1

ASENKRON MOTORLARDA V / F ORANI TUTULARAK HIZ AYARI YAPILMASI

NDEKLER

SAYFA SAYFA

1 2

ASENKRON

MOTORLAR GENEL BLG

ASENKRON MOTORLARIN ALIMA PRENSB

SAYFA

ASENKRON MOTORLARDA V/ F ORANI SABT TUTARAK HIZ AYARI YAPILMASI

SAYFA

STATORA UYGULANAN GERLM FREKASININ DETRLMES

SAYFA SAYFA

13 13

DNAMK FREKANS DETRCLER 1 SENKRON KULLANMAK FREKANS DETRC

SAYFA

15

2 - ASENKRON FREKANS DETRC KULLANMAK

SAYFA

18

ASENKRON FREKANS DETRCNN

ASENKRON MOTORLA TAHRK SAYFA SAYFA 22 23 3 - SERBEST UYARTIMLI FREKANS DETRC 4 - YARI LETKEN ( TRSTR VEYA IZGARA AYARLI GAZLI REDRESRLER ) KULLANMAK

ASENKRON

MOTORLAR

GENEL BLG

GR Elektrik enerjisinin kural olarak fazl tasma ve datm A.C. motorlarn kullanlmalarnn balca nedeni olmutur. Elektrikle tahrik sisteminde kullanlan olduu iin nt ve seri karakterislikli ve ucuz , pratik pek ok eit A.C. motoru vardr. zellikle yaps basit tahrikte fazl asenkron motorlar kullanlr. motorun farkl iki yaps vardr. 1 - ) Ksa devre rotorlu ( Sincap Kafesli ) asenkron motorlar 2 - ) Rotoru sargl ( Bilezikli ) asenkron motorlar Bu iki tip asenkron motorun statorlarn tamamen gen olarak rotorlu balanabilen fazl bir sarg ayn , yalnz rotorlarn yap tarzlar farkldr. Normal olarak statorlarnda yldz veya mevcuttur. Ksa devre sincap kafesli ; asenkron motorun rotorunda ksa devre halinde A.C. eklinde retim , elektrikle tahrikinde geni lde

son derece kullanl olduundan dolay irili ufakl bir ok fazl asenkron motor

fazl datm sisteminde dengeli endktif bir yk tekil eder. Asenkron

bilezikli tip asenkron motorun rotorunda ise kural olarak yldz bal fazl dier bir sarg bulunur.

Her iki tip asenkron motorda fazl stator sargsnn ular ( giri ile k ) bir balant kutusuna bundan ayr olarak sadece rotoru sargl fazl asenkron motorun tanmtr. nk asenkron motorlarda gerekmektedir. Demek ki primer ebeke frekans ile birlikte ebeke gerilimi de ayn oran dahilinde olarak dk frekanslarda deitirildiinde motorun manyetik alan ve netice statordaki gerilim dmnn artmasndan dolay devrilme momenti ve yklenilebilirlik kabiliyeti sabit kalr. Aslnda Us = k * F1 * bantsndan anlalaca gibi manyetik alann deimesi iin U / f orann sabit olmas yldz bal olan rotor sargsnn sadece giri ucu bilezik ve fra takm zerinden dier bir balant kutusuna

devrilme momentinde bir miktar dme grlr. Endstride birok makinesi , deiik birka dnme says yada ou zaman srekli hz ayar yaplabilen motora ihtiya gsterir. Tahrik motorlarna olan bu talep tahrik makinelerine olan ihtiyac artrmtr. Elektrik enerjisinin retilmesi ile birlikte elektrik makineleri nem kazanmtr. Elektriin kolayca tanmas , istenildii zaman kullanlmas , elektrik makinelerin verimini dier makinelere gre yksek olusu , elektrikle alan makinelerin daha fazla kullanlmasn alamtr. Gnmzde endstride en ok endksiyon bulunmamas uygulamalarda makinelerinden kullanlan hareketli elektrik makinesi asenkron motorlardr. alma ilkesi bakmndan bu makinelere makinesi de denilebilir. Ucuz olmas , fra ve kollektrn nedeni olan ile az arza asenkron yaparak almalar retimleri daha doru sk akm akm kullanlmalarna sebep olmutur. Alternatif

motorlarn

makinelerine gre daha ucuz ama kontrol edilmeleri daha zor ve pahaldr. Bir asenkron makinenin devir says kontrol iin ( mil momenti sabit kalmak ) art ile dier asenkron makineye yada g elektronii elemanlarna ihtiya vardr. Gelimi birok ayar sistemi arasnda son yllarda endstride yaygn olarak kullanlan kontroll diyotlar ( tristrler ) asenkron motor hz ayar alannda hi kukusuz yeni bir r amtr.

ASENKRON MOTORLARIN ALIMA PRENSB Asenkron motorlar stator ve rotordan ibaret olup stator ve rotor zerine alan oluklara yerletirilen sarglardan oluur. Stator zerine yerletirilen sarglar ya gen eklindeki sarglardan yada yldz bal sarglardan olumaktadr. Stator sarglarndan geen akm alternatif akm olduundan manyetik devrede periyodik olarak deien alana alternatif bir alan meydana getirir. Bu alan denir. Bu alternatif alan fourier serisi ile yazmak

mmkndr. Alternatif alann her bir harmoniini iki dner alana ayrabiliriz. Bu dner alanlardan birisi saat ibresi ynnde dnyorsa dieri saat ibresi tersi ynnde dner ve her ikisinin de dn asal hz ayndr. fazl asenkron motorlarda birbirinden 120 derecelik farkl olan akmlar stator sarglarndan geerek adet alternatif alan meydana getirecektir. alternatif alann sadece birinci harmoniini dikkate alrsak alt adet dner alan meydana gelir. Bu alt adet dner alandan saat ibresi ynnde , de saat ibresinin tersi ynndedir. Bunlarn asal hzlar ayn olup Ws tir. Saa doru dnen dner alan akk olarak dnd taktirde sola dner alanlar arasnda 120 derecelik faz fark olduu iin bileke deeri sfr olur, ve motor saa doru dnen akk dner alann oluturduu moment ile saa doru dner . bu aklamadan anlalabilecei gibi stator sarglarndan geen akmlar Ws asal hz ile dner stator alan oluturur. Motora ilk gerilim uyguland anda motor duracaktr. ns hzyla

dnen stator dner alan durmakta olan rotor iletkenini ayn hzda keser ve rotor alternatif gerilimin olumasn salar. Bu gerilim frekans f1 olup bu deer ebeke frekansna eittir. Motor senkron devir saysnda dnseydi bu taktirde senkron devirde dnen stator alan rotor iletkenlerini kesmeyecekti. Son uta rotor sarglarnda alternatif gerilim meydana gelmeyecektir. Akm gemeyince dndrme asenkron momenti motorun de sfr olacaktr. Bu nedenle almas halinde rotor devir says senkron senkron devir saysn altnda olacaktr. Bu aklamadan anlalaca gibi motor halinde rotorun

devirde dnmesi mmkn deildir. Rotor senkron devirde daha kk olan ve yk ile deien devirde dner. Elektrik tahrik makinesidir. ile tahrikte geni bir Genellikle motor uygulama alanna sahip olan sabit devir sayl birlikte bir baz kullanlmakla asenkron motor esas itibariyle nt karekterislikli olarak

koullarn salanmas ile birlikte generatr olarak alabilirler. Asenkron motorlar e zamanl olmayan makinelerden , yani stator sarglarnn oluturduu dner alan hz ile rotorun dnme hz birbirinden farkldr. Rotor dnme hz motor almada asenkron hzdan kk , generatr almada ise senkron hzdan byktr. letme zellikleri bakmndan doru akm nt motoru ile boy lebilecek ekilde deilse bile srekli devir says ayar imkanna sahiptir. Bir, iki, ve ok fazl olarak imal edilebilirler. En fazla kullanlan motorlarn birisi yukarda da belirtildii gibi ksa devre rotorlu veya sincap kafesli asenkron motor ve de rotoru sargl veya bilezikli asenkron motorlardr. Bilezikli asenkron makinelerin rotor oluklarna genellikle fazl sarglar yerletirilir. fazl rotor sargs yldz olarak balanr ve yldz noktas dar kartlmaz . Mil zerine bal ve milden yaltlm bilezik rotor ile birlikte dner. Bilezikler zerinde sabit duran fralar yardm ile d kaynaktan gerilimi ve frekans deitirilebilen gerilim uygulanabildii gibi sarglara dardan direnci balayarak empedansa balanabilir. Rotor bileziklerine yol alam yol alam akm ve snrlayarak yol alam direnci g faktr kontrol yaplabilir. bu kontrol sistemi sincap

bytlebilir. Ayrca rotora frekans

Rotoru sargl asenkron makinelere uygulanan sarglar rotorda olduka yer kaplad iin

kafesli motora uygulanan hz kontroln den daha ucuzdur. Bununla rotor sincap kafesli motorlara gre statorlarnda dner alan bilezikli asenkron motorlardan daha az g elde edilir. Sincap kafesli asenkron motorlarn sincap kafesinkine benzedii iin oluturan sarglar vardr. Rotor ksa devre ubuklarnn oluturduu hacim motora bu isim verilmitir. Normal alma artlarnda rotor ubuklarnda endklenen gerilim 10 V altndadr. Bu yzden ksa devre ubuklar rotor sa paketinden yaltlmaz . Rotorda

yaltkan malzeme iin

yer kaplanmad iin

bu motorda birim hacime

den g bilezikli asenkron motorlardan daha fazladr. Bilezikli asenkron motorlarda rotorun sargl olmas ile bileziklerin getirdii ise avantaj devir saysnn kolaylkla ayarlanmasn kalk momentinin deitirilebilmesi stnln salar . Sincap kafesli makinede rotor says yerine ksa devre edilmi iletken ubuklarn bulunuu daha makinenin hem kalk momentini , hem de devir says ayar yapabilme yeteneklerini kstlamaktadr. Bu nedenle sincap kafesli makineler ok kalk momenti deimeyen ve devir says mmkn olduu kadar

sabit olan i makinelerinin tahrikinde kullanlr. Ancak yapm kolaylndan dolay bilezikli makineye gre iki kat daha ucuzdur.

ASENKRON MOTORLARDA V/ F ORANINI SABT TUTARAK HIZ AYARININ YAPILMASI GR:

Asenkron motorlarda normal alma blgesinde dnme says sabit kalmaktadr. Endstride birok i makinas , deiik birka dnme says ya da ou zaman srekli hz ayar yaplabilen motorlara ihtiya gsterir. Ayrca hava kirlenmesi nedeni ile elektrik motorlu tat aralarnda, yakt bataryas almak ve elektrik motorunun kullanlmas ngrlmektedir. Asenkron motorun ucuz olmas fra ve kollektorunun bulunmamas nedeni ile az arza yaparak alma olanann bulunmas, bu motorlarn yaygn olarak kullanlmasna ve hz ayarnn gene asenkron motorlar yardm ile yaplmasna yol amtr. Gelitirilmi birok ayar yntemi arasnda son yllarda endstride yaygn olarak kullanlan kontrollu diyotlar ( Tristr ) asenkron motorlarn hz ayar alannda , hi kukusuz yeni bir uygulama alan amtr. Elektrikle tahrikte nemli bir uygulama alanna sahip bulunan fazl asenkron motor esas itibariyle nt karakteristikli sabit devir sayl bir tahrik makinasdr. letme zellikleri bakmndan her ne kadar doru akm nt

motoru ile bot lecek boyutta deilse de kademeli ve srekli devir says ayar imkanlarna sahiptir. Bu nedenle devir says ayar istenen baz tahrik sistemlerinde de kullanlmaktadr . ASENKRON MOTORLARDA HIZ AYAR LKELER Asenkron motorlarda hz ayar ilkeleri aadaki gibi sralanabilir. 1-) Statora uygulanan gerilim frekansnn deitirilmesi 2-) Statora uygulanan gerilim deerinin deitirilmesi 3-) Stator sargs kutup saysnn deitirilmesi 4-) Rotora balanan direncin deitirilmesi 5-) Rotor sarglarna d kaynaktan uygun gerilim uygulanmas

