Dla George'a i Mariam Verghese Scribere iussit amor

A poniewa kocham to ycie, wiem, e tak samo kocha bd i mier. Dziecko krzyczy, gdy matka je od prawej odejmie piersi, ale w tej samej chwili ukojenie znajduje przy lewej.

Rabindranath Tagore, Gitanjali (prze. Jan Kasprowicz)

Prolog

Przybycie
Spdziwszy osiem miesicy w ciemnociach ona naszej matki, mj brat Shiva i ja przyszlimy na wiat pnym popoudniem dwudziestego wrzenia roku paskiego tysic dziewiset pidziesitego czwartego. W Addis Abebie, stolicy Etiopii, na wysokoci dwch tysicy czterystu metrw nad poziomem morza, po raz pierwszy zaczerpnlimy do puc rozrzedzone powietrze. Cud naszych narodzin mia miejsce w sali operacyjnej numer trzy szpitala Missing, w miejscu, gdzie nasza matka, siostra Mary Joseph Praise, spdzaa wikszo swoich godzin pracy i znajdowaa najwysze spenienie. Gdy pewnego wrzeniowego ranka nasza matka, mniszka z zakonu karmelitanek bosych z Madrasu, niespodziewanie zacza rodzi, w Etiopii wanie usta wielki deszcz, koczc du por deszczow. Jego miarowe bbnienie o wykonane z blachy falistej dachy budynkw Missing zamilko tak nagle, jak gdyby kto przerwa gadule w p zdania. W cigu jednej nocy pord tej dojmujcej ciszy rozkwity kwiaty meskel, zamieniajc wzgrza Addis Abeby w czyste zoto. Na kach wok Missing turzyca wygraa walk z botem i rozpostara si niczym lnicy dywan a do brukowanego podjazdu szpitala, zwiastujc powaniejsze sprawy ni gra w krykieta, krokieta albo w badmintona. Missing byo pooone na pokrytym bujn zieleni wzniesieniu i stanowio nieregularne geologicznego skupisko bielonych ktry parterowych da i jednopitrowych grskiemu budynkw Entoto. wygldajcych, jak gdyby zostay dosownie wypchnite z ziemi podczas tego samego paroksyzmu, pocztek pasmu Przypominajce koryta rabaty, pojone wod spywajc z rynien, otaczay niczym fosy przysadziste domy. Wadz nad cianami sprawoway re siostry przeoonej Matrony Hirst, oprawiajc kade okno w szkaratn ramk i sigajc a po dach. Ilasta gleba bya tak yzna, e Matrona - mdra i praktyczna szefowa szpitala Missing - ostrzegaa nas, bymy nie biegali po niej boso, chyba e chcemy, aby wyrosy nam dodatkowe palce u ng. Od gwnego budynku szpitala, niczym szprychy w kole roweru, rozchodzio si pi drg wyznaczonych szpalerami sigajcych do ramion krzakw. Prowadziy one do piciu krytych strzech parterowych pawilonw czciowo schowanych za zagajni-

kami, ywopotami, dzikimi eukaliptusami i sosnami. Matrona Hirst pragna nade wszystko, by Missing przypominao arboretum lub zaktek Ogrodw Kensington (w ktrych odbywaa spacery jako moda zakonnica, zanim przyjechaa do Afryki), ewentualnie raj tu przed wygnaniem ze ludzi. Missing by tak naprawd szpitalem misji, ale etiopskie usta wymawiay sowo mission z sykiem, ktry zblia je brzmieniowo do missing. Urzdnik w Ministerstwie Zdrowia - wieo upieczony absolwent liceum - wypisa licencj dla THE MISSING HOSPITAL, co w jego mniemaniu byo fonetycznie poprawn wersj nazwy szpitala. Bdn pisowni utrwali dziennikarz Ethiopian Herald". Kiedy Matrona Hirst udaa si do urzdu, by omyk skorygowa, pracownik ministerstwa wycign oryginalny dokument. - Niech pani sama spojrzy, siostro. Jest Missing, quod erat demonstrandum powiedzia, jakby za jednym zamachem dowid susznoci twierdzenia Pitagorasa, wykaza centraln pozycj Soca w Ukadzie Sonecznym, udowodni, e Ziemia jest okrga, a na koniec precyzyjnie okreli na niej pooenie Missing. I zostao Missing.

Z ust siostry Mary Joseph Praise w trakcie blw nagego porodu nie wydoby si aden krzyk ani nawet jk. Lecz tu za wahadowymi drzwiami prowadzcymi do pomieszczenia ssiadujcego z sal operacyjn numer trzy ogromny autoklaw (dar kocioa luteraskiego w Zurychu) rycza, krzycza i ka za moj matk, podczas gdy gorca para sterylizowaa narzdzia chirurgiczne i rczniki, ktre za chwil miay zosta uyte. W kocu to wanie tutaj, w kcie pomieszczenia z autoklawem, tu obok tego nierdzewnego molocha, moja matka znalaza schronienie, w ktrym wytrwaa w Missing siedem lat, zanim my - Shiva i ja - wtargnlimy brutalnie w jej wiat. Pod cian stao jej biurko poczone z krzesem, uratowane z likwidowanej szkoy misyjnej i noszce pitno obionej w blacie frustracji niejednego ucznia. Biay rozpinany sweter mojej matki, ktry, jak mi powiedziano, czsto narzucaa na ramiona pomidzy jedn operacj a drug, spoczywa przewieszony przez oparcie krzesa. Do otynkowanej ciany nad biurkiem matka przyczepia ilustracj z kalendarza przedstawiajc znan rzeb Berniniego Ekstaza w. Teresy. Posta Teresy ley bezwadna, jakby wita zemdlaa, ma lekko rozchylone usta, oczy mtne, powieki pprzymknite. Z obydwu stron przyglda si jej wcibski chr okupujcy klczniki.

Chopiec anio z delikatnym umieszkiem i ciaem znacznie bardziej uminionym, niby pasowao do modej twarzyczki, spoglda na wit zmysow siostr. Koniuszki palcw jego lewej doni unosz brzeg tkaniny zakrywajcej pier Teresy. W prawej rce, delikatnie jak skrzypek dziercy smyczek, anio trzyma strza. Dlaczego akurat ten obrazek? Dlaczego w. Teresa, matko? Majc cztery lata, zakradaem si do pozbawionego okien pomieszczenia z autoklawem, eby przyglda si tej ilustracji. Zbyt mao byo we mnie odwagi, abym mg bez lku przej przez cikie drzwi, ale poczucie, e ona tam jest, i moja obsesja, by pozna t zakonnic, moj matk, dodaway mi si. Siadaem obok autoklawu, ktry sycza i bucza jak budzcy si ze snu smok, i miaem wraenie, e to moje walce serce pobudza besti do ycia. Gdy zajmowaem miejsce za biurkiem matki, powoli opanowywa mnie spokj i czuem jej duchow blisko. Pniej dowiedziaem si, e nikt nie odway si usun stamtd jej swetra, ktry nadal wisia na oparciu krzesa. By niczym uwicony przedmiot, niczym relikwia. Lecz dla czterolatka wszystko jest zarazem i sacrum, i profanum. Zarzucaem wic pachnc mydem Cuticura cz garderoby na ramiona. Dotykaem wyschnitego kaamarza, odtwarzajc drog, jak musiay pokonywa jej palce. Patrzyem w gr i mj wzrok pada na ilustracj z kalendarza - tak samo, jak musiao si to odbywa w jej przypadku - i ten obrazek wywiera na mnie wielkie wraenie. Wiele lat pniej dowiedziaem si, e nawracajce wizje anielskie w. Teresy nazywaj si transwerberacj, co wedug sownika oznacza dusz rozpalon" mioci do Boga, a take serce przebite" bosk mioci; metafora jej wiary okazaa si jednoczenie metafor medycyny. W wieku czterech lat naprawd nie potrzebowaem sw w rodzaju transwerberacja", by otacza wizerunek w. Teresy czci. Poniewa nie dysponowaem adn fotografi mojej prawdziwej matki, wyobrania podpowiadaa mi, e moj rodzicielk jest w istocie kobieta z obrazka zagroona przez wymachujcego wczni chopczyka anioa i zapewne wkrtce przez niego zniewolona. - Kiedy przyjdziesz, mamo? - pytaem, a mj dziecinny gosik odbija si echem od kafelkw. Kiedy przyjdziesz? A potem sam sobie odpowiadaem szeptem: - Na Boga!

To byo wszystko, czym musiaem si obej: sowami, ktre doktor Ghosh wykrzykn, gdy po raz pierwszy zawdrowaem do tego miejsca, a on przybieg, szukajc mnie, i wlepi wzrok w obrazek na cianie. Potem wzi mnie w swoje silne ramiona i powiedzia gosem, ktry zabrzmia w doskonaym unisono z autoklawem: - Na Boga, ona DOCHODZI!

Od dnia mych narodzin upyny te cztery lata i jeszcze czterdzieci sze nastpnych i oto, cudownym zrzdzeniem losu, mam okazj powrci do tego pomieszczenia. Odkrywam, e dzi krzeso jest dla mnie za mae, a sweter ley na moich ramionach niczym koronkowy ksiowski humeral. Ale najwaniejsze, e krzeso, sweter i ilustracja przedstawiajca transwerberacj nadal s na swoim miejscu. Ja, Marion Stone, zmieniem si, lecz wszystko inne - prawie wcale. Powrt do tego zachowanego w nienaruszonym stanie pokoju przypomina ogldanie albumu ze zdjciami: cofanie si w czasie i pamici. Reprodukcja rzeby Berniniego (dzi oprawiona w ramk i umieszczona za szkem w celu zachowania tego, co kiedy moja matka po prostu przypia pinezkami do ciany), ktra nie chce wyblakn, skania do wspomnie. Zmusza mnie do tego, bym uporzdkowa wydarzenia z mojego ycia, bym powiedzia, e wszystko zaczo si wanie tutaj i dlatego stao si to i tamto, a poniewa koniec czy si z pocztkiem, jestem tutaj.

Przychodzimy na wiat nieproszeni, a jeli dopisze nam szczcie, znajdujemy cel w yciu pchajcy nas przez gd, niedol i mier za modu, ktra - obymy tylko nie zapomnieli - spotyka wielu. Dorosem i znalazem swj cel, a byo nim: zosta lekarzem. Nie chciaem uratowa wiata, chodzio raczej o uleczenie samego siebie. Niewielu lekarzy potrafi si do tego przyzna, a ju z ca pewnoci niewielu modych medykw, ale podejmujc si wykonywania tego zawodu, podwiadomie wierzymy zapewne, e pielgnowanie drugiego czowieka uleczy nasze wasne rany. To jest moliwe. Ale z drugiej strony, moe te te rany pogbi. Postanowiem specjalizowa si w chirurgii przez wzgld na Matron, t jej nieustajc obecno w moim dziecistwie i okresie dojrzewania. - Jaka jest najtrudniejsza rzecz, ktr mgby zrobi? - zapytaa mnie, kiedy udaem si do niej po porad w najmroczniejszym dniu pierwszej poowy mojego ycia.

Skrzywiem si. Z jak atwoci Matrona badaa teren midzy ambicj a wzgldami praktycznymi. - Dlaczego musz robi to, co najtrudniejsze? - Poniewa jeste, Marionie, instrumentem Boga. Nie pozwl, by instrument gnunia w futerale, mj synu. Graj! Poznaj tajniki tego instrumentu, zbadaj go. Czemu to miaby ci zadowoli Wlaz kotek na potek, skoro mgby zagra Glori? To niesprawiedliwe ze strony Matrony, e wymienia jako przykad akurat ten wzniosy chora, ktry zawsze sprawia, e czuem si, jakbym sta wesp ze wszystkimi yjcymi istotami i gupio oniemiay patrzy w niebo. Doskonale rozumiaa mj nieuksztatowany charakter. - Ale Matrono, nawet nie marz, by gra Bacha, Glori... - powiedziaem po cichu. Nigdy w yciu nie graem na adnym instrumencie, ani dtym, ani strunowym. Nawet nie umiaem czyta nut. - Nie, Marionie - odpara, pieszczc mnie agodnym spojrzeniem i gadzc mj policzek skat doni. - Nie chodzi mi o Glori Bacha, ale o twoj wasn Glori! O t Glori, ktra yje w tobie. Najwikszym grzechem jest nieznalezienie jej w sobie, zignorowanie moliwoci, ktre da ci Bg. Jeli chodzi o temperament, bardziej nadawaem si do jakiej dyscypliny poznawczej, introspektywnej specjalizacji w rodzaju medycyny wewntrznej lub by moe psychiatrii. Pociem si na sam widok sali operacyjnej. Na sam myl o wziciu do rki skalpela skrca mi si odek. (Nadal tak jest). Chirurgia bya dla mnie najtrudniejsz rzecz, jak potrafiem sobie wyobrazi. Zostaem zatem chirurgiem. Trzydzieci lat pniej nie jestem lekarzem znanym z szybkoci, odwagi ani kunsztu technicznego. Moecie powiedzie, e jestem powolny, rozwleky, e styl i technik operacji dostosowuj do potrzeb pacjenta i sytuacji na stole, a uznam to za najwikszy komplement. Otuchy dodaje mi wiadomo, e kiedy tylko ktry z moich kolegw lekarzy musi pj pod n, przychodzi do mnie. Oni wszyscy doskonale wiedz, e Marion Stone zatroszczy si o nich zarwno przed operacj, podczas niej, jak i pniej. I wiedz, e nie przepadam za chirurgicznymi aforyzmami w rodzaju: Masz wtpliwoci - tnij!" albo: Na co czeka, skoro mona operowa!", ktre niezawodnie obnaaj najnisze instynkty przedstawicieli naszej profesji. Mj ojciec, dla ktrego umiejtnoci jako chirurga mam najwyszy szacunek, mawia: Najbar-

dziej udana operacja to taka, ktrej postanawiasz nie przeprowadza". Wiedza, kiedy nie operowa, wiadomo, kiedy wpadem po uszy i potrzebuj pomocy chirurga pokroju mojego ojca - takiego rodzaju talent, taki geniusz objawia si bez zapowiedzi. Raz, majc pacjenta z zagroeniem ycia, bagaem ojca, by to on go zoperowa. Sta w milczeniu przy ku, a jego palce pozostaway w kontakcie z przegubem chorego jeszcze dugo po tym, jak ju wyczu rytm pracy jego serca, jak gdyby potrzebowa dotyku, niesyszalnego szumu krwi w arterii, tych nikych sygnaw, ktre pomogy mu podj decyzj. Na jego twarzy ujrzaem absolutne skupienie. Wyobraziem sobie trybiki obracajce mu si w gowie, wyobraziem sobie lnienie ez zbierajcych si w kcikach jego oczu. Z najwysz ostronoci way argumenty. W kocu potrzsn gow i odwrci si od pacjenta. Poszedem za nim. - Doktorze Stone - powiedziaem, zwracajc si do niego oficjalnie, cho pragnem krzykn: Ojcze!". - Operacja jest dla niego jedyn szans. W gbi duszy zdawaem sobie spraw, e szansa jest wrcz nieskoczenie maa, a najlejsze znieczulenie take moe go umierci. Ojciec pooy mi do na ramieniu. Przemwi agodnie, jak gdyby zwracajc si do modszego kolegi, a nie do wasnego syna. - Marionie, nie zapominaj o jedenastym przykazaniu - rzek. - Nie bdziesz operowa w dniu mierci pacjenta. Wspominam jego sowa przy peni ksiyca w Addis Abebie, gdy lni ostrza noy, a kule i kamienie lataj jak muchy, i kiedy czuj si, jakbym sta nie w sali operacyjnej numer trzy, ale w rzeni, majc skr upstrzon plamami krwi obcych ludzi. Pamitam. Ale nie zawsze przed operacj znasz odpowiedzi na wszystkie pytania. Operujesz teraz. Pniej retrospektoskop, to jake porczne narzdzie przemiewcw i specw, organizatorw farsy, ktr w skrcie nazywamy konferencjami M&M1 - uzna twoj decyzj za suszn bd nie. ycie jest takie samo: yjesz nim do przodu, ale rozumiesz je wstecz. Dopiero gdy si zatrzymasz i spojrzysz za siebie, zobaczysz czowieka, ktrego przejechae. Dzi, w pidziesitym roku ycia, otaczam wielk czci widok otwartej jamy brzusznej lub klatki piersiowej. Wstyd mi za ludzk zdolno ranienia i kaleczenia si nawzajem, za talent do profanowania cia pobratymcw. Mimo to potrafi dostrzec w

Morbidity and mortality - zachorowalno i umieralno (wszystkie przypisy, jeli nie zaznaczono inaczej, pochodz od tumacza).

tym wszystkim kabalistyczn harmoni serca wygldajcego zza puca, wtroby i ledziony, ktre pod oson przepony maj jedna na drug baczenie - brak mi sw wobec czego takiego. Przesuwam palcami po jelicie, szukajc perforacji po ostrzu noa albo kuli z karabinu, badam jeden lnicy zwj za drugim, siedem metrw upchanych na tak niewielkiej przestrzeni. Gdyby poczy ze sob jelita, ktre podczas afrykaskiej nocy przeszy midzy moimi palcami, signyby zapewne Przyldka Dobrej Nadziei, a wci jeszcze nie ujrzaem gowy tego wa. Widz zwyczajne cuda ukryte pod skr, klatk z eber i mas miniow - widoki nie do obejrzenia przez ich posiadacza. Czy istnieje wikszy zaszczyt? W takich chwilach nie zapominam, by podzikowa mojemu bratu bliniakowi Shivie - doktorowi Shivie Praise'owi Stone'owi. Pamitam, by odnale jego twarz, jego odbicie na szklanej ciance dziaowej, ktra oddziela dwie sale operacyjne, i przesa mu krtkie skinienie gow, bo bez niego nie bybym tym, kim dzisiaj jestem: chirurgiem. Zdaniem Shivy w yciu w gruncie rzeczy chodzi o atanie dziur. Shiva nie posugiwa si metaforami, a atanie dziur jest dosownie tym, o co mu chodzio. A jednak - atanie dziur moe by trafn metafor naszego zawodu. Istnieje wszake jeszcze inna dziura, pknicie, ktre dzieli rodzin. Czasem pojawia si w momencie narodzin, a innym razem pokazuje si znacznie pniej. Kady z nas naprawia to, co zostao zepsute. To zadanie ycia. Nie damy rady naprawi wszystkiego i wiele zostanie dla przyszych pokole. Ja - ktry urodziem si w Afryce, yem na wygnaniu w Ameryce, a potem powrciem do kolebki - jestem yjcym dowodem na to, e geografia to przeznaczenie. Los rzuci mnie z powrotem dokadnie tam, gdzie przyszedem na wiat, na t sam sal operacyjn, w ktrej wyszedem z ona matki. Moje chronione rkawiczkami donie dziel t sam przestrze nad stoem operacyjnym w sali numer trzy, ktr kiedy zajmoway donie mojej matki i mojego ojca. Bywaj noce, gdy wierszcze graj cyk, cyk, cyk, ich tysiczny chr tumi chrzkanie i stkanie hien mieszkajcych na zboczach wzgrz. Raptem przyroda milknie. Brzmi to tak, jakby apel dobieg koca i nadszed czas, by w ciemnociach odnale swoich przyjaci i zoy gow do snu. W tej ciszy, graniczcej z cisz absolutn, sysz przenikliwe brzczenie gwiazd i jestem przeszczliwy, wdziczny za

to moje nieznaczce miejsce w galaktyce. W takich chwilach czuj rwnie wdziczno dla Shivy. Bliniacy - cae dziecistwo przespalimy w jednym ku, dotykajc si gowami, z torsami i nogami uoonymi pod dziwacznym ktem. Wyrolimy ju z potrzeby takiej intymnoci, cho ja nadal za ni tskni, za bliskoci jego czaszki. Gdy budz si i wiem, e otrzymaem w darze kolejny wschd soca, pierwsz moj myl budz brata i mwi do niego: Zawdziczam ci widok poranka". Tym, co Shivie zawdziczam najbardziej, jest moliwo opowiedzenia tej historii - historii, ktrej moja matka, siostra Mary Joseph Praise, nie wyjawia; historii, od ktrej mj nieustraszony ojciec Thomas Stone uciek; ktr ja musiaem zoy kawaek po kawaku. Jedynie snujc t opowie, zamkn szczelin, ktra oddziela mnie od brata. Owszem, mam nieograniczon wiar w sztuk chirurgii, ale wiem, e aden chirurg nie jest w stanie zaleczy rany, ktra dzieli dwch braci. Tam, gdzie jedwab i stal zawodz, musi przynie skutek opowiedzenie historii. Zacznijmy wic od pocztku...

Cz pierwsza

...bo tajemnica opieki nad pacjentem kryje si w opiece nad pacjentem.

Francis W. Peabody, 21 padziernika 1925 roku

Rozdzia 1

Nowe spojrzenie na stan durowy

Siostra Mary Joseph Praise przybya do szpitala Missing z Indii siedem lat przed naszymi narodzinami. Ona i siostra Anjali byy pierwszymi nowicjuszkami zakonu karmelitanek bosych z Madrasu, ktre ukoczyy mudny kurs pielgniarski w Gwnym Szpitalu Rzdowym w tyme miecie. W dniu rozdania dyplomw otrzymay odznaki pielgniarskie i tego samego wieczoru zoyy ostateczne luby ubstwa, celibatu i posuszestwa. Teraz nie musiay ju reagowa, gdy mwiono do nich staystko" (w szpitalu) lub nowicjuszko" (w klasztorze), poniewa w obydwu miejscach przysugiwa im tytu sistr. Ich przeorysza, Shessy Geevarughese, witobliwa kobieta w podeszym wieku czule nazywana Szlachetn Amm, pospieszya z bogosawiestwem dla dwch modych, wieo upieczonych zakonnicpielgniarek i obwiecia im zaskakujcy przydzia: Afryka. Tego dnia, gdy miay wypyn w podr, wszystkie nowicjuszki z klasztoru uday si do portu kolumn riksz, by yczy swoim dwm siostrom szczliwej drogi. Oczami wyobrani widz zastp nowicjuszek ustawionych na nabrzeu, trajkoczcych i drcych z emocji i podniecenia; ich biae habity opocz na wietrze, a pomidzy obutymi w sanday stopami przechadzaj si mewy. Czsto zastanawiaem si, o czym mylaa matka, kiedy razem z siostr Anjali obydwie miay wwczas po dziewitnacie lat - zrobia ostatni krok na indyjskiej ziemi i postawia stop na pokadzie Calangute". Z pewnoci syszaa tumione kania i gone yczenia. Z Bogiem" odprowadzajce statek a do wyjcia z portu. Czy si baa? Czy miaa wtpliwoci? Wstpujc do zakonu, poegnaa si na zawsze ze sw mieszkajc w miecie Koczin rodzin biologiczn i przeniosa do Madrasu, oddalonego od rodzinnego miasta dzie i noc drogi pocigiem. Rodzicw, dla ktrych Madras mg rwnie dobrze lee na drugim kocu wiata, miaa ju nigdy nie zobaczy. Teraz, po trzech latach ycia w Madrasie, egnaa si ze swoj rodzin w wierze, udajc si tym razem za ocean. Ponownie wyruszya w podr bez powrotu. Na kilka lat przed tym, zanim usiadem do spisania mojej opowieci, pojechaem do Madrasu w poszukiwaniu historii mojej matki. W archiwum

karmelitanek bosych nie znalazem na jej temat adnych informacji, ale natrafiem za to na dzienniki Szlachetnej Ammy, w ktrych przeorysza notowaa wydarzenia kadego upywajcego dnia. Kiedy Calangute" odcumowa od kei, Szlachetna Amma wzniosa do ku grze niczym kierujcy ruchem policjant i, moim gosem kaznodziei, ktry, jak mwi, mylnie wiadczy o moim wieku", wyrecytowaa sowa: Wyjd z twojej ziemi rodzinnej"2, poniewa Ksig Rodzaju lubia najbardziej. Szlachetna Amma dedykowaa tej misji gbok myl. Prawda, e Indie maj niezgbione potrzeby, lecz to si nigdy nie zmieni i nie jest adn wymwk. Dwie mode mniszki, najmdrzejsze i najadniejsze, miay zosta pionierkami: Hinduskami zanoszcymi ciemnej Afryce mio Chrystusa - oto najwiksza ambicja przeoryszy. Szlachetna Amma wyjawia w tych zapiskach swj tok mylenia: gdy angielscy misjonarze przybyli do Indii, odkryli, e nie istnieje lepszy sposb na goszenie chrzecijaskiej mioci, jak tylko poprzez kompresy i kataplazmy, maci i opatrunki, oczyszczanie ran i niesienie pociechy. Jaka posuga przewysza posug uzdrawiania? Jej dwie mode zakonnice przepyn ocean i w ten sposb zapocztkuj afrykask misj karmelitanek bosych z Madrasu. Gdy dobra przeorysza patrzya, jak dwie stojce przy relingu, machajce energicznie rkami postacie oddalaj si coraz bardziej, a w kocu przypominaj dwie biae kropki, poczua ukucie trwogi. A jeli siostry przez lepe posuszestwo wobec jej wielkiego planu zostay skazane na straszny los? Angielscy misjonarze mieli za sob potne imperium... a moje dziewczta?". Napisaa w swoim dzienniku, e przenikliwe przekrzykiwanie si mew i wszechobecne ptasie odchody zepsuy uroczyste poegnanie z zakonnicami, ktre sobie wyobrazia. Rozproszy j przemony zapach psujcej si ryby i zbutwiaego drewna, jak rwnie pnadzy dokerzy, ktrym z brzowych od betelu ust cieka odraajca lina na sam widok dziewiczej trzdki Szlachetnej Ammy. Ojcze, powierzamy Twej opiece nasze siostry", powiedziaa Szlachetna Amma, przekazujc odpowiedzialno za mniszki na barki Pana. Przestaa macha i jej donie znalazy azyl w rkawach habitu. Usilnie bagamy Ci o ask i o Twoj opiek nad misj karmelitanek bosych...".

Rdz 12,1. Wszystkie cytaty z Biblii wedug: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu (wyd. 5), Wydawnictwo Pallottinum, Pozna 2003.
2

By rok 1947. Brytyjczycy wreszcie wyjedali z Indii; Quit India Movement3 sprawi, e to, co wydawao si niemoliwe, stao si faktem. Szlachetna Amma powoli wypucia powietrze z puc. To by nowy wiat, ktry domaga si wielkich czynw przynajmniej tak sdzia.

Unoszce si na wodzie czarno-czerwone pudo, pono nazywajce si statkiem, pokonywao pen par Ocean Indyjski, pync ku portowi przeznaczenia, ktrym by Aden. W adowni Calangute" spoczyway niezliczone skrzynie pene baweny, ryu, jedwabiu, szafek firmy Godrej, szaf na dokumenty firmy Tata, a take trzydzieci jeden motocykli Royal Enfield Bullet, ktrych silniki owinito cerat. Zasadniczo statek nie mia przewozi pasaerw, lecz grecki kapitan postanowi przyj na pokad paccych za podr goci". Wielu podrnych byo gotowych okrtowa si na statkach towarowych, eby zaoszczdzi na bilecie, a kapitan, skpiec aujcy na zaog, chtnie im to umoliwia. Tym razem zabra na pokad dwie zakonnice z Madrasu, trzech ydw z Koczinu, rodzin ze stanu Gudarat, trzech podejrzanie wygldajcych Malajczykw oraz kilku Europejczykw, w tym dwch francuskich marynarzy wracajcych na swj macierzysty statek w Adenie. Calangute" mia ogromny pokad, dajcy wiksze zudzenie staego ldu, niby mona si spodziewa na morzu. Na jednym kocu, niczym komar na plecach sonia, przysiada trzypoziomowa nadbudwka, w ktrej pomiecia si zaoga i pasaerowie i ktrej najwysze pitro zajmowa mostek. Moja matka, siostra Mary Joseph Praise, pochodzia z miasta Koczin w stanie Kerala. Keralczycy, chrzecijanie, datuj pocztki swojej wiary na rok paski 52, kiedy to w. Tomasz przyby do Indii z Damaszku. Niewierny" Tomasz pobudowa pierwsze kocioy w Kerali na dugo przedtem, nim w. Piotr dotar do Rzymu. Moja matka bya bogobojn, sumiennie praktykujc kobiet; w szkole redniej poddaa si wpywowi charyzmatycznej karmelitanki pracujcej z biedot. Jej rodzinne miasto ley na piciu wyspach osadzonych niczym klejnoty na piercieniu otwartym ku Morzu Arabskiemu. Przez setki lat handlarze przyprawami - wrd nich niejaki Vasco da Gama w 1498 roku - przypywali do Koczinu po kardamon i godziki. Portugalczycy pooyli sw kolonialn ap na Goa i si nawrcili hinduistw na chrzecijastwo. Katoliccy ksia i zakonnice w kocu dotarli z misj do Kerali, jak
3

Indyjski ruch niepodlegociowy zapocztkowany odezw Mahatmy Gandhiego z sierpnia 1942 roku wzywajc Brytyjczykw do opuszczenia Indii.

gdyby nie pamitali, e tysic lat przed nimi Tomasz Aposto podarowa temu stanowi nieskaon wizj Jezusa. Ku rozczarowaniu swoich rodzicw moja matka zostaa karmelitank bos, porzucajc staroytn tradycj chrzecijan w. Tomasza, by przyj do serca prawdy goszone przez t - zdaniem jej rodzicw - papiesk, nowobogack sekt. Mniej by ich zawioda, gdyby przesza na islam albo hinduizm. Dobrze, e rodzice nie wiedzieli, e zostaa rwnie pielgniark, poniewa w ich przekonaniu oznaczaoby to, e do tego plami sobie rce niczym niedotykalni. Moja matka dorastaa nad brzegiem oceanu w otoczeniu wiekowych chiskich sieci rybackich uwizanych na dugich bambusowych erdziach i rozpitych nad wod niczym gigantyczna pajczyna. Morze byo spichlerzem jej ludu, zapewniao cenne poywienie: ryby i krewetki. Teraz, stojc na pokadzie Calangute", z wybrzeem Koczinu poza zasigiem wzroku, matka nie rozpoznawaa tego spichlerza. Zastanawiaa si, czy w gruncie rzeczy ocean zawsze by taki: dymicy, zowrogi, niespokojny. Morze poniewierao Calangute", rzucao ajb, spychao j z kursu, zmuszao do jkliwych wysikw, pragnc po prostu pokn j w caoci. Moja matka i siostra Anjali znalazy w swojej kabinie schronienie zarwno przed morzem, jak i mczyznami. Wzniose mody siostry Anjali przeraay moj matk. Rytualne czytania z Ewangelii wedug w. ukasza byy pomysem siostry Anjali, ktra twierdzia, e sowa te przydaj duszy skrzyde, a ciau narzucaj dyscyplin. Dwie mniszki podporzdkoway kad liter, kade sowo, linijk i zdanie dilatatio, elevatio i excessus - kontemplacji, uniesieniu i zachwytowi. Dawna praktyka klasztorna Ryszarda od witego Wiktora przydaa si podczas cigncej si bez koca przeprawy przez ocean. Drugiej nocy, po dziesiciu godzinach intensywnych medytacyjnych czyta, siostra Mary Joseph Praise z zaskoczeniem stwierdzia, e litery rozmywaj jej si przed oczami; granica midzy Bogiem a jani przestaa istnie. Sprawio to czytanie - radosne poddanie ciaa temu, co uwicone, wieczne i nieskoczone. Podczas nieszporw szstej nocy (mniszki postanowiy bez wzgldu na wszystko przestrzega klasztornej rutyny) wykonay hymn, dwa psalmy, antyfony, a potem jeszcze hymn pochwalny i wanie pieway Magnificat, gdy raptem oguszajcy dwik sprowadzi je na ziemi. Chwyciy kamizelki ratunkowe i wybiegy na zewntrz. Ich oczom ukaza si pokad, ktry odksztaci si w jednym miejscu i wypitrzy niczym piramida, sprawiajc wraenie, jakby Calangute" zbudowano nie z drewna, lecz z kartonu. Kapitan nawet nie wypuci z ust nieodcznej fajki, a

lekcewacy umieszek na jego twarzy sugerowa, e pasaerowie przesadzaj z histerycznymi reakcjami. Dziewitej nocy czterech z szesnastu pasaerw i jeden czonek zaogi zlegli zmoeni gorczk, ktra drugiego dnia niemocy objawia si cielenie w postaci rowych plamek rozmieszczonych jak chiska amigwka na piersi i brzuchu. Siostra Anjali cierpiaa katusze, jej skra pona z gorca. Drugiego dnia majaczya ju w gorczce. Jednym z pasaerw Calangute" by mody chirurg, bystrooki Anglik, ktry postanowi poegna si z indyjsk sub medyczn i wyruszy na poszukiwanie lepszych perspektyw. By wysoki i silny i cho jego surowa mska uroda sprawiaa, e wyglda na godnego, unika wizyt w mesie. Siostra Mary Joseph Praise wpada na niego - i to dosownie - drugiego dnia podry, gdy stracia rwnowag na mokrych metalowych schodkach prowadzcych z kajut na gr. Idcy za ni Anglik zapa j tak, jak zdoa, to znaczy za okolice koci ogonowej i za lew stron klatki piersiowej. Pomg jej odzyska rwnowag, jak gdyby bya maym dzieckiem. Bkajc sowa podzikowania, zrobia si czerwona jak cega; chwil tej niespodziewanej intymnoci on wydawa si bardziej podenerwowany ni ona. Poczua, e w miejscu, w ktrym cisna j jego do, bdzie miaa siniaka, bya to jednak niedogodno, przeciw ktrej nic nie miaa. Pniej przez wiele dni nie spotykaa ju Anglika. Teraz, rozpaczliwie potrzebujc pomocy lekarza, siostra Mary Joseph Praise zebraa si w sobie i zapukaa do drzwi jego kajuty. Niewyrany gos poleci jej wej. Powitaa j acetonowa odkowa wo. - To ja - zawoaa. - To ja, siostra Mary Joseph Praise. Doktor lea na koi. Spoczywa na boku z pprzymknitymi powiekami. Jego skra miaa t sam barw co spodenki khaki. - Doktorze - spytaa z wahaniem - czy pan te ma gorczk? Kiedy sprbowa na ni spojrze, jego gaki oczne wykonay ruch jak szklane kulki toczce si po przechylanym talerzu. Wychyli si z koi i nad wiadrem zapa go odruch wymiotny; nie trafi, co zreszt nie miao wikszego znaczenia, bo wiadro byo pene po brzegi. Siostra Mary Joseph Praise podesza do niego energicznym krokiem i pooya mu do na czole. Byo zimne i lepkie, wcale nie wydawao si rozpalone gorczk. Doktor mia zapadnite policzki, a jego ciao wygldao, jak gdyby skurczyo si, by mc si wpasowa w ciasnot kabiny. adnemu z pasaerw ocean nie

oszczdzi choroby morskiej, ale dolegliwoci Anglika byy najwyraniej duo powaniejsze. - Doktorze, pragn zgosi gorczk, ktra pooya ju picioro pacjentw. Towarzysz jej wysypka, dreszcze, poty, spowolnione ttno i utrata apetytu. Stan wszystkich cierpicych jest stabilny, z wyjtkiem siostry Anjali. Doktorze, naprawd obawiam si o Anjali... Poczua si lepiej, gdy zrzucia ciar z piersi, nawet jeli jedyn odpowiedzi Anglika by zduszony jk. Jej wzrok pad na katgutow podwizk zasupan na relingu ka, blisko jego doni - skadaa si z jednego wza na drugim, dosownie z dziesitkw wzw. Byo ich tak wiele, e ni sterczaa do gry jak skaty maszt. W ten sposb ledzi upyw godzin. Albo liczy ataki wymiotw. Oprnia wiadro, wypukaa je i postawia mu z powrotem koo gowy. Wytara podog rcznikiem, po czym przepukaa go i rozwiesia do wyschnicia. Przyniosa wod. Potem wysza, dumajc, od ilu ju dni nie mia niczego w ustach. Wieczorem jego stan si pogorszy. Siostra Mary Joseph Praise przyniosa koce, rczniki i bulion. Klczc, usiowaa go nakarmi, ale sam zapach jedzenia wywoywa u niego nudnoci. Wywrci oczami. Jego wyschnity jzyk przypomina jzyk papugi. Rozpoznaa w pomieszczeniu owocowy zapach wiszcej w powietrzu mierci godowej. Kiedy uszczypna go pod okciem, skra nie wrcia na miejsce, tylko zostaa rozcignita jak poa namiotu, jak wybrzuszony pokad Calangute". Wiadro byo do poowy wypenione przezroczystym pynem. Lekarz bekota o zielonych polach, niewiadom obecnoci zakonnicy. Czy choroba morska moe skoczy si mierci? - zastanawiaa si. A moe on cierpi na forme fruste4 tej samej gorczki, ktra trawi siostr Anjali? Tak mao jeszcze wiedziaa, jeli chodzi o medycyn. Porodku oceanu, otoczona chorymi, czua ciar wasnej ignorancji. Wiedziaa wszake, jak naley pielgnowa chorych. I wiedziaa te, jak naley si modli. Tak zatem, modlc si, zsuna mu z ramion koszul, sztywn od ci i liny, a potem cigna spodenki. Z pewnym skrpowaniem mya chorego w ku. Czua si zaenowana, poniewa nigdy wczeniej nie opiekowaa si biaym czowiekiem, a to tego jeszcze lekarzem. Przy najlejszym dotkniciu pojawiaa si u niego gsia skrka. Nie zaatakowaa go wysypka, ktr stwierdzia na ciele czwrki zmoonych gorczk pasaerw i u jednego chopca okrtowego. ylaste muskuy
Poronna posta choroby - choroba o przebiegu bardzo lekkim, o obrazie niepenym, niekiedy niezauwaona przez otoczenie.
4

ramion napinay mu si i rozluniay pod skr. Dopiero teraz zauwaya, e lewa strona jego klatki piersiowej jest mniejsza ni prawa; we wgbieniu powyej lewego obojczyka mona by zmieci p szklanki wody, a w tym po prawej stronie nie wicej ni yeczk. Poniej lewego sutka zaczynao si gbokie wklnicie, ktre sigao a po pach. Skra nad tym kraterem bya byszczca i pomarszczona. Dotkna go tam i nabraa z przejciem powietrza, gdy palec zapad si, nie napotkawszy oporu ze strony koci. Wygldao to tak, jak gdyby mczyzna by pozbawiony dwch lub nawet trzech ssiadujcych ze sob eber. Wewntrz tego zagbienia czua jego bijce serce, oddzielone od wiata zewntrznego ledwie cienk warstw skry. Kiedy cofna palec, wyranie widziaa poruszajc si w rodku i napierajc na skr komor. Mocno przerzedzone wosy na jego klatce piersiowej i brzuchu wyglday, jak gdyby stanowiy marn kopi bujnego owosienia onowego. Siostra Mary Joseph Praise beznamitnie umya jego nieobrzezany czonek, po czym odsuna go na bok, by zaj si pomarszczonym, bezradnie zwieszajcym si poniej workiem. Umya mu stopy, paczc, bo myli jej nieuchronnie podyy ku Panu Jezusowi i Jego ostatniej nocy u boku uczniw. W kufrze znalaza ksiki o chirurgii. Doktor nakreli na marginesie nazwiska i daty. Dopiero po pewnym czasie uzmysowia sobie, e byy to nazwiska pacjentw, zarwno Hindusw, jak i Brytyjczykw, na pamitk chorb, ktre po raz pierwszy ujrza na wasne oczy, a o ktrych czyta w podrcznikach Peabody'ego i Krishnana. Krzyyk obok nazwiska, jak si domylia, oznacza pacjenta, ktry zmar na skutek choroby. Znalaza a jedenacie zeszytw wypenionych oszczdnym odrcznym pismem charakteryzujcym si dugimi pocigniciami; tekst taczy po kartce tu ponad linijkami i nie stosowa si do marginesw, bo jedynym dla niego ograniczeniem by brzeg stronicy. Mimo e doktor sprawia wraenie maomwnego, jego pismo zdradzao elokwencj. Wreszcie wygrzebaa z kufra czyst koszul i spodenki. O czym to wiadczy, e mczyzna ma mniej ubra ni ksiek? Manewrujc jego ulegym ciaem raz w jedn, raz w drug stron, udao jej si zmieni pod nim przecierado, a nastpnie go ubra. Wiedziaa, e nazywa si Thomas Stone, poniewa takie nazwisko widniao nakrelone na pierwszej stronie podrcznika chirurgii, ktry lea u wezgowia. W ksice nie znalaza wiele na temat gorczki z wysypk, a w ogle nic o chorobie morskiej.

Owej nocy siostra Mary Joseph Praise wielokrotnie pokonywaa chylcy si na prawo i na lewo korytarz, uwijajc si pomidzy jednym pacjentem a drugim. Miejsce, w ktrym pokad wybrzuszy si, przypominao spowit caunem posta, wic za kadym razem odwracaa od niego wzrok. Raz ujrzaa przed sob czarn gr wznoszc si, wysok na kilka piter fal - i pomylaa, e za chwil Calangute" wpadnie w jej odmty. Tony wody przelay si przez dzib, a haas, jaki przy tym powsta, napdzi jej wicej strachu ni sam widok zbliajcej si fali. W rodku targanego sztormem oceanu, pprzytomna z braku snu, stanwszy twarz w twarz z kryzysow sytuacj, poczua, e jej wiat uleg uproszczeniu i podzieli si na tych, ktrych zmoga gorczka, na tych, ktrzy cierpieli z powodu choroby morskiej, oraz pozostaych. Moliwe, e podzia ten by bez znaczenia, skoro lada moment i tak mieli zaton. Ockna si z transu przy boku Anjali. Uamek sekundy pniej znw bya przytomna, ale tym razem czuwaa przy Angliku, zasnwszy, klczc przy jego ku; pooya gow na jego piersi, a jego rka obejmowaa jej ramiona. Zanim zdya zda sobie z tego spraw, znowu odpyna, by obudzi si o brzasku na brzegu koi u boku Thomasa Stone'a. Pognaa ile si w nogach do Anjali po to, by przekona si, e jej stan jeszcze si pogorszy. Nie oddychaa normalnie, a raczej szybko, ale pytko wzdychaa. Na jej skrze pojawiy si due, zlewajce si fioletowe pasy. Zatroskane twarze zaogi, ktra nie zmruya oka, jak rwnie to, e jeden z jej czonkw uklk przed ni, mwic: Siostro, odpu mi grzechy!", upewniy j w przekonaniu, e statek nadal jest w niebezpieczestwie. Zaoga ignorowaa jej apel o pomoc. Zrozpaczona, sfrustrowana siostra Mary Joseph Praise wycigna z mesy hamak, bowiem w tym dziwnym stanie pomidzy przebudzeniem a snem miaa wizj. Rozpia go w kajucie midzy bulajem a drkiem koi. Doktor Stone stanowi ciar ponad jej siy i tylko dziki wstawiennictwu w. Katarzyny zdoaa zwlec go z ka na podog, a potem, centymetr po centymetrze, wcign na hamak, ktry, pozostajc w zgodzie z grawitacj, a nie z przechyami statku, cay czas utrzymywa pozycj poziom. Uklka i modlia si z caego serca do Jezusa, koczc Magnificat, ktrego nie dane jej byo odpiewa w caoci owej nocy, gdy pokad si wybrzuszy.

Jako pierwsza zarowia si szyja Stone'a, potem jego policzki. Siostra Mary Joseph Praise podaa mu kilka yeczek wody. Godzin pniej utrzyma w odku nawet bulion. Otworzy oczy, oswajajc si ze wiatem i ledzc kady jej ruch. Gdy nabraa kolejn yk, jego silne palce zapay j za nadgarstek i skieroway jedzenie do ust. Przypomniaa sobie wers, ktry przed chwil zapiewaa: Godnych syci dobrami, a bogaczy odprawia z niczym"5. Bg wysucha jej modlitw. Blady, z trudem trzymajcy si na nogach doktor Thomas Stone uda si w towarzystwie siostry Mary Joseph Praise do jej kajuty, gdzie leaa siostra Anjali. Widzc majaczc z szeroko otwartymi oczami mniszk, gono nabra powietrza. Miaa cignite, strwoone oblicze i nos ostry jak piro, nozdrza rozszerzay si przy kadym oddechu. Nie spaa, a jednak zdawaa si kompletnie niewiadoma odwiedzin. Przyklkn obok niej, lecz szklisty wzrok Anjali przeszed przez niego, jakby go tam nie byo. Siostra Mary Joseph Praise przygldaa si, jak fachowym ruchem lekarz rozchyla powieki Anjali, chcc zbada spojwk, i jak macha jej przed oczami latark, sprawdzajc reakcj renic. Jego ruchy byy gadkie i pynne. Przygi gow Anjali ku piersi, badajc, czy nie wystpia sztywno karku, pomaca wzy chonne, poruszy jej koczynami, a nastpnie sprawdzi odruch kolanowy, opukujc wizado rzepki zagitym palcem - w zastpstwie motka neurologicznego. Po skrpowaniu, ktre siostra Mary Joseph Praise wyczua w nim jako pasaerze, a potem pacjencie, nie byo ladu. Nastpnie doktor Stone zdj siostrze Anjali ubranie i beznamitnie obejrza plecy, uda i poladki pacjentki. Dugie, smuke palce, ktre w tej chwili przelizgiway si po brzuchu Anjali, badajc jej wtrob i ledzion, wydaway si stworzone do tego celu - siostra Mary Joseph Praise nie potrafia sobie wyobrazi, by mogy robi cokolwiek innego. Nie majc na podordziu stetoskopu, doktor przyoy ucho do serca siostry Anjali, a pniej do jej brzucha. Nastpnie przewrci j na bok i przyoy ucho do eber, wsuchujc si w prac puc. Zrobi w mylach bilans i mrukn: - Po prawej stronie sabszy oddech... linianki przyuszne powikszone... ma guzki. Dlaczego? Ttno sabe i przyspieszone...
5

Ewangelia wedug w. ukasza 1,53.

- Puls zwolni, kiedy wystpia gorczka - wyjania siostra Mary Joseph Praise. - Tak, siostra wspominaa - uci. - Ile? - Nie podnis gowy. - Czterdzieci pi do pidziesiciu, doktorze. Czua, e zdy zapomnie o wasnej chorobie, a nawet e w ogle znajduje si na statku. Sta si jednoci z ciaem siostry Anjali, znalaz si na swoim terytorium i przeczesywa je, szukajc w chorej ukrytego wroga. Siostra Mary Joseph Praise obdarzya go tak wielkim zaufaniem, e zupenie zapomniaa o strachu o ycie Anjali. Gdy klczaa u jego boku, przepeniaa j euforia, jak gdyby w tej oto chwili osigna dojrzao jako pielgniarka, poniewa po raz pierwszy spotkaa takiego lekarza jak on. Ugryza si w jzyk, bo przemonie pragna wyzna mu to wszystko - i jeszcze wicej. - Coma vigil - oznajmi, a siostra Mary Joseph Praise zaoya, e j poucza. Widzi siostra, jak jej oczy bdz? Jak gdyby czekaa na co. Niechybny znak. I prosz spojrze, jak skubie przecierado, to si nazywa karfologia, a te ledwo widoczne skurcze mini to nic innego jak subsultus tendinum. To jest stan durowy. Mona go zaobserwowa jako pne stadium wielu rodzajw zatrucia krwi, nie tylko tyfusu... Ale uprzedzam - spojrza na ni z delikatnym umieszkiem, ktry przeczy temu, co powiedzia potem - jestem chirurgiem, a nie lekarzem oglnym. C ja mog wiedzie o medycynie? Wiem tylko tyle, e chirurg nie ma tu nic do roboty. Jego obecno podniosa siostr Mary Joseph Praise na duchu, a nawet uspokoia wzburzone morze. Za ich plecami ukazao si ukryte do tej pory soce. Pijacka rado zaogi wiadczya o tym, jak niebezpieczne byy ostatnie godziny. Cho siostra Mary Joseph Praise nie chciaa da wiary jego sowom, rzeczywicie niewiele mg zrobi dla siostry Anjali - zreszt nawet gdyby chcia, nie mia czym tego zrobi. Jedyn zawartoci apteczki w kambuzie by bowiem zasuszony karaluch, bo ca reszt jeden z czonkw zaogi zastawi w jakim porcie. Za apteczka w kajucie kapitana, ktra suya mu za fotel, musiaa chyba pochodzi jeszcze ze redniowiecza. Noyczki, n i kleszcze byy jedynymi nadajcymi si do uytku przedmiotami ukrytymi w tej ozdobnej skrzyni. C mg chirurg pokroju Stone'a zrobi z gorcymi okadami i pojemniczkami zawierajcymi pioun, macierzank i szawi? Stone rozemia si, zobaczywszy etykietk z napisem oleum philosophorum (wtedy po raz pierwszy siostra Mary Joseph Praise usyszaa ten dwik, radosny, mimo i krya si w nim niepokojca nuta).

- Prosz posucha - powiedzia i zacz czyta: - Zawiera kawaki porcelany i cegy na przewleke zaparcia"! Chwyci skrzyni i wyrzuci j za burt, wyjwszy z niej uprzednio tpe narzdzia i bursztynow buteleczk laudanum opiatum paracelsi. yka tego starego specyfiku podana siostrze Anjali wydawaa si agodzi jej straszliwy gd powietrza lub te odczya puca od mzgu", jak wyjani Thomas Stone. Do kabiny wkroczy kapitan, zaspany, apoplektyczny, ktry mwic, plu lin i brandy. - Jak pan mie dysponowa wyposaeniem statku? - zagrzmia. Stone zerwa si na nogi, a siostrze Mary Joseph Praise przyszo na myl, e wyglda jak uczniak szykujcy si do bjki. Stone wbi w kapitana spojrzenie, ktre sprawio, e marynarz przekn lin i zrobi krok do tyu. - Wyrzucenie tej skrzyni za burt wyjdzie ludzkoci na dobre. Gorzej dla ryb. Jeszcze jedno sowo, a zo na pana doniesienie, e wzi pan na pokad pasaerw, nie zapewniwszy im podstawowych lekw. - Stoi! - Bdziesz pan j mia na sumieniu - powiedzia Stone, wskazujc na Anjali. Twarz kapitana stracia srogi wyraz, brwi, powieki, nos i wargi opady. Thomas Stone przej dowodzenie, rozbiwszy obz przy koi Anjali. Wychodzi, by przemierza pokad i bada wszystkich pyncych na statku, bez wzgldu na to, czy godzili si na konsultacj, czy nie. Podzieli zaog i pasaerw na tych z gorczk i zdrowych. Robi przy tym obszerne notatki; naszkicowa plan kajut Calangute", stawiajc X wszdzie tam, gdzie zanotowa przypadek gorczki. Upar si, by odkazi dymem wszystkie kabiny. Sposb, w jaki Stone rozkazywa zdrowej czci zaogi i pasaerw, doprowadza obraonego kapitana do szewskiej pasji, ale nawet jeli doktor to zauway, zupenie si nie przej. Przez nastpne dwadziecia cztery godziny waciwie nie spa, regularnie zagldajc do siostry Anjali, a w midzyczasie badajc pozostaych - i czuwajc. Prcz siostry Anjali w cikim stanie byo jeszcze starsze maestwo. Siostra Mary Joseph Praise nie odstpowaa Stone'a na krok. Dwa tygodnie po tym, jak wyruszy z Koczinu, statek z trudem dotar do portu w Adenie. Kapitan Grek rozkaza marynarzowi, z pochodzenia Madagaskarczykowi, wcign portugalsk bander, pod jak ajba zostaa zarejestrowana, lecz z powodu panujcej na pokadzie gorczki Calangute" mia zosta poddany kwarantannie

niezalenie od tego, czy na maszcie powiewa flaga portugalska, czy jakakolwiek inna. Kotwic rzucono daleko od portu, skd zaoga i pasaerowie niczym trdowaci wygnacy mogli jedynie spoglda na miasto. Stone zapowiedzia szkockiemu kapitanowi portu, ktry osobicie pofatygowa si na statek, e jeli nie dostarczy torby z narzdziami lekarskimi, butelek z mleczanem Ringera do podania doylnie, jak rwnie sulfamidw, to on, Thomas Stone, obarczy go odpowiedzialnoci za mier wszystkich przebywajcych na pokadzie obywateli Wsplnoty Brytyjskiej. Siostra Mary Joseph Praise jednoczenie podziwiaa jego szczero i otwarto w wyraaniu pogldw, jak i czua, e przemawia w jej imieniu. Miaa wraenie, jakby Stone zastpi siostr Anjali w roli jej jedynego przyjaciela i sprzymierzeca podczas tej niefortunnej podry. Kiedy przywieziono zaopatrzenie, Stone pierwsze kroki skierowa do kajuty siostry Anjali. Dokonawszy pobienego odkaenia skry, jednym ciciem skalpela odsoni y odpiszczelow biegnc przez jej kostk. Wbi ig w zapadnite naczynie, ktre powinno mie rednic cienkiego owka. Zabezpieczy ig, wic wze za wzem tak sprawnie, e trudno byo dostrzec ruchy jego palcw. Pomimo kroplwki z mleczanu Ringera i sulfamidw Anjali nie oddaa nawet kropli moczu ani te nie okazaa innego, choby najmniejszego znaku ycia. Pniej, tego samego dnia wieczorem, umara w ostatecznym miertelnym paroksyzmie. Pozostaa dwjka starsza kobieta i jej m - rwnie nie przeyli; zmarli w odstpie kilku godzin. Dla siostry Mary Joseph Praise te okrutne mierci byy zaskoczeniem. Zalepia j euforia, ktr poczua, gdy Thomas Stone wsta z koi i zbada siostr Anjali. Nie moga opanowa dreszczy. O zmierzchu siostra Mary Joseph Praise i Thomas Stone, bez pomocy przesdnej zaogi, ktra nie chciaa nawet spojrze w stron trupw, pozbyli si zawinitych w caun cia, wypychajc je za burt. Siostra Mary Joseph Praise bya niepocieszona, gdy wraz z odgosem wpadajcego do wody ciaa przyjaciki run mur odwagi, jaki wok siebie wzniosa. Obok niej sta niepewny Stone. Jego twarz pociemniaa ze zoci i wstydu, poniewa nie potrafi ocali siostry Anjali. - Jake jej zazdroszcz - powiedziaa w kocu siostra Mary Joseph Praise przez zy. Zmczenie i brak snu pchny j do szczeroci. - Odesza do Pana. Z pewnoci jest teraz w lepszym wiecie ni ten nasz.

Stone zdusi w sobie miech. Dla niego tego rodzaju sentymentalizm zwiastowa zbliajce si nieuchronnie szalestwo. Uj siostr Mary Joseph Praise pod rami i zaprowadzi do swojej kajuty, uoy j na koi i kaza odpoczywa zalecenie lekarza. Sam za usiad na hamaku i obserwowa, jak spywa na ni jedyne bogosawiestwo ycia: sen. Potem pobieg zbada pozostaych pasaerw i czonkw zaogi. Doktor Thomas Stone, chirurg, nie potrzebowa snu.

Dwa dni pniej, gdy okazao si, e nie ma nowych przypadkw gorczki, Calangute" wreszcie zawin do portu, a pasaerom i zaodze pozwolono zej na ld. Zanim opucili pokad, Thomas Stone postanowi zobaczy si z siostr Mary Joseph Praise. Znalaz j w kabinie, ktr od pocztku podry dzielia z siostr Anjali. Miaa zaczerwienione oczy. Jej policzki i raniec, ktry ciskaa w doni, byy mokre. Thomas Stone zauway co, co przedtem umkno jego uwadze - e zakonnica jest kobiet wyjtkowej urody, a jej wielkie smutne oczy wyraaj wicej, ni maj prawo wyraa oczy nalece do osoby duchownej. Poczu gorco na twarzy i nie mg wykrztusi sowa. Przenis wzrok na stojcy na pododze baga. Kiedy w kocu si odezwa, powiedzia tylko: - Dur plamisty. Wczeniej zdy zajrze do swoich ksiek i dobrze to sobie przemyle. Widzc jej konsternacj, rzuci: - Niewtpliwie dur. Oczekiwa, e to sowo, ta diagnoza sprawi, i mniszka poczuje si lepiej, lecz zamiast tego do jej oczu napyny kolejne zy. - Najprawdopodobniej tyfus. Oczywicie badanie surowicy potwierdzioby... bkn. Przestpi z nogi na nog. Skrzyowa rce, a potem je rozoy. - Nie wiem, dokd siostra si udaje, ale jeli chodzi o mnie, to jad do Addis Abeby... w Etiopii - doda, jak gdyby bardziej do siebie ni do niej. - Jad do szpitala... w ktrym przydaaby si pomoc siostry... gdyby siostra zechciaa mi towarzyszy. Spojrza na ni i zaczerwieni si ponownie, bo prawda wygldaa tak, e zupenie nic nie wiedzia na temat szpitala, do ktrego si udawa, ani czy w ogle przydaaby si w nim pomoc siostry, a poza tym czu, e te wilgotne, ciemne oczy potrafi czyta w jego mylach.

Lecz to nie sowa doktora, a jej wasne refleksje sprawiy, e siostra Mary Joseph Praise milczaa. Przypomniaa sobie, jak modlia si za niego i za Anjali, i e Bg odpowiedzia na jedn tylko z modlitw. Stone, powstay z martwych niczym azarz, rzuci si natychmiast do dziaania, usiujc opanowa chorob. Przetrzsn kabiny zaogi, zgromi kapitana, grozi i si egzekwowa posuszestwo. Robi zatem ze rzeczy - w mniemaniu siostry Mary Joseph Praise - ktrym przywiecaa dobra idea. Jego zacito bya dla niej objawieniem. W uczelnianym szpitalu w Madrasie, gdzie przyswajaa sobie tajniki zawodu pielgniarki, chirurdzy ochotnicy (w owym czasie przewanie Anglicy) przechadzali si po korytarzach pogodni i oddzieleni od pacjentw, a za nimi, jak kaczta za matk, dreptali asystenci w towarzystwie modszych i starszych etatowych chirurgw szpitala (bez wyjtku Hindusi). Czasem miaa wraenie, e do tego stopnia skupiali si na samej chorobie, e pacjent wraz ze swym cierpieniem stanowi w ich pracy kwesti najzupeniej marginaln. Thomas Stone by inny. Czua, e jego zaproszenie, by towarzyszy mu w drodze do Etiopii, byo spontaniczne. Sowa popyny z ust, zanim zdy si opamita. Co teraz pocz? Szlachetna Amma opowiadaa o belgijskiej zakonnicy, ktra wysza z zakonu i osiada w Jemenie, w Adenie, ale z powodu sabego zdrowia jej pobyt tam by zagroony. Plan Szlachetnej Ammy zakada, e siostra Anjali i siostra Mary Joseph Praise zaczn wanie w tym miejscu, na grze kontynentu afrykaskiego, i naucz si od belgijskiej mniszki wszystkiego, co powinny wiedzie na temat pracy w tym niegocinnym klimacie. Pniej, wymieniwszy korespondencj ze Szlachetn Amm, siostry miay wyruszy na poudnie, lecz nie do Konga (rzdzonego przez Francuzw i Belgw), nie do Kenii, Tanganiki, Ugandy ani Nigerii (wadz nad tymi duszyczkami sprawowali anglikanie, ktrzy nie przepadali za konkurencj), ale by moe do Ghany lub Kamerunu. Siostra Mary Joseph Praise zastanawiaa sie, co Szlachetna Amma powiedziaaby na Etiopi. Wizja Szlachetnej Ammy zdawaa si teraz siostrze Mary Joseph Praise mrzonk, zastpcz ewangelizacj, tak le zorientowan, e wstydzia si w ogle o niej wspomina w obecnoci Thomasa Stone'a. Zamiast tego odezwaa si bezradnym, amicym si gosem: - Mam przykazane zosta w Adenie, doktorze. Ale dzikuj. Dzikuj za wszystko, co pan zrobi dla siostry Anjali. - Zaprotestowa, e przecie wanie nic dla niej nie zrobi. - Zrobi pan wicej, ni mg zrobi czowiek - rzeka, uja jego rk w

donie i przytrzymaa j. Spojrzaa mu w oczy. - Niech Bg pana bogosawi i prowadzi. Stone czu w doni raniec opleciony wok jej palcw, a take mikko jej skry i wilgo ez. Przywoa wspomnienie jej rk myjcych jego ciao, ubierajcych go, a nawet podtrzymujcych mu gow, gdy wstrzsay nim wymioty. Przechowywa w mylach obraz jej twarzy zwrconej ku niebu, kiedy piewaa i modlia si o jego wyzdrowienie. Poczu ciepo spywajce po karku i ju wiedzia, e kolor twarzy zdradzi go po raz trzeci. W jej oczach przyczai si bl, a z ust wydoby si okrzyk i dopiero wtedy Stone zda sobie spraw, e ciska jej do, wgniatajc w ni raniec. Natychmiast puci jej rk. Otworzy usta, ale si nie odezwa. Odwrci si gwatownie i wyszed. Siostra Mary Joseph Praise nie bya w stanie si ruszy. Widziaa, e jej do jest czerwona, i czua, jak pulsuje. Bl by niczym podarek, bogosawiestwo tak namacalne, tak fizyczne, e rozprzestrzenio si po jej ramieniu i signo klatki piersiowej. Nie moga znie poczucia, e wraz z odejciem doktora Stone'a co jakby wyrwao si z korzeniami z jej piersi. Chciaa si go uczepi, zawoa, by jej nie opuszcza. Sdzia, e suc Panu, yje peni ycia, a tymczasem - teraz widziaa to wyranie - w jej yciu istniaa pustka, ktrej do tej pory sobie nie uwiadamiaa.

W chwili gdy siostra Mary Joseph Praise zesza z pokadu Calangute" i postawia stop na jemeskiej ziemi, natychmiast tego poaowaa. Jakim absurdem wydao jej si naraz to, e przez te wszystkie dni, gdy poddawano ich kwarantannie, usychaa z tsknoty za staym ldem. Aden, Aden, Aden - przed podr nie wiedziaa nic o tym miecie, a i teraz nie byo ono dla niej niczym wicej ni egzotyczn nazw. Ze sw marynarzy z Calangute" wywnioskowaa, e nie sposb podrowa po wiecie, nie zawijajc do portu w Adenie. Jego strategiczne pooenie w przeszoci dobrze przysuyo si Brytyjczykom. Istniejca dzi w miecie strefa wolnocowa sprawiaa, e warto byo tu zawin, by wybra si na zakupy albo zacign do suby na nowym statku. Aden by pono wrotami do Afryki, a przez Afryk wioda droga do Europy. Siostrze Mary Joseph Praise Aden skojarzy si raczej z wrotami piekie. Miasto sprawiao wraenie zarazem martwego i bdcego w nieustannym ruchu, niczym falujcy kobierzec czerwi na gnijcej padlinie. Z praonej skwarem gwnej ulicy siostra Mary Joseph Praise umkna w wskie, zacienione zauki.

Budynki wyglday jak wyciosane z wulkanicznej skay. Przez pync jak rzeka cib pieszych tu i wdzie przedzieray si wzki nieprawdopodobnie wyadowane bananami, cegami, melonami; jeden przewozi nawet adunek w postaci dwch trdowatych. Przygarbiona starsza kobieta z zasonit twarz przesza obok, niosc na gowie piecyk na wgiel drzewny, w ktrym tli si ar. Nikt nie zwraca uwagi na ten niezwyky widok, wszyscy patrzyli na brzowoskr zakonnic kroczc w tumie. Z odsonit twarz czua si naga. Po godzinie, podczas ktrej miaa wraenie, e jej skra napczniaa jak ciasto w piekarniku, i gdy pytani o drog przechodnie wskazywali jej za kadym razem inny kierunek, siostra Mary Joseph Praise stana przed malekimi drzwiami, ktre zamykay wski zauek midzy dwoma domami. Na kamiennej cianie widnia zarys niedawno zdjtej tabliczki. Zmwia w duchu modlitw, wzia gboki oddech i zapukaa. W odpowiedzi usyszaa zachrypnity mski gos mwicy co, co wzia za zaproszenie do rodka. Wewntrz ujrzaa pnagiego Araba siedzcego na pododze obok lnicej, koyszcej si wagi. Dokoa niego pitrzyy si a pod sufit wielkie bele lici powizanych w pczki. Zapach cieplarni buchn jej w twarz, tak e zacza si dusi. To byo dla niej co nowego, w intensywny aromat czatu6 - co jak wieo skoszona trawa, ale z nieco ostrzejsz nut. Broda Araba bya czerwona od henny; w pierwszej chwili pomylaa, e to krew. Mia oczy podkrelone kresk jak kobieta i siostrze Mary Joseph Praise przypomina Saladyna, ktry odebra Krzyowcom Ziemi wit. Spojrza najpierw na jej mod twarz okolon biaym czepkiem, a potem przenis wzrok na torb podrn, ktr ciskaa w rku. Przechyli si do tyu i zamia grubiasko, pokazujc pozacane zby. Zamilk, gdy zobaczy, e jeszcze chwila, a mniszka straci rwnowag. Posadzi j, poda wod i herbat. Pniej, posugujc si mieszank gestw i kulawego angielskiego, poinformowa j, e belgijska zakonnica, ktra tu mieszkaa, zmara niespodziewanie. Usyszawszy to, siostra Mary Joseph Praise zacza si trz, opady j ze przeczucia, wydao jej si, e syszy szelest stp mierci kroczcej po liciach zacielajcych podog cieplarni. W swojej Biblii przechowywaa fotografi siostry Beatrice i teraz oczami wyobrani ujrzaa, jak oblicze zakonnicy zmienia si w
6

Czuwaliczka jadalna Catha edulis, rolina, ktrej licie zawieraj alkaloid o dziaaniu pobudzajcym.

pomiertn mask, a potem staje si twarz Anjali. Zmusia si, by spojrze Arabowi w oczy i wypyta o szczegy. Na co? Ktby w Adenie pyta na co"? Jednego dnia czujesz si dobrze, masz spacone wszystkie dugi, twoje ony s szczliwe, niech Allahowi bd dziki, a nastpnego dnia dopada ci gorczka i jeli twoja skra otworzy si na ar, z ktrym walczya przez te wszystkie lata, umierasz. Na co? Niewane na co. Na z skr! Na zaraz! Na pecha, jeli wolisz. Na szczcie, jeli ci to bardziej odpowiada. Dom nalea do niego. Kiedy mwi, w jego ustach ukazyway si zielone odygi czatu. Bg starej mniszki nie umia jej ocali, stwierdzi, wznoszc oczy ku sufitowi i pokazujc palcem, jak gdyby Stwrca nadal tam si czai. Wzrok siostry Mary Joseph Praise, zanim si opamitaa, mimowolnie powdrowa za spojrzeniem Araba. Tymczasem jego mtne oczy skupiy si na jej twarzy, przesuny po jej ustach i spoczy na piersiach.

Wiem tak wiele o podry mojej matki, poniewa opowiedziaa o niej innym, ci za przekazali t histori mnie. Opowie niespodziewanie urywa si w Adenie, w cieplarni u Araba. Oczywiste jest, e wesza na pokad statku pena wiary w to, i skoro Bg pochwala jej misj, zaopiekuje si swoj posanniczk i zatroszczy o ni. Ale w Adenie co si wydarzyo. Nikt do koca nie wie, co si stao siostrze Mary Joseph Praise, ale to wanie tam zrozumiaa, e jej Bg jest istot mciw i surow nawet dla tych, ktrzy pokadaj w nim wiar. W purpurowej, znieksztaconej masce pomiertnej siostry Anjali ukaza si sam Diabe - Bg na to zezwoli. Uznaa Aden za ze miasto, w ktrym Bg wykorzysta Szatana, by ten pokaza jej, jak kruch i niekompletn konstrukcj jest wiat, jak delikatna jest rwnowaga midzy dobrem a zem i jak naiwna ona bya w swej wierze. Ojciec siostry Mary Joseph Praise zwyk mwi: Jeli chcesz rozmieszy Boga, wyjaw mu swoje plany". Zrobio jej si al Szlachetnej Ammy, ktrej marzenie o misji nioscej afrykaskiemu kontynentowi owiecenie okazao si mrzonk kosztujc ycie siostry Anjali. Przez dugie lata wiedziaem jedynie, e po pewnym czasie - ktry rwnie dobrze mg by kilkoma miesicami, jak i caym rokiem - moja matka, dziewitnastoletnia zakonnica, jakim sposobem wydostaa si z Jemenu, pokonaa Zatok Adesk, a nastpnie podrowaa ldem, docierajc by moe do otoczonego

murami staroytnego miasta Harer w Etiopii albo do Dibuti, skd pocigiem wjechaa do Etiopii przez Dire Dau i potem prosto do Addis Abeby. Historia staje si peniejsza od momentu, gdy matka dotara do szpitala Missing. Trzykrotnie zapukaa do drzwi biura siostry przeoonej. - Prosz - powiedziaa Matrona, tym jednym sowem zmieniajc przyszo szpitala w sposb, jakiego nikt nie mg przewidzie. Miao to miejsce na pocztku maej pory deszczowej, gdy Addis Abeba kapitulowaa przed otpiajc wilgoci; gdy godzina za godzin, dzie za dniem syszao si szmer wody i widziao potoki deszczu, mona byo dozna omamw wzrokowych i suchowych. Matrona zastanawiaa si, czy daoby si tym wytumaczy wizj piknej, brzowoskrej zakonnicy ledwo trzymajcej si na nogach, ktra staa w otwartych drzwiach biura. Utkwione w siostrze przeoonej nieruchome spojrzenie gbokich brzowych oczu podziaao na ni jak dotknicie policzka ciep doni. Nieznajoma miaa rozszerzone renice, jak gdyby - pomylaa pniej Matrona - przeraenie towarzyszce jej podczas podry nadal trwao". Doln warg miaa tak spuchnit, e gdyby j dotkn, pkaby jak baka. Zapity pod szyj czepek zamyka oblicze w zgrabnym owalu, lecz adna tkanina nie bya w stanie ukry arliwego zapau wyzierajcego z jej twarzy ani te blu i zagubienia. Szarobrzowy habit musia by kiedy biay. Powidszy wzrokiem w d sylwetki zakonnicy, Matrona zobaczya w miejscu, w ktrym nogi cz si z tuowiem, wie plam krwi. Zjawa bya niemiosiernie wychudzona, chwiaa si na nogach, ale jednoczenie sprawiaa wraenie nieugitej. Cud, e potrafia wydoby z siebie gos. Odezwaa si zmczonym, penym smutku tonem: - Pragn pozna tajemnic i sucha gosu Boga, ktry przemawia do wsplnoty i poprzez ni. Prosz o modlitw, bym moga spdzi reszt moich dni w Jego eucharystycznej obecnoci i przygotowa m dusz na dzie, gdy oblubienica i Pan Mody stan si jednoci. Matrona rozpoznaa litani postulantki wstpujcej do zakonu, sowa, ktre sama wypowiedziaa przed laty. Odpowiedziaa automatycznie, jak niegdy jej matka przeoona: - Wejd ku radoci Paskiej.

Dopiero gdy nieznajoma osuna si po framudze drzwi, Matrona ockna si i podbiega, by wesprze j ramieniem. Gd? Wyczerpanie? Krwawienie menstruacyjne? C to mogo by? Siostra Mary Joseph Praise w ramionach Matrony waya tyle co nic. Mniszki zaniosy obc zakonnic do ka. Pod jej habitem odkryy delikatn klatk piersiow, niczym wyplecion z wikliny, i zapadnity brzuch. Dziewczyna! Nie kobieta. Tak, dziewczyna, ktra bardzo niedawno poegnaa si z dziecistwem. Dziewczyna z wosami, ktre nie byy obcite na krtko jak u wikszoci zakonnic, lecz wiy si dugie i gste. Dziewczyna z (jake mogy tego nie zauway?) nad wiek rozwinitymi piersiami. Matrona, w ktrej odezwa si instynkt macierzyski, postanowia czuwa przy dziewczynie. Bya przy niej, gdy moda mniszka obudzia si w rodku nocy przeraona, w malignie, i przywara do Matrony, gdy tylko przekonaa si, e jest w bezpiecznym miejscu. - Dziecko, dziecko, c to si tobie stao? Ju dobrze. Ju jeste bezpieczna uspokajaa j Matrona agodnymi sowami, lecz dopiero po tygodniu moda zakonnica moga zasn sama, a musiao min kolejne siedem dni, zanim jej twarz na powrt nabraa kolorw. Gdy przesza maa pora deszczowa i soce zwrcio swe oblicze ku miastu, chcc jakby ucaowa je i wynagrodzi deszczowy czas, mwic, e przecie nadal jest jego ulubionym miastem, dla ktrego zarezerwowao najpikniejsze bezchmurne dni, Matrona wyprowadzia siostr Mary Joseph Praise na dwr. Pragna przedstawi j mieszkacom Missing. Weszy na sal operacyjn numer trzy i zaskoczona siostra przeoona zobaczya, jak na widok siostry Mary Joseph Praise powany i surowy wyraz twarzy nowego chirurga Thomasa Stone'a przeobraa si w co na podobiestwo szczcia. Zarumieni si, ciskajc jej do tak, e a zy napyny modej mniszce do oczu. Moja matka musiaa wwczas wiedzie, e zostanie w Addis Abebie ju na zawsze, e pozostanie w szpitalu Missing u boku tego chirurga. Pracowa dla niego, dla jego pacjentw, sta si jego asystentk - oto jej ambicja pozbawiona pychy, ambicja, ktrej, jeli Bg pozwoli, zdoa sprosta. Nawet nie braa pod uwag przeprawy z powrotem przez Aden do Indii.

Przez siedem lat, jakie moja matka przeya i przepracowaa w szpitalu Missing, bardzo rzadko wspominaa o swojej podry morskiej i nigdy nie zajkna si o czasie spdzonym w Adenie. - Zawsze kiedy poruszaam temat Adenu - powiedziaa mi Matrona - twoja matka ogldaa si za siebie, jak gdyby Aden lub to, co w nim zostawia, czaio si za jej plecami. Przeraenie na jej twarzy sprawiao, e przechodzia mi ch, by dry temat. Ale powiem ci, e si baam. Powiedziaa jedynie: Byam tam z woli Boga, Matrono. Jego powody s dla nas nieodgadnione". Zwr uwag, e odpowied nie bya pozbawiona szacunku. Ona wierzya, e jej zadaniem byo uczyni ze swego ycia co piknego dla Boga. To On przywid j do Missing. Ta ogromna luka w yciorysie, zwaszcza osoby tak modej, zwraca uwag. Biograf lub syn musi dry dalej. By moe wiedziaa, e efektem ubocznym moich poszukiwa bdzie to, e naucz si medycyny - lub e znajd Thomasa Stone'a.

Siostra Mary Joseph Praise rozpocza zadanie reszty swojego ycia w chwili, gdy wesza na sal operacyjn numer trzy. Wyszorowaa donie, wcigna rkawiczki, woya fartuch i zaja miejsce po drugiej stronie stou operacyjnego, naprzeciwko doktora Stone'a, jako jego pierwsza asystentka: trzymaa may hak chirurgiczny, gdy potrzebowa odsoni organ, ucinaa ni, kiedy wskazywa na jej koniec, uprzedzaa jego prob o irygacj lub ssanie. Kilka tygodni pniej, kiedy pielgniarka instrumentariuszka nie moga wzi udziau w operacji, moja matka penia zarwno jej obowizki, jak i swoje, pierwszej asystentki. Kt, jeli nie pierwsza asystentka, mia wiedzie lepiej, kiedy Stone bdzie potrzebowa skalpela do oddzielenia tkanek albo kiedy przyda mu si kawaek gazy. Wygldao to tak, jakby miaa podzielny umys: jedna poowa umoliwiaa jej wykonywanie obowizkw instrumentariuszki branie narzdzi z tacki i podawanie mu do rki, podczas gdy druga suya jako trzecia rka Stone'a - podwaaa wtrob, odsuwaa sie, w tuszczowy fartuch chronicy jelita, albo koniuszkiem palca delikatnie uciskaa obrzknit tkank, tak by Stone widzia, gdzie wbi ig. Matrona przychodzia, eby przyglda si ich pracy. - Balet w najczystszej postaci, mj drogi Marionie. Boska para. I to w zupenej ciszy - zachwycaa si. - adnego proszenia o narzdzia, adnego: Wytrzyj", Cicie", Ssanie". Ona i Stone... Nigdy nie widziaam nikogo rwnie szybkiego. Przypuszczam,

e zwalnialimy im tempo, poniewa nie potrafilimy dostatecznie prdko zabiera pacjentw ze stou i ka na nim kolejnych. Przez siedem lat Stone i siostra Mary Joseph Praise dziaali wedug niezmiennego planu. Kiedy on operowa do pna w nocy, czasem do rana, ona staa po drugiej stronie stou, pewniejsza ni jego cie, wierna, kompetentna, nieskarca si, zawsze obecna. Tak byo do dnia, w ktrym ja i mj brat zameldowalimy si w jej onie, a potem dalimy wyraz niepohamowanemu pragnieniu wymiany substancji odywczych z oyska na mleko z jej piersi.

Rozdzia 2

Brakujcy palec
Thomas Stone mia w Missing reputacj czowieka na pozr skrytego, lecz w rzeczywistoci uczuciowego, a nawet tajemniczego, cho doktor Ghosh, specjalista w dziedzinie medycy wewntrznej i szpitalna zota rczka, kwestionowa t ostatni etykietk, mwic: Kiedy czowiek stanowi zagadk dla siebie samego, trudno nazywa go tajemniczym". Wsppracownicy Stone'a nauczyli si, by nie wyciga z jego zachowania zbyt daleko idcych wnioskw - to, co innym mogo si wydawa opryskliwoci, naprawd oznaczao gboko zakorzenion niemiao. Stone, zagubiony i odrobin niezdarny poza sal operacyjn numer trzy, gdy tylko do niej wkracza, skupia si na zadaniu, a jego ruchy zyskiway pynno, jak gdyby jedynie w tym miejscu jego ciao i dusza umiay ze sob wsppracowa, a tok myli wspgra z polem dziaania. Jako chirurg Stone znany by z szybkoci, odwagi, miaoci, zuchwaoci, pomysowoci, oszczdnoci ruchw, a take opanowania w stresujcej sytuacji. Cechy te doskonali na ufnej i potulnej spoecznoci, krtko w Indiach, a potem na dusz met w Etiopii. Ale w dniu, kiedy siostra Mary Joseph Praise, jego asystentka z siedmioletnim staem, zacza rodzi, wszystko to przestao si liczy. W dniu naszych narodzin Thomas Stone sta pochylony nad ciaem modego chopca, ktremu mia otworzy brzuch. W oczekiwaniu na skalpel wycign do wewntrzn stron do gry, z lekko rozstawionymi palcami, w tym ponadczasowym gecie, ktry na zawsze sta si miar jego ycia jako chirurga. Po raz pierwszy jednak od siedmiu lat stal skalpela nie dotkna jego doni w tej samej sekundzie, w ktrej j wycign; stao si co gorszego: sposb, inny ni zwykle, w jaki narzdzie znalazo si w doni Stone'a, powiedzia mu, e po przeciwnej stronie stou nie stoi siostra Mary Joseph Praise. - Niemoliwe - bkn, kiedy skruszony gos wyjani, e siostra Mary Joseph Praise jest niedysponowana. Przez ostatnie siedem lat ani razu nie zdarzyo si, eby nie znalaz jej u swego boku. Jej nieobecno bya rwnie irytujca i wytrcajca z

rwnowagi jak kropelka potu, ktra wybraa sobie akurat sam rodek operacji, by wpa mu do oka. Stone, nie podnisszy nawet wzroku, wykona pierwsze nacicie. Skra. Tuszcz. Powi. Rozszczepi misie. Potem, oddzieliwszy tkanki na tpo, odsoni poyskujc otrzewn, ktr naci. Przez powstay otwr wsun palce do jamy brzusznej i zlokalizowa wyrostek robaczkowy. Przy kadym kroku musia odczeka uamek sekundy albo odrzuci podane narzdzie i wybra inne. Niepokoi si o siostr Mary Joseph Praise, nawet jeli nie by wiadom swej troski lub nie chcia si do niej przyzna. Przywoa praktykantk, mod, nerwow Erytrejk. Poprosi j, by znalaza siostr Mary Joseph Praise i przypomniaa jej, e lekarzy i pielgniarek nie sta na luksus chorowania. - Zapytaj j... - przeraone usta praktykantki poruszay si bezgonie, bo dziewczyna prbowaa nauczy si na pami jego sw - grzecznie j zapytaj, czy... mg teraz spojrze na praktykantk, poniewa palcami widzia wicej ni oczami pamita, kiedy wrciem na sal operacyjn nastpnego dnia po amputacji wasnego palca? Miao to miejsce pi lat wczeniej i okazao si kamieniem milowym w yciu Stone'a. Ig w imadle uku si w opuszk prawego palca wskazujcego, gdy akurat pracowa nad brzuchem wypenionym rop. Byskawicznie zdj rkawiczk i w miejsce, ktre spenetrowaa zabkana iga, poda sobie strzykawk do zastrzykw podskrnych trypaflawin, dokadnie jeden mililitr roztworu rozcieczonego w stosunku 1:500. Nastpnie wstrzykn j w tkank otaczajc ran. Pomaraczowy barwnik zmieni palec w przeronity lizak. Pomimo akcji zapobiegawczej, w niespena kilka godzin pniej pezajca czerwona fala rozlaa si na pochewk cigna doni. Chocia Stone wzi dawk kotrimoksazolu, a potem, ulegajc naciskom Ghosha, przyj w poladek zastrzyk cennej penicyliny, na jego nadgarstku pojawiy si szkaratne prgi (cecha charakterystyczna infekcji paciorkowcowej), a wzy chonne zlokalizowane przy nadkykciu przyrodkowym koci ramiennej, tu za okciem, urosy do rozmiarw pieczki golfowej. Dosta takich dreszczy, e szczka zbami i wprawia w drganie cae ko. (W ten sposb narodzi si aforyzm w jego synnym podrczniku, jeden ze stonizmw", jak je nazywali czytelnicy: Jeli szczkaj ci zby, jest ci po prostu zimno, ale jeli razem z tob trzsie si ko, to

dopiero s dreszcze"). Podj szybk decyzj: amputowa palec, zanim infekcja si rozszerzy - i zrobi to samemu. Podczas gdy praktykantka czekaa na dalsze polecenia, Stone wyj przez nacicie przypominajcy tustego robaka wyrostek pacjenta i rozcign go jak wdkarz, ktry ukada na pomocie swoj zdobycz. Z wpraw, jak snajper strzelajcy do pojawiajcych si na strzelnicy kaczek, zamkn kleszczami hemostatycznymi kilka naczy krwiononych prowadzcych do wyrostka, przeci je i poruszajc palcami jak magik, podwiza katgutem, na koniec zdj dyndajce na naczykach kleszcze. Wycign praw rk do praktykantki, proszc w ten sposb o jej sprawdzenie. Pi lat po amputacji do wygldaa podejrzanie normalnie, chocia przyjrzawszy si jej bliej, mona byo zauway brak palca wskazujcego. Kluczem do estetycznego sukcesu tej amputacji byo to, e gowa minia rdrcznego - kykie brakujcego palca - rwnie zostaa usunita po to, by w przerwie midzy palcem rodkowym a kciukiem nie byo wida braku. Wygldao to tak, jak gdyby palce doni po prostu przesuny si w szeregu. Robione na zamwienie czteropalczaste rkawiczki dopeniay zudzenia normalnoci. Niekompletno doni nie oznaczaa, jej niepenosprawnoci, wrcz przeciwnie - dziki mniejszej liczbie palcw moga wlizgn si w szczelin i zbada tkank, do ktrej zwyka do nie miaa dostpu; rodkowy palec przej ca zrczno po palcu wskazujcym. To, w poczeniu z faktem, e palec rodkowy jest duszy ni wskazujcy, pozwalao Stone'owi wyczu wyrostek ukryty za ktnic (pocztek jelita grubego) lepiej ni innym chirurgom. Mg zamocowa wze chirurgiczny w najgbszej wnce oyska wtroby, posugujc si przy tym jedynie palcami, podczas gdy inni chirurdzy potrzebowali do tego celu imada do igie. W pniejszych latach, w Bostonie, da swoim staystom zot rad: Semper per rectum, per anum salutem, lepiej wcie palec, bo bdzie le", i podkreli j, pokazujc byy rodkowy palec, ktry awansowa do statusu palca wskazujcego. Ci, ktrzy uczyli si u boku Stone'a, nigdy nie zaniedbywali badania swoich pacjentw per rectum, nie tylko dlatego, e Stone wbi im do gowy, i wikszo przypadkw raka jelita grubego obserwuje si w odbycie i esicy, czsto w zasigu palca badajcego, ale rwnie dlatego, e wiedzieli, i zostan za to przeoczenie wyrzuceni. Wiele lat pniej w Ameryce krya opowie o jednym z praktykantw Stone'a o nazwisku Blessing - ktry, zbadawszy na oddziale pomocy doranej pijaka i zajwszy si tym, co u pacjenta wymagao interwencji medycznej, wrci do swojego

gabinetu. Kiedy ju mia zasn, przypomnia sobie, e nie zbada pacjenta per rectum. Poczucie winy i strach, e szef jakim sposobem dowie si o jego przewinie, sprawiy, e wsta i ruszy w noc na poszukiwanie owego mczyzny. Znalaz go w barze. Mczyzna, przekonany ofert darmowego piwa, zgodzi si zdj spodnie i da si przebada za pomoc palca - mwiono, e zosta w ten sposb pobogosawiony"7. Dopiero wtedy mody lekarz z czystym sumieniem pooy si spa. Tego dnia, gdy siostra Mary Joseph Praise zacza rodzi i przyszlimy na wiat my, praktykantk w sali operacyjnej numer trzy bya adna - nie, pikna - moda dziewczyna z Erytrei. Niestety, z powodu jej pozbawionego humoru przejcia wasn rol i oddania, z jakim powicaa si pracy, ludzie czsto zapominali o jej wygldzie i wieku. Praktykantk pobiega znale moj matk, nie tracc czasu na kwestionowanie stosownoci przesania, ktre miaa zanie siostrze Mary Joseph Praise. Lekarzowi, rzecz jasna, nawet przez myl nie przeszo, e sowa, ktre kaza powtrzy zakonnicy, mogyby j urazi. Jak to czsto bywa w przypadku utalentowanych, cho niemiaych osb, Stone'owi zwykle wybaczano co, co Ghosh nazwa spoecznym upoledzeniem. Luki w towarzyskiej edukacji nie byy przecie perforacj jelita i nie zagraay yciu, dlatego dla Stone'a nie stanowiy problemu, a jedynie draniy jego otoczenie. Gdy przychodzilimy na wiat, praktykantka nie miaa jeszcze osiemnastu lat, ale wyrniaa si skonnoci do mylenia dbaoci o schludno karty pacjenta (ktra, gdy adnie wykaligrafowana, cieszya oko Matrony) z faktyczn trosk o chorego. Bycie najstarsz z piciu praktykantek szkoy pielgniarskiej Missing stanowio dla niej powd do dumy. Zwykle udawao jej si wygodnie zapomnie o tym, e jej starszestwo wynikao z powtarzania roku, czy te, jak to uj doktor Ghosh, posiadania dugoterminowego planu". Praktykantka, osierocona w dziecistwie przez czarn osp, ktra rwnie na niej odcisna swoje pitno w postaci ksiycowego krajobrazu na policzkach, od najmodszych lat prbowaa pokona wasn niemiao, wykazujc si przesadn wrcz pracowitoci, cech charakteru, ktr wzmocniy w niej woskie zakonnice. Siostry Nigrizii (czyli Afryki), pord ktrych wychowaa si w sierocicu w Asmarze.
7

Nazwisko staysty, Blessing, znaczy midzy innymi bogosawiestwo"

Moda praktykantka obnosia si ze sw pilnoci, jak gdyby nie bya to po prostu jedna z jej zalet, lecz dar od Boga, taki jak pieprzyk albo dodatkowy palec u nogi. Bya obiecujc mod dziewczyn, ktra, skaczc z klasy do klasy, dosownie przefruna na skrzydach lata nauki w przykasztornej szkole w Asmarze, potrafia posugiwa si pynnym akademickim woskim (w odrnieniu od wielu Etiopczykw, ktrzy mwi barowo-kinow wersj tego jzyka pozbawion przedimkw i zaimkw), a nawet recytowa z pamici tabliczk mnoenia 19 x 19. Mona powiedzie, e obecno praktykantki w Missing stanowia przypadek historyczny. Jej rodzinne miasto, Asmara, bya stolic Erytrei, kraju, ktry od 1885 roku pozostawa wosk koloni. W roku 1935 Wochy Mussoliniego zaatakoway Etiopi z terytorium Erytrei, a pastwa wiata nie pofatygoway si, by zaprotestowa. Kiedy Mussolini zwiza si z Hitlerem na dobre i na ze, los woskiego dyktatora zosta przypiecztowany. W 1941 roku siy Gedeona pod wodz generaa Wingate'a pokonay Wochw i wyzwoliy Etiopi. Alianci podarowali etiopskiemu cesarzowi Hajle Syllasje nietypowy prezent: proklamowali by wosk koloni Erytre protektoratem nowo wyzwolonej Etiopii. Cesarz bardzo intensywnie lobbowa za tym, eby jego pozbawiony dostpu do morza kraj mg wej w posiadanie portu Massaua, nie mwic ju o cudownym miecie Asmara. Brytyjczycy chcieli prawdopodobnie ukara Erytrejczykw za ich majc dug tradycj kolaboracj z Wochami; tysice erytrejskich askarysw8 stanowio cz woskiej armii; walczyli oni ze swymi czarnymi ssiadami, umierajc za biaych panw. Dla Erytrejczykw oddanie ich kraju Etiopczykom byo niewyobraalnym ciosem, porwnywalnym na przykad z hipotetycznym powierzeniem Brytyjczykom panowania w wyzwolonej Francji tylko dlatego, e mieszkacy obydwu pastw s biali i jedz kapust. Kiedy kilka lat pniej cesarz zaanektowa terytorium Erytrei, jej mieszkacy z miejsca rozpoczli wojn partyzanck. Ustanowienie Erytrei czci Etiopii miao wszake rwnie dobre strony: praktykantka zdobya stypendium w jedynej szkole pielgniarskiej w kraju - w Addis Abebie, w szpitalu Missing, i bya pierwsz mod Erytrejk, ktrej przypad w zaszczyt. Jej dotychczasowa edukacyjna cieka robia spore wraenie i nie miaa sobie rwnych, stawiano j za wzr wszystkim modym ludziom. Byo to oczywicie wyzwanie rzucone losowi lubicemu podstawia nog tym, ktrym dobrze si wiedzie.
Askarys - afrykaski tubylec wczony do si kolonialnych kraju okupujcego dan koloni. Szacuje si, e w przypadku armii woskiej tubylcy stanowili nawet siedemdziesit procent wojsk kolonialnych.
8

A jednak to nie los pokrzyowa jej plany, gdy przysza na sta do szpitala, i nie chodzio te o nieporadno w posugiwaniu si amharskim i angielskim, poniewa szybko pokonaa t przeszkod i nauczya si pynnie wada oboma jzykami. Odkrya za to, e uczenie si na pami (napamiciowanie", jak mawiaa Matrona) na niewiele jej si zdawao, gdy stawaa u wezgowia chorego i usiowaa odrni to, co banalne, od tego, co zagraao jego yciu. Potrafia, owszem, recytowa niczym mantr nazwy nerww czaszkowych, prbujc uspokoi wasne skoatane nerwy. Potrafia wypisa na zawoanie skad mistura carminativa (jeden gram dwuwglanu sodowego, po dwa mililitry destylatu amoniaku i nalewki kardamonowej, sze dziesitych mililitra nalewki imbirowej, jeden mililitr destylatu chloroformu, dopeni do trzydziestu mililitrw wod z mit pieprzow) na niestrawno. Lecz tym, czego nie umiaa - i co j bardzo irytowao, gdy widziaa, z jak atwoci radziy sobie inne praktykantki - byo odnalezienie w sobie jedynej rzeczy, ktrej wedug sw Matrony jej brakowao: Silnego Zmysu Pielgniarskiego. W podrczniku znalaza o tym zaledwie kilka sw, w dodatku tak niezrozumiaych, e gdy ju nauczya si ich na pami, uznaa egoistycznie, i zawarto je specjalnie po to, by j zniechci:
Silny Zmys Pielgniarski jest waniejszy ni wiedza, cho wiedza go wzmacnia. Silny Zmys Pielgniarski jest zdolnoci, ktrej nie sposb zdefiniowa, a jednak okazuje si on nie do przecenienia, gdy wystpuje u uczennicy, za jego brak staje si z miejsca zauwaalny. Parafrazujc Oslera, pielgniarka, ktra ma podrcznikow wiedz, lecz jest pozbawiona Silnego Zmysu Pielgniarskiego, jest niczym marynarz na statku zdolnym do eglugi, ale bez mapy, sekstansu i kompasu na podordziu. (Oczywicie, pielgniarka, ktra nie opanowaa podrcznikowej wiedzy, niech lepiej w ogle nie wychodzi w morze!).

Praktykantka wypyna z portu - tego bya pewna. Gotowa bya za wszelk cen dowie, e dysponuje map i kompasem, i dlatego kade powierzone zadanie traktowaa jak sprawdzian wasnych umiejtnoci, okazj do pochwalenia si Silnym Zmysem Pielgniarskim (lub sposobno ukrycia braku tego). Biega, jakby goni j din, osonitym przejciem pomidzy blokiem operacyjnym a pozosta czci szpitala. Pacjenci oraz rodziny tych, ktrzy tego dnia czekali na operacj, siedzieli w kucki lub po turecku po obydwu stronach trasy, ktr przemierzaa. Bosonogi mczyzna, jego ona i dwjka maych dzieci spoywali

posiek, palcami wyjadajc curry z soczewicy z misy wyoonej inder9. Niemowl, okutane szamm10 matki, ssao jej pier. Kiedy praktykantka nadbiega, zaalarmowani czonkowie rodziny odwrcili gowy w jej stron, wic przez chwil poczua si kim wanym. Po drugiej stronie podwrza zobaczya odziane w biae szammy i jasnoczerwone oraz jasnopomaraczowe chustki kobiety, ktre rozsiady si na aweczce przed ambulatorium i z tej odlegoci wyglday jak kury na grzdzie. Znalazszy si w kwaterach pielgniarek, wbiega po schodach i skierowaa si do pokoju mojej matki. Zapukaa, lecz nikt nie odpowiedzia. Zauwaya, e drzwi nie s zamknite. W zaciemnionym pomieszczeniu dostrzega siostr Mary Joseph Praise lec pod kocem, obrcon twarz do ciany. - Siostro? - odezwaa si cicho, a kiedy moja matka jkna, praktykantka wzia to za znak, e zakonnica si budzi. - Doktor Stone przysa mnie, ebym powiedziaa siostrze... - Z ulg stwierdzia, e zapamitaa kade sowo wiadomoci. Zaczekaa na odpowied, ale poniewa moja matka nie wyrazia chci przekazania lekarzowi czegokolwiek, praktykantka uznaa, e siostra jest na ni za. - Przyszam, bo doktor Stone mi kaza. Przepraszam, jeli przeszkodziam. Mam nadziej, e siostra czuje si ju lepiej. Czy czego siostrze trzeba? Odczekaa posusznie kilka chwil, a potem wysza z pokoju. Poniewa nie miaa nic do przekazania doktorowi Stone'owi, a wkrtce miay si zacz zajcia z pielgniarstwa pediatrycznego, nie wrcia ju do sali operacyjnej numer trzy.

Doktor Stone uda si do kwater pielgniarek wczesnym popoudniem. Zakoczy usuwanie wyrostka robaczkowego, potem wykona dwa zespolenia odkowo-czcze z powodu wrzodw trawiennych, trzy zabiegi na przepuklin, operowa jeden wodniak, dokona niepenego wycicia jednej tarczycy, a take przeszczepu skry - wszystko to okrutnie powoli, jak na jego wasne standardy. Prawdziwa mka. Ze zmarszczonymi brwiami wszed po schodach. Poj, e jego zrczno jako chirurga w duym stopniu - wikszym, ni to sobie kiedy wyobraa zaley od umiejtnoci siostry Mary Joseph Praise... Dlaczego musi myle o takich rzeczach? Gdzie ona si podziewa? W tym cay sk. I kiedy wrci?

10

Indera - etiopskie pieczywo, paski placek wypiekany z mki ze zboa tef. Szamma - element stroju etiopskiego, chusta, narzutka, najczciej biaa.

Gdy zapuka do drzwi, odpowiedziaa mu cisza. Pokj siostry Mary Joseph Praise znajdowa si na drugim pitrze na kocu korytarza. ona specjalisty od przyrzdzania lekw przybiega zaprotestowa przeciwko obecnoci mczyzny w kwaterach pielgniarek. Chocia Matrona i siostra Mary Joseph Praise byy jedynymi zakonnicami w caym Missing, ona specjalisty zachowywaa si tak, jakby mina si z przeznaczeniem, sama wygldaa bowiem jak mniszka z nasunit na czoo chust i krucyfiksem o rozmiarach rewolweru. Uwaaa siebie za straniczk domu pielgniarek, obroczyni dziewic Missing. Pajczym instynktem wyczuwaa kroki mczyzn naruszajcych granic jej terytorium. Tym razem, widzc, z kim ma do czynienia, wycofaa si. Stone nigdy wczeniej nie by w pokoju siostry Mary Joseph Praise. Gdy pisaa na maszynie lub pracowaa nad ilustracjami do jego rkopisw, przychodzia do jego kwatery albo do gabinetu ssiadujcego z przychodni. Nacisn klamk, mwic: - Siostro? Siostro! Powita go znajomy niepokojcy zapach, ktrego pocztkowo nie potrafi zidentyfikowa. Po omacku poszuka wcznika wiata i zakl, gdy na niego nie trafi. Ruszy przed siebie, potykajc si, w stron okna, uderzajc si po drodze o komod. Otworzy do wewntrz skrzydo okna, a potem pchn drewniane okiennice. wiato dnia zalao wskie pomieszczenie. Na komodzie sta ciki sj, ktry przyciga promienie soca. Bursztynowy pyn siga a po sam masywn zakrtk, dodatkowo uszczelnion woskiem. Pocztkowo Stone uzna, e w soju moe si znajdowa relikwia, jaka ikona. Poczu na ramieniu gsi skrk - najwyraniej reakcja ciaa wyprzedzia zrozumienie. Ot w soju, zawieszony w pynie niczym w prni, balansujc na paznokciu na szklanym dnie jak balerina na czubkach palcw, pywa jego palec. Skra powyej paznokcia miaa faktur starego pergaminu, za podbrzusze tego niezwykego tancerza wykazywao purpurowe zabarwienie infekcji. Poczu tsknot, pustk, swdzenie w prawej doni, ktremu mogo zaradzi jedynie umieszczenie brakujcego palca na waciwym miejscu. - Nie wiedziaem... - zacz, odwracajc si w stron jej ka, lecz to, co zobaczy, sprawio, e zapomnia, co chcia powiedzie.

Siostra Mary Joseph Praise zwijaa si z blu na wskiej pryczy. Jej usta byy sine. Zmatowiae oczy skupia na jakim punkcie za plecami Stone'a. Bya miertelnie blada. Zbada jej ttno - sabo wyczuwalne, bardzo szybkie. Niespodziewanie zalao go wspomnienie podry Calangute" sprzed siedmiu lat - przypomnia sobie rozpalon siostr Anjali w stanie piczki. Lodowata kula, ktra cisna mu odek, powdrowaa ku piersi. Opanowao go uczucie, jakiego rzadko dowiadcza jako chirurg: strach. Nogi ugiy si pod nim. Pad na kolana tu przy jej ku. - Mary? - powiedzia. Jedyne, co mg zrobi, to powtarza jej imi. W jego ustach imi siostry Mary Joseph Praise zabrzmiao najpierw jak przesuchanie, potem czuo, a na koniec jak wyznanie mioci zawarte w jednym sowie. Mary? Mary, Mary!... Nie odpowiedziaa, nie moga. Wycign ku jej twarzy drce jak u starca donie. Zoy na jej czole pocaunek. Omieliwszy si zrobi t niezwyk, nie do powstrzymania rzecz, uwiadomi sobie z dum, e j kocha. I e on, Thomas Stone, nie tylko jest zdolny do mioci, ale e czuje j od siedmiu lat. Pocztkowo nie dostrzega jej, poniewa przysza do niego, gdy spotkali si na liskich stopniach statku i gdy si nim opiekowaa, mya go, prbowaa przywrci do ycia. Mio pojawia si, gdy siostra Mary Joseph Praise wzia go w ramiona i sapic niczym zapanik, uoya w hamaku, a potem nakarmia, tak e odzyska wiadomo. To si stao, kiedy obydwoje siedzieli przy ciele siostry Anjali. Mio osigna swoje apogeum, gdy siostra Mary Joseph Praise przybya do Etiopii, by pracowa u jego boku; potem uczucie ju nigdy nie osabo. Mio tak silna, bez przypyww i odpyww, wzlotw i upadkw, pozbawiona dynamiki do tego stopnia, e przez te siedem lat bya dla niego niemal niewidzialna - staa si czci skadow wiata poza nim, elementem, ktry niemale bra za pewnik. Czy Mary go kochaa? Tak. By tego pewien. Kochaa go, lecz biorc z niego przykad - zawsze braa z niego przykad - nie wspomniaa o tym nawet jednym sowem. A c on robi przez te wszystkie lata? Po prostu uwaa, e ona zawsze bdzie. Mary, Mary, Mary. Nawet brzmienie jej imienia byo dla niego objawieniem, poniewa nigdy nie mwi do niej inaczej jak siostro". Szlocha, bojc si, e j straci, co zreszt uzna za kolejny przejaw egoizmu, za wasn potrzeb, by j znowu ujrze w

penym zdrowiu. Czy bdzie mia czas, by jej to wszystko zrekompensowa? Jake gupi potrafi by czowiek. Siostra Mary Joseph Praise prawie nie czua jego dotyku. Kiedy przyoy policzek do jej policzka, poczu ar. Podnis koc, pod ktrym leaa. Zwrci uwag na pokany obrzk brzucha. W jego umyle kady obrzk kobiecego brzucha rwna si ciy, chyba e kto wskazaby inn przyczyn. Odrzuci t myl - przecie bya zakonnic - i zamiast tego postawi byskawiczn diagnoz, e chodzi o obstrukcj... albo pyn w otrzewnej... albo krwotoczne zapalenie trzustki... w kadym razie jaki katastrofalny problem z brzuchem... Ostronie manewrujc w niewielkim pomieszczeniu, wynis j na korytarz, a potem, starajc si nie uderza jej stopami o barierk - jego szlochy zdyy w tym czasie zmieni si w stkanie z wysiku - przeszed z ni z kwater pielgniarek na sal operacyjn. Mia wraenie, e way wicej, ni powinna. Gdy po zaliczeniu wszelkich egzaminw pisemnych w edynburskim

Krlewskim Kolegium Chirurgw przyszed czas na egzamin ustny, przewodniczcy komisji zada mu pytanie: Jakiego rodzaju rodek pierwszej pomocy podaje si pacjentowi przez ucho?". Odpowied Stone'a: Sowa pociechy!" zapewnia mu pozytywn ocen. Teraz, zamiast szepta do ucha siostry Mary Joseph Praise agodne sowa pocieszenia, wmawiajc jej, e wszystko bdzie dobrze - co byoby niewtpliwie dziaaniem gboko ludzkim i terapeutycznym - Stone krzycza na cay gos, domagajc si od wiata pomocy. Jego wezwanie, podchwycone przez straniczk dziewic, postawio na nogi dosownie wszystkich w Missing, cznie z Gebrew, strem, ktry przybieg a spod gwnej bramy, a take Koochooloo i dwoma innymi bezimiennymi psami. Widok szlochajcego jak dziecko, bezradnego Stone'a zaszokowa Matron tak samo jak rozpaczliwy stan siostry Mary Joseph Praise. Panie, on to znowu zrobi", taka bya pierwsza myl siostry przeoonej. Pilnie strzeonym sekretem byo to, e od dnia przyjazdu do Missing Stone dwu- lub trzykrotnie ruszy w szalone pijackie tango. U mczyzny, ktry prawie nie pi, ktry kocha swoj prac, uwaa sen za przeszkod w wykonywaniu obowizkw, ktremu naleao przypomina, by poszed si przespa, te chwile saboci byy prawdziw zagadk. Przychodziy nagle jak grypa i przeraay jak optanie. Za

pierwszym razem, gdy poranny pacjent lea ju przygotowany na stole operacyjnym, chirurg znikn bez ladu. Poszli go szuka i znaleli bekoczcego, rozmamanego biaego czowieka chodzcego tam i z powrotem po swojej kwaterze. Gdy wpada w taki stan, nie spa i nie jad, a tylko od czasu do czasu wymyka si w ciemno nocy, eby uzupeni zapasy rumu. Ostatnim razem stworzenie, ktrym si sta, wspio si na drzewo rosnce nieopodal jego okna i siedziao tam przez wiele godzin, mamroczc do siebie. Upadek z takiej wysokoci zakoczyby si roztrzaskaniem czaszki. Matrona, ujrzawszy jego nabiege krwi wpatrujce si w ni oczy mangusty, ucieka, zostawiajc przy nim wartownikw - siostr Mary Joseph Praise i doktora Ghosha ktrzy mieli namwi go do zejcia z drzewa, nakarmi i nakaza porzucenie picia. Rwnie nieoczekiwanie, jak si zaczyna, zwykle po dwch dniach, ale nie duej ni po trzech, cig alkoholowy ustawa, a po bardzo dugim nie Stone wraca do pracy, jak gdyby nic si nie stao. Nigdy si nie zajkn, e zdezorganizowa prac szpitala; zupenie wyrzuca to z pamici. Nikt mu tego nie wypomina, poniewa tego drugiego Stone'a, tego, ktry prawie nie pi, oskarenia i dopytywania zraniyby i obraziy. Ten drugi Stone pracowa za trzech chirurgw, wic cigi alkoholowe stanowiy doprawdy niewielk cen, jak przychodzio szpitalowi paci za jego usugi. Matrona podesza bliej. Oczy Stone'a wcale nie byy nabiege krwi i nie czu byo od niego alkoholu. Pomieszao mu si w gowie, gdy zobaczy, w jakim stanie jest siostra Mary Joseph Praise - i susznie. Gdy Matrona przeniosa spojrzenie z chirurga na zakonnic, mimo wszystko poczua ukucie satysfakcji: wreszcie ten mczyzna obnay dusz i okaza swojej asystentce ludzkie uczucia. Matrona zignorowaa bekot Stone'a o skrcie jelita, niedronoci, zapaleniu trzustki i zapaleniu otrzewnej. - Idziemy na sal - rozkazaa, a kiedy ju si tam znaleli, polecia: - Prosz j pooy na stole. Stone uoy siostr Mary Joseph Praise na stole i wtedy Matrona ujrzaa widok, ktry zapamitaa sprzed siedmiu lat: ubir zakonnicy zaplamiony na czerwono w okolicy ona. W mylach siostra przeoona szybko cofna si do dnia, w ktrym siostra Mary Joseph Praise przybya z Adenu, i przypomniaa sobie, jak wwczas lady krwi na habicie modej mniszki wywoay u niej podobny niepokj. Matrona nigdy wprost nie zapytaa tej dziewitnastoletniej dziewczyny, co byo przyczyn krwawienia. Nieregularno owej plamy skaniaa patrzcego do

doszukiwania si sensu w jej ksztacie. Wyobrania Matrony podpowiadaa jej cay zestaw scenariuszy tumaczcych t zagadk. Z biegiem lat pami zmienia charakter zdarzenia z tajemniczego w mistyczne. Dlatego teraz, kiedy Stone pooy zakonnic, siostra przeoona zerkna na jej donie i piersi, jakby spodziewaa si ujrze tam krwawe stygmaty, jak gdyby ta pierwsza zagadka splota si w osobliwy sposb z drug. Lecz nie, krew pojawia si jedynie w okolicy ona. Duo krwi. I ciemne skrzepy. I jasnoczerwone strumienie, ktre spyway po udach mniszki. Patrzc na krople kapice na podog, Matrona nie miaa wtpliwoci: tym razem chodzio o wieckie krwawienie. Usiada pomidzy nogami siostry Mary Joseph Praise, rozmylnie ignorujc wydty brzuch, wznoszcy si przed ni niczym gra. Wargi sromowe byy obrzknite i sine, a kiedy Matrona wsuna do rodka osonity rkawiczk palec, stwierdzia, e szyjka macicy jest maksymalnie rozwarta. Krwi byo o wiele za duo. Nie nadaa z wycieraniem pacjentki. Odchylia tyln ciank pochwy, eby mie lepszy widok. Gdy z puc zakonnicy wydoby si aosny jk, siostra przeoona prawie wypucia wziernik z rk. Serce bio jej jak oszalae, a donie trzsy si jak w febrze. Pochylia si do przodu, a potem przechylia gow, eby ponownie zajrze do rodka. A tam, niczym kamie na dnie wypenionej botem jamy, kamie na sercu, widniaa gwka dziecka. - Boe, ona... - bkna Matrona, gdy w kocu odzyskaa mow. Wzia gboki oddech i czym prdzej wyrzucia rosnce jej w ustach i groce zakrztuszeniem witokradcze sowa: - Na Boga, ona jest w ciy! Kada osoba, ktra przebywaa wwczas w sali operacyjnej numer trzy i z ktr pniej rozmawiaem, zapamitaa t chwil, gdy czas stan w miejscu, kiedy wielki zegar wiszcy na cianie zamar i zapada duga, niczym niezmcona cisza. - Niemoliwe! - powiedzia wreszcie Stone, drugi raz tego dnia, i chocia nie bya to prawda, przynajmniej wszyscy mogli znw zacz oddycha. Matrona bya pewna, e si nie pomylia. Bdzie musiaa odebra to dziecko. Doktor K. Hemlatha - Hema, jak na ni mwiono - bya akurat nieobecna. Matrona przyja ju setki dzieci. Przypomniaa sobie o tym w tej chwili i sprbowaa nie podda si panice.

Ale jakim sposobem da odpr nie tylko poczuciu winy, ale i mtlikowi w gowie? Jedna z jej podopiecznych, oblubienica Chrystusa - w ciy! Nie do pomylenia. Jej umys nie potrafi przyj tego do wiadomoci, chocia dowd gwka dziecka - by tu, dosownie na wycignicie rki. Podobne myli gnbiy pielgniark instrumentariuszk, bosonog

sanitariuszk i siostr anestezjolok Asqual. Potykay si jedna o drug, a nawet przewrciy stojak do kroplwek, uwijajc si wok stou i przygotowujc pacjentk. Jedynie praktykantka, zawstydzona, e rano nie udao jej si rozpozna kryzysu, kiedy przysza przekaza wiadomo siostrze Mary Joseph Praise, nawet przez chwil nie przestaa zastanawia si, jakim sposobem zakonnica zasza w ci. Matrona miaa wraenie, e serce za moment wyskoczy jej z piersi. Panie Boe, czy widziae kiedy gorsze okolicznoci porodu? Cia, ktra w tym wypadku jest grzechem miertelnym. Przysza matka, ktra jest dla mnie jak crka. Intensywne krwawienie, trupia blado...". A wszystko to akurat wtedy, gdy Hema, jedyny ginekolog Missing, nie tylko najlepsza specjalistka w caym kraju, ale w ogle najlepsza, jak Matrona kiedykolwiek widziaa, jest nieobecna. Bachelli z Piazzy nadaby si by moe na poonika, ale niestety nie po drugiej po poudniu, zreszt jego erytrejska kochanka z podejrzliwoci traktowaa wizyty domowe" doktora. Jean Tran, p Francuz, p Wietnamczyk, lekarz z Casa Popolare, by po trochu dobry we wszystkim i czsto si umiecha. Lecz nawet zaoywszy, e jeden z nich byby akurat osigalny, musiaoby min sporo czasu, zanim dotarby na miejsce. Nie, Matrona musi poradzi sobie sama. Naley na chwil zapomnie o implikacjach tego porodu. Oddycha. Skoncentrowa si. Odebra normalny pord. Lecz tego popoudnia i wieczoru normalno nie miaa wstpu do Missing.

Stone sta obok z otwartymi ustami i patrzy na siostr przeoon, oczekujc od niej instrukcji, podczas gdy Matrona usiada przodem do sromu siostry Mary Joseph Praise, czekajc, a dziecko si ukae. Stone na zmian krzyowa rce i opuszcza je, stajc karnie na baczno. Obserwowa coraz intensywniejsz blado siostry Mary Joseph Praise, a kiedy siostra Asqual krzykna spanikowanym gosem skurczowe osiemdziesit, wyrane", zachwia si, jakby mia za chwil zemdle.

Mimo skurczw macicy, ktre Matrona czua przez skr brzucha i widziaa w wykrzywionej twarzy pacjentki, i mimo faktu, e szyjka macicy bya szeroko rozwarta, nic si dziao. Gwka dziecka widoczna w kanale rodnym, otoczona szyjk macicy niczym uszczelk, zawsze kojarzya si siostrze przeoonej z biskupi tonsur, ale ten biskup si nie porusza. Do tego wszystkiego tyle krwi! Na stole operacyjnym ju utworzya si ciemna, nieregularna kaua, a z pochwy cay czas pyn strumie szkaratnego pynu. Krew jest dla porodwki i sali operacyjnej tym, co ka dla ubojni, lecz mimo to Matrona miaa wraenie, e jest jej zdecydowanie zbyt duo. - Doktorze Stone - powiedziaa drcymi ustami. Oniemiaemu Stone'owi przebiego przez myl pytanie, dlaczego ta kobieta go wzywa. - Doktorze Stone - powtrzya. Dla Matrony Silny Zmys Pielgniarski oznacza, i pielgniarka zna swoje ograniczenia. Na Boga, tej kobiecie potrzebne jest cesarskie cicie. Jednak nie powiedziaa tego gono, poniewa w przypadku Stone'a mogo to odnie odwrotny skutek. Zamiast tego, obniywszy gos i pochyliwszy gow, siostra przeoona wspara si na udach i dwigna ze stoka, robic miejsce midzy nogami siostry Mary Joseph Praise. - Doktorze Stone, pana pacjentka oznajmia mczynie, o ktrym wszyscy sdzili, e jest moim ojcem. Przekazaa w ten sposb w jego rce nie tylko los kobiety, ktr obdarzy mioci, lecz rwnie dwa ycia - moje i mojego brata - ktre przyszo mu znienawidzi.

Rozdzia 3

Wrota ez
Gdy siostra Mary Joseph Praise poczua pierwsze skurcze porodowe, doktor Kalpana Hemlatha - kobieta, ktr bd nazywa moj matk - znajdowaa si w odlegoci siedmiuset pidziesiciu kilometrw w poziomie i trzech tysicy metrw w pionie od Missing. Wygldajc przez okno samolotu z prawej burty, Hema miaa wspaniay widok na Bab al-Mandab - Wrota ez, nazwane tak dla upamitnienia niewyobraalnej liczby statkw, ktre zatony w tej wskiej cieninie oddzielajcej Jemen i pozosta cz Arabii od Afryki. Na tej szerokoci geograficznej Afryka bya zaledwie Rogiem: Etiopi, Dibuti, Somali. Hema wioda wzrokiem wzdu Wrt ez, ktre ze szczeliny niewiele szerszej od wosa przechodziy w Morze Czerwone cignce si na pnoc a po horyzont. Jako dziewczynka Hema musiaa na lekcji geografii w szkole w Madrasie nanosi na map Wysp Brytyjskich zoa wgla i orodki produkcji weny. W programie nauczania Afryka figurowaa jako plac zabaw dla Portugalii, Wielkiej Brytanii i Francji, kraina, w ktrej Livingstone znalaz widowiskowe wodospady i nazwa je na cze krlowej Wiktorii; potem Stanley znalaz Livingstone'a. Pniej, kiedy z moim bratem Shiva odbdziemy podr w towarzystwie Hemy, nauczymy si od niej praktycznej geografii, takiej, jak ona sama poznaa. Pokae nam palcem Morze Czerwone i powie: - Wyobracie sobie, e ta wstga wody jest jak rozcicie spdnicy, ktre oddziela Arabi Saudyjsk od Sudanu, a dalej Jordani od Egiptu. Myl, e Bg chcia odama Pwysep Arabski od Afryki. Bo czemu nie? Co ludzie z tej strony maj wsplnego z ludmi z tamtej strony? Na samym kocu rozcicia spdnicy wski skrawek ldu, Synaj, udaremnia boski zamiar i czy Egipt z Izraelem. Stworzony ludzkimi rkami Kana Sueski wieczy dzieo i pozwala Morzu Czerwonemu poczy si z Morzem rdziemnym, oszczdzajc statkom czasochonnej podry wok Przyldka Dobrej Nadziei. Hema czsto nam powtarzaa, e tam w grze, ponad Wrotami ez, uwiadomia sobie co, co zmienio jej ycie.

- W samolocie usyszaam wezwanie. Kiedy teraz o tym myl, wiem, e to wy mnie woalicie. Trzsca si, tnca powietrze blaszana puszka zawsze wydawaa mi si najmniej stosownym miejscem na objawienie Hemy.

Hema siedziaa na drewnianej aweczce, ktra cigna si po obydwu stronach ebrowanego kaduba samolotu DC-3. Nie zdawaa sobie sprawy, jak bardzo szpital Missing potrzebuje jej usug dokadnie w tej samej chwili - szpital, w ktrym przepracowaa ostatnie osiem lat. Warkot dwch silnikw samolotu by tak gony i monotonny, e ju po p godzinie lotu Hema miaa wraenie, e dwik sta si nieodczn czci jej ciaa. Czua, e poczenie twardej aweczki i gwatownych turbulencji poskutkuje siniakami na siedzeniu. Za kadym razem, gdy zamykaa oczy, zdawao jej si, e odbija si od cian bydlcego wagonu. Wsptowarzyszami lotu z Adenu do Addis Abeby byli Gudaratowie, Keralczycy, Francuzi, Ormianie, Grecy, Jemeczycy i kilku innych pasaerw, ktrych jzyk i sposb ubierania si nie zdradzay wyranie pochodzenia. Hema miaa na sobie biae baweniane sari i bluzk bez rkaww w kolorze zamanej bieli. W jej lewym nozdrzu tkwi nit z brylancikiem. Wosy przedzielia porodku i spia z tyu klamr, pozwalajc kosmykom opada swobodnie na kark. Siedziaa bokiem, wygldajc przez okno. Ujrzaa przesuwajc si szar strza, cie samolotu na tle oceanu. Wyobrazia sobie, e tu pod powierzchni wody pynie gigantyczna ryba, dostosowujc swoj prdko do prdkoci maszyny. Morze sprawiao wraenie chodnego i przyjemnego, byo wic przeciwiestwem wntrza DC-3, w ktrym po starcie zrobio si co prawda nieco mniej parno, ale nadal wyranie byo czu intensywny zapach ludzkiego adunku. Arabowie wydzielali such, zatch wo podziemnego spichlerza; Azjaci pachnieli imbirem i czosnkiem; wo biaych kojarzya si natomiast z aromatem przesiknitego mlekiem liniaka. Przez na wp rozsunit kotar oddzielajc kokpit od kabiny Hema widziaa zarys postaci pilota. Za kadym razem, gdy ten odwraca si, eby zerkn na swoich pasaerw, okulary w kolorze butelkowej zieleni jakby poykay jego twarz, zostawiajc tylko wystajcy nos. Gdy pasaerowie wchodzili na pokad, okulary mia nasunite na czoo i wida byo jego czerwone jak u gryzonia oczy. Wyczuwalny w oddechu zapach jagd jaowca zdradza upodobanie do ginu. Hema poczua do niego

niech, zanim jeszcze otworzy usta, by czym prdzej zagoni stado pasaerw do wntrza samolotu, poganiajc ich krtkimi Allez!, jakby byli podludmi. Zacisna zby i milczaa, bo przecie to ten czowiek mia ich wynie w powietrze. Jego twarz i uszy jak u dzbana przypominay rysunek dziecka wykonany kredk na papierze pakowym. Liczba szczegw przewyszaa jednak umiejtnoci dziecka: delikatna siatka yek na policzkach, ufarbowane na czarno bokobrody, biay krg starczej obwdki wok renic, szare brwi, ktre miay mu nadawa pozory modzieczoci. Hema zastanawiaa si, jak to moliwe, e ten mczyzna potrafi patrze w lustro i nie dostrzega absurdalnoci wasnego wygldu. Przyjrzaa si swojemu odbiciu w okienku. Miaa okrg twarz o szeroko rozstawionych oczach i zadartym nosie. Nad nim na rodku czoa widniao czerwone bindi. Woda morza na dole w kolorze kobaltowego bkitu podkrelaa marsjaski odcie jej policzkw i akcentowaa ziele nietypowych jak na Hindusk oczu. - Twj wzrok trafia do wszystkich mczyzn i sprawia, e nawet najzwyklejsze spojrzenie wydaje si intymne, cielesne - powiedzia jej kiedy doktor Ghosh. - Jak gdyby posiada mnie samymi oczami! Ghosh lubi si drani i wszystko, co mwi, zapomina rwnie szybko, jak wymyla, ale te jego sowa na dugo zapady jej w pami. Pomylaa o wochatych koczynach Ghosha i przeszed j dreszcz. Nie znosia owosionego ciaa, a przynajmniej tak jej si wydawao. Wiedziaa, e to niefortunne uprzedzenie jak na Hindusk, ale Ghosh naprawd wyglda, jakby woy na siebie futro z goryla; wosy porastajce jego klatk piersiow sterczay spod kamizelki i wydostaway si na zewntrz spod konierza koszuli. Posiada ci? Chciaby, ty zbereniku" - powiedziaa teraz do siebie, jakby Ghosh siedzia tu obok. Musiaa mu to przyzna: jeeli zdarzyo jej si patrze na mczyzn o uamek sekundy za dugo, zwracaa na siebie wicej uwagi, niby sobie yczya. Nosia okulary w wielkich drucianych oprawkach, poniewa sdzia, e w ten sposb jej oczy wydaj si osadzone bliej siebie. Lubia mocno wygity uk Erosa swoich ust, ale nie podobay jej si policzki, ktre uwaaa za zbyt pucoowate. C poradzi? Bya du kobiet. Nie grub, ale du... No dobrze, moe miaa odrobin tuszczu, a w dodatku przytya kilogram lub dwa albo trzy w Indiach, ale przecie nie da si inaczej na

niesamowitej kuchni matki. Jestem wysoka, wic tego po mnie nie wida", pomylaa. Sari te robio swoje. Chrzkna, przypomniawszy sobie, jakie doktor Ghosh wymyli dla niej przezwisko: powikszona". Wiele lat pniej, kiedy roztaczone i rozpiewane indyjskie filmy stay si w Afryce prawdziwym hitem, salowi ze szpitala w Addis Abebie nazwali j Mother India, nie po to, by z niej drwi, lecz oddajc hod wyciskaczowi ez pod takim tytuem i z gwn rol Nargis. Mother India wywietlano w Empire Theater przez bite trzy miesice, po czym film przenis si do Cinema Adowa. Etiopski dystrybutor nie zaprztn sobie gowy przygotowaniem napisw. Salowi piewali wic Duniya mein hum aaye hain - przybylimy na ten wiat chocia nie rozumieli ani sowa w jzyku hindustani. Jeli ja jestem powikszona, to co powiedzie o tobie? - stwierdzia, prowadzc dalej wyimaginowan rozmow i w mylach taksujc starego przyjaciela wzrokiem. Nie by przystojniakiem w tradycyjnym rozumieniu tego sowa. - Moe obcy? To znaczy, wiesz, to ma by komplement. Mwi obcy, Ghosh, bo jeste tak bardzo niewiadomy samego siebie, swojego wygldu. Niektrzy mog go uzna za kuszcy. To, co obce, staje si pikne. Mwi ci o tym wszystkim, bo ciebie tu nie ma. Przebywanie w obecnoci osoby, ktrej pewno siebie jest znacznie wiksza, ni oczekiwalibymy po niej na pierwszy rzut oka, jest pocigajce". W tajemniczy sposb podczas urlopowych wyjazdw Hemy do Indii imi Ghosha wci wypywao przy okazji rozmw z matk. Mimo braku zainteresowania Hemy maestwem, jej matk przeraaa wizja crki zwizanej z niebraminem, kim wanie takim jak Ghosh. Poniewa jednak Hema zbliaa si do trzydziestki, matka powoli zaczynaa dochodzi do wniosku, e w takiej sytuacji lepszy jakikolwiek m ni aden. - Mwisz, e nie jest przystojny? A ma odpowiedni kolor skry? - Mamo, jest jasny... janiejszy ode mnie, i ma brzowe oczy. Bengalczyk, Pars, Bg wie, co jeszcze siedzi w tych oczach. - No to kim on jest? - Sam o sobie mwi, e jest madraskim mieszacem z wysokiej kasty - odpara, chichoczc. Zmarszczone brwi matki signy prawie skrzydeek nosa, wic Hema szybko zmienia temat.

Nie sposb byo opisa Ghosha komu, kto nigdy go nie spotka. Moga powiedzie, e nosi gadko przyczesane wosy z przedziakiem porodku, ktre kadego ranka przez jakie dziesi minut wyglday schludnie i zachowyway nadany fryzurze wygld, po czym kosmyki wymykay si spod kontroli niczym banda rozbrykanych dzieciakw. Moga powiedzie, e o dowolnej porze dnia, nawet tu po goleniu, jego szczk pokrywaa czarna szczecina. Moga powiedzie, e nie mia szyi, ktra skapitulowaa pod naporem gowy w ksztacie owocu chlebowca. Moga powiedzie, e wyglda na niewysokiego, a to przez brzuszek, ktry, cho w sumie niewielki, wydawa si wikszy, gdy Ghosh odchyla si do tyu i idc, koysa si na obie strony, co odwracao uwag od linii pionowej jego postaci. I jeszcze gos, zdumiewajco donony, jak gdyby kto ustawi mu pokrto gonoci na maksimum. Jake Hema moga da matce do zrozumienia, e cay ten obraz, po dodaniu do siebie wszystkich szczegw, wcale nie wydawa jej si brzydki, lecz osobliwie pikny? Pomimo widocznej wysypki na wierzchu doni - tak naprawd byo to oparzenie - jego palce wydaway si zmysowe. Przyczyn wysypki by wiekowy aparat rentgenowski firmy Kelley-Koett. Na sam myl o Koocie", jak przezwano urzdzenie, w Hemie burzya si krew. W roku 1909 cesarz Menelik, usyszawszy, e krzeso elektryczne wydatnie pomoe mu pozby si wrogw pastwa, sprowadzi w wynalazek do Etiopii. Kiedy zorientowa si, e do dziaania maszyna potrzebuje prdu, zrezygnowa z jej morderczej funkcji i zacz uywa jej jako tronu. Podobny los spotka aparat Kelley-Koett: urzdzenie przybyo do Etiopii w latach trzydziestych dwudziestego wieku przywiezione przez amerykaskich misyjnych zapalecw, ktrzy wkrtce zrozumieli, e chocia elektryczno, owszem, jest dostpna w Addis Abebie, to niestety tylko sporadycznie, a napicie w gniazdku nie potrafi sprosta wymaganiom kaprynej bestii. Gdy misja zlikwidowaa swoj placwk, cenny, wci nierozpakowany aparat po prostu zostawiono. Poniewa w Missing brakowao aparatu rentgenowskiego, Ghosh zoy urzdzenie i dostosowa je do transformatora. Nikt poza Ghoshem nie omiela si tkn Koota. Z gigantycznego prostownika bieg zwj przewodw do lampy rentgenowskiej osadzonej na szynie i mogcej przesuwa si w kadym kierunku. Ghosh manipulowa przecznikami napicia i tarczami, a w kocu midzy dwoma mosinymi przewodnikami przeskakiwaa iskra. Na jednym ze sparaliowanych pacjentw ta wybuchowa iluminacja zrobia takie wraenie, e zeskoczy z noszy i uciek - Ghosh nazwa to metod leczenia Sturm und Drang". To on by stranikiem Koota, jego mechanikiem i opiekunem, tak

skutecznym, e trzy dekady po upadku firmy, ktra aparat wyprodukowaa, nadal nadawa si do uytku. Dziki niemu Ghosh mg obejrze taczce w piersi serce albo precyzyjnie wskaza, gdzie znajduje si otwr w pucu chorego. Przesunwszy ekran niej, wydawa werdykt, czy guz nacieka jelita, czy przylega do ledziony. We wczesnym okresie pracy z aparatem nie przejmowa si zbytnio rkawiczkami z oowianym wkadem ani te oowianym fartuchem, skoro ju o tym mowa. Skra na jego ciekawskich doniach zapacia za to widoczn cen.

Hema sprbowaa wyobrazi sobie Ghosha opowiadajcego o niej swojej rodzinie: Ma dwadziecia dziewi lat. Tak, chodzilimy razem do Szkoy Medycznej w Madrasie, chocia jest o kilka lat ode mnie modsza. Nie wiem, dlaczego nigdy nie wysza za m. Poznaem j, dopiero gdy zostalimy staystami na oddziale zakanym. Jest poon. Braminka. Tak, z Madrasu. Emigrantka. Od omiu lat mieszka i pracuje w Etiopii". Oto etykietki, ktre charakteryzoway Hem, jednoczenie niewiele wyjaniajc i waciwie nic o niej nie mwic. Przeszo zaciera si za podrujcym", pomylaa. W samolocie Hema zamkna oczy i wyobrazia sobie siebie jako uczennic z dwoma kucykami, w dugiej biaej spdnicy i biaej bluzce pod purpurowym psari. Wszystkie dziewczta chodzce do Mrs. Hood Secondary School w Mylapore musiay nosi takie psari, ktre tworzy prostoktny kawaek materiau zawinity jeden raz wok spdnicy i upity na ramieniu. Nie znosia tego stroju, poniewa nie czua si w nim ani dzieckiem, ani doros, tylko tak pkobiet. Wszystkie nauczycielki nosiy pene sari, natomiast czcigodna dyrektorka, Mrs. Hood, preferowaa spdnice. Kiedy Hema protestowaa, ojciec poucza j: Czyby nie wiedziaa, ile masz szczcia, e moesz chodzi do szkoy, w ktrej dyrektork jest Brytyjka? Czy wiesz, e setki dziewczt prboway dosta si do tej szkoy, oferujc dziesiciokrotnie wicej, ni wynosi czesne, ale Miz-Iz-Ood nie zgodzia si ich przyj? Na jej szko naley zasuy. Wolaaby chodzi do zwykej madraskiej szkoy publicznej?". I tak Hema kadego dnia wkadaa znienawidzony mundurek i sza do szkoy, majc wraenie, e jest pnaga, i czujc si, jakby zaprzedawaa w ten sposb cz swojej duszy.

Velu, syn ssiada, ktry kiedy by jej najlepszym przyjacielem, ale w wieku dziesiciu lat raptem sta si nieznonym chopakiem, lubi siada na murku oddzielajcym posesje i naigrawa si z niej:
Panieneczki Miz-Iz-Ood, parlez-vous? Panieneczki Miz-Iz-Ood, parlez-vous? Panieneczki Miz-Iz-Ood, To jeszcze nie kobiety, To dopiero byby cud. Inky Pinky, parlez-vous!

Ignorowaa go. Velu, ktrego ciemna skra kontrastowaa z jej jasn karnacj, powiedzia kiedy: - Jeste taka dumna, e jeste jasna. Suchaj no, mapy wbij zby w twoje sodkie ciao, bo pomyl, e jeste owocem chlebowca! Miaa dopiero jedenacie lat i pomniejsza j jeszcze imponujcy rower marki Raleigh, na ktrym jechaa do szkoy, ale zatrzymaa si, eby poprzerzuca si zoliwociami z Velu. Niosa ksiki upchnite do sanji z frdzlami. Pasek od torby bieg dokadnie midzy piersiami. Z jej postawy i sposobu, w jaki miarowo naciskaa na peday roweru, dao si wyczyta nieustpliwo. Rower, kiedy poraajco wysoki i niebezpieczny, wkrtce skurczy si pod ni. Po obydwu stronach paska sanji zakwity piersi, a pomidzy nogami wyrosy wosy. (Jeeli to o to chodzio Velu, gdy piewa, e jeszcze nie jest kobiet, to miaa wreszcie dowd, e si myli). Bya piln uczennic, kapitanem druyny netballowej, osob odpowiedzialn za pilnowanie porzdku w szkole, a take wykazywaa talent do bharatanatjam, w lot zapamitujc i powtarzajc najbardziej skomplikowane ukady tego klasycznego taca hinduskiego, nawet jeli zobaczya je tylko raz. Nie czua si ani zobligowana, by i z tumem, ani te niespecjalnie potrzebowaa si z tumu alienowa. Kiedy przyjacika wyznaa jej, e zawsze wyglda na zagniewan, bya zaskoczona i nawet troch podekscytowana, e pozory mog a tak myli. W szkole medycznej (teraz ju chodzia w penym sari i jedzia autobusem) jej cechy wzmocniy si - nie gniew, lecz niezaleno i poczucie marnowania talentu. Niektrzy uznawali j za aroganck. Innych przycigaa jak prorok akolitw, dopki si nie przekonali, e wcale nie szuka wyznawcw. Mczyni

wymagali od swoich przyjaciek elastycznoci, a ona nie potrafia si zdoby na udawanie niemiaoci i dziewczcoci, aby im sprawia przyjemno. Pary, ktre ciskay si w bibliotece za pkami z wielkimi atlasami anatomicznymi i szeptay sobie do uszu sowa mioci, mieszyy j. Nie miaam czasu na takie gupoty. Lecz miaa go pod dostatkiem na szmirowate powiecida, ktrych akcja rozgrywaa si w zamkach i wiejskich domkach i ktrych bohaterki nosiy imiona w rodzaju Bernadette. Fantazjowaa o szykownych mczyznach z Chillingforest, Lockingwood i Knottypine. Na tym polega jej problem w tamtych czasach: marzya o mioci wspanialszej ni ta, na ktr natykaa si w bibliotecznych alejkach. Przepeniaa j take niesprecyzowana ambicja, ktra nie miaa nic wsplnego z mioci. Czego konkretnie pragna? To bya ambicja, przez ktr nie szukaa tego, co wszyscy, i nie cigaa si z innymi. Gdy bdc uczennic w Szkole Medycznej w Madrasie, Hema zorientowaa si, e podziwia swojego profesora terapeutyki (jedynego Hindusa w szkole, w ktrej nawet u progu niepodlegoci Indii wikszo grona profesorskiego stanowili Brytyjczycy), kiedy odkrya, e porusza j jego czowieczestwo, jego opanowanie przedmiotu (Przyznaj si, Hema: zabujaa si!), kiedy przyapaa si na snuciu marze o tym, e zostanie jego zastpczyni, i gdy okazao si, e spodoba mu si ten pomys, z rozmysem podya inn drog. Nikomu nie miaa ochoty dawa takiej wadzy nad sob. Porzucia wic jego specjalizacj, medycyn wewntrzn, i wybraa poonictwo i ginekologi. O ile dziedzina profesora nie znaa ogranicze i wymagaa szerokiej wiedzy, ktra obejmowaa zarwno schorzenia serca, jak i chorob HeineMedina, a take tysice innych dolegliwoci, ona wybraa skoczon dziedzin z mechaniczn czci skadow, czyli operacjami, cho i tych by ograniczony repertuar: cesarskie cicie, histerektomia, wypadnicie narzdw. Odkrya w sobie talent do manualnego poonictwa, stajc si ekspertem w orzekaniu uoenia dziecka w miednicy. Lubia to, czego inni poonicy si obawiali. Potrafia z zamknitymi oczami odrni kleszcze lewe od prawych, a nastpnie uy ich choby po omacku. Oczami wyobrani wizualizowaa sobie geometri splotu miednicznego pacjentki, dopasowywaa j do krzywizny gwki dziecka, wsuwaa narzdzie do rodka, umieszczaa w odpowiedniej pozycji i pewnym ruchem wycigaa dziecko.

Pojechaa za ocean pod wpywem kaprysu, ale rozstanie z Madrasem zamao jej serce. Nadal byway wieczory, gdy pakaa, wyobraajc sobie rodzicw, ktrzy wynosz krzesa przed dom i czekaj na morsk bryz nieodmiennie pojawiajc si o zmierzchu nawet w najgortsze, najbardziej bezwietrzne dni. Wyjechaa, poniewa ginekologia - przynajmniej w Madrasie - pozostawaa domen mczyzn, a take, cho Indie byy na progu uzyskania niepodlegoci, domen Brytyjczykw. Hema nie miaa najmniejszych szans na uzyskanie przydziau do pastwowej kliniki. Cieszya si, chocia jednoczenie wydawao jej si to dziwne, e zarwno ona sama, jak i Ghosh, Stone i siostra Mary Joseph Praise w pewnym momencie swojego ycia uczyli si lub pracowali w Gwnym Szpitalu Rzdowym w Madrasie. Tysic piset ek i dwa razy tyle pacjentw pod nimi i midzy nimi - takie to byo miasto. To tam siostra Mary Joseph Praise pracowaa i bya dobrze zapowiadajc si nowicjuszk i staystk; niewykluczone, e mijay si na korytarzu. Niesamowite, e nawet Thomas Stone przez krtki czas pracowa w Gwnym Szpitalu Rzdowym; raczej nie mogli si spotka z Hem, poniewa oddzia pooniczy stanowi zamknit cz szpitala, a doktor Stone nie mia tam adnego interesu. Zostawia za sob Madras i jego system kastowy i wyjechaa daleko, tam gdzie sowo bramin" nic nie znaczyo. Pracujc w Etiopii, staraa si odwiedza rodzinne strony raz na trzy, cztery lata. Teraz wanie wracaa z drugiej takiej wizyty. Siedziaa w oguszajcym ryku samolotu, patrzya przez okienko i apaa si na tym, e rozpamituje wybory, na jakie zdecydowaa si w yciu. W cigu ostatnich paru lat prawie udao jej si zdefiniowa t pozbawion nazwy ambicj, ktra pchaa j do przodu: za wszelk cen unikn ycia potulnej owieczki. Kiedy pierwszy raz przyjechaa do Missing, to miejsce wydao jej si znajome, przypominao Gwny Szpital Rzdowy w Indiach, tyle e na znacznie mniejsz skal: ludzie czekajcy w kolejce, rodziny koczujce pod drzewami i wyczekujce z nieskoczon cierpliwoci ludzi, ktrym nie pozostao nic innego, jak tylko czeka. Ju od pierwszego dnia wpada w wir zaj. Nie wzbraniaa si przed tym, a nawet w gbi duszy lubia kryzysowe sytuacje, chwile, w ktrych serce podchodzio jej do garda, kiedy liczya si kada sekunda, gdy ycie matki wisiao na wosku lub te dziecko uwizione w onie, pozbawione tlenu, wymagao heroicznej akcji ratunkowej. W takich chwilach Hema nie miewaa egzystencjalnych wtpliwoci. ycie nabierao ostroci i sensu akurat wtedy, gdy nie zastanawiaa si nad jego znaczeniem. Matka, ona, crka - raptem nie liczyo si, kim jest pacjentka, po prostu istot ludzk w

niebezpieczestwie. Taka sytuacja redukowaa Hem do poziomu narzdzia niezbdnego do wykonania zabiegu. Ostatnio czua wszake potny rozdwik midzy swoj afrykask praktyk a awangard naukowej medycyny uosabian przez Angli i Ameryk. C. Walton Lillehei z Minneapolis w tym roku zainicjowa now epok w kardiochirurgii, znajdujc sposb na pompowanie krwi przy niepracujcym sercu. Opracowano szczepionk na chorob Heine-Medina, ktra jednak nie zdya jeszcze dotrze do Afryki. Na Harvardzie w Massachusetts doktor Joseph Murray dokona pierwszej udanej transplantacji nerki midzy rodzestwem. Na zdjciu w magazynie Time" wyglda na zupenie zwyczajnego i bezpretensjonalnego. Fotografia zdumiaa Hem i uwiadomia jej, e odkrycia i tego typu sukcesy znajduj si w zasigu kadego lekarza - rwnie w jej zasigu. Zawsze lubia histori o Pasteurze odkrywajcym drobnoustroje albo opowieci o Listerze eksperymentujcym z odkaaniem. Kady hinduski ucze marzy, by by kim takim jak sir C.V. Raman, ktrego nieskomplikowane dowiadczenia ze wiatem doprowadziy w kocu do Nagrody Nobla. Co z tego, skoro mieszkaa w pastwie, ktre niewielu ludzi potrafio zlokalizowa na mapie (Rg Afryki, w grnej jej czci, na wschodnim wybrzeu - ta cz, ktra wyglda jak gowa nosoroca i wskazuje Indie", wyjaniaa), a jeszcze mniej wiedziao o cesarzu Hajle Syllasje; nawet jeli pamitali, e w 1935 roku wybrano go czowiekiem roku wedug magazynu Time", to zapomnieli nazw kraju, ktrego praw broni na zgromadzeniu Ligi Narodw. Gdyby j zapyta, Hema odpowiedziaaby: - Tak, robi to, co zamierzaam robi; jestem zadowolona. Lecz c innego miaa rzec? Kiedy czytaa Surgery, Gynecology & Obstetrics" (kady numer miesicznika przypywa do niej statkiem wiele tygodni po ukazaniu si, pomity i poplamiony, w brzowej kopercie), opisywane tam innowacje brzmiay dla niej jak wytwr wyobrani pisarza. Byy fascynujce, ale sprowadzay j na ziemi, poniewa wszystko, o czym czytaa w magazynie, byo ju przeszoci. Przekonywaa sam siebie, e jej praca, jej afrykaska misja, w jaki sposb czy si z postpem, o ktrym pisano w czasopimie. Ale w gbi serca wiedziaa, e jest inaczej. *

Nowy dwik. Drapanie i stukanie drewna o metal. Ogon samolotu zajmoway dwie ogromne drewniane skrzynie i kilka stosw mniejszych szeciennych skrzynek na herbat okolonych blaszan tam z napisem LONGLEITH ESTATES, S. INDIA. Siatka rozpita na przypominajcych szkielet rozporkach nie pozwalaa co prawda piramidzie zwali si na pasaerw, ale skrzynie mogy si w miar swobodnie przesuwa, gdy maszyna si przechylaa. Hema i pozostae siedzce na aweczkach osoby trzymay nogi na starych wypchanych workach jutowych. Na pododze i srebrnym kadubie samolotu widniay wypowiae, naniesione szablonem oznakowania wojskowe. W tym samym miejscu siedzieli kiedy onierze z amerykaskich oddziaw w pnocnej Afryce i zastanawiali si nad wasnym losem. Niewykluczone, e sam Patton lecia tym samolotem. Albo moe maszyna bya pozostaoci po francuskich koloniach w Somalii i Dibuti. Wydawao si, e przewoenie pasaerw byo pniejszym dodatkiem do przedsiwzi tej nowej linii lotniczej, ktra dysponowaa uywanymi samolotami i wiekowymi pilotami. Hema widziaa, jak pilot kci si z kim zaarcie przez radio, gestykuluje, potem sucha drugiej strony i znowu wybucha. Pasaerowie siedzcy bliej kokpitu marszczyli brwi. Hema kolejny raz wycigna szyj, eby przekona si, czy uda jej si zobaczy skrzyni z jej grundigiem, ale nic z tego. Za kadym razem, gdy pomylaa o swoim ekstrawaganckim zakupie, czua wyrzuty sumienia. Lecz dziki niemu - radiogramofonowi, w ktry postanowia zainwestowa - noc, ktr spdzia w Adenie, staa si bardziej znona. Aden by miastem wybudowanym na drzemicym wulkanie, piekem na ziemi, ale przynajmniej stanowi stref bezcow. Ach tak, kiedy mieszka tam Rimbaud - i nigdy wicej nie napisa ju ani jednego wiersza. Wymylia sobie, gdzie postawi grundiga w swoim pokoju. Absolutnie musi si dla niego znale miejsce pod oprawionym, czarno-biaym zdjciem Gandhiego przdcego bawen. Bdzie musiaa znale dla Mahatmy cichsz lokalizacj. Wyobrazia sobie Ghosha sczcego swoj brandy, Matron, Thomasa Stone'a i siostr Mary Joseph Praise pijcych sherry lub kaw. Nagle Ghosh zrywa si na nogi, syszc powalajce pierwsze akordy Take the A' Train pynce z grundiga. Po nich nastpuje nieoczekiwana zuchwaa melodia, jakiej zupenie by si nie spodziewa. Ale te akordy na otwarcie... jake zapady jej w pami. I jak bardzo im si opieraa! Nie cierpiaa snobizmu Hindusw, ktrzy zachwycali si tylko tym, co obce. Syszaa akordy we nie i apaa si na tym, e nuci je pod nosem podczas mycia. Towarzyszyy jej rwnie teraz, w samolocie. Kilka dziwnych dysonansowych nut zoonych w jedn

cao, poszukujcych rozwizania. Jakim sposobem udao im si uchwyci ducha Ameryki i nauki, i wszystkiego tego, co w Ameryce odwane, krzykliwe i miae (a przynajmniej takie, jakie sobie w Ameryce wyobraaa). Dwiki wypywajce z czaszki czarnego czowieka, ktrego nazwisko brzmiao Billy Strayhorn. Stray... horn11! Ghosh zapozna j z jazzem i Take the 'A' Train. - Poczekaj... Patrz! Widzisz? - powiedzia, gdy pierwszy raz usyszaa melodi i kiedy ju wybrzmiay pocztkowe akordy. - Musisz si umiechn. Nie ma siy! Mia racj, bo melodia bya chwytliwa i optymistyczna - Hema za miaa szczcie, e to wanie przez t kompozycj poznaa zachodni muzyk. Zacza myle o niej jak o swojej piosence, swoim odkryciu, i irytowao j, e usyszaa j dziki Ghoshowi. Rozemiaa si, gdy dopada j osobliwa myl, e im bardziej chce nie lubi Ghosha, tym wiksz czuje do niego sympati.

W tej samej chwili, gdy przyszo jej to do gowy, gdy wybiega naprzd ku swojemu powrotowi do Addis Abeby... raptem zacza wzywa imi Siwy, poniewa samolot, wysuony DC-3, godny zaufania wielbd przestworzy, zatrzs si, jak gdyby otrzyma miertelny cios. Wyjrzaa przez okno. migo po jej stronie zatrzymao si, a z masywnej osony silnika zaczy si wydobywa kby dymu. Maszyna przechylia si na prawe skrzydo. Hema nagle uwiadomia sobie, e przywiera policzkiem do szyby. Pasaerowie wok niej krzyczeli. Po pododze kabiny potoczy si termos, rozlewajc po drodze herbat. Hema signa doni do uchwytu, ale w tej samej chwili samolot wyrwna lot i przez moment wydawao si, e dosownie zawis w powietrzu, aby w nastpnej sekundzie gwatownie zacz traci wysoko. Nie, samolot nie traci po prostu wysokoci, poprawi j wzburzony odek - on spada. Grawitacja wycigna macki i obapia lnice, srebrne cygaro ze skrzydami. Grawitacja zwiastowaa wodowanie, a mwic precyzyjniej - poniewa maszyna miaa przecie koa, a nie pywaki - roztrzaskanie si o powierzchni wody.

Gra sw. Pwysep Somalijski, obejmujcy rwnie Etiopi, nazywany jest Rogiem Afryki (po angielsku Horn of Africa), za nazwisko kompozytora mona by przetumaczy jako zabkany rg". Stray moe oznacza te bezpaski, zagubiony, oderwany, poniewierajcy si.

11

Pilot krzycza co, ale w jego gosie nie byo paniki, tylko wcieko. Hema nie miaa czasu pomyle, jak dziwnie to brzmiao. Wiele lat pniej, gdy spogldaa wstecz na t chwil swojej przemiany, gdy patrzya na ni na zimno, bez emocji (Wycignijcie z historii wszystko, co si da! Kiedy dokadnie i jak dokadnie to si zaczo? Pocztek to podstawa! Sednem diagnozy jest anamnesis.", mawia jej profesor), rozumiaa, e transformacja zabraa tak naprawd wiele miesicy. Jednake dopiero spadajc z nieba nad Bab al-Mandab, uwiadomia sobie, e zmiana si dopenia.

May hinduski chopiec spad jej na piersi. By synem jedynej keralskiej pary na pokadzie - nauczycieli z Etiopii, bez wtpienia, poznaa to na pierwszy rzut oka. Dzieciak o iksowatych nogach, picio-, moe szecioletni, w za duych szortach, ciska w doni samolocik i od pocztku lotu nie wypuszcza go z rk, jak gdyby zabawka nie bya z drewna, lecz ze zota. Stopa chopca utkwia midzy dwoma jutowymi workami, a kiedy maszyna wyrwnaa lot, malec upad prosto na Hem. Przytrzymaa go. Jego zaskoczony wzrok pynnie przeszed w spojrzenie pene strachu i blu. Hema zauwaya skrzywienie goleni - ko, jak zielona gazka, bya zbyt moda, by cakiem si zama. Zwrcia na to uwag, chocia jej ciao rejestrowao fakt, e samolot gwatownie opada, szybko tracc wysoko. Mody Ormianin, Bogu niech bd dziki za jego zaradno, doczoga si do chopca i uwolni jego nog. To niesamowite, ale Ormianin si umiecha. Prbowa jej co powiedzie, zapewne w jaki sposb j pocieszy. Bya zszokowana, widzc osob bardziej opanowan od siebie w kabinie penej krzyczcych pasaerw - krzyki oczywicie tylko pogarszay sytuacj. Podniosa chopca i posadzia sobie na kolanach. Jej myli byy jednoczenie - o ile to moliwe - klarowne i bezadne. Noga si wyprostowuje, ale niewtpliwie ko jest pknita. Samolot leci w d. Zatrzymaa zaszokowanych rodzicw dziecka wycignit doni jak policjant, a chwil pniej t sam doni zasonia usta kajcej matce. Poczua znajomy spokj opanowujcy j w kryzysowej sytuacji, ale rwnoczenie zdaa sobie spraw z jego faszywoci, poniewa tym razem to jej ycie wisiao na wosku. - Niech zostanie ze mn - powiedziaa, zdejmujc do z ust kobiety. - Prosz mi zaufa, jestem lekarzem.

- Tak, wiemy - odpar ojciec chopca. Usiedli obok niej na awce. Chopiec nie paka, jedynie pojkiwa. Jego twarz zrobia si blada - by w szoku - przytuli si do niej, przyciskajc policzek do jej piersi. Prosz mi zaufa, jestem lekarzem". Pomylaa, jak byoby ironi, gdyby te sowa okazay si jej ostatnimi. Biae grzywy fal za oknem zbliay si z coraz wiksz prdkoci i nie wyglday ju jak delikatna koronka na bkitnym materiale. Hemlatha zawsze zakadaa, e bdzie miaa do dyspozycji wiele lat na to, by zgbi sens ycia. Teraz uwiadomia sobie, e pozostao jej zaledwie kilka sekund. Wanie wtedy doznaa objawienia. Pochylajc si nad rannym dzieckiem, zdaa sobie spraw, e tragedia mierci polega na pozostawieniu za sob tak wielu niedokoczonych spraw. Zawstydzia si, e to proste spostrzeenie umykao jej tyle lat. Uczy ze swojego ycia co piknego". Czy to nie w myl tego nakazu ya siostra Mary Joseph Praise? Tymczasem ona, Hema - ktra przyja na ten wiat niezliczon rzesz maych ludzi, ktra odrzucia wizj maestwa, jakiego oczekiwali po niej rodzice, ktra uwaaa, e na wiecie jest zbyt duo dzieci i nie ma sensu powiksza tej liczby - po raz pierwszy zrozumiaa, e urodzenie dziecka jest sposobem na oszukanie mierci. Dziecko jest niczym stopa wetknita midzy drzwi a framug niepozwalajca ich zamkn, jak przebysk nadziei, e po mierci bdzie dokd wrci, choby czowiek odrodzi si w ciele psa, myszy albo pchy, ktra yje na ciele czowieka. Jeli - w co wierz Matrona i siostra Mary Joseph Praise - istnieje wskrzeszenie, wwczas dziecko moe by pewne, e jego rodzice przebudz si ze miertelnego snu. Oczywicie pod warunkiem, e to dziecko nie zginie w katastrofie samolotu. Uczyni z ycia co piknego" - ten kajcy chopczyk z byszczcymi oczami i dugimi rzsami, zbyt du gow i niesfornymi kosmykami wosw pachncych jak sier szczeniaka... on by najpikniejsz rzecz, jak mona zrobi w yciu. Pozostali pasaerowie byli rwnie przeraeni jak ona. Jedynie Ormianin krci gow i umiecha si, jakby chcia powiedzie: To nie tak, jak mylisz". Co za kretyn", pomylaa Hema. Drugi Ormianin, starszy, by moe ojciec tego modszego, siedzia niewzruszony, wpatrujc si przed siebie. Kiedy wchodzili na pokad, starszy mczyzna wyglda na wyjtkowo pospnego czowieka i teraz jego nastrj nie

zmieni si ani na lepsze, ani na gorsze. Hema zauwaya ze zdziwieniem, e w takiej chwili potrafi zwraca uwag na mao istotne szczegy - przecie zamiast rozkada czyj wyraz twarzy na czynniki pierwsze, powinna przygotowa si na nieuchronne uderzenie. Gdy morze pdzio na spotkanie samolotu, Hema mylaa o Ghoshu. Z zaskoczeniem poczua, jak zalewa j fala ciepych uczu do tego mczyzny, jak gdyby to on mia za moment zgin w katastrofie, jak gdyby to jego przygoda z medycyn i jego beztroskie dni miay si skoczy, a wraz z nim na zawsze miaa przepa szansa na osignicie celu, ktrego pragn ponad wszystko: polubienia Hemy.

Rozdzia 4

Zasada piciu F
Doktorze Stone, pana pacjentka - powtrzya Matrona, zwalniajc stoek ustawiony midzy nogami siostry Mary Joseph Praise. Ujrzawszy jego min, pomylaa, e lekarz zaraz czym w ni rzuci. Thomasowi Stone'owi zdarzao si ciska instrumentami, ale nigdy w obecnoci Matrony. Przypadki, by siostra Mary Joseph Praise wrczya mu niewaciwe narzdzie, byy niezwykle rzadkie, ale od czasu do czasu bywao, e kleszcze nie zwolniy zacisku albo noyczki Metzenbauma nie byy wystarczajco ostre. Stone mia swoj tarcz strzelnicz, ktr by punkt na cianie sali operacyjnej numer trzy, tu nad wcznikiem wiata i niebezpiecznie blisko oszklonej gabloty na instrumenty. Nikt nie bra tych jego wybuchw osobicie - nikt poza siostr Mary Joseph Praise, ktra wygldaa na strapion, chocia przed umieszczeniem narzdzi w autoklawie wszystkie je gruntownie sprawdzaa. Matrona twierdzia, e ciskanie narzdziami ma swoje dobre strony. - Podaj mu od czasu do czasu kleszcze bez zbkw - powiedziaa kiedy siostrze Mary Joseph Praise. - W przeciwnym razie bdzie si w nim zbierao, a zacznie z niego wypywa uszami i bdziemy tu miay niezy problem. Tynk nad wcznikiem wiata by upstrzony ladami w ksztacie gwiazdek, jak gdyby w tym miejscu eksplodowaa petarda. Zagbienie w cianie pojawiao si w uamku sekundy po tym, jak sowo ZUPENIE, i zaraz przed tym, jak sowo BEZUYTECZNE!, opuszczay jego usta. Bardzo rzadko Stone kierowa swj gniew na siostr Asqual, anestezjolok, jeli pacjent by zbyt lekko upiony lub kiedy otrzyma zbyt mao kurary. Gdy bada wwczas rk jam brzuszn pacjenta, minie zaciskay si nagle jak imado wok jego nadgarstka. Nieraz zdarzao si, e pacjent, ktremu podano eter, budzi si przeraony, syszc grzmicy gos chirurga: - Jak mi go zaraz nie zwiotczysz, bd potrzebowa kilofa! Lecz teraz, patrzc na poszarzae usta siostry Mary Joseph Praise, suchajc jej pytkiego oddechu, widzc jej bdny wzrok, obserwujc nieustajce krwawienie i w kocu uwiadamiajc sobie, e Matrona wanie przekazaa mu inicjatyw, Stone

oniemia. Dowiadczy poczucia bezradnoci, ktre z pewnoci czsto staje si udziaem rodzin pacjentw, i ani troch mu si to nie podobao. Usta zaczy mu si trz i naraz zawstydzi si, e wszystkie uczucia s widoczne na jego wilgotnej twarzy. Ale silnie odczuwa strach i zdumiewajcy parali myli, ktry powiksza jego wstyd. Kiedy wreszcie si odezwa, przemwi amicym si gosem: - Gdzie jest Hemlatha? Dlaczego jeszcze nie wrcia? Potrzebujemy jej - co byo aktem niezwykej u niego pokory. Podnis rk i dziecicym gestem przetar oczy. Matrona przygldaa mu si z niedowierzaniem: wycofa si, zamiast zasi na miejscu, ktre dla niego zwolnia. Stone podszed do ciany, na ktrej widoczne byy lady jego gniewu. Uderzy czoem w tynkowan powierzchni, nacierajc na ni jak kozica. Nogi si pod nim ugiy. Uczepi si szklanej gabloty. Matrona poczua si zobligowana do mruknicia pod nosem: Zupenie bezuyteczne" na wypadek, gdyby jego agresja miaa jakie znaczenie, eby bro Boe nie zawioda przez brak towarzyszcej jej mantry. Prawda wygldaa tak, e Stone mg przeprowadzi cesarskie cicie, ale dziwnym trafem - jak na chirurga pracujcego w tropikach - bya to jedna z niewielu operacji, jakich do tej pory nie wykonywa. Zobaczy, wykona, nauczy" - brzmia tytu jednego z rozdziaw w jego podrczniku Skuteczny chirurg: krtki kurs operowania w tropikach. Tym wszake, o czym jego czytelnicy nie wiedzieli, a o czym ja dowiedziaem si dopiero wiele lat pniej, byo to, e Stone mia awersj do wszystkiego, co wizao si z ginekologi (nie wspominajc o poonictwie). Niech miaa swoje rdo w ostatnim roku jego medycznych studiw, kiedy to zrobi co niesychanego: kupi sobie zwoki, by mc doskonali si w anatomii, ktr do tej pory poznawa, pracujc na pierwszym roku na uczelnianym trupie. Mski okaz z przytuku dla ubogich, ktrym zajmowali si studenci pierwszego roku, by ju naprawd sfatygowanym i wyschnitym egzemplarzem, mia upiorne minie i cigna, jak gdyby od zawsze suy w salach operacyjnych edynburskiej szkoy medycznej. Stone musia dzieli si ciaem z piciorgiem innych studentw. Zwoki, ktre zakupi na ostatnim roku, byy z punktu widzenia studenta medycyny nie lada kskiem: dobrze odywion kobiet w rednim wieku, typem pracownicy fabryki linoleum w Fife. Dysekcja doni w wykonaniu Stone'a okazaa si zabiegiem tak eleganckim (odsoni jedynie pochewk cigna rodkowego palca, w przypadku palca serdecznego poszed

za o krok dalej i przeci pochewk, by ukaza cigna flexor sublimis przypominajce z biegncym midzy nimi profundus most wiszcy), e profesor anatomii postanowi zachowa t do, by mc j pniej prezentowa studentom pierwszego roku. Thomas Stone mozoli si nad zwokami przez wiele tygodni, spdzajc z trupem kobiety wicej czasu ni z jakimkolwiek innym osobnikiem pci eskiej, ywym lub martwym, z wyjtkiem wasnej matki. Zajmowa si ni ze swobod i lekkoci, osign pynno wynikajc z dogbnej znajomoci jej ciaa. Z jednej strony rozci jej policzek a do ucha, odcigajc pat skry i mocujc go do gowy, eby odsoni liniank przyuszn i nerwy twarzowe, ktrych odgazienia ukaday si we wzr gsiej stopy, std zreszt ich nazwa: pes anserinus. Po drugiej stronie twarzy usun tkank podskrn i tuszczow, chcc pokaza niezliczone minie mimiczne, ktrych wsplny wysiek odpowiada za wyraanie smutku i szczcia kobiety, jak rwnie wszystkich uczu pomidzy tymi dwoma. Stone nie myla o niej jak o osobie. Bya dla niego po prostu zabalsamowanym ucielenieniem wiedzy. Kadego wieczora wkada minie na miejsce i zasania je patami skry wiszcymi na wskich paskach, a potem nakrywa ciao nasczonymi w formalinie szmatami. Czasami, zwaszcza kiedy otula j gumow pacht i wsuwa pod ni jej lune koce, przywodzio mu to na myl matczyny rytua przygotowywania go do snu. Wtedy, gdy wraca do swojego pokoju, jego poczucie samotnoci stawao si jeszcze bardziej dojmujce. Tego dnia, gdy usun kobiecie jelita, eby odsoni aort i nerki, ujrza jej macic. Nie wygldaa jak uoona w misie miednicy pomarszczona torebka, ktr si spodziewa zobaczy, lecz wystawaa poza obrb miednicy. Kilka dni pniej zabra si do samej miednicy, przeszedszy do kolejnego rozdziau w podrczniku dysekcji Cunninghama. Nie mg si nadziwi genialnoci podrcznika, ktry, prowadzc studenta krok po kroku, odsania tajniki ludzkiego ciaa warstwa po warstwie. Cunningham zaleca pionowe cicie przez przedni cz macicy, w ktrego nastpstwie chirurg mia delikatnie otworzy organ. Stone postpi wedug wskazwek i kiedy rozchyli macic, ze rodka wypad pd. Mia gwk niewiele wiksz od winogrona, mocno zacinite powieki i podkurczone koczyny - jak jaki owad. Dynda na ppowinie niczym ohydny talizman zawieszony u pasa owcy gw. Stone widzia cakowicie zniszczon szyjk macicy kobiety, czarn, strawion infekcj lub gangren. Formalina zakonserwowaa tragedi.

Ledwo zdy dobiec do zlewu, gdy obiad podszed mu do garda. Czu si zdradzony, jak gdyby kto go szpiegowa. Przez cay ten czas wyobraa sobie, e jest z ni sam na sam. Nie by w stanie pracowa dalej. Nie potrafi nawet na ni spojrze, nie mwic o owiniciu jej z powrotem szmatami. Nastpnego dnia poprosi zdziwionego pracownika instytutu, eby pozby si za niego zwok, chocia nie dokoczy dysekcji miednicy i nawet nie tkn koczyn dolnych. Thomas Stone mia do. W szpitalu Missing, dziki Hemie, Stone nigdy nie musia zapuszcza si na rubiee kobiecych narzdw rozrodczych - zrzek si prawa do nich na rzecz Hemy (a nie mia w zwyczaju z czegokolwiek rezygnowa). Poza sal operacyjn Stone i Hemlatha zachowywali si wobec siebie uprzejmie, po koleesku, moe nawet odnosili si do siebie przyjanie. C, w Missing rezydowaa zaledwie trjka lekarzy - Stone, Hema i Ghosh - i nie byoby dobrze, gdyby nie potrafili si ze sob porozumie. Lecz w sali operacyjnej numer trzy Hema i Stone uwielbiali si nawzajem prowokowa. Hema operowaa precyzyjnie i uwanie (i jak uwaaa Matrona, bya ywym dowodem, e wicej kobiet powinno zostawa chirurgami). Czasem Matronie wydawao si, e apie Hemlath na tym, jak przyjmujc pacjenta w przychodni, najpierw go sucha, a dopiero potem myli, nie robi za tych dwch rzeczy naraz. Hema bya typem chirurga, ktry zaoy cztery szwy tam, gdzie inni obejd si trzema. Zawsze zostawaa przy pacjencie w sali operacyjnej, dopki ten nie obudzi si z narkozy. Jej pole operacyjne zawsze byo zadbane i uporzdkowane jak podczas zaj ze studentami: precyzyjnie identyfikowaa struktury naraone na atak choroby i zabezpieczaa je, starannie opanowywaa krwawienie. Matronie pole operacyjne Hemy wydawao si nieruchome, a zarazem ywe, jak na obrazie Tycjana albo da Vinciego. - Chirurg nie wie, gdzie jest - chtnie mawiaa Hema - jeli nie wie, gdzie ju by. Dla Stone'a za liczy si minimalny kontakt z tkank, on nie dba o estetyk pracy chirurga. - Hema, jeli chcesz, eby cicia adnie wyglday, krj zwoki - powiedzia jej kiedy. - Stone, jeli chcesz krwi, zatrudnij si jako rzenik - odpara.

Dowiadczenie i praktyka Stone'a w zakresie sztuki chirurgicznej byy tak wielkie, e jego dziewi palcw potrafio znale drog w krwawej otchani pozbawionej widocznych dla postronnego obserwatora drogowskazw; jego ruchy byy oszczdne i precyzyjne, a rezultaty wyjtkowe. W tych rzadkich chwilach, gdy na stole operacyjnym kadziono kobiet ze wieym botem na stopach i cignc si a po miednic ran zadan przez byka albo kiedy wnoszono panienk z baru ze zlokalizowan w okolicach macicy ran postrzaow lub kut, Hemlatha i Stone brali si do niej wsplnie, dobierajc si do jej brzucha w duecie, narzekajc jedno na drugie, stukajc si gowami i czasami uderzajc si po rkach uchwytem kleszczy. Matrona twierdzia, e notowaa, ktry z jej chirurgw przy ostatniej wsplnej operacji sta po prawej stronie, i pilnowaa, by si zamieniali. Podczas gdy Hemlatha pieczoowicie robia nacicie na macicy lub cerowaa pcherz, Stone, ktremu so nadepn na ucho, nie przejmowa si niczym i, okrutnie faszujc, gwizda God Save the Queen, co doprowadzao Hem do wciekoci. Jeeli to Stone pierwszy przystpowa do pracy, Hemlatha rozwodzia si o synnych chirurgach z przeszoci: Cooperze, Halstedzie, Cushingu12, i perorowaa, jaka to szkoda, e chirurdzy pracujcy w tropikach nie wykazuj dowodw istnienia tej wspaniaej medycznej spucizny. Stone nie wierzy w ca t chwalebn otoczk operacji. - Operacja to operacja - mawia i dla zasady nie gloryfikowa neurochirurgw i nie patrzy z gry na pediatrw. Dobry chirurg potrzebuje odwagi, do ktrej absolutnie niezbdne jest posiadanie pary jaj", stwierdzi nawet w rkopisie swojego podrcznika, doskonale zdajc sobie spraw, e angielski wydawca usunie ten fragment, i rwnoczenie czerpic niewysowion przyjemno z przeniesienia tej myli na papier. W sowach przelewanych na karty podrcznika Stone odnalaz elokwencj, si i waleczno - cechy, ktrych brakowao mu, gdy posugiwa si mow.

12

Astley Paston Cooper (1768-1841) - angielski chirurg naczyniowy, patolog i laryngolog. William

Halsted (1852-1922) - ojciec amerykaskiej chirurgii", zasuony na polu znieczulenia, mastektomii i budowy instrumentw chirurgicznych. Harvey Cushing (1869-1939) - amerykaski prekursor neurochirurgii.

- Odwaga? Co tam napisa o odwadze? - zapytaa Hema. - Czy ryzykujesz wasnym yciem? Technicznie rzecz biorc, cesarskie cicie leao w zasigu moliwoci Stone'a. Lecz tamtego pamitnego dnia sama myl, e mgby podnie skalpel na siostr Mary Joseph Praise - swoj asystentk, najbardziej zaufan powierniczk, maszynistk, muz, kobiet, ktr, jak w kocu zrozumia, kocha - sparaliowaa go. Zakonnica bya w fatalnym stanie, miaa blad twarz i lepk skr, a jej ttno byo tak sabe, e Stone obawia si, i cokolwiek by zrobi, wyle j na tamten wiat. Gdyby to bya obca kobieta, wwczas zapewne nie zawahaby si przed operacj. Lekarz, ktry leczy samego siebie, ma gupca za pacjenta", brzmiao powiedzenie, ktre dobrze zna. Lecz co z lekarzem, ktry ma przeprowadzi nieznan mu operacj na ukochanej osobie? Czy na tak sytuacj te istniao jakie porzekado? Kiedy jego podrcznik zosta opublikowany, Stone coraz czciej apa si na tym, e cytuje samego siebie, jak gdyby wydrukowane sowa miay wiksz zasadno ni myli, ktre (bdc niewypowiedzianymi) do druku nie trafiy. Napisa: Lekarz, ktry leczy samego siebie, ma gupca za pacjenta, ale istniej okolicznoci, w ktrych nie ma innego wyjcia...". Opowiedzia nastpnie histori amputacji wasnego palca, jak poda sobie w prawy okie znieczulenie miejscowe, a potem, przy pomocy" siostry Mary Joseph Praise, wykona nacicie lew rk, podczas gdy donie siostry Mary Joseph Praise zastpiy mu rk praw. Gdy obserwowa j podczas przecinania koci, dotaro do niego, e gdyby tylko zechciaa, mogaby robi o wiele wicej ni tylko mu asystowa. To dziki tej anegdocie - a take umieszczonemu na frontyspisie zdjciu, na ktrym trzyma uoone w piramid palce, wszystkie dziewi, na wysokoci brody - ksika sprzedawaa si tak wietnie. Na ksigarskich pkach leao tak wiele podrcznikw chirurgii, e powodzenie Skutecznego chirurga (albo Krtkiego kursu - pod takim tytuem ksika ukazaa si w kilku krajach) nie przestawao go zadziwia. Cho podrcznik traktowa o chirurgii w krajach tropikalnych, wikszo egzemplarzy sprzedaa si poza tropikami. By moe chodzio o jej nietypowo, jej uszczypliwy ton i czsto niezamierzony dosadny humor. Stone pisa wycznie o wasnych dowiadczeniach lub przytacza ostron interpretacj dowiadcze innych lekarzy. Czytelnicy wyobraali go sobie jako rewolucjonist, lecz takiego, ktry operuje biednych, a nie propaguje reform roln. Studenci pisali do niego pene uwielbienia listy, a kiedy sumienne odpowiedzi (rk siostry Mary Joseph

Praise) nie epatoway egzaltowanym, intymnym tonem, podobnym do tonu ich listw, dsali si. Ilustracje w podrczniku (wszystkie wykonane i opisane przez siostr Mary Joseph Praise) miay w sobie szlachetn prostot i sprawiay wraenie naszkicowanych na serwetce; autor nie przejmowa si dbaniem o perspektyw i odpowiednie proporcje, chodzio mu po prostu o wyrane przedstawienie pewnych zagadnie. Ksik przetumaczono na portugalski, hiszpaski i francuski. miae operacje w afrykaskim buszu" - oto jakim hasem wydrukowanym na tylnej okadce poleca ksik wydawca. Czytelnik, osoba zwykle niewiedzca zbyt wiele o Czarnym Ldzie, dopowiadaa sobie reszt i oczami wyobrani widziaa Stone'a w namiocie, w ktrym jedynym rdem wiata jest trzymana przez Hotentota lampa naftowa, a na zewntrz przechadzaj si stada soni, podczas gdy dobry doktor cytuje Cycerona i beztrosko wykrawa kawaek swojego ciaa z tak sam atwoci, z jak usuwaby pacjentowi kamienie. Tym, czego ani czytelnik, ani Stone nie chcieli zaakceptowa, by fakt, e amputacja czci wasnego ciaa bya czynem zarwno zarozumiaym, jak i heroicznym.

- Doktorze Stone, pana pacjentka! - zawoaa Matrona po raz trzeci. Stone zaj zwolnione przez ni miejsce midzy nogami siostry Mary Joseph Praise, chocia, zobaczywszy jego reakcj, Matrona jakby zmienia zdanie i niechtnie zgodzia si, by usiad na stoku. Nie bya to korzystna pozycja, nie by do niej przyzwyczajony, a przynajmniej nieczsto mia z ni do czynienia w przypadku kobiety. Jeli chodzi o mczyzn, czasem siada w tym miejscu, eby oprni ropie odbytniczy albo podwiza i wyci hemoroidy, lub zoperowa przetok okooodbytnicz. By chirurgiem, ktry bardzo rzadko siedzia podczas operacji. Kiedy Stone niezdarnie rozchyli wargi sromowe siostry Mary Joseph Praise, ze rodka wypyna krew. Poprawi lamp, a potem pochyli si, eby zajrze do kanau rodnego. Prbowa przypomnie sobie ze studiw regu cytrusw". Jak to szo? Limonka, cytryna, pomaracza i grejpfrut odpowiadaj czterem, szeciu, omiu i dziesiciu centymetrom rozwarcia szyjki macicy. A moe dwm, czterem, szeciu i omiu? Czy nie byo w tej regule jeszcze winogrona i liwki?

Zblad na widok szyjki macicy siostry Mary Joseph Praise: wysza poza faz grejpfruta i wkroczya w faz melona. W rodku, jakby na dnie krwawej studni, znajdowaa si gwka dziecka, a wok niej spaszczone tkanki. W mokrych czarnych wosach porastajcych czaszk dziecka odbijao si wiato lamp. W tym momencie Stone poczu, e jego dotd upiona cz obudzia si do ycia. Jeeli istniaa czno midzy nim a biednym, uwizionym w ciele siostry Mary Joseph Praise dzieckiem, byo to co, czego Stone nie dostrzeg. Widok czaszki dziecka wstrzsn nim. Zo napdzaa strach - zo, ktra miaa swoj wasn przewrotn przyczyn: C to za bezczelno, e ten may najedca, naraa na niebezpieczestwo ycie Mary! Jak gdyby odnalaz zwoki ryjcego w ciele Mary kreta i jedynym sposobem na przyniesienie ulgi zakonnicy byo pozbycie si intruza. Widok byszczcego skalpu nie wywoa w Thomasie Stonie czuoci, lecz jedynie wzbudzi w nim odraz. I podsun pomys. Znajd wroga i pokonaj go", brzmiao jedno z jego powiedze. Oto znalaz przeciwnika. - Flatus (gazy), fluids (pyny), feces (stolec), foreign bodies (obce ciaa) i fetus (pd) czuj si lepiej poza organizmem ni w nim - powiedzia na gos, jakby sformuowa t zot myl przed chwil. W swojej ksice nazwa j Five-F rule" zasad piciu F. Podj straszn decyzj: lepiej wywierci dziur w czaszce tego kreta przesta myle o nim jak o dziecku - ni eksperymentowa na siostrze Mary Joseph Praise, robic jej cesarskie cicie, operacj, z ktr nie by obeznany i ktra, jak sdzi, zabiaby osabion zakonnic. Wrg Stone'a by mniej podem, a bardziej obcym ciaem, rakiem toczcym organizm Mary. Stworzenie bez wtpienia nie yo. Zamierza wbi si w t czaszk, oprni jej zawarto, skruszy, tak jak kruszy si kamienie w pcherzu, a potem wycign sflacza, zakleszczon w miednicy gow. Jeli zajdzie taka potrzeba, przetnie mu noycami obojczyk, a ebra potraktuje skalpelem; zapie, potnie, pokroi i zgniecie kad cz podu, ktra blokuje pord, poniewa jedynie wycigajc to" na zewntrz, uly cierpieniu Mary i zatrzyma krwawienie. Tak, tak - lepiej na zewntrz ni w rodku. To bya racjonalna decyzja mieszczca si w granicach jego irracjonalnej logiki. Zrobi co zego, by zrobi co dobrego", jak powiedziaaby siostra Mary Joseph Praise.

Ku zaskoczeniu i przeraeniu Matrony mczyzna, ktry usiad midzy nogami siostry Mary Joseph Praise, w niczym nie przypomina ich arliwego, niemiaego i wyjtkowo kompetentnego Thomasa Stone'a. To nie by ten sam Thomas Stone, czonek Krlewskiego Kolegium Chirurgw, autor Skutecznego chirurga. Jego miejsce zaj zdesperowany, rozwcieczony facet, dla ktrego litery FRCS13 oznaczay raczej (doktor Ghosh twierdzi, e w istocie tak byo) farting round the country-side opieprzanie si po wiosce. Oywiony Stone, pochonity poczuciem misji, opar Praktyczne poonictwo Munro Kerra o wydatny brzuch siostry Mary Joseph Praise i otworzy podrcznik jak ksik kucharsk. - Do diaba, Hemlatha, ale sobie wybraa cholern por na wyjazd - powiedzia na gos, czujc powracajc miao. Dwa blunierstwa, zauwaya Matrona. - Prosz si liczy ze sowami - mrukna pod nosem. Zbadaa sobie puls, poniewa mimo zaufania, jakie pokadaa w Panu, denerwowaa si migotaniem przedsionkw, ktre jak nieproszony go pojawio si u niej rok wczeniej. Teraz jej serce pdzio jak oszalae i czua, e za chwil zemdleje. Dziwne instrumenty, o ktre prosi Stone, a ktre Matrona wynajdywaa w starej gablotce z zapasowymi narzdziami, odmawiay w jego doniach posuszestwa. - Gdzie, do diaba, podziewa si Ghosh? - krzykn. Ghosh czsto przychodzi Hemie z pomoc przy aborcjach i podwizywaniu jajowodw, a poza tym - jako spec od wszystkiego - mia wicej dowiadczenia z kobiecymi narzdami rodnymi ni Stone. Matrona raz jeszcze wysaa posaca do bungalowu Ghosha, bardziej po to, by udobrucha Stone'a, ni wierzc, e chopak przyprowadzi lekarza ze sob. Zrobiaby lepiej, gdyby wysaa suc, eby popytaa o banya doktora w barze Blue Nile lub w jego okolicy. Ale nawet Ghosh na rauszu powiedziaby Stone'owi, e to, co zamierza zrobi, wcale nie jest dziaaniem praktycznego chirurga, lecz idiotycznym pomysem, i e jego decyzja jest bdna, a logika nielogiczna. Matrona czua, e cia i pord s poniekd jej win, e przesdzi brak uwagi z jej strony. Widzc wypywajce z ciaa siostry Mary Joseph Praise potoki

13

Skrt ten oznacza Fellowship of the Royal College of Surgeons, czyli czonkostwo w Krlewskim

Kolegium Chirurgw.

krwi, ona rwnie zaoya, e dziecko od dawna ju nie yje. Gdyby cho przez chwil pomylaa, e jest ywe (nie miaa pojcia, e urodz si bliniaki), powstrzymaaby Stone'a. Stone przekrzywia gow to w jedn, to w drug stron, usiujc dopasowa wizerunki instrumentw w ksice Kerra - noyce Smellego, kranioklast Brauna, hak Jardine'a - do narzdzi, ktre way w doni. Instrumenty, ktrymi dysponowa, byy dalekimi kuzynami tych przedstawionych w podrczniku, ale wszystko wskazywao na to, e zaprojektowano je do tego samego ohydnego celu. Kleszczami Jacobsa zapa owaln gwk mojego brata. - Widz ci tam, ty kreaturo! Niech ci szlag trafi za torturowanie Mary wymamrota do siebie. Potem, uywajc noyc, przeci skr midzy kleszczami i da intruzowi posmakowa blu. Kolejnym krokiem byo zaoenie miadu na gwk. Ten osobliwy redniowieczny instrument skada si z trzech oddzielnych czci. rodkow stanowi szpikulec, ktry mia za zadanie wbi si gboko w mzg, robic przy tym sporych rozmiarw otwr w czaszce. Towarzyszyy mu dwie przypominajce kleszcze konstrukcje, ktre suyy do objcia czaszki. Kiedy wszystkie trzy elementy znajdoway si na swoim miejscu, zaskakiway odpowiednie zapadki i chirurg otrzymywa rczk z wygodnymi zagbieniami na palce. W ten sposb mona byo jednoczenie utrzymywa czaszk w staej pozycji, tak by si nie wylizgna, i zgniata j. Czas pozby si intruza. Na sali operacyjnej panowa chd, ale pot spywajcy po czole Stone'a kapa mu do oczu i wsika w maseczk. Stone pracowa nad wprowadzeniem szpikulca w gwk dziecka. (Dziecko, mj brat Shiva przez osiem miesicy bezpiecznie schowany w matczynym onie i wci odczuwajcy bl po naciciu noycami, wydao z siebie krzyk. Szpikulec zelizgn si z jego czaszki, a ja wcignem go do kryjwki). Stone stwierdzi, e bdzie mu atwiej, jeli wpierw uyje pozostaych czci aparatu skadajcych si na miad, a dopiero potem, przycignwszy gwk bliej, tak by znalaza si w jego zasigu, wprowadzi szpikulec do czaszki. Jego ruchy byy niezgrabne i ograniczone ciasnot miejsca. Matron przeszed dreszcz, gdy uwiadomia sobie, e Stone mg porani siostr Mary Joseph Praise, a take

uszkodzi dziecko, ktremu naoy narzdzie na gwk i przycign bliej wyjcia przynajmniej tak mu si wydawao. Matrona prawie zemdlaa. Obowizkiem pielgniarki jest asystowa lekarzowi i uprzedza jego dania czy nie tego uczya swoje staystki? Okazao si, e wszystko poszo nie tak, zupenie nie tak; teraz nie wiedziaa, jak go powstrzyma. aowaa, e w ogle odszukaa te stare narzdzia, ktre wynalaz majcy ludzkie odruchy poonik z myl o najbardziej potrzebujcych matkach, a nie o zdesperowanych lekarzach. Gupiec z narzdziem w rku nadal pozostaje tylko gupcem. Instrumenty, ktre Stone obraca w doni, kieroway jego ruchami i mylay za niego. Matrona wiedziaa, e nie moe z tego wyj nic dobrego.

Rozdzia 5

Ostatnie chwile
W ostatniej chwili, gdy doktor Hemlatha pomylaa, e mogaby schowa gow midzy kolana, szykujc si na uderzenie samolotu o powierzchni wody, zobaczya, e ocean nagle ustpuje wyschnitemu buszowi. Zanim umys przetrawi t now informacj, maszyna podesza do ldowania, pdzc nad poyskujcym asfaltem. Samolot z piskiem wypuci podwozie, poruszy ogonem i par chwil pniej, wytraciwszy prdko, potoczy si po pasie lotniska niczym pies spuszczony ze smyczy. Ulga pasaerw szybko przesza w zdumienie i zawstydzenie, poniewa nawet najmniej wierzcy zdyli podczas spadania wznie mody z prob o bosk interwencj. Samolot zatrzyma si, ale pilot nie przerwa ktni z wie. Zapali papierosa, chocia tu po wyldowaniu z wielkim halo wczy lampk pod napisem ZAKAZ PALENIA. Chopiec jkn, wic Hema koysaa go z wpraw, o jak by siebie nie podejrzewaa. - Zao ci na nk taki may, maleki banda, dobrze? Wtedy ju nie bdzie bolao. Mody Ormianin wytrzasn skd kawaek trzciny i pomg Hemie skonstruowa prymitywn szyn. Kiedy huk silnikw umilk, Hema poczua, e cisza, ktra raptem zapada w samolocie, rozsadza jej bbenki. Pilot rozejrza si dokoa z umieszkiem satysfakcji na twarzy, jak gdyby chcia si przekona, czy pasaerowie wytrzymali atrakcje lotu. Po namyle powiedzia: - Robimy postj, eby zabra pewien bagaaa i par Bardzo Wanych Osb. Jestemy w Dibuti! - Umiechn si i pokaza wszystkim swoje fatalne uzbienie. Nie pozwalaj mi ldowa, chyba e w sytuacji awaryjnej. No to zrobiem awari silnika. - Wzruszy ramionami, jak gdyby skromno nie pozwalaa mu przyj od pasaerw wyrazw najwyszego uznania.

Hemlatha przestraszya si wasnego gosu, ktry niespodziewanie przeci widrujc cisz. - Baga? Ty cholerny najemniku. Wydaje ci si, e czym jestemy? Kozami? Wyczasz silnik i spadasz z nieba ot tak, eby zatrzyma si w Dibuti? Bez ostrzeenia? Tak po prostu? By moe powinna by mu wdziczna, cieszy si, e yje, ale w hierarchii jej emocji zo zawsze zajmowaa najwysz pozycj. - Cholerny? - zareagowa pilot, czerwienic si. - Cholerny? - powtrzy, gramolc si z kokpitu. Gdy uwolni si z pasw, spod jego szortw w stylu safari bysny biae kolana. Stan przed ni, dyszc z wysiku. Sprawia wraenie bardziej uraonego cholernym" ni najemnikiem". Jego pogarda w stosunku do tej Hinduski, ktra go obrazia, przewyszaa zo. Podnis na ni rk. - Zaraz ci wysadz, bezczelna babo, jak co ci si nie podoba. Pniej upiera si, e podnis rk jedynie symbolicznie i wcale nie mia zamiaru jej uderzy, niech Bg broni, by on, dentelmen i Francuz, mia uderzy kobiet. Lecz byo ju za pno, poniewa Hemlatha poczua, jak jej koczyny poruszaj si bez udziau woli, napdzane wciekoci i oburzeniem. Miaa wraenie, e przyglda si ruchom obcej Hemlathy, ktrej wczeniej nie byo. Ta nowa Hemlatha z niedawno odnowion licencj na ycie, ktra wreszcie odnalaza tego ycia cel, podniosa si z miejsca. Wzrostem dorwnywaa pilotowi. Uniosa okulary i przesuna je na czoo. Stana z mczyzn oko w oko. Pilot nie wiedzia, co ze sob zrobi. Spostrzeg, e jest pikn kobiet, a poniewa mia wysokie mniemanie o swoich umiejtnociach podrywacza, przyszo mu do gowy, czy przypadkiem wanie nie zaprzepaci szansy wypicia z ni tego wieczoru kilku drinkw w hotelu Ghion. Dopiero teraz zauway, e ludzie skupili si wok pojkujcego chopca. I dopiero teraz zda sobie spraw z wciekoci jego ojca i z zacinitych pici pozostaych pasaerw, spord ktrych kilkoro ustawio si obok Hemy, niewtpliwie gotowych do jej obrony. Co za typ", pomylaa Hema, studiujc sylwetk pilota. Ca powierzchni jego nieosonitej skry pokryway pajczki naczyniowe. taczka nadaa oczom specyficzny odcie. Bez wtpienia mia powikszon klatk piersiow, pozbawione

owosienia pachy, a jego jdra wyschy i z pewnoci wyglday jak orzechy woskie, a wszystko dlatego, e jego wtroba nie usuwa ju estrogenw, ktre normalnie produkuje organizm mczyzny. Do tego stchy zapach jagd jaowca w jego oddechu. Ach tak - pomylaa Hema, stawiajc diagnoz - marsko wtroby. Oto przesiknity ginem relikt ery kolonialnej niepotraficy stawi czoa postkolonialnej Afryce. Jeli w Indiach ktokolwiek si was boi, to raczej z przyzwyczajenia. Etiopskiego samolotu ta zasada nie dotyczy". Poczua, jak zalewa j fala wciekoci skierowanej nie tylko ku temu czowiekowi, ale w ogle ku wszystkim mczyznom, ku kademu facetowi w Gwnym Szpitalu Rzdowym w Indiach, ktry pomiata ni, uwaa, e moe j mie na kade zawoanie, kara za samo bycie kobiet, zmienia jej grafik wedug wasnego widzimisi, przenosi j to tu, to tam, nie bknwszy nawet prosz" ani nie zapytawszy o zdanie. Jej blisko, jej wdarcie si w jego nienaruszaln stref hawana zbio pilota z tropu. Mimo to nie opuci podniesionej rki. Ale teraz, jak gdyby dopiero to zauway, poruszy doni, nie eby uderzy Hem - przynajmniej tak twierdzi - ale eby przekona si, czy to naprawd jego rka, i sprawdzi, czy nadal posusznie wykonuje polecenia. Podniesiona rka bya wszake wystarczajco siln obelg. Pniej, kiedy Hema przypominaa sobie cae to zajcie, czerwienia si na wspomnienie wasnej reakcji. Jej palce wystrzeliy bowiem z prdkoci byskawicy ku szortom pilota i zatrzymay si na jego jdrach, chwytajc je jak kleszczami. Ostatnim bastionem obrony pozostaa pilotowi bielizna. Zaskoczya j atwo, z jak wykonaa ten ruch, a take lekko, z jak uoya kciuk i palec wskazujcy tak, by nie zablokowa powrzka nasiennego czcego moszn z reszt ciaa. Po latach uznaa, e to, co zrobia, byo uwarunkowane rodowiskiem, w jakim przyszo jej y: skonnoci grasujcych w Afryce Wschodniej shifta - rabusiw - i innych przestpcw do obcinania ofiarom jder. C, jeli wejdziesz midzy wrony... Oczy pony jej jak mczennicy za spraw. Pot zmieni kropk na czole w wykrzyknik. Miaa na sobie baweniane sari, a poniewa panowa niemiosierny upa, wczeniej, kiedy posadzono ich w kabinie samolotu, podcigna materia a nad kolana - do diaba ze skromnoci - a teraz, gdy nagle wstaa, sari nie wrcio na swoje

miejsce, lecz pozostao podwinite, ukazujc jej uda. Poczua na ustach smak potu, gdy ciskaa i krcia, starajc si wzbudzi we Francuzie tyle strachu i blu, ile on zada jej. - Posuchaj, zotko - powiedziaa (stwierdzajc niejako przy okazji, e faktycznie nastpia u niego atrofia jder, i prbujc wymaca tunica albuginea i tunica co tam jeszcze, i nasieniowd oczywicie, i to pobrudone co z tyu, jak to si zwao... najdrze!). Zobaczya, jak pilot opuszcza bezradnie ramiona, a z jego twarzy odpywa caa krew, jak gdyby Hema odkrcia tam na dole jaki kurek. Na czoo wystpia mu wilgo niebdca potem. - Przynajmniej twoja kia nie jest w zaawansowanym stadium, bo czujesz bl w jdrach, co? Jego podniesiona rka opada pynnie w d, po czym z wahaniem i niemal w troskliwym gecie spocza na przedramieniu Hemy, bagajc j w ten sposb, by nie zwikszaa siy ucisku. W samolocie zapada grobowa cisza. - Suchasz mnie teraz? - odezwaa si Hemlatha (przeszo jej przez myl, e wolaaby nie poznawa w ten sposb anatomii mczyzny). - Czy teraz porozmawiamy jak rwni sobie?... Moje ycie jest w twoich rkach, a twoje klejnoty rodowe spoczywaj w mojej doni. Uwaasz, e moesz pogrywa sobie z ludmi i ich strachem? Przez twoje popisy ten chopiec ma zaman nog. Odwrcia gow w stron pozostaych pasaerw i nie spuszczajc oka z twarzy Francuza, zapytaa: - Czy kto ma ostry n? Albo yletk? Szelest, jaki usyszaa, mg mie co wsplnego z reakcj mini dwigaczy jder wszystkich obecnych na pokadzie mczyzn, ktre odruchowo skurczyy si i pospiesznie wcigny wiszce midzy nogami fabryki nasienia do bezpiecznej kryjwki. - Nie mielimy pozwolenia... musiaem... - wyrzzi pilot. - Wyjmij portfel i natychmiast zapa temu dziecku - rozkazaa Hema, ktra nie wierzya w skrypty dune, a jedynie w si gotwki. Kiedy pilot szpera w portfelu, mody Ormianin wyrwa mu go z rk i poda ojcu rannego chopca.

Jeden z Jemeczykw, odzyskawszy w kocu gos, wyrzuci z siebie potok przeklestw, machajc pilotowi palcem przed nosem. Hema powiedziaa: - A teraz zwrcisz temu chopcu i jego rodzicom koszt biletw. Potem wystartujesz, i to szybko... Jeli tego nie zrobisz, nie tylko zostaniesz eunuchem, ale osobicie napisz petycj do cesarza, eby zaatwi, by nie dosta pracy nawet jako poganiacz wielbdw, ju nie mwic o przewoeniu czatu. Naraz otworzyy si drzwi zaadunkowe i day si sysze podniesione gosy kulisw toczcych si wok samolotu. Francuz, ktrego gaki oczne niemal cakowicie schoway si w oczodoach, skin gow bez sowa. Zanim Francuzi znaleli punkt oparcia w Pondicherry, skolonizowali Dibuti i czciowo Somali, a nawet zaciekle walczyli z Anglikami w Indiach. Lecz tego parnego popoudnia pewna brzowa dusza, ktra nigdy ju nie bdzie t sam dusz i za ktr stali Keralczycy, Ormianie, Grecy i Jemeczycy, pokazaa Francuzom, e jest wolnym czowiekiem. - I jak tu pozosta przy zdrowych zmysach w taki upa? - powiedziaa Hemlatha, nie zwracajc si do nikogo szczeglnego. Pucia pilota i powstrzymujc si od miechu, wysza z samolotu, eby umy rce.

Rozdzia 6

Moja Abisynia
Hema utkwia wzrok w przesuwajcej si w dole ziemi. Wypatrywaa miejsca, w ktrym stroma skarpa oddziela brzowy busz i pustyni od poronitego bujn rolinnoci grzystego paskowyu Etiopii. Tak - pomylaa - Teraz to jest mj dom. To moja Abisynia". Abisynia brzmiaa w jej uszach znacznie bardziej romantycznie ni Etiopia. Kraj by w gruncie rzeczy jednym wielkim grskim masywem, ktry wyrs pord trzech pusty lecych na terenie Somalilandu, Danakilu i Sudanu. Hema czua si troch jak David Livingstone lub Evelyn Waugh14 badajcy t staroytn cywilizacj, bastion chrzecijastwa, ktry a do woskiej inwazji w 1935 roku pozostawa jedynym nieskolonizowanym narodem Afryki. Waugh, w depeszach dla londyskiego Timesa", a take w swojej ksice, nie mwi o Jego Wysokoci cesarzu Hajle Syllasje I inaczej jak tylko Wysoce Nieobyczajny"15, widzc tchrzostwo wadcy czmychajcego z kraju przed zbliajcymi si wojskami Mussoliniego. Hema wywnioskowaa z zapiskw Waugha, e pisarz nie mg zaakceptowa krlewskiej godnoci wynikajcej z pozycji afrykaskiego przywdcy. Nie potrafi przyj do wiadomoci, e rodowd cesarza Hajle Syllasje, sigajcy a do czasw krlowej Saby i krla Salomona, sprawia, i przy nim dynastia Windsorw czy Romanoww wygldaa jak zbieranina. Hema nie powicia zbyt wiele uwagi Waughowi i jego ksice. Pasaerowie, ktrzy weszli na pokad samolotu w Dibuti, byli w wikszoci Somalijczykami i obywatelami Dibuti (Jaka, tak naprawd, jest midzy nimi rnica - pomylaa - poza tym, e jacy zachodni kartografowie pewnego dnia narysowali na mapie lini oddzielajc ich kraje?"). uli czat, palili papierosy marki 555 i mimo smutnego, mtnego spojrzenia wydawali si zadowoleni z ycia. Najwaniejszy adunek na pokadzie, przewoony w upchnitych jedna na drugiej ogromnych belach,
14

Evelyn Waugh (1903-1966) - pisarz angielski. Jego ksika wydana w 1938 roku, w ktrej

opowiada o Etiopii, to Scoop.

15

Gra sw: angielskie Highly salacious brzmi podobnie do Hajle Syllasje.

ktrych portem docelowym bya Addis Abeba, stanowi czat. Hemie wydao si to co najmniej dziwne, poniewa czat zwykle podrowa dokadnie w przeciwnym kierunku: uprawiano go w Etiopii, w okolicy Hareru, by eksportowa kolej do Dibuti, skd wylatywa do Adenu. To wanie lukratywny handel czatem sta za utworzeniem etiopskich linii lotniczych - Ethiopian Airlines. Podsuchaa, e ten wsteczny eksport i niespodziewany przystanek w Dibuti byy spowodowane jakim problemem z lini kolejow i transportem koowym, na ktry naoyo si nage zapotrzebowanie na du ilo czatu w zwizku z czyim lubem. Czat naleao wykorzysta dzie, najdalej dwa po zebraniu, w przeciwnym razie traci bowiem swoje waciwoci. Hema wyobrazia sobie somalijskich, jemeskich i sudaskich kupcw w tych ich malekich sukach - straganach zakotwiczonych na kadej gwnej i bocznej ulicy - a take wacicieli wielkich sklepw w Merkato w Addis Abebie, zerkajcych na swoje tissoty, czuwajcych nad prac ekspedientw i wypatrujcych dostawy czatu. Oczami wyobrani zobaczya goci weselnych z ustami zbyt spieczonymi, by plu, lecz plujcych mimo to i przeklinajcych przy tym, mwicych jeden drugiemu, e panna moda jest brzydsza, ni im si wydawao, i e ten wielki pieprzyk na jej szyi musi oznacza, i odziedziczya po swoim ojcu skpstwo. Hema wyobrazia sobie, jak opowiada matce o przygodzie z pilotem. Rozemiaa si, na co jeden z siedzcych obok niej Somalijczykw, nowy pasaer, posa jej umiech. Podczas trzech tygodni pobytu Hemy w Madrasie w miecie panowa wilgotny upa, ale w porwnaniu z Adenem to by istny raj. Trzypokojowy dom rodzicw stojcy w madraskiej dzielnicy Mylapore, bardzo blisko wityni, w dziecistwie wydawa si Hemie wyjtkowo przestronny, ale przy okazji tej wizyty poczua si w nim wrcz klaustrofobicznie. Chocia regularnie posyaa rodzicom przekazy pienine, z przeraeniem stwierdzia, e od czasu jej poprzednich odwiedzin nic si w domu nie zmienio. Farba pokrywajca ciany uszczya si, tworzc abstrakcyjne wzory na tynku, a kuchnia, czarna od dymu, przypominaa ciemni fotograficzn. Wska uliczka, na ktrej dawniej widywao si samochody jedynie od wita, teraz bya haaliw arteri, a biel parkanu otaczajcego posesj znikna i jej miejsce zaj kolor ziemi, z ktrej wyrasta dom. Jedyn rzecz, ktra dziki upywowi czasu zyskaa, okaza si ogrd; bujne bugenwille skutecznie chroniy budynek przed wzrokiem przechodniw. Dwa drzewa mango rozrosy si i uginay pod ciarem owocw. Jedno z nich byo odmiany Alphonso, a drugie mieszacem o owocach, ktrych misz przy

pierwszym ksie wydawa si gumowaty, lecz po chwili rozpywa si w ustach jak lody. Jedyn dekoracj salonu by, jak zawsze, zawieszony na gwodziu kalendarz firmy Glaxo reklamujcy mleko w proszku. Przekarmione niebieskookie biae dziecko nigdy nie doroso. Napis informowa: Glaxo pomaga rosn licznym dzieciom". To wystarczyo, by kada karmica piersi matka poczua nage wyrzuty sumienia, e w istocie godzi swoj pociech. Jako dziecko Hema nigdy nie zwracaa specjalnej uwagi na niemowlaka z kalendarza. Teraz zdjcie przycigno jej wzrok i stao si przyczyn irytacji. Jake pozornie niewinn obecnoci by w jej yciu w bachor. By to intruz nioscy faszywe przesanie. Hema zdja wic kalendarz, ale przekonaa si, e blady prostokt na cianie przyciga wicej uwagi ni niefortunny dzieciak. Bya pewna, e jak tylko wyjedzie, jego miejsce zajmie kolejne niemowl z Glaxo. Podczas krtkich wakacji w domu Hema zdya odmalowa pokoje i zamontowa wentylatory na sufitach. Sathyamurthy, ojciec Velu, jej dawnego wroga z dziecistwa, z zaciekawieniem przyglda si zza potu, jak robotnicy wnosz do domu sedes w zachodnim stylu, ktry mia zosta zamontowany na miejscu tradycyjnej hinduskiej toalety. Zachichota i pokrci gow. - To nie dla mnie, ty stary gupolu - powiedziaa Hema po angielsku. - Matka narzeka na biodra. Na co Sathyamurthy odpowiedzia jedynymi sowami po angielsku, jakie zdoa opanowa: - Cholerne Chiny, pocauj mnie, Eisenhower! Umiechn si i pomacha do niej, a ona pomachaa do niego.

Somalijczyk siedzcy naprzeciwko Hemy mia na sobie byszczc, bkitn poliestrow koszul, a na przegubie zoty zegarek. Jego palce u ng, wystajce z sandaw, lniy jak wypolerowany heban. Wyglda znajomo. Nagle ukoni si, wyszczerzy zby i pokazujc palce, jak gdyby bra udzia w licytacji, powiedzia: - Troje dzieci, dwa strzay, jedna noc! Przypomniaa sobie. Nazywa si Adid. - Jak tam, nadal pracujesz na dwie zmiany?

Jego zby z koci soniowej rozwietliy skpane w pmroku wntrze samolotu. Powiedzia co do swoich towarzyszy. Umiechnli si i pokiwali gowami. Ale oni maj mocne zby", pomylaa Hemlatha. Podziwiaa kolor jego skry, lnicej tak czyst czerni, e niemal wydawaa si purpurowa. Dyrektorka jej szkoy, Mrs. Hood, bya biaa jak porcelana, a dziewczta wierzyy, e jeli jej dotkn, ich palce zmieni kolor na biay; w przypadku Adida palce stayby si czarne jak smoa. Poczenie icie krlewskich manier Adida, niespiesznej gry emocji na jego twarzy, a take mistrzostwa w uzupenianiu kadej wyraonej myli odpowiedni kombinacj ruchu warg i brwi podsuny Hemie dziwaczn myl, e miaaby ochot possa jego palec wskazujcy. Po raz ostatni widziaa Adida, gdy siedzia na oddziale nagych przypadkw szpitala Missing, ubrany w powczyst szat i zupenie niewzruszony, chocia jego ciarna ona zwijaa si z blu. Kiedy Hemlatha odwina warstwy baweny, ujrzaa mod, blad, anemiczn dziewczyn. Jej cinienie krwi byo astronomiczne. Cierpiaa na rzucawk porodow. Podczas gdy Hemlatha, zabrawszy kobiet na sal operacyjn numer trzy, za pomoc cesarskiego cicia pomagaa przyj na wiat pierworodnemu, Adid znikn i za jaki czas wrci, prowadzc tym razem swoj starsz on, rwnie w zaawansowanej ciy; kobieta zacza rodzi w gharry - konnej doroce - ju na progu ambulatorium. Hemlatha wybiega do niej w sam por, by przeci ppowin. Napara na brzuch kobiety, lecz zamiast oyska ze rodka wypado drugie dziecko. Umiech Adida, gdy ujrza drugiego niemowlaka, w sumie ju trzeciego, siga od ucha do ucha. Hema zasugerowaa, e powinien nosi szarf z napisem JEDNA NOC, DWA STRZAY, TROJE DZIECI. Adid rozemia si jak czowiek, ktry nigdy nie pozna znaczenia sowa zmartwienie". - Tak, tak - powiedzia teraz, podnoszc gos, by przebi si przez jednostajny huk silnikw. Mwi z urywanym, francuskim akcentem mieszkaca Dibuti. - Miar bogactwa mczyzny jest liczba dzieci, jakie spodzi. Bo w kocu c innego po sobie zostawimy, czy nie, pani doktor? Hema, ktra kilka minut wczeniej w istocie zastanawiaa si nad podobn kwesti, uznaa, e podug takiej miary jest prawdziwym ndzarzem. - Amen - odpara. - Musisz wic by milionerem. Na jego twarzy pojawi si szelmowski umieszek. Poruszajc brwiami i strzelajc oczami, pokaza na siedzc obok niego kobiet, zawoalowan i obleczon w

czerwono-pomaraczow bawenian szat. Spod materiau wystawaa bardzo blada, pomalowana henn stopa. Hema dosza do wniosku, e kobieta jest Jemenk. Albo muzumank z Pakistanu lub Indii. - Ona jest...? - zacza Hemlatha, majc nadziej, e pytanie o narodowo nie okae si niegrzeczne. Adid energicznie skin gow. - Jeszcze co najmniej trzy miesice. A kolejna czeka w domu! - Powiem ci co - rzeka Hema, spogldajc znaczco na krocze Adida. Poprosz doktora Ghosha, eby da ci specjaln znik na wazektomi. Dwa w cenie jednego. Wyjdzie taniej, ni gdyby podwiza jajowody wszystkim twoim begam damom. Para z Gudaratu siedzca dokadnie na wprost Hemy spojrzaa na Adida z pogard, gdy ten, klepnwszy si w udo, wybuchn dononym miechem. - Moe przywieziesz ony do przychodni przedporodowej? - zapytaa Hema. Tak mdry czowiek jak ty nie powinien czeka, a co im si stanie. Przecie nie chcesz, eby cierpiay. - To nie jest mj wybr. Wie pani, jakie s te kobiety. Nie rusz si, chyba e padn nieprzytomne - stwierdzi po prostu. wita racja", pomylaa. Przed wieloma laty pewna Arabka w Merkato rodzia przez wiele dni, a kiedy jej m, bogaty kupiec, przyprowadzi doktora Bachellego, by j obejrza, ciarna kobieta nie pozwolia si zbada lekarzowi mczynie, lecz tak usadowia si za drzwiami prowadzcymi do sypialni, e kada prba ich otwarcia skutkowaaby jej zgnieceniem. Arabka zmara w samotnoci, za drzwiami sypialni, wzbudzajc powszechny podziw swojej spoecznoci. Poniewa Hema bya godna, a take po to, by jeszcze bardziej zirytowa par z Gudaratu, wzia troch czatu od Adida i zacza go u. Wczeniej nigdy nie przyszo jej na myl, by robi co takiego, ale wydarzenia ostatnich kilku godzin wiele zmieniy. Pocztkowo czat smakowa goryczk, ale potem misista masa zrobia si prawie sodka i nie wywoywaa ju tak nieprzyjemnego wraenia. - Cud nad cudami - powiedziaa gono, gdy policzki napczniay jej jak u wiewirki ziemnej, a szczka wpada w leniwy, przeuwajcy rytm typowy dla tysicy konsumentw czatu, jakich zdarzyo jej si spotka. Jak prostytutka wykorzystaa

torebk jako podprk pod okie i umiecia jedn stop na aweczce, podcigajc kolano a pod brod. Nachylia si ku zaskakujco rozmownemu Adidowi. - .. .no i spdzilimy wikszo pory deszczowej poza Addis Abeb, w Aweyde, to jest blisko Hareru. - Dobrze znam Aweyde - powiedziaa Hema, co nie byo prawd. Bya tam samochodem wiele, wiele lat temu, na wycieczce, bo chciaa zobaczy otoczone murami miasto Harer. Jedyn rzecz, jak zapamitaa z Aweyde, byo to, e cae miasto wygldao jak jedno wielkie targowisko czatu. Domy byy tragicznie zaniedbane, nikt si nie przejmowa, by je choby pobieli. - Dobrze znam Aweyde powtrzya, a czat sprawi, e faktycznie tak byo. - Ci, co tam mieszkaj, s tak bogaci, e wszyscy mogliby jedzi mercedesami, ale aden nie wyda zamanego grosza, eby pomalowa drzwi wejciowe. Mam racj? - Doktorko, skd pani wie takie rzeczy? - zapyta zdumiony Adid. Hema umiechna si, jakby chciaa powiedzie: Mj drogi, niewiele si przede mn ukryje". A potem pomylaa o jajach Francuza, zmarszczkach, szwie, ktry oddziela jedno jdro od drugiego, o bonie kurczliwej i komrkach Sertolego. Jej umys wszed na najwysze obroty; staa si hiperwiadoma. Nie czua ju duchoty panujcej w kabinie i cieszya si, e wraca do domu. Chciaa powiedzie Adidowi: Kiedy studiowaam medycyn, musielimy przeprowadzi na pacjencie pewien test, by przekona si o jego reakcji na bl trzewny. To inny rodzaj blu ni ten, ktry odczuwasz, kiedy uderzysz si na przykad w kolano. Bl trzewny bierze si ze rodka, pochodzi z organw wewntrznych. Nieatwo go opisa, jeszcze trudniej zlokalizowa. W kadym razie my, studenci, musielimy cisn jdra pacjenta, eby sprawdzi jego odczucia w zwizku z blem trzewnym, poniewa niektre choroby, jak na przykad kia, powoduj, e traci si doznania tego rodzaju blu. Pewnego dnia, gdy stalimy przy ku pacjenta chorego na syfilis, profesor wybra akurat mnie, ebym zademonstrowaa waciwoci blu trzewnego. Mczyni w naszej grupie zaczli rechota. W tamtych czasach byam odwana i nie wahaam si ani chwili. Odsoniam pacjentowi jaja - przepraszam: jdra. Mia zaawansowan ki. Kiedy je cisnam, facet si tylko umiechn. Nic. Zero blu. adnej reakcji. cisnam mocniej. Nadal nic. Ale jeden z moich kolegw zemdla!". Adid wyszczerzy zby, jak gdyby Hema rzeczywicie opowiedziaa mu t histori.

* Samolot obnia lot, przebijajc si przez rozsiane nad Addis Abeb chmury. Gsty las eukaliptusowy pocztkowo cakowicie zasania miasto. Cesarz Menelik przed wieloma laty sprowadzi eukaliptusy z Madagaskaru, wcale nie ze wzgldu na ich olejek, ale z myl o drewnie na opa, ktrego brak sprawia, e niemal wyprowadzi si ze stolicy. Eukaliptus przyj si w etiopskiej glebie wprost doskonale. Rs w imponujcym tempie: dwanacie metrw w cigu piciu lat, dwadziecia metrw w cigu dwunastu. Menelik sadzi wic eukaliptusy caymi hektarami. Drzewo by w zasadzie niezniszczalne - zawsze bowiem odrastao, gdy si je cio - i okazao si doskonae do budowy domw. Zza drzew wyoni si nieporonity teren usiany okrgymi, krytymi strzech chatami zwanymi tukul i zbudowanymi z gazi ciernistych krzeww zagrodami dla byda. Potem, na skraju miasta, pojawiy si zbite w jedn wielk mas domy przykryte dachami z blachy falistej. Mign koci z niewielk wie, a zza niego wyonio si miasto. Hema dostrzega wstg Churchill Road zaczynajcej bieg od stacji kolejowej i wspinajcej si stromo ku Piazzy. Kursoway ni w t i z powrotem, mozolc si w gr zbocza, nieliczne samochody i busy. Widok nowoczesnego centrum miasta sprawi, e myli Hemy powdroway ku cesarzowi Hajle Syllasje. Za jego panowania Etiopia przesza wicej zmian ni przez ostatnie trzy stulecia. Tam, w dole, na poziomie ulicy, jego portret - haczykowaty nos, cienka linia ust, wysoko zarysowane brwi - mona byo znale w kadym domu. Ojciec Hemy by gorcym zwolennikiem cesarza, poniewa tu przed wybuchem drugiej wojny wiatowej, gdy Mussolini czai si na Abisyni, cesarz Hajle Syllasje przestrzeg wiat przed wysok cen, jak przyjdzie zapaci za stanie z boku i milczce przyzwolenie na najechanie przez Wochw suwerennego pastwa, jakim jest Etiopia; owa bierno, powiedzia, rozbudzi ambicje terytorialne nie tylko Wochw, lecz take Niemcw. Bg i historia zapamitaj wasz decyzj", brzmiay jego synne sowa w Lidze Narodw. Stao si, jak przepowiedzia. Cesarza przedstawiano jako gocia, ktry postawi si obuzowi (i przegra). - Widzi pani szpital Missing, madam? - zagadn Adid, patrzc jej przez rami. - Brakuje mi Missing - odpara. Cae wzgrze w pobliu lotniska pono intensywn pomaraczow barw kwitncych kwiatw meskel, oznajmiajcych w ten sposb, e pora deszczowa

dobiega koca. Inne wzniesienie upstrzone byo sieci przybudwek i barakw krytych blach falist, odcinajcych si od otoczenia rdzawym brzem skorodowanego materiau. Kada chaupa dzielia boczn cian z ssiedni, przez co cay ich cig wyglda jak dugi, nieregularny wagon kolejowy wspinajcy si na szczyt pagrka i wysyajcy we wszystkie moliwe kierunki setki odgazie.

Francuz mign nisko nad pasem startowym, zmuszajc w ten sposb pracownika urzdu celnego do wskoczenia czym prdzej na rower i przegnania z pyty lotniska zabkanych krw. Potem zatoczy koo nad lotniskiem i posadzi maszyn. W jednej chwili tozielone auta z etiopskimi policjantami zatrzymay si z piskiem opon obok samolotu. Towarzyszyli im pracownicy Ethiopian Airlines. Otwarto klap adowni samolotu. Poruszajce si w szalonym tempie rce zabray si do wyadowywania czatu. Bele wrzucano do volkswagenow transporterw i do trjkoowcw, a kiedy zabrako w nich miejsca, zaczto je upycha do policyjnych samochodw. Wkrtce kolumna pojazdw odjechaa na sygnale. Dopiero wtedy pozwolono wysi pasaerom. Silnik biao-niebieskiego fiata 600 zawy, gdy autko spryo si, by ruszy w drog z Hemlath i jej grundigiem - osobicie nadzorowaa umieszczenie wielkiej skrzyni na baganiku na dachu. Addis Abeba przywitaa j cudownym sonecznym popoudniem, ktre sprawio, e zapomniaa o dwudniowym spnieniu. wiato na tej wysokoci byo zupenie inne ni w Madrasie, oblewao wszystko swoim blaskiem, nie odbijao si od kadej napotkanej powierzchni. W lekkim wiaterku nie byo czu nadcigajcego deszczu, chocia akurat to mogo si zmieni w kadej chwili. Hema wcigna nosem leny, uzdrawiajcy zapach eukaliptusa, aromat, ktry nigdy nie sprawdza si w perfumach, ale pobudza do ycia, gdy unosi si w powietrzu. Poczua te kadzido, ktre niemal wszyscy mieszkacy umieszczali na swoich piecach na wgiel drzewny. Przepeniaa j rado ycia i rado z powrotu do Addis Abeby, nie do koca jednak wiedziaa, co ma zrobi z nieoczekiwanie zalewajc j fal nostalgii, niespenionym pragnieniem, ktrego nie potrafia zidentyfikowa. Wraz z kocem pory deszczowej na ulicach wyrosy prowizoryczne stragany. Sprzedawano z nich zielon papryczk chili, cytryny i pieczon kukurydz. Mczyzna z beczc owc przewieszon jak szal wok szyi usiowa wypatrzy drog przed sob.

Kobieta sprzedawaa pki lici eukaliptusa, ktrych uywao si jako opau do przygotowywania indery. Nieco dalej Hema zobaczya ma dziewczynk wylewajc ciasto na du, pask blach wspart na trzech cegach, midzy ktrymi pon ogie. Kiedy indera bdzie gotowa, zdejmie si j z blachy jak pacht obrusa, potem zoy raz, drugi, i jeszcze raz, a na koniec odoy do koszyka. Stara kobieta w czarnym aobnym odzieniu zatrzymaa si, by pomc jakiej matce umieci niemowl na plecach w sakwie utworzonej z szammy, biaej bawenianej szaty, ktr zarwno mczyni, jak i kobiety narzucali sobie na ramiona. Mczyzna z uschnitymi, podkurczonymi nogami przedziera si przez chodnik, opierajc si na sztywnych rkach. W obydwu doniach trzyma drewniane klocki z uchwytami: najpierw wspiera si na klockach, a potem przerzuca do przodu reszt ciaa. Porusza si zaskakujco szybko i wyglda przy tym jak maszerujca drog litera M. Hema chona te widoki, ktre po krtkiej nieobecnoci wyday jej si osobliw nowoci. Obok niej przeszo stado muw objuczonych drewnem na opa. Mimo razw, ktre regularnie wymierza im biegncy u ich boku bosonogi waciciel, zwierzta miay zadziwiajco potulny i anielski wyraz pyskw. Takswkarz opar si na klaksonie. W tym tumie samochd, mimo wyjcego na wysokich obrotach silnika, mg jedynie pezn niczym kolejna bestia niosca zbyt cikie brzemi. Muy i poirytowanego takswkarza wyprzedzia ciarwka wiozca owce; biedne stworzenia byy tak stoczone, e brakowao im miejsca, by choby mrugn. Zwierzta miay szczcie, poniewa te akurat owce wieziono na rze. Przed Meskel, witem odnalezienia Prawdziwego Krzya Chrystusa, do stolicy sprowadzano ogromne stada owiec. Zwierzta, wyczerpane dugotrwaym marszem, ledwo trzymajce si na nogach, trafiay prosto na stoy witujcych. Po Meskel nie syszao si ju ani nie widywao owiec w Addis Abebie. Jedynie handlarze skrami przemierzali uliczki i wydzierali si na cay gos: Ye beg koda alle!, owcz skrk, kto ma!". Zwykle ktry z mieszkacw zatrzymywa handlarza, po czym ten, potargowawszy si jak naley, dodawa kolejn skrk do kolekcji, ktr dwiga na ramionach, i ponownie wznosi paczliwy okrzyk. Hemlatha nagle zacza zauwaa wszdzie dzieci, jak gdyby przez te wszystkie lata byy dla niej niewidzialne. Dwch chopcw toczyo przed sob krzywe metalowe obrcze, patykiem poganiajc je i sterujc nimi; biegali w t i we w t, wydajc z siebie

dwiki majce imitowa odgos silnika samochodu. Maluch, z ktrego nosa spyway prosto do ust grube gile, z zazdroci przyglda si starszym chopcom. Ogolono mu gow, zostawiwszy jedynie z przodu kpk wosw, ktra wygldaa jak wysepka na jeziorze. Kiedy Hema po raz pierwszy przyjechaa do Etiopii, dowiedziaa si, e dzieciom strzyono gowy w tak nietypowy sposb po to, by Bg, jeli postanowi zabra je do siebie (bo przecie zabra ich ju tak wiele), mia za co zapa i mg unie je do nieba. Z tyu staa matka, ukryta w cieniu zasony z koralikw bdcej wejciem do buna-bet, kawiarni, ktra przypominaa raczej bar, poniewa podawano w niej rwnie trunki znacznie mocniejsze ni kawa. Noc z wntrza baru wyleje si blask tych, czerwonych i zielonych jarzeniwek, a kobieta, przeszedszy cakowit metamorfoz, bdzie oferowaa klientom napoje i swoje towarzystwo. Ustawiony na cynkowym blacie baru ekspres do kawy - spucizna po woskiej okupacji - stanowi o klasie lokalu. Obojtny wzrok kobiety pad na takswk, potem na Hem i nagle rysy jej twarzy stay, jak gdyby w jej osobie ujrzaa konkurentk. Przeniosa spojrzenie na dziwny pakunek spoczywajcy na dachu samochodu, a nastpnie lekcewaco odwrcia gow, jakby chciaa powiedzie: Nic mnie to nie obchodzi". Moe jest Amhark - pomylaa Hema - ma orzechow skr i wysokie koci policzkowe. Jest taka adna. Pewnie to znajoma Ghosha". We wosy miaa wetknity grzebie, jakby zrobia sobie przerw w doprowadzaniu fryzury do porzdku. Jej nogi byszczay od grubej warstwy kremu Nivea. Hema nie zdziwiaby si, gdyby si okazao, e kobieta od czasu do czasu poyka nieco kremu, wierzc, e w ten sposb rozjani sobie karnacj. Z tego, co wiem, to skuteczna metoda", powiedziaa do siebie, chocia na sam myl przeszed j dreszcz. Pomidzy nowszymi domami wzniesionymi z pustakw stay budy - ich niepomalowane ciany ukazyway patyki i som zlepione botem. Wystarczyo tylko wbi w ziemi palik, naoy na niego odwrcon do gry dnem pust puszk i powiedzie: To jest buna-bet i chocia nie mamy ekspresu do kawy i podajemy domowej roboty ted16, i rwnie warzone w domu piwo tella zamiast butelkowanego St. George'a, nasze usugi s tak samo dobre jak gdzie indziej". Najstarszy zawd wiata nie wzbudza powszechnej sensacji; nawet Hema niespecjalnie si przejmowaa prostytutkami. Zdya si nauczy, e wyraanie
16

Ted - etiopski mid pitny.

oburzenia jest daremne - to tak, jakby czu si dotknitym obecnoci tlenu w powietrzu. Niemniej jednak konsekwencje spoecznego przyzwolenia na ten proceder byy dla niej widoczne goym okiem: ropnie jajowodw i jajnikw, bezpodno bdca nastpstwem rzeczki, rodzenie martwych podw i dzieci z wrodzon ki. Na gwnej ulicy Hema zobaczya brygad szczerzcych zby, ciemnoskrych, grubokocistych Gurage, nad ktrymi sprawowa piecz rozemiany woski nadzorca. Gurage byli ludem zamieszkujcym poudniow cz kraju, cieszyli si zasuon reputacj ludzi pracowitych i chtnie parajcych si zajciami odrzucanymi przez miejscowych. Gebrew, gdy potrzebowa kilku par rk do pomocy w Missing, wychodzi po prostu przed bram i krzycza: Gurage!". Ostatnio zaczto traktowa to jako termin obraliwy, wic bezpieczniej byo krzykn: Kulis!". Caa ekipa robotnikw bya bosa, z wyjtkiem Wocha i jednego z mczyzn, ktry wcisn stopy w niedopasowane plastikowe buty, wykroiwszy w nich dziury wystaway przez nie jego wielkie paluchy. Widok czarnych robotnikw i biaego nadzorcy powinien Hem rozzoci. Zastanawiaa si, czemu tak si nie stao - by moe dlatego, e Wosi, ktrzy po wyzwoleniu zostali w Etiopii, byli tak bardzo niefrasobliwi, gotowi artowa z siebie samych, e doprawdy trudno byo ywi do nich uraz. ycie byo dla nich takie, jakie byo, ni mniej, ni wicej, tylko przerw midzy posikami. A moe odkryli, e w takich okolicznociach aden inny sposb bycia zwyczajnie si nie sprawdza? Hema przekonaa si, e jak tylko nadzorca odwraca gow, robotnicy przestaj pracowa. Tempo icie limacze, ale mimo wszystko szkoy, biura, wielki budynek poczty i bank narodowy powoli rosy, by dorwna splendorem katedrze witej Trjcy, Parlamentowi i Paacowi Jubileuszowemu. Cesarska wizja afrykaskiej stolicy w europejskim stylu nabieraa ksztatu.

By moe sprawiy to myli o cesarzu, a moe to, e takswka zatrzymaa si na skrzyowaniu, przy ktrym kiedy, na miejscu obecnego cigu sklepw, stay szubienice, do e Hema nagle odpyna mylami ku scenie, ktra od lat nie dawaa jej spokoju. To tutaj, dokadnie w tym miejscu, w 1946 roku, w pierwszych miesicach pobytu jej i Ghosha w Etiopii, natknli si na tum blokujcy drog. Stanwszy na stopniu volkswagena Ghosha, Hema ujrzaa prymitywn konstrukcj, z ktrej zwieszay si trzy stryczki. Podjechaa przerobiona trenta quattro z wojskowymi

oznaczeniami. Trzem siedzcym na platformie skutym etiopskim winiom kazano wsta. Mczyni byli ubrani zupenie zwyczajnie: w koszule i spodnie, mieli na nogach buty, jak gdyby zabrano ich z domu, od obiadu. Etiopski oficer w mundurze Gwardii Cesarskiej odczyta co z kartki, ktr potem cisn na ziemi. Hema patrzya zafascynowana, jak onierz precyzyjnie nakada kademu skazacowi stryczek i przesuwa wze za ucho. Winiowie sprawiali wraenie pogodzonych z losem, co samo w sobie byo aktem niesamowitej odwagi. Z postury jednego z nich - wysokiego starszego mczyzny - Hema wywnioskowaa, e caa trjka to wojskowi. w siwiejcy, lecz wyprostowany jak struna czowiek odezwa si do oficera Gwardii, ktry nachyli gow, by wysucha jego sw. Nastpnie skin gow i zdj stryczek z szyi mczyzny. Wizie wychyli si z platformy i wycign skute kajdankami rce do szlochajcej kobiety. Kobieta zdja mu z palca obrczk i ucaowaa jego do. Skazaniec cofn si i spojrza pod nogi, jak aktor, ktry szuka znacznika na scenie. Potem ukoni si przed katem, ten odwzajemni gest i z powrotem umieci na szyi winia lin z delikatnoci, z jak m zawiesza girland na szyi swej nowo polubionej ony. Hema nie rozumiaa, czego jest wiadkiem - jeszcze nie rozumiaa. Skonna bya uwierzy, e oglda swego rodzaju przedstawienie. Gwatowno tego, co nastpio potem - samochd odjedajcy z rykiem silnika, rzucajce si ciaa, gowa opadajca na pier pod dziwacznym, niemoliwym ktem, szalecze poruszenie pord gapiw, ktrzy zdzieraj buty z ng martwych mczyzn - bya znacznie mniej niepokojca ni wiadomo, e przyszo jej y w kraju, w ktrym moe doj do czego takiego. Owszem, w Madrasie te niejednokrotnie spotykaa si z brutalnoci i okruciestwem, lecz przyjmoway one posta obojtnoci na cierpienie i braku zainteresowania lub te form korupcji. Po tym wydarzeniu Hema przez wiele dni le si czua. Zastanawiaa si nad wyjazdem z Etiopii. W Ethiopian Herald" nie znalaza najmniejszej wzmianki o wydarzeniu; rzd nie wyrazi chci skomentowania tego, co zaszo. Mczyni planowali rewolucj - tak mwili ludzie - a cesarz odpowiedzia egzekucj. Cesarz dba, by kruchy kraj nie zbacza z drogi. Hema nigdy nie zapomniaa niechtnie wykonujcego swoje obowizki kata by przystojnym mczyzn, ktrego skro tworzya ostry kt z brwiami, co nadawao gowie ksztat topora. Mia nos spaszczony u nasady, jak gdyby pozostao po

dawnym zamaniu. Dobrze zapamitaa jego peen.dostojestwa pokon, ktry zoy skazacom, zanim wykona rozkaz. Zrobio jej si go szkoda, a nawet poczua w stosunku do niego odrobin szacunku, poniewa tym gestem ukaza wewntrzny konflikt midzy poczuciem lojalnoci a wspczuciem dla skazanych. Gdyby odmwi wykonania rozkazw, sam zawisby na szubienicy. Hema bya przekonana, e postpi wbrew wasnemu sumieniu. A moe wanie to trzyma mnie od tylu lat w Addis Abebie - pomylaa - to poczenie kultury i brutalnoci, to formowanie si nowego ksztatu w tyglu prastarego bota. Miasto ewoluuje, a ja czuj si czci jego rozwoju, w przeciwiestwie do Madrasu, ktry, jak mi si wydaje, zosta ostatecznie uformowany na wiele stuleci przed moim urodzeniem. Czy ktokolwiek poza rodzicami zauway, e zniknam?". - A moe zostaniesz w Indiach? W Madrasie jest tyle biednych kobiet, ktre spotyka bezsensowna mier - powiedzia bez przekonania ojciec podczas jej ostatniej wizyty w domu. - Chcesz, ebym tutaj, w tym domu, posugiwaa biednym? - odpara. - Bo jeli nie, to znajd mi prac. Niech mnie zatrudni miasto albo moe pastwowa suba zdrowia. Skoro mj kraj tak mnie potrzebuje, to dlaczego mnie nie chce? Obydwoje dobrze znali odpowied: prac znajdowali ci, ktrzy gotowi byli da apwk. Westchna, na co takswkarz obejrza si przez rami. Raz jeszcze przeywaa bl poegnania z rodzicami. Widok bosonogich wieniaczek nioscych na gowach niewiarygodnie wielkie pakunki i doroek przemierzajcych drogi podtrzyma poczucie niesamowitoci i aur tajemniczoci otaczajc to staroytne krlestwo, o ktrym Ksidz Jan pisa w redniowieczu z emfaz jako o magicznym chrzecijaskim krlestwie otoczonym ziemiami muzumanw. Tak... by moe w Ameryce panuje teraz epoka przeszczepw nerek i niewykluczone, e szczepionka na chorob Heine-Medina dotrze nawet do Indii, lecz tutaj Hema miaa wraenie, e oszukaa czas, poniewa ze swoj dwudziestowieczn wiedz trafia do zupenie innej epoki. Wadza pyna od Jego Cesarskiej Moci ku rasom i dejazmachom17, potem ku drobniejszej szlachcie, a na

17

Rasowie i dejazmachowie - etiopskie tytuy szlacheckie.

koniec ku wasalom i peonom. Umiejtnoci Hemy okazay si tak rzadkie, tak bardzo potrzebne tym najbiedniejszym spord najbiedniejszych, a czasem nawet tym najbogatszym z najbogatszych w krlewskim paacu, e czua si doceniana. Czy nie na tym polega istota domu? e nie jest to miejsce, z ktrego pochodzisz, lecz w ktrym czujesz si potrzebna?

Mniej wicej o drugiej po poudniu takswka wiozca Hem zatrzymaa si przed szarobrzow bram Missing, wiatem samym w sobie. Kamienny mur otacza nalec do szpitala dziak i broni dostpu do budynkw. Wzdu muru rosy eukaliptusy, a tam gdzie ich brakowao, zastpoway je jody, chlebowce i akacje. Na szczycie muru murarze umiecili szko z potuczonych zielonych butelek, eby odstraszy potencjalnych intruzw - w miecie szerzyy si drobne kradziee i napady rabunkowe - ale widok kwiatw ry wystajcych zza muru agodzi surowo tego rodka zapobiegawczego. Pokryta cienk blach brama z kutego elaza bya zwykle zamknita, pacjentw wpuszczano przez ma furtk, ktra otwieraa si w bramie. Teraz brama bya jednak otwarta na ocie, podobnie zreszt jak furtka. Wjechawszy na teren szpitala, Hema stwierdzia, e drzwi i okiennice budki straniczej Gebrew rwnie nie s zamknite, a kiedy samochd wspina si w gr zbocza, zobaczya, e otwarto ponadto wszystkie moliwe okna w budynku zarwno szpitala, jak i ambulatorium. Gebrew, stranik (a przy okazji ksidz), podpiera wanie kamieniem otwarte drzwi do drewutni. Kiedy zobaczy takswk, puci si ku niej biegiem. Poy jego paszcza z armijnych nadwyek opotay na wietrze. Biay zawj na gowie sprawia, e jego twarz wydawaa si niemal chopica. W rku ciska krzyyk i raniec. Prbowa gestem przegna takswk. Gebrew by nerwowym mczyzn ze skonnoci do szybkiego mwienia; czsto jego ciao wykonywao gwatowne ruchy. Tym razem jednak wydawa si znacznie bardziej wstrznity ni zwykle. Patrzy na Hem ze zdumieniem, jak gdyby wczeniej zakada, e nigdy wicej nie ujrzy jej w Missing. - Bogu niech bd dziki, e pani doktor bezpiecznie wrcia, witam, witam, jak si pani ma, czy dobrze? Bg wysucha naszych prb - powiedzia po amharsku. Pokoni si, odpowiedziaa mu tym samym, a potem znowu si pokoni i nie przestaby, gdyby si nie odezwaa:

- Gebrew! Wycigna banknot piciobirrowy. - We misk, pjd do Sheba Bar i przynie, prosz, troch doro-wot powiedziaa. Zaburczao jej w brzuchu na myl o smakowitym curry z kurczaka z berbere, etiopsk przypraw na bazie papryki. Sabo znaa amharski, a w dodatku potrafia posugiwa si jedynie czasem teraniejszym, lecz doro-wot byo okreleniem, ktre opanowaa bardzo wczenie i bardzo szybko. Mylaa o tej potrawie przez par ostatnich wieczorw w Madrasie, przeywszy kilka tygodni na czysto wegetariaskiej diecie rodzicw. Wot nakadano na mikk inder, a inne po zrolowaniu suyy do nabierania misa. Zanim Gebrew wrci z kolacj, indera na dnie miski zdy przesikn curry. Hema poczua, jak zbiera jej si lina. - Tak, dobrze, zrobi, pani doktor, Sheba jest najlepsza, niech bdzie bogosawiony ich kucharz, Sheba jest... - Powiedz mi, Gebrew, dlaczego drzwi i okna s otwarte? Dopiero teraz zauwaya, e Gebrew ma krew za paznokciami i brudne od krwi palce, a na rkawach peno pierza. - Och, pani doktor! - odpar Gebrew. - To prbowaem pani powiedzie! Dziecko utkno! Dziecko. I siostra! I dziecko! Nie zrozumiaa. Nigdy nie widziaa go tak wzburzonego. Umiechna si i zaczekaa na dalsze wyjanienia. - Pani! Siostra rodzi! I ona nie rodzi dobrze! - Co? Powtrz! - Moe nie zrozumiaa go dobrze, bo przecie sabo znaa amharski i nie byo jej przez pewien czas w Missing. - Siostra, pani doktor - powiedzia Gebrew przeraony, e lekarka nie pojmuje, co do niej mwi. Pomyla, e nie zaszkodzi zacz mwi goniej i wyej, w efekcie z jego garda wydoby si jedynie bezadny pisk. Siostra" w Missing zawsze oznaczao siostr Mary Joseph Praise, poniewa prcz niej jedyn zakonnic bya Matrona Hirst, o ktrej wszyscy mwili per Matrona; do pielgniarek zwracano si na przykad: siostro Almaz, siostro Esther, podajc imi, a nie po prostu siostro".

Ku zdumieniu Hemy, Gebrew si rozpaka, a jego gos zrobi si ostry i nieprzyjemny. - Przejcie si zamkno! Prbowaem wszystkiego. Otworzyem wszystkie drzwi i okna. Otworzyem kurczaka! Zapa si za brzuch i wygi si, groteskowo naladujc pord. Sprbowa jeszcze po angielsku: - Baby! Baby? Madam, baby? To, co prbowa jej przekaza, byo wystarczajco jasne, nie byo mowy o pomyce. Lecz bez wzgldu na to, w jakim jzyku Gebrew przekazaby jej t wiadomo, Hemie i tak trudno byoby w ni uwierzy.

Rozdzia 7

Fetor ter ribilis

Drzwi sali operacyjnej numer trzy otworzyy si z hukiem. Praktykantka wrzasna. Matrona chwycia si za serce na widok kobiety owinitej sari - rce miaa wsparte na biodrach, jej pier gwatownie podnosia si i opadaa, a nozdrza rozszerzay jak u wciekego byka. Zamarli. Skd mieli wiedzie, czy rzeczywicie stoi przed nimi Hema we wasnej osobie, czy tylko udajca j zjawa? Kobieta wydawaa si wysza i peniejsza ni Hema, ktr znali, i miaa nabiege krwi, smocze oczy. Dopiero kiedy otworzya usta i przemwia, ich wtpliwoci znikny. - Co za cholerne bzdury wygaduje ten Gebrew? Na Boga, co si dzieje? - To cud - powiedziaa Matrona, majc na myli pojawienie si Hemlathy, co oczywicie jeszcze bardziej zdezorientowao przyby. Praktykantka, ktra zaczerwienia si tak, e jej blizny po ospie przybray wygld zatopionych w ciele byszczcych gwek gwodzi, dodaa: - Amen. Stone wsta i na widok Hemy unis brwi. Nie powiedzia ani sowa, lecz zrobi min czowieka, ktry wpadszy w szczelin lodow, zobaczy spuszczan z nieba lin ratownicz. Wspominajc to wydarzenie wiele, wiele lat pniej, Hema powiedziaa mi: - Synu, moja lina zamienia si w cement. Twarz i kark obla mi pot, chocia w sali operacyjnej mona byo zamarzn. Bo widzisz, zanim zdyam z medycznego punktu widzenia przetrawi to, co zobaczyam, poczuam ten smrd. - Jaki smrd? - Nie znajdziesz tego w podrcznikach, Marionie, wic nawet nie szukaj. Wry mi si gboko, o tutaj. - Popukaa si w gow. - Jeli kiedykolwiek napisz jaki podrcznik, nie to, eby w ogle interesoway mnie takie rzeczy, bdzie w nim cay rozdzia powicony wycznie zapachom pooniczym. - Zapach by zarazem piekcy i sodki, a te dwie przeciwstawne jego cechy zoyy si na odr, ktry Hema nazwaa

fetor terribilis. - To zawsze oznacza katastrof na porodwce. Martw matk albo martwe dziecko, albo morderczy instynkt ojca. Albo wszystko razem. Spojrzaa z niedowierzaniem na ilo krwi na pododze. Wzdrygna si na widok narzdzi chirurgicznych lecych bez adu i skadu: na pacjentce, obok pacjentki, na stole operacyjnym. Lecz najsilniej porazia j wiadomo - z ktr walczya i ktrej wci nie umiaa zaakceptowa - e siostra Mary Joseph Praise, sodka siostrzyczka, ktra powinna bya tam sta w fartuchu i masce, wyszorowana i gotowa do operacji, ostoja spokoju w chaosie porodu, e siostra ley na stole bez ycia ze skr bia jak porcelana i ustami pozbawionymi koloru. Myli Hemy oddzieliy si od jej umysu, jak gdyby nie naleay ju do niej, lecz byy zapisanymi eleganckim pismem zwojami, ktre przesuway si jej przed oczami jak we nie. Leca bezwolnie na stole lewa rka siostry Mary Joseph Praise przykua uwag Hemy. Palce miaa zwinite, z wyjtkiem palca wskazujcego, jak gdyby pokazywaa co, zanim zapada w sen lub piczk. Bya to postawa spoczynku, tak nietypowa dla siostry Mary Joseph Praise. Przez najblisz godzin Hema jeszcze wielokrotnie bdzie wdrowa wzrokiem ku doni zakonnicy. Widok Thomasa Stone'a wyrwa j z transu i da impuls do dziaania. Jego obecno w uwiconym, zarezerwowanym dla poonika miejscu midzy nogami kobiety zirytowa Hem. To byo jej miejsce, jej domena. Odepchna go ramieniem. Robic krok do tyu, Stone przewrci stoek. Prbowa wytumaczy, co si wydarzyo: e znalaz siostr, e razem z Matron odkry jej ci. Potem powiedzia o komplikacjach, szoku, krwawieniu, ktrego nie sposb opanowa... - Ayoh, co to takiego? - zapytaa Hema, przerywajc mu. Uniosa brwi, otworzya szeroko oczy i usta, formujc z nich doskonae O. Pokazaa palcem na zakrwawiony przyrzd do trepanacji czaszki i otwarty podrcznik lecy na brzuchu siostry Mary Joseph Praise. - Ksiki i Bg wie co jeszcze - mrukna i ruchem doni zrzucia wszystko na ziemi. Narzdzia uderzyy z brzkiem o podog, a ich dwik dugo odbija si echem od cian sali operacyjnej numer trzy. Serce praktykantki tuko si w piersi jak ma uwiziona w kloszu lampy. Nie wiedzc, co powinna zrobi z rkami, dziewczyna woya je do kieszeni. Pocieszya si w mylach, e nie ma nic wsplnego z ksik i Bg wie czym jeszcze. Jej bd (w kocu zacza rozumie, e go popenia) polega na niedostatecznie Silnym Zmyle Pielgniarskim - kiedy przekazywaa siostrze Mary Joseph Praise wiadomo od

doktora Stone'a, nie docenia powagi sytuacji. Zaoya, e inni sprawdz, co si dzieje u siostry Mary Joseph Praise. A tymczasem nikt nie zdawa sobie sprawy, e zakonnica jest chora, i nikt nie powiadomi Matrony.

Siostra Mary Joseph Praise poruszya gow i Matrona pomylaa, e biedaczka musi by cho troch wiadoma i wiedzie, e siostra przeoona trzyma j za rk. Bl by jednak tak nieustpliwy, e zakonnica nie bya w stanie wyrazi swojej wdzicznoci. Ujrzaam w rku tego anioa dug wczni zot, a grot jej elazny u samego koca by jakoby z ognia. Z fragmentw, ktre udao si Matronie rozszyfrowa, wywnioskowaa, e siostra Mary Joseph Praise mamrocze sowa bdce dobrze znanymi obydwu zakonnicom sowami w. Teresy od Jezusa. T wczni, zdao mi si, kilkoma nawrotami serce mi przebija, zagbiajc j a do wntrznoci. Za kadym wycigniciem wczni miaam to uczucie, jakby wraz z ni wntrznoci mi wyciga; tak mi pozostawi ca gorejc wielkim zapaem mioci Boej. Tak wielki by bl tego przebicia, e wyrywa mi z piersi one jki, o ktrych wyej wspomniaam; ale tak zarazem przewyszajc wszelki wyraz sodko sprawia mi to niewypowiedziane mczestwo, e najmniejszego nie czuj w sobie pragnienia, by ono si skoczyo i w niczym innym dusza moja nie znajduje zadowolenia jeno w Bogu samym18. W przeciwiestwie do w. Teresy, siostra Mary Joseph Praise bez wtpienia chciaa, eby jej cierpienie dobiego koca. Wanie wtedy, wspominaa potem Matrona, bl trzymajcy brzuch zakonnicy w ucisku jakby zela, a siostra westchna i powiedziaa wyranie: - Zdumiewa mnie, Panie, Twoja aska, na ktr nie zasuguj. Nastpia krtka chwila jasnoci umysu, wodzenie wzrokiem i prba wymwienia kolejnych sw, ktre wszake okazay si niezrozumiae. Naraz pomieszczenie zalao wiato. Matrona powiedziaa, e miaa wraenie, i zasona, ktra przesaniaa twarz brzemiennej zakonnicy, opada. Wwczas siostra Mary Joseph Praise rozejrzaa si po sali operacyjnej numer trzy - miejscu, w ktrym od
18

wita Teresa od Jezusa, Ksiga ycia, prze. Henryk Piotr Kossowski, Wydawnictwo oo. Karmelitw Bosych, Krakw 1987, s. 372.

wielu lat pracowaa - i Matrona dosza do wniosku, e moda siostra raptem zdaa sobie spraw, e tym razem to ona jest operowan pacjentk i e to jej ycie wisi na wosku. - By moe czua, e zasuya na mier - uznaa Matrona, domylajc si, co siedziao w gowie mojej matki. - Jeli wiara i aska maj za zadanie zrwnoway grzeszn natur czowieka, u niej okazay si zbyt sabe, dlatego czua wstyd. Musiaa jednak wierzy, e mimo wszystkich jej niedoskonaoci, Bg j kocha i wybaczy jej, jeli nie tu, na ziemi, to gdy znajdzie si u Jego boku. Matrona zastanawiaa si, czy wizja mierci w Afryce, z dala od miejsca narodzin, na obcym przecie kontynencie, przeraaa matk. Niewykluczone, e gboko w jej duszy - w istocie gboko w duszy kadego stworzenia - tlio si pragnienie, by ycie zatoczyo pene koo i wrcio do punktu wyjcia, ktrym w jej przypadku by Koczin. Potem Matrona usyszaa, jak moja matka szeptem, cho bardzo wyranie, wymawia: Miserere mei, Deus", a potem milknie. Matrona pomoga mojej matce dokoczy psalm po acinie, suc za krta poruszajcym si niemo ustom siostry Mary Joseph Praise: Oto zrodzony jestem w przewinieniu i w grzechu pocza mnie matka... Pokrop mnie hizopem, a stan si czysty, obmyj mnie, a nad nieg wybielej..."19. Gdy skoczya, zasona ponownie opada na jej oczy. wiato poczo wycofywa si z jej wiata.

- Podnie stoek, Stone - warkna Hema. - A ty - wycelowaa palec w praktykantk - apy z kieszeni! Stone postawi stoek na miejscu i Hemlatha byskawicznie na nim usiada. Pk kluczy, ktry wyja z bagau z zamiarem otwarcia drzwi mieszkania, zatkna za sari na wysokoci talii; klucze zabrzczay, gdy usadowia si na stoku midzy nogami siostry Mary Joseph Praise. Diamencik w jej nosie zamigota w wietle lamp sali operacyjnej. Niesforne kosmyki wosw opady na czoo - zdmuchna je energicznie. Zwara ramiona. Zwara je, widzc tragedi i szpetot tego, co miaa przed sob, i tym
19

Ps 51,7-9.

prostym gestem zrzucia z barkw paszcz podrnika, a naoya fartuch poonej. Wyzwanie, ktre na ni czekao, jakkolwiek trudne, niebezpieczne i nieprzyjemne, naleao tylko i wycznie do niej. Gboko zaczerpna powietrza. Bdzie musia min cay tydzie, zanim jej puca na nowo zaaklimatyzuj si do tutejszych warunkw. Przemiecia si z Madrasu, czyli praktycznie z poziomu morza, do szpitala w Etiopii pooonego dwa tysice czterysta szedziesit i p metra nad poziomem morza, nie liczc stoka. Z kadym oddechem gwatownie rozszerzaa nozdrza jak ko czystej krwi po przebiegniciu trzystu metrw. Brak tchu by jednak rwnie skutkiem tego, co widziaa przed sob. Gebrew wcale nie postrada zmysw ani nie skonsumowa nadmiernej iloci talia. Mwi prawd. Cud poczcia zdarzy si w tym jednym miejscu, w ktrym nie powinien by si zdarzy: w onie siostry Mary Joseph Praise. Tak, siostra Mary Joseph Praise bya w ciy, i to na dugo, zanim Hema wyjechaa do Indii! Mao tego, e bya w ciy znajdowaa si na dodatek o krok od wyzionicia ducha. A ojciec dziecka? Ktby inny? ypna okiem na poszarza twarz Stone'a. W sumie dlaczego nie - pomylaa - czemu powinnam czu si zaskoczona?". Przypomniaa sobie sowa profesora: Prawdopodobiestwo wystpienia raka szyjki macicy jest najwysze u prostytutek, a niemal zerowe u zakonnic. Dlaczego niemal zerowe, a nie zerowe? Poniewa mniszki nie rodz si mniszkami! Poniewa nie kada zakonnica bya cnotliwa, zanim zostaa zakonnic! Poniewa nie wszystkie z nich zachowuj celibat!". To nie ma nic do rzeczy, napomniaa si Hema, wkadajc donie w rkawiczki, ktre podaa jej Matrona. Praktykantka zanotowaa w karcie przybycie doktor Hemlathy. W mylach udzielia sobie nagany za niepamitanie o rkawiczkach. Hemlatha rozstawia nogi. Po dugim locie miaa opuchnite stopy. Poruszya palcami, zaczepiajc o paski sandaw, a potem wymacaa stop najlepszy punkt oparcia na zakrwawionej pododze. Palcami lewej rki rozchylia wargi sromowe pacjentki. Nastpnie prostym, bo wiczonym nieskoczon liczb razy ruchem praw rk napara na tyln krawd pochwy i otworzya kana rodny. - O Ramo, Ramo! To to narzdzia z epoki kamienia upanego! - krzykna, ostronie wyjmujc najpierw jedn, a potem drug cz aparatu do miadenia

czaszki, zsunwszy go wpierw z uszu dziecka. Wydobywszy zakrwawiony instrument na wiato dzienne, obejrzaa go z obrzydzeniem i odrzucia na bok. Matrona poczua ulg. Cokolwiek si teraz stanie, przynajmniej prawdziwy poonik zabra si do rzeczy. Nie moga nie zauway, e Hemlatha i Stone zamienili si rolami: teraz to ona bya t, ktra wrzeszczaa i rzucaa narzdziami. Matrona powiedziaa, e wczeniej siostra Mary Joseph Praise cierpiaa ogromny bl, rzucajc si w konwulsjach, i e potem cierpienie ustao, a siostra zdawaa si wraca do przytomnoci i nawet mwia co... ale pniej znowu jej si pogorszyo. - Mj Boe - powiedziaa Hema, wiedzc, e z natury bl nie ustpuje, dopki dziecko nie przyjdzie na wiat - to wyglda jak pknicie macicy. - To by tumaczyo jezioro krwi na pododze. Innym wytumaczeniem byo oysko przodujce, czyli zasaniajce wyjcie macicy. Ani jedna, ani druga moliwo nie tchna optymizmem. - Kiedy ustaa praca serca podu? - Odpowiedziaa jej cisza. - Cinienie? - Szedziesit na wyczucie - odpara siostra anestezjoloka po krtkiej chwili, jak gdyby oczekiwaa, e kto inny wymieni na ochotnika liczb, ktr to wanie ona powinna bya poda. Hema wyjrzaa zza wydtego brzucha siostry Mary Joseph Praise, by wbi w siostr Asqual miadce spojrzenie. - Czekasz, a spadnie do zera i dopiero wtedy bdziesz za ni oddychaa? Zaintubuj j i wentyluj rcznie. Jeli si obudzi, podaj jej doylnie petydyn. Powiedz, kiedy skoczysz. Gdzie Ghosh? Posalicie po niego? Siostra Asqual zabraa si do pracy, wdziczna za szczegowe instrukcje dla swojego sparaliowanego umysu. - Czy kto poszed po krew? Co? Nikt? Czy ja mam tu do czynienia z idiotami? Jazda! No ju! Ju! - Dwie osoby ruszyy w stron drzwi. - Spdcie wszystkich, dosownie wszystkich. Potrzebujemy duo krwi! Hema wsuna dwa palce prawej doni do rodka w taki sposb, e obja nimi czaszk podu. Drug doni napara na brzuch siostry Mary Joseph Praise. Spojrzaa ponad wzniesieniem na twarz zakonnicy: jej oblicze zrobio si szare, znacznie bledsze ni twarz Stone'a.

Siostra Asqual trzscymi si domi zdoaa umieci rurk intubacyjn we waciwym miejscu. Z kadym naciniciem worka obfite piersi siostry Mary Joseph Praise wznosiy si i opaday. Domi sucymi jej za przeduenie oczu Hema sprawnie poruszaa si w przestrzeni, ktra bya jej domen. Palce, wspomagane z zewntrz drug doni, baday sytuacj. Zamkna oczy, pragnc lepiej si skupi na sygnaach przekazywanych przez opuszki palcw: szeroko miednicy, uoenie dziecka... - Co my tu mamy... - powiedziaa gono. Dziecko rzeczywicie byo uoone gwk w d, ale c to? Jeszcze jedna gwka? - Dobry Boe! Stone? - krzykna Hema, gwatownie cofajc rk, jak gdyby dotkna rozpalonego elaza. Stone popatrzy na ni, nie rozumiejc. Ba si pyta. Hema naprya minie twarzy i wbia w niego wzrok, czekajc na jego reakcj, jakkolwiek reakcj, gotowa zgasi go, gdy tylko si odezwie. - Lepiej na zewntrz ni w rodku? - paln Stone, sdzc, i poona ma na myli jego wysiki zmierzajce do zmiadenia czaszki. - Do diaba z tob, Thomasie Stone. Przesta mi cytowa t swoj kretysk ksik. Mylisz, e to art? Stone, ktry w najmniejszym stopniu nie uwaa obecnej sytuacji za zabawn i ktry zda sobie spraw, e w gruncie rzeczy wszystko to, co zrobia do tej pory Hema, on sam powinien by i mg zrobi duo wczeniej, obla si szkaratnym rumiecem. Hema odwrcia si od niego, by raz jeszcze zbada t fataln przestrze w ciele siostry Mary Joseph Praise, w ktrej teraz tkwiy ju dwa zagroone ycia. Jej sowa Stone odczu jak cios. - Jedna wizyta kontrolna. Czy naprawd nie moge jej do mnie przysa chocia na jedn wizyt? Odwoaabym wyjazd. Zobacz, jakiego piwa e nawarzy! Cud. Akurat! Mona byo tego unikn... Absolutnie mona byo tego unikn. Ostatnie sowa Stone poczu jak smagnicia batem po goym ciele. Sta przed Hemlath jak ucze przed dyrektork szkoy. Poona oczekiwaa od niego, e si odezwie, powiedzia wic: - Nie wiedziaem! Szczka Hemy opada. Popatrzya na Stone'a. Z jednej strony nie moga uwierzy, e Stone zapodni siostr Mary Joseph Praise - kto by to sobie mg wyobrazi - ale szybko odezwa si w niej cynizm lekarki, ktra widziaa ju wszystko.

- A co, doktorze Stone, moe to byo dziewordztwo? Niepokalane poczcie, tak? - Obesza st dokoa. - W takim razie powiem ci co, panie skuteczny chirurgu". Nasza dziewica przebia t ze bka w Betlejem, bo ma bliniaki! - Zrobia pauz, by sowa dobrze zapady mu w pami. - Na mio Bosk, nie moge zrobi cesarskiego cicia? - Jej piewny akcent sprawi, e sowa cesarskie cicie" wzniosy si w intonacji wyej, ni powinny, i zawisy nad gow Stone'a. - Rkawiczki i fartuch! Szybko! - krzykna Hemlath. - Zestaw do cesarskiego cicia prosz. Pospieszcie si! Co z wami, picie? Przecie chcemy j uratowa, tak? Szybko! Szybko! Szybko! Powtrzya polecenie po amharsku: - Tolo! Tolo! Tolo! - w razie gdyby angielski nie wystarczy. Sia jej gosu powstrzymaa wszystkich przed ucieczk w szok, ktry wczeniej sparaliowa ich ruchy. - A wy, siostrzyczki pielgniarki, co tak stoicie bezuyteczne jak supy powiedziaa Hemlath, wkadajc sterylny fartuch i wiee rkawiczki (nie byo czasu na mycie rk). - Nie mogycie mu czego powiedzie? Matrono? - Matrona wbia spojrzenie w podog. - Jak dawno temu zatrzymao si serce podu? Ile wynosio jego ttno? - Wszystko zdarzyo si zbyt szybko. Mymy... - Och, zamknij si ju, Stone. Niech jedno z was da mi jasn odpowied. W przeciwnym razie niech wszyscy zamkn gby. Cinienie w tej chwili? - Prawie szedziesit. - Gdzie jest krew? Czybym miaa do czynienia nie tylko z niemowami, ale do tego z guchymi? Odpowiada! W szpitalu nie istnia bank krwi, mona byo trafi jedynie na p litra w lodwce, jeli dopisao szczcie. Rodziny pacjentw niechtnie oddaway krew. Pewnego razu Hema zadaa od mczyzny, by odda krew dla swojej ony, ale ten z miejsca odmwi. Kiedy zasugerowaa, e jego ona z pewnoci chtnie zaofiarowaaby mu swoj krew, gdyby znalaz si na jej miejscu, odpar: - Nie zna pani mojej ony. Czeka, a umr, eby zabra mi krowy i dobytek. Od czasu do czasu Hema, Ghosh, Stone i Matrona oddawali troch wasnej krwi i nakaniali pielgniarki, by robiy to samo. Przynajmniej raz w roku Ghosh bra samochd i odwiedza czonkw swojej druyny krykietowej, pobierajc od nich krew.

- Czy nikt nie pomyla o krwi? - powtrzya Hemlatha. - Niech ci, ktrzy nie s tu w tej chwili potrzebni, natychmiast pjd i oddadz krew. Przecie ona jest jedn z nas, na Boga. Natychmiast. Nie, Stone, ty nie! Wkadaj rkawiczki, czowieku, na mio bosk. Przydaj si wreszcie do czego. Ile wynosio ttno podu? Praktykantka wpatrywaa si w kart, przeraona wizj przymusowego oddania krwi, i baa si podnie gow. Wiedziaa, e nikt nie sprawdzi ttna dziecka, poniewa wszyscy byli przejci losem matki. Narysowaa kresk w rubryce wskazania do cesarskiego cicia", czujc, jak le to wiadczyo o Matronie. Widok doktora Stone'a okaza si marn pociech - chirurg sta jak skamieniay, ze spuszczonymi oczami, jak pies, ktry nie posucha pana i instynktownie wie, e cho najchtniej wymknby si chykiem, najmniejszy ruch z jego strony zaostrzy jedynie kar, ktra go czeka. Hema zauwaya, e twarz siostry Mary Joseph Praise zaczyna cakowicie traci kolor. Zakonnica przymkna powieki i obserwowaa wiat mtnym, tpym wzrokiem, ktry czsto zwiastowa mier. - Cinienie? - Nie mog znale... - Niewane. Podaj krew, daj troch jodyny i jedziemy! - W nastpnej chwili rozerwaa sterylny zestaw do cesarskiego cicia, zapaa skalpel i zrobia nacicie na skrze - zabrako czasu na wyjaowienie. Cia pionowo poniej ppka. Hema nadal nie potrafia uwierzy ani w to, co robi, ani kogo kroi. Nie zdziwiaby si, gdyby siostra Mary Joseph Praise nagle wstaa i powstrzymaa j. Zamiast tego usyszaa guchy odgos. Odwrcia si i ujrzaa Matron lec na pododze.

Rozdzia 8

Ludzie Missing
Zaj si ciaem - brzmiay pierwsze sowa, jakie Matrona wypowiedziaa, ocknwszy si z omdlenia. Stracia przytomno na nie wicej ni pi sekund. Wywnioskowaa to std, e nikt nie ruszy si z miejsca, ale za to Matrona czua utkwione w niej spojrzenia kilku par oczu. Praktykantka podbiega z pomoc. Mimo protestw Hemy, Matrona dosownie doczogaa si do stoka siostry anestezjoloki, krzyczc: - Nigdzie si nie wybieram! Nie byo czasu, by si sprzecza. Usiada przy siostrze Mary Joseph Praise, do ktrej y wreszcie popyna krew z pojemnika. Pochyliwszy si, uja jej do i zacza uwanie studiowa palce zakonnicy. Wolaa nie patrze, co lekarze, tymi swoimi rkami w zakrwawionych rkawiczkach, robi z brzuchem siostry Mary Joseph Praise. Matronie nadal krcio si w gowie. Gdy masowaa do siostry Mary Joseph Praise, by uspokoi drenie wasnych rk, mimo woli przyszy jej do gowy sowa narzdzia Boga". Siostra Mary Joseph Praise miaa pikne, smuke, mikkie palce, kady wiadczy o misternej robocie rzebiarza. Nawet gdy pozostaway bezczynne, wida byo drzemice w nich zdolnoci. Palce Matrony byy za to ziemiste, kykcie miaa za due i czerwone, jak gdyby kto przyoy jej linijk. Guzowate narola na palcach wiadczyy o upywajcym czasie i latach znojnej pracy, a take rcych rodkach czyszczcych, ktre byy pierwszymi narzdziami jej profesji. Chaotyczna sie zmarszczek na doni mwia z kolei o umiowaniu etiopskiej ziemi, potrzebie sadzenia, pielenia i kopania rami w rami z Gebrew, ktry by stranikiem, ogrodnikiem, ksidzem i specjalist od wszystkiego w jednym i ktry uwaa, e Matrona nie powinna brudzi sobie rk. Przeszed j dreszcz. Panie, zabierz mnie do siebie - pomylaa. - Ale jeszcze nie teraz, niech skocz, nie chc im przeszkadza". Zapragna napi si kawy z ziaren kawowca, ktry samodzielnie posadzia w ogrodzie Missing. Uwielbiaa, kiedy zapiaszczona kawa zaparzona z mielonych na arnach ziaren osadzaa si na zbach i kiedy spywaa w d garda, dajc wraenie, jakby poykao si oowiany rut. Wosi

zostawili po sobie namitno do macchiato i espresso i dzi wszdzie w Addis Abebie przyrzdzano kaw w ten wanie sposb. Matronie to nie odpowiadao. Kawa Missing, parzona w tradycyjny sposb - oto, co pozwalao jej funkcjonowa przez cay dzie i czego potrzebowaa w tej chwili. zy popyny labiryntem zmarszczek po jej twarzy i znalazy drog do kcikw ust. Jedna z moich najdroszych - pomylaa - crka, ktrej nigdy nie mogam mie, teraz sama bdzie miaa dziecko...". Tyle razy Matrona bywaa wtajemniczana w najwiksze sekrety miertelnie chorych pacjentw. Nieuchronny koniec w osobliwy sposb wydobywa z czowieka na wiato dzienne jego mroczn przeszo po to, by w potworny sposb poczy si z teraniejszoci. Ale, Panie - zapakaa w duchu Matrona - moge nam tego oszczdzi. Moge oszczdzi tego jej!". Gaszczc do modej kobiety, Matrona pomylaa o impulsie, ktry przed laty sprawi, e siostra Mary Joseph Praise postanowia ukry swoje ciao pod zakonnym habitem, a pniej pod fartuchem i mask. C, przebranie nie zdao egzaminu, okrycie wyolbrzymio jedynie ten skrawek ciaa, ktry nadal oglda wiato dnia. Nawet woal nie zdoaby zakry zmysowoci piknej twarzy i penych ust. Kilka lat po przybyciu siostry Mary Joseph Praise Matronie przysza do gowy myl, e obydwie powinny zrzuci biae habity karmelitanek. Rzd etiopski zamkn amerykask szko misyjn w Debre Zeit za nawracanie. Tymczasem zajciem Matrony byo prowadzenie szpitala, a nie uzdrawianie dusz. Wwczas pomylaa, e moe z politycznego punktu widzenia pozbycie si habitu byoby rozsdnym posuniciem. Lecz kiedy ujrzaa siostr Mary Joseph Praise wychodzc z sali operacyjnej numer trzy w spdnicy i bluzce, poczua, e ma ochot podbiec i narzuci na ni przecierado. W.W. Gonafer, technik laboratoryjny Missing, ktry tamtego dnia sta obok Matrony, take zobaczy siostr Mary Joseph Praise w cywilnym ubraniu. Momentalnie zastyg jak seter, ktry wyczu przepirk, i wida byo, jak po szyi wspina mu si rumieniec i dociera do cebulek wosw, jak gdyby razem z krwi pyno w yach czowieka podanie. Wtedy to Matrona postanowia, e zakonnice w Missing powinny jednak nosi habity. Okrzyk, ktry wydoby si z garda Hemy lub Thomasa Stone'a, przestraszy Matron i sprowadzi j na ziemi. Podniosa szybko gow i zanim zdya si zorientowa, spojrzaa na... To, co ujrzaa, wywoao na jej skrze gsi skrk i

sprawio, e znowu poczua si sabo. Opucia gow, zamkna oczy i zmusia umys, by skupi si na czym innym... Matrona nie miaa swojego" witego, na ktrym wzorowaaby ycie, ani te takiego, do ktrego mogaby pomodli si w chwili takiej jak ta. Mylaa o Katarzynie ze Sieny, ktra schorowanym spijaa rop - och, jakie to wstrtne! Matrona uznawaa takie uczynki za przejaw specyficznej europejskiej saboci i okazywaa zniecierpliwienie niebiaskim gruchaniem jak gobki, krwawicymi domi i w ogle stygmatami. Co za si tyczy Teresy od Jezusa... no, akurat niczego przeciwko niej nie miaa. Nie miaa za ze siostrze Mary Joseph Praise, e ta adorowaa Teres, ale skrycie podzielaa opini doktora Ghosha, lekarza internisty w Missing, ktry uwaa, e synne wizje i uniesienia Teresy od Jezusa byy prawdopodobnie niczym wicej jak tylko form histerii. Ghosh pokaza Matronie fotografie, ktre Charcot, sawny francuski neurolog, robi swoim pacjentkom cierpicym na histeri i leczcym si w szpitalu Salpetriere w Paryu. Charcot sdzi, i rdem tych uroje u kobiet jest macica - po grecku hystera. Jego pacjentki na zdjciach stay w zabawnych pozach prowokujcych", pomylaa Matrona - pod ktrymi Charcot umieci podpisy: Ukrzyowanie" i Bogostan". Jak mona si umiecha w obliczu paraliu lub lepoty? Charcot nazwa to zjawisko la belle indifference. Nawet jeli siostra Mary Joseph Praise faktycznie miaa wizje, nie bya typem czowieka, ktry by o tym rozpowiada. Byway ranki, gdy wygldaa na niewyspan, a jej rowe policzki i sposb, w jaki nie sza, ale pyna w powietrzu, sugerowa, e stopy mniszki prboway oderwa si od ziemi. By moe std brao si jej opanowanie podczas pracy u boku Thomasa Stone'a, czowieka, ktry przy caym swoim talencie nie potrafi wykrzesa z siebie sw zachty dla wsppracownikw. Wiara Matrony bya bardziej pragmatyczna. Znalaza w sobie powoanie, by nie pomoc innym. A komu bardziej potrzebna jest pomoc ni chorym i cierpicym, i to nie w Yorskhire, lecz w Etiopii? Wanie dlatego przybya tutaj... wieki temu. Te nieliczne fotografie, pamitki, ksiki i dyplomy, ktre zabraa ze sob, gdzie si zapodziay albo na przestrzeni lat zostay rozkradzione. Nigdy si nimi nie martwia, bo przecie Biblia to Biblia, i co za rnica, jaki egzemplarz si posiada? Te najbardziej jej niezbdne rzeczy rwnie atwo dawao si zastpi: przybornik krawiecki, akwarele, ubrania.

Nauczya si wszake ceni to, co nienamacalne: pozycj, jak wypracowaa sobie w tym miecie, w ktrym wszyscy znali j jako Matron (nawet sama tak o sobie mwia); zaradno, ktr wkrtce w sobie odkrya, a ktra umoliwia jej stworzenie porzdnego szpitala - wschodnioafrykaskiego Edenu, jak o nim mylaa - ktry wyrs pord bezadnego skupiska prymitywnych chaup; i jeszcze zesp lekarzy, ktrego czonkw osobicie rekrutowaa i ktry z czasem sta si grup jej najbliszych przyjaci. Ppowina czca j z Zakonem Dziecitka Jezus i sudaskim biurem misji uscha i odpada. Teraz Matrona i jej ukochane stadko byli winiami Missing, ktrzy sami skazali si na wygnanie. Szpital Missing nie by oczywicie poprawn nazw tego miejsca, dlatego raz na jaki czas Matrona podejmowaa krucjat przeciwko zej wymowie, uczc ludzi, e powinno si mwi miszyn", a nie missing". Ale prawd mwic, Missing te byo bdne, poniewa w rzeczywistoci szpital nazywa si Basel Memorial albo Baden Memorial - Matrona nigdy nie bya pewna i musiaa sprawdza nazw zapisan na karteczce przyczepionej do biurka - na pamitk hojnego kocioa darczycy gdzie w Szwajcarii albo w Niemczech. Baptyci z Houston rwnie nie szczdzili grosza na misj w Etiopii, ale nieszczeglnie amali sobie gowy nad wymylaniem dla niej nazwy. Doktor Ghosh lubi powtarza, e szpital ma tyle wciele, ile przecitny hinduski bg. - Tylko Matrona orientuje si, w jakim szpitalu waciwie dzi pracujemy! Czy mam pj do ambulatorium baptystw z Tennessee, czy do ambulatorium metodystw z Teksasu? Nic dziwnego, e si spniam, skoro codziennie, kiedy wstan z ka, musz znale moje miejsce pracy. Och, Matrono, tutaj jeste! Wszyscymy winiami - pomylaa Matrona, umiechajc si mimo woli. Jestemy ludmi Missing, ktrzy nie mieli okazji wybra sobie towarzyszy w celi". Lecz nawet wobec Ghosha, ktry by bez wtpienia jednym z najdziwniejszych boskich stworze, Matrona odczuwaa peni matczynych uczu, a zarazem niepokj nieodczny w przypadku urwisa jego pokroju.

Matrona westchna i z zaskoczeniem stwierdzia, e sowa wylewaj jej si z ust. Poczua na sobie wzrok osb obecnych w sali operacyjnej. Dopiero wtedy uwiadomia sobie, e porusza ustami, modlc si cicho. Skoczywszy pidziesit lat, odkrya dysharmoni wasnych myli i czynw; w rozdwik powoli stawa si czym

normalnym. Bywao na przykad, e w najmniej odpowiednim momencie jej umys nagle postanawia skleci w mylach swego rodzaju wspominkowy album z wycinkami rzeczywistoci. Dlaczego? Kiedy bdzie miaa okazj przejrze ten zbir wspomnie? Podczas kolacji dzikczynnej? Na ou mierci? W perowych wrotach, czyli u bram raju? Dawno ju przestaa myle o tego typu rzeczach. Jej ojciec, grnik, ktry zagubi si w oparach alkoholu i mroku kopalnianych korytarzy, uwielbia sowa perowe wrota", ktre w jego ustach brzmiay jak imi jakiej rozmemanej panienki, jednej z wielu, ktre stay midzy nim a maeskimi obowizkami. Matrona jednego bya wszake pewna: obrazu, ktry ujrzaa, gdy kilka chwil wczeniej przez nieuwag podniosa gow, nigdy, przenigdy nie zapomni. A stao si tak: soce raptem uwolnio si zza chmur i jakim cudem - zapewne bya to kwestia pory roku i odpowiedniego kta padania promieni - objawio si blaskiem na matowej szybie okna sali operacyjnej numer trzy. Pegajcy biay refleks odbi si od cian, przeskoczy z szyby na metal i na pytki podogowe i z powrotem; Hema lub Stone, ktre z nich, gono krzykno, a wtedy Matrona, wyrwana z zadumy blaskiem soca i gosem lekarza, spojrzaa w gr. I ujrzaa ich pochylonych jak hieny nad padlin, zagldajcych do rodka siostry Mary Joseph Praise, do jej otwartego brzucha i jego blunierczej zawartoci. Zobaczya wiato wyczuwajce drog midzy okciem i udem zakonnicy. A potem promie soca pad bezporednio na ciarn macic siostry Mary Joseph Praise, ktra pczniaa w krwawej ranie jak przeklestwo na jzyku witego. Gboko czarna plama krwi - krwiak - znaczya szerokie wizado macicy i lnia w socu jak hostia. Matrona poczua, e wiato od samego pocztku miao taki zamiar: odnale nienarodzone dzieci. Ujrzelimy siebie na nowo. Zdjlimy maski. Tak, to byo wydarzenie, ktre mona by okreli mianem cudu - tyle tylko, e waciwie nic si nie zdarzyo, prawa natury nie przestay obowizywa (co, zdaniem Matrony, byo warunkiem niezbdnym dla zaistnienia cudu). Wygldao to tak, jak gdyby miejsce dla bliniakw na sklepieniu niebieskim, jak rwnie na tym ez padole zostao im zapewnione, zanim w ogle zdyli si narodzi. Matrona wiedziaa, e od tej pory nic - nawet znajomy zapach eukaliptusa ani widok jego lici wpychanych do nozdrzy, ani huk deszczu na blaszanym dachu, ani trzewny odr wieo otwartej jamy brzusznej - nie bdzie ju takie samo.

Rozdzia 9

Obowizek
Hema wymachiwaa skalpelem, jakby si palio. Nie byo czasu na zamykanie naczy. Zreszt krwawienie sabo - to zy znak. Otworzya byszczc otrzewn i szybko zamocowaa retraktory, eby rozcicie si nie zamkno. Macica wychyna z rany, a potem, na oczach Hemy, jak gdyby wyda si i rozjarzya... Lekark zamurowao. Otrzsna si, dopiero gdy zrozumiaa, e to tylko promienie soca przedary si przez matow szyb i owietliy st. Cho operowaa w Missing ju tyle lat, nie pamitaa, by kiedykolwiek wczeniej zdarzyo si co podobnego. Dokadnie tak, jak si obawiaa, macica siostry Mary Joseph Praise bya pknita z boku. Krew wypenia wizado szerokie z jednej strony. Oznaczao to, e kiedy wyjmie dzieci, bdzie musiaa wyci macic, co nie byo atwym zadaniem u ciarnej kobiety, o pogrubionych, poskrcanych ttnicach macicznych, ktre transportoway p litra krwi na minut, nie wspominajc o gigantycznym skrzepie, ktrego powierzchnia mienia si w socu i ktry rs w oczach, umiechajc si do Hemy jak Budda i mwic: Hema, totalnie znieksztaciem jej anatomi, wic dysekcja bdzie cholernie trudna, bo jak odnajdziesz swoje drogowskazy? Ale prosz, prosz, zapraszam w kadej chwili". Hema wierzya w numerologi. Wedug niej drug po imieniu najwaniejsz rzecz charakteryzujc czowieka bya jego liczba. Co to za dzie? - pytaa si w duchu. - Dwudziesty dzie dziewitego miesica. adnych czwrek i sidemek... Samolot prawie rozbija si o ziemi, dziecko amie nog... Zgniatam Francuzowi jaja... Co jeszcze, pytam, co jeszcze si zdarzy?". Stukna Stone'a noyczkami w kykie. - Przesta! Mocowa si z krwawicym naczyniem, kiedy ona potrzebowaa go do pomocy przy czym innym. Nacia macic i sprbowaa wyj to dziecko, ktre znajdowao si wyej i rwnie leao gwk do dou, w dodatku do gry nogami. Gdyby pord odby si normalnie, przez kana rodny, ten bliniak przyszedby na wiat jako drugi, lecz teraz

przypada mu w udziale palma pierwszestwa. O dziwo jednak, maluch, ktry przyciska do do policzka, ani drgn. Hema poszerzya nacicie macicy. Zaoya dziecku na usta ssak. Gboko wcigna powietrze, tak e zassaa mask do ust, poniewa zorientowaa si, na czym polega problem. Blinita byy poczone gwkami. Krtka misista rurka biega od gowy jednego malca do gowy drugiego - rurka wsza i ciemniejsza ni ppowina. Dzieci byy zczone przewodem na ksztat postronka, ktry niestety zosta naderwany najprawdopodobniej niefortunnymi narzdziami Stone'a, o czym wiadczya rana o postrzpionych brzegach. Z otworu ucieka cay skromny zasb krwi blinit. Boe, prosz - pomylaa - niech to bdzie po prostu naczynie krwionone, i to takie mniej wane. Niech tam nie bdzie pynu mzgowo-rdzeniowego ani niech nie przechodzi tdy ttnica mzgowa, ani nic w tym gucie". - Jeli to przetn, mog dozna szoku. Jedno moe si wykrwawi, a drugie otrzyma zbyt duo krwi. Mog dosta zapalenia opon... - powiedziaa gono do Stone'a, do pozostaych osb, do Boga i do bliniakw, ktrych egzystencja, jeli w ogle przeyj, bdzie zdeterminowana przez decyzj, jak w tej chwili podejmie Hema. T metod stosowali chirurdzy, kiedy stawali przed koniecznoci podjcia trudnej decyzji: myle gono za swojego asystenta, poniewa moe to pomc uzyska janiejszy obraz sytuacji. Teoretycznie dywagowanie na glos dawao asystentowi szans wskazania sabych punktw rozumowania chirurga, ale tym razem Hema nie bya zainteresowana suchaniem rad mczyzny odpowiedzialnego za cay ten baagan. Musiaa podj wywaon decyzj po to, by nie powikszy rozmiarw chaosu. Czsto rezultatem popiechu przy usuwaniu nastpstw pierwszego bdu bya druga pomyka. - Nie mam wyboru - powiedziaa. - Musz ci. Zaoya kleszcze na rurk w miejscach, gdzie wyaniaa si z gwek bliniakw. Przywoaa imi boga iwy, wstrzymaa oddech i przecia rurk powyej kadej pary kleszczy, gotowa na to, co stanie si potem. Nic si nie stao.

Podwizaa kikuty, jakby podwizywaa ppowiny. Odcia ppowin i bez przeszkd wyja pierwsze dziecko - chopca. Podaa je ubranej w fartuch i rkawiczki praktykantce, ktra staa dwa kroki od niej. To byo dziecko, ktremu nie byo dane posmakowa prb ojca. Nastpnie Hema wyja kolejnego chopca - drugie z jednojajowych blinit. Niemowl miao czerwon od krwi gwk, znak rki Stone'a, i gdyby Hema nie pojawia si w por, jego czaszka zostaaby zmiadona. Obydwaj byli malecy, wayli nie wicej ni ptora kilograma kady. Od razu byo wida, e urodzili si za wczenie - o miesic, moe nawet wicej. adne z dzieci nie zapakao. Zaniepokojona obfitym krwawieniem z rozmikej, delikatnej macicy siostry Mary Joseph Praise, Hema przeniosa uwag z powrotem na matk bliniakw. - Jak cinienie krwi? - zapytaa, rzucajc okiem najpierw na siostr Asqual, a potem na twarz siostry Mary Joseph Praise. Anestezjoloka z oczami jak spodki pokrcia gow. Pikne oblicze siostry Mary Joseph Praise wydawao si opuchnite i wygldao na zupenie pozbawione ycia. - Wicej krwi! Na mio Bosk! Wlewa! krzyczaa Hema. Zajrzawszy do jamy brzusznej pacjentki, z ktrej jakby spuszczono powietrze, Hemlatha przypomniaa sobie, e kiedy podawaa praktykantce drugie dziecko, z zaskoczeniem stwierdzia, e dziewczyna - patrzc pustym wzrokiem - nadal stoi tam, gdzie staa, trzymajc pierwsze. Hema nie miaa czasu, by zawraca sobie tym gow. W momencie, gdy dzieci znalazy si poza organizmem matki, jej obowizkiem byo skupi ca uwag na siostrze Mary Joseph Praise.

Rozdzia 10

Taniec iwy
My, dwoje nienazwanych, nowo narodzonych dzieci, nie oddychalimy. Podczas gdy wikszo noworodkw wita wiat poza onem matki przenikliwym, przeraliwym zawodzeniem, to nasza pie bya t najsmutniejsz ze wszystkich milczcym requiem martwych noworodkw. Nie trzymalimy rk zoonych na piersiach, a doni zacinitych w pistki. Bylimy zwiotczali i oklapli jak dwie ranne fldry. Historia naszych narodzin wyglda nastpujco: blinita jednojajowe wydane na wiat przez zakonnic, ktra zmara podczas porodu; ojciec nieznany, prawdopodobnie by nim - cho to dla wielu wrcz niepojte - Thomas Stone. Legenda rosa, dojrzewaa z wiekiem, a wraz z kad now wersj pojawiay si kolejne detale. Patrzc na to wydarzenie z perspektywy pidziesiciu lat, widz jednak, e nadal brakuje w niej wielu szczegw. Gdy pord utkn w martwym punkcie, wcignem brata z powrotem do ona. Chciaem ochroni go przed szpikulcami, ktre dgay go w gow przez jedyne naturalne wyjcie. Wtedy ataki ustay. I pamitam - gboko w to wierz - stumione gosy, szarpanie i cicie gdzie na zewntrz. Pamitam, e kiedy ratownicy zbliyli si do nas, ujrzaem olepiajcy blask i poczuem, jak silne palce wycigaj mnie na zewntrz. Przebicie ciemnoci i zakcenie ciszy, ten oguszajcy harmider panujcy na zewntrz, okazay si tak przytaczajce, e niemal przegapiem moment, w ktrym fizycznie oddzielono mnie od brata, gdy przewd czcy mnie z gow Shivy znikn. Nadal czuj szok po naszej separacji. Nawet dzi, gdy o tym myl, najwaniejsze nie jest to, e leaem tam unieruchomiony w miedzianej wanience i nie oddychaem urodziem si, a jakbym nie y - lecz moment oddzielenia mnie od Shivy. Wrmy jednak do legendy. Praktykantka woya dwa martwe noworodki do miedzianej wanienki przeznaczonej na oysko. Przeniosa wanienk pod okno. W karcie napisaa: Blinita japoskie zronite gwkami, ale oddzielone". Pragnc za wszelk cen si przyda, zupenie zapomniaa o ABC pierwszej pomocy: Airway (drogi oddechowe),

Breathing (oddychanie) i Circulation (krenie). Zamiast tego przyszo jej do gowy co, o czym czytaa dzie wczeniej: taczka u noworodkw i pomocna rola promieni sonecznych. Dobrze sobie zapamitaa akurat ten fragment. aowaa, e nie przeczytaa nic na temat blinit japoskich (sowo syjamskie" jako jej umkno) ani dzieci, ktre si udusiy - no c, o tym akurat nie przeczytaa, ale przeczytaa o taczce. Stawiajc wanienk pod oknem, uwiadomia sobie raptem, e aby promienie soneczne odniosy pozytywny skutek, noworodki powinny by ywe, a te nie byy. Smutek i wstyd tylko pogbiy jej poczucie zagubienia. Odwrcia si od martwych blinit. Noworodki leay zwrcone do siebie twarzami, wyranie czujc na skrze galwaniczn materi, z ktrej wykonano wanienk. W karcie praktykantka uya okrelenia biaa zamartwica", opisujc trupi blado dzieci. Soce, ktre przed kilkoma minutami opromienio sal operacyjn niczym teatraln scen, teraz skupio si na wanience. Mied zamigotaa pomaraczowo. wiato pobudzio jej czsteczki do dziaania. Jej prana pokonaa przeszkod z pprzeroczystej skry niemowlt i wnikna w ziemiste ciaka.

Hemlatha rozprawia si z wizadem szerokim, a potem zacisna klamr ttnice maciczne, modlc si, eby przypadkiem nie zamkn moczowodw i jeszcze do tego wszystkiego nie wyczy biednej Mary nerek. - Prdko, prdko, prdko! - Miaa ch paln Stone'a w czoo, zamiast tylko szturcha po kostkach u rk. - Czowieku, rb to porzdnie! Powioda wzrokiem za jego spojrzeniem do gowy siostry Mary Joseph Praise, ktra podskakiwaa na stole jak gwka szmacianej lalki, podczas gdy anestezjoloka szarpaa pacjentk za rami, usiujc znale now y. Matrona, zapakana i zagubiona w rozpaczy, gaskaa siostr Mary Joseph Praise po drugiej rce. Kiedy Hema w kocu wycia macic i razem z zaciskami wrzucia do miski, zauwaya brak pulsowania w aorcie brzusznej. Trzscymi si domi, ktrych drenie jak dotd udawao jej si opanowa, nabraa do strzykawki adrenalin i zaoya dziewiciocentymetrow ig. Uniosa lew pier siostry Mary Joseph Praise, zawahaa si, wezwaa Boga, a potem zatopia ig w ciele zakonnicy, przebijajc si midzy ebrami i trafiajc prosto w serce. Odcigna tok i troch krwi z serca

dostao si do strzykawki. Za kadym razem, gdy musiaam uciec si do zastrzyku adrenaliny w serce, nic to nie dao - powiedziaa sobie Hema. - Nie podziaao ani razu. Moe robi to tylko po to, eby przekona sam siebie, e pacjentka nie yje. No, ale przecie gdzie, kiedy to musiao zadziaa, tak? Bo inaczej po co by nas tego uczyli?". Hemlatha szczycia si tym, e w sytuacji kryzysowej zawsze udawao jej si zachowa zimn krew i postpowa metodycznie. Ale teraz, czekajc, zdusia w sobie szloch. Praw do trzymaa w jamie brzusznej siostry Mary Joseph Praise, tu nad krgosupem, czekajc na pulsowanie w ttnicy, choby sabe uderzenie, ktre wyczuaby pod palcami. Nie wolno jej byo zapomnie, e przecie prbuje oywi serce drogiej siostry, z ktrej ulatywao ycie. czyo je wsplne pochodzenie, byy dwiema Hinduskami na obcej ziemi. Wi sigaa czasw Gwnego Szpitala Rzdowego w Madrasie, chocia wwczas jeszcze si nie znay. Wsplna geografia i krajobraz wspomnie sprawiy, e byy dla siebie jak krewne. A teraz Hema patrzya, jak donie siostry robi si sine, paznokcie ciemniej, a skra zmienia kolor na trupio ziemisty. Matrona, przekrzywiwszy gow, jakby spaa, ciskaa do zwok. Hema zaczekaa duej ni w normalnych okolicznociach. Dopiero po pewnym czasie zdobya si na to, by amicym si gosem oznajmi: - Koniec. Stracilimy j.

Akurat wtedy, podczas tej przerwy we wszelkiej aktywnoci w sali operacyjnej, pierworodny, ten, ktrego omino dziurawienie czaszki, zasygnalizowa swoj obecno. Postuka domi o dno miedzianej wanienki, a potem uderzy o ni lew pit jak w gong. Teraz, kiedy by ju wreszcie poza umierajcym onem matki, wycign obydwa ramiona najpierw w gr, ku niebu, a nastpnie w prawo, ku swemu bratu. Oto jestem - ogosi. - Dajcie sobie spokj z co by byo, gdyby, co powinno, a co mogo, jak i dlaczego. Jestem peen zrozumienia dla obecnej sytuacji, dla tych okolicznoci i w swoim czasie moemy przedyskutowa szczegy, a w kadym razie Narodziny, Kopulacj i mier - gdy spojrzysz trzewo, nie ma nic wicej... Urodziem si i raz mi wystarczy. Pomcie mojemu bratu. Patrzcie! Oto on! Chodcie tu! Pomcie mu". Hemlatha odpowiedziaa na wezwanie i podbiega do wanienki, powtarzajc: O iwo, iwo", wzywajc swoje osobiste bstwo, boga, w ktrym wielu widziao

gwnie niszczyciela, a ktrego ona postrzegaa rwnie jako odnowiciela - istot majc moc czynienia dobrego ze zego. Pniej przyznaa, e jeli chodzi o blinita, to zaoya najgorsze. Jedno z nich miao zakrwawion gwk, do tego jeszcze musiaa przeci czc je rurk, a Bg jeden wie, ile wycierpiay, zanim dosownie wyrwaa je z matczynego ona. Ale zaoya zarazem, e Matrona albo praktykantka, ktra z nich albo najlepiej obydwie naraz, sprbuj reanimacji bliniakw, podczas gdy Hema bdzie si zajmowa konajc zakonnic. Raptem przypomniaa sobie, e przecie Matrona cay czas siedzi nieruchomo przy siostrze Mary Joseph Praise. Praktykantka zamara z przeraenia na dwik gosu dziecka, ktry rozleg si tu za jej plecami, dyskredytujc tym samym najbardziej podstawowe wnioski, jakie sformuowaa i zapisaa w karcie. Dziecko nie byo ju biae, lecz rowe, nie miao taczki. Drugie dziecko byo niebieskie jak jajo drozda, nie ruszao si i w ogle wygldao jak poczwarka, z ktrej wydosta si ten paczcy niemowlak. Matrona, syszc pacz, podskoczya na stoku. Wzrokiem spiorunowaa praktykantk, dajc jej do zrozumienia, e jest beznadziejnym przypadkiem. Hemlatha zaja si nieruchomym bliniakiem, a Matrona pospieszya, by obmy ywego. Oddychajcy bliniak powid wzrokiem na zewntrz miedzianego naczynia, w ktrym si znajdowa. Jego opuchnite, nowo narodzone oczy lustroway pomieszczenie, prbujc nada otoczeniu sens. Ujrzay czowieka, ktrego wszyscy uznali za ojca: wysokiego, dobrze zbudowanego biaego mczyzn, ktry wyglda na zagubionego. Donie ojca byy nienaturalnie biae od talku z rkawiczek. Splt palce w gecie wsplnym lekarzom, ksiom i penitentom. Mia gboko osadzone bkitne oczy ukryte pod wystajcymi ukami brwiowymi, ktre zwykle dodaway gbi jego obliczu, lecz tego dnia przytpiay jego wyraz. Dalej wyania si z cienia grzbiet przypominajcego siekier nosa, ktry pasowa do jego profesji. Usta mia wskie i proste, jak gdyby narysowane od linijki. W istocie twarz mia w ogle zoon z linii prostych i ostrych ktw, a po podbrdek w ksztacie lancetu, ktry dopenia wraenia, e cao zostaa wykuta z jednego bloku granitu. Czesa si na praw stron, ju od najmodszych chopicych lat precyzyjnie rysujc przedziaek i pilnujc, by kady poskromiony grzebieniem wos zna swoje miejsce i ukada si tak, jak zapragn jego waciciel. Grzywk mia obcit nierwno, jak gdyby powiedziawszy: Krtko z tyu i po bokach", zaczeka, a fryzjer zacznie robi swoje, a nastpnie, mimo jego protestw, e przecie jeszcze nie skoczy, wsta z fotela i wyszed z zakadu. Jego twarz miaa w sobie upr i

zawzito, ktre, gdyby doda do nich lunet i kucyk, pasowayby jak ula do kapitana angielskiego okrtu wojennego. Oczywicie, nie biorc pod uwag ez pyncych po policzkach Thomasa Stone'a. I ta mokra od ez twarz zapytaa: - A co z Mary? Wszyscy a podskoczyli, poniewa Stone od duszego czasu milcza. Wywaone sylaby kojarzyy si z wolno palcym si lontem. - Przykro mi, Thomasie. Dla niej ju za pno - powiedziaa Hemlatha, oczyszczajc drogi oddechowe niemowlcia. Nastpnie rozpaczliwie i raptownie wtoczya powietrze do puc dziecka. Z jej gosu znikno poirytowanie Stone'em, a jego miejsce zajo wspczucie. Obejrzaa si na niego przez rami. Z ust Stone'a wydoby si rozdzierajcy krzyk, lament porwanego obdem umysu. Od przybycia Hemy by niczym wicej jak tylko biernym obserwatorem i bezuytecznym asystentem. Teraz skoczy i zapa skalpel. Pooy do na klatce piersiowej siostry Mary Joseph Praise. Hemlatha pocztkowo chciaa go powstrzyma, ale potem dosza do wniosku, e nieroztropnie byoby zblia si do mczyzny wymachujcego noem. Stone unis pier siostry Mary Joseph Praise. Rozbrzmiewao mu w uszach motto Royal Humane Society, pionierw reanimacji: Lateat scintillula forsan, by moe istnieje ukryta maa iskra". Odsun pier do gry i pod skalpelem pojawio si czerwone nacicie pomidzy czwartym i pitym ebrem. Ponownie zagbi n w ranie i jeszcze raz, a upora si z miniem. O ile wczeniej zachowywa si wrcz niezdarnie, o tyle teraz jego ruchy byy ruchami czowieka, ktremu obce jest niezdecydowanie. Przeci chrzstki czce ebra z mostkiem. Rozsun ebra i z niedowierzaniem obserwowa, jak jego niechroniona rkawiczk do wlizguje si we wci jeszcze ciep klatk piersiow siostry Mary Joseph Praise. Odsun na bok gbczaste puco. Pod nim, niczym martwa ryba w wiklinowym koszu, spoczywao serce. Dotkn je palcami, uj i cisn, zaskoczony rozmiarami organu, poniewa z trudem miecio mu si w doni. Jednoczenie cay czas ponagla anestezjolok, by nie przerywaa toczenia powietrza do puc siostry Mary Joseph Praise. Trzymajc praw do zanurzon w klatce piersiowej Mary, przenis spojrzenie na jej pier, ktr odsun na bok lew doni. Pier, w przeciwiestwie do mikkiego i liskiego serca, bya jdrna i twarda w dotyku. Popatrzy na twarz siostry

Mary Joseph Praise i zobaczy peznce po jej obliczu sine plamy mocno kontrastujce z brzem karnacji. Brzuch zapad si. Skra w tym miejscu pomarszczya si jak balon, z ktrego uszo powietrze. Paty wok nacicia rozoyy si jak ksika, z ktrej odarto grzbiet. - Boe! Boe! Boe! - krzycza Stone, ciskajc serce. Wzywa imi Boga, ktrego niegdy si wyrzek i w ktrego nie wierzy. Lecz siostra Mary Joseph Praise wierzya - wstawaa przed witem, by odda si modlitwie, i potem zmawiaa j dugo przed snem. Kade tchnienie jej ycia, kady dzie w kalendarzu wypeniony by wydarzeniami ku chwale Pana; nie pokna choby ksa strawy, dopki nie podzikowaa za ni Najwyszemu. Uczy ze swego ycia co piknego dla Boga. Nawet jeli Thomas Stone nigdy nie rozumia tych sw, szanowa je, poniewa z rwn gorliwoci siostra Mary Joseph Praise podchodzia do pracy w sali operacyjnej i do pomocy Stone'owi przy jego podrczniku. To dlatego w tej chwili woa imi Pana, poniewa jeli Bg istnia, to winien by, winien jak jasna cholera, siostrze Mary Joseph Praise, swojej suebnicy, cud. W przeciwnym razie Bg w istocie by bezwstydnym oszustwem, za jakie Stone zawsze go mia. - Boe, jeli chcesz, ebym w ciebie uwierzy, daj ci jeszcze jedn szans. Drzwi sali operacyjnej otworzyy si. Wszyscy spojrzeli na posta, ktra w nich stana. Lecz by to tylko Gebrew, ksidz, suga Boy i stranik o wielkich oczach. W przykrytej misce, ktr nis przed sob, bya indera i wot. Aromat potrawy zmiesza si z zapachem oyska, krwi, pynw owodniowych i smki. Gebrew zawaha si, czy powinien wkroczy w to najwitsze ze witych miejsc. Trzyma naczynie w wycignitych rkach, zastanawiajc si, czy posiek mgby uratowa sytuacj. Oczy niemal wyszy mu na wierzch, gdy ujrza uoon na otarzu porodku tej wityni siostr Mary Joseph Praise, otwart jak baranek ofiarny, a nad ni doktora Stone'a, ktry trzyma do w jej klatce piersiowej. Gebrew zacz si trz. Postawi misk na pododze, przykucn pod cian, wyj raniec i zacz si koysa w rytm modlitwy. Stone podwoi wysiki. - dam cudu, i to ju - powiedzia, przechylajc si do przodu i do tyu. Nie przesta, nawet gdy serce w jego doni zrobio si gbczaste. Zacz krzycze. Cholerny chleb i ryby... azarz... trdowaci... Mojesz i Morze Czerwone...

Zawodzenie Gebrew w staroytnym jzyku gyyz odpowiadao sowom Stone'a jak haso i odzew, jak gdyby Gebrew musia tumaczy mow chirurga, poniewa na tej pkuli Bg nie zna angielskiego. Stone spojrza w sufit, oczekujc, e pokrywajce go pytki ceramiczne rozstpi si, a na sal operacyjn sfrunie anio, ktry zainterweniuje tam, gdzie lekarze i ksia zawiedli. Zobaczy jedynie czarnego pajka zwieszajcego si na pajczynie i ogarniajcego swoimi zoonymi oczami rozgrywajc si poniej scen ludzkiej rozpaczy. Ramiona Stone'a gwatownie opady i chocia nadal trzyma do w dziurze w klatce piersiowej siostry Mary Joseph Praise, nie ciska ju jej serca, lecz pieci je z czuoci. Westchn gboko, a zy z jego oczu wpady do wntrza ciaa siostry Mary Joseph Praise. Gowa poleciaa mu do przodu i opara si na ramionach, ktre spoczy na klatce piersiowej zakonnicy. Nikt nie omieli si do niego podej. Wszystkich sparaliowa widok pokonanego, zdruzgotanego chirurga.

W kocu podnis gow i rozejrza si, jak gdyby po raz pierwszy widzc zielone pytki sigajce poowy wysokoci ciany, zielone wahadowe drzwi prowadzce do pomieszczenia z autoklawem, przeszklon gablotk z instrumentami, pooon na zielonym rczniku zakrwawion macic z naszyjnikiem z kleszczy, a obok niej czarne oysko, i okno z zielonkaw szyb z matowego szka, przez ktr sczyo si wiato soca. Jak tym wszystkim rzeczom nie wstyd istnie, skoro Mary ju nie ma? Wtedy jego wzrok pad na blinita, ktre w midzyczasie wyjto z ich miedzianej niedoszej trumienki. I zobaczy pomaraczow powiat otaczajc zarowione ciaka chopcw. Jakim cudem obydwaj yli i spogldali na wiat byszczcymi oczami. Jeden z nich najwyraniej przyglda si Stone'owi. - O nie, nie, nie - powiedzia chirurg aosnym gosem. - Nie. Nie o taki cud prosiem! - Kiedy wyj do z piersi siostry Mary Joseph Praise, krew zabulgotaa. Stone bez sowa wyszed z sali. Wrci, niosc dug szczotk. Zmit pajka z sufitu, a potem go rozdepta. Matrona zrozumiaa, e chcia dokona blunierstwa: pajk by jakby Bogiem, a oto Stone go zabi. - Thomas - Hemlatha zwrcia si do niego po imieniu, co w jej ustach w tym miejscu zabrzmiao dziwnie, poniewa w sali operacyjnej zawsze zachowywaa si

bardzo oficjalnie. Obydwaj chopcy, ywi, umyci i zawinici w kocyki spoczywali w ramionach Hemy. Ten, w ktrego gwce Stone usiowa wywierci dziur, nayka si pynu owodniowego, ale teraz ju wszystko byo z nim w porzdku. Na ran na gowie zaoono duy opatrunek uciskowy. Drugi z chopcw nie mia obrae, poza nietypowym ladem po rurce czcej go z bratem, zamknitej w taki sposb, jaki stosuje si przy ppowinie. Hemlatha stwierdzia, e chopcy bez problemu poruszaj koczynami, aden z nich nie ma zeza, widz i sysz poprawnie. - Thomas - powiedziaa, podchodzc do niego. Wzdrygn si i odwrci. Nie mia ochoty na nich patrze. Ten mczyzna, ktrego, jak sdzia, do dobrze znaa - w kocu od siedmiu lat byli kolegami z pracy - sta zgity w p, jakby kto go wypatroszy. Bl trzewny", pomylaa. Cho bya na niego wcieka, rozmiar jego rozpaczy i wstydu poruszy ni. Przez te wszystkie lata - przyszo jej do gowy - powinno byo sta si dla nas jasne, e siostra i Stone zostali dla siebie stworzeni. Moe gdybymy zachcili ich do dziaania, co by z tego wyszo. Jak czsto widziaam Mary, gdy asystowaa mu podczas operacji, pracowaa nad jego rkopisami, notowaa za niego w ambulatorium? Dlaczego zaoyam, e nic wicej si za tym nie kryje? Powinnam bya podej i uderzy go przy kolacji. Powinnam bya krzykn: Otwrz oczy! Zobacz, jak kobiet masz przy boku! Popatrz, jak ona ci kocha. Owiadcz si! Oe si z ni. Spraw, eby zrzucia dla ciebie habit, eby zerwaa luby. Przecie to jasne, e chciaaby lubowa wierno tobie. Ale nie, Thomas, nie zrobiam tego, poniewa wszyscy zaoylimy, e ty nie jeste zdolny do czego takiego. Kt mg wiedzie, e w twoim sercu kryo si tak duo uczucia? Teraz to widz. Tak, teraz ta dwjka bdzie dla nas dowodem, co kryo si w waszych sercach". Dwa zawinitka, ktre tulia w ramionach, zmusiy j, by zrobia krok do przodu, bo w kocu byy dziemi Stone'a, czy nie? Nadal nie potrafia w to uwierzy. Na pewno nie bdzie prbowa si ich wyprze. Nie wolno jej byo si wycofa, naleao uderzy od razu. Kto, jak nie ona, mia przemwi w imieniu tych dzieci? Stone by gupcem, ktry straci jedyn na tym wiecie przeznaczon mu kobiet. Lecz zyska synw. Missing zajmie si niemowlakami. Stone nie zostanie z nimi sam. Zbliya si do niego. - Jak nazwiemy malcw? - Wyczua niepewno we wasnym gosie.

Zachowywa si tak, jakby jej nie usysza. Po chwili powtrzya pytanie. Stone da znak brod, chcc powiedzie, e Hema moe ich sobie nazwa, jak jej si ywnie spodoba. - Zabierz ich. Prosz - odezwa si cicho. Odwrci si plecami do noworodkw, eby raz jeszcze spojrze na siostr Mary Joseph Praise. Dlatego nie zauway, jak bardzo jego sowa rozsierdziy Hem, nie zobaczy piorunw ciskanych przez jej oczy. Hema bdnie zrozumiaa jego zamiary, a on nie zrozumia jej. Stone pragn uciec, lecz nie od dzieci, nie od odpowiedzialnoci. To zagadka, niemoliwo ich istnienia sprawia, e odwrci si do nich plecami. Mg myle tylko o siostrze Mary Joseph Praise. O tym, jak ukrya ci, czekajc, kt raczy wiedzie na co. Odpowiadajc na pytanie Hemy, Stone mg powiedzie po prostu: Dlaczego mnie o to pytasz? Nie wiem duo wicej ni ty". Z wyjtkiem pewnoci, ktra wiercia mu dziur w brzuchu, e w jaki sposb to on by sprawc tego wszystkiego, chocia nie pamita jak, gdzie i kiedy. Siostra Mary Joseph Praise leaa martwa i uwolniona od brzemienia dwch y, ktre w sobie nosia, jak gdyby to by jedyny cel jej doczesnej egzystencji. Matrona zamkna jej powieki, ktre jednak wci si otwieray. Pprzymknite oczy i niewidzcy wzrok dobitnie wiadczyy o realnoci jej mierci. Stone spojrza na ni jeszcze jeden, ostatni raz. Pragn zapamita j nie jako siostr zakonn, nie jako swoj asystentk, ale jako kobiet, ktrej powinien by wyzna mio, kobiet, o ktr powinien by si zatroszczy, kobiet, ktr powinien by polubi. Chcia, eby makabryczny obraz jej zwok wypali si w jego umyle. Szed przez ycie, pracujc, pracujc i cigle pracujc. Jedynie w pracy znajdowa spenienie i niczego prcz pracy nie potrafi siostrze Mary Joseph Praise zaofiarowa. Lecz tym razem praca go zawioda. Widok jej ran zawstydzi go. Nie zagoj si, nie zostan po nich blizny, ktre stwardniej i w kocu znikn. To on wyniesie std blizn. Zna tylko jeden sposb na ycie, ale przecie gdyby go poprosia, zmieniby si dla niej. Naprawd by si zmieni. Gdyby tylko wiedziaa. Jakie to ma teraz znaczenie? Odwrci si i ruszy ku wyjciu, spogldajc za siebie, jakby chcc zapamita miejsce, w ktrym szlifowa i doskonali swoj sztuk, ktre wyposay tak, by zaspokajao jego potrzeby, o ktrym myla jak o swoim prawdziwym domu. Pragn

ogarn wszystko naraz, poniewa wiedzia, e nigdy tu ju nie wrci. Z zaskoczeniem stwierdzi, e Hema nadal za nim stoi, i ponownie wzdrygn si na widok dwch zawinitek, ktre trzymaa w ramionach. - Stone, zastanw si - powiedziaa. - Moesz si odwrci do mnie plecami, jeli chcesz, bo i tak nie bd miaa z ciebie poytku. Ale nie odwracaj si od tych dzieci. Nie poprosz ci po raz drugi. Poprawia spoczywajcy w jej rkach ciar i czekaa na odpowied Stone'a. Wyglda, jakby mia zamiar szczerze wyzna jej wszystko. W jego oczach widziaa bl i konsternacj, ale zabrako w nich ladu wizi z noworodkami, jakiegokolwiek poczucia cznoci z nimi. Stone odezwa si jak osoba, ktra otrzymaa cios w gow: - Hema, nie rozumiem, kto... dlaczego one tutaj s... dlaczego Mary nie yje. Czekaa. Kry wok prawdy, ktra mogaby wyj na jaw, gdyby go przycisna. Chciaa zapa go za uszy i wytrzsn z niego sowa. W kocu spojrza jej w oczy i, nie patrzc na dzieci, powiedzia co, czego nie chciaa usysze: - Hema, nie chc ich widzie. Nigdy. Ostatnie hamulce Hemy puciy. Bya sina z wciekoci, rozjuszona jego przekonaniem, e jest jedyn osob, ktra poniosa strat. - Co ty powiedzia, Thomas? Zorientowa si, e nadszed moment konfrontacji. - One j zabiy - powiedzia. - Nie chc ich wicej widzie. A wic to tak - pomylaa Hema. - Tak zamierzasz si z tego wykrci". Niemowlaki zakwiliy. - Wic czyje s? Nie twoje czasem? Wychodzi na to, e ty te j zabie. Ugodzony blem, otworzy usta. Nie potrafi odpowiedzie, wic po prostu ruszy ku wyjciu. - Syszae, Stone, to ty j zabie - powiedziaa Hema, podnoszc gos tak, e zaguszy wszystkie pozostae dwiki. Stone skuli si, bo jej sowa ugodziy go niczym cios w brzuch. Ucieszya si. Nie miaa dla niego litoci. Nie dla mczyzny, ktry odmawia przyznania si do wasnych dzieci. Pchn wahadowe drzwi tak, e w protecie zaskrzypiay. - Stone, zabie j - krzykna za nim jeszcze raz. - To s twoje dzieci.

* Praktykantka przerwaa cisz, ktra zapada po wyjciu Stone'a. Sprbowaa wybiec myl do przodu: otworzya zestaw do obrzezania i woya rkawiczki. Jedyn rzecz, ktrej Matrona pozwalaa jej uywa bez nadzoru, bya gilotynka do napletka. Lecz zamiast j pochwali, Hema naskoczya na ni: - Na mio bosk, dziewczyno, nie sdzisz, e te dzieci do ju wycierpiay? To s wczeniaki! Niebezpieczestwo nie mino. Chcesz im jeszcze poobcina fiutki? Co robia przez cay ten czas, h? Powinna bya myle o ich wlotach, a nie wylotach. Hema utulia bliniaki, rozemocjonowana ich rwnym oddechem i spokojnym umiechem tak rnym od typowego zaniepokojonego i spanikowanego wyrazu twarzy noworodka. Ich matka leaa obok martwa, a ojciec uciek, ale one nie miay o tym wszystkim bladego pojcia. Matrona, Gebrew, anestezjoloka i pozostae osoby obecne w sali operacyjnej zebray si wok ciaa siostry Mary Joseph Praise i pakay. Wiadomo wydostaa si poza sal i wkrtce suce i gosposie dowiedziay si o mierci zakonnicy. aobna skarga, przeszywajce powietrze lululululululu, przenikna serce Missing. Lament ucich dopiero kilka godzin pniej. Nawet praktykantka zacza wykazywa pierwsze oznaki Silnego Zmysu Pielgniarskiego, gdy zamiast sili si na bycie kim, kim nie jest, zapakaa nad siostr Mary Joseph Praise, jedyn pielgniark, ktra j naprawd rozumiaa. Po raz pierwszy spojrzaa na blinita i dostrzega w nich nie pody", lecz osierocone dzieci, jak zreszt ona sama - dzieci, ktrym naleao okaza wspczucie. Z jej oczu popyny zy. Jej ciao oklapo, jak gdyby krochmal, ktry usztywnia jej fartuch, wypuka si nie tylko z materiau, ale rwnie z jej koci. Ku zdumieniu dziewczyny, Matrona podesza i obja j ramieniem. Oblicze siostry przeoonej wyraao nie tylko smutek, ale i lk. Jak Missing sobie poradzi bez siostry Mary Joseph Praise? I bez Stone'a? Bo on ju nie wrci, tego bya pewna. Tulc malestwa, Hemlatha odcia si od lamentw i zacza nuci; gdy przestpowaa z nogi na nog, bransoletki na jej kostkach podzwaniay cicho jak kastaniety. Odczuwaa strat siostry Mary Joseph Praise rwnie dotkliwie jak pozostali, a jednak podtrzymywaa j jaka sia - by moe duch siostry - i wiedziaa, e w tej chwili musi skupi si na maluchach. Bliniaki oddychay spokojnie,

machajc rczkami na wysokoci jej policzkw. Ich miejsce byo w jej ramionach. Jake pikne i okrutne potrafi by ycie - pomylaa Hema. - Zbyt okrutne, by nazwa je po prostu tragicznym. ycie jest gorzej ni tragiczne". Siostra Mary, oblubienica Chrystusa, odesza z tego wiata, na ktry wydaa dwjk dzieci. Hema pomylaa o iwie, swoim osobistym bstwie, i o tym, e jedyn rozsdn reakcj na szalestwo ycia teraz, w trzydziestym roku jej istnienia, jest pielgnowanie tego wasnego wewntrznego szalestwa, poddanie si rytmowi szalonego taca iwy, naladowanie sztywnego umiechu-maski iwy, bujanie si i koysanie, machanie szecioma ramionami i szecioma nogami do wewntrznego rytmu tabli. Bum-tam-tam, bum-tara-bum, bum-tam... Hema poruszaa si agodnie, zginajc kolana, stukajc pitami i wysuwajc do przodu stop do rytmu muzyki rozbrzmiewajcej w jej gowie. Drugoplanowe postacie obecne w sali operacyjnej numer trzy uznay j za wariatk, ale ona taczya, podczas gdy oni zajmowali si ciaem zmarej. Taczya, jak gdyby jej oszczdne ruchy stanowiy substytut innego, peniejszego, nieokieznanego taca, takiego, ktry wprawia w ruch cay wiat i nie pozwala mu zgin. Gdy tak taczya, do gowy przychodziy jej niedorzeczne myli: o nowym grundigu, o ustach Adida i jego dugich palcach, o odgosie przewracajcej si na podog Matrony, o trzymanych w garci odraajcych jajach Francuza i poczuciu satysfakcji z jego bledncej twarzy, o Gebrew caym w pierzu. Co za podr... co za dzie... jakie szalestwo, gorsze ni tragedia! Nie pozostaje nic innego, jak tylko taczy, taczy, taczy... Poruszaa si lekko i z zaskakujc gracj. Ruchy szyi, gowy i ramion typowe dla taca bharatanatjam wykonywaa waciwie automatycznie. Poruszaa brwiami, przewracaa oczami, stpaa dostojnie, naoywszy sztywny umiech - a wszystko to robia, trzymajc w ramionach bliniaki. Na zewntrz zapada zmierzch. Godne i zniecierpliwione lwy niedaleko pomnika Sidist Kilo ryczay, czekajc na kawa misa, ktry dozorca wrzuci im do klatek. Hieny, dotarszy na skraj miasta, zatrzymay si u podna Entoto i nasuchiway bojaliwie, robic trzy kroki do przodu i jeden do tyu. Cesarz w swoim paacu snu plany oficjalnej wizyty w Bugarii i by moe na Jamajce, gdzie mia nawet swoich wyznawcw - rastafarian, ktrzy wzili nazw od imienia, jakie nosi przed koronacj: Ras Tafari, i ktrzy uznawali go za swojego boga (nie mia nic przeciwko,

jeli uwaa tak jego wasny lud, ale z ostronoci podchodzi do kultu wasnej osoby w tak dalekim kraju i w dodatku z przyczyn, ktrych nie pojmowa).

Ostatnie czterdzieci osiem godzin nieodwracalnie zmienio ycie Hemy. Przede wszystkim miaa teraz dwoje dzieci, ktre od czasu do czasu zerkay na ni, jakby chcc potwierdzi swoje przybycie i upewni si, jak wielkie maj szczcie. Hemie krcio si w gowie. Wygraam na loterii, nie kupiwszy nawet losu mylaa. - Ta dwjka zaataa w moim sercu dziur, o ktrej istnieniu nie miaam dotd pojcia". W tym porwnaniu kryo si jednak niebezpieczestwo, Hema syszaa bowiem o bagaowym na stacji Madras Central, ktry wygra wiele lakh rupii, po czym jego ycie rozpado si na kawaki, wic czym prdzej wrci do pracy na peronie. Kiedy wygrywasz, czsto te przegrywasz, wiadomo. Nie istnieje waluta zdolna oywi podupadego ducha albo otworzy zamknite serce, serce samolubne" - miaa na myli rzecz jasna Stone'a. Stone modli si o cud. Stary gupiec nie rozumia, e jego cudem byy blinita. Byy pooniczym cudem, bo przetrway zamach na swoje ycie w wykonaniu chirurga. Hema postanowia, e jednemu niemowlciu - temu, ktre jako pierwsze odetchno powietrzem - da na imi Marion. Marion Sims, jak mi pniej powiedziaa, by prostym lekarzem z Alabamy, ktry zrewolucjonizowa chirurgi narzdw kobiecych. Uznano go za ojca poonictwa i ginekologii, patrona tego zawodu. Nadajc mu imi tego czowieka, Hema jednoczenie oddawaa mu hod i dzikowaa. - A to bdzie Shiva od boga iwy - powiedziaa, patrzc na dziecko z okrgym otworkiem w czaszce, drugie, ktre wcigno powietrze, to, nad ktrym tak si napracowaa, martwe, dopki nie wezwaa imienia boga iwy. - Tak. Marion i hiva. Dodaa: - Praise, po matce. A na koniec, niechtnie, po duszym zastanowieniu, bo przecie nie mona uciec przed przeznaczeniem, i eby nie uszo mu to na sucho, dodaa jeszcze nasze nazwisko, nazwisko mczyzny, ktry opuci sal operacyjn: Stone.

Cz druga

Kiedy rur woy w dziur, duszy tworzy si struktur, znaczy si: kolejn rur albo te nastpn dziur.

Czwarta zasada dynamiki Newtona (wedug Zacnych Pastwa Studentw Ostatniego Roku Madras Christian College podczas inicjacji/otrzsin A. Ghosha, Pierwszosraczniaka Obrzezaca, rocznik 1938, akademik St. Thomas Hall, budynek D, Tambaram, Madras)

Rozdzia 11 W ku i przy ku
Nad ranem w dniu narodzin blinit picego w swojej kwaterze doktora Abhiego Ghosha obudzio gruchanie gobi, ktre przysiady na parapecie. Ptaki pojawiy si te w jego nie: buja si na gazi gigantycznego banianu rosncego przed domem, w ktrym jako chopiec mieszka w Indiach. Prbowa zajrze przez okno do rodka i podejrze odbywajce si w rodku wesele, ale nie udao mu si to, chocia ptaki wycieray skrzydami szyb. Teraz, gdy Ghosh si obudzi, przed oczami zosta mu tylko wiekowy banian, ktry rs na wsplnym dla kilku domw podwrzu. Z konarw drzewa zwisay kolumnowe korzenie przybyszowe, ktre w wyobrani maego chopca wyrastay z ziemi, a nie na odwrt. Drzewo, niezomne w obliczu madraskich monsunw i letnich upaw, byo chopcu obroc i przewodnikiem. Garnizon w pobliu Gry witego Tomasza na obrzeach Madrasu peen by wrzasku dzieciakw wojskowych i pracownikw kolei, co odpowiadao osieroconemu przez ojca chopcu, zwaszcza takiemu, ktrego matk mier ma dobia do tego stopnia, e nie potrafia zadba o dzieci. Ananda Ghoshe'a, Bengalczyka z Kalkuty, firma Indian Railways wysaa na placwk do Madrasu. Swoj przysz on, anglo-hindusk crk naczelnika stacji Perambur, pozna podczas zabawy dla pracownikw kolei, na ktr poszed ot tak, dla artu. Rodziny nie pochwalay ich zwizku. A jednak pobrali si i mieli dwoje dzieci najpierw urodzia si dziewczynka, potem chopiec. May Abhi Ghoshe mia zaledwie miesic, gdy jego ojciec zmar na zapalenie wtroby. Malec wyrs na samowystarczalnego, lubicego zabaw chopca, ktry szed przez ycie z podniesion gow. Kiedy osign penoletno, pozby si e" z nazwiska, poniewa uzna je za zbdny dodatek, jak znami na skrze. Gdy studiowa na pierwszym roku medycyny, zmara jego matka. Siostra i jej m odwrcili si od niego, majc al, e dom w garnizonie przypad w udziale wanie jemu. Siostra wyranie daa mu do zrozumienia, e przesta dla niej istnie; z czasem przekona si, e faktycznie tak byo.

Poranek by por dnia, gdy Ghosh najdotkliwiej odczuwa nieobecno Hemy w Missing. Jej bungalow, ukryty za ywopotem, znajdowa si tak blisko, e gdyby

chcieli, nie musieliby wychodzi, by ze sob porozmawia, krzyczc, co prawda, ale jednak, lecz kiedy wyjedaa, by pusty i milczcy. Za kadym razem, gdy wybieraa si na urlop do Indii, ycie Ghosha stawao si nie do zniesienia, poniewa ba si, e Hema wrci jako matka. Na lotnisku, tu przed jej wylotem, korcio go, eby wyrzuci z siebie: Suchaj, Hema, pobierzmy si". Wiedzia jednak, e tylko odrzuciaby do tyu gow i rozemiaa si. Uwielbia jej miech, ale nie wwczas, gdy rozbrzmiewa jego kosztem. Darowa wic sobie owiadczyny. - Gupek! - ofukna go na chwil przed wejciem na pokad, gdy zapyta j po raz wtry, czy wybiera si na przegld kandydatw na ma. - Jak dugo mnie znasz? Dlaczego wci uwaasz, e potrzebny mi m? Powiem ci co, znajd pann dla ciebie! To ty cierpisz na jak matrymonialn obsesj. Hema uznawaa t jego zazdro za ich wsplny, prywatny art: Ghosh udawa, e si do niej zaleca (przynajmniej tak jej si wydawao), a ona wczuwaa si w swoj rol i nieodmiennie dawaa mu kosza. Gdyby tylko wiedziaa, jak okrutna potrafi by wyobrania tsknicego mczyzny: Hema w lubnym sari ozdobionym zotym naszyjnikiem wartym dziesi suwerenw; Hema siedzca obok niegrzeszcego urod pana modego, a na ich szyjach girlandy narzucone jedna na drug jak jarzmo bawou... - A prosz ci bardzo! Co mi tam! - powiedzia gono, jakby bya w pokoju obok niego. - Ale sama odpowiedz sobie na pytanie: czy on moe ci pokocha tak, jak ja ci kocham? Jaki masz poytek z edukacji, skoro twj ojciec wiedzie ci jak krow do bramiskiego buhaja? - Potem wyobrazi sobie bydlcy penis i jkn. Tym razem, kiedy wyjazd Hemy by ju nieuchronny, Ghosh zrobi co innego: w tajemnicy wysa poczt zgoszenie na sta w Ameryce. Owszem, mia ju trzydzieci dwa lata, ale przecie nie byo za pno, eby zacz od nowa. Wrzucenie koperty do skrzynki dao mu poczucie kontroli nad wasnym przeznaczeniem, dodatkowo podbudowane w momencie, gdy Cook County Hospital w Chicago zadepeszowa, e wysa Ghoshowi voucher na bilet lotniczy. Kiedy list i umowa dotary do Missing, nie osabio to co prawda obawy Ghosha o Hem, ale sprawio, e poczu si pewniej. Ghosh usysza dobiegajcy z kuchni gony szczk, gdy Almaz zaczerpna wod z mussoliniego. - Na mio bosk! Delikatniej! - zawoa jak zwykle.

Piec mia trzy fajerki, a swoj nazw zawdzicza wystajcemu piekarnikowi, ktry przypomina wydty brzuch pewnego upadego dyktatora. Z boku znajdowa si metalowy zbiornik, w ktrym podgrzewano wod, gdy w piecu pali si ogie. Almaz bkna co o rbaniu drewna, a potem dooya do mussoliniego - i po co? eby zaparzy dla Ghosha filiank ohydnej kawy? (Rano Ghosh wola wypi rozpuszczaln ni t etiopsk gst brej). W kadym razie ceni mussoliniego bardziej za gorc wod na kpiel ni za kaw. Kiedy Almaz posza chwiejnym krokiem do azienki, dwigajc parujcy sagan, Ghosh nakry gow kocem. - Skra jak banian! - mrukna po amharsku. Posugiwaa si tylko jzykiem amharskim, chocia Ghosh podejrzewa, e rozumiaa po angielsku wicej, ni si wydawao. Wylawszy zawarto kocioka do wanny, Almaz dokoczya: - Musi by schorowany, skoro codziennie chce si my. Co za pech, e getta nie ma skry jak habesha. Byby czysty i nie musiaby si tak szorowa. Almaz z pewnoci zdya rano odwiedzi koci. Kiedy Ghosh po raz pierwszy przyjecha do Etiopii i szed ulic Menelika, jaka kobieta po drugiej stronie zatrzymaa si i ukonia, a on pomacha jej w odpowiedzi rk. Dopiero pniej zorientowa si, e jej gest by skierowany do budynku kocioa, ktry wznosi si tu za nim. Przed kocioami przechodnie skaniali gowy, po trzykro caowali mury wityni i egnali si przed ruszeniem w dalsz drog. Jeli byli czyci, wolno im byo wej do rodka, w przeciwnym razie mogli tylko przyglda si witemu miejscu, stojc po drugiej stronie ulicy. Almaz bya wysok kobiet, miaa skr koloru dbu i twarz ksztatem przypominajc tarcz. Jej owalne oczy opaday, nadajc spojrzeniu zmysowy, kuszcy charakter. Kwadratowa szczka jakby przeczya komunikatowi wysyanemu przez oczy, co sprawiao, e Almaz moga liczy na pene podziwu spojrzenia. Miaa ksztatne, cho due donie, szerokie biodra i tak wystajce poladki, e tworzyy co w rodzaju pki, na ktrej, jak sdzi Ghosh, daoby si postawi i utrzyma filiank na spodku. Kiedy Almaz przybya do Missing, skrcajc si w blach porodowych, miaa dwadziecia sze lat i bya w dziewitym miesicu ciy. Rozpieraa j duma, poniewa wszystko wskazywao na to, e akurat to dziecko donosi w przeciwiestwie

do pozostaych, ktre nie doczekay terminu porodu. Podczas jej wizyt w przychodni pielgniarki studentki dwukrotnie zapisay w karcie: FHSH (Fetal Heart Sounds Heard - odnotowano bicie serca podu). Mimo to w dzie domniemanego porodu Hema nic nie usyszaa. Poona zbadaa dziewczyn i stwierdzia, e dzieckiem" jest w rzeczywistoci gigantyczny miniak macicy, a FHSH byo niczym wicej jak tylko grzechotaniem w gowach praktykantek. Almaz zaprotestowaa przeciwko diagnozie Hemy. - Prosz spojrze - powiedziaa, wydobywajc na wierzch nabrzmia pier i wyciskajc z niej odrobin mleka. - Czy to moliwe, eby cycek tak robi, skoro nie ma dziecka do wykarmienia? Owszem, cycek by do tego zdolny, potrafi zreszt o wiele wicej, jeli tylko jego wacicielka w to uwierzya. Dopiero po trzech miesicach, podczas ktrych nie nastpi pord, i po przewietleniu, ktre nie wykazao obecnoci ani gwki dziecka, ani krgosupa, ani caej reszty, Almaz ostatecznie pogodzia si, e nie jest w ciy. Podczas operacji, na ktr w kocu przystaa, Hema musiaa usun zarwno miniak, jak i sam macic zniszczon przez guz. W rodzinnym miecie Almaz, Sabacie, wszyscy czekali na powrt matki z dzieckiem, ale dziewczyna postanowia nie wraca. Zostaa w Missing i staa si jedn z jego ludzi. Ghosh sysza, jak Almaz wraca, pobrzkujc filiank i spodkiem. Aromat kawy sprawi, e wystawi nos ze swego namiotu. - Co jeszcze? - zapytaa, bacznie mu si przygldajc. Tak, musz ci co powiedzie: opuszczam Missing. Naprawd, wyjedam! Nie mog pozwoli, eby Hema graa sobie na mnie jak na fisharmonii! Nie powiedzia tego, tylko potrzsn gow. Czu, e Almaz instynktownie rozumie, jak nieobecno Hemy odbija si na jego samopoczuciu. - Jezu Chryste, wybacz temu grzesznikowi, ktry pi ca noc - powiedziaa, nachylajc si, eby wyj spod ka Ghosha pust butelk po piwie. Aha! Almaz bya w nastroju do nawracania. Ghosh mia wraenie, jakby podsuchiwa prywatn rozmow kobiety z Bogiem. Rozdawanie Biblii wszystkim, tylko nie ksiom, byo doprawdy zym pomysem", pomyla. Sowo Boga z kadego czowieka czynio kaznodziej. - Niech bdzie bogosawiony w. Archanio Gabriel, w. Micha Archanio i wszyscy wici - kontynuowaa po amharsku, przekonana, e Ghosh nie rozumie ani

sowa. - Modliam si, eby mj pan sta si nowym czowiekiem, eby pewnego dnia porzuci swoje ycie dooriye, ale myliam si, moi przewielebni. Sowo dooriye przywrcio Ghoshowi mow. Oznaczao chama, rozpustnika, potpieca - poczu si dotknity. - Jakim prawem zwracasz si do mnie w ten sposb? - zapyta, chocia naprawd nie czu a takiej zoci, jaka wynikaaby z tonu jego gosu. Chcia jeszcze doda: Co ty, moja ona?", ale ugryz si w jzyk. Ze wstydem przypomnia sobie, e on i Almaz przez te wszystkie lata zbliyli si do siebie fizycznie dwukrotnie, przy czym za pierwszym i drugim razem Ghosh by pijany. Leaa z rozoonymi nogami, lekko uniesiona, i zrzdzia co, podczas gdy jej biodra same zapay wsplny rytm z jego ciaem. Ale potrafia gdera jeszcze lepiej, zwaszcza jeli chodzio o gorc wod i kaw. Doszed do wniosku, e narzekanie byo u Almaz rodkiem, za pomoc ktrego wyraaa zarwno przyjemno, jak i bl. Kiedy skoczyli, westchna, obcigna spdnic i zapytaa: Co jeszcze?". A potem zostawia go sam na sam z poczuciem winy. Kocha j za to, e nigdy nie wykorzystaa tego podwjnego upokorzenia przeciwko niemu. Zyskaa w ten sposb prawo naprzykrzania mu si i suszenia mu gowy z poraajc regularnoci. To by jej przywilej, lecz niech wici maj w opiece kogokolwiek innego, kto zwrciby si do Ghosha takim tonem. Almaz bronia jego, jego rzeczy, jego reputacji - mow, a gdyby zasza taka potrzeba, piciami. Czasem myla, e ma nad nim cakowit wadz. - Czemu mnie tak mczysz? - zapyta ju bez gniewu w gosie. Wiedzia, e nigdy nie znajdzie w sobie do odwagi, by podzieli si z ni wiadomoci o swoim wyjedzie. - Kto powiedzia, e mwiam do ciebie? - odpara Almaz. Kiedy wysza, zobaczy lece na spodeczku obok filianki z kaw dwie aspiryny. Serce mu zmiko. Po raz setny od chwili, gdy pojawiem si w Etiopii - pomyla Ghosh - moj jedyn pociech jest kobieta, cra tej ziemi". Ten kraj go zaskoczy. Chocia widzia zdjcia publikowane w National Geographic", zupenie nie by przygotowany na spotkanie z t grzyst krain spowit mg. Zimno, wysoko, dzikie re, strzeliste drzewa wszystko to skojarzyo mu si z Coonoorem, pooon w grach stacj kolejow w Indiach, ktr odwiedza jako may chopiec. Jego Wysoko cesarz Etiopii moe i wyrnia si zachowaniem i dostojestwem, ale Ghosh odkry, e poddani maj z

nim wiele cech wsplnych. Spiczaste, rzebione nosy i smtne oczy plasoway ich gdzie pomidzy Persami a Afrykanami: mieli krcone wosy tych drugich, ale janiejsz skr pierwszych. Cho z natury powcigliwi, przesadnie formalni i czsto ponurzy, atwo si irytowali i szybko stwierdzali, e prbuje si urazi ich dum. Jeli za chodzi o teorie spiskowe i najczarniejszy pesymizm, jaki mona sobie wyobrazi, to pod tym wzgldem Etiopczycy bez wtpienia monopolizowali wiatowy rynek. Lecz wystarczyo sign gbiej, poza te powierzchowne cechy, by odkry wyjtkowo inteligentny, czuy, gocinny i hojny lud. - Dzikuj ci, Almaz - zawoa. Udaa, e go nie syszy.

W azience, sikajc, Ghosh poczu piekcy bl tak uporczywy, e musia powstrzyma strumie moczu. - Jakbym jecha tykiem po brzytwie i uywa moich jaj jako hamulcw wymamrota przez zy. Jak to nazywali Francuzi? Chaudepisse, co wszake nawet w przyblieniu nie oddawao towarzyszcych dolegliwoci objaww. Czy to tajemnicze podranienie wynikao z nieuywania? A moe pochodzio od kamienia moczowego? Czy te, jak przypuszcza Ghosh, nastpio lekkie, endemiczne zapalenie kanalika transportujcego uryn? Penicylina nie pomagaa - przypado raz saba, raz si nasilaa. Ghosh powici si ustaleniu przyczyn schorzenia, spdza dugie godziny nad mikroskopem, ogldajc swj mocz, jak rwnie mocz innych osb skarcych si na podobne objawy, badajc prbki, jak gdyby by dawnym prorokiem wrcym z moczu. W nastpstwie swojego pierwszego etiopskiego romansu (wtedy jedyny raz nie uy prezerwatywy) musia uciec si do metody polowej si sprzymierzonych, czyli tak zwanej profilaktyki poekspozycyjnej, jak j nazywano w ksikach: umy mydem i sublimatem, potem zaaplikowa ma proteinow na cewk moczow i, mwic ogldnie, rozprowadzi j w caym przewodzie wewntrz fiuta. Zabieg przypomina jezuick pokut. Ghosh przypuszcza, e owa profilaktyka" bya po czci odpowiedzialna za pieczenie, ktre przychodzio falami, zwaszcza rano. Kto wie, ile jeszcze istniao takich pielgnowanych tradycj, kompletnie bezuytecznych metod? Pomyle o grubych milionach, jakie armie caego wiata wydaj na takie zestawy"; pomyle, e przed odkryciem drobnoustrojw przez Pasteura lekarze pojedynkowali si w sporze: zalety balsamu peruwiaskiego kontra olej smoowy na zakaenie

rany". Ignorancja miaa tak sam dynamik, jak wiedza, i szerzya si wprost proporcjonalnie. Mimo to kade kolejne pokolenie lekarzy wyobraao sobie, e ignorancja jest cech wycznie poprzedniej generacji. Nie ma jak osobiste dowiadczenie, ktre skania czowieka do zgbiania tajnikw jakiej specjalnoci. I tak te byo w przypadku Ghosha, ktry zosta de facto syfilologiem i wenerologiem, ostatni instancj w kwestii chorb wenerycznych. Od ambasad po paac cesarski, kady VIP z chorob W konsultowa si z Ghoshem. Niewykluczone, e hrabstwo Cook w Ameryce bdzie zainteresowane tym jego dowiadczeniem. Wykpa si, ubra i pokona samochodem dwiecie metrw dzielcych go od budynku ambulatorium. Rozejrza si w poszukiwaniu jednookiego Adama, ktry pod przewodnictwem Ghosha przeistoczy si w utalentowanego, sprawnego diagnostyka. Nie znalazszy go, uda si do W.W. Gonada, mczyzny o wielu tytuach - technika laboratoryjnego, technika banku krwi, modszego administratora - wszystkie je mona byo odczyta na plakietce z nazwiskiem przypitej do narzuconego na ramiona zbyt obszernego biaego fartucha. Jego pene imi i nazwisko brzmiao Wonde Wossen Gonafer, ale postanowi uproci je do W.W. Gonad po to, eby brzmiao jak u osoby pochodzcej z Zachodu. Ghosh i Matrona szybko wytknli mu dwuznaczno nowego nazwiska20, ale okazao si, e W.W. owiecenie wcale nie byo potrzebne. - Anglicy maj nazwiska w rodzaju mister Strong, tak? Mister Wright. Mister Head. Mister Carpenter. Mister Mason. Mister Moneypenny. Mister Rich. No to ja bd mister W.W. Gonad! By jednym z pierwszych Etiopczykw, jakich pozna Ghosh. Na pozr melancholik, W.W. by zarazem czowiekiem ambitnym i lubicym dobr zabaw. Urbanizacja i edukacja zrobiy z niego mczyzn powanego, przesadnie uprzejmego. Chodzi z przygitym karkiem, gotw w kadej chwili zoy uniony pokon. Rozmawia, wzdychajc jak kto, komu zamano serce. Alkohol albo pomaga mu pozby si odrobiny melancholii, albo j wzmacnia. Ghosh poprosi W.W. o zastrzyk z witaminy B12 Warto sprbowa - nawet placebo ma jakie dziaanie. Przygotowujc strzykawk, W.W. cmokn jzykiem.
20

Angielskie gonad to gonada, czyli gruczo pciowy produkujcy komrki rozrodcze.

- Doktorze Ghosh, musi pan pamita, eby zawsze stosowa rodki zapobiegawcze - powiedzia i momentalnie poczu si zaenowany, poniewa akurat on by ostatni osob, ktra powinna udziela tego typu porad. - Ale ja je stosuj. Poza tym pierwszym razem, nigdy nie odbyem stosunku bez gumki. Nie wierzysz mi? No wic dlatego nie rozumiem, skd si bierze to poranne pieczenie. A ty, szanowny panie, czemu nie uywasz prezerwatyw? Gonad nosi wkadki do butw, przez ktre porusza si jak stru, koyszc biodrami. Tapirowa sobie wosy, tak e wyglday jak wietlista szopa na czubku gowy (ktra pewnego dnia bdzie si nazywaa afro). Dwign z fotela swoje sto pidziesit pi centymetrw i powiedzia wyniole: - Jeli chciabym kocha si z gumow rkawiczk, nie musiabym si rusza ze szpitala.

Gdyby Ghosh wiedzia, e dokadnie w tym samym momencie siostra Mary Joseph Praise skrca si z blu w swojej kwaterze, przybiegby jej z pomoc i by moe ocaliby jej ycie. Ale wwczas nikt o tym nie wiedzia. Praktykantka jeszcze nie dotara do niej z wiadomoci, ale nawet gdy ju to zrobia, nie poinformowaa nikogo o chorobie siostry. Ghosh w towarzystwie siostry oddziaowej i praktykantek ruszy na leniwy obchd. Pokaza najnowszym praktykantkom wysypk bdc reakcj na sulfamidy i usun pyn puchlinowy z brzucha mczyzny chorego na marsko wtroby. Praca w ambulatorium zabraa mu wikszo dnia, z przerw na wykad o grulicy dla studentek pielgniarstwa. Zatracenie si w obowizkach pomogo mu zapomnie o Hemie, ktra powinna bya wrci przed dwoma dniami. Przychodzio mu do gowy tylko jedno wytumaczenie jej nieobecnoci, i to wytumaczenie go dobijao. Pnym popoudniem Ghosh wyjecha z Missing. Zaledwie kilka minut po zamieszaniu, ktre wywoa Thomas Stone, wynoszc siostr Mary Joseph Praise z kwater pielgniarek.

Ghosh zaparkowa w pobliu wzniosego Lwa Judy, najbardziej charakterystycznego punktu w okolicy stacji kolejowej. Kubistyczny lew, wyrzebiony w bloku szaroczarnego kamienia i noszcy na gowie kwadratow koron, przypomina

figur szachow. Szpary oczu poniej nisko osadzonych ukw brwiowych lustroway plac. Rzeba nadawaa tej czci miasta niemal awangardowy sznyt. Lekarz wkroczy w chromowany, lakierowany wiat Ferraro, gdzie strzyenie kosztowao dziesi razy wicej ni w zakadzie Jaia Hinda, hinduskiego fryzjera. Ale eleganckie zwierciadlane szyby u Ferraro i biao-czerwony supek przed zakadem byy odwieajce. Wyoone lustrami ciany, wieniec kinkietw, czerwonobrunatny, skrzany fotel zaopatrzony w wicej gaek i chromowanych przekadni ni st operacyjny w Missing - takie rzeczy to tylko u Wocha. Ferraro, olniewajcy w koszuli bez konierzyka, by wszdzie: za Ghoshem, by zsun mu z ramion marynark, obok niego, by zaprowadzi go na fotel, a potem przed nim, by narzuci mu fartuch. Ferraro zabawia klienta, paplajc po wosku, i nie miao specjalnie znaczenia, e Ghosh rozumia w tym jzyku zaledwie kilka sw, poniewa konwersacja penia funkcj ta muzycznego i nie wymagaa ze strony klienta adnej reakcji. Ghosh czu si swobodnie w towarzystwie starszego pana. Strze si modego lekarza i starego fryzjera", mwio przysowie, ale Ghosh uwaa, e obydwaj, zarwno on sam, jak i Ferraro, byli w dobrych rkach. Zanim Ferraro zosta fryzjerem w Addis Abebie, suy w wojsku w Erytrei. Gdyby tylko nie dzielia ich bariera jzykowa, Ghosh wypytaby go o niejedno. Z chci usyszaby co nieco o epidemii tyfusu plamistego z lat czterdziestych, kiedy to pewien genialny woski urzdnik postanowi spryska cae miasto azotoksem, za jednym zamachem pozbywajc si problemu wszy i tyfusu. Jakim cudem udawao si Wochom utrzymywa pod kontrol wskanik zachorowa na choroby W u swoich onierzy, ktrzy niewtpliwie nie ograniczali si przecie do szeciu rezydujcych w Asmarze Woszek penicych funkcj oficjalnych puttana garnizonu? Poczu nieodpart potrzeb zwierzenia si Ferraro, opowiedzenia mu, jak pka mu serce z zazdroci, jak powzi plan wyjazdu z kraju z powodu kobiety, ktra nie traktuje powanie jego mioci. Ferraro cicho cmokn jzykiem, jak gdyby intuicyjnie wyczuwajc sedno problemu; obnienie fotela do pozycji plecej stanowio pierwszy krok fryzjera na drodze prowadzcej do znalezienia dla tego problemu rozwizania. aden z mczyzn nie mg przypuszcza, e w tej samej chwili serce siostry Mary Joseph Praise przestaje bi. Ferraro delikatnie pooy gorcy rcznik na szyi Ghosha. Kiedy umieci gdzie trzeba wszystkie rczniki, odcinajc w ten sposb Ghosha od wiata zewntrznego,

taktownie zamilk. Ghosh usysza, jak fryzjer podchodzi na palcach do miejsca, w ktrym zostawi papierosa, a potem wypuszcza dym. Gdybym mg sobie pozwoli na sucego, wybrabym jego", pomyla Ghosh. Nikt nie mia wtpliwoci, e powoaniem Ferraro byo zosta fryzjerem. Mia doskonae wyczucie, a jego lnica ysina nie graa tu najmniejszej roli.

Ghosh wyszed z zakadu, roztaczajc wok siebie wo pynu po goleniu. Odjedajc, przyjrza si temu miejscu, jak gdyby odwiedza je po raz ostatni. Powid wzrokiem wzdu pncej si ostro w gr Churchill Road. Min zakad Jaia Hinda i jego spojrzenie spoczo na sygnalizacji wietlnej, w miejscu, gdzie aby wjecha na skrzyowanie, naleao najpierw opanowa subteln sztuk onglowania pedaem gazu i sprzga. Skrci w lewo i przejecha obok sklepu z przyprawami Vanilala i skadu tkanin Vartaniana, a zatrzyma si przed budynkiem poczty. Trdowata dziewczynka, ktra zaanektowaa sobie to rojce si od turystw terytorium, dosownie z dnia na dzie przedzierzgna si w kwitnc nastolatk. Jej zuchway biust wyranie rysowa si pod szamm; chrzstka jej nosa zapada si, tworzc siodo. Ghosh woy w jej wycignit, zakoczon szponami do jednobirrowy banknot. Odwrci si na dwik kastanietw. Spojrza na niego listiro, podnoszc wzrok znad skrzynki, w ktr wbity by gwd z nanizanymi na nakrtkami od butelek. Ghosh stan pod cian poczty razem z kilkoma innymi mczyznami, ktrzy palili lub czytali gazety, podczas gdy listiro uwijali si u ich stp jak w ukropie. Za to rwnie naleaoby obarczy odpowiedzialnoci Wochw", pomyla. Oto ludzie, ktrzy czyszcz sobie buty czciej, ni bior kpiel. Zaczo my. okcie listiro migay jak toki silnika. Na karku chopca, ktry zajmowa si jego butami, Ghosh zauway pasek biaej skry. Czyby piercie Wenus? Taki mody, a ju ma blizny po wyleczonej kile? Venereum insontium niewinnie nabyty" syfilis - o czym takim nadal wspominano w podrcznikach, ale Ghosh nie wierzy, aby to byo moliwe. Jego zdaniem nabycie kiy zawsze czyo si z kontaktem seksualnym - z pominiciem kiy wrodzonej, ktr matka zaraa nienarodzone jeszcze dziecko. Czasem widzia na ulicy piciolatkw naladujcych midzy sob stosunek, w dodatku robicych to cakiem niele.

Nage oberwanie chmury zmusio Ghosha do ucieczki do samochodu. Deszcz zmy warstw marazmu pokrywajcego Piazz niczym caun. Wczono latarnie, ktrych wiato odbijao si w chromowanych elementach przejedajcych aut. Woda oywia czerwie autobusw firmy Ambassa. Znajdujcy si na dachu trzypitrowego budynku Olivetti (w ktrym mieciy si rwnie biura Pan Am, Venezia Ristorante i Motilal Import-Exports) neonowy kufel piwa napeni si bursztynowym pynem i eksplodowa bia pian, po czym zgas i cykl zacz si od nowa. Dawniej, kiedy neon wieo zamontowano na budynku, okaza si prawdziw sensacj. Bosonodzy hodowcy pdzcy swoje owce do miasta na wito Meskel zatrzymywali si, eby popatrze na widowisko, a w tym czasie stado rozbiegao si, blokujc ruch uliczny.

W barze St. George's krople deszczu kapay z parasoli z logo Campari na patio. Bar by nabity obcokrajowcami i miejscowymi, ktrzy uznali, e panujca w nim atmosfera warta jest dyktowanych tu cen. Przeszklone drzwi nie wypuszczay ze rodka kombinacji zapachw: rurek cannolo, ciasteczek cantucci, czekoladowej cassata, mielonej kawy i perfum. Muzyka z gramofonu mieszaa si z gwarem rozmw, brzkiem filianek i spodkw, przenikliwym dwikiem krzese szorujcych po pododze i stukniciami szklanek odstawianych na stoliki z plastikowymi blatami. Ghosh usiad przy barze i niemal w tym samym momencie zobaczy w lustrze odbicie Helen - siedziaa przy stoliku w rogi sali. Bya krtkowidzem, wic zapewne nie zobaczya, jak wszed. Jej jasna skra, kontrastujc z kruczoczarnymi wosami, robia piorunujce wraenie. Kompletnie nie zwracaa uwagi na swojego towarzysza, ktrym by nie kto inny jak doktor Bachelli. Instynkt podpowiedzia Ghoshowi, e powinien czym prdzej opuci bar, ale poniewa stojcy obok niego barman cierpliwie czeka na zamwienie, postanowi zamwi piwo. - Mj Boe, Helen, jeste pikna - mrukn do siebie, wpatrujc si w jej odbicie. St. George's nie zatrudnia dziewczyn do towarzystwa, ale te nikt nie mia nic przeciwko zagldajcym tu kobietom z klas. Helen siedziaa z nog zaoon na nog. Ubrana bya w spdnic. Skra jej ud miaa kremowy odcie. Ghosh przypomnia sobie jej obfite poladki, dziki ktrym nie musiaa ka na krzeso dodatkowej poduszki. Pieprzyk na podbrdku dodawa jej szyku. Ale dlaczego te najpikniejsze dziewczyny pkrwi - killi, jak na nie mwiono, cho byo to w zasadzie uwaczajce okrelenie - zadzieray nosa i zawsze wyglday na znudzone?

Bachelli - jedwabna chusta zdawaa si wypywa z jego kremowej marynarki i bya przy tym idealnie dobrana do koloru krawata - wyglda tego wieczoru na znacznie wicej ni swoje pidziesit par lat. Starannie przystrzyony cienki wsik i swobodna poza z papierosem w doni irytoway Ghosha, poniewa widzia w nich odbicie wasnego specyficznego bezwadu, ktry tak dugo trzyma go w Afryce. Ghosh lubi Bachellego, bo chocia ten nie by wybitnym lekarzem, to zna swoje ograniczenia; regua ta nie miaa zastosowania do alkoholu. Tydzie wczeniej Ghosh ze zdumieniem ujrza Bachellego pijanego i piewajcego Giovinezze. Woch maszerowa przy tym defiladowym krokiem rodkiem ulicy w samym sercu Piazzy. Zbliaa si pnoc, wic Ghosh zatrzyma samochd i prbowa zaadowa nabuzowanego koleg do rodka. Bachelli zacz si szarpa i wrzeszcze o bitwie pod Adu, dopraszajc si tym samym zasuonych batw od miejscowej ludnoci. Bachelli zagubi si tamtej nocy we wspomnieniach dnia, w ktrym w 1934 roku w Neapolu wszed na pokad wojskowego transportowca. Znw by modym oficerem 230. legionu Narodowej Milicji Faszystowskiej wyruszajcym, by walczy w imi Il Duce, by zaj Abisyni, by wymaza wstyd klski w bitwie pod Adu poniesionej z rk cesarza Menelika w 1896 roku. Wwczas w Adui dziesi tysicy woskich onierzy - wspartych podobn liczb erytrejskich askarysw - wylao si ze swojej kolonii, chcc najecha i zaj Etiopi. Zostali pokonani przez bosonogich wojownikw cesarza Menelika uzbrojonych w dzidy i remingtony (sprzedane im przez znanego skdind Rimbauda). adna europejska armia w Afryce nie zostaa rozgromiona tak jak wtedy Wosi. Etiopia stana Wochom oci w gardle tak skutecznie, e nawet ci z nich, ktrzy nie mogli pamita katastrofy pod Adu, bo nie byo ich jeszcze na wiecie, dorastali w dzy zemsty. Ghosh nie rozumia tego, dopki sam nie przyjecha do Afryki. Nie wiedzia, e zwycistwo Menelika zainspirowao powstanie ruchu Powrt do Afryki21, ktrego autorem by Marcus Garvey, ani tego, e rozbudzio ono panafrykask wiadomo w Kenii, Sudanie i Kongu. Naleao zamieszka w Afryce, by zrozumie natur tych nastrojw. Wosi nigdy nie zapomnieli upokorzenia, wic po raz kolejny, jakie czterdzieci lat pniej, Mussolini prbowa pokaza, co potrafi; jego motto brzmiao: Qualsiasi mezzo! - zwyciy za wszelk cen. Etiopscy jedcy z mapimi grzywami,
Back to Africa, sigajca XIX wieku koncepcja powrotu na Czarny Ld Afrykanw mieszkajcych poza rodzimym kontynentem. Miaa istotny wpyw na filozofi rastafarian.
21

dzidami, skrzanymi tarczami i jednostrzaowymi strzelbami, przekonali si, e wrogiem jest chmura fosgenu, ktra ich udusia - do diaba z konwencj genewsk. Bachelli mia w tym swj udzia. Patrzc na czerwon od alkoholu i pychy twarz doktora, kiedy ten maszerowa chwiejnie rodkiem Piazzy, Ghosh stwierdzi, e w Woch nigdy nie czu wikszej dumy ni wtedy, gdy pokona Etiopczykw. Ghosh siedzia przy barze, starajc si nie rzuca w oczy. Przyglda si odbiciu pary w lustrze. Kiedy Ghosh pozna Helen, zakocha si w niej do szalestwa - na kilka dni. Za kadym razem, gdy j spotyka, mwia: Daj mi, prosz, troch pienidzy". Gdy pyta j, po co potrzebna jej gotwka, ona tylko mrugaa i wydymaa wargi, jak gdyby pytanie naleao do najgupszych na wiecie. Odpowiadaa zwykle: Moja matka umara" albo: Musz zrobi aborcj". Cokolwiek, co przyszo jej do gowy. Wikszo knajpianych panienek do towarzystwa miaa zote serca i prdzej czy pniej kada cakiem niele wychodzia za m, ale serce Helen wykonano z poledniejszego kruszcu. Biedny Bachelli by zadurzony w Helen po uszy, i to od lat, chocia mia swoj erytrejsk konkubin. Dawa Helen pienidze. Akceptowa jej egoizm, wrcz oczekiwa go od niej. Nazywa j swoj donna delinquente, dajc za dowd jej pieprzyk. Ghosh chcia czasem zapyta Bachellego, czy naprawd uwierzy w to, co Lombroso napisa w swojej odraajcej ksice Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka. Badania" Lombroso nad prostytutkami i kobietami przestpczyniami ujawniy cechy charakterystyczne degeneracji", rzeczy w rodzaju prymitywnego" owosienia onowego, atawistycznych" rysw twarzy i nadmiaru pieprzykw. Pseudonauka, kompletne brednie. Ghosh, nie dokoczywszy piwa, zsun si ze stoka, poniewa raptem perspektywa rozmowy z Bachellim lub jego towarzyszk wydaa mu si tego wieczoru nie do przyjcia.

Avakianowie zamknli swj sklep z butlami z gazem, a gdy niedugo potem zgasy wiata Piazzy, wraz z nimi rozpyna si ulotna iluzja Rzymu. Zapanowaa ciemno. Droga wia si wzdu dugiego, ponurego, kojarzcego si z fortec kamiennego muru, ktry wspina si na wzgrze. Saba Dereja - Siedemdziesit Stopni - prowadzcy do ronda przy Sidist Kilo skrt dla pieszych, stanowi zaledwie szczelin w omszaych kamieniach. Schody byy do tego stopnia zniszczone, e bardziej

przypominay pochylni ni stopnie, a pokonanie ich podczas deszczu stanowio nie lada wyzwanie. Ghosh min ormiaski koci, potem okry Arat Kilo - kolejny wzniesiony porodku ronda pomnik wojenny - przeszed obok katedry witej Trjcy z gotyckimi wieami i kopuami i dotar do budynku Parlamentu, przy ktrego budowie wzorowano si na Paacu Westminsterskim. Za Starym Paacem, poniewa nadal nie czu si gotw na powrt do domu, Ghosh skrci w Casa Inces, dzielnic willow. Nie by w nastroju na Ibis ani aden z duych barw Piazzy zatrudniajcych po trzydzieci hostess. Zobaczy przed sob prosty, wzniesiony z pustakw budynek, w ktrym zadomowiy si a cztery rne bary. W caej Addis Abebie byy dosownie setki takich miejsc. Dwie pary drzwi lniy mikkim neonowym blaskiem. Nad otwartym rynsztokiem przerzucono kadk. Ghosh wybra drzwi po prawej. Wszed do rodka, odgarniajc zason z paciorkw. Bar, jak przypuszcza, by jednoosobowym przedsibiorstwem. Jarzeniwk pomalowano na pomaraczowo, tworzc atmosfer jak z ona matki, podkrelon zapachem kadzida dolatujcego z piecyka na wgiel drzewny. Przy krtkiej drewnianej ladzie penicej funkcj baru stay dwa wycieane stoki. Butelki ustawione na pce za barem robiy wraenie: Pinch, Johnny Walker, Bombay Sapphire - nawet jeli tak naprawd wypenia je domowej roboty ted. Jego Wysoko cesarz Hajle Syllasje I w mundurze Gwardii Cesarskiej spoglda z plakatu zawieszonego na cianie. Dugonoga panna w kostiumie kpielowym umiechaa si do Jego Wysokoci z kalendarza Michelina. Ograniczon przestrze, jaka pozostaa w lokalu po zainstalowaniu w nim baru, przeznaczono na stolik i dwa krzesa. Siedziaa przy nim barmanka z klientem, ktry trzyma j za rk. Mczynie wyranie zaleao, by zatrzyma jej uwag. Kiedy Ghosh doszed do wniosku, e nie ma sensu tu zostawa, barmanka wyswobodzia do z ucisku klienta, odsuna krzeso, wstaa i ukonia si. Nosia buty na wysokich obcasach, by mc chwali si zgrabnymi ydkami. Paznokcie u ng miaa pomalowane na jaki ciemny kolor. Bardzo adne", pomyla Ghosh. Jej umiech sprawia wraenie szczerego i sugerowa osob przyjemniejsz ni Helen. Mczyzna wsta z obraon min, przecisn si obok Ghosha i wyszed bez sowa. Kraina mlekiem i miodem pynca - pomyla Ghosh. - Mlekiem, miodem i mioci do mamony".

Barmanka i Ghosh wymienili grzecznociowe Jak si masz" i Mam si dobrze", i liczne ukony, najpierw gbokie, potem coraz pytsze, a skoczyo si na skiniciu gow. Ghosh usiad na stoku barowym, a kobieta stana za lad. Miaa prawdopodobnie nie wicej ni dwadziecia lat, ale szeroko jej bioder i wydatno piersi wskazyway, e bya matk przynajmniej jednego dziecka. - Min the tetaleh? - zapytaa, pokazujc na usta, w razie gdyby przybysz nie rozumia po amharsku. - Gboko auj, e sposzyem twojego wielbiciela. Gdybym wiedzia, e kto jest tutaj i tak bardzo mu na tobie zaley, nigdy w yciu nie przerwabym wam schadzki. Zaskoczona, gwatownie nabraa powietrza. - On? Chcia pi jedno piwo do biaego rana, a mnie nie chcia postawi. On jest z Tigre. Twj amharski jest lepszy ni jego - wyrzucia z siebie, zadowolona, e nie czeka j noc posugiwania si jzykiem migowym. Jej zwiewna biaa baweniana spdniczka koczya si tu poniej kolan. Kolorowy wzorek na rbku pasowa do lamwki bluzki i falban szammy narzuconej na ramiona. Wzorem zachodnich kobiet najpierw wyprostowaa sobie wosy, a potem zrobia trwa. Przypominajcy konierzyk tatua - uoone blisko siebie pofalowane linie - sprawia, e jej szyja wygldaa na dusz ni w rzeczywistoci. adne oczy", pomyla Ghosh. Miaa na imi Turunesh, ale postanowi nazywa j tak, jak mia w zwyczaju mwi na wszystkie kobiety w Addis Abebie: Konjit, co znaczy pikna. - Poprosz o bogosawionego St. George'a. I sobie te we, prosz. Dzisiaj witujemy. Ukonia si w podzice. - Twoje urodziny? - Nie, Konjit, co lepszego. - Chcia powiedzie: Dzi jest dzie, gdy uwolniem si z wizw naoonych mi przez kobiet, ktra ptaa mnie przez ponad dziesi lat. Dzie, w ktrym postanowiem, e mj pobyt w Afryce dobiega koca, bo czeka na mnie Ameryka". - Dzi jest dzie, w ktrym ujrzaem najpikniejsz kobiet w caej Addis Abebie.

Miaa mocne, rwne zby. Kiedy si miaa, wida jej byo grne dzisa. Najwyraniej dobrze o tym wiedziaa, poniewa szybko zasonia usta doni. Na dwik jej radosnego miechu co w Ghoshu pko i po raz pierwszy od rana poczu si niemal normalnie. Kiedy przyby do Addis Abeby, popad w gbok depresj. Bra pod uwag natychmiastowy powrt do domu, bo okazao si, e zupenie le zrozumia zamiary Hemy, ktra posaa po niego do Indii. To, co w jego gowie miao by zwieczeniem dugotrwaych zalotw, ktre zaczy si, gdy jeszcze w Indiach razem odbywali sta, okazao si cakowicie wytworem jego wyobrani. Hema sdzia za, e po prostu wywiadcza Ghoshowi (i Missing) przysug. Ghosh zdusi w sobie upokorzenie i rozczarowanie. Przyjecha do Etiopii akurat w czasie duej pory deszczowej, co samo w sobie mogo by powodem, dla ktrego czowiek pragnby targn si na swoje ycie. Ocali go Ibis w Piazzy. Ghosh potrzebowa si napi. Jego uwag przycigno wejcie do baru udekorowane ukiem z koci soniowej przyozdobionym boonarodzeniowymi lampkami. Ze rodka dobiegaa muzyka wymieszana ze miechem kobiet. Wszedszy do Ibisa, stwierdzi, e chyba umar i powrci jako Nabuchodonozor. U boku kobiet z Ibisa - Lulu, Marty, Sary, Tsahai, Meskel, Sheby i Mebrat - w obszernym, zajmujcym dwa pitra i trzy osonite werandy barze i restauracji odnalaz rodzin. Dziewczyny powitay go jak dawno niewidzianego przyjaciela, przywracajc mu dobry humor i budzc w nim dowcipnisia, i zawsze chtnie z nim siadyway. Obfito damskich wdzikw dorwnywaa obfitoci opadw za oknem; odcieni skry - od kawy z mlekiem do najczarniejszego wgla - byo do wyboru, do koloru. Nieliczne w Ibisie kobiety mieszanej krwi miay bia lub oliwkow karnacj, a do tego niebiesko-brzowe, a nawet zielone oczy. Mieszanie odmian zwykle skutkowao egzotycznym, piknym owocem, ktry wszake mia nieprzewidywalny i czsto gorzki misz. Najwaniejsz jednak zalet kobiet z Addis Abeby bya ich ulego, ich dostpno. Przez wiele miesicy po przyjedzie do stolicy Etiopii, dugo po odkryciu Ibisa i wielu innych podobnych mu barw, Ghosh y w celibacie. Ironia losu polegaa na tym, e jedyna kobieta, ktrej pragn, ignorowaa jego umizgi, otacza si zatem kobietami, ktre nigdy nie odmawiay. Mia dwadziecia cztery lata i szcztkowe dowiadczenie w tych sprawach. W Indiach raz tylko znalaz si w sytuacji intymnej z mod nowicjuszk imieniem Virgin Magdalene Kumar. Wkrtce po tym, jak zakoczy si ich trzymiesiczny romans, mniszka wystpia z zakonu i wysza za m

za faceta, ktrego Ghosh zna (i wwczas zapewne zmienia nazwisko na po prostu Magdalene Kumar...). - Hema, jestem tylko czowiekiem - wymamrota, jak za kadym razem, gdy uwaa, e nie jest jej wierny. Wycign rk i uszczypn Konjit poniej ostatniego ebra. - O, moja droga, moe zamwimy jak kolacj? Musisz nabra troch ciaa. I energii na to, co bdziemy robili dzi w nocy. To bdzie, pozwl, e ci wyznam, mj pierwszy, ale to zupenie pierwszy raz. Gdyby bya starsza (a wiele jednoosobowych barw prowadziy starsze kobiety, ktre, przepracowawszy swoje w znamienitszych lokalach w rodzaju Ibisa, za uciuane pienidze otwieray wasn knajp), uyby innego tonu, mniej bezporedniego, bardziej uprzejmego, rzuciby jaki delikatny komplement. Ale w przypadku tej dziewczyny wystarczyo zastosowa taktyk na niegrzecznego uczniaka". Kiedy pogaskaa go po gowie, Ghosh zamrucza z rozkoszy. W radiu cicho brzcza krar, mielc zbudowany z szeciu dwikw riff oparty na pentatonice, skali wsplnej bodaj kademu rodzajowi etiopskiej muzyki, niewane, szybkiej lub wolnej. Ghosh rozpozna bardzo popularn piosenk. Nazywaa si Tizita. Tizita - nie istnieje jedno-sowny odpowiednik tego okrelenia w innych jzykach; znaczyo to wspomnienie zabarwione alem". A czy istnieje jakiekolwiek inne?", zastanowi si Ghosh. - Masz pikn skr. Jeste banya? - zapytaa. - Owszem, moja droga, rzeczywicie jestem Hindusem. A poniewa nie ma we mnie niczego rwnie piknego jak moja skra, jestem ci wdziczny za te sowa. - Nie, nie, czemu tak mwisz? Przysigam na wszystkich witych, e chciaabym mie takie wosy jak ty. Nie mog si nadziwi twojemu amharskiemu. Jeste pewien, e twoja matka nie jest habesha? - Pochlebiasz mi - odpar. Ghosh nauczy si troch amharskiego w szpitalu, ale dopiero dziki takim pogaduszkom jak ta zdoby pynno w posugiwaniu si jzykiem. Mia swoj teori, e amharski w ku i amharski przy ku niewiele si od siebie rni: Po si, prosz", Zdejmij koszul", Otwrz usta", We gboki oddech"... Jzyk mioci jest tosamy z jzykiem medycyny. - Tak naprawd, to znam tylko amharski mioci. Gdyby wysaa mnie po owek, nie wiedziabym, jak go kupi, bo zabrakoby mi sw.

Znowu si rozemiaa i znowu sprbowaa zasoni usta doni, ale tym razem Ghosh zapa j za rk, wic tylko opucia warg na grny rzd zbw, eby ukry dzisa - by to gest, ktry Ghosh uzna za kuszcy i wzruszajcy. - Ale czemu chowasz umiech?... No prosz. Teraz jest piknie! Duo, duo pniej udali si do pokoju na zapleczu. Ghosh zamkn oczy i udawa - jak zwykle - e dziewczyna jest Hem. Pen zapau Hem.

Kiedy wyoni si z baru, mga wisiaa kilka centymetrw nad ziemi, otulajc wiat pogrzebow cisz i przynoszc mu chd. Wysika si pod murkiem. Nagle zamiaa si hiena - nie by pewien, czy z jego czynu, czy z instrumentu, ktrym si posuy. Odwrci si na picie i zobaczy wicce w mroku, cakiem niedaleko, pomidzy drzewami rosncymi tu za pierwszym rzdem domostw, wilcze lepia. Puci si biegiem, prbujc jednoczenie zapi rozporek, dopad auta, otworzy drzwi i wskoczy do rodka. Szybko wczy silnik i ruszy. Sikajcy czowiek ma o wiele wicej zmartwie ni tylko hieny. Shifta, eba, madjimtmachi i zastpy innego rodzaju rabusiw stanowiy po pnocy realne zagroenie, nawet w centrum miasta i w pobliu brukowanych drg. Niedawno, bo zaledwie miesic wczeniej, dwch mczyzn obrabowao i zgwacio Angielk, po czym obcio jej jzyk, sdzc, e brak tego narzdu powstrzyma j przed zoeniem doniesienia. Inna ofiara stracia jaja do typowa praktyka - poniewa napastnicy uwaali, e mczyzna nie bdzie mia do odwagi, by szuka na nich zemsty. A to tylko ci, ktrzy mieli szczcie i przeyli. Innych po prostu znajdowano martwych.

Dziwne - kiedy wrci, bramy Missing byy otwarte. Ghosh podjecha przed swj domek i skierowa samochd pod wiat. Gdy wiato reflektorw pado na kamienny mur, Ghosh z caej siy wcisn hamulec, przeraony tym, co ujrza: upiorn, bia posta, ktra wstaa z kucek tu przed mask auta. wiato w jej oczach odbijao si czerwieni, nadajc jej niepokojcy wygld jak u hieny. Ale to nie hiena staa pod cian, lecz paczca, osamotniona Almaz, ktra najwyraniej czekaa na jego powrt. - Hema, Hema, co ty zrobia - mrukn pod nosem, przekonany, e zici si jego najgorszy koszmar i Hema wrcia z Indii zamna. Bo niby z jakiej innej przyczyny Almaz miaaby czeka na niego do pna? Przecie cay szpital wiedzia, co

Ghosh czuje do Hemy, a jedyn osob, ktra zdawaa si by tego niewiadoma, bya sama Hema. Upiorna posta podbiega do auta od strony pasaera, otworzya drzwi i wskoczya do rodka. Ukoniwszy si, powiedziaa - unikajc jego wzroku - najbardziej oficjalnym tonem, na jaki byo j sta: - Z przykroci przynosz panu doktorowi ze wieci. - Chodzi o Hem, prawda? - O Hem? Nie. Chodzi o siostr Mary Joseph Praise. - O siostr? Co si z ni stao? - Odesza do Pana, niech Bg bogosawi jej dusz. - e co? - Panie dopom nam, bo ona nie yje. - kanie Almaz przeszo w szloch. Umara, rodzc blinita. Doktor Hema przyjechaa, ale nie udao jej si ocali siostry. Doktor Hema uratowaa blinita. Ghosh przesta jej sucha, gdy powiedziaa o mierci siostry Mary Joseph Praise. Kaza jej powtrzy, a potem jeszcze raz, ale za kadym razem wiadomo sprowadzaa si do jednego: siostra nie yje. A potem co o bliniakach. - A teraz nie moemy znale doktora Stone'a - powiedziaa w kocu Almaz. Znikn. Musimy go znale. Matrona mwi, e musimy. - Dlaczego? - zdoa bkn Ghosh, gdy ju odzyska mow. Jak tylko zada to pytanie, sam sobie na nie odpowiedzia: razem ze Stone'em byli jedynymi lekarzami mczyznami w Missing. Ghosh zna Stone'a na tyle dobrze, na ile dao si go pozna - no tak, siostra Mary Joseph Praise poznaa go lepiej. - Dlaczego? Bo on najbardziej cierpi - powiedziaa Almaz. - Tak mwi Matrona. Musimy go znale, zanim zrobi co gupiego. Chyba troch na to za pno", pomyla Ghosh.

Rozdzia 12

Skrawek ziemi
Nastpnego dnia po narodzinach bliniakw i mierci siostry Mary Joseph Praise Matrona Hirst przysza do swojego biura bardzo wczenie rano, jak gdyby nic si nie stao. Spaa tylko par godzin. Ona i Ghosh jedzili do pna w nocy po miecie, polujc na Thomasa Stone'a. Suca Stone'a, Rosina, czuwaa w jego kwaterze, w razie gdyby wrci, ale si nie pojawi. Matrona odsuna od siebie stos lecych na biurku dokumentw. Wygldajc przez okno, zobaczya sznurek pacjentw przed drzwiami ambulatorium, a waciwie widziaa niewiele wicej poza wianuszkiem kolorowych parasolek. Ludzie tutaj wierzyli, e soce pogarsza przebieg choroby, wic parasoli byo dokadnie tyle, ilu pacjentw. Matrona podniosa suchawk telefonu. - Adam? - powiedziaa, gdy po drugiej stronie odezwa si gos laboranta odpowiedzialnego za przygotowywanie lekw. - Popro Gebrew, eby zamkn bram. Niech odele pacjentw do rosyjskiego szpitala. - Jej amharski, cho obciony wyranym akcentem, by coraz lepszy. - Aha, Adam, zajmij si najlepiej jak potrafisz tymi, ktrzy ju s w ambulatorium. Poprosz pielgniarki, eby zrobiy obchd. Trzeba jeszcze powiadomi praktykantki, e zajcia z pielgniarstwa s odwoane. Dziki Bogu za Adama", pomylaa Matrona. Chopak zakoczy edukacj na trzeciej klasie, co za wstyd, przecie z powodzeniem mg zosta lekarzem. Nie tylko w lot opanowa sztuk przygotowywania pitnastu mikstur, maci i zwizkw chemicznych, jakie w Missing wydawano pacjentom, ale odznacza si ponadto doskonaym zmysem klinicznym. Swoim jedynym zdrowym okiem (drugie mia mlecznobiae, co byo nastpstwem jakiej infekcji w dziecistwie) umia wypatrzy ciko chore osoby pord tumw, ktre pielgrzymoway do ambulatorium, ciskajc w rku niebieskozielone firmowe buteleczki Missing ze specjaln podziak na dawki, by napeni je lekami. Godnym ubolewania faktem byo to, e osoby odwiedzajce ambulatorium najczciej skaryy si na Rasehn... libehn... hodehn, czyli dosownie: Moja gowa... moje serce... mj brzuch", dotykajc jednoczenie bolcej czci ciaa. Ghosh nazywa to syndromem RLH. Cierpicymi na RLH byy przewanie mode

kobiety lub starsi ludzie obydwu pci. Jeli udawao si ich przycisn, eby powiedzieli co wicej o swojej dolegliwoci, mwili, e krci im si w gowie (rasehn yazoregnal), e ich pali (yakatelegnal), e maj zmczone serce (lib dekam) albo e maj skurcze w brzuchu (hod kurteth), ale o tych objawach wspominano niechtnie i niejako przy okazji, bo przecie rasehn-libehn-hodehn powinno wystarczy kademu lekarzowi z prawdziwego zdarzenia. Cay rok zabrao Matronie zrozumienie, e w Etiopii w ten sposb wyraa si stres, niepokj, konflikty domowe i depresj - Ghosh doda, e eksperci nazywaj to zjawisko somatyzacj. Bl psychiczny rzutowa na czci ciaa, poniewa tradycja kulturowa warunkowaa taki sposb wyraania mentalnego cierpienia. Pacjentki niekoniecznie dostrzegay czno pomidzy zncajcym si nad nimi mem, wcibsk teciow, niedawn mierci dziecka a zawrotami gowy lub palpitacjami serca. Wszyscy wiedzieli przy tym, co powinno uleczy ich smutki: zastrzyk. Zgadzali si na mistura carminitiva, magnesium trisilicate, mikstur z pokrzyku wilczej jagody albo w ogle na cokolwiek, co przyszo lekarzowi do gowy, wane, e nic tak nie poprawiao ich samopoczucia jak marfey iga. Ghosh stanowczo si sprzeciwia podawaniu chorym na RLH zastrzykw z witaminy B, ale Matrona przekonaa go, e lepsze to, ni gdyby niezadowolony pacjent poszed do Merkato i kaza jakiemu szarlatanowi zrobi sobie zastrzyk podskrny niewyjaowion ig. Pomaraczowy zastrzyk z witaminy B by tani, a jego efekt natychmiastowy: pacjenci szczerzyli zby i zbiegali na d, podskakujc z radoci.

Zadzwoni telefon i cho raz Matrona bya mu za to wdziczna. W normalnych okolicznociach nie znosia dwiku dzwonka, poniewa zawsze kojarzy si jej z namolnym intruzem. Niewielka centrala telefoniczna Missing nadal stanowia dla niej nowo. Matrona nie zgodzia si co prawda na zainstalowanie linii w swojej prywatnej kwaterze, ale uznaa, e dobrze byoby mie telefon w kwaterach lekarzy oraz na oddziale nagych przypadkw. Nawet ten aparat, ktry sta w jej biurze, uwaaa za zbytek luksusu, ale tym razem zapaa suchawk, majc nadziej na wysuchanie dobrych wiadomoci - oby o doktorze Stonie. - Prosz si nie rozcza. Oddaj suchawk Jego Ekscelencji, panu ministrowi pira - oznajmi kobiecy gos.

Matrona usyszaa ciche postukiwania i wyobrazia sobie psa spacerujcego po drewnianej pododze paacu. Spojrzaa na stosik Biblii pod przeciwleg cian biura; byo ich tak wiele, e wyglday jak barykada wzniesiona z kamieni brukowych obcignitych sztuczn skr. Minister przej suchawk, zapyta o zdrowie Matrony, a potem powiedzia: - Jego Wysoko czuje si zasmucony wasz strat. Prosz przyj jego najszczersze kondolencje. - Matrona wyobrazia sobie ministra wstajcego i skadajcego ukon ze suchawk w rku. - Jego Wysoko osobicie poprosi mnie, bym wykona ten telefon. -To bardzo uprzejme, niezwykle uprzejme ze strony Jego Wysokoci, e myli o nas... w takiej chwili - odpara Matrona. To, e cesarz natychmiast wiedzia o wszystkim, co dziao si w imperium, stanowio klucz do jego potgi i zarazem tworzyo wok niego aur tajemniczoci. Matrona zastanawiaa si, jakim sposobem wieci dotary do paacu tak szybko. Kiedy doktor Thomas Stone w asycie siostry Mary Joseph Praise usun par nalecych do krlewskiej rodziny wyrostkw robaczkowych, a raz Hema wykonaa cesarskie cicie wnuczce dygnitarza, ktra nie zdyaby dotrze do kliniki w Szwajcarii. Od tamtych wydarze kilka czonki rodziny krlewskiej zwrcio si do Hemy z prob o pomoc przy porodzie. Jeli jest co, co paac moe uczyni dla szpitala, powiedzia minister, wystarczy, e Matrona poprosi. Minister nie zajkn si na temat okolicznoci mierci siostry Mary Joseph Praise ani te losw blinit. - A tak przy okazji, Matrono - powiedzia, a siostra przeoona nadstawia uszu, wyczuwajc, e za chwil wyjdzie na jaw prawdziwy powd rozmowy. - Jeli przypadkiem zgosi si na leczenie do Missing pewien wojskowy... pewien starszy oficer, na operacj, za dzie lub dwa, cesarz bdzie wdziczny za informacj. Prosz wtedy zadzwoni do mnie osobicie. - Poda jej swj numer telefonu. - Co to za oficer? Uznaa, e cisza oznacza, i minister zastanawia si nad odpowiedzi. - Oficer Gwardii Cesarskiej. Oficer, ktry, ujm to tak, nie ma potrzeby przebywa w Missing.

- Na operacj, mwi pan? Ale nie, przecie zamknlimy szpital. Nie mamy chirurga, panie ministrze. Doktor Thomas Stone jest... niedysponowany. Oni dwoje, rozumie pan, stanowili zesp... - Dzikuj, Matrono. Prosz da nam zna. Odoywszy suchawk, zastanowia si nad przebiegiem rozmowy. Cesarz Hajle Syllasje zbudowa potne, nowoczesne wojsko skadajce si z si ldowych, morskich, powietrznych oraz Gwardii Cesarskiej. Gwardia bya formacj rwnie liczn jak pozostae, odpowiednikiem angielskiej Gwardii Krlewskiej strzegcej paacu Buckingham. Ale podobnie jak jej wyspiarska siostra, Gwardia Cesarska nie penia wycznie funkcji reprezentacyjnej, poniewa suyli w niej zawodowi onierze - ich wyszkolenie bojowe, struktura formacji nie rniy si od pozostaych elementw si zbrojnych. Dobrze zapowiadajcych si kadetw z rnych rodzajw jednostek wysyano do Sandhurst, West Point lub Puny22. Pobyt za granic wydatnie poszerza wiadomo spoeczn wybracw, cesarz obawia si wic zamachu stanu w wykonaniu modych oficerw. Posiadanie drugiej lub trzeciej co do wielkoci regularnej armii na kontynencie byo powodem do dumy, ale zarazem istotnym zagroeniem dla monarchii. Cesarz zatem celowo podsyca konkurencj midzy czterema rodzajami etiopskich si zbrojnych, utrzymywa sztaby poszczeglnych formacji w oddaleniu jeden od drugiego i przenosi generaw, ktrzy z czasem zbyt roli w si. Matrona wyczuwaa kolejn intryg - po c innego minister pira dzwoniby do niej osobicie? Minister nie zdaje sobie sprawy, co dla Missing oznacza brak chirurga", pomylaa Matrona. Przed przybyciem Thomasa Stone'a szpital zajmowa si intern i - dziki Ghoshowi - pacjentami wymagajcymi opieki pediatrycznej, a take dawa sobie rad ze skomplikowanymi przypadkami bdcymi w gestii poonika i ginekologa - to zasuga Hemy. Na przestrzeni lat wielu lekarzy przychodzio i odchodzio, a niektrzy spord nich nawet potrafili operowa. Jednake w Missing nigdy wczeniej nie byo wykwalifikowanego, kompetentnego chirurga pokroju Stone'a. Dopiero dziki niemu w Missing mona byo leczy skomplikowane zamania, usuwa wole i inne guzy, przeprowadza przeszczepy skry przy oparzeniach, operowa uwinit przepuklin, wycina powikszon prostat albo amputowa piersi zaatakowane przez raka, wierci dziur w czaszce w celu usunicia skrzepu uciskajcego mzg. Obecno
22

Akademie wojskowe: brytyjska, amerykaska i indyjska.

Stone'a (z asystentk Mary Joseph Praise u boku) podniosa poziom usug Missing. Jego brak wszystko zmieni.

Kilka minut pniej telefon zadzwoni ponownie. Tym razem dwik dzwonka nie wry nic dobrego. Matrona ostronie podniosa suchawk i przyoya j do ucha. Boe, prosz, niech Stone bdzie ywy. - Halo? Mwi Eli Harris. Ze zgromadzenia baptystw w Houston... Halo? Jak na poczenie z Ameryk, jako dwiku bya wrcz doskonaa. Matrona bya tak zaskoczona, e zapomniaa odpowiedzie rozmwcy. - Halo? - powtrzy gos. - Tak? - odpara szorstko Matrona. - Dzwoni z hotelu Ghion w Addis Abebie. Czy mog rozmawia z Matron Hirst? Odsuna suchawk od ucha, zasaniajc doni mikrofon. Spanikowaa. Nie wiedziaa, co ma zrobi. Wielkie nieba, co tu robi Harris? Przywyka do rozmawiania z darczycami i organizacjami charytatywnymi za porednictwem listw. Musiaa szybko zebra myli, ale umys odmawia jej posuszestwa. W kocu zabraa do z mikrofonu i przyoya suchawk z powrotem do ucha. - Przeka jej informacj, e pan dzwoni, panie Harris. Zadzwoni do pana... - Czy mog wiedzie, z kim rozmawiam? - Widzi pan, umar nam pracownik, wic moe min par dni, zanim Matrona do pana oddzwoni. - Harris zacz co mwi, ale Matrona przerwaa poczenie. Potem zdja suchawk z wideek, wpatrujc si w ni wzrokiem, ktry mwi: No, sprbuj". Baptyci z Houston byli ostatnimi czasy najlepszymi i najbardziej regularnymi sponsorami Missing. Raz w tygodniu Matrona wysyaa odrczne listy do zgromadze wiernych w Ameryce i Europie. Prosia w nich, eby adresat, jeli sam nie moe pomc szpitalowi, przesa list z prob dalej. Kiedy w odpowiedzi otrzymywaa wiadomo wyraajc zainteresowanie, natychmiast wysyaa nadawcy podrcznik Thomasa Stone'a Skuteczny chirurg: krtki kurs operowania w tropikach. Cho paczka swoje kosztowaa, opacaa si bardziej ni jakikolwiek folder o szpitalu. Okazao si, e ofiarodawcw zawsze chorobliwie - mona by pomyle: lubienie -

interesoway uszkodzenia ludzkiego ciaa, a zdjcia i rysunki (autorstwa siostry Mary Joseph Praise) zamieszczone w ksice zaspokajay ich potrzeby. Rozdziaowi na temat zapalenia wyrostka robaczkowego towarzyszya ilustracja przedstawiajca osobliwe stworzenie ze wiskim ryjem, psi sierci i malutkimi oczkami krtkowidza. Matrona zawsze umieszczaa w tym miejscu swj list jako rodzaj zakadki. Z legendy mona byo wyczyta: Wombat jest kopicym nory, prowadzcym nocny tryb ycia torbaczem spotykanym wycznie w Australii, a jedynym powodem, dla ktrego w ogle o nim wspominam, jest pewna wyrniajca go podejrzana cecha. Ot czy go z ludmi i mapami czekoksztatnymi posiadanie wyrostka". Ksika, skuteczniej ni wymiana listw, zdobya dla Missing poparcie houstoskich baptystw. P godziny pniej przyszed Ghosh, krcc gow. - Pojechaem do ambasady brytyjskiej. Jedziem po caym miecie. Byem u niego w domu. Rosina cay czas tam siedzi i nikogo nie widziaa. Przeszukaem teren Missing... - Przejedmy si - powiedziaa Matrona. Jadc w d ku bramie szpitala, zobaczyli nagle takswk zmierzajc w przeciwn stron. Siedzia w niej biay mczyzna. - To pewnie Eli Harris - stwierdzia Matrona, kurczc si na siedzeniu pasaera ze skwapliwoci, ktra zaskoczya Ghosha. Opowiedziaa mu o telefonie Harrisa. Jeli dobrze pamitam, namwiam Harrisa na sfinansowanie projektu, ktry by twoim pomysem, czyli obejmujc cae miasto kampani spoeczn przeciwko rzeczce i kile. Harris przyjecha sprawdzi, jak nam idzie. Ghosh prawie zjecha z drogi. - Ale Matrono, przecie nie prowadzimy takiego projektu! - Jasne, e nie - westchna. Ghosh nigdy nie wyglda najlepiej z rana, nawet po wziciu kpieli i ogoleniu si, a dzi nie mia czasu ani na jedno, ani na drugie. Ciemna szczecina pokrywaa jego szyj, okalaa usta i sigaa niemal po nabiege krwi oczy. - Dokd jedziemy? - zapyta. - Do Gulele. Musimy zaatwi pogrzeb. Droga upyna im w ciszy. *

Cmentarz Gulele znajdowa si na peryferiach miasta. Droga przecinaa las, w ktrym z powodu baldachimu ze zwieszajcych si gazi drzew panowa wieczny pmrok. Zza splecionych konarw wyaniaa si niespodziewanie zowroga, osadzona w wapiennym murze brama z kutego elaza. Za ni wysypana wirem droga prowadzia na rozlegy teren gsto poronity eukaliptusami i sosnami. Nigdzie w Addis Abebie nie rosy wysze drzewa ni w Gulele. Matrona i Ghosh szli, lawirujc pomidzy grobami. Pod ich stopami chrzci gruby dywan lici i gazek. Nie dochodziy tutaj adne odgosy miasta i nie sycha byo gwaru rozmw - cmentarz ton w ciszy lasu i mierci. Lekka mawka najpierw zmoczya licie i gazie, a potem przemienia si w grube krople, ktre kapay na gow i ramiona siostry przeoonej i Ghosha. Matrona czua si jak intruz. Zatrzymaa si przy grobie nie wikszym ni Biblia, z ktrej ksidz czyta przy otarzu. - Ghosh, patrz, dziecko - powiedziaa, pragnc usysze gos ywego czowieka, nawet jeli miao to oznacza mwienie do siebie samej. - Sdzc po nazwisku, ormiaskie. Boe, umaro w zeszym roku. - Kwiaty przy kamieniu nagrobnym byy wiee. Matrona odmwia pod nosem Zdrowa Mario. Nieco dalej znajdoway si groby modych woskich onierzy: NATO A ROMA lub NATO A NAPOLI, mwiy, lecz niezalenie od miejsca narodzin, wszyscy oni DECEDUTO AD ADDIS ABABA. Oczy Matrony zaszy mg, gdy pomylaa o chopcach, ktrzy umarli tak daleko od domu. Przed oczami stana jej posta Johna Melly'ego, w wyobrani usyszaa hymn Bunyana - utwr, ktry zabrzmia na jego pogrzebie. Czasem bywao, e pie sama do niej wracaa, a sowa cisny si nieproszone na usta. Odwrcia si do Ghosha. - Wiesz, e kiedy byam zakochana? Ghosh, ktry wyglda na wystarczajco zatroskanego, zamar. - To znaczy... w mczynie? - odezwa si w kocu, odzyskawszy mow. - Oczywicie, e w mczynie! - Pocigna nosem. Ghosh milcza przez dusz chwil, a potem powiedzia: - Uwaamy, e wiemy wszystko, co naley wiedzie, o naszych kolegach, ale jak mao w rzeczywistoci o nich wiemy.

- Ja chyba nie wiedziaam, e kocham Melly'ego, dopki nie znalaz si na ou mierci. Byam moda. Pokocha umierajcego mczyzn to najprostsza rzecz pod socem. - A czy on kocha ciebie? - Sdz, e tak. Bo widzisz, umar, prbujc mnie uratowa. - Oczy zaszkliy jej si zami. - To byo w 1935 roku. Wanie przyjechaam do Etiopii. Nie mogam sobie wybra gorszej chwili. Cesarz uciek z paacu, bo Wosi mieli lada moment wkroczy do stolicy. Szabrownicy ruszyli w miasto, grabic i gwacc. John Melley zarekwirowa poselstwu brytyjskiemu ciarwk, eby mnie stamtd wywie. Bo wiesz, zgosiam si na ochotnika do szpitala, ktry pniej mia sta si naszym szpitalem Missing. John zatrzyma si, eby pomc rannemu czowiekowi lecemu na ulicy, a oni go postrzelili. Zupenie bez powodu. - Przeszed j dreszcz. - Opiekowaam si nim przez dziesi dni. Potem umar. Pewnego dnia opowiem ci o tym wicej. - Nie udao jej si opanowa uczu. Usiada, schowaa twarz w doniach i zacza paka. - Wszystko w porzdku, Ghosh. Daj mi chwil, prosz. Opakiwaa nie tyle odejcie Melly'ego, co upyw czasu. Matrona przybya do Addis Abeby z Anglii, majc serdecznie do uczenia w szkole zakonnej i prowadzenia szkolnej izby chorych. Przyja posad oferowan przez misj sudask: prac w Harerze w Etiopii. Kiedy przyjechaa do Addis Abeby, okazao si, e przydzia zmieniono ze wzgldu na najazd Wochw, wic Matrona samorzutnie postanowia doczy do obsady nieduego, porzuconego przez amerykaskich protestantw szpitala. W pierwszym roku pracy obserwowaa, jak onierze - niektrzy z nich dzi le na tym cmentarzu - i woscy cywile napywaj ze swej ojczyzny, by zaludni now koloni. Byli pord nich stolarze, kamieniarze, technicy. Zwyky wieniak, powiedzmy Florino, pokonawszy Kana Sueski, stawa si Don Florino. Kierowca karetki znajdowa w sobie powoanie do bycia lekarzem. Pod okupacj Matrona po prostu nadal wykonywaa swoje obowizki, tak samo jak hinduscy sklepikarze, ormiascy kupcy, greccy hotelarze i lewantyscy handlarze. Nadal bya na swoim stanowisku, gdy w 1941 roku szczcie opucio pastwa Osi, zarwno w pnocnej Afryce, jak i w Europie. Z balkonu hotelu Bella Napoli przygldaa si, jak Wingate paraduje ulicami miasta na czele armii brytyjskiej, eskortujc cesarza Hajle Syllasje wracajcego do ojczyzny po szeciu latach spdzonych na wygnaniu. Matrona nigdy osobicie nie spotkaa drobnego cesarza, ktry pono wydawa si zdumiony transformacj, jaka zasza w jego stolicy; patrzy tu i tam, prbujc ogarn

rozmaito kin, hoteli, sklepw, blask neonw, wielopitrowe budynki mieszkalne, brukowane aleje obsadzone drzewami... Matrona zwierzya si korespondentowi Reutersa, ktry sta tamtego dnia przy niej, e cesarz pewnie auje, e wrci z wygnania tak wczenie. Ku jej zmartwieniu, zacytowano j dosownie (na szczcie jako anonimow obserwatork") w niemal kadej zagranicznej gazecie. Umiechna si do siebie na to wspomnienie. Wstaa i wytara policzki. Ruszyli z Ghoshem dalej. Szli pomidzy grobami prowadzc w d zbocza ciek, by za chwil wdrowa kolejn, tyle e pod gr. - Nie - powiedziaa nagle Matrona. - Tak nie moe by. Nie potrafi sobie wyobrazi, ebymy mogli zostawi nasz umiowan crk w takim miejscu. Dopiero kiedy wyszli na polank zalan socem, poczua, e moe normalnie oddycha. - Ghosh, jeli pochowasz mnie w Gulele, nigdy ci tego nie wybacz owiadczya. Ghosh stwierdzi, e w takiej sytuacji milczenie bdzie najlepszym wyjciem. - My, chrzecijanie, wierzymy, e w dniu paruzji, wiesz, powtrnego przyjcia Pana, zmarli wstan z grobw. Ghosh wychowa si w wierze chrzecijaskiej, o czym Matrona chyba zawsze zapominaa. - Matrono, czy ty czasem wtpisz? Zauwaya, e mwi zachrypnitym gosem. Przymkn oczy. Znw musiaa sobie przypomnie, e nie jest jedyn, ktra nosi aob. - Zwtpienie jest kuzynem wiary, Ghosh. Aeby wierzy, musisz zawiesi swoj niewiar. Nasza ukochana siostra wierzya... Obawiam si, e w miejscu tak wilgotnym i przygnbiajcym jak Gulele nawet naszej siostrze trudno bdzie si podnie, gdy nadejdzie czas. - C zatem? Kremacja? Jeden z hinduskich fryzjerw suy rwnie jako pujari i zajmowa si kremacjami Hindusw zmarych w Addis Abebie. - Oczywicie, e nie! - Zastanawiaa si, czy Ghosh artuje, czy mwi powanie. - Pochwek. Wydaje mi si, e znam odpowiednie miejsce. *

Zaparkowali pod bungalowem Ghosha, wysiedli i poszli na tyy szpitala Missing. Kalistemon by tak obsypany czerwonymi kwiatami, e wyglda, jak gdyby pon. Granic dziaki wyznaczay akacje rozkadajce ku niebu paskie, postrzpione korony. W zachodniej czci terenu szpitala znajdowao si wzniesienie, z ktrego rozciga si widok na rozleg dolin. Wszystko to, jak okiem sign, naleao do ras - ksicia - krewnego Jego Wysokoci cesarza Hajle Syllasje. Ukryty midzy gazami strumie szemra radonie, a owce pasy si pod okiem chopca, ktry, odoywszy kij, witk polerowa sobie zby. Spojrza na Matron i Ghosha, zmruywszy oczy, i pomacha do nich. Mia zatknit za pas proc, zupenie jak za czasw Dawida. Podobny do niego pasterz kz przed wieloma stuleciami zauway, e po przeuciu czerwonych owocw pewnego krzewu jego zwierzta staj si wyjtkowo rozbrykane. W nastpstwie tego nieoczekiwanego odkrycia zwyczaj picia kawy i handel ni dotary do Jemenu, Amsterdamu, na Karaiby, do Ameryki Poudniowej, a w kocu rozprzestrzeniy si na cay wiat, lecz naley pamita, e wszystko zaczo si w Etiopii, na zwyczajnej ce takiej jak ta. W samym rogu posiadoci znajdowaa si nieuywana studnia. Przed picioma laty jeden z psw trzymanych w Missing wpad do dziury. Rozpaczliwy skowyt Koochooloo zaalarmowa Gebrew. Mczyzna wyowi suczk, zakadajc na ni ptl z linki i prawie w ten sposb duszc. Studni naleao zatem zabezpieczy. Nadzorujc wykonanie tego zadania, Matrona znalaza walajce si dookoa zuyte prezerwatywy i niedopaki. Uznaa, e okolic naley oczyci. Kulisi wykarczowali zarola i posiali traw. W niespena dwa miesice kamienn studni otoczy cudowny zielony dywan. Gebrew doglda trawnika, kucajc, pezajc, chwytajc kpki trawy lew rk i przycinajc je sierpem trzymanym w prawej doni. Siostra Mary Joseph Praise rozpoznaa krzak dzikiej kawy rosncy przy studni. Gebrew podcina regularnie grne pdy i krzak szybko si rozrs. Kiedy ustawiono na trawniku kilka starych aw wyniesionych z ambulatorium, zaktek sta si miejscem, w ktrym nawet Thomas Stone chwilowo zapomina o swoich troskach. Siada zamylony z papierosem w doni i palc, obserwowa, jak siostra Mary Joseph Praise i Matrona uwijaj si wok rolin. Ale potem szybko wdeptywa niedopaek w traw co Matrona uwaaa za wyjtkowo prostackie - i znika, jakby wanie wzywano go do pilnego przypadku.

Matrona pomodlia si w ciszy: Dobry Boe, jedynie Ty wiesz, co si teraz stanie z Missing. Dwoje naszych odeszo. Dziecko jest cudem, a Ty obdarzye nas dwojgiem. Ale Mr. Harris i jego ludzie nie zrozumiej tego". Oni uznaj to za skandal i powd do wstydu i bd chcieli si wycofa. Szpital Missing nie otrzymywa od swoich pacjentw takich sum, o ktrych w ogle warto byoby wspomina. Utrzymywa si wycznie z datkw. Skromny rozwj placwki naleao zawdzicza Harrisowi i kilkorgu innym darczycom. Matrona nie dysponowaa funduszami na czarn godzin, poniewa sumienie nie pozwalao jej gromadzi pienidzy w momencie, kiedy to wanie pienidze umoliwiay na przykad wyleczenie jaglicy i zapobieenie lepocie albo zakup penicyliny i leczenie syfilisu - lista nie miaa koca. C miaa robi? Matrona rozejrzaa si na wszystkie strony. Oczy widziay swoje, cho jej myli biegy innym torem, stopniowo jednak dolina, aromat wawrzynu, ywa ziele rolin, delikatny wietrzyk, sposb, w jaki promienie soca paday na rysujcy si w oddali stok, strumyk przecinajcy k, przestwr nieba z kilkoma chmurkami majaczcymi na horyzoncie - wszystko to podziaao na ni. Po raz pierwszy od mierci siostry Mary Joseph Praise poczua spokj i pewno - pewno, e stoi w miejscu, w ktrym powinna zakoczy si doczesna podr siostry Mary Joseph Praise. Przypomniaa sobie, e podczas pierwszych chwil w Addis Abebie - tych dni, kiedy przyszo rysowaa si w niewesoych barwach, bya wrcz przeraajca, tragiczna przez mier Melly'ego - spyna na ni aska Boa, a Bg ujawni jej swj plan dokadnie wtedy, gdy postanowi, e nadszed ku temu czas. - Nie widz tego, Panie - powiedziaa - ale wiem, e Ty widzisz.

Rozdzia 13

Siostra Praise w objciach Jezusa

Bosonodzy kulisi byli pogodnymi ludmi. Kiedy Ghosh powiedzia im, czego od nich oczekuje, wydali z siebie seri mlani wyraajcych wspczucie. Wielki facet z wystajc szczk zdj wystrzpion kurtk, a jego duo niszy kompan zrzuci podarty sweter. Splunli w donie, ujli kilofy i zabrali si do pracy. Co byo, to byo, a co bdzie, to bdzie", brzmiaa ich filozofia i chocia powierzone im zadanie zakadao wykopanie grobu, zajcie gwarantowao wieczorn butelk tedu lub talia, a moe nawet ko i chtn kobiet. Pot spywa im po ramionach i czoach, plamic pozszywane z kawakw materiau koszule. Poranne niebo zmylio robotnikw, przeganiajc po swym pastwisku zastpy szarych chmur niczym owce pdzone na rynek. Wieczorem od horyzontu do horyzontu rozciga si ju ponad wiatem doskonale bkitny baldachim.

Ghosh, wezwany przez Matron do ambulatorium, zobaczy chudego i bardzo bladego mczyzn opartego o filar. Opuci gow, przekonany, e ma do czynienia z Elim Harrisem. Cieszy si, e mczyzna stoi odwrcony do niego plecami. W ambulatorium Adam wskaza palcem zason. Ghosh usysza rytmiczne stkanie towarzyszce kademu oddechowi. Zajrza i zobaczy czterech Etiopczykw, trzech w sportowych marynarkach i jednego w obszernej kurtce. Zgromadzili si wok noszy, jakby na modlitw. Wszyscy mieli na nogach wypolerowane na poysk brzowe buty. Kiedy zbili si w gromadk, eby przepuci Ghosha, ktem oka zauway pod ich marynarkami czerwonobrzowe kabury. - Panie doktorze - powiedzia mczyzna lecy na stole, wycigajc do i prbujc si podnie. Skrzywi si z blu. - Nazywam si Mebratu. Dzikuj, e mnie pan przyj. Mia trzydzieci kilka lat i posugiwa si bezbdnym angielskim. Cienki wsik zdobi jego wydatn grn warg. Z powodu blu mczyzna wyglda do mizernie, ale mimo to wida byo, e ma wyjtkow, przystojn twarz; zamany nos dodawa jej tylko charakteru. Wyglda znajomo, ale Ghosh nie potrafi go w aden sposb

umiejscowi w pamici. W przeciwiestwie do swoich towarzyszy nie wydawa si przestraszony, cechowa go wrcz stoicki spokj, chocia to on z caej grupy cierpia. - Mwi panu, nigdy mnie tak nie bolao. - Wyszczerzy zby od ucha do ucha, jakby chcc powiedzie: Czowiek sobie idzie, a tu ni std, ni zowd pojawia si skrka od banana, ale kosmiczny dowcip, i wywijasz ora, i apiesz si za brzuch". Skrzywi si z blu. Czowieku, nie mog ci dzisiaj przyj. Umara nasza ukochana siostra, a w kadej chwili moe tu kto wparowa z wiadomoci, e znaleli ciao doktora Thomasa Stone'a. Na mio bosk, ide do szpitala wojskowego" - tak chcia mu powiedzie Ghosh, ale powstrzyma si, widzc cierpienie mczyzny. Uj wycignit do i od razu wyczu ttnic promieniow. Puls sto dwanacie na minut. Zdolnoci Ghosha - jego specyficznym suchem absolutnym bya umiejtno mierzenia ttna bez pomocy zegarka. - Kiedy to si zaczo? - usysza swj gos, wpatrujc si w nabrzmiay brzuch niepasujcy do szczupej, muskularnej sylwetki mczyzny. - Prosz zacz od pocztku... - Wczoraj rano. Prbowaem... wyprni si. - Pacjent sprawia wraenie zaenowanego. - I nagle poczuem tutaj bl. - Pokaza doln cz brzucha. - To si stao podczas siedzenia w toalecie? - No tak, podczas kucania. Momentalnie poczuem, jak si napina... i zaciska. Ghoshowi przypomnia si asonans z ksieczki sir Zachary'ego Cope'a Diagnoza ostrego blu brzucha wierszem. Znalaz kiedy ten skarb na zakurzonej pce jakiego antykwariatu w Madrasie. Ksika okazaa si objawieniem. Kt mg przypuszcza, e podrcznik medycyny bdzie peen karykatur, zabawny, a jednoczenie bdzie zawiera mnstwo powanych zalece? Przywoa z pamici fragment dotyczcy nagego zablokowania pasau jelitowego:
...nagle rozdcia objawienie zasuy na zauwaenie

Zada kolejne pytanie, chocia zna ju odpowied. Byway dni, kiedy pacjent diagnoz mia wypisan na czole albo sam j sobie formuowa w pierwszym zdaniu,

lub te sam zapach zdradza chorob, zanim czowiek w ogle przekroczy prg ambulatorium. - Wczoraj rano - powtrzy Mebratu. - Tu zanim zacz si bl. Od tamtej pory adnego stolca, adnych gazw, nic.
Bywa, e zwj jelita, dla zabawy prawie, skrci si w supeek na wziutkiej podstawie...

- Prbowa pan lewatywy? Ile razy? Mebratu zamia si krtko. - Pozna pan, co? Dwa razy. Ale nie pomogo. To nie zaparcie, ale nadzaparcie: tych mk nie zagodzi nawet bk. Jelito byo cakowicie zablokowane. Za parawanem towarzysze chorego zaczli si o co zawzicie kci. Jzyk Mebratu by suchy, brzowy i oboony. Mczyzna by odwodniony, ale nie anemiczny. Ghosh odsoni groteskowo nadty brzuch. Kiedy Mebratu nabra powietrza, brzuch si nie wcign, a nawet praktycznie si nie poruszy. Oto mj znj - pomyla Ghosh, wyjmujc stetoskop. - Oto moje kopanie grobu. Dzie w dzie. Brzuchy, klatki piersiowe, ciao". Zamiast zwyczajnego bulgotania w trzewiach Ghosh usysza potok wysokich dwikw, jak gdyby woda kapaa na cynkowy talerz. W tle dao si sysze rytmiczne dudnienie serca. To zadziwiajce, jak dobrze wypenione pynem ptle jelit potrafi przenosi bicie serca. Nigdy nie pisano o tym w podrcznikach. - Ma pan skrt jelita - stwierdzi Ghosh, zdejmujc stetoskop. Mia wraenie, e jego gos, ktry nie wydawa mu si ju jego wasnym gosem, dochodzi gdzie z oddali. - Ptla w jelicie grubym, okrnica, zawija si o tak... - Wykorzysta przewd stetoskopu, eby zilustrowa najpierw ksztat ptli, a potem zawijk u jej podstawy. To tutaj do powszechne. Etiopczycy maj dugie i ruchliwe okrnice. Myl, e ta cecha, w poczeniu ze specyficzn diet, predysponuje ich do skrtw jelit. Mebratu usiowa dopasowa wyjanienia Ghosha do objaww u siebie. Raptem si rozemia. - Wiedzia pan, co mi dolega, jak tylko si odezwaem, co, doktorze? Zanim pan zrobi te... inne rzeczy.

- Chyba tak. - No wic... czy ten skrt sam si odkrci? - Nie. Trzeba mu pomc. Chirurgicznie. - Mwi pan, e to czste. Moi ziomkowie, ktrym te to si przydarza... co si z nimi dzieje? W tym momencie Ghosh skojarzy twarz mczyzny ze scen, ktr wolaby zapomnie. - Bez operacji? Umieraj. Bo widzi pan, naczynia krwionone u podstawy ptli jelita te zostaj skrcone. Czyli niebezpieczestwo jest podwjne. Krew nie pynie ani w jedn, ani w drug stron i gangrena atakuje jelito. - Prosz posucha, doktorze. To nie jest dobry moment na co takiego. - Owszem, to nie jest dobry moment - rzuci Ghosh podniesionym gosem, zaskakujc Mebratu. - Dlaczego tutaj, jeli mog spyta? Dlaczego Missing? Dlaczego nie w szpitalu wojskowym? - Co jeszcze pan o mnie wie, doktorze? - e jest pan oficerem. - Te bazny - powiedzia, pokazujc brod na stojcych za parawanem kompanw. - Kiepsko nam wychodzi przebieranie si za cywilw - stwierdzi cierpko Mebratu. - Czuj si, jakby byli nadzy, jeli ich buty nie bd lniy. - Nie tylko o to chodzi. Wiele lat temu, wkrtce po tym, jak przyjechaem do Etiopii, widziaem egzekucj w pana wykonaniu. Nigdy tego nie zapomn. - Osiem lat i dwa miesice temu. Pitego lipca. Te j pamitam. By pan tam? - Przypadkowo. - Zwyczajna przejadka po miecie zamienia si w mao przyjemny epizod, kiedy tum, ktry zebra si na drodze, zmusi Ghosha i Hem do patrzenia na egzekucj. - Musi pan wiedzie, e to by najbardziej bolesny rozkaz, jaki kiedykolwiek wykonaem - powiedzia Mebratu. - To byli moi przyjaciele. - Wyczuem to - przyzna Ghosh, przypominajc sobie dziwny wyraz szacunku zoony sobie nawzajem przez skazaca i kata. Kolejna fala blu zalaa oblicze Mebratu; zaczekali, a minie. - Teraz zabolao inaczej - powiedzia, prbujc si umiechn.

- Powinien pan wiedzie - zacz Ghosh - e dzi rano dzwoniono z paacu. Poproszono Matron, by zawiadomia paac, gdy do szpitala zgosi si wojskowy. - Sucham? - Mebratu zakl i sprbowa usi, ale ruch wywoa kolejny atak blu. Jego towarzysze przybiegli z pomoc. - Czy Matrona poinformowaa paac? zdoa zapyta. - Nie. Matrona powiedziaa, e nie wyda pana, wiedzc, e nie ma pan si dokd uda. Pacjent si rozluni. Jego kompani szybko co przedyskutowali, a potem postanowili zosta w pomieszczeniu. - Dzikuj. Prosz podzikowa ode mnie Matronie. Nazywam si pukownik Mebratu, su w Gwardii Cesarskiej. Widzi pan, mielimy taki plan, kilku z nas, eby spotka si dzisiaj w Addis Abebie. Przyjechaem z Gonderu. Kiedy dotarem na miejsce, okazao si, e spotkanie trzeba przeoy. Obawialimy si, e nas... skompromitowano. Ale wiadomo otrzymaem, dopiero bdc tutaj. Wczoraj, przed wyjazdem z Gonderu, zaczy si ble. Poszedem do lekarza. Podobnie jak pan, on te musia si w pewnym momencie zorientowa, co mi dolega, a jednak nie powiedzia, co mi jest. Powiedzia, ebym wrci rano i wtedy jeszcze raz mnie zbada. Musia zawiadomi paac, bo inaczej po co dzwoniliby po szpitalach w Addis Abebie? Gdyby kto si dowiedzia, e jestem w Addis Abebie, zostabym powieszony. Musi mnie pan wyleczy. Nie mog si dzisiaj pojawi w szpitalu wojskowym. - Jest pewien problem - powiedzia Ghosh. - Nasz chirurg... on odszed. - Syszelimy o waszej... stracie. Jest mi przykro. Jeeli doktor Stone nie moe operowa, pan to bdzie musia zrobi. - Ale ja nie potrafi... - Doktorze, ja nie mam innego wyjcia. Jeli pan tego nie zrobi, umr. Jeden z mczyzn zrobi krok do przodu. Z t swoj jasn brod wyglda bardziej jak nauczyciel akademicki ni onierz. - A gdyby pana ycie od tego zaleao? Zrobiby pan to? Pukownik Mebratu zapa Ghosha za rkaw. - Prosz wybaczy mojemu bratu - powiedzia, a potem umiechn si, jakby chcia doda: Widzi pan, co musz robi, eby utrzyma spokj?" - Jeli co si

stanie, bdzie pan mg w dobrej wierze powiedzie, e nic pan o mnie nie wiedzia, doktorze Ghosh. Bo to przecie prawda. Wie pan tylko tyle, ile si domyli.

Ghosh zatelefonowa do Hemy. Dotaro do niego, e pukownik Mebratu i jego ludzie planuj jaki zamach stanu. C innego mogo oznacza to tajne spotkanie w Addis Abebie? Oto zagwozdka dla Ghosha: jak potraktowa onierza, kata, ktry teraz spiskowa przeciwko cesarzowi? Jako lekarz nie mia, rzecz jasna, adnych wtpliwoci: przede wszystkim pacjent. Nie czu odrazy do pukownika, ale zirytowa go jego brat, ktry mu grozi. Trudno byo czu niech do czowieka, ktry dzielnie stawia czoo fizycznemu blowi, a jednoczenie zachowa dobre maniery. Wsuchujc si w miarowe buczenie w suchawce, Ghosh czu, e krew w nim wrze. Szorstkie Sucham!" Hemy oddao jej gniewn min. - To ja - rzuci. - Wiesz, kogo tu dzisiaj mam? - Opowiedzia jej ca histori. Przerwaa mu, zanim dotar do koca: - Po co mi to mwisz? - Hema, czy ty mnie w ogle suchaa? Musimy operowa. To nasz obowizek. - Nie podziaao to na ni. - S zdesperowani - dorzuci. - Nie maj dokd pj. S uzbrojeni. - Jeli s w takiej ostrej desperacji, to niech sami mu otworz brzuch. Ja jestem ginekologiem poonikiem. Powiedz im, e wanie urodziam bliniaki i nie jestem w stanie operowa. - Hema! - By na ni tak wcieky, e nie potrafi znale sw. Przynajmniej w kwestii troski o pacjenta powinna sta po jego stronie. - Czy ty nie pomniejszasz czasem tego, co dwigam na ramionach? powiedziaa. - Nie wiesz, przez co wczoraj przeszam? Nie byo ci tam, Ghosh. Teraz moim obowizkiem s te dzieci. - Hema, przecie nie mwi, e... - Sam sobie operuj, czowieku. Asystowae mu przy skrcie, nie? Ja nigdy nie operowaam skrtu. - Mwic mu", miaa na myli Stone'a. Cisz mci jedynie jej oddech. Nie obchodzi jej, e mog mnie zastrzeli? Skd takie nastawienie do mnie? Jakbym by jej wrogiem. Jak gdybym to ja wywoa

t katastrof, w ktrej wir wpada, gdy wrcia z Indii. Czy to ja zaprosiem tu pukownika?". - A jeli bd musia wykona resekcj i zespolenie jelita grubego, hm? Hema! Albo kolostomi? - Jestem po porodzie. Niedysponowana. Nie w formie. Nie ma mnie dzisiaj! - Hema, mamy obowizek wobec pacjenta... przysiga Hipokratesa... Odpowiedzia mu przenikliwy, gorzki miech. - Przysiga Hipokratesa jest dobra, kiedy siedzisz w Londynie i pijesz herbat. Nie ma zastosowania w dungli. Znam swoje obowizki. Pacjent ma szczcie, e jeste chocia ty, tyle powiem. Zawsze to lepsze ni nic. - Rozczya si.

Ghosh by specjalist od chorb wewntrznych, std - dotd. Choroby serca, zapalenie puc, nietypowe schorzenia neurologiczne, dziwne gorczki, wysypka, niewyjanione objawy - to bya jego domena. Potrafi zdiagnozowa typowe dolegliwoci wymagajce interwencji chirurga, ale sam nie umia operowa. W lepszych czasach Missing, zawsze gdy zaglda do sali operacyjnej, Stone werbowa go jako swojego asystenta. Pozwalao to siostrze Mary Joseph Praise odpocz, a Ghoshowi asystowanie Stone'owi zapewniao odmian od codziennej rutyny. Obecno Ghosha w sali operacyjnej numer trzy zamieniaa panujc w niej grobow cisz w karnawaowy rwetes; Stone, o dziwo, nie mia nic przeciwko temu. Ghosh zadawa jedno pytanie za drugim, zmuszajc Stone'a do rozmowy, instruowania, a czasem nawet snucia wspomnie. Nocami Ghosh czasem asystowa Hemie przy nagych przypadkach, ktre wymagay cesarskiego cicia. Zdarzao si, e Hema posyaa po niego, gdy potrzebna jej bya pomoc przy rozlegej resekcji przy raku jajnikw lub macicy. Teraz by sam. Sta tam, gdzie zwykle Stone, po prawej stronie pacjenta, dzierc w doni skalpel. Od lat nie sta w tym miejscu. Ostatni raz zdarzyo mu si to jeszcze na stau, kiedy to w nagrod za dobr prac pozwolono mu zoperowa wodniak - wwczas gwny chirurg sta po drugiej stronie stou i prowadzi Ghosha za rk przez ca operacj. Na jego prob pielgniarka wprowadzia zgbnik odbytniczy tak gboko, jak si dao.

- No, to zaczynajmy - powiedzia do praktykantki po drugiej stronie stou operacyjnego. Dziewczyna umya rce, woya rkawiczki i fartuch i bya gotowa asystowa Ghoshowi. Ledwo widoczne blizny praktykantki schoway si pod maseczk i czepkiem. Mimo opuchnitych powiek miaa pikne oczy. - Nie skoczymy, jeli nie zaczniemy, wic lepiej zaczynajmy, skoro chcemy skoczy, tak?
Ogromne nacicie zrobione by musi krtkie w tym przypadku niechaj ci nie skusi. Zawijas wycignwszy, potraktuj skrtem zgodnie z zegara wskazwek elementem. A im dalej zgbnik odbytniczy wsuwasz Tym obfitsze gazw eksplozje, zauwa...

Przy okrnicy rozdtej jak Hindenburg" niezwykle atwo drasn jelito i doprowadzi do wylania kau do jamy brzusznej. Ghosh najpierw naci lini rodkow ciaa, a potem ostronie pogbi nacicie, operujc palcami jak saper rozbrajajcy bomb. W tym samym momencie, w ktrym poczu przypyw paniki, poniewa mia wraenie, e jego zabiegi zmierzaj donikd, wyonia si przed nim lnica powierzchnia otrzewnej - tej delikatnej membrany wycieajcej jam brzuszn. Kiedy otworzy otrzewn, ze rodka wyla si pyn przypominajcy kolorem som. Woywszy palec w dziur i uywajc go jako zatyczki, przeci otrzewn wzdu pierwszego nacicia. W uamku sekundy okrnica ruszya w gr jak zeppelin uciekajcy z hangaru. Ghosh oboy ran mokrymi serwetami, umieci w niej duy hak Balfoura, eby si nie zamkna, a nastpnie wyj zakrcon ptl i pooy na serwetach. Bya gruba jak dtka opony samochodowej, ciemna, napita od znajdujcego si w niej pynu, zupenie niepodobna do pozostaych zwiotczaych, rowych zwojw jelita. Wida byo, w ktrym miejscu nastpi skrt, gboko w jamie brzusznej. Delikatnie manipulujc ptl, odkrci j zgodnie z kierunkiem ruchu wskazwek zegara, jak napisa Cope. Usysza bulgot i niemal natychmiast wybrzuszony fragment straci niebieski odcie. Po chwili zarowi si na kocach. Wyczu przez jelita zgbnik, ktry umiecia siostra Asqual. Wsun go w ptl jak karnisz w tunel zasony. Kiedy rurka dotara do rozdtego jelita, rozlego si gone westchnienie, a chwil pniej pyn i gazy uderzyy w stojce niej wiadro.

- Tam poniej, gdzie spirala wsz bdzie, zobaczysz wszystko rwniutko jak w rzdzie" - powiedzia Ghosh, a praktykantka, ktra nie miaa zielonego pojcia, o czym mowa, odpara tylko: - Tak jest, doktorze. Ghosh zgi osonite rkawiczk palce. Wyglday na kompetentne i pene mocy - donie chirurga. Nie sposb tego wyczu - pomyla - chyba e wemie si na siebie najwiksz odpowiedzialno".

Zamkn pacjenta. Zdejmujc rkawiczki, zobaczy w szybie wahadowych drzwi twarz Hemy. Znikna. Pobieg za ni. Rzucia si do ucieczki, ale dogoni j na korytarzu. Opara si, ciko dyszc, o filar. - No i? - zapytaa, kiedy zapaa oddech. - Dobrze poszo? Obydwoje si umiechnli. - Tak... odkrciem skrt. - Nie potrafi ukry dumy i podniecenia w gosie. - Znowu moe si skrci. - No c, mia do wyboru mnie albo mier, bo drugi lekarz odmwi pomocy. - Zgadza si. Bardzo dobrze. Musz lecie. Almaz i Rosina pilnuj dzieci. - Hema? - Co? - Pomogaby mi, gdybym si pogubi? - Nie. Wyszam tylko po to, eby rozprostowa nogi. - W jej oczach zamigotay ogniki. - Guptas. A co myla? Z ni nawet sarkazm by jak podarunek. Stumi ch rzucenia si do biegu jak przejty szczeniak, ktry zdy ju zapomnie niedawn bur. - Wczoraj - zacza Hema - jechaam obok miejsca, w ktrym obydwoje bylimy wiadkami tego pierwszego powieszenia, i przypomniaam sobie to zdarzenie... Przyjrzaa mu si w zadumie. - Jade co dzisiaj? Wtedy to zauway: jego ukochana, ktra wrcia z Madrasu, jego niezamna pikno bya bardziej powikszona" ni zwykle. Midzy jej sari i bluzk wida byo misiste waeczki. Skra pod brod delikatnie opucha, tworzc drugi podbrdek.

- Nie jadem, odkd wyjechaa do Indii - powiedzia, co niewiele mijao si z prawd. - Schude. Nie wyglda to dobrze. Chod, zjemy co. Mamy mnstwo jedzenia. Wszyscy co przynosz. Odesza. Przyglda si, jak jej poladki koysz si to w jedn, to w drug stron, jak gdyby chciay odczy si od bioder. Przywioza z Indii jeszcze wicej kochanego ciaa. Podniecio go to, cho pora bya zdecydowanie nie najlepsza. Ubra si i zapa si na tym, e znowu myli o operacji. Czy powinienem by przymocowa esic do ciany jamy brzusznej, eby znw si nie zakrcia? Chyba widziaem, jak Stone robi co takiego. Nazwa to, zdaje si, kolopeksj. Kiedy Stone rozmawia ze mn o zagroeniach kolopeksji, to czy przestrzeg mnie przed ni, czy mi j doradza? Mam nadziej, e wyjlimy wszystkie gaziki. Powinienem by jeszcze raz przeliczy. Powinienem by sprawdzi jeszcze raz. Poszuka krwawicych naczy, skoro ju tam byem". Przypomnia sobie sowa Stone'a: Kiedy jama brzuszna jest otwarta, masz nad ni kontrol. Ale kiedy j zamkniesz, ona kontroluje ciebie". - Teraz rozumiem, co miae na myli, Thomas - powiedzia Ghosh, wychodzc z sali operacyjnej.

Pnym wieczorem personel szpitala zebra si przy ziejcej w ziemi dziurze, obwiedzionej teraz konstrukcj z drewna. Czasu byo mao, poniewa zgodnie z etiopsk tradycj nie mona spoy posiku, dopki, ciao nie zostanie pochowane. Oznaczao to, e pielgniarki i praktykantki saniay si z godu. Sanitariusze przynieli trumn, pokonujc t sam ciek, ktr siostra Mary Joseph Praise wspinaa si do zagajnika. Hema wloka si za konduktem aobnikw, idc obok sucej Stone'a, Rosiny, i sucej Ghosha, Almaz. Trzy kobiety niosy na zmian okutane w kocyki dzieci. Postawiono trumn przy grobie i zdjto wieko. Dao si sysze szlochanie i stumiony pacz tych, ktrzy przecisnli si bliej, bo wczeniej nie widzieli ciaa zmarej. Pielgniarki ubray zwoki siostry Mary Joseph Praise w szaty, ktre Mary jako moda zakonnica miaa na sobie, powierzajc dusz i ciao Chrystusowi - jej sukni lubn". Wygity w uk welon z kapturem mia za zadanie pokaza, e jej umys nie skupia si na rzeczach doczesnych, lecz na krlestwie niebieskim. By to symbol

mniszki, ktra umara dla wiata - teraz, tonc w wieczornej mgle, welon mia nie tylko znaczenie symboliczne. Nakrochmalone okrycie gowy i ramion obejmowao jej szyj jak liniak. Miaa biay habit przepasany plecionym biaym sznurem. Donie siostry Mary Joseph Praise wystaway z rkaww i leay skrzyowane na piersi, przyciskajc do niej Bibli i raniec. Karmelici bosi zasadniczo pogardzali obuwiem std zreszt ich nazwa - ale zakon siostry Mary Joseph Praise nosi przynajmniej praktyczne sanday. Matrona nie obua jednak bosych stp zmarej. Matrona postanowia nie zawiadamia ojca de la Rosy z katolickiego kocioa witego Jzefa, poniewa by to czowiek, ktry do wszystkiego odnosi si z dezaprobat, nawet jeli nie byo ku temu powodu, a w Missing miaby uywanie. Prawie zadzwonia do Andy'ego McGuire'a z kocioa anglikaskiego, ktry zapewne z chci przynisby im pociech. Ale w kocu uznaa, e siostra Mary Joseph Praise najprawdopodobniej wolaaby usysze sowa poegnania jedynie od swojej rodziny z Missing - takie miaa wraenie. Kierujc si tym odczuciem, Matrona poprosia Gebrew, by przygotowa krtk modlitw. Siostra Mary Joseph Praise zawsze darzya Gebrew wielkim szacunkiem, chocia bardziej ni prawdziwym ksidzem by stranikiem i ogrodnikiem. Zapewne cieszyaby si, e Gebrew dostpi zaszczytu poprowadzenia modw za jej dusz i bdzie to dla niego pociech. W chodnym bezruchu powietrza Matrona uniosa do. - Siostra Mary Joseph Praise powiedziaaby: Nie rozpaczajcie po mnie. Chrystus jest moim zbawieniem". Rwnie i my powinnimy pociesza si t myl. Stracia wtek. Co jeszcze moga powiedzie? Gow daa znak Gebrew ubranemu w nieskazitelnie czyst, sigajc kolan bia tunik. Pod ni mia spodnie, a na gowie ciasno zawinity turban. By to ceremonialny strj, ktry zwykle wkada jedynie przy okazji Timkat, dnia Objawienia Paskiego. Liturgi odmawia w staroytnym, biblijnym jzyku gyyz, oficjalnym jzyku Etiopskiego Kocioa Ortodoksyjnego. Z wielkim trudem stara si nie przeciga piewnej recytacji. Nastpnie pielgniarki i praktykantki odpieway ulubiony hymn siostry Mary Joseph Praise - ten, ktrego je nauczya i ktry najchtniej pieway podczas porannego naboestwa w domu pielgniarek.
Jezus yje! Twj strach, o mierci, Ju nas si nie ima; Jezus yje! I ju ty, grobie,

Nie moesz nas uwizi. Alleluja!

Wszyscy podchodzili po kolei, pragnc ostatni raz spojrze na ni, zanim wieko zostanie raz na zawsze zabite. Gebrew mwi pniej, e twarz siostry Mary Joseph Praise janiaa, e miaa spokojne oblicze, bo wiedziaa, e jej mka na ziemskim padole dobiega koca. Almaz upieraa si, e kiedy opuszczono wieko, z trumny ulecia zapach bzu. Ghosh czu, e siostra Mary Joseph Praise przekazaa mu wiadomo, ktra brzmiaa pono: Dobrze wykorzystaj swj czas. Nie marnuj go ju, gonic za mioci, ktra by moe nigdy nie zostanie odwzajemniona. Wyjd z twojej ziemi". Hema, ktra staa blisko trumny, przyrzeka w duchu siostrze Mary Joseph Praise, e zaopiekuje si nami, jakbymy byli jej dziemi. Kulisi, podoywszy lin pod trumn, opucili siostr do grobu. Cikie kamienie, ktrych wymaga etiopska tradycja, podano najwyszemu, stojcemu okrakiem nad trumn kulisowi. Kamienie byy po to, by hieny nie dobray si do ciaa. Na koniec dwaj mczyni wsypali ziemi z powrotem do dou i na tym zakoczy si pogrzeb. Ale nie lamenty. Shiva i ja, obydwaj niewiele znajcy ycie, przestraszylimy si tych nieziemskich dwikw. Otworzylimy oczy, aby przyjrze si wiatu, w ktrym tak wiele rzeczy nie byo w porzdku.

Rozdzia 14

Nauka o Odkupicielu
Nastpnego dnia po pogrzebie Ghosh wsta wczenie. Jego pierwsza myl po przebudzeniu bya dla odmiany nie o Hemie, lecz o Stonie. Ubrawszy si, Ghosh poszed do kwatery Stone'a po to tylko, by si przekona, e jej waciciel nie wrci. Przygnbiony uda si do biura Matrony. Spojrzaa na niego pytajco. Pokrci gow. Nie mg si doczeka odwiedzin u pacjenta i rzucenia okiem na dzieo swoich rk. Niechtnie wskoczy w buty po chirurgu, ale teraz niecierpliwe wyczekiwanie okazao si dla niego czym absolutnie nowym. Stone musia regularnie miewa to uczucie. - Mona si od tego uzaleni - rzuci Ghosh do nikogo w szczeglnoci. Pukownik Mebratu siedzia na brzegu ka, a brat pomaga mu si ubra. - Doktor Ghosh! - powiedzia Mebratu, umiechajc si jak czowiek, ktry nie ma adnych zmartwie, chocia wida byo, e nadal odczuwa bl. - Skadam raport: wczoraj wieczorem gazy, dzi rano stolec. Jutro czyste zoto! - By mczyzn przyzwyczajonym do czarowania innych i nawet w sabszej dyspozycji jego charyzma nie utracia nic ze swojej mocy. Jak na osob, ktra niecae dwadziecia cztery godziny wczeniej leaa na stole operacyjnym, wyglda wietnie. Ghosh zbada ran - bya czysta i nienaruszona. - Doktorze - odezwa si pukownik. - Musz dzi wrci do mojego puku w Gonderze. Moja nieobecno nie moe si przedua. Wiem, e to zbyt wczenie, ale nie mam wyboru. Jeli si nie poka, podejrzenia tylko wzrosn. Jaki byby sens w ratowaniu mi ycia, skoro niedugo zostabym powieszony. Mog kaza, eby w puku podano mi kroplwk, cokolwiek pan zaleci. Ghosh otworzy usta, eby zaprotestowa, ale uwiadomi sobie, e jego naciski bd bezcelowe. - W porzdku. Ale prosz posucha, istnieje realne zagroenie, e rana si otworzy przy wysiku. Dam panu morfin. Musi pan podrowa na leco. Zapisz kroplwk. Jutro moe pan si napi wody, a nastpnego dnia klarownego pynu.

Wszystko to panu napisz. Za mniej wicej dziesi dni trzeba bdzie zdj szwy. Pukownik skin gow. Brodaty brat zamkn do Ghosha w ucisku i pokoniwszy si nisko, wybka podzikowania. - Bdzie pan z nim podrowa? - zapyta Ghosh. - Tak, oczywicie. Przyjedzie po nas van. Kiedy odwioz pukownika, wysyaj mnie na Syberi. - Ghosh spojrza na niego zdumiony. - Zostaem wygnany. - Pan te jest wojskowym? - Nie, w tej chwili jestem niczym, doktorze. Jestem nikim. Pukownik Mebratu pooy do na ramieniu brata. - Mj brat jest skromny. Uwierzyby pan, e ma dyplom magistra socjologii Uniwersytetu Columbia? Tak, sam cesarz wysa go do Ameryki. Ale staruszkowi nie spodobao si, e mojego brata zainteresowa ruch Marcusa Garveya. Nie pozwoli mojemu bratu zrobi doktoratu. Wezwa go z powrotem do kraju i uczyni administratorem prowincji. Powinien by pozwoli mu dokoczy studia. - Nie, nie, wrciem z wasnej woli - powiedzia brat. - Chciaem pomc swojemu ludowi. Ale za to wysyaj mnie teraz na Syberi. Ghosh nie odzywa si, czekajc na dalszy cig. - Powiedz mu, dlaczego - zachci go pukownik. - W kocu to zasadniczo kwestia medyczna. Brat westchn. - Ministerstwo zdrowia wybudowao publiczn przychodni w naszej byej prowincji. Jego Wysoko osobicie przeci wstg. Poowa mojego budetu posza na to, by wzdu trasy cesarza wszystko wygldao dobrze. Malowanie cian, ogrodzenia, nawet buldoer, ktrym wyburzylimy chaty. Kiedy cesarz wyjecha, przychodni zamknito. - Dlaczego? - Bo skoczyy si pienidze! - Nie protestowa pan? - Ale oczywicie! Ale adna z moich wiadomoci nie doczekaa si odpowiedzi. Minister zdrowia przechwyci je wszystkie. No wic sam otworzyem przychodni. Wydaem na to jakie dziesi tysicy birrw. Namwiem lekarza przyjmujcego w

misji w miecie oddalonym o osiemdziesit kilometrw, eby raz w tygodniu przyjeda na wizyty. Zaangaowaem emerytowan pielgniark wojskow do wykonywania opatrunkw i znalazem poon, ktra zgodzia si przeprowadzi do mojej prowincji. Miaem zapasy lekw. Miejscowy przemytnik alkoholu podarowa mi generator prdu. Ludzie mnie uwielbiali, ale minister zdrowia chcia mnie udusi goymi rkami. Cesarz wezwa mnie do Addis Abeby. - Skd pan wzi pienidze? - zapyta Ghosh. - apwki! Ludzie przynosili wielkie kosze indery, w ktrych byo wicej gotwki ni jedzenia. Kiedy zobaczyli, e wydaj pienidze z apwek w susznym celu, przynosili jeszcze wicej, bo bali si, e ich wydam. - Opowiedzia pan o tym Jego Wysokoci? - Och! To nie takie proste. Jemu wszyscy szepcz do ucha. Wasza Wysoko mwi, dostawszy si przed jego oblicze. - Przychodnia potrzebuje pienidzy, aby mc dziaa". Wydawa si zaskoczony. - Wiedzia - wtrci pukownik. - Wysucha mnie. Z jego oczu niczego nie dao si wyczyta. Kiedy skoczyem, Jego Wysoko szepn co Abba Hannie, ministrowi skarbu. Abba Hanna zapisa co w protokole. A pozostali ministrowie... Widzia ich pan? Oni yj w cigym strachu. Nigdy nie wiedz, czy cesarz patrzy na nich askawym okiem, czy nie. Cesarz podzikowa mi za sub dla prowincji i tak dalej, i tak dalej, a potem kaniaem si i wycofywaem, cay czas si kaniajc. Ju prawie przy drzwiach natknem si na ministra skarbu, ktry da mi trzysta birrw! Ja potrzebuj trzydzieci tysicy, a nawet trzysta tysicy nie byoby zbyt duo. Z tego, co wiem, cesarz powiedzia sto tysicy, a Abba Hanna zdecydowa, e przychodnia jest warta tylko trzysta. A moe te trzysta byo pomysem cesarza? Kogo zapyta? Wtedy ju kolejny petent opowiada swoj histori, a minister skarbu pobieg zaj miejsce u boku cesarza. Prbowaem krzykn: Wasza Wysoko, czy minister popeni pomyk?", ale przyjaciele zabrali mnie stamtd... - W przeciwnym razie nie byoby ci tu z nami i nie opowiadaby nam tej historii - podsumowa pukownik - mj lekkomylny bracie. Pukownik spowania. Wbi spojrzenie w Ghosha i wzi go za rk. - Doktorze Ghosh, jest pan lepszym chirurgiem ni Stone. Jeden chirurg na miejscu wart jest dwch, ktrzy odeszli.

- Nie, ja tylko miaem szczcie. Stone jest najlepszy. - Dzikuj panu za co innego. Bo widzi pan, okropnie mnie bolao przez ca drog z Gonderu a tutaj. W porwnaniu z tym, podr powrotna bdzie mi przejadk. Bl by... Wiedziaem, e jeli pogorszy mi si, cokolwiek to jest, umr. Ale znalazem rozwizanie. Przyszedem do pana. Kiedy pan mi powiedzia, e kiedy moi ziomkowie zapadaj na t chorob, po prostu umieraj... - Twarz pukownika staa, a Ghosh nie by pewien, czy onierza opanowuje zo, czy walczy z napywajcymi do oczu zami. Odchrzkn. - Zamknicie przychodni mojego brata byo zbrodni. Kiedy przyjechaem do Addis Abeby na to spotkanie z moimi... kolegami, gotw byem ich wysucha. Ale nie byem pewien. Mona powiedzie, e moim motywem bya podejrzliwo. Jeli miaem sta si czci przemian, to czy w gr wchodzi najlepszy z powodw, czy chodzio mi tylko o wadz? Mwi panu rzeczy, ktrych nigdy nie wolno panu rozpowiada, doktorze, rozumie pan? Ghosh skin gow. - Moja podr, mj bl, moja operacja... - cign pukownik. - Bg pokaza mi cierpienie mojego ludu. To bya wiadomo od Niego. To, jak traktujemy wspbraci, jak traktujemy wieniaka cierpicego na skrt jelita - oto miara tego kraju. Nie nasze myliwce ani czogi, ani jak wielki jest paac cesarza. Myl, e Bg celowo postawi pana na mojej drodze. Pniej, kiedy pukownik wyjecha, Ghosh uwiadomi sobie, e cho przyj Mebratu nastawiony do niego negatywnie, ostatecznie okazao si, e czuje do niego co przeciwnego. A jako czowiekowi yjcemu poza swoim krajem bez trudu przychodzio mu pozytywne mylenie o Jego Wysokoci. Teraz nie by ju przekonany o dobroci wadcy.

Mr. Elihu Harris ubra si niewaciwie. To bya pierwsza rzecz, jak zauwaya Matrona, gdy zamkn za sob drzwi i podszed do jej biurka, eby si przedstawi. Mia pene prawo by poirytowany, poniewa poprzedniego dnia i dwa dni wczeniej, gdy odwiedzi Missing, Matrony nie zasta. Lecz mimo to wydawa si wdziczny, e moe si z ni zobaczy, a zarazem zmartwiony, e zajmuje jej czas. - Nie wiedziaam, e pan do nas przyjedzie, panie Harris - powiedziaa Matrona. - W innych okolicznociach byaby to dla nas ogromna przyjemno, ale widzi pan, wczoraj... pochowalimy siostr Mary Joseph Praise.

- To znaczy... - Harris przekn lin. Jego usta otworzyy si i zaraz zamkny. Ujrza w oczach Matrony ogromny adunek blu, ktrego wczeniej, poj ze wstydem, nie dostrzeg. - To znaczy... t mod zakonnic z Indii? Asystentk Thomasa Stone'a? - Wanie t. A co si tyczy Thomasa Stone'a, to... on odszed. Znikn. Martwi si o niego. Oszala z rozpaczy. Harris mia przyjemn twarz, ale jego nadmiernie rozwinita grna warga i nierwne przednie zby sprawiay, e doprawdy trudno byo uzna go za przystojnego. Wierci si na krzele. Z pewnoci bardzo chcia si dowiedzie, jak doszo do tego wszystkiego, ale nie zapyta. Matrona zrozumiaa, e jest czowiekiem, ktry nawet majc ewidentn przewag w rozmowie, nie wie, jak upomnie si o swoje racje. Kiedy tak siedzia, Matrona, zajrzawszy w jego delikatne brzowe oczy, tak nieskore do inwencji, zmika i opowiedziaa mu o wszystkim w krtkich, prostych zdaniach uginajcych si pod ciarem przekazywanych wieci. Kiedy skoczya, dodaa: - Odwiedzi nas pan w chwili naszej saboci. - Wyczycia nos. - Tak duo spord tego, co robimy w Missing, obraca si wok Thomasa Stone'a. By najlepszym chirurgiem w miecie. Nie wiedzia, e pozwalano nam dziaa tylko dziki operacjom, jakie przeprowadza na czonkach rodziny cesarskiej i politykach. Rzd kae nam paci sony podatek za moliwo prowadzenia szpitala, potrafi pan to sobie wyobrazi? Gdyby chcieli, mogliby nas po prostu zamkn. Panie Harris, nawet pan nas wspomg datkiem wycznie ze wzgldu na ksik Stone'a... By moe to ju koniec Missing. Z kadym sowem Matrony Harris zapada si gbiej w krzeso, jak gdyby kto postawi mu stop na piersi i wbija go w tapicerk. Mia nerwowy tik polegajcy na przygadzaniu doni kosmyka, ktry w rzeczywistoci wcale nie opada mu na czoo. Istniej na wiecie ludzie, ktrych przeklestwem jest ze wyczucie czasu pomylaa Matrona. - Ludzie, ktrym samochody psuj si w drodze na ich wasny lub albo ktrym deszcz zawsze psuje wakacje nad morzem, albo ktrych dzie osobistego triumfu zostaje przymiony i na zawsze zapisuje si na kartach historii jako dzie mierci krla Jerzego VI. Ci ludzie s irytujcy, a jednoczenie czowiek im wspczuje, bo s tacy bezradni. To nie wina Harrisa, e siostra Mary Joseph Praise umara ani e doktor Thomas Stone znikn".

Jeli Harris przyjecha, by zajrze do ksig rachunkowych, Matrona nie miaa mu czego pokaza. Przedstawiaa sprawozdania wycznie do tego zmuszona, a poniewa rzeczy, ktre darczycy pragnli fundowa, nie miay z rzeczywistymi potrzebami Missing wiele wsplnego, sprawozdania byy czyst fikcj. Wiedziaa, e prdzej czy pniej taki dzie nadejdzie. Harris zakrztusi si, a potem odkaszln. Doszedszy wreszcie do siebie po caej serii chrzkni i dugiej sesji czyszczenia nosa, przeszed - niebezporednio - do celu swojej wizyty u Matrony - innego, ni Matrona sobie wyobraaa. - Miaa pani racj, Matrono, jeli chodzi o nasz plan zaoenia misji dla Oromw - powiedzia. Siostra przeoona jak przez mg przypomniaa sobie, e faktycznie kiedy wspomniaa o tym w licie. - Lekarz z Wollo przysa mi telegram. Policjanci zajli budynek, a gubernator okrgu nie zamierza zrobi nic, eby ich stamtd usun. Zapasy s rozprzedawane. Miejscowy koci prowadzi przeciwko nam kampani za, nazywajc nas diabami! Przyjechaem, eby wyjani te nieporozumienia. - Prosz mi wybaczy, panie Harris, e bd mwia bez ogrdek, ale jak pan mg ufundowa t misj w ciemno? - Mwic to, Matrona poczua nage poczucie winy, poniewa w gruncie rzeczy Harris do tej pory nie widzia rwnie Missing. Jeli dobrze pamitam, w licie napisaam, e to nie jest najrozsdniejszy pomys. - To moja wina - przyzna Harris, zaamujc rce. - To ja nakoniem do dziaania komisj nadzorujc naszego kocioa... Oni jeszcze o niczym nie wiedz powiedzia niemal szeptem. Odchrzkn i jakby odnalazszy gos, doda: - Miaem... c, mam nadziej, e komisja zrozumie... e moje intencje byy dobre. My... ja miaem nadziej zanie nauk o Odkupicielu tym, ktrzy jej nie znaj. Matrona wydaa z siebie pene irytacji westchnienie. - Panie Harris, czy panu si wydawao, e oni wszyscy czcz ogie? Albo drzewa? Przecie to s chrzecijanie. Odkupienie jest im tak potrzebne, jak panu krem prostujcy wosy. - Ale ja czuj, e to nie jest prawdziwe chrzecijastwo. To pogaski rodzaj wiary... - powiedzia i zaraz klepn si po gowie, gadzc niesforny kosmyk. - Pogaski! Panie Harris, w tym samym czasie, gdy nasi pogascy przodkowie w Yorkshire i Saksonii uywali czaszek swoich wrogw jako naczy, w ktrych podawano jedzenie, ci tutaj chrzecijanie piewali ju psalmy. Oni wierz, e w

kociele w Aksum znajduje si ukryta Arka Przymierza. Nie jaki tam palec witego ani nawet palec u nogi samego papiea, ale Arka! Etiopscy wierni wkadali koszule zmarych na dum. Dawno temu chrzecijanie z Abisynii widzieli w dumie skuteczny i boski rodek osignicia niemiertelnoci"23. Oto - podkrelia, stukajc palcem w biurko - jak bardzo pragnli kolejnego ycia. - Nie moga si powstrzyma, eby nie doda czego jeszcze. - Prosz mi powiedzie, panie Harris, czy w Dallas pana parafianie odczuwaj tak silny gd zbawienia? Harris poczerwienia. Rozejrza si, jakby szukajc kryjwki. Nie skoczy jeszcze, bo ludzie tacy jak on bywaj uparci, choby dlatego, e nie dysponuj niczym wicej poza swoimi przekonaniami. - W Houston, nie Dallas - odezwa si cicho. - No dobrze, Matrono, ale tutejsi ksia to w wikszoci analfabeci. Gebrew, wasz stranik, nie rozumie litanii, ktre recytuje, poniewa napisano je w gyyz, ktrym nikt si na co dzie nie posuguje. Skoro wyznaje monofizyck zasad, e Chrystus mia wycznie bosk natur, a brako mu ludzkiej, no to... - Do! Panie Harris, prosz przesta - powiedziaa Matrona, zasaniajc uszy. Jak pan mnie drani. - Wstaa i okrya biurko, a Harris odsun si z krzesem, bojc si, e dostanie od niej w ucho. Matrona podesza do okna. - Kiedy rozejrzy si pan po Addis Abebie i zobaczy bose, trzsce si na deszczu dzieci i trdowatych ebrzcych o odrobin strawy, czy naprawd nadal bdzie pan twierdzi, e ten monofizycki nonsens ma jakiekolwiek znaczenie? - Pochylia gow i opara czoo o szyb. - Bg nas osdzi, panie Harris, na... - gos jej si zaama na myl o siostrze Mary Joseph Praise - na podstawie tego, comy zrobili, by uly cierpieniu naszych braci i sistr. Naprawd nie sdz, eby Bg przejmowa si, ktrej doktrynie dajemy posuch. Widok tej prostej, zniszczonej twarzy przycinitej do szyby, mokre policzki, splecione palce... wszystko to zrobio na Harrisie wiksze wraenie ni to, co Matrona do tej pory powiedziaa. Oto mia bowiem przed sob kobiet, ktra potrafia zama reguy swojego zakonu, jeli stay jej na drodze do realizacji celu. Z ust Matrony popyna fundamentalna prawda, o ktrej, z racji prostoty tych sw, w kociele Harrisa nikt gono nie wspomina - w kociele, w ktrym bratobjcza walka na argumenty stanowia bodaj jedyny sens istnienia komitetu, jak rwnie manifestacj
Albert Camus, Duma, w: Cztery powieci, prze. Joanna Guze, Maria Zenowicz, wiat Ksiki, Warszawa 2006, s. 166.
23

wiary. Dobrze si stao, e ludzi czynu w rodzaju Matrony oddziela od sponsorw cay ocean, poniewa gdyby obydwie strony wchodziy sobie w parad, wsppraca nie byaby udana. Harris spojrza na stos Biblii pitrzcy si pod cian. Nie zauway go, kiedy wszed do biura siostry przeoonej. - Mamy wicej egzemplarzy Biblii po angielsku, ni jest w tym kraju osb mwicych w tym jzyku - powiedziaa Matrona, odwrciwszy si od okna i podywszy wzrokiem za spojrzeniem Harrisa. - Mamy Bibli po polsku, czesku, wosku, francusku, szwedzku. Wydaje mi si, e niektre z nich s darem od dzieci chodzcych do waszych szkek niedzielnych. Potrzebujemy ywnoci i lekw, a dostajemy Biblie. - Umiechna si. - Zawsze si zastanawiaam, czy ci dobrzy ludzie, ktrzy przysyaj nam Bibli, naprawd uwaaj, e tgoryjca dwunastnicy i gd da si pokona Sowem Boym? Przecie nasi pacjenci s analfabetami. - Czuj si skrpowany - powiedzia Harris. - Nie, nie, nie. Bardzo prosz! Tutejsi ludzie uwielbiaj Bibli! To najcenniejszy przedmiot, jaki moe posiada rodzina. Czy wie pan, co zrobi cesarz Menelik rzdzcy przed Hajle Syllasje, kiedy zachorowa? Zjad stronice Biblii. Raczej nie pomogo. To jest kraj, w ktrym papier - worketu - jest bardzo cenny. Wie pan, e wedug zwyczajw biedoty maestwo zostaje uznane za zawarte w momencie, gdy modzi napisz swoje imiona na kartce? Gdy chc si rozwie, no c, po prostu drze si w dokument na kawaki. Ksia rozdaj kartki z wypisanymi na nich fragmentami Biblii. Kartki skada si wiele razy tak, e zmniejszaj si do rozmiarw malekiego kwadracika, a potem zawija si je w kawaek skry i nosi na szyi. Chtnie rozdawaam Bibli, ale minister spraw wewntrznych uzna to za nawracanie. Jak mona sdzi, e nawracam tych ludzi, skoro nikt z nich nie potrafi czyta? Poza tym to przecie taka sama wiara jak pana", powiedziaam. Ale minister nie zgodzi si ze mn. Tak wic teraz skaduj te Biblie pod cian, panie Harris. W szopie na narzdzia Pismo wite mnoy si jak krliki. Wylewa si do magazynw i do mojego biura. Uywamy go jako podprki do regau na ksiki. Albo do wykadania nim cian chat chikka. Robimy z nim cokolwiek, naprawd! Podesza do drzwi i gestem poprosia, by za ni poszed. - Przejdmy si - zaproponowaa. - Prosz spojrze - powiedziaa, gdy znaleli si w korytarzu.

Pokazaa napis widniejcy nad drzwiami: SALA OPERACYJNA NUMER JEDEN. Pomieszczenie zostao zamienione w skadzik peen Biblii. Bez sowa pokazaa palcem pomieszczenie po drugiej stronie korytarza, ktre, jak zauway Harris, byo magazynem na szczotki i wiadra. Napis nad drzwiami gosi: SALA OPERACYJNA NUMER DWA. - Mamy tylko jedn sal operacyjn. Nazywamy j sal operacyjn numer trzy. Moe mnie pan osdza, jak pan chce, panie Harris, ale bior, co mi daj w imi Boe, aby suy tym ludziom. A jeli moi darczycy upieraj si, eby zafundowa mi kolejn sal operacyjn dla synnego Thomasa Stone'a, podczas gdy ja potrzebuj cewnikw, strzykawek, penicyliny i pienidzy na zbiorniki z tlenem po to, by mc wyposay choby jedn z tych sal, no to wtedy ja im daj jeszcze jedn sal operacyjn - z nazwy. Przy schodkach prowadzcych do ambulatorium szpitala Missing kwita bugenwilla, skrywajc w kwiatach filary wiaty, tak e dach sprawia wraenie zawieszonego w powietrzu. Zobaczyli pdzcego mczyzn okutanego grub warstw biaego sukna narzuconego na wywiechtany wojskowy paszcz. Wyrnia si z racji biaego turbanu i packi na muchy. - Oto Gebrew we wasnej osobie, ten, o ktrym rozmawialimy - powiedziaa Matrona, kiedy Gebrew zauway ich i zatrzyma si, eby si ukoni. - Suga Boy, stranik i... jeden z nas, osieroconych strat. Harrisa zaskoczy stosunkowo mody wiek Gebrew. W jednym ze swoich listw Matrona opisaa przypadek modej, dwunasto- lub trzynastoletniej dziewczyny z plemienia Harrari, ktr przywieziono konajc. Midzy nogami wisiaa jej przecita ppowina. Kilka dni wczeniej urodzia, ale nikt nie usun oyska, bo nie chciao wyj. Rodzina dziewczyny dwa dni podrowaa muem, eby dosta si do Missing. Kiedy Gebrew, kierujc si wspczuciem dla dziewczyny, podnis j, by przenie z gharry, konajca krzykna. Okazao si, e Gebrew, narzdzie w rkach Boga, nieumylnie nadepn na cignc si za dziewczyn ppowin i wyrwa w ten sposb oysko. Tak dziewczyna zostaa wyleczona, zanim jeszcze przestpia prg oddziau nagych wypadkw.

Harrisa, ubranego w bawenian koszulk bez rkaww, przeszed dreszcz. Przewrci oczami, poluzowa konierzyk, a potem poprawi jeszcze hem korkowy, ktrego Matrona w pierwszej chwili w ogle nie zauwaya. Przeprowadzia go przez oddzia dziecicy, czyli pomalowany na jasny odcie lawendy pokj, w ktrym noworodki leay w wysokich eczkach z metalowymi porczami. Matki zajmoway przestrze podogi tu obok ek. Na widok siostry przeoonej podskoczyy i zaczy si kania. - To dziecko ma tec i umrze. To ma zapalenie opon mzgowych i jeli przeyje, moe olepn lub oguchn. Jego matka - powiedziaa Matrona, czule obejmujc ramieniem zabiedzon kobiet - przebywajc w Missing dzie i noc, zaniedbuje pozosta trjk swoich dzieci. Boe drogi, zdarzao si, e podczas pobytu matki w szpitalu te dzieci, ktre zostay w domu, wpaday do studni, giny pod kopytami bykw, a nawet byy porywane. Najbardziej ludzk rzecz jest wic powiedzie jej, eby posza do domu, eby zabraa dziecko i posza do domu. - No to dlaczego tu zostaa? - Prosz spojrze, jak anemicznie wyglda! Karmimy j tutaj. Dajemy jej porcj dziecka, ktrej dziecko nie jest w stanie zje, a take jej wasn porcj. Poprosiam, eby dawa jej codziennie dodatkowe jajko, plus zastrzyk z elaza i lekarstwo na tgoryjca. Za kilka dni, jeli dziecko nadal bdzie yo, kupimy obojgu bilet na autobus i wylemy do domu. Bdzie zdrowsza, lepiej zaopiekuje si pozostaymi dziemi... O, a to z kolei dziecko czeka na operacj... Na oddziale mskim, ktry mieci si w dugiej, wskiej sali obliczonej na czterdzieci osb, Matrona kontynuowaa wyliczanie chorb pacjentw. Ci, ktrzy mogli, prbowali wsta i powita odwiedzajcych. Jeden z mczyzn lea w piczce z otwartymi ustami i niewidzcymi oczami. Inny siedzia, pochylajc si do przodu, oparty o specjaln poduszk; z trudem walczy o kady oddech. Dwch kolejnych lecych jeden obok drugiego mczyzn miao nabrzmiae brzuchy, jakby byli w smym miesicu ciy. - Reumatyczne uszkodzenie zastawki serca... Nic si nie da zrobi. A tych dwch ma marsko wtroby - wyjania Matrona. Harris ze zdumieniem przekonywa si, jak niewiele potrzeba, by utrzyma czowieka przy yciu. Wielki kawa chleba w wyszczerbionej misce i ogromny, sfatygowany blaszany kubek sodkiej herbaty - cae niadanie i lunch. Do czsto, jak

zauway, uczt t chory dzieli si z czonkami rodziny, ktrzy koczowali przy jego ku. Kiedy wyszli z oddziau mskiego, Matrona zrobia przerw na zapanie oddechu. - Wie pan, e w tej chwili dysponujemy funduszami na nastpne trzy dni? Potem koniec. Bywaj wieczory, e kad si spa, nie wiedzc, jakim sposobem rano otworzymy drzwi szpitala. - Co pani zamierza? - zapyta Harris, cho w tej samej chwili zda sobie spraw, e zna odpowied. Matrona umiechna si, a kiedy jej policzki powdroway w gr, oczy niemal zupenie znikny. Jej twarz wygldaa jak twarz dziecka. - Zgadza si, panie Harris. Bd si modlia. Potem przesun rodki z funduszu budowlanego albo dowolnego innego, w ktrym s jeszcze jakie pienidze. Bg wie, w jak bardzo kopotliwym pooeniu si znajdujemy, tak to sobie tumacz, wic nie bdzie mia nic przeciwko. Nie walczymy tutaj z bezbonoci, bo to przecie najbardziej pobony kraj wiata. Nie walczymy nawet z chorobami, tak jak walczymy z bied. Pienidze na jedzenie, leki... to pomaga. Kiedy nie potrafimy kogo wyleczy albo uratowa mu ycia, niech nasi pacjenci poczuj, e przynajmniej o nich dbamy. To powinno by podstawowym prawem czowieka. Niepokj Harrisa zwizany z opini komisji nadzorujcej prawie cakiem min. - Przyznaj, panie Harris, e z wiekiem coraz rzadziej modl si o wybaczenie. Teraz modl si o pienidze, bym moga kontynuowa Boskie dzieo. - Uja rk Harrisa i przykrya j swoj doni, lekko poklepujc. - Czy wie pan o tym, mj drogi, e w najczarniejszej godzinie czsto to pan by odpowiedzi na moje mody? Matrona uznaa, e powiedziaa ju do. Zaryzykowaa. Poniewa nie miaa ju co pooy na stole, postawia na prawd.

Rozdzia 15

W, cho ze splotw...
Noworodki wydaway si Ghoshowi nierealne: nosy, zmarszczki i nic poza tym. Mia wraenie, e kto podrzuci je Hemie jako nieudany eksperyment. Ghosh usiowa wydawa z siebie stosowne dwiki i okazywa zainteresowanie maluchami, ale zapa si na tym, e ma im za ze, i Hema powica im ca uwag. Od mierci siostry Mary Joseph Praise mino pi dni. Ghosh wstpi do Hemy pnym popoudniem, zanim wyruszy na poszukiwanie Stone'a. Zasta tam Almaz, ktra zdya poczu si jak u siebie i pochonita zadaniem opieki nad dziemi prawie nie zauwaya jego obecnoci. Przez ostatnie kilka dni musia sam parzy sobie kaw i podgrzewa wod na kpiel. Matrona, siostra Asqual, Rosina i kilka uczennic szkoy pielgniarskiej rwnie byy u Hemy, uwijajc si wok niemowlt. Rosina, ktra od odejcia Thomasa Stone'a w zasadzie nie miaa nic do roboty, przeniosa si do Hemy. Nikt nie zwrci uwagi na Ghosha, kiedy ten wyszed. Pojecha najpierw do hotelu Ghion, potem Ras, a nastpnie na komend gwn policji. Poprosi o spotkanie z pewnym sierantem, ktrego zna osobicie. Mczyzna nie mia dla niego adnych wieci. Ghosh objecha ca Piazz wszerz i wzdu, a potem, wypiwszy piwo w barze St. George's, uzna, e czas wrci do domu. Utwierdzi si w zamiarze wyjazdu. Trzyma w rku bilet lotniczy do Rzymu i dalej do Chicago. Wylot mia nastpi za cztery tygodnie. Niewykluczone, e do tej pory sprawy Missing jako si uo. Nie wyobraa sobie, eby mg tu zosta, nie teraz, nie gdy Stone znikn, a siostra Mary Joseph Praise nie ya. Musia wszake znale w sobie do odwagi, by poinformowa o tym Matron i Almaz - i Hem. Byo ju ciemno, gdy zaparkowa pod wiat obok swojej kwatery. Zobaczy przykucnit pod cian Almaz, opatulon tak, e wida byo tylko jej oczy. Czekaa na niego tak samo jak owej nocy, gdy umara siostra Mary Joseph Praise. - O mj Boe. Co znowu? Podesza do samochodu od strony pasaera, otworzya drzwi i wsiada. - Chodzi o Stone'a? - zapyta. - Co si stao?

- Gdzie pan by? Nie, nie chodzi o Stone'a. Jedno z blinit przestao oddycha. Chodmy do bungalowu doktor Hemy.

Niebieskie wiato lampki nocnej tworzyo w sypialni Hemy surrealistyczny nastrj, przywodzio na myl plan filmowy. Hema miaa na sobie koszul nocn. Jej rozpuszczone wosy spaday na ramiona. Nie mg oderwa od niej wzroku. Niemowlaki leay na ku. Ich klatki piersiowe unosiy si i opaday rwnomiernie, obydwaj mieli zamknite oczy i spokj wypisany na twarzy. Odwrciwszy si do Hemy, Ghosh zobaczy, e caa si trzsie, a jej usta dr. Wycign przed siebie donie wewntrzn stron do gry, pytajc, co si stao. W odpowiedzi rzucia mu si w ramiona. Przytuli j. Przez wszystkie lata ich znajomoci widzia, jak bya szczliwa, jak si zocia, jak bya smutna, a nawet przygnbiona, ale zawsze pokazywaa, e ma charakter, e jest przebojowa. Nigdy nie widzia w niej strachu. Teraz sprawiaa wraenie, jakby staa si innym czowiekiem. Chcia j wyprowadzi z pokoju, obejmujc ramieniem, ale nie zgodzia si. - Nie - szepna. - Nie moemy odej. - Co si dzieje? - Pooyam je do ka i zostaam jeszcze chwil, eby na nie popatrze. Marion oddycha bardzo rwno, ale Shiva... - Zaniosa si paczem, pokazujc dziecko z opatrunkiem na gwce. - Unis mu si brzuszek, pniej opad przy wydechu... a potem nic. Dugo mu si przygldaam. Hema, tylko ci si wydaje", powiedziaam do siebie. Ale widziaam wyranie, jak zrobi si siny, nawet w tym wietle, zwaszcza kiedy porwnaam kolor jego skry z kolorem Mariona. Dotknam go, a on rozoy rce jakby spada i wzi gboki oddech. Zapa mnie za palec. Mwi: Nie zostawiaj mnie". I znowu oddycha. Och, iwo. Gdybym nie zostaa. .. ju byoby po nim. Zasonia twarz domi i wtulia si w pier Ghosha, zostawiajc mokre lady na jego koszuli. Przycisn j do siebie. Nie wiedzia, co powiedzie. Mia tylko nadziej, e nie mierdzi piwem. Chwil pniej odsuna si od niego, tak e stanli obok siebie z Almaz tu za plecami i wpatrywali si w Shiv.

Dlaczego Hema tak si pospieszya z wymyleniem imion dla dzieci? Jej decyzja wydawaa mu si pochopna. Ghosh nie mg si do nich przekona. Da si je jeszcze zmieni? A jeli wrci Thomas Stone? Skd pomys imienia hinduskiego boga dla dziecka zakonnicy i Anglika? A drugie z blinit, te chopiec, dlaczego Marion? Imiona z pewnoci s tymczasowe, zanim Thomas Stone nie odzyska zmysw albo zanim brytyjska ambasada si nimi nie zajmie. Hema zachowywaa si, jak gdyby te dzieci naleay do niej. - Czy to si powtrzyo? - zapyta Ghosh. - Tak! Raz. Mniej wicej trzydzieci minut pniej. Kiedy ju miaam si odwrci. Zrobi wydech... i zatrzyma si. Zaczekaam. Przecie musi oddycha. Wstrzymaam si, ale nie mogam ju tego znie. Kiedy go dotknam, zacz oddycha, jak gdyby czeka na to delikatne popchnicie, jak gdyby zapomnia, co naley zrobi. Siedz tu od trzech godzin, boj si nawet wyj do azienki. Nikomu nie potrafi zaufa, a zreszt jak niby miaabym im to wytumaczy... Dziki Bogu Almaz postanowia pomc mi przy nocnym karmieniu. Posaam j po ciebie. - miao. Id do azienki - zaoferowa Ghosh. - Popilnuj ich. Wrcia byskawicznie. - Co o tym sdzisz? - zapytaa, wieszajc mu si na ramieniu i wycierajc oczy chusteczk. - Nie powiniene osucha mu puc? Nie kaszla i nie mia trudnoci z oddychaniem. Ghosh, drapic si w podbrdek i marszczc oczy, przyglda si dziecku. Po duszej chwili odezwa si: - Przebadam go gruntownie, kiedy si obudzi. Ale chyba wiem, w czym tkwi problem. Sposb, w jaki Hema na niego spojrzaa, napeni jego serce dum. To nie bya ta sama Hemlatha, ktra reagowaa sceptycyzmem na kade jego sowo. - Waciwie to jestem pewien. Bezdech wczeniaka. To dobrze opisane schorzenie. Widzisz, jego mzg jest jeszcze niedojrzay, wic orodek oddechowy, ktry steruje procesem oddychania, rwnie nie jest jeszcze do koca rozwinity. Od czasu do czasu dziecko zapomina" wzi oddech. - Jeste pewien, e to nic innego? - Nie kwestionowaa zasadnoci jego oceny, lecz jak kada matka chciaa si po prostu upewni.

Skin gow. - Jestem przekonany. Miaa szczcie. Zazwyczaj bezdech bywa miertelny, zanim w ogle ktokolwiek go zauway. - Nie mw tak. O Boe, co my zrobimy, Ghosh? Chcia jej powiedzie, e nic nie mona zrobi. Zupenie nic. Jeeli dziecko bdzie miao szczcie, za kilka tygodni wyronie z bezdechu. Jedyn alternatyw pozostawao podczenie wczeniaka do maszyny, ktra pooddycha za niego, zanim w peni rozwin si jego puca. Ale nawet w Anglii i Ameryce rzadko tak postpowano. W Missing to rozwizanie w ogle nie wchodzio w rachub. Czekaa na jego orzeczenie. Wstrzymaa wasny oddech. - Zrobimy tak - powiedzia, a ona odetchna. Improwizowa. Nie wiedzia, czy jego plan wypali. Wiedzia tylko, e nie ma serca powiedzie jej, e nic nie mona poradzi. - Przynie mi krzeso. To z salonu. Daj mi par tych swoich acuszkw na nog i jeszcze par cgw. Jak ni albo szpagat. Podkadk do pisania i notatnik, jeli masz. Powiedz Almaz, eby zaparzya kaw, najmocniejsz, jak potrafi. Niech zaparzy, ile zdoa, i wleje do termosu. Nowa Hema, przybrana matka bliniakw, wstaa bez sowa, by wykona polecenia. Nie pytaa, jak i po co. Przyglda si jej tanecznym ruchom. - Gdybym wiedzia, e mnie tak posuchasz, poprosibym jeszcze o koniak i masa stp - mrukn do siebie. - A jeli to nie pomoe... to przynajmniej bd mia spakowan torb.

Ghosh siedzia na krzele, sczc kaw. Otaczaa go cakowita cisza. Na palcu mia zawizany sznurek, ktrego drugi koniec bieg do acuszka Hemy przecitego na p i oplecionego wok stopy Shivy. Malekie srebrne dzwonki dyndajce na acuszku wydaway z siebie przyjemny, kojarzcy si z cymbakami dwik za kadym razem, gdy maluch poruszy nog. Ghosh zamocowa zegarek na podokietniku krzesa. Otworzy notatnik na pierwszej stronie i narysowa dwie kolumny: data" i godzina". Shiva wierci si, a wtedy dzwoneczki wydaway uspokajajcy dwik. Wczeniej, kiedy karmili dzieci, Ghosh doda do butelki Shivy kropl kawy. Mia nadziej, e kofeina, stymulant ukadu nerwowego i rodek dranicy, wpynie na prac orodka oddechowego. Kawa sprawia, e chopiec by wyranie bardziej niespokojny ni jego brat bliniak.

Hema spaa na sofie w kcie salonu ssiadujcego z sypialni dzieci. Lampa stojca z kloszem, ktr przenieli do pokoju Hemy, dawaa akurat tyle wiata, e Ghosh widzia stron notatnika. Powid wzrokiem po cianach. Maa dziewczynka z warkoczykami, ubrana w psari, stojca midzy dwojgiem dorosych. Oprawione zdjcie przystojnego premiera Jawaharlala Nehru w zadumie podpierajcego palcem policzek wisiao naprzeciwko krzesa, na ktrym siedzia Ghosh. Wyobraa sobie, e w sypialni Hemy bdzie panowa porzdek, e wszystko bdzie na swoim miejscu, ale okazao si, e przez porcz ka przewieszay si cae narcza ubra, na pododze staa otwarta walizka, kolejne ubrania pitrzyy si w kcie, a ksiki i dokumenty leay w stosie na krzele. Dopiero wtedy zauway stojce za drzwiami pudo wielkoci kredensu. Zrobia to", pomyla, nachylajc si nad pudem, eby odczyta widniejcy na nim napis. Grundig, a niech mnie! Najlepszy model, jaki mona dosta". Jego gramofon i radio nawaliy kilka miesicy wczeniej. Co jaki czas Ghosh zerka na noworodka, upewniajc si, e jego maleka klatka piersiowa podnosi si i opada. Po, jak sdzi, caej godzinie czuwania ziewn, rzuci okiem na zegarek i ze zdumieniem stwierdzi, e mino dopiero siedem minut. Mj Boe, nie bdzie atwo", pomyla. Dopi kaw i nala sobie kolejny kubek. Wsta i okry pokj. Na jednej z pek staa pokana kolekcja ksiek. WIELCY KLASYCY LITERATURY WIATOWEJ, gosi napis zotymi literami. Wybra jeden tom i usiad. Ksika bya piknie oprawiona w skr, a brzegi kartek pocignito zot farb. Wygldaa na nieczytan.

O czwartej nad ranem poszed obudzi Hem. We nie wygldaa jak maa dziewczynka. Spaa ze zoonymi jak do modlitwy rkami podoonymi pod policzek. Potrzsn ni delikatnie. Otworzya oczy, zobaczya go i umiechna si. Poda jej kaw. - Moja kolej? - Skin gow. Usiada na ku. - Przesta oddycha? - Dwa razy. Nie ma co do tego wtpliwoci. - Boe. O Boe. Wic to prawda, nie wydawao mi si. Mielimy szczcie, e to zauwayam. - Napij si. Id przemyj twarz i przyjd do sypialni.

Kiedy wrcia, przekaza jej sznurek zamocowany do acuszka oraz notatnik i dugopis. - Niewane, co bdziesz robia, nie kad si na ku. Zosta na krzele, to jedyny sposb, eby nie zasn. Czytaem, to naprawd pomaga. Sprawdzaem go po kadej stronie. Jeli syszaem dwik acuszka, nie podnosiem gowy i czytaem dalej. Kiedy przesta oddycha, pocignem po prostu za sznurek i od razu zacz znowu oddycha. Wyglda na to, e maemu czasem zdarza si zapomnie. - Dlaczego w ogle musi o tym pamita? Biedactwo.

Hema zdya usadowi si na krzele, gdy usyszaa dziwny odgos. Dopiero po chwili uwiadomia sobie, e syszy chrapanie Ghosha. Podesza do niego na palcach - lea na sofie i spa jak zabity, wygldajc przy tym jak ogromny pluszowy mi. Nakrya go kocem, ktry zdy zelizgn si na podog, a potem wrcia na posterunek. Chrapanie dodawao jej otuchy, mwio jej, e nie jest sama. Signa po ksik, ktr czyta Ghosh. Kupia zestaw dwunastu tomw od pracownika brytyjskiej ambasady, ktry wraca do rodzinnego kraju. Uwiadomia sobie ze wstydem, e nie przeczytaa ani jednej z tych ksiek. Ghosh umieci zakadk na stronie dziewidziesitej drugiej. Naprawd dotar a tak daleko? Dlaczego wybra akurat ten tytu? Otworzya ksik na pierwszej stronie:
Kt spord tych, co pragn pozna dzieje czowieka i dowiedzie si, jak owa tajemnicza mieszanka reaguje na rnorakie eksperymenty dokonywane przez Czas, nie zaduma si choby przez chwil nad yciem witej Teresy i nie umiechn dobrotliwie na myl o maej dziewczynce, ktra pewnego ranka wyruszya w wiat z modszym braciszkiem, by szuka mczestwa w krainie Maurw?24

Przeczytaa pierwsze zdanie trzykrotnie, zanim zrozumiaa jego sens. Spojrzaa na tytu ksiki: Miasteczko Middlemarch. Czy autor nie mg janiej? Czytaa dalej, wycznie dlatego, e Ghosh doczyta tak daleko. Pomau zatracia si w odkrywanej historii. *
24

George Eliot, Miasteczko Middlemarch, tom I, przeoya Anna Przedpelska-Trzeciakowska, Prszyski i S-ka, Warszawa 2005, s. 11.

Nastpnego ranka, robic obchd, Ghosh zastanawia si, czy pukownik dotar bezpiecznie do swojego garnizonu w Gonderze. Czy gdyby pukownika aresztowano albo powieszono, wiadomo dotaraby do Missing? Ethiopian Herald" nigdy nie pisa o prbach zdrady stanu, jak gdyby pisanie o nich samo w sobie byo zdrad. Obejrzawszy swoich pacjentw, Ghosh wygrzeba inkubator w jednym z magazynw znajdujcych si za bungalowem Matrony. Ghosh by pediatr Missing. Wkrtce po przyjedzie do szpitala skonstruowa prymitywny inkubator dla wczeniakw. Maszyna okazaa si zbdna, w momencie gdy szwedzki rzd otworzy w Addis Abebie szpital pediatryczny, umoliwiajc tym samym szpitalowi w Missing odsyanie tam wczeniakw. Pomimo kruchej konstrukcji - blaszana podstawa plus cztery szklane cianki inkubator by nieuszkodzony. Ghosh zleci Gebrew umycie urzdzenia, odpchlenie, wystawienie na kilka godzin na soce i ponowne umycie gorc wod. Przed wstawieniem inkubatora do sypialni Hemy Ghosh przetar go alkoholem. Zrobi krok do tyu, by przyjrze si swojemu dzieu, a w tym czasie Almaz obesza urzdzenie trzy razy dokoa, wydajc z siebie gone tfu-tfu. Na szczcie nie oplua inkubatora. - eby odegna ze oko - wyjania po amharsku, wycierajc usta rkawem. - Przypomnij mi, ebym nigdy nie zaprasza ci do sali operacyjnej - powiedzia Ghosh po angielsku. - Hema? - rzuci w nadziei, e pani doktor wtrci swoje trzy grosze. - Antyseptyka? Lister? Pasteur? Czyby bya po stronie herezji? - Zapominasz, e jestem w poogu - odpara. - Odegnanie zych duchw bywa znacznie waniejsze. Okutane w powijaki blinita leay obok siebie w inkubatorze i wyglday jak dwie larwy. Byy owinite tak szczelnie, e wida byo tylko pomarszczone twarzyczki. Niewane, jak daleko od siebie Hema je pooya, kiedy znw na nie spojrzaa, ukaday ciaka w ksztat litery V, stykajc si gwkami, twarz do siebie, tak jak w onie matki.

Czasami Ghosh, wykoczony po caym dniu, rozpoczynajc nocn zmian czuwania przy picych maluchach, mwi do siebie: Co ty tutaj robisz? Czy ona zrobiaby co takiego dla ciebie?". Stara uraza sprawiaa, e mocniej zaciska szczk. Ty kretynie, znowu ulege jej czarowi". Dlaczego brakowao mu silnej woli, by powiedzie to, co naleao powiedzie?

Przekonywa samego siebie, e kiedy tylko to dziecko, ten Shiva, pokona problemy z oddychaniem, on wyjedzie. Znajc Hem, wiedzia, e gdy nie bdzie ju musiaa na nim polega, wszystko wrci do normalnoci. Od czasu wizyty Harrisa nie byli pewni, czy baptyci z Houston nadal zechc wspiera szpital Missing. Matrona wolaa nie wypowiada si na ten temat. Przez dwa tygodnie Ghosh i Hema penili wart przy Shivie, za dnia korzystajc rwnie z pomocy innych, ale noc zdajc si wycznie na siebie. Skoczyli czyta Miasteczko Middlemarch w tydzie i mieli o czym dyskutowa. Nastpnie. Ghosh wybra Trzy miasta. Pary Zoli i obydwoje stwierdzili, e lektura jest wcigajca. Przypadki bezdechu u Shivy stopniowo wystpoway coraz rzadziej - ich liczba zmniejszya si z ponad dwudziestu dziennie do dwch. W kocu zupenie ustay. Hema i Ghosh postanowili czuwa jeszcze przez tydzie, tak dla pewnoci. Sofa Hemy bya za maa dla mczyzny postury Ghosha. Widzc, jak pi skulony, Hema bya mu wdziczna i wiadoma wyrzecze z jego strony. Zaskoczyoby j, gdyby wiedziaa, z jak luboci kad si na miejscu zajmowanym przed chwil przez ni i nakrywa si kocem nadal pachncym jej snami. Dzwonienie acuszka na kostce Shivy przenikao do jego marze sennych. Raz nio mu si, e Hema dla niego taczy. Naga. Wraenie byo tak realne, tak sugestywne, e rano pogna do Cook's Travel, zaczeka na otwarcie biura, a nastpnie zwrci swj bilet lotniczy do Ameryki. Zrobi to, zanim wypi porann kaw i zdy spraw przemyle.

Po mierci siostry Mary Joseph Praise Matrona zacza si coraz bardziej garbi, a jej twarz sprawiaa wraenie jeszcze bardziej zniszczonej przez czas. Spdzaa wieczory u Hemy - jak wszyscy zreszt - ale nie protestowaa, kiedy o smej Ghosh i Hema wypdzali j (i Koochooloo) do siebie. Suka upara si strzec bezpieczestwa Matrony, a poniewa dwa pozostae bezimienne psy biegajce po terenie szpitala w Missing czsto traktoway Koochooloo jak przywdczyni, siostra przeoona najczciej chodzia z psi obstaw. Dwa tygodnie po pogrzebie siostry Mary Joseph Praise Gebrew zauway bosonogiego kulisa z praw rk w dugim gipsie. Mczyzna trzyma rk wyprostowan w okciu wzdu ciaa. Co gorsza, by tak picy, e gdy szed, pltay mu si nogi. W kadej chwili mg upa i rozbi sobie gow, nie mwic ju o zamaniu drugiej rki. Gebrew poczu si fatalnie, poniewa to on skierowa kulisa do

rosyjskiego szpitala, kiedy ten zjawi si w Missing ze zaman koci. Rosyjscy lekarze uwielbiali podawa barbiturany niezalenie od tego, co dolegao pacjentowi, a poniewa etiopscy chorzy uwielbiali zastrzyki, wszyscy wychodzili z ich szpitala pod wpywem rodkw uspokajajcych. Z lat spdzonych w Missing Gebrew wiedzia, e zamana rka powinna by unieruchomiona w neutralnej i funkcjonalnej pozycji, z okciem zgitym pod ktem dziewidziesiciu stopni, przedrami w poowie drogi midzy pronacj i supinacj - nawet jeli Gebrew nie wiedzia, co oznaczaj te pojcia. Zaprowadzi chwiejcego si na nogach kulisa na oddzia nagych wypadkw, gdzie Ghosh zrobi biedakowi przewietlenie, a sanitariusze ponownie zaoyli gips. Tym samym, cho adne z nich oficjalnie tego nie ogosio, szpital Missing ponownie otworzy podwoje dla pacjentw. Hema uparcie odmawiaa pozostawienia maluchw bez opieki. Twierdzia, e nie jest ju lekarzem, lecz matk. Bya typem matki zalknionej o swoje dzieci, matki, ktra uwielbia z nimi przebywa i niechtnie si z nimi rozstaje choby na krtk chwil. Dwie mami-thu - Rosina Stone'a i Almaz Ghosha - na zmian spay na materacu w kuchni Hemy, w kadej chwili gotowe pospieszy z pomoc. Stone, ktry znikn i kto wie, czy w ogle jeszcze y, i Hema, matka na peny etat - w takiej sytuacji, gdy otwarto bramy szpitala, na barki Ghosha spad ogromny ciar. Matrona wynaja Bachellego, eby zaj si obsug porannych pacjentw w ambulatorium, czyli tam, gdzie pierwsze kroki kierowaa ogromna wikszo petentw Missing. Umoliwio to Ghoshowi przeprowadzanie operacji i skoncentrowanie si na pacjentach lecych w szpitalu.

Sze tygodni po mierci siostry Mary Joseph Praise przywieziono - na wzku cignitym przez osa - pyt nagrobn. Hema i Ghosh poszli zobaczy, jak robotnicy ustawiaj nagrobek na waciwym miejscu. Kamieniarz wyry na pycie krzy koptyjski. Poniej umieci litery, ktre skopiowa z kartki wrczonej mu przez Matron:
ITER PRAIEE BOPN 1928, 1954 AFE IN OF JEU25

Siostra Mary Joseph Praise. Urodzona w 1928 roku, zmara w 1954 roku. Niech spoczywa w pokoju Chrystusa.
25

Przybiega podekscytowana Matrona, dyszc z wysiku. Caa trjka pochylia si nad grobem i studiowaa dziwaczne liternictwo. Kamieniarz sta obok, cierpliwie czekajc na pochwa. Matrona ze zoci wypucia powietrze. - Przypuszczam, e teraz ju niewiele da si z tym zrobi - podsumowaa i skina kamieniarzowi gow. Mczyzna zebra swoje omy i jutowe worki i odszed, cignc za sob osa. - Tak sobie myl - odezwaa si Hema chrapliwym gosem - e chyba powinno by napisane: Zmara z rk chirurga. A teraz niech spoczywa w pokoju Chrystusa". - Hema! - zaprotestowaa Matrona. - Uwaaj, co mwisz. - No co? - odpara Hema. - Bdy bogatych zasypuje si pienidzmi, bdy chirurgw - ziemi. - Siostra Mary Joseph Praise spocza w ziemi krainy, ktr ukochaa stwierdzia Matrona, majc nadziej pooy kres tej wymianie zda. - Pomg jej w tym chirurg - dodaa Hema, ktra zawsze musiaa mie ostatnie sowo. - Ktry wyjecha z kraju - odparowaa Matrona. Hema i Ghosh spojrzeli na ni z otwartymi ustami. Matrona wyjania przepraszajcym tonem: - Odebraam telefon z brytyjskiego konsulatu. To dlatego si spniam. Z tego, co zrozumiaam, Stone uda si na granic z Keni, a potem dotar do Nairobi, nie pytajcie jak. Jest w kiepskim stanie. Przypuszczam, e pi. Ten czowiek oszala. - Nie jest ranny ani nic? - zapyta Ghosh. - O ile wiem, jest w jednym kawaku. Miaam przed chwil rozmow midzymiastow z Elihu Harrisem. Tak, on te si w to zaangaowa. Maj w Kenii cakiem spor misj. Jeli Stone wytrzewieje, zdaniem Harrisa mgby rozpocz tam prac. A jeeli nie zechce, Eli zaatwi mu wyjazd do Ameryki. - A co z jego ksikami i rzeczami? - zapyta Ghosh. - Powinnimy mu to wysa? - Zakadam, e kiedy zadomowi si w nowym miejscu, wyle kogo, eby mu przywiz ksiki i pozostae rzeczy - wyjania Matrona.

Wiadomo jednoczenie ucieszya i zirytowaa Hem. Oznaczaa bowiem, e Stone porzuci swoje dzieci i zrzek si do nich wszelkich praw. aowaa, e nie pomylaa, by zmusi go do podpisania stosownego dokumentu. Nadal czua si niepewnie. Mczynie, ktry zdoby saw w Missing, ktrego kochanka bya pochowana w Missing i ktrego dzieci wychowyway si w Missing, nie bdzie atwo przeci ppowin czc go z tym miejscem. - W, cho ze splotw zoony, wci na tyle proste ma ciao, by do jamy wlizgn si bez trudu - stwierdzia filozoficznie Hema. - Stone nie jest adnym wem - uci ostro Ghosh, zaskakujc Hem tak, e nie zdoaa zareagowa. - Jest moim przyjacielem - powiedzia tonem nieznoszcym sprzeciwu. - Nie zapominajmy, jak wartociowym koleg by dla nas przez te wszystkie lata, jak dzielnie suy Missing, ile istnie ludzkich uratowa. Nie jest wem. - Odwrci si na picie i odszed. Sowa Ghosha sprawiy, e Hema poczua wyrzuty sumienia. Nie moga zakada, e Ghosh bdzie czu dokadnie to samo co ona. Nie, jeli jej na nim zaleao. Ghosh by niezalenym czowiekiem - zawsze tak byo. Spojrzaa na oddalajc si posta Ghosha i opanowa j strach. Nigdy specjalnie nie przejmowaa si uczuciami tego mczyzny, ale teraz, nad grobem siostry Mary Joseph Praise, poczua si jak maa dziewczynka, ktra nabierajc wod ze studni, spotyka przystojnego nieznajomego - to dla niej jedyna w yciu okazja - lecz niszczy wszystko niewaciwym sowem.

Rozdzia 16

Jednoroczna ona
Mleczna krowa bya kaprysem Hemy, ale w chwili, gdy przekna pierwszy yk tustego pynu, nie byo ju odwrotu, nawet jeli Ghosh podwaa zasadno pomysu. - Chyba artujesz, Hema. Nie moesz karmi noworodkw mlekiem od krowy! - Kto tak twierdzi? - zapytaa bez przekonania. - Ja tak twierdz - odpar. - Poza tym wietnie rosn na mleku w proszku, wic zostan przy mleku w proszku. Gdy nad grobem siostry Mary Joseph Praise usyszaa z jego ust ostre sowa, zawadno ni okropne przeczucie, e Ghosh odejdzie z Missing, ale kolejne dni, podczas ktrych regularnie zjawia si, by czuwa przy bliniakach i spa na sofie, upewniy j, e w istocie pozosta jej wierny. Opanowany, metodyczny sposb, w jaki podszed do problemu Shivy, otworzy Hemie oczy na t jego stron, ktrej do tej pory nie doceniaa. Na cianie przy drzwiach przymocowa naszkicowany na kartce wykres obrazujcy czsto pojawiania si przeraajcych atakw bezdechu (i moment ich zupenego ustania). Hema nigdy nie znalazaby w sobie do pewnoci siebie, by mc powiedzie to, co on powiedzia pewnego wieczoru - e nie trzeba ju peni nocnej warty przy dzieciach. Kadej nocy, od dnia, w ktrym Hema wezwaa go do dzieci, sypia u niej na sofie i teraz wcale nie chciaa, by porzuci ten zwyczaj; jego chrapanie byo dwikiem, od ktrego zalea jej spokj. Mimo to nie potrafia si powstrzyma przed przekomarzaniem si z nim. Do gosu doszed stary nawyk. Stwierdzia, e chyba po prostu w ten sposb okazuje mu czuo. Nie zdjli acuszka ze stopy Shivy, chocia nie by ju do niczego potrzebny. Jego dwik sta si nieodczn czci malca, a zdjcie mu tej praktycznej ozdoby rwnaoby si pozbawieniu chopca gosu. Wczesnym rankiem chaotyczna melodia dzwonkw zapowiadaa nadejcie procesji krw i cielakw prowadzonych przez mleczarza Asrata. Dwik dzwonkw wizanych krowom u szyi wspgra tonacj z delikatnym dzwonieniem acuszkw Shivy. Asrat policzy sobie co prawda odpowiednio wicej birrw, bo musia

przyprowadzi ze sob ca mleczarni, ale poniewa dojenie krw odbywao si pod czujnym okiem Rosiny lub Almaz, nie byo mowy o rozcieczaniu cennego pynu wod. Zanim Hema wstaa z ka, cay dom by ju przesycony zapachem gotowanego mleka. Z wolna nabraa nawyku dolewania coraz wicej mleka do swojej porannej kawy. Wkrtce na sam dwik dzwonkw Hemie leciaa linka, jak gdyby bya jednym z kundli profesora Pawowa. Jej poranna kawa rozmnoya si do dwch kubkw; kolejne dwa wypijaa w cigu dnia, zawsze wlewajc wicej mleka ni wody. Uwielbiaa, kiedy na jzyku zostawa jej malany posmak. W przeciwiestwie do bawoego mleka, jakie pijaa w dziecistwie, to mleko cay swj smak zawdziczao grskiej trawie, na ktrej pasy si dajce je krowy. Kiedy Asrat, ktrego krowi spokj, jak uznaa Hema, najpewniej stanowi rezultat zwyczaju trzymania byda w chacie, powiedzia pewnego ranka: Gdyby askawa pani zechciaa kupi mczk kukurydzian i doda j do mleka, zrobioby si tak gste, e yka staaby w nim na baczno", nie wahaa si ani chwili. Wkrtce do jej drzwi zapuka kulis, cignc na rcznym wzku dziesi workw z napisem: ROCKEFELLER FOUNDATION, a niej: NIE NA SPRZEDA. - Idealnie trafiona inwestycja - stwierdzia Hema kilka dni pniej, cmokajc jak uczennica. - Kukurydza robi wielk rnic. - Hm, eksperyment nie do koca obiektywny, wziwszy pod uwag tendencj, ktr wprowadzia, pacc za mczk - podsumowa Ghosh. Asrat przywiza zwierzta za budynkiem kuchni i poszed dostarczy pozostae mleko. Wymi krowy matki znalazo si poza zasigiem cielcia, ktre zaczo wydawa rozpaczliwe dwiki - matka odpowiedziaa mu uspokajajcym, agodzcym muczeniem. Hema przypomniaa sobie, co kiedy powiedziaa jej wasna matka: Krowa mieci w sobie cay wszechwiat: Brahma kryje si w jej rogach, Agni w jej czole, Indra w jej gowie...". Zew cielaka w niczym nie przypomina paczu blinit, lecz emocje kryjce si za jednym i drugim dwikiem byy identyczne. Pracujc od tylu ju lat jako poonik, Hema nigdy specjalnie nie przejmowaa si paczem noworodkw, nie zastanawiaa si nad czstotliwoci, z jak jzyczek malucha i jego usteczka drgaj jak stroik instrumentu. By to taki bezradny, ponaglajcy dwik, ktrego istota polegaa dla niej dotychczas na tym, co sygnalizowa: pord zakoczony sukcesem, dziecko, ktre

przyszo na wiat ywe. Niepokj pojawia si dopiero wtedy, gdy paczu zabrako. Lecz teraz, kiedy jej niemowlaki, jej Shiva i Marion, pakay, w odgos nie przypomina adnego znanego Hemie dwiku; wyrywa j z obj snu i domaga si w odpowiedzi instynktownego cii!, ktre wypowiadaa, biegnc do inkubatora. To by osobisty zew - jej dzieci jej potrzeboway! Przypomniaa sobie zjawisko, ktrego od lat dowiadczaa tu przed zaniciem: zdawao jej si wwczas, e kto wzywa jej imi. Teraz przekonywaa sam siebie, e w ten sposb nienarodzone blinita zapowiaday swoje przybycie. Istniay wszake i inne dwiki, do ktrych przywyka, wcieliwszy si w rol matki. Klepnicie mokrej ciereczki na kamieniu do prania. Sznur od bielizny uginajcy si pod ciarem pieluszek (sztandar podnoci) i wszczynajcy opoczcy alarm przed silnym wiatrem - Almaz i Rosina pojawiay si wtedy jak na zawoanie. Przypominajce brzmienie harmoniki odgosy podskakujcych we wrzcej wodzie i uderzajcych o siebie butelek na mleko. piew Rosiny, jej nieustanne trajkotanie. Almaz stukajca garnkami i patelniami... wszystko to skadao si na chora zadowolenia Hemy. Podrujcy po wschodniej Afryce astrolog z ludu Marathw odwiedzi dzieci mimo obiekcji Ghosha. Hema zapacia mdrcowi, by przepowiedzia los blinit. Mczyzna w okularach i z kolekcj wiecznych pir w kieszeni koszuli wyglda jak mody urzdnik pracujcy na kolei. Zapisawszy dokadny czas urodzenia chopcw, zada rwnie dat urodzenia rodzicw. Hema podaa swoj, a potem uzupenia j dat urodzenia Ghosha, rzucajc mu ostrzegawcze spojrzenie. Astrolog skonsultowa si ze swoimi tabelami, a jego obliczenia zajy ca stron papieru kancelaryjnego. W kocu odezwa si, mwic: - Niemoliwe. - Spojrza nerwowo na Hem, unikajc przy tym wzroku Ghosha. Nasadzi skuwk na piro, odoy papiery i na oczach zdumionej Hemy ruszy do wyjcia. - Jakikolwiek czeka je los - rzuci na odchodnym - moecie by pewni, e ma to bezporedni zwizek z ich ojcem. Ghosh dogoni go w bramie szpitala. Astrolog nie zgodzi si wzi pienidzy. Przyjwszy peen smutku wyraz twarzy, powiedzia monotonnym gosem: - Doktorze saab, obawiam si, e pan nie moe by ich ojcem. Ghosh uda, e wiadomo gboko go dotkna. Pobieg zaraz z powrotem i opowiedzia o tym Hemie, ktra wszake nie bya ani w poowie tak rozbawiona jak

on. Wizyta astrologa napenia j strachem, jak gdyby mczyzna w jaki sposb przewidzia powrt Thomasa Stone'a. Nastpnego dnia Ghosh zobaczy Hem, jak kuca, trzymajc w zacinitej pici mk ryow i rysujc rangoli - wyszukany dekoracyjny wzr - na drewnianej pododze tu przed wejciem do sypialni. Robia, co moga, by nie przerwa linii i zablokowa tym samym dostp zym duchom. Nad futryn powiesia mask brodatego diaba o czerwonych oczach, ktry wystawia dugi jzor - kolejny straszak na ze oko. Ochronna mantra staa si z czasem czci jej porannego rytuau, podobnie zreszt jak puszczanie Suprabhatam, w wersji piewanej przez M.S. Subbulakshmi, na swoim grundigu. Przypominajca czkawk synkopa zapiewu kojarzya si Ghoshowi z kobietami z Madrasu zamiatajcymi wczesnym rankiem podwrko wok banianu i z dhobi dzwonicym swoim dzwonkiem przy rowerze. Utwr Suprabhatam by hymnem, ktrym stacje radiowe zwyky rozpoczyna swj program. Bdc studentem, Ghosh niejednokrotnie sysza sowa Suprabhatam szeptane przez umierajcych pacjentw. Bawio go, e musia przyjecha a do Etiopii, by dowiedzie si, czym waciwie bya ta pie: mianowicie inwokacj, pobudk Pana Venkateswary. Ghosh zauway, e szafka nocna Hemy przeistoczya si w otarzyk zdominowany symbolem iwy, czyli wysokim lingamem. Oprcz nieduych mosinych statuetek Ganey, Lakszmi i Karttikeji znalazo si na niej miejsce rwnie dla zowieszczego, rzebionego w hebanie wizerunku nieprzeniknionego Pana Venkateswary, a take ceramicznego Niepokalanego Serca Najwitszej Maryi Panny i ceramicznego Jezusa na krzyu, ktremu z ran pyna krew. Ghosh powstrzyma si od komentarzy. Bez fanfar i do nieoczekiwanie Ghosh zosta naczelnym chirurgiem Missing. Cho nie by Thomasem Stone'em, da sobie rad z kilkoma przypadkami ostrego brzucha (odek ciska mu si jak za pierwszym razem), poradzi sobie z ran kut, paroma powanymi zamaniami, a nawet zastosowa drena klatki piersiowej u chorego po urazie. Gdy kobieta na porodwce niespodziewanie zacza si dusi, Ghosh zainterweniowa, tnc krta, wysoko na szyi, pomidzy chrzstk piercieniowat a tarczyc. Nagrod za jego szybk reakcj by odgos wypuszczanego powietrza jak na przydechu, a take widok ust pacjentki odzyskujcych rowy kolor. Pniej tego samego dnia, dysponujc ju lepszym owietleniem na sali operacyjnej, przeprowadzi pierwsze w swoim yciu usunicie tarczycy. Sala operacyjna numer trzy

staa si miejscem znacznie bardziej przyjaznym, cho niewolnym od niebezpieczestw. adnego zadania Ghosh nie traktowa rutynowo. W dniu, w ktrym blinita skoczyy dwa miesice, kiedy Ghosh by akurat w samym rodku operacji, praktykantka zajrzaa na sal i poinformowaa go, e Hema pilnie go potrzebuje. Ghosh amputowa stop tak zniszczon przewlek infekcj, e przypominaa olizgy, wiecznie krwawicy kikut. Chopiec przywdrowa sam o wasnych siach z wioski w pobliu Aksum - podr zaja mu kilka dni - i baga Ghosha, by odci mu przeszkadzajc cz ciaa. - Przyczepio si do mnie trzy lata temu - powiedzia, pokazujc palcem stop cztery razy wiksz ni druga, tak zdeformowan, e prawie nie dao si rozpozna poszczeglnych palcw. Stopa madurska wystpuje wszdzie tam, gdzie ludzie maj w zwyczaju porusza si boso, lecz to miasto Maduraj, pooone wcale nie tak daleko od Madrasu, dostpio wtpliwego zaszczytu uyczenia swej nazwy chorobie. adne miejsce nie wyszo dobrze na tym, gdy kto postanowi wykorzysta jego nazw do ochrzczenia jakiej przypadoci, na przykad: Delhi belly, Baghdad blues, Turkey trots26. U chopca stopa madurska rozwina si, gdy nadepn na jaki duy kolec lub gwd. Poniewa ycie jego ludu upywa w cigym ruchu, chopiec chodzi, a grzyb stopniowo opanowywa stop, atakowa koci, cigna i minie koczyny. Jedynym ratunkiem pozostaa zatem amputacja. Podbudowany starym powiedzeniem chirurgw: Kady idiota potrafi odci chor nog", Ghosh postanowi przystpi do dziea. Jeli si zawaha, to tylko dlatego, e dalszy cig przysowia brzmia: Ale tylko dowiadczony chirurg potrafi tak nog uratowa". Niestety, tej stopy nie dao si ocali. Chopiec by pierwszym pacjentem, ktry na oczach Ghosha wszed na sal operacyjn, piewajc i klaszczc w donie, tak przepeniony by radoci z powodu czekajcej go operacji. Ghosh ci skr powyej kostki, pozostawiwszy z tyu jej pat, ktry mia zasoni kikut. Zamkn naczynia krwionone, przeci ko i po chwili usysza guchy odgos stopy wpadajcej do wiadra. W tym momencie przerwaa mu praktykantka, przekazujc wiadomo od Hemy. Ghosh zasoni ran wilgotn steryln serwet i pobieg do domu, po drodze zrywajc mask i czepek. Wyobraa sobie najgorsze.
26

Dosownie: delijski brzuch", bagdadzki blues", turecki kus".

Wpad bez tchu do sypialni Hemy. - Co jest? - wydysza. Hema, ubrana w jedwabne sari, rozsypaa na pododze ry. Jego ziarenkami wypisaa imiona chopcw w sanskrycie. W ramionach tulia Shiv. Rosina trzymaa Mariona. Hema zwoaa zebranie Hindusek, ktre patrzyy na Ghosha z dezaprobat. - Przysza poczta - powiedziaa Hema. - Zapomnielimy o namakaranum, Ghosh. Ceremonia nadania imienia. Powinna bya si odby jedenastego dnia, ale mona j te przeprowadzi szesnastego dnia. Przegapilimy obydwa te terminy, ale w licie mama pisze, e jeli zrobimy to niezwocznie po tym, jak dostaniemy jej list, a wanie go dostalimy, wszystko bdzie w porzdku. - I dlatego wezwaa mnie w czasie operacji? - By wcieky. Ju mia powiedzie: Jak moesz przystawa na te wszystkie czary-mary?". - Suchaj no - sykna Hema, zaenowana jego zachowaniem. - Ojciec powinien szepn dziecku do ucha jego imi. Jeli nie chcesz tego zrobi, poprosz kogo innego. To sowo - ojciec" - zmienio wszystko. Poczu dreszcz. Szybko wyszepta: Marion", a potem: Shiva" do malekich uszu, pocaowa kadego malucha, a nastpnie zoy pocaunek na policzku Hemy, zanim zdya si odsun, i rzuci: Cze, mamuka", gorszc jej goci, po czym pogna z powrotem na sal operacyjn wymodelowa skr na kikucie amputowanej stopy.

Blinita, poza acuszkiem, ktry Hema zostawia na nodze Shivy jako rodzaj amuletu, nie byy atwe do odrnienia. Shiva by spokojny, cichy, a Marion, kiedy Ghosh nosi go na rkach, marszczy brwi w akcie koncentracji, jak gdyby chopiec prbowa skojarzy tego dziwnego faceta z zagadkowymi dwikami, jakie z siebie wydawa. Shiva by ciut mniejszy, a na jego czaszce nadal widniay lady po zabiegach Stone'a. Marudzi jedynie wtedy, gdy sysza pacz Mariona, chcc zapewne okaza solidarno z bratem. Przeywszy dwanacie tygodni, bliniaki wyranie nabray wagi, pakay dononym gosem i ruszay si naprawd energicznie. Zaciskay pistki i kady je na piersi, od czasu do czasu wycigay rce i zezujc, skupiay si na badaniu doni. Nie okazyway przesadnego zainteresowania sob nawzajem, ale to dlatego, jak uwaaa Hema, e mylay, i stanowi jedno. Jeli nadchodzia pora karmienia z

butelki - jedno spoczywao na rkach u Rosiny, a drugie u Hemy lub Ghosha - dobrze, jeli przebyway na tyle blisko, by si nawzajem sysze albo najlepiej dotyka gwkami lub koczynami; gdy zdarzyo si, e jednego z bliniakw zabierano do innego pokoju, obydwaj robili si marudni. Po piciu miesicach gowy chopcw porastaa czupryna czarnych krconych wosw. Obydwaj mieli osadzone blisko siebie oczy Stone'a, przez co sprawiali wraenie wyjtkowo czujnych. Badali otoczenie ze skwapliwoci klinicysty. Tczwki ich oczu byy w zalenoci od owietlenia bardzo jasnobrzowe lub ciemnoniebieskie. Czoo, okrge i rozlege, a take idealny uk ust, stanowiy spucizn po siostrze Mary Joseph Praise. Pikniejsze ni dzieci Glaxo - pomylaa Hema - a do tego w liczbie dwch sztuk". I naleay do niej. Ku radoci Ghosha jego dotyk potrafi zdziaa cuda, gdy przychodzio do kadzenia chopcw spa. Bra ich na rce, a oni przyciskali policzki do jego ramion, opierajc nki o brzuch. Koyszc maluchy, przemierza przestrze salonu Hemy tam i z powrotem. Z racji zupenego braku dowiadczenia w kwestii koysanek, postanowi wykorzysta bogaty repertuar swoich spronych przypiewek. Pewnego wieczoru Matrona wzia go na stron i powiedziaa: - Twoje limeryki uzurpuj sobie moc moich modlitw. Ghosh wyobrazi sobie Matron klczc i recytujc:
By sobie raz facet z Bombaja, Mosine obadwa mia jaja. Czy soce, czy wiater, czy sota, Tuk mu si klejnot o klejnota, A iskrami tryskaa mu faja.

- Przykro mi, Matrono. - Wysuchiwanie takich rzeczy w tak modym wieku raczej nie wyjdzie im na dobre.

Ghosh z trudem potrafi sobie przypomnie swoje ycie przed pojawieniem si bliniakw. Gdy umiechnite tuliy mu si do ramienia albo przyciskay mu do policzka wilgotne brdki, czu, e serce pka mu z dumy. Marion i Shiva - dzi nie

umiaby wyobrazi sobie lepszych imion. Ostatnio, kiedy jedna z mamithu zabieraa od niego picych chopcw, bolay go ramiona i mia zesztywniae donie. Od kiedy zacz sypia na sofie Hemy, dolegliwoci z bolesnym sikaniem ustay. Hema po trosze powrcia do dawnych nawykw. Czasem brakowao Ghoshowi sprzeczek. Czyby goni za ni przez te wszystkie lata wanie dlatego, e bya nieosigalna? A gdyby zgodzia si wyj za niego wkrtce po jego przyjedzie do Etiopii? Czy namitno przetrwaaby prb czasu? Kady potrzebuje mie swoj wasn obsesj i przez te ostatnie osiem lat Hema zapewniaa Ghoshowi cel, do ktrego warto dy, wic by moe powinien jej by za to wdziczny. Bardzo czsto zdarzao si, e wieczorem, pooywszy chopcw do ka, Ghosh musia zajmowa si niedokoczonymi sprawami w szpitalu. Od tej pierwszej nocy na sofie Hemy nie wzi do ust nawet kropli piwa. Na wskiej leance sypia bogim snem i budzi si odwieony. Gdy tak w pewnym osobliwym sensie yli sobie pod wsplnym dachem, Ghosh odkry, e Hema uje czat. Sigaa po niego podczas nocnego czuwania przy Shivie, poniewa uatwia jej przetrwanie caej zmiany. Wkrtce jej zakadka wyprzedzia jego w Miasteczku Middlemarch i zabraa si do Zoli, zanim on skoczy pierwsz ksik. Prbowaa ukry przed nim czat, a kiedy wspomnia o nim przy jakiej okazji, uzna, e jej zdenerwowanie jest wrcz rozbrajajce. - Nie wiem, o czym mwisz - powiedziaa wtedy. Nie porusza ju wic tego tematu, chocia dobrze wiedzia, e kiedy pno w nocy robi na drutach albo kiedy czeka na jego powrt i trajkocze gorzej nawet od Rosiny, oznacza to, e zanim przyszed, zdya pou troch czatu. Jej dostawc by Adid, wiecznie umiechnity kupiec, ktrego spotkaa na pokadzie samolotu leccego z Adenu i ktrego towarzystwo obydwoje bardzo lubili. Ghosh uzaleni si od bliskoci Hemy. Ociera si o ni, gdy kada upione maluchy do eczka, ktre z czasem zastpio inkubator. Brak jej negatywnej reakcji, to, e nie odwracaa si i nie warczaa na niego, zachca go. Przyglda si jej, sczc porann kaw, podczas gdy ona przygotowywaa mu list sprawunkw albo omawiaa z Almaz plan dnia. Pewnego razu nakrya go na gapieniu si na ni. - Co? Fatalnie wygldam z samego rana. O to chodzi? - Nie. Wygldasz wrcz przeciwnie do fatalnie.

Zarumienia si. - No nie, daj spokj - rzucia, ale rumieniec nie znika. Pewnego wieczoru przy kolacji powiedzia, bardziej do siebie ni do niej: - Zastanawiam si, co si stao z Thomasem Stone'em. Hema odsuna krzeso i wstaa. - Bardzo ci prosz, eby w tym domu nigdy nie wspomina imienia tego czowieka. Miaa w oczach zy. I strach. Podszed do niej. Mg wytrzyma jej gniew, mg go wycierpie, ale nie potrafi znie jej blu. Wzi j za rce i przycign do siebie. Walczya, ale w kocu si poddaa. - Ju dobrze - mrukn. - Nie chciaem ci zdenerwowa. Ju w porzdku. Sprzedabym skr na moim najlepszym przyjacielu, byleby mc ci tak trzyma. - A jeli on wrci i zada, ebymy je oddali? Syszae, co powiedzia astrolog. - Caa si trzsa. - Pomylae o tym? - Nie zrobi tego - powiedzia Ghosh, ale wyczua niepewno w jego gosie. Przesza do sypialni. - A nawet jeli bdzie chcia odzyska chopcw, to po moim trupie, syszysz? Po moim trupie!

Wszystko si zmienio pewnej wyjtkowo zimnej nocy, gdy blinita miay dziewi miesicy, mamithu sypiay w swoich kwaterach, a Matrona wrcia do swojego bungalowu. Nie istniaa ju potrzeba, by Ghosh spa na sofie, lecz adne z nich nie potrafio si zebra, eby poruszy temat jego odejcia. Ghosh wrci krtko przed pnoc i zasta Hem siedzc przy stole w jadalni. Podszed do niej bardzo blisko, eby moga spojrze mu w oczy i przy okazji sprawdzi, czy w jego oddechu czu alkohol - zawsze tak si z ni drani, gdy wraca o pnej porze. Odepchna go. Poszed do chopcw. Kiedy wyszed z sypialni, powiedzia: - Czuj kadzido. - Wczeniej zdarzao si, e ruga j za to, e pozwalaa dzieciom wdycha dym. - Wydaje ci si. Albo moe to bogowie prbuj do ciebie dotrze. - Udawaa zajt nakrywaniem do stou, by poda mu kolacj. - Makaron od Rosiny - oznajmia,

odkrywajc misk. - I curry z kurczakiem od Almaz. cigaj si, ktra bdzie ci lepiej gotowaa. Bg raczy wiedzie dlaczego. Ghosh zatkn sobie serwetk za konierzyk. - Mnie nazywasz bezbonym? Skoro czytaa Wedy i Git, to zapewne pamitasz opowie o mczynie, ktry przyszed do mdrca Ramakryszny, mwic: O Mistrzu, nie wiem, jak mam miowa Boga mego". - Hema zmarszczya brwi. - A wtedy mdrzec zapyta go, czy jest co, co w mczyzna kocha. Mczyzna odpar: Kocham mojego synka". Na to Ramakryszna rzek: A wic jest w tobie mio i suba Bogu. W twojej mioci i subie temu dziecku". - No to gdzie pan by do tej pory, panie pobony? - Robiem cesarskie cicie. Uwinem si w pitnacie minut - powiedzia Ghosh. Po narodzinach bliniakw Hema przeprowadzia trzy cesarskie cicia: jedno, by Ghosh mg si go nauczy, jedno, asystujc mu przy zabiegu, i jedno, stojc z boku i tylko patrzc na jego prac. Kobietom w Missing naleaa si fachowa opieka. adna z nich nie miaa by odesana do innego szpitala na cesarskie cicie. - Dziecko miao ppowin okrcon wok szyi. Teraz czuje si dobrze. Matka ju poprosia o gotowane jajko. Obserwowanie Ghosha przy jedzeniu stao si wieczorn rozrywk Hemy. Jakby to apetyt poera jego. Ghosh y otoczony pomysami i projektami pitrzcymi si wok jej sofy. Hema zamylia si i poprosia, eby powtrzy, co przed chwil powiedzia. - Powiedziaem, e gdybym wyjecha, w tej chwili bybym w poowie stau w Cook County Hospital. Wiesz, byem gotw wyjecha z Etiopii. - Dlaczego? Bo Stone odszed? - Nie, kobieto. Podjem t decyzj wczeniej. Zanim urodziy si bliniaki i zanim umara siostra Mary Joseph Praise. Bo widzisz, byem przekonany, e wrcisz z Indii jako matka. Hemie wyznanie wydao si absurdalne, tak niespodziewane, e przypomniaa sobie o dawnych, niewinnych latach. Wybuchna miechem. Konsternacja Ghosha jeszcze bardziej j rozbawia. Agrafka spinajca grn cz jej bluzki nie wytrzymaa i

wyldowaa u niego w talerzu. Tego ju byo dla niej zbyt wiele. Zapaa si za piersi i wstaa z krzesa zgita wp. Od powrotu Hemy z Indii i tragicznej mierci siostry Mary Joseph Praise tak niewiele byo okazji, by si szczerze pomia. Kiedy w kocu zapaa oddech, powiedziaa: - To wanie w tobie lubi, Ghosh. Zdyam ju cakiem zapomnie. Potrafisz mnie rozbawi jak nikt inny. - Usiada z powrotem na krzele. Ghosh przesta je. Odsun od siebie talerz. By wyranie zdenerwowany, a ona nie rozumiaa dlaczego. Niespiesznym, precyzyjnym ruchem wytar usta serwetk. W jego gosie pojawio si drenie. - To jest mieszne? e przez te wszystkie lata pragnem si z tob oeni, jest dla ciebie artem? Nie umiaa spojrze mu w oczy. Nigdy nie zwierzya mu si, co przyszo jej do gowy, gdy mylaa, e samolot za chwil si rozbije, i nie powiedziaa, e jej ostatnia doczesna myl powdrowaa ku niemu. Umiech na wasnej twarzy wyda jej si naraz faszywy. Nie zdoaa go utrzyma. Odwrcia gow i dostrzega gron mask wiszc nad drzwiami sypialni. Ghosh pochyli gow i obj j domi. Jego nastrj przeszed z euforii w rozpacz; reakcja Hemy wyczerpaa jego cierpliwo. Wszystko dlatego, e si rozemiaa? Znowu poczua si w jego obecnoci niepewnie, tak samo jak tamtego dnia nad grobem siostry Mary Joseph Praise. - Czas, ebym przenis si do swojej kwatery - stwierdzi. - Nie! - powiedziaa Hema z moc, ktra zaskoczya oboje. Przysuna si do niego z krzesem. Uja jego donie. Przygldaa si dziwnemu profilowi swojego kolegi, swojemu niespecjalnie przystojnemu, ale mimo to piknemu przyjacielowi od tak wielu lat, ktry godzi si nierozerwalnie sple swj los z jej losem. By pewien swojej decyzji o odejciu i nie zamierza pyta jej o zdanie. Pocaowaa jego do. Opiera si. Przysuna si bliej. Opara jego gow o swoj pier, bez pomocy agrafki odsonit bardziej ni kiedykolwiek przed jakimkolwiek mczyzn. Przytulia go do siebie tak, jak on przytuli j, gdy przybiega do niego tej nocy, kiedy Shiva przesta oddycha. Po chwili uniosa jego gow i przysuna jego twarz do swojej. I zanim zdya pomyle, co robi, i dlaczego i jak do tego doszo, pocaowaa go, znajdujc

przyjemno w dotyku jego ust. Teraz rozumiaa - i byo jej z tego powodu bardzo wstyd - jak egoistycznie si z nim obchodzia, wykorzystujc go przez te wszystkie lata. Nie robia tego wiadomie, lecz mimo wszystko traktowaa go tak, jakby istnia wycznie dla jej przyjemnoci. Westchna. Zaprowadzia oszoomionego Ghosha do drugiej sypialni, ktr wykorzystywaa jako graciarni i miejsce, gdzie staa deska do prasowania - do sypialni, ktr ju dawno temu powinna bya mu odda, zamiast pozwala, by sypia na sofie. Rozebrali si w ciemnoci. Oprnili ko ze stosw pieluch, rcznikw, sari i innych ubra. Kiedy znaleli si pod kodr, znw zaczli si obejmowa. - Hema, a jeli zajdziesz w ci? - zapyta. - Ach, ty nic nie rozumiesz - odpara. - Mam .trzydziestk. By moe odkadaam to ju zbyt dugo. Wstyd, e teraz, trzymajc w doniach dwie cudowne, niczym nieskrpowane kule, o ktrych tak czsto fantazjowa, teraz, kiedy bya ju jego, od pulchnego podbrdka po doeczki tu nad poladkami, przeobraenie jego czonka ze zwisajcego flaczka w sztywny bambus nie nastpio. Gdy Hema zdaa sobie spraw, e co jest nie tak, zamilka, a cisza jedynie pogbiaa jego rozpacz. Ghosh nie wiedzia, e Hema obwinia sam siebie, e uznaa si za nadgorliw, e najpewniej bdnie odczytaa jego sygnay i po prostu co le zrozumiaa. Dochodzcy z oddali chichot hieny zdawa si naigrawa z obydwojga niedoszych kochankw. Hema leaa bez ruchu, jak gdyby pod jej plecami znajdowaa si mina. W pewnym momencie zasna. Obudzia si z wraeniem, e wynurza si spod wody, by zmartwychwsta i odzyska siy. Stao si tak, poniewa Ghosh ustami obj jej lewy sutek, jakby chcc go pokn. Pokierowa jej ruchami, przesuwajc j w t, a potem w drug stron. Pomylaa, e nawet kiedy sprawia wraenie najbardziej biernego, mimo to zawiadywa. Widok jego wielkiej gowy i ust pieszczcych miejsce niedostpne adnemu mczynie wywoa gwatowny napyw krwi do policzkw, piersi i bioder. Jedn doni zapa j za drug pier, wywoujc fal, ktra przetoczya si przez ciao Hemy, a drug zacz pieci wewntrzn stron jej ud. Zauwaya, e jej donie reaguj, przyciskajc jego gow mocniej do piersi, bdzc po jego szerokich plecach, zmuszajc, by pokn j ca. A potem poczua co obiecujco ocierajcego si o jej uda.

W owej chwili, bdc wiadkiem zwierzcego podniecenia, zrozumiaa, e na zawsze stracia go jako igraszk w swoich rkach i jako kumpla. Nie by ju Ghoshem, z ktrym moga pogrywa, Ghoshem, ktry istnia wycznie jako reakcja na jej wasn egzystencj. Poczua wstyd, e nie dostrzega tego wczeniej, e zaoya znajomo natury tej przyjemnoci i przez to tyle lat odmawiaa jej sobie i jemu. Przycigna go, przyja go - towarzysza, koleg po fachu, obcego, przyjaciela, kochanka. Zapaa gwatownie powietrze, aujc w tej samej chwili wszystkich wieczorw, gdy siedzieli po dwch stronach stou, dranic si nawzajem i docinajc sobie (chocia waciwie, uwiadomia sobie raptem, to ona odpowiadaa za wikszo dranienia i dogryzania), podczas gdy w tym samym czasie ich udziaem mogoby sta si to zdumiewajce zespolenie.

Obudzia si wczesnym rankiem. Nakarmia i przebraa dzieci, a kiedy ponownie zasny, wrcia do Ghosha. Zaczli od nowa i byo jak za pierwszym razem, te same wyjtkowe, niewyobraalne wraenia. Wezgowie tuko o cian, informujc o namitnoci kochankw Almaz i Rosin, ktre wanie pojawiy si w kuchni. Hema nie przeja si tym. Zasnli i wstali, dopiero gdy usyszeli dwik dzwonka zawieszonego na szyi krw mleczarza i nawoywanie cielaka. Kiedy Hema szykowaa si do wyjcia z pokoju, Ghosh zatrzyma j. - Czy perspektywa lubu ze mn nadal wydaje ci si mieszna? - Co chcesz przez to powiedzie? - Wyjdziesz za mnie, Hema? Nie by przygotowany na jej reakcj. Pniej czasem myla, e zapewne miaa ju gotow odpowied, i to tak, ktra nigdy nie przyszaby mu do gowy. - Tak, ale tylko na rok. - Sucham? - Spjrz prawdzie w oczy. Dzieci, ta caa sytuacja i w ogle - to zbliyo nas do siebie. Nie chc, eby czu si zobowizany. Polubi ci na rok. A potem z nami koniec. - Ale to jaki absurd - wyrzuci z siebie Ghosh. - Zostawmy sobie furtk: za rok zobaczymy, czy przeduymy umow na kolejny rok. Albo nie przeduymy.

- Hema, ja wiem, czego chc. Chc, eby to trwao wiecznie. Zawsze tego pragnem, zawsze. Ju dzi wiem, e pod koniec roku bd chcia, eby to trwao nadal. - No c, mj drogi, ty moe wiesz, ale co ze mn? Na dzi rano masz zaplanowan operacj, tak? Moesz powiedzie Matronie, e wrc do przeprowadzania histerektomii i niektrych innych zabiegw. Poza tym czas, eby nauczy si prawdziwej chirurgii ginekologicznej, a nie tylko cesarskiego cicia. Wychodzc, rzucia mu spojrzenie przez rami. Faszywa skromno jej umiechu, szelmostwo oczu i zmarszczonych brwi i ostry kt, pod jakim przekrzywia gow, byy charakterystyczne dla tancerki, ktra wysya sygna bez sw. To jej przesanie skonio go do milczenia. Zamiast prbowa ogarn wizj maeskiego roku albo ycia, nagle nie potrafi skupi si na niczym innym poza wieczorem, od ktrego, cho by kwesti zaledwie dwunastu godzin, dzielia go caa wieczno.

Cz trzecia

Nie bd stanowczo wykonywa wycicia chorym na kamie, pozostawiajc to ludziom zawodowo stosujcym ten zabieg.

Przysiga Hipokratesa

Do wdzicznoci bezmiernej poczuwa si ona, Jeli m odwzajemnia jej mio.

Tiruvalluvar, Tirukkural (prze. Bohdan Gbarski)

Rozdzia 17

Tizita
Pamitam poranki, wypady do kuchni w ramionach Ghosha. Liczy pod nosem: Raz-dwa... razdwatrzy". A my si krcimy, lecimy w d, rzucamy do przodu. Dugo bd przekonany, e jego profesj jest taniec. Skrcamy przed piecem i docieramy do tylnego wejcia, gdzie Ghosh manipuluje przy zamku i teatralnym gestem odsuwa zasuw. Wkraczaj Almaz i Rosina, prdko zamykajc drzwi, by nie wpuci zimna i Koochooloo, ktra macha ogonem, czekajc na niadanie. Obydwie mamithu s owinite jak mumie; z pokrgej szczeliny wygldaj tylko ich oczy. Zdejmuj z siebie warstw po warstwie i paruj woni skoszonej trawy, spulchnionej gleby, a na koniec berbere i palonego wgla. Przyciskam podbrdek do piersi i nie mog opanowa miechu, bo wiem, e zimne jak ld palce Rosiny za chwil pogaszcz mnie po policzku. Gdy zrobia to po raz pierwszy, zamiast si rozpaka, zaniosem si miechem - ten bd da pocztek rytuaowi, ktrego si baem i ktrego zarazem kadego dnia wyczekiwaem.

Po niadaniu Hema i Ghosh cauj mnie i Shiv na poegnanie. zy. Rozpacz. Tulenie si. Ale i tak wychodz. Id do szpitala. Rosina umieszcza nas w podwjnym wzku. Wkrtce, wycigajc do niej rczki, bagam, eby mnie ponosia. Chc patrze na wiat z wysokoci, z perspektywy dorosych. Ustpuje. Shivie odpowiada jakiekolwiek miejsce, pod warunkiem e nikt nie prbuje zdj mu acuszka z nogi. Czoo Rosiny jest czekoladow kul. Koraliki w jej wosach maszeruj rwnymi szeregami, spod ktrych wypywa sigajca ramion grzywa. Rosina jest bujajcym si, koyszcym i pomrukujcym stworzeniem. Jej obroty i podskoki s szybsze ni Ghosha. Z mojego przyprawiajcego o zawrt gowy punktu obserwacyjnego jej wirujca plisowana suknia ukada si w ksztat ryczki kalafiora, zza ktrej pokazuj si i zaraz chowaj jej rowe plastikowe buty.

Rosina bez przerwy mwi. My milczymy, ale w naszych gowach kbi si niewypowiedziane myli i wraenia. Amharski Rosiny doprowadza Almaz i Gebrew do ez, poniewa tak naprawd jej gardowe sylaby - ktre brzmi, jakby chrzkaa - nie istniej w tym jzyku. Nie zniechca si. Czasami Rosina przechodzi na woski, zwaszcza jeli si zacietrzewi i prbuje przekona innych do swoich racji. Posugiwanie si italinya przychodzi jej z atwoci i, co ciekawe, znaczenie tego jzyka wydaje si wszystkim do jasne, mimo e nikt poza ni go nie zna - taka jest jego natura. Kiedy mwi do siebie albo piewa, robi to w swoim erytrejskim narzeczu tigrinia i wwczas znikaj ograniczenia, a sowa pyn z ust jak rzeka. Almaz, ktra kiedy usugiwaa Ghoshowi, teraz jest kuchark w poczonym gospodarstwie Ghosha i Hemy. Stoi na posterunku przy piecu jak baobab, ktry zapuci korzenie. W porwnaniu z Rosin jest prawdziwym gigantem, ktry nie wydaje z siebie innych odgosw poza gbokimi, dononymi westchnieniami albo rzucanym od czasu do czasu: Ewunuthl, no, nie mw!", majcymi za zadanie nakrca trajkotanie Rosiny i Gebrew (nie, eby ktrekolwiek z nich potrzebowao dodatkowej zachty). Almaz ma janiejsz skr ni Rosina. Jej wosy utrzymuje w ryzach zwiewna pomaraczowa shash, ktra przypomina frygijski hem. Zby Rosiny wiec jak reflektory, Almaz natomiast rzadko pokazuje uzbienie.

Wczesnym przedpoudniem, kiedy wracamy z naszej pierwszej wyprawy na trasie bungalow - ambulatorium - oddzia kobiecy - brama wjazdowa, z Koochooloo w roli naszego osobistego ochroniarza, kuchnia jest ywym organizmem. Para unosi si smugami, gdy Almaz uchyla pokrywki garnkw. Srebrny zaworek szybkowaru podryguje i pogwizduje. Sprawne donie Almaz kroj pomidory, siekaj cebul i wie kolendr, usypuj grki, ktre przymiewaj rozmiarami kupki imbiru i czosnku. Zawsze ma pod rk palet przypraw: curry, kurkum, suszon kolendr, godziki, cynamon, gorczyc, sproszkowane chili - wszystko w niewielkich miseczkach z nierdzewnej stali ustawionych na wielkiej tacy. Jak szalony alchemik nabiera szczypt tego, gar tamtego, a potem zwila palce i przekada mieszank do modzierza. Ugniata tuczkiem, a wilgotne, trzeszczce chrup, chrup wkrtce przechodzi w odgos kamienia uderzajcego o kamie. Gorczyca eksploduje wrzucona na gorcy olej. Almaz trzyma pokrywk nad patelni jak tarcz, od ktrej odbijaj si ziarna. Tratata! Jak grad na blaszanym

dachu. Dodaje kmin, ktry skwierczy, ciemnieje i trzeszczy. Suchy, aromatyczny dym pochania zapach gorczycy. Dopiero wtedy dodaje cebul, cae jej garci, a dwik przypomina ycie pczkujce w przedwiecznym ogniu.

Rosina raptem podaje mnie Almaz i wybiega tylnymi drzwiami, skadajc nogi jak ostrza noyczek. Nie wiemy o tym, ale Rosina nosi w sobie zalek rewolucji. Jest w ciy z dziewczynk: Genet. My troje - Shiva, Genet i ja - jestemy razem od pocztku, Genet jeszcze w macicy Rosiny, podczas gdy Shiva i ja walczymy ju ze wiatem na zewntrz. Almaz nie spodziewaa si nas w ramionach. Kwil, wiercc si na jej ramieniu, niebezpiecznie blisko bulgoczcych kociokw. Almaz odkada chochl i przesuwa mnie sobie na biodro. Siga pod bluzk i stkajc z wysiku, wydobywa pier. - No masz - mwi, dajc mi j na przechowanie. Otrzymaem w yciu wiele prezentw, ale ten pamitam doskonale jako mj pierwszy. Za kadym razem, gdy j dostaj, jestem zaskoczony. Gdy mi si j odbiera, natychmiast o niej zapominam. Ale oto znw jest, ciepa i ywa pier, wyswobodzona z obj tkaniny, przeznaczona dla mnie, jak medal, na ktry nie zasuyem. Almaz, ktra prawie w ogle si nie odzywa, wraca do mieszania w garnkach, mruczc pod nosem melodi. Pier jak gdyby nie naleaa ju do niej, nie bardziej ni chochla, ktr dziery w doni. Lecy w wzku Shiva odkada drewnian ciarwk, ktr jego lina zmienia w rozmik mas. Za ciarwk, w przeciwiestwie do acuszka, nie pakaby. Na widok wspaniaego jednookiego sutka Shiva pozwala ciarwce upa na podog. Chocia to ja jestem posiadaczem tej piersi - i to ja j gaszcz i obmacuj - jestem rwnie sekretarzem Shivy. Napity Shiva mobilizuje mnie i wysya niem instrukcj: Rzu do mnie". A kiedy odpowiadam, e nie mog, mwi: Otwrz, zobaczymy, co jest w rodku". To rwnie nie jest moliwe. Ugniatam to, cign i patrz, jak wraca do dawnej postaci. W to sobie do ust", mwi Shiva, poniewa jest to najpierwszy sposb, w jaki poznaje si wiat. Odrzucam pomys jako absurdalny. Pier jest wszystkim, czym nie jest Almaz: miejcym si, ttnicym yciem, towarzyskim czonkiem naszego gospodarstwa domowego.

Kiedy usiuj podnie pier, eby j zbada, okazuje si, e jest zbyt dua dla moich rczek i ucieka mi spod palcw. Szukam potwierdzenia, e cay sens jej istnienia zasadza si w jej czubku, tej ciemnej plamce, przez ktr oddycha i widzi wiat. Pier siga mi do kolan. Albo moe nawet do kolan Almaz. Nie jestem pewien. Trzsie si jak galaretka. Para skrapla si na jej powierzchni, odbierajc skrze naturalny poysk. Pachnie startym imbirem i kminem. Wiele lat pniej, gdy po raz pierwszy cauj piersi kobiety, robi si godny. Promie wiata i podmuch rzekiego powietrza zapowiadaj powrt Rosiny. Znw jestem u niej na rkach, oderwany od piersi, ktra znika rwnie tajemniczo, jak si pojawia, poknita przez bluzk Almaz.

Pnym rankiem, gdy min chd, a mga si rozwiaa, bawimy si na trawniku, a czerwieniej nam policzki. Rosina nas karmi. Gd i senno mieszaj si w idealnych proporcjach jak ry z curry i jogurt z bananami w naszych odkach. Jestemy w wieku doskonaoci, prostego apetytu. Po lunchu Shiva i ja zasypiamy, spleceni rkami, oddychajc jeden drugiemu w twarz i dotykajc si gowami. W tym stanie zapomnienia, pomidzy jaw a snem, pie, ktr sysz, nie pynie z ust Rosiny. To Tizita, ktr Almaz piewaa, gdy trzymaem j za pier. Bd sysza t muzyk przez cay czas, jaki spdz w Etiopii. Gdy jako modzieniec wyjad z Addis Abeby, zabior j ze sob na kasecie - z jednej strony bd mia nagran Tizit, z drugiej Aqualung27. Niespodziewany wyjazd lub nieuchronna mier zmuszaj do zdefiniowania prawdziwych gustw. Podczas mojego wygnania, gdy wysuona kaseta odmwi w kocu posuszestwa, poznam wielu Etiopczykw przebywajcych za granic. Powitanie we wsplnym jzyku jest iskr, ogniwem czcym mnie ze spoecznoci, sieci zalenoci: numer telefonu woizero (pani) Menen, ktra, jeli zadzwonisz do niej dzie wczeniej, za umiarkowan opat zaprasza ci do siebie do domu i gotuje dla ciebie inder i wot; takswkarz ato (pan) Girma, ktrego kuzyn pracuje w Ethiopian Airlines i przywozi kibe - etiopskie maso poniewa bez masa od krw, ktre yj na etiopskiej wysokoci i pas si na

27

Album zespou Jethro Tull z 1971 roku.

etiopskich, grskich pastwiskach, twj wot bdzie smakowa jak produkt Krogera, FoodMartu albo Land O'Lakes. Podczas wita Meskel, jeli mieszkasz na Brooklynie i chcesz tradycyjnie zabi owc, zadzwo do Yohannesa; w Bostonie wpadnij do Krlowej Saby. Podczas lat spdzonych z dala od rodzinnego kraju, mieszkajc w Ameryce, przekonam si, e Etiopczycy pozostaj niewidoczni dla innych, a jednak jakim sposobem s widoczni dla mnie. Dziki nim odnajd inne wersje Tizity. Chtnie si dziel, wciskaj mi t pie w rce, jak gdyby Tizita bya jedynym objanieniem tego osobliwego bezwadu, ktry przejmuje nad nimi wadz, jak gdyby tumaczya, e o ile na wasnym podwrku byszczeli i olniewali - The Jackson 5, The Temptations, Tizita na ustach, perfekcyjne afro na gowie, dzwony szeleszczce wok butw firmy Double-O-Seven - to gdy stawiaj stop w Ameryce, uwijajc si za lad 7- Eleven albo wdychajc tlenek wgla z rur wydechowych samochodw parkujcych na podziemnym parkingu pod Kinney, albo stojc za kas kiosku na lotnisku lub w sklepie z pamitkami w Mariotcie - ich raj obiecany okazuje si puapk, azylem, ktry boj si opuci, by nie dowiadczy losu gorszego ni niewidzialno, a mianowicie zagady. Najbardziej znan wersj Tizity jest ta w wykonaniu Getachew Kassy, bdca energiczn, a zarazem powan, zapadajc w pami pieni do akompaniamentu molowych arpediw. Ten sam pieniarz nagra rwnie wersj okraszon szybkim, latynoskim rytmem. Mahmoud Ahmed, Aster Aweke, Teddy Afro... kady etiopski artysta nagrywa Tizit. Rejestruj j w studiach w Addis Abebie, ale nie tylko, bo rwnie na wygnaniu, w Chartumie (tak, Chartumie!, co dowodzi, e nawet pieko ma swoje studio nagraniowe), oczywicie w Rzymie, w Waszyngtonie, Atlancie, Dallas, Bostonie i Nowym Jorku. Tizita jest hymnem serca, lamentem diaspory, rozbrzmiewa na Osiemnastej ulicy w dzielnicy Adams Morgan w Waszyngtonie, wylewa si z Fasika's, Addis Abeby, Meskeremu, Red Sea i innych etiopskich knajpek, zaguszajc sals i ragi sczce si z El Rincon i Queen of India. Istnieje szybka Tizita, wolna Tizita, instrumentalna Tizita (ktr spopularyzowa lud Aszanti), duga i krtka Tizita... istnieje tyle wersji, ilu nagrywajcych j artystw. Pierwszy wers pieni... sysz go teraz.
Tizitash zeweter wod ene eye metah. Nie mog przesta o tobie myle.

Rozdzia 18

Grzechy ojca
Aby zosta usyszanym w naszym domu, naleao zanurkowa w panujcy w nim harmider, a potem przekrzycze pozostaych. Najdononiejszy gos - tubalny jak syrena mgowa, odbija si echem od cian i gadko przechodzi w miech - nalea do Ghosha. Gos Hemy przypomina raczej piew ptaka, lecz sprowokowany ci jak buat Saladyna, ktry - wedug mojej ksiki Ryszard Lwie Serce i krucjaty - potrafi przeci upuszczony na jego ostrze jedwabny szal. Almaz, nasza kucharka, sprawiaa wraenie milczcej, ale jej usta nieustannie si poruszay; nikt do koca nie wiedzia: modli si czy piewa? Rosina traktowaa cisz niemal jak osobist zniewag, wic rozmawiaa z pustymi pomieszczeniami i gawdzia z szafkami kuchennymi. Genet, teraz ju prawie szecioletnia, powoli zaczynaa przejmowa cechy matki, opowiadajc samej sobie piewnym gosem historyjki o samej sobie, tworzc wasn mitologi. Gdyby ShivaMarion przyszed na wiat normaln drog (niemoliwe, biorc pod uwag nasze poczone gwki), Shiva, ktrego czaszka znajdowaa si bliej wyjcia, urodziby si pierwszy, byby starszym z bliniakw. Lecz gdy cesarskie cicie zmienio kolejno naszego przyjcia na wiat, to ja pierwszy zaczerpnem powietrza i wyprzedziem Shiv o kilka sekund. Zostaem rwnie rzecznikiem ShivyMariona. Wlokc si za Hem lub Ghoshem przez Piazz albo kluczc pomidzy zaprzonymi w konie wozami i ciarwkami, eby dosta si do MotilaFs Garments w zatoczonym Merkato, nigdy nie syszaem, eby Hema powiedziaa: Ta niebieska koszulka bdzie wietnie wygldaa na Shivie", albo: To s doskonae sanday dla Mariona". Na widok doktora Ghosha i doktor Hemy odkurzano i wystawiano krzesa i posyano chopaka po ciep fant albo coca-col i ciasteczka, nie zwaajc na protesty, e nie, nie trzeba, na c to? Mierzono nas miark krawieck, szczypano w rumiane policzki zrogowaciaymi domi, a dokoa zbiera si tumek gapiw, jakby ShivaMarion by lwem w klatce przy Sidist Kilo. Skutek by taki, e Hema i Ghosh kupowali po dwie identyczne sztuki wszelkich ubra, jakie akurat byy nam niezbdne. To samo tyczyo si kijw do krykieta, wiecznych pir i rowerw. Kiedy ludzie patrzyli na nas i powtarzali: Spjrzcie! Ale sodko", to czy naprawd wyobra-

ali sobie, e sami wybralimy sobie te identyczne wdzianka? Przyznaj, e kiedy raz sprbowaem ubra si inaczej ni Shiva, gdy obejrzaem sobie nasze odbicie w lustrze, poczuem si nieswojo. Jak gdybym mia niezapity rozporek - po prostu co mi nie pasowao. My - Bliniaki" - bylimy sawni nie tylko dlatego, e ubieralimy si tak samo, ale rwnie ze wzgldu na zawrotn prdko, z jak ganialimy po okolicy, zawsze dotrzymujc sobie nawzajem kroku, jak czworonoga istota, ktra zna tylko jeden sposb na dostanie si z A do B: bieg. Kiedy ShivaMarion musia normalnie chodzi, to zawsze obejmujc si ramionami, nie tyle idc, co poruszajc si truchtem jak zwycizcy biegu na trzech nogach", zanim w ogle przekonalimy si, e co takiego faktycznie istnieje. Siedzc przy stole, zajmowalimy jedno krzeso, bo nie widzielimy sensu w siadaniu na dwch. Nawet do toalety chodzilimy razem, kierujc do porcelanowej otchani podwjny ciepy strumie. Z perspektywy czasu mona by powiedzie, e czulimy si zobowizani sprosta oczekiwaniom ludzi, ktrzy widzieli nas jako kolektyw. Powiedz Bliniakom, eby przyszy na kolacj. Chopcy, czy ju nie czas na kpiel? ShivaMarion, chcecie spaghetti czy inder i wot? U nas kade ty" rwnao si wy". Kiedy odpowiadalimy na pytanie, nie byo istotne, ktry z nas zabiera gos; odpowied udzielona przez jednego bya tosama z odpowiedzi obydwu Bliniakw. Doroli sdzili by moe, e Shiva, mj zapracowany, pilny brat, w naturalny sposb oszczdza sowa. Jeli dwik acuszka, ktry nadal z uporem nosi na nodze, policzy za mow, okae si, e Shiva jest prawdziwym gadu, uciszajcym si jedynie wtedy, gdy idc do szkoy, chowa malekie dzwoneczki pod skarpetk. Niewykluczone, e doroli uwaali take, i nigdy nie dopuszczaem Shivy do gosu (to prawda), ale z drugiej strony, nikt nie chcia mi powiedzie, ebym si zamkn. Tak czy owak, w zgieku naszego bungalowu - w ktrym dwa razy w tygodniu zbierao si towarzystwo na bryda, w ktrym na grundigu krcia si pyta gramofonowa z prdkoci siedemdziesiciu omiu obrotw na minut, w ktrym cikie kroki Ghosha wprawiay w drgania talerze, gdy usiowa nauczy si rumby i cza-czy musiay min dwa lata, zanim doroli ostatecznie zdali sobie spraw, e Shiva przesta mwi.

Kiedy bylimy niemowltami, Shiv uwaano za delikatniejszego - w kocu to jego czaszk usiowa zmiady Stone, zanim Hema nas uratowaa. Ale z drugiej strony, Shiva zalicza zgodnie z planem wszystkie etapy rozwoju dziecka: podnosi gow, kiedy i ja podnosiem, i raczkowa, kiedy przyszed czas na raczkowanie. Mwi Amma" i Ghosh" jak na zawoanie, a kiedy mielimy rok bez miesica, obydwaj postanowilimy, e sprbujemy chodzi. Hema i Ghosh byli o nas spokojni. Wedug sw Hemy zapomnielimy, jak si chodzi, ju kilka dni po postawieniu pierwszego kroku, bo nauczylimy si biega. Shiva gada jak najty prawie do koca czwartego roku ycia, a potem zacz sukcesywnie milkn. Spiesz zapewni, e mia si i paka, jak naley. Czsto zachowywa si tak, jakby chcia co powiedzie, ale mu przerywaem. Podkrela moje sowa brzczeniem acuszka, a w kpieli piewa ze mn gromkie la-la-la. Lecz gdy trzeba byo wyda z siebie prawdziwe sowa, wwczas okazywao si, e nie s mu one potrzebne. Czyta pynnie, ale wola nie robi tego na gos. W mgnieniu oka potrafi dodawa i odejmowa na kartce nawet due liczby, podczas gdy ja nadal wystawiaem jzyk i liczyem na palcach. Nieustannie pisa liciki do siebie samego i do innych, zostawiajc je dookoa jak krlik bobki. Cudownie rysowa, cho umieszcza swoje dziea w nietypowych miejscach, na przykad na kartonach po produktach albo na papierowych torebkach. W tamtym czasie wprost uwielbia rysowa posta Veroniki. Mielimy w domu jeden numer komiksu Archie, ktry kupiem w ksigarni Papadakisa. Na szesnastej stronie znajdoway si trzy kadry, w ktrych centralne miejsce zajmoway Veronica i Betty. Shiva potrafi odtworzy t stron z pamici, cznie z dymkami, liternictwem, a nawet kreskowaniem. Jak gdyby przechowywa w umyle zdjcie, ktre, gdy tylko nasza go ochota, umia przeoy na rysunek na papierze. W jego ilustracji niczego nie brakowao, nawet numeru strony ani plamy po musze, ktr na marginesie komiksu spotkaa mier. Zauwayem, e Shiva zawsze przesadnie podkrela krzywizn pod piersiami Veroniki, zwaszcza w porwnaniu z rysunkiem Betty. Sprawdziem w oryginale i rzeczywicie, linia bya na swoim miejscu, tyle e nie tak gruba, nie tak zdecydowana jak kreska Shivy. Czasami improwizowa i odchodzi od oryginalnego rysunku, ukazujc piersi jako strzeliste pociski tu przed odpaleniem, a kiedy indziej jako obwise balony dyndajce nad kolanami. Genet i ja nadrabialimy i krylimy milczenie Shivy. Ja robiem to zupenie niewiadomie; nawet jeli mwiem zbyt wiele, to dlatego, e uwaaem to za

niezbdn cech istoty zwanej ShivaMarion. Ja, rzecz jasna, nie miaem problemu z porozumiewaniem si z Shiv. Wczesnym rankiem dzwonienie jego acuszka - dzy, dzy - mwio: Marion, pisz?". Dzy, dong oznaczao: Czas wstawa". Ocierajc si gow o moj gow, Shiva ponagla: Wstawaj, piochu!". Wystarczyo, eby jeden z nas pomyla o jakiej rzeczy, a istniaa dua szansa, e drugi wstanie i t rzecz zrobi. Dopiero Mrs. Garretty odkrya w szkole, e Shiva zrezygnowa z mwienia. Loomis Town & Country School suya dzieciom kupcw, dyplomatw, doradcw wojskowych, lekarzy, nauczycieli, przedstawicieli Komisji Gospodarczej Narodw Zjednoczonych do spraw Afryki, wiatowej Organizacji Zdrowia, UNESCO, Czerwonego Krzya, UNICEF-u, a zwaszcza nowo utworzonej Organizacji Jednoci Afrykaskiej. Cesarz sprezentowa powstajcemu komitetowi olniewajcy budynek Africa Hall i byo to z jego strony sprytne posunicie, poniewa w ten sposb zwabi do Addis Abeby siedzib gwn organizacji, ktra z kolei wpyna korzystnie na aktywno gospodarcz niemal wszystkich mieszkacw stolicy Etiopii, od panienek z barw po importerw Fiata, Peugeota i Mercedesa. Dzieci notabli OJA mogy chodzi do Lycee Gebremariam, imponujcego budynku grujcego nad najwyej pooon czci Churchill Road. Lecz wysannikw krajw frankofoskich - Mali, Gwinei, Kamerunu, Wybrzea Koci Soniowej, Senegalu, Mauritiusa i Madagaskaru cechowaa dalekowzroczno i dlatego wiozce les enfants samochody z tablicami Corps Diplomatiques mijay lycee i jechay od razu do Loomis Town & Country School. Gwoli cisoci naley jeszcze wspomnie o St. Joseph's, w ktrej, wedug Matrony, jezuici, owi piechurzy Chrystusa, wyznawali zasad Bogiem i rzg". St. Joseph's bya szko wycznie dla chopcw, wic w naszym przypadku odpadaa ze wzgldu na Genet. Dlaczego nie brutalna rzeczywisto szk rzdowych? Poniewa gdybymy poszli do takiej szkoy, niewykluczone, e bylibymy w niej jedynymi nietubylcami, a ponadto znalelibymy si w mniejszoci, bdc tymi, ktrzy posiadaj wicej ni jedn par obuwia i dom z biec wod i instalacj wodno-kanalizacyjn wewntrz domu. Hema i Ghosh uznali, e jedynym rozwizaniem bdzie posanie nas do Loomis Town & Country School prowadzonej przez brytyjskich ekspatriantw. Nasi nauczyciele w Loomis mieli zdane egzaminy kocowe w szkole redniej i czasem jakie uprawnienia pedagogiczne. To niesamowite, jak czarna toga z krepy narzucona na marynark albo bluzk potrafi nada straganiarzowi z East Endu lub

kwiaciarce z Covent Garden powag wykadowcy z Oksfordu. Niewany akcent, w Afryce liczy si to, e mwisz jak obcokrajowiec i masz odpowiedni kolor skry. Rytua. Oto balsam na dusz rodzicw majcy ukoi niepokj tych, ktrzy zastanawiaj si, co za sowite czesne moe im zaoferowa Loomis. Gymkhana, dzie lekkiej atletyki, szkolny karnawa, szopka, na Boe Narodzenie, szkolne przedstawienia, Dzie Guya Fawkesa, Founder's Day, ceremonia rozdania dyplomw - znosilimy do domu tyle powielonych ulotek, e Hemie krcio si od nich w gowie. Kadego ucznia przypisano do jakiej grupy - Domu, jak chciaa szkoa - Poniedziaku, Wtorku lub rody; kada miaa swoje barwy, druyny, opiekunw. Podczas dnia lekkiej atletyki walczylimy dla chway imienia naszego Domu i po to, by zdoby Puchar Loomisa. Codziennie w auli Mr. Loomis prowadzi wspln modlitw, a nastpnie czyta fragment Biblii (wersja RSV28), po czym otwieralimy niebieski zbir hymnw i piewalimy na cae gardo do akompaniamentu akordw wydobywanych z pianina przez jednego z nauczycieli. Jestem przekonany, e w londyskim Harrodsie mona bez problemu dosta specjalny zestaw, ktry umoliwia przedsibiorczemu Anglikowi otwarcie brytyjskiej szkoy w dowolnym kraju Trzeciego wiata. W zestawie tym znajduj si czarne togi, formularze wiadectw na trymestr jesienny, drugi trymestr i trymestr wielkanocny, jak rwnie zbiorki hymnw, odznaki dla odpowiedzialnych za dyscyplin uczniw starszych klas, plus program nauczania. Do samodzielnego montau. Niestety, wyniki uczniw Loomisa na maej maturze byy wrcz fatalne w porwnaniu z uczniami bezpatnych szk pastwowych. Nauczycielami w tamtych szkoach byli bowiem majcy stopnie naukowe Hindusi, ktrych cesarz sprowadzi z chrzecijaskiego stanu Kerala w Indiach, skd pochodzia rwnie siostra Mary Joseph Praise. Zapytaj dowolnego przebywajcego za granic Etiopczyka, czy przypadkiem nie uczy go matematyki albo fizyki kto o imieniu Kurien, Koshy, Thomas George, Varugese, Ninan, Mathews, Jacob, Judas, Chandy, Eapen, Pathros lub Paulos, a jest szansa, e z radoci zawiec mu si oczy. Co prawda nauczyciele dorastali w ortodoksyjnym obrzdku wprowadzonym w poudniowych Indiach przez Tomasza Apostoa, ale jeli chodzi o swj zawd, jedynym obrzdkiem, jakiemu z pasj si oddawali, byo uporczywe wbijanie tabliczki mnoenia, ukadu okresowego
Revised Standard Version - anglojzyczny przekad Biblii, ktrego pierwsze pene wydanie ukazao si w 1952 roku. W roku 1989 opublikowano uwspczenion (jzykowo) edycj RSV pod nazw New Revised Standard Version. Wersja RSV peni podobn kanoniczn funkcj jak polska Biblia Tysiclecia.
28

pierwiastkw i praw Newtona do gw swoich etiopskich uczniw, ktrzy byli bez wyjtku bystrymi dziemi, majcymi zdolnoci do arytmetyki.

Pewnego dnia, kiedy z powodu gorczki zostaem w domu, moja nauczycielka Mrs. Garretty pod koniec dnia wezwaa do siebie Hem i Ghosha. Znaa nas jako cudowne bliniaki Stone, jako kochanych, ciemnowosych, jasnookich chopcw, ktrzy ubierali si identycznie, ktrzy chtnie piewali, biegali, rysowali, skakali, klaskali i zbyt ochoczo rozmawiali na lekcjach. Tego dnia, gdy ja nie poszedem do szkoy, Shiva biega, rysowa, skaka i klaska, ale nie wypowiedzia ani sowa, nawet gdy go o to poproszono - nie chcia lub nie mg. Hema pocztkowo nie moga uwierzy, a potem zacza oskara Mrs. Garretty. Na koniec obwinia sam siebie. Odwoaa lekcj taca w klubie Juventus, akurat kiedy Ghosh opanowa fokstrota i przy wtrze gramofonu potrafi pywa po caym domu. Grundig mia odpocz po raz pierwszy od lat. Brydowi bywalcy przenieli si do starego bungalowu Ghosha, ktry wykorzystywa jako biuro i przychodni dla swojej prywatnej praktyki. Hema wypoyczya Kiplinga, Ruskina, C.S. Lewisa, Edgara Allana Poe, R.K. Narayana i wiele innych ksiek z bibliotek British Council i United States Information Service. Wieczorami obydwoje czytali nam na zmian, gboko wierzc, e wielka literatura pobudzi Shiv do mwienia. W tamtych czasach przed upowszechnieniem si telewizji bya to dla nas mia rozrywka - z wyjtkiem C.S. Lewisa, ktrego magiczne szafy nigdy do mnie nie przemawiay, i Ruskina, ktrego ani Ghosh, ani Hema niespecjalnie rozumieli i nie potrafili czyta zbyt dugo. Ale byli uparci, majc nadziej, e Shiva przynajmniej wrzanie na nich, eby przestali - tak jak ja to zrobiem. Nie przestawali, nawet gdy ju usnlimy, poniewa Hema uwaaa, e mona stymulowa podwiadomo. Po narodzinach Shivy bali si, czy przeyje, teraz za obawiali si dugotrwaych skutkw potraktowania jego czaszki redniowiecznymi instrumentami chirurgicznymi. Nie byo takiej rzeczy, ktrej nie sprbowaliby, byle tylko przywrci mu mow. Ale Shiva milcza.

Pewnego dnia, niedugo po naszych smych urodzinach, kiedy wrcilimy ze szkoy, zobaczylimy, e Hema zainstalowaa w jadalni tablic. Staa przy niej z kred w rku i maniakalnym byskiem w oku. Dla kadego z nas przygotowaa po

egzemplarzu ksiki Bickhama Podrcznik pisma odrcznego. Pomocnik modego urzdnika. Na ksikach leay nowiutkie pira Pelikana, model Pelicano, marzenie kadego ucznia, a take nowo: naboje z atramentem. Przyjdzie taki czas, e z wdzicznoci bd wspomina te lekcje, bo dziki nim jestem znany jako chirurg z adnym charakterem pisma. Moje zapiski w karcie pacjenta by moe natchny kogo do wycignicia wniosku, e cechuje mnie podobna biego w posugiwaniu si skalpelem (chocia musz powiedzie, e nie jest to adna regua; odwrotna zreszt te nie: bazgranie jak kura pazurem nie jest oznak braku zrcznoci w sali operacyjnej). Pewnego dnia niechtnie podzikuj Hemie, e kazaa nam przepisywa ozdobne frazy:
Czste wiczenia dziaaj na rzecz wiedzy. Sztuka szlifuje i udoskonala natur. Fortuna jest sprawiedliw, acz nieprzewidywaln pani. Roztrwonionego wczoraj nie sposb odzyska. Prno czyni pikno godnym pogardy. Mdro jest cenniejsza nili bogactwo.

Shiva z miejsca zabra si do ogldzin Pelicano. Genet nic nie powiedziaa, poniewa jej stanowisko w tej sprawie nie byo mocne. Ja poszedem w zaparte. Nie przekonywaa mnie motywacja Hemy: poczucie winy prowadzi do szlachetnych czynw, ktre jednak rzadko bywaj suszne. Poza tym zaplanowaem sobie specjaln parad moich modeli Dinky Toys przez krt ciek, ktr wydryem w skarpie niedaleko domu. Naprawd, wyczucie czasu miaa fatalne. - Dlaczego nie moemy pj si pobawi? Nie chc tego robi - powiedziaem. Hema zacisna usta. Miaem wraenie, e zastanawia si nie tyle nad tym, co powiedziaem, ale nad ca moj osob, nad moj nieustpliwoci. Co najmniej podwiadomie winia mnie za Shiv. Uznaa, e ja, a moe nawet razem z Genet zamaskowalimy jego milczenie nasz paplanin. - Mw za siebie, Marionie - powiedziaa. - No mwi. Dlaczego nie moemy... dlaczego ja nie mog pj si pobawi? Shiva woy nabj do pira.

- Dlaczego? Powiem ci, dlaczego. Poniewa w tej waszej szkole nic tylko si bawicie. To ja musz wic zadba o wasz prawdziw nauk. A teraz siadaj! Genet po cichu wsuna si na swoje miejsce. - Nie - odparem. - To nie w porzdku. A poza tym to i tak nie pomoe Shivie. - Marion, zanim wykrc ci ucho... - Odezwie si, dopiero kiedy bdzie gotowy! - wrzasnem. I wyleciaem z domu. Pobiegem za rg, za zakrtem nabierajc prdkoci. Okrywszy kolejny rg, wpadem prosto na Zemuiego. Moj pierwsz myl byo, e Hema wysaa w pocig za mn onierza. - Kuzynie, gdzie jest wojna? - zapyta Zemui, umiechajc si i odsuwajc mnie od siebie. Jego oliwkowy mundur by jak zwykle nienagannie wyprasowany, a pas, kabura i buty lniy. Odruchowo tupn praw nog i z werw zasalutowa. Sierant Zemui by kierowc czowieka penicego obecnie funkcj penoprawnego pukownika Gwardii Cesarskiej, a mianowicie pukownika Mebratu, tego samego, ktremu przed laty Ghosh uratowa ycie, operujc go. Pukownik Mebratu, niegdy na licie podejrzanych, dzi znw faworyt Jego Wysokoci, by zarazem starszym dowdc Gwardii Cesarskiej i wsppracownikiem obecnych w Etiopii attaches wojskowych Wielkiej Brytanii, Indii, Belgii i Stanw Zjednoczonych. Praca pukownika polegaa na uczestniczeniu w czstych dyplomatycznych rautach i imprezach, nie mwic ju o regularnych wieczorach przy brydu w naszym domu. Biedny Zemui mg wyruszy w dug podr do swojej ony i dzieci dopiero wtedy, gdy gowa jego szefa spocza znuona na poduszce, a subowe auto stao zaparkowane w szopie. Pukownik przydzieli Zemuiemu motocykl, eby byo mu atwiej przemieszcza si z domu do jednostki i z powrotem. Poniewa Zemui, ktry mieszka niedaleko Missing, wola nie niszczy opon na prymitywnej, kamienistej drodze, ktra prowadzia do jego chaty, dosta od Ghosha pozwolenie na zostawianie motoru pod nasz wiat. W ten sposb jego cenna maszyna otrzymaa schronienie przed siami natury i wandalami. - Oto kto, kogo miaem nadziej spotka - powiedzia Zemui. - Co pana tak gna, mj may panie? - Nic - powiedziaem nagle zawstydzony. Moje problemy wydaway si niczym w porwnaniu z przeyciami onierza, ktry niedawno wrci z wyprawy Si

Pokojowych ONZ do Konga majcej pooy kres wojnie domowej. - Dlaczego tak pno bierzesz motocykl? - zapytaem. - Szef balowa do czwartej rano. Kiedy go odwoziem do domu, soce ju wstawao. Powiedzia, e mog po niego przyjecha dopiero wieczorem. Suchaj, chod, usidziemy. Chc, eby jeszcze raz przeczyta mi ten list. Przysiad na skraju ganku, wyj z kieszeni munduru czerwono-niebieski list lotniczy i poda mi go. Zdj z gowy korkowy hem i zza jednego z okalajcych go paskw wydoby starannie zatknity tam do poowy wypalony pet. Rozpoznawalny nawet ze znacznej odlegoci hem, wygldem przypominajcy kaski dawnych pionierw Czarnego Ldu, nosili wycznie czonkowie Gwardii Cesarskiej. - Zemui - zaczem - czy mog ci go przeczyta pniej? Hema mnie goni, bo jej nagadaem. Jak mnie zapie, to mi obetnie jzyk. - O-ho, to powana sprawa. Oczywicie, e to moe poczeka - odpar, zrywajc si na rwne nogi. Schowa list z powrotem, cho wyranie widziaem, e jest zawiedziony. - Mylisz, e Darwin dosta ju mj list? - Jestem pewien, e jego list ju do ciebie jedzie i dostaniesz go lada dzie. Zasalutowa mi i poszed na ty domu. Darwin by kanadyjskim onierzem, ktry zosta ranny w prowincji Katanga. Czytaem jego list do Zemuiego tak czsto, e znaem go ju na pami. Pisa, e w Toronto jest zimno i pada nieg. e czasem ogarnia go zniechcenie i nie wie, czy kiedykolwiek zdoa si przyzwyczai do drewnianej nogi. Czy w Etyiopii som babeczki zaynteresowane jednonogim biaym faciem z blyznom na facjacie? Ha, ha!". Nie posiada zbyt wiele, ale gdyby jego kumpel Zemui czego potrzebowa, to on, Darwin, chtnie pomoe, bo nigdy nie zapomni, e Zemui uratowa mu ycie. Odpisaem w imieniu Zemuiego, tumaczc na angielski najlepiej, jak potrafiem. Zastanawiaem si, jak tych dwch dogadywao si w Kongu. Zemui pokaza mi zoty wisiorek w ksztacie wiatraczka, ktry nosi na szyi - krzy witej Brygidy. Ranny Darwin wcisn go Zemuiemu do rki, gdy rozdzielili si na polu bitwy. Widzc zerkajc na mnie Rosin, gdy Zemui ruszy w jej stron, znowu rzuciem si do ucieczki. Obok mnie, tam gdzie powinien biec mj brat, poczuem pustk. *

Grb mojej matki - otoczony wianuszkiem wieo przycitych krzeww i oznakowany inskrypcj AFE IN OF JEU - niespecjalnie mnie ciekawi. Wyczuwaem za to jej obecno w pomieszczeniu autoklawu obok sali operacyjnej numer trzy; czuem jej zapach, jej bytno tak silnie poczon z moim istnieniem. Wanie tam poniosy mnie nogi. Nie by to najrozsdniejszy wybr, jeli chodzi o kryjwk. Nigdy nie rozumiaem niechci Shivy do tego pomieszczenia. By moe postrzega wizyt w nim jako zdrad Hemy, ktra przecie czuwaa nad jego oddechem i ktra zwizaa si z nim acuszkiem przymocowanym do jego stopy. Przychodzenie tutaj byo jedn z niewielu rzeczy, ktre robiem w samotnoci. Siadajc na jej krzele, wcigajc w nozdrza zapach myda Cuticura, ktrym przesikn jej sweter, rozmawiaem z ni, a raczej sam ze sob. Skaryem si na niesprawiedliwo w domu; dzieliem si najwikszymi obawami: e Hema i Ghosh pewnego dnia znikn i tak samo jak Stone i siostra Mary Joseph Praise nie bd obecni w naszym yciu. Jednym z powodw, dla ktrych lubiem szwenda si w pobliu bramy Missing, byo to, e kto wie, moe Thomas Stone jednak wrci? Fantazjowaem, e pewnego sonecznego poranka, kiedy powietrze bdzie tak rzekie, e bdzie sycha jego trzask, Gebrew otworzy bram, a tam, zamiast milowej kolejki chorych, sta bdzie Thomas Stone. Fakt, e nie miaem pojcia, jak wyglda, ani e nie znaem wygldu mojej matki, nie mia dla mojej dziecicej wyobrani adnego znaczenia. Spojrzy na mnie, a po kilku sekundach umiechnie si z dum. Potrzebna mi bya wiara w to.

Wrciem do naszego bungalowu i usyszaem tam muzyk. Hema prowadzia Genet i Shiv w tacu. Caa trjka miaa specjalne bransoletki na nogach, nie takie, jakie nosi Shiva, ale inne - grube, skrzane rzemienie, kady z czterema koncentrycznymi krgami mosinych dzwonkw. Odsunli st pod cian. Rytm wyznaczaa klasyczna muzyka hinduska z ywym pulsowaniem tabli. Hema zamocowaa sobie sari tak, e jedna ptla przechodzia jej midzy nogami, tworzc co na ksztat pantalonw. W czasie, ktry ja spdziem na ucieczce i ukrywaniu si, zdya nauczy Shive i Genet skomplikowanej sekwencji krokw i pz. Ramiona do rodka, ramiona na zewntrz, ramiona do siebie, wycelowa, zanurkowa, robic ukon i wypuszczajc wyimaginowan strza, strzeli oczami w jedn i w drug

stron, przesun stopy, prowokujc dwik dzwonkw za kadym razem, gdy stopa uderzy o podog. Ogldanie tego spektaklu sprawiao mi fizyczny bl. Shiva, Genet i ja weszlimy w ycie niemal jednoczenie. (Genet bya co prawda krok za nami, i do tego pochodzia z innego ona, ale nadrabiaa zalegoci). Jako dwuletnie brzdce bez oporw wymienialimy si butelkami z mlekiem i smoczkami, przewanie ku konsternacji Hemy. Skonno Shivy do wskakiwania do wiader, kau albo roww penych wody przeraaa dorosych, ktrzy obawiali si, e ktrego dnia po prostu si utopi. Chcc utrzyma go z dala od gbszych zbiornikw wodnych, Matrona kupia brodzik Jolly Baby. Caa nasza trjka pluskaa si w nim na golasa i pozowaa do zdj, ktrych pewnego dnia bdziemy si wstydzi. Nasz pierwszy cyrk, nasza pierwsza popoudniwka, nasz pierwszy trup - wsplnie dowiadczylimy tych etapw naszego ycia. W domku na drzewie tak dugo zdrapywalimy sobie strupy, a dogrzebalimy si do ywego misa; zoylimy przysig na krew, e my, Troje Muszkieterw, bdziemy trzyma si razem i nie przyjmiemy nikogo do naszych szeregw. Dzi dowiadczylimy czego nowego: rozdzielenia. Staem na zewntrz i zagldaem do rodka. Hema gestem zaprosia mnie, bym do nich doczy. Nie bya ju za. Czoo lnio jej od potu, a kosmyki wosw lepiy si do policzkw. Nawet jeli zamierzaa mnie ukara, by moe przekonaa si, spojrzawszy na mj wyraz twarzy, e waciwie sam si ukaraem. Genet w bransoletkach wygldaa bardziej kobieco, bardziej jak prawdziwa dziewczyna ni chopczyca, ktr znaem. Nigdy si zbytnio nad tym nie zastanawiaem. Podczas naszych zabaw bya chopcem jak my. Teraz, taczc, nie potrafia dotrzyma kroku i usilnie staraa si nady za Hem, lecz mimo to bya pena gracji, niesamowicie pena gracji, jak gdyby bransoletka ujawnia jej skrywane cechy. Nawet jeli pomina krok albo spartaczya obrt, bya - nie mogem tego nie zauway - bardzo, bardzo dziewczca. Mj brat bliniak taczy bezbdnie. Nauczy si krokw dosownie w mgnieniu oka, byo to wida od razu. Po swojemu trzyma wysoko uniesion brod, jakby ba si, e w przeciwnym razie loki balansujce na jego gowie zelizgn si na podog. W ten sposb wydawa si wyszy, bardziej wyprostowany ni ja. Taniec podkrela t jego manier. Kiedy Shiva by podekscytowany, tczwki jego oczu zmieniay kolor z brzowego na niebieski. Teraz, gdy jego pity rwno z Hem

uderzay o podog i naladoway kady ukon i wyprost, rwnie tak byo. Miao si wraenie, e poruszaj nim bransoletki, ktre wygrywaj melodi narzucon przez bransoletki Hemy. Przygldaem si jego szczupemu, gibkiemu ciau i miaem wraenie, e widz go po raz pierwszy w yciu. Mj brat, ktry umia narysowa wszystko z pamici, ktry z atwoci dokonywa w myli operacji na duych liczbach, odkry ten oto nowy sposb poruszania si i nowy jzyk wyraania siebie - i zrobi to beze mnie. Nie chciaem si przyczy. Byem pewien, e wypadn niezdarnie. Zazdrociem im, jakbym by niepenosprawnym dzieckiem, takim, ktre raczej nie moe, ni nie chce uczestniczy w zabawie. - Zdrajca - mruknem pod nosem, majc na myli Shiv. Usysza mnie. Akurat z jego uszami wszystko byo w porzdku. Usyszaby, co mwi, nawet gdybym rozmawia z samym sob. Mj brat bliniak, z ktrym czya, mnie czaszkowa ppowina, ten may bg taca, odwrci si ode mnie.

Rozdzia 19

Psom, co psie
Na tydzie przed tym, zanim Shiva zrezygnowa z noszenia acuszka na nodze, jechalimy wszyscy do miasta, kiedy nagle przemkn obok nas motocykl na sygnale, nakazujc, bymy usunli si na bok. - Dobrze, ju dobrze - powiedzia Ghosh, zjedajc na pobocze. - Jego Wysoko cesarz Hajle Syllasje I, Lew Judy, potrzebuje drogi. Skrcilimy w alej Menelika II. U podna wzniesienia znajdowa si Africa Hall, budynek, ktry wyglda jak postawione na boku pudeko z akwarelami. Pastelowe panele miay naladowa kolorowe rbki tradycyjnych szamm. Przed now siedzib Organizacji Jednoci Afrykaskiej powieway flagi wszystkich pastw lecych na kontynencie. Budynek, cho istnia od niedawna, zosta ju zaszczycony obecnoci wielkich postaci w rodzaju Nasera, Nkrumaha, Obote'a czy Tubmana29. Po drugiej stronie szerokiej alei znajdowa si Cesarski Paac Jubileuszowy. Wida byo stojcych po obydwu stronach bramy wjazdowej onierzy Gwardii Cesarskiej na koniach. Rezydencja wadcy growaa nad bujnym ogrodem jak blade odbicie paacu Buckingham. Noc owietlony reflektorami budynek lni barw koci soniowej. O tej porze roku jedn z sosen rosncych na terenie ogrodzonej posesji przystrojono wiatekami i ozdobami i zamieniono w wielk boonarodzeniow choink. Piesi, wozy, samochody - wszystko nagle zamaro. Bosy mczyzna z mtnym wzrokiem zdj z gowy poszarpany kapelusz, spod ktrego wypady siwe sprynki wosw. Trzy kobiety w czarnych aobnych szatach i z parasolami nad gowami zatrzymay si obok nas. Trud wspinania si pod gr da im si we znaki. Jedna z nich przysiada na krawniku i zdja plastikowy but. Dwch modych mczyzn, niezadowolonych, e przerywa im si spacer, odsuno si od krawnika. - Moe Jego Wysoko nas podwiezie - powiedziaa siedzca na krawniku kobieta. - Powiedzcie mu, e nie sta nas na autobus. Nie czuj ng. Staruszek posa jej gniewne spojrzenie i poruszy ustami, jakby zbierajc lin, eby udzieli kobiecie surowej nagany za blunierstwo.
29

Prezydenci pastw afrykaskich: Egiptu, Ghany, Ugandy i Liberii.

Min nas pdzcy na sygnale zielony volkswagen. Nie przypuszczaem, e te auta potrafi jedzi tak szybko. - Zao si z tob, e Jego Wysoko bdzie jecha nowym lincolnem powiedziaem do Ghosha. - Mao prawdopodobne. By rok 1963 - rok, w ktrym dokonano zamachu na prezydenta Kennedy'ego. Wedug mojego kolegi z klasy, ktrego ojciec by czonkiem parlamentu, lincoln by co prawda uywanym samochodem po Kennedym", ale akurat nie tym, w ktrym zosta zastrzelony. Ten cesarski model by raz, e kryty, dwa, e zdumiewa nie tyle obymi ksztatami, co niesamowit dugoci nadwozia. Po miecie kry dowcip, e cesarz, chcc dosta si ze Starego Paacu na szczycie wzgrza - w paacu tym sprawowa oficjalne funkcje - do pooonego w dole Paacu Jubileuszowego, musia tylko wsi do swojego auta tylnymi drzwiami i wysi z niego przednimi. Spord dwudziestu szeciu samochodw, jakie mia do swojej dyspozycji, dwadziecia jeden wyprodukowaa firma Rolls-Royce. Jeden z nich by gwiazdkowym prezentem od angielskiej krlowej. Usiowaem sobie wyobrazi, co jeszcze mona znale pod choink Jego Wysokoci.

Min nas land rover - Gwardia Cesarska, nie policja - jadc powoli z otwartymi tylnymi drzwiami, w ktrym siedzieli rozgldajcy si na boki mczyni z karabinami maszynowymi u boku. Usyszelimy dudnienie jakby bbnw wojennych. Wyonia si kolumna omiu jadcych dwjkami motocykli. Powietrze wok silnikw drgao, a soce odbijao si od chromowanych reflektorw. Chocia jadcy na nich onierze nosili czarne mundury, biae hemy i takie rkawiczki, skojarzyli mi si z szalonymi wojownikami na koniach, ktrzy - wciekli i spragnieni krwi - wyonili si zza wzgrz w rocznic upadku Mussoliniego. Ziemia zadraa pod koami suncych ducati; ogromna moc koni mechanicznych czekaa, by wyzwoli j jednym ruchem nadgarstka. Zielony rolls-royce Jego Wysokoci wypolerowano tak, e mona byo si w nim przeglda jak w lustrze. Na zamontowanym na podwyszeniu fotelu siedzia cesarz i wyglda przez okno specjalnie skonstruowane z myl o gowach pastw eby ogldali i byli ogldanymi. W porwnaniu z rykiem motocykli jego samochd sun niemal bezszelestnie.

Ghosh wymamrota: - Za cen tego czego moglibymy przez cay miesic wykarmi wszystkie dzieci imperium. Stojcy obok nas staruszek pad na kolana, a kiedy rolls-royce znalaz si koo nas, ucaowa asfalt. Widziaem cesarza bardzo wyranie. Jego suczka Lulu siedziaa mu na kolanach. Jego Wysoko spojrza na nas i umiechn si, kiedymy si pokonili. Zoy donie. I tyle. - Widzielicie to? - zapytaa przejta Hema. - Widzielicie namaste? - Odda ci cze - stwierdzi Ghosh. - Wie, kim jeste. - Nie wygupiaj si. Chodzio o moje sari. Mimo wszystko to urocze! - I tyle wystarczy, eby zrobi na tobie wraenie? Jedno namaste? - Przesta, Ghosh. Nie mieszam si do polityki. Lubi staruszka i tyle. Rolls-royce skrci w kierunku bramy paacu. Motocyklici i land rover zatrzymali si tu za ni. Dwch konnych stranikw, wygldajcych olniewajco w zielonych spodniach, biaych marynarkach i biaych korkowych hemach, prezentowao bro. Samotny policjant zagrodzi drog zwyczajowej grupce petentw zgromadzonej po jednej stronie bramy. Starsza kobieta wymachujca wistkiem papieru musiaa zwrci uwag cesarza. Rolls-royce zatrzyma si. Widziaem, jak maa chihuahua opiera apki o szyb i rzuca gow do tyu i do przodu: Lulu szczekaa. Staruszka, kaniajc si, obydwiema rkami przycisna papier do okna samochodu. Mwia co, a Jego Wysoko najwyraniej jej sucha. Chwil pniej oywia si i koyszc ciaem, zacza gestykulowa i wtedy wyranie usyszelimy jej sowa. Samochd ruszy. Ale staruszka nie zamierzaa si podda. Prbowaa biec za rolls-royce'em, cay czas przyciskajc donie do szyby. Kiedy nie zdoaa docign auta, krzykna: Leba, eba, zodziej, zodziej". Rozejrzaa si w poszukiwaniu kamienia, ale nie znalaza adnego, wic zdja but i rzucia nim, trafiajc w baganik, zanim ktokolwiek zdy zareagowa. Zobaczyem tylko uniesion policyjn pak i po chwili kobieta leaa na ziemi nieruchomo jak worek. Brama paacu zamkna si przed tumem. Motocyklici podbiegli do ludzi i zaczli okada ich pakami, ignorujc krzyki. Staruszka, cho

leaa nieprzytomna na ziemi, dostaa jeszcze wcieky kopniak w ebra. Nieporuszeni, zdyscyplinowani stranicy na koniach patrzyli prosto przed siebie i wida byo jedynie drgajc skr ich rumakw. Zamurowao nas. Dwch modych mczyzn stojcych za nami parskno i szybko odeszo. Kobieta obok nas zapaa si za gow i powiedziaa: - Jak oni mog to robi takiej babci? Staruszek z kapeluszem w rku nic nie powiedzia, ale widziaem, e jest wstrznity. Gdy odjedalimy, zobaczyem, e motocyklici przerzucili si na policjanta, spuszczajc mu solidny omot. Jego bd polega na tym, e nie uderzy kobiety, zanim otworzya usta, i postawia ich wszystkich w paskudnym pooeniu.

Po latach, cho w midzyczasie byem wiadkiem wielu aktw przemocy, wspomnienie tamtego wydarzenia nadal pozostaje we mnie ywe. Nieoczekiwane spaowanie starowinki zaledwie kilka chwil po tym, jak cesarz pozdrowi nas ciepym gestem, jawio si jak zdrada i sprowadzio szokujc wiadomo, e w takiej sytuacji Hema i Ghosh s bezradni. W moim wyobraeniu chihuahua z wyupiastymi oczami bya czynnym uczestnikiem tego okruciestwa. Jedyne stworzenie, ktremu wolno byo kroczy przed Jego Wysokoci. Jadaa i sypiaa lepiej ni wikszo poddanych imperatora. Ten dzie zmieni moje postrzeganie Hajle Syllasje - i Lulu. Zdecydowanie nie lubiem tego aroganckiego psa.

Jeli Lulu bya psi cesarzow Etiopii, nasza Koochooloo i dwjka jej bezimiennych towarzyszy byli tego imperium chopstwem. Koochooloo zawdziczaa imi perskiemu dentycie, ktry do krtko pracowa w Missing. W Etiopii nadanie psu imienia rwna si uratowaniu mu ycia. Dwa bezimienne psy w Missing miay futra tak wyliniae, do tego stopnia oblepione botem i smo, e trudno byo domyli si ich oryginalnego koloru. Podczas pr deszczowych, kiedy wszystkie psy za wszelk cen szukaj schronienia przed wilgoci, ta dwjka wolaa bka si na deszczu, ni ryzykowa kopniaka w eb. Zreszt niewykluczone, e te dwa bezimienne kundle nie

byy w rzeczywistoci cay czas tymi samymi kundlami, lecz ca seri bezimiennych psw, ktre po prostu przypadkiem trafiay do nas parami. Kiedy perski dentysta znikn, siostra Mary Joseph Praise wzia na siebie obowizek karmienia Koochooloo, a po jej mierci suczk zaja si Almaz. Oczy Koochooloo byy dwiema czarnymi, penymi wyrazu perami. Bya w nich wesoo i figlarno, ktrych nie zdoay do koca usun adne rozczarowania ycia. Wiem, e psy zasadniczo nie maj brwi, ale dabym gow, e Koochooloo miaa nad oczami fad skry, ktr potrafia porusza niezalenie od oczu. Za jej pomoc wyraaa niepokj, rozbawienie, a nawet udawao jej si pokaza przytpion min, ktra nieodparcie kojarzya mi si ze Stanem z duetu Laurel i Hardy - ogldalimy ich filmy w Cinema Adowa. Koochooloo nie miaa wstpu do domu. To krowy byy wite, a nie psy. Nie zdawalimy sobie sprawy z ciy Koochooloo a do nastpnego dnia po Nowym Roku. Przepada gdzie na dwa dni. Tu przed wyjazdem do szkoy znalelimy j wcinit w wsk szczelin za stosem drewna na opa. Powiecilimy latarkami i okazao si, e jest kracowo wyczerpana, z ledwoci podnosi gow. Wystarczy jednak rzut oka na kbice si przy jej brzuchu kulki, eby wszystko stao si jasne. Pobieglimy do Hemy i Ghosha, a potem do Matrony, eby przekaza im ekscytujc wiadomo. Po drodze wymylalimy imiona dla szczeniakw. Kiedy dzi o tym pomyl, wiem, e kompletny brak entuzjazmu ze strony dorosych powinien by dla nas ostrzeeniem.

Takswka podwioza nas po szkole pod sam bram Missing. Kiedy wspilimy si na wzgrze, zobaczylimy to. Zrazu nie dotaro do nas, na co patrzymy. Szczenita leay w duej plastikowej torbie, ktrej otwr przymocowany by kablem do rury wydechowej takswki. Pniej dowiedzielimy si, e kiedy kierowca zobaczy Gebrew oddalajcego si z zapakowanym do torby miotem, zaproponowa czystszy" sposb na pozbycie si szczeniakw ni utopienie. Gebrew, zawsze czujcy respekt przed wszelk maszyneri, z atwoci da si przekona. Na naszych oczach takswkarz odpali silnik, torba wyda si jak balon, a po kilku sekundach silnik zgas. Koochooloo, ktra tego ranka ledwo moga chodzi, krya wok samochodu, podgryzajc wypenion spalinami torb. W rodku jej

szczenita z otwartymi pyszczkami przytknitymi do plastikowej powierzchni torby kbiy si jeden przez drugiego, szukajc drogi ucieczki. Oszalaa z blu Koochooloo desperacko prbowaa je uwolni. Wok takswki utworzyo si niewielkie zbiegowisko. Pacjenci i przechodnie uznali widowisko za zabawne. Staem odrtwiay i nie mogem w to uwierzy. Czyby to by niezbdny w wychowywaniu szczeniakw rytua, o ktrym nie wiedziaem? Staraem si wycign wnioski na podstawie zachowania stojcych dokoa mnie dorosych, ale to by bd, bo w rodku czuem to samo co Koochooloo. Shiva nie oglda si na nikogo. Podbieg do samochodu i sprbowa odwiza torb od rury wydechowej, przy okazji parzc sobie donie. Upad na kolana i wbi paznokcie w gruby plastik. Gebrew odcign go, chocia Shiva kopa i walczy. Przesta dopiero wtedy, gdy zorientowa si, e szczeniaki ju si nie ruszaj, e zostay z nich kbki martwego futra. Spojrzaem na Genet. Zaszokowa mnie jej miertelnie powany wyraz twarzy, jakby mwia: Doskonale rozumiem prawa, jakimi rzdzi si wiat, w ktrym yjemy - i zrozumiaam je na dugo przed wami". Nie wygldaa na zaskoczon. Nigdy nie potrafiem zrozumie, jak Koochooloo moga nam to wybaczy i nadal y z nami w Missing. Nie wiedziaa o zarzdzeniach Matrony w sprawie psw i limicie ich liczby. Tak samo jak my nie wiedzielimy, e w przeszoci Gebrew kilkakrotnie, otrzymawszy wyrane polecenie, odrywa nowo narodzone szczenita Koochooloo od jej piersi i topi je.

Shiva poobciera sobie kolana, a jego donie pokryy si bblami. Hema, Ghosh i Matrona przybiegli czym prdzej, gdymy trafili do ambulatorium. Ghosh wsmarowa w oparzenia Shivy krem Silvadene, a potem zaoy mu na kolana opatrunki. Doroli nie mieli nic do powiedzenia w sprawie szczeniakw. - Dlaczego pozwolilicie, eby Gebrew to zrobi? - zapytaem. Ghosh nawet na mnie nie spojrza. Nie umia kama; w tym wypadku wstrzyma si z podzieleniem si z nami wiedz na temat tego, co si stanie. - Nie powinnicie mie pretensji do Gebrew - powiedziaa Matrona. - To byo moje polecenie. Przykro mi. Nie moemy pozwoli, eby watahy psw bkay si po Missing. Wcale nie zabrzmiao to jak przeprosiny.

- Koochooloo zapomni - powiedziaa Hema uspokajajco. - Kochanie, zwierzta nie maj tego rodzaju pamici. - A czy ty by zapomniaa, gdyby kto zabi mnie albo Mariona? Doroli spojrzeli na mnie. Ale to nie ja si odezwaem. Mao tego: siedziaem dobre dwa metry od miejsca, w ktrym Ghosh bandaowa kolana Shivy. Tczwki mojego brata zmieniy kolor z brzowego na stalowoniebieski, a renice zwziy si tak, e rozmiarami przypominay gwki szpilek. Podnis brod wyej ni zwykle, spogldajc z gry na wiat zamieszkany przez ludzi, do ktrych najwyraniej czu najwysz pogard. A czy ty by zapomniaa, gdyby kto zabi mnie albo Mariona? Te sowa powstay w krtani i uformoway si za pomoc jzyka mojego do tej pory milczcego brata. Na swoje pierwsze od lat sowa wybra sobie zdanie, ktrego adne z nas dugo nie zapomni. Doroli spojrzeli na Shiv, a potem na mnie. Potrzsnem gow i pokazaem na Shiv. Wreszcie Hema zdoaa wyszepta: - Shivo... co ty powiedziae? - Czy zapomniaaby o nas jutro, gdyby kto nas dzisiaj zabi? Hema ze zami radoci w oczach wycigna do Shivy rce, chcc go uciska. Ale Shiva odsun si od niej, odsun si od nich wszystkich, jak gdyby mia do czynienia z najgorszego sortu mordercami. Schyli si, zrolowa skarpetk, po czym jednym stanowczym ruchem zerwa sobie z kostki acuszek i pooy go na stole. Nigdy nie zdejmowa acuszka, z nielicznymi wyjtkami: trzy lub cztery razy, gdy trzeba byo go naprawi, przeduy albo wymieni na nowy. Gest mia t sam moc, jakby odci sobie palec i pooy go na stole. - Shivo - zacza Matrona - gdybymy pozwolili Koochooloo zatrzyma kady jej miot, po Missing biegaoby teraz pewnie z szedziesit psw. - Co si stao z pozostaymi szczeniakami? - zapyta Shiva, zanim zdyem zada to samo pytanie. Matrona burkna co, e Gebrew pozby si ich w humanitarny sposb i e zastosowanie do tego celu spalin nie byo najlepszym pomysem, a w dodatku

nieskonsultowanym, no i jeszcze e Gebrew powinien by zaj si tym, zanim wrcimy ze szkoy. Znowu staem si rzecznikiem Shivy. Dotkn mojego ramienia i szepn mi co do ucha. - Co powiedzia? - zapytaa Hema. - Powiedzia, e skoro wszyscy jestecie tacy okrutni, to po co miaby si odzywa? Mwi, e jego zdaniem siostra Mary Joseph Praise i Thomas Stone nigdy by czego takiego nie zrobili. By moe gdyby tu byli, nie doszoby do tego. Hema westchna, jakby tylko czekaa, a jedno z nas wymieni te nazwiska. - Kochanie - odezwaa si gosem ostrym jak wir - nie masz pojcia, co zrobiliby na naszym miejscu. Shiva wyszed. Ghosh i Matrona wygldali, jak gdyby zobaczyli ducha. Teraz to oni zaniemwili. Jakim sposobem ci sami doroli - zastanawiaem si - ktrzy tak bardzo przejmuj si tym, czy mj brat bdzie mwi, czy nie, ktrzy opiekuj si biednymi, chorymi ludmi, pozbawionymi matek dziemi, ktrych w rwnym stopniu co nas, dzieci, poruszyo okruciestwo wobec starszej kobiety pobitej przed wejciem do cesarskiego paacu, jakim sposobem z tak obojtnoci akceptuj okruciestwo, ktrego bylimy dzisiaj wiadkami?". Pniej zapytaem Matron, czy jej zdaniem mier szczenit zostawia po sobie blizn na sercu Koochooloo. Odpowiedziaa, e tego nie wie, ale wie za to, e Missing nie sta na utrzymywanie psw, dlatego trzy sztuki to maksymalna liczba, na jak szpital moe sobie pozwoli. I nie, wedug niej nie istnieje oddzielny raj dla psw, i szczerze mwic, nie ma pojcia, jaka zdaniem Boga powinna by stosowna liczba psw w Missing, ale Pan da jej upowanienie w tej sprawie, i e nie jest to co, o czym miaaby ochot ze mn dyskutowa.

Po mierci szczeniakw ujrzaem w oczach Koochooloo rozczarowanie ca nasz ludzk ras. Wiecznie szukaa sobie miejsca, w ktrym mogaby zwin si w kbek i poby z dala od ludzi. Zostawialimy dla niej jedzenie, ktre jada tylko wtedy, gdy nie byo nas w pobliu. Przez dugie tygodnie tolerowaa tylko jedn osob: Shiv, dla ktrego zdobywaa si nawet na to, by pomacha ogonem.

Kiedy Shiva nauczy si taczy bharatanatjam (i sta si shishya Hemy, ktra zacza wspomina o jego arangetram - debiucie), po raz pierwszy zaczem postrzega go jako byt odrbny od mojego. Teraz, kiedy mj brat znw mwi i nauczy si wyraa siebie tacem, ShivaMarion nie zawsze porusza si i przemawia jako jedno. W przeszoci dopenialimy si wzajemnie dziki dzielcym nas rnicom. Lecz po mierci szczenit czuem, e za spraw swojej odrbnoci powoli oddalamy si od siebie. Mj jednojajowy brat bliniak by wraliwy na cierpienie zwierzt. Co si za tyczy spraw ludzi, przynajmniej na razie, zostawi t dziak mnie.

Rozdzia 20

Ciuciubabka
Dyrektor Loomis Town & Country School, Mr. Loomis, zadba o to, by wakacje w jego szkole przypaday dokadnie na czas duej pory deszczowej. Mg dziki temu wyjeda na cay lipiec i sierpie do Anglii, odpoczywa i wydawa pienidze z naszego czesnego, podczas gdy my tkwilimy w Addis Abebie. Etiopska starszyzna nazywaa miesice monsunowe zim", co skutecznie mcio w gowach przybyszom, ktrym lipiec kojarzy si jednoznacznie z latem. Padao tak duo, e nawet kiedy spaem, w moich snach pojawia si deszcz. Budziem si szczliwy, e nie musz i do szkoy, ale nieustanny szum kropli bijcych o blaszany dach momentalnie studzi mj zapa. Bya zima jedenastego roku mojego ycia. Kiedy kadem si wieczorem spa, modliem si, eby nad Mr. Loomisem, gdziekolwiek jest, w Brighton czy w Bournemouth, otworzyo si niebo. Miaem nadziej, e w kadej sekundzie kadego dnia towarzyszy mu jego wasna, osobista chmura burzowa.

Shivy zimno, mga i wilgo nie poruszay. Ja stawaem si pospny i pesymistyczny. Za oknem naszego bungalowu rozcigao si brzowe jezioro usiane wysepkami czerwonego bota. Traciem wiar, e trawnik i grzdki z kwiatami kiedykolwiek zdoaj wyoni si spod wody. W rody Hema zabieraa nas do biblioteki British Council i United States Information Service, gdzie oddawalimy wypoyczone ksiki, przegldalimy stosik nowoci i wybieralimy dla siebie kilka tytuw. Potem podrzucaa nas do Empire Theater albo Cinema Adowa na popoudniwk. Wolno nam byo czyta co dusza zapragnie, Hema wymagaa od nas jedynie pstronicowego wpisu do dziennika, w ktrym mielimy notowa nowo poznane sowa i zapisywa liczb przeczytanych stron. Mielimy rwnie za zadanie wynotowywa godne zapamitania idee lub cytaty z ksiek po to, by pniej, przy kolacji, dzieli si nimi z pozostaymi domownikami. Tej zimy wyjtkowo nie spodoba mi si program nauczania w szkole, aczkolwiek to dziki niemu do mojego ycia zawita kapitan Horatio Hornblower. Matrona, ktrej umiejtnoci czytania w mojej duszy jeszcze w peni nie doceniaem,

poprosia mnie, ebym wypoyczy dla niej Okrt liniowy. Otworzyem ksik z czystej ciekawoci i szybko okazao si, e wcign mnie wiat wprawdzie jeszcze bardziej mizerny i wilgotny ni mj, ale taki, ktrego poznawanie napeniao mnie radoci. Dziki C.S. Foresterowi znalazem si na trzeszczcym okrcie po drugiej stronie wiata i w gowie Horatio Hornblowera, czowieka, ktry by jak Hema i Ghosh: heroiczny w czynach zwizanych z wasn profesj. Lecz by podobny do mnie: nieszczliwy i samotny. Oczywicie, nie byem tak naprawd nieszczliwy i samotny, ale podczas pory monsunowej nie wypadao myle o sobie inaczej. Niesprawiedliwo londyskiej admiralicji, ironia choroby morskiej Hornblowera, tragedia powrotu z dugiej podry i odkrycia, e jego dzieci s chore na mierteln osp... Potrafiem znale trywialne, bo trywialne, ale odpowiedniki we wasnym yciu. Po wielu godzinach spdzonych na lekturze cigno mnie na dwr. Wiedziaem, e Genet te miaa tak ochot. Shiva co rysowa i pisa. Lekcja kaligrafii Hemy wyzwolia niepowstrzymany wypyw atramentu z pira Shivy; co prawda, jego nonik nadal stanowiy papierowe torebki, serwetki i ostatnie stronice ksiek. Uwielbia rysowa motor bmw Zemuiego i robi to niezalenie od pory roku. Veronica, jeli w ogle jeszcze j szkicowa, siadywaa teraz okrakiem na motocyklu. Pewnego pitku, kiedy Hema i Ghosh wyszli do pracy, rozpadao si mocniej ni kiedykolwiek, a z czasem deszcz przeszed w grad, ktremu towarzyszya burza. Haas bryek lodu walcych o dach by oguszajcy. Wyjrzaem przez drzwi kuchenne i poczuem zapach mokrej sierci - trzy osy i ich nadzorca schronili si pod okapem zawieszonym nad naszymi drzwiami. Jeeli drewno, ktre osy dwigay, byo rwnie przemoczone jak one same, nie wryo to zbyt dobrze naszemu piecowi. Zwierzta stay bez ruchu w pnie, pogodzone z losem, a ich skra drgaa odruchowo. Kiedy wrciem do salonu, Genet wrzasna, eby przekrzycze deszcz siekcy w dach: - Zagrajmy w ciuciubabk! - To dla dziewczyn - powiedziaem. - Gupia zabawa dla dziewczynek. - Ale ona ju szukaa przepaski. Nigdy nie rozumiaem, dlaczego ciuciubabka bya w szkole a tak popularna, zwaszcza w klasie Genet. Przygldaem si, jak tum taczy wok ciuciubabki, odpychajc j, dopki ciuciubabka nie zapie jednego z drczycieli. Gracz z przepask

na oczach musia nastpnie nazwa schwytanego po imieniu, a jeli nie potrafi uwolni go. Zmodyfikowalimy gr tak, eby mona byo si w ni bawi w domu: adnego popychania ciuciubabki; zamiast tego ukrywao si swoj pozycj, milczc (chocia przy tym oskocie mona byo nawet gwizda i nie robioby to wikszej rnicy). Wolno byo si schowa gdziekolwiek w domu, poza kuchni, i nie pod lub za przeszkod. Gra odbywaa si na czas, wic liczyo si, jak szybko ciuciubabka odnajdzie pozosta dwjk. Tego ranka Genet posza na pierwszy ogie. Znalezienie Shivy zajo jej pitnacie minut, a kolejne dziesi namierzenie mojej kryjwki. Po dwudziestu piciu minutach stania bez ruchu powinienem by znudzony, ale nie byem. Byem za to zaintrygowany. Stanie w absolutnym bezruchu wymagao wielkiej dyscypliny. Czuem si jak Niewidzialny Czowiek, ktry by jednym z moich ulubionych bohaterw komiksowych. Niewidzialny Czowiek sta w miejscu, a wiat krci si dokoa niego, podczas gdy jego nemezis usiowaa go znale. Genet - z przepask na oczach, w biaych rajstopach, z wycignitymi przed siebie rkami, stawiajca jeden niepewny krok za drugim - wydawaa si bezsilna, jak gdyby stpaa po wysunitej za burt desce na statku pirackim. Miaa sztywno wyprostowane plecy i zachowywaa rwnowag osoby, ktra potrafiaby zrobi gwiazd z jedn rk unieruchomion przy ciele i ktra umiaa chodzi na rkach z wiksz gracj, ni Ghosh chodzi na dwch nogach. Wosy, rozdzielone porodku gowy przedziakiem, miaa zebrane w dwa kucyki spite spinkami z tych i srebrnych koralikw. Genet nie przywizywaa wikszej wagi do sukienek, ale w przypadku opasek na gow, grzebieni, spinek i szpilek do wosw wykazywaa si szczegln drobiazgowoci. Niewykluczone, e przeja to od Hemy, Rosiny lub Almaz - wszystkie potrafiy bez koca czesa jej wosy, zwizywa w kucyki lub splata je w warkocze. Czasem Hema malowaa doln powiek Genet proszkiem antymonowym i wtedy ta czarna kreska podkrelaa ciemne oczy dziewczynki, sprawiaa, e pon w nich ogie i byszczay jak zwierciado. Dziewczta dorastaj szybciej ni chopcy, tak nam powtarzano, a ja w to wierzyem, bo faktycznie Genet zachowywaa si, jakby miaa wicej ni dziesi lat. Podchodzia do wiata z nieufnoci, bya swarliwa i zawsze gotowa do walki. O ile ja

miaem skonno do polegania na osdzie dorosych, bo zakadaem, e wiedz, co robi, o tyle ona wprost przeciwnie - uznawaa ich za z gruntu omylnych. Lecz teraz, z zasonitymi oczami, bya naraona na atak, bezbronna, jakiej jej nigdy nie widziaem, jak gdyby caa linia obrony przebiegaa przez ogie poncy w jej spojrzeniu. Dwukrotnie Genet niemal odnalaza mnie, Mariona-Niewidzialnego Czowieka, ale w ostatniej chwili zmienia kurs. Za trzecim razem mina mnie dosownie o milimetry, ale Niewidzialny Czowiek prychn, chcc zdusi miech. Jej donie, mielce jak opaty wiatraka, odnalazy mnie i niemal wydrapay mi oczy. Wtedy zaczo si dzia co dziwnego. Kiedy zaoyem na oczy opask, odnalazem Genet w cigu zaledwie trzydziestu sekund, a namierzenie Shivy zajo mi poow tego czasu. Jak? Posuyem si nosem. Nie miaem pojcia, e co takiego jest w ogle moliwe. Widziaem" wchem. Zadumaem si nad instynktem, ktry uaktywni si przy wyczonym wzroku. Shiva, gdy przysza jego kolej, znalaz nas rwnie szybko. Raptem zapomnielimy o deszczu. Kiedy ponownie zawizaem przepask na gowie Genet, odszukanie nas zajo jej jeszcze wicej czasu ni za pierwszym razem. Nos zupenie jej si nie przydawa w tych poszukiwaniach. Przez p godziny obserwowaem, jak Genet krci si we wszystkie strony. W kocu sfrustrowana zerwaa przepask i oskarya nas, emy si zmwili i zmieniali pozycje. Ale my przecie bylimy niewinni! Kiedy Ghosh przyszed do domu na lunch, Genet i ja poszlimy do niego, eby opowiedzie mu o zabawie. - Zaraz! Chwila! - powiedzia. - Nie rozumiem was, kiedy mwicie jedno przez drugie. Genet, ty pierwsza. Zacznij od pocztku i posuwaj si stopniowo a do koca; tam zakocz". Kto to powiedzia? - Ty - stwierdzia Genet. - Krl w Alicji w Krainie Czarw - odpar Shiva. - Strona sto czterdziesta sma. Rozdzia dwunasty. Zapomniae o piciu sowach i dwch mylnikach.

- Oczywicie, e nie zapomniaem! - obruszy si na niby Ghosh, cho nie potrafi ukry zdziwienia. - Zapomniae o mylnik, pouczy go z namaszczeniem Krl, mylnik"30. - No racja... Dobrze, Genet, powiedz mi, co si stao. Opowiedziaa mu wic, a potem poprosia bagalnym gosem, eby rozsdzi, kto ma racj. Ghosh ustawi Genet w jednym miejscu, a potem w drugim, i za kadym razem, chocia miaem przepask na oczach i nic nie widziaem, szedem prosto do niej. Na jego prob zaoylimy opask rwnie Ghoshowi, ale poszo mu tak samo kiepsko jak Genet. Moglibymy jeszcze duej bada to zjawisko", jak si wyrazi Ghosh, ale musia wrci do szpitala. Gniew nie opuszcza twarzy Genet przez cae popoudnie. Jej brwi uoyy si w wyrane V i czuem jad sczcy si z jej spojrzenia. - Czego si gapisz? - zapytaa. - A co, zabronione? - Tak. Pokazaem jej jzyk. Zerwaa si z krzesa i ruszya na mnie. Tak jak si tego spodziewaem. Zaczlimy si kotowa na pododze. Szybko, chocia nie byo to najatwiejsze zadanie, przygwodziem j, siadajc na niej okrakiem i blokujc jej rce nad gow. - Za ze mnie. - Po co? eby moga si na mnie rzuci? - Za, mwi! - Dobra, zejd. Ale jeli znowu zaczniesz, to zrobi ci tak. Wsunem jej kolano pod pach i potarem nim o ebra. Jej zo przesza w krzyk i histeryczny miech. Bagaa mnie, ebym przesta. Poniewa dobrze j znaem i wiedziaem, e tlcy si w niej ogie moe na nowo rozgorze, gdy ju ci si wydaje, e go ugasie, poaskotaem j jeszcze raz, eby si upewni. Wstajc, nie odwrciem si do niej plecami. Genet potrafia biega szybciej nawet ni Shiva, ale na krtkim dystansie to ja miaem nad ni przewag. Chodzia niemal bez wysiku, prawie nie dotykajc ziemi, i moga biega cay dzie. Za nic nie chciabym si z ni ciga na dystansie duszym ni pidziesit metrw. Wspinanie si na drzewa, gra w pik non, zapasy, walka na miecze - we wszystkich tych naszych zabawach braa udzia.
30

Lewis Carroll, Alicja w Krainie Czarw, prze. Jolanta Kozak

Ciuciubabka ujawnia dzielc nas rnic.

Podczas kolacji z Hem i Ghoshem Genet siedziaa jak trusia. Srebrno-t spink zastpia okropn klamerk przypominajc szpony z przechodzcym przez nie szpikulcem. Zapytana przez Hem, opowiedziaa o niedawno przeczytanej ksice z serii o przygodach Secret Seven31. Siedziaa obok mnie i Shivy i razem z nami odpieraa ataki Almaz i Rosiny, ktre uwijay si dokoa, prbujc raczy nas dokadkami. Obydwie jaday zwykle duo pniej w kuchni. Po kolacji Genet powiedziaa wszystkim dobranoc i posza do domu, do kwatery Rosiny, znajdujcej si tu za naszym bungalowem. Przyapaem Ghosha na kartkowaniu Alicji w Krainie Czarw. Zajrzaem mu przez rami, gdy znalaz stron sto czterdziest sm. Shiva mia racj, cznie z mylnikami. Deszcz usta w chwili, gdy pooylimy si do ek, akurat wtedy, kiedy zrobio si ju zbyt pno, by skorzysta z chwili spokoju. Cisza wizaa si zarwno z wytchnieniem, jak i nerwowoci, poniewa w kadej chwili znowu mogo zacz pada. Hema przysza poczyta nam na dobranoc, a by to rytua, z ktrego nigdy nie zrezygnowaa od dnia, w ktrym zacza czyta, chcc zaradzi milczeniu Shivy. Nasz ostatni lektur by Poeracz ludzi z Malgudi R.K. Narayana. Ghosh siedzia po drugiej stronie ka z pochylon gow i sucha. Opowie rozkrcaa si powoli i musiao upyn jeszcze kilka adnych stron, zanim nabierze tempa. By moe o to wanie chodzio. Kiedy przywyklimy ju do niespiesznego, nudnego" wiata indyjskiej wioski, okazao si, e historia jest interesujca, a nawet zabawna. Malgudi zamieszkiwali tacy ludzie, jakich znalimy: ograniczeni przyzwyczajeniami, swoj profesj, a take najgupsz, najbardziej bezsensown wiar, ktra czynia z nich niewolnikw. Tyle e nie rozumieli tego. Dwik dzwonka telefonu by w krainie Malgudi czym obcym i opowie urwaa si. Ghosh podnis suchawk. - Ju idzie - rzuci, zezujc na Hem. Kiedy odwiesi suchawk, powiedzia: - Ksiniczka Turunesh zacza rodzi. Sze centymetrw. Ble co pi minut. Matrona jest z ni w jej pokoju.
31

Fikcyjna grupa dziecicych detektyww, ktrej przygody opisaa w serii ksiek Enid Blyton.

- Co to znaczy sze centymetrw"? - spytaem. Ghosh ju mia zamiar mi odpowiedzie, ale Hema, stojc przy toaletce i szczotkujc wosy, szybko wesza mu w sowo: - Nic takiego, kochanie. Ksiniczka niedugo bdzie miaa dziecko. Musz lecie. - Pjd z tob - zaoferowa si Ghosh. Bdzie mg asystowa, jeli Hema zdecyduje si na cesarskie cicie.

Nigdy nie lubiem, kiedy obydwoje wychodzili w nocy. Nie baem si intruzw, ale z niepokojem mylaem o Hemie i Ghoshu, baem si, e mogliby nie wrci, choby chcieli. Nie miewaem takich obaw za dnia. Dopiero noc, kiedy wychodzili potaczy w Juventusie albo pogra w bryda u pa Reddy i Evangeline, wyczekiwaem ich powrotu, wyobraajc sobie najgorsze. Kiedy wyszli, pobiegem w piamie i na bosaka do salonu. Dopadem grundiga i zaczem krci gak, przeszukujc pasmo krtkich fal. Usyszaem odgos motocykla przebijajcy przez szum radia. Sierant Zemui zawsze gasi silnik w poowie podjazdu, eby nas nie obudzi. A potem, pomijajc skrzypienie spryn i koatanie botnikw, po cichu wprowadza motor na luzie pod wiat. Swoist kod tego nokturnu byo metaliczne up! maszyny osiadajcej na nce. Uwielbiaem niezgrabne bmw i to, jak jej przypominajcy wymi silnik bulgota po obu stronach ramy. Shiva te to lubi. Kada maszyna ma swoj pe, wic i ta beemka bya zdecydowanie ni". Od zawsze, czyli od tak dawna, jak sign pamici, suchaem jej niskiego warczenia, pomruku, ktry towarzyszy mi rano i wieczorem, gdy Zemui wyjeda do pracy i wraca z niej. Za kadym razem, gdy dochodzio do mnie stukanie jego cikich butw, robio mi si go szkoda. Wyobraaem sobie jego samotn wdrwk do domu, zwaszcza w t nkan deszczem i botem por. Nawet mimo dugiego paszcza przeciwdeszczowego i plastikowego kaptura chronicego korkowy hem, musia zmokn.

Pi minut pniej usyszaem, jak otwieraj si kuchenne drzwi. Wesza Genet ubrana w moj star piam.

Caa zo jej przesza, a zamiast niej pojawio si co, co nieczsto gocio w duszy Genet, a mianowicie smutek. Wosy przytrzymywaa niebieska opaska. Genet sprawiaa wraenie apatycznej, zamknitej w sobie, jak gdyby od chwili, gdy widziaem j po raz ostatni, miny nie minuty, lecz cae lata. - Gdzie Shiva? - zapytaa, siadajc przede mn. - W pokoju, a co? - Nic. Tak pytam. Bez powodu. - Hema i Ghosh musieli pj do szpitala - powiedziaem. - Wiem. Syszaam, jak mwili mojej matce. - Wszystko z tob w porzdku? Wzruszya ramionami. Jej spojrzenie przenikao przez poyskujc tarcz grundiga i docierao do odlegej planety. Na jej prawej tczwce znajdowaa si niewielka plamka, a wok niej - tam, gdzie dosiga j iskra - znami jak oboczek dymu. Bylimy duo modsi, kiedy to si stao. Strzelalimy z kapiszonw na chodniku, rozgniatajc je sporym kamieniem. Skaz byo wida, tylko jeli dobrze si przyjrzao, w dodatku pod nietypowym ktem. Z daleka ta odrobina asymetrii przydawaa jej spojrzeniu rozmarzony wygld. Zapaem trzeszczc i zanikajc chisk stacj. Usyszelimy gos kobiety wydajcej z siebie dwiki, do jakich adne ludzkie gardo nie powinno by zdolne. Mnie wydao si to zabawne, ale Genet nawet si nie umiechna. - Marionie, zagrasz ze mn w ciuciubabk? - zapytaa sodkim, agodnym gosem. - Jeszcze tylko raz. Jknem. - Prosz. Zaskoczya mnie niecierpliwo w jej gosie. Jak gdyby od tego zaleaa caa jej przyszo. - Tylko po to wrcia? Shiva ju pi. Milczaa, rozwaajc to, co powiedziaem, po czym odezwaa si: - To moe zagramy tylko we dwoje, ty i ja? Prosz, Marionie. Nigdy nie umiaem odmwi Genet. Uwaaem, e rwnie i tym razem pjdzie jej le, i przez to zasmuci si jeszcze bardziej, ale skoro tego wanie chciaa... *

Na zewntrz deszcz zmy z nieba gwiazdy. Mrok nocy przescza si przez okiennice, zalewa nasz dom i siga pod moj przepask na oczy. - Zmieniem zdanie - powiedziaem w prni. Zignorowaa mnie i zawizaa na opasce drugi supe. Dla pewnoci zaoya mi na gow jeszcze pusty woreczek po mce ryowej, podwinwszy brzeg tak, eby nie zasania mi ust. - Syszaa? - odezwaem si. - Mwi, e nie chc. Tego nie byo w umowie. - A wic oszukiwae. Przyznajesz si? - Gos jakby nie nalea do niej. - Nie przyznam si do czego, co nie jest prawd - powiedziaem. Powiew wiatru szarpn oknami. Bungalow w ten sposb chrzkn, ostrzegajc nas, bymy si uzbroili przed kolejnym deszczem. Genet znikna, a kiedy wrcia, poczuem, e czym skrzanym - chyba paskiem Ghosha - unieruchamia mi rce wzdu bokw. - To po to, eby nie zdj przepaski. Zapaa mnie za ramiona i zakrcia mn. Domi, jak wiosami, uderzaa w moj klatk piersiow i plecy, obracajc mnie jak bczek. Kiedy krzyknem, e ju do, zafundowaa mi jeszcze kilka obrotw. - Policz do dwudziestu. I nie podgldaj. Krciem si w mojej wewntrznej ciemnoci, zastanawiajc si, dlaczego nudnoci zawsze musz by nieodcznym kompanem zawrotw gowy. Wpadem na co. Twardy kant. Sofa. Walnem ebrami, ale nie upadem. To nie byo w porzdku, cae to wizanie rk i starania, ebym straci rwnowag... Wrobia mnie. Jeli liczya, e mnie zdezorientuje, udao jej si. - Oszustka! - krzyknem. - Jeli tak ci zaley na wygranej, to powiedzmy, e wygraa, okej? Co gono walno w dach, a podskoczyem. od? Zaczekaem, ale nie stoczyo si po pochyoci dachu. Zodziej, ktry sprawdza, czy kto jest w domu? Miaem zwizane rce, byem cakowicie bezbronny. Kichnem. Zaczekaem na drugie kichnicie, bo przecie zwykle przychodz parami. Ale nie tym razem. Przeklem pachncy stchlizn worek po mce.

- Napnij ciciw odwagi32! - krzyknem. Nie miaem pojcia, co to znaczy, ale Ghosh tak czsto mwi. Brzmiao dla mnie wystarczajco wulgarnie i wyzywajco, by posuy si tym, gdy zabraknie mi odwagi. Serce walio mi w piersi jak mot. Potrzebowaem odwagi. Zapach, za ktrym powinienem pj, nie by tak wyrany jak rano. Worek na gowie i brak moliwoci wycignicia rk przed siebie skutecznie utrudniay mi zadanie. - Znajd ci - wrzasnem. - Ale potem koniec z tym! W jadalni, posugujc si stop, wymacaem kredens. Powtarzaem: Napnij ciciw odwagi" jak mantr. Potem ruszyem korytarzem w stron sypialni. Znaem miejsca, w ktrych wskie deski podogowe skrzypiay. Wiele razy przystawaem przed pokojem Hemy i Ghosha, podsuchujc, zwaszcza kiedy si sprzeczali. W ich przypadku co, co wygldao na ktni, czsto okazywao si czym wprost przeciwnym. Kiedy usyszaem, jak Hema mwi o mnie: Syn swojego ojca. Uparty jak osio", a potem si mieje. Byem zszokowany. Nie uwaaem siebie za upartego i nie sdziem, e mog w czymkolwiek przypomina mczyzn, o ktrym czasem fantazjowaem, e pewnego dnia zobacz go w bramie Missing. Hema nie wymwia jego nazwiska, a ton jej gosu, gdy przyrwnaa mnie do niego, sugerowa nawet delikatn pochwa. Innym razem Hema powiedziaa: Gdzie? Gdzie dokadnie? W jakich okolicznociach? Nie sdzisz, e wystarczyoby spojrze siostrze albo jemu w oczy i ju bymy wiedzieli? Dlaczego emy tego nie wiedzieli? Powinni byli nam powiedzie. No powiedz co, Ghosh". Nic z tego nie rozumiaem. Ghosh dziwnie milcza. Teraz, majc przepask na oczach, potrafiem przywoa kade wypowiedziane wwczas sowo. Zasonicie oczu otworzyo w mojej pamici nowe kanay, tak samo jak wczeniej wzmocnio zmys powonienia. Czuem, e musz zapyta Hem i Ghosha o t ich rozmow. O czym wtedy mwili? Ale jak ich o to zapytam? Przecie nie powiem, e podsuchiwaem.

Nos zaprowadzi mnie do sypialni. Wszedem do rodka. Posuwaem si centymetr za centymetrem tam, gdzie stenie zapachu byo najwiksze. Stanem
William Szekspir, Romeo i Julia, Hamlet, Makbet, prze. Stanisaw Baraczak, Znak, Krakw 2006, s. 439. Wypowied Lady Makbet brzmi nastpujco: Napnij tylko ciciw odwagi, a nie chybimy".
32

przed komod. Pochyliem si do przodu i twarz dotknem flaneli. Jej piama. Pooya j na mojej komodzie. Jak pies tropiciel wsadziem nos w ubranie, potrzsnem gow i rozrzuciem je. Sprytne - powiedziaem. Wiedziaem, e Shiva ley na ku. Musia zaoy swoj bransoletk do taca, poniewa syszaem jej dwik - sposb Shivy na wymijajce mruknicie. Wrciem po ladach. Umwilimy si, e w kuchni si nie chowamy, ale to wanie tam prowadzi trop. Aromat imbiru, cebuli, kardamonu i godzikw stworzy zason, przez ktr musiaem si jako przebi. Pod wpywem impulsu uklknem i przystawiem nos do terakoty. Jak dwunony, wyprostowany czowiek z nosem wysoko w grze moe konkurowa z czworononym, wszcym przy samej ziemi tropicielem? Jest! lad prowadzi w lewo. Dotarem do spiarni. Byo dla mnie jasne, e gra zrodzona z monsunowej nudy nie jest ju gr. Zasady przestay obowizywa. Nic ju nie bdzie takie samo. Po prostu wiedziaem. Owszem, miaem dopiero dziesi lat, ale te w peni rozwinit wiadomo. Moje ciao doronie i zestarzeje si, wkrtce zdobd wiedz i dowiadczenie, ale wszystko to, czym jestem, wszystko, co stanowi istot Mariona, ta cz, ktra oglda wiat i rejestruje wraenia w wewntrznej ksidze umysu na uytek przyszych lat, na dobre rozwina si w moim ciele, osigajc swoje apogeum wanie wtedy, tej nocy, gdy podstpem zostaem pozbawiony oczu i rk. Wchodzc do spiarni, podniosem si z kolan. - Wiem, e tu jeste - powiedziaem. Echo pomogo mi ustali jej pozycj w dugim, wskim pomieszczeniu. Wiedziaem, gdzie jest, i podszedem do niej. Genet bya przede mn. Gdybym mia wolne rce, wycignbym je do przodu, poaskotabym j albo uszczypn. Usyszaem stumiony odgos. To mg by miech, ale chyba raczej nie. Pakaa. Chciaem j pocieszy. Czuem nieodpart potrzeb, eby zaoferowa jej ukojenie; to by rwnie instynktowny odruch jak jej odnalezienie. Przysunem si bliej. Odepchna mnie, ale bez przekonania. Odepchnicie byo w istocie prob, ebym nie odchodzi. Zawsze zakadaem, e Genet jest zadowolona ze swojego ycia. Jadaa z nami, chodzia z nami do szkoy i w gruncie rzeczy bya czci naszej rodziny. Nie miaa ojca, ale i my nie mielimy prawdziwych rodzicw, wic zaoyem, e tak samo jak

my jest szczliwa, e ma Ghosha i Hem. Postrzegaem nas jak rwnych sobie, ale by moe przelizgiwaem si jedynie po powierzchni spraw, na ktre ona nie umiaa przymkn oczu. Nasza sypialnia bya wiksza ni caa jej wska, pena przecigw, jednoizbowa kwatera. Noc, jeli chciaa pj do toalety, musiaa wyj na zewntrz i minwszy otwart szop, w ktrej przechowywalimy drewno na opa, dotrze do wygdki. Podczas gdy Ghosh i Hema ukadali nas do snu, przenosili do magicznego wiata Malgudi, a potem gasili wiato, Genet czytaa sobie sama przy wietle pojedynczej, goej arwki, prbujc si skupi przy grajcym radiu, ktrego Rosina zwykle suchaa do pnej nocy. Miay jedno ko, wic matka i crka spay razem; Genet byaby wniebowzita, gdyby dostaa wasne posanie. Piecyk na wgiel drzewny zapewnia im ciepo, ale Genet wstydzia si zapachu dymu i kadzida, ktrym przesiky jej ubrania. Podczas gdy my uwaalimy jej kwater za przytuln, ona si jej wstydzia. Wczeniej rwnie czsto bywalimy u niej jak ona u nas, ale ostatnio, chocia Rosina zachcaa nas do odwiedzin, Genet wolaa nas nie zaprasza. Teraz, pozbawiony zmysu wzroku, nagle to wszystko zrozumiaem. Pojem istot jej arliwego ducha rywalizacji w sposb, w jaki nigdy wczeniej nie przyszed mi do gowy. Jeszcze jeden krok do przodu. Czekaem. Nie nastpio ani pchnicie, ani uderzenie. Pochyliem gow i prbowaem za jej porednictwem wybada pozycj Genet. Otarem si policzkiem o jej ucho i policzek. Mokre. Czuem na szyi jej gorcy, urywany oddech. Powoli pooya brod na moim ramieniu. Moje zwierzce ja okazao si posuszne i opiekucze. Patrz i ucz si, podpowiedziao mi. Bro i pocieszaj. Czuem si jak bohater. Miaem zczone stopy. Pochyliem si do przodu, eby utrzyma rwnowag. Kiedy si odsuna, poleciaem na ni, przyciskajc j do spiarnianej pki. Nasze ciaa stykay si udami, biodrami i klatkami piersiowymi. Policzki mielimy nadal przytulone do siebie. Czekaem, a mnie odepchnie, tak bym znw znalaz si w pozycji pionowej, ale nie zrobia tego. Jake doskonale znalimy swoje ciaa z zapasw, z podsadzania si podczas wchodzenia do domku na drzewie, ze wsplnego pluskania si w brodziku przed kilkoma laty. W wielkich, penych somy skrzyniach, w ktrych przywoono do Missing szklany sprzt, bawilimy si w dom i w doktora. Nigdy nie krpoway nas rnice anatomiczne midzy chopcami a dziewczynkami. Lecz teraz, z zasonitymi

oczami, nie widzc jej twarzy, czuem, e mam przed sob co nowego i nieznanego. Nie byem ju Niewidzialnym Czowiekiem. Byem lepcem, ktry widzi, ktremu wybacza si niezdarno, bo ma zalety objawiajce si dopiero po utracie wzroku. Co prawda miaem ramiona unieruchomione wzdu bokw, ale mogem porusza domi. Dotknem wic jej bioder. Miaa zimn skr. Nie wzdrygna si. Potrzebowaa mojego dotyku, mojego ciepa. Przycignem j do siebie. Zadraa. Bya naga. Nie wiem, jak dugo tak stalimy. Tej nocy nie potrzebowaa innej pociechy. Gdyby wiedziaa, e wystarczyo poprosi - i gdybym ja wiedzia, czego jej trzeba obeszoby si bez przepaski... Bogu niech bd dziki za przepask. Wsuna donie w szczelin pomidzy moje ramiona i tuw. Obja mnie. Znalazem si w dziwnej, bolesnej pozycji, lecz mimo to nie omieliem si pisn ani sowa w obawie, e odsunie si ode mnie. Deszcz mrucza delikatnie na blaszanym dachu. Mina caa wieczno, zanim zabraa rce. Zdja mi z gowy torebk po mce ryowej. Rozpia pas, uwalniajc mi rce. Sprzczka odbia si z oskotem od podogi. Nie zdja mi jednak przepaski. Mogem to zrobi sam, gdybym chcia. Brakowao mi jej obj. Teraz, kiedy w kocu miaem wolne rce, chciaem znw j poczu. Wydawaa si mniejsza ni przed chwil, delikatniejsza. Co mikkiego i misistego dotkno moich ust. Nigdy wczeniej si nie caowaem. Na filmach, gdy aktorzy zaczynali si caowa, marudzilimy z Genet i mialimy si. Podczas potrjnego seansu popoudniowego, zwaszcza w Cinema Adowa, wywietlano zwykle przynajmniej jeden woski film z napisami lub z dubbingiem. Zazwyczaj puszczano go przed czci komediow z Chaplinem lub Laurelem i Hardym i zwykle byo w nim duo caowania. Shiva przyglda si tym ekranowym pieszczotom z uwan powag, przekrzywiajc gow. Genet i ja przeciwnie. Dla nas caowanie byo gupie. Ci doroli nie mieli pojcia, jak idiotycznie wygldali. Mielimy suche usta. Wielkie nic, tak jak mylaem. By moe pocaunek mia ten sam cel co przytulanie: dawa i otrzymywa pociech. Przekrzywiem gow jak na

filmach, zastanawiajc si, czy dziki temu wraenie bdzie lepsze. Zapaem ustami jej doln warg. To byo co nowego - e usta mog stanowi delikatny instrument na usugach zmysu dotyku, zwaszcza przy braku wzroku. Jej jzyk dotkn moich ust. Chciaem szarpn si do tyu. Pomylaem o cukierkach - czasem ssalimy jednego na zmian. Wygldao na to, e teraz nasze usta dzieliy si cukierkiem... bez cukierka. Mao przyjemne. Ale te nie odraajce. Donie Genet dotkny mojej twarzy. To te robili na filmach. Pooyem praw do na jej ramieniu, a potem zsunem j na piersi. Poczuem wzgrki zakoczone sutkami, niespecjalnie rnice si od moich. Jej palce take powdroway ku mojej klatce piersiowej; powinno mnie to poaskota, ale nie poaskotao. Przejechaem doni po jej brzuchu, a potem niej, midzy jej nogi, przecigajc palcem po mikkiej szczelinie, nieobecnoci, pustym miejscu bardziej intrygujcym, ni gdyby co si tam znajdowao. Jej do, poruszajca si rwnie niemiao jak moja, zsuna si badawczo w d, poniej talii. Gdy mnie dotkna, wyczuem, e jest zupenie inaczej, ni kiedy dotykaem sam siebie.

Drzwi prowadzce z dworu do kuchni otworzyy si. Rosina. Albo Hema i Ghosh. Odgos krokw wskazywa, e przybysz przeszed do salonu. Zrobiem krok do tyu. Zdjem przepask i zamrugaem oczami, prbujc przenikn ciemno panujc w spiarni, jak obcy, ktry wyldowa na Ziemi. W wietle, ktre przesczao si z kuchni, zobaczyem, e Genet ma wilgotne oczy, opuchnit twarz i spierzchnite usta. Uciekaa ode mnie wzrokiem. Wolaa, gdy byem lepcem. Miaa lekko skone oczy i zadarty nosek. Jej czoo byo paskie jak rwnina i zupenie nie przypominao charakterystycznego okrgego czoa Rosiny. Wygldaa jak popiersie krlowej Nefretete, ilustracja z mojej ksiki Zaranie dziejw. Mimo e zdjem z oczu opask, moje pozostae zmysy nadal zachoway nadzwyczajn ostro. Spojrzaem w przyszo. Twarz Genet w spiarni wyjawia, jak kobiet stanie si, gdy doronie. Widziaem jej oczy, nadal pogodne, pikne, skrywajce w sobie t nerwowo i t lekkomylno, ktre dzi w nich znalazem. Jej koci policzkowe wysun si do przodu, wyraajc czyst si jej woli, czynic nos jeszcze ostrzejszym ni dzi i jeszcze mocniej wyduajc jej cudowne oczy. Dolna

warga uronie i bdzie wiksza ni grna; pki jej klatki piersiowej zakwitn i zamieni si w owoce, a nogi wydu si jak winorol. W tym kraju piknych ludzi ona bdzie najpikniejsza i zarazem najbardziej egzotyczna. Mczyni - wiedziaem o tym, zanim powinienem by wiedzie - zauwa jej lekcewacy i zarazem kuszcy umieszek i bd jej poda. Ja bd poda jej mocniej ni inni. Ale ona bdzie pitrzya przeszkody. By moe nigdy ju nie bd dla niej do silny, moe nigdy ju nie bd tak blisko niej jak tej nocy. Lecz pomimo tej wiedzy, bd si stara. Wiedziaem o tym. Czuem to, widziaem to. Ta wiedza wtargna w moj wiadomo w nagym olnieniu, cho na dowd susznoci wasnych przeczu musiaem jeszcze troch poczeka. Rosina zawoaa Genet po imieniu. Chodzia po domu. Podniosem pasek. Nigdy si nie dowiem, jakim cudem zachowalimy spokj. Dotknem ramienia Genet, delikatnie, ostronie. Czas na inny rodzaj dotyku min. Spojrzaa na mnie z mioci lub w sposb mogcy wyraa co dokadnie przeciwnego. - Zawsze ci odnajd - szepnem. - Moe - powiedziaa, przysuwajc usta do mojego ucha. - Ale ja mog si nauczy lepiej chowa. Rosina wesza do spiarni i zamara na nasz widok. - Co wy tu wyprawiacie? - zapytaa po amharsku. Umiechna si, chyba z przyzwyczajenia, bo jej zmarszczone brwi sugeroway raczej konsternacj. - Wszdzie ci szukam. Gdzie masz ubranie? Co to ma znaczy? - To taka gra - rzuciem, machnwszy jej przed oczami przepask i pasem, jak gdyby te dwa przedmioty wszystko tumaczyy. Ale gardo miaem tak suche, e waciwie to chyba nie wydusiem z siebie ani sowa. Genet przecisna si obok mnie i pobiega do salonu. Rosina zapaa j za rk. - Crko, gdzie twoje ubranie, pytam si? - Puszczaj mnie. - No, ale dlaczego jeste goa? - Genet nie odpowiedziaa, tylko wyzywajco spojrzaa na matk. Rosina pocigna j za rk. - Czemu si rozebraa? Kiedy Genet odpowiedziaa, jej gos zabrzmia kliwie, wrcz prosi si o konfrontacj:

- A po co ty zdejmujesz ubranie dla Zemuiego? Czy nie po to mnie odsyasz, eby mc si rozebra do naga? Otwarte usta Rosiny zastygy. Kiedy w kocu odzyskaa mow, powiedziaa: - On jest twoim ojcem, a moim mem. Twarz Genet nie wyraaa zdziwienia. Wydaa z siebie okrutny, kpicy miech, jak gdyby ju kiedy usyszaa identyczne sowa. Wzdrygnem si, kiedy Genet powiedziaa do swojej matki, a mojej niaki: - Twoim mem? Moim ojcem? Kamiesz. Mj ojciec zostawaby na noc. Mj ojciec postaraby si, ebymy zamieszkay razem z nim w normalnym domu. - Bya wcieka. zy pyny jej po policzkach. - Twj m nie miaby innej ony, a z ni trjki dzieci. Twj m nie wracaby do domu i nie odsya mnie, ebym si pobawia, po to, eby on mg pobawi si z tob. - Wyrwaa si matce i posza po swoje rzeczy.

Rosina zapomniaa, e ja te tam jestem. Niewinno i nasze beztroskie ycie wisiay nad otchani. W kocu odwrcia si do mnie. Przygldalimy si sobie, jakbymy byli dla siebie obcymi ludmi. Wszedem do spiarni, nie widzc nic dokoa. Teraz przepaska zasaniajca mi oczy opada. Zemui by ojcem Genet. Czy jako jedyny o tym nie wiedzia? Ale byem gupi. Dlaczego nigdy nie przyszo mi do gowy, eby zapyta? Czy Shiva o tym wiedzia? Wszystkie te dugie godziny, jakie pukownik spdza u nas na brydu... Zemui przyjeda z nim - to faktycznie miao sens. W matrylinearnym spoeczestwie zwyczajnie akceptowao si co takiego i nie pytao o nieobecno ojca. Ale ja przecie powinienem by zapyta. Teraz to rozumiaem. Wszystko stao si jasne. To ja byem lepy, naiwny i gupi. W adnym z listw Zemuiego do Darwina, ktre dla niego napisaem, a w ktrych wypytywa o jego rodzin i przekazywa najserdeczniejsze pozdrowienia od kumpli, nie znalaza si choby najmniejsza sugestia, e Genet jest jego crk. Wszystkie te napisane i wypowiedziane sowa byy niczym wicej jak refleksami soca na powierzchni gbokiej, wartkiej rzeki. Kiedy pomyl o nocach, gdy leaem w ku, suchaem muzyki motocykla Zemuiego i robio mi si go szkoda, e musi wdrowa noc, w deszczu... C, okazuje si, e nie byem jedyn osob, ktra mu wspczua.

Rosina znaa mnie tak dobrze, e doskonale wiedziaa, w jakim kierunku odpyny moje myli. Zwiesiem gow. Straciem sporo szacunku w oczach mojej ukochanej niani. Ktem oka zauwayem, e ona te pochylia gow, jak gdyby mnie zawioda, jakby nigdy nie chciaa, bym pozna t stron jej ycia. Miaem zamiar powiedzie: To, co zobaczya, to bya tylko zabawa...". Ale nie odezwaem si. Wrcia Genet, ubrana we flanelow piam. Wysza, nie obejrzawszy si za siebie, a Rosina posza za ni. Shiva siedzia w jadalni, tu za drzwiami kuchni. Zamknem drzwi do spiarni od rodka. Po Genet pozosta zapach, powietrze naadowane elektrycznoci, ktr razem wytworzylimy, ktr wygenerowaa nasza wsplna wola. Usyszaem zbliajce si kroki, ktre zatrzymay si przed drzwiami. Wiedziaem, e po drugiej stronic stoi Shiva, i wie, e jestem w rodku. ShivaMarion nie mg ukry si przed Shiv i Marionem. Zacisnem powieki i staem si niewidzialny. Ruszyem tam, gdzie byem cakiem sam, gdzie nie musiaem z nikim dzieli myli.

Rozdzia 21

Kiedy wiesz, co usyszysz...

Pniej, kiedy Rosina przeczesywaa palcami moje loki albo upieraa si, e przed wyjciem wyprasuje mi koszul, zachowywaa si, jak gdyby nic si nie stao. Za to ja patrzyem inaczej na wszystko, co robia. Jej gesty byy znajome, ale jednoczenie obmylane tak, eby mie mnie cay czas na oku i stawa na drodze pomidzy mn a crk. Co jednak zaszo tamtej nocy w spiarni, tak jak obawiaa si Rosina. Pochyliem si nad ukrytym kadrem i - zupenie jak w komiksach - daem nura do rodka. Skok nie by celowy, ale teraz, kiedy ju znalazem si po tej drugiej stronie, nie chciaem wraca. Chciaem przebywa w pobliu Genet bardziej ni kiedykolwiek, a Rosina doskonale o tym wiedziaa. Dostrzegem nowy aspekt mojej niani, powiedzmy, e t jej przebieg stron. Lecz ta sama przebiego krya si we mnie, poniewa dzielenie si z Rosin przemyleniami raptem przestao by dla mnie bezpieczne. Ukrywanie uczu przychodzio mi jednak z trudem. Kiedy byem z Genet, czuem gwatowny napyw krwi do policzkw. Zapominaem, co to znaczy by. Przez pozosta cz wakacji Genet stopniowo zbliaa si do Shivy. Moja obecno wprawiaa j w zakopotanie, przy mnie czua si niezrcznie, przy nim najwidoczniej nie. Przygldaem si, jak nastawiaj swoj pyt do wicze, przesuwaj meble w jadalni, zakadaj bransoletki i powtarzaj cae skomplikowane ukady bharatanatjam. Nie byem zazdrosny. Shiva by moim porednikiem, tak samo jak ja byem jego wtedy, gdy Almaz podarowaa mi swoj pier. Skoro ja nie mogem by z Genet, to czy zwizek Shivy i Genet nie by najlepsz rzecz, jaka moga si zdarzy? By moe mj zmys tropiciela, moja zdolno odnajdywania Genet po zapachu bya niczym wicej jak tylko sztuczk. A moe jednak nie. Nigdy wicej nie bawilimy si w ciuciubabk. Sama myl, by znw to zrobi, wydawaa si niepokojca. *

Unikaem Zemuiego, gdy przychodzi po motocykl lub gdy przyjeda go zostawi, albo kiedy pukownik Mebratu zaglda do nas na bryda. Pukownik uwielbia jedzi swoim peugeotem albo jeepem, albo subowym mercedesem. Ostatni raz, kiedy widziaem Zemuiego z daleka, pilnowa auta; pomacha mi i umiechn si do mnie. Kiedy w kocu jednak spotkaem si z Zemuim, chciaem by na niego zy. Mia wiele wsplnego z Thomasem Stone'em, chocia w przeciwiestwie do niego przynajmniej raz dziennie widywa si z wasn crk. Ale kiedy Zemui poda mi rk i podekscytowany wycign najnowszy list od Darwina, od razu usiadem z nim na schodkach prowadzcych do kuchni. Kusio mnie, eby go zapyta: Dlaczego nie poprosisz o to swojej crki?", ale nie zrobiem tego, poniewa zrozumiaem co, co wczeniej mi umkno - e Genet wcale nie uatwiaa swojemu ojcu ycia. Czytaem i pisaem Zemuiemu listy, poniewa crka mu odmawiaa.

W pitkowy wieczr pukownik wkroczy bezceremonialnie do Missing i od razu pomkn do kwatery Ghosha, wnoszc ze sob wie energi, jak gdyby prg bungalowu przestpi nie jeden czowiek, lecz cay regiment w penym rynsztunku, cznie z orkiestr polow. P godziny pniej przy dwch stoach toczya si potyczka. Gracze - Hema, Ghosh, Adid, Babu, Evangeline, pani Reddy i jeszcze jedna nowa osoba, ktr ze sob przyprowadzili - identyfikowali si ze swoimi kartami, przejmujc ich tosamo, stajc si Pas i Trzy bez Atu, a ich twarze czerwieniay ze skupienia. Adid, handlarz czatem i stary znajomy Hemy, by wacicielem sklepu w Merkato, a tu obok prowadzi swj sklep Babu, ktrego Adid wprowadzi do grupy. Erupcja komentarzy brzmicych jak zbiorowe westchnienie zasygnalizowaa koniec rundy. Uwielbiaem obserwowa ich przy grze. Pukownik, wrciwszy niedawno z Londynu, przywiz dla Ghosha butelk rzadkiego trunku Glenfiddich, dla nas czekoladki, a dla Hemy perfumy Chanel nr 5. W popielniczce leay niedopaki dunhilli i 555 - te pukownika. Chocia mia na sobie sportow marynark i koszul bez krawata, jego wysunita do przodu szczka i wyprostowane ramiona sprawiay wraenie, jakby nosi mundur. Wyobraziem sobie, e gdyby wyszed z imprezy, pozostali osunliby si na stoy jak zabawki, ktrym zapomniano nakrci spryny.

Evangeline, w ktrej yach pyna hinduska i angielska krew, staa bywalczyni brydowych sesji, zwrcia si do pukownika Mebratu z pytaniem: - Ptaszki wierkaj, e wkrtce bdziemy si musieli do pana zwraca per generale brygady". Czy to prawda? Pukownik zmarszczy brwi. - Te ohydne plotki. Co za kumoterska sitwa. Obawiam si, Evangeline, e znajduje si pani w samym rodku tego zatrutego krgu. W tym wypadku, moja droga, musz skorygowa posiadane przez pani informacje. Ot, nie bd wkrtce generaem brygady, poniewa dokadnie od wczoraj jestem generaem brygady. Rozptaa si burza. Zemui i Gebrew musieli a dwukrotnie biec po jedzenie do hotelu Ras. Tego samego wieczoru, tyle e duo pniej, Mebratu i Ghosh dyskutowali o tym i owym, palc cygara i delektujc si koniakiem. - W Korei w pidziesitym drugim bylimy jednym z pitnastu krajw wchodzcych w skad sil ONZ. Pozostae kraje nas nie doceniay. Bo widzi pan, oni nie wiedzieli o etiopskiej odwadze, o bitwie pod Adu i tak dalej. Na Boga, alemy im pokazali wtedy w Korei. Zanim ruszylimy do Konga, wiedzieli ju, czego naley si po nas spodziewa. Mielimy irlandzkiego dowdc, potem szwedzkiego, a w trzecim roku misji naszego generaa Guebre zrobili dowdc caych si ONZ. Wie pan, Ghosh, dla mnie, jako zawodowego onierza, to by powd do wielkiej dumy. Nawet wikszy ni ten mj wczorajszy awans.

Nie wiem jakim sposobem, ale Ghosh rozumia, przez co przeszedem w nastpstwie spiarnianych wydarze. Moe zauway, e Genet jakby poddaa mnie swoistej kwarantannie, ktra nie obja Shivy. A moe widzia moje zakopotanie w obecnoci Zemuiego. Nie wiem, moe miaem to wypisane na twarzy, e staem si wiadomy zoonoci istoty ludzkiej - w kocu to adniejsze sowo ni zwyke oszustwo". Prbowaem postanowi, jak w tym wszystkim umieci swoj wasn prawd, ile ujawni. W takiej sytuacji okazao si, e dobrze mie przy sobie oddanego ojca w postaci Ghosha, niezrzdzcego, niewtrcajcego si w nie swoje sprawy, ale wiedzcego, kiedy jest potrzebny. Gdyby Hema dowiedziaa si, co zaszo w spiarni, usyszabym o tym dwie sekundy pniej. Ghosh, jeli wiedzia, potrafi zachowa spokj, nie spieszy si, wysucha mnie. Zachowaby to nawet w sekrecie przed

Hem, gdyby uzna, e dzielenie si z ni tajemnic niczemu dobremu by si nie przysuyo. Pewnego sotnego popoudnia, kiedy Genet i Shiva mieli akurat lekcj taca z Hem, Ghosh zatelefonowa do domu i poprosi, ebym przyszed do niego do ambulatorium. - Chciabym, eby zmierzy najbardziej niezwyke ttno - powiedzia. Ghosh by teraz przede wszystkim chirurgiem, ktry operowa planowo przez trzy dni w tygodniu, a w razie potrzeby zajmowa si nagymi przypadkami. Ale, jak czsto podkrela przy kolacji, w gbi duszy pozosta internist i nie potrafi sobie odmwi, by raz na jaki czas nie zaj do ambulatorium i nie rzuci okiem na pacjentw i ich zagadkowe choroby, z ktrymi nie potrafili sobie poradzi ani Adam, ani Bachelli. W duchu podzikowaem Ghoshowi za ten telefon. Taniec nigdy mnie nie interesowa, a rwnoczenie dranio mnie patrzenie, jak Genet czerpie przyjemno z czego, w czym ja nie mam swojego udziau. Woyem wic buty z gutaperki, chwyciem parasol i pobiegem. Demisse mia dwadziecia kilka lat. Siedzia na stoku naprzeciwko Ghosha w samych tylko porwanych bryczesach. Od razu zwrciem uwag na jego gow koyszc si, jak gdyby poruszao ni koo zamachowe na mimorodzie. Po raz pierwszy asystowaem przy wizycie pacjenta i dlatego czuem si troch speszony. Co te ten bosonogi rolnik sobie pomyli na widok wchodzcego do gabinetu chopca? Ale on by zachwycony, e przyszedem. Dopiero pniej dotaro do mnie, e pacjenci czuj si wyrnieni takim, w ich mniemaniu, wyjtkowym traktowaniem. Nie do bowiem, e pokonali pierwsz przeszkod na drodze do lekarza, Adama, nie tylko dotarli przed oblicze tilik, lekarza, tego samego wielkiego doktora, do ktrego przyjedali czonkowie rodziny krlewskiej, to jeszcze trafia im si premia", czyli ja. Ghosh przyoy moje palce do nadgarstka Demisse'a i nakierowa je na waciwe miejsce. Nietrudno byo wyczu t przewalajc si, pulsujc, potn, ttnic pod opuszkami fal. Stwierdziem, e gowa pacjenta kiwa si do rytmu krwi pyncej w jego yach. - A teraz zbadaj moje - powiedzia Ghosh, wycigajc rk. Jego puls by subtelniejszy i trudniej, byo go znale. Kaza mi znowu dotkn nadgarstka Demisse'a.

- Opisz je - poleci Ghosh. - Silne... wysokie. Jakby pod skr co yo i pulsowao - powiedziaem. - Wanie! Klasyczny water hammer pulse, ttno Corrigana, czyli chybkie i wysokie ttno przy niedomykalnoci zastawek aorty. Wrczy mi trzydziestocentymetrow cienk szklan rurk, ktr widziaem wczeniej na stole. - Potrzymaj. A teraz odwr. Rurka, w ktrej znajdowao si troch wody, bya zamknita. Kiedy j odwrciem do gry nogami, woda przemiecia si, wydajc przy tym dwik przypominajcy cmoknicie, i uderzya z impetem w dno. - W rodku, widzisz, znajduje si prnia - wyjani Ghosh. - To jest zabawka, ktr kiedy bawiy si irlandzkie dzieci. Nazyway j water hammer", mot wodny. Kiedy doktor Corrigan po raz pierwszy wyczu u pacjenta taki puls jak u Demisse'a, skojarzy mu si z t zabawk - i std nazwa. Ghosh zrobi mi mot wodny. Zamkn jeden koniec szklanej rurki za pomoc palnika Bunsena, nastpnie umieci w rurce kilka kropli wody, potem podgrza rurk na caej dugoci, eby pozby si powietrza ze rodka, i na koniec nad palnikiem zamkn rurk z drugiej strony. - Serce Demisse'a pompuje krew do aorty. To taka szeroka krwionona autostrada wychodzca z serca - powiedzia, szkicujc rwnoczenie na kartce papieru. - Zawr, ktry znajduje si o, tutaj, przy wejciu do serca, powinien zamyka si po kadym skurczu serca, eby krew nie cofna si do rodka. U Demisse'a nie dziaa to najlepiej. Tak wic jego serce poprawnie pompuje krew, ale poowa z tego, co powinno wypyn z serca, pomidzy jednym a drugim uderzeniem si cofa. To std bierze si to nietypowe ttno. To niesamowite, e wystarczy dotkn czowieka palcem i ju tyle si o nim wie. Podzieliem si t myl z Ghoshem i z jego miny zrozumiaem, e powiedziaem co gboko prawdziwego. Potem, pki trway wakacje, czsto woa mnie do siebie. Czasami przychodzi ze mn Shiva, ale tylko wwczas, jeli nie kolidowao to z jego lekcjami taca lub jeli nie by akurat w poowie tworzenia rysunku. Nauczyem si rozpoznawa powolne, leniwie podnoszce si i opadajce, monotonne ttno przy zwonej zastawce aorty stanowio przeciwiestwo twardego ttna Demisse'a. Niewielkie rozwarcie zastawki

sprawiao, e puls by jednoczenie saby i wyduony. Pulsus parvus et tardus, jak go nazwa Ghosh. Uwielbiaem aciskie sowa, bo miay w sobie godno, obco i byy wyzwaniem dla mojego jzyka. Miaem poczucie, e przyswajajc sobie wyjtkowy jzyk braci naukowej, gromadz w sobie pewn moc. To by czysty, szlachetny aspekt wiata, niezbrukany tajemnicami i oszustwami. Niebywae, e w jednym sowie potrafia si zawrze caa skomplikowana historia choroby. Kiedy sprbowaem wytumaczy to Ghoshowi, rozemocjonowa si. - Tak! Skarbnica sw! Oto, czym jest medycyna. Spjrz choby na zwizane z jedzeniem sownictwo, ktrym opisujemy choroby: wtroba muszkatoowa, ledziona jak sago, plwocina jak galaretka porzeczkowa, grochwkowaty stolec. Ba, jeli wemiesz pod uwag same tylko owoce, to masz: truskawkowy jzyk przy szkarlatynie, ktry na drugi dzie robi si malinowy, znami naczyniowe zwane truskawk, odek arbuzowaty, ogryzkowat zmian chorobow w raku jelita, skrk pomaraczy przy raku piersi... a to tylko owoce! Poczekaj, niech no ci opowiem o niewegetariaskich skojarzeniach! Kiedy pokazaem Ghoshowi zeszyt, w ktrym zapisywaem wszystko, o czym mi opowiada, i katalogowaem kady rodzaj ttna. Niczym obserwator ptakw wymieniaem te, ktre udao mi si zbada: pulsus paradoxus, pulsus alternans, pulsus bisferiens..., a do nazw doczaem proste ilustracje. Napisa mi na wyklejce: Nam et ipsa scientia potestas est! - To znaczy: Wiedza jest potg!". Och, Marionie, jak ja w to wierz! Nie poprzestalimy na ttnie. Przychodziem do Ghosha tak czsto, jak mogem. Paznokcie, jzyki, twarze - wkrtce mj zeszyt po brzegi zapeni si rysunkami i nowymi sowami. Wreszcie znalazem zastosowanie dla swojego adnego charakteru pisma, ktrym skrupulatnie podpisywaem kad ilustracj. W pitek wieczorem - a by to ostatni weekend przed powrotem do szkoy pojechaem z Ghoshem spotka si z Farinachim, lusarzem narzdziowym. Ghosh wrczy Farinachiemu dwa stare stetoskopy i szkic pomysu na stetoskop szkoleniowy. Farinachi, ponury, zgarbiony Sycylijczyk, pod skrzanym fartuchem nosi kamizelk. Przyjrza si uwanie rysunkowi, dumajc nad nim w chmurze dymu cygara i przesuwajc po kartce papieru wielkim paluchem. Wczeniej zbudowa dla Ghosha

par przyrzdw, midzy innymi retraktor Ghosha i zacisk Ghosha. Wzruszy ramionami, jak gdyby chcia powiedzie: Dobra, jak chcesz, to zrobi". Podczas drogi powrotnej Ghosh wyj zawinitko - prezent dla mnie: mj wasny, nowiutki stetoskop. - Nie musisz czeka na Farinachiego. Teraz, kiedy ju potrafisz rozpozna rne rodzaje ttna, zaczniemy przysuchiwa si sercu. Byem poruszony. Mj pierwszy osobny prezent, nie do pary z Shiv. Ten by mj i tylko mj. Patrzc na to z perspektywy czasu, uwiadamiam sobie, e kiedy Ghosh wezwa mnie, bym zbada puls Demisse'a, waciwie mnie ocali. Moja matka nie ya, ojciec przypomina ducha, coraz bardziej oddalaem si od Hemy i Ghosha i czuem z tego powodu wyrzuty sumienia. Ghosh, podarowujc mi stetoskop, tak naprawd powiedzia mi: Marionie, moesz by sob. To nic zego". Zaprosi mnie do wiata, ktry cho nie stanowi tajemnicy, to wydawa si dobrze ukryty. wiata, po ktrym niezbdny okaza si przewodnik. Trzeba byo wiedzie, czego szuka, ale te jak szuka. Aby cokolwiek dojrze w tym wiecie, naleao si wysili. Lecz kiedy ju si to zrobio, jeli odnalazo si w sobie t ciekawo, to wrodzone zainteresowanie zdrowiem drugiego czowieka, i jeli przeszo si przez te drzwi, wwczas dziaa si rzecz dziwna: zostawiao si swoje bahe problemy za progiem. Ten wiat uzalenia.

Rozdzia 22

Szkoa cierpienia
Pewnego ranka pod koniec jesiennego trymestru, gdy z Shiv i Genet szlimy w kierunku bramy szpitala Missing, taszczc szkolne teczki, zobaczylimy wspinajc si ku nam par: kobiet i mczyzn. Mczyzna nis w ramionach wiotkie, pozbawione oznak ycia dziecko. Padali z wycieczenia, a jednak, ledwo dyszc, walczyli z pochyoci terenu, poniewa dopki tak biegli przed siebie, dopty dziecko yo, a w nich ya nadzieja. Bez chwili namysu ShivaMarion wybieg im na spotkanie. Cierpienie rodzicw dziecka wywoao w nas t reakcj i nie dao czasu na zastanowienie si, poniewa funkcj mylenia przej za nas swego rodzaju nadrzdny mzg, kac nam dziaa jak jeden wsplny organizm. Pamitam, e w caym tym zamieszaniu doszedem do wniosku, e tskni za takim stanem, za byciem ShivaMarionem, i tym, jak bardzo emocjonujce potrafio w przeszoci by to zespolenie. Kiedy zabraem chopczyka z rk ojca (ktrego chd zmieni si w powczenie nogami) i biegem z nim do ambulatorium, do Shivy przyklejona do dolnej czci moich plecw dziaaa jak dopalacz. Mj brat bieg obok mnie rwnym krokiem, gotw w kadej chwili przej ode mnie maego pacjenta, w razie gdybym si zmczy. Czuem zimno skry dziecka, chd, ktry zibi mi do, wysysa z niej ciepo. Wiedziaem ju, e dowiadczywszy tak przenikliwego zimna, nigdy ju nie bd uznawa za pewnik, e czowiek jest zwierzciem ciepokrwistym. Zostawilimy dziecko w ambulatorium i wyszlimy na zewntrz, dyszc. Kiedy rodzice nas dogonili, otworzylimy im drzwi. Kilka minut pniej usyszelimy krzyk, gony protest, a na koniec lament, ktry w kadym jzyku brzmi dokadnie tak samo. By to dwik zbyt dobrze nam znany. Istnia wszake jeszcze jeden, nierozerwalnie z Missing zwizany odgos, ktry zawsze podnosi mi poziom adrenaliny: skrzypicy, zgrzytliwy dwik, z jakim Gebrew najszybciej jak umia, otwiera na ocie wielk bram szpitala. Zawsze zwiastowao to grony nagy przypadek.

Dziecistwo w Missing dawao nam lekcje odpornoci, hartu ducha, a take kruchoci ludzkiego ycia. Wiedziaem lepiej ni wikszo dzieci, jak mao dzieli zdrowie od choroby, yw tkank od lodowatego dotknicia mierci, ziemi pod stopami od zdradliwego trzsawiska. Odebraem nauk na temat cierpienia, nauk, ktrej nie przekaza mi Ghosh. Lekcja brzmiaa: cierpienie nosi biay baweniany uniform. Niewane, czy jest cienki (szamma lub nettala), czy te ciki jak koc (wwczas nazywa si gabby), jego celem jest zapewnienie ciepa gowie i zasonicie ust - soce i wiatr nie powinny mie dostpu do czowieka, poniewa ywioy te przenosz mitch, birrd i inne miazmaty za. Nawet minister w kamizelce i z kieszonkowym zegarkiem, kiedy zachoruje, zarzuca nettal, wsadza sobie do nosa li eukaliptusa, przyjmuje dodatkow dawk kosso na tasiemca, a nastpnie gna ile si w nogach do doktora. Dzie po dniu odziana na biao masa ludzka pielgrzymowaa pod gr, pyna wbrew prawu grawitacji. Ci, ktrym brako tchu, a take kaleki i chromi, zatrzymywali si w p drogi, by spojrze w gr, przelizgn wzrokiem po wierzchokach szpaleru eukaliptusw, gdzie orzeki afrykaskie kr na tle bkitu nieba. Gdy pacjentom udawao si ostatecznie wspi na szczyt, szli do rejestracji, eby wycign swoj kart. Stamtd kierowano ich do Adama, czowieka, ktrego Ghosh nazwa najlepszym jednookim diagnostykiem wiata. - Brakuje tchu, co? - zagadywa Adam. - Ale mimo to wbiege na wzgrze i dostae dzisiaj czwarty numerek, nie? Wypisywany przez Adama na karcie pacjenta numer niszy od dziesitki okrela zaawansowanie" hipochondryka precyzyjniej ni jakikolwiek test, do ktrego mgby uciec si Ghosh. Siadywaem w swoim punkcie obserwacyjnym i przygldaem si falom pacjentw. Raz zobaczyem dumn Erytrejk niosc przed sob ciki kosz. W rodku znajdowao si co wielkiego, puszczajcego pdy, o czerwonej, szorstkiej powierzchni, z czego sczya si krew. To bya jej pier. Pier tak bardzo nabrzmiaa od raka, e kobieta nie znalaza innego sposobu, by przetransportowa j i siebie do Missing. Umieciem t i inne migawki w moim szkicowniku. Rysunki nie dorwnyway tym w wykonaniu Shivy, ale przydaway mi si. Nawet jeli nie przypominay

fotograficznych odwzorowa Shivy, wystarczy rzut oka, ebym sobie przypomnia, czego dotyczyy. Na stronie trzydziestej czwartej narysowaem dziecko z profilu: zdrowe, o rumianych policzkach. Lecz drugi profil pokaza brak duego kawaka policzka, nozdrza i jednego oka. Byo doskonale wida byszczce zby, rowe dzisa i oczod. Od Ghosha dowiedziaem si, e pod obrazkiem przedstawiajcym w odraajcy widok powinienem napisa: cancrum oris. Choroba zaczynaa si od bahej infekcji dzisa lub zba, ktra z racji zaniedbania i niedoywienia rozprzestrzeniaa si, czsto wystpujc do pary z odr lub osp. Raz zapocztkowana, robia byskawiczne postpy, zwykle powodujc mier, zanim dziecko dotaro do Missing. Czasem jednak z choroby jakby uchodzia para lub te ukad obronny organizmu podejmowa wreszcie walk z najedc, okupujc wiktori utrat poowy twarzy. mier bya prawdopodobnie lepszym losem ni ycie z takim oszpeceniem. Patrzyem, jak Ghosh operowa to dziecko. Co okropnego. Byem peen podziwu, co ten mczyzna, ktry kadego wieczoru zasiada z nami do kolacji, potrafi zrobi. Obrci pat skry tak, eby zakry policzek, i jeszcze jeden na nos. Dalsz rekonstrukcj zostawi na drug operacj. Nie mogo by jednak mowy o przywrceniu temu przeraonemu dziecku normalnej twarzy, a co dopiero uleczeniu jego duszy. Po operacji Ghosh powiedzia mi: - Nie przesadzaj z tym zachwytem, synu. Jestem tylko chirurgiem z przypadku. Robi to, co potrafi. Ale twj ojciec... to, co on zrobiby z t twarz, przypominaoby dzieo najlepszego chirurga plastycznego na wiecie. Bo widzisz, twj ojciec by prawdziwym chirurgiem. Chyba nie spotkaem lepszego ni on. Zapytaem, co sprawia, e kogo uwaa si za prawdziwego chirurga. Ghosh nie waha si z odpowiedzi: - Namitno do rzemiosa... a take umiejtnoci, zrczno. Zawsze mia takie ciche" rce. To znaczy, nie marnowa gestw, zero dramaturgii. Sprawia wraenie powolnego, ale kiedy spojrzae na zegarek, okazywao si, e operowa niezwykle szybko. Jednak waniejsza jest pewno, kiedy ju zrobisz pierwsze nacicie, wiara w siebie, ktra pozwala ci osign lepsze rezultaty. Ciesz si, e umiem wykona te najprostsze rzeczy, chleb powszedni chirurgii, ale czsto si przy tym miertelnie boj.

Przemawiaa przez niego skromno. Ale to prawda, e Ghosh stawa si innym czowiekiem w ambulatorium, gdzie konsultowa tych pacjentw, ktrych przysyali do niego Adam i Bachelli, chcc pozna jego opini. Prawdziwy talent Ghosha ujawnia si w zetkniciu z pacjentami, ktrzy jak na mj gust wygldali normalnie. A jednak choroba, ukryta przed wzrokiem niewtajemniczonych, zostawia na nich swoje lady. Kobieta, ktra wyplataa koszyki, powiedziaa: W dzie witego Stefana oddaam mocz na drut kolczasty...". Albo sowa zrozpaczonego kulisa: Dzie po rodowym pocie przypadkowo przeszedem przez kau wody, ktr po porannym myciu wylaa prostytutka...". Ghosh sucha, przygldajc si widniejcym na mostku chorego pcherzykowatym ladom, ktre jednoznacznie wskazyway, e pacjent zdy si ju skonsultowa z miejscowym znachorem. Ghosh zauway bekotliw mow i widzia, e podczas drugiej wizyty u tego samego szarlatana pacjentowi wycito jzyczek podniebienny. Ghosh mia czuy such, ktry skrupulatnie wyapywa wszystko to, co kryo si pod zewntrzn warstw sw, i wystarczyo mu jedno trafne pytanie, by wysza na jaw historia pasujca do ktrego ze znanych mu scenariuszy. Wwczas naleao poszuka ladw na ciele, znacznikw choroby, obmaca, ostuka, osucha, znale podpowiedz. Ghosh wiedzia, jak ta historia si skoczy, pacjent za zna jedynie jej pocztek.

Jest jeszcze jedno wydarzenie z Missing - niemajce nic wsplnego z Ghoshem - ktre musz tu opisa. Miao ono miejsce mniej wicej w tym samym czasie, wytyczyo kurs, jakim popyno ycie Shivy, i poniekd moe posuy za wyjanienie, dlaczego nasze drogi si rozeszy. Pewnego dnia pnym rankiem Shiva i ja siedzielimy nad przepustem wybudowanym u stp wzgrza Missing, kiedy nagle ujrzelimy sabowit bos dziewczyn majc niewiele wicej ni dwanacie lat, ktra na sztywnych nogach zmierzaa pod gr. Przedwczenie zgarbiona jak staruszka, z trudem opieraa si na ramieniu potnego ojca. Jego ubocone poatane bryczesy wybrzuszay si nad bosymi stopami z paznokciami w ksztacie rogw. Mczyzna pokonaby zbocze w dwudziestu krokach, ale musia stawia mae kroki, dostosowujc tempo marszu do mozolnej wspinaczki dziewczynki. Sunli powolutku jak limaki, podczas gdy inni, zbliajc si do nich, nabierali rozpdu, jakby para - ojciec i crka - generowaa wok siebie jakiego rodzaju pole siowe. Gdy zbliyli si do nas, zrozumiaem, skd takie zachowanie. Do naszych nozdrzy dolecia bowiem intensywny odr rozkadu,

zgnilizny i czego, czego nie da si nazwa. Nie byo sensu wstrzymywa oddechu ani zatyka nosa, bo obrzydliwa wo momentalnie przenikaa do wntrza czowieka, barwic go od rodka na czarno, jak kropla tuszu chiskiego zabarwia wod w szklance. Wiedzielimy, e pomimo okropnego, nieznonego smrodu, dziewczynka jest niewinna. Zapach pochodzi od niej, ale nie by jej. Gorszym wszake od samego smrodu (musiaa z nim y znacznie duej ni kilka dni) bya widoczna na jej twarzy wiadomo, jak odpychajcy jest w odr dla innych. Nic dziwnego, e zrezygnowaa z patrzenia ludziom w oczy. wiat by dla niej stracony, a ona bya stracona dla wiata. Gdy zatrzymaa si, by zapa oddech, u jej goych stp utworzya si niewielka kaua. Spojrzaem za ni i zobaczyem wilgotny lad znaczcy drog. Nigdy nie zapomn wyrazu twarzy jej ojca. Pod chopskim kapeluszem ze somy paa mioci do crki i nienawici do wiata, ktry j odtrci. Rzuca przekrwione spojrzenie kademu mijanemu czowiekowi i szuka wzrokiem tych, ktrzy odwracali oczy. Przeklina ich matki i przeklina bogw, ktrym oddawali cze. Odr, przed ktrym nie zdecydowa si uciec, doprowadzi go do obdu. Czy powiedziaem, e dziewczynka nie patrzya nikomu w oczy? Nikomu z wyjtkiem Shivy. Mina chwila, nastpio ledwo zauwaalne zagodzenie rysw jej twarzy, jak gdyby Shiva wycign rk, pogaska j i przynis jej pociech. Opuci dla niej swoj wysoko uniesion brod, zmieni kolor oczu na niebieski i zacisn mocno usta. Raptem pod jej powiekami zalniy zy. Ojciec, ktry blunierstwami torowa sobie drog pod gr, zamilk. Mj brat, ktry kiedy przemawia jzykiem bransoletek i ktrego taniec poziomem skomplikowania dorwnywa tacowi pszczoy miodnej, nie wiedzia, e powici ycie takim wanie kobietom, wyrzutkom spoeczestwa. Bdzie je wypatrywa na Autobus Terra, dokd zjeday z prowincji. Bdzie paci naganiaczom, by odwiedzali najdalsze wioski i wyszukiwali je, schowane, odrzucone przez mw i rodziny. Bdzie rozprowadza broszury wszdzie tam, dokd dotr ciarwki CocaColi, czyli gdziekolwiek znajdzie si kawaek utwardzonej drogi, proszc, by kobiety waciwie dziewczta - wyszy z ukrycia i przyjechay do niego, aby mg je uzdrowi. Stanie si wiatowym ekspertem... Ale uprzedzam wypadki. Zrozumienie przez Shiv, na czym polega to schorzenie, przyjdzie dopiero za jaki czas. Tamtego dnia, jednego z wielu, podczas

ktrych ja dumaem nad swoj przyszoci, Shiva nie czeka, przystpi do dziaania. Ze wzrokiem utkwionym w dziewczynce podszed do niej i jej ojca i zaprowadzi obydwoje do Hemy. Myl o tym teraz i uwiadamiam sobie, e w tym czynie objawia si ustalona zawczasu jego droga yciowa, ktrej przeznaczeniem byo zasadniczo rni si od mojej.

Rozdzia 23

Popd i inne stworzenia

Skoczya si pora deszczowa. Wrcilimy do szkoy. Nie miny nawet dwa tygodnie, gdy Hema obudzia nas, eby przekaza co, co pocztkowo wziem za dobr wiadomo: - Nie ma dzisiaj szkoy. Zostajecie w domu - powiedziaa. Dodaa co o niepokojach w miecie. I e takswki nie jed. Przestaem jej sucha po nie ma dzisiaj szkoy". To by doskonay dzie na spdzenie go w domu. Niebawem miay si rozpocz obchody wita Meskel, a pola otaczajce Missing pokrywa ju ty kwiatowy dywan. Pokopiemy pik w stokrotkach, wejdziemy do naszego domku na drzewie... A potem sobie przypomniaem: z Genet pod czujnym okiem Rosiny to ju nie bdzie to samo. Pchnem drewniane okiennice i wspiem si na parapet. Blask soca zala sypialni. W poudnie temperatura osignie dwadziecia cztery stopnie Celsjusza, ale teraz przeszed mnie dreszcz, kiedy postawiem bos stop na chodnym parapecie. Z mojego punktu obserwacyjnego spogldaem ponad wschodnim ogrodzeniem Missing i widziaem wiodc zakosami spokojn drog, ktra schodzia w d, a dalej znikaa. Za ni wyrastay wzgrza, jak gdyby droga zapadaa si pod ziemi, a potem, ju daleko ode mnie, wyaniaa si cienk jak nitka struk. Waciwie nigdy nie jedzilimy t drog, a nawet nie za bardzo wiedzielimy, jak si do niej dosta, lecz mimo to uwaaem jej widok za swj. Po lewej stronie drog podpiera mur niczym warowna fortyfikacja, spadajc razem z ni w dolin, walczc o utrzymanie pionu. Wielkie skupiska purpurowych bugenwilli porastay pobocze, ocierajc si gaziami o nienobiae szammy przechodniw. W przejrzystym wietle pierwszych godzin dnia i ywych kolorach wiata byo co takiego, co sprawiao, e myl, jakoby t krain drczyy jakiekolwiek kopoty, nie miecia si w gowie. W jadalni przy niadaniu zwrciem uwag na napit, zatroskan min Ghosha. Mia na sobie koszul, krawat i marynark. Wygldao na to, e nie spa od wielu godzin. Hema siedziaa skulona obok niego, nawijajc na palec i rozwijajc

pasmo wosw. Zaskoczy mnie widok Genet. Kiedy wszedem, przekrzywia gow, jak gdyby a do tej pory nie wiedziaa, e tu mieszkam. Rosina, ktra zwykle dyrygowaa rytmem naszych porankw, gdzie przepada. Almaz zastyga przy piecu i dopiero kiedy jajko na patelni zaczo si przypala, zdja je i przeoya na mj talerz. Zobaczyem zy w jej oczach. - Cesarz - powiedziaa, kiedy zaczem na ni naciska. - Jak oni mogli zrobi to Jego Wysokoci? C za niewdzicznicy! Zapomnieli ju, e ocali nas przed Wochami? e jest wybracem Boga? Przekazaa mi to, co sama wiedziaa: podczas oficjalnej wizyty cesarza w Liberii grupa oficerw Gwardii Cesarskiej przeja noc wadz. Buntownikami dowodzi nasz genera brygady Mebratu. - A Zemui? - Jest z nimi, to jasne! - odpara teatralnym szeptem, krcc gow z niedowierzaniem. - Gdzie jest Rosina? Skina gow w kierunku kwater sucych. Zmierzajc ku tylnym drzwiom, Genet przesza przez kuchni. Wygldaa na przestraszon. Zatrzymaem j i wziem za rk. - Wszystko w porzdku? - Na jej szyi zauwayem zoty acuszek i wiszcy na nim dziwny krzyyk. Skina gow, a potem wysza. Almaz nawet na ni nie spojrzaa. - To prawda - powiedzia Ghosh, kiedy wrciem do jadalni. Spojrza na Hem, jak gdyby obydwoje zastanawiali si, jak duo informacji mog nam wyjawi. Nie udao im si ukry obaw. Zeszego wieczoru genera Mebratu uda si do rezydencji nastpcy tronu i poinformowa go, e inni knuj spisek przeciwko jego ojcu. Za namow generaa ksi zwoa spotkanie ministrw lojalnych wobec cesarza. Kiedy wszyscy stawili si na wezwanie, genera Mebratu aresztowa cae zgromadzenie. Cho bya to znakomita sztuczka, poczuem si do gbi poruszony. Nie umiaem sobie wyobrazi Etiopii bez Hajle Syllasje u steru - nikt nie potrafi. Kraj i jego przywdca zdawali nam si jednoci. Z drugiej strony, genera Mebratu by naszym bohaterem, czowiekiem, ktry nie mg si myli. Cesarz straci w naszych

oczach cz swego blasku. Nigdy bym si tego nie spodziewa po naszym generale. Czy ta zdrada ujawniaa ciemn stron jego duszy? Czy moe jednak postpowa susznie? - Skd wy to wszystko wiecie? - zapytaem. Jeden z winiw, stary, schorowany minister, mia atak astmy, wic z samego rana wezwano Ghosha do rezydencji nastpcy tronu. - Genera wolaby unikn ofiar, jeli to bdzie moliwe. Chce, aby przewrt odby si pokojowo. - Czy on zamierza by cesarzem? - spytaem. Ghosh pokrci gow. - Nie, myl, e nie o to mu chodzi. On chce, eby biedni mieli co je, eby mieli ziemi. A to oznacza odebranie jej czonkom rodziny krlewskiej i Kocioowi. - No to on w kocu robi co dobrego czy zego? - docieka Shiva, podnoszc wzrok znad ksiki, ktr czyta przy stole. Cay Shiva: nie znosi dwuznacznoci, wola, kiedy wszystko byo jasne i przejrzyste. Czsto pyta o takie rzeczy, bo nie rozumia tego, co dla mnie byo oczywiste. Ale tym razem zada odpowiednie pytanie, takie, ktre ja te chciaem zada. - Czy Gwardia Cesarska nie powinna czasem chroni cesarza? - doda. Ghosh skrzywi si, jakby dociekliwo Shivy fizycznie go zabolaa. - To nie jest mj kraj, kime ja jestem, by go ocenia? Mebratu dobrze yje. Nie musia tego robi. Uwaam, e on to robi dla ludzi. Przed laty pado na niego podejrzenie, potem sta si ulubiecem cesarza, a niedawno znowu zaczto wok niego wszy. Przeczuwa, e wkrtce mog go aresztowa. Ghosh powiedzia, e kiedy wychodzi z paacu ksicia, Zemui odprowadzi go do samochodu, wrczy pewien przedmiot i poprosi, by Ghosh przekaza go Genet. Tym przedmiotem by zoty wisiorek, ktry Darwin Easton zdj ze swojej szyi i podarowa Zemuiemu - krzy witej Brygidy. Poprosi Ghosha, eby przekaza Genet i Rosinie wyrazy mioci. Hema ubraa si i razem z Ghoshem posza do szpitala. - Chopcy, nie oddalajcie si od domu. Syszycie? Nie wolno nam byo opuszcza terenu Missing. Pod adnym pozorem.

Poszedem w kierunku bramy. Pod gr mozolia si zaledwie trjka pacjentw. Nie wida byo samochodw ani autobusw. Stanem obok Gebrew i wyjrzaem na zewntrz. Cisza bya wrcz upiorna, nie mci jej aden stukot koskich kopyt ani dwik dzwonkw przymocowanych do uprzy. - Kiedy czworonone takswki zostaj w stajni, to powana sprawa podsumowa Gebrew. Po drugiej stronie ulicy byy bary, a oprcz nich pracownia krawca i zakad naprawy radioodbiornikw, ktre mieciy si w dwch budynkach z pustakw. Nie byo tam jakichkolwiek oznak ycia. Lekcewac ostrzeenia Hemy i Ghosha, a take wbrew protestom Gebrew, przeszedem na drug stron ulicy na niewielki arabski suk - targowisko wtoczone pomidzy dwa wiksze budynki i ograniczone pomalowan na kanarkowy odcie ci konstrukcj ze sklejki. Okno, przez ktre zwykle odbywaa si sprzeda, byo zamknite, ale w uchylonych drzwiach zobaczyem dziecko niosce owinit gazet i przewizan sznurkiem paczuszk w ksztacie stoka. Najpewniej porcja cukru za dziesi centw do porannej herbaty. Wlizgnem si do rodka. Powietrze byo gste od kadzida. Gdybym przechyli si przez lad, mgbym dotkn przeciwlegej ciany. Wszystkie arabskie suki w Addis Abebie wyglday identycznie, jak gdyby wydao je na wiat to samo konstruktorskie ono. Ze sznurka biegncego od ciany do ciany pod samym sufitem zwieszay si zamocowane klamerkami do bielizny jednorazowe saszetki z proszkiem do prania Tide, aspiryn Bayera, cukierkami Chiclets i rodkami przeciwblowymi. Dynday jak witeczne ozdoby. Wbity w krokiew hak rzenicki suy jako wieszak do gazet, w ktre zawijano sprzedawane produkty. Na drugim haku wisia sznurek. Na ladzie w soju znajdoway si papierosy sprzedawane na sztuki, a tu obok nich leay uoone w stosiki zamknite paczki papierosw. Pki wypenia pozostay asortyment: zapaki, napoje gazowane w butelkach, dugopisy Bic, temperwki, leki bez recepty firmy Vicks, krem Nivea, zeszyty, gumki, atrament, wieczki, baterie, coca-cola, fanta, pepsi, cukier, herbata, ry, chleb, olej i duo, duo wicej produktw. Kamionki pene caramela i ciasteczek zamykay przestrze lady, pozostawiajc porodku akurat tyle miejsca, ebym mg si przez ni przechyli. Zobaczyem Alego Osmana w przyklejonej do gowy czapeczce ze sznurka. Siedzia na macie w towarzystwie ony, malutkiej creczki i dwch mczyzn. Pomieszczenie byo tak mae, e podogi ledwo starczao na legowisko dla Alego i rodziny - musieli spa uoeni jak yeczki w szufladzie, ze zgitymi kolanami a teraz dodatkowo mieli jeszcze goci. Siedzieli wok kupki czatu.

Ali by wyranie zatroskany. - Marionie, w takich chwilach my, obcokrajowcy, moemy ucierpie powiedzia. Dziwnie w jego ustach zabrzmiao sowo ferengi, obcokrajowiec, w odniesieniu do jego i mojej osoby, poniewa obydwaj urodzilimy si w Etiopii. Wrciem do Gebrew i podzieliem si z nim cukierkami, ktre kupiem. Nagle mina nas Rosina. - Zaopiekuj si Genet - rzucia przez rami. Nie wiedziaem, ktrego z nas miaa na myli: mnie czy Gebrew. - Czekaj! - krzykn za ni Gebrew, ale nie posuchaa go. Pobiegem za ni i zapaem za rk. - Zaczekaj, Rosina. Dokd idziesz? Powiedz, prosz. Odwrcia si do mnie z wciekoci, jakby chciaa mnie przegoni, ale wtedy jej twarz zagodniaa. Bya blada, oczy miaa opuchnite od paczu, a skr napit ze strachu albo determinacji, doprawdy trudno byo stwierdzi. - Chopak ma racj. Nie id - powiedzia Gebrew. - A co ty by zrobi na moim miejscu, ksiulku? Od tygodnia nie widziaam Zemuiego. To prosty czowiek. Boj si o niego. On mnie posucha. Powiem mu, e ma by lojalny wobec Boga i cesarza - wobec nich przede wszystkim. Przestraszyem si. Przytuliem si do Rosiny. Delikatnie uwolnia si ode mnie. Z przyzwyczajenia uszczypna mnie w policzek i zmierzwia wosy. Pocaowaa mnie w czubek gowy. - Bd rozsdna - powiedzia Gebrew. - Kwatera gwna Gwardii Cesarskiej jest zbyt daleko. Jeli jest przy generale, to s w paacu. Bdziesz musiaa przej obok sztabu i szstego posterunku policji. To za daleko. Machna rk i odesza. Gebrew, ktrego oczy wiecznie zawiy od jaglicy, wyglda, jakby mia zamiar wrzasn. Zdawa sobie spraw, e niebezpieczestwo jest znacznie wiksze, ni mogem sobie wyobrazi. Dziesi minut pniej nadjecha jeep z zainstalowanym karabinem maszynowym, a za nim opancerzony samochd. Gwardia Cesarska - onierze o ponurych obliczach. Zamiast zwyczajowych hemw korkowych mieli na gowach hemy bojowe, a mundur polowy i pasy z amunicj zastpiy ich typowe w czasie pokoju oliwkowozielone uniformy. Zamocowany na opancerzonym samochodzie gonik przemwi:

- Ludzie. Zachowajcie spokj. Jego Wysoko ksi Asfa Wossen przej wadz. Dzi w poudnie wyda owiadczenie. Suchajcie Radia Addis Abeba w poudnie. Radio Addis Abeba. Poudnie. Zachowajcie spokj... Odszedem od bramy i udaem si do szpitala. W.W. Gonad siedzia pod wiat przed bankiem krwi, na kolanach trzyma radio tranzystorowe. Wok niego toczyy si pielgniarki i praktykantki. Wyglda na podekscytowanego, wrcz uszczliwionego. W poudnie wrcilimy do bungalowu i zasiedlimy wok dwch odbiornikw: grundiga nastawionego na BBC i tranzystora Rosiny odbierajcego Radio Addis Abeba. Po jednej stronie staa Almaz, ja siedziaem z Genet po drugiej na jednym krzele. Hema zdja zegar z kominka i nakrcia go. Wyraz twarzy, ktrego nawet nie prbowaa maskowa, pokazywa, jak bardzo jest zaniepokojona. Matrona sprawiaa wraenie najmniej przejtej, studzia sobie kaw i umiechaa si do mnie. Anonimowy stentorowy gos z brytyjskim akcentem oznajmi: - Tu BBC World Service... Gdzie pod koniec wiadomoci spiker zmieni temat ze strajku grnikw w Wielkiej Brytanii na ten, ktry nas ywo interesowa. - Doniesienia z Addis Abeby, stolicy Etiopii, mwi o bezkrwawym zamachu stanu, ktrego dokonano podczas oficjalnej wizyty cesarza Hajle Syllasje w Liberii. Cesarz skrci wizyt i odwoa oficjaln podr do Brazylii. Zamach stanu" by okreleniem, ktrego nie znaem. Skojarzy mi si z czynem w gruncie rzeczy eleganckim i troch starowieckim, aczkolwiek uyty w jego kontekcie przymiotnik bezkrwawy" sugerowa, e istnieje rwnie wersja krwawa". Przyznaj, e w tamtym czasie usyszenie, jak w radiu, w BBC, mwi o moim miecie i jeszcze o Gwardii Cesarskiej, byo dla mnie czym ekscytujcym. Brytyjczycy nie mieli pojcia o Missing, nie wiedzieli, jak wyglda widok z mojego okna. Ale przynajmniej zmusilimy ich do spojrzenia w naszym kierunku. Kilka lat pniej, kiedy Idi Amin33 mwi i robi wszystkie te okropne rzeczy, zrozumiaem, e jego celem byo zagra na nerwach spokojnym ludziom z Greenwich strzegcym czasu uniwersalnego, zmusi ich do podniesienia gowy znad herbaty i babeczek i powie-

Idi Amin Dada Oumee by w latach 1971-1979 prezydentem Ugandy, twrc brutalnego reimu odpowiedzialnego za mier ponad p miliona obywateli swojego kraju.
33

dzenia: Ach tak, Afryka". Niech przez krtk chwil bd tak samo wiadomi naszego istnienia, jak my jestemy wiadomi ich. Ale jak to moliwe, e BBC patrzyo na nas z Londynu i widziao, co si tu dzieje? Kiedy spogldalimy poza ogrodzenie Missing, niczego nie widzielimy. Dobrze po poudniu, dawno po wiadomociach BBC, czstotliwo Radia Addis Abeba wypeniy dwiki muzyki wojskowej, po czym przy wtrze szeleszczcych kartek dao si sysze jkajcy si gos ksicia Asfy Wossena. Z postaci najstarszego syna cesarza - tgiego, bladego mczyzny - ktr dane mi byo oglda w gazetach i na ywo, wyania si czowiek, ktry najpewniej wrzeszcza ze strachu na widok byle myszy. Brakowao mu charyzmy cesarza. Nastpca tronu wygosi owiadczenie - byo jasne, e czyta z kartki cudzy tekst - napisane oficjalnym, biurokratycznym amharskim, z ktrego zrozumieniem wszyscy poza Almaz i Gebrew mielimy spore kopoty. Kiedy skoczy, zdenerwowana Almaz wysza z jadalni. Kilka minut pniej jak oni to zrobili? - BBC wyemitowao tumaczenie ksicego wystpienia. - Lud Etiopii wiele lat czeka na dzie, w ktrym bieda i zacofanie przestan istnie, lecz niczego nie osignito... Nastpca tronu oznajmi, e jego ojciec zawid nard. Nadszed czas, by obra nowego przywdc. Nadesza nowa era. Niech yje Etiopia. I tak dalej. - To s sowa generaa Mebratu - powiedzia Ghosh. - Raczej jego brata - stwierdzia Hema. - Musieli przystawi ksiciu pistolet do gowy - dodaa Matrona. - Niewiele w jego gosie entuzjazmu. - No to powinien by odmwi - powiedziaem. Wszyscy na mnie spojrzeli. Nawet Shiva podnis gow znad ksiki, ktr akurat czyta. - Powinien by powiedzie: Nie, nie przeczytam tego. Wol umrze, ni zdradzi ojca". - Marion ma racj - odezwaa si w kocu Matrona. - Niedobrze to wiadczy o charakterze modego ksicia. - Przecie wykorzystanie nastpcy tronu to tylko wybieg - powiedzia Ghosh. Im nie chodzi o obalenie monarchii. Oni chc, eby lud oswoi si z myl o zmianach. Widzielicie, jak zareagowaa Almaz na wiadomo, e cesarza wysadzono z sioda?

- Czemu miaoby im zalee na tym, co myli lud? Maj bro. I wadz stwierdzia Hema. - Licz si z moliwoci wojny domowej - wyjani Ghosh. - Chopstwo uwielbia cesarza. I nie zapominaj o ochotniczej armii, o tych wojowniczych wiarusach, ktrzy bili si z Wochami, ani to regularna armia, ani Gwardia Cesarska, ale liczebnie przewysza obydwie formacje. Mog zala cae miasto. - Mog to zrobi mimo wszystko - zauwaya Matrona. - Mebratu nie mg zawczasu zadba o wsparcie armii, policji i lotnictwa powiedzia Ghosh. - Podejrzewam, e im wicej osb zaangaowaby w spisek przed dokonaniem puczu, tym wiksze byoby prawdopodobiestwo, e kto go zdradzi. Kiedy dzi rano pojechaem do paacu, genera kci si z bratem. Eskinder naciska, eby uwizi wszystkich generaw armii, wykorzystujc ten sam podstp, za pomoc ktrego zwabi w puapk pozostaych zwolennikw cesarza. Ale genera mu si sprzeciwi. - Widziae si z generaem w paacu? - zapytaem. - Niestety tak - wtrcia Hema. - To nie jego sprawa. Lepiej, eby si w to nie miesza - dodaa zagniewana. Ghosh westchn. - Pojechaem tam jako lekarz, Hema, przecie ci mwiem. Kiedy dotarem na miejsce, Tsigue Debou, szef policji, opowiedzia si po stronie generaa, ale obydwaj z Eskinderem naciskali na niego, by wyda rozkaz ataku na sztab armii, zanim ta zdy si zreorganizowa. Genera si nie zgodzi. On by... poruszony. To byli jego przyjaciele, jego towarzysze. By przekonany, e dobrzy ludzie w innych subach przejd na jego stron. Nie spieszy si. Odprowadzi mnie do drzwi i podzikowa. Powiedzia mi, e jest zdecydowany unika rozlewu krwi.

Przez reszt dnia na ulicy panowaa ta sama niesamowita cisza. Niewielu pacjentw zdecydowao si przyj do Missing, a ci, ktrzy mogli si porusza, postanowili wrci do swoich domw. Siedzielimy z uchem przy radiu. Genet bya sama w swojej kwaterze. Pnym popoudniem Hema wysaa mnie, ebym j zawoa. Przyprowadziem j za rk. Udawaa dzieln, ale widziaem, e si boi i martwi. T noc przespaa u nas na sofie, bo Rosina nie wrcia.

Nastpnego dnia miasto milczao, a kryy wycznie po ulicach plotki. Tylko najbardziej odwani waciciele sklepw zdecydowali si je tego dnia otworzy. Chodzia pogoska, e armia nadal si waha, rozdarta pomidzy poparciem dla przywdcw puczu a lojalnoci wobec cesarza. W poudnie Gebrew przyszed i oznajmi, e chyba powinnimy podej do bramy. Dotarlimy tam akurat w por, by obejrze dug procesj studentw, ktrzy z byszczcymi od potu i z przejcia twarzami wymachiwali etiopskimi flagami. Nieli transparenty z nazwami uczelni: UNIWERSYTET NAUK CISYCH I HUMANISTYCZNYCH, SZKOA TECHNICZNA... Pracownicy sub publicznych z opaskami na rkach czuwali nad pokojowym przebiegiem manifestacji. Ku swojemu rozbawieniu zobaczyem W.W. Gonada maszerujcego pod sztandarem szkoy biznesu. Obdarzy nas niepewnym umiechem, poprawi sobie krawat i poszed dalej, starajc si wyglda jak czonek ciaa pedagogicznego. W pochodzie uczestniczyo kilka, a moe kilkanacie tysicy studentw i nauczycieli, a wszyscy oni skandowali jednym gosem po amharsku:
Rodacy, obudcie si - historia was wzywa Koniec z niewolnictwem, wolno wygrywa!

Na transparentach widniay napisane angielszczyzn hasa: BEZKRWAWA REWOLUCJA DLA KADEGO, POPRZYJMY POKOJOWO NOWY RZD LUDOWY. Po obydwu stronach drogi stali ostroni gapie, ktrzy - podobnie jak my - zbyt dugo ukrywali si za drzwiami wasnego domu. Bezpaskie psy biegay dokoa procesji i obszczekiway maszerujcych, powikszajc oglny harmider. Jaka niebrzydka studentka w dinsach wcisna nam do rk ulotki. Almaz w panice oddaa jej kartki, jakby byy nieczyste. - Hej, panienko! Czy po to rodzice wysali ci na studia? - zawoaa za ni. Starszy mczyzna z brod macha pack na muchy, jakby chcia ni trzepn studentw. - Gdybycie si uczyli, nie mielibycie czasu na co takiego - krzycza. - Nie zapominajcie, kto wam zbudowa uniwersytet i kto nauczy was czyta! Pniej dowiedzielimy si od W.W. Gonada, e w Merkato muzumascy i erytrejscy sklepikarze powitali studentw wiwatami. Ale w pozostaych dzielnicach maszerujcy spotkali si z chodnym przyjciem, a kiedy demonstrujcy skrcili w

stron kwatery gwnej armii z zamiarem przekonania si zbrojnych, by doczyy si do rewolucji, napotkali na swej drodze zasieki i pluton wojska w rynsztunku bojowym. Mody dowdca zapowiedzia, e demonstranci maj dokadnie jedn minut, aby si rozej. Gdy czas minie, rozkae onierzom otworzy ogie. Studenci usiowali wysuwa argumenty, ale dwik odwodzonych zamkw strzelb przekona ich, e jednak lepiej si wycofa. Wtedy W.W. Gonad odczy si od pochodu. Nadal cieszyem si, e nie chodz do szkoy, ale niepokj malujcy si na twarzach dorosych odbiera mi ca rado z nieoczekiwanych wakacji. Ghosh i Matrona wrcili do szpitala, eby przygotowa si na przyjcie rannych z manifestacji. Hema miaa tego popoudnia troch pracy przy obrotach podw. Shiva, ktry do tej pory nieszczeglnie interesowa si tym, co si wok niego dziao, zrobi si niespokojny, jak gdyby wyczuwa co, czego nie widzieli inni. Co dla niego nietypowe, poprosi Hem, czy mogaby zosta w domu i nie i do pracy. - Wolaabym nie i, kochanie - odpara, walczc sama ze sob. - Ale musz. - Zabierz nas ze sob - zaproponowa Shiva. - Zrobilimy wiczenia z Bickhama - doda. - Widzisz? Tak jak kazaa. - Jego pismo odrczne byo adniejsze ni wydrukowane w ksice przykady ozdobnych stylw. - Prosimy. - Naprawd nie mog... - powiedziaa Hema. - Musz te jeszcze pj na porodwk. - Pjdziemy z tob - stwierdzi Shiva. - Nie. Nie wpuszcz was na porodwk. - Widziaa rozczarowanie na twarzy Shivy. - Ale wiecie co, chopcy, moecie pj na obroty i zaczeka tam na mnie. Tylko pamitajcie: trzymajcie si razem. To dopiero niespodzianka. W przeciwiestwie do Ghosha, Hema, nawet jeli uywaa w pracy stetoskopu, nigdy nie przynosia go do domu. Biay fartuch, w ktrym czasem widywalimy j w szpitalu, nigdy nie opuszcza jego murw. Rzadko mylaem o Hemie jako o lekarce, poniewa w domu bya matk i tylko matk. Ghosh nieustannie rozwodzi si nad medycyn, Hema za nigdy. Wiedzielimy, e na co dzie pracuje na porodwce, a w poniedziaki i rody operuje. Z tego, co udao nam si podsucha, bya wietn, cenion lekark, ale nikt nigdy nie wdawa si przed nami w szczegy jej zajcia. Hema pragna, bymy wiedzieli, e jestemy jej oczkiem w gowie i adne lekarskie obowizki nie zmc jej czujnoci. Obroty byy tego dobrym przykadem. Od duszego czasu o nich syszelimy, ale nie mielimy

zielonego pojcia, co si podczas nich odbywao. Wedug sownika, sowo obrt" pochodzio od aciskiego sowa versus - te mi wyjanienie. Nocne wyjcia Hemy kojarzyy nam si z innymi, jeszcze bardziej zagadkowymi sowami, rzucanymi przez ni jakby od niechcenia: rzucawka", krwotok poporodowy", i najbardziej z nich wszystkich mroce krew w yach: opniony popd". Tego ostatniego nie byo nawet w sowniku medycznym. W innych okolicznociach nigdy nie syszelimy o popodzie, chyba e by opniony. Obawiano si go, a jednoczenie oczekiwano jego nadejcia. Shiva i ja szukalimy tego popodu na drzewach rosncych wok Missing albo wysoko na niebie.34 Shiva narysowa popd, ktry w jego wersji wyglda jak latajce pojedyncze skrzydo, wyduony trjkt, lepy, beznogi, lecz pikny, foremny, aerodynamiczny i absolutnie zagadkowy. Czy mier naszej matki bya zwizana z opnionym popodem? Najprostszym rozwizaniem byoby zapyta Hem. Ale to by temat tabu. Przynajmniej tyle wywnioskowalimy z jej zachowania.

Przychodnia dla kobiet znajdujca si nieco z tyu, za gwnym budynkiem szpitala, odstawaa od bielonych wapnem cian Missing, poniewa szczycia si limonowozielonym kolorem murw i niebieskimi barierkami. Nad schodkami prowadzcymi do przychodni z drzewa hygenii zwisay pomaraczowe kwiaty. Trawnik wok drzewa porastay niebieskie lobelie i rowa koniczyna. Na schodkach siedziay cae zastpy ciarnych pacjentek skrywajcych wosy pod chustami. Czekajc, wtykay sobie wiee kwiaty za uszy i rozprostowyway nogi. W biaych, mienicych si w socu szammach i z wydtymi brzuchami, ciskajc w rkach rowe karty pacjenta, wyglday jak stado penych ycia gsi. Niektre z nich przyszy na bosaka, a inne zsuny ze stp plastikowe buty. W miecie sytuacja nadal bya napita, ale patrzc na te kobiety, suchajc ich miechu, narzeka na spuchnite kostki, na mw i spiekot, nie sposb byo si tego domyli. Kiedy nas zobaczyy, zawoay, bymy si z nimi przywitali. Wypytyway o nasze imiona i wiek, bawiy si naszymi wosami i dziwiy, jak bardzo jestemy do siebie podobni. Upary si, ebymy z nimi usiedli; ja wolaem nie, ale Shiva zgodzi si nader chtnie. Usiadem wic skrpowany, jak kurczak wcinity midzy kury. Shiva zdawa si by w swoim ywiole.
Popd" to po angielsku afterbirth, sowo brzmice podobnie do afterbird, czyli dosownie poptak" - std pomys chopcw, by szuka go na drzewie.
34

Jake czsto si zdarza, e tak naprawd nie potrafimy spojrze z dystansu na wasn rodzin i dopiero obcy ludzie mwi, e kto nam bliski podrs albo si postarza. Musz wyzna, e czsto uwaaem, e doskonale znam wygld Shivy, bo w kocu by moim bratem bliniakiem. Ale tamtego dnia ujrzaem go na nowo: szerokie, wypuke czoo, krcone wosy, ktre spaday mu na czoo, groc, e w pewnym momencie zasoni mu oczy, wywaone proporcje brwi i oczu, a do tego maniera kadzenia palca na policzku wzorem Nehru z portretu wiszcego na cianie w naszym bungalowie. Dla mnie zupen nowoci by jego umiech, ktry przemienia mojego wsplokatora z matczynego ona w niebieskookiego nieznajomego, nadajc jego postaci lekko, tak e gdyby nie silne kobiece donie spoczywajce na jego ramionach i gaszczce jego wosy, oderwaby si od ziemi i unis. Jedna z kobiet przeczytaa row ulotk, ktr wojskowy samolot zrzuci nad Piazz i Merkato. Bya jedyn spord caej grupy, ktra - cho robia to bardzo wolno - potrafia czyta. - Wiadomo od Jego witobliwoci, patriarchy Kocioa Abuny Basiliosa oznajmia, a odpowiedziao jej kiwanie gowami i znaki krzya na piersiach, jak gdyby Jego witobliwo sta tu obok. - Do moich dzieci, etiopskich chrzecijan, i do caego ludu etiopskiego. Wczoraj, mniej wicej o dziesitej wieczorem, onierze Gwardii Cesarskiej, ktrym powierzono zadanie dbania o bezpieczestwo i zdrowie rodziny krlewskiej, popenili zbrodni zdrady wobec wasnego kraju... Siedzc midzy tymi kobietami i pocc si w pracym socu, zadraem. Widziaem, e kobiety potraktoway sowa patriarchy z nabon czci. On przemawia w imieniu Boga. Nie wryo to zbyt dobrze mczynie, ktrego tak bardzo podziwialimy, generaowi Mebratu. Przeczytawszy ulotk, kobiety zaczy si zachowywa nieznonie. Przedrzeniay onierzy Gwardii Cesarskiej, a potem mczyzn w ogle, miejc si i bawic, jakby byy na weselu. Shiva by zachwycony, umiecha si od ucha do ucha. Niepokj, ktry mu wczeniej towarzyszy, znikn. Zdawao si, e tam, w otoczeniu ciarnych kobiet, znalaz swoje miejsce. W moim bracie nadal byo wiele rzeczy, ktrych nie rozumiaem. Kiedy przysza Hema, kobiety dwigny si na nogi, chocia kazaa im nie wstawa. Zobaczywszy, e pacjentki przyjy nas pod swoje skrzyda, Hema bysna oczami z rodzicielsk dum.

* Kobiety, po trzy naraz, siaday na ku. Opuszczay spdnice i podcigay bluzki, by pokaza nabrzmiae brzuchy. Kiedy jedna z pacjentek daa Shivie znak, eby podszed i wzi j za rk, ruszy rano, a ja za nim. Hema ugryza si w jzyk. - Wszystkie kocwka trzeciego trymestru - powiedziaa po chwili, nie tumaczc, co to oznacza. Uywaa obydwu rk, by si upewni, e pozycja dziecka jest inna ni gwk do dou. Jeli gwka dziecka nie jest zwrcona w stron stp matki, nie bdzie atwo go wyj. To dlatego z przychodni prenatalnej te kobiety trafiy tutaj, do przychodni obrotw", powiedziaa, wspominajc o przychodni, w ktrej, jak wiedzielimy, przyjmowaa w inne dni. Wyja dziwny, jakby zdeformowany stetoskop. Gowica stetoskopu zostaa zaopatrzona we wspornik w ksztacie litery U, o ktry lekarz opiera czoo, a nastpnie przyciska gowic do skry pacjentki, wolnymi rkami trzymajc jej brzuch. Hema wystawia do gry palec jak dyrygent domagajcy si od publicznoci cakowitej ciszy. Rozmowy ucichy, a pacjentki na noszach i toczce si przy drzwiach wstrzymay oddech, dopki Hema nie wstaa i powiedziaa: - Galopuje jak ogier! Zawtrowa jej chr: - Niech bd dziki! Hema nie zaproponowaa, bymy sami posuchali. Zabraa si do rzeczy. - T rk api dziecko za gwk. Drug rk kad tam, gdzie znajduje si pupa. Skd wiem, gdzie to jest? - Spojrzaa na Shiv, jakby zada bezczelne pytanie. Potem si zamiaa. - Synu, czy wiesz, ile tysicy dzieci potraktowaam w ten sposb? Nie zastanawiam si nad tym. Gwka jest twarda jak orzech kokosowy. Pupa jest bardziej mikka, trudniej j wyczu. Ogldam dziecko domi - powiedziaa, rysujc w powietrzu ksztat nad goym brzuchem. - Dziecko jest zwrcone do mnie plecami. A teraz patrzcie. - Zapara si. Uciskajc rwnomiernie, ale stanowczo domi, popchna gwk w jedn stron, a pup w drug, jednoczenie zbliajc donie do siebie, jak gdyby chciaa spowodowa zwinicie si dziecka. Ustawienie kciuka wzgldem pozostaych palcw, ich wzajemna blisko, caa ta poezja ruchw skojarzya mi si z gestami taca bharatanatjam. - I ju! Widzicie? Pocztkowy opr,

przyleganie, a potem dziecko ustpuje i obraca si. - Niczego nie zobaczyem. - Ale oczywicie, e niczego tak naprawd nie wida. Przecie dziecko unosi si w wodzie. Wystarczy, e wprowadz je w ruch, a dziecko samo dokoczy obrt. Dziki temu unikniemy porodu poladkowego i bdziemy mieli pord gwkowy. To znaczy: normalny. - Raz jeszcze posuchaa serca podu, aby upewni si, e bije z t sam moc. Hema uwina si ze swoj prac, gnana t sam energi, z jak rozdawaa karty przy brydu albo przepytywaa nas z ortografii. Tylko jedno dziecko odmwio salta. - O ile mi wiadomo, wszystkie te zabiegi mog si okaza jedn wielk strat czasu. Ghosh chce, ebym przeprowadzia badania nad tym, ile dzieci powraca do poprzedniej pozycji, tej przed obrotem. Wiecie, jak to on potrafi: Niezbadana praktyka nie powinna by praktykowana". - Prychna, przypomniawszy sobie co jeszcze. - Kiedy byam dzieckiem, miaam takiego koleg, chopca z ssiedztwa, nazywa si Velu. Hodowa kurczaki. Od czasu do czasu kura zaczynaa gdaka w pewien specyficzny sposb i wtedy Velu wiedzia - nie pytajcie mnie jak - e jajko utkno w poprzek. Wtedy siga do rodka i obraca je. Kura przestawaa gdaka i swobodnie znosia jajko. Velu, kiedy mia tyle lat co wy, potrafi by nie do zniesienia. Ale teraz, kiedy przypominam sobie t jego sztuczk z kurami, zastanawiam si, czy nie powinnam bya bardziej go docenia. Baem si cokolwiek powiedzie, eby nic zepsu tej magicznej chwili. Rzadko si zdarzao, by Hema mylaa na gos jak teraz. - Tak midzy nami, chopcy, nie mam najmniejszej ochoty publikowa artykuu, ktry wysadziby mnie z interesu. Bo ja lubi obraca. - Ja te - powiedzia Shiva. - W Indiach czy tutaj, wszystkie kobiety s takie same - powiedziaa Hema, spogldajc na toczce si w wejciu przysze matki. Po obrocie adna z nich nie posza do domu. Czekay na herbat, chleb i tabletk witaminow, ktre zwykle dostaway po badaniach. Umiechay si do Hemy z uczuciem siostrzanej mioci nie, raczej uwielbienia. - Spjrzcie na nie! Wszystkie zadowolone i rozpromienione. Za kilka tygodni, kiedy zacznie si pord, bd krzyczay, wrzeszczay, dary si i przeklinay mw. Zamieni si w diablice. Nie rozpoznacie ich. A teraz? Teraz

zachowuj si jak anioy. - Westchna. - To jest stan, w ktrym kobieta jest najbardziej kobieca.

Problemy miasta i w ogle caego kraju znikny, przynajmniej dla mnie i dla Shivy. Jakie mielimy szczcie z takimi rodzicami jak Ghosh i Hema. Czego tu si ba? - Mamo - odezwa si Shiva. - Ghosh mwi, e cia to choroba przenoszona drog pciow. - Mwi tak, bo wie, e mi to powtrzycie. Stary dra. Nie powinien wam opowiada takich rzeczy. - Pokaesz nam, skd wychodzi dziecko? - zapyta Shiva. Wiedziaem, e mwi powanie - i tymi sowami sprawi, e czar prysn. Byem na niego wcieky. Dzieciom w kontaktach z dorosymi niezbdna jest pewna przebiego, ktrej Shivie najwyraniej brakowao. W ten sam tajemniczy sposb, w jaki wyrastaj stae zby, w moim ciele zadomowi si wstyd jako cena za ciekawo, skrpowanie i zaenowanie pojawiy si razem z nim, by zamaskowa dojmujce poczucie winy. - Dobrze. Wystarczy. Pora wraca do domu - stwierdzia Hema. - Mamo, co to znaczy pciowy"? - zapyta Shiva. Hema wypchna nas na zewntrz. Przyjrzaem si mojemu bratu bliniakowi. Nie byem pewien, co chcia osign: po prostu drani si z ni czy te odezwa si w nim niekonwencjonalny sposb mylenia? Reakcja Hemy tylko powikszya mtlik w mojej gowie: - Musz na chwil pj na oddzia. Nie wychodcie z domu, chopcy. Przegonia nas poirytowanym sio!", a rwnoczenie - jeli dobrze zauwayem - usiowaa ukry rozbawienie.

Rozdzia 24

Kocha konajcego
W kraju, ktrego pikna nie sposb opisywa, nie uywajc przy tym sowa niebo", widok trzech odrzutowcw, ktre przecinaj bkit, ostro wspinajc si w gr, zapiera dech w piersiach. Akurat staem wtedy na trawniku przed domem. Fala uderzeniowa przetoczya si po ziemi i wspia po moim krgosupie. Usyszaem eksplozj. Staem, jakby nogi wrosy mi w ziemi. W oddali pojawi si sup dymu. Poraajc cisz, ktra potem zapada, przerwa wrzask setek zrywajcych si do lotu ptakw i szczekanie bodaj wszystkich psw w miecie. Nadal chciaem wierzy, e to wszystko - odrzutowce i bomby - jest czci wikszego planu, oczekiwanym rozwojem wypadkw, i e nawet jeli ja nie mam o tym zielonego pojcia, Hema i Ghosh z pewnoci rozumiej, co si dzieje. I cokolwiek to jest, potrafi to odkrci. Kiedy Ghosh wypad z domu i podbieg do mnie tak szybko, jak tylko mg, zapa mnie i zabra do rodka, zobaczyem w jego oczach strach, i wtedy pozbyem si zudze. Doroli nie panowali nad sytuacj. Wczeniej pojawiay si sygnay, po ktrych powinienem si zorientowa, ale nawet kiedy przygldaem si Gwardii Cesarskiej okadajcej staruszk, wolaem wierzy, e Hema i Ghosh maj wszechwiat pod kontrol. Uzdrowienie tej sytuacji przekraczao jednak ich moliwoci.

Ghosh, Hema i Almaz wycignli materace z sypialni i uoyli je w korytarzu. Pobielone wapnem ciany naszej chikka - wzniesione z bota i somy - nie zapewniay naleytej ochrony. Kiedy przenielimy si do korytarza, kule, aby nas dosign, musiayby przej przez co najmniej dwie lub trzy ciany bungalowu. Pociski przelatyway ze wistem nad gowami, zdawao si, e cakiem blisko, podczas gdy trzaski i guche uderzenia dochodziy ze znacznej odlegoci. W kuchni dzwoniy kieliszki. Dopiero po jakim czasie zorientowalimy si, e kula roztrzaskaa szyb. Leaem sztywno na materacu i nie mogem si poruszy. Czekaem, a kto powie:

Bylimy wiadkami kolosalnego bdu, ktry lada moment zostanie naprawiony, a wtedy bdzie mona wyj z domu i pobawi si". - Myl, e moemy z powodzeniem zaoy, i armia ldowa i siy powietrze postanowiy nie przycza si do zamachowcw - powiedzia Ghosh, patrzc, czy Hema zareaguje na to niedomwienie. Nie zareagowaa. Usta Genet dray. Mogem sobie tylko wyobrazi, jak bardzo si martwi. Za kadym razem, gdy pomylaem o Rosinie, nieobecnej ju od ponad dwudziestu czterech godzin, czuem w odku lodowaty supe. Wycignem do Genet rk. cisna j kurczowo. O zmierzchu wymiana ognia nasilia si, a dodatkowo zrobio si przejmujco zimno. Matrona, najwyraniej nie czujc strachu, krya midzy szpitalem a bungalowem mimo naszych prb, by nie wystawiaa gowy na zewntrz. Kiedy chciaem pj do azienki, musiaem si czoga. Przez okno obserwowaem wiecce pociski smugowe rysujce na niebie skomplikowane wzory. Gebrew zamkn bram i zabezpieczy j acuchem, po czym wycofa si ze swojej strwki do gwnego budynku szpitala. Pielgniarki i studentki zaadaptoway na sypialni obszern jadalni w kwaterach pielgniarskich. W.W. Gonad i Adam czuwali nad ich bezpieczestwem.

Przed pnoc rozlego si stukanie do kuchennych drzwi. Kiedy Ghosh je otworzy, naszym oczom ukazaa si Rosina! Genet, Shiva i ja zerwalimy si i rzucilimy jej w ramiona. Cho gorce zy leciay jej z oczu, Genet nakrzyczaa na swoj matk w jzyku tigrinia za to, e j zostawia i kazaa jej si zamartwia. Za Rosin staa umiechnita Matrona. Przeczucie kazao jej i Gebrew zej do zamknitej na cztery spusty bramy i jeszcze raz, ostatni raz, sprawdzi. Znaleli Rosin przyklejon do furty i szukajc schronienia przed wiatrem. Pochaniajc gry jedzenia, Rosina powiedziaa, e jest znacznie gorzej, ni sdzia. - Chciaam dotrze na pnoc miasta, ale wojsko zablokowao drogi. Musiaam szuka przejcia, najpierw tdy, potem tamtdy. Poar szalejcy wok jednej z rezydencji zmusi j do poszukania schronienia, a potem czogi i wozy opancerzone odciy jej drog powrotn. Spdzia noc na ganku sklepu w Merkato razem z innymi ludmi, ktrym w wdrwce przeszkodzi

zapadajcy zmrok. Rano nie bya w stanie wydosta si z Merkato, poniewa ulicami przemieszczay si plutony wojska, rozkazujc wszystkim usun si z drogi. Dopiero wieczorem udao jej si pokona pi kilometrw dzielcych j od Missing. Potwierdzia nasze najgorsze obawy: regularna armia, siy powietrzne i policja zaatakoway stanowiska Gwardii Cesarskiej. W caym miecie toczya si wojna pozycyjna. Wojsko sukcesywnie koncentrowao swj atak na pozycje generaa Mebratu. Rosina wymkna si do swojej kwatery, eby si umy i przebra. Jaki czas pniej wrcia z materacem - i przyniosa nam caramela. Genet nadal nie potrafia jej wybaczy. Nie odstpowaa jej na krok. Matrona usadowia si na swoim materacu i rozprostowaa nogi. Woya rk pod sweter i wyja stamtd rewolwer, po czym wcisna go midzy materac a cian. - Matrono! - szepna Hema. - Wiem, Hema... Nie kupiam go za pienidze baptystw, jeli o to ci chodzi. - Nie, akurat nie o to mi chodzi - odpara Hema, patrzc na pistolet, jakby w kadej chwili mg wystrzeli. - Przysigam, to by tylko prezent. Przechowywaam go tak, eby nikt go nie mg znale. Ale sama rozumiesz... szabrownicy, to ich powinnimy si obawia powiedziaa Matrona. - By moe to ich powstrzyma. Kupiam jeszcze dwa pistolety. Daam je W.W. Gonadowi i Adamowi. Almaz przyniosa koszyk indery i curry z jagnicin. Jedlimy palcami ze wsplnego naczynia. A potem znowu wyczekiwanie, nasuchiwanie trzaskw i strzaw w oddali. Atmosfera bya zbyt napita, by czyta albo w ogle robi cokolwiek poza leeniem i czekaniem. Shiva siedzia po turecku. Precyzyjnie zoy kartk papieru na p, po czym przedar j, a nastpnie powtrzy t sam czynno kilkakrotnie, a otrzyma cay stosik niewielkich kwadracikw. Wiedziaem, e wydarzenia ostatnich godzin wstrzsny nim tak samo jak mn. Obserwujc jego metodyczne ruchy, miaem wraenie, e prbuje zaj czym umys i rce. Odoy jeden kwadracik na bok, a pozostae przeliczy. Obok tego pierwszego pooy trzy kolejne kwadraciki, potem siedem, a pniej jedenacie. Nie wytrzymaem. Musiaem zapyta. - Liczby pierwsze - odpar, jak gdyby te dwa sowa wszystko wyjaniay. Koysa si do przodu i do tyu, poruszajc przy tym bezgonie ustami. Podziwiaem jego

talent do dystansowania si do otoczenia poprzez taniec, rysowanie motocykli lub zabaw z liczbami pierwszymi. Potrafi na tak wiele sposobw wspi si do domku na drzewie we wasnej gowie, uciec od szalestwa wiata i wcign za sob drabink. Zazdrociem mu. Tego wieczoru ucieczka Shivy nie bya jednak do koca udana. Wiedziaem o tym, poniewa, przygldajc mu si, nie odczuwaem ulgi. - Nie warto - powiedziaem do niego. - Chodmy spa. Posusznie odoy kwadraciki. Rosina i Genet, wycieczone, dawno ju spay kamiennym snem. Powrt Rosiny by dla nas ulg, ale prawdziwego spokoju doznaem, kiedy dotknem gowy Shivy - poczuem si wwczas bezpieczny i miaem wraenie kompletnoci, schronienia, domu na kocu wiata. Dziki Bogu, cokolwiek si zdarzy - pomylaem - zawsze pozostanie nam ShivaMarion". Chocia za kadym razem, gdy zasza taka potrzeba, moglimy przywoa naszego ShiveMariona, z nagym poczuciem winy uwiadomiem sobie, e nie robilimy tego ju od duszego czasu. Daem mu kuksaca w ebra, a on mi odda. Nie musiaem otwiera oczu, by zobaczy jego umiech. Powrt Shivy, prawdziwego Shivy, nie tego, ktry siedzia z ciarnymi kobietami na stopniach szpitala, doda mi otuchy. Razem mielimy przewag nad wiatem. W pewnym momencie obudziem si i zobaczyem, e wszyscy poza Ghoshem i Matron pi. Wystrzay z karabinw docieray do nas wciekymi falami przerywanymi nerwowymi okresami ciszy. Dziki temu wyranie usyszaem, jak Matrona mwi do Ghosha: - Kiedy cesarz uciek z Addis Abeby w 1936 roku, tu przed wkroczeniem Wochw, zapanowa chaos... Powinnam bya si uda do poselstwa brytyjskiego. Wystarczyoby postawi przed bram oddzia piechoty sikhijskiej, w tych ich turbanach, z brodami i bagnetami, a aden szabrownik by tu nie wszed. To mj najwikszy bd, e tam nie poszam. - A dlaczego nie posza? - Skrpowanie. Kiedy jadam kolacj z ambasadorem i jego on. Czuam si tam kompletnie nie na miejscu. Bogu niech bd dziki za Johna Melly'ego. By modym lekarzem misji. Siedzia obok mnie. Mwi o swojej wierze i nadziejach na wybudowanie tutaj szkoy medycznej... - jej gos stopniowo cich.

- Kiedy o nim wspomniaa - powiedzia Ghosh. - Kochaa go. Mwia, e pewnego dnia mi o tym opowiesz. Zapada duga cisza. Kusio mnie, eby otworzy oczy, ale wiedziaem, e wtedy wszystko zepsuj. Matrona miaa zachrypnity gos: - Zostajc tutaj, staam si odpowiedzialna za mier Johna Melly'ego. Szpital nie nazywa si wwczas szpitalem Missing. Sdziam, e przecie nie omiel si ruszy szpitala, ale nasz wasny salowy wpuci tu motoch. Zapali mod asystentk pielgniarki i zgwacili j. Pobiegam do infirmerii i wpadam na doktora Sorkisa. Ty go nigdy nie poznae. By Wgrem, okropnym chirurgiem i ponurym gociem. Operowa jak technik, zupenie bez zaangaowania. Zanim pojawilicie si ty, Hema i Stone, przez Missing przewino si wielu lekarzy, ktrzy nigdy nie zagrzali tu miejsca... - Znowu westchna. - Tamtej nocy Sorkis by jednak kim. Bo mia strzelb i pistolet. Kiedy tum dotar do infirmerii, bagaam Tesfaye - tak si nazywa nasz salowy - przez zamknite drzwi: Na mio bosk, nie bierz udziau w tej niegodziwoci". Ale on ze mnie drwi, ach, jak on drwi: Nie ma Boga, Matrono", powiedzia. I powiedzia jeszcze wicej okropnych rzeczy. Kiedy wybili dziur w drzwiach, doktor Sorkis oprni pierwszy magazynek na wysokoci gowy, a drugi na wysokoci krocza. Ogucham od dwiku wystrzaw. Kiedy odzyskaam such, doszed do mnie krzyk mczyzn skrcajcych si z blu. Sorkis naadowa strzelb i wyszed z infirmerii, plujc ogniem na wysokoci kolan. Wyznaj, e z nieukrywan przyjemnoci patrzyam, jak uciekaj, kulejc. Nie czuam ju strachu, tylko zo. Tesfaye znw zaatakowa... Chyba myla, e motoch nadal jest po jego stronie. Sorkis podnis pistolet - ten tutaj pistolet - i nacisn spust. Jeszcze zanim usyszaam wystrza, zobaczyam rozpryskujce si na boki kawaki zbw Tesfaye i pkajcy ty czaszki. Z tumu usza wola walki. Nastpnego ranka, gdy Wosi wkroczyli do miasta - moesz mnie nazwa zdrajczyni, Ghosh - powitaam ich z umiechem, bo przynajmniej skoczyo si szabrowanie. Wanie wtedy dowiedziaam si, e John Melly prbowa zapewni mi bezpieczestwo. Zatrzyma si, eby pomc rannemu mczynie, a wtedy podszed do niego pijany szabrownik i wadowa mu kulk prosto w pier. Bez powodu! Jak tylko o tym usyszaam, pobiegam do poselstwa. Siedziaam przy Mellym przez okrg dob. Cierpia dwa tygodnie, ale wiara go nie opucia. To jeden z

powodw, dla ktrych nigdy nie wyjechaam z Etiopii. Czuam, e jestem mu to winna. Trzymajc mnie za rk, prosi, bym mu piewaa hymn Bunyana. Zanim umar, musiaam zapiewa t pie bodaj tysic razy.
Chcesz prawdziwe mstwo widzie? Zechciej bracie przyby tu, Co to znaczy, bdziesz wiedzie. Wytrwa, lub da odpr zu!

Nic ju nie odstraszy ciebie Od szukania celu w Niebie I pielgrzymem staniesz si!35

Jakich niesamowitych odkry mona dokona z zamknitymi oczami! Nigdy nie syszaem, eby Matrona opowiadaa (a co dopiero piewaa!) o swojej przeszoci. Roiem sobie, e przysza na ten wiat w peni uformowana, od razu w stroju zakonnicy, i e zawsze prowadzia szpital Missing. Jej szeptana opowie, jej wyznanie strachu i mioci, ta przypowie o zabijaniu okazaa si bardziej przeraajca ni strzelanina tu za progiem. Lec w ciemnym korytarzu rozwietlanym jedynie sporadycznymi byskami flar i pociskw artyleryjskich, ktre sprawiay, e cienie taczyy na cianach, przyciskaem mocno gow do czaszki Shivy. O czym jeszcze nie wiedziaem? Chciaem zasn, ale piewany drcym gosem hymn Matrony nadal rozbrzmiewa mi w uszach.

John Bunyan, Wdrwka pielgrzyma, prze. Jzef Prower, Prezydium Rady Zjednoczonego Kocioa Ewangelicznego, Warszawa 1961, s. 424.
35

Rozdzia 25

Gniew jako forma mioci

Do wieczora nastpnego dnia byo ju po wszystkim. Pucz si nie powid. W niespena trzy dni zginy setki onierzy Gwardii Cesarskiej. Pozostali zoyli bro. Widziaem, jak wycigaj jakiego czowieka z budynku po drugiej stronie ulicy. Prbowa pozby si charakterystycznego munduru Gwardii, ale ju sam fakt, e mia na sobie jedynie kamizelk i bokserki, naznacza go pitnem buntownika. W obliczu zbliajcych si czogw i pojazdw opancerzonych genera Mebratu i niewielki oddzia wiernych mu ludzi wymkn si tyami Starego Paacu i pod oson nocy uciek na pnoc w gry. Nastpnego ranka po tych wydarzeniach cesarz Hajle Syllasje I, Zwyciski Lew Plemienia Judy, Potomek Krla Salomona, powrci do Addis Abeby na pokadzie rzdowego samolotu. Wie o jego powrocie rozprzestrzenia si po miecie jak poar buszu. Taczcy, zawodzcy tum ustawi si wzdu trasy przejazdu kolumny samochodw. Na ulice wylegy prawdziwe rzesze ludzi trzymajcych si za rce, podskakujcych w rwnym tempie, jak gdyby kto woy im w buty spryny, i skandujcych imi cesarza na dugo po tym, jak ten ich min. Pord wiwatujcej gawiedzi znaleli si Gebrew, W.W. Gonad i Almaz, ktra doniosa nam, e oblicze Jego Wysokoci przepeniaa mio do swojego ludu i wdziczno za okazan lojalno. - Widziaam go tak wyranie, jak was widz - powiedziaa. - Przysigam, e mia zy w oczach. Niech Bg mnie pokarze, jeli kami. W wiwatujcym tumie prno byo szuka studentw, ktrzy przed kilkoma dniami maszerowali ulicami stolicy. W miecie zapanowa nastrj wita. Otwarto sklepy. Takswki - zarwno te cignite przez ywe konie, jak i te wprawiane w ruch moc koni mechanicznych nadrabiay zalegoci. Soce wiecio i dzie w Addis Abebie by po prostu pikny. W naszym bungalowie panowa jednak nastrj zaspienia. Z jednej strony, zawsze uwaaem generaa Mebratu i Zemuiego za tych dobrych", zawsze byli dla mnie bohaterami. Z drugiej strony, w moim przekonaniu cesarzowi byo daleko do

tego zego", a wysiki zamachowcw; by go za wszelk cen oczerni, okazay si niezbyt przekonujce. Z trzeciej za strony, yczyem generaowi powodzenia w tej zawierusze, jak rozpta. Los si odwrci i zici si najgorszy scenariusz: bohaterowie stali si tymi zymi", a w dodatku pod adnym pozorem nie wolno byo twierdzi inaczej. Rosina i Genet cierpiay katusze, czekajc na informacje, wiedzc przy tym, e nie mog liczy na jakiekolwiek dobre wieci. W kocu dotaro do mnie, e Zemui prawdopodobnie ju nigdy nie odbierze swojego motoru. Darwin nie otrzyma kolejnego listu od swojego przyjaciela. Brydowe wieczory z generaem Mebratu, dusz towarzystwa, rwnie naleay do przeszoci. Cesarz zaoferowa wysok nagrod za schwytanie generaa i jego brata. W nocy po powrocie cesarza w rnych czciach miasta dao si sysze wystrzay z karabinw - to wojsko polowao na niedobitki rebeliantw. Zrobio mi si szkoda szeregowych czonkw Gwardii Cesarskiej - takich jak ten, ktrego wycignito z domu naprzeciwko - ktrych jedyn zbrodni byo poparcie przegranej strony. Oni tylko wykonywali rozkazy. Genera Mebratu zgotowa im ten los. Nie wiedziaem ju, co powinienem myle o naszym generale, poniewa czowiek, ktrego znalimy i podziwialimy, w niczym nie przypomina tego cieszcego si z saw, poszukiwanego rebelianta, ktry przeprowadzi nieudany pucz. Za kadym razem, gdy syszaem pojedyncze strzay, zastanawiaem si, czy to czasem Zemui nie broni si ostatkiem si.

Nad ranem obudzio mnie gone zawodzenie dobiegajce z kwatery Rosiny. Na korytarzu wpadem na Hem i Ghosha i razem wybieglimy w piamach zobaczy, co si dzieje. Przed drzwiami domku Rosiny sta Gebrew w towarzystwie dwch pospnych typw. Rosina co prawda histerycznie zawodzia w tigrinia, ale jej uczucia byy zrozumiae w kadym jzyku. Dowiedzielimy si, e niewielka grupa wiernych generaowi Mebratu onierzy ucieka w gry Entoto, a potem, szerokim ukiem, dotara z powrotem na niziny w okolicach miasta Nazareth. Zmierzali do gry Zuquala, drzemicego wulkanu

lecego na terenach nalecych do rodziny Mojo, u ktrej mieli nadziej uzyska schronienie. Ostatecznie to chopi zdradzili kryjwk generaa. Natknwszy si na jego grup, zaczli wydawa z siebie gone lulululu. Wkrtce oddzia generaa Mebratu otoczyy siy policyjne. Podczas finaowej potyczki genera, ktremu skoczya si amunicja, rozbroi rannego policjanta, a potem podczoga si do innego rannego funkcjonariusza, chcc rwnie i jemu zabra bro. Woa Eskindera, swojego brata, proszc go o pomoc, ale Eskinder, miast poda Mebratu pomocn do, strzeli naszemu ukochanemu generaowi w twarz, po czym woy sobie pistolet do ust i pocign za spust. Ciekawio mnie, czy umwili si, e w sytuacji bez wyjcia popeni samobjstwo, czy te Eskinder podj t decyzj za obydwu? Zemui, ojciec Genet, przyjaciel Darwina, odmwi poddania si, ale nie zdecydowa si na odebranie sobie ycia. Zaatakowa zaciskajcych wok jego pozycji ptl policjantw i zgin z ich rk. Kula Eskindera trafia generaa w policzek i rozerwaa prawy oczod, powodujc wypadnicie oka, i zatrzymaa si pod lewym okiem. Cudem pocisk nie zgruchota czaszki. Genera by wic nieprzytomny, ale ywy. Przewieziono go do szpitala wojskowego w Addis Abebie oddalonego od miejsca potyczki o mniej wicej sto kilometrw.

Usiedlimy we czwrk przy stole w jadalni, starajc si nie sucha lamentw Rosiny. Od czasu do czasu syszaem szloch Genet. Hema kursowaa midzy naszym domem a kwater Rosiny, ale ja nie potrafiem si zdoby na to, by tam pj. Shiva zasoni uszy domi. Mia mokre oczy. Gdy tak siedzielimy wok stou, zadzwoniono z biura Mr. Loomisa. - Interesy, jak zwykle - powiedzia Ghosh, odkadajc suchawk. Loomis Town & Country School dziaaa normalnie, a telefonowano, eby nas powiadomi, e poniewa naleelimy do Domu Wtorku, nie powinnimy zapomnie o zabraniu dzi stroju do wicze. Cho mielimy wtpliwoci, czy naleao w takiej chwili pj do szkoy, Ghosh przekona nas, e lepiej siedzie w klasie, ni cay dzie sucha jkw Rosiny. Sam nas zreszt zawiz. Siedzielimy z Shiv na przednim siedzeniu.

W pobliu budynku Banku Narodowego naadowany dziwn energi tum wyla si z chodnika na ulic i ruszy w nasz stron. Posuwalimy si w wim tempie. Nagle dokadnie przed nami ujrzaem wyranie, jak gdyby na teatralnej scenie, trzy ciaa powieszone na prowizorycznych szubienicach. Ghosh powiedzia, ebymy nie patrzyli w tamt stron, ale byo ju za pno. Nieruchome ciaa - gowy przekrzywione pod nietypowym ktem, rce skrpowane na plecach - sprawiay wraenie, jakby wisiay tam od stuleci. Tum otoczy samochd. Wygldao na to, e przed chwil skoczya si wielka feta. Jaki mody mczyzna, ktremu towarzyszyo dwch znajomkw, uderzy otwart doni w mask naszego auta. A podskoczyem. Wyszczerzy zby i co powiedzia, co niewtpliwie mao uprzejmego. Kto inny wymierzy cios w dach wozu, a potem poczulimy, jak samochd zaczyna koysa si na boki. Byem przekonany, e motoch naoy nam stryczki na szyje. Chwyciem si deski rozdzielczej, a krzyk uwiz mi w gardle. Ghosh powiedzia: - Spokojnie, chopcy! Umiechajcie si, machajcie rkami, pokazujcie zby! Kiwajcie gowami... niech myl, e przyjechalimy, eby zobaczy widowisko. - Nie wiem, czy si umiechnem, wiem za to, e zdusiem krzyk. Wyszczerzylimy zby jak mapy i udawalimy z Shiv, e si nie boimy. Pomachalimy. Nie wiem, moe sprawi to widok podobnych do siebie jak dwie krople wody blinit, albo moe przeczucie, e w rodku auta siedz tacy sami szalecy jak ludzie idcy ulic, grunt e usyszelimy miech, a uderzenia w karoseri stay si jakby przyjaniejsze, mniej brutalne. Ghosh cay czas kiwa gow i z wielkim umiechem na ustach macha i nawija podniecony: - Wiem, wiem, gbie niedomyty, dzie dobry, tobie te, no jasne. Przyjechaem, aby rozkoszowa si tym pogaskim spektaklem... A moe powiesimy ciebie, na Jowisza, to z pewnoci dobrze wiadczy o twoim ucywilizowaniu, tak, dzikuj, dzikuj. - I jecha dalej, cal za calem. Nigdy wczeniej go takim nie widziaem, wyraa tak siln pogard i zo gotujce si pod faszyw, promieniejc umiechem mask. Wreszcie udao nam si przebi. Obejrzaem si za siebie i zobaczyem rce uczepione skrzanych butw wisielcw. Shiva i ja obejmowalimy si tak, jak zwyklimy to robi w przeszoci. Bylimy wstrznici. Zajechawszy na szkolny parking, Ghosh wyczy silnik i przytuli nas do siebie. Pakaem po Zemuim, po postrzelonym w oko generale Mebratu, za Rosin i

Genet, a na koniec za siebie. W ramionach Ghosha, przycinity do jego piersi, znalazem najbezpieczniejsze schronienie na wiecie. Wytar mi twarz jednym kocem chusteczki, a drugim doprowadzi do porzdku Shiv. - To bya by moe najodwaniejsza rzecz, jak kiedykolwiek zrobilicie w yciu. Zachowalicie zimn krew. Napilicie ciciw odwagi. Jestem z was dumny. Wiecie co? W ten weekend wyjedziemy gdzie za miasto. Do gorcych rde w Sodere albo do Woliso. Popywamy i zapomnimy o tym wszystkim. Jeszcze raz nas ucisn. - Jeli znajd gdzie Mekonnena, przyjedzie po was o zwykej porze. Jeli nie, sam was odbior o czwartej. Na progu klasy odwrciem si i zobaczyem, e Ghosh nadal stoi na parkingu i macha do nas. W Loomis Town & Country huczao. Syszaem przechwaki na temat tego, co inne dzieci widziay i co zrobiy. Nie miaem ochoty ani ich sucha, ani dorzuca swoich trzech groszy.

Tego dnia, kiedy my bylimy w szkole, do Ghosha przyjechao czterech mczyzn w jeepie. Zabrali go, jakby by pospolitym przestpc, z rkami skutymi na plecach. Kiedy prbowa protestowa, uderzyli go w twarz. Hema dowiedziaa si o wszystkim od W.W. Gonada, ktry powiedzia mczyznom, e z pewnoci popeniaj pomyk, aresztujc chirurga Missing. Swoj zuchwaoci W.W. zarobi kopniaka w brzuch. Hema nie chciaa przyj do wiadomoci, e Ghosha zabrano. Pobiega do domu, przekonana, e znajdzie go zatopionego w fotelu, z goymi stopami opartymi o stoek i czytajcego w spokoju ksik. Nie mogc si doczeka, a go ujrzy, absolutnie pewna, e czeka na ni w domu, po drodze zdya si na niego wciec. Wpada jak burza do naszego bungalowu. - Teraz rozumiesz, jakie to niebezpieczne, e nas kojarz z generaem? Co ci mwiam? Pozabijaj nas przez ciebie! - Zawsze, gdy tak na niego naskakiwaa, rozpalajc si, Ghosh, jak na zawoanie, teatralnym gestem macha przed ni wyimaginowan pacht jak matador przed oczami pdzcego byka. Uwaalimy to za zabawne, nawet jeli Hemie nie byo do miechu.

Ale tym razem odpowiedziaa jej cisza. Matador znikn. Chodzia od pokoju do pokoju, a jej acuszki rozbrzmieway echem w korytarzu. Wyobraaa sobie Ghosha ze zwizanymi rkami, jak oprawcy bij go w twarz i kopi w genitalia... Lunch podszed jej do garda, pobiega do toalety. Pniej zapalia kadzido, zadzwonia dzwoneczkami i lubowaa, e odbdzie pielgrzymk do wity w Tirupati i Velankani, jeli tylko Ghosh wyjdzie z tego cao. Signa po suchawk, eby przekaza wieci Matronie, ale aparat milcza. Telefony przestay dziaa, kiedy pady pierwsze bomby, i od tamtej pory przywracano ich funkcjonowanie jedynie sporadycznie. Hema staa i patrzya przez kuchenne okno. Samochd Ghosha sta zaparkowany obok szpitala. Ale nawet jeli do niego wsidzie, to dokd pojedzie? Dokd go zabrali? Jeeli pojedzie i j take zaaresztuj, chopcy zostan sami... Gigantycznym wysikiem woli postanowia zaczeka na nasz powrt ze szkoy. Z kwatery sucej sycha byo przerywany szlochami monolog Rosiny prowadzony chrapliwym, zupenie do niej niepodobnym gosem. Rozmawiaa z Zemuim, z Bogiem albo z ludmi, ktrzy zabili jej ma. Monolog zacz si rano i jeszcze nie osign apogeum. Hema ujrzaa Genet - z zaczerwienionymi oczami, ale zasadniczo opanowan wychodzc z chaty i prowadzc za sob roztrzsion Rosin. Szy do wychodka. W aobie musiay liczy wycznie na siebie, poniewa Alma i Gebrew, ktrzy towarzyszyli im do tej pory w lamentach, musieli zaj si innymi sprawami. Hema czua, e Genet gwatownie dorosa, e twarz maej dziewczynki naznaczya surowo ycia, a wszystko, co dobre, umaro w niej. Hema ochlapaa policzki wod. Wzia gboki oddech. Najwaniejsze to zachowa spokj, dla chopcw", przekonywaa sam siebie. Wypia szklank przefiltrowanej wody. Zdya j odstawi, kiedy do domu wpada Almaz. - Prosz pani, prosz nie pi wody - powiedziaa. - Mwi si, e rebelianci j zatruli. Ale byo za pno, poniewa Hema poczua gwatowne pieczenie na twarzy, a chwil pniej dopad j najgorszy bl brzucha, z jakim kiedykolwiek miaa do czynienia.

Rozdzia 26

Oblicze cierpienia
W chwili, gdy Gebrew wyszed nam na spotkanie przy bramie i oznajmi, e przyjechali ludzie, ktrzy zabrali ze sob Ghosha, skoczyo si moje dziecistwo. Miaem dwanacie lat, byem wic w swym przewiadczeniu zbyt duy, eby paka, ale mimo to pakaem po raz drugi tego dnia, poniewa wiedziaem, e nic wicej nie jestem w stanie zrobi. Nie byem jeszcze do dorosy, by wpa do domu tego, kto zabra Ghosha, i uwolni mojego tat. Mogem jedynie y dalej. Shiva poszarza i zamilk. Przez krtk chwil zrobio mi si go niewymownie al, tego mojego przystojnego brata, ktry osign wzrost nastolatka, nie pozbywszy si zaokrglonych, chopicych ramion. W jego oczach widziaem swj bl i przez t przelotn chwil znw stalimy si jednym organizmem: jednym ciaem i jedn wiadomoci. Odchodzc od zmysw, pobieglimy razem, jako Blinita, pod gr. Do domu.

Hema leaa na sofie. Bya blada i obficie si pocia. Mokre kosmyki wosw kleiy jej si do czoa. Zapakana Almaz - zupenie inna od tej zwykle stoickiej Almaz, ktr znalimy - siedziaa u boku Hemy i trzymaa wiadro. - Napia si wody - powiedziaa Almaz, zanim zdylimy zapyta. - Nie pijcie wody. - Wszystko w porzdku - odezwaa si Hema. Jej gos dobiega jakby z dna studni. Nie byo w porzdku. Jak moga tak mwi? Speni si mj najgorszy koszmar: Ghosh przepad, a Hema bya miertelnie chora. Zatopiem twarz w ciemno jej sari, wypeniajc nozdrza jej zapachem. Czuem si za wszystko odpowiedzialny: feraln rebeli generaa, mier Zemuiego, aresztowanie czowieka, ktry by dla mnie kim wicej ni ojcem, a take, tak jest, nawet za trucizn w wodzie...

W tym momencie otworzyy si drzwi i do rodka wpadli Matrona z doktorem Bachellim. Bachelli, oddychajc spazmatycznie, ciska w rku swoj star, zniszczon skrzan torb lekarsk. Matrona, z trudem apic powietrze, powiedziaa: - Hema! Z wod wszystko w porzdku. To bya tylko plotka. Ju dobrze. Hema wygldaa na zaskoczon. - Ale... Mam skurcze i mdoci. Wymiotowaam. - Sam piem t wod - powiedzia Bachelli. - Wszystko z ni w porzdku. Za kilka chwil poczujesz si lepiej. Shiva spojrza na mnie. Cie nadziei. Hema wstaa, sprawdzia koczyny, gow. Pniej dowiedzielimy si, e podobne sceny miay miejsce w caym miecie. To bya nasza pierwsza powana lekcja medycyny: czasem jeli uwierzysz, e jeste chory, zachorujesz. Jeli istnieje Bg, wanie wtedy podarowa nam wytchnienie. Chciaem, eby obdarzy nas askawoci jeszcze raz. - Mamo, a co z Ghoshem? Dlaczego go zabrali? Powiesz go? Co on zrobi? Czy jest ranny? Dokd go zabrali? Matrona posadzia nas na sofie. W jej doni pojawia si chusteczka. - No ju, ju, robaczki. Zajmiemy si tym. Musimy by silni, dla Ghosha. Panika w niczym nam nie pomoe. Almaz, do tej pory milczca i obserwujca sytuacj z domi wspartymi na biodrach, wtrcia po amharsku: - Na co czekamy? Musimy natychmiast pj do wizienia Kerchele. Przygotuj jedzenie. Bd nam potrzebne koce. Ubrania. Mydo. No, jazda! Dziwnie si jechao volkswagenem z Hem za kierownic. Bachelli siedzia z przodu na miejscu dla pasaera, a Almaz i Matrona usiady z tyu i wziy nas na kolana. Tak odbywalimy nasz nerwow podr przez miasto. Ujrzaem Addis Abeb, jakiej nie znaem. Zawsze uwaaem j za pikne miasto, z szerokimi alejami w samym centrum i mnstwem placw z pomnikami oraz z ogrodami i suncymi wok samochodami: plac Meksykaski, plac Patriotw, plac Menelika... Obcokrajowcy, ktrych jedynym wyobraeniem na temat Etiopii by obraz godujcych dzieci siedzcych w powodujcym lepot pyle, nie mogli uwierzy, gdy

wieczorem ldowali w chodzie i mgle Addis Abeby i ich oczom ukazyway si bulwary i wiata Churchill Road. Zastanawiali si, czy samolot czasem nie zawrci i nie znaleli si z powrotem w Brukseli bd Amsterdamie. W nastpstwie zamachu stanu i po aresztowaniu Ghosha miasto wydawao mi si zupenie odmienione. Place upamitniajce bitw pod Adu i wyzwolenie spod woskiej okupacji teraz stay si aren dla spragnionego linczu motochu. Rezydencje, ktre kiedy podziwiaem - rowe, fioletoworowe, jasnobrzowe, niemal kada ukryta za szpalerem bugenwilli - te nie byy ju tymi samymi budynkami, bo to wanie tam ludzie pokroju generaa Mebratu i jego odpowiednikw w armii i policji knuli spisek i rewolucj. Ulice przesikny zdrad. Czuem j. By moe zawsze tam bya.

Wkrtce zajechalimy przed zielon bram wizienia nazywanego przez mieszkacw Kerchele - nazwa bya znieksztaceniem woskiego sowa carcere. Niektrzy mwili na to miejsce Alem Bekange, co po amharsku znaczyo tyle co egnaj, okrutny wiecie". Wejcie do wizienia ssiadowao z ruchliw arteri i przejazdem kolejowym. Do bramy nie prowadzi aden chodnik i nie byo pobocza, ot, nagle koczy si asfalt i zjedao si na piaszczysty szlak wydeptywany setkami stp nalecych do zaniepokojonych krewnych, ktrzy stali si naszymi wsptowarzyszami w cierpieniu. Tkwili w swojej bezsilnoci jak wronici w ziemi, ale mimo to przepucili nas, ebymy mogli podjecha pod sam wartowni. Zanim Matrona zdya si odezwa, mczyzna siedzcy w budce powiedzia, nie podnisszy nawet gowy: - Nie wiem, czy on lub ona tu przebywa; nie wiem, kiedy bd wiedzia, czy on lub ona tu przebywa; jeli zostawisz jedzenie i koce, o ile on lub ona tu przebywa, dostanie je, jeli nie - dostanie je kto inny. Napisz na kartce jego lub jej imi i zostaw to, co chcesz, by jej lub jemu przekazano. Nie odpowiadam na adne pytania. Ludzie opierali si o mury wizienia. Kobiety stay pod parasolami rozoonymi chyba tylko z przyzwyczajenia, bo soce akurat chowao si za grubymi chmurami. Almaz znalaza sobie dogodne miejsce, z ktrego moga obserwowa kadego, kto wchodzi do wizienia i kto z niego wychodzi, przykucna i nie ruszya si ju stamtd.

Mina godzina. Bolay mnie nogi, ale nie zrezygnowalimy z czekania. Bylimy tu jedynymi obcokrajowcami. Pewien czowiek, wykadowca uniwersytecki, powiedzia, e jego ojciec trafi do tego wizienia przed wielu laty. - Bdc chopcem, codziennie pokonywaem biegiem pi kilometrw dzielcych dom od wizienia, eby zanie mu jedzenie. By taki chudy, a jednak za kadym razem najpierw mnie karmi, wmuszajc we mnie wicej ni poow jedzenia, ktre mu zanosiem. Wiedzia, e aby on mg zje, my musielimy godowa. Pewnego dnia, kiedy z jedzeniem przyszed mj starszy brat i moja matka, usyszeli przeraajce sowa: Ju nie musicie przynosi jedzenia". Tak dowiedzielimy si, e ojciec umar. A wiecie, za co dzisiaj aresztowali mojego brata? Za nic. Bez powodu. On jest biznesmenem. Ciko pracuje. Ale jest te synem jednego z wrogw cesarstwa. Bylimy pierwsi na licie podejrzanych. Starzy wrogowie i dzieci wrogw. Bg jeden wie, dlaczego mnie oszczdzili. Braem udzia w demonstracji studentw. Ale nie zabrali mnie, tylko mojego brata. Bo jest najstarszy. Bachelli pojecha takswk do klubu Juventus dowiedzie si, czy daoby si zaangaowa w spraw woskiego konsula. Potem musia wrci do Missing. Jeden z lekarzy trafi do wizienia, a jego ona czekaa pod bram aresztu, caa odpowiedzialno za szpital spocza wic na barkach trzeciego lekarza, czyli Bachelleoo. Jego zadaniem byo czuwa nad prac pielgniarek i Adama. Shiva, Hema, Matrona i ja wrcilimy do samochodu, eby da odpocz nogom i ogrza si swoim ciepem. Po pitnastu minutach powrcilimy do czuwania pod bram. Krylimy tam i z powrotem, nie chcc odjecha, chocia z naszego wyczekiwania nic nie wynikao.

Kiedy ju si zupenie ciemnio, gdy po raz kolejny wyszlimy z auta, by wrci na czuwanie pod bram, podszed do nas mczyzna z narzucon na gow i tors szamm zasaniajc usta. Sprawia wraenie kogo wracajcego po pracy do domu, ale zdradziy go lnice buty i to, e wyoni si z wskiej alejki biegncej wzdu bocznej ciany wizienia. W rku trzyma zawinitko, z ktrego wystawa fragment garnka z pokrywk - jego lunch lub obiad? Spojrza na Matron. Zatrzyma si za samochodem i stan tyem do drogi, jak gdyby chcia si wysika. - Nie odwracajcie si! - powiedzia szorstko po amharsku. - Doktor tu jest. - Czy wszystko z nim w porzdku? - szepna Matrona.

Zawaha si. - Troch poobijany, ale tak, w porzdku. - Prosz, bagam - wtrcia si Hema. Nigdy nie syszaem, eby kogo bagaa. - To mj m. Co si z nim stanie? Wypuszcz go? On nie mia z tym wszystkim nic wsplnego... Mczyzna sykn. Mina nas jaka liczna rodzina. Kiedy si oddalia, powiedzia: - Wystarczy, e z wami gadam. Mog mnie oskary. Jeli chc uratowa wasn skr, musz kogo oskary. Jak zwierzta poerajce mode. To zy czas. Gadam z wami, bo ocalilicie ycie mojej onie. - Dzikuj. Czy moemy co dla pana zrobi? Dla niego... - Nie dzisiaj. Rano, o dziesitej. Bdcie tutaj. Albo nie, troch dalej. Widzicie t latarni? Bdcie tam. Wecie ze sob koc, pienidze i naczynie takie jak to. Pienidze s dla niego. A teraz idcie do domu. Pobiegem po Almaz, ktra trwaa uparcie na swoim miejscu. Jej obszerne spdnice ukaday si wok niej jak cyrkowy namiot. Siedziaa okutana szczelnie swoj bia gabby, tak e wida byo tylko jej oczy. Nie chciaa sysze o odjedzie. Zamierzaa zosta na noc. Za nic nie dao si jej przekona. Niechtnie zgodzilimy si, eby zostaa, ale pod warunkiem, e pod gabby woy sweter Hemy. W domu na szczcie telefony dziaay. Matrona wymusia na ambasadzie brytyjskiej i indyjskiej obietnic, e rano wyl kogo z wizyt do wizienia. Nikt z rodziny cesarskiej nie chcia rozmawia z Matron. Jeli rodzony syn cesarza figuruje jako podejrzany, razem z nim podejrzani s bratankowie, siostrzenice, wnukowie i wszyscy inni. Doszy nas suchy, e pord modych oficerw armii panowao niezadowolenie. Wojskowi szeptali midzy sob, e generaowie popenili bd, nie przyczajc si do puczu. Co musiao w tym by, skoro jeszcze tego samego dnia cesarz zatwierdzi podwyk dla wszystkich oficerw armii. Mwio si, e tron Jego Wysokoci uratowaa tylko rywalizacja i zazdro midzy starszymi oficerami armii i Gwardii Cesarskiej.

Tej nocy spalimy z Shiv w jednym ku z Hem. Poduszka bya przesiknita zapachem pomady Brylscreem Ghosha. Na nocnym stoliku pitrzy si stos jego ksiek; na wierzchu lea French's Index of Differential Diagnosis, z ktrego

wystawa owek znaczcy stron. Na ksice leay okulary, niebezpiecznie balansujc na krawdzi. Jego wieczorne rytuay: ogldanie wasnego profilu w lustrze, wciganie i wypychanie brzucha dziesi razy, leenie przez kilka minut w poprzek materaca tak, eby gowa zwieszaa si za ko - nazywa je manewrami antygrawitacyjnymi - byy na co dzie mao ekscytujce, ale pod jego nieobecno zdaem sobie spraw z ich istoty. Kolejny dzie w raju", mawia zwyczajowo kadego wieczoru, kadc gow na poduszce. Teraz rozumiem, co mia na myli: nudny dzie by naprawd cennym darem. Leelimy we troje w ku i czekalimy na Ghosha, jak gdyby wyszed tylko na chwil do kuchni i lada moment mia stan w drzwiach. Hema szlochaa. Ubraa nasze myli w sowa, mwic: - Panie, przyrzekam, ju nigdy nie bd uwaaa, e ten mczyzna to jest co, co mi si naley. Matrona, ktra postanowia spdzi t noc u nas w domu, w moim i Shivy ku, zawoaa: - Hema, spa, i to ju. Chopcy, zmwi pacierz. I nie martwi si. Modliem si do wszystkich bstw obecnych w tym pokoju, od Karttikeji do Krwawicego Serca Jezusa.

Almaz wrcia wczesnym rankiem. Nie byo adnych nowych wieci. - Ale wstawaam za kadym razem, jak przyjeda i odjeda jaki samochd. Jeli doktor mia w nim by, to chciaam go zobaczy. Hema i Matrona rozmawiay o spotkaniu o dziesitej, e musz wzi koc, jedzenie i gotwk. Postanowiy, e pniej pojed po ambasadach i rezydencjach czonkw rodziny krlewskiej. Hema przekonaa nas, e bdzie lepiej, jeli zostaniemy w domu. - A jeli Ghosh zadzwoni? Kto musi tu by, eby odebra wiadomo. - Zostay z nami Rosina i Genet, wic nie bylimy zupenie sami. Almaz, pokrzepiwszy si gorc herbat i chlebem, upara si, e pojedzie z Hem i Matron do Kerchele. adna z nich nie wrcia do poudnia. Shiva, Genet i ja przygotowalimy kanapki, a Rosina patrzya na nas tpym wzrokiem. Miaa czerwone oczy i zachrypnity gos.

- Nie martwcie si - mwia. - Z Ghoshem wszystko bdzie w porzdku. - W jej sowach nie znalazem pociechy. Genet, blada i dziwnie apatyczna, cisna mnie za rk.

Koochooloo bya kundlem, ktry rzadko kiedy robi haas. W Missing szczekanie na obcych, czyli rzesze pacjentw, musiaoby w kocu zamieni si w ujadanie bez koca. Tak wic kiedy Koochooloo szczekna, nadstawiem uszu. Wyjrzaem przez okno w salonie i zobaczyem wspinajcego si po podjedzie zaniedbanego mczyzn w zielonym wojskowym mundurze. Chwil pniej znikn za domem. Koochooloo wpada w sza, wyrzucajc z siebie salwy oguszajcych szczkni. Jej wiadomo brzmiaa: Na progu stoi bardzo niebezpieczny czowiek". Pobiegem do kuchni. Rosina, Genet i Shiva tkwili ju z nosami przylepionymi do szyby. Koochooloo staa tu pod oknem, robic wicej haasu, ni kiedykolwiek syszaem w jej wykonaniu. Zrobia kilka krokw do przodu. Jej szyja gina w konierzu nastroszonego futra; warczaa, pokazujc zby. Mczyzna odchyli po grubego munduru i wycign pistolet wetknity w spodnie. Nie mia paska ani kabury, ani nawet koszuli, jedynie biay podkoszulek. Na widok broni Koochooloo daa nog. Bya odwana, ale nie gupia. - Znam go - wyszeptaa Rosina. - Zemui podwozi go kilka razy. To wojskowy. Zwykle czeka pod bram, majc nadziej, e Zemui bdzie jecha motorem. Czsto prawi mu komplementy. Za pochlebstwem kryje si zazdro", mwiam Zemuiemu. Zemui udawa, e go nie widzi, albo mwi mu, e jedzie w inn stron. onierz schowa pistolet, a potem podszed do bmw i pogadzi siedzisko. - Widzicie? A nie mwiam! - powiedziaa Rosina. - Wyjd, prosz - zawoa mczyzna, spogldajc w stron bungalowu. - Wiem, e tam jeste. - Zostacie tutaj - powiedziaa Rosina, biorc gboki oddech. - Albo nie. Wyjdcie frontowymi drzwiami i pobiegnijcie do szpitala. Zaczekajcie z W.W. Zaczekajcie, a po was przyjd. - Odsuna rygiel. - Zamknijcie za mn drzwi polecia, wychodzc na zewntrz. Nie umiem powiedzie, dlaczego caa nasza trjka, zamiast jej posucha, po prostu otworzya drzwi i posza za ni. Nie chodzio o odwag. By moe perspektywa

ucieczki wydawaa nam si bardziej niebezpieczna ni pozostanie z jedyn doros osob, na ktr moglimy liczy. Intruz mia nabiege krwi oczy i wyglda, jakby spa w ubraniu. Mimo to sprawia wraenie ucieszonego. Obszerna marynarka w maskujcym kolorze, tak wielka, e cay mg si w niej schowa, miaa zbyt krtkie rkawy. Zgubi gdzie swj beret. Przez rodek czoa biega pionowa bruzda jak szew czcy dwie powki twarzy. Mimo postrzpionych wsw wyglda zbyt modo jak na wojskowego. - To - powiedzia, wodzc doni po baku motocykla, niemal mruczc przy tym z rozkoszy - to naley teraz... do armii. Rosina gestem kobiety wchodzcej do kocioa narzucia na gow czarn szamm. Staa przed nim milczca i pokorna. - Syszysz mnie, kobieto? To naley do armii. - Pewnie masz racj - powiedziaa, spuszczajc wzrok. - Pewnie armia przyjdzie i si o to upomni. - Jej gos by peen szacunku i by moe dlatego sens sw dotar do niego z opnieniem. Po fakcie zastanawiaem si, dlaczego postanowia go sprowokowa i narazi nas wszystkich na niebezpieczestwo. onierz zamruga. A potem krzykn falsetem: - To ja jestem armia! Zapa j za rk i przycign do siebie. - To ja jestem armia! - Tak. To jest dom lekarza. Jeli zamierzasz cokolwiek std zabra, powiniene go o tym poinformowa. - Lekarza? - rozemia si. - Lekarz siedzi w kiciu. Poinformuj go, jak go spotkam. Zapytam go, dlaczego zatrudnia tak bezczeln kurw jak ty. Powinnimy ci powiesi za to, e si gzia ze zdrajc. Rosina wiercia wzrokiem dziur w ziemi. - Ogucha, kobieto? - Nie, prosz pana. - No, dawaj. Powiedz mi co dobrego o Zemui. No, chocia jedn rzecz. Mw! - By ojcem mojego dziecka - powiedziaa cicho Rosina, nie patrzc mu w oczy. - Tragedia dla tego bkarta. Powiedz mi co jeszcze. No, mwe!

- Robi to, co mu kazano. Stara si by dobrym onierzem, tak samo jak pan, prosz pana. - Dobrym onierzem, co? Jak ja? - Odwrci si do nas, jakby biorc nas na wiadkw jej zuchwalstwa. A wtedy, tak szybko, e adne z nas nie zdyo przewidzie, co si wici, uderzy j wierzchem doni. To by potny cios, od ktrego a si zatoczya, ale jakim sposobem zachowaa rwnowag. Przyoya sobie szamm do twarzy. Zobaczyem na jej ustach krew. Wyprostowaa si. Shiva i ja instynktownie zacisnlimy pici. Poczuem wilgo spywajc mi po ydce. Zastanawiaem si, czy mczyzna to zobaczy, ale wydawa si cakowicie pochonity paskudnym rozciciem na kostce rodkowego palca. Zobaczyem co biaego - cigno albo kawaek zba. - Diablica! Skaleczya mnie, ty suko z przerw midzy zbami. Ktem oka spostrzegem, e Genet si poruszya. Dobrze znaem ten jej wyraz twarzy. Rzucia si na niego. On tylko podnis nog, trafi j stop w klatk piersiow i odepchn, zanim zdya si do niego zbliy. Wyj pistolet, odbezpieczy go i wycelowa w Rosin. - Zrb to jeszcze raz, bkarcie, a zastrzel twoj matk. Dotaro? Chcesz zosta sierot? A wy - machn w naszym kierunku - nie wchodzi mi w drog. Mgbym was tu pozabija i daliby mi za to medal. Wszyscy poznalimy plastikowy brelok, ktry wyj z kieszeni. Mia ksztat Konga. Na wiecie istnia tylko jeden taki brelok. Nalea do Zemuiego. Zdejmujc motocykl ze stopki, prawie si przewrci. Usiadszy okrakiem na motorze, rozejrza si w poszukiwaniu dwigni. Znalaz j i sprbowa uruchomi maszyn, ale poniewa motor by na biegu, szarpn do przodu, prawie zrzucajc jedca. Odzyskawszy rwnowag, mczyzna zerkn na nas, chcc sprawdzi, czy co zauwaylimy. Nacisn peda, starajc si wrzuci jaowy bieg. W niczym nie przypomina Zemuiego, ktremu wystarczyo trci dwigni jednym palcem u nogi, a bmw stawao si lekkie jak pirko. Zemui powoli zalaby cylindry, eby za chwil energicznie odpali, a wwczas motor obudziby si ze snu. Mylc o Zemuim, ktry zamiast zoy bro wybra walk do samej mierci, poczuem wstyd. Zapragnem

postpi tak, jak zrobiby prawowity waciciel motocykla. cisnem do Shivy. Gdy w odpowiedzi poczuem cinicie, wiedziaem, e Shiva-Marion si przebudzi. onierz wciekle mci dwigni rozrusznika, jakby skaka po ciele nieprzyjaciela. Twarz zacza mu si wieci, a po czole spyn pot. Poczuem zapach benzyny. Zala ganik. Dzie by chodny, soce przewiecao przez nieliczne chmury i odbijao si od chromowanych elementw motoru. Intruz zrobi przerw, eby zaczerpn tchu, a potem zdj marynark i rzuci j na siodeko. Strzepn skaleczon do. Zauwayem, e jest chudy i do mizernej postury. Zdenerwowany i upokorzony stawiajcym mu opr silnikiem, obnay zby i warkn. Jego frustracja bya niebezpieczna. - Popchniemy pana. Zala pan silnik, wic to jedyny sposb, eby uruchomi motor - zaproponowa Shiva. - Kiedy pan dotrze na d, niech pan po prostu wrzuci jedynk - powiedziaem. - Od razu zapali. Spojrza na nas zaskoczony, jak gdyby nie przypuszcza, e w ogle potrafimy mwi, a co dopiero w jego ojczystym jzyku. - On tak zapala? Nigdy go nie zala", chciaem powiedzie. - Za kadym razem - rzuciem. - Zwaszcza jeli przez jaki czas nim nie jedzi. Zmarszczy brwi. - Dobra. Wy dwaj mnie popchniecie. Schowa pistolet w spodnie, a marynark, ktr wczeniej rzuci na siodeko, wcisn sobie pod poladki. wirowa droga prowadzca od naszego podjazdu do ambulatorium zaczynaa si stosunkowo paskim odcinkiem, by po chwili opa stromo w d i znikn za wystpem skalnym, zza ktrego wida byo najnisze gazie drzew rosncych tu za ogrodzeniem. Dopiero gdy czowiek znalaz si w poowie drogi, widzia, e trakt skrca pod ostrym ktem, sporo przed wystpem, a potem wiedzie prosto do ronda przed ambulatorium. - Pcha! - zakomenderowa. - Pcha, bkarty.

Pchnlimy wic. Pochyli si i siedzc okrakiem na motorze, zacz przebiera nogami po ziemi. Chwil pniej toczy si ze wzgrza, oblizujc usta z uciechy. Motor si zakoysa. Kierownica trzsa si, jakby chciaa uciec mu z rk. - Rwno! - krzyknem. ShivaMarion pcha razem, biegnc trjnonym kusem, ktry wkrtce przeszed w czworonony sprint. - aden problem - krzykn onierz, kadc stopy na pedaach. - Pcha! Nabieralimy rozpdu, biegnc w d zbocza. - Otwrz kurek! Otwrz zawr! - wrzasn Shiva. - Co? A, tak - powiedzia i oderwa praw do od kierownicy, chcc wymaca zawr pod bakiem. Umykay cenne sekundy. - Po drugiej stronie! - krzyknem. Zmieni rce. Nie znajdzie. Ale to nie ma znaczenia, bo w ganiku znajdowao si do paliwa, eby przejecha na nim przynajmniej kilometr. Motor pdzi z coraz wiksz prdkoci. Spryny zaczy piszcze, a botniki stuka. Dziki swojej masie, jak rwnie dziki naszym wysikom, jadcy w d zbocza motocykl nabiera znacznej prdkoci. onierz oderwa wzrok od drogi, bo musia znale zawr. Zanim znw spojrza przed siebie, ShivaMarion zrobi, co w jego mocy, by nada maszynie jak najwikszy pd. Widziaem, jak onierz kurczowo ciska skaleczon doni manetk gazu, nie potrafi natomiast zdecydowa, co zrobi lew: czy nadal szuka zaworu, czy zapa za kierownic. - Wrzu bieg. Szybko! - krzyknem, pomagajc mu ostatnim desperackim pchniciem. - Peny gaz! - dorzuci Shiva. Zareagowa powoli. Najpierw przekrci gaz do samego koca, a dopiero potem spojrza w d, eby trafi w dwigni zmiany biegw. Przez jedn pen napicia chwil, kiedy wskoczy pierwszy bieg, motor zaapa, tylne koo znalazo pewne oparcie w podou, pomylaem, e si nie udao... Ale w tej samej chwili silnik prychn i oy, zwikszajc obroty a do czerwonej kreski, jakby mszczc si i mwic: Dobra, chopcy, ju ja si nim zajm". Gwatownie przyspieszy. Tylne koo posao na nas fontann wiru, prawie zrzucajc jedca. onierz zapa mocniej kierownic, trzymajc do na gazie, zamiast odpuci.

Kiedy zobaczy, co go czeka, z jego ust wydobyo si przecige wycie. Mia ledwie metr i kilka sekund, eby pokona ostry zakrt przed wystpem skalnym. Dla kadego motocyklisty to oczywiste, e zbliajc si do przeszkody, naley patrze w t stron, ktr zamierza si omin, nie za na to, czego chce si unikn. Spojrzenie onierza, jestem tego pewien, byo utkwione w zbliajcym si urwisku. Bmw wydao z siebie ryk, nadal przyspieszajc. Pobiegem za nim. Przednie koo trafio w betonowy krawnik przed samym wystpem i zatrzymao si. Tylne natomiast poleciao w gr. Wziwszy pod uwag ciar tak wielkiego silnika, maszyna powinna bya przekoziokowa. Lecz zamiast tego to motocyklista wystrzeli do przodu i przelecia nad kierownic. Wycie przeszo w krzyk. Polecia ukiem, a potem w d, dopki nie zatrzyma go pie drzewa. Usyszaem guche up! i mimowolne stknicie, gdy z puc onierza uszo powietrze. Impet rzuci go twarz prosto na drzewo. Odbi si od pniaka i potoczy jeszcze dobre trzy metry. Bmw, stanwszy na nosie, opado na ziemi i przewrcio si na bok. Silnik zgas, ale tylne koo nadal si krcio. Nigdy nie syszaem tak gbokiej ciszy.

Poszedem na d i znalazem si przy nim jako pierwszy. Chocia przedtem chciaem, eby spotkao go co zego, teraz czuem si fatalnie. Niesamowite, okazao si, e jest przytomny. Lea na plecach, mrugajc, oszoomiony. Z jego nosa i ust pyna krew. Nie zostao w nim zbyt wiele z butnego onierza. Mia min dziecka, ktre z opakanymi skutkami wzio na siebie wicej, ni zdoao unie. Noga podwina mu si pod tuw pod takim ktem, e kiedy j zobaczyem, zrobio mi si niedobrze. Jkn, apic si za brzuch. Z jego twarzy zostaa krwawa miazga. To by groteskowy widok. Nie przej si stop ani twarz tak jak brzuchem. - Prosz - powiedzia. Oddycha krtkimi zrywami. Drapa si w okolicach pasa. Spojrza na mnie. - Prosz. Wyjmij to. Przez moment zapomniaem, co zrobi Zemuiemu, Rosinie i Genet. I co zrobi Ghoshowi. Istniao dla mnie tylko jego cierpienie. Zrobio mi si go al. Spojrzaem na Rosin, na jej rozbit i napuchnit warg, na dziur po zbie. - Prosz... - odezwa si znowu, apic si za klatk piersiow. - Wyjmij to. Na witego Gabriela, wyjmij to.

- Przykro mi - powiedziaem. Drapa, ry desperacko i bezskutecznie w brzuchu. Zrozumiaem dlaczego. Kolba pistoletu wbia si w jego ciao, prawie cakiem znikna pod ebrami po lewej stronie. - Uwaaj! - krzykna Rosina. - On prbuje wyj pistolet. - Nie. Kolba wbia mu si w ebra - uspokoiem j. - Zaczekaj. Wyjm to! powiedziaem do niego. Zapaem kolb pistoletu i pocignem z caej siy. Wrzasn. Nie chciaa si ruszy. Zapaem inaczej. Zanim usyszaem wystrza, poczuem, jakby mu kopn mnie w rk. A potem pistolet w mojej doni gadko wysun si z jego ciaa, jak gdyby w ogle si nie zaklinowa, tylko spokojnie lea sobie na jego ppku. Poczuem swd palonego ubrania i wo kordytu. Zobaczyem w jego brzuchu czerwon dziur. Widziaem, e ycie opuszcza jego oczy rwnie szybko, jak kropla rosy spywa z patka ry. Ujem go za rk i stwierdziem brak ttna.

Rosina wysaa Genet po Gebrew. Zjawi si biegiem. Nie usysza wystrzau. Bungalow sta na tyle daleko od pozostaych budynkw, a brzuch mczyzny posuy za tak skuteczny tumik, e odgos nie roznis si po okolicy. - Prdko. Kto moe po niego przyj - powiedziaa Rosina. - Ale najpierw zabierzmy std motocykl. W pitk postawilimy maszyn do pionu i odprowadzilimy j do szopy na narzdzia stojcej tu za zakrtem u stp podjazdu. Jedynym ladem wypadku byo wgniecenie w baku. W szopie najpierw poprzestawialimy drewno na opa, stosy Biblii, kozio do piowania drewna, inkubator i inne rupiecie, a nastpnie wstawilimy do niej motor tak, eby nie rzuca si w oczy. Kiedy wrcilimy do ciaa onierza, niewiele mielimy sobie nawzajem do powiedzenia. Gebrew i Shiva poszli po taczk i z pomoc Rosiny i Genet woyli zwoki do jej zardzewiaej misy. Staem oparty o drzewo i przygldaem si ich ruchom. onierz lea na taczce w nienaturalnej pozie, jak przyjmuj wycznie nieywi. Rosina sza przodem. Przepchnlimy taczk midzy drzewami rosncymi

wzdu cieki prowadzcej przy murze wyznaczajcym granic Missing. Po chwili dotarlimy do Toncej Ziemi. Znajdowao si tutaj wkopane gboko w ziemi stare szambo szpitala, ktre latami notorycznie wylewao, zanim wreszcie przestano z niego korzysta. Beton z USAID, fundusze od Rockefellera i grecki wykonawca robt stworzyli dla szpitala nowe szambo. Niemniej jednak cieki wypywajce ze starego zbiornika zdyy skutecznie zala okoliczn gleb, teraz dla niepoznaki poronit warstw puszystego mchu - ale to tylko zudzenie, bo w mgnieniu oka tono tu wszystko, co byo cisze ni kamyk. Nieustanny smrd odstrasza ciekawskich. Matrona polecia ogrodzi teren drutem kolczastym i postawi tabliczk z napisem po amharsku Tonca Ziemia", co stanowio najwierniejszy przekad okrelenia grzski grunt". Odr by przejmujcy. Wykopawszy jeden ze supkw podtrzymujcych ogrodzenie z drutu kolczastego i pooywszy go na ziemi, Rosina i Gebrew wjechali taczk tak daleko, jak starczyo im odwagi. Zerknem na Shiv. By niewzruszony, patrzy zupenie obojtnym wzrokiem. Rwnie spokojnie mg obserwowa pucybutw przy pracy. Ja czuem co zgoa innego. Rosina i Gebrew ju mieli wrzuci ciao do bajora, kiedy powiedziaem: - Nie! - Zapaem Rosin za rk, zmuszajc j do postawienia taczki na ziemi. Cay si trzsem. Pakaem. - Nie moemy tego zrobi. To nie w porzdku. Rosina... O mj Boe, co ja zrobiem... Rosina wymierzya mi solidnego klapsa. Shiva pooy mi do na ramieniu, raczej po to, eby mnie powstrzyma, ni zaoferowa wsparcie. Rosina i Gebrew podnieli taczk, przechylili j i wrzucili martwego czowieka do szamba. Pokryty mchem grunt zapad si jak materac. Twarz trupa nie naleaa ju do czowieka, ktry nas sterroryzowa; bya twarz godn wspczucia, ludzk twarz, a nie obliczem potwora. Kiedy ciao wreszcie znikno, Rosina spluna w jego kierunku. Odwrcia si do mnie, gniew i dza krwi wykrzywiy jej twarz. - Co si z tob dzieje? Nie wiesz, e zabiby nas dla samej przyjemnoci? Jedynym powodem, dla ktrego tego nie zrobi, byo to, e bardziej zaleao mu na motorze Zemuiego. Moesz czu si dumny z tego, co zrobie. *

Wrcilimy na gr w ciszy. Gdy znalelimy si w domu, Rosina stana przed nami i wzia si pod boki. - Nikt poza nami nie wie, co si wydarzyo - powiedziaa. - I nikt nie moe si dowiedzie. Ani Hema. Ani Ghosh. Ani Matrona. Nikt. Shivo, rozumiesz, co mwi? Genet? Gebrew? - Spojrzaa na mnie. - A ty, Marionie? Popatrzyem na swoj niak, ktra z nabiegl krwi twarz i brakujcym zbem wygldaa jak zupenie obca osoba. Przygotowaem si na kolejne surowe sowa z jej strony. Zamiast tego podesza do mnie i wzia mnie w ramiona. To by ucisk, jakim kobieta obdarza wasnego syna bd bohatera. Mocno j objem. Poczuem w uchu jej gorcy oddech, gdy powiedziaa: - Jeste dzielny. Oto bya moja pociecha - e midzy mn a Rosin byo wszystko dobrze. Genet podesza do mnie i obja mnie ramieniem. Jeli tak czuje si dzielny czowiek - jeli jest otpiay, oniemiay, widzi tylko zakrwawione palce, a jego serce tucze si w piersi i usycha z tsknoty za dziewczyn, ktra wanie go przytulia - no to chyba rzeczywicie byem dzielny.

Rozdzia 27

Odpowied w medycynie
Kadego, kto zwiza swj los z generaem Mebratu, czekaa szubienica - takie panowao przewiadczenie. Ghosha, jak do tej pory, ocalio jego indyjskie obywatelstwo, ale te modlitwy rodziny i rzeszy przyjaci. Jego uwizienie zatrzymao mj wiat w miejscu, odebrao mi cay sens ycia. Wanie wtedy, w chwilach najwikszej rozpaczy, pomylaem o Thomasie Stonie. Przed puczem nieraz bywao, e nie mylaem o nim przez wiele miesicy. Poniewa nie miaem adnego jego zdjcia i jeszcze nie wiedziaem, e napisa synny podrcznik (znacznie pniej dowiedziaem si, e Hema skrupulatnie pooddawaa lub w inny sposb usuna z Missing wszystkie egzemplarze Skutecznego chirurga), Thomas Stone wydawa mi si postaci zupenie nierealn, zjaw, ledwie pojciem. Wydawao mi si mao prawdopodobne, eby moim ojcem by kto majcy bia skr jak Matrona. atwiej mi przychodzio wyobraa sobie siebie jako dziecko hinduskiej matki. Lecz teraz, gdy czas si zatrzyma, pomylaem o tym mczynie, ktrego twarzy nawet nie znaem. Byem jego synem. Znalazem si w najwikszej potrzebie. Kiedy przyszed onierz, eby ukra nam motocykl, i mg nas pozabija, gdzie wwczas by Stone? Kiedy zamordowaem intruza - nadal tak to widziaem - gdzie by Stone? Kiedy nocami niem o masce pomiertnej albo kiedy zimne rce wyaniay si z cienia, by mnie schwyta, gdzie wtedy by Stone? I przede wszystkim: kiedy potrzebowaem uwolni jedynego ojca, jakiego kiedykolwiek miaem, gdzie podziewa si Stone? Przez te wszystkie okropne dni, ktre wkrtce przeszy w tygodnie, kiedy jedzilimy w t i z powrotem, od domu do wizienia, do indyjskiej ambasady, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, byem przekonany, e gdybym by dla Ghosha lepszym synem, gdybym by go godzien, oszczdzibym mu katorgi. By moe nie byo jeszcze za pno. Mogem si zmieni. Ale jak form powinna przyj moja zmiana? Czekaem na jaki znak.

Znak pojawi si pewnego wietrznego ranka, kiedy dotara do nas wie o kolejnych egzekucjach w Merkato. Pobiegem do bramy bez specjalnego powodu; gdziekolwiek byem, chciaem by gdzie indziej. Po drodze poczuem zagadkowo sodki, owocowy zapach. W tej samej chwili zielony citroen z tylnymi koami osonitymi botnikami przypominajcymi spdniczk, pync gadko na resorach i rzc przy tym niemiosiernie, zaparkowa pod wiat przed ambulatorium. Dwch modych mczyzn wynioso trzeciego, tgiego faceta rozpartego na tylnym siedzeniu, i momentalnie zapach sta si silniejszy. w mczyzna mia skr w kolorze kawy z mlekiem i charakterystyczne dla czonkw rodziny krlewskiej obwise policzki zapewne w dziecistwie karmiono go nie inder i wotem, ale gst mietan i babeczkami. Wyglda, jakby spa. Oddycha gboko, gono i z takim pomrukiem jak przepracowana lokomotywa. Z kadym wydechem emanowaa z niego sodka wo. Wiedziaem, e kiedy si ju spotkaem z tym zapachem. Gdzie? Jak? Kiedy oni wnosili go do ambulatorium, ja staem na zewntrz, usiujc rozwiza zagadk. Rozumiaem, e zaangaowaem si w badania nad wiatem, rodzaj takiej refleksji, jak zawsze podziwiaem u Ghosha. Przypomniaem sobie jego eksperyment z ciuciubabk - dosownie lep prb - ktry mia za zadanie sprawdzi moj zdolno odnajdywania Genet po zapachu. Jaki czas pniej doktor Bachelli powiedzia mi, e ten mczyzna cierpia na piczk cukrzycow, dla ktrej charakterystyczny by wanie owocowy zapach. Poszedem do biura Ghosha, czyli jego starego bungalowu, i poczytaem sobie w podrcznikach o ketonach, ktre powstaj we krwi i odpowiadaj za t wo. Rozdzia doprowadzi mnie do fragmentu o insulinie. Potem przeczytaem jeszcze o trzustce i cukrzycy... Od tematu do tematu. Wtedy chyba po raz pierwszy od dwch tygodni, czyli od aresztowania Ghosha, byem w stanie pomyle o czym innym ni jego uwizienie. Spodziewaem si, e tych ksig Ghosha nie sposb czyta, ale okazao si, e podstaw medycyny s - w odrnieniu od, dajmy na to, inynierii - sowa. Aby opisa jak struktur, wystarczyo powiza ze sob sowa, i sowami dawao si objani jej dziaanie i bdne funkcjonowanie. Nie znaem tych sw, ale sprawdzaem je w sowniku i zapisywaem, by mc skorzysta z nich w przyszoci. Dwa dni pniej znw poczuem ten zapach. Tym razem jego rdem okazaa si uoona na aweczce gharry starsza kobieta podtrzymywana przez rodzin. Oddychaa rwnie ciko jak mczyzna sprzed dwch dni, i nawet silny zapach koskiej sierci nie by w stanie zamaskowa intensywnej owocowej woni.

- Kwasica cukrzycowa - powiedziaem Adamowi. Odpar, e to cakiem moliwe. Badania krwi i moczu potwierdziy, e miaem racj. ycie w Missing jako pyno dalej. Niezalenie od tego, czy mielimy czterech lekarzy, czy tylko jednego, pacjenci nadal przychodzili. Prostymi dolegliwociami odwodnienie u dzieci, gorczka, porody bez komplikacji - zajmowano si rutynowo, ale wszystkich chorych wymagajcych interwencji chirurga odsyano z kwitkiem. Siedziaem w ambulatorium z Adamem albo kryem si w bungalowie Ghosha, pochaniajc jego podrczniki medycyny. Czas wcale nie pyn w ten sposb szybciej ani te nie zmniejszaa si moja obawa o los Ghosha, ale przynajmniej czuem, e znalazem co, co stanowi ekwiwalent rysowania i taca Shivy, pasj, ktrej udao si cho troch poskromi moje niepokorne myli. To, czym si zajmowaem, wydawao mi si powaniejsze ni hobby Shivy. Moja pasja jawia mi si jako staroytna alchemia zdolna otworzy bramy Kerchele. W tym okropnym okresie bez Ghosha - gdy Almaz czuwaa dzie i noc przed wizieniem, a Jego Wysoko do tego stopnia nie ufa nikomu ze swojego otoczenia, e Lulu musiaa obwchiwa kady ksek, zanim wzi cokolwiek do ust - mj zmys wchu, moja pierwotna inteligencja przebudzia si do ycia. Mj mzg zawsze potrafi rozpoznawa zapachy, i to ca ich gam, a teraz usiowa je nazwa i odpowiednio zaszufladkowa. Stchemu, amoniakalnemu smrodowi chorej wtroby, ktra dawaa o sobie zna w porze deszczowej, towarzyszyy zabarwione na to oczy; charakterystyczny dla duru brzusznego zapach wieo upieczonego chleba nie mia przypisanej pory roku, a oczy byy przy nim porcelanowo biae i niespokojne. Tchncy ciekiem odr ropnia w pucach, przypominajcy winogrona zapach oparzenia zainfekowanego bakteriami Pseudomonas, pachncy stchlizn mocz przy niewydolnoci nerek, wo starego piwa przy skrofuach - lista bya naprawd duga. Pewnego wieczoru po kolacji Matrona drzemaa na sofie, a Shiva siedzia przy stole i zawzicie co rysowa. Hema, ktra chodzia po pokoju, raptem przystana koo fotela. To byo miejsce Ghosha. Siedziaem tam z nogami wspartymi na stoku i ze stosem ksiek lecych obok na pododze. Chyba zrozumiaa, e staraem si zabezpieczy jego miejsce. Zajrzawszy mi przez rami, zobaczya swoj grub ksik o ginekologii, ktr, zupenie przypadkiem, otworzyem na zdjciu przedstawiajcym kobiet ze sromem znieksztaconym przez ogromne zapalenie gruczou Bartholina. Nie staraem si ukry tego, czym si zajmowaem. Czuem, e Hema zastanawia si, jak zareagowa. Pooya mi rk na gowie, a potem zsuna j na ucho i pomylaem,

e zaraz zapie mnie za maowin (dowiedziaem si, e wanie tak si nazywa ta misista cz ucha) i wykrci j. Czuem jej niezdecydowanie. Pogaskaa mnie po uchu i poklepaa po ramieniu. Kiedy odesza, poczuem ciar jej niewypowiedzianych sw. Chciaem zawoa za ni: Mamo! To nie tak, jak mylisz". Ale tak jak ona nie miaa w zwyczaju dzieli si swoimi przemyleniami, tak i ja uczyem si od niej sztuki krycia si z wasnymi mylami. O to przecie chodzio w dorosoci: ukry ciao, nie okazywa uczu, zaoy, e wiemy, jakimi motywami kieruj si inni. Tak robi doroli. Jestem pewien, e wedug Hemy do zajrzenia akurat na t stron podrcznika pchno mnie chorobliwe zainteresowanie kobiec anatomi. I moe faktycznie tak byo, ale nie do koca. Czy uwierzyaby, gdybym jej powiedzia, e te pachnce stchlizn stare ksigi, z ilustracjami wykonanymi owkiem i tuszem oraz z ziarnistymi fotografiami ludzi groteskowo powykrzywianych przez chorob lub pozbawionych czci ciaa, byy dla mnie zapowiedzi czego obiecujcego? Kelly's Obstetrics, Jeffcoate's Principles of Gynecology i French's Index of Differential Diagnosis byy (przynajmniej w moim dziecicym mniemaniu) map Missing, przewodnikiem po krainie, w ktrej przyszedem na wiat. Bo gdzie, jeli nie w takich ksikach, jeli nie w medycynie, mielibymy szuka wytumaczenia naszego - mojego i Shivy - wsplnego, matkobjczego, ojco-zbiegego, pokrconego losu? Jak inaczej miabym zrozumie to pragnienie (czy miao charakter morderczy? - nocami zastanawiaem si nad tym), ktre nakazao mi pozby si onierza, a potem miota si midzy zachowaniem tajemnicy a wyznaniem wszystkiego jak na spowiedzi? Niewykluczone, e wielka literatura udzieliaby odpowiedzi na moje wtpliwoci. Ale pod nieobecno Ghosha, w gbi swego blu, odkryem, e odpowied, e wszystkie odpowiedzi, wyjanienie zagadki dobra i za, kryj si w medycynie. Uwierzyem w to. Byem pewien, e dopiero wwczas, gdy gboko w to uwierz, Ghosh zostanie uwolniony.

W trzecim tygodniu po aresztowaniu Ghosha poszedem rano do bramy tu po tym, jak dzwony witego Gabriela wybiy pen godzin, co dla Gebrew byo sygnaem, e naley zacz wpuszcza ludzi. Wska furtka w bramie miecia tylko jedn osob. Tym, co powstrzymao masowy pd i chaos, by widok Gebrew w jego stroju duchownego.

Dwch mczyzn zaczo si przepycha, przesadzajc prg furtki jak dwaj potkarze na bieni. - Na mio Bosk, zachowujcie si - upomnia ich Gebrew. Za nimi wesza kobieta, stpajc delikatnie, jakby wychodzia z odzi na suchy ld. Kiedy pacjenci jeden po drugim cmokali ramiona trzymanego przez Gebrew krzya, dziobic przy tym jak kury - raz za ukrzyowanego Chrystusa, raz za Maryj, raz za archanioy i za witych, i raz za cztery ywe stworzenia z Ksigi Objawienia - a potem czekali, a przytknie im go do czoa, kolejka sama przywracaa porzdek. Pacjenci Missing bali si choroby i mierci, lecz nie tak bardzo, jak lkali si potpienia. Przygldaem si ich twarzom; kada bya zagadk, nie byo dwch takich samych. Miaem nadziej, e gdzie pord nich wypatrz Ghosha. Wyobraziem sobie dzie, w ktrym mj prawdziwy" ojciec - Thomas Stone przestpi prg bramy. Wyobraziem sobie, e stoj tam, ju jako lekarz, by moe w zielonym kitlu, bo akurat mam przerw midzy operacjami, albo moe w biaym, w koszuli i krawacie. Chocia nie wiedziaem, jak wyglda, wmwiem sobie, e od razu go poznam. Wiedziaem, co mu powiem: Spnie si. Przeylimy ycie bez ciebie".

Rozdzia 28

Dobry lekarz
Obudziem si przed witem. W ciemnoci pognaem ile si w nogach do pomieszczenia z autoklawem. Obudzia mnie bowiem nastpujca myl: A moe siostra Mary Joseph Praise mogaby zadziaa i uwolni Ghosha?". Mj ojciec" nie przybdzie z odsiecz, ale co jeli matka czeka, a j poprosz o pomoc? Miaem nadziej, e nie bdzie mi miaa za ze, e od dawna nie siedziaem na jej krzele. Usiadszy, spojrzaem na obrazek Ekstaza w. Teresy, widzc niewiele wicej poza ledwo dostrzegalnym zarysem postaci - postanowiem nie wcza wiata - i poczuem si jak w konfesjonale, cho nie miaem chci si spowiada. Siedziaem w ciszy dobre dziesi minut. - Wiesz, e dugo mylaem, e wszystkie dzieci rodz si parami - odezwaem si w kocu. Nawizaem rozmow. Nie chciaem tak prosto z mostu przej do Ghosha i przysugi, o ktr zamierzaem j poprosi. - Szczeniaki Koochooloo rodziy si po cztery albo po sze. Na Mulu Farm widzielimy macior, ktra miaa nawet dwa razy wicej prosiakw. Jestemy blinitami jednojajowymi, ale wcale nie jestemy dokadnie tacy sami. O nie. Nie jestemy tacy jak banknoty, ktre rni si tylko numerem seryjnym. Shiva jest tak naprawd moim lustrzanym odbiciem. Ja jestem praworczny, a Shiva leworczny. Ja mam loczek z tyu gowy po lewej stronie, a on po prawej. Dotknem nosa. Znowu jej o czym nie powiedziaem. Miesic przed zamachem stanu miaem starcie z Walidem, ktry namiewa si z mojego imienia (jestem atwym celem). Rozoy mnie ciosem gow - testa - i byo po walce. Testa, po wosku gowa", to, jak chc niektrzy, staroytna etiopska sztuka walki, ale nawet jeli tak rzeczywicie jest, to nie ma tu adnych dojo, nie zdobywa si pasw, a tylko zalicza zamany nos. Jedyn metod obrony przed ciosem jest opuszczenie gowy. Walid potraktowa mnie testa, gdy najmniej si tego spodziewaem. Ku mojemu zaskoczeniu Shiva przyszed mi z pomoc. By wyczulony na cierpienie zwierzt i ciarnych kobiet, a zarazem pozostawa w bogiej niewiadomoci blu drczcego inne istoty ludzkie, zwaszcza jeli to on by tego blu przyczyn. Ze

zdumieniem obserwowaem, jak star si z Walidem. Walid zareagowa kolejn testa. Ich czoa spotkay si z obrzydliwym trzaskiem. Kiedy odwayem si spojrze po raz drugi, Shiva sta, jak gdyby nigdy nic. Chopaki z modszych klas zbiegli si jak spy do padliny, bo upadek obuza zawsze wywouje sensacj. Walid lea na wznak. Po chwili podnis si i znowu sprbowa zaatakowa. Guche uderzenie czaszki o czaszk wywoao we mnie paniczny lk o Shive. Ale Shiva nawet nie mrugn, podczas gdy Walid zwali si na ziemi z rozcit gow. Kiedy, wyzdrowiawszy, wrci wreszcie do szkoy, by potulny jak baranek. Wieczorem tego samego dnia Shiva pozwoli mi zbada sobie gow. W przeciwiestwie do mojej gowy czubek jego gowy by delikatny, ale ko czoowa zdumiewaa gruboci i twardoci. U mnie topografia wygldaa inaczej. Zapytaem Ghosha, czemu tak jest. Wyjani, e by moe instrumenty, ktrymi podczas narodzin potraktowano gwk Shivy, sprawiy, i koci jego czaszki zrosy si w ten wybujay" sposb. Lub te mogo to mie co wsplnego z naszym poczeniem. Wtedy byem zbyt dumny, eby zapyta go, co dokadnie ma na myli. Ksiga w formacie folio w bibliotece British Council zawieraa zdjcia Changa i Enga z Syjamu, najsynniejszych blinit syjamskich. Kilka stron dalej zamieszczono portret Hindusa Laloo, ktry jako wybryk natury jedzi po wiecie z trup cyrkow. Laloo mia brata bliniaka pasoyta wyrastajcego z klatki piersiowej". Na zdjciu Laloo sta w przepasce na biodrach, a z jego nagiej piersi wystaway poladki i para ng. Dla mnie wygldao to, jakby ten bliniak pasoyt nie wyrasta" z Laloo, lecz prbowa si dosta do rodka. Gdy wreszcie oderwaem wzrok od tych zdj, towarzyszcy im tekst okaza si objawieniem. Dowiedziaem si, e kiedy w tym samym czasie w ciele matki rosn dwa zarodki, rezultatem s blinita dwujajowe - nie s do siebie podobne i moe by chopiec i dziewczynka. Ale jeli zdarzy si, e w bardzo wczesnej fazie rozwoju pojedynczy zarodek podzieli si na powki, wwczas rodz si blinita jednojajowe, takie jak ja i Shiva. Blinita syjamskie byy zatem blinitami jednojajowymi, w przypadku ktrych podzia zapodnionego jajeczka okaza si niekompletny i powki pozostay ze sob czciowo zronite. Rodzili si osobnicy tacy jak Chang i Eng, czyli dwie osoby zczone brzuchem lub dowoln czci ciaa. Czasem podzia bywa nierwny, jak u Laloo i jego brata pasoyta.

- Wiesz, e ja i Shiva bylimy craniopagus? Zczeni gowami? - zapytaem siostr Mary Joseph Praise. - Przy porodzie rozdzielili nas. Musieli. Byo krwawienie. Milczaem przez dusz chwil. Miaem nadziej, e zrozumiaa, e milcz przez szacunek. Mwienie o naszych narodzinach, ktre zbiegy si z jej mierci, byo z mojej strony egoistyczne. Zapada duga, krpujca cisza. - Czy mogaby wydosta Ghosha z wizienia? No prosz, powiedziaem to. Czekaem na odpowied. W ciszy czuem, jak opanowuje mnie poczucie winy, a po nim wstyd. Nie powiedziaem jej, e wyrwaem z ksiki stron, na ktrej byo zdjcie Laloo, i zabraem ze sob. Nie powiedziaem jej o zabiciu onierza i e baem si, i pewnego dnia spadnie na mnie kara boska. Byo co jeszcze, co przed ni ukryem i co zrozumiaem, dopiero zobaczywszy zdjcie Changa i Enga i Laloo: e cho misista rurka czca mnie z Shiva zostaa odcita i wyrzucona... tak naprawd wcale nie zanika - nadal nas czya. Fotografia Laloo oddawaa mj stan uczu: jak gdyby cz mnie nadal tkwia w ciele Shivy, a cz jego nadal znajdowaa si we mnie. Byem z nim zczony na dobre i na ze. Rurka nadal istniaa. Co by si stao, gdyby ShivaMarion chodzi po wiecie z poczonymi gowami albo - wyobracie to sobie - gdyby by jednym tuowiem z dwiema gowami? Czy na pewno chciabym - chcielibymy - y w ten sposb? Czy moe wolelibymy, eby lekarze za wszelk cen nas rozdzielili? Nikt nie da nam takiego wyboru. Oddzielili nas, przecinajc przewd, ktry czyni nas jednoci. Kto wie, czy odmienno Shivy, jego ograniczony, samowystarczalny wiat, ktry nie potrzebuje obcych, nie stanowi skutku rozdzielenia; a mj niepokj, poczucie niekompletnoci - czy nie ma swojego rda w tamtej brzemiennej w skutki chwili? Mimo to nadal bylimy jednym, poczeni ze sob, czy nam si to podoba, czy nie. Pod wpywem impulsu wyszedem z pomieszczenia z autoklawem, nie poegnawszy si nawet. Jak mogem oczekiwa pomocy od siostry Mary Joseph Praise, skoro tak wiele przed ni ukrywaem? Nie zasugiwaem na jej wstawiennictwo. Jake wic byem zdumiony, gdy godzin pniej okazao si, e jednak interweniowaa.

Jej wstawiennictwo przybrao posta zaszyfrowanej wiadomoci ukrytej w bloczku recept z rosyjskiego szpitala. Przekaza j Gebrew Teshome, jego odpowiednik strzegcy bramy tego szpitala. Teshome powiedzia, e to od rosyjskiego lekarza, ktry kaza mu przysic, e nie wyjawi jego nazwiska. Na jednej stronie Rosjanin napisa: Ghosh ma si dobrze. Brak niebezpieczestwa". Na odwrocie za Ghosh nagryzmoli: Chopcy, NAPNIJCIE CICIW ODWAGI! Podzikujcie Almaz. Nie ma sensu czeka. Matrono, dzwo do wszystkich. Oby jednoroczna ona odnowia umow. XXX G". Wrciem do pomieszczenia z autoklawem. Stanem za krzesem jak pokutnik i podzikowaem siostrze Mary Joseph Praise. Opowiedziaem jej o wszystkim. Niczego nie pominem. Poprosiem j o wybaczenie - i eby dalej pomagaa nam uwolni Ghosha.

Ujrzaem w Almaz now osob. Zobaczyem w niej milczc si i determinacj wyraajc si nocnym czuwaniem u bram wizienia Kerchele. Braki w edukacji nadrabiaa charakterem i lojalnoci. Straciem za to wszelki szacunek dla cesarza. Nawet Almaz, zagorzaa rojalistka, przechodzia kryzys wiary. Nikt tak naprawd nie wierzy, e Ghosh bra udzia w zamachu stanu. Problem - ten sam dla setek wwczas uwizionych - polega na tym, e wszelkie decyzje podejmowa Jego Wysoko Hajle Syllasje. Jego Wysoko nie dzieli si obowizkami. Jego Wysokoci si nie spieszyo. Kadego popoudnia jedzilimy do Kerchele, eby zawie naszemu uwizionemu jedyny posiek, jaki wolno nam byo przekaza, i odebra pojemnik po poprzednim. Krewni osadzonych w Kerchele stali si nasz rodzin. Placyk przed bram wizienia by miejscem obfitujcym w najwiesze wiadomoci i najblisze prawdzie plotki. Dowiedzielimy si, e cesarz ma w zwyczaju wychodzi na poranny spacer do przypaacowego ogrodu. Podczas spaceru ministrowie: bezpieczestwa, stanu i pira, podchodz do niego jeden po drugim. Id trzy kroki za cesarzem i donosz mu o najnowszych plotkach i rzeczywistych wydarzeniach, ostatnich dwudziestu czterech godzin. Ministrowie yj w cigej obawie, czy poprzednik nie zastawi aby puapki, wspominajc cesarzowi o czym, o czym zalkniony minister zapomnia powiedzie. Lulu, krlewska wrbitka, sika wybracom na buty, i nie jest

do koca jasne, czy takie wyrnienie oznacza zaufanie cesarza, czy podejrzenie okae si, dopiero kiedy naznaczona przez suczk osoba trafi do Kerchele. Nastpnego dnia, zaledwie dwadziecia cztery godziny po mojej wizycie u siostry Mary Joseph Praise, pozwolono nam zobaczy si z Ghoshem. Dziedziniec wizienia, poronity traw i wielkimi, dajcymi duo cienia drzewami, wyglda jak idealne miejsce na piknik. Pod rozoystymi baldachimami gazi stali winiowie i wygldali jak bezlistne mode drzewka. Od razu wypatrzyem Ghosha. Rzucilimy mu si z Shiv w ramiona. Wtuleni w niego nie dostrzegalimy jego ogolonej gowy i wymizerowanej twarzy. Zauwayem za to, e po raz pierwszy od ponad miesica nie czuj blu w klatce piersiowej. Jego ubranie i w ogle cae ciao wydzielay ostry zapach celi, w ktrej siedzi wielu poccych si mczyzn. Zrobio mi si smutno, bo zrozumiaem, jak bardzo musi czu si upokorzony. Odsunlimy si na bok, robic miejsce Matronie i Hemie, ale nie puciem rki Ghosha w obawie, e rozpynie si w powietrzu. Niektrym mczyznom utrata wagi rzeczywicie suya, ale nie Ghoshowi - bez swoich pulchnych policzkw i drugiego podbrdka wyglda, jakby si skurczy. Almaz, z twarz prawie cakiem zasonit szamm, czekaa z boku. Oswobodziwszy si od Hemy i Matrony, Ghosh podszed do niej. Ukonia mu si nisko, a potem pochylia, jakby chcc dotkn jego stp, ale zanim to zrobia, Ghosh zapa j za rk, wyprostowa i ucaowa jej donie. Obj j. Powiedzia, jak bardzo si cieszy, gdy widzia j stojc przy bramie i machajc, kiedy wozili go tam i z powrotem krytym jeepem, chocia wiedzia, e Almaz go nie widzi. Almaz, ktra nigdy wczeniej nie pokazywaa zbw, umiechna si od ucha do ucha, a po jej policzkach popyny zy. - Najwikszym dla mnie cierpieniem byo zamartwianie si o was. Bo, rozumiecie, nie wiedziaem, czy aresztowali te Hem. Albo moe nawet Matron. Kiedy zobaczyem Almaz ze zdjciem rodziny w doni, zrozumiaem, e w ten sposb chce mi przekaza, e z wami wszystko w porzdku. Almaz, dziki tobie kamie spad mi z serca. A do tej pory adne z nas nie wiedziao, e Almaz miaa przy sobie zdjcie i e za kadym razem, gdy bram wizienia przejeda samochd, wstawaa i wycigaa je przed siebie, umiechajc si.

Umykay cenne minuty, wic poprosilimy Ghosha, eby opowiedzia nam o wszystkim. Chyba nie chcia nas martwi, ale nie potrafi te skama. - Pierwsza noc bya najgorsza. Zamknli mnie w klatce - powiedzia, pokazujc palcem brudn, nisk bud, ktra wygldaa jak lichy skadzik. - To bardzo mae pomieszczenie. Nie da si w nim sta. Trzymaj tam pospolitych kryminalistw, mordercw, ale te wczgw i kieszonkowcw. Prawie nie ma tam powietrza, a noc, kiedy zamykaj drzwi, w ogle nie da si oddycha. Jest taki jeden go, straszny brutal, on tam rzdzi i decyduje, kto gdzie pi. Jedynym miejscem, gdzie mona troch odetchn, jest skrawek podogi przy drzwiach. Daem mu zegarek i pozwoli mi tam spa. Gdybym mia tam spdzi jeszcze jedn noc, umarbym. adnych przecierade, adnych kocw, spalimy na goej ziemi. Kiedy wzeszo soce, drapaem si, bo pogryzy mnie wszy. Bezporednio z paacu przyby jaki major z rozkazem, eby przetransportowa mnie do szpitala wojskowego i zapewni wszystko, czego bd potrzebowa do opieki nad generaem Mebratu. Cesarz nie mia najlepszego zdania o lekarzach, ktrzy nad nim czuwali. Kiedy major zobaczy, gdzie spdziem noc, e mam opuchnit ca twarz i utykam, wpad w furi. Zabra mnie do szpitala, gdzie wziem prysznic, odwszono mnie i dano czyste ubranie. W szpitalu wojskowym pokazali mi rentgen generaa, a potem zabrali mnie do niego. I kogo tam widz? Saw, znaczy si doktora Jarosawa z rosyjskiego szpitala. Sawa cay si trzs i nie wyglda najlepiej. Genera za albo pogrony by w gbokim nie, albo pozostawa nieprzytomny. Sawa powiedzia, e etiopscy lekarze wol si do generaa nie zblia. Obawiaj si, e jeli umrze, zapac za to gow, a jeli go wylecz, zostan oskareni o wspprac z nim i te zostan straceni. Sawa odezwaem si - powiedz mi, e on jest na rodkach uspokajajcych i e zanim go ujrzae, nie by w takim stanie". Sawa odpar, e kiedy wszed, genera by cakiem rozbudzony, rozmawia, nie odczuwa saboci w rkach i nogach. Byem przeciwny podawaniu mu rodkw uspokajajcych", powiedzia. Przez cay czas Sawie towarzyszya rosyjska lekarka - doktor Jekaterina. Powiedziaa: Leki uspokajajce s bardzo dobre. On ma ran gowy. Musimy operowa". Odparem: Rany gowy s powane, bo w gowie znajduje si mzg, ale przecie ta kula nie jest nawet blisko mzgu". To co to jest wedug pana?", wskazaa palcem oko generaa. Towarzyszko powiedziaem do niej - wedug mnie to jest oczod". Nie miaa o mnie najlepszego zdania, a mnie nie spodobao si to, jak otwarcie okazuje Sawie brak szacunku.

Owszem, Sawa moe i jest alkoholikiem, ale by te pionierem ortopedii, zanim skazano go na wygnanie do Etiopii. Za jej plecami Sawa poruszy bezgonie ustami: KGB!". Wezwaem majora. Co mwi paskie rozkazy na temat mojej wadzy tutaj?". Odpowiedzia: Pan tu rzdzi. Czego tylko bdzie panu potrzeba, ma pan to zapewnione. To s bezporednie rozkazy Jego Wysokoci". To dobrze odpowiedziaem. - Prosz odwie t pani doktor z powrotem do szpitala Balcha. I niech tu nie wraca. Bd potrzebowa leczniczej brandy i soli trzewicych. Prosz te wstawi tutaj dwa ka - dla mnie i Sawy". Podaem generaowi kady antybiotyk, jaki przyszed mi do gowy, a Sawie daem brandy, eby przesta si trz. Nastpnie razem opatrzylimy uszkodzone oko generaa. Nie przenielimy go na sal operacyjn, po prostu odcilimy to, co zwisao, i nie drylimy rany. Genera nawet si nie poruszy. Nie zamierzaem wyjmowa mu kuli. Przez kolejne dwie noce miaem Saw za towarzysza i sypiaem w normalnym ku. Dopiero po trzech dniach rodki uspokajajce podane przez tamt komunistk przestay dziaa. Sawa, czy dawka tego rodka uspokajajcego nie bya przypadkiem obliczona dla konia?", zapytaem. Nie, ale podaa j wredna kobya, ktra si nazywa Jekaterina!", wyjani Sawa. Kiedy general Mebratu si obudzi, poza lekkim blem gowy i nosowym gosem by w cakiem dobrej formie. Nie pozwolili mi duej przy nim zosta. Saw te odesali. Wtedy napisaem do was ten licik. Kiedy tu wrciem, wsadzili mnie do zwykej celi i trafiem na przyzwoitszych wspwiniw. Transportowali mnie raz, dwa razy dziennie, ebym opatrywa ran generaa, ale wolno mi byo zamieni z nim ledwie par sw. Kiedy Ghosh opowiada, zauwayem dwa ogromne szczury wychodzce w biay dzie z rynsztoka pyncego midzy budynkami. Ghosh co przed nami ukrywa, ale my te nie powiedzielimy mu caej prawdy. Od tamtej pory otrzymalimy przywilej odwiedzin raz na dwa tygodnie. Pozostao tylko pytanie: kiedy go wypuszcz? Najpierw odwiedzi nas jeden VIP - pacjent Ghosha, a za nim przyszli kolejni, by zabra z jego gabinetu pewne rzeczy, ktrych potrzebowa: konkretne piro, jakie ksiki, kartk papieru z okrelonego stosiku. Przynosili ze sob teksty po acinie napisane rk Ghosha - recepty na leki wymagajce specjalnego przygotowania, a mymy kierowali ich do Adama, ktry si w tym specjalizowa.

Podczas nieobecnoci Ghosha zrozumiaem, jakim jest lekarzem. Wszyscy ci czonkowie rodziny krlewskiej, ministrowie i dyplomaci, wcale nie byli powanie chorzy, przynajmniej ja nie widziaem w nich choroby. Nie dysponowali tak wadz, by uwolni go z wizienia, ale byli na tyle potni, by mc go odwiedza. A on, zagldajc im do oka i przygldajc si kolorowi spojwek, proszc ich, by pokazali jzyk, oraz badajc im puls, umia postawi diagnoz i zapewni, e wszystko w porzdku. Wspczesne okrelenie lekarz rodzinny" nie w peni oddaje to, czym by Ghosh.

Trzy tygodnie po tym, jak po raz pierwszy odwiedzilimy Ghosha w Kerchele, rozpocz si proces generaa Mebratu, bdcy pokazem dla midzynarodowych obserwatorw. Pewna podziemna gazeta publikowaa sprawozdania z rozpraw, podobnie robio kilka tytuw zagranicznych. Genera Mebratu, dumny i nieokazujcy skruchy, nie wypar si odpowiedzialnoci za swj czyn. Jego postawa zrobia ogromne wraenie na tych nielicznych, ktrym pozwolono oglda proces. Z miejsca dla wiadka genera propagowa swoje przekonania: potrzeb reformy rolnej i politycznej, koniec z prawem, ktre z chopw czyni niewolnikw. Ci, ktrzy opowiedzieli si przeciwko puczowi generaa Mebratu, teraz zastanawiali si, dlaczego waciwie z nim walczyli. Syszelimy pogoski, e elita modych oficerw armii planowaa odbi generaa z wizienia, ale Mebratu sprzeciwi si ich pomysowi. Ciya na nim mier jego onierzy. Sd skaza go na mier przez powieszenie. Jego ostatnie sowa na sali sdowej brzmiay: Id powiedzie innym, e ziarno, ktre zasadzilimy, zapucio korzenie".

Wieczorem czterdziestego dziewitego dnia aresztu Ghosha takswka wspia si po podjedzie i zajechaa na tyy domu. Usyszaem wrzask Almaz i prbowaem sobie wyobrazi, jakie to znowu nieszczcie na nas spado. Tymczasem osob, ktra wysiada z takswki i przyjrzaa si bungalowowi, jak gdyby nigdy przedtem go nie widziaa, by nasz Ghosh. Gebrew, ktry od bramy przyjecha na stopniu takswki, zeskoczy i zacz klaska i podskakiwa z radoci. Genet i Rosina wybiegy ze swojej kwatery. Taczylimy wok Ghosha. Powietrze wypeniy okrzyki radoci i lulululu - oznaka zadowolenia Almaz. Koochooloo te tam

bya, szczekaa, machaa ogonem i wya; dwa bezimienne psy stay nieco dalej i skwapliwie j naladoway. Poszlimy spa dopiero o pnocy, przytuleni do Hemy i Ghosha. Cho nie byo wygodnie, nigdy nie spaem lepiej. Obudziem si w nocy i usyszaem chrapanie Ghosha - i by to najbardziej dodajcy otuchy dwik na wiecie.

Nastpnego ranka obudzilimy si wczenie, nadal w witecznych nastrojach. Nie wiedzielimy, e w tym samym czasie genera Mebratu, weteran z Korei i Konga, absolwent Sandhurst i Fort Leavenworth36, szed na mier. Powiesili go na polanie w Merkato, by moe dlatego akurat tam, bo wanie w Merkato pochd studentw i idea zamachu stanu znalazy najwicej zwolennikw. Katem, jak si pniej dowiedzielimy, okaza si adiutant cesarza, ktrego genera Mebratu zna od lat. Jeli kochae kiedy onierza, za ten sznur starannie", powiedzia podobno genera. Kiedy ptla znalaza si na swoim miejscu, a ciarwka, na ktrej sta skazaniec, miaa ruszy, genera ubieg kierowc, wzi rozbieg, skoczy i zawis, ginc mczesk mierci. Dowiedzielimy si o tym przed poudniem. Tej nocy mieszkajcy w kamiennych rezydencjach, koszarach, a nawet chikka modsi oficerowie, ktrzy ukoczyli Holeta Military Academy, Harar Military Academy albo Force Academy w Debre Zeit37, pooyli si do ek, obmylajc, jak dokoczy dzieo zapocztkowane przez generaa Mebratu. Z kadym kolejnym dniem kult generaa rs, a w kocu Mebratu doczeka si nieoficjalnej kanonizacji. Jego podobizna zacza si pojawia na anonimowych dowcipnych ulotkach stylizowanych na dziea dawnych etiopskich malarzy ikon, z dominujcymi kolorami czerwonym, tym i zielonym. Na ulotkach widnia czarnoskry Chrystus w towarzystwie czarnego Jana Chrzciciela i naszego generaa Mebratu. Wszyscy trzej mieli nad gowami te aureole, a u ich stp pyna rzeka Jordan. Podpis gosi: Do Niego to odnosi si sowo proroka Izajasza, gdy mwi: Gos woajcego na pustyni: Przygotujcie drog Panu, dla Niego prostujcie cieki!"38.
36

Akademie wojskowe: pierwsza brytyjska, druga amerykaska. Etiopskie akademie wojskowe. Ewangelia wedug w. Mateusza 3,3.

37 38

Rozdzia 29

Kapcie Abu Kassema

Dwa dni po egzekucji generaa personel szpitala, z W.W. Gonadem i Adamem na czele, wyprawi Ghoshowi powitalne przyjcie. Kupiono krow, wynajto namiot i zatrudniono kucharzy. Adam podern zwierzciu gardo. Nadgorliwy sanitariusz, linic si na myl o gored-gored - etiopskiej surowej woowinie - odci stojcej na drcych nogach, wci jeszcze ywej krowie cienki kawa misa z boku. Nastpnie powieszono zwierz na drzewie, powiartowano i zaniesiono miso na ustawione pod goym niebem stoy, gdzie zostao przerobione. Widok wojskowego jeepa wspinajcego si podjazdem zmrozi mi krew w yach. Kucharze zamarli, wodzc wzrokiem za umundurowanym oficerem, ktry wysiad z auta i ruszy w stron naszego bungalowu. Poszedem do domu jak we nie. Byem ju na progu, kiedy ze rodka wyszed oficer w towarzystwie Hemy i Ghosha. Shiva sta obok mnie. - Chopcy - odezwa si Ghosh. - Motocykl. Czy wiecie, kto po niego przyszed? - Ghosh by cakowicie opanowany, niewiadom, e tak naprawd s powody do niepokoju. Moj pierwsz reakcj bya ulga: nie przyszli po Ghosha! Potem, kiedy wreszcie dotaro do mnie, po co przyjecha ten oficer, spanikowaem. Caa nasza pitka ustalia zawczasu wspln wersj wydarze: Przyszed onierz. Mia kluczyki. Wzi motocykl i odjecha. Nie zamienilimy z nim ani sowa". Powtrzylimy t histori Hemie tego samego dnia, kiedy onierz zgin. Zbya j wzruszeniem ramion, zaabsorbowana tylko uwizieniem Ghosha. Ju miaem si odezwa, kiedy nagle dobrze si przyjrzaem twarzy oficera. To by tamten intruz, wojskowy, ten sam, ktry zgosi si po motor. To bya jego twarz. To samo czoo i zby, ale ciao mia inne, nie tak szczupe, mniej kojarzce si z bandziorem. Nieskazitelny, wyprasowany mundur i beret zatknity pod pagonem nadawa mu wygld zawodowego onierza, ktrego brakowao intruzowi. Poczuem, e si czerwieni.

Zza rogu szybkim krokiem wyszy Rosina i Genet. Wieci o oficerze prdko si rozeszy. Wok nas zgromadzi si spory tumek. - Przyszed onierz. Mia kluczyki. Wzi motor i odjecha - powiedzia Shiva. - No tak - skinem gow. Oficer si umiechn. Nachyli si do mnie i zapyta uprzejmie po angielsku: - Czy pamitacie jeszcze co? Czy jest co, czego mi nie mwicie? - Ach, jest i Rosina - przerwa mu Ghosh, a potem przeszed na amharski. Rosina, ten tu oficer chciaby si dowiedzie o motorze Zemuiego. Rosina zoya gboki ukon. Przypomniao mi si, z jak uprzejmoci potraktowaa wtedy zodzieja, i e uya wwczas sw, ktre go rozzociy. Miaem nadziej, e tym razem okae si roztropniejsza. - Tak, prosz pana. Byam z chopcami, kiedy przyszed - przerwaa i przyoya do ust rbek swojej szammy, otwierajc szeroko oczy. - Prosz mi wybaczy, prosz pana. Ten czowiek... on wyglda prawie tak samo jak pan. Kiedy zobaczyam pana twarz... prosz mi wybaczy. - Znowu si ukonia. - On nie by... nie by tak uprzejmy jak pan. I nie by ubrany... jak pan. - Mamy t sam matk - powiedzia oficer z kpicym umieszkiem na ustach. To prawda, wyglda jak ja. Co mia na sobie? - Tylko gr od munduru. Nie mia koszuli. Tylko biay podkoszulek. Buty, spodnie - wyliczya Rosina. - Czy sprawia wraenie, e wszystko z nim w porzdku? - Mia pistolet zatknity o tutaj - powiedziaa, pokazujc na brzuch - a nie w... w... - Kaburze? - podpowiedzia brat. - No tak. I wyglda... mia czerwone oczy. Wyglda, jakby by... - Pijany? - zapyta cicho brat. - Czy zapytaa go, dlaczego zabiera motocykl? - Prosz pana, panie oficerze, on mia pistolet - odpara Rosina. - Sprawia wraenie zezoszczonego. Mia kluczyki. - Co ci powiedzia? - On... mwi duo rnych rzeczy. Powiedzia, e zabiera motor. Nie rozmawiaam z nim. - Troch zmienia nasz ustalon wersj wydarze, ale w porzdku, wygldao na to, e dziaa.

- Dlaczego pan pyta? Co si stao? Co si stao z motorem? - spyta Shiva po angielsku ze miertelnie powan min, z ktrej nie sposb byo cokolwiek wyczyta. Byem zdumiony jego opanowaniem. - No c, tego wanie nie wiem - powiedzia oficer. Posugiwa si doskonaym angielskim. Nie zdradza oznak zniecierpliwienia. - Nie powinien by zabiera tego motoru. Zreszt armia i tak nie pozwoliaby mu go zatrzyma. - Zrobi przerw, zastanawiajc si, czy powinien powiedzie nam wicej. Kiedy znowu zacz mwi, zwraca si do Hemy i Ghosha: - Nie widziano go, od kiedy si tu zjawi. Stacjonuj w Dire Daua, wic dopiero dwa tygodnie temu dowiedziaem si, e oddali si bez zezwolenia. Swojej kobiecie powiedzia, e idzie odebra motocykl. - Zwrci si do mnie i Shivy: - Widzielicie zatem, jak odjeda? - Ja tylko syszaem - powiedziaem. Skin gow. - Doktorze, czy pozwoli pan, e si szybko rozejrz? - Ale oczywicie - odpar Ghosh. Kiedy oficer i jego kierowca poszli na tyy domu, a potem zeszli wirowym podjazdem, poczuem, jak ciar nieba dociska mnie do ziemi. Czybymy zaszli a tak daleko, to znaczy odzyskali Ghosha, tylko po to, eby jaki onierz mia posa nas do pieka? Genet spojrzaa na mnie. Rosina przykucna, skubic gazk eukaliptusa. Dwaj mczyni podeszli do wystpu skalnego, a potem skrcili w stron ronda i zniknli nam z oczu. Jeli w drodze powrotnej zajrz do szopy, bdzie po nas. Motocykl by dobrze ukryty, ale nie przed wzrokiem tego, komu zaleao na jego odnalezieniu. Mina caa wieczno, zanim wrcili. - Dzikuj, doktorze - powiedzia oficer, wycigajc rk do Ghosha. Obawiam si najgorszego. W dniu powrotu cesarza w rce niektrych spord naszych onierzy dostaa si pewna ilo gotwki. Mj brat mia z tym co wsplnego. Moe to i lepiej, e znikn. Jak tylko jeep wyjecha za bram Missing, Ghosh obrzuci nas badawczym spojrzeniem. Wyczu, e co nie gra, ale nie docieka. Kiedy obydwoje z Hem wrcili do rodka, pobiegem za rg domu i zwymiotowaem. Genet i Shiva pobiegli za mn. Machniciem rki zakazaem im si do mnie zblia. Ukad trawienny ma swj wasny mzg - i wasne sumienie.

W namiocie skadane krzesa koysay si na mikkiej trawie. Wkrtce stoy ugiy si pod kubkami penymi tedu i kopiastymi talerzami jedzenia. Moj ulubion potraw byo kitfo - grubo mielona surowa woowina wymieszana, z kibe (przyprawionym sklarowanym masem). Co prawda w domu nigdy nie przyrzdzalimy tej potrawy, ale od najmodszych lat jadaem j u Rosiny i u Gebrew. Tego dnia nie miaem jednak apetytu. Na stoach, jak serwetki, porozkadano inder. Goredgored - kostki surowego misa, ktre maczao si w piekielnie ostrym paprykowym sosie - okazao si daniem, na ktre wszyscy czekali. Potrawy pojawiay si jedna po drugiej: pulpety, misne curry, curry z soczewic, ozr, wtrbka. To, co jeszcze dzi rano paso si pod drzewem, niezwocznie trafio na st. Ghosh siedzia w fotelu na podium. Pielgniarki, studentki i pozostay personel Missing podchodzili po kolei, by ucisn mu rk i podzikowa wszystkim witym, e pozwolili mu przetrwa cik prb. Rosina nie wysza, ale znalazem Genet siedzc w rogu namiotu. Usiadem obok niej. Ubrana na czarno bawia si jedzeniem na talerzu i sprawiaa wraenie ponurej i dalekiej kuzynki Genet, ktr znaem. Od mierci Zemuiego prawie nie wychodzia z domu. Kiedy podszed do niej sanitariusz, przywita si z ni i pocaowa j w oba policzki, ledwo zauwaya jego obecno. - Kiedy wrcisz do szkoy? - zapytaem. - Kiedy znowu zaczniesz z nami jada? - Oni zabili mojego ojca. Zapomniae ju? Mam gdzie szko. - Potem na mnie sykna: - Powiedziae Ghoshowi, co? Tylko nie kam. - Wcale nie! - Ale chciae mu powiedzie, prawda? Tylko nie kam! Musiaem przyzna jej racj. Kiedy Ghosh obj mnie podczas odwiedzin w wizieniu, wyznanie samo cisno mi si na usta. Musiaem wessa je z powrotem do rodka. - Od kiedy to mylenie uchodzi za przestpstwo?... Nie patrz tak na mnie powiedziaem. Wzia swj talerz i usiada daleko ode mnie. Nawet jeli sam nie miaem zbyt duo wiary w siebie, chciaem, aby ona we mnie wierzya. Bolao mnie, e nie widziaa ju we mnie bohatera, ktry zastrzeli intruza. *

Pod wieczr zoono namiot. Przybyli znajomi spoza Missing, ktrzy dowiedzieli si o uwolnieniu Ghosha. Dla Evangeline i pani Reddy wito miao sodko-gorzki posmak, poniewa rwnoczenie z wyjciem Ghosha na wolno odszed z tego wiata genera Mebratu. Evangeline powtarzaa wci: Taki mody. Taki mody, a ju nie yje", ocierajc zy. Pani Reddy pocieszaa j, przyciskajc gow Evangeline do swych pokanych piersi. Panie przyniosy ze sob wielki garnek biriani z kurczaka, a take lubiane przez Gosha ostre marynowane mango. - Kochany, to twj drugi miesic miodowy - powiedziaa Evangeline i mrugna do Hemy. Adid, stary znajomy Hemy i Ghosha, przyszed z trzema ywymi kurami pod pach. Poda Almaz zwierzta zwizane sznurkiem za nogi. Strzepn pierze ze swojej nieskazitelnie czystej poliestrowej koszuli, ktr woy na powczyst ma'awis sigajc mu a do sandaw. Chwil po nim przyby Babu, stary partner brydowy generaa Mebratu. Przynis butelk Pincha, ulubionego trunku generaa. Gdy zapada noc, towarzystwo zaproponowao, eby przez wzgld na dawne czasy wyj karty. Miaem wraenie, e w kadej chwili moe zjawi si Zemui, wiozc generaa Mebratu. W domu zrobio si duszno. Pootwieraem okna. W pewnym momencie Ghosh poszed do sypialni, eby zdj sweter. Po nim zjawia si Hema. Poszedem za nimi i stanem w drzwiach. Ghosh uda si do azienki z zamiarem umycia zbw. Wygldao to tak, jakby nie mg si nadziwi istnieniu wynalazku biecej wody. Hema przygldaa si jego odbiciu w lustrze toaletki. - Tak sobie mylaem... - usyszaem gos Ghosha. - Cakiem niele wykorzystalimy swj czas tutaj. Moe powinnimy wyjecha... przed kolejnym puczem? - e co? Z powrotem do Indii? - zapytaa Hema. - Nie... bo chopcy musieliby si nauczy hindi albo tamilskiego. Myl, e na to ju za pno.. A poza tym nie zapominaj, dlaczego stamtd wyjechalimy. Nie wiedzieli, e sysz ich rozmow. - Wielu hinduskich lekarzy przenioso si z Etiopii do Zambii - powiedziaa Hema. - Albo do Ameryki. Do hrabstwa Cook? - zamia si Ghosh. - Albo do Persji? Mwi si, e tam potrzebuj lekarzy tak samo jak tutaj. Ale maj znacznie wicej pienidzy do wydania.

Zambia? Persja? artuj, czy co? Mwi o moim kraju, w ktrym przyszedem na wiat. Owszem, udowodni, e potrafi pogry si w chaosie i przemocy, ale to nadal mj dom. Czy nie lepiej, jeli torturuj ci w twoim wasnym kraju? Dobrze wykorzystalimy swj czas. Sowa Ghosha podziaay na mnie jak kopnicie w splot soneczny: to by mj kraj, ale zdaem sobie spraw, e nie by to kraj Ghosha i Hemy. Oni nie urodzili si tutaj. Czy traktowali swj pobyt w Etiopii jako prac - dobr, ale nie na zawsze? Wymknem si niepostrzeenie. Wyszedem na dwr. Pamitam powietrze tamtej nocy, tak rzekie, e postawioby na nogi nieboszczyka. Aromat palonego w piecu eukaliptusa, zapach wilgotnej trawy, obornika, tytoniu, bagna i wo setek r - tym pachniao w Missing. Nie, tak pachnia cay kontynent. Moecie powiedzie, e moje narodziny sprowadziy nieszczcie, moecie mnie nazwa niechcianym dzieckiem, bkartem zhabionej zakonnicy i ojca, ktry przepad, moecie powiedzie, e jestem zabjc, ktry z zimn krwi zamordowa czowieka i okama w ywe oczy brata swojej ofiary, ale ta ilasta gleba, ktr uwielbiay re Matrony, bya czci mojego ciaa. Mwiem Etjopja", jak tubylcy. Niech inni, urodzeni na obcych ldach, mwi sobie I-ti-ou-pija", jak gdyby wymawiali nazw skadajc si z wielu czonw jak Szarm asz-Szajch, Dar es Salaam albo Rio de Janeiro. Granic mojej krainy byy gry Entoto znikajce gdzie w ciemnoci. Jeli odejd, gry zapadn si na powrt w ziemi, obrc w niwecz. Gry potrzeboway mojego wzroku przelizgujcego si po ich poronitych lasem zboczach, tak samo jak ja potrzebowaem ich widoku, by wiedzie, e yj. Baldachim gwiazd noc - on rwnie przysugiwa mi od urodzenia. Niebiaski ogrodnik zasia meskel po to, by wraz z kocem pory deszczowej zakwity stokrotki. Nawet Tonca Ziemia, ten cuchncy grzski grunt tu za Missing, ktry pokn konia, psa, czowieka i Bg wie co jeszcze - to rwnie naleao do mnie. wiato i mrok. Genera i cesarz. Dobro i zo. Wszystko, kada perspektywa istniaa we mnie. Dlatego musiaem tu zosta. Gdybym wyjecha, c by ze mnie zostao? *

O jedenastej Ghosh przeprosi goci w salonie i razem z Hem poszed z nami do sypialni, eby yczy nam dobrej nocy. - Nie spalimy w tym ku, od kiedy ci zabrali - powiedzia Shiva. Ghosh si wzruszy. Pooy si porodku ka, a my przytulilimy si do niego, kady po swojej stronie. Hema staa u ng. - W wizieniu wiata gasili o smej. Opowiadalimy sobie historie. To bya nasza rozrywka. Ja opowiadaem te, ktre pamitaem z ksiek czytanych wam przed snem. Jeden z moich wspwiniw, kupiec imieniem Tawfiq, podzieli si z nami histori Abu Kassema. To opowie znana dzieciom w caej Afryce: Abu Kassem, skpy bagdadzki kupiec, nie chcia rozsta si z par zniszczonych, wielokrotnie reperowanych rannych pantofli, chocia przez nie sta si obiektem drwin. W kocu nawet on nie mg ju znie widoku startych kapci. Ale kada prba pozbycia si ich koczya si katastrof: gdy wyrzuci je przez okno, wyldoway na gowie ciarnej kobiety, ktra poronia, a Abu Kassema wtrcono do wizienia; kiedy wrzuci je do kanau, zablokoway odpyw i spowodoway powd, a Abu Kassem wyldowa w wizieniu... Pewnej nocy, kiedy Tawfiq skoczy opowie, inny wizie, cichy, dostojny starszy pan, powiedzia: Abu Kassem mgby rwnie dobrze wybudowa swoim kapciom specjalny pokj. Po co si ich pozbywa? Przecie nigdy przed nimi nie ucieknie". Starzec rozemia si i by wyranie zadowolony z tego, co powiedzia. Tej nocy umar we nie. Nastpnej nocy, przez wzgld na szacunek dla staruszka, leelimy w milczeniu. Tym razem zabrako opowieci. Syszaem, jak niektrzy pacz w ciemnoci. To mnie zawsze przygnbiao. Ech, chopcy... Wyobraaem sobie, e leycie obok mnie, jak teraz, i wyobraaem sobie twarz Hemy. Kolejnej nocy nie moglimy si doczeka, eby pogada o Abu Kassemie. Wszyscy widzielimy to podobnie. Starzec mia racj. Kapcie z opowieci s synonimem wszystkiego, co widzisz, robisz, dotykasz, kadego ziarna, ktre zasiewasz, i ktrego nie zasiewasz - sowem: wszystkiego, co staje si czci twojego przeznaczenia... Poznaem Hem na oddziale zakanym Gwnego Szpitala Rzdowego w Madrasie w Indiach i to przygnao mnie na ten kontynent. Dziki temu dostaem najwspanialszy prezent w swoim yciu - to, e mogem zosta waszym ojcem. Dziki temu operowaem generaa Mebratu, ktry zosta moim przyjacielem. Poniewa by

moim przyjacielem, poszedem do wizienia. Poniewa jestem lekarzem, pomogem go uratowa, a oni mnie wypucili. Poniewa go uratowaem, oni mogli go powiesi... Rozumiecie, o czym mwi? Nie rozumiaem, ale przemawia z tak pasj, e nie zamierzaem mu przerywa. - Nie znaem mojego ojca, wic wydawao mi si, e jest dla mnie nieistotny. Moja siostra tak silnie odczuwaa jego nieobecno, e zgorzkniaa, wic niewane, co posiadaa lub co kiedykolwiek bdzie posiadaa, nigdy nie bdzie miaa do. Westchn. - Wypeniem luk po ojcu, pochaniajc wiedz, zdobywajc umiejtnoci, szukajc poklasku. W Kerchele ostatecznie pojem, e ani ja, ani moja siostra nie zdajemy sobie sprawy, e nieobecno ojca jest takimi naszymi kapciami Abu Kassema. Aby zacz pozbywa si kapci, naley najpierw przyzna przed samym sob, e do ciebie nale, a kiedy ju to zrobisz, wwczas one same od ciebie odejd. Mino tyle lat, a ja nadal nie wiedziaem tak wielu rzeczy o Ghoshu, o jego ojcu, ktry umar, gdy Ghosh by dzieckiem. Ghosh by taki sam jak my, osierocony, ale my przynajmniej mielimy kogo - jego. Czy to on mia gorzej ni my? Ghosh westchn. - Mam nadziej, e pewnego dnia doznacie takiego owiecenia jak ja w Kerchele. Kluczem do szczcia jest przyznanie si przed samym sob do wasnych kapci Abu Kassema, do tego, czym si jest, do wasnego wygldu, rodziny, zdolnoci rwnie tych, ktrych si nie ma. Uwiadomienie sobie tego wszystkiego. Jeli bdziecie sobie powtarza, e wasze kapcie nie nale do was, to umrzecie, nadal szukajc, umrzecie jako zgorzkniali ludzie, wci czujcy niedosyt. Nie tylko nasze uczynki, lecz rwnie nasze zaniedbania staj si naszym przeznaczeniem.

Kiedy Ghosh wyszed, leaem w ku i zastanawiaem si, czy moj par rannych pantofli Abu Kassema nie jest w onierz, ktrego zabiem. Jeli tak, raz ju do mnie powrciy w postaci brata zamordowanego. W jakiej formie wrc kolejnym razem? Gdy moje myli zaczy si rozsypywa w cig refleksji pozbawiony logiki, co nieomylnie zwiastowao sen, poczuem, e kto unosi moskitier. W tej samej chwili, w ktrej j zobaczyem, siedziaa ju na mojej klatce piersiowej i blokowaa mi rce.

Mogem j zrzuci. Ale tego nie zrobiem. Lubiem, jak jej ciao ldowao na moim, i lubiem delikatny zapach wgla drzewnego i ywicy, ktrym pachniay jej ubrania. By moe przysza, eby mi wynagrodzi swoje wczeniejsze zachowanie. Pewnie wesza przez ktre z otwartych okien. W wietle wpadajcym do sypialni z korytarza widziaem, e si umiecha. - No to jak, Marionie? Powiedziae Ghoshowi o zodzieju? - Skoro si tu schowaa, to wiesz. Po co pytasz? Shiva obudzi si, popatrzy na nas dwoje, odwrci si na drugi bok i zamkn oczy. - Prawie powiedziae temu oficerowi, jego bratu. - Ale nie zrobiem tego. Byem po prostu zaskoczony. - Uwaamy, e powiedziae Hemie i Ghoshowi. - Oczywicie, e nie. Nie zrobibym tego. - A to niby czemu? - Wiesz dlaczego. Jeli to si rozniesie, powiesz mnie. - Nie, powiesz mnie i moj matk. To pewne. Ty bdziesz temu winny. - ni mi si jego twarz. - Mnie te. I zabijam go kadej nocy. auj, e to nie ja go zastrzeliam. - To by wypadek. - Gdybym to ja go zastrzelia, nie nazwaabym tego wypadkiem. Gdybym to ja go zastrzelia, nie mielibymy si czym martwi. - atwo ci mwi, bo to nie ty go zabia. - Matka uwaa, e si wygadasz. Martwimy si o ciebie. - Co? No to powiedz Rosinie, e nie ma si czym martwi. - Pewnego dnia ci si wymsknie i przez ciebie wszyscy zginiemy. - Dobra, przesta ju. Skoro wiesz, e i tak wygadam, to po co ze mn rozmawiasz? Za ze mnie. Zsuna si tak, e pooya si na mnie caym ciaem. Jej twarz wisiaa nad moj i przez moment mylaem, e chce mnie pocaowa, co wydawao mi si co najmniej dziwne w kontekcie naszej wymiany zda. Spojrzaem w jej oczy, tak bliskie, popatrzyem na plamk na jej lewej tczwce. Czuem na twarzy jej oddech,

sodki i przyjemny. Widziaem w niej t niebezpieczn pikno, w jak wkrtce si zmieni. Przypomniaa mi si poprzednia sytuacja, w ktrej znalelimy si tak blisko siebie. W spiarni. Jej renice rozszerzyy si, a powieki opady. Poczuem ciepo w miejscu, w ktrym jej udo dotykao mojego. Gorco rozchodzio si po moim ciele. Poczuem, jak pyn wsika w moj piam. Powietrze pod moskitier wypeni zapach wieego moczu. Przewrcia oczami tak, e zobaczyem tylko jej biaka, i odrzucia gow do tyu. Zadraa. Szyj miaa wygit w uk, a minie napite. Znowu na mnie spojrzaa. - To, eby nigdy nie zapomnia, co obiecae. Zeskoczya ze mnie i ucieka, zanim zdyem pomyle, jak zareagowa. Usiadem na ku, gotw goni za ni, rozerwa j na kawaki. Shiva zatrzyma mnie, z chci bycia rozjemc, czy te, by j chroni, nie potrafiem si zdecydowa. Mia spuszczone oczy, nie chcia na mnie patrze. Wstaem, trzsc si ze zoci, a Shiva zdj przecierado z ka. Spodnie od piamy miaem cae mokre. Shivie uszo na sucho. W azience odkrci kurek nad wann. Wszedem do niej. Usiad na sedesie i milczco dotrzymywa mi towarzystwa. Nie zamienilimy ani sowa. Wrciwszy z powrotem do sypialni, wanie wkadaem such piam, kiedy wszed Ghosh. - Zobaczyem zapalone wiato. Co si stao? - May wypadek - powiedziaem. Shiva si nie odezwa. Zapach trudno byo pomyli z innym. Byo mi wstyd. Mogem co prawda naskary na Genet, ale nie zrobiem tego. Otworzyem na kilka minut okno, a potem je zamknem. Ghosh wytar materac. Pomg nam przewrci go na drug stron. Przynis czyst pociel i posa ko. Wida byo, e si zmartwi. - Moesz wrci do goci - powiedziaem. - Naprawd. Wszystko gra. - Ech, chopcy, chopcy - powiedzia, siadajc na brzegu ka. Wiedziaem, e myla, e to ja je zmoczyem. - Mog sobie tylko wyobrazi, przez co przeszlicie. To nie do koca bya prawda. Nie mg sobie wyobrazi. Ale my chyba te nie znalimy caej prawdy o tym, jaki los by jego udziaem.

Westchn. - Ju nigdy was nie opuszcz. Syszc jego sowa, poczuem ukucie w piersi. Zapragnem, by cofn to, co powiedzia. Mwi tak, jak gdyby decyzja pozostawaa wycznie w jego gestii. Jak gdyby zapomnia o przeznaczeniu i kapciach Abu Kassema.

Rozdzia 30

Sowo za sowa
Mino szedziesit dni od mierci Zemuiego, a Genet nadal nie opuszczaa domu. Rosina, straszc brakujcym zbem, bya powana i draliwa jak abisyski dzik. - Do tego - powiedzia jej Gebrew w dzie witego Gabriela. - Przetopi krzy, eby miaa srebrny zb. Czas, eby si umiechna i woya co biaego. Bg tak sobie yczy. Czynisz jego wiat ponurym. Nawet prawna ona Zemuiego skoczya aob. - Nazywasz t ladacznic jego on? - wrzasna Rosina. - Ta kobieta rozkada nogi, gdy tylko mocniej zawieje. Nawet o niej przy mnie nie wspominaj. Nastpnego dnia Rosina zagotowaa wielk bali czarnej farby i wrzucia do niej wszystkie swoje pozostae ubrania, jak rwnie cz szkolnych ubra Genet. Kiedy Hema prbowaa wysa Genet z powrotem do Loomis Town & Country School, spotkaa si z protestem Rosiny. - Nadal nosi aob. Dwa dni pniej, w sobot, wchodzc do kuchni, usyszaem dobiegajce z kwatery Rosiny zawodzenie, monotonne lululu. Zapukaem do jej drzwi. Rosina uchylia drzwi, obrzucia mnie wzrokiem owcy, dzierc w doni n. - Wszystko w porzdku? - W jak najlepszym, dzikuj - odpara i zamkna drzwi. Przez szczelin zdyem dostrzec Genet: trzymaa przy twarzy rcznik, a na pododze walay si zakrwawione szmaty. Nie mogem zatrzyma tego, co zobaczyem, tylko dla siebie. Opowiedziaem o wszystkim Hemie i teraz to ona dobijaa si do drzwi Rosiny. Rosina zawahaa si. - Wejd, jeli musisz - rzucia opryskliwie. - Ju skoczyymy.

Pokj wypenia zapach odizolowanych od wiata kobiet. A take ywicy olibanowej i jeszcze czego: wieej krwi. Trudno byo oddycha. Nie palia si wiszca u sufitu goa arwka. - Zamknij drzwi - warkna na mnie Rosina. - Nie zamykaj, Marionie - polecia Hema. - I wcz wiato. Na ku Genet leaa brzytwa. Obok niej bya lampa spirytusowa. Zakrwawiona szmata. Genet siedziaa spokojnie, trzymajc donie przy twarzy i opierajc okcie na kolanach. Postawa godna wielkiego myliciela, gdyby nie to, e rkami przyciskaa krwawe szmaty. Hema odja donie Genet od twarzy i zobaczya po dwa gbokie, pionowe nacicia - jak rzymska dwjka - biegnce w poprzek skroni po obydwu stronach twarzy. Krew, ktra zbieraa si w ranach, bya czarna jak smoa. - Kto to zrobi? - zapytaa Hema, zasaniajc rany i uciskajc je. Mieszkanki domu milczay. Rosina staa z oczami utkwionymi w przeciwleg cian, umiechajc si z poczuciem wyszoci. - Pytam: kto to zrobi? - Gos Hemy ci skuteczniej ni brzytwa, ktr zraniono Genet. Genet odpara po angielsku: - Ja chciaam, eby ona to zrobia. Rosina udzielia crce ostrej reprymendy w jzyku tigrinia. Wiedziaem, e ta krtka gardowa zbitka sw znaczy: Zamknij mord". Genet j zignorowaa. - To jest symbol mojego ludu - mwia dalej. - Plemienia mojego ojca. Gdyby ojciec y, byby ze mnie bardzo dumny. Hema otworzya usta, jakby zastanawiajc si, co odpowiedzie. Troch zagodniaa. - Moje dziecko, twj ojciec nie yje. Ale, na lito Bosk, ty dalej yjesz. Rosina zmarszczya brwi. Nie podobaa jej si ta wymiana zda po angielsku. - Chod ze mn. Zajm si tym - powiedziaa Hema duo agodniej. Klknem obok Genet. - Chod z nami. Prosz.

Genet rzucia matce nerwowe spojrzenie, a potem sykna: - Przez was bdzie mi tylko trudniej. Chciaam nosi te znaki tak samo jak ona. Prosz, prosz idcie ju sobie.

Ghosh zaleci cierpliwo. - Ona nie jest nasz crk. - Mylisz si, Ghosh. Jadaa przy naszym stole. Posalimy j do szkoy na nasz koszt. Kiedy dzieje si z ni co niedobrego, nie moemy powiedzie tak po prostu: To nie nasza crka". Byem zdumiony sowami Hemy. Zabrzmiay szlachetnie. Ale jeli Hema uwaaa Genet za moj siostr, wwczas komplikowao to nieco moje uczucia do Genet... Ghosh powiedzia uspokajajco: - Chodzi tylko o to, eby odstraszy buda, ze oko. Kochanie, to co jak hinduskie bindi. - Moje bindi mona zdj, kochanie. I nie leje si przy tym krew.

Tydzie pniej, kiedy Hema i Ghosh wrcili po poudniu z pracy, usyszeli Rosin zawodzc paczliwy monolog, tak samo gony i tak samo monotonny jak ten, ktry towarzyszy ich porannemu wyjciu do szpitala. Lamentowaa nad swoim losem, nad Bogiem, nad cesarzem, i przeklinaa Zemuiego, e j opuci. - Wystarczy tego dobrego - stwierdzia Hema. - To biedne dziecko tam oszaleje. Bdziemy si temu spokojnie przyglda? Hema zabraa, ze sob Almaz, Gebrew, W.W., Ghosha, Shiv i mnie. Ca grup poszlimy do Rosiny i wprosilimy si do rodka. Hema zapaa Genet za rk i zaprowadzia j do nas do domu, podczas gdy my uspokajalimy Rosin wrzeszczc wniebogosy, e porywaj jej crk.

Za zamknitymi drzwiami sypialni Hemy syszelimy odgosy kpieli Genet. Hema wysza z pokoju po mleko. Poprosia Almaz, eby pokroia papaj, skropia j sokiem z cytryny i posypaa cukrem. Wkrtce potem Almaz znikna w sypiali i dugo z niej nie wychodzia.

Godzin pniej Hema i Genet wyszy razem. Genet bya ubrana w t bluzk z cekinami i poyskujc zielon spdniczk - elementy stroju Hemy do bharatanatjam. Miaa wosy zaczesane do tyu. Hema podkrelia jej oczy proszkiem antymonowym. Genet stpaa po cesarsku, szczliwa, z dumnie uniesion gow, jak krlowa, ktr uwolniono z kajdan i na powrt posadzono na tronie. Bya moj krlow, pragnem widzie j u swego boku. Byem z niej taki dumny. Jak moga by moj siostr, skoro bya dla mnie kim znacznie wicej? Byszczce zielone sari Hemy pasowao do kolorw ubrania Genet. Prawie nie zauwayem Almaz, ktra chykiem przemkna do kuchni: z przyciemnionymi oczami, czerwonymi ustami i rumiecem na policzkach. Dugie wiszce kolczyki jakby zamykay jej siln twarz. Ca pitk wsiedlimy do auta. Genet wcisna si z tyu, pomidzy mnie i Shiv. Pojechalimy do Merkato, gdzie Hema kupia Genet nowe ubranie. Boe Narodzenie, wito Meskel i wito Diwali poczyy si w jedno. Wypraw zakoczylimy w Enrico's. Genet siedziaa naprzeciw mnie, lic lody i umiechajc si do mnie. Znowu zacza papla po swojemu, najpierw wprawdzie z wahaniem, ale potem stopniowo nabieraa rozpdu. Nawet jeli Rosina zrobia jej pranie mzgu, jak to uja Hema, najwyraniej mzg Genet ju przesech. Zrobiem rozpoznanie pod stoem i wybadawszy przeszkody, wybraem odpowiedni moment. Kochaem j bardzo, ale nie zapomniaem ponienia, jakie zafundowaa mi raptem dwa tygodnie wczeniej. Dobrze zapamitaem wilgotny prezent, ktry mi podarowaa. Bardzo mi si spodobao, jak si na mnie pooya, kiedy miaem nad sob jej pikn twarz, to bya magia. Ale pragnem wyrzuci z pamici to, co nastpio potem. Czubkiem buta kopnem j z caej siy w piszczel. Nawet nie pisna, ale jej twarz wykrzywi bl, a do oczu napyny zy. - Co si stao? - zapyta Ghosh. - Za szybko zjadam lody - zdoaa wydusi. - A-ha! Bl gowy wywoany jedzeniem lodw. Dziwne zjawisko. To co, co powinnimy zbada, nie uwaasz, Hema? Czy to jest odpowiednik migreny? Czy kady jest na to podatny? Ile przecitnie trwa taki bl? Czy wystpuj po tym komplikacje? - Kochanie - powiedziaa Hema, caujc go w policzek (niezwyke jak na ni okazywanie uczu w miejscu publicznym) - spord tych wszystkich rzeczy, ktre

zawsze chciae zbada, wreszcie znalaze t jedn, ktr z chci si z tob zajm. Zakadam, e podczas bada skonsumujemy ogromne iloci lodw, prawda? W samochodzie Genet pokazaa mi wielki siniak na ydce. - Skoczye ju? - zapytaa po cichu. - Nie, to tylko rozgrzewka. Odpac ci piknym za nadobne. - Zniszczysz moje nowe ubranie - odpara z faszyw skromnoci, opierajc si o mnie. Blizny na skroniach wci wyglday na bardzo wiee. Hema uznaa je za przejaw barbarzystwa, ale dla mnie byy pikne. Objem Genet. Shiva przyglda si nam, ciekaw, co bdzie dalej. Nacicia przydaway jej nadnaturalnej mdroci, poniewa znajdoway si akurat w tym miejscu, w ktrym starszym ludziom robi si zmarszczki. Umiechna si, a wtedy rzymskie dwjki jeszcze si powikszyy. Poczuem, e serce mi przyspiesza, a jednoczenie opanowaa mnie bezsilno. Kime bya ta pikno? Z pewnoci nie moj siostrzyczk. Ani nawet najlepsz przyjacik. Czasem bywaa moim przeciwnikiem. Zawsze jednak bya mioci mojego ycia. - No wic - odezwaa si znowu - tak na powanie, skoczye ju z t zemst? Westchnem. - Tak. Skoczyem. - No to dobrze - powiedziaa. Zapaa mnie za may palec i wygia do tyu tak, e zamaaby mi go, gdybym nie wyszarpn go z jej doni.

Genet spaa na posaniu w naszym salonie. Nastpnego ranka, zanim poszlimy do szkoy, Hema posaa po Rosin. Shiva, ja i Genet wyszlimy na korytarz, eby podsuchiwa. Ostronie zajrzaem do salonu i zobaczyem Rosin stojc przed Hem tak, jak staa przed onierzem intruzem. - Oczekuj, e wrcisz do kuchni pomaga Almaz. Od tej pory w cigu dnia drzwi i okna twojej kwatery maj by otwarte. Wpue do swojego domu troch wiata i powietrza.

Jeli Rosina chciaa upomnie si o crk, teraz bya ku temu najodpowiedniejsza chwila. Wstrzymalimy oddech. Nie powiedziaa ani sowa. Ukonia si lekko i wysza.

Na nowo popadlimy w szkoln rutyn: mnstwo prac domowych, potem zadania od Hemy, czyli kaligrafia, rozmowy o biecych wydarzeniach, nauka sownictwa i sprawozdania z przeczytanych ksiek. Dla Shivy i Genet taniec, dla mnie i Shivy - krykiet. Wiele razy grywalimy wieczorami z Ghoshem na zaimprowizowanym boisku na trawniku. Jak na tak potnego faceta, wyjtkowo delikatnie obchodzi si z pik i kijem i uczy nas, jak bra zamach, jak odbija drive'em i jak robi square-cut. W tym roku Hema i Ghosh wynegocjowali z nauczycielami Loomis Town & Country School wyczenie Shivy ze szkolnych zada. Obydwu zainteresowanym stronom wyranie ulyo. Shiva nie musia ju pisa esejw o bitwie pod Hastings, jeli uzna je za niesuce niczemu, a Loomis Town & Country School miaa ze swej strony pobiera za niego czesne i zezwala na udzia w zajciach, poniewa generalnie nie zakca spokoju podczas lekcji. Shivie szkolny rytua by z zasady obojtny. Nauczyciele znali nas i rozumieli Shiv na tyle, na ile dao si go zrozumie. Niemniej jednak niektrzy, jak na przykad Mr. Bailey, ktry niedawno przyjecha z Bostonu, musieli dopiero odkry Shiv. Mr. Bailey by jedynym w historii Loomis Town & Country School nauczycielem dyplomowanym, dlatego te czu si zobligowany do ustanowienia i utrzymania jak najwyszego standardu nauczania w naszej szkole. Dwie trzecie z nas oblao pierwszy sprawdzian z matematyki. - Jedna osoba zdobya sto procent punktw. Ale, niestety, osoba ta nie podpisaa swojej kartki. Pozostali wypadli tragicznie. Szedziesit sze procent klasy nie zaliczyo sprawdzianu - podsumowa Mr. Bailey. - Jak wam si podoba ta liczba? Szedziesit sze! Dla Shivy pytania retoryczne byy puapk. On nigdy nie zada pytania, o ile zna na nie odpowied. Shiva podnis rk. Poprawiem si na krzele. Brew Mr. Baileya powdrowaa do gry, jak gdyby stojce w rogu krzeso, ktre do tej pory udawao mu si skutecznie ignorowa, raptem oyo. - Masz co do powiedzenia? - Szedziesit sze to druga spord moich ulubionych liczb - oznajmi Shiva.

- A czemu to, prosz ja ciebie, to druga spord twoich ulubionych liczb? zapyta Mr. Bailey. - Bo jeli si wemie wszystkie liczby, przez ktre mona podzieli szedziesit sze, cznie z szedziesit sze, a potem si je do siebie doda, wtedy otrzyma si kwadrat. Mr. Bailey nie mg si powstrzyma. Napisa na tablicy 1, 2, 3, 6, 11, 22, 33 i 66 - wszystko dzielniki 66 - a nastpnie doda je do siebie. Otrzyma liczb 144. On i Shiva powiedzieli jednoczenie: - Dwanacie do kwadratu! - To dlatego liczba szedziesit sze jest wyjtkowa - wyjani Shiva. - Tak samo dzieje si przy trjce, dwudziestu dwch i siedemdziesiciu - ich dzielniki w sumie daj kwadrat. - Powiedz nam wic, bardzo ci prosz, jaka jest twoja ulubiona liczba powiedzia Mr. Bailey gosem pozbawionym sarkazmu - skoro szedziesit sze jest dopiero na drugim miejscu. Shiva wsta i bez pozwolenia podszed do tablicy. Napisa na niej: 10213223. Mr. Bailey przyglda si liczbie przez duszy czas, czerwienic si przy tym odrobin. Potem machn rkami w gecie, ktry wyda mi si bardzo kobiecy, i powiedzia: - No i czemu, prosz ja ciebie, ta liczba miaaby nas interesowa? - Pierwsze cztery cyfry to rwnie numer rejestracyjny pana wozu. Wnioskujc z miny Mr. Baileya, nauczyciel raczej tego nie zauway. - Ale to tylko zbieg okolicznoci - kontynuowa Shiva. - Ta liczba - powiedzia, stukajc kred o tablic z ekscytacj, na jak czasem sobie pozwala - jako jedyna opisuje sam siebie, gdy si j czyta: Jedno zero, dwie jedynki, trzy dwjki i dwie trjki. - Potem mj brat wybuchn radosnym miechem, co byo u niego tak rzadkie, e caa klasa siedziaa jak oguszona. Wytar kred z rk i usiad z powrotem w awce. Z jego strony to byo wszystko. Niczego wicej poza wywodem Shivy nie zapamitaem z lekcji matematyki w tym roku. A jeli chodzi o ucznia, ktry zdoby komplet punktw na sprawdzianie, to co prawda zapomnia si podpisa, ale w miejscu przeznaczonym na nazwisko narysowa portret Veroniki.

Rozmylaem nad naszym losem, zwaszcza nad szczliwym trafem, dziki ktremu Shiva nie musia odrabia zada domowych. Chyba rozumiaem, o co w tym chodzi. Poniewa Shiva nie potrafi albo nie chcia robi tego, czego od niego wymagano, przestano tego od niego wymaga. A poniewa ja potrafiem, musiaem to robi. Shiva chodzi na obroty podw zawsze, kiedy pozwala na to nasz plan lekcji. Zdoa przekona Hem, eby pozwolia mu obserwowa jedn z operacji, cesarskie cicie, i szybko pokn haczyk. Gray's Anatomy staa si jego Bibli. Zacz rysowa w szalonym tempie, zasypujc szkicami ca podog w naszym pokoju. Tematem jego ilustracji przestao by bmw, nie rysowa ju Veroniki, ale srom, macic i maciczne naczynia krwionone. Prbujc zapanowa nad rosncym przerobem papieru przez Shiv, Hema zasugerowaa, eby od tej pory rysowa w zeszycie, do czego te si rano zabra, zapeniajc stron po stronie. Rzadko widywao si Shiv bez Graya pod pach. By moe w ramach chci odpoczynku od Shivy, po szkole zwykle szukaem towarzystwa Ghosha. Znaem jego ulubione miejsca: sala operacyjna numer trzy, ambulatorium, oddzia pooperacyjny. Moja kliniczna edukacja nabieraa tempa. Czasem asystowaem mu przy wazektomiach, ktre przeprowadza w swoim starym bungalowie.

Pewnego wieczoru usiadem z Genet przy stole, eby przed zabraniem si do szkolnej pracy domowej w ramach zaj z kaligrafii przepisa do zeszytu stron z aforyzmami z Bickhama. Spojrzaem na ni i ze zdumieniem ujrzaem w jej oczach zy. - Jeli Cnota sama w sobie jest nagrod" - powiedziaa nagle - to mj ojciec powinien y, tak? A skoro Prawda nie potrzebuje przebrania", dlaczego musimy udawa, e Jego Wysoko nie jest niski albo e jego mio do brzydkiego psa jest czym normalnym? Wiesz, e cesarz ma sucego, ktrego jedynym obowizkiem jest noszenie za nim trzydziestu poduszek rnej wielkoci i kadzenie ich u stp Jego Wysokoci po to, eby cesarskie nogi nie wisiay w powietrzu, kiedy wadca usidzie na tronie? - Daj spokj, Genet. Nie mw tak - powiedziaem. - Chyba e chcesz, eby ci zaoyli stryczek na szyj.

Jeszcze przed puczem wypowiadanie si przeciwko Jego Wysokoci rwnao si blunierstwu. Ludzi wieszano za mniejsze przewinienia. Po zamachu stanu naleao by dziesi razy bardziej ostronym. - Mam to gdzie. Nienawidz go. Moesz to powiedzie, komu tylko chcesz. Wybiega z pokoju.

Pod koniec semestru Rosina zafundowaa nam prawdziw bomb. Poprosia o zwolnienie z obowizkw sucej, poniewa postanowia wrci na pnoc kraju, do Asmary, serca Erytrei. Chciaa zabra ze sob Genet, eby crka poznaa rodzin Rosiny i rodzicw Zemuiego. Hema obawiaa si, e z wyjazdu do Erytrei Rosina i Genet ju nie wrc, zwerbowaa wic Almaz i Gebrew, aby przekonali Rosin do zmiany decyzji albo eby chocia pojechaa sama. Rosina okazaa si jednak nieugita. W kocu Genet sama rozwizaa problem. - Wrc - zapowiedziaa Hemie - choby nie wiem co. Ale chc zobaczy krewnych. Kiedy takswka majca je zawie na dworzec autobusowy odjedaa spod bramy szpitala, Genet machaa mi radonie przez tyln szyb. Cieszya si na trzydniow podr, nie potrafia rozmawia o niczym innym. Ale mnie (i Hemie) pkao serce. Tej samej nocy wiatr przybra na sile i wciekle rzuca limi, a nad ranem nadcigna nawanica, przynoszc ze sob du por deszczow.

Niedugo miaem skoczy trzynacie lat. Rozumiaem ju, e dla Matrony, Bachellego, Ghosha i w ogle dla caego szpitala Missing pora deszczowa nieomylnie oznacza pocztek sezonu na krup, bonic i odr. Praca musiaa trwa bez przerwy. Pewnego ranka, gdy z parasolem w rku szedem ku bramie, zobaczyem kobiet wspinajc si pod gr do szpitala. Z jej parasola pyny strumienie wody. Wygldaa na bardzo przestraszon. Poznaem j - pracowaa w jednym z barw znajdujcych si w stojcych naprzeciwko bramy szpitala domach zbudowanych z pustakw. Wczeniej zdarzao si, e widywaem j rano, i zawsze wygldaa tak samo: zwyka, do mia twarz, prosta baweniana spdnica i do tego bluzka. Ale spotykaem j rwnie wieczorami: rozpuszczone wosy, buty na wysokich obcasach, biuteria, eleganckie ciuchy, szykowny wygld i tak dalej.

Zapytaa mnie o drog. Nazywaa si Tsige - jej imi poznaem dopiero pniej. Usyszaem stumiony, krtaniowy kaszel niemowlaka, ktrego niosa na plecach owinitego szamm na ksztat nosideka. Kaszel przypomina gos gsiora, wic pominem etap ambulatorium i zaprowadziem Tsige od razu do sali krupu. Sala krupu bywaa czasem sal biegunek lub sal odwodnie. Wzdu wszystkich czterech cian cign si st laboratoryjny przykryty gumowymi przecieradami. Przymocowany na wysokoci gowy drek do zason zakrela peny prostokt. Na drku mocowano kroplwki. W razie koniecznoci szpital mg reanimowa jednoczenie do szesnastu, a nawet dwudziestu niemowlt uoonych jedno obok drugiego. Dziecko miao przymknite oczy, a palce zacinite w pistki, tak e malekie, przezroczyste paznokcie zostawiay lady na wewntrznej stronie doni. Czstotliwo, z jak wznosia si i opadaa klatka piersiowa niemowlaka, wydawaa si zbyt dua jak na czteromiesiczne dziecko. Pielgniarka znalaza y skroniow i podczya do niej kroplwk. Potem przyszed Ghosh i szybko zbada malucha. Pozwoli mi osucha go stetoskopem. Nie mogem uwierzy, e tak maa klatka piersiowa moe pomieci tyle piskw, gwizdw, trzaskw i rzenia. Serce bio po lewej stronie tak szybko, e zastanawiaem si, jakim cudem jest w stanie utrzyma to mordercze tempo. - Widzisz te wygite nogi i guzowato czoa? - zapyta Ghosh. - I to znami w ksztacie krzya na czubku gowy? To stygmaty krzywicy. Stygmaty", o ktrych bya mowa podczas zaj z religii w Loomis Town & Country School, oznaczay dziury po gwodziach, lady korony cierniowej, ran w boku zadan wczni Longinusa - i dotyczyy ciaa Chrystusa. Lecz Ghosh uy tego sowa w kontekcie fizycznych objaww choroby. W Piazzy pokaza mi kiedy stygmaty kiy wrodzonej u pewnego apatycznego chopca siedzcego na chodniku. - Nos siodekowaty, mgliste spojrzenie, haczykowate siekacze... - Doczytaem sobie o pozostaych stygmatach: morwowe trzonowce, ukowate koci piszczelowe, guchota. Wszystkie niemowlaki lece w sali krupu wydaway si ze sob spokrewnione, poniewa wszystkie, w mniejszym lub wikszym stopniu, nosiy stygmaty krzywicy. Byy pomarszczone, miay wyupiaste oczy i due czoa. Ghosh umieci dziecko w prymitywnym namiocie tlenowym skonstruowanym z kawaka plastiku.

- Odra, a po niej krup, do tego wszystkiego niedoywienie i jeszcze krzywica mrukn do mnie pod nosem. - Potop katastrof. Ghosh odszed z Tsige na bok i posugujc si zaskakujco pynnym amharskim, wyjani, co dolega jej dziecku. Pouczy j, eby nie przerywaa karmienia piersi, niewane, co bd mwi". Kiedy Tsige odpara, e dziecko prawie nie ssie, Ghosh powiedzia: - Nie szkodzi. Twoja pier bdzie dla niego pociech. Bdzie wiedziao, e jeste przy nim. Wiem, e to trudne, ale jeste dobr matk. Tsige prbowaa pocaowa Ghosha w rk, ale nie pozwoli na to. - Pniej przyjd sprawdzi, co u niego - powiedzia Ghosh, wychodzc. Mamy dzisiaj wazektomi. Doktor Cooper z amerykaskiej ambasady przyjeda na nauk. Pjdziesz do sali operacyjnej i przyniesiesz wysterylizowany zestaw do wazektomii? I podczysz u mnie sterylizator? Zostaem na sali krupu z Tsige, poniewa czuem, e nie ma nikogo, kto dotrzymaby jej towarzystwa w trudnej chwili. Dziecko nadal wygldao le. Przypomniaem sobie sklepy na Churchill Road. Kiedy zauwayem turystw, ktrzy zatrzymali si przed jednym z nich, mylc, e to kwiaciarnia, i dopiero po chwili zorientowali si, e sklep oferuje wycznie wiece. Potem zobaczyli trumny wielkoci pudeka na buty, w sam raz dla niemowlaka. Po policzkach Tsige popyny zy. Wiedziaa, e spord wszystkich lecych na oddziale niemowlakw jej dziecko jest najpowaniej chore. Pozostae matki odsuny si od niej, jakby przynosia pecha. Wziem j za rk. Prbowaem pocieszy sowami, ale zrozumiaem, e s zbdne. Kiedy jej dziecko zaczo stka przy kadym oddechu, opara si o moje rami i rozpakaa na dobre. aowaem, e nie ma ze mn Genet - cokolwiek robia w Asmarze, z pewnoci nie mogo si to rwna powadze sytuacji, z ktr miaem tutaj do czynienia. Genet mwia, e chce zosta lekarzem, co w przypadku bystrego dziecka dorastajcego w Missing wydawao si wrcz nieuniknione, a mimo to miaa awersj do szpitali i nie przejawiaa chci towarzyszenia Hemie lub Ghoshowi podczas ich codziennych obowizkw. Tak wic, nawet gdyby akurat bya w Addis Abebie, pewnie nie zostaaby razem ze mn przy Tsige. *

O trzeciej po poudniu dziecko Tsige umaro. Jego mier skojarzya mi si z powolnym toniciem. Trud oddychania ostatecznie okaza si ponad siy tej malekiej klatki piersiowej. Pielgniarka zgodnie z poleceniem wysza na deszcz i pobiega do gwnego budynku szpitala. Daa mi znak, ebym za ni poszed, ale nie ruszyem si z miejsca. Cierpienie matki wymagao koza ofiarnego. Czasem rodzice uciekali si do przemocy, chcc ukara tych, ktrzy cho nieli pomoc dziecku, zawiedli. Wiedziaem, e nie mam si czego ba ze strony Tsige. P godziny pniej Tsige trzymaa w ramionach gotowe do drogi, zawinite w caun ciao dziecka. Dopiero teraz inne matki zebray si wok niej. Spojrzay w niebo i zaintonoway lulululu z tak moc, e a nabrzmiay im yy na szyjach. Pakay, majc nadziej, e lament odegna niebezpieczestwo groce ich wasnym dzieciom. Odprowadziem Tsige do bramy. Kiedy do niej dotarlimy, odwrcia si do mnie i spojrzaa oczami penymi blu. Patrzylimy na siebie, wydawaoby si, nieskoczenie dugo. Ukonia si, a potem odesza z zawinitkiem. Byo mi z jej powodu okropnie smutno. Cierpienie dziecka skoczyo si, ale by to dopiero pocztek cierpienia Tsige.

Doktor Cooper przyjecha tego samego wieczoru rwno o smej subowym autem ambasady. Dokadnie o tej samej porze swoim volkswagenem kombi przyby pacjent, pewien Polak. Ghosh nauczy si wykonywa wazektomi jeszcze jako staysta w Indiach. Tajniki tego zabiegu poznawa za porednictwem samego P.S. Jhavera, o ktrym mwi: Mistrz cicia klejnotw, na ktrego spada wyczna odpowiedzialno za nieobecno na tym wiecie milionw ludzi". Sam zabieg by w Etiopii novum. Emigranci z rnych krajw, przewanie katolicy, przychodzili do Ghosha coraz liczniej, by wykona u nich zabieg, ktrego w ich rodzinnych stronach nie praktykowano albo o ktrym w ogle nie syszano. - Mam dla pana propozycj, doktorze Cooper. Naucz pana wazektomii, a kiedy nabierze pan ju biegoci, odpaci mi pan, robic wazektomi pewnemu bardzo wanemu pacjentowi". - Znam go? - zapyta Cooper.

- Wanie pan z nim rozmawia - odpar Ghosh. - Rozumie pan zatem, e mam w tym ywotny interes, aby odpowiednio pana wyszkoli. Mj asystent, Marion, pomoe mi oceni pana umiejtnoci. Marionie, ani sowa Hemie o moich planach, pan te, Cooper. Cooper mia wosy obcite na jea i zachodzce na siebie, kwadratowe zby, ktre wyglday jak ilustracja na opakowaniu cukierkw Chiclets. Mia te wyrany irytujcy amerykaski akcent, rwnowaony wprawdzie przecigle wymawianymi sowami i spokojnym, przyjaznym sposobem bycia, jak gdyby nigdy w yciu nie dowiadczy niczego niemiego i nie spodziewa si niczego takiego napotka na swej drodze. - See one, do one, teach one, mam racj? - spyta Cooper. - Zgadza si, owszem - odpar Ghosh. - To nie jest strasznie trudny zabieg, ale trudniejszy, ni na to wyglda. Zacznijmy od kilku wstpnych uwag, doktorze Cooper. Zalecam pacjentom lewatyw dzie wczeniej, poniewa nic bardziej nie spina ni zaparcie. Proponuj ciepe mleko z miodem umieszczone w torbie do lewatywy trzymanej na wysokoci ramienia. - To dziaa? - Czy to dziaa? Pozwoli pan, e ujm to tak: jeli pacjent bdzie w tym czasie pi, dajmy na to, whisky z wod sodow, wyssie mu szklank z rki. - Wszystko jasne. - Prosz rwnie pacjenta, eby tu przed operacj wzi ciep kpiel. To na rozlunienie. - Pgosem doda jeszcze: - I poprawia moje doznania wchowe, rozumie pan. Pacjent jak do tej pory nie odezwa si ani sowem. Ghosh powiedzia mi, e mczyzna jest konsultantem Komisji Gospodarczej Narodw Zjednoczonych do spraw Afryki, ekspertem w dziedzinie kontroli populacji, ktry, tak si akurat zoyo, sam jest ojcem piciu dziewczynek. Nie mia nic przeciwko lekarzom debatujcym nad jego przypadkiem. - Nie skoczymy, jeli nie zaczniemy, wic lepiej zaczynajmy, tak? Marionie, grzejnik prosz. - W midzyczasie zdyem ju wczy znajdujcy si pod stoem elektryczny grzejnik. - Oto pierwsza puapka. Jeli nie chce pan, eby moszna si skurczya, a jajka wcigny a po same pachy, w pomieszczeniu musi by naprawd ciepo. Druga trudno polega na rozlunieniu. To bardzo wane. Barbituran albo

narkotyk mog si w takiej sytuacji okaza bardzo przydatne. Osobicie polecam yczek czerwonego albo czarnego Johnny Walkera. Obojtnie. To doskonay rodek zwiotczajcy. Ach, zapomniabym, oczywicie moe pan go poda rwnie pacjentowi. Cooper wybuchn miechem. Miaem nadziej, e zwraca naleyt uwag na czynnoci Ghosha. Ja ju to wszystko wczeniej widziaem: po odsoniciu czci intymnych pacjenta, nawet jeli w pomieszczeniu panowaa do wysoka temperatura, skra na mosznie - bona kurczliwa - marszczya si i cigaa, a misie dwigacz podciga jdra do gry. Nastpnie, po solidnym yku whisky (przez pacjenta), ktr naleao poda dopiero teraz, a nie wczeniej, worek ponownie si rozpra. Obydwaj chirurdzy woyli rkawiczki. Ghosh skrupulatnie oczyci operowane miejsce, a nastpnie uoy sterylne serwety, wyznaczajc dokadnie pole operacji. - Jeszcze jedna wskazwka, doktorze Cooper. Cho to stosunkowo atwa operacja, nie naley dopuci do krwawienia. Wie pan, jak wyglda brinjal, doktorze? - Chyba nie - odpar Cooper. - Oberyna?... Melanzana?... Bakaan? Cooper rozpozna t ostatni nazw. - Jeli nie wykae si pan wrcz drobiazgowoci w kwestii kontroli krwawienia, bdzie pan mia bakaan. Albo dwa. Wie pan, jak nazywamy takiego rodzaju komplikacj, doktorze Cooper? Ot nazywamy j cholerny brinjal i wszystko do dupy". Tak si akurat skada, e przez pi lat szkoy medycznej w akademiku karmili nas przewanie brinjalem. Podaem pacjentowi dawk Johnny Walkera, ktr wypi do dna. Uwielbiaem asystowa Ghoshowi. Od kiedy zacz mnie traktowa, jakbym by na tyle duy, by uczy si i rozumie, czego si ucz, traktowaem swoj rol bardzo powanie. Cieszyem si, e Cooper bdzie patrzy, jak pomagam Ghoshowi. Stanwszy po prawej stronie pacjenta, Ghosh przyoy kciuk i palec wskazujcy do prawej grnej czci jego moszny, tam gdzie czya si z reszt ciaa. - W ten sposb wyczuje pan wszystkie ylaste historie: przewody limfatyczne, arterie, nerwy i co tam jeszcze jest. Nasieniowd te. Przy odrobinie praktyki bez trudu uda si go panu odrni. Moe pan wierzy albo nie, ale nasieniowd ma najwikszy stosunek cianki do wiata przewodu spord wszystkich rurkowatych

struktur znajdujcych si w ludzkim ciele. O, jest. Przypomina pejcz. Prosz tu dotkn. Cooper pomaca pacjenta. - No jest - powiedzia. - Nasieniowd. Zgadza si. - Dobrze, to teraz prosz go oddzieli od pozostaych naczy i wypchn palcem wskazujcym troch do przodu. Prosz go sobie oprze na opuszku palca tak, eby si nie zelizgn. Ghosh instruowa Coopera w podobny sposb, jak instruowa mnie, kiedy mu asystowaem. Uwielbia przekazywa wiedz, a w Cooperze znalaz suchacza, na jakiego zasugiwa. Olni Coopera gadkimi sowami, ktre najpierw przewiczy na mnie. Praktykowanie medycyny i uczenie medycyny stanowiy dla Ghosha dwa nierozczne elementy tej pracy. Cierpia, kiedy nie mia komu przekaza wiedzy. Nieczsto si to wprawdzie zdarzao; zwykle instruowa praktykantk albo choby rodzin chorego - ktokolwiek by akurat pod rk. - Aby zminimalizowa krwawienie, stosuj znieczulenie miejscowe z adrenalin. Prosz na tym nie oszczdza. - Wstrzykn pi mililitrw miejscowego znieczulenia w tkank, ktr podtrzymywa palcem wskazujcym. - Gdyby poda mu mniej, bl sprawi, e jajka uciekn pod pachy. Trzeba bdzie prosi kardiochirurga, eby pomg sprowadzi je na d. No dobrze... prosz spojrze, e nadal trzymam nasieniowd wsparty na palcu. Robi niedue nacicie w skrze moszny. Od dou delikatnie wypycham nasieniowd ku grze, naciskam.... i... o, prosz bardzo! Kiedy widz w naciciu nasieniowd, api go kleszczykami Allisa. Wycign krtki odcinek biaawej, przypominajcej ddownic tkanki. - Zakadam zaciski tutaj i tutaj... a potem tn midzy nimi. Usuwam mniej wicej dwucentymetrowy odcinek. Najlepiej byoby przesa go do laboratorium - w ten sposb, gdyby jego ona zasza w ci w cigu najbliszego roku, bdzie pan mg pokaza pacjentowi raport z laboratorium i wwczas bdzie wiedzia, e to nie pan zrobi co le, lecz ten trzeci wykona swoje zadanie nadzwyczaj dobrze. Ja nie wysyam prbek do laboratorium z tej prostej przyczyny, e nie ma u nas patologa. Ale przez pewien czas w klinice ambasady amerykaskiej w Bejrucie mieli patologa, ktremu wysyaem wycinki amerykaskich nasieniowodw pochodzce z wazektomii, ktre tutaj przeprowadzaem. Ten czowiek zajmowa si diagnostyk laboratoryjn dla wszystkich ambasad amerykaskich w Afryce Wschodniej i Zachod-

niej. Cigle odsya mi raporty, z ktrych wynikao, e moje prbki s niewystarczajce. Twierdzi, e cho wydaje mu si, e zobaczy tkank nabonkow waciw dla przewodw moczowych, to nie moe by pewien, e to faktycznie nasieniowd. To jest nasieniowd - pisaem do niego za kadym razem. - Jak inn zawierajc tak tkank cz ciaa mogem wyci? To jest przecie nasieniowd". Ale on dalej si skary: Nie mam pewnoci. Za mao tkanki". Zacz mnie irytowa, wie pan. Wic w kocu wysaem mu baranie jaja. Umieciem je w formalinie i wysaem t sam poczt dyplomatyczn, jak zwykle przesyaem wycinki nasieniowodw. Napisaem mu te licik: Czy tyle tkanki wystarczy?". Nigdy wicej nie miaem z nim problemw. Cooper zarycza jak osio, wcigajc pod mask powietrze. - Teraz podwizuj kocwki katgutem. Nastpnie mwi pacjentowi: Przez najblisze dziewidziesit dni adnej komunikacji z on". Ghosh spojrza na pacjenta i powtrzy zdanie. Pacjent skin gow. - Okej, niech si pan z ni komunikuje, wie pan, dzie dobry, kochanie" i takie tam, ale adnego seksu przez trzy miesice. - Pacjent wyszczerzy zby. - No dobrze, moe pan uprawia seks, ale z prezerwatyw. - Preferuj stosunek przerywany - powiedzia pacjent z silnym wschodnioeuropejskim akcentem. Odezwa si po raz pierwszy od przyjazdu. - e co pan preferuje? Stosunek przerywany? Wycign i modli si? Dobry Boe, czowieku! Nic dziwnego, e dorobie si pan pitki! To doprawdy szlachetne z pana strony, e prbuje pan wysi z pocigu na wczeniejszej stacji, ale to zawodna metoda. O nie, prosz pana. Prosz przerwa te stosunki przerywane, czowieku, chyba e chce pan jeszcze w tym roku dobi do p tuzina. - Pacjent wyglda na speszonego. - Wie pan, jak nazywaj si modzi ludzie, ktrzy uprawiaj stosunki przerywane? Ekspert od kontroli populacji pokrci gow. - Ot mwi si na nich: Tato! Daddy. Pater. Pappa. Pere. Koniec ze stosunkami przerywanymi. Daj mi pan trzy miesice, a bdziesz mg powiedzie swojej pani, e nie musi si ju martwi, bo strzelasz pan lepakami, e koniec z przerywaniem, e zostaniesz pan na deser, kaw i cygaro.

Rozdzia 31

Domena ciaa
Bez Genet i Rosiny nasz dom wydawa si pusty. Odczuwaem straszn tsknot za Genet. Obydwoje z Hem obawialimy si, e ju nigdy jej nie zobaczymy. Obiecaa dzwoni i pisa, ale miny trzy tygodnie i wszelki such o niej zagin. W tamtym 1968 roku paday ulewne deszcze; Nil Bkitny i Auasz wystpiy z brzegw i mielimy niez powd. Cicho zwykle szemrzcy potok za murem Missing wyglda jak regularna rzeka. W Addis Abebie mieszkacy siedzieli stoczeni w domach, wic kiedy deszcze ustaway choby na krtk chwil, w powietrzu roznosi si zapach ludzi zbyt dugo przebywajcych w jednym pomieszczeniu, suchego ajna palonego w piecach i ubra, ktre nie chciay schn. Bluszcz wspina si jak szalony po rynnach i wciska w kad szczelin w murze, a kijanki przeistaczay w aby, zanim zdyy im si wyksztaci koczyny. adne dziecko nie zwracao twarzy ku niebu i nie prbowao apa na jzyk kropel deszczu - nie wwczas, gdy yo si i oddychao wod. Teraz, kiedy zblialimy si z Shiv do naszych czternastych urodzin, jako nastolatek oczekiwaem, e co si zmieni. Staraem si wynajdywa sobie zajcia, ale mogem myle wycznie o Genet, o tym, jak jej si wiedzie w Asmarze. Miaem nadziej, e tskni za domem, e jest przygnbiona, e chciaaby do mnie wrci. Nic nie miao sensu, skoro Genet przy mnie nie byo.

Pewnego pnego wtorkowego wieczoru byem z Ghoshem w sali operacyjnej numer trzy i przygldaem si, jak usuwa pcherzyk ciowy. Kiedy skoczy, zajrza jeszcze na oddzia chirurgiczny, by zobaczy, co sycha u Etiena, dyplomaty z Wybrzea Koci Soniowej, ktrego dobrze znalimy towarzysko. Niespodziewanie pojawia si u niego niedrono jelit. Podczas operacji Ghosh odkry u niego raka zamykajcego odbytnic, ktrego trzeba byo resekowa. To bya powana operacja, stanowica dla Ghosha nie lada wyzwanie. Wiedziaem, e ma ogromn nadziej wyleczy Etiena. Ale trzeba byo wykona przetok przez cian brzucha, a to nie byle co.

- Etien jest bardzo przygnbiony - powiedzia Ghosh. - Nie chodzi o raka, ale o kolostomi. Nie potrafi zaakceptowa faktu, e bdzie wydala otworem w brzuchu. Etien lea z przecieradem nacignitym na gow. Kiedy Ghosh go zbada i stwierdzi, e kolostomia wysza pierwsza klasa, w wielkich oczach Etiena pojawiy si zy. Nie chcia spojrze na swj brzuch. Powiedzia tylko: - Ktra teraz za mnie wyjdzie? Ghosh okaza si zaskakujco niewzruszony. - Suchaj, Etien, przecie nie wyciem ci tej czci ciaa, wiesz, tej, ktra przydaje si w maestwie. Znajdziesz kobiet, ktra ci pokocha, i wyjanisz jej wszystko. Jeli ona ci naprawd pokocha, to bdzie wdziczna, e yjesz. - Wyraz twarzy Ghosha mwi, e lekarz nie chce sysze adnego ale". Po chwili jednak zagodnia. - Etien, wyobra sobie, co by byo, gdyby wszyscy ludzie rodzili si z odbytem w brzuchu i wanie tdy kady pozbywaby si produktw przemiany materii. A teraz wyobra sobie, e kto ci mwi, e zrobi ci operacj, i przekieruje jelito tak, e kocwka bdzie si znajdowaa z tyu, midzy poladkami, w miejscu, ktre moesz zobaczy jedynie w lustrze, i do ktrego czasem trudno sign, eby utrzyma je w czystoci... Musiao min kilka dugich sekund, ale w kocu Etien si umiechn. Wytar oczy. Spojrza niemiao na swoj kolostomi. By to may krok we waciwym kierunku. Ghosh mia do odwiedzenia jeszcze jednego pacjenta. Powiedzia mi, ebym poszed do domu, bo w przeciwnym razie spni si na kolacj. Zaczo mocno pada, a ja nie miaem parasola. Poszedem zadaszonym przejciem czcym blok operacyjny z ambulatorium, a ambulatorium z oddziaem dla mczyzn. Kiedy dach si skoczy, przebiegem krtki odcinek, przeskoczyem kau i wpadem do kwater pielgniarek. Rzadko odwiedzaem ten damski labirynt. Wyglda na opustoszay. Jeli pjd dugim balkonem cigncym si wzdu caego budynku, a potem zejd schodami po drugiej stronie... c, troch zmokn, ale zawsze to czterdzieci metrw bliej domu, zanim znowu bd musia pobiec w deszczu", pomylaem. Miaem nadziej, e ona Adama, straniczka dziewic, z tym swoim wielkim krzyem zawieszonym na szyi, nic nie zauway, bo wtedy z pewnoci mnie przegoni.

Drzwi prowadzce do pokoi pielgniarek otwieray si na wspln werand. Wszystkie pielgniarki poszy pewnie do jadalni, bo inaczej stayby przy balustradzie, czeszc wosy, malujc paznokcie, szyjc i plotkujc. Usyszaem dwiki muzyki dobiegajce z naronego pokoju, w ktrym kiedy mieszkaa moja matka. Co prawda byem tutaj kilka razy, ale nie wyczuwaem jej obecnoci, podobnie jak na jej grobie. Zaintrygowaa mnie obco muzyki, jej rytm. Galopady gitar i perkusji powtarzay ten sam motyw za kadym razem w innym rejestrze. Ostatnio etiopscy muzycy zaczli oglda si na zachodnie brzmienia, wprowadzajc na przykad sekcj dt, werble i powtarzajce si riffy gitar elektrycznych zamiast wytumionych dwikw strun krar i klaskania domi. Ale to nie bya muzyka etiopska, nie tylko dlatego, e usyszaem sowa piewane po angielsku (cho by to angielski, ktrego nie potrafiem zrozumie). Ta muzyka bya zupenie inna od tej, ktr znaem, jakbym ujrza nowy kolor tczy. Drzwi byy uchylone. Staa boso porodku pokoju, zwrcona do mnie plecami. Biaa halka odsaniaa jej ramiona i koczya si na wysokoci kolan. Krcia gow na wszystkie strony, a jej dugie, proste wosy poday za rytmem. Koysaa biodrami, podczas gdy uniesiona w gr prawa rka poruszaa si w rytm melodii. Lew do musiaa trzyma przycinit do brzucha, poniewa wystawa tylko okie. Muzyka wtargna do jej wntrza, nawilya jej stawy, zmikczya koci i minie, by zmusi do tego pynnego, wirujcego, zmysowego ruchu. Odwrcia si. Miaa zamknite oczy i gow lekko odrzucon do tyu. Jej usta byy nierwne, jakby po wypadku warga krzywo si zrosa. Znaem te usta, t lekko dziobat twarz. Nie poznaem za to jej ciaa. Od zawsze i na zawsze bya praktykantk, a Matrona zlitowaa si nad ni i nadaa jej nowe stanowisko: starsza praktykantka. To j odmienio. Z wiecznej studentki, na stau nie wiadomo od jak dawna, staa si instruktork praktykantek nowo przybywajcych do Missing. W klasie, pracujc z podrcznikami, ktre znaa na pami, wtaczaa praktykantkom wiedz do gw, wyrzucajc z siebie fragmenty tekstu bez patrzenia do ksiek. Zwykle zbieraa wosy z czoa i karku i wizaa je w kok tak ciasno, e a brwi jej si unosiy. Kiedy wieczya fryzur czepkiem, wygldao to tak, jakby mocowaa sobie na gowie odwrcony lodowy roek.

Pominwszy ekstrawaganck fryzur praktykantki, zawsze uwaaem j za osob do nijak. W szkole znaem dziewczta, ktre nie byy ani pikne, ani brzydkie, ale wmwiwszy sobie jedno albo drugie, emanoway piknem lub brzydot. Heidi Enqvist bya cudowna, ale niestety nie w opinii jej samej, poniewa brakowao jej tajemniczoci i powabu Rity Vartanian, ktra mimo grnego przodozgryzu i wydatnego nosa budzia zazdro Heidi. Starsza praktykantka bya ulepiona z tej samej gliny co Heidi. Myl, e wanie dlatego uczynia sam siebie uleg niewolnic sztywnego, wykrochmalonego uniformu i nosia na twarzy pasujc do niego mask pozbawion umiechu. Jej poczucie tosamoci ograniczao si do bycia pielgniark; zarwno we wasnych oczach, jak i w oczach wiata, uwaaa, e poza tym jest nikim. Zawsze wyranie odczuwaem skrpowanie praktykantki w naszej obecnoci. Ale z drugiej strony, zachowywaa si z tak niemiaoci w stosunku do kadego. Teraz przekonaem si jednak, e jest kim wicej ni tylko praktykantk. Fartuch skrywa krge ciao, w rodzaju tych, jakie zwyk rysowa Shiva, i to ciao poruszao si tak, e tancerka z haremu pkaby z zazdroci. Miaa zamknite oczy. Gdyby mnie zobaczya, wystraszyaby si, byaby zaenowana i prawdopodobnie by si wcieka. Ju miaem si wycofa, kiedy ku mojemu zdumieniu zrobia krok do przodu, zapaa mnie za rk i wcigna do rodka, jak gdyby sowa piosenki powiedziay jej, co naley zrobi. Kopniciem zamkna za mn drzwi. W pokoju muzyka bya goniejsza i bardziej przenikliwa. Zmusia mnie do czapania w rytm muzyki, krcc moim ciaem w t i we w t. Pocztkowo czuem si speszony. Chciaem si rozemia albo powiedzie co mdrego, tak jak zrobiby dorosy. Ale jej wyraz twarzy i pulsujcy rytm daway mi poczucie, e jakakolwiek czynno poza taczeniem byaby w tej sytuacji jak rozmawianie podczas mszy w kociele. Zaczem stawia kroki bez wysiku. Naladowaem j, krcc ramionami w przeciwn stron ni biodrami. Domi rysowaem figury w powietrzu. Sztuczka polegaa na tym, eby zbytnio przy tym nie myle. Miaem wraenie, e ciao mam podzielone na czci i kada cz odpowiada na dwik innego instrumentu. Schemat naszych krokw by do przewidzenia. Kiedy ju pojem, o co chodzi w tym tacu, przycigna mnie do siebie, tak e dotknem policzkiem jej szyi, a klatk piersiow jej piersi, od ktrych dzielia mnie tylko cienka warstwa materiau. Nigdy wczeniej nie taczyem, a ju na pewno nie w

taki sposb. Wcignem nosem wo jej perfum i potu. cisna mnie tak, e zabrako mi tchu, jakby pragnc stopi nasze ciaa w jedno. Wzia mnie za rk i pooya j sobie na koci krzyowej. Mocno j do siebie przycisnem. Cay czas si poruszalimy. Ona prowadzia. Przewidywaem kady jej krok, ciekaw jednoczenie, skd wzia si we mnie ta wiedza. Zrobilimy obrt, a potem przechy w jedn i w drug stron, jak jeden organizm. Pomylaem o Genet. Nagle omielony poprowadziem, a ona podya za mn. Wcisnem si w mikk cz u zbiegu jej ng tylko dlatego, e do mnie przywara, wbijajc si we mnie biodrami. Krew uderzya mi do gowy, do ramion, do brzucha i do krocza. wiat przesta istnie. Prowadziem z ni misterny dialog. Muzyka graa w nieskoczono, i nie chciaem, eby przestaa gra; gdy tylko o tym pomylaem, umilka. Przecigajcy sylaby akcent amerykaskiego spikera w niczym nie przypomina formalnego jzyka BBC. No prosz - powiedzia. - A-ha. Mmm", jak gdyby mg nas widzie. Syszelicie ju kiedy co takiego? To dla was Rock of East Africa. Big 14 Afryki Wschodniej. Suchacie Armed Forces Radio Service, Asmara". Nawet nie wiedziaem, e co takiego istnieje. Wiedziaem za to o obecnoci amerykaskich onierzy w Erytrei i o istnieniu stanowiska nasuchowego w Kagnew pod Asmar. Kt mg przewidzie, e oni te maj co, czego my chtnie posuchamy? Stalimy spleceni, trzymajc wiat na dystans. Spojrzaa mi w oczy i nie wiedziaem, czy si rozemieje, czy rozpacze. Wiedziaem tylko, e gdyby zapakaa, pakabym z ni, i miabym si, gdyby zechciaa, i padbym na czworaka, i udawa, e jestem Koochooloo. - Jeste taka pikna - powiedziaem, zaskakujc samego siebie. Gwatownie nabraa powietrza. Miaem wraenie, e moje sowa odbijaj si w niej echem. Czy powiedziaem co zego? Jej usta zadray, a oczy si zaszkliy. W ten sposb wyraaa rado. A wic jednak powiedziaem waciwe sowa. Nachylia si odrobin, przysuna blisko moich ust t swoj pomarszczon blizn z wybrzuszeniami po obydwu stronach. Jej usta naoyy si na moje, tworzc wok nich co na ksztat uszczelki. Przyszo mi do gowy idiotyczne skojarzenie, a mianowicie czenie jednego wa ogrodowego z drugim. Lecz tym, co popyno, bya nie woda, ale jej jzyk. Tym razem zupenie inaczej ni wtedy, z Genet, w spiarni, skwapliwie go przyjem. To byo podniecajce. Pooyem do z tyu jej gowy.

Przycisnem si do niej caym ciaem, czujc, jak kada czstka mojego organizmu zamiera w oczekiwaniu. Oderwaem od niej usta, eby mc powiedzie jej znowu: - Jeste taka pikna. Bo to byo magiczne zdanie, takie, o ktrym wiedziaem, e powinienem je czsto wypowiada, ale jedynie wwczas, gdy naprawd uwaam, e mwi najprawdziwsz prawd. Nie wiem, jak dugo stalimy poczeni ustami, ale to nastpio zupenie naturalnie, jak gdybym zaspokaja gd. Nie sdziem, e drzemie we mnie taki potencja. Nie wiedziaem, co stanie si za chwil, ale moje ciao wiedziao. Zaufaem mu. Byem gotw. Nagle zrobia krok do tyu. Przysiada na brzegu ka. Pakaa. Stao si co, o czym moje ciao zapomniao mnie poinformowa. A moe istnieje jaka zasada, etykieta, ktrej si nie podporzdkowaem? Rzuciem okiem w stron drzwi, szacujc szanse ucieczki. - Czy kiedykolwiek mi wybaczysz? - zapytaa. - Twoja matka nie powinna bya umrze. Moe gdybym powiedziaa komu, e jest chora, pomogliby jej. To byo niesamowite. Poczuem, jak wosy na karku staj mi dba. Zupenie zapomniaem, e kiedy ten pokj nalea do mojej matki. Nie potrafiem sobie tutaj wyobrazi siostry Mary Joseph Praise, zdecydowanie nie z widokiem Wenecji na jednej cianie i czarno-biaym plakatem przedstawiajcym jakiego biaego piosenkarza na drugiej (twarz wykrzywia mu wysiek towarzyszcy piewaniu). Spojrzaem na starsz praktykantk. - Nie wiedziaam, jak bardzo jest chora - powiedziaa, szlochajc jak dziecko. - W porzdku - odpowiedziaem. Miaem wraenie, e kto przemawia przeze mnie. - Powiedz, e mi wybaczasz. - Powiem, jeli przestaniesz paka. Prosz. - Powiedz. - Wybaczam ci. Wybuchna jeszcze goniejszym paczem. Kto j zaraz usyszy. Chyba nie powinienem przebywa w jej pokoju. A ju na pewno nie powinienem przysparza jej powodw do paczu.

- Przecie powiedziaem! Powiedziaem, e ci wybaczam. Dlaczego jeszcze paczesz? - Ale ty i twj brat prawie przeze mnie umarlicie. Miaam pomc wam oddycha, kiedy si urodzilicie. Miaam was reanimowa. Ale zapomniaam.

Kiedy po raz pierwszy wszedem do tego pokoju, czuem si zagubiony, miaem wraenie, e brakuje jakiej czstki mnie, a wszystko przez to, e Genet wyjechaa. Potem zapomniaem o boym wiecie i odnalazem szczcie, nie, ekstaz w tacu, jak zapowied tego, co pragnem dzieli z Genet. Teraz znw si zagubiem, znw czuem si zdezorientowany. Raj wydawa si tak blisko, a tymczasem utknem we mgle na mielinie. Zapaa mnie za rk i pocigna za sob na ko. - Moesz ze mn zrobi wszystko, co tylko zechcesz. Kiedy zechcesz powiedziaa, odrzucajc gow i patrzc na mnie z dou, gdy stanem nad ni. Co miaa na myli? - Zrobi co? - zapytaem. - Wszystko. Pucia mnie i wycigna si na ku. Bya gotowa. Na to, co mgbym z ni zrobi. Owszem, byo co takiego, czego pragnem. Gdybym dosta woln rk, pen wadz nad jej ciaem, jestem pewien, e instynktownie odkrybym, na czym polega moja potrzeba. Miaem o niej mtne pojcie. W kocu nie skoczyem jeszcze czternastu lat. Daa mi przyzwolenie i czekaa. Przewrcia si na brzuch, pokazujc poladki i rzucajc zalotne spojrzenie przez rami. Miaa opuchnite powieki, a oblicze rozmarzone i odlege. Zrobia obrt o sto osiemdziesit stopni, tak e bya teraz zwrcona do mnie twarz. Wspara si na okciach. Zobaczyem jej piersi z ledwo zasonitymi sutkami. Powioda za moim wzrokiem ku swojemu dekoltowi. Usyszaem dobiegajce zza drzwi odgosy krokw i rozmw. Praktykantki i pielgniarki wracay z kolacji. Nie chciaem jeszcze wychodzi. Ale wiat nam przeszkodzi. Moje wahanie skazao jej wysiki na niepowodzenie - moje wahanie i jej nieproszone wyznanie.

- Chciabym jeszcze z tob zataczy - powiedziaem szeptem. - Moesz... - szepna, ale poczuem, e mwic to, popenia bd. - Chciabym zrobi z tob... wszystko. - Tak! Ja te tego chc. - Uklka na ku, rozradowana, i miaa si przez zy. Chod - powiedziaa, wycigajc do mnie ramiona, zapraszajc mnie do siebie. - Ale nie teraz. Wrc kiedy indziej. - Pooyem do na klamce. - Ale... moe jednak teraz? - powiedziaa na tyle gono, eby cay wiat usysza. Wymknem si, majc nadziej, e nawet jeli kto mnie zauway, uzna to za najzupeniej normalne odwiedziny. Deszcz nie odpuci nawet na chwil. Nie przeszkadza mi. By mi dobrze znanym kompanem. Lecz to balansowanie na granicy uczu tak potnych, e na ich skrzydach unisbym si w powietrze... byo dla mnie objawieniem. Zanim dotarem do naszego bungalowu, przemokem do suchej nitki. Kiedy spojrzaem na drzwi prowadzce do pokoju Rosiny i Genet, zrobio mi si al, e wisi na nich kdka. Staem przed tymi zamknitymi drzwiami i wpatrywaem si w nie. To wanie wtedy, stojc w deszczu spywajcym mi po skroniach, postanowiem, e musz si oeni z Genet. Takie byo moje przeznaczenie. Istniao wiele pokus, potnych si zdolnych zawrci mnie z raz obranej drogi. Tak, chciaem ulec pokusie, ale tylko z t jedn kobiet, tylko z Genet. enic si z ni, za jednym zamachem rozwizabym wiele problemw. Rosina przestaaby chowa si we wasnym wiecie, Hema, Ghosh i Rosina byliby szczliwi i wtedy obydwoje bylibymy ich dziemi. Potrafiem sobie wyobrazi nawet nasze wasne dzieci. Zburzylibymy kwatery sucych i dobudowali dom bliniak do gwnego budynku. Nasze domy poczyby korytarz i tak naprawd mieszkalibymy pod wsplnym dachem. Shiva miaby swj pokj albo moe i apartament. Ucieszyby si, majc Genet za bratow. Poniewa Shiva nie by typem rozpamitujcym przeszo i celebrujcym tradycj, tym wikszy spoczywa na mych barkach ciar zadbania o cigo rodziny, o jej jedno.

Wszedem do domu, zostawiajc za sob mokre lady. W azience rozebraem si do naga i przyjrzaem si sobie w lustrze, prbujc zobaczy to, co ujrzaa we mnie

praktykantka. Byem do wysoki jak na swj wiek, mierzyem prawie sto osiemdziesit centymetrw, i miaem jasn skr. Przy odrobinie wysiku mgbym uchodzi za typ rdziemnomorski. Moje tczwki byy brzowe - brakowao w nich niebieskiego barwnika, ktry widziaem w oczach Shivy. Wygldaem troch za powanie, zwaszcza z mokrymi wosami. Kiedy wyschn, znowu si poskrcaj i bd yy wasnym yciem, nie dajc si okiezna. A wic na tym polega wchodzenie w wiek mski", pomylaem, kadc rce na biodrach i obracajc si, by podziwia boki i poladki. Ubraem si i poszedem do kuchni, wcigajc zapachy unoszce si z garnkw i kradnc kawaek misa, zanim Almaz si zorientuje i da mi po apach. Zrugaa mnie, ale agodnie. agodna bya te muzyka, ktra pyna z salonu, znaczona miarowym rytmem tabli i krokami taczcych Hemy i Shivy. Hema gono wydawaa polecenia. Usyszaem chrobot poluzowanego zderzaka - to volkswagen Ghosha zatrzyma si na podjedzie. Poczuem zachwyt, jakbym znalaz si w centrum naszej rodziny, w ktrej brakowao jedynie Rosiny i Genet, ale one wrc, a wtedy bdziemy w komplecie. Wyrzuciem z umysu to, co powiedziaa mi praktykantka: o tym, co zrobia lub czego nie zrobia dla mojej matki. Nie byo sensu rozpamitywa cierpienia z przeszoci, nie w momencie, gdy przyszo obiecywaa tak duo przyjemnoci. A mj ojciec? Nie, on nie stanie pewnego dnia w bramie Missing, teraz to rozumiaem. Cokolwiek Thomas Stone teraz robi, gdziekolwiek przebywa, nie mia pojcia, z czego zrezygnowa.

Rozdzia 32

Jest czas, by sia...

Genet i Rosina wrciy na dwa dni przed rozpoczciem roku szkolnego. Przyjechay gone i podniecone jak hinduski cyrk w Merkato. Takswka, ktr wziy na dworcu, uginaa si pod ciarem upchanych w baganiku i zamocowanych na dachu bagay. Pierwsz rzecz, jak zauwayem, by zoty zb Rosiny i jej szeroki umiech od ucha do ucha. Genet te wydawaa si odmieniona: bya rozpromieniona, miaa na sobie tradycyjn bawenian spdniczk, obcis bluzk i zarzucon na ramiona dopasowan szamm. Wrzasna z radoci i rzucia si na Hem, prawie j przewracajc. Potem podbiega do Ghosha, potem Shivy, do Almaz, do mnie, a na koniec wrcia do Hemy. Kiedy przytulia mnie Rosina, by to ucisk peen mioci i serdecznoci, ale zobaczywszy, jak dugo obejmowaa si z Shiv, poczuem ukucie zazdroci. Jej nieobecno pomoga mi zrozumie co, co wczeniej mi umkno, a mianowicie e faworyzowaa Shiv. Czy to dlatego, e nakrya mnie w spiarni ze swoj nag crk? A moe zawsze miaa do niego sabo? I czy tylko ja zwrciem na to uwag? Wszyscy mwili jeden przez drugiego. Rosina, jedn rk nadal obejmujc Shiv, pochwalia si swoim zotym zbem przed Gebrew. - Genet, kochanie, twoje wosy! - wykrzykna Hema, widzc kosmyki ciasno zaplecione w rzdki i udekorowane koralikami, zupenie jak u matki. Warkoczyki spaday luno na kark, kady zakoczony byszczcym krkiem. - Podcia? - No tak! Podobaj ci si? A spjrz na moje rce - powiedziaa, pokazujc donie pomaraczowe od henny. - Ale teraz twoje wosy s takie... krtkie. Kochanie, i masz przekute uszy! dziwia si Hema. W uszach Genet tkwiy niebieskie obrcze. - Dobry Boe, dziewczyno - wydusia Hema, apic Genet za ramiona. - Spjrz na siebie! Urosa i... zaokrglia si. - Masz wiksze cycki - powiedzia Shiva. - Shivo! - zawoali jednoczenie Hema i Ghosh.

- Przepraszam - odpar, zaskoczony ich reakcj. - Chodzio mi o to, e urosy jej piersi - dokoczy. - Shivo! Nie mwi si kobiecie takich rzeczy - upomniaa go Hema. - No przecie nie powiem tego mczynie - odrzek zniecierpliwiony Shiva. - Nie szkodzi - powiedziaa Genet. - To prawda. Teraz mam B, a moe nawet C! - stwierdzia z dum, patrzc na swoje piersi, ktre spoglday w gr jak badacze gwiazd. Rosina zrozumiaa, co si wici. - Stai zaitto! - krzykna, kadc palec na ustach. Genet si rozemiaa. - Prosz pani - zwrcia si Rosina do Hemy po amharsku. - Tyle si napracowaam nad t dziewczyn. Wszystkie chopaki si za ni uganiaj. A ona co? Czy ich zniechca? Nie! Pani spojrzy, jak ona si ubiera! - Z zaskoczeniem wyczuem w jej skardze odcie dumy. Genet powiedziaa: - Po prostu podobay mi si ubrania, jakie mieli w Asmarze. Och! Kupiam pocztwki. Dov'e la mia borsetta, mamo? Chc je pokaza. Ach, s w takswce w... Zaczekajcie. Bez zastanowienia zanurkowaa przez otwarte okno do takswki, przy okazji raczc nas widokiem swoich majtek w caej okazaoci. Rosina krzykna do niej co w jzyku tigrinia, ale na prno. Genet wepchna nam do rk pocztwki. - Och, Asmara, nawet nie potraficie sobie wyobrazi, jak pikne miasto wybudowali ci Wosi. Widzicie? Nie byo si czym chwali, bo w kocu Erytrea bya koloni na dugo, zanim zagarna j Etiopia. Dziwne, kolorowe budynki przypominay rysunki z lekcji geometrii.

Hema i Ghosh weszli do rodka. Takswkarz pomg Gebrew przenie drewniane stoki i nowe ko do kwatery Rosiny. ko, rcznej roboty z ciemnego drewna, byo prezentem od mieszkajcego w Asmarze brata Rosiny. Patrzc na Genet, usiadem na nowym ku. Miaem wraenie, jakby nie byo jej cae lata. Zabrako mi jzyka w gbie.

- Jak ci mina zima, Marionie? O ile ja straciem przy niej ca pewno siebie, o tyle ona nie znaa sowa niemiao. Obmyliem sobie, co jej powiem. Nawet to sobie zapisaem. Ale ta pikna, wysoka dziewczyna - ta kobieta, powinienem chyba powiedzie - obok mnie, tak przesiknita Erytre i rozkochana we wszystkim, co woskie, pomieszaa mi szyki. Pacjenci, ktrych dogldaem, ksiki, ktre przeczytaem... nic z tego nie mogo rwna si z Asmar. - Ech, po staremu - odpowiedziaem. - Wiesz, jak to jest podczas pory deszczowej. - I co? Tyle? Nic wicej? adnych przygd, filmw? I... dziewczyn? Nadal bolenie odczuwaem sowa Rosiny o chopcach uganiajcych si za Genet w Asmarze. To byo jak zdrada. Na pewno Genet ponosia za to cz winy - jaki chopak zawracaby sobie ni gow, gdyby powiedziaa mu, eby spada? - No c - stwierdziem. - Nic nie wiem o adnych dziewczynach, ale... Pocztkowo niechtnie, ale w kocu opowiedziaem jej o wizycie w dawnym pokoju mojej matki. Mwiem o przygodzie z praktykantk, jakby to byo dla mnie co zwyczajnego, ukazaem siebie jako obojtnego uczestnika. Im dalej jednak brnem w t histori, tym trudniej przychodzio mi trzyma si tego tonu. Oczy Genet zrobiy si wiksze ni obrcze w jej uszach. - Zrobie to z ni? - spytaa. - Nie! Wydawaa si zawiedziona; spodziewaem si po niej, e bdzie raczej zazdrosna. - Na mio Bosk, Marion, czemu nie? Pokrciem gow. - Nie zrobiem tego, bo... - Bo co? Wykrztu wreszcie - powiedziaa, szturchajc mnie okciem, jakby to miao mi pomc wydusi sowa. - Na co czekasz? Na krlow angielsk? Wiesz, ona ma ma. - Nie zrobiem tego, bo... Wiedziaem, e bdzie wspaniale, bardziej ni wspaniale. Wiedziaem, e bdzie fantastycznie...

- Co to za wytumaczenie? - zareagowaa, przewracajc oczami. - Ale... wiedziaem, e chciabym przey mj pierwszy raz z tob. No prosz, powiedziaem to. Genet dugo mi si przygldaa z otwartymi ustami. Czuem si bezbronny. Wstrzymaem oddech, majc nadziej, e nie usysz z jej ust drwiny ani rozbawienia. Umarbym, gdyby mnie wymiaa. Nachylia si, patrzc na mnie agodnym wzrokiem: miaa kochajcy, czuy wyraz twarzy. Zapaa mnie obydwiema domi za podbrdek i zacza krci nim w obie strony jakbym by maym dzieckiem. - Ma che minchia? - zapytaa Rosina, brutalnie nam przerywajc. Nie zauwayem, jak wesza do pokoju. Genet wybuchna miechem. Rosina nie uznaa sytuacji za zabawn, ale Genet z trudem apaa oddech, przewracajc si ze miechu na ko. Rosina zmierzya j wzrokiem, a potem poddaa si, mruczc co pod nosem. Histeryczny miech Genet by czym nowym. Kiedy ju si opanowaa, wyjania: - Ma che minchia? znaczy Co, do chuja pana?". W Asmarze to ja cay czas to powtarzaam. Nauczyam si tego od kuzynek. Matka mi zagrozia, e jak bd tak mwia, to bdzie mnie laa. A teraz ona tak mwi. Dasz wiar?... No to jak, Marionie... che minchia, hm?

Kolacj zjedlimy w naszym bungalowie. Genet usiada z nami przy stole, a Rosina i Almaz jady w kuchni. Stao si naszym zwyczajem, e na czas posiku przejmowaem wadz nad grundigiem. Czsto suchaem Rock of East Africa a do pnocy, kiedy koczono nadawanie audycji. Muzyka wspgraa z moimi odczuciami. W ograniczonej strukturze dwunastotaktowego bluesa i w niepokojcych balladach Dylana odkryem ad i porzdek. Shiva przewanie sucha ze mn. Muzyka przemawiaa take do niego. Odezwa si gos dideja: - Rock of East Africa, AFRS Asmara, miasto, w ktrym wszyscy yj dwa i p kilometra nad poziomem morza. Mamy tu dzisiaj sobot pod znakiem Boone's Farm. Wczoraj wieczorem do bazy trafia pierwsza dostawa Boone's Farm i mwi wam, jeli

si nie zaapalicie, wasza strata, bo po dostawie nie zostao ani ladu - tak samo jak po niektrych osobnikach. Ale nic to, posuchajmy Bobby'ego Vintona i jego My Heart Belongs Only to You. Ucieszyem si, e Genet nie znaa tej stacji. Jej kuzynki i kuzyni z Asmary wida nie byli a tak wyluzowani, skoro nigdy nie suchali tej rozgoni. Nastpna piosenka zacza si bez zapowiedzi. A podskoczyem. - To jest to! - powiedziaem do Genet. - To ta piosenka, o ktrej ci opowiadaem. Suchaem audycji kadego wieczoru i to dzi pierwszy raz usyszaem utwr, ktry rozbrzmiewa w pokoju praktykantki. Taczyem shimmy, wyginajc si i obracajc, zupenie niepomny szoku malujcego si na twarzy Hemy i szeroko otwartych oczu Ghosha i Genet. Podkrciem gono. Rosina i Almaz przyszy z kuchni. Widocznie pomylay, e zwariowaem. To byo zupenie nie w moim stylu, ale nie umiaem si opanowa albo raczej nie chciaem. Co mi mwio, e dzi jest dzie, by poszale. Shiva wsta i doczy do mnie. Jego taniec by pynny, posuwisty, gadki, jak gdyby wszystkie te lekcje Hemy bra jedynie dla zabicia czasu, czekajc na t wanie piosenk. Genet nie potrzebowaa specjalnej zachty. Wycignem rk do Hemy i wkrtce plsaa razem z nami, idealnie trafiajc w rytm. Ghosh te si dugo nie zastanawia. Prbowaem wcign do taca Rosin, ale ucieka z Almaz do kuchni. Nasza pitka taczya w salonie do ostatniej nuty. Chuck Berry. Tak si nazywa wykonawca. Didej poda tytu piosenki: Sweet Little Sixteen. Kiedy przysza pora na sen, Genet powiedziaa, e wrci do kwatery Rosiny. Hema wydawaa si uraona. - Dotrzymam towarzystwa matce - powiedziaa Genet. - Mam teraz wasne ko. W Asmarze na pododze spaa nas szstka. ko dla mnie samej to bdzie luksus. Nastpnego dnia w Piazzy znalazem w sklepie z pytami album Chucka Berry'ego na czterdzieci pi obrotw. Z obwoluty dowiedziaem si, e kawaek Sweet Little Sixteen by przebojem numer jeden - tyle e w 1958 roku! Byem zdruzgotany. Reszta wiata usyszaa t piosenk dziesi lat przede mn. Kiedy

przypomniaem sobie, jak taczyem do niej zeszego wieczoru, uznaem to za taniec ignoranta, zdumienie wiejskiego chopa, ktry z otwart gb wpatruje si w neon z kuflem piwa na budynku Olivetti. W przeddzie inauguracji nowego roku szkolnego Hema i Ghosh zabrali nas do greckiego klubu na doroczne witowanie koca zimy". Genet zaskoczya mnie, mwic, e woli zosta i przygotowa sobie ubranie do szkoy. Rosina, Gebrew i Almaz zaplanowali kameraln kolacj u Rosiny. Big-band skada si z chaturnikw, czonkw orkiestr armii ldowej, si powietrznych i Gwardii Cesarskiej, ktrzy potrafiliby zagra Stardust, Begin the Beguine i Tuxedo Junction, nawet pic. Chuck Berry nie mieci si w ich repertuarze. Spoeczno ekspatriantw, ktrzy wszyscy opaleni wrcili z wakacji, stawia si tumnie. Widziaem pana i pani G., ktrzy nie byli prawdziwym maestwem (mwio si o nich, e zostawili w Portugalii swoich partnerw i dzieci, byle by ze sob), pana J., dziarskiego kawalera z Goa, ktry odsiedzia krtk kar wizienia za malwersacje finansowe - szala pen par. Nowo przybyli emigranci szybko naucz si swojej pozycji w tym spoeczestwie. Wkrtce odkryj, e ich obco liczy si o wiele bardziej ni talent bd wyksztacenie - e jest ich najwaniejszym atutem. Wkrtce przywykn i naucz si umiecha i taczy na tradycyjnym corocznym przyjciu. Zawsze mi si wydawao, e emigranci reprezentuj to, co najlepsze w kulturze i stylu cywilizowanego" wiata, ale teraz zrozumiaem, e mieszkaj daleko od Broadwayu, West Endu i La Scali - zbyt daleko, by nadrobi dziesicioletni zalego; zupenie jak ja z Chuckiem Berrym. Przygldaem si zarumienionym, spoconym twarzom szalejcych na parkiecie i dziecinnej radoci w ich oczach. Zrobio mi si smutno i poczuem zniecierpliwienie. Shiva zataczy najpierw z Hem, potem z kobietami, ktre zna z krgu znajomych z bryda u Hemy i Ghosha, i wreszcie z kad, ktra miaa ochot z nim zataczy. Raptem przestao mi si tam podoba. Wyszedem do wczenie, mwic Hemie i Ghoshowi, e pojad do domu takswk. Idc pod gr do naszego bungalowu, mylaem o praktykantce. Unikaem jej. Kiedy znajdowaa si w otoczeniu swoich uczennic, zachowywaa si, jakby mnie nie

znaa. Kiedy widziaa mnie i Shiv razem, pozdrawiaa nas bez sowa. Gdy po raz pierwszy wpadem na ni sam na sam, zatrzymaa mnie i powiedziaa: - Czy ty jeste Marion? - Z jej spojrzenia wyczytaem, e nic si nie zmienio, e jej drzwi nadal stoj dla mnie otworem. - Nie - odparem. - Jestem Shiva. - Nigdy wicej nie zadaa tego pytania. Syszaem dobiegajcy z kwatery Rosiny gos radia, ale drzwi do jej domu byy zamknite, a poza tym i tak nie szukaem towarzystwa. Poszedem do ka, sam na sam z wasnymi mylami. Czuem si starszy ni moje trzynacie lat. Obudziem si, kiedy wrci Shiva. Obserwowaem jego odbicie w lustrze. By wyszy ode mnie, mia wskie biodra i delikatny chd tancerza. Zdj marynark i koszul. Kiedy wychodzi z domu, mia na gowie zgrabny przedziaek, ale teraz jego wosy wyglday jak bezadna pltanina grubych lokw. Mia pene usta, takie prawie kobiece, i marzycielsko-prorocz twarz. Rozebrawszy si do bielizny, przyjrza si wasnemu odbiciu w lustrze. Podnis do gry jedn rk, a drug schowa za plecami. Wyobraa sobie taniec z kobiet. Z gracj si obrci i skoni. - Dobrze si bawie? - zapytaem. Zatrzyma si w p obrotu. Rk nadal trzyma w grze. Spojrza na mnie w lustrze, a przeszy mnie ciarki. - Wszyscy si ubawilimy - powiedzia schrypnitym gosem, ktrego nigdy u niego nie syszaem.

Rozdzia 33

Rodzaj szalestwa
Takswka wiozca Shiv i mnie zatrzymaa si przed bram Missing, ale po drugiej stronie ulicy, pod budynkiem z pustakw, akurat w chwili, gdy wzdu drogi wczono latarnie. Miaem szesnacie lat. Byem kapitanem, opening batsmanem i wicket-keeperem naszej krykietowej jedenastki, za Shiva by jej middle-order batsmanem. Moj mocn stron, jako otwierajcego, byo to, e umiaem porzdnie waln w pik i przetrwa pierwsz salw przeciwnika, wnerwiajc tym bowlerw; Shiva potrafi natomiast zawzicie broni wicketa, dbajc przede wszystkim o asekuracj druyny, nawet jeli zdobywa w midzyczasie kilka runw. Zwykle byo ju ciemno, kiedy po treningu wracalimy do domu. Na rogu budynku najbliej suku Alego zobaczyem kobiet stojc za zason z koralikw. Wida byo jedynie zarys jej sylwetki na tle wiata wylewajcego si z baru. - Hej! Zaczekajcie na mnie! - zawoaa. Z powodu krtkiej, opitej spdniczki i wysokich obcasw musiaa drobi jak gejsza, przeprawiajc si przez desk przerzucon nad ciekiem. Skulia si z zimna i umiechna. Jej oczy przypominay dwie wziutkie szparki. - O rany, ale wyrs! Pamitasz mnie? - zapytaa, spogldajc bez przekonania to na mnie, to na Shiv. Poczuem zapach jaminu. Po mierci dziecka widywaem Tsige wiele razy, ale zawsze z daleka. Przez rok chodzia w aobie. Owego deszczowego poranka, gdy przyniosa niemowlaka do Missing, wygldaa bardzo przecitnie, miaa prostoduszn, szczer twarz. Ale teraz z oczami podkrelonymi kredk, szmink na ustach i z kaskad wosw spywajcych na ramiona - robia piorunujce wraenie. Dotknlimy si policzkami jak krewni, najpierw jednym, potem drugim, i jeszcze raz pierwszym. - E... to jest... pozwl, e przedstawi ci mojego brata - powiedziaem. - Pracujesz tutaj? - zapyta Shiva. Shivie nigdy nie odbierao mowy w obecnoci kobiet.

- Ju nie - odpara. - Teraz jestem wacicielk. Zapraszam was do siebie. - Nie... ale... dzikujemy - wyjkaem. - Matka na nas czeka. - Wcale nie - powiedzia Shiva. - Jeli pozwolisz, przyjd kiedy indziej - rzuciem. - Oczywicie, kiedy tylko bdziesz mia ochot. Przyjdcie obaj. Zapada krpujca cisza. Nadal trzymaa mnie za rk. - Posuchaj. Wiem, e mino ju sporo czasu, ale nie miaam okazji ci podzikowa. Zawsze, kiedy ci widz, chciaabym podej i porozmawia, ale nie chc ci krpowa. Poza tym byo mi wstyd... Dzisiaj, kiedy zobaczyam, e jeste tak blisko, postanowiam sprbowa. - Ale nie, to ja powinienem si martwi, e bdziesz si na mnie gniewaa - na nas. Mylaem, e obwiniasz Missing za... - Nie, nie, nie. To ja jestem winna. - Blask w jej oczach przygas. - Tak to jest, kiedy si sucha tych gupich staruch. Daj mu to, zrb tamto", mwiy. Tamtego ranka spojrzaam na moje biedne dziecko i uwiadomiam sobie, e wszystkie te lekarstwa od habesh wyrzdziy mu wicej szkody, ni przyniosy poytku. Kiedy twj ojciec zbada Teferi, zrozumiaam, e zdoaby mi pomc, gdybym przysza do niego duo wczeniej. Zwlekajc, popeniam tragiczn pomyk. Ale... Milczaem, przypominajc sobie jej rozpacz i to, jak pakaa na moim ramieniu. - Mam nadziej, e Bg mi wybaczy. Mam nadziej, e On da mi jeszcze jedn szans - mwia szczerze. Jej twarz niczego nie ukrywaa, dao si z niej wyczyta wszystkie emocje. - Ale posuchaj, chciaam ci powiedzie: niech Bg i wszyscy wici czuwaj nad tob i bogosawi ci za czas, ktry z nami spdzie. Jakim dobrym lekarzem jest wasz ojciec. Czy wy te bdziecie lekarzami? - Tak - odpowiedzielimy z Shiv bez wahania jednym gosem. To bya bodaj jedyna rzecz, co do ktrej byem wwczas cakowicie przekonany, i jedyna, co do ktrej zgadzalimy si z Shiv. Jej twarz ponownie si rozpromienia.

Kiedy szlimy do bungalowu, Shiva zapyta: - Dlaczego nie poszlimy do jej klubu? Ona pewnie mieszka na zapleczu. Pozwoliaby ci si ze sob przespa.

- Czemu sdzisz, e chciabym spa z kad kobiet, ktr spotykam? naskoczyem na niego bardziej zajadle, ni to byo konieczne. - Ja nie chc si z ni przespa. A poza tym ona nie jest taka. - Moe ju nie. - Wiesz, miaem niejedn okazj to zrobi. Ale wybraem, jak wybraem. - Na potwierdzenie moich sw opowiedziaem mu o praktykantce. Nic mi nie odpowiedzia, szlimy wic dalej w ciszy. Zalaz mi za skr. Nie chciaem myle o Tsige w ten sposb. Nie chciaem zestawia sobie w wyobrani jej licznej twarzy i tego, jak musiaa zarabia na ycie. Mylenie o tym sprawiao mi bl, Shiva nie mia takich skrupuw. - Pewnego dnia bdziemy uprawiali seks z kobietami - odezwa si. - Myl, e rwnie dobrze mogoby to by dzisiaj. - Spojrza w gr, jakby chcc si upewni, e ukad gwiazd jest pomylny. Zatrzymaem go i zapaem za koszul. Prbowaem znale argumenty, ale nie wyszo mi najlepiej. - Zapominasz o Hemie i Ghoshu. Mylisz, e byliby z tego zadowoleni? Ludzie ich szanuj. Nie wolno nam stawia ich w kopotliwym pooeniu. - Myl, e to nieuniknione - powiedzia Shiva. - Oni te to robi. Jestem pewien, e... - Przesta! - uciem. Niepokojca myl. Ale nie dla Shivy.

W tym samym miesicu, w ktrym skoczylimy szesnacie lat, mj gos zacz si ama w najmniej odpowiednich chwilach. Zaczy mi si pojawia wgry, jakbym najad si nasion gorczycy. Ubrania, ktre kupowaa mi Hema, robiy si za mae albo za ciasne w przecigu trzech, czterech miesicy. Wosy zaczy mi rosn w rnych dziwnych miejscach. Mylenie o pci przeciwnej, przewanie o Genet, sprawiao, e nie umiaem si skupi. Troch otuchy dodawao mi to, e tego samego rodzaju fizyczne zmiany zachodziy te u Shivy, ale po naszej wymianie zda na temat Tsige nie mogem ju z nim rozmawia o moich pragnieniach i nieodcznym ich powciganiu. Shiva nie zamierza si przed niczym powstrzymywa.

- Wizienie - powiedzia kiedy Ghosh ze miechem w rozmowie z Adidem - to najlepsze, co si moe przytrafi maestwu. Jeli nie moesz tam posa swojej maonki, id sam. Wizienie potrafi zdziaa cuda. Teraz, kiedy wiedziaem ju, co mia na myli, czuem si potwornie zawstydzony, a nawet zszokowany. Mimo naszej rozlegej wiedzy na temat ludzkiego ciaa w kontekcie trawicych go chorb, Shiva i ja przez duszy czas bylimy do naiwni w sprawach seksu - a moe to tylko ja byem naiwny? Nie miaem pojcia, e nasi etiopscy rwienicy, zarwno w zwykych, pastwowych szkoach, jak i w naszej, prywatnej, ju dawno przeszli inicjacj seksualn z panienk z baru albo swoj pokojwk. Nie przeywali tego zamtu myli, ktry by moim udziaem, nie prbowali sobie wyobrazi niewyobraalnego. Pamitam pewn histori, ktr opowiedzia mi szkolny kolega Gaby, kiedy miaem dwanacie, trzynacie lat - histori zasyszan od kuzyna emigranta z Ameryki, w ktr przez dugi czas wicie wierzylimy. - Kiedy wyldujesz w Nowym Jorku - opowiada pono w kuzyn - na lotnisku zacznie, z tob rozmawia pikna blondynka. Jej perfumy doprowadz ci do szalestwa. Wielkie piersi, minispdniczka. Ona przedstawi ci swojemu bratu. Zaproponuj ci podwiezienie do miasta swoim kabrioletem, a ty, oczywicie, nie chcc wyj na chama, zgodzisz si. Podczas jazdy mczyzna powie: Wskoczymy po drodze do mojego domu w Malibu. Napijemy si martini, zanim ci odwieziemy na Manhattan". Wejdziesz do ich rezydencji. Dom, jakiego nigdy nie widziae. Kiedy znajdziesz si w rodku, mczyzna wyjmie pistolet, wyceluje w ciebie i powie: Albo przelecisz moj siostr, albo umrzesz". Ile nocy przeleaem, nic na jawie, odgrywajc w mylach w okrutny, pokrcony i pikny scenariusz, i aujc, e nie mog pojecha do Ameryki. Bracie, od bro, przelec twoj siostr za darmo", stao si hasem, ktrym si raczylimy, Gaby, ja i nasza maa paczka, naszym tajnym zwrotem, symbolem braterstwa dojrzewajcej chuci, gotujcego si w nas na wolnym ogniu seksualnego wywaru. Nawet kiedy uwiadomilimy sobie w kocu, e ta historia jest w istocie stekiem bzdur, bajeczk, nadal nam si podobaa i nadal uwielbialimy powtarza jej refren.

Kilka tygodni po tym, jak razem z Shiv spotkaem Tsige przed jej barem, natknem si na starsz praktykantk idc w stron bramy Missing. Nie miaem szans na ucieczk. Jej widok zawsze wywoywa we mnie niepokj. Prowadzia swoj gromadk uczennic. Zwykle w takich sytuacjach ignorowaa mnie, ale tym razem umiechna si i zarumienia. Z czystej uprzejmoci odwzajemniem umiech. Mrugna do mnie okiem i podesza, puszczajc praktykantki przodem. - Dzikuj ci za wczorajsz noc. Mam nadziej, e krew ci nie przestraszya. Zaskoczyo ci to, co? Tyle lat na ciebie czekaam. Warto byo. - Otara si o mnie. Kiedy znowu przyjdziesz? Bd liczya dni. Posza za swoimi uczennicami, koyszc kad czci ciaa, jak kobieta moe zakoysa. Poruszaa si, jakby tu za ni drepta Chuck Berry i brzdka na gitarze. Nie odwracajc si, zawoaa tak, eby wszyscy dobrze syszeli: - Nastpnym razem nie uciekaj po wszystkim, dobra? Pobiegem do domu. Ostatnio, zwaszcza w weekendy, Shiva wychodzi sam. Nie przejmowaem si tym. Nie miaem pojcia, co moe wywin. Shiva, Genet i Hema siedzieli przy kolacji. Rosina podawaa do stou. Ghosh poszed si umy. Zapaem Shiv za rk i zacignem do naszego pokoju. - Ona myli, e to ja! - Poaowaem, e opowiedziaem mu o tacu z praktykantk. - Czemu mnie nie zapyta? Zabronibym ci do niej pj. Waciwie to przecie ci zabroniem. Co ty jej nagada? Udawae, e jeste mn? Shiva by zdziwiony moj zoci. - Nie. Byem sob. Zapukaem do jej drzwi. Nic nie powiedziaem. Ona zrobia ca reszt. - Mj Boe! Tak po prostu? Obydwoje stracilicie dziewictwo? - To by mj pierwszy raz z ni. A skd ta pewno co do niej, h, starszy bracie? - Jego sowa byy jak cios w brzuch. Nigdy wczeniej Shiva nie posugiwa si sarkazmem w rozmowie ze mn. By uszczypliwy. To nie byo mie. Mwi dalej, a ja staem przed nim jak skamieniay: - To nie by mj pierwszy raz, tak przy okazji. Chodz do Piazzy co niedziela. - Co? Ile razy ju tam bye? - Dwadziecia jeden.

Zatkao mnie. Byem zszokowany, zaenowany, czuem obrzydzenie i potworn zazdro. - Z t sam kobiet? - Nie, kobiet te byo dwadziecia jeden. Dwadziecia dwie, jeli doda do tego praktykantk. - Sta przede mn z wysoko uniesion brod, oparty niedbale o cian. Kiedy zdoaem ju co z siebie wydusi, powiedziaem: - Czy mgby z aski swojej nie chodzi ju do praktykantki? - A czemu? Ty bdziesz do niej chodzi? Czuem, e nie jestem ju dla niego adnym autorytetem, nie dysponuj adnym wiarygodnym dowiadczeniem, ktre uzasadniaoby dawanie mu rad. Naraz poczuem si zmczony. - Niewane. Zrb to dla mnie: jeli znw do niej pjdziesz, powiedz jej, kim jeste. A kiedy skoczysz, zosta z ni, przytul j i powiedz jej co miego do ucha. Powiedz jej, e jest pikna. - Mam jej co szepta? Po co? - Zapomnij. - Marionie, wszystkie kobiety s pikne - powiedzia Shiva. Spojrzaem mu w oczy i przekonaem si, e mwi z przekonaniem, bez sarkazmu. Nie by speszony ani zdenerwowany tym, e oderwaem go od kolacji. W swojej prnoci sdziem, e znam wasnego brata, tym wszake, co znaem, byy jego rytuay. Uwielbia Gray's Anatomy, nosi j wszdzie ze sob i czyta tak namitnie, e na okadce widniay trwale odcinite lady jego palcw. Kiedy Ghosh kupi mu nowe wydanie, mj brat odebra to jako zniewag, jak gdyby Ghosh przynis mu jakiego bezpaskiego szczeniaka zamiast ukochanej Koochooloo, ktra, nawiasem mwic, miaa ju swoje lata. Znaem rytuay, zwyczaje Shivy, ale nie rozumiaem rzdzcej nimi logiki. Shiva rzeczywicie uwaa kobiety za pikne zrozumiaem to tego dnia, gdy po raz pierwszy poszlimy obejrze obrt. Nie opuci potem ani jednego dyuru i tak dugo mczy Hem, a w kocu nauczya go, jak naley obraca pd. W jego zainteresowaniu obrotem, poonictwem i ginekologi nie byo niczego lubienego. Jeli obroty przypaday w wito albo z jakiego powodu Hema postanawiaa, e akurat w tym tygodniu nie bdzie przyjmowaa pacjentek, Shiva siada na stopniach zamknitego budynku. Kazaem mu by miym dla

praktykantki, ale mg mi przecie odpowiedzie, e da jej po prostu to, czego pragna, podczas gdy ja ograniczyem si do uprzejmoci, zachowujc czysto dla tej jedynej". Moja abstynencja bya czym szlachetnym, poniewa bya czym bardzo trudnym. Chciaem, eby mj celibat zrobi wraenie na Genet. Jakeby mogo sta si inaczej? Ju od tamtej sonecznej soboty przed trzema laty, kiedy Genet wrcia z wakacji w Asmarze, byo dla mnie jasne, e jej okres dojrzewania prawie si zakoczy. Tamtej zimy rosa w oczach; jej nogi, palce, a nawet rzsy wyduay si w imponujcym tempie. Miaa pprzymknite powieki, jakby wiecznie chodzia zaspana, i wydawao si, e oczy ma rozstawione szerzej ni do tej pory. Wkrtce po powrocie z Asmary zacza doprowadza dom do szalestwa. Wedug Nelson Textbook of Pediatrics pierwszymi oznakami dojrzaoci pciowej u dziewczt s pczkujce piersi i rosnce wosy onowe. Dziwne, e Nelson pomin pierwsz oznak, ktr ja zauwayem, a mianowicie uderzajcy, dojrzay zapach, ktry wabi chopca jak syreni piew Odyseusza. Kiedy uywaa perfum, zapachy mieszay si i przyprawiay mnie o zawrt gowy. Jedyne, o czym wwczas mylaem, to zedrze z niej ubranie i odnale rdo zapachu. Zmiany zachodzce w ciele Genet pobudzay Rosin do dziaania, co byo wida. Hema i Rosina zawizay sojusz, za cel stawiajc sobie chronienie Genet przed drapienikami - chopcami. Niemniej jednak poczonym siom matek nie zawsze, jak na mj gust, udawao si naleycie chroni Genet. W dodatku same podcinay ga, na ktrej siedziay wraz z Genet, kupujc jej takie ubrania i dodatki, ktre w oczach pci przeciwnej czyniy j jeszcze bardziej atrakcyjn. Ogary - czuem si jednym z nich - instynktownie wszyy pod drzwiami i nic dziwnego, bo Genet, jak sama przyznaa, bya w okresie rui.

Pewnego razu - by to czwartek - Genet powiedziaa, e dzi nie wrci z nami ze szkoy takswk, ale pjdzie sama. Kiedy pokonywalimy z Shiv ostatnie dzielce nas od domu pidziesit metrw podjazdu, przed bram zatrzyma si lnicy czarny mercedes benz i wysiada z niego Genet. Shiva poszed do domu, ale ja zaczekaem. - Nie podoba mi si, e Rudy ci podwozi - powiedziaem do niej.

Ogldnie powiedziane - przez ten luksusowy wz miaem totalne poczucie niszoci, a do tego potwornie mnie irytowa. Ojciec Rudy'ego mia w Addis Abebie monopol na wyroby porcelanowe i wyposaenie azienek. W szkole byo moe trzech uczniw, ktrzy jedzili wasnymi samochodami. Najbardziej bolao mnie to, e Rudy by kiedy jednym z moich najlepszych kumpli. - Mwisz jak matka - odpara Genet, nieczua na moje cierpienie. - Rudy jest nastpc tronu krla toalet. Przecie on tylko chce si z tob przespa. - A ty nie chcesz? - Spojrzaa na mnie wyzywajco, przekrzywiajc gow. - No tak. Ale ja chc si przespa tylko z tob. I kocham ci. To jest rnica. Przy caej mojej niemiaoci w stosunku do kobiet nie miaem problemu z wyznaniem Genet, co do niej czuj. By moe to by bd, e tak atwo odkryem karty. Taka wiedza daje powierzchownej kobiecie wielk wadz nad mczyzn, ale moja wiara w Genet mwia mi, e ona nie moe by pytka, e mio, zaangaowanie z mojej strony, dadz jej si, wyzwol j. - Zrobiby to ze mn? - zapytaa. - Oczywicie, e tak. Codziennie o tym marz. Musimy zaczeka jeszcze tylko trzy lata i bdziemy mogli si pobra. A potem oddamy sobie nawzajem dziewictwo w tym miejscu - wyznawszy to, wyjem wielokrotnie zoone zdjcie wyrwane z National Geographic". Przedstawiao Paac na Jeziorze w Udajpurze, lnicy, biay hotel porodku nieskazitelnie bkitnego jeziora. - Chciabym wzi lub w Indiach powiedziaem. Wyobraaem sobie siebie, czyli pana modego, jadcego na soniu, symbolu podania i frustracji, ktre w sobie dusiem; tylko so (albo jumbo jet) nadawa si do tej roli. A pikna Genet, obwieszona biuteri i ubrana w zote sari, wok niej jamin... Widziaem wszystko w najdrobniejszych szczegach. Zdyem ju nawet wybra dla niej perfumy: Motiya Bela z kwiatw jaminu. - A to jest apartament dla nowoecw. - Na odwrocie znajdowaa si fotografia pokoju z wielkim kiem z baldachimem i ogromnymi drzwiami balkonowymi, z ktrych roztacza si widok na jezioro. - Zwr uwag na azienk: jest wanna na nkach i bidet. - Ksi toalet nigdy w yciu nie przebije czego takiego. Genet bya zaskoczona i wzruszona zdjciami i tym, e nosiem je przy sobie w portfelu. Moja tygrysica spojrzaa na mnie zaintrygowana. - Marionie, naprawd dobrze to wszystko przemylae, prawda?

Opisaem jej biae jedwabne przecierada na kach; powiedziaem, e w cigu dnia cienkie baweniane zasony bd zapewnia apartamentowi cie, za to noc bd rozsunite, a drzwi na werand zostan otwarte. - Przykryj ko patkami ry, a kiedy ci rozbior, bd liza i caowa kady cal twojego ciaa, poczwszy od palcw u ng... Jkna. Pooya palec na moich ustach, przewrcia oczami i wygia szyj w uk. - Mj Boe, lepiej przesta, zanim oszalej - westchna. - Ale posuchaj, Marionie. Co by zrobi, gdybym ci powiedziaa, e nie chc wychodzi za m? e nie chc czeka? Chc, eby pozbawi mnie dziewictwa teraz. Nie za trzy lata. - A co z Hem? Co z twoj matk? - Nie chc, eby to one mnie zdefloroway. Chc ciebie. - To nie jest... Wybuchna miechem, ktry jej wybaczyem, bo podniosa mnie na duchu. - Wiem, co sobie mylisz, guptasie: a jeli ja nie mam tyle silnej woli co ty? S dni, e po prostu mam ochot to zrobi. Ty nie masz? eby ju mie to z gowy! eby wiedzie, jak to jest. - Westchna. - Jeli ty nie chcesz tego zrobi, to moe powinnam poprosi o to Shive? Albo Rudy'ego? - Tylko nie tego ksiciunia od toalet. A Shiva... no, Shiva nie jest ju prawiczkiem. Ju to zrobi. Poza tym mylaem, e mnie kochasz. - Co? - Klasna w donie z radoci i rozejrzaa si, szukajc Shivy. - Shiva? Prawie skakaa ze szczcia. Wykrcia si od odpowiedzi na pytanie o mio do mnie. Wytumaczyem to sobie tak, e jest zbyt niemiaa, by mi to wyzna. - Och, Shiva, Shiva! Musimy go wypyta o szczegy. Mwisz, e ju nie jest prawiczkiem? No to na co my, ty i ja, czekamy, h? - Ja czekam na ciebie i... - Och, daje spokj. Gadasz jak w gupim romansidle. Na mio bosk, gadasz jak dziewczyna! Marionie, jeli chcesz si na mnie zaapa jako pierwszy, to si lepiej pospiesz. - Chyba mwia powanie, bo na jej twarzy nie byo ladu artu. Baem si, kiedy tak mwia. - Bo jak nie, to mam ju pewne typy na oku. Twj kumpel Gaby albo nawet ksi toalet, chocia akurat ten cuchnie serem. - Znowu wybuchna

miechem, czerpic przyjemno z moich katuszy, a zarazem dajc mi zna, e - dziki Bogu - artuje. Nie mogem duej znie tego jej dranienia si ze mn. Z blem serca suchaem imion rywali. Dopiero teraz zobaczyem, e ciska pod pach plik pism kobiecych. - Co si z tob stao? - naskoczyem na ni. Zdenerwowaa mnie. Przypomniaem sobie dziewczyn, ktra opanowaa podrcznik Bickhama na tip-top i ktra po mierci Zemuiego arocznie pochaniaa ksiki, wszystko, co podsuna jej Hema. Kiedy bya... powana - powiedziaem. Teraz jej najlepszymi przyjacikami byy dwie pikne siostry Ormianki. We trzy chodziy popoudniami na zakupy albo do kina pooglda aktorki, ktrych ubrania i zachowanie uwaay za wyznacznik stylu. Wszystkich chopcw trzymay w niepewnoci. Kiedy Genet miaa tak dobre stopnie, e przeskoczya jeden poziom i doczya do naszej klasy. Ale ostatnio rzadko si uczya, a oceny miaa do przecitne. - Co si dzieje, Genet? Nie chcesz ju zosta lekarzem? - Tak, panie doktorze, chc zosta lekarzem - powiedziaa, podchodzc bardzo blisko. - Panie doktorze, chciaabym, eby pan mnie zbada. - Rozoya rce: w jednej trzymaa torb z ksikami, a w drugiej plik magazynw. Przysuna si jeszcze bliej i przywara do mnie biodrami. - Boli mnie tam na dole, panie doktorze. Nagle przez frontowe drzwi naszego bungalowu jak diabe z pudeka wypada Rosina. Pojawia si tak niespodziewanie i tak nas wystraszya, e a podskoczylimy. Ale nie wydaje mi si, eby Rosinie podoba si sposb, w jaki Genet wybuchna miechem. Przeklinajc w tigrinia z domieszk italinya, Rosina wrzeszczaa i energicznym krokiem sza w naszym kierunku. Genet biegaa wok mnie, nie dajc si zapa Rosinie i znajdujc nieodkryte pokady komizmu w wysikach matki. Rozumiaem co dziesite sowo Rosiny, lecz domyliem si, o co jej chodzio: Gdzie ty masz mzg? Co ty przed chwil wyrabiaa? Kim jest ten chopak z samochodu? Nie wiesz, e jemu zaley tylko na jednym? Czego tak si kleisz do Mariona jak dziwka z baru?". Kade pytanie wywoywao w Genet kolejne salwy miechu. Rosina spojrzaa na mnie, jakbym to ja mia odpowiedzie za jej crk. Ju po raz drugi przyapaa mnie i Genet w niedwuznacznej sytuacji. Przesza na amharski i dobraa si do mnie:

- Ty! Dlaczego nie wrcia z tob i Shiv? Co wycie tu wyczyniali? - Bdziemy lekarzami! Nie wiedziaa o tym, matko? - krzykna Genet po amharsku ze zami w oczach. Z trudem wymawiaa sowa. - Uczyam go, jak bada kobiet! Nagrod dla Genet byo zszokowane oblicze Rosiny. Dziewczyna uznaa to za tak komiczny widok, e upucia torb i pisma, zapaa si za brzuch i saniajc si, posza do domu. Ja i Rosina patrzylimy za ni, jak idzie wolnym krokiem, trzymajc si pod boki. Rosina odwrcia si do mnie, ukrywajc konsternacj pod surow mask, ktr nakadaa, kiedy co z Shiv zbroilimy. Tym razem jej poza wydawaa si do blu sztuczna, wycznie na pokaz, zwaszcza e przy swoich stu osiemdziesiciu piciu centymetrach wzrostu patrzyem na moj niani z gry. - Co masz, Marionie, na swoje usprawiedliwienie? Zwiesiem gow i zbliyem si do niej. - Chc powiedzie... - zaczem, a potem chwyciem Rosin, podniosem j do gry i zakrciem ni, podczas gdy ona wybijaa piciami rytm na moich ramionach. Chc powiedzie, e ciesz si, e ci widz. I e chc polubi twoj crk! - Postaw mnie! Postaw mnie! Postawiem. Prbowaa mnie spoliczkowa, ale odskoczyem. - Gupi jeste, wiesz? - powiedziaa, poprawiajc bluzk i wygadzajc spdnic. Za wszelk cen staraa si nie umiechn. - We wszystkich was, w ca trjk, wstpiy ze duchy. - Podniosa torb i pisma Genet i posza za crk, krzyczc na ni tak, ebym usysza. - Poczekajcie no, wy dwoje, wezm kij, ustawi was w rzdzie, wy diaby, i bd laa, dopki ze z was nie wylezie! - Rosino, dlaczego mwisz w ten sposb o swoim przyszym ziciu? zawoaem za ni. Zawrcia i ruszya w moj stron, ale uciekem. - Szalestwo! Obd! - powiedziaa i posza, gderajc pod nosem. Zobaczyem stojcego w oknie i obserwujcego cae zajcie Shiv. Wiatr wiejcy w eukaliptusach wywoywa suchy szelest, jakby nadchodzia ciana deszczu. Ale niebo byo bezchmurne. Przez szyb widziaem, jak Shiva przyglda mi si badawczo z czerwon twarz. Nasze spojrzenia si spotkay. Z wyrazu jego twarzy wywnioskowaem, e si mia i e prawdopodobnie widzia i sysza wszystko. Podziwiaem jego

poz: jedna rka w kieszeni, kolana razem, ciar na jednej nodze - mj brat, nawet gdy tylko sta w miejscu, odznacza si elegancj. Zreszt t sam cech miaa Genet. Rzadko si umiecha, a w sztywnoci jego grnej wargi kry si cie przebiegoci. Wyszczerzyem zby. Nie miaem niczego do ukrycia. Czuem si dobrze. Byem z siebie zadowolony. Mj brat potrafi czyta mi w mylach. Mj brat mnie kocha, kocha Genet, a ja kochaem ich obydwoje. Tak, Rosina miaa racj: szalestwo opanowao Missing, ale tylko szaleniec chciaby by gdzie indziej.

Rozdzia 34

Czas, by zebra plony

Szalestwo owego wieczoru nie mogo objawi si w bardziej niefortunnym momencie. To by mj ostatni rok w Loomis Town & Country School i postanowiem, e na egzaminach kocowych wypadn moliwie jak najlepiej. Moja motywacja bya prosta: na wzniesieniu, majc u swoich stp Churchill Road, poczt i Lycee Francais, zosta wybudowany wspaniay szpital w kolorze koci soniowej, pi razy wikszy od Missing. Miaa to by klinika nowej szkoy medycznej, w ktrej pracowa mieli lekarze zatrudnieni dziki pomocy British Council, Swissaid i USAID. Wykadowcami mieli zosta wybitni lekarze z zagranicy, ktrzy koczc karier akademick, przyjli propozycj zawodowej odmiany, czyli krtkoterminowego kontraktu w Addis Abebie. Tak wic kiedy Rosina pobiega za crk, utyskujc i ciskajc torb z ksikami i magazyny, ktre upucia Genet, ja postanowiem nie traci cennego czasu. Poszedem do domu, umyem si, a potem rozoyem ksiki na stole w jadalni. Hema i Ghosh grali w bryda z kilkorgiem przyjaci w starym bungalowie Ghosha. Uczyem si i jadem kolacj. Kada minuta miaa dla mnie znaczenie. Wyliczyem sobie, ile dni, godzin i minut pozostao do egzaminu kocowego. Jeli chciaem spa, gra w krykieta i do tego dosta si do szkoy medycznej, naprawd nie miaem chwili do stracenia. Godzin pniej przysza Genet, eby si ze mn pouczy. Staraem si na ni nie patrze. Wkrtce doczy do nas Shiva. Przynis ze sob najeon zakadkami Jeffcoate's Principles of Gynecology. Shiva nie tyle czyta ksiki, co rozkada je na czynniki pierwsze, poera, po czym trawi, wchaniajc komrkami ciaa. Aby dosta si do szkoy medycznej, musielimy z Genet otrzyma najwysze oceny na tecie kocowym. Genet twierdzia, e jest tak samo zakochana w medycynie jak ja, ale zabieraa si do nauki zwykle pniej ode mnie i wczeniej j koczya. Czasem w ogle nie przychodzia. Dwa razy w tygodniu wsiadaem pod wieczr do takswki i jechaem do Mr. Mammena na korepetycje z matematyki i chemii organicznej. Genet pojechaa ze mn tylko raz, zjeya si, widzc tward dyscyplin Mr.

Mammena, i tyle j widzielimy. Dla mnie pomoc korepetytora okazaa si bezcenna. W weekendy szedem si uczy do dawnego bungalowu Ghosha, pozwalajc jemu i Hemie wczy radio albo odda si jakiej rozrywce, bez przejmowania si, e mi przeszkodz. Genet moga uczy si razem ze mn, ale rzadko dotrzymywaa mi towarzystwa. Shiva nie miewa tego typu zmartwie. Czyni starania, eby w ogle rzuci szko. Chcia funkcjonowa jako asystent Hemy, a dyplomy i stopnie naukowe nie miay dla niego adnego znaczenia. Lecz Hema postawia spraw jasno: jeli chce z ni pracowa, musi zaliczy ostatni rok szkoy, nawet jeli zdecydowaby si nie przystpi do egzaminu kocowego. Tymczasem Shiva na wasn rk uczy si wszystkiego, co si tylko dao, o poonictwie i ginekologii. Kiedy podsuchaem rozmow Ghosha i Hemy, w ktrej przyznali, e Shiva wie wicej na temat ginekologii i poonictwa ni przecitny student ostatniego roku medycyny. Shiva zawaszczy szop, w ktrej ukrylimy motocykl. Farinachi nauczy go spawa. W szopie trzyma palnik i cay sprzt. Mniej wicej miesic wczeniej zajrzaem tam i z zaskoczeniem stwierdziem, e wida tyln cian. Motocykl gdzie znikn, tak samo jak drewno, worki jutowe i Biblie - wszystko, czym zamaskowalimy feraln maszyn. - Rozebraem go - powiedzia Shiva, gdy zapytaem go o bmw. Pokaza palcem na podstaw cikiego stou do pracy: kwadratowa konstrukcja ze sklejki krya w sobie blok silnika. Ram motoru owin w cerat i brezent i zakopa pod stoem. Pozostae elementy przechowywa w pojemnikach rnej wielkoci - od pudeek po zapakach po ustawione jedna na drugiej skrzynki - skrztnie uoonych na metalowych pkach, ktre sam zespawa.

- Shiva, opowiedz mi o tym - wyszeptaa Genet, podnoszc wzrok znad ksiki Chemistry by Concept. Wytrzymaa zaledwie dziesi minut, zanim przerwaa cisz i moj koncentracj. - Opowiedzie ci o czym? - spyta Shiva, nie przejmujc si odpowiedni modulacj gosu. - O twoim pierwszym razie! O czyme innym? Dlaczego mi wczeniej nie powiedziae? Dowiedziaam si od Mariona, e nie jeste prawiczkiem.

Historia Shivy, o ktr przy caym moim wstydzie i zazdroci sam nie zapytaem, okazaa si zdumiewajca w swojej prostocie. - Pojechaem do Piazzy. Skrciem w boczn uliczk obok piekarni Massawa, wiecie, tam gdzie wida pokoje jeden przy drugim. Kobieta w kadych drzwiach, rnokolorowe wiata i tak dalej. - Jak wybrae? - Nie wybraem. Wszedem do pierwszych drzwi. I to wszystko - powiedzia. Umiechn si i wrci do pracy. - Wanie, e nie wszystko! - Wyrwaa mu ksik z rk. - Co si potem stao? Udawaem, e mnie to drani, ale kada komrka w moim mzgu bya pena uwagi. Cieszyem si, e to Genet go przesuchuje. - Zapytaem: Ile?". Powiedziaa: Trzydzieci". Odpowiedziaem: Mam tylko dziesi". Ona na to: Okej". Zdja ubranie i pooya si na ku... - Cae ubranie? - wypaliem. Shiva spojrza na mnie zaskoczony. - Cae, z wyjtkiem bluzki, ktr tylko podcigna do gry. - A stanik? Co miaa na sobie? - dopytywaa si Genet. - Jaki sweterek chyba. Taki z rkawem tu za okie. I minispdniczk. Miaa goe nogi i buty na wysokim obcasie. Nie miaa bielizny. Nie miaa stanika. Zdja buty, zsuna spdniczk, podniosa bluzk i pooya si. - O Boe! Mw dalej - ponaglaa Genet. - Rozebraem si. Byem gotowy. Przyznaem si, e to mj pierwszy raz. Powiedziaa: Boe, dopom". Odparem, e Bg nam chyba nie bdzie potrzebny. Wszedem na ni, pomoga mi zacz... - Bolao j? Czy miae... - Erekcj? Tak. Nie, chyba jej nie bolao. Wiesz, wagina ma cianki, ktre potrafi si rozwiera tak, eby przecisna si przez nie gwka dziecka... - Dobrze, dobrze - rzucia Genet. - Co potem? - Zacza si porusza, pokazujc mi, jak mam to robi, dopki wszystkiego nie zrozumiaem. Robiem to, dopki nie poczuem odruchu ejakulacyjnego. - e co? - skrzywia si Genet. - Skurcz mini i pcherzykw nasiennych poczony z wydzielin sterczow...

- Spuci si - wyjaniem. Nauczyem si tego swka z niechlujnej broszurki T.N. Ramana, autora kwiecistej prozy. Mj kolega z klasy, Satish, przywiz j z wakacji w Bombaju. T.N. Raman by odpowiedzialny za ca wiedz (lub raczej niewiedz) wikszoci hinduskich chopcw na temat seksu. - Aha... a potem? - powiedziaa Genet. - No, wstaem, ubraem si i wyszedem. - Bolao ci? - zapytaem. - Zero blu. - Z jego pozbawionej umiechu twarzy wyczytaem, e rwnie dobrze mgby nam opowiedzie o kupowaniu lodw w Enrico's. - I ju? - zapytaa Genet. - I potem jej zapacie? - Nie, zapaciem z gry. - Co powiedziaa, kiedy wychodzie? Shiva zastanowi si chwil. - Powiedziaa, e podoba jej si moje ciao i moja skra. e nastpnym razem da mi... na pieska! - Co to niby znaczy: na pieska"? - Nie wiedziaem. Owiadczyem: Po co czeka do nastpnego razu? Poka mi teraz". - Miae pienidze? - Te o to zapytaa: Masz fors?". Nie miaem. Ale i tak pozwolia mi to zrobi. Na pieska to od tyu. Wydaje mi si, e tym razem sama te... eksplodowaa. - Boe - powiedziaa czerwona Genet, jknwszy, i osuna si na krzele. - Co z tob, Marionie? Dokd idziesz? Wstaem z krzesa. Zapach Genet by zniewalajcy. Przed oczami widziaem rowe mroczki. - Co ze mn? - Nie byem a tak poirytowany, na jakiego pozowaem. - Niby jak mam si uczy w takich warunkach, moe mi powiesz? Nie wierz, e o to pytasz. A ja po prostu, suchajc historii Shivy, strasznie si podnieciem, i widzc zmysowe oczy Genet, majc jej ciao na wycignicie rki, czujc zapach jej podniecenia i majc wiadomo, jak bardzo jest chtna, wiedziaem, e jeli zaraz nie wyjd, eksploduj... w spodniach. Musiaem wyj. Woyem notatki z biologii do kieszeni kurtki.

Zobaczyem Rosin, ktra staa zbyt blisko kuchennych drzwi, a teraz wykazywaa przesadne zainteresowanie piecem. Nawet jeli nie podsuchiwaa i nie dysponowaa nadmiernie wraliwym wchem, nie moga nie zauway rowej chmury wiszcej w jadalni. Unikaa mojego wzroku. Matka i crka byy skazane na siebie, a poniewa Genet uparcie zachowywaa si szokujco, a Rosina reagowaa na ni z tak sam determinacj, trudno byo stwierdzi, ktra z nich w wikszym stopniu prowokowaa konflikt. W pewnym sensie Rosina bya moim sprzymierzecem, poniewa usiowaa chroni dla mnie Genet. Ale drania mnie jej wszechobecno. - Id do suku - rzuciem szorstko. - Ale Marionie, przecie dopiero zasiade do nauki. Spojrzaem na ni, a mj wzrok mwi: No to sprbuj mnie zatrzyma". --------------------------------------------------DALSZA CZ TEKSTU WYMAGA KOREKTY ---------------------------------------------------

Idc do bramy, nie spieszyem si. W suku kupiem col, ale potem oddaem j Gebrew. Usiadem w jego budce stranika. Wolaem nie wraca do domu, pki mj umys i moje ciao nie odnajd zgubionego punktu odniesienia. Duga opowie Gebrew o jego nieznonym bratanku skutecznie odwrcia moj uwag. W kocu poegnaem si z Gebrew i poszedem z powrotem do domu. Kiedy minem rondo i zaczem si wspina drog prowadzc do naszego bungalowu, zobaczyem w szopie zapalone wiato. Shiva czsto pracowa do pna. Zawsze, gdy szedem tdy po ciemku, zbliajc si do miejsca, w ktrym onierz piechoty zamieni si w powietrzno- desantowca, czuem strach. W betonowym krawniku byo pknicie, ktre upamitniao moment, gdy zatrzymao si w nim przednie koo bmw. Drzewa jczay i trzeszczay. Szmer lici wydawa si zowieszczy. Nie zdziwibym si, gdyby z ciemnoci wyoni si onierz. Teraz, po tylu latach wyobraania sobie jego twarzy, ujrzenie go byoby waciwie ulg. Shiva nie mia podobnych wyrzutw sumienia i bez problemu ary wa noce w szopie. Upyw czasu

wcale nie zmniejszy spoczywajcego na mnie ciaru tego, co wydarzyo si w tym miejscu. 456Ze strachem zdyem si oswoi. Rozumiaem, co sprawia, e ludzie czasem po wielu, wielu latach przyznaj si do popenionej zbrodni: dochodz do wniosku, e to jedyny sposb, by przesta si zadrcza. Prdko minem nieszczsny zakrt. Usyszaem muzyk pync z radia w szopie. Minem j i byem ju prawie na progu naszego bungalowu, kiedy ujrzaem posta z determinacj kroczc w d zbocza. Byo zupenie ciemno, wic cho nie widziaem twarzy, syszaem jej monotonne mamrotanie, jakby mwia do siebie. Serce podeszo mi do garda i nie spanikowaem wycznie dlatego, e gos tej zjawy by gosem kobiety. Dopiero kiedy posta zbliya si do mnie na wycignicie rki, poznaem, e to Rosina. Dokd pdzi o tej porze? Podesza do mnie bardzo blisko i przyjrzaa si mojej twarzy, tak jak miaa w zwyczaju, kiedy chciaa si upewni, e nie jestem Shiva. A potem, zanim zdoaem si zorientowa, jak bardzo jest wcieka, uderzya mnie w twarz. Skoczya na mnie, walc mnie po gowie, cignc za wosy lew rk i jednoczenie bijc po twarzy praw. - Ostrzegaam ci! - wrzasna. - Rosina! O czym ty mwisz? - zapytaem, kulc si przed ciosami. To j jeszcze bardziej rozwcieczyo. Myl, e bez trudu mogem j powstrzyma albo po prostu uciec, ale chyba byem zbyt zszokowany, eby odpowiednio zareagowa. Znowu uderzya mnie w twarz. - Zostawiam was na pi minut i co si dzieje? Cwaniaczek, co? Udajesz, e idziesz do suku, a ona, e do azienki! Kiedy poprosiem, eby mi wytumaczya, w czym rzecz, zamachna si na mnie, a ja si uchyliem, cho zyskaem tylko tyle, e trafia mnie w ty gowy. - Zaczekaam - powiedziaa. - Mimo wszystko uwierzyam warn na sowo. A potem poszam was szuka. Zobaczyam j, jak sza w gr po podjedzie. Pucie j pierwsz, co? A jeli zajdzie w ci, to co wtedy? - wysyczaa mi Rosina do ucha. Wtedy zostanie pokojwk jak ja. Wszystkie te lekcje angielskiego i ksiki niczego nie zmieni w jej yciu. 457- Ale Rosina, ja przecie...

- Nie kam, dziecko, nie kam. Nigdy nie potrafie kama. Widziaam, jak na siebie patrzylicie. Od razu powinnam bya jej kaza pj do domu. Milczaem, wpatrujc si w ni. - Chcesz dowodu? O to chodzi? - wrzasna. Signa za pas, wycigna co stamtd i rzucia we mnie. Para damskich majtek. - Jej krew... i twoje nasienie. Zdjem majtki z gowy. W tej ciemnoci niczego nie widziaem. Ale czuem krew i zapach Genet... i jeszcze zapach nasienia. Mojego. Rozpoznaem t charakterystyczn, jakby lekko skrobiow wo. Nikt inny nie pachnia w ten sposb. Nikt - poza moim bratem bliniakiem. Nie miaem serca ani energii na cokolwiek poza wczoganiem si do ka. Czuem si zgnbiony. Czuem si samotny. Shiva przyszed do ka duo pniej. Czekaem, ciekaw, czy co powie. W pewnym momencie zasn, podczas gdy ja leaem, nie mogc spa. W Etiopii istnia pewien sposb udowodnienia czyjej winy. w sposb nazywa si lebashai: modemu chopcu podawano narkotyki, po czym prowadzono go na miejsce, w ktrym popeniono przestpstwo. Chopca proszono o wskazanie winnego. Niestety oskarycielski palec majcego halucynacje dziecka zbyt czsto wskazywa osob zupenie niewinn, ktr nastpnie bez skrupuw kamienowano albo topiono. Metoda lebashai bya ju co prawda prawnie zakazana w caym kraju, ale nadal praktykowano j w niektrych wioskach. Tak wanie si czuem: faszywie oskarony przez palec losu i niezdolny do obrony swojej niewinnoci. Mogem si zemci. Winny spa tu obok mnie. Mogem tej nocy zabi Shiv. Pomylaem o tym. Uznaem, e to by niczego nie rozwizao. Mj wiat ju zosta zniszczony. Moje ramiona byy martwe. Mj mzg otpiay. Moja mio zamienia si w pomiewisko, w kup ajna. Nie miaem powodu ani chci robi cokolwiek. 458Nastpnego dnia Genet nie posza do szkoy. Shiva, za niechtnym przyzwoleniem Hemy, wyjecha z Farinachim do Akaki, do fabryki tekstyliw, w ktrej zatara si jedna z ogromnych maszyn do farbowania tkanin. Farinachiego poproszono o napraw uszkodzonej czci. Chcia, eby Shiva pojecha z nim i zobaczy wielkie krosna. Nie wstaem z ka. Kiedy przysza do mnie Hema i zapytaa, czemu nie wstaj, odpowiedziaem jej, e nie czuj si najlepiej i wolabym nie i do szkoy.

Zbadaa mi ttno i obejrzaa gardo. Nie wiedziaa, co o tym myle. Kiedy sprbowaa mnie wypyta, odparem: - Niewane. Pjd. To byo prostsze ni przesuchanie. Zupenie nie pamitam, co si tego dnia wydarzyo w szkole. Ghosh i Hema nie mieli pojcia, co zaszo, ale wiedzieli, e co jest na rzeczy. Drzwi i okna kwatery Rosiny byy zamknite, lecz sycha byo, jak Rosina peroruje podniesionym gosem. Tego wieczoru Hema powiedziaa, e do Rosiny przyjechaa w odwiedziny trjka krewnych: kobieta i dwch mczyzn. Hema naciskaa, dopytujc si, o co chodzi. Nie mogem uwierzy, e o niczym nie wie i e Rosina jej nie powiedziaa. Wygldao na to, e w ogle nikt nie rozmawia o wydarzeniach zeszej nocy. Byem pewien, e Rosina pjdzie do Hemy i poskary si na mnie. Nie rozumiaem, dlaczego do tej pory jeszcze tego nie zrobia. Gdyby Hema porozmawiaa z Shiva, wszystko by si wyjanio. Ale nikomu nie przyszo do gowy, by go o cokolwiek pyta. Shiva wrci, akurat kiedy koczylimy kolacj. By zadowolony z wycieczki do Akaki. Genet i Rosiny nie byo z nami. Almaz powiedziaa, e matka i crka kc si zawzicie i e rodzina Rosiny przyjechaa, by peni midzy nimi funkcj rozjemcy. Hema wstaa z zamiarem pjcia do Rosiny i wywiedzenia si, o co ten cay raban, ale Ghosh j powstrzyma. - Bez wzgldu na to, o co poszo, jeli ty si wtrcisz, bdzie jeszcze gorzej. 459- Shiva nie odezwa si sowem i spokojnie jad kolacj. Milczenie nie byo z mojej strony oznak szlachetnoci. Nie sdziem, by ktokolwiek chcia uwierzy w moj wersj wydarze. Ocalenie leao w gestii mojego brata i Genet, bo tylko oni wiedzieli, co naprawd si stao. Siedzc przy stole w jadalni, przygldaem si twarzy Shivy. Nic nie wskazywao na to, by zdawa sobie spraw, jakiego nieszczcia sta si przyczyn. Zero, nic, adnej oznaki. Tego wieczoru poinformowaem Shiv, e przenosz si do dawnego bungalowu Ghosha. Miaem zamiar tam spa i uczy si. Chc by sam - oznajmiem mu - i nie musie na ciebie patrze". Nie odpowiedzia. Po raz pierwszy w yciu mielimy nie spa w jednym ku. Jeeli istniao jeszcze cokolwiek - wkna, kawaki tka i biaka - co utrzymywao w caoci nasze podzielone jajo, niniejszym wziem do rki skalpel.

W sobot rano, kiedy przyszedem na niadanie, miaem wraenie, e Shivie spao si nie lepiej od mnie. Po niadaniu poszed do Farinachiego. Ju miaem wrci do siebie i pouczy si, kiedy do jadalni wpada Almaz. - Niech pani lepiej przyjdzie, prosz pani - powiedziaa, kierujc te sowa do Hemy. Zaprowadzia nas - Hem, Ghosha i mnie - do kwatery sucej. Rosina siedziaa w kcie spowitego mrokiem pomieszczenia. Przyja pozycj obronn. Bya ponura i niespokojna. Genet leaa na ku. Bya blada, kropelki potu lniy na jej czole. Miaa otwarte, mtne oczy. W pokoju czu byo cierpki zapach gorczki. - Co tu si stao? - zapytaa Hema, ale Rosina nie chciaa spojrze jej w oczy ani odpowiedzie. Almaz zapalia wiato, zasonia mi widok, po czym uniosa koc i pokazaa co Hemie. Ghosh powiedzia: 460- Marionie, otwrz okno. - Przysun si bliej, eby si dobrze przyjrze. - Mj Boe - powiedziaa Hema. Genet jkna z blu. Hema zapaa Rosin za rami. - Czy to ty? Czy ty... tej biednej dziewczynie? - Krztuszc si ze zoci, Hema potrzsna Rosin. Ale Rosina nie chciaa na ni spojrze. - Ty durna kobieto! krzykna Hema. - O Boe, Boe. Dlaczego? - Hema miaa spojrzenie szalonej, niebezpiecznej, nierozu- miejcej niczego. Mylaem, e udusi Rosin. Ale tylko j odepchna. - By moe j zabia, Rosino. Czy zdajesz sobie z tego spraw? - Po policzkach Rosiny pyny zy, ale nadal patrzya z nieskrywan zoci. Ghosh wzi Genet na rce. Gdy podnosi j z ka, z jej ust wydoby si nieludzki jk. - Samochd - rzuci Ghosh. Almaz pobiega otworzy drzwi. Za ni Hema. Zatrzymaem si na chwil w progu domu Genet. Moja niania siedziaa tak, jak j znalelimy. Przypomniaem sobie dzie, w ktrym brzytw zrobia nacicia na twarzy Genet i jak bya wwczas dumna, wrcz arogancka. A teraz? Teraz nie widziaem w niej niczego poza wstydem i strachem. Kiedy podbiegem do samochodu, eby z nimi pojecha, Hema odwrcia si na picie i warkna:

- Myl, Marionie, e masz z tym co wsplnego. Nie jestem gupia! Wsiada do auta i zatrzasna za sob drzwi. Odjechali. Ghosh prowadzi, a Almaz siedziaa z tyu, trzymajc Genet na rkach. Pobiegem w d podjazdem, skrciem za szop, pognaem przez pole i dogoniem ich, gdy wnosili j do ambulatorium. Wlali jej do y pyny i podali antybiotyki. Hema zabraa j na sal operacyjn numer trzy, eby mc dokadniej przebada. Kiedy wysza, nadal bya wstrznita, ale ju jakby bardziej opanowana. Gotowaa si ze zoci. Nie zastanawiaa si, e usysz jej rozmow z Ghoshem i Matron. 461- Potraficie sobie wyobrazi, e Rosina zapacia, by wycito temu dziecku echtaczk? Zreszt nie sam echtaczk, bo jeszcze wargi sromowe mniejsze. Potem zszyli jej to zwyk nici! Boe drogi, moecie sobie wyobrazi ten bl? Usunam szwy. Wdaa si infekcja. Teraz wszystko w rkach Boga. Genet przewieziono do pojedynczego pokoju zarezerwowanego dla VIP- ow. Przypomniaem sobie, jak Ghosh opowiada mi, e krtko po naszych narodzinach genera Mebratu przyjecha do szpitala na nag operacj i wwczas zaj ten wanie pokj. Usiadem na krzele przy jej ku. W pewnym momencie Genet cisna mnie za rk, wiadomie czy na zasadzie odruchu - tego nie byem pewien. Odwzajemniem ucisk. Hema siedziaa po drugiej stronie w fotelu, podpierajc twarz domi, a okcie opierajc na kolanach. Nie mielimy sobie nic do powiedzenia. Byem tak samo zy na Hem jak ona na mnie. W pewnej chwili podniosa gow i powiedziaa: - Ludzie, ktrzy jej to zrobili, powinni trafi do wizienia. - Nie pierwszy raz ratowaa kobiet, ktra znalaza si w takiej sytuacji. Hema bya prawdopodobnie jednym ze wiatowych ekspertw w dziedzinie leczenia spapranego, zaatakowanego infekcj obrzezania kobiet. Wyczuem w niej gorycz, tak dla niej obc. Pod wieczr Genet otworzya oczy. Zobaczya mnie i sprbowaa co powiedzie. Zapytaem j, czy chce si napi wody. Skina gow. Podaem jej somk do ust. Rozejrzaa si, chcc zobaczy, czy jest kto jeszcze w pokoju. - Przepraszam, Marionie - szepna przez zy.

- Nic nie mw - powiedziaem. - Ju dobrze. - Nie byo dobrze, ale nic innego nie chciao mi przej przez usta. - Ja... powinnam bya zaczeka - powiedziaa. No to dlaczego nie zaczekaa? - chciaem zapyta. - Nie miaem z tego adnej przyjemnoci, nie dostpiem zaszczytu bycia twoim pierwszym kochankiem, a teraz na mnie spada caa wina". 462Sprbowaa si poruszy, ale tylko jkna i oblizaa usta. Daem jej jeszcze troch wody. - Moja matka uwaa, e to bye ty - mwia sabym gosem. Skinem gow, ale milczaem. - Kiedy powiedziaam jej, e to Shiva, spoiczkowaa mnie. Kopna mnie i nazwaa kamczuch. Nie uwierzya mi. Ona jest przekonana, e Shiva jest prawiczkiem. - Sprbowaa si rozemia, ale jedynie skrzywia si i rozkaszlaa. Kiedy przeszed jej atak, dodaa: - Posuchaj, kazaam matce obieca, e nie powie o niczym Hemie. Nie zdoaem opanowa sarkastycznego prychnicia. - O to si nie martw. Na pewno powie Hemie. By moe wanie teraz o wszystkim jej opowiada. - Nie. Nie zrobi tego - powiedzia Genet. - Taka bya umowa. - Nie rozumiem. - Zgodziam si, eby zrobia mi... to... w zamian za jej milczenie. Ma trzyma jzyk za zbami. Ani sowa Hemie. Ani sowa. I koniec z wrzeszczeniem na ciebie. Syszc to, osunem si na krzeso. Genet pozwolia, by obca kobieta wycia jej czci intymne niewysterylizowanymi narzdziami po to, eby mnie chroni? Wic teraz to ja byem winny jej obrzezania? Myl tak absurdalna, e zachciao mi si mia, ale miech uwiz mi w gardle. Wina zdecydowaa si we mnie zamieszka, jakby wiedziaa, e znajdzie tu przytulny dom i e zawsze bdzie mile widziana. Shiva przyszed wieczorem, blady i wymizerowany. - Masz, siadaj tutaj - powiedziaem, zanim zdy si odezwa. Nie byem pewien, czy zdoam si opanowa w jego obecnoci. Potrzebowaem wytchnienia. Zosta z ni, pki nie wrc. Potrzymaj j za rk. Robi si niespokojna, kiedy jej nie

trzymam. - Nie miaem mu nic wicej do powiedzenia. Nie czuem gniewu, a on nie czu smutku. 463Gorczka utrzymywaa si u Genet przez trzy dni. Dzie i noc siedziaem przy jej ku. Hema, Ghosh i Matrona nieustannie przychodzili i wychodzili. Trzeciego dnia Genet przestaa oddawa mocz. Ghosh by bardzo

zaniepokojony. Pobra jej krew. Pobieglimy z Shiva zanie prbk do laboratorium, pomoglimy W.W. zmontowa rurki i odczynniki, eby zmierzy poziom azotu mocznikowego we krwi: by wysoki i rs. Genet ani na chwil nie stracia cakowicie przytomnoci. Najczciej bya senna, czasem zdezorientowana, zwykle pojkiwaa, raz czua straszliwe pragnienie. Raz zawoaa matk, ale Rosiny nie byo. Almaz powiedziaa mi, e Rosina nie chce wyj ze swojego pokoju, co zreszt prawdopodobnie wszystkim wychodzio na dobre. Atmosfera w szpitalu bya wystarczajco napita bez atakw Hemy na Rosin. Szstego dnia nerki Genet zaczy produkowa mocz, a potem robiy to intensywnie, wypeniajc moczem cay pojemnik podczony do cewnika. Ghosh podwoi, a potem potroil ilo podawanych jej doylnie pynw i kaza jej pi, eby zrwnoway utrat wody. - Mam nadziej, e to oznacza, e jej nerki si regeneruj - powiedzia. - Na razie nie s w stanie odpowiednio rozcieczy moczu. Pewnego poranka, kiedy obudziem si po nocy spdzonej na krzele przy ku Genet, ujrzaem jej twarz, gadk skr, jasne spojrzenie, wiedziaem ju, e wyjdzie z tego. Zawsze bya do kocista, ale teraz, wyniszczona chorob, wygldaa, jakby pobyt w szpitalu wypali jej ciao do koci. Wrciy jej kolory. Niebezpieczestwo mino. Tego popoudnia wrciem do swojego pokoju w dawnym bungalowie Ghosha i zapadem w czarny sen. Dopiero kiedy si przebudziem, moje myli powdroway ku Shivie. Czy zdaje sobie spraw, e zniszczy moje marzenia? Czy rozumie, jak bardzo zrani Genet, zrani nas wszystkich? Chciaem mu si odpaci. Kopot w tym, e nie widziaem innego sposobu, aby to zrobi, jak tylko okada go piciami, a 464poczuje taki sam bl, jaki mi zada. Nienawidziem mojego brata. Nikt nie mg mnie powstrzyma. Nikt prcz Genet.

Kiedy powiedziaa mi o swojej umowie z Rosin, e daa si obrzeza, pod warunkiem e Rosina nie pinie ani sowa Hemie, Genet nie dokoczya tego, co chciaa mi wyzna. Tej pierwszej nocy, o pnej godzinie, silia si, by zachowa przytomno. Poprosia mnie o co i kazaa przysic. - Marionie - powiedziaa - ukarz mnie, lecz nie karz Shivy. Rzu si na mnie, wygo mnie, ale zostaw Shiv w spokoju. - Dlaczego? Nie mog tego zrobi. Dlaczego miabym go oszczdzi? - Marionie, to ja zmusiam Shiv, eby tamtej nocy zrobi to, co zrobi. To ja go o to poprosiam. - Jej sowa bolay jak uderzenia. - Wiesz, e Shiva jest inny... e myli inaczej ni wszyscy. Uwierz mi, gdybym go nie poprosia, on nadal czytaby t swoj ksik, a mnie by tu nie byo. Tej pierwszej nocy niechtnie daem Genet sowo, e nie dojdzie do konfrontacji pomidzy mn a Shiva. Zrobiem to przede wszystkim dlatego, e wwczas wszystko wskazywao na to, e ma przed sob ostatni noc ycia. Nie powiedziaem Hemie, co naprawd zakzo, i pozwoliem jej wyobraa sobie, co tylko chciaa, czyli e ja jestem przyczyn nieszczcia. Moecie zapyta, dlaczego postanowiem dotrzyma sowa. Dlaczego nie zmieniem zdania, gdy zorientowaem si, e Genet przeyje? Czemu nie powiedziaem Hemie prawdy? Zrobiem tak, bo podczas walki Genet ze mierci dowiedziaem si czego zarwno o sobie, jak i o niej. Byem tak bliski stracenia jej na zawsze, e zrozumiaem: mimo wszystko nie chciaem, eby umara. By moe nigdy jej nie wybacz. Ale nadal j kochaem. 465Kiedy uznano, e Genet moe opuci szpital, przeniosem j z samochodu do domu. Nikt si temu nie sprzeciwi, a nawet gdyby kto si odezwa, twardo postawibym na swoim. Moim nieustannym czuwaniem przy ku Genet zasuyem sobie na niechtne uznanie w oczach Hemy. Nie omielia si wic przeciwstawi mojej decyzji. Kiedy wnosiem crk sucej do mojego domu kuchennymi drzwiami, Rosina staa w progu swojej kwatery i przygldaa si. Genet nawet nie spojrzaa w jej stron. Zachowywaa si tak, jakby jej matka i pokj, w ktrym przeya cae ycie, przestay istnie. Rosina staa tam, wodzc bagalnym wzrokiem, ebrzc o wybaczenie. Lecz zdolno dziecka do mciwoci jest nieskoczona i moe trwa nawet cae ycie.

Zaniosem Genet do naszej dawnej sypialni, do obecnego pokoju Shivy, ktry od tej pory mia nalee do niej. Plan zakada, e razem z Shiva zamieszkamy w starym bungalowie Ghosha kady w osobnym pokoju: on w salonie. P godziny pniej, kiedy poszedem do kwatery Rosiny po ubrania Genet, Rosina zamkna si od rodka i nie chciaa otworzy mimo mojego natarczywego pukania. Ze zoci naparem na drewniane skrzydo. Stawio opr. Poczuem, e albo si zabarykadowaa, albo staa oparta o drzwi. W powietrzu panowaa osobliwa cisza. Podszedem do okna. Okiennice byy co prawda zamknite, ale z pomoc Almaz pocignem za jedn z przegniych listew, a odpada. Rosina zablokowaa okno szaf. Wdrapaem si na parapet i prbowaem odsun mebel, ale mi si nie udao. Wycignem szyj, eby nad szaf zajrze do rodka. To, co zobaczyem, sprawio, e trzymajc si futryny, oparem obydwie stopy o szaf i niewiele mylc, popchnem. Szafa si wywrcia. Uderzya o podog z gonym oskotem, sypic drzazgami, kruszc lustro i tukc talerze. Natychmiast zrobio si zbiegowisko. Teraz widziaem ju wyranie. Wszyscy to widzielimy. Hema, Ghosh i Shiva stali za mn. Nawet Genet, syszc tumult, dowloka si na miejsce. 466Dostrzegem w tej scenie pewn matematyczn precyzj, aczkolwiek ani w Geometrii Carra, ani w adnym innym podrczniku nie istnieje taki kt, do jakiego mona by przyrwna uoenie tej szyi. Farmakopea nie zna lekarstwa, ktre umiaoby usun z pamici to wspomnienie. Ciao wisiao na krokwi, miao przechylon gow, otwarte usta i wystajcy jzyk, ktry wyglda, jak gdyby wyrwano go z ust. To bya Rosina.Rozdzia 35 Gorczk od gorczki Omszae kamienne mury i potna brama Empress Menen School nadaway uczelni wygld staroytnej fortecy. Ubrana w jasnoniebiesk bluzk, granatow spdniczk i biae skarpetki, bez opaski na gowie, bez klipsw i kolczykw, Genet wygldaa jak pozostae dziewczta, wtapiaa si w tum. Jedyn jej ozdob by wiszcy na szyi krzy w. Brygidy. Nie chciaa si wyrnia. Pene ycia, radosne wcielenie Genet umaro w chwili, gdy zdjlimy ciao powieszone na krokwi i pochowalimy je na cmentarzu Gulele.

Odwiedzanie Genet w sobotnie wieczory stao si moim nowym rytuaem. Mieszkaa teraz niedaleko paacu, w ktrym genera Me- bratu (z Zemuim u boku) wzi zakadnikw i podj prb zmiany istniejcego porzdku. Genet moga przyjeda do domu na weekendy, ale twierdzia, e Missing wywouje w niej bolesne wspomnienia. Upieraa si, e w Empress Menen czuje si szczliwa. Hinduscy nauczyciele byli co prawda wymagajcymi, ale zarazem bardzo dobrymi pedagogami. Genet, ukryta przed nami i przed innymi ludmi, ciko pracowaa. 468Razem poszlimy na kurs przygotowujcy do studiw medycznych, a rok pniej dostalimy si do szkoy medycznej. Teraz, kiedy nie musiaa ju nosi mundurka, jej codzienne ubranie, ale te zachowanie, pene byo rezerwy i jakby przygaszone. Za kadym razem, gdy szedem do niej w odwiedziny do Mekane Yesus Hostel znajdujcego si naprzeciwko uniwersytetu, modliem si, aby to by ten dzie, w ktrym zamknite na cztery spusty drzwi do jej serca otworz si i przez szczelin zobacz dawn Genet. Bya, owszem, wdziczna za paczki z jedzeniem od Almaz i Hemy, ale bariery, jak wzniosa wok siebie, nie dao si przeama. Nadal j kochaem. Wolabym nie kocha. Zostalimy przyjci do First School of Medicine imienia Hajle Syl- lasje w 1974 roku (jako dopiero trzeci rocznik tej uczelni). Na zajciach z dysekcji zwok mielimy pracowa w parze, co akurat dobrze si dla niej zoyo, poniewa gdyby trafia na kogo innego, ta osoba prdzej czy pniej miaaby do jej czstych nieobecnoci i kopotw z udwigniciem brzemienia przeszoci. Nie sdz, aby bya po prostu leniwa. Nie istniao adne wytumaczenie. Co wisiao w powietrzu, a ja nie miaem pojcia, co. Nasi nauczyciele byli wietnymi specjalistami. Znajdowali si pord nich brytyjscy i szwajcarscy profesorowie, a take kilku etiopskich lekarzy, ktrzy ukoczyli Uniwersytet Amerykaski w Bejrucie, a nastpnie zrobili kurs podyplomowy w Anglii lub Stanach Zjednoczonych. Wykada tu rwnie jeden Hindus: nasz Ghosh. Mia nawet wasny, unikalny tytu. Nie by adiunktem ani docentem, ani nawet adiunktem nadzorujcym praktyki studentw (co by sugerowao honorow, niepatn funkcj), lecz profesorem medycyny i adiunktem chirurgii.

Myl, e chyba nikt z nas, cznie z Hem, nie zdawa sobie sprawy z wielkoci osigni naukowych Ghosha w cigu tych dwudziestu omiu lat spdzonych w Etiopii. Ale sir Ian Hill, dziekan nowej szkoy 469medycznej, z pewnoci je doceni. Ghosh mia na koncie czterdzieci jeden opublikowanych artykuw plus rozdzia w podrczniku. Pocztkowe zainteresowanie chorobami przenoszonymi drog pciow doprowadzio go do powanych bada nad durem powrotnym i sta si wiatowym ekspertem w tej dziedzinie, poniewa przenoszona przez wszy odmiana tej choroby bya endemiczna w Etiopii i poniewa aden czowiek przed nim nie przyjrza si tej chorobie tak wnikliwie. Dowiedziaem si o durze powrotnym jeszcze jako ucze szkoy podstawowej, kiedy to Ali z suku po drugiej stronie ulicy przyprowadzi do Missing swojego brata Saleema i poprosi mnie o interwencj. Salee- ma trawia gorczka i majaczy. Potem dowiedziaem si od Ghosha, e historia choroby Saleema bya do typowa. Przyjecha do Addis Abeby ze wsi, wiozc swj dobytek w worku przerzuconym przez rami. Ali znalaz dla brata punkt zaczepienia w rojnych dokach Merkato, gdzie monsun czy nie monsun - Saleem zdejmowa worki z ciarwek i przenosi je do magazynu. Noc sypia w podej norze, gowa przy gowie z dziesicioma innymi robotnikami. W porze deszczowej raczej nie prao si ubra, bo musiayby schn wiele dni. Warunki, w jakich y Saleem, urgay ludzkiej godnoci, a dla wszy byy rajem. Drapic si, Saleem musia rozgnie jedn z nich, a krew stworzenia przez zadrapanie wnikna do jego organizmu. Poniewa Saleem pochodzi ze wsi, nie by odporny na t typowo miejsk chorob. W ambulatorium Saleem pooy si na pododze, pprzytomny, zbyt saby, by sta lub siedzie. Adam, nasz jednooki specjalista od lekw, pochyli si nad pacjentem i jednym sprawnym ruchem postawi diagnoz. Wiele lat pniej Ghosh pokaza mi swoj korespondencj z redaktorem New England Journal of Medicine", ktry zamierza opublikowa przeomow seri artykuw Ghosha na temat przypadkw duru powrotnego. Redaktor uwaa, e objaw Adama" brzmi pretensjonalnie. Ghosh postanowi broni honoru swojego pozbawionego wyksztacenia specjalisty od przygotowywania lekw, nawet za cen rezygnacji z publikacji tekstu w prestiowym magazynie. 470Szanowny Doktorze Giles!

.. .w Etiopii klasyfikujemy przepuklin pachwinow jako poniej kolana" i powyej kolana", a nie jako skon" i prost". To inny rzd wielkoci, Szanowny Panie. W naszym ambulatorium czsto ley plackiem na pododze a piciu pacjentw z gorczk. Klinicysta pyta wic: Czy to malaria? Czy to dur? A moe dur powrotny? Nie ma wysypki, ktra pomogaby postawi diagnoz (te rowe plamki" przy durze s u naszej populacji po prostu niewidoczne), aczkolwiek musz przyzna, e faktycznie dur powoduje zapalenie oskrzeli i zwalnia ttno, a chorzy na malari czsto maj znacznie powikszon ledzion. Niedbalstwem z mojej strony byoby, gdybym napisa artyku na temat duru powrotnego, nie zapewniwszy przy tym klinicycie praktycznego sposobu rozpoznawania tej choroby, zwaszcza w warunkach, gdy wykonanie badania krwi i surowicy jest problematyczne. Wystarczy, e klinicysta zapie pacjenta za udo i cinie - mocno cinie - misie czworogowy; pacjent z durem powrotnym podskoczy, poniewa zapalenie mini i ich wraliwo, ktre zwykle pozostaj niezauwaone, stanowi symptom tej choroby. Zreszt jest to nie tylko doskonaa oznaka przy stawianiu diagnozy, lecz rwnie co, co postawi na nogi nawet umarego. Ten objaw po raz pierwszy zauway Adam, dlatego uwaam, e zasuguje on na eponim objaw Adama". Mogem osobicie porczy za skuteczno objawu Adama - Sa- leem wrzasn wniebogosy i zerwa si na nogi w tej samej sekundzie, w ktrej Adam ucisn udo. Redaktor przysa odpowied. By zadowolony ze wszystkich obserwacji Ghosha, z wyjtkiem objawu Adama, ktry nadal pozosta kwesti sporn. Ghosh nie da jednak za wygran. Szanowny Doktorze Giles! ...istnieje objaw Chvostka, objaw Boasa, objaw Courvoisiera, objaw Quinckego - wyglda na to, e nie istniej adne ograniczenia, jeli chodzi o biaych uyczajcych swojego nazwiska do opisania rnych zjawisk. Uwaam, e wiat jest gotowy na eponim honorujcy prostego mieszacza lekw, 471ktry na wasne jedno oko widzia wicej przypadkw duru powrotnego, ni ja ub pan kiedykolwiek zobaczymy, majc dwoje oczu. Ghosh, lekarz pracujcy w obskurnym afrykaskim szpitalu z dala od gwnego nurtu medycyny akademickiej, dopi swego. Prestiowe pismo opublikowao jego artyku, co bez wtpienia doprowadzio do zaproszenia do napisania rozdziau w Harrison's Principles of Internal Medicine, biblii studentw medycyny starszych lat.

Tak Ghosh dorobi si profesury. Hema kupia naszemu wieo upieczonemu nauczycielowi dwa pikne garnitury w prki, jeden czarny, a drugi niebieski, do tego tweedowy paszcz ze skrzanymi atami na okciach, ktre jak gdyby bray cae to jego profesorowanie" w nawias. Sam wpad na pomys muszki. We wszystkim, zwaszcza jeli nie kosztowao to zbyt wiele i nie robio krzywdy innym, Ghosh by panem samego siebie. Muszka oznajmiaa wiatu, jak bardzo cieszy si z ycia i ze swojej pracy, ktr nazywa romantyczn, namitn pasj". W tych sowach zawieraa si caa filozofia, z jak Ghosh y i uprawia swj zawd.Rozdzia 36 Czynniki prognostyczne z ycie pene jest znakw. Rzecz w tym, by umie je odczyta. Ghosh nazywa to heurystyk, sposobem na rozwizywanie problemw, na ktre nie wymylono jeszcze adnej metody. Gdy czerwono soce wschodzi, w marynarzu boja si rodzi*. Ropa tu, ropa tam, rop wszdzie w brzuchu mam. Niski poziom pytek krwi u kobiety oznacza tocze, dopki nie okae si, e to co innego. Uwaga na mczyzn ze szklanym okiem i du wtrob... \ W ambulatorium Ghosh wypatrzyby na przykad zasapan mod kobiet, ktrej rumieniec wyranie kontrastowaby z jej ogln bladoci. Wwczas Ghosh podejrzewaby zwenie zastawki dwudzielnej serca, chocia miaby trudnoci z wyjanieniem, dlaczego wskaza akurat to schorzenie. Osuchaby j pod ktem cichego, dudnicego szmeru charakterystycznego dla zwenia, tego diabelskiego Krzysztof Baranowski, Praktyka oceaniczna, Almapress, Warszawa 2001, s. 33. 473pomruku, ktry, jak sam mwi, usyszysz tylko wtedy, kiedy wiesz, e tam jest", syszalnego jedynie przez stetoskop delikatnie przyoony do ciaa po wysiku fizycznym tu nad koniuszkiem serca. Wypracowaem sobie wasn heurystyk, mieszank rozsdku, intuicji, wyrazu twarzy i zapachu. O tym nie pisano w ksikach. onierz, ktry prbowa nam ukra

motocykl, w chwili zgonu pachnia w pewien specyficzny sposb, podobnie jak Rosina - ich zapachy byy identyczne i mwiy o nagej mierci. Mimo to, kiedy powinienem by to zrobi, nie zawierzyem wchowi, gdy odebra od Ghosha sygnay, ktre postawiy mnie w stan czujnoci. Zrzuciem to na karb jego, Ghosha, nowej funkcji profesora uniwersytetu, skutek uboczny, zapach nowych garniturw i nowego rodowiska. Gdy przebywaem w jego towarzystwie, opanowywa mnie spokj. Ghosh zawsze by optymist i czowiekiem pogodnym. Teraz jego wesoo osigaa nowe poziomy. Odnalaz swoj najlepsz stron. By czowiekiem dumnym ze swojej zasady trzech L: Loving (mio), Learning (nauka), Legacy (spucizna)", ktr opanowa do perfekcji. W rocznic lubu Hemy i Ghosha obudziem si o czwartej nad ranem, eby si pouczy. Dwie godziny pniej pokonaem dystans dzielcy dawny bungalow Ghosha i nasz dom. Wczeniej Shiva przeprowadzi si do naszego starego pokoju. Na dworze panowa pmrok. Postanowiem zajrze do pokoju Shivy i sprawdzi, czy koszula, ktra gdzie mi si zapodziaa, nie zostaa czasem po upraniu powieszona w jego szafie. Wszedem do domu razem z Almaz. Uciskaem j i zaczekaem, a zrobi na moim czole znak krzya i odmwi pod nosem modlitw. Hema jeszcze spaa. Drzwi do azienki w korytarzu byy otwarte, a ze rodka dobyway si kby pary. Ghosh, przepasany rcznikiem, sta pochylony nad umywalk i wspiera si o ni rkami. Wczesna pora jak na niego. Przyszo mi do gowy pytanie, dlaczego skorzysta akurat z tej azienki. eby nie obudzi Hemy? Usyszaem jego ciki oddech, zanim go ujrzaem i oczywicie zanim on zobaczy mnie. 474Kpiel potwornie go wykoczya. W chwili nieuwagi, patrzc na swoje odbicie w lustrze, zdradzi si: by zmczony, na jego twarzy malowa si smutek i lk. Zobaczy mnie. Zanim si do mnie odwrci, zdy zaoy swoj radosn mask, ktr wczeniej zrzuci. - Co si dzieje? - zapytaem. Poczuem askotanie w odku. Zapach. Musia mie co wsplnego z tym, co przed chwil widziaem. - Nic si nie dzieje. Przeraajce, co? - Zrobi przerw, by zapa oddech. - Moja pikna ona pi jak anio. Moi synowie napawaj mnie dum... Dzi zabieram on na tace i poprosz j, eby przeduya nasz umow maesk na kolejny rok. Jedyny kopot w tym, e grzesznik taki jak ja nie zasuguje na takie dary losu.

Hema wstaa i wysza na korytarz, strzepujc z siebie resztki snu. Ghosh rzuci mi zaniepokojone spojrzenie. Odwrci si do lustra i ochlapa wod kolosk, pogwizdujc przy tym. Jego spojrzenie bagao mnie, bym nie mwi niczego, co mogoby zmartwi Hem. Z trudem trzymajc rce w grze, zaintonowa wasn, pen pauz i urywanych dwikw, wersj When the Saints Come Marching in. Zabraem swoj koszul i wyszedem. Rano miaem zajcia, naprawd wane, lecz mimo to zaufaem instynktowi i poszedem za gosem intuicji - za nosem. Ubraem si, a potem ukryem za szop Shivy. Wkrtce z mgy wyoni si volkswagen, za ktrego kierownic siedzia Ghosh. Pobiegem za nim. Dotarem do ambulatorium w sam por, by zobaczy, jak Ghosh wchodzi do biura Matrony. Zdziwio mnie nie tylko to, e Matrona urzdowaa u siebie o tak wczesnej porze, ale e czekaa n\ gocia. Staem, przygldajc si i zastanawiajc, o co moe chodzi, kiedy nadszed Adam, niosc butelk krwi. Drzwi do biura siostry przeoonej otworzyy si. Kilka chwil pniej Adam wyszed z pustymi rkami. Zdziwi si na mj widok i prbowa zamkn za sob drzwi, ale zablokowaem je nog. Ghosh lea na szezlongu ze stopami w grze i poduszk pod gow, umiechajc si. Na wiekowym gramofonie Matrony krcia si pyta 475z Glori Bacha. Matrona staa pochylona nad ramieniem Ghosha i tam mocowaa ig toczc krew do jego yy. Obydwoje zwrcili gowy w moim kierunku, mylc zapewne, e to Adam czego zapomnia. Ghosh poruszy ustami. - Synu, wiesz, ja... - Nie musisz kama - odparem. Spojrza na Matron, jakby oczekujc od niej wyjanienia. Westchna. - Taki ju los, Ghosh. Zawsze uwaaam, e Marion powinien o tym wiedzie. Nigdy nie zapomn bezruchu, wahania na twarzy Ghosha, a take czego, czego jeszcze nigdy u niego nie widziaem: przebiegoci. Zaraz zastpia j rezygnacja i wpatrzone w daleki punkt spojrzenie. Przez chwil widziaem wiat jego oczami, jego umysem, jego wizj, ktra zawieraa w sobie Hipokratesa, Pawiowa, Freuda, Mari Curie, odkrycie streptomycyny i penicyliny, grupy krwi Landsteinera; w ktrej istniay przebyski z oddziau zakanego, gdzie zabiega o wzgldu Hemy, z sali operacyjnej

numer trzy, w ktrej wbrew sobie zosta chirurgiem; ktra sigaa do dnia naszych narodzin i wybiegaa w przyszo, poza koniec jego ycia, dalej ni zmierzch mojego istnienia i jeszcze dalej. Wtedy, dopiero wtedy, ostyga, zebraa si w sobie i skupia na teraniejszoci, na chwili, w ktrej mio midzy ojcem a synem staa si wrcz namacalna, a myl, e mgby nastpi jej koniec, e mogoby pozosta po niej ledwie wspomnienie, bya nie do przyjcia. - W porzdku, Marionie, ty dobrze si zapowiadajcy klinicysto. Jak sdzisz: co mi dolega? - Uwielbia metod sokratyczn. Z tym, e teraz to on by pacjentem, a ja musiaem zaprzc do pracy moj heurystyk. Ju wczeniej zauwayem jego blado, ale wyparem j z myli. Przypomniaem sobie, e od kilku miesicy na rkach i nogach pojawiay mu si siniaki, ktre zawsze jako potrafi wytumaczy. Nie dalej jak przed tygodniem byem wiadkiem, jak zaci si w palec papierem. Nastpio lekkie krwawienie, ale kilka godzin pniej 476z rany nadal pyna krew. Jake mogem to przeoczy? Przypomniaem te sobie, e godzinami bywa naraony na promieniowanie starego Koota, wiekowego urzdzenia do zdj rentgenowskich, ktrego - na przekr protestom - uywa tak dugo, a do Missing przywieziono now maszyn. Koota motami rozbito na kawaki i wrzucono do Toncej Ziemi; dotrzyma towarzystwa onierzowi, ktrego koci zaczn wieci. - Rak krwi? Biaaczka? - wypowiedziaem sowa, ktrych brzmienie w moich ustach z miejsca znienawidziem. Choroba Ghosha narodzia si w momencie, gdy j nazwaem. Staa si i zostaa. Rozpromieni si, odwrci do Matrony i unis brwi. - Uwierzyaby, Matrono? Mj syn klinicysta. Potem jego gos straci ca ywioowo. Zacz mwi gosem pozbawionym wszelkich pozorw jak drzewa lici zim. - Cokolwiek si stanie, Marionie, nie moesz pozwoli, eby He- ma si o tym dowiedziaa. Dwa lata temu za porednictwem Eliego Harrisa wysaem mj preparat histologiczny do doktora Maxwella Wintrobe'a w Salt Lake City w stanie Utah. To wybitny hematolog. Uwielbiam jego ksik. Odpisa mi osobicie. To, co w sobie mam, przypomina aktywny wulkan, bulgoczcy i plujcy law. To jeszcze nie biaaczka, ale wszystko ku niej zmierza. Mam mielofibroz - powiedzia, wymawiajc

to sowo, jak gdyby opisywao co delikatnego i wyjtkowo kunsztownego. Zapamitaj t nazw, Marionie. To interesujca choroba. Jestem pewien, e nadal zostao mi sporo lat ycia. Jedynym kopotliwym objawem, jaki mam, jest anemia. Te transfuzje krwi to dla mnie jak zmiana oleju w samochodzie. Dzisiaj id na tace z Hem. Wiesz, dzi jest wany dzie. Potrzebowaem paliwa. - Dlaczego nie chcesz, eby mama si dowiedziaa? Dlaczego mi nic nie powiedziae? Ghosh potrzsn gow. - Hema zwariuje... Ona nie powinna, nie moe... Nie patrz tak na mnie, synu. To nie szlachetno przeze mnie przemawia, zapewniam ci. 477- W takim razie nie rozumiem. - Przez te dwa lata nie dowiedziae si o mojej diagnozie, prawda? Gdyby wiedzia, zmienioby to twj stosunek do mnie. Nie sdzisz? - Wyszczerzy zby w umiechu i zmierzwi mi wosy. - Wiesz, co dao mi najwicej przyjemnoci w yciu? Nasz bungalow, jego normalno, rytua mojej pobudki, Almaz krztajca si w kuchni, moja praca. Moje zajcia, obchody ze studentami starszych rocznikw. Spotkania z tob i Shiva przy kolacji, a potem kadzenie si spa u boku mojej ony. Przerwa, dugo milczc i rozmylajc o Hemie. - Chc, eby tak zostao. Nie chc, eby wszyscy nagle przestali zachowywa si normalnie. Wiesz, o co mi chodzi? Nie chc zniszczy tego wszystkiego. - Umiechn si. - Kiedy mj stan si pogorszy, jeli do tego dojdzie, wtedy powiem twojej mamie. Obiecuj. - Wbi we mnie baczne spojrzenie. - Dochowasz tajemnicy? Prosz. To jest to, co moesz dla mnie zrobi. To bdzie twj prezent, jeli tak wolisz. Podaruj mi tyle normalnych dni, ile zdoam przey. Nie wolno ci te wyjawi sekretu swojemu bratu. To moe si okaza dla ciebie najtrudniejsze. Wiem, e midzy wami dwoma doszo do... nieporozumienia. Ale ty znasz Shiv lepiej ni ktokolwiek inny. Wiem, e zaley ci na nim na tyle, by nie dowiedzia si o mojej chorobie zbyt prdko. Daem mu sowo. Niewiele pamitam z tego, co dziao si przez kolejne kilka miesicy, moe poza tym, e objawia mi si mdro Ghosha. Niewiedza o jego trwajcej od dwch lat chorobie bya bogosawiestwem. Teraz, gdy wiedziaem, co si wici, byo za pno, eby cofn czas i wymaza t wiedz; czuem si, jakby wrci za kratki, a ja razem z nim. Przeczytaem wszystko, co zdoaem znale na temat mielofibrozy (jake

nienawidziem tej nazwy, ktr on najwyraniej ukocha). Kiedy si o niej dowiedziaem, jego szpik kostny zachowywa si normalnie, ale z czasem choroba staa si bardziej aktywna, wulkan zacz si 478burzy, plu fontannami lawy, przy sprzyjajcym wietrze rozsiewa swoje charakterystyczne siarkowe wyziewy. Spdzaem z Ghoshem tyle czasu, ile tylko mogem. Pragnem wiedzy, kadego jej elementu, jaki mg mi przekaza. Synowie powinni notowa kade sowo, ktre mwi im ojcowie. Sprbowaem tak robi. Dlaczego dopiero choroba sprawia, e doceniem warto spdzanego z nim czasu? Wyglda na to, e my, ludzie, nigdy si nie nauczymy. Kade kolejne pokolenie uczy si od nowa tego samego, a kiedy ju opanuje t wiedz, pragnie pisa ewangelie, pragnie nawraca znajomych, chwyta ich za ramiona, potrzsa i mwi: Chwytaj dzie! Liczy si kada chwila!". Wikszo z nas nie potrafi zawrci i naprawi bdw. Przepady nasze powinienem by", mogem". Niektrzy szczliwcy tacy jak Ghosh nie maj podobnych zmartwie, oni nie musz niczego rekompensowa innym, oni nie przegapili adnego dnia, adnej chwili. Od czasu do czasu Ghosh umiecha si i puszcza do mnie oko. Uczy mnie umiera, tak samo jak kiedy nauczy mnie y. Shiva i Hema yli w niewiadomoci. Rzucili si w wir pasjonujcych dowiadcze. Shiva namwi Hem, by na powanie zaangaowaa si w leczenie kobiet ze schorzeniem przetoki pochwowo- pcherzowej. Nie byo to co, na widok czego Hema (albo w ogle chirurg ginekolog) umiechnaby si z zadowoleniem, bo operacja przetoki do atwych nie naleaa. Teraz ju mog wyjani, dlaczego ta dziewczyna, ktr zobaczylimy jako dzieci - ta, ktra wspinaa si pod gr wspierana przez ^jjca, z pochylon wstydliwie gow, oddajca przy kadym kroku mocz, wydzielajca nieopisan wo - miaa tak gboki wpyw na ycie Shivy. Cho wwczas nie moglimy o tym wiedzie, Hema operowaa j trzykrotnie; dopiero za ostatnim razem skutecznie. Nie widzielimy, eby opucia Missing, ale Hema daa nam sowo, e dziewczyna zostaa wyleczona i wyjechaa szczliwa. Blizny w jej psychice 479pozostan jednak na zawsze. Wtedy niewiele rozumielimy z tego, co jej dolegao, poniewa Hema nie rozmawiaa z nami na takie tematy. Ale teraz z du

doz prawdopodobiestwa potrafilimy odtworzy jej los. Wszystko wskazywao na to, e dziewczyna, zanim staa sie nastolatk, zostaa wydana za m za mczyzn, ktry mg by nawet w wieku jej ojca. Bolesne skonsumowanie maestwa (o wiele bardziej traumatyczne, jeli pamitk po obrzezaniu jest tkanka bliznowata u wejcia do pochwy, do ktrej prbowa wcisn si jej m) z pewnoci j przerazio. By moe bya zbyt moda, by skojarzy w akt z zajciem w ci, niemniej jednak wkrtce uroso jej w brzuchu dziecko. Kiedy zacz si pord, gwka podu zaklinowaa si w wylocie miednicy dodatkowo zwonym krzywic. W kraju rozwinitym albo nawet w duym etiopskim miecie zrobiono by jej cesarskie cicie, gdy tylko zaczyby si skurcze. Ale na zapadej wiosce, majc przy sobie jedynie teciow, biedna cierpiaa wiele dni. Macica usiowaa dokona niemoliwego, osigajc tylko tyle, e gwka dziecka rozerwaa pcherz i szyjk macicy, miadc je o nieustpliw, kocist miednic. Wkrtce dziecko umaro w onie matki. Zwykle matka umieraa niedugo potem z powodu pknitej macicy, infekcji i sepsy. Rodzina zdoaa dotransportowa matk do przychodni, co zdarzao si niezwykle rzadko. Tam po kawaku usunito z jej organizmu martwy pd, najpierw kruszc jego czaszk, a potem wyjmujc reszt ciaa. Podczas rekonwalescencji po koszmarnym porodzie martwa zgorzelinowa tkanka w drogach rodnych dziewczyny w kocu odpada, zostawiajc po sobie poszarpan dziur midzy pcherzem a wagin. Mocz, zamiast przemieszcza si z pcherza do cewki moczowej i wydala si otworem zlokalizowanym tu pod echtaczk (sterowanym wol wacicielki), wycieka z dziurawego pcherza prosto do waginy i pyn po nogach. Dziewczyna bya wiecznie mokra, a jej ubranie stale przesiknite moczem, poniewa mocz ciek przez ca dob. Pcherz szybko dopady infekcje, ktre odpowiaday za nieprzyjemny 48Ozapach. W mgnieniu oka jej wargi sromowe i uda zamieniy si w nasiknite, jtrzce si ropnie. Prawdopodobnie wtedy odrzuci j m, a ojciec przyby na ratunek. Przetoki opisywali ju staroytni lekarze, ale dopiero w 1849 roku w Montgomery w stanie Alabama doktor Marion Sims, mj imiennik, dokona pierwszych udanych operacji przetoki pochwowej. Jego pacjentkami byy Anarcha, Betsy i Lucy, trzy niewolnice z powodu schorzenia wygnane przez rodziny i wacicieli. Sims operowa je - pono zgodziy si dobrowolnie - z zamiarem naprawienia przetoki. Niedawno odkryto eter, ale jego zastosowanie w medycynie nie

byo wwczas jeszcze szeroko rozpowszechnione, wic podczas operacji wszystkie pacjentki byy przytomne. Sims zaszy ziejc midzy pcherzem a wagin dziur jedwabn nici i uzna, e sprawa zaatwiona. Po tygodniu odkry malekie dziurki wzdu linii szwu, przez ktre wycieka mocz. Prbowa dalej. Anarch operowa okoo trzydziestu razy. Za kadym razem uczy si na bdach i zmienia technik, a w kocu jedna z operacji zakoczya si powodzeniem. Kiedy Hema operowaa dziewczyn, ktr widzielimy przy bramie, robia to wedug zasad opracowanych przez Mariona Simsa. Najpierw przez cewk moczow wprowadzia cewnik do pcherza, aby skierowa mocz z dala od przetoki - w ten sposb mokra, zmacerowa- na tkanka moga wyschn i zregenerowa si. Tydzie pniej operowaa przez wagin, uywajc do tego zakrzywionej yki z pewteru, . ktr wynalaz chirurg z Alabamy - dzi nazywamy j wziernikieni Simsa - a ktra zapewniaa dobr widoczno i w ogle umoliwia operowanie z poziomu pochwy. Hema musiaa delikatnie wyizolowa krace przetoki, prbujc zlokalizowa co, co kiedy byo wyranie widocznymi warstwami wyciki pcherza, cian pcherza, cianami pochwy i wycik teje. Kiedy przycia ju brzegi, szya, warstwa po warstwie. Sims, odnisszy najpierw niejedno niepowodzenie, zdecydowa si w kocu wykorzysta zrobiony na zamwienie przez jubilera cieniutki srebrny drut, ktrym zamyka przetok. Srebro 481powodowao najsabsz reakcj zapaln tkanek, a wanie zapalenie byo przyczyn, dla ktrej operacja nie dawaa oczekiwanych efektw. Hema uya chromowego katgutu. Pewnego dnia przy kolacji, miesic po tym, jak dowiedziaem si o chorobie krwi Ghosha, Hema pochwalia si nam, e razem z Shiva zoperowaa ju pitnacie pacjentek z przetok i u adnej z nich nie wystpi nawrt choroby. - Zawdziczam to Shivie - powiedziaa. - Przekona mnie, e powinnam powica wicej czasu przygotowaniu pacjentek do operacji. Teraz przyjmujemy kobiety i przez dwa tygodnie karmimy je jajkami, misem, mlekiem i witaminami. Podajemy im antybiotyki, dopki mocz si nie oczyci. Smarujemy im uda i srom past cynkow. Shiva mia pomys, eby przed operacj odrobacza je i leczy u nich nie- dokrwisto z niedoboru elaza. Pracujemy nad wzmacnianiem ng, uruchamiamy je. - Spojrzaa z dum na Shiv. - Wstyd mi si do tego przyzna, ale on

lepiej dostrzega i rozumie ich potrzeby ni ja, po tylu latach. Ju sam pomys fizykoterapii... - Nie moemy ich zmusi do chodzenia po operacji, jeli wczeniej nie chciay chodzi - powiedzia Shiva. W przypadku czterech pacjentek dziura w pcherzu bya tak wielka, a tkanka tak zabliniona i cignita, e nie sposb byo zczy ze sob jej kocw. U tych chorych Hema i Shiva nauczyli si odsania wski, lecz gruby pat tkanek tu pod wargami sromowymi, ktry pozostawiali na jednym kocu poczony z naczyniami krwiononymi, zawijali do rodka pochwy i wykorzystywali jako yw at na przetok. - Matrona ma sponsora,/ktry jest zainteresowany finansowaniem wycznie operacji przetoki - owiadczy Shiva. - Dostajemy co miesic tysic dolarw amerykaskich. Nie mog na niego patrze, a co dopiero mu gratulowa. Przestaem si troszczy o Genet. Kiedy na pierwszym roku oblaa dwa spord czterech przedmiotw i musiaa powtarza obydwa semestry, 482byem zbyt zaabsorbowany chorob Ghosha, eby si tym przej. Nie cieszya si z ycia, nie czerpaa z niego przyjemnoci. Stracia cay zapa i cel, o ile kiedykolwiek go miaa. Wystarczy tydzie nieuczenia si i opuszczania zaj, eby nagromadzio si zbyt duo materiau do nadrobienia - tak szalone byo tempo nauki na pierwszym roku studiw medycznych. W poowie drugiego roku dowiedziaem si, e Genet znowu opucia kilka zaj laboratoryjnych z anatomii. Poczuem si w obowizku sprawdzi, czy wszystko z ni w porzdku. Drzwi do jej pokoju w Mekane Yesus Hostel byy otwarte. Go sta do mnie tyem. Nie zauway mnie. Genet dzielia pokj z dziewczyn, ktrej akurat nie byo. Maleki pokj - miecio si w nim pitrowe ko i nieduy stolik dla dwch osb kiedy schludny, teraz wyglda jak chlew. Gdy Zemui y, Genet zachowywaa si, jakby ojciec j drani, ale wystarczyo, e dzielny i lojalny tata zgin zasypany gradem kul, by crka przyczepia sobie jego zdjcie do sufitu i lec na grnej pryczy, przypatrywaa si umieszczonej kilkanacie centymetrw od twarzy fotografii. Ostre rysy gocia i jego szorstkie maniery wyrniay go z tumu. Znaem go jako studenckiego podegacza, wiecznie nawoujcego do zmian w programie

nauczania i zbierajcego podpisy pod wnioskami o odwoanie nielubianego rektora. Ale przede wszystkim by Erytrejczykiem, tak samo jak Genet. Wyzwolenie Erytrei byo dla niego bez wtpienia celem ycia, cho musia trzyma go w sekrecie. Rozmawia z Genet w tigrinia, ale usyszaem te kilka angielskich sw: hegemonia" i proletariat". Kiedy wyczu moj obecno, urwa w p zdania. Jego tpe oczy powiedziay mi: Nigdy nie bdziesz jednym z nas". Celowo odezwaem si do Genet po amharsku, eby go wiedzia, e posuguj si tym jzykiem lepiej ni on. Mrukn do niej co w tigrinia i zmy si. - Kim s ci twoi kumple radykaowie, Genet? - Jacy radykaowie? Po prostu zadaj si z Erytrejczykami. 483- Tajna policja ma na tym pitrze swoich informatorw - powiedziaem. Powi ci z Ludowym Frontem Wyzwolenia Erytrei. Wzruszya ramionami. - Wiesz, Marionie, e Front kontroluje coraz wikszy obszar Erytrei? Nie, nie moesz wiedzie, bo przecie nie napisali o tym w Ethiopian Herald". Ale chyba nie przyszede tutaj rozmawia o polityce. W przeszoci poczubym si dotknity jej zachowaniem. - Hema ci pozdrawia. Ghosh mwi, e mogaby czasem przyj na kolacj... Genet, martwi si o twoje zajcia z sekcji. Tym razem nie ma kto za ciebie odfajkowa wicze w laboratorium. Jeli si nie pokaesz, nie zdasz. Daje spokj, Genet. Jej twarz, tak oywiona i zainteresowana, kiedy rozmawiaa z tamtym mczyzn, teraz zrobia si pospna. - Dzikuj - odpara lodowato. Tak bardzo chciaem jej powiedzie o chorobie Ghosha, wstrzsn t pochonit sob Genet, ale byem jak zaczarowany jej obecnoci. Czar kaza mi chodzi za ni i wmawia sobie, e nadal j kocham, bez wzgldu na jej zachowