Uluslararas Hukuk ve Politika Cilt 2, No: 7 ss.

99-110, 2006

syann Sosyo-Politik Tarihsellii: Ekyalar, Partizanlar Ve Terristler

Bnyamin BEZC

zet syann tarihi dzenin tarihidir. Fakat isyankr, tarihin her dneminde ayn anlam ykn tamamtr. Tarihsel olarak isyann farkl tarzyla karlalmaktadr. Her tarz da farl egemenlik kavramlaryla balantldr. Antik dnyann isyan politik olmayan ekyalk, modern dnyann isyan aslnda ou yerde modern devletin kurucu iradesini de oluturan partizanlk, postmodern dnyann isyan ise, politik olan ama bir birlik konseptine sahip olmayan terristliktir. Antik dnyann isyankrlar var olan dzeni ykmay amalamazlar. Bu nedenle isyann politiklii ancak modern devletle birlikte dnlebilir. Modern dnyann isyankr olarak partizann sava ise dman lkesinden kardnda son bulmaktadr. Modern dnyadan farkl olarak artk ulus-devletlerin zayflamasyla birlikte cepheler ve savunma hatlar da anlamlarn yitirmitir. Toplumlararas geililikler arttndan dostlarla dmanlar ayn at altnda toplanmaktadr. Dier taraftan iddet bireysellemekte ve adeta yeniden doal duruma dnlmektedir. Bireyselleen iddetin karsnda ayakta kalan tek g ise, global egemenlik iddiasdr. Fakat darsnn olmad btn dnyay kaplad dnlen global politik sisteme kar isyan da global anlamda olmaktadr. Anahtar Kelimeler: Ekya, Partizan, Terrist, syan GR syann tarihi, dzenin tarihidir. Fakat isyankr, tarihin her dneminde ayn anlam ykn tamamtr. Geleneksel toplumlarda isyan, toplumsal tabakalamann arln hissettirmesiyle ortaya kan bir fenomendir. En azndan kan bana dayal olan her trl toplumsallk da yama ve talana yabanc deildir. Eylemde benzerlie ramen burada sz konusu olan yabanc olann yamasdr. syan ise, bizden olann bakaldrsdr. Bylesi bir bakaldrnn olumas iinde tarihsel olarak bizden olanlarn toplumsal katmanlamasnn kompleks hale geldii bir politik dzene sahip olmalar gerekmektedir.

Dr., Mula niversitesi Kamu Ynetimi Blm

99

B. Bezci

Geleneksel/antik dnyann isyankr toplumsal dzene boyun emeyi reddettii iin yine kendi toplumu tarafndan dlanandr. Toplumsal dzenin ayrmclna ve hakszlklarna kar hn besleyen ve cnn peinden koan antik dnya isyankrn Hobsbawm izleyerek ekya olarak adlandrmak hi de zor deildir. Ekya, toplumdan dlanm ama farkl bir toplumsallk da oluturamamtr. Yani ekya ve etesi, iinde yaad toplumla organik balarn tamamen atm ve farknn bilincinde olan bamsz bir toplumsallk oluturmaz. Onlar bizatihi iinde yaadklar toplumun kriminal paralar olmann tesine geemezler. Bu nedenle ekyalk politik bir isyan ekli deildir. Nitekim antik dnya iktidar ilikilerinden ziyade toplumsal ilikilerin sk olduu imparatorluklar adr. mparatorluun merkezi iktidar alanndan greli zerklie sahip olan ve gevek politik balarn olduu bir ada kk topluluklara/cemaatlere zg ilikiler daha belirleyicidir. Yine tarihsel olarak toplumsal farkllklarn i ie getii blgelerde politik nitelii ne kan isyanlar da olmutur. rnein M.. 73-66 yllar arasnda Yahudi olmann farkll zerinden Romallara isyan eden Zealotlar ya da 1090-1275 yllar arasnda slamn Halifesine muhalif Haiiler modern dnyann politik isyankarlarnn niteliklerini tasa da antik dnyann toplumsalln farkllatran byklkte hadiseler deillerdi. syann politiklii modern devletin tarihi ile rtmektedir. Modern devlet, politik klnan halk olarak milletin/ulusun farkl olandan ayrmas ve dier taraftan halkn kendi iinde homojenlii zerinde ykselmektedir. iddet tekeli olarak devlet, doal duruma son verdii, i bar ve toplumda gven ortamn yaratt iin vazgeilmezdir. syan ise, bylesi bir politik erevede doal duruma tekrar dnten baka bir ey deildir. Fakat halkn homojenliini kaybetmesi ve toplumsal farkllklarn tekrar politik klnmas eklinde ortaya kan bu yeni doal durum, modern bir fenomen olarak i sava kavramyla karlanmaktadr. Toplumsal entegrasyon yeteneini yitirmi ve farkllklarna tekrar ayran toplumlarda iddet giderek devletin tekelinden kmakta ve zellemektedir. Yeni bir devlet konseptine ulalncaya kadar da zel kalacaktr. Modern devletin homojenite iddiasna kar olan ve faklln politik klan, bu nedenle de iddeti politik amalar iin kullanmaktan ekinmeyen toplumsallklar partizan hareketleri olarak tanmlamaktadr. Hemen anlalaca gibi partizan ekyadan ayran en nemli nitelii politik olmas, yani farkllk iddiasdr. Modern devletlerin zayflad kresel politik arenada isyann yeni bir tr daha ortaya kmaktadr. Bu isyan tipi fark zerinden okunabilecek kadar politik ama herhangi bir toprakla dorudan balantl deildir. Dahas amac da partizanda olduu gibi yeni bir devlet konseptine ulamak deildir. Ge modernitenin bu yeni isyankrlarn terristler olarak kavramlatracaz. Bu almann asl amac da ekya, partizan ve terristin anlam dnyalar arasndaki fark teorik olarak ortaya koymaktr. Dier taraftan asl olann dzene isyan olduunu ve bu isyann tarihsel olarak farkl grnmler arzettiini de unutmamak gerekmektedir. Nitekim Rus anaristlerinin 1879daki ilk toplantsndan sonra yaynlanan bildirgelerinde (Naronaya Volya/Halkn radesi) Wilhelm Telle gndermede bulunmalar tarihsel devamlln gstergelerinden biridir.1 Yine de aydnlanm ve ilerici bu genlerin eylemlerini artk ekyalk olarak deerlendirmek mmkn deildi.
1

Walter Laqueur, Bomba Felsefesi, Silinen Yzler Karsnda Terr, (Haz. Cemal Gzel), (stanbul, Ayra, 2002), s.23.

100

syann Sosyo-Politik Tarihsellii: Ekyalar, Partizanlar ve Terristler

ANTK DNYANIN SYANKRLARI: EKIYALAR (BANDTS) Ekya kendi kynn dalarnda yaamaktadr.2 Ekyann iinde yaad toplumdan uzaklamamas ve farkllamamas, dada da olsa ayn toplumsalln paras olmas, ksacas politik olmamas en nemli, ayrc niteliidir. Barkey ve Hobsbawm ekyaln nedenleri hakknda anlamazla dseler de ekyann iinde yaad toplumsallk asndan farkl dndkleri iddia edilemez.3 Zira Barkeyin tarihsel zmlemeleri de modern devletler ana ait deildir. Geni topraklarda ve farkl halklar zerinde denetimlerin nasl yrtld Barkeyin tarihsel analizinin motivasyonunu oluturmaktadr. Bu nedenle her iki zmlemenin de ortak konusu antik dnyadaki iktidar ilikileridir. Hobsbawm, birey olarak ekyay boyun emeyi reddeden ve bundan dolay kendi kyllerinden/toplumundan ayr den, ama yine de o kyn dalarn da amayan, yani ayn toplumsallk iinde yaamaya devam eden kii olarak tanmlamaktadr.4 Antik dnyann ekyalar varolan dzenin yok edilmesini amalamazlar. Kendileri de toplumdaki belli gerilim ve kriz dnemlerinden beslendikleri iin sadece varolan hak/hakszlklar iddet kullanarak dzeltmeye alan isyankrlardr. Ekyadan beklenen ideolog ya da peygamber olmas deildir. Beklenen gl bir kiilik ve askeri yeteneine dayal olarak hakszlklara kar savan liderliini yapmasdr.5 Modern devletin tarihi iktidarn merkezilemesinin tarihi olarak da okunabilir. Bu adan bakldnda aslnda iki farkl srecin birbirini tamamlad grlmektedir. Birincisi gvenlik ve d politikann merkeziletii ilk dnemdir. Bu dnem modern devletlerin kendi tarihlerinde farkl zamanlara rast gelse de genellikle 16.-17. yzyllar arasdr. kinci dnem ise, i tekilatlanmann yaygnlat 18. yzyl sonrasdr. Osmanl Devleti asndan ise, ikinci dnem ancak 19. yzyl sonrasna denk dmektedir.6 Endstrileme, iletiim, ulam ve genel salk konularnda, yani altyapnn yaygnlatrlmas aamasna denk den modern devletin ikinci dnemi ekyal beslendii kaynaklardan yoksun brakmtr. Modern devletin idari yeteneini artrmas, dzgn, gvenli ve hzl yollarn yaplmas ekyal besleyen batakl kurutmaya ou yerde yetmitir. Barkeyin bahsettii tarz ekyalk ise, Osmanl Devletinde 20. yzyln balarna kadar devam etmitir. ttihat ve Terakkinin iktidaryla rten bu topraklardaki ilk modern ulus-devlet inaas son ekyann yok oluuyla da kesimektedir. Bat Anadolunun oklu etnik yapsnn yaratt kriz ortamndan beslenen ve hem Osmanlnn hem de dier devletlerin blgedeki denetim heveslerinden yararlanan akrcal Mehmet Efe 1911de ldrlmtr.7
2 3

4 5 6

Eric Hobsbawm, Ekiyalar, (ev. Orhan Akaln/Necdet Hasgl), (stanbul, Avesta Yay., 1997). Barkey Hobsbawmn zmlemesinin ancak toplumsal ekyalk zerine olduunu, fakat devletin bask ve denetim aygt olarak kulland bir baka ekya tr daha olduunu iddia etmektedir. Bu tr ekyalar dzenin dman deil yanamalardr (Karen Barkey, Ekyalar ve Devlet: Osmanl Tarz Devlet Merkezilemesi, (ev. Zeynep Altok), (stanbul: Tarih Vak. Yurt Yay., 1999), s.vi). Eric Hobsbawm, Ekyalar, s.19. Eric Hobsbawm, Ekyalar, s.20. Michael Mann modern devletin geliimine denk den bu iki dnemi despotik ve altyapsal iktidarlar ayrtrarak dnmektedir. Devletin altyapsal iktidar, ald kararlar sivil topluma nfuz ederek uygulatabilme kapasitesidir. Bylece toplumsal snflar ulus-devletin yrngesi iinde kafeslenmektedir. (aktaran Ferdan Ergut, Modern Devlet ve Polis: Osmanldan Cumhuriyete Toplumsal Denetimin Diyalektii, (stanbul, letiim Yay., 2004), s.26-28) Sabri Yetkin, Egede Ekyalar, (stanbul, Tarih Vakf Yurt Yay., 2003), s.178.