STATORA UYGULANAN GERLM FREKANSININ DETRLMES Bir asenkron motorun senkron hz yada stator sarglarna uygulana gerilimin frekans f gre aadaki balant ile verilir. n = 60*f p o halde asenkron motorun senkron hz belli bir p kutup saysnda stator gerilimin f frekans ile deitirilip kontrol edilebilir. Frekans deitirerek V /f oran yaklak olarak sabit yaplan hz kontrolun da asenkron motorun momentinin maksimum deerinin sabit kalmas salanr. Bu ama iin teorik bota alma hz ve kutup says 2p olduuna

tutulur, gerekten statora uygulanan gerilim endklenen E E = K*f * dr. Moment ise : endklenen gerilim ise : ( K sabit )

V ; yaklak olarak statorda ~ E Statorda

gerilimine eit kabul edilebilir. V

M = * *sin *I ve maksimum moment iin : I = E X I= E

K*f *(L +Lr) M= K ( E ) sin f

olarak verilir. Buradan momentin maksimum deerinin yaklak olarak sabit kalmas iin E / f nin yada ( ) in sabit kalmas gerekir. O halde statora uygulanan gerilim kaynann frekansn deitirerek hz ayar yaplrken , gerilim V / f oran sabit tutulur ve ylelikle momentin maksimum

deeri sabit tutulmu olur. Bu ama iin statora uygulan gerilim kayna zel bir gerilim kayna olmaldr. Bu zellikte olan gerilim kaynaklar su yollarla elde edilir. a) Hz deitirilebilen bir senkron generatrn uyarma akm sabit tutulursa V / f oran sabit tutulmu ve ayn zamanda V geriliminin frekans da ayarlanm olur. b) Son zamanlarda gelitirilmi olan tristrl zel inverterler kullanlarak hem V geriliminin frekans deitirilir ve hem de V / f de sabit tutulur. c) Rotoru sargl asenkron motorun rotor gerilimi de frekans deitirilebilen bir gerilimdir ve hz kontrol unda kullanlabilir. Asenkron motorun bu yntemle yaplan hz kontrol ve momentin maksimum deerinin sabit tutulmas , doru akm serbest uyarmal motorunun Ward Leonard dzeni ile hz ayarna benzemektedir. ekil 1 de stator ile yaplan hz kontrol una ilikin M=f(n) frekansnn deitirilmesi karakteristii gsterilmitir.

ekil 1 Asenkron motorun stator gerilimi frekansnn deitirilmesi ve V /f in sabit tutulmas halinde moment -dnme says karakteristikleri Hz deitirilebilen bir senkron generatr yardm ile asenkron

motorun V / f oran sabit olmas koulu altnda hz kontrolu pratikte byk bir uygulama alan bulmaz. nk her asenkron motor iin hz ayarlanabilen bir asenkron generatre ihtiya vardr. Asenkron motorun bu yolla hz kontrolu yaplrken , te yandan hz kontrol edilen bir tahrik makinesi zorunluluu domaktadr. Bununla beraber gemilerde pervaneleri salanmak buhar trbini ile alan baz

tahrik eden sincap kafesli asenkron motorlar , hz

ayarlanabilen buhar trbinin tahrik ettii senkron generatre balanabilir. Bylece asenkron motorun hz ayar yaplabilir. Sincap kafesli asenkron motorlar ucuz ve az arza yaptklarndan ou zaman deiken frekansl kaynaklar pahal olsa da frekans deitirerek yaplan hz kontrolu uygulama alan bulabilmektedir. Ayrca rzgar tnellerinde uak modellerini kontrol etmek iin yksek hzl sincap kafesli asenkron motorlar kullanlr. Bunun iin statora 50 Hz e gre yksek frekansl gerilim uygulanr. Statora uygulanan gerilim frekansn deitirilmesinde asenkron motorun senkron hz belirli bir p kutup saysnda stator gerilimin f frekans ile deitirilip kontrol edilebilir. Normal ykleme snrlar iinde kalmak koulu ile kontrol edilen devir says yk momentinden bamszdr.

10

ekil 2 Asenkron motorda gerilim frekans parametre olmak zere momentin devir says ile deimesi Asenkron motorlarda frekans deitirerek yaplan hz kontrolunda , asenkron motorun devrilme momentinin deerinin sabit kalmas salanr. Bu ama iin V / f oran sabit tutulur. Buradan M(max)=( V ) f olduu hatrlanr.

V / f bydke

ile devrilme momenti arasndaki bu balantdan dolay frekans uygulan gerilimin etkin deeri deimezse devrilme momenti ak younluu azalr. Ayn ekilde sabit tutulmas dk

klr. Yani hava aralndaki saknca yaratr. Oysa deerine

hzlara indike de devrilme momenti ykselir. Bu ise stator artmas gibi bir devrilme momentinin yani frekans

f2 f1

= u2 u1

olacak ekilde bir u stator gerilimi kar drp moment hz karakteristiklerini hz dtke sola doru paralel olarak kaydrmak motorun hzn senkron hzla sfr deeri arasnda deitirmek mmkn olur. Buradan grld gibi asenkron makineye uygulanan gerilim ve ya akmn frekansn deitirerek yaplan hz kontrolu hem geni bir kontrol aral salamas hem de hz kontrol blgesinde devrilme momentinin sabit tutulmasna olanak verdiinden en uygun yntemdir. Pratikte bu hz kontrol ynteminin salad g elektronii devreleri, besleme biimlerine gre iki gruba ayrlrlar. a) Dorudan ebekeden evirici b) Dolayl olarak ebekeden evirici a)Dorudan ebekeden evirici adndan anlalaca gibi birinci gruba dahil olup bir frekanstaki giri gerilimini baka bir frekanstaki deien gerilime evrilir. Dier frekans eviricilere gre en nemli fark bu gerilim ve frekans deitirme ilemi giri gcnde dorudan yaplmasdr. evirme ilemi, tristr gerekleir. elemanlarnn uygun tetiklenmesi ile

