf MktkkLk yLku kqouLke
yrfk r{fk{kt yufk]kekt rnk hkkku khMk

Au. C yuzkufux A Lkku Mktkfo fhu Au yLku {wf{kLkku
yuk rfkLke Mkkn {ktku [u suLkkke kkrhkrhf
r{fk{kt rnMMkkLkku & Lke yLku Mktke heku
Wfue fk. A yu C Lku skwt fu kMkkrf
ywLkk 20 ko{ktke ALkku {k yuku Au fu fkuxuo
[zeLku huh kte zk zu Au ku k yk fkhLkk
khMkkkk kkrhkrhf rk{kt Mkkike w k {uu
Au. yn A kk {kxu kkuhMk [zku Au. C A kkMku
{iike ku kkkkLkku Wfu {u kuku hMkku kukLkk
nukwMkh yku Au, khu A C Lku krhkhLku kk{kt
Mkze sk kuMkkrnk fhu Au.
yMkeLke Mkq[Lkk kh fkokne fhe yu feLke Vhs
Au yLku Lkrn fu yLLke Mkq[Lkk kh (BCI Rules, Part
VI, Chapter II, Section II, Rule 19)
Wknh : fe A rkkeLke fkuMkhLke krhek
kLke Lkke kuk rLkuLk {kxu yMke khk VkR

fhk{kt kku kkAku UAu Au. khkk A yMkeLke
Mkq[Lkk kh kuxk ykkh-fkLk kh fkuhk kkf kh
kueLke Mkne RLku rLkkn {kxuLke yhS VkR fhu
Au. A yMkeLke Mkq[Lkkyku kh fkokne fhkLke
kMkkrf kuhkoqfLkku kwLkukkh Au. (Gian

Chand v. Bar Council of India, (1997) 11
SCC 108)
Wknh : P yu qk s hzk, Lkkk yLku {kLkrMkf
heku yk J Lkk Lkk{u kLkkxe kku {ktzTku. P

fuMk{kt feLku Mkq[Lk fhu Au fu A su Lku khu {kk
Lkke. yLku fkuLke Mkq[Lkk kh P fkokne fhu Au kuLke
kkhe Lkke. ykk Mktukku{kt kku fhe fkkku Lkke.
fkh fu P A Lku Mkq[Lkk ykkkLkefkLkqLke k{kk
hkkku Lkke. A huh yMke su Lke Mkq[LkkLkk
ykkhu s fkokne fhk rLk{-19 nuX ktkuku
Au. (Mahendra Pratap Singh v. Padam
Kumaru Devi, AIR 1993 AIR 143)
kkykuLkkt krhk{ kh rLkoh Ve Mkk xkkLke

Vhs fe kkLkk krhk{Lkk ykkhu Ve rLkk fhe
fu Lkrn ykk kkLke ykf{kt rnMMkukhe fhk
Mkt{k kR fu Lkrn. (BCI Rules, Part VI, Chapter
II, Section II, Rule 20)
Wknh : fe yu yMke C Mkkku fhkh fhu Au.
yMke C Lku Lkkufhe{ktke khkhV fhk{kt ykku

nkku. Mkk{kt yuwt Lke fhk{kt ykwt nkwt fu yu
qkfkLkk ukLk yLku kwt Mkq fhe fu kku yu Yk.
5000/- Lke Ve u Au. yu kh rLk{-20 nuX kkLke
MkVkkLkk ykkhu Ve uk ykk kkLke ykfLkk
ykkhu rnMMkukhe fhkLkku fhkh fhkLke kkkte Au
yLku yke Mkk {kL Lkke. (P. Venkatadri
Shastri v. Sardar Kesar Singh, 1975 (2)
APLJ 180)
fe fkuRk kk ku nf Lk kku hee fu Lk kku

ku{kt fkuR nkh fhe fu ykk kuLkk {kxu Lk kku
fkuR hk fhe fu Lk kku ku{kt fkuRk rnMMkukhe fu
ks {ukLkku fhkh fhe fu.
yk rkkt Lke[uLke kkkkLku kkw kkzk{kt ykkku
Lkke.
Mkhfkhe kktheykuLkk Mxkuf, uh, ku{s rzkuL[h
ykk
fkLkqLk ykk rhks, kxkkx khk fk{[kW

nku kuk k,
{k{kkLkk nfLkk fkuRk krf Mkkus
Rule 21)
Wknh : fe A D Mkk{uLkk fuMk{kt C Lke hsqykk
fhkk nkk. kkLkku yku ykkk{kt ykku yLku A

yu kkeLkk k khk C kkMkuke nwf{Lkk{wt {uwt.
kkeLkk k{kt skk{kt ykwt nkwt fu nwf{Lkk{k
nuX D C Lkku Yk. 276/- su kh Au yLku yk hf{
{kxu A Lku nwf{Lkk{wt kke fhk{kt ykwt nkwt.
khkk A yu D Mkk{u nwf{Lkk{kLkku y{ fhkLke
fkokne fhe. A rLk{-21 nuX kuhkoqf fhk
kku kwLkukkh Au. fkh fu A yu kkku nfLkkt rnk
hewt Au. (Re L, a Pleader, AIR 1938 Mad
276).
fe k fu khkuk heku {ktke fu hee Lk fhe
fu (feLkk kkukkLkk k {kxu ykk yL fkuRk
kLkk k {kxu, feLkk kkukkLkk Lkk{u ykk
yL fkuRk Lkk{u,
fe kMkkrf heku fkuRk heku Mktfkuk
nku kukt kk, yke fu yL fkokne{kt nwf{
fu nwf{Lkk{kLkk y{{kt u[ue fkuRk r{fk;
u fu fe yMke kkuku fkuMkh heku {ktke fu
hee fhe fu kue fkuRk r{fk yMke {kxu
{ktkk fu hek {kxu rkktrk Lkke.
yMkeu kkukkLkk ke urk{kt feLku Mk heku
yrf]k fhk uRyu. (BCI Rules, Part VI,
Chapter II, Section II, Rule 22).
Wknh : fe A kk nuXLke r{fk hee. A
khk huh hee Awkkk B Lkk Lkk{u kuxe heku

u[k k fhk{kt ykwt u fu, kk{kt A fe
khefu nksh hkk yLku Ske kk. B yu A Lkk
khVu{kt nf skku fhkLkku k fkuo nkku. A rLk{22 nuX kuhkoqf fkoLkku kwLkukkh Au. fkh fu A
yu yuk yrLkk kk{kt hMk eku nkku. su{kt A yu
fe khefu fkokne fhe nke. (Sheo Narain
Lal v. Mir Amjad Ali, AIR 1925 Oudh 130).
fkuxo nhkS{kt kkue kkuk fu kkLke kkkk nku

kue r{fk {ukke qh hnukLke Vhs fe
k fu khkuk heku Lke[uLke kkkkku fhe fu Lkrn.
fkuxo nhkS{kt kkue kkue, fu
u[k, ux, rrLk{ fu kkeeLke yL
fkuRk heku kr (ku{Lkk kkukkLkk k{kt fu
yL fkuRk kLkk k {kxu ku{Lkk kkukkLkk
Lkk{u ykk yL fkuRk kLkk Lkk{u);
fkuRk kku, yke fu yL fkokneLke kkkk
nku kue fkuRk hek Mkk{u nku. (BCI Rules,
Part VI, Chapter II, Section II, Rule 22A)
fe yMke kkuku fkLkqLke heku {ktke fu ykk

hee fu kue fkuRk r{fk, ku{Lkk yMke {kxu
{kkk fu hek {kxu rkktrk Lkke, hk yu Au fu
feLku yk {kxu {kkk ku{Lkk yMke khk urk{kt
Mk heku yrf]k fhk{kt ykk nku. (BCI
Rules, Part VI, Chapter II, Section II, Rule
22).
feLke yMke khuLke kkk skkkhe Mkkku

yMke khk [wfkkkk Ve{kt fkuRk kkuX Lkrn
fhkLke Vhs : fe khefu ku{Lke MkukLke rk{kt
yue fkuR skkkhe ykke Lk nku kku feu
yMke khuLke ku{Lke kkukkLke ytkk skkkhe
Mkkku yMke khk yMkeLku [wfkkkk Ve{kt feu
fkuR kkuX fhe uRyu Lkn. (BCI Rules, Part
VI, Chapter II, Section II, Rule 23).
Wknh : fe A kk {kxuLkk uk khefu Yk. 500
Lkku e Au. C yu kkMku ku{Lkwt rMkkLkk{wt kikh

fhk Au. yu C Lku fnu Au nwt k{kt rMkkLkk{wt
kikh fhe; fkuRk heku nwt k{khku Yk. 500/- Lkku
e Awt. yLku uwt [wfkLkku yk Mkkhku Wkk Au. yu
rLk{-26 Lkku tk fhu Au. fkh fu A kzkLkk kiMkk
Mkkku rMkkLkk{w k {kxu fkLkqLke VeLke kkuX

fhu Au, su yu Lke C khuLke kkk skkkhe
Au.
feu yMkeu ku{Lkk{kt {qfuk rkMkLk qhwkkuk fu
kk WXkku Lk uRyu. (BCI Rules, Part VI,
Chapter II, Section II, Rule 24).
Wknh : fe A Lku {]wkk kikh fhk {kkke
k T yu rMkkLkk{wt k hkuk nkk. A yu

kuyku hkkk nkk fu rMkkLkk{k hrsMxkh{kt yk
{kkLke LkkU fhe yLku T Lku hMke k ykke. T yu
kuLkk krkLkk {]w kk ke fe B Lku hkuk. B yu
A Lku rMkkLkk{wt khk fhk fkwt. A yu ku{Lke kkMku
rMkkLkk{wt nkukLke Lkk kkze. T yu A Lkk hkuMku
{qfwt rMkkLkk{wt khk Lkrn fhkLkwt yu Lkwt f] T yu
A {kt {qfuk rkMkLkku wYkkuk Au. (John
DSouza v. Edward Ani, (1994) 2 SCC 64)
feu yMke khk ku{Lkk hkuMku {qfuk yMkeLkk

kiMkkLke kkhe hke uRyu.
rnMkkk{kt Lke[uLke kkkkku koe uRyu.
yMke khVke ykk yMke ke {ue hf{.
yMke {kxu [o kuku [o; yLku
VeLkk fkhu kue Wkhe (Mktktrk kkheku yLku
yL k{k{ sYhe rkkku). (BCI Rules, Part
VI, Chapter II, Section II, Rule 25)
Wknh : fe A kwLkkRk yMke{kt yMke C Lke
hsqykk fhkk nkk. A yu eLxk [o kuxu yMke

kkMkuke Yk. 750/- ek A yu fkuxo{kt kuhf{ s{k
fhke. kAe yu yu C Lke Mkt{rk kh Yk. 242/- Lke
khkue rMkf Wkkze, yLku ku hke ee. yu
kuhkoqfLkku kwLkukkh Au fkh fu ku{u ku yMke
kkMkuke {uk khu yLku fkuxo{ktke k {uu Au khu
ku{u kiMkkLkku ku rnMkkk hkku uRyu. A yu
[o kuxu fuxk {uk yLku A Lku fkuxo khk fuxk khk
ykkk{kt ykku kuLke k A yu rkkku koe
uRyu. A yu [oLke kehku yLku rkkku Mkkku

MkrMkkh LkkU k hke uRyu. (M, an
Advocate, Re, AIR 1957 SC 149)
yMke Yku ykk yMkeLkk fkhu k {k nku

kku, hf{ Ve kuxu fu [o kuxu uk{kt yke Au fu fu{
kuLkk Mktuo kkk{ktLke LkkUeykuLkkt nkuk uRyu,
fkokne hr{kLk fkuRk fe Ve khuLkk [oLkku
fkuRk kk ke fk{{kt kkhkLke Aqx R fu
Lkrn. rMkk fu Mktktrk yMkeLke urk{kt Mkt{rk
{e nku. (BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Section II, Rule 26).
Wknh : fe A ku{Lkk yMkeLke Mkt{rk kh
fkuxo{ktke hf{ Wkkzu Au. e, Wkkzue kqhukqhe hf{

yMkeLku [wfkk Lkke khtkw kuLkk ku frkk
[wfkLke Ve kk fhkk rMkf s [wfu Au. yu yu C
ke fkuxo{ktke Lkkk {uk khu yu yu C Mkkku
khk{o fheLku Lkkk Ve ykk [oLkk fkhu {k Au
fu fu{ kuLkk Mkto Mkkku ku LkkkLkku rnMkkk hkku
uRyu. A yu kuhkoqf fhe Au, fkh fu A yu
fkuxo{kt fkokneyku kqhe kk ku knukt C Lke Mkt{rk
ek kh Ve khuLkwt tzku ke {kkuo kkhe fu
Lkrn. (Varigonda Kameswaramma v.
Duvvuri Viswanadhan, AIR 1964 AP 158)
fe yMke khk ykk yMke ke ykkk{kt

ykue fkuRk hf{ Mefkhu khu feu kuxe
se hf{ {kLke yMkeLku fhe uRyu.
Rule 27)
Wknh : fe A yu yMke ke Lkkk {uk. u
fu A yu ku {kLke C Lku fhe Lkrn. yu Lku Lkkk

{kLke kk nuh kkk C yu LkkktLke {ktk fhe. C
Lke {ktke Akkt yu yu C Lku Lkkkt khk fko Lkrn. A
yu kuhkoqf fkoLkku kwLkku fkuo Au. yu C ke Lkkkt
{uu fu kuxe seke C Lku kuLke fhe
uRyu. (Re an Advocate, AIR 1961 Ker 209
(FB))
fkokneyku kqhe kkkt fe [o {kxu ku{Lku

[wfk{kt ykue fu ykkk{kt ykue ykk ku{Lku
{kkkk Lke fhue Ve ytkuLkk fkokne hr{kLk
ku{Lkk nkk{kt ykue fkuRk hf{{ktke
khkue fkuRk hf{Lkk rrLkkuk fhe fu.
Rule 28).
Wknh : Wk Wk{kt yu ku{Lku fkokneLkk ytku
[wfkkkk Lke Lkrn fhk{kt ykue fkuRk Ve

ytku {uuk Lkkk{ktke hf{Lkku kk kkMku hke
fu.
fkokne kqhe kkktVe ytku rLko uk{kt yku kku,
fe ku ku y{{kt nku kuk fkuxoLkk rLk{ku
nuX feLku [qfkkkk Ve fe (ku su fuMk{kt)
kkMku hnue fkuR rMkf nku kku ku yMkeLk kh fhe
uRyu. yMkeLkk Lkkk{ktke fe kk fhe fu.
Rule 29)
Wknh : Wk Wk{kt fkokne kqhe kR kR nku
kku yu Lke Lkrn fhue Ve ytku {uue hf{{ktke yu

kk hke fu. u fu yu kkMku rLkkorhk Lkrn fhk{kt
ykue kkfe hnue hf{, ku Mk{u y{{kt nku
kukt fkuxoLkk rLk{ku nuX nkue uRyu. yu C Lku
rMkf hf{ khk fhk {kxu k skkkh Au.
yMke {ktku kku feu yMkeLkk rnMkkkLke hf{ kqhe
kkze uRyu. hk yu Au fu yMke Lkf fhkLke
sYhe Ve [qfu. (BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Wknh : Wk Wk.{kt yMke C kuLkk rnMkkkLke
Lkf {kku kku ku kqhe kkzk yu skkkh Au.
suLkk khk feLkkt nkk{ktLkwt tzku kuLk{kt Vuhk{kt

ykwt nku kue fkuR Mkk{kt fe yu kk R
fu Lkrn. (BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Wknh : Wk Wk.{kt A yu kuLk{kt C ke
{uuk ke ku{kt Ve yLku [o kAe kkfe hnukk

LkkkLke rMkf kuxe se C Lku kqhe kkze
uRyu.
fe fkuRk kk fu fkLkqLke fkokne {kxu yMkeLku
Wkh kiMkk ykkk {kxu rkktrk Au. yMke su kk
fu fkLkqLke fkokne {kxu feLku hkuk nku ku nukwMkh
fe yMke kkMku Lkkk ykke fu Lkrn. (BCI
Mkefh : yrLkk kk ykk fkokneLke
rk{kt fe yk rLk{Lkku tk Lk fhe fu, yLku

yk Mktktrk yMke Mkkku fkuRk fkhLke kkuX
kh feLku kk yLku fkokneLke ykk khk
{kxu yMke ke fkuxoLku [wfe fhk fkuxoLkk rLk{kuLku
yeLk hnuwt kzu Au.
fkuR yuf Mk{u kku, yke fu yL kkkk fhkLkk
Mkto{kt Mkkn ykke nku ykk yhS kkAe U[e
nku ykk kk {kxu fkokne fhe nku kuk feu
rhkukk {kxu Lk kku kku {ktzku uRyu. WkMkk
kwt uRyu fu Lk kku yhS fhe uRyu. (BCI
Vrhk hsq fhe yu feLkku nf yLku Vhs Au.