101

B. Bezci

MODERN DEVLET AININ SYANKRLARI: PARTZANLAR (PARTSAN) Carl Schmitt lml Tanr olarak Leviathann 18. yzylda ldn, ondan geriye kalann ise, iyi organize olmu bir hkmet, ordu ve polis, idari rgt, yarg organ ve yetimi brokratlar olduunu iddia etmektedir.8 Aslnda Schmittin geriye kalan olarak bahsettii modern devletin alt yapsal iktidardr. Nitekim modern devletin bu ynetsel etkinlii antik anlamdaki isyan yok ederken bir taraftan da bir baka isyan trn beraberinde tamaktadr: Partizanlk. Partizan kavram kelime olarak basite parti taraftarlna dayanmaktadr. Trkede de partizanca uygulamalar derken kavram bu basit anlamyla kullanlmaktadr. Fakat modern devlet kavramnn, yani Staatn status gibi basit bir kelimeden treyerek birden politik ierikli bir kavrama geiine benzer bir linguistik deiim partizan kavramnda da yaanmtr. Basite tarafgirlik anlamn tayan partizan kavram da modernite erevesinde benzer ekilde politik ierik kazanmtr. Tarihsel adan deerlendirildiinde partizann tarihi 17. yzyldaki kk birliklerin mcadeleleri halinde yrtlen otuz yl savalarna kadar dayanmaktadr. Modern bir olgu olarak standartlama srecinin yaratt tek tip niforma tayan ulusal orduya kar isyann kendisi de aslnda modern olana dhildir. Partizan tarihsel olarak kaiflere, igalcilere ve smrgecilere kar mcadelesi ile bu gnk politik anlamn kazanmtr. Partizan teorisi zerine yazan Carl Schmitt, partizann drt niteliini ne karmaktadr: Dzensizlik, Hareketlilik, Politiklik ve Yerellik.9 Partizan ncelikle dzenli modern orduya kar dzensiz birlikler halinde savaandr. Fakat dzensizlik ayn zamanda illegalite anlamn da tamamaktadr. rnein Cezayir Ulusal Kurtulu Savanda Fransz Generali Raoul Salan Cezayirli yerlilere kar dzensiz bir sava yrtrken Fransz ordusuna kar da dzensiz ama ayn zamanda illegal olan bir sava da yrtmtr. Schmitte gre General Salan, Fransz yerleimcilerini korurken bir partizan, ama Fransz devletine kar savarken bir terristtir.10 Bu anlamda modern devletin kendi iindeki isyanlar ya da yeralt rgtlerinin politik sistemi ykmak iin giritikleri mcadeleler partizanca deildir. Partizan dostlaryla savaan deildir. Ama 19. yzyln banda yabanc bir g olarak Napolyonun ulusal ordusunun igaline kar spanyollarn ve Ruslarn yrtt mcadele partizan savadr. Modern ulusal ordular kurulduundan beri niforma tayan dman askerleri partizanlarn gerek hedefleri olmutur.11 Partizann dzensiz sava uluslararas hukuk asndan da sorun oluturduundan hukuk erevesine dhil edilmeye allmtr. lk olarak 1907 tarihli Haag (Lahey) Sava Hukuku partizan silahlarn aktan tayan olarak tanmlamaya almtr. 1949 tarihli Cenevre Antlamasnda ise, bir grubun savaan taraf saylmas iin Haag (Lahey) Sava Hukukuna eklemeler yapmtr. Buna gre savaan gruplar, silahlarn aktan tamann yannda kendilerini ayrt edici baz semboller tadklarnda ve gevek de olsa hiyerarik bir yapya sahip olup liderleri tarafndan ynlendirilen bir grup

10 11

Carl Schmitt, Der Leviathan in der Staatslehre des Thomas Hobbes: Sinn und Fehlsclag eines politischen Symbols, (Stuttgart: Klett und cotta Verlag, 1995), s .99-100. Carl Schmitt, Theorie der Partisan: Zwischenbemerkung zum Begriff des Politischen, (Berlin: Duncker und Humblot Verlag, 1995), s.26. Carl Schmitt, Theorie, s.87. Carl Schmitt, Theorie, s.21.