11

Frekans eviricinin alma ilkesi istenen frekansta k gerilimi oluturacak ekilde anlarda balanr. ise istenen kapsar. kta elde edilen frekans ebeke frekansnn altndadr. Bu nedenle dk devir saylarnda almak sz konusudur. Dolayl olarak kullanlan frekanslarda alma dalga eklinin eviricilerde dolayl olarak kare eklinde olmas dk asenkron giri geriliminden dayanr. Bu yararlanarak tristrlerin uygun tetiklenmesine amala eviricinin her fazna

birbirine zt paralele bal iki tane fazl tam dalga kontrollu dorultucu Bu dorultuculardan biri k akmn yar periyodunda , dieri frekansta k gerilimi temel bileen yannda harmonikleride negatif yar periyodunda dorultma ve evirme modunda alarak

motorlarda olumsuz etki yapar. Bundan dolay faz iin toplam 36 tristr kullanldndan maliyet asndan olumsuz oluu byk gl motorlarn dk hzlarda kullanlmas hali iin uygundur.

ekil 3 50 Hz lik sabit frekansl

alternatif gerilim kayna kullanarak

deiken frekansl (0-40 Hz) bir gerilim kayna veren cycloconverter dener dorudan frekans deitirici ile asenkron motorun ayar

12

Beslemesi dolayl olarak ebekeden salanan rekans eviriciler ekil 4 de grld gibi drt ksmdan oluur. 1- Dorultucu 2- Ara devre 3- evirici 4- Kontrol nitesi

Dorultucu

Ara Devre

Evirici

Motor

Kontrol nitesi

ekil 4 Frekans eviricinin alma ilkesi Frekans eviriciler kullanlan ara devre tipine gre iki ana grupta toplanabilir. Ara devre sadece seri bir endktanstan oluuyorsa evirici akm ara devreli olarak tanmlanr. Dorultucu tarafndan motor akmnn kontrol edildii bu dzen bir motorlu tahrik sistemleri iin elverilidir. Akm a) Akm ara devreli b) Kontrollu dorultucu ile denetlenebilen gerilim ara devreli c) Doru akm kyc ile denetlenebilen gerilim ara devreli d) D.G.M. lu sabit ara devreli ara devreli eviriciler alan zayflama blgesinde kullanlmaya uygun deildir.

13

zellik

Akm ara dev reli f< 5 Hz te fazla iyi iyi iyi olanaksz Ek dev re gereksiz

Gerilim ara Gerilim ara St. Gerilim ara dev . (kontr. Do.) dev . (D.A kycl) dev . (DGM) f< 5 Hz te fazla kt orta orta olanakl f< 5 Hz te fazla kt orta orta olanakl minimum ok iyi ok iyi ok iyi olanakl

Salmn momentleri Ar ykte kalk Ani ykte dav ran Kontrol hz ebeke kesintisinde ksa sreli alma Frenleme

ek ev irici v eya frenleme direnci gerekli

G faktr

0-0,9 frekans 0-0,9 frekans v e yke bal v e yke bal

yaklak bir

yaklak bir

ok motorlu tahrik sistemine uygunluk

uygun deil

uygun

uygun

uygun

Tablo 1 de eitli frekans eviricilerin karlatrlmas yaplmtr. Asenkron ve senkron motorlarda 50 Hz lik frekansla erieli bilecek maksimum devir says 3000d/d dr. Halbuki baz tezgah ve makinelerde ; rnein marangoz tezgahlar ve delme makinelerinde ok daha yksek devir saysna ihtiya vardr. Buna karlk baz tahriklerde de ; rnein hadde tesisleri , tama yollar , seri halinde alan baz tezgahlar , matbaa ve tekstil makinelerde dk devir saylar kullanlr. Asenkron ve senkron motorlarn primer ve stabil olarak ayarlamak mmkndr. Yksek hzl tezgahlarda 150/300 Hz , hadde ve gemilerin tahrikinde 15/60 Hz arasnda deien frekanslara ihtiya Dk hzl tahriklerde de 5 Hz lik frekanslar kullanlr. Asenkron motorlarn yklenilebilirlik kabiliyetinin devir says ayarnda ou primer zaman ebeke deimemesi istenir. Bu ise duyulmaktadr. ebeke frekansn deitirerek devir saylarn geni bir alan iinde iki ynl shhatli bir ekilde

frekans deitirirken manyetik lann sabit tutulmas ile gerekleir. Bilindii gibi asenkron motorlarda : V =c * f * bants geerlidir. Buna gre manyetik alann

deimemesi iin ;

14

V f

=c * = sabit

orann sabit kalmas gerekir. Buradan primer ebeke frekans ile birlikte ebeke gerilimi de ayn manyetik oran dahilinde deitirildii taktirde , motorun devrilme momenti ve yklenilebilirlik alan ve netice olarak

kabiliyeti sabit kalr. Aslnda dk frekanslarda stator gerilimi dmnn artmasndan dolay devrilme momentinde bir miktar dme grlr.