(BCI Rules, Part VI, Chapter II, Section I,
Rule 1)
fkuRLkku yLkkh fhLkkh feLku fkuRk fkuxo{kt

MkktkLkku kku {ktzkLku fu yhS fhkLke Aqx
{u Lkrn. rMkk fu feu yLkkhLke Mkkk fhe
nku. (Shaymalal Vyas v. Inderchand Jain
and Another, AIR 2008 MP 15).
nkRfkuxuo kLku yLkkh nuX fkuxo Mk{k WkMkk
kk yxfke fu fkh fu suLku ykeLk nkRfkuxo ku{s
kuLkk kkkkLke fkuxo{kt Mkk fhkLke khkLkke
feLku {e fu ku hkku Lke fhkk rLk{ku
nkRfkuxo ze fu Au. (S.34(1), Advocates, Act)
yk s heku khkLke Mkkuo[ ykk kuLke Mk{k
yLkkh, kku {ktzk fu yhS fhkLkk kwLkukkh
feLku yxfkkLke Mkkk hku Au fkh fu Mkkuo[
ykk hkxkrkLke {tsqheke fkuxoLkk Mkk yLku
fkokrkLku rrLkr{k fhkLkk rLk{ku ze fu Au
su{kt fkuxo Mk{k WkMkk kkk kykuLku kkk
rLk{ku nku Au. (A.145(1)(a) of the Constitution
of India)
Wknh : fe yu Vkuskhe fuMk{kt Vrhke C {kxu
khkLke Mkkuo[ ykk k hufzoLke ykk Au

yu ku kuLkk yLkkh {kxu rkk fhkLke Mkkk Mkrnk
yke fkuxoLke k{k{ Mkkkyku hku. (A.129 of the
nksh kk. kAe A yu ku s fuMkLkk ykhkuke D xqtfe

{krnke {uu Au. yu rLk{-36 Lkku tk fhu Au. fkh
fu yu Mkki k{ Vrhke ke WkMkk kk nkk yLku
kAe k{k{ nfefkku Mktkqoku nuh kk kk
Mk{kr k{k{ kkkuLke Mkt{rk {uk kh ku s
fuMk{kt rhku kk kkMkuke xqtfe {krnke {uu Au.
(Chandrashekhar Somi v. Bar Council of
Rajasthan, AIR1983 SC 1012).
fkuxoLke Vhs :
feu nt{uk fkuxo Mk{k {kuku yLku kkukLkk ykh
Mkkku nkh fhku uRyu. feu kku Lk kR swt
uRyu. LkktkLkk yrfkhe Mkk{u kteh Vrhk
{kxLkku ykkh nku kku ku Mkkkrfkhe Mk{k ku{Lke
Constitution of India)
yLkkh Mkk{u rkk fhkLke yke Mkkk huf

nkRfkuxo{kt rLkrnk fhk{kt yke Au. nkRfkuxo k
hufzoLke fkuxo Au yLku kuLkk yLkkh Mkk{u rkk fhkLke
Mkkk Mkrnk yke fkuxoLke k{k{ Mkkkyku hku Au
(A.215 of the Constitution of India)
fkuxoLkk yLkkh ku fkhLkk nkuR fu :

ekLke yLkkh :
ekLke yLkkh yu fkuxoLkk [wfkk, nwf{Lkk{wt, rLkuo,

nwf{, hex ykk yL rkykuLkku MiAf yLkkh
Au ykk fkuxuo ykkuk Wk{Lkku RhkkkqofLkku tk
Au. (S.2(b), fkuxoLkku yLkkh fkku, 1971 (the
Au ku XfkLk Lkktk{kt kehe Au fkh fu

Lkrf Mktrnkkk kh knh Au yLku fkuxoLkk Mkkkktk
Mkk{u &kko Au. (Dr. D. C. Saxena v. Hon'ble
Chief Justice of India, AIR 1996 SC 2481.
Contempt of Courts Act))
Vkuskhe yLkkh :
Vkuskhe yLkkh fkuRk kkkkLkwt fkLk (kuke,
{kirf fu urk ykk Mktfukku khk ykk eek
hsqykk ykk yL heku) ykk yL fkuRk
kkLke f]rk su{kt Lke[uLke kkkkkuLkku Mk{ku kk Au.
fkuRk fkuxoLkk MkkkrfkheLke {kLknkrLk kke
nku ykk {kLknkrLk fhkLkwt nku;
fkuRk Lkrf fkokneLke ku rk Mkkku
kqokn nku ykk kehe fhkLkwt
nku ; ykk
fkuRk heku Lkktk{kt rLk Qwt fhk{kt
ykwt nku ykk rLk Qwt fhkLkwt nku
ykk kehe nku ykk kehe fhkLkwt
nku, (S.2(c), ykkLkk yLkkhLkku
fkku).
Wknh : r{kRLk{kt kku h fhkLkku Mkkuo[
ykkLkk nwf{ke Lkkhks fe yu Mkkuo[ ykk

Mk{k hex fhu Au. su{kt skkLkwt Au fu yk fuMk
Mkktku khk{kt {w Lkke {kxu yku Au
yLku e kuLke khkhVe Mktkqoku yLkLke,
yku, {LkMe yLku kuhfkuMkh Au yLku A.14
nuXLkk ykuLkku nznzkku tk Au; ku nkukLkk krk
MkkuktLkku tk Au ; yLku yuwt nuh fwO fu {w
LkkeLkwt nkuk kh hnuwt yLke Au. yuwt k
khkqof fnuk{kt ykwt fu kkt[ sLke kuL[ke k{
kexeLkLkku rLkfk fhk{kt Lk ykku nkukke nwf{
LkkuLk RMx (Lkrn khkkh) Au.
fkuxuo Xhkwt nkwt fu yke kkkLkku Lkk{f yLku
krnk Wkkuk kuhkoqf Au yLku rLk{-2 Lkku tk
Au yLku Vkuskhe yLkkh Mk{kLk Au. nwf{ LkkuLk yuMx
feu fkuxo khu ykhe kwt uRyu

yLku yu kk Mk{se uRyu fu Lkrf f[uheLkku
{kuku {wk Mk{wkLkk Mkkk {kxu yk~f Au.
Rule 2)
yrLkeok fuMkLku kkk fkuxoLkk rLkoLku ykkrhk

yMkhke yk hkkLke Vhs : feu fkuxoLkk
rLkoLku khu fkuRk kuhfkLkqLke ykk yku
{k{ku khk krk kk ue uRyu. yrLkk
fuMkLku kkk ss Mkkku kLkke Mktkfo kh kkkte Au.
Rule 3)
Wknh : fe yu Vkuskhe fuMk{kt D Lkku k[k
fhkk nkk. D kh Vrhke kh nw{ku fkoLkku ykhkuk

nkku. C Lku {kkk{kt R kR nke yLku zk. ykh. yu
C Lke kkkMk fhe nke su{u hsq fhuk ynuk{kt C
Lku Vu[h kkLkwt skk{kt ykwt nkwt. yu yu D Lkku
Mktkfo fkuo yLku fkwt nkwt fu kuku Yk. 300/- {kt khVu{kt
ynuk Mkwhrkk fhk {ktk Au. yu kuhkowtfLkwt f]
fhu Au. yLku rLk{-3 Lkku tk fhu Au fkh fu kuyku
YrkkLke kt[ RLku kuhfkLkqLke ykk yku
{k{ku khk fkuxoLkk rLkoLkku krk fhkLkku
Lk fhu Au. (Chandrashekhar Somi v. Bar
Council of Rajasthan, AIR 1983 SC 1012)
yuzkufux yMkeLku Lke[uLke kkkkkuke qh hkkLkk

Mkkuok{ kMk fhk uRyu.
yLke kyku ykLkkkk; ykk
fe Lk fhwt uRyu kuwt fkuRk fkuxoLkk
Mktkt{kt, fkWLMkuLkk ykk kkLkku rhku
fhk{kt fhwt.
yku koqf [kw hkk {kkkk yMkeLke

hsqykk fhkLkku feu RLkfkh fhku uRyu. feu
kkukkLke kLku fu {kWkkeMk s Lk ke uRyu.
yhS{kt y&e nkhku Lk fhk uRyu. fkuxo{kt
e hr{kLk yMkt{e kkkLkku Wkkuk Lk fhku
Section I, Rule 4)
Wknh : Wk Wk{kt fe A Vkuskhe fuMk{kt D
Lkku k[k fhkk nkk Vrhke (suLku {kkk{kt R kR

Au) kh nw{ku fkoLkku ykhkuk hku Au. kt[ khk
khVu{kt ynuk Mkwhrkk fhk yu yu D Lkku Mktkfo
MkkkLku ku D yu A ku Mktkfo fkuo yLku kt[Lke
[qfe fhk{kt ykkk khVu{kt ynuk
ykkkLke hkMk {qfe. D Lku yLke yLku
kuhfkLkqLke nkhke yk hkkLke Vhs yu Lke
ku{ Akkt D zkuxhLku kt[ ykkk kh {{ nku kku
rLk{-4 {kt skk{kt ykwt Au fu A yu Lke
hsqykk fhkLkku RLfkh fhku uRyu.
feu rLkk ku yLku hsqykk ku Zku s
fkuxo{kt WkMkk kwt uRyu. (BCI Rules, Part VI,
Chapter II, Section I, Rule 5)
fkuxo, rxwLk fu MkkkktkLkku fkuRk Mk feLkk

Lke[u {wskLkk Mktkt{kt nku kku fe fkkLke S.30
{kt koue fkuxo, rxwLk fu yy fkuRk Mkkkktk
Mk{k WkMkk Lk kwt, kku Lk {ktzku, yhS Lk
fhe fu uxe Lk fhe uRyu.
rkkk, kk, kwk, kkik, fkfk, kR, ke,
k{ rkkkR, krk, kLke, {kkk, kwke, knuLk,
fkf, fkfe, MkMkhk, MkkMkw, s{kR, rh, kwkw
fu Mkke.
yk rLk{Lkk nukwMkh fkuxoLkku yko yue fkuxo kuL[ fu
xewLk su{kt feLkku Wkh sku Mktkt
Lkke, Mk ykk {w yrfkhe Au. (BCI
Rules, Part VI, Chapter II, Section I, Rule 6)
fe fkuxo rMkkLkk yL nuh Mku kuLzMk fu kkWLk

knuhe fu Lkrn rMkk fu khke fe {tz krhk
ykk fkuxo rLkk fhe fu kuk Mkku nku. (BCI
u fkuE fe fkuE MktkXLk, MktMkk, {tz fu

fkukkuohuLkLke fkhkukkheLkku Mk nku kku, ku MktkXLk,
MktMkk, {tz fu fkukkuohuLkLke Mkk{u fu kuLkk ke ku
fkuRk fkuxo fu rxwLk{kt nksh kR Lkk fu. (BCI
fkhkukkhe{kt, ku k{u ku Lkk{u ykukke nku,

kyku fu kufkuLkk xfLkku Mk{ku kk Au yLku ku
su ku Mk{ kqhke MktkXLk fu MktMkkLke kkkkkuLkk
Mkk{kL Mkt[kLkLke Mkkk hku Au. ufu, yk rLk{,
fkuxoLkk Mkknfkh (yur{fMk qhe) khefu fu kAe kkh
fkWLMk, RLkfkukkuohuxz kp MkkuMkkxe fu kkh
yuMkkurMkyuLk ke Ve rLkk WkMkk kkk ykk
MkLku kkw kzkku Lkke.
fkuRk {uxh fu su{kt fe Lkkkfe rnk hkkk
nku ku{kt feu fk{ fhwt Lkk uRyu fu rkkLk
fhwt Lkk uRyu. (BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Section I, Rule 9)
Wknh: fkuE fe kkuku ukwt VqtfLkkhe kLkku

rhkkh nku kku, kuu kuLke Lkkkhe yhS{kt fk{
fhwt uRyu Lkn. (Illustration, BCI Rules, Part
VI, Chapter II, Section I, Rule 9)
Wknh: Ayu kkuku su ftkLke{kt zkhuxh nku ku

ftkLkeLke rkV Mefkhe uRyu Lkn. (Illustration,
BCI Rules, Part VI, Chapter II, Section I, Rule
9)
yuf fe fkuRk fkLkqLke fkokne{kt {eLk khefu

fk{ fhwt uRyu Lkn ykk yMke {kxuLke
{eLkkeheLke MktkeLkkkLkwt {kkk ykkwt uRyu
Lkn. (BCI Rules, Part VI, Chapter II, Section
I, Rule 10)
Wknh : fe A yuf Vkuskhe {uxh{kt C ke
nksh hkk nkk. C kh {eLkkkk kwLkkLkwt knku{k
{wfkwt nkwt. A rLk{ 10Lkku tk fkuo Au. (Vijay

Singh Rathore v. Murarilal, 1980 1 (SCR)
205)
rhkueyku {kxuLke Vhs
yuf feu Mkk{uLkk kkfkhLkwt rkrLkr fhkk
fkWLMku khk rk kqhke s kk[ek fu kxkkxku
fhe uRyu. (BCI Rules, Part VI, Chapter II,
Section I, Rule 34; See also American Bar
Association: Code of Professional
Responsibility, DR-7104)
Wknh : ku knuLkku W yLku S Lkku [u Mktkrk
rk{kt yuzkufux A knuLkLkwt rkrLkr fhe hkk

nkk. knuLk W rkrLkr ke fe T yk S yu
fe A Lku skwt fu kuLku MktkrkLkku Mkkike {qkLk
rnMMkku Lkne {u kku kuLku ktku Lkke, khtkw ku huh
kk{Lkwt h EAu Au. fu{ fu kuLke Mkw M{]rkyku yu
Mk Mkkku uzku Au. A Mkek W Lku {k yLku yu{
hkMk {qfe fu su {ku W kk{Lkk h rMkkLke
{kuxkkkLke Mktkrk {ue fu A yu W Mkkku rk
ytku Mkee kxkkxku fheLku rLk{ 34 Lkwt WtLk fwO
Au. A yu B Lkku Mktkfo Mkkku uEkku nkku.
yuf feu fkuxoLkk rLk{ nuX urk{kt Lkk {wfkk
nku fu kkw Lkk kzkk nku kku k Mkk{uLkk kkfkhLku
fhk{kt ykuk k{k{ fkLkqLke [Lkku kkkLkku uc
kMk fhku uEyu. (BCI Rules, Part VI,
Wknh : fe A yu yMke C kkMkuke Mktkrk
hee. yk Mktkrk {kxu ykk{kt {wf{ku [kkku.

