ADMIRAL BRANKO MAMULA: NARODNOOSLOBODILAKI RAT HISTORIJSKA POBJEDA JUGOSLAVENSKIH NARODA

Povodom 65-godinjice od pobjede saveznika nad hitlerovskom koalicijom, Branko Mamula, admiral flote u penziji i nekadanji naelnik Generaltaba JNA sagledava istorijsku dimenziju i tekovine Narodnooslobodilakog rata

Pokret u kome su nai narodi bili subjekt vlastite istorije

Pobjedom velike antihitlerovske koalicije 9. maja 1945. g. na pobjednikoj tribini, kao etvrta sila, pojavila se avnojska Jugoslavija i naznaila historijsku pobjedu svih jugoslavenskih naroda. Svaki od njih oblikovao je time i svoju vlastitu budunost i mjesto u savremenom svijetu. Antifaistika socijalistika Jugoslavija bio je izbor svih njenih graana. Bio je to historijski izbor i dostignue koje se ne moe preutjeti, zanijekati ili ignorisati uz sav odium elita novonastalih drava prema Jugoslaviji, kao historijskoj zajednici Junih Slavena. Vaan motiv, da se danas apostrofira NOB i revoluacija u Jugoslaviji 1941-1945. je i odgovornost prema generacijama koje dolaze. Ne moemo dozvoliti, da odlaskom ratne generacije antifaistikog NOR-a, nestankom Jugoslavije i u izmijenjenim drutvenim, politikim, bezbjednosnim i svim drugim uvjetima na postjugoslavenskom podruju krivotvori i izgubi se ogromno i historijsko iskustvo NOB-a naroda Jugoslavije. U novostvorenim okolnostima ono dobiva i poseban znaaj tim vie to se radi o iskustvu istih naroda, na istom njihovom vjekovnom prostoru. Vrijednosti koje donose vrijeme i drutvene promjene ne mogu negirati i izbaciti iz historijskog pamenja naih naroda i

ire, iz riznice borbe za slobodu, nacionalne i opeljudske civilizacijske tekovine koje smo stvarali. STVARANJE POLITIKE PLATFORME NOB-A I STRATEGIJA NOR-A I REVOLUCIJE: KPJ kao rukovodea, organizatorska i pokretaka snaga NOB-a i revolucije morala je izraditi takvu politiku platformu kojom e okupiti sve narodne potencijale. Narodno oslobodilaki pokret kao organizirana i jedinstvena snaga borbe protiv okupatora projektiran je istovremeno i kao demokratska revolucionarna snaga u borbi za pravednije drutveno ureenje od onog u Kraljevini Jugoslaviji. Time je odbaena teza Kominterne o dvije faze revolucije prema kojoj su se nacionalna pitanja trebalo rjeavati kroz buroasko-demokratsku revoluciju, a u drugoj proleterskoj revoluciji, socijalni problemi drutva i ispostava vlasti diktature proletarijata. Upravo zato, naa narodnooslobodilaka borba rezultirala je osloboenjem zemlje od okupatora i uspostavom revolucionarne vlasti naroda, u najirem znaenju te definicije. Radilo se o novom vrijednosnom revolucionarnom iskustvu. Budua zajednika drava trebalo se izgraivati aktivnim sudjelovanjem naroda, umjesto meusobnim dogovorom i pogaanjem vodeih nacionalnih elita kako je stvarana Kraljevina Srba, Hrvatska i Slovenaca. Oktroisano ujedinjenje ostavilo je nerijeene probleme, unitarizam je trovao unutranje odnose u dravi, i na kraju dovelo do diktature i kompromitacije Jugoslavije, kao zajednike drave. Jo na Treoj zemaljskoj konferenciji KPJ 1924. godine odbaeno je shvaanje o jedinstvenom jugoslavenskom narodu i zakljueno, da su Srbi, Hrvati i Slovenci u vrijeme formiranja zajednike drave inili tri moderne nacije. Federalni oblik njihove zajednice ocijenjen je kao najprikladniji za svestrani napredak svakog od naroda. Bila je to prekretnica u izgradnji markistikih stavova o nacionalnom pitanju u novostvorenoj junoslavenskoj dravnoj zajednici. Oni e se odrati i nakon svih kolebanja i skretanja do kojih e dolaziti unutar KPJ u vrijeme estojanuarske diktature i nametanjem stavova Komiterne o ruenju Jugoslavije. Proireni model partizanskog ratovanja predvien je kao polazna faza formiranja revolucionarne armije koja e biti sposobna da samostalno i ravnopravno s armijama saveznika osigura Jugoslaviji sudjelovanje u donoenju konanih odluka na kraju Drugog svjetskog rata. U rat se ulo s jasnim politikim ciljevima i strategijom NOB-a, a u procesu oruane borbe otkrivala i stvarala naela vojne strategije. Presudnu ulogu u tome odigrala je linost vrhovnog komandanta i generalnog sekretara Partije Josipa Broza Tita. Za strategiju bila je od neprocjenjivog znaaja injenica to su te dvije funkcije, najvanije u naem NOP-u, bile sjedinjene u jednoj linosti i posebno, to je ta linost bio Josip Broz Tito. On je prvenstveno bio revolucionar nadahnut Marxovom milju o nunosti mijenjanja svijeta. Na elu malobrojne KPJ u samo predveerje II svjetskog rata upravo u vrijeme kada neka graanska drutva u faizmu doivljavaju svoju najdublju degradaciju i kada socijalizam, kao novi drutveni sistem u nastajanju, takoer pokazuje prepoznatljive znakove vlastite degradacije u teoriji i praksi staljinizma Tito mobilizira masovni narodnooslobodilaki pokret u kojemu e po prvi put u svojoj historiji nai narodi ostvariti ulogu subjekta vlastite historije. Strategija borbe za puno nacionalno i socijalno osloboenje u traginoj situaciji Jugoslavije 1941. g. postala je vododjelnica na kojoj su se veoma resko razgraniile sve politike snage ondanje Jugoslavije. Na jednoj strani, masovan narodnooslobodilaki