ekil 5 ebeke frekans ve gerilimin ayn oran kabilinde deitirildii asenkron motorlarda n= f(M) karakteristikleri ekil 5 de primer ebeke frekans ve ebeke gerilimini birlikte ayn oran dahilinde deitirildii bir asenkron motorda ayar karakteristii gsterilmitir. fazl asenkron ve senkron motorlarn primer ebeke frekansn deitirerek devir says bu ayar dinamik en fazla ve statik frekans kullanlan frekans deitiricileri deitirme gerektirir. Aada maksatla elde edilen (n = f(M) )

sistemleri ele alnacaktr. DNAMK FREKANS DETRCLER Uygulamalarda , fazl asenkron ve senkron motorlarn devir saylar ayar iin dinamik frekans deitirici olarak daha ok senkron ve

15

asenkron

frekans deitiriciler (motor

ve generatr gruplar )

ile serbest

uyartml frekans deitirici kullanlr. 1-) Senkron Frekans Deitirici Kullanmak senkron ve asenkron frekans deitiriciler daha ok yksek gl tahriklerde ; rnein gemiler , seri halinde alan makineler ve hadde tesislerinde kullanlr. zellikle dk frekans doneleri iin uygundur. Gemilerde frekans deitirici olarak byk gl bir senkron alternatr ile tahrik makinas olarak devir says geni snrlar trbini kullanlr. Trbine gnderilen buhar iinde ekonomik olarak deiebilir bir s kuvvet makinas ; ounlukla bir buhar ounlukla ksldka devir says ile birlikte alternatrn frekans ve bir netice geminin pervanelerini tahrik eden senkron ve asenkron motorlarn devir saylar der. Trbinin devir saysn deitirirken alternatrn ikaz sabit tutulursa frekansla birlikte gerilimi de ayn oran dahilinde deiecei iin devrilme momenti yaklak olarak Sanayide ok sayda sabit kalr. senkron esas tahrik motorunun

seri halinde alan makineler ve hadde tesislerinde stator veya

tahrik motorunun devrini birlikte kontrol etmek iin fazl

frekans deitiriciyi tahrik etmek zere belirli glere kadar rotorundan beslenen

kolektrl nt motor ( Schrage-Richter

motoru ) byk gler iin kural olarak WARD- LEONARD tahriki kullanlr.

16

ekil 6 W-L Ayar sistemi ile ayar edilen byk gl bir senkron frekans deitiricinin esas balant emas ekil 6 da frekans deitiricinin tahrik makinesi olarak fazl asenkron emas WARDLEONARD sisteminin kullanld byk gl bir senkron deitiricinin motorlar (esas tahrik motorlarn ) iine alan esas balant balant emasnda FD senkron frekans gsterilmitir. Bu

deitirici , TM2 bunun tahrik makinesi ,TM1 de D.A. kontrol generatrn tahrik makinesi , D ikaz dinamosu , M1 , M2 , M3 , devir says ayarlanan fazl asenkron motorlar (esas tahrik motorlar ) dr. Byle bir tahrik sisteminde FD nin gc tahrik motorlar gleri toplamna eittir. Tahrik makinesi olarak bir s kuvvet makinesi kullanlmas halinde %500 ne ular. Bu nedenle byle bir ayar sisteminin verimi dk, tesis ve iletme giderleri yksektir. Buna karlk ayar aral olduka geni ayrca ayar srekli ve stabildir. Alternatrn devir says ve frekans deitirilirken ikaz akm sabit tutulmak suretiyle fazl asenkron ve senkron motorun devri geni bir alanda deiirken devrilme momenti yaklak olarak sabit kalr., yklenilebilirlik kabiliyeti deimez. ayar sisteminin toplam gc esas tahrik motorlar

toplam gcnn %300 ne , WARD-LEONARD sistemi kullanld taktirde

17

ekil 7 fazl bilezikli tip asenkron makinenin frekans deitirici olarak kullanlmas 2-) Asenkron Frekans Deitirici Kullanmak fazl asenkron motorlarn kademeli ve srekli devir says ayar iin asenkron frekans deitiriciler de kullanlr. ekil 7 de asenkron frekans deitirici olarak kullanlan fazl bilezikli bir asenkron makinenin esas balant emas gsterilmitir. Burada FD asenkron

frekans deitirici , TM tahrik makinesi , M devir says ayarlanan motordur. Frekans deitirici , tahrik makinesi tarafndan dner alan ynnde ;

ntm = 60 *f =nsfd
p senkron devir says ile dndrlrse sekonder frekans

f2fd= f1m ;

dner alana zt ynde ise nsfd hzile tahrik edilirse f2fd = f1m = 2f1 olur. Buradan frekans deitiricinin devir says + nsfd ile - nsfd arasnda deitirilerek f 2fd sekonder frekans 0 ila 2f1 arasnda ayarlanr. Asenkron frekans arasnda ; deitiricinin sekonder ve primer frekanslar

f 2fd = f1

nsf ntm nsf

bants yazlabilir. Frekans deitiricilerin sekonderinden beslenen esas tahrik motorunun bota ideal devir says ise ;

n = f2fd nsm = nsfd - ntm f1 nsfd

n sm

olur.

18

Bu

denklemlerde

nsm

esas

tahrik

motorunun frekans

f1

ebeke

frekansndaki

senkron devir

saysdr.