yk {wf{k{kt C Lkk kkLke kkkkk ytku kteh
tfkyku k kE nke yLku A kuLkkke kfuV nkk.
kkAke A yu keS kLku Mktkrk u[e yLku w
kwt[kzku Mkoku. A kuhkowtf {kxu fMkqhkh Au.
{kk yMke khV s Lkkur[k kkLke
Lkne, kfu fkuE yLku kkrnkkk u k Wr[k
kkLke A Lke Vhs Au. yn, A yu
LkLkk nexLke rk kh ktALk kkzwt Au. (P.
D. Gupta v. Ram Murthi, (1997) 7 SCC 147)
Mkkkekhku khu Vhs

feu rLkBLkrrk {ku Mkee fu ykzfkhe heku
fk{ {uwt uEyu fu Lknet fu nuhkk fhe uEyu
Lkn.
krhkkku, nuhkkku, xkWxTMk, kkk kk[ek
kh fu kAe,
kkk Mktktkuke Mk{kk Lkk nku kuLkk
ELxhw; ykk
ykkhku{kt rxkeyku ykkeLku fu uheLku
feu kuyku su fuMk Mkkku Mktfkuk nku kuk fuMkkuLkk
Mktkt{kt kkukkLkk Vkuxk AkkkLke Aqx ykke uEyu
Lkn. (BCI Rules, Part VI, Chapter II, Section
I, Rule 36)
feLkwt MkkELkkkuzo fu LkuE{ux{kt rLkBLkrrk

MkurrVfuLk nkuk uEyu.
ku kske fLkwt nkuwt uEyu.
fe kkh fkWLMke fu yL fkuE
yuMkkuMkeyuLkLkk {w fu Mk Au ku kowt
uEyu Lkn.
ku{kt yu k kowt uEyu Lknet fu fe fkuE
k fu MktkXLk fu fkuE kMk fku fu {uxh Mkkku
Mktfku Au.
ku{kt yu k kouwt nkuwt Lkk uEyu fu fe
yL kMk fkhLkk fk{{kt rLkktk Au.
ku{kt yu k kouwt nkuwt Lkk uEyu fu fe yuf
ss ykk yuzkufux sLkhLke Vhs kkk ykk
Au. (BCI Rules, Part VI, Chapter II, Section I,
Rule 36)
Wknh : hk Mkhfkh kkMkuke suLke rkV {kxu
rLktke fhkku kk fe A yu MkhfkhLku kkXku. A

fk{Lke rLktke fhk k rLk{ 36 nuX
kMkkrf kuhkowtfLkk fMkwhkh Au. (Bar
Council of Maharastra v. M. V. Dabolkar,
AIR 1976 SC 242)
yuf fe fkuE fkLkwLke yusLMke khk fkkLke

rkLkyrf]k uxeMkLke { ykk yue ufxeMk
Mktktrk yLku ku {kxu kkukkLke kMkkrf Mkukyku fu
Lkk{Lkku Wkkuk fhkLke Aqx ykke Lkk fu. (BCI
Wknh : fe A EsLkuh E Mkkku kkekhe fhu Au.
kkekhe fhkh {ku ktLku A yLku E Lkku LkVk

LkwfMkkLk{kt Mkhku rnMMkku hnuu. A yLku E EsLkuhe
fhkhku Mktktrk fkLkqLke Mkkn ykku Au. A yu EsLkuh
Mkkku kkekhe kkuX fheLku rLk{ 37 Lkku tk fkuo
Au, su kkuX{kt fkLkqLke MkukLkk kk{kt A yLku E
Lkkkfe kh nU[kLkk nkkt. w{kt A E Lku
fkLkqLke Mkkn ykkk {kxu Mkk{ kLkku Au. hk
kkh fkWLMke khk ykwt fhk {kxu E yrf]k Lkke.
(Lwkufo kkh yuMkkuMkeyuLkLkk fuLkLk 5.24 ykkrhk)
yuf feLku khu ku{Lkk yMke Ve [qfk Mk{u
nku khu rLk{ku nuX [wfkkkk Veke ykuAe Ve
fe Mefkhe fu Lkn. (BCI Rules, Part VI,
***
LkkU :...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

{kxuLkwt Mkkrn
rk - 11 Mktkrk fkku
khkLke fkuEk fkkkkuke{kt "Mktkrk" Lke
kk fhk{kt yke Lkke. ykkf {q knkhLkk
k{k{ fkLkqLke yrfkhku yLku kkuLku Mk{kLkkk Mkkike
Mkk{kL yko{kt kuLku Mk{k{kt yku Au. MktkrkLku
w{kt w rr ueyku{kt rkSk fhk{kt yku
Au, sue fu yMkkh (stk{) yLku Mkkh, {qko fu
kirkf yLku y{qko fu ykirkf, Mkq yLku yMkq.
"yMkkh Mktkrk"Lke sLkh kue yux 1897 {kt
kk fhk{kt yke Au, su{kt:
s{eLk
s{eLk{ktke kkk kku yLku
k]e Mkkku uzkue [eu ykk k]e Mkkku
uzkue [eu Mkkku fk{e heku uzkue
[euLkku Mk{ku kk Au.
s{eLkLkk kzwykk kkMkuke kzw yufXwt fhkLkku
yrfkh, yLku s{eLkLkk kux kh kuk {uk{kt
[kSoMk yufXk fhkLkku yrfkh yu kk s{eLk{ktke
k kkk kku Au yLku yuxu stk Mktkrk kk.
Mktkrk kkee fkLkqLk, 1882 nuX (the
Transfer of Property Act) nuX Lke[uLkk
Mktukku{kt fkuE Mkw k]e Mkkku uzkue kk :
u Mkw k]e{kt {q Au. (su{ fu ]kku yLku
Akuzk) : ]kku yu Akuzk k]e{kt {qrk hku
Au. yu Mknrrk Au. yLku kuke ku stk r{fk
Au. u fu Mktkrk kkee fkLkqLk nuX "stk
r{fk{kt MxuLzk xeBkh rfMkkku kkf yLku
kMkLkku Mk{ku ku Lkn." MxuLzk xeBkh
yuxu yuk ]kku fu su k]nrLk{ko fu hLke
{hk{kLkk nukwyku {kxu Wkkuk fhk{kt ku
Au. xeBkh xeke rkhek ku, MxuLzk xeBkh{kt
{kk yuk ]kkuLkku Mk{ku kk Au fu su fkkk{kt

yku kku, xeBkh khefu kkhe fk Au. xeBkh
xe (yuxu yuwt ]k su rfMke hkwt Au. yLku nsw
k s{eLk{ktke kkuk {ue hkwt Au.) stk
r{fk Au.
Wknh : khke Mkto{kt MxuLzk xeBkh{kt
e{zku, MkeMk{, kk yLku ukhLkku Mk{ku kE

fu :
su Mkw hke{kt szkue Au : fkuE Mkw hke{kt
szkue Au fu fu{ ku Lke fhk {kxu ku fE heku
szkue Au ku yLku wt uzkuwt Au ku ktLku skwt
sYhe Au. ku{kt fE Mkw szkue Au ku khu
{nLkwt Au.
Wknh : kkhLkk [kuMkk yufkeLke Wkh kkuXk

Au. ku{kt {kuxkuoh Mke{uLx suwt uzLkkt nku k
t yLku Lkk k nku. yk kkhku Mkqfe rk
kLkkkLkk nukwke Mkwfkk nku kku ku s{eLk Mkkku
szkuk kku yLku kuke stk{ r{fkLkku kk Au.
khu kezhLkk kkuk{{kt yk kkhku {wfk{k ykk
nku yLku Mkhkk kkh yufLke Wkh keu {wfeLku
rk kLkkk{kt yke nku kku ku s{eLk Mkkku
szkuk kku Lkne. yLku kuke Mkkh r{fk
kku.
Mkw suLke Mkkku uzk{kt ke nku kuLkk fk{e

kkf ykLkt {kxu uzk{kt yke nku kku
yk ue{kt hLkk kkhk, kkheyku yLku xMko
suk VLkeo[hLkku Mk{ku kk Au, su hLkk fk{e
kkf ykLkt {kxu h Mkkku uzk{kt ykk
Au.
MktkrkLke kkke
MktkrkLke {krfe{kt e heku kkee kE fu Au.
kuLkk fkhku yk {ku Au :
k khk MiAf kkee (xkLMkVh ykuV

kukxeo yux khk rLktkek)
khMkk fu yLkwkk{e k khk kkee (khMkkLku
kkk kkk fkkyku khk rLktkek)
fkkLke fk{keheke MktkrkLke kkee (such
as the Land Acquisition Act, 1894).
Mktkrk kkee khku yuf kkr{f fkku Au, su ku fu

kuke w "MkS kyku" (ftkLkeyku, kykuLkwt
yuMkkuMkeyuLk fu kykuLke kkuze MkrnkLkk) [u
Mkt{rkLke kkeeLku rLktrkk fhu Au. Mktkrk kkee
khku MktkrkLke kkeeLku kkrk fhu Au. Mktkrk
kkee khku MktkrkLke kkeeLku kkrk fhkkt
sku Au : "yuf kz suLkk khk yuf Stk k,
nk{kt fu r{kt, yufke khu Stk kykuLku
ykk kuLku kkukkLku ykk kuLku kkukkLku yLku yufke
khu Stk kykuu Mktkrk MkkUku Au."
"Stk kyku" {kt Mk{kr Au ftkLke
yuMkkuMkeyuLk fu kykuLkLke MktMkkyku, su ftkLke
kLke nku fu Lkk kLke nku.
Mktkrk kkee khkLke S.7 nuX yuf k
r{fkLke kkee fhkkkk Au, u (i) k fhkh
fhk Mkk{ nku yLku, (ii) r{fk ykkLkkh fkt kku
r{fkLkku Mkrfkh (xkEx) hku Au. u
r{fk ykkLkkh kkMku r{fkLkku Mkrfkh Lk nku
kku r{fk ykkLkkhLku kkh ykuV yuxkuLkeo fu yusLMke
khk kkeeLke yrf]kkk {e s uEyu.
"fkuE yL nukw k Lkk kk fu yrLkkoku

Mk{r Lkk nku kku, r{fkLke kkee r{fk
uLkkhLku k{k{ rnkku Mkwk fhu Au fu su, ku Mk{u
r{fk ykkLkkh r{fk{kt yLku kuke fheLku fkLkqLke
krhk{ku{kt Mkwk fhk Mkk{ Au." (S.8 of
the Transfer of Property Act)
Wknh : MktkrkLke fkLkqLke xLkkyku{kt

rLkBLkrrkLkku Mk{ku kE fu :
su{kt Mktkrk s{eLk Au yLku ku{ fheLku uzkuk

kikkrfkhku kkee kAe k kkkt kzk yLku
LkVk ku{s s{eLk Mkkku uzkue k{k{ [eu Au.
su{kt Mktkrk yu hke Mkkku uzkue tkMkk{ke
Au yLku kuLkk [rk kkku Au yLku su{kt Mktkrk
h Au. ku{kt uzkuk kikkrfkhku kkee kAe
k kkkt kzk, kkk, [keyku, kkhk,
kkheyku yLku kuLke Mkkku fk{e Wkkuk {kxu kqhe
kzkke yL k{k{ [eu.
fuxkf nfku MktkrkLke kkee khefu kkeeLku kkk
Lkke. yk nfku{kt rLkBLkrrkLkku Mk{ku kk Au :
yuf yuMxuxLkk khMkkh kkLke Mktrk
khMkkhLke kf ykk yuf khMkkE fu kuLkk suk
nku khMkk{kt {ukku Mktkt yne su
MktkLkkLkku Mkto Au ku ykkYk MktkLkk
Au. yu kMktrkf Wkhkrfkhku ykk kr
rnkku suk rnk MkrnkLke MktkLkk Lkke.
Wknh :
M-WkkSok r{fk hkkk yuf neLw A Lke
rk B yLku kE C Au. B Lkk {]w kAe khMk
kkLke C Lke kk kTLk ykuAe Au. yk nf
kke kE fkku Lkke.
u A kuLkk SLkfk hr{kLk kLke B Mkkku
fkuE Mkux{uLx fhu yLku khkk kuLkk kkf
Mkkku (u nku kku) yLku kkf Lkk nku kku C Mkkku
yk rfMMkk{kt C rnk kMktrkf rnk hku Au.
yLku ykwt rnk kke kE fu Au.
kkAke hktk kkkt kwLk: uLkku nf
kkeeLku kkk Lkke.
Wknh : A s{eLkLkku kux kkt[ ko {kxu B Lku yue
hk kh eke ykku Au fu B s{eLk kh kk

kuku Lkn. B kk kuku Au. B yu fhuk
hktk kAe A kwLk:u nf C Lku kke fhu Au.
yk kke y{kL Au.
wke khMkkke Mktkku kukkrfkhku

kkeeLku kkk Lkke. (khMkku fu suLke Mkkku
kukkrfkhku uzkuk Au.)
Wknh : s{eLkLkk yuf xwfzk WkhLkku nf suku fu
hMkk khLkku nf, s{eLkLkk ke xwfzkLkk k {kxu

s{eLkLke kkee rLkk kke kE Lkk fu.
kkkku {krfLkk ykLkt kqhkkt rMkr{k
yuf r{fk{kt rnk kke Lkk kE fu.
Wknh :
kkk Wkkuk {kxu kLku kzu ykkuwt
h yke k khk kke Lkk kE fu.
A B {kxu {eXw kLkkk Mkt{k kk nkk. fhkhLke
hkku {ku B Lku {ktk {kuLkk {eXkLkk skk
{kxu uzexLke Awx ykkke nke. B Lku {uku nf
B {kxu kkk nkukke B fhkh fhe fkkt
Lkke. (Namasivaya Gurukkul v. Kadir
Ammal, (1894) ILR 17 Mad 168).
kr SLkrLkkonLkku nf kke kE fkku

Lkke.
Wknh : fkuR kLku kk{kuLke nU[e fhk{kt
yke nku Mk{sqke ku, kkLkkkuk {kxu khtkw

ku{Lku kke fhkLkku n SLkfk hr{kLk
ykkk{kt ykku Lk nku kku kuLkk nLku rLkk
kkLkkkuk n khefu ykuk Au yLku ku kke
fhe fkkku Lkke. (Rajindra v. Sundara Bibi,
((1925) ILR 47 All 385).
Vk kku fhkLkku n kke fhe fkkku