102

syann Sosyo-Politik Tarihsellii: Ekyalar, Partizanlar ve Terristler

olduklarnda savaan taraf olarak hukuksal kabul grmektedir.12 Uluslararas hukuk btn teorik sorunlarna ramen bu tr tanmlama abalaryla partizan mcadelelerini btn dzensizliklerine ramen hukuksal gvencelere kavuturmaya almaktadr. Fakat dier taraftan da yaratlan yeni hukuksal gvencelerin kriterleri gerekte partizann dzenli ulusal ordulara kar tannmazlndan kaynaklanan avantajnn yitimi anlamn tamaktadr. Bir baka sorun da btn hukuksal tanm abalarna ramen dzensizliin kriterlerinin derecesini objektif olarak belirlemenin g olmasdr. Nitekim partizanlar zamanla uluslararas hukuka dhil olacak niteliklerini ne karmaya gayret ederken modern ulusal ordular da partizanlara kar mcadelelerinde varolan dzenli ve kurall arpma modlarndan karak partisanvarilemektedir.13 Partizann tanmlanmasna yardmc olan ikinci nitelii hareketliliktir. Toplumlar savalarn yabanclara kar sakladndan partizanlar sivil halktan ayrt etmek kolay deildir. Bu nedenle partizanlar bukalemun gibi gizlenme yeteneine sahiptir. Hesaplanamazlktan kaynaklanan gcn hareketlilik ve hzla birletiren partizan, ani saldr ve geri ekilmelerle kendinden daha gl dzenli ordularla mcadele edebilmektedir. Yani partizan hz silah olarak kullanmaktadr.14 Partizann gizlilii ile terristtin gizlilikleri farkl nitelikler tamaktadr. Partizan kendi toplumundan gizlenen deil, savan doal gizliliini taktiksel olarak kullanandr. Terrist ise, kendi toplumundan bile gizli iler peinde olan ve dahas varoluunu gizliliine borlu olandr. Partizan toplumu tarafndan korunduu iin gizlenebilecek yataklar bulmakta zorlanmaz. Aslnda bu taktiksel gizliliinin dnda partizan silahlarn aktan tayan, ayrc iaretlere sahip olan ve bir lider tarafndan sevk ve idare edilen bir silahl gruptur. Bu nedenle partizan gerekte terristlerle askerler arasndaki geni bolukta yerini bulmaktadr.15 Partizann bir dier nitelii de politik olmas, yani bir dman sahibi olmasdr. Politiklii ideolojik olmakla kartrmamak gerekmektedir. Nitekim bir ideoloji uruna mcadele edenler partizanlar deil, gerillalardr. Mnkler gerilla ile partizan arasndaki bu ayrm, gelenek ve devrim uruna savaanlar arasndaki ayrma dayandrmaktadr. Partizanla kastedilen varolan kendilii, yani gelenei adna savaanlardr. Gerillalar ise, ideolojileri uruna devrim peinde komakta ve yeni bir toplum yaratmak istemektedirler.16 Dier taraftan partizann politiklii onu basit kriminal sululardan ayrt etmektedir. En nihayetinde sadece eylemlerle deerlendirilirse partizanlar da yama, talan ve iddetten uzak deillerdir. Fakat partizann kendisinin tanm gerei zaten taraf olmas, onu basit bir sulu gibi deerlendirmeyi engellemektedir. Bir taraf ya da bir grubun yesi olarak partizan aslnda dmann varlyla politik anlamn kazanmaktadr.17 Partizann bu durumu tarihsel olarak korsanlar ya da aknclarn savalardaki konum-

12

13

14 15

16 17

Mathias Schmoeckel, Carl Schmitts Begriff des Partisanen: Fragen zur Rechtsgeschichte des Partisanen und Terroristen, http://www.forhistiur.de/zitat/0603schmoeckel.htm, 31.Maerz 2006, s.17. Michael Klemm, Der Partisan und sein Krieg: Grundlegung eines militarischen KleinkriegsverbandPerzeptionen der Gegenwart, http://www.powimag.de/artikel.php?id=81, 04.04.2006, s.5. Michael Klemm, Der Partisan, s.5. Herfried Mnkler, ber den Krieg: Stationen der Kriegsgeschichte im Spiegel ihrer theorietischen Reflexion, (Weilerwist: Velbrck Wissenschaft, 2003), s.173. Partisan, htpp://de.wikipedia.org Carl Schmitt, Theorie, s.21.

103

B. Bezci

laryla karlatrlabilir. Dman ypratmak amacyla yaplan korsan ve aknc seferlerinden politik olan karldnda geriye yama ve talandan baka bir ey kalmaz. Schmitt partizan mcadele ettii dmana gre de snflandrmaktadr. Ona gre partizan gerek dmana (wirkliche Feind), yani imdi burada varolan dmana kar savaandr. Mutlak dmana (absolute Feind), yani her daim dman olana kar savaan deildir.18 Dmann mutlatrlmas ideolojik bir olgudur. Bu nedenle burada ancak bir gerilla savandan bahsedilebilir.19 Dier taraftan partizann burada imdi varolan dmana kar savamas ayn zamanda onun yerellik niteliiyle de alakaldr. Yerellik, yani savunulan bir topran olmas partizan iin dier niteliinden daha belirleyicidir. Zira partizan ncelikle igal altndaki kendi topran kurtarmak isteyendir. Toprak ve halk birliini modern anlamda kuran ulus-devlet kurtulu sava vermi toplumlarda ounlukla varln partizana borludur. Bu anlamda igalcilere ve smrgecilere kar yrtlen btn savalar partizan savalardr. Partizan kendi toprandaki gerek dmann lkeden karmak amacndadr. Buradaki dmanlk psikolojik bir olgu olarak nefrete dayanmaz. Dmann nitelii sadece burada yabanc olarak hkm srmek istemesidir. Yani dmann lkedeki varl bile onun dman olmas iin yeterlidir. Dmanlarn buraya gelmesi ve lkenin igal edilmesi partizan mcadelesini balattndan partizanlar kendiliinden eyleme geen deil, bizatihi igal eyleminin, yani iddetin kurban olandr.20 En nihayetinde partizann mcadelesi yabanclar lkesinden karmakla snrldr. Yani lkenin igalden kurtuluu aslnda savan da sonudur.21 Dier taraftan dmann varl da partizann varlk kouludur. Bu anlamda dmann mutlaka somut iddet uygulamas da gerekmemektedir. Bu nedenle partizan var klann iddet olarak savan bizatihi kendisi olmamas nemlidir. Uzun yllar dier uluslar bar iinde ynetme retorii bundan dolay partizan mcadelelerine kar etkili olamamtr. Uluslarn bar iinde ayn egemenlie tabi olmas modernitenin doasna aykrdr. Partizann varlk koulunu yitirmesinin nedeninin sava ve iddetin son buluu deil, dmann lkeden k olmas bu olgunun kantdr.22 Gerek dmana kar yrtlen sava hukuksal snrlamalar ieren savatr. Nitekim Clausewitzin bahsettii savalar gerek dmana kar verilen mcadelelerdir. Leninle birlikte dmann tanm da mutlaklamtr. Zira Lenin iin kendi partisi/ideolojisi mutlak anlamda dorudur. Ona gre partizanlar da bu doruyu temsil etmektedir. deolojik olarak dnyay ikiye ayran bu tarz dnme aslnda dardan