Asenkron

deitiricilerin

sekonder gerilimi frekansla orantl deitii iin devir says ayarlanan M tahrik motorunun dner alan ve devrilme momenti yaklak olarak sabit kalr. Asenkron frekans deitiricileri g kayplar hesaba katlmad taktirde esas gler iin ; Pm = Pfd + Ptm bants yazlabilir. Buradan M tahrik motoruna dner alan gc ile tahrik verilen g frekans gc deitiricinin stator makinesinin mil

toplamna eittir. Dier taraftan bilindii gibi kayplar hesaba katlmad taktirde bir asenkron makinenin stator dner alan gc ile rotor mekanik gcnn dndrme momentine gre ifadeleri ; P fd = 2 *nsfd Mfd , 60 Pm = 2 *nm 60 P tm = 2 * n tm 60 Mfd

olum glerin bu deerleri nceki formllerde yerine konursa ; Mm = 2 ( nsfd ntm ) 60 Mfd

bants elde edilir. Bu denklemler ile frekans deitirici ve devir says ayar edilen M tahrik motoru momentleri arasnda ; Mfd = nsm nsfd Mm

bantsna ulalr. Bu denklem , frekans deitirici dndrme momentinin motor milinde ki yk momenti ile orantl deitiini , ayarlanan sekonder frekansna bal olmadn gsteren nemli bir neticedir. ekil 8 de yk momentinin sabit deeri iin esas glerin ( P, Ptm Pm glerinin )

f2fd / f1 frekanslar oranna bal olarak deiimleri

gsterilmitir. Frekanslar orannn 0 ile 2 arasnda deien ayar alan iin ; Pfd = Ptm = Pm/2 olup tesisin toplam gc tahrik motoru gcnn 2 katdr. Bu bakmdan asenkron frekans deitirici kullanmak senkron frekans deitiriciye gre daha avantajldr.

19

ekil 8 Yk momentinin sabit deeri iin asenkron frekans deitirici kullanarak devir says ayarnda glerin deiimi Tahrik makinesi olarak, srekli devir says ayar iin belirli glere kadar ayn ebekeden beslenen fazl kolektrl alternatif akm nt motoru byk glerde WARD-LEONARD tahriki kullanlr. Kademeli devir says ayar ile yetinildii taktirde , tahrik makinesi kural olarak ok kutup saysna haiz fazl k.d. rotorlu bir asenkron motordur. ekil 9 da WARD-LEONARD sistemiyle tahrik edilen byk gl bir asenkron frekans deitiricinin esas balant emas gsterilmitir. Bu balantnn normal balantdan olan fark , rotorun f1 frekansl ebekeye balan , statorun ise sekonder olarak kullanlmasdr. Bu balantda vantl gcn yannda, gerek Fd gerekse M tahrik motorlar dner alanlar iin lzumlu statora aktarlr. Burada sekonder frekans ayarlanr. Skunet durumunda yine FD nin devri deitirilerek reaktif g FD nin rotorundan

f2fd = f1 dir. Sekonder frekansn f1

stnde daha

byk bir deere ayarlamak iin frekans deitirici rotor

20

dner alan ynnde daha kk frekanslar iin rotor dner alanna zt ynde evrilir. Byle bir ayar sistemiyle tahrik motorlarnn devir saylar birlikte shhatli ve stabil olrak geni bir alan iinde ayarlanabilir. Ayar oran 10:1 hatta 12:1 e kadar kar. ekil 9 daki montaj eklinde alan iin tesisin toplam 0 ile 2 f1 arasndaki frekans ayar dolay bu ayar sisteminde

gc devir saylar ayarlanan esas tahrik

motorlar toplam gcnn 4 katdr. Bundan kurulu ve iletme maliyetleri olduka yksektir.

EKL 9

WARD LEONARD ayar sistemiyle tahrik edilen bir asenkron

frekans deitiricinin esas balant emas ASENKRON FREKANS DETRCNN ASENKRON MOTORLA TAHRK Kademeli devir saysnn yeterli olduu tahriklerde asenkron frekans deitirici kutup says deiebilen devirli ) k.d. rotolu bir senkron motorla tahrik kural olarak

( iki , , veya drt

edilir. Burada asenkron

tahrik makinesi iin iki farkl besleme ekli mmkndr.:

21

a) Dorudan doruya primer ebekeden besleme b) Frekans deitiricinin sekonderinden besleme ekil 10 da her iki besleme ekline ait esas balant gsterilmitir. emalar

ekil 10 Asenkron frekans deitiricinin a) Primer ebekeden b) Sekonder ebekeden beslenen asenkron motorla tahriki lk olarak ilk balant sekli ett edilirse katlmad taktirde fazl TM asenkron frekans deitiriciyi bota senkron devir says ile : Kayplar hesaba tahrik makinesi asenkron tahrik eder. Asenkron

frekans deitirici ve asenkron tahrik makinesinin ift kutup saylar sra ile Pfd ve Ptm ile gsterilirse her iki makinenin senkron devir saylar :

nsfd = 60 f1
Ptm Olup

ve

nstm = 60 f1
Ptm

bota yaklak nstm devir says ile evrilen frekans deitiricinin

dn ynne bal olrak sekonder ve primer frekanslar arasnda :

f2 = ( 1+(-) Pfd ) f1 Ptm

bants elde edilir. Buna gre devir says ayarlanan M tahrik motorunun ( veya tahrik motorlarnn ) bota ideal devir says :

nm =( 1+(-) Pfd ) nsm

22

Ptm olur. Burada

nm

tahrik

makinesinin

f1

frekansl

ebekeye

direkt

balantsndaki - senkron devir saysdr. TM tahrik makinesi asenkron frekans deitiriciyi dner alan ynnde eviriyorsa yukardaki denklemlerde parantez iindeki iaret dner alana zt ynde tahrik ediliyorsa + dr. Asenkron frekans deitirici tek devreli kd rotorlu bir asenkron motorla tahrik edildii taktirde devir says kademesi , kutup deitirme says k olan ok devirli bir asenkron motorla tahrik halinde 3k+1 devir says kademesi elde edilir. rnein ift kutup says Pfd =1 olan bir bir asenkron frekans deitirici ift kutup says Ptm =2 olan tek devirli

asenkron makine ile tahrik edilirse elde edilen devir says kademeleri

nm / nsm = 0,5 - 1 - 1,5 olur. ift kutup saylar 2 ve 4 olan ift devirli bir
asenkron tahrik makinesi kullanldnda nm / nsm = 0,5 0,75 0,875 1 1,125 1,25 2 devir says kademesi elde edilir. imdi ekil 10daki ikinci balant ele alnrsa : Bu ikinci balant eklinde TM tahrik makinesi asenkron frekans deitiricinin sekonderinden beslenmektedir. Kayplar hesaba katlmad taktirde bu balant eklinde esas gler arasnda : Pfd + Ptm = P2fd = Pm + Ptm veya Pfd = Pm = P2fd - Ptm Bants yazlabilir. Dier taraftan Pfd = 2 nsfd Mfd 60 Pm = 2 nm 60 P2fd = 2 ( nsfd ntm ) 60 Ptm = 2 ntm 60 Mfd dir. Mfd Mm ve ;

23

Bu bantlardan nm , tahrik makinesinin devir says olup , ayet tahrik makinesi frekans deitiriciyi dner alan ynnde eviriyorsa ntm pozitif , dner alan ters ynde eviriyorsa negatiftir. nceki denklemlerden asenkron frekans deitiricinin dndrme momentleri iin Mfd = f2

nsm M

f1 nsfd
bants bulunur , ve devir says ayarlanan M tahrik motoru milindeki yk momentinin sabit kalmas halinde : Mfd = f2 f1 bants 60 P1m 2 nsfd yazlabilir. Mfd nin bu deeri nceki denklemlerde yerine

konulduunda : P2fd = ( f2 ) * P1m ve Ptm = (1- f2 ) f2 P1m

f1
bantlar elde edilir.

f 1 f1
ekil 11 de sabit kalan kren moment yk karakteristii halinde

ekil 10 b deki ayar balants iin Pm , Pfd , ve Ptm glerinin f2 / f1 frekanslar oranna bal olarak bu deimeleri gsterilmitir. orann 0 ile 2 snr deer arasndaki

24

ekil 11 , ekil 10 b deki kaskat balant ile deiimi

sabit moment altnda devir

says ayarnda Pm , Ptm , P2fd glerinin frekanslar oranna bal olarak

3 - Serbest Uyartml Frekans Deitiriciler Kullanmak Serbest uyartml frekans deitirici esas itibariyle bir tarafnda bilezik , dier tarafnda komtatr ve zerinde veya alt adet fra takm bulunan bir doru akm endvisinden meydana gelir. Statorun zerinde serbest ikaz sargs bulunur. Endvi sargsnn ular normal olarak kollektr dilimlerine ve bu sargnn aralarna 120 derece E faz farkl noktas da bileziklere baldr. Bu yapda bir doru akm endvisi , frekans transformatr olarak kullanlabilir. Bilezikler , en genel halde srekli veya kademeli olarak ayarlanabilen fazl bir transformatr zerinden ebekeye baldr.

f1 frekansl fazl

ekil 12 serbest uyartml frekans deitiricinin esas balant emas

25

Frekans deitiricinin sekonderini oluturan komtatr zerindeki fralarda devir says ayar edilebilecek asenkron motora baldr. Bu yapda bir endvi komtatr ve fralar sistemiyle birlikte fralardaki gerilim sabit kalmak koulu ile frekansn geni snrlar arasnda deiimini mmkn klar. Frekans deitiricinin endvisi transformatr ve bilezikler zerinden

f1

frekansl

ve

fazl

ebekeden beslenirse

endvi

sargsndan geen fazl akmlar rotora nazaran :

nsfd = 60 f1
Pfd hzyla hareket eden bir dner alan endvi sarglarnda meydana getirdii meydana getirir. Bu dner lalnn EMK dalgas komtatre gre

ayn hzla hareket eder. Eer endvi sabit tutulursa bu taktirde komitatr zerindeki sabit fralarda fine f1 frekansl fazl bir gerilim sistemi

elde edilir. ayet endvi dner alan hz ile dner alan ynnde evrilirse elde edilen gerilim sisteminin frekans sfr , ayn hzla ve fakat dner alan zt ynde evrilirse ile - nsf 2 f1 olur. Demek ki tahrik motorunun devri + nsf sekonder gerilimini deeri sabit ayarlanabilir. Frekanstan ayar transformatr ile

arasnda deitirilmek suretiyle 0 ile 2f1 genlii

kalmak suretiyle frekans bamsz olarak deitirilebilir.

arasnda ise TR

gerilimin

Serbest ikazl frekans deitiricide gerek frekans deitirici ve gerekse besleme transformatr devir says edilecek motor byklnde , fakat frekans deitiricinin srtnme ve vantilasyon ayar edilecek M tahrik kayplarn karlamaya TM tahrik makinesi ise sadece

yeter byklkte ufak gl bir makinedir. Bu faydasna karlk serbest ikazl frekans deitiricinin g alan snrldr. Belirli glere kadar ina edilip kullanlabilmektedirler. 4 Yar letken ( Tristr Veya Izgara Ayarl Gazl Dearj Redresrleri ) Kullanmak

26

G tarzlarnda

elektroniinde

zellikle transistr ve tristrlerin yap

elde edilen son gelimeler ; verimleri yksek ve son derece

ucuz olan bu statik cihazlarn doru ve alternatif akml bir ok tahrik ve ayar sistemlerinde geni lde kullanlmalarna vesile olmutur. Bu ayar redresrleri doru akml tahrik ve ayar sistemlerinden baka , fazl asenkron motorlara yol verme , devir says ayarnda ve koruma ilerinde de kullanlmaya balanmtr. Bunlarn kren iletimi , gemiler ve eitli i makinelerinde her an rastlamak mmkndr. Tristr ve gazl dearj tpleri , redresr olarak alternatif akm doru akma , ondlr olarak zgara veya kap ayarl frekansnn stnde daha doru akm alternatif akma evirme iini grdklerinden baka frekans transformatr olarak da kullanlmaktadr. Bu yar iletkenlerle ebeke frekansn dorudan yksek bir frekans elde etmek iin nce doruya daha kk bir frekansa , drmek mmkndr. Fakat ebeke alternatif akm bir redresr grubu ile doru akma evirmek , bundan sonra bu doru akm daha yksek frekansl alternatif akma evirmek iin ikinci bir ondlr grubu kullanmak gerekir.

ekil 13 iki farkl frekans deitirme diyagramlar

metoduna ait ematik balant

27

Tristrl fazl kprler kullanarak sincap kafesli asenkron motorun hz kontrolunu yapan inverter devre dzeni sekil 14 de gsterilmitir. Bu dzende sabit frekansl gerilim fazl tristr kprsne uygulanr. Tristrler alternatif akm bir ynde geirdii iin iin motorun faz bir alternatif akm kaynann

gerilimi fazl tristr kprs yardm ile doru akma evrilir. Bu doru

sarglarndan her iki ynde de akm geebilmek iin , genellikle her faz iki tristr kullanlr. Tristrn tam atelemesinde , zerinde gerilim kaynan ihmal edilecek kadar kk olduundan hi geirmedii zaman faz sargsna uygulanan gerilimin tristr ile kontrol gsterilmitir.

btn gerilimini zerine alr. Aadaki ekilde sincap kafesli motorun bir

EKL 14 Asenkron motorun

bir fazna uygulanan gerilimin tristr

yardm ile deiimini gsteren prensip ema Sincap kafesli asenkron motorun stator sargsnn yldz yada gen olarak balan da mevcuttur. Bu balantlarda elde edilen gerilim dalga ekli bozuk olduu iin asenkron motorlarda birlikte ototrafo da kullanlr. Stator geriliminin deitirilmesinde kullanlacak eviricisi a.a. kycsdr. Hz denetimi asndan dalga denetimli a.a. kycsdr. g elektronii en uygun olan a.a. yksek harmonikler oluur. Grlt ve snma meydana gelir. Bunun nlenmesi iin tristrle

kycs her faza ters ynde paralel balanm tristrlerden oluan tam

28

EKL 15 Tam denetimli a.a. kyc ile denetim Hz denetimi gerekleebilir. yarm dalga denetimli bir a.a. kyc ile grlt gibi Ancak bu durumda kontrol edilen motorda

istenmeyen durumlar ortaya kabilir. Tam denetimli frenleme a.a kyc ile yaplan denetimde drt ilave tristr olana elde edilir. Aada bu durum daha ilave edilerek faz srasn deitirme imkan elde edilerek regeneratif ve ters ynde alma incelenmitir. Tahrik ( src ) sistemlerinde , bir frenleme srasnda motor kinetik enerjisinin kaynaa geri verilmesine regeneratif frenleme denir. Ayrca rekperasyon olarak adlandrlr.

EKL 16 Regeneratif frenleme ve ters ynde alma Belirli bir hzda almakta olan motorun besleme frekans aniden drlecek olursa kayma negatif bir deer alr ve motor yeni bir deer alncaya kadar yavalar. Bu srada motorun nceki almasndan biriken kinetik enerji kaynaa geri verilerek regeneratif frenleme salanm olur. Dier taraftan stator dner alannn yn faz sras deitirilerek deitirilirse stator ve rotor dner alan ynleri birbirine ters olacandan

kayma birden byk olur ve motor frenleme modun da almaya balar. Endklenen motor moment rotor dn ynne zt olacandan motor ok

29

hzl ekilde yavalar. Motor sfr hza ulatnda kaynaktan ayrlmazsa bu kez ters ynde dn balar. Dier bir frenleme tr de stator ular kaynaktan ayrlr ve iki ucuna ve dier faza bir doru gerilim faz birletirilir. Bu birletirilen faz

kayna balanrsa stator alan hareketsiz kalacandan kayma dorudan rotorun hzna bal olur. Bylece frenleme salanm olur Tristrden kaplara uygun bir kontrol iaretleri verilerek kndan fazl deiken ynde enerji frekansl gerilim elde edilmi olur. Tristrler ters generatr olarak iletmeyeceinden ekil 17 de motorun

almas halinde enerji ebekeye geri verilemez.

ekil 17 Sabit frekansl alternatif gerilimi doru gerilime , doru gerilimi de alternatif gerilime eviren inverter ile sincap kafesli asenkron motorun hz ayar Doru akm basamakl inverterin k sins yerine dikdrtgen biiminde alternatif ihtiva eder gerilim verdiinden bu gerilim yksek harmonikleri almasn kt ynde ve sincap kafesli asenkron motorun

etkiler. rnein : snma ve grlt v.b. Sz konusu inverterlerden 10 Hz 1000 Hz frekanslar arasnda deien frekansl gerilim alma olana Bu sabit vardr. Ayrca dalga eklinin kare eklinde olmas , dk frekanslarda , asenkron motorun almas zerinde daha da olumsuz etki yapar. bakmdan frekansl dk frekanslarda cycloconverter deiken ad verilen alternatif ve alternatif gerilimi , frekansl

gerilime

dntren frekans deitiriciler kullanlr.

30

ekil 18 de cycloconverter asenkron motorun

yardm ile fazl sincap kafesli

hzn kontrol eden dzen gsterilmitir. Gleri 10

kwtan 10000 kwa kadar olan motorlarn 0 - 40 Hz frekans aralnda hz kontrolu ve ayarnn yaplmasnda bu yntem kullanlr.

ekil 18 50 Hz lik sabit frekansl alternatif gerilim kaynan kullanarak deiken frekansl ( 0 40 Hz ) bir gerilim kayna veren ve cycloconverter dene frekans deitirici ile asenkron motorun hz ayar yaplmas Frekans deitirilmesi ile hz kontrolu yapan baka dzenler de vardr. rnein rotorunda kollektr , bilezikler ve sarg bulunan , statorunda fazl sargs bulunan bir converterin ( frekans deitiricinin ) kollektr yannda bir indksyon reglatr verilirse , yardm ile deiken gerilim bileziklerden deiken frekans elde etem olana vardr. Bu

sistemde V / f sabit kald gibi bileziklerden 5 45 Hz arasnda deiken gerilim elde edilebilir.

31

32