Lkke.
Vk yu ykLkku Au. kku fhkLkku n yu
w:e kkfkhLkku ytkk n Au yLku ykf]Lkk
LkwkLk {kxu Lkku fu fhkhLkk tk {kxuLkk kkLkku n
kke fhe fkkku Lkke. khtkw khu r{fkLke
kkee ku{ktke kh {ukLkk fu LkwkLk

hkkR fhkLkk nffT Mkkku kk, kku ku kkee
fkuMkhLke Au. uwt fu f] fhkLkwt {ktkwt yu Vk
kku fhkLkku n Lkke yLku kuke kue r{fkLke
kkee fkuMkh Au. Mkk{kL heku khu {ktkkLkku
[wfkku yLku nwf{Lkk{k{kt Mk{ku kk Au, kku ku Vk
kkLkku n Lkke, yLku kuke ku kke fhe fk
Au.
Wknh : A B Lku rLke fkuR kkheu 10
ftkkLkLkk fkukk ykkk {kxu kikh kk Au. B

kkukkLkk kk C Lku kke fhu Au. kh kk A
fhkhLkku tk fhu Au yLku C LkwkLk hkkR {kxu
kku fhu Au. C LkwkLk hkkRLke hf{ {uk
nkh kLku, B yu C Lku Vk kk fhkLkku n s
Lkrn k, fhkhLku rLkkkLkku n k ykku Au.
keS khV u fhkhLkk tk{kt B yu C Lku LkwkLk
hkkR fhkLkku n ykku nku kku ku Vk kku
fhkLkku n Au yLku kuke kuhfkuMkh Au.
nuh fkkoku yLku nuh yrfkheykuLkk ukLk
kke fhe fkkk Lkke.
Lkkifk, MkiL yLku nkR{kt ykkkk
MxkRkuLz yLku Mkhfkhe ku{s hksLkeke{kt ykkkk
kuLLkku yu kke fhe fkkk Lkke.
kkee fhe fkke Lkke khu fu ku (a) kkLkwt
MYk nkukke yMkh kk{u Au yLku kuke rhku
fhk{kt yku Au, fu (b) kuhfkuMkh Mkw fu
kh {kxu Au, fu (c) ku yue kLku kke
fhk{kt yku Au fu su fkuMkh heku ku Lkke.
yue e ke Mkwyku Au fu su ku{Lkk MYkLkk

ykkhu s kke fhe fkke Lkke. lscex res
commances Lkku Mk{ku kk Au. (Wknh khefu
fkuR Mkwyu fkuR Mk{wkLke Au yLku fkuR yuf k
kuLkwt {krfekwt hkkku Lkke.) su{ fu, nk, kke,
fk kuhu Au. yLku res extra commercium
(yue Mkwyku fu su rrLk{Lkk kuk knkhLke Au.)
sue fu Mkwyku kufkuLku fu {oWkkuke heku Wkkuk{kt
uk Au. u fkuR kLku r{fkLke Vuhke fhk
{kxu fkkke rLkku fhk{kt ykku nku, kku ku

k r{fk kkeeLkk fkk yLu r{fk
kke fhk nkh Lkke. Wknh khefu, S.136
r{fkLke kkeeLkk fkkLke Lkke,
fkkke yu LkkLkk yrfkheLku f] fhe
fk kuk {ktkkLke hee {kxu rLkku fhu Au.
ykkk Vhs fhu Au. S.43 khkMk kk Au u

kMktkeLku y{{kt {qk knuk, r{fk uLkkh
r{fkLku fkuRke w kLkkke kke uLkkhLku
k{ kke uLkkhLke kMktke kLk kh ek
rMkk fhu Au.
kzwykk fu suLku Wkkukk n Vuhke

fhkLkku n Lkke, yLku fkuR r{fkLkku uzqk fu
suLku {nuMkq hkkR fhk{kt fMkqh fhu Au yLku
kzkku r{fkLku LkkLkk kk Mkt[kLk
nuX uLkkh ku{Lkk kkLku kke fh fkk
Lkke.
kkLku hsq fhu Au yLku B Lku kehku fhu Au. khu fu A

Lkku {efk{kt fkuR s kk Lkke. A khkk
r{fk{kt fkuMkhLkku kke fhkLkku n {uu Au
yu ku C Lku kke fhu Au. suLku B Lkk r{fk{kt
kehkuLke kLk Lkke. B Lke kMktkeLku y{{kt {qk
knuk kke kue Au. B Lkwt kehku C Lkk n Wkh
ykkh hku.
r{fk VuhkeLkk fkkLke S.43 kou Au fu khu

fkuR k kkke ykk qke yue kke ykku Au
fu ku fkuR Mkkh r{fkLke Vuhke {kxu Mkkk hku
Au, yLku khke ku {rfkLku kke fhe fu Au,
kue kkee, kke uLkkhLke kMktkeke kke
fhLkkhLkk ku r{fkLkk fkuRk kk kh kkw kzu Au
yLku ku kkee fhkhLkk kkw kzk Mkwe hnu Au.S.43
Lkk kkw kzk {kxu kt kkke ykk qke kke
fhku nkue uRyu fu suke kke uLkkhLku kuh{kkuo
kuhu nku fu kke fhLkkhLku kuLke Mkkk Au. S.43
ku Lkk {kkkLkku Vkku kke uLkkh fhe fkku
Lkke. u ku kke uLkkh hsqykkLku Lkk {kLku yLku ku
{ku fko Lk fhu. k kkee khke kue
nkue uRyu. MiAf kkee sue fu krkMkLku S.43
Lkku k {kku Lkke. ykhu, S.43 yLu n yu
Mtq Lkke khtkw ku kke uLkkhLkk kk {kxu
fhku uRyu khu fhkh y{{kt nku Au. u
kke uLkkh fhkhLku Lkfkhu Au ykk kku he
hf{Lku {uu Au kku kuLku S.43Lkku k {kku Lkke.
Wknh : A yuf rnLw fu su kuLkk rkkk B ke yk
kku Au ku X, Y yLku Z yuk k ukhku C Lku u[u

Au. yue hsqykk Mkkku fu ku kke fhk {kxu Mkkk
hku Au. yk ukhku{kt Z yu A Lkwt Lkke k ku B Lkk
{]w kAe kkk kzkke B Lkk khMkkh khefu A
{uu Au. C u[k fhkhLkku tk Lk fhkkt A Lku Z
Wknh : A {efk{ktLkk kke fhe fk kuk
kkeeLke yxfkk :
kkee fkkLke S.10 yLu fkuRk hk fu ktLk
su kke uLkkhLku yxfku Au (ykk kku fkuR k
kuLkk ke {ktke fhu Au.) r{fk kke fhk{kt
kku ku kuhfkuMkh Au. Mktkqo yxfkk kuhfkuMkhLke
Au. kuh yMktkqo yxfkk S.10 yLu rLkku
fhu Lkke. yxfkk Mktkqo fu ykqo Au ku Lke fhk
{kxu yxfkkLke yMkhLku kLk{kt uk{kt yku Au
yLku Vk ku s Lkrn fu su yxfkk kou Au.
Wknh :
A r{fkLku kkeke kke fhe fu Lkrn
kue yxfkk fkuMkhLke Au, fu{ fu ku ykqo
yxfkk Au.
yue hk fu kke uLkkh r{fkLku 3 ko
Mkwe kke fhe fu Lkrn kue hk fkuMkh
Au fkh fu ku ykqo yxfkk Au. khtkw keS
khV, kke uLkkh 20 ko, {kxu r{fkLke
kke Lkrn fhe fu kue hk Mktkqo yxfkk
Au.
A B Lku r{fk u[u Au yLku B yk fhkh fhu
Au suke B A Lku k{ r{fk hekLkku n
ykku Au. nu u B kuLku u[u Au kku ku fhkh

fkuMkh Au.
r{fk kkeeLkk fkkLke S.10 ku ykkkuLku
{kLkk ykku Au. k{ kehku Lkk fuMkku{kt kkeeLke
yxfkk fu su kke fhLkkh Lkk Vkk {kxu Au, fu
suykuLke {ktke kehku uLkkh ku kk Au ku fkuMkh
Au. keswt u r{fk khrk MkeLku kke fhk{kt
yku ({wMe, neLw fu kweMx), kue MkeykuLke
kkkkk kh yxfkk {wfe fk Au. suke ku{Lkk Lk
Mk{ hr{kLk kkee fu kkuu r{fk Wkh Lk
kk.
r{fk kkee Lkk fkk Lke S.11 kou Au fu
r{fk kkeeLkk rfMMkk{kt fkuR yuf k khk
keS kLkk {kxu r{fk{kt Mktkqo kk WkMkk
fhk{kt yku yLku kkeeLke hkku yuwt rLkuo fhu
fu ku kk fkuR kMk heku kkw kzu fu Wkkuk fhe
fku kku kke uLkkh kuk kkLku Wkkuk fhe fu
Au fu rLkfk fhe fu Au. u fu kue fkuR hk Lkke.
khu S.10 yu r{fk Lke kkee Lke yxfkkkuLke
khV kLk kuhu Au, S.11 yu kkLkkt Mkwkefkh Mkkku
Mktfkuk Au. yu LkkUwt uRyu fu MkwkrfkhLke
yxfkk yMkkk yLku Mktkqo kk Mkkku nkue
uRyu, khtkw {kork kk Mkkku Mkkk nkue uRyu.
S.11 yu kkLkk Mktkqo kkeeLkk rfMMkk{kt kkw kzu
Au.
Wknh :
A B Lku yuf {fkLkLke Mktkqo kke ykku Au yLku
B Lku ku{kt hnukLkku nwf{ fhu Au. kkeMk Mktkqo Au
kuke nwf{ fkuMkh Au B {fkLk{kt hne k fu
Au yLku Lk k hne fu.
A BLku yuf {fkLkLke kke ykku Au yLku yue
hk fhu Au fu kkeLke se fhk{kt yku u
B ku{kt Lkne hnu kku. yu hk fkuMkhLke Au
fkh fu ku kkeMk Mktkqo Lkke.
kt yuf Mkkh r{fkLkk Mkto{kt nwf{ fhk{kt

yku suke keS r{fkLkk kkf Mkwkrfkh
k[kk{kt yku fu su kke fhLkkhLkku Au, kku ku
kke fhLkkh ku nwf{Lku y{ fhe fku Au ykk
kku kuLkk tk Mkk{u k {ktke fu Au.
Wknh :
A B Lku yuf {fkLkLke Mktkqo ux ykku Au yLku
yuku nwf{ fhu Au fu B ku {fkLkLke [kR yue
heku Lkne khu fu suke A Lkk kkswLkk {fkLk{kt
fk yu nkLkk yLk-sLk Lku yhkuu. kue
hk fkuMkhLke Au.
A B Lku kzk ku r{fk {tsqh fhu Au yLku
fuxktf kux{kt su r{fkLke [u ykuk Au
ku{kt WkkukLkku kkukkLkku n ykkrk hku Au.
yLku BLku ku ykkrk kux{kt yLk-sLk
fhkLkku rLkuo fhu Au. ku rLkuo ktLk fhkk Au.
Mkkh r{fkLke kkee {kt kkfkhku Lke fhkhLke
Vhu yu Mkk{kL heku Mkte khefu ykuk Au. yuf
MkteLkk ku Yk Au, nfkhk{f Mkte (suk fu fkuR fko fu
kiMkk ykkkLke Vhs), ykk Lkfkhk{f Mkte
(yxfkke Mkte fu su fkuR fko Lk fhk fnu Au. k.k.
fkuR r{fk Lkwt kktfk{ fhwt Lkn.) Mkkh
r{fkLkk rfMMkkyku{kt, Mktr s{eLk Mkkku nku Au,
s{eLkLke Mkkku Mktfku Vkk yLku Vhu ku s{eLk
kke uLkkhLku Mkkku hnu Au. (n kkf Lke Mktr)
Mktr fu su s{eLkLke Mkkku hnu Au fu kuLkk MYk, fkk Lku
yMkh fhu Au. Lkfkhk{f Mktr s{eLkLke Mkkku hnu Au
khu nfkhk{f Mktr s{eLk Mkkku hnuke Lkke.
r{fk kkeeLkk fkk 40 kou Au fu kt,
Mkkh r{fk Lkk w Vkkfkhf Mkwkrfkh
{kxu,
fkuR k, keS kLke Mkkh r{fk{kt
yrLkoh n hku Au,
kku keLke r{fkLkk MkwkrfkhLku kMk heku
yxfkk fhkLkku n Au.
kuk nLku kke uLkkh Mkk{u kLk Wkh keLku fu

MiAef r{fkLku kke fhLkkhLku kuLkk n Wkh
yMkh fhe fu Au. kuk nLku kke uLkkh Mkk{u
kh {kxu fu nLke Lkke ku {kxu y{{kt ke
fk Lkn.
r{fk kkeLkk fkk{kt Wkh kou fkku fu
suLkku Mk{ku kku Au ku kk heku ykuk Au fu
(Tulk v. Moxhay, (1848) 41 ER 1143). r{fk
kkee Lkk S.11 Lku S.40 Mkkku kt[kk.
{q kke uLkkh nfkhk{f yLku Lkfkhk{f
kLLku Mktr ke ktku Au.
kh kkLkku kke uLkkh Vk Lkfkhk{f
Mktrke ktku Au, kt Lke[uLke hkkuLkwt kkLk
kwt uRyu.
kke uLkkh Lku kh {kxu MktrLke
nkue uRyu.
Mktr yu kkswLke s{eLkLkk Vkk {kxu nkue
uRyu yLku Mktr fhLkkhLke s{eLk Mkkku
Mktfkue nkue uRyu.
kke uLkkh kh Mkkku yLku rMkk
Lkfkhk{f Mktr Mkkku ktku Lkke. keS khV
kke uLkkh kh rMkk Lkfkhk{f Mkteke
ktku Au u kke uLkkhLku Mktr Lke Lk
nku kku k.
Wknhku :
u A kkMku s{eLkLkku Vk yuf xwfzku nku yLk ku
B Lku u[u, Mkteke (nkfkh{f fu Lkfkhk{f) ku B
Lku ktLk fhkk hnuu Lkn.
u A kkMku X yLku Y yuk ku s{eLkLkk xwfzk
nku yLku X Lku Mkteke Y Lkk Wkkuke Mkwkrfkh
Mkkku u[u, kku Mkte B Lku ktLkfkko hnuu, u ku
nfkhk{f fu Lkfkhk{f nku kku k.
B C Lku X u[u kku C A Lku Mkteke ktLk fkko