18 19

20

21 22

Carl Schmitt, Theorie, s.93. Gerilla ile partizan arasndaki ayrmn daha belirginlemesi iin Filistinlilerin mcadelesini ele alnabilir. Filistinlilerin dmanlklar Yahudi olmalarndan dolay sraillilere kar ise, dinsel motiflerle desteklenmi bir ideolojik savatan, yani gerilla savandan bahsedebiliriz. Buradaki dman dnyann neresinde olursa olsun Yahudi olandr. Fakat Filistinliler kendi topraklarndaki yabanc unsur olarak grdkleri Yahudileri kovmay amalayan bir sava yrtyorlarsa, partizanca bir mcadeleden bahsedilebilir. Bu sava zaten lkedeki yabanclar karlnca sona erer. Gerek politik yaamda her iki sava tarz da beraber olarak bulunduundan teorik ayrmlar ancak konunun anlalmasna yardm edebilir. A. C. Goodson, About Schmitt: Partisan and Theory, The New Centennial Review, Vol. 4, Issue 3, Winter 2004, s.1 Mathias Schmoeckel, Carl Schmitts, s.2. Mathias Schmoeckel, Carl Schmitts, s.8.

104

syann Sosyo-Politik Tarihsellii: Ekyalar, Partizanlar ve Terristler

bakldnda kresel lekte bir i savatan baka bir sonu dourmamaktadr.23 Bu noktada dmann mutlak klnma sreci dhilinde partizann anlamn yitirdii iddia edilebilir. Dier taraftan partizann yerel mcadelesi Gramscinin kavramlaryla mevzi savandaki dinamiklere sahiptir. Gramsci savalar e ayrmaktadr: hareket sava, mevzi sava ve yeralt sava.24 Bu almadaki kavramsal ereve dhilinde okunduunda hareket sava ordularn dzenli savalarna, mevzi sava partizan mcadelelerine, yeralt savalar da terristlerin tarzna yakn durmaktadr. Bir zamanlar askerler dzenli ordularn youn topu atei taktiini ya da gnmzdeki karlyla ar bombardman dmann direncini krmak iin kullanmaktayd. Oysa sivil toplumlar bir zamanlar siperlerdeki dirence benzer niteliklere kendiliklerinden sahip olduklarn gstermilerdir. Bu nedenle lkenin topyekun igali ve kontrol altna alnmas bile toplumdan kaynaklanan ve asl motivasyonunu sadece yabanc olan dmann kendi topraklarnda olmasndan alan kar-direnci kramamaktadr. Nitekim dman tamamen yok ettii inancna sahip zaferler, ounlukla yenilen tarafn kimliini yeniden kurmasyla sonulanmaktadr.25 Gerek dmanla mutlak dman birbirine dnemeyen geirimsiz tanmlamalar deildir. Aralarndaki fark daha ok bir derece farkdr. Her zaman birbirlerini ierirler. Hangisi daha grnr niteliklere sahipse yle tanmlanr. Bir taraftan yabanc topraklardaki varlndan dolay gerek dman olarak tanmlananlar, ayn zamanda ideolojik olarak da farkl olan mutlak dman olabilirler. Ayrt edilebilecek tek l snrlarna kadar kovalanan dmana kar mcadelenin partizanca bir mcadele olduu, sonrasnn ise terr olarak tanmlanabileceidir. Btn bu tanmlama abalarna ramen modern dnyann teknik ilerleyii zaten partizan savalarnn da anlamnn kaymasna neden olmutur. ncelikle savalar giderek mekndan bamszlamakta ya da tamamen farkl nitelikteki mekn kavramna sahip olan uzaya kadar uzanmaktadr. Bir taraftan burada varolan savan uzants dmann kendi lkesinde ve hatta balantl ya da balantsz farkl lkelerde devam etmektedir. Dier taraftan da kendi lkesini koruyor gibi grnse de birok partizan grubu aka ya da gizli olarak dier yabanc glerin oyunca olabilmektedir. zellikle iki byk g arasnda nkleer sava ihtimali nedeniyle scak atmalarn yaanamad souk sava yllarnda ou zaman partizanlar byk mcadelenin gerek figranlar olmutur. Partizan savalar bir taraftan hasta dnya siyasetinin ateidir. Dier taraftan da kontrol altndaki atein hastaln yenilmesindeki rolne benzer olumlu bir rol de stlenmitir. Partizan savalar bir nevi savaamayan glerin olumsuz enerjilerinin boaltld yerler olmutur. Yani partizan savalar souk savan hem semptomunu hem de tedavisini oluturmaktadr.26 Partizanlar asndan bakldnda ulusal kurtulu sava gibi grnen mcadeleler, gerekte byk glerin yerine
23

24

25 26

Ernesto Laclau, On Real and Absolute Enimies, The New Centennial Review, Vol.5, Issue 1, Spring 2005, s.8. Antonio Gramsci, Hapishane Defterleri: Felsefe ve Politika Sorunlar, (ev. Adnan Cemgil), (stanbul: Belge Yay., 2003), s.289. Ernesto Laclau, On Real, s.10. Eva Horn, Waldgaenger, Traitor, Partisan: Figures of Poltical Irregularity in West German Postwar Thought, The New Centennial Review, Vol. 4, 3Iss, Winter 2004, s.126.