pokret za zajedniku slobodu svih jugoslavenskih naroda a na drugoj, snage koje su svoje mjesto traile pod skutom faistikih okupatora i otvoreno krenule u nacionalnu izdaju. Tito je u izgradnji strategije NOB-e uzimao u obzir raspored snaga i odnos moi faktora koji su bili u konfliktu na jugoslavenskom prostoru. Klasina teorija oruanog ustanka kojeg se u II svjetskom ratu i dalje pridravala Kominterna i veina komunistikih partija pod njenim utjecajem, odraavala je nekritiko nasljee oruanih borbi radnike klase u 19. stoljeu i posebno, Oktobarske revolucije. Sutina tog koncepta sastojala se u stavu, da je teite oruanog ustanka u gradovima i da treba izrasti iz trajkova i demonstracija radnike klase. Tito i KPJ su shvatili, da je pobjeda narodnooslobodilakog ustanka mogua ukoliko njegove snage budu u stanju dekoncentrirati mo neprijatelja i voditi borbe s njegovim razvuenim djelovima u uvjetima u kojim ih mogu pobjeivati. Koncept partizanskog ratovanja primjenjen u NOB-i na svim prostorima jedinstvenog jugoslavenskog ratita polazio je s tih osnova. Naravno, nisu zanemareni ni najrazliitiji oblici oruanih akcija u gradovima, koje su osim oruanih borbi osiguravale mobilizaciju boraca i logistiku partizanskoj vojsci i izvangradskim prostorima. Na V. konferenciji KPJ 1940. g. u Zagrebu raspravljalo se o radu Partije u jugoslavenskoj vojsci i dotaknuta graanska teorija o neutralnosti vojske. Zakljueno je, da je politiki neutralizam vojske iluzija i besmislica. Bilo bi apsurdno, da vojna organizacija koja je genetiki i svojom funkcijom dio jednog drutva i njegovog politikog sistema bude nezainteresirana za njegovu sudbinu i procese koji se u tom drutvu dogaaju. Vojska i njene institucije sutinski su dio dravne organizacije kao organa klasne vladavine. U politikim sistemima graanske demokracije stvara se utisak o neutralnosti armije s obzirom na to da je zabranjen rad politikih partija u vojsci i vojnim licima da budu njihovi lanovi. U revolucionarnim pokretima politika i oruana borba, politika i strategija se susreu i sjedinjuju ciljeve i sredstva kojima se oni ostvaruju. Tokom itavog rata jedinice NOV I POJ su, uz oruanu borbu, irile politiki utjecaj u izgradnji nove narodne revolucionarne vlasti i mobilizaciji naroda u NOB-i. TITOVA KONCEPCIJA OPENARODNOG RATA: Drugi svjetski rat bio je najvea vojno-politika konfrontacija u historiji. Odnosi i raspored vojne moi nisu se uspostavljali na ideolokoj osnovi; u istom antifaistikom pokretu sudjelovale su drave razliitih drutveno-politikih sistema. U vrijeme kada se donosila odluka o podizanju ustanka u Jugoslaviji, faistika sila porobila je gotovo cijelu Evropu. Jugoslavija i Grka bile su posljednje na Starom kontinentu. Tehnoloka revolucija omoguila je uvoenje kvalitativno novih sredstava ratne tehnike. Tenkovi i avioni preplavili su bojita. Bilo je jasno, da e rat biti manevarski i maksimalno ofanzivan, za razliku od rovovskog Prvog svjetskog rata. Tito je, s vodeim jezgrom KPJ, u asu donoenja odluke o ustanku i NOR-u shvaao, da e Drugi svjetski rat biti dug, iscrpljujui, s ogromnim ljudskim i materijalnim rtvama. Konanu pobjedu odnijet e ona zaraena strana iji ratni ciljevi i motivi budu snaniji, demografski i materijalni kapaciteti vei, a geografski prostor davati ire mogunosti strategijskih i operativnih manevara. Jugoslavenski narodi i KPJ nalazili su se u izuzetno tekom i nepovoljnom meunarodnom i vojno-strategijskom poloaju. Biva jugoslavenska vojska bila je

razbijena i razoruana, zemlja okupirana i raskomadana, aparat vlasti bive drave stavio se u slubu okupatora, a jugoslavenska teritorija bila je okruena lancem faistikih i satelitskih drava. Uspjesi nae borbe i pobjeda revolucije ne mogu se razumjeti s gledita klasinih vojnih doktrina. Nije bilo nijednog strategijskog elementa koji su uvaavale te doktrine. U modernoj historiji ratova i revolucija nije bilo primjera, da je neka vodea drutvena snaga povela rat s radikalnim politikim i vojnim ciljevima, a da pri tome nije raspolagala nikakvom vojniki organiziranom silom. Ranije revolucije, a naroito revolucija 1917. g, imale su znatno bolje uvjete. Analizirajui okruenje Tito zakljuuje, da mjerenje vojnih odnosa klasinim parametrima ne dolazi u obzir. Trai nova, originalna rjeenja u koncipiranju snaga i sredstava i voenju oruane borbe. NOR e po formi biti openarodnosno proireni partizansko-konvencionalni, a po sadraju oslobodilaki i revolucionarni rat u kojemu e sudjelovati svi drutveni slojevi i klase, itav narod. Titova koncepcija oruanog ustanka i NOR-a, dakle, u svemu je osobena, originalna i autentina. Ono po emu se NOR u Jugoslaviji razlikuje od preanjih ratova partizanskog ili konvencionalno-partizanskog tipa je, da su u njemu kombinirane akcije regularne armije, partizanskih odreda i narodnih ustanaka. Takav model kombiniranja snaga u strukturi oruane sile i njenih dejstava prvi put je ostvaren u NOB-u Jugoslavije i ini originalno djelo u ratnoj vjetini. Historijski gledano, bio je to novi oblik rata u kojemu je ostvarena marksistika ideja o naoruanom narodu, kao teorija i kao model. OSPORAVANJE JUNOSLOVENSKOG ZAJEDNITVA: Agresori i okupatori Jugoslavije bili su stari zavojevai i historijski pretendenti na zemlje junoslavenskih i drugih balkanskih naroda. Nakon ujedinjenja 1871. g. Njemaka e s Austro-Ugarskom, koja okupacijom BiH 1878. g. dri najvei dio prostora na kojem ive Juni Slaveni, angairati se u rjeavanju tzv. istonog pitanja poto Osmanlije naputaju Balkan. Mogue ujedinjenje Junih Slavena nailazi na posvemanje predrasude i protivljenja.

Veliki znaaj odlune Titove intervencije u Kominterni

Njemcima i njihovim imperijalistikim planovima za novu podjelu svijeta na putu je stajala Srbija i njezin piemontski poloaj u junoslavenskim pokretima. S dravom koju je stvorila bila je u sreditu politikom: ujedinjavanje junoslavenskih naroda, i geografskom: na Balkanu, na kojemu se sukob pojaavao kako je slabila turska carevina. Kada je Srbija, zajedno s Crnom Gorom, 1876. g. podrala ustanak u Bosni i Hercegovini Njemaka, Austro-Ugarska i Rusija potpisat e Berlinski memorandum u kojemu se naglaava, da u sluaju pobjede Srbije, sile potpisnice nee tolerirati nastanak velike slavenske drave. Strah od Srbije i njenog uplitanja u junoslavenska podruja Monarhije postala je preokupacija austro-ugarske vanjske politike. Poslije balkanskih ratova, 1913. g. upuuje njemakoj vladi poruku da, junoslavenske provincije Monarhije ne mogu se odrati naspram jedne Srbije premone na Balkanu... Monarhija, shodno tome, moe biti prisiljena na zahvat... Hitler je bez objave rata 6. aprila 1941. g. zranim napadom i razaranjem Beograda

otpoeo rat u Jugoslaviji. Na dan napada objavio je, da je udar izvren protiv iste one zloinake klike, istih kreatura koji su putem atentata u Sarajevu gurnuli svijet u neizrecivu nesreu, ime je sprski narod bio kao i 1914. g. naznaen kao glavni protivnik u okupiranoj Jugoslaviji. U protokolarnoj zabiljeci sa sastanka, koji je odrao s Vrhovni tabom Vermahta, neposredno nakon to je Jugoslavija odbacila pakt s Njemakom poslije vojnog pua u Beogradu 27. marta 1941. g. stoji: Firer je rijeen, ne ekajui mogue izjave lojalnosti nove vlade, da obavi sve pripreme kako bi Jugoslaviju unitio vojno i kao dravnu tvorevinu. Jugoslavija je u shvaanjima pobjednika i pobijeenih u Prvom svjetskom ratu dugo ostala u sjeni istonog pitanja i Srbije kao Piemonta odnosno kao proirene Srbije. U Drugom svjetskom ratu napadom na Kraljevinu Jugoslaviju fenomen osporavanja, pa i razbijanja Jugoslavije mogao se oekivati od agresora, ali ne i od ratnih saveznika. Mnogo toga je ovisilo od konanih ciljeva velikih sila antihitlerovske koalicije i utjecaja koji su eljeli ostvariti. Spomenimo Kominternu i Staljina, koji su osporavali Jugoslaviju kao versajsku imperijalistiku tvorevinu i Sloveniju, Hrvatsku i Makedoniju pozivali, da je napuste. Staljin se s erilom 1943. g. dogovarao o podjeli 50 : 50 posto. Po zavretku rata, SSSR se protivio zajednici Jugoslavije i Albanije, eventualno Bugarske, izgledala mu je to prejaka grupacija na Balkanu, a s Titom na elu i opasna. eril je sve narodnooslobodilake pokrete na Balkanu svrstao u komunistike, iji je on bio protivnik od samog nastanka. Traio je rjeenja od otvaranja drugog fronta na Balkanu i presretanja Crvene armije prije Karpata, Podunavlja i Balkana do formiranja Balkanskog taba za sve pokrete otpora u regionu pod britanskom kontrolom. A za Jugoslaviju, da postoje dvije odvojene teritorije: od Drine Sutjeske Trebinjice na zapad zona pod komandom Vrhovnog taba NOV i POJ, a na istoku pod komandom Drae Mihailovia. Vojni poraz, politiko i teritorijalno cjepanje Jugoslavije, okupacija jednih i aneksija drugih podruja trebalo je znaiti kraj drave Junih Slavena. KPJ jedina organizirana politika snaga u zemlji ostala je dosljedna svojoj nacionalnoj politici: ne dozvoliti razbijanje Jugoslavije, ouvati zajednitvo, a zemlju osloboditi vlastitim snagama. To je bio presudan inilac, da se osiguraju tekovine narodnooslobodilake borbe i osnove socijalistikog preobraaja. DIZANJE USTANKA, STVARANJE I RUKOVOENJE ORUANOM SILOM: Odluka o podizanju ustanka i organiziranju narodnooslobodilake borbe donijeta na sjednici Politbiroa Centralnog komiteta KPJ 4. jula 1941. g. obiljeila je pravac razvoja novije historije jugoslavenskih naroda. U organizaciji ustanka odluka o stvaranju oruane sile NOR-a i revolucije bila je jedna od prvih i najvanijih. Avgusta 1941. g. Tito formulira koncept strategije: razgarati ustanak u obliku partizanskog rata, a partizanske odrede postavljati na elo, kao borbena jezgra. Na samom poetku ustanka htjelo se istaknuti jedinstvo narodnooslobodilake borbe svih naroda i narodnosti i pristupa se formiranju partizanskih tabova u Hrvatskoj, Srbiji, Sloveniji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Makedoniji, kao i u pokrajinama: Vojvodini, Dalmaciji i Sandaku. Da bi se osiguralo jedinstvo vojne organizacije pod rukovodstvom Glavnog taba narodnooslobodilakih partizanskih odreda Jugoslavije i Centralnog komiteta KPJ, Tito osobno razrauje uputstvo koje je imalo direktivni znaaj i obavezivalo sva vojna, politika i partijska rukovodstva u zemlji (direktiva od 10. avgusta