hnuu u ku Mkte Lkfkhk{f nku yu C Lku kuLke
nku.
Lk sL{u kkfLku kkee yLku kkkk Mkk{u
fkku:
r{fkLke kkee Lke S.5 kkeeLku ku Skk
kyku [u nkh khefu kk ykku Au, khu
S.13 Lk sL{u kkf Lku Vkk {kxu kkee Lke
{tsqhe ykku Au. Lk sL{u kkf {kxu kkee {kxu ku
hkkuLkwt kkLk sYhe Au.
Lk sL{u kkf {kxuLke kkee knuk nkk
k {kxu kke ku nkue uRyu, sue fu
xMx khk yLku
Lk sL{u k {kxuLke xkLMkkMk ykk{ktke
r{fkLkk ukkk {kxuLke kue nkue uRyu.
kuke, Lk sL{u kLku kke fko knuk r{fk
fkuR nkk kLku kke fhu nkue uRyu,
{kork kkee Lk sL{u kLkk SLkfk {kxu
S.13 ke {tswh fhu Lkke.
Wknhku :
A Lku r{fk kke fhu Au, A Lkk xMx{kt yLku
kuLke kLkeLkk SLkfk {kxu, yLku Sek
hnuLkkhLkk {]w kAe, SLkfk {kxuLkk RAek
LkLkk Mkkike {kuxk kkf {kxu, yLku Mkkike {kuxk
kkfLkk {]w kAe A Lkk ke Mkkike {kuxk
kkf {kxu kku A Lkk {kuxk kkf {kxu fhku
kk y{{kt hnukku Lkke fkh fu ku kuLkk
SLkfk kqhkwt {kor Au.
A kuLke r{fk BLkk SLkfk hr{kLk
kke fhu Au yLku khkk B Lkk knuk Lk
sL{u kkf Lku yue hk Mkkku fu B Lkwt kkf
kkukkLkku {o krhkoLk fhu kku, r{fk s
fhkLke hnuu. su kk B Lkk k{ kkf {kxu
WkMkk fhk{kt ykku Au ku yMkh fhu Lkne
fkh fu sL{u kkfLku kkee yu ykk fu

ukkk {kxuLke Lkke, ku hk ke {kork Au.
r{fk kkee Lke S.14 kou Au fu fkuRk
r{fkLke kkee Lku kk WkMkk fhk {kxu
y{{kt R fku Lkrn fu su yuf fu w nkk
kyku Lkk SLkfk kk su ku kkee Lke
kkhe yLku fuxkf kyku Lkk Mkkehkk fu su ku
Mk{kkkLke kwhku kk Mk{u nkk nkk yLku su{Lkk
{kxu kk WkMkk fhk{kt ykku ku {h kqo ku
ku{Lkku ku. S.14 sku Au fu r{fkLke MkkUke yu
yuf fu w kyku Lkk SLkfkke kAe {wke
hke fku Lkne fu suyku kke Mk{u nkk Au,
yuxu fu kt kLkkt kk Lku Ykktkh{kt rhk{ Lk
nkuku uRyu yLku Lk sL{u kLkk kkLkkt
Mkkuke{kt. u Lk sL{u k (kkee Lkk kkhe)
ykkWLkk kkLkk Ykktkh Mk{ sL{u Au, ku k
r{fk{kt Mkwkhk fhku kk {uu Au, ykkW Lkk
kkLkk nLk kk Mkkku s. khtkw r{fkLke Mkkuke
{wke hke fk Au. kt Mkwe kwg yuxu fu
18 koLke kk.
Wknhku :
A kuLkk SLkfk {kxu r{fk {uu Au yLku
khkk B Lkk SLkfk {kxu yLku khkk
BLkk Lk sL{u kkf {kxu ykk rfMMkk{kt kkf
BLkk r{fkLkk SLkfk Lkk kqo kk knuk
nkk nkuwt uRyu (yuxu fu, B Lkk {]w
knukt.)
A B Lku r{fkLke kkee SLkfk {kxu ykku
Au yLku khkk BLkk yuk kkf {kxu fu su 25
koLke {h Lkku ku, kkeeLkk rMku kkf
sL{u Lkke. B SLkfk {kxu kkee
fkuMkh Au, khtkw B Lkk kwk {kxu WkMkk fhu
kk kuhfkuMkh Au, fkh fu ku Lk sL{u
kLke Mkkehkk kAe k tkku Au.
A B Lku SLkfk {kxu r{fkLke kkee fhu
Au yLku khkk C Lkk SLkfk {kxu fu su 17
koLkku ku kku C Lkk kkf {kxu WkMkk fhu

kk fkuMkh Au.
S.14 ku k ytkk fhkhkuLku kkw kzke Lkke fu su
r{fk{kt kk WkMkk fhkk Lkke. k, S.15

sku Au fu kt r{fkLke kkee{kt WkMkk
kk ku fuxkf kykuLkk ko {kxu Au fu su{kt Lkk
fuxkf Lkku Ss.13 fu 14 ke kk Lkke kku ku kk
fu ku kufku {kxu rLkV Au, yLku ykk ko
{kxu Lkne.
Wknhku : A B Lku r{fkLke kkee kuLkk
SLkfk {kxu fhu Au yLku khkk B Lkk Lk sL{u

kkf {kxu yue hk Mkkku fu e-kkf SLkh
kk {uu. kku ku kwke {kxuLkku kk S.13 yLu
rLkV su, khtkw ku ykk ko {kxu fu Akufhkyku
{kxu rLkV Lkn .
r{fk kkeeLke S.16 kou Au fu kt Ss.13

yLku 14 {kt ykku fkhkuLku eu, k fu kyku
Lkk koLkk kk {kxu Lkku kk ku ku k fu
kykuLkk ko {kxu rLkV Au, fkuR kk ku s
nkh ke WkMkrk ku nku yLku su kAe fu
ykkWLkk kkLkk rLkV skke y{kt ykkku nku
ku k rLkV Au.
Wknhku : A B Lku r{fk kkeMk {kt ykku Auf fu su
kuLke keSLke kwke nke ku kke BLkk SLkfk

{kxu nke yLku khkk Mktkqoku BLkk khMkku {kxu,
u kueLku fkuR nku kku, k u BLku fkuR kwhwk khMk
Lk nku kku B Lke kwke kkeeLkk Mkkk rMkk yLku
u BLkk fkuR khMk Lk nku kku, kwhwk fu e, ALkk
ke khu BLkk Lk sL{u kwkeyku {kxu kke,
{kork kkLke kkee {kxu Lke nku A Lkk
keLku kkee S.16 yLu rLkV Au.
yu LkkUwt fu u kAe Lkku rnMMkku yu ykkW Lkk rnMMkk

Wkh ykkrhk Lkke, khtkw ku ykkWLkk rnMMkkLkku kqhf
Au, kku S.16 yLu kAeLkku rnMMkku rLkV kkku Lkke.
u kt ku kqhf {kokyku nku kku, yuf fkk yu qhLke
Au yLku keS y{{kt ykk {kxu Mkk{ Au. kku

fkuMkh kqhfLku y{{kt kk {kxu rLkhkof
{kokLku yke uRyu.
fu kt r{fkLke kkee kufku fu kLkLkk nukwke Au.
Wknhku : A B Lku SLkfk {kxu kkeMk ykku Au
Mkkkek yLku hke rnMMkkyku :
yLku khkk kuLkk Lk sL{u kkfLkk SLkfk {kxu

ykk kku rfMMkk {kt fu kt B MktkkLk rMkk {]w
kk{u, kku C Lku Lk sL{u kkfLke kkee rLkhkof
Au, khtkw u B MktkkLk rMkk {]w kk{u kku C Lku
kke ykkkLkwt kqhf fkuMkh Au.
r{fk kkee Lke S.17 kou Au fu u kkeeLke
hkku yue nku fu r{fk{ktLke ykf fu su kke
fhkLke hnuu ku uke fhkLke hnuu. ktkk
Mk{kkk {kxu kke fhLkkhLkk SLkfkke k
wt, ykk kku 18 ko {kxu kkeeLke kkheke kku
kue hk, kt Mkwe Wkh kou Mk{kkk fhkk
w Au.
Wknhku : A B Lku SLkfk {kxu r{fk kke
fhu Au yLku khkk BLkk kkfLku su 18 koLkku ku

yu rLkuo Mkkku fu ykfLku uke fhe BLkk SLkfk
hr{kLk yLku 20 ko {kxu r{fk Lke kkee fko
kAe B Lkk kkfLku kku ku hk kuhfkuMkh Lke Au.
khu ku 18 ko fhkkt w Mk{kkk {kxuLke Au. kku
fkkt {wsk ykfLkku rLkfk fhku uRyu. khu
ktLkfkko Mk{kkku kqo kk.
yk rLk{ k kMk ykkku ke Au suk fu :
r{fk uLkkhLkk uk Lke hkkR {kxu ukk
fhkLkku rLkuo nku yLku yL k
kkeeLke ku{kt rnMMkku {ukku nku.
kkfLkk kk {kxu Lkku rLk{ fu r{fk uLkkh
Lkk whLkk MktkkLk {kxu fu ke fkuR k fu su
kkee ke rnMMkku {uu Au yLku
kke fhu r{fkLkk k[k fu rLkkon {kxu -
Ss.14, 16, 17 {kt kou rLk{ kkw kzkku Lkke
r{fkLke yth Mkkrkk rnMMkku fu hke rnMMkku nku

Au. Mkkrkk rnMMkku r{fk kkeeLkk S.19 {kt
kou Au suLkku yko Au fu, kkeeLke hk{ktke u
rY Lkku Rhkku Lk nku kku, r{fkLke kkee
kkke ku{kt hnuku rnMMkku k {kxu WkMkk kk
Au.
u Mk{u kok rMkk ku y{ kk kku, fu
yuwt kou fu ku kwhLk s y{ ku, fu
fkuR MktkLkk kkke fu su kku sYhe Au.
rnMMkku yu Mkwkhk rnMMkku nkuR fu Au. u ku (a) rnMMkk
Lkku Mkwkrfkh {we hkku nku, (b) ku s
r{fk{kt ykkW Lkku rnMMkku ykku nku fu fkuR
k {kxu kkfkk hkku nku, (c) kt Mkwe
Mkwkrfkh Lkku Mk{ yku kt Mkwe r{fk{ktke
WkMkk kke ykf uke fhkLkku rLkuo fhu nku
fu, (d) fkuR MktkLkk kkke rnMMkku yu keLku {u.
Mkwkhk rnMMkku u fku {uk knuk kke
uLkkhLkk {]w ke rLkV kkku Lkke. ku rnMMkku kke
uLkkhLke r{fk kLku Au, fu su fku {uk knuk
kke fhe fk Au yLku khMkk{kt ykke fk Au.
kke uLkkhLkk {]wke Mkwkhk rnMMkku kke
uLkkhLkk fkuMkhLkk khMkku{kt Mkwkhk kk Au, u
kke uLkkhu fku Lkk {uku nku kku k khu
rnMMkku Lk sL{u k WkMkk fkuo nku, kue
k Mkwkhk rnMMkku MktkkLk fhu Au. sL{ kkke
kwhk s u Mkwkrfkh kuLkku rLke kkhe Wkh
hkku nku kku k (S.20, Transfer of Property
Act).
Wknhku :
Ss.14, 16, 17 r{fkLke kkeeLkk fkkLkk
Mkk{kL ykkku.
A B Lkk SLkfk {kxu fkuR kukxeo kke fhu

Au yLku khkk C Lku C Lkku rnMMkku Mkwkhk fhu
Au, B Lkk rnMMkk Mkk{u (B Lkk {]wke) su [kuMk
Mktk Au.
A B yLku C {kxu xMx{kt r{fk kke fhu Au,
yLku B Lku C Lku r{fk ykkk {kxu rLkuo fhu
Au, khu C 25 koLkku kk kh C Lkku rnMMkku
r{fk{kt Mkwkhk Au yLku C yu r{fkLkk fk
{kxu 18 koLke Wt{hu nkh Au. r{fk
kkeeLkk S.14 {ku.
yuf r{fk A, B, C Lku MktMkk kku kuyku 18
koLkk kk khu ykkk{kt yku Au yLku ku
kkee hke Au fu u kuyku 18 ko knuk {]w
kk{u, kku r{fk D Lku {u. A, B, C Lkku rnMMkku
Mkwkhk Au, u fu rnMMkku fkuR [kuMk MktkLkk
kkke t[ek kk Au Akkt k.
A, yuf rnLw yk r{fk hku Au, yuLke

r{fkLkwt kuLke kLkeLkk SLkfk {kxu rLkuzku
ku Au, yLku khkk C kkfLku, u fkuR yLku
fMkwh{kt D Lkku rnMMkku yu hke rnMMkku Au.
A r{fk B Lkk SLkfk {kxu kke fhu Au,
yLku khkk C Lku u C Skku nku kku yLku
fMkwh kk kku D Lku C yLku D Lkku rnMMkku yu hke
Au. kh Mkwe Mktk fu su yuf ykk keswt Lk
kk.
hke rnMMkku kok{kt yku Au suLkku yko kk Au

fu rnMMkku kt r{fk Lke Vuhke ke fkuR kLkk
{kxu ku{kt rnMMkku y{{kt yku, n kuk [kuMk
yrLkrk kLkkLkk kkke s. kuyku rnMMkku Mkwkhk
rnMMkku kLku Au. u hke Mktk kLku ykk y
kLku, su rnMMkku nku ku {ku. hk yu {nLke
Mkhku Au nLkk WkMkk kke fhe fk Au. khtkw
hke rnMMkku kke uLkkh fku {uk knukt
{]wt kk{u kku, rnMMkku rLkV kk Au, yLku kuke
khMkkR fhe fkkku Lkke.
hke kkee :
hke rnMMkku yu Vk kkLkk nke yk Au.

nLkwt hke {krfekwt fu su Mkk{kL fhkkt wt Au fu
r{fkLkk {krf kkLke kk, nkk yu
kkeeLke kkheu WkMkk Au, khtkw ku rLke
hkLkk fkhu ykwhkwt Au.
Wknhku :
A yuf rnLw B yLku kR C Lku {wfeLku {]w kk{u
Au. Vk C Lku s A Lke r{fkLkk {krf kkLkku
Mktk Au.
r{fk kkeeLkk S.21 kou Au fu rnMMkkLku hke

rnMMkku ke fk Lkrn fkh fu Vk r{fk fkuR
[kuMk {hu knku[kke Mkwkhk kk Au, u
rnMMkk{ktke ykf fkuR kLku ykkk{kt yku
ykk kku ku ykf Lku kLkk k {kxu y{
fhk{kt yku.
kt r{fk{kt rnMMkku hk kh ykkh hku Au, u

hk y kLku kku rnMMkku rLkV Au, fu
fkkLke rkktrk Au, fu yuk fkhLkku Au fu, u
{tswh fhk{kt yku kku fkkLkk rLk{kuLku rLkV fhu
Au fkuR k fu ke kLke r{fk ke w{kt u
hk {kuxk kku y{ fhk{kt yku kku kqo ku
kk Au.
Wknhku :
A fkuR r{fk B Lku kke fhu Au yu hk Mkkku
fu B yu C Mkkku khwt. kkeeLkk kkheu C
{]w kk{u nkku. kkee kuhfkuMkh Au.
A B Lku r{fk kke fhu Au yu hk Mkkku fu
B yu kuLkk krkLkku kk fhku. hk
kuhfkuMkh Au.
A B Lke r{fk kke fhu Au yu hk Mkkku fu
B yu C D yLku E Lke Mkt{ke ke khu. E {]w
kk{u Au. B C yLku D Lke {tsqheke khu Au. B
yu hkLkwt kkLk fwO Au ku{ fnuk.
hke kkee Lkk rfMMkkyku{kt u kkee hke

nku yLku fkuR fko fu su k rnMMkku {ukLkku
nku kuLkk khk kkLkku nku, yLku ku fko {kxuLkku fkuR
Mk{ Wuku Lk nku, kku ku hk tk ku
ke. u ku k fu su rnMMkku {ukLkku nku ku
fkoLku y fk{e ykk kku y[kuMk Mk{ {kxu
kLkku.
Wknh : A B Lku khMk fhu Au, yu hk Mkkku fu kuLke
yMkh ku Lkrn u B A Lke kwke Mkkku khu Lkn.