105

B. Bezci

giriilen taeronluktan baka bir ey deildir.27 Bu nedenle partizan, uluslararas ideolojik savalarn ya da gnmzdeki haliyle kresel hkimiyet savalarnn aralar olma yolunda ilerlemektedir. Partizann anlamn kaybettii nokta terrizmin balad yerdir. Bu noktay daha iyi ayrt edebilmek iin partizandan terriste dnm hatlarn bir kez daha zet olarak toparlamak gerekmektedir. lk olarak partizann belli hukuksal kriterlerle uluslararas hukuka aktr olarak dhil edilme abalarnn dnda kalanlar en azndan hukuki olarak terristler olarak adlandrlabilir. Bu adan bakldnda silahlarn kendi toplumundan da gizleyen, aka tannmasna elverir iaretler tamayan yeralt eylemcileri terrizme daha yakn olanlardr. Dier taraftan partizan lkesini igal edenlerin kendilerini ya da sava aralarn fiziksel olarak imha edendir. Nihai amac lkesinden dman tamamen karmak olan partizan, ksa vadede dmana kar giritii igalin faturasn ykseltmeyi amalayan somut sonulara ynelik saldrlar dzenler. Bu anlamyla partizann mcadelesi temelde mdafaaya yneliktir. Terriste eylemlerin balad nokta mdafaann saldrya dnt noktadr. Terristlerin iddet eylemleri somut hedefleri tahripten ziyade psikolojik etkileri yksek olabilecek hedefleri yok etmeye yneliktir. Terristlerin amac dmann askeri yeteneini zayflatmak deil, yaplan eylem sonrasnda halkn uyandrlmas ve medyann da etkisiyle toplumun tarafgirliinin artrlmasdr.28 Terristlerin psikolojik etkileri olabilecek eylemlere ynelmeleri aslnda arkalarnda dorudan halkn destei olmamasndan kaynaklanmaktadr. Oysa partizanlar iin mdafaa, meruiyeti de dourduundan halkn dorudan desteini kazanmak zor deildir. Dier taraftan terristlerin bankalar, istasyonlar, kamu binalar ya da tannan ahsiyetler gibi ses getirecek yerlere saldrmalar onlarn eylemlerinin daha kolay snflandrlmasn dourmaktadr. Partizanlar ise, ilerini aksatanlara kar suikastlardan askeri birliklere saldrlara kadar her trl hedefe ynelebilirler.29 Partizann lkesini igalden kurtaran olarak kazand anlama kar terrist anlamn halk istedii amaca srklemek iin korku ve dehetle onlara nfuz etmeye almasnda bulmaktadr.30 Nihayetinde ulus-devletlere zg snrlarn da kaybolmaya balad post modern dnyada global egemenlik iddias ne kmaktadr. Dier taraftan ise, bylesi btn dnyay hkimiyeti altna alma iddias btn dnya sathna yaylan bir i savan da meruiyetini oluturmaktadr. POSTMODERN DNEMN SYANKRLARI: TERRSTLER Terr devrimin, bir baka deyile ykmla yeniden dirilen yeninin iradesidir. Mikhael Bakunin ykm arzusu ayn zamanda yaratc bir arzudur31 derken anari ve terrn
27

28

29 30

31

Karl Markus Kreis, Der Internationale Terrorismus, in Manfred Funke (Hrsg.), Terrorismus: Untersuchungen Strategie und Struktur revolutionaerer Gewaltpolitik, (Bonn: Athenaeum-Droste-Taschenbcher, 1977), s. 170. Eylemde Propaganda olarak sloganlatrlan psikolojik etkiler zerine younlama Bakuninden sonra Rus terristlerin buluudur. Amalanan halkn bilincinin uyandrlmas ve kitlelerin istenen dorultuda harekete geirilmesidir. (Walter Laqueur, Bomba Felsefesi, s.58-61). Zira terristler halkn iinde de tutunamadklarndan aktan propaganda yapamazlar. Onlar casuslardan bile daha gvenli saklanmak zorundadrlar. Michael Klemm, Der Partisan, s.15. Wolfgang Palaver, Terrorismus, Lexikon fr Theologie und Kirche, (Freiburg im Breisgau: Herder Verlag, 2000), ss.1342-1343. John Gray, El Kaide: Modern Olmann Anlam, (ev. Zehra Savan), (stanbul: Everest Yay., 2004), s.19.

106

syann Sosyo-Politik Tarihsellii: Ekyalar, Partizanlar ve Terristler

birletii noktalardan birine atf yapmaktayd. Bu anlamda terr iradenin zaferidir. Kavram politik literatre Fransz devrimi ile birlikte girmitir. 1794de Jakobenlerin unutulmayan liderlerinden Robespierre, Terr adaletten baka bir ey deildir, stelik abuk ve geciktirilmemi bir adalet32 szyle devrimin terrden anladn ortaya koymaktadr. Dnyann iradeyle ekillenebilir olduuna dair romantik inan, aydnlanmaya kar da olsa modern dnyann bir parasdr. Nitekim modernitenin romantik dncelerinden beslenen anarist ve terristler olmasna ramen ayn dncelerden beslenen devletiler de yok deildir. Nitekim Carl Schmitt aydnlanmac liberalizmin normativizmini iradesiz dnce olarak grdnden liberalizmi devletin gcn zayflatan bir olgu olarak deerlendirmektedir.33 Politik literatrde devlet terr olarak adlandrlan olgunun temelinde gerekte devletin kendisinin iradesini dayatmas yatmaktadr. Modern dnce dnyasnn aydnlanmac liberalleri ise, terr fundamental, irrasyonel ve modern ncesi dneme ait olan bir politik yapma tarz olarak grmektedir. Onlara gre gerekten ciddi kurgulanm ve iyi ileyen bir liberal demokraside tann gerei terrn yeri bulunmamaktadr. Aydnlanmann son filozoflarndan Jrgen Habermas ciddi bir evrenselliin herkes iin eit zen anlamn tadn iddia ederken, bylesi bir politik dzende terrn ne kadar gereksiz ve zeminsiz olduunu gstermeye almaktadr.34 Benjamin Barber da demokrasinin tanm gerei atmalar iddetle deil, tartma ve ounluun karar ile zdn, bu nedenle demokrasinin insanlara bomba atamayacan savunmaktadr.35 Aydnlanmac zihniyet terrn nedeni olarak demokrasi an grd iin arenin de yine demokraside olduunu dnmektedir. Terrn akldlna ve ilkelliine atf demokrasiye inanlarndan kaynaklanmaktadr. Aydnlanmac zihniyetin terrn anlalr klnmasna nemli katklar olmutur. Zira terr, gerekten de gc tkenmi ya da hi bir zaman gl olamam modern devletlerden sonra politik yaamn yeniden Hobbesu doal duruma dn olarak modern ncesi dneme geri giditir.36 Carl Schmitt bu dnm i sava kavramyla karlamaktadr. Ona gre devlet, toplumsal yaam politiksizletirdiinde var olandr. lke iindeki silahl gruplar fiziksel ldrme ve lm ihtimalini reel kldklarnda toplum tekrar politiklemitir ama beraberinde politik birlik olarak devlet de yok olmutur.37 Nihayetinde yle ya da byle terr devletlerin zayflndan beslenmektedir.38 Fakat artk Schmittin tanmlad i sava ortam terrn mekn olmaktan kmtr. Terr globallemi ve btn dnyay sava alanna evirmitir. Aslnda tam da terrn

32 33

34

35

36

37 38

M. De Robespierre, 05.02.1794, vor dem Konvent(Meclis Tutanaklar). Bnyamin Bezci, Carl Schmittin Politik Felsefesi: Modern Devletin Mdafaas, (stanbul, Paradigma Yay., 2006), s.108. Jrgen Habermas/Jacques Derrida, Philosophie in den Zeiten des Terrors, (Berlin, Wien, Philo Verlag, 2004), s.56. Benjamin R. Barber, Ein Krieg jeder gegen jeden: Terror und Politik der Angst, Aus Politik und Zeitgeschichte, Bd. 18, 2002, s.7. Dier taraftan doal hal de modern devletin zerine kurulduu haldir. Yani mlkn temeliinde yine terr vardr. Bu nedenle terr gerekte modern devletin kuruluunun da nedenidir. (Faruk Alpkaya, Levent Kavas, Terr ya da mlkn temeli zerine deneme (II) Birikim, Say:56, Aralk 1993, s.43.) Bnyamin Bezci, Carl Schmittin, s.40. Jonh Gray, El Kaide, s.65.

107

B. Bezci

bylesi global nitelii, partizandan ayrt edilebilinen en nemli zellii olarak tanmlanmaktadr. Globalleme modern devletlerin glerini trplerken dier taraftan da onlarn iddet zerindeki tekelini de kamusal olmaktan kararak bireyselletirmekte/zelletirmektedir. Bu nedenle modern devletlerin de kontrolnn dnda gelien global anari karsnda sadece global egemenlik iddias kalmtr.39 Bylesi bir dnyada terrn sonu ise ancak yeni bir global toplum szlemesi olacaktr. Nitekim Barber gibi aydnlanmaclar, hem zgrln hem de inanlarn gvence altna alnd yeni bir politik etiin terr gereksiz klacana inanmaktadr.40 Oysa Platondan beri politik etiin temel sorunu politik birliin salanmasdr. Modernitenin kusuru da aslnda tam bu noktadadr. Modernite gerekte atma ile birlikte yaamann yollar renebilinecekken birden umudunu birlik kavramna balamaktadr.41 Zaten Hegel modern politik birlik kavramnn zirvesini oluturmaktayd. Aslnda Barbern abas da global birlik arayndan baka bir ey deildir. Aslnda bylesi aydnlanmac/evrensel hayaller kurmadan nce terrn nedenleri ve motivasyonlar zerinde durmak daha nemlidir. zellikle geri kalm smrgecilik sonras bamszlna kavumu lkeler bata olmak zere devletlerin gszleerek iddetin bireysellemesi, silah ticaretinin ucuzlamas ve dolaysyla yaygnlk kazanmas, dahas kresel blmn adaletsizliinin yaratt ve gelimemi lkelerdeki youn gen nfus tarafndan hemen sahiplenilen fanatizme42 kar, gelimi lkelerin yant kendi egemenlik iddialarn evrenselletirmek olmutur. Yani Hobbesu gzetim devletlerine kresel olarak yeniden geriye dn sz konusudur.43 Terrn nedenlerinden biri de tam bu kresel egemenlik iddiasdr. Fakat bylesi bir kar k aslnda alternatif bir egemenlik formu da iermemektedir. Dahas terrn amac modern devletlerin gl olduu zamanda olduu gibi bir blgenin bamszlnn istenmesi ya da politik imtiyaz ve ayrcalklar peinde koulmas da deildir. Grnen en nemli motivasyon kresel egemenlik iddias sahiplerini gemite ve bugn yaptklarndan dolay cezalandrmaktr.44 Terristler balangta egemenlerden kaan ve ormana snanlardr. Fakat global bir olgu olarak imparatorluk kresel egemenlik iddiasnda bulunduundan artk dars yoktur.45 Kukusuz darnn olmad bir dnyada savalar da kriminallemektedir. Bu anlamda savalar artk dostlarla dmanlar arasnda deil, global egemenle kar kan sulular arasndadr. Yani terristlerin cinayet ileyen canilerden baka bir ey olmadklar dnlmektedir. Bu nedenle sivillere ynelik eylemlerin nefret edilesi terriste canilik olduu dnlmektedir. Oysa sava tarihine bak bunu dorulamamaktadr. Napolyonla birlikte balayan tm ulusun askerlemesi ikinci dnya savanda sivil asker ayrmnn tamamen yok sayld Londra, Dresden, Hamburg gibi kentlerin sivil halkyla birlikte yerle bir edildii Hiroima ve Nagasaki gibi kentlerin her trl canl ve cansz varlklaryla birlikte yok edildii bir
39 40 41 42

43 44 45

Benjamin R. Barber, Ein Krieg, s.12. Benjamin R. Barber, Ein Krieg, s.16. John Gray, El Kaide, s.90. Klaus Georgen, Terror und Moral, htpp://www.fu-ethik.de/laender/bw/goergenTerror%20Moral%20.pdf. 04.04.2006, s.9. John Gray, El Kaide, s.73. Klaus Goergen, Terror und, s.4. M Hart/A. Negri, mparatorluk, (ev. Abdullah Ylmaz), (stanbul: Ayrnt Yay., 2001), s.201.