1941. g.). Odlukama CK KPJ od 22. i 27. juna, a posebno one od 4. jula 1941. g. nedvosmisleno je rjeeno da se partijska rukovodstva i vojni tabovi nalaze tamo, gdje e se ustanci razbuktati tj. teitima ratnih dogaanja. Stvaranje oruane sile i izgradnja nove revolucionarne vlasti zahtjevali su ouvanje jedinstva KPJ u raskomadanoj zemlji. Kada je Bugarska okupirala i pripojila Makedoniju Tito je morao intervenirati kod Kominterne, da se partijska organizacija Makedonije ne pripaja KP Bugarske. Poetkom jula 1941. g. izbio je otar sukob s obavjetajnim centrom Kominterne u Zagrebu koji je pokuao odvojiti Komunistiku partiju Hrvatske od KPJ. Za pogubna skretanja i oportunizam CK KPH, tokom maja i juna 1941. g., velika odgovornost lei na Kominterni, ali i na vladi SSSR-a koja je priznala okupaciju i cjepanje dravne teritorije Jugoslavije. Odluna intervencija Tita u Kominterni, kanjavanje CK KPH i Mjesnog komiteta KPH u Zagrebu donijelo je rezultate: 27. jula 1941. g. oruanom akcijom likih partizana u Srbu, kod Donjeg Lapca die se ustanak i zapoinje oruana borba u Hrvatskoj. Tito se svojim stavom odluno suprotstavio strogom centralizmu i neogranienim ovlaenjima i pravima Kominterne to je imalo iri znaaj od onog neposredno postignutog. Analizirajui iskustva njemake jesenje ofanzive u zapadnoj Srbiji 1941. g. uoile su se slabosti teritorijalne organizacije partizanskih snaga. Tito je naglasio, da se mora prii stvaranju pravih vojnih jedinica sposobnih napustiti svoju domicilnu teritoriju i ratovati prema potrebi i naredbi. Ve krajem 1941. g. formira se 1. proleterska brigada, ime je najavljeno stvaranje jugoslavenske narodne armije. Odmah su se pokazale prednosti nove organizacije, pa je narednih desetak mjeseci nastalo jo trideset brigada da bi krajem 1941. g. bile formirane prve divizije i korupsi. Kako je bilo i predvieno u augustu 1941. g., na poetku ustanka, Tito i Vrhovni tab su krajem 1941. g. raspolagali vojnim formacijama velikih operativno-strategijskih mogunosti kadrih da uspjeno ratuju protiv jakih okupatorskih i kvislinkih vojski na itavom jugoslavenskom ratitu, stvaraju slobodne teritorije i sve neophodne uvjete za izgradnju nove, revolucionarne narodne vlasti. Ustanci su u ljeto i ranu jesen 1941. g. zahvatili gotovo sva podruja Jugoslavije i postavili neodlone zadatke pred Tita, Glavni tab i Centralni komitet vojnog i politikog rukovoenja. Razliitost hitorijskih, nacionalnih, politikih, kulturnih, vjerskih i drugih osobenosti zahtjevala su vlastita rjeenja u mnogonacionalnoj zajednici kakva je bila Jugoslavija, k tomu pocijepana, s razliitim reimima vlasti i postupcima koje su nametali okupatori, marionetske i kvislinke vlasti. Stoga ustanak i poetak oruane borbe nije tekao svuda jednako i donio je razliita iskustva. Na savjetovanju u Stolicama krajem septembra 1941. g. Tito je okupio glavne tabove i partijska nacionalna i pokrajinska rukovodstva. Kritiki su analizirani postignuti rezultati, uopila se iskustva i donijete odluke o daljnjem razvoju olobodilake borbe i oblikovanju partizanskih jedinica i tabova, kao i sistema rukovoenja i komandovanja u cjelini. Formiran je Vrhovni tab i glavni tabovi nacionalnih i pokrajinskih nivoa, utvreni pravci najprimjerenije upotrebe ve brojnih partizanskih vojnih formacija, usvojen plan operacija za stvaranje slobodnih teritorija, proirivanje politike osnove NOP-a, stvaranja narodnooslobodilakih odbora kao organa nove narodne vlasti. Mora se imati u vidu, da su nadlenost Vrhovnog taba, uz sve poznate dunosti vrhovne komande oruanih snaga, ulazili u stvaranje i uvrivanje nove narodne vlasti, sve do formiranja AVNOJ-a novembra 1942. godine. Od Glavnog taba NOPOJ-a, koji su

sainjavali Tito i etiri lana Politbiroa CK KPJ s nekoliko kurira i tehnikog osoblja uspostavljenog u Beogradu prve ratne godine, bio je stvoren vrlo efikasan Vrhovni tab sa strunim, iskusnim i uhodanim aparatom. OSIGURANJE KONTINUITETA RUKOVOENJA: Tito je vrlo brzo uoio, da najue rukovodstvo NOB-a moe stradati u neprijateljskim ofanzivama koje je neprijatelj usmjeravao upravo na njih. Kontinuitet djelovanja Vrhovnog taba i Centralnog komiteta nije smio doi u pitanje ni u najteim uvjetima i trebao je osigurati ilegalni punkt s kojeg bi se rukovodili narodnooslobodikom borbom i revolucijom. Krajem decembra 1941. g. odlueno je, da se zbog sloenih uvjeta u kojima se naao V I CK KPJ, izdvoji dio rukovodstva i uputi u Zagreb. Tamo bi odmah otili Edvard Kardelj i Ivo Lola Ribar, a kasnije jo jedan ili dvoje lanova Politbiroa. Time je stvoren Organizacioni sekretarijat CK KPJ za neosloboene krajeve. Istovremeno, ve za prva tri-etiri mjeseca 1942. g. Organizacioni sekretarijat u Zagrebu uspostavio je kontrolu nad centrom Komiterne i po ovlaenju Tita, komunicirao s Moskvom, jedinom vezom koju je rukovodstvo NOP-a imalo sa svijetom. Naim ratnim saveznicima i svjetskoj javnosti malo je bilo poznato to se ini u borbi protiv faistikih snaga i njihovih suradnika u Jugoslaviji. Draa Mihailovi je uspio prije V uspostaviti veze s kraljevskom vladom i vladom Velike Britanije i nominirati sebe i etniki pokret kao jedine oruane snage koje se bore protiv okupatora. Vlada SSSR-a je radi uspostavljenog saveznitva s Velikom Britanijom priznala kraljevsku vladu u Londonu i nije eljela tetiti uspostavljenim odnosima, pa je odbila komuniciranje s NOP-om Jugoslavije i Titom. Dogodilo se ak, da je sovjetska tampa objavljivala hvale o Drai Mihailoviu, nato je Tito energino intervenirao i Moskva je prestala pomagati u irenju neistina. Organizacioni sekretarijat CK KPJ obavio je svoju misiju vrlo uspjeno i brzo. U meuvremenu, V i CK KPJ s Titom stabilizirao je situaciju dolaskom u Fou, poslije uspjeno prebroene Prve i Druge neprijateljske ofanzive. Radio-veze s Komiternom preuzete su u CK KPJ i izbjegnuto je daljnje mjeanje njezinog centra u Zagrebu u ocjene stanja i odluke koje je donosio Tito, CK KPJ i V.