B fkuR ye k Mkkku khu Au yLku kuke
hkLkk y{Lku y[kuMk {wk {kxu {wke hku
Au. kku khMkLke yMkhLkku ytk yku Au.
keS khV u Mk{ fkuR fko {kxu kou nku yLku

ku fkoLke rLkVkkke, ku rnMMkku keS kLku
{kLkku nku, u ku fkoLke kse su ku Mk{{kt
kkke t[ek hkk{kt yku nku A kLke fu su
Mkeku s k hk Lkk y{ Lk kk ke {uu, kku
sYhe khkLkku Mk{ {tsqh fhku uRyu. fu su fko
Lkk kqo kk {kxu sYhe Au. u fko kkLkk fkhu
y fu y[kuMk heku {wke hkk{kt yku
yue k khk fu suLku kqo Lk kk ku{kt hMk nku,
kue k Mkk{u hk kqo ku Au ku{ {kLkwt.
rMk kuLzLMk Lkku rMkktk
r{kLke kkee Lkku S.52 rMkktkLku {tsqhe ykku Au
su Mkk{kL heku rMk kuLzLMkLkk rMkktk khefu
ykuk Au. ([kw kfhkh ke) yk f{ yLu
kkee fu keS heku Mkkh r{fk Mkkku nkh
yu kk hku Au u Lke[u {kuLke hkkuLkku y{
kk Au.
ku nwfw{kke fkuxo{kt kku fu fk{ nkuwt
uRyu s.
ku kku fu fk{ Aukhkze kku Lk nkuku uRyu.
Mkkh r{fkLkku n k fu khkuk heku &
khefu kk fu fk{{kt Lk nkuku uRyu.
kfhkhke r{fk kke ku nkue uRyu

ykk kku fk{Lkk kkfkhku Mkkku Mktfkuk nku,
yLku
r{fkLke kkee ke kkfkhLkk nLku yMkh
fhkk nku.
S.52 Lkku kk kt Mkwe Au fu ku kkLkk kkfkhLkk
nLku yMkh fhkk nku fu suLkku n yMkh kk{e fu

Au nwf{Lkk{k khk fu su kkLkwt nku, kkee fu
nU[e kue Mkkh r{fk{kt, kuke kuhfkuMkh fu
kuhfkuMkh kk kkk fu kkeeLkk fkhu yMkh
fhkk kkfkhLkk kMktkeke yLku ku fk{Lkk V Wkh
ykkrhk Au. yk rLk{ kkw kzu Au u heLkkh Lku
kkLkk nku fu Lk nku.
Wknhku :
A B Mkk{u kku fhu Au fu su {fkLk BLkk fk {kt
Au. fk{Lkk [kkLkk Mk{kkk{kt B ku {fkLk
C Lku u[u Au. ALkku kku Lkk{tswh kk Au. BLke
kkee C Lku ku hnuu.
A B Lku kku fhu Au ku r{fkLkk Mkto{kt fu su
BLkk fk{kt Au. [kw fk{u B ku {fkLk C Lku u[u
Au. A Lkku kku ALke khVu{kt yku Au. B Lke
kkee C Lku ALkk kMktkeke h kk kkk Au.
A fuxef s{eLk B Lku kehku fhu Au B C Lku fku
Akuzkk {kxuLkku kku fhu Au fu su kuxe heku
s{eLkLkk fk{kt Au. kkLkk [kw fk{u A, D
Lku r{fk kke fhu Au. A Lke kkee D Lku
kkLkk [kwt nkukke yMkh fhke Lkke fu{ fu A
yu kkLkku kkfkh Lkke.
A yuf {fkLk BLku u[u Au khkk C A Lkku
{fkLk u[kLkku n fkuxo{kt kzfkhu Au yLku
nkk Lkk ku {fkLk Lkk Mkto{kt nuh Lkk{k
{kxu k[Lkk fhu Au. khu kku [kw nkku, khu
B yu C Lku {fkLk uwt nkwt. C Lkku {fkLkLkku n
yMkh kk{u Lknet. u C A Mkk{u nwf{Lkk{wt
{uu, fkh fu A yu {fkLkLke kkee kku
k fko knuk fhu Au, yLku B yu kk Lkku
kkfkh Lk nkku yu Mk{u fu khu r{fk B ke
C Lku kke kR. (Bala Ramachandra v.

Daula, 27 BLR 38).
A yLku B ytkk heku Mkt{k kk Au fu B A Mkk{u
kku fhu yu {fkLkLkk Mkto{kt fu su A Lkk

fk{kt Au fu A ktehkkke kk Lkku rhku
fhu, yLku kkLkk fk{ hr{kLk B C Lku {fkLk
u[u, yLku C kkMkuke {u hf{ kuykuLkk [u
nU[e fhku. B kku fhu Au, A kuLku kzfkhu
Au, yLku kkLkk [kw fk{u B C Lku r{fk
kke fhu Au yu {kLkk Mkkku fu kke {kxuLkwt
fhkhkk Lkk{tswh ku fu su kkLkk [kw fk{u
y{{kt {wfu Au. B Lkk kkLkwt nwf{Lkk{wt kk
Au. kku Aukhkze ke nkukke C Lke kkee
Lkk{tswh kke Lkke.
ywhk fkoLkku rMkktk
r{fk kkeeLkk S.53A ywhk fkoLkku rMkktk
kou Au.u Lke[u {kuLke hkkuLkwt kkLk kk, kku
u fhkh LkkUe fhku uRkku nkku k Lkkute fhkku
Lkke, fu kkee fkkLke heku kqo ku Lk nku,
kke ykkLkkh yu fkuR k kke tr[k hnu Au.
(fhkh {kt [kuMk heku kouk nku rMkk) yu
r{fkLkk Mkto{kt fu suLkwt kke uLkkhu fku
eu Au.
kke uLkkh yu, fhkhLkk ykqo fk{{kt,

r{fkLkku fku eu nku, fu kuLkku fkuRk
kk, fu u kuLkk fk{kt nku, fhkhLkk ykqo
fko {kxu fk{kt [kw nkuwt uRyu, yLku
fhkhLkk khk{kt fkuR fko fhu nkuwt uRyu.
fhkhLkk khk{kt fko fhkLke kktnuhe yktkrhf
heku kou Au fu ku fko fhkhLku yLkwMkhu.
kke uLkkhu fhu nkuwt uRyu fu fhkhLkk fkuR
kk Lku fhk kikh nkuwt uRyu.
Wknh : ke heLkkh fu suLku fku eu Au ku

fk rnkukLkku rhku fhe fu Lkne. u
heLkkh Mkt{k ku f{k ykk kikh Lk nku.
(Bachardas v. Ahmedabad Municipality,

AIR 1941 Bom 346)
yofkoLkku k[k [kw fkyu Wkkuk{kt R

fk, k r{fkLkku fku {uk {kxu Lkn.
ruk{kt S.53 yu kke uLkkhLke khVu{kt kh
{kxu yLku ykqo fkoLke rMkkLke ykkkuLku
{tsqhe ykku Au. kuke ykqo fkoLkku k[k kke
uLkkh Mkk{u fhe fk Lkne fu suLku kh ykku Au
yLku yofkoLke Lkke. kke uLkkh yu
nfefk{kt kh {kxu yLku rMkk kke
uLkkh Au ku Mkkrkk fhkLkku kh kke uLkkh kh
Au.
kt kkeeLkku fhkh nkuku uRyu, kh {kxu

fkuRk Mkkh r{fk {kxu k{ fu su kke
uLkkh khk fu kuLke ke Mkne fhu nku, su{ktke
kkeLke sYhe hkku h[kke nku ku ku
[kuMkkkke koe fk Au.
kkw kzkku Lkke fu kt Mk{ke fhkh kkuku s fkuRf

fkk yLu h Au.
Wknh :
Wknh : u[kLkk fhkh Mkto{kt fkLke
ykqo fkoLkku k[ku kke Lkk rfMMkk{kt {ktke

fk Lkn fkh fu, kke yu kh rMkkLke
kkee Au.
rnLw Mktwk fwxwtk ke fkko khk Mkne ku
fhkh yu fkuMkhLkku fhkh S.53A Lkk nukw {kxu
Au.
S.53A {kt Mk{ku kkku rLk{ yu yuk rfMMkkyku{kt
kkee, knuMkekhLke ykkW ke {tsqhe {uk

rMkk fu su nihkkk kkukkhk yLu sYhe Au.
(u[k kAkk ke khk ykAkk keLku nkukke)
kuh fkuMkh nkw. kuke S.53A Lkwt hk {u Lkn.
(Meram Pocham v. Agent to the State

Government, AIR 1978 AP 242).
Mkkh r{fkLkwt u[k
r{fkLke kkeeLkk fkk{kt Mkkh r{fkLkwt

u[k Lke kk ykkk{kt yku Au suLkku yko kk
Au fu {krfekkLke kkee suLkk {kxu f{k
ykkk{kt yku Au fu [Lk ykkk{kt yku Au fu
yktrf ykkk{kt yku Au fu yktrf [Lk ykkk{kt
yku Au. f{k ykkk{kt yku Au suLkku yko
kiMkkLkk khLkku Au. u kh kiMkkLkwt Lkke, kku
rrLk{ u[k fkkLkku fne fk Lkn. kMkrf
Mkkh r{fkLkwt u[k suLke f{k Yk. 100/- ke w
fu Mkkh r{fk Mkkku Mktfku kwkk{Lk yLku
ke ykMkrf nku Lke kkee LkkUe fhu
Mkkus ke fhe fk Au. ykk rfMMkk{kt, LkkUe
yu knue sYhe u[k {kxu Au, yLku kLkk LkkUe
rMkk r{fk Mkwkhk kke Lkke. ykMkrf n
Mkkh r{fk Mkkku Mktfkuk yu yuk nku
kLkk kou Au fu su s{eLkLkk kMkrf fk
rMkk Au, Wknh khefu, {kAe {khe fhk {kxu
s{eLk{kt ukLkku khkLkku, fu Vk hMkk Lkku n,
ykMkrf nku Au.
r{f kkeeLkku S.54 kou Au u[k {kxu
fhkh {ktke u[kLkku fhkh. u[k {kxuLkku fhkh
ku rLke kkheu r{fk u[kLkku fhkh Au. ku
kkhe Mkwe fu khu r{fk nfefk{kt kke Lkk
kk, r{fk{kt Lkku rnMMkku kke ykkLkkh Lku
Mkqkhk kk Au.
r{fk kkeeLkk S.56 yLu u ku fu w
r{fkLkku {krf ku{Lku fkuR kLku kehku fhu yLku
ku{ktke fkuR yuf r{fk ke fkuRLku u[u,
heLkkh, rYLkkt fhkhLke kuhnkshe{kt, kehkuLkk
ukLku r{fk{ktke Mktkkukk nkh Au fu kh Mkwe
heLkkhLke r{fkku u[k Lkne kt Mkwe. yk n
Mkt[kLkLkk n khefu ykuk Au. Mkt[kLkLkku n
ku kehku uLkkhLkk nLke kk fko rMkkLkku hnuu fu
keS fkuR k su kehku yLu {ktke fu keS
k suLku kh {kxu n fkuRk r{fk{kt
MktkkLk fhu Au.
Wknh : r{fkku yuMk, Y yLku Z kehkuLke hku
Au. kehku ykkLkkh X kk s kkuyku {ktke {wk A

Lku u[u Au. Mkt[kLk A Lku Mkk{ fhu Au fu suke kehku
uLkkh kehku Mktkkuku r{fkku Y yLku Z {ktke kt Mkwe
nku.
kehku
kehku yu kMk Mkkh r{fk{kt hnuk rnMMkkLke
kkee Au suLkk Mkk{ke nukw {kxu (i) hf{Lke
hkkR kuLk khk ykkWke (fu ykkWke ykkk{kt
yku Au), fu (ii) [kw fu rLkk uk {kxu fu (iii)
yuk fko{kt Mktfku nkuwt fu su Lkkktfe
skkkhe WkMkrk fhu Au. rnMMkkLke kkee
ykkLkkhLku kehku ykkLkkh fnu Au. kke uLkkhLku
kehku uLkkh fnu Au, yLku {q hf{ yLku ukLku
kehku hf{ fnu Au.
r{fk kkeeLkku fkku Lke[u {wskLkk kehkuLku
{kLkk ykku Au.
Mkkw kehku :
Mkkk kehku{kt, kehku ykkLkkh kkk heku kehku
hf{ hkkR fhk ktku Au. su{kt fMkqh kk kku
kehku uLkkhLku kehku r{fkLku u[k fhkLkku yLku ku
ykf{ktke kehku hf{ hkkR fhkLkku n Au.
yn fkLke kkee kke Lkke yLku kuke
kehkuuLkkhLku r{fk{ktke kzk fu kLkku n
{kku Lkke. kehku uLkkh khk r{fkLkwt MktkkLk k
fhe fkkwt Lkke (yuxu fu, kehku hf{Lkk kk{kt
r{fkLku kfze hke.) u fkuR n kehku uLkkhLku
nku kku ku n fkuxo khk u[kLkku n Au.
kt Mkwe kehku ykkLkkhLku kehku-hf{ hkkR
fhkLke nku Au, kehku uLkkh hf{ {kxu kku fhe fu
Au ykk ku r{fk Mkk{u fkokne fhe fu Au ykk
kLLku u kehku uLkkh kehku hf{ {kxu kku fhu kku ku
nwf{Lkk{wt yu hf{Lkwt nwf{Lkk{wt Au. keS khV u
kehku uLkkh kehku r{fk Mkk{u fkokne fhu kku kehku

uLkkh r{fkLkk u[kLkku yku {uu Au.
Wknh : ku sukt fu fMkqh{kt nwt {fkLk fu su {khwt

Au kuLke Mkk{ke {kxu, {q hf{ yLku ksLku
hkkR fhe yu MkV kkR. ku Mkkk kehkuLkku
ykoo koLkkhwt Au. (Balasubramania v.
Sivaguru, (1911) 21 Mad LJ 562).
hke u[kke kehku :

yk fkhLke kehku{kt kehku ykkLkkh r{fkLku ueke
heku yue hk kh u[u Au fu (i) u kehku hf{Lkk
hkkR fhk{kt fMkqh kk kku u[k Mktkqo kLku,
yLku (ii) fu kehku-hf{Lkk hkkR kkke, u[k h
ku fu heLkkh u[k fhLkkhLku r{fkLke kkee
fhu. khtkw, u[kLke hk MkkkuLkwt kehkuLku yue heku
kk{kt yku Au fu Vhe kkee fhkLke hk yu
kehkuLkk yu s Mkkus{kt Mk{ku Au. u[k yu
kMkrf Lkke. k uk Au. (yuxu fu kuLku
u[kLkku uk Au.)
hke u[k khk kehku{kt, kehku ykkLkkhLku kehku
hf{ ykkkLke ytkk skkkhe Lkke, yLku kehku
uLkkh Lku Vk r{fk yxfkkLke s k Au. u
kehku uLkkh r{fk yxfkkLkwt nwf{Lkk{wt {uu Au,
kku kehku ykkLkkh yu r{fkLkk AqxfkhkLkk n ke
tr[k hnuu. (yuxu fu kehku r{fkLku Vhe {ktkkLkku
n) yLku ueke {krfekwt yu Mktkq{o
{krfekk{kt kkfu.
Wknh : yuf s nkhLkk kkfkhku, yuf s
r{fkLkk Mkto{kt ku yk Mkkuu fhu (suk fu

u[k k yLku r{fkLkwt nLk Lk fhe fk kuk
k, kku ku kehku yu hke u[k kehku Lkke.
Wkkukk kehku
Wkkukk kehku{kt, kehku ykkLkkh r{fkLkku fku
kehku uLkkhLku ykku Au yu hku fu kehku uLkkh kt
Mkwe kehku hf{ Lkne ykku kt Mkwe fku hku,

yLku ku{s kkw kkzu. kzw ku{s r{fk{ktke
{kku k {uu . ksLke hkkR Mkk{u, ykk
kku {q hf{ Mkk{u, fu ktLku kt Mkwe fhkh yu fk
{kxuLkku Au, kehku uLkkh kue kkkk{kt r{fkLkku
fku {uk kku fhe fu, k ku kku u[k fu
kehku AkuzkkLkku r{fkLkku n {kxu Lkrn fhe fu.
Wknh : A kehku ykkLkkh, fkuR r{fkLkku fku