108

syann Sosyo-Politik Tarihsellii: Ekyalar, Partizanlar ve Terristler

topyekn savala son bulmutur. Sava sonrasnda egemenliklerini perinleyen muzafferler, bir sonraki sava nleme adna sava istendiinde uygulanan kanunlara ve ynetmeliklere sdrmaya almlardr. Bu anlamda uluslararas hukukun yaratt elverili politik ortam savalar sulularla mcadeleye, yani zaptiyelik ilere dntrmtr. Dahas kresel hkimiyete sahip olanlar uluslararas hukuku da ap kendi ahlaki argmanlarn hukukun yerine geirebilmektedir.46 Egemen devletler asndan bakldnda politik ierikli kriminal bir sorun olan terrizm, terristler asndan egemenlie kar k sorunudur. Nitekim tarihsel olarak deien egemenlik formlarna kar isyanlar da farkllklar arz etmitir. Aslnda dnyadaki farkl yerlerin farkl zamansalln ayn anda yaamasndan dolay halen varolan ekyalk, partizanlk ve terristlik gibi her isyan tarznn da anlalmasndaki ayrt edici noktalar biraz da egemenlik formlar arasndaki farkllklara dayanmaktadr. Bu anlamda terrizm de dier isyan trleri gibi yapsal bir fenomendir. Dahas ou zaman politik sistem tarafndan bilinli ya da bilinsiz beslenmektedir. Buna ramen politik sistemi kkten sarsacak asl bela sadece terrizmin kontrolden karak kitlesellemesidir.47 Terristler yeni kresel i sava ortamn politik olann geri arlmas ve halkn btnnn politik klnmas olarak grmektedir. Mcadeleleri ise, hereyiyle toptan reddettikleri bir dmana kar politik olann kendisinden baka bir ey deildir. Modern dnyadan farkl olarak artk ulus-devletlerin zayflamasyla birlikte cepheler ve savunma hatlar da anlamlarn yitirmitir. Toplumlararas geililikler arttndan dostlarla dmanlar ayn at altnda toplanmaktadr. Bu nedenle modern dnyada Clausawitzten renilen savan yerini bugn pax americana olarak adlandrmakta zorlanlmayan dehet verici bir bar almtr.48 Meseleye dier taraftan bakldnda barn egemen olduu her yer ayn zamanda isyann da yurdu olacaktr. SONU Tarihsel olarak isyann farkl tarzyla karlalmaktadr. Her tarz da farl egemenlik kavramlaryla balantldr. Antik dnyann isyan politik olmayan ekyalk, modern dnyann isyan aslnda ou yerde modern devletin kurucu iradesini de oluturan partizanlk, post modern dnyann isyan ise, politik olan ama bir birlik konseptine sahip olmayan terristliktir. Antik dnyann isyankrlar varolan dzeni ykmay amalamazlar. Bu nedenle isyann politiklii ancak modern devletle birlikte dnlebilir. Partizan ncelikle hedefi niforma tayan askerler olan dzensiz birliklerdir. Dier taraftan partizan halkn iinde gizlenme imknn ve hz dzenli ordulara kar silah olarak kullanmaktadr. Partizanlar gerilladan farkl olarak ideolojik ve mutlak dmanlarna kar deil, ncelikle gerek ve imdi burada olan dmanlarna kar savaanlardr. Partizann sava, dman lkesinden kardnda son bulmaktadr. Mo-

46 47

48

Aye Hr, Terrn Ahlak ya da Heisenbergin Belirsizlik lkesi, Birikim, say 196, Austos 2005, s.81. Umberto Eco, Devleti Kalbinden Vurmak, Birikim, say 38-39, Haziran-Temmuz 1992, s.89. Oysa 19.yzyl sonunun anaristleri ve devrimcileri bask dzeninin de merkeziyeti olduunu ve bu nedenle dzeni merkezinden/kalbinden vurmakla sonuca ulaabileceklerini hayal etmekteydiler. (Walter Laqueur, Bomba Felsefesi, s.73.) etin Veysal, amzn Baz Dnrlerinin Sava Hakkndaki Dnceleri ve Gnmz Savalarnn Nitelikleri, Felsefelogos, 2004/1, s.38.

109

B. Bezci

dern dnyann dnce kriterleri devletlerin zayflamas ve snrlarn anlamn kaybetmesiyle farkllamaktadr. Globalleme modern devletlerin Weberin tanmlad anlamda iddet tekeli olmalarna son vermektedir. Bu nedenle iddet bireysellemekte ve adeta yeniden doal duruma dnlmektedir. Bireyselleen iddetin karsnda ayakta kalan tek g ise, global egemenlik iddiasdr. Bu anlamda aslnda global egemenlik iddiasnn dars da kalmamtr. Darsnn olmad btn dnyay kaplad dnlen politik sisteme kar isyan da global anlamda olmaktadr. Dzenin tarafndan bakldnda sadece kriminal anlamda sululara kar mcadele olarak anlalan terrizm, terristler asndan global egemenlie kar k sorunudur. Bu anlamda egemenlik iddiasnn olduu her yerde egemene isyan da yapsal bir fenomen olarak yer alacaktr.

110