Epopeje koje su upamene po rtvovanju za svakog ovjeka

NASTANAK SLOBODNIH TERITORIJA: Ideja o stvaranju slobodnih teritorija, njihovo uvrivanje i proirivanje s izgraenim sistemom narodne vlasti na njima potekla je iz spoznaje, da e rat dugo trajati. One su trebale posluiti i biti ogranizirane kao uporita oruane borbe, baze za stvaranje i uvrivanje vojnih jedinica i za uspostavljanje drutveno-politikih osnova narodnooslobodilakog pokreta. Pred napadima i ofanzivama jakih neprijateljskih snaga one su se naputale, nisu se branile na odsudan nain da bi se, u datom asu, stvorile nove na pogodnijim podrujima. U jesen 1941. g. ustanike partizanske snage u mnogim krajevima zemlje stvorile su manje ili vee slobodne teritorije. U zapadnoj Srbiji, umadiji i Pomoravlju osloboeno podruje bilo je jedno od najznaajnijih, poznato kao Uika republika.

Rukovodstvo NOP-a Jugoslavije prelo je ve sredinom septembra 1941. g. na slobodnu teritoriju u okolini Valjeva, pa Uica. Tito je u nekoliko navrata govorio o razlozima da se izabere zapadna Srbija: konfiguracija terena koje je brdsko-planinsko i umovito, slabo komunikativno i povoljno za dejstva protiv tehniki opremljenih neprijateljskih snaga, preko susjednih slobodnih teritorija i partizanskih jedinica dobre su neposredne veze s BiH i Crnom Gorom, a posredno dublje prema zapadu s Hrvatskom i Slovenijom. Zatim, Tito je duboko vjerovao u raspoloenje naroda tog kraja zato to je tu borben elemenat i to je bilo poznato da su u tom kraju ljudi, koji su svakom okupatoru dali jak otpor. Vaan razlog za izbor zapadne Srbije bila je i Titova namjera, da se sastane sa Draom Mihailoviem s kojim je vrsto namjeravao suraivati u borbi protiv okupatora. Draa je na podruju Rudnika okupio grupu oficira neprijateljski raspoloenu prema okupatoru, ali je pasivno ekala razvoj i nije poduzimala nikakve borbene akcije. Centralni komitet i Vrhovni tab za izbor podruja s kojeg e rukovoditi ustankom i oruanom borbom opredjelile su i sve druge okolnosti vojno-strategijskog i operativnog znaaja, one politike prirode kao i logistike potrebe za naoruanjem i opremom (Uice!). Sve do sredine 1944. g. Tito se nalazio u sreditu najveih ratnih zbivanja, na popritima opsenih operacija i bitaka. Pouzdane ocjene najee je donosio svojim neposrednim sudjelovanjem u borbenim kolonama gdje je golim okom mogao vidjeti snagu, raspoloenje i mogunosti svojih trupa, uoavati namjere neprijatelja, ocjenjivati situacije i donositi odluke, a nekad i neposredno komandovati sastavima s kojima se kretao. U neprijateljskoj ofanzivi na istonu Bosnu januara 1942.g., s iskustvom iz borbi u zapadnoj Srbiji i povlaenja na nepripremljeno podruje, uspjelo se s izvlaenjem 1. proleterske brigade stvoriti novu slobodnu teritoriju na podruju Foe, Gorada, ajnia i povezati je s slobodnim teritorijama koje su drale partizanske snage u Crnoj Gori, Hercegovini i Sandaku. NEORTODOKSNO RATOVANJE: Situacija u Jugoslaviji sve je vie zaokupljala panju njemake i talijanske vrhovne komande s obzirom, da im se otvorilo novo ratite, a oni nisu nali rjeenje partizanske vojne doktrine i snagu da je eliminiraju. Titova vojska je u prvim naletima njemakih okupacionih snaga, divizija pristiglih iz Grke i Francuske i etnika u jesen 1941. g. i na zimu 1942. g. odnijela pobjedu ve time, da nije dozvolila da bude unitena to je sama sutina partizanskog ratovanja. Svi strategijski faktori vrijeme, prostor, motivi i ciljevi bili su na strani NOP-a, a time i konaan ishod NOR-a. Neuspjeli pokuaji da se tokom jeseni i zime ugui ustanak u Jugoslaviji naveli su okupacione tabove da za proljee pripreme velike koordinirane operacije, suprotno dotadanjoj praksi odvojenih i nepovezanih operacija, i da partizanskom pokretu konano nanesu odluujui udarac. Tito s V i CK KPJ nalazio se u Foi, u sreditu slobodne teritorije, a potom na platou Pivske planine u sjevernoj Crnoj Gori. Sredinom aprila 1942. g. na prostoru jugoistone Bosne, Sandaka, Hercegovine i Crne Gore osam njemakih i talijanskih divizija, znaajne ustako-domobranske i etnike snage otpoele su operacije u Treoj ofanzivi. Nakon dva mjeseca borbi nita se nije izmjenilo. Slobodna teritorija bila je izgubljena, ali je glavnina partizanskih snaga ouvana. Vrhovni komandant Tito neposredno je rukovodio partizanskim jedinicama ispoljivi odlike vrsnog vojskovoe i to u operacijama znatno ireg znaaja od onih zimus. Primjenjivao je brze manevre