BLku ykkk {kxu Mkt{k kk Au, kehku uLkkh,
khkkLkk rMkke 24% uu ksLke hkkR

fhkLku hnuu, kh Mkwe fku ykkk{kt Lk yku
kku ku kehku Wkkukk kehku Au.
ytkuS kehku
ytkuS kehku{kt, kehku ykkLkkh hkkR
fhkLke kktnuhe ykku Au, yLku kehku r{fkLku Mktkqo
ku kehku uLkkhLku Vuhke fhu Au. yu hk Mkkku fu
kehku hf{ hkkR fhkke, r{fk kehku uLkkhLku
Vhe Vuhke fhe ykkk{kt yku. hke u[kLkk
rY{kt, u[k yu ykztkhe heku Lkke, k
nfefk{kt Au. khtkw ytkuS kehku uLkkhLkku n ku
u[k{kt heLkkh fhkkt LkeLk fkkyu Au. ytkuS
kehku uLkkhLku r{fkLkk u[kLkku n Au. kehku
hf{ Mkq fhk {kxu, fuxef kh ykkLkk
nMkkuk rLkk k, khtkw r{fk AkuzkkLkk n
{kxu Lkrn.
nkkfLkk s{k fhkkLkku kehku

yk fhLkk kehku{kt, fu su Lkef kehku khefu k
ykuk Au, kehkuLku kehku ykkLkkh kehku uLkkhLku
stk{ r{fkLkk nkkfLkk rrLk{ {kkke (fu
kehku uLkkhLkk ykzkek) fu su su ku r{fkLkk
{eLkLkk Rhkkke fhu Au. kehku uLkkhLkk nku
Mk{kLk s Au fu suk Mkkk kehku{kt nku Au, yuxu fu,
kehku uLkkh r{fk fu kuLkk u[kLkk nwf{ {ue fu
Au yLku ku kehku fhLkkhLku kehku hf{Lkk r{fkLkkt
kk{kt hkkR fhk kkte fu Au.
yrLkr{k kehku
yk kehku yu yuk fkkLkku kehku Au yuxu fu, kehku
su Wkhkuk kou kehku ukku Lkke ku kehku
yrLkr{k kehku Au.
Wknh :
yuf Mkk{kL Wkkukk khk yu yrLkr{k kehku
Au. yk fkhLkk kehku{kt, kehku uLkkhLku
r{fkLkk fkLkku n ksLkk
hkkRke/{qhf{ kzku ykk k khk yLku
r{fkLkk u[kLkku k n Au. khu hkkR
fhkLke rLkk kkhee ne Au.
hke u[kke Wkkukk kehku yu k
yrLkr{k kehku Au. yk{kt, kehku uLkkh
r{fkLkk fk{kt nku Au yLku Lke fhu
kkheu kehku hf{Lku hkkR fhk{k fMkqh fhu
kku, kehku uLkkh hke u[kLkk kehku uLkkh
khefuLkku n k fhu Au.
kehkuLkk fkh
yuf kehku y{ fhe fk Au. (a) r{fkLkk
fkLkk rrLk{ khk (b) LkkUe fhu kke fu (c)
nkkfLkk s{k fhkke.
kehku fu su Yk. 100/- ke w hf{Lke kktnuhe {kxu Lkku

nku kuku kehku LkkUe fhu kkfke s nkuku uRyu.
kehku fu suyku nkkfLkk s{k fhkkke kuk Au.
kuyku yk rLk{Lkk ykk Au, kuk rfMMkkyku{kt fkuR
yk kehku kLke sYh Lkke. Mkkk kehku{kt, khu
kehku r{fkk nLkke y{ fhkkwt Lkke, kuwt kehku
LkkUe kke kuwt nkuwt sYhe Au. yuf LkkUe k
yu kkfkhkuke Mkne fhu ku{s ykuAk{kt ykuAk ku
Mkkkeykuke Mkk[kLke hkR fhu nkuwt uRyu.
r{fkLkk VuhkeLkk fkkLke S.60 yLu, kehku

ykkLkkhLku n Au fu ku kehku hf{Lkk hkkR kkke
Mk{fkeLk kehku r{fkLku {wk fhu. khu kehku
hf{ hkkR fhkLkwt kk khu yk n Wku kk Au
yLku kuk rfMMkk{kt kehkuuLkkhLku {ktkkLkku n {u
Au.
kehku kLku kkAwt ykkkke, nkkfLkku su{kt
Mk{ku kk Au.
r{fkLkk fkLku ykkkke (fu su{kt kehku
uLkkh fku hku Au.) yLku
r{fkLkk Vuhk fhkke (kehku ykkLkkhLkk
[uo) ykk kku kehku ykkLkkhLkk n LkkkqeLkk
Mefkh kuke, yLku kuLku LkkUe fhkkke (fu
kt kehku yu LkkUe kke ku Au.)
kh Mkwe kehkuLku y{{kt kkLkku kku kk ku
knukt r{fkLku {qk fhkLkku n nku Au.
r{fkLku {wk fhkLkku n yu fkuMkhLkku Au. yLku
yz[ ykk rLk kehku fhLkkhLkk r{fkLkk {wk
fhkLkk n Mkk{u, kuhfkuMkh yLku yr{kLk Au.
Wknh :
yuf kehku k yue hk hku Au fu u

r{fkLku {wk fhkLkku n fkuR [kuMk
Mk{{kt Wkkuk fhk{kt Lkrn yku kku, kehku
uLkkhLku kehku r{fk Mkk{u fkuR n hnuu Lkrn
yLku kehku kLku u[k k kk{kt yku.
kue hk yu ykornLk Au, fkh fu r{fk
{wk Mkk{u yz[ Au. ((Gangadhar v.
Shankarlal, AIR 1958 SC 773)
200 koLkk Mk{kkkLku kehku r{fkLke {wke
{kxu yzx Yk kk{kt yku Au yLku kuke ku

rLkhkof Au.
kkuu :
kehku {wkLkku n
kkuLke kk r{fk Vuhke fkkLke S.100

yLu ykkk{kt yku Au. kt yuf kLke
stk{ r{fk fkuR kkfkhLkk fkoke ykk fkkLkk
y{ke ke kLke hkkR Mkk{u {eLk
kLkkk{kt yku Au, yLku u ku nkh yu kehku
Lkke. kku ku ke kLku r{fk khLkku kkuu Au
yu{ fne fk. r{fk Vuhke fkkLkk kk s
rLk{ku fu su Mkkk kehkuLku kkw kzu Au ku kkuLku k
kkw kzu Au.
Wknh :
A fu su kuLkk {kk]kkLkk kk kkMkuke khMkk{kt
r{fk {uu Au yu r{fkLkk kzkLke
hf{{ktke kkf fkuRk [kuMk hf{, BLku
hkkR fhkLkk [Lkke k y{{kt {qfu Au.
B Lku r{fk khLkku kkuu Au yu{ fnuk.
A yu B Mkk{u fkuR hf{ {kxu kku fkuo, yLku
Mk{kkLk nwf{Lkk{wt rLkuo fhu Au fu stk{ r{fk
fu suLkwt oLk ku{kt kuwt Au. ku su ku hf{Lku
{uk {kxu kehku {qfwt uRyu, yLku B fkuR
k kLkku ku stk{ r{fk Wkh fhk ku
kLku Lkrn. ALku nwf{Lkk{kLke hf{ {kxu r{fk
kh kkuu Au ku{ fnuk.
kzkkku
kzkkkLke r{fk VuhkeLkk fkkLke S.105{kt
kk ykkk{kt ykue Au suLkku yko kk Au fu
stk{ r{fkLkk Wkkuk fhkLkk nLke fkuR
[kuMk Mk{ {kxu kkee fhe fu fk{e ku,
khLke hf{ Mkk{u fu su ykkk{kt yke Au ykk
[Lk fhu Au fu kiMkk ykk kku keS Mkw fu suLke
f{k hkkR fhu Au/ykk Mk{ktkhu ykkk{kt
yku Au ykk kku Lke fhu yMkhu su kh
ykkk{kt yku Au fu ykkkLkwt [Lk ykkk{kt yku
Au ku e{e{ fnuk Au. yLku Mk{ktkhu ykkk{kt
ykkwt kh yu kzwt fnuk Au. kke fhLkkh yu
ku ykkLkkh Au yLku kke uLkkh yu kukh Au.
kzk kku n fu yrfkh r{fk{kt fhu Au, yLku kuLku

kzkkkLkk rYkw{kt Mk{sku. khke
WkkurfkhLkk fkk, 1982 ku, u Mkkus fkuRLku
s{eLk Wkh ykkkLkku Au fu kuLkku fkuRheku Wkkuk
fhkLkku n ykku, yLku u kkfeLkku kk yu
r{fkLkk ytfw fu fk{kt hnu, kku ku n yu
kzkkku fnuk Au. kzkkku yu r{fk{kt fkuRk
kLkku k ykkkku Lkke yLku ku khMkk{kt ykke
fkkku Lkke fu kke fhe fkkku Lkke. keS khV,
kzkkkyku r{fk{kt kk ykku Au yLku kuke kuyku
kke fhe fk Au yLku khMkk{kt yke fk Au.
Wknh :
A B Lku [kuMk Mk{ {kxu nkx fu kh khefu
Wkkuk fhk {kxu s{eLkLkku kux ykku Au. fkuR
[kuMk hf{ {kxu kku B Lku fh{ WhkkLkku n
Au. kh{kt yLku nkxLku [kue hkkLkku fhkh
fhk{kt yku Au yu fkuRk fk{e
wfkLkkhLkk kzk{kt nMkkuk fhkke kkrk
fhk{kt yku Au yLku ALke khkLkke rMkk
skkyku{kt Mkwkhku fkuRk kLkku Lkrn fhk
fnuk{kt yku Au yLku su ku Mk{ kqhku kkke
fku khk fhkLkwt fnuk{kt yku Au. ku kk s
ktLkku Mkkku k BLku s{eLk kh kzk k
fhkLkku khtkw kMkLMk Lkrn ykkkLkku kwhkku
ytfw Au.
R{khk fu su kuLfLke Au kuLku {uLkushLkk hnukLkk
Wkkuk{kt uk{kt yku Au yLku {uLkushu Mkk{u
fkuRk fkhLkwt yus ykkkLkwt Au Lkrn, kku
{uLkush yu Vk khkLkku {uLkkh Au.
stk{ r{fkLkku kzkkku hMkku hMk {kxu ykk
kku yuf ko fhkkt w Mk{ {kxu, ykk fu kt
kkf kzwt kktk{kt yku Au, ku Vk LkkUe kke
s fhe fk Au. ke kk kzkkku LkkUe kke
ykk {kirf fhkh fk Mkkku fne fk Au.
krk/ux
ux yu nkk stk{ ykk Mkkh r{fkLkk

{krfekkLke kkee Au. su MiAf heku kh
rMkk fhk{kt yku Au. r{fk nkk nkue sYhe
Au yLku kuke rLke r{fkLke ux/krk kR
fke Lkke. khtkw su ux yu {wk RAkke Lkrn k
Mktrfu yuk hT kk kkk fkh Mkkku fhk{kt yke
Au ku fkuMkh Lkke.
Mkkh r{fkLke ux yu LkkUek khk s y{{kt
{qfe fk Au su ku Mkkkeyku khk hkR fhu sYhe
Au khu stk{ r{fkLke ux yu fkLke MkkUkeke
k fhe fk Au.
ux fu su yuf kh fhk{kt yku Au ku kkkLke
RAkke Vuhe fkke Lkke (yuxu fu ykku ux Vk
kkkLke RAkke Vuhe fkke Lkke. khtkw uxLku
Lke[uLkk Mktukku{kt Vuhe fk Au.)
u kkk yLku kLk uLkkh Mkt{k kk Au fu fkuR
kMk MktkLkk kLkkke fu su kkkLke RAk kh
rLkoh Lkke, ux Vuhe fk Au, yLku
u fhkh fhu nku kku kuk Mktukku{kt uxLku
hTkkk fhe fk Au. (khLke sYhekkLkk
ykk{kt) kuk fkh{kt rkLksYhe k yLku
AukhkzeLkku Mk{ku kk Au.
kMk hknkLke k
kku fu su keLkk ykkWLkk fk kh Vk

ykkrhk Au yLku kt ke yu fkke rnkuku
kuLke {tsqhe rMkk yLku fkuMkhLkk f]ke
rY fhk{kt yku Au.
kMk hknkLkk fkkLke S.5 yLu, su k kMk
Mkkh r{fk {kxu kkk Au ku kuLku rMke kuMkesh
fkuz, 1908 {kt kou heku khk {ue fu Au.
fku kkAku {ukLkku kku fu su{kt k kuLke
{tsqhe rMkk fu fkuMkhLkk f] rMkk r{fk
rnkuku ku Au, kuku kku r{fk rnkuku kkLkk
A {rnLkkLkk Mk{kkk{kt fhkLkku hnuu. khtkw ykk
fkhMkh fkuRk kku Mkhfkh rY fhe fku
Lkrn.
kMk hknkLke k yu fhkh fu MktrLku ykkrhk Au yLku
ku rkkeLku kuk huf {kkk fhk kkkkk ykku Au
su fhkhLkk fkk ku {tkk Au. kuk k[k{kt ; kqo
Lk ku fhkh ; fu fhkh rykoLkk eu kuhfkuMkh;
Lk kR fu kuLkk eu nkkk, yLku khu nukw yLku
fhkh fko kuhfkuMkhLkk Au, rkuhuLkku Mk{ku kk
Au.
Wknh : kMk f]Lkku kku fu kt fhkh Mkhk
Lktkh kokku Lkke ykk u[k fhu [kuMk Mk,

kuLke n, kuku kMk y{ fhe fkku Lkke fu{ fu ku
y[kuMkkkLku fkhu rLkhkof Au. (Nahar Singh v.
Harnak Singh, (1996) 6 SCC 699)
kMk hknkLke k yu Lkef k Au, fu su Mkk{kL

ku kh Mkk{u {tswh fhk{kt yku Au, fu kt
kh yu kwhke k Lkke. khtkw su k kMk
fkoLke k {ktku Au ku fhkhLku kqo fhk kikh nkuku
uRyu. ku{s RAk hkku nkuku uRyu. kMk
hknkLkk fkk, 1963 Lke Ss.5 yLku 6 yLu Lke[u
fkhLkk f]ku fkkLke ykk{kt ke fk Au,
fkuR kMk Mkkh r{fkLkk fk {kxu.
kku fu su {krfek kh ykkrhk Au.
kku fu su fkLkk n kh ykkrhk Au yLku
kMk hknLkk fkkLke S.10 yLu [kuMk fkoLke

kLkk {ktkk{kt, Lkk Lke[uLke ku hkku kh
Mktkkuke sYhe Au.
kt f] fhk{kt Lk ykkLku fkhu fuxwt
LkwkLk kwt Au ku kkhe fkkwt Lkke su fko
fhk {kxu Mk{tke ku Au ; ykk
ykk kku su fko fhkLkwt Lke fhk{kt yku
Au ku yukt fkhLkwt Au fu su{kt Lkkkfe kh yu
kqhke kLkwt ykkkwt Lkke.
Mkkh r{fkLkk kkeeLkk rfMMkkyku{kt, u ftR

rY ykkk{kt yku nku kku, LGk yuwt
yLkw{kLk fhe fu Au fu, r{fk Vuhke fhkLkk
fhkhLkku tk{kt, Lkkktfe kh yu kqhke k
Lkke.
Wknh : kt A B Mkkku {fkLk Yk. 1,00,000/-
u[k ykkkLkku fhkh fhu Au, kku B he hf{Lkk

hkkR fhkke A Mkk{u {fkLk kkukkLku Mkw fhkLkwt
nwf{Lkk{wt {uk nkh Au.
kMk hknkLkk fkkLke S.13 yLu, yuk
rfMMkkyku{kt fu kt k Mkkh r{fkLkk u[k fu
kzkkkLkku fhkh fhu Au yLku kt su ku kLku n
Lkke ykk k{ewk n Au, kku heLkkh fu kku
uLkkhLku Lke[uLkk yrfkhku Au.
u u[Lkkh fu ku ykkLkkh khkk fkuR Vkku
ku r{fk{kt {uu Au, kku he uLkkh fu ku
uLkkh ku Vkkke fhkhLku Mkkhku fhe fu Au.
Wknh : A yu yrf]k kxkkkLkku n, Mkhfkh
khk r{fkLkk kku B Lku ykku Au. A ku fkhLkk

yrf]k Vkk {kxu kkk Lknkukku yLku kuke Mkhfkh
kkLku sk fhu Au yLku BLku ku ykku Au. A Lkwt {ktkwt
Mkhfkh Mkk{u seLkwt MkV kk Au. yk r{fkLkku
Vheke fku {uu Au. A r{fkLku kkLku {wk kwhe
kk kk MkhfkhLku Mkwk fhu Au. BLku Mkhfkh kkMkuke
Vhe {ktkk fhkLkku n Au.
(Kalyanpur Lime Works v. State of Bihar,
AIR 1954 SC 165)
kt nkkLkku fkuMkhkk {kxu fkuR keS

kLke yLkw{ke ykk kku kuLkk khk krhnLk
sYhe Au, yLku ku k u[Lkkh fu ku uLkkhLke
rLktkke yLkw{ke fu krhnLk fhk ktku Au,
kku ku u[k ykkLkkh ykk ku uLkkhLku {tsqhe
{ue sYhe Au.
Wknh : khu k ku uLkkhLke {tsqheke kku
yrf]k {kxu kkk Au yLku u ku uLkkh {kxu sYhe Au

fu ku {tsqhe kfze hku Lkrn, fu{ fu kku yu {kLkLke
kLku Au, kku heLkkh u[Lkkh Mkk{u kku
hkkLkk n {kxu kMk nwf{ {uk kkkkk hku
Au yLku u[Lkkhu ku {tsqhe {ukLke hnu Au.
kt u[Lkkh kkuwk r{fkLku u[u Au yLku ku
r{fk he f{k fhkkt khu hf{ {kxu kehku
fhu Lk nku, yLku u[LkkhLku Vk r{fkLku
{wk fhkLkku s n nku, kku heLkkh yu
u[LkkhLku r{fk {wk fhkLke Vhs kkze fu
Au yLku fkuMkhLke {wk {ue fu Au.
kt u[Lkkh fu ku uLkkh kMk f] {kxu kku fhu
Au yLku khu kku nkkLke sYrhkk {kxu fu
k{ewk nkkfLkk fkhu Lkk{tswh kk Au,
kku rkkeLku hkkR fhu Lkkk khk fhkLkku
n Au yLku ku kkLkk [o yu ks Mkkku hnu
Au yke hkLke hf{ ks yLku [oLke
Mkk{ke {kxu rkkeLkku Mkkh r{fk khLkku
n hnu Au.
w{kt, u[k fhkh fu kzkkkLkku fhkh Mkkh
r{fk {kxu kMk heku u[Lkkh fu ku uLkkhLke
khVu{kt y{ fhe fkkku Lkke.
k u Au fu su ku kLku fkuMkhLkku
r{fk{kt n Lkke fhkh Mk{u Akkt fhkh fhu
Au yLku
ykk kku su heLkkh fu ku uLkkhLku sYhe
nu{ rLkk{wt nkkf fkuxo fu kkfkhkuyu Lke
fhu Mk{u u[k fu kxk {kxu ykke fkkku
Lkke.
kuke, heLkkh khk ku kk{kt, u[Lkkh hkk fu
ykqhkwt nkkf Au kuku k[k fhe fkkku Lkke.
khu u[Lkkh khk ku kk{kt heLkkh kuku
k[k {ktke fu Au.
Wknh :
A BLku yuf r{fk u[k ykkkLkku fhkh fhu Au

fu su {kxu yk u Au fu ku C Lke Au. u C ku
u[kLku {tsqhe ykkk kikh kk kku k A
fhkhLkk kMk f] {kxu {ktke fhe fkku Lkke.
kkfkhkuLkk u[kk kk kAe, sYhe fkk
yLu MktkkLkLke LkkuxeMk Lkefkk{kt ykue
nke. fhkhLke kkhe yLku kqo kkLke kkhe
[u u[LkkhLkwt nkk ku nu{ rnkuwt hnukwt
Lkke. kku u[Lkkh ykqhkk nkkLkku k[k fhe
fkku Lkke, k heLkkh fhe fu Au.
(Associated Hotels of India Limited v.
Rai Bahadur Jodhmal Kothalia,[1953]
FCR 441 (Pak))
wt MkwrkLkwt Mk{kkukwt ku keLke khVu{kt Au,

yLku
wt ke hkkR Lk kR fu kuwt LkwkLk MknLk
fhu u [kkkLkk {LkkRnwf{Lke yhS
Lkk{tsqh fhk{kt yku kku
Mkk{kL heku fk{e {LkkRnwf{ku keLke khVu{kt
kuLke Vhstk rLkkhk {kxu s fhk{kt yku Au.
khu rkke yk{ fhu Au ykk yk{
fhkLke {fe keLkk n Wkh fu r{fkLkk
Mkwkrfkh kh fhu Au. khu Lke[uLkk Mktukku{kt
Lk fk{e {LkkRnwf{ {tsqh fhu Au.
nuh fhLkkhwt nwf{Lkk{wt
wt rkke keLke r{fkLkku xMxe Au?

su{kt rkke keLke MktkrkLkku xMxe Au;
A k fu su nwf{Lke kkkkk fkuRk r{fk{kt
Wknh :
hku Au ku fkuR yL k Mkk{u u ku yL k

kuLkk nkkLkku RLfkh fu kkLkku RLfkh fhu kku kku
fhe fu Au. ku kku Vk yuxwt s nuhLkk{wt {ktkkku
kku nkuku uRyu fu ku kLku nfefk{kt r{fk{kt
nkk Au.
khu A B yLku kuLkk kkfku Mkkku r{fk yLku

Mk{sqke fhu Au yLku khkk r{fkLku C Lku u[kLkku
fhkh fhu Au. B ykkLkwt kuLkwt fkuRk kkf u[k
hkufk {kxu {LkkR nwf{Lkku kku fhe fu Au.
Wknh : A yu fkuR r{fkLkku fku kuku Au,
khtkw B ku r{fkLkk {krfekkLkku kku fhu Au yLku

A kkMkuke r{fkLku kkukkLke kkMku hkkLkwt nuhLkk{wt
{ktke fu Au.
{LkkRnwf{ku
kMk hknkLkk fkk ku, fk{e fu fk{[kW
{LkkRnwf{ku {ue fk Au. {LkkRnwf{ku yu yku
Au. fu suLkkke fkuR kLku fkuR f] Lk fhk {kxu
ku fko fu rk fhk {kxu yku ykkk{kt yku
Au, {LkkRnwf{ku fk{e fu fk{[kW nkuR fu Au,
Lkkku Lke[u {wskLke [fkMke fheLku fk{[kW
{LkkRnwf{ ykku Au. (Gujarat Bottling Co. v.
khu yk{Lku fkhu fuxwt LkwkLk kwt fu

kkLkwt Au ku ytkuLke kke fhkLkwt fkuR {k
Lkke.
khu yk{ yuk fkhLkwt Au fu ykkf kh
yu ku k Lkke, yLku
kt {LkkRnwf{ yu khkLke fkokne xkk
{kxu sYhe Au.
Wknh : kk{Lkku hnukMke ALke s{eLk{ktke skLkk
nLke {ktke fhu Au. fuxkf kk{kufku Mkk{uLkk

nuhLkk{kLkk kk{kt, A yuwt nuhLkk{wt {uu Au fu
kuykuLku kuLke s{eLk{ktke skLkku n Lkke. fuxkf
kk{kufku A Mkk{u ku{Lkku hMkku yhkukLkku kku fhu
Au. kku A fk{e {LkkRnwf{ {kxu kku fhe fu Au.
Coca Cola Co., AIR 1995 SC 2372):
wt keLku k{ oLke fuMk Au
***
LkkU :
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
................................................................................................
Mk{k khkLkk fe{tzLke khekk {kxu kikh fhkLke Mkk{ke

k fu Akkfk{{kt hnu qku
nkk fe,
rMk fhLkkhkykuyu kikh fhkLke Mkk{keLkku [kuMkkR {kxu e s kLk hke Au, khtkw fuxef qku kR Au. y{u
k{Lku y{kuLku barexam@barcouncilofindia Wkh k {kxu skeyu Aeyu. u yue q k{khk kLk Wkh
ykukku ke Akkfk{Lke qku ukMkkRxLkk kkh fkWLMke ykuV RLzekLkk (www.barcounciof-india.org)Lkk kkLkk
kh rMk fhk{kt yku.
yk Mktku, y{kuLku Lke[u {wskLke qku khVu kLk kuhwt k{u.
Book 1, Page 25, Line 6, s{e kkswLkk fkuf{kt Mkwxu fu RLxhezh Mkqx {kxu RLxhezh kt[ku.
Book 2, Page 24, s{kt fkuf{kt, Lines 19-21, A.14 kAe ukkk kkLku ykku fu su fkIMk{kt fu kfhk
MYku uk Au.
***
yr khke fe {tzLke krhkkLke kqo

kikhe {kxuLkwt Mkkrn
[kukze 2 Lke 1
kukku :
huELk{kfo kukku :
kkh fkWLMke ykuV RLzek,

225, ykuk RLzMxe yuMxux,
Vu-3.
Lke rne.
khk.
612,
eMxh kuhuzkR,
ehk uMkkR hkuz Mkk{u,
ytuhe (uMx)
{wtkR - 400053.
khk.
info@barcouncilof-india.org
www. barcouncilof-india.org
info@rainmaker@co.in
www.rainmaker.co.in

Gujarati Book 1

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Gujarati Book 1

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

yr khke fe {tz krhkk

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

yr khk fe {tz khekk

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

kkLk ykkrhk & (ko 1 &)

Mkk[ku skk :- (z)

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

rLk{ - 1 : Mk{Lkku yLku kkukxek kkLkke k Lk fhku.

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

rLk{ - 2 :- kLkkqof &ku kt[ku

rLk{ : 3 :- k{khk Mk{Lku khkukh kkuXku

kuhk rLk{[kh :- ykuk - MkhLkk{w - k{khe LkkkRyku

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

yk kqo kikheLkk MkkrnLkku kkhk {kxuLke Mkkn.

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

yr khk fe {tz khekk

rkLke fkokne Mktrnkk yu {kokLkku fkku.

yuzkufux, nkRfkuxo ykuV re.

kk yLku Mkkus uLk krk.

B.S.L.,Ll.B, I.L.S. k fkuus,

kwLkk, yuzkufux, nkRfkuxo ykuV fkoxf.

ykMkeMxLx zkhuxh ykuV ek yuwfuLk kkh fkWLMke ykuV RLzk.

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

Mkkrf rLkrkk yLku feku {kxu Mkkrf kowtf Mktrnkk

B.A., Ll.B (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh,

kkxoLkh, R.D.A.ek, Lw re.

B.A.neMxe (Hons.); B.A.,Ll.B, fuBkMk k MkuLxh, re wrLkMkxe.

yuzkufux, Mkwe{ fkuxo ykuV RLzek.

B.A.,Ll.B (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh

kukhkRxh ykuV ykuVeMkeMk ykuV Mkekko Lkkh.

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

{kLk yrfkhLkku fkku

heMk[oh yuLz ek fLMkxLx feOk ykuLk kw{Lk hkRxMk, suLzh yuLz k.

{kuxhknLk yfM{kk yu kknf Mkwhkk khk Mkrnk ykf]kuLkku fkku.

fhuhkLkk fkkLkkt Mkektkku

B.A., Ll.B (Hons.), LkuLk k, Mfw ykuV RLzk, wrLkMkxe, kUkkuh.

yuzkufux, nkRfkuxo ykuV {kMk.

ktkhLkku fkku yLku Lkrf rr {{kk.

and D.Phil RLk k. wrLkMkxe ykuV ykukeVkzo.

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

ruk hknk kkk fhkhk{f Mkkus Mkn fhkhLkku fkku.

r[khk :- fhuhkLkkt fkkLkkt rMkktkku

kwLk: r[khk : ftkLke k

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

yr khke fe {tz khekk

Vkuskhe khku - 1 : khke Vkuskhe khku

Vkuskhe khku - 2 : Vkuskhe fkokne

kk yLku MkkusLke uLk krk

Mkkrf rLkrkkMk yLku fekuLke yk[kh Mktrnkk

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

yr khke fe {tz khekk kquoLke kikhe

yk ykuLku rke kLkkk {kxu MktMku yLku

1996 Lke ukkR kkw kzu u fu k

ykk {Mke {kxuLke fkokne Mkhnw fkkLke

Mk{k khk fe{tz khekk : kikhe kwMkefk

khu k{ ryu huf Lk fhkLke Vhs

kk{kt rk MkwLkkt Mkto{kt kkkx Wkh ykk

krhMkrk Mkq[Lkku Lkke kt ykk kkfkhkuLku

ktkhLkkt A.21 {kt Mkkk {wsk zke MkwLkkeLkkt

ykwrLkf fkkkt[ khk hr[k ifkf rk

(Salem Advocates Bar Association v. Union