jedinica, napadao u neoekivanom pravcu i rejonu, a izvlaio snage ispred koncentrinih udara neprijatelja. Izgraivala se vojna doktrina partizanskog ratovanja na sve viim strategijskim razinama, a vojna figura Tita izrastala u oima saveznika i potinjenih i unosila vjeru i pouzdanje u partizanski pokret u svakom dijelu Jugoslavije. Sredinom juna 1942. g. morale su se donijeti odluke kuda se uputiti s relativno uske slobodne teritorije na planinskom podruju Zelengore u irem rejonu Sutjeske s glavninom od pet proleterskih brigada ukupno s oko pet hiljada boraca. Slobodna teritorija stvarana i proirivana u Crnoj Gori, Hercegovini, istonoj Bosni i Sandaku da bi posluila kao osnovica za prodor u Srbiju i u njoj ponovno razbuktala oslobodilaka borba bila je izubljena tokom proljea, a etnike snage na njoj su uspostavljale svoju vlast, terorizirale i ubijale pripadnike NOP-a. Od poetka ustanka Tito je pridavao poseban znaaj Srbiji. Ve u septembru 1941. godine jedna treina Srbije bila je osloboena, a partizanske snage dostigle etrnaest hiljada boraca. Snage Drae Mihailovia koje su tada brojile jedva oko dvije-tri hiljade sada jaaju i etniki pokret, uz punu podrku Kraljevske vlade i zapadnih saveznika, postaje najznaajnija snaga protiv NOB-a i revolucije u Jugoslaviji. Razbijanje etnikog pokretanja u Srbiji bilo je stalno prisutno u planovima V i CK u prvoj polovini 1942. godine. Zbog toga su zadravane glavne partizanske snage na podruju gornje Drine i Lima, a 1. i 2. proleterska brigada upuena u martu 1942. godine, da u istonoj Bosni stvore uvjete za prelaz Drine i proboj u Srbiju. Na sjednici Vrhovnog taba i CK KPJ odranoj 19. juna 1942. godine na Zelengori Tito je ocijenio, da s pet brigada jo uvijek ne moe preokrenuti stanje u Srbiji u nau korist, da e s izmorenim brigadama tokom zimskih i proljetnih borbi upasti u borbe s njemakim okupatorima i etnicima i brzo se istopiti. Takav promaaj nije smio dozvoliti i donosi i odluku da se krene na zapad, u suprotnom pravcu. Rekao sam, da treba ii tamo gdje emo brigade omasoviti, gdje je arite najveeg patizanskog razmaha, a to je zapadna Bosna. Htio je, da s njegovom odlukom budu upoznati svi tabovi brigada i svi borci. U tome je osobno sudjelovao obrazlaui odluku uvjerljivim argumentima. Nastupanje proleterskih brigada u velikom pohodu u Bosansku krajinu pod neposrednim Titovim rukovodstvom bila je snana ofanziva, koja je trajala itavo ljeto i jesen, sve do januara 1943. godine. U nju su se ukljuile krajike i hrvatske partizanske jedinice ve organizirane u brigade, divizije i korpuse. Dolo je do velikog, kvalitetnog uspona NOB-a i stvaranja osloboene teritorije od Save na sjeveru do Jadranske obale na jugu i od rijeke Kupe na zapadu do doline Bosne i Neretve na istoku s Bihaem u sreditu, gdje su u neposrednoj blizini bili smjeteni V i CK KPJ. Narodnooslobodilaka vojska brojila je oko 150.000 boraca svrstanih u trideset sedam brigada, osam divizija, od kojih su pet bile svrstane u dva korpusa, a osim njih i etrdeset partizanskih odreda i vei broj bataljona i eta. S njom se moglo krenuti u krupne operacije u istona podruja zemlje - Hercegovinu, Crnu Goru, Sandak i istonu Bosnu, a zatim i u Srbiju, to nije bilo mogue u junu 1942. godine. Na slobodnoj teritoriji bila je izgraena narodna vlast, a osloboenje Bihaa stvorilo je uvjete da se sazove opejugoslovensko predstavniko tijelo koje bi znaajno pridonijelo uvrivanju politikih tekovina i afirmaciji narodnooslobodilakog pokreta u zemlji i inozemstvu, posebno u vladama i javnom mnjenju ratnih saveznika u antifaistikoj koaliciji.

Kapitalna promjena u procjeni jugoslovenskog ratita od strane njemake vrhovne komande dovela je 20. januara 1943. godine do poduzimanja snane operacije protiv Titove drave s ciljem da se uniti NOVJ i rukovodstvo NOP-a. Poslije uspjenih operacija saveznikih armija u sjevernoj Africi oekivalo se njihovo iskrcavanje na Balkan i trebalo je likvidirati NOVJ prije nego doe do invazije anglo-amerikanaca. U operaciji su uzele uee uz njemake i talijanske snage i ustako-domobranske i etnike s ukupno oko 105.000 vojnika, od ega 50 hiljada njemakih. Naprijateljske snage su s periferije slobodne teritorije krenule prema Bihau, da bi jedinice NOVJ potisnule na Grme i Pljeevicu i tu ih unitili. Preostale snage NOVJ trebalo je unititi u drugoj fazi operacije izmeu Bosanskog Petrovca - Livna - Jajca i Kljua. Tito je iz Ostroca, u blizini Bihaa, pratio poetak operacije i traio najpovoljniji izlaz iz situacije. Brzo je zapazio krupan nedostatak neprijateljskog plana i 29. januara sazvao Vrhovni tab u Drvaru i odluio, da se s Operativnom grupom divizija, Vrhovnog taba poduzme protuofanziva na podruje gdje su napadai najmanje oekivali - ka Hercegovini Sandaku, Crnoj Gori i s novostvorene slobodne teritorije krene preko Lima u Srbiju i ka Kosovu. Tokom zime i proljea 1943. godine odigrale su se dvije najdramatinije bitke u jugoslovenskom oslobodilakom ratu. NOVJ je izdrala najvea iskuenja i potvrdila vrijednost svoje ratne vjetine, a iznad svega politiku svijest, borbeni moral, humanost i solidarnost spaavajui oko etiri hiljade ranjenika u najteim zimskim, geografskim i borbenim uslovima. Borba za ranjenike tokom bitaka na Neretvi i Sutjesci spadaju u posebnu epopeju, rijetko vienu u ratovima, vanu za karakter NOB-a i Tita osobno. Primjedbe i kritike, da se Operativna grupa divizije Vrhovnog taba kod toliko premoi i udara koje su joj nanosile pet do est puta brojnije i neuporedivo bolje opremljene neprijateljske snage, padale su i u ratu i poslije rata pred sutinskim ciljem NOB-a i revolucije - borbe za ovjeka, u ovom sluaju ovjeka - borca te iste NOV, koja ga je spaavala i rtvovala se.

Natezanje sa saveznicima oko priznanja avnojevskih odluka

Da bi izborila prekretnicu na jugoslovenskom ratitu NOVJ je morala prihvatiti te velike bitke. Nov kvalitet u njenoj strategiji je, da nije prihvaala uzmicanje pred neprijateljskim ofanzivama. Preuzimanjem odsudnih bitaka NOVJ, koja je 1943. godine brojila 300.000 boraca, na balkanskom se prostoru izborila za ravnopravnog partnera saveznikim armijama. U bitki na Neretvi Tito je u svemu nadvisio njemako i talijansko komandovanje. Njemaki komandanti, koji su rukovodili operacijom u izvjetajima Vrhovnoj komandi Vermahta priznali su poraz i odali priznanje Titu i borcima NOVJ. U izvjetaju od 20. juna 1943. godine poslije bitke na Zelengori izvjestili su, da je tok borbi pokazao da su komunistike snage pod Titovom komandom odlino organizirane, vjeto voene i raspolau moralom koji izaziva uenje. IZGRADNJA NOVE DRAVE: Prvi zakljuci i direktive o stvaranju narodnooslobodilakih odbora na osloboenim teritorijama donijeti su na savjetovanjima u Stolicama. Principi i sadraj rada NOO

razraeni su u Foanskim propisima, a do izdavanja Septembarskih propisa dolazi avgusta 1942. u Glamou. U njima su potvreni postignuti rezultati i stav KPJ u stvaranju revolucionarne narodne vlasti i predvieno, da njen privremeni preraste u stalan karakter vlasti. U najznaajnije odluke u izgradnji nove drave uvrtena je ona o sazivanju zasjedanja i stvaranju AVNOJ-a, kao najvieg organa narodne vlasti. Na sjednici OK KPJ od 19. oktobra 1942. godine na Otrelju kod Drvara Tito je izrazio uvjerenje, da su sazreli uvjeti za formiranje AVNOJ-a. Imao je u vidu politiku delikatnost i negativno reagiranje saveznikih vlada, ali je bio uvjeren da e to prihvatiti veina naroda u Jugoslaviji. Na zasjedanju u Bihau 26. i 27. novembra 1942. godine predstavnici svih naroda Jugoslavije oblikovali su AVNOJ i udarili temelj novoj dravi, zajednici ravnopravnih naroda i narodnosti. AVNOJ i njegov izvrni organ nisu imenovani vladom, ali on je to faktiki bio. Tito se uzdravao od formalnog proglaavanja AVNOJ-a vladom imajui u vidu stav Kominterne. Na informaciju upuenu petnaest dana prije zasjedanja AVNOJ-a od Kominterne je primljen odgovor kojim se izraava neslaganje, da se u zemlji stvori nova vlada i odbaci kraljevska. Tito je opravdano oekivao, da Sovjetski savez pomogne da se ova svrgne zajedno s monarhijom. Podrku nije dobio, ali je kraj 1942. godine okrunjen vojnom i politikom pobjedom koju vie nisu mogli zanemariti okupatorski i kvislinki neprijatelji u zemlji, ni nai saveznici u antifaistikoj koaliciji. U prijelomnoj godini rata, na proljee i u ljeto 1943. godine dogodili su se veliki preokreti na saveznikim ratitima. Sovjetske armije poslije Staljingradske bitke i zarobljavanja njemake armijske grupe, izvele su najveu tenkovsku bitku Drugog svjetskog rata u rejonu Kurska i Orela i slomili kimu Hitlerovom ratnom stroju. Nastao je novi period rata, u sjeanjima i ratnoj literaturi simbolino nazvan Tenkovi su krenuli na zapad. U sjevernoj Africi, anglo-amerikanci krajem 1942. godine unitili su njemake ekspedicione snge, a u ljeto se iskrcali na Siciliji i pripremili desante u junoj Italiji. Pala je faistika vlada Musolinija, a 9. septemba Italija e kapitulirati. Sredinom 1943. godine, poslije uspjeno prebroene IV i V neprijateljske ofanzive, oruana borba u Jugoslaviji dostigla je iroke razmjere naroito u Bosni, Hrvatskoj, Sloveniji i Sremu. Horstenau, njemaki opunomoeni general u Zagrebu u svom izvjetaju od 22. juna 1943. godine oslikava situaciju u Hrvatskoj i Bosni i navodi da, Poglavnik i njegovi ministri stoje zbunjeni pred dogaajima i uzajamno se optuuju zbog bezizlazne situacije... zavladalo je oajanje i potpuna bezglavost ... bilo bi udo, ako bi se ovaj reim odrao jo nekoliko nedjelja. Tito, V i CK KJP su 15. jula 1943. godine analizirali saopenje o iskrcavanju Saveznika na Siciliju i posljedice koje ono moe imati za Jugoslaviju i ire na Sredozemlju, kao i bitke kod Kurska i Orela, koji su upravo bile u toku. Donijeta je odluka, da se nae snage pomjere iz istone Bosne, gdje su se nale nakon V. ofanzive, prema zapadnoj Bosni, blie Dalmaciji, Hrvatskoj i Sloveniji gdje su se nalazile talijanske okupacione trupe, ukupno devetnaest divizija. Raunalo se, da e one u sluaju kapitulacije s orujem pokuati se povui u Italiju. Toliki ratni plijen nije smio pasti ni u ruke njemakim snagama za koje se pretpostavljalo da e intervenirati, kada Italija ispadne iz ratnog stroja. Odlueno je, da se dijelom snaga sprijei ili uspori nadiranje njemakih trupa u dotadanju talijansku okupacionu oblast, a dijelom snaga razorua talijanske jedinice i ubrza razvoj oruane borbe, koja je ve bia u snanom zamahu. Zahvaljujui

pravovremenim pripremama kapitulacija Italije nije iznenadila V i jedinice NOVJ. Vodei uporedo bitku protiv njemakih trupa koje su nadirale, u septembru su jedinice NOVJ razoruale desetak talijanskih divizija, zarobile golem ratni materijal i oslobodile iroke prostore u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i zapadnoj Makedoniji. Osloboena je obala i otoci i u uspostavljen neposredan dodir sa saveznicima u Italiji. U ovom periodu rata izrasla je i mornarica NOVJ, vaan inilac NOR-a u cjelini, osobito u bitki za Jadran, gdje e se krajem rata rjeavati vana pitanja osloboenja zemlje i uspostavljanja naih zapadnih etnikih granica. U jesen 1943. godine Tito je teite ratnih operacija prenio na istok - prema Srbiji: Drugi korpus iz Crne Gore, Trei korpus iz istone Bosne i Petu krajiku udarnu diviziju iz zapadne Bosne, a oekivala se ubrzo i esta lika udarna divizija iz Hrvatske. Njemaki komandant Jugoistoka general fon Vajks uoava opasnost i upoznaje Hitlera, da zbog situacije u Jugoslaviji namjerava povesti borbu protiv Tita u velikom stilu, angairanjem svih raspoloivih snaga. Krajem 1943. godine i poetkom 1944. godine njemake snage izvele su vie krupnih, ali odvojenih operacija irom Jugoslavije - esta neprijateljska ofanziva. Na teritoriji Jugoslavije bilo je oko etiristotine hiljada okupatorskih vojnika i oko tristo hiljada kvislinkih, od kojih dvije treine ustakih i domobranskih snaga NDH. Jedini uspjeh koji su Njemci postigli bio je, da je Titov plan prodora u Srbiju bio odgoen za proljee 1944. godine. Tada e se oruana borba u Srbiji proiriti na sva podruja, formirati se nove brigade i divizije. U prvoj polovini 1944. godine samo u uoj Srbiji formirano je sedamnaest brigada, odnosno pet divizija. One e s operativnim snagama NOVJ, pristiglim iz istone Bosne i Crne Gore povesti u ljeto 1944. godine odluujue borbe za osloboenje Srbije, doekati snage Crvene armije kao dobro organizirane vojne sile i u oktobru 1944. godine otpoeti borbe za osloboenje Beograda. U cjelini razmatrano, jugoslovensko ratite u drugoj polovini 1943. godine izmjenilo je svoju fizionomiju dobivi nove dimenzije u saveznikoj strategiji. Dolo je do definitivnog preloma u korist NOR-a. Na II zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu 28. i 29. novembra 1943. godine potvreni su dotadanji rezultati NOB-a, stvorena fizionomija budue drave - federativne zajednice ravnopravnih naroda i narodnosti Jugoslavije. Prerastanjem AVNOJ-a u vrhovno zakonodavno i izvrno predstavniko tijelo Jugoslavije i Nacionalnog komiteta osloboenja Jugoslavije (NKOJ), kao organa sa svim obiljejima narodne vlade, Jugoslavija je dobila parlament i vladu u zemlji. Oduzet je status vlade izbjeglikoj vladi, a kralju je zabranjen povratak u zemlju. Odluke su znaile definitivnu pobjedu politike strategije Tita i KPJ. Stvoreni su svi uvjeti, da se pristupi konanom osloboenju zemlje i ostvari meunarodno priznanje NOR-a i revolucije. Vrhovni tab, CK KPJ, AVNOJ i NKOJ nali su se pred izborom prioriteta vojnostrategijskih, politikih i diplomatskih kako bi se NOB-a i revolucija privodila uspjenom zavretku i Jugoslavija zauzela zaslueno mjesto meu pobjednicima antihitlerovske koalicije. NA MEUNARODNO-POLITIKOJ SCENI: Na vanjsko-politikom planu najvea panja usmjeravana je na odnos saveznika prema NOB-i i etnikom pokretu Drae Mihailovia. Vojno su etnici bili potueni u bitki na Neretvi i vie se nikad nisu uspjeli oporaviti niti predstavljati ozbiljan vojni faktor na

jugoslovenskom ratitu. Zaplijenjeni etniki dokumenti potvrivali su suradnju Drae Mihailovia s okupatorima. Tito je u martu 1943. godine upoznao s njima Izvrni komitet Kominterne i vlada SSSR-a, nakon vie od godinu i po dana to je odbijala priznati NOP, obeala je pruiti maksimalnu politiku pomo i ozbiljnu materijalnu pomo. Zapadni saveznici su bili zavrili operacije u sjevernoj Africi i pripremali iskrcavanje u junoj Evropi. U februaru 1943. godine Vinston eril izrazio je elju za prisnijim dodirom s jugoslovenskim rukovodiocima. Vojne potrebe saveznikih armija u pripremi operacija zahtjevale su kontakt i podrku NOVJ, kao jedine realne vojne sile, ukoliko bi Balkan bio izabran za iskrcavanje na emu je eril insistirao. Britanska vlada pruala je punu podrku jugoslovenskoj izbjeglikoj vladi i njenom ministru vojnom Drai Mihailoviu, pa je Predsjednitvo AVNOJ-a sredinom aprila 1943. godine pozvalo saveznike, da upute u Jugoslaviju jednu komisiju koja bi provjerila nae optube protiv etnika i upoznala se sa stvarnim stanjem. Tokom aprila i maja 1943. godine stigle su prve vojno-promatrake grupe s prijedlogom britanske komande za Srednji istok, da uputi svoje predstavnike u Vrhovni tab NOV i POJ. Zajednika slubena vojna misija zapadnih saveznika s generalom Maklinom na elu stigla je u Vrhovni tab neposredno po kapitulaciji Italije, polovinom septembra 1943. godine. Maklinova misija, kao i one prethodnih grupa, imala je iskljuivo vojni mandat. Britanska vlada nije dozvolila da dobije politike akreditive kod Vrhovnog taba, jer bi to znailo priznavanje NOP-a. U oktobru, Maklin je htio saznati stav Vrhovnog taba u sluaju iskrcavanja manjim snagama na jugoslovensku obalu. Tito je odgovorio, da se takav postupak saveznika ne oekuje, da nema svrhe i da bi bio nedopustiv bez odobrenja NOP-a. Oekivao je, da e zapadni saveznici vriti pritisak da njihove vojne snage budu prisutne na jugoslovenskoj strani Jadrana i odluio je, da se pripremi vojno ali i politiki, odnosno da izgradi AVNOJ kao vrhovni organ dravne vlasti u Jugoslaviji. Bilo je sasvim izvjesno, da saveznici nee lako prihvatiti odluke AVNOJ-a, bio bi to poraz njihove dotadanje politike i Tito se nije sloio, da se od saveznika trai priznanje odluke donijetih u Jajcu. ekao je savezniku reakciju. Javio se eril iz Maroka 8. januara 1944. godine prvim pismom Titu. eril je istakao, da je Velika Britanija napustila Mihailovia, ali da kralja Petra II ne moe napustiti, jer ga je 1941. godine uzela pod svoju zatitu. Titov odgovor erilu, krajem januara, bio je vrlo obazriv, ostavio je otvorena vrata za daljnje razgovore, ali je dao do znanja da interesi zemlje o tom pitanju ne dozvoljavaju revidiranje odluka AVNOJ-a. eril je 22. februara 1944. godine u Donjem domu britanskog parlamenta zaokruio odnos prema Jugoslaviji. Odao je priznanje NOP-u i navjestio uklanjanje Drae Mihailovia, ali je i ovom prilikom insistirao na povratku kralja Petra II u Jugoslaviju.

Bratstvo i jedinstvo jedina istinska formula i princip

Ocjenjujui reakcije i drugih saveznikih vlada Tito je shvatio, da se SAD ne odriu ni Drae ni kralja, a Sovjeti izjanjavaju se protiv Drae Mihailovia, ali ne i protiv kralja. U rukovodstvu NOP-a nepovjerenje u savezniku politiku prema Jugoslaviji izazivali su i njihovi kontakti s HSS-om i Maekom. Pojedinci iz vrha HSS-a su nakon kapitulacije

Italije uspjeli u junoj Italiji stupiti u kontakt s HSS-ovcima, ranijim lanovima kraljevske vlade i preko ovih, sa saveznikim organima. Ve raniuje se osjeala naklonost saveznika prema Maeku i vostvu HSS-a. Ocijenjeno je da saveznici, posebno Velika Britanija, trae politiku snagu ili linost koja bi eventualno zamjenila potroeni ugled Drae Mihailovia i etnika. Proengleske struje u vostvu HSS-a teile su, da meu domobranstvom NDH ostvare svoj utjecaj i da Englezima ponude suradnju s namjerom, da ih pridobiju za intervenciju u Jugoslaviji. Zbog znaaja politikih procesa u Hrvatskoj pri Glavnom tabu NOV i PO Hrvatske i ZAVNOH-u boravio je lan Politbiroa CK KPJ i Vrhovnog taba Edvard Kardelj (kasnije su mu se pridruila jo dvojica lanova Politbiroa) s precizno dobijenim instrukcijama: HSS ne moe traiti nikakve privilegije u okviru NOP-a poto se suvie kasno pojavio na politikom popritu. Ne moe se dozvoliti, da politika organizacija HSS-a jaa izvan NOP-a... HSS se mora potiniti NOP-u. Radi aktivnosti HSS-ovaca Tito je preko britanske vojne misije otro reagirao kod saveznika i nakon toga nije bilo informacija o njihovim pregovorima. Zapadni saveznici nastojali su izolirati Srbiju od NOP-a i u njoj razvijati i ojaati snage Drae Mihailovia i time ucjenjivati Tita i NKOJ. Takav argument u svim daljnjim pregovorima trebalo je dezavuirati pobjedama u samoj Srbiji. O znaaju Srbije u predstojeim ratnim dogaajima veoma jasno se vidi iz Titove direktive s kraja 1943. godine... od razvoja prilika u Srbiji zavisit e daljnji razvoj dogaaja ne samo u Jugoslaviji, ve i na Balkanu. Trai od Glavnog taba NOV i PO Srbije redovito slanje izvjetaja o rezultatima koji se postiu u mobilizaciji i ustrojavanju jedinica NOV... kao i o pripremama za zavrne operacije protiv okupatorskih i Mihailovievih snaga, kako bi se saveznicima i itavom svijetu pokazalo, da se Srbija nimalo ne razlikuje od ostalih krajeva Jugoslavije... Oekujui skoru pobjedu, saveznici su tokom ljeta 1944. godine svojim posebnim emisarima obljetali Vrhovni tab i NKOJ, koji je boravio na otoku Visu. ef britanske vojne misije general Maklejn dostavio je Titu ponudu etnikih voa, da se sklopi privremeni sporazum o nenapadanju. Amerikanci su u susretima u NKOJ-u tvrdili, da Srbija nije za NOP. Stigla je i ubaieva ponuda iz Londona. Predviao je brzo povlaenje Njemaca s Balkana i predlagao, da se poduzmu odgovarajue mjere i obrazuje ujedinjena vlada. Ubrzo potom ministar vanjskih poslova Velike Britanije g. Idn poruuje, da je zabrinut to se odlae formiranje jedne ujedinjene jugoslovenske vlade. Sve navedeno dogaalo se u svega petnaestak dana u avgustu 1944. godine. Saveznici nisu pokazivali dobru volju i potivanje principa ravnopravnosti prema NOP-u, a Tito je bio nepopustljiv kada se NOP pokuavao dovesti u inferioran poloaj. Iz nastale situacije Tito je, kao i uvijek, izaao preuzimanjem inicijative u svoje ruke. Dogovori s Britancima su intenzivirani. Prihvaeni su pregovori sa ubaiem, jer je preko njega bilo mogue osigurati legalitet odluka II zasjedanja AVNOJa. ubai je prihvatio stavove NKOJ-a. Bio je svjestan, da jugoslovenska kraljevska vlada iza sebe nema ni priblinu snagu kakva je NOVJ, razvijene organe narodne vlasti s izabranim parlamentom kao to je AVNOJ, podrku veine naroda u zemlji i sve snaniji utjecaj na saveznike odluke o Jugoslaviji. Sporazum potpisan 16. juna 1944. godine na Visu izmeu Tita i ubaia predstavljao je potpuni uspjeh Titove politike o budunosti Jugoslavije. Meu ostalim, prihvaeno je da se sporno pitanje kralja i monarhije rjeava poslije osloboenja zemlje.

Tih dana na ratnoj sceni u Evropi zbivali su se krupni dogaaji. Nakon dugog zastoja u Italiji anglo-amerikanci su izvrili prodor i zauzeli Rim, iskrcali se s glavnim invazionim snagama u Normandiju i, konano, otvorili toliko oekivani Drugi front. Crvena armija je nastupila prema Podunavlju i Balkanu i oekivalo se, da uskoro iz Rumunjske izbije na jugoslovenske granice. Uzevi jedno s drugim, trebalo se pripremiti za nastupajue dogaaje i Tito ih fokusira svjestan, da e NOVJ imati odluujuu vojno-strategijsku i politiku ulogu u razrjeavanju odnosa sa saveznicima, kako s Istoka tako i sa Zapada. ZAVRNICA RATA: U zadnjoj godini rata oko Jugoslavije, njezinog prostora i budueg karaktera vlasti dramatino su se nadmetali nai saveznici. Prema opoj saveznikoj strategiji, njemaka balkanska grupacija bila je u odgovornosti sovjetskih armija koje su iz Ukrajine nastupale prema jugoistonoj Evropi, a one u Italiji anglo-amerikih snaga na Sredozemlju. Tito je uvidio, da se u ovom dijelu Evrope kompliciraju problemi i da se neposredno tiu Jugoslavije i pobjede NOB-a i revolucije. U susretima s erilom u Kazerti (Italija) i britanskim generalima komandantima na Sredozemlju i u Italiji raspravljano je o vojnim operacijama koje su anglo-amerike snage namjeravale izvesti u Istri i na Slovenskom primorju, kao podrku fronta u Italiji. Tito je prihvatio, da Vrhovni tab NOV i POJ osigura suradnju sa saveznikim snagama ako doe do iskrcavanja, ali da savezniki organi moraju potovati postojeu narodnu vlast NOP-a u tim oblastima. General Vilson, komandant Sredozemlja je smatrao, da se u Istri i na Slovenskom primorju treba uspostaviti saveznika vojna uprava, ako saveznike snage okupiraju tu oblast. eril se u potvrdu tome na zadnjem susretu obratio Titu i kazao, da se sudbina Istre i Slovenskog primorja moe rjeavati tek poslije rata na Mirovnoj konferenciji. Tokom susreta u Italiji, a posebno nakon Titovog povratka na Vis, kruile su vijesti da ukoliko bi Tito i NKOJ prihvatili susret s Kraljem i odobrili njegov povratak u zemlju, eril bi bio spreman prihvatiti da istra s Kvarnerskim otocima, Slovenskim primorjem i Benekom Slovenijom s Trstom mogu tvoriti jednu zasebnu federalnu jedinicu u novoj Jugoslaviji. Titu je bilo posve jasno, da je Britancima u prvom planu da vrate kralja Petra II u zemlju, a da je sve drugo magla koja treba prikriti pravi cilj. Iz dokumenata objavljenih poslije rata (erilova razmatranja desanta na Istru 1944. godine, Grand strategy) vidi se, da je Dalmacija trebala posluiti kao prostor na kojem bi se prikupilo 56 divizija s avijacijom kao podrkom i povele operacije za presjecanje njemakog povlaenja iz Italije. Stvarni cilj je bio, da se ne dozvoli da NOVJ prijee staru jugoslavensko-talijansku granicu i da se Rijeka, Istra s otocima i Slovensko primorje oduzmu Jugoslaviji. Sa Sovjetskim savezom postignut je sporazum o suradnji jugoslovenskih i sovjetskih vojnih snaga u zajednikim operacijama u sjeveroistonom dijelu Jugoslavije, a i pomoi koju e Sovjeti isporuiti NOVJ. Poslije beogradske operacije i Staljin i komandanti na frontu uvjerili su se u snagu i sposobnost NOVJ, da na svom frontu dri angairano njemake snage koje time ne mogu biti opasnost sovjetskoj armiji u operacijama u Maarskoj i Austriji. U susretima sa Staljinom u Moskvi u drugoj polovini septembra 1944. godine usaglaeno je, da e Crvena armija traiti odobrenje NKOJ-a za ulazak na teritoriju Jugoslavije gdje e operirati i da e pri tome potivati organe narodne vlasti. Titov zahtjev da Sovjeti potuju suverenitet Jugoslavije bio je potreban i radi njih, ali i

radi anglo-amerikih saveznika. Neposredni dogovori feldmarala Aleksandera, komandanta saveznikog fronta u Italiji s Vrhovnim komandantom Jugoslovenske armije maralom Titom u februaru 1945. godine rijeili su konkretna pitanja koordinacije u zavrnim operacijama kako bi se izbjegli nesporazumi u nastupanju dviju armija u Julijskoj krajini, ali nita vie od toga. Do kraja 1944. godine uspjeno su izvedene prve etape zavrnih operacija: konano je osloboena Srbija, Makedonija, Crna Gora, Dalmacija, veliki dio Bosne i Hercegovine i NOVJ je uspostavila svoj dio fronta od Drave do Jadranskog mora, ime je ustvari povezala saveznike frontove u Maarskoj i Italiji. Na konferenciji u Jalti poetkom 1945. godine prihvaen je realitet stvorene situacije na svakom od saveznikih frontova. NOVJ odnosno JA morala je u posljednjoj i odluujuoj etapi II svjetskog rata dokazati svoju sposobnost da rjeava ratne probelme na svom posebnom ratitu. To znai slomiti njemaku grupaciju koja se izvlaila s Balkana, a na zapadnim granicama i snage u Rijeci, Istri i Slovenskom primorju, koje su pripadale njemakoj grupaciji u Italiji, koje su erilu i generalu Vilsonu bile argumentom za iskrcavanje njihovih snaga u Istri. Jedino priznavanje NOVJ/JA kao saveznike antifaistike vojne sile i fronta koji je drala izmeu saveznikih frontova kao samostalnog ratita, osiguravalo je Jugoslaviji pozitivan ishod rata i priznanje izbora vlastitog politikog, drutvenog i dravnog statusa. Sa sovjetskim armijama na sjeveru, izmeu Save i Drave i angloa-amerikim na jugu u Dalmaciji i Istri, podjela zemlje na 50 : 50 posto bila bi injenica. Jugoslavenska armija e u proljee 1945. godine u posljednjoj ofanzivi primijeniti originalno strategijsko rjeenje. Dejstvima etiriju armija s linije fronta i sedam korpusa duboko u neprijateljskoj pozadini - u Bosni, Hrvatskoj i Sloveniji razbit e i zarobit preostale dijelove njemakih armija s Balkana, kao i s podruja Istre, Trsta i Slovenskog primorja zajedno s ostacima kvislinkih formacija. Meu izvedenim operacijama za konano osloboenje zemlje od posebne je vanosti transka operacija, iji je ishod bitno utjecao na ujedinjenje Istre i Slovenskog primorja s Hrvatskom i Slovenijom odnosno Jugoslavijom. Razvijanje i voenje openarodnog rata u Jugoslaviji uzdiglo je Josipa Broza Tita meu najvee vojskovoe Drugog svjetskog rata. Njegovo vojno djelo je primjer snanog proimanja ideja i ivotne prakse. Ono nadrasta vremenske koordinate u kojima je nastalo i ulazi u osnove suvremene naune misli o revolucionarnim i oslobodilakim ratovima. Svojom strategijom narodnooslobodilake borbe Tito i KPJ utemeljili su bratstvo i jedinstvo kao jedinu istinsku formulu i princip uspostavljanja ukupnih odnosa u buduoj dravnoj zajednici. Avnojska Jugoslavija je izgradila sve neophodne uvjete za ostvarivanje suvereniteta svakog od njenih naroda. Nijedan od njih nije imao nacionalnih kapaciteta, da u stvorenim odnosima na jugoslavenskim prostorima samo svojim snagama ostvari nacionalno djelo oslbooenja. Savremene rasprave na temu tko je koga oslobodio, poev od Beograda, pa Zagreba, Trsta i Koruke gube svaki smisao u svijetlu historijskih injenica Drugog svjetskog rata. (Kraj) Feljton u listu "Vijesti", izlazio od 9. do 13. maja 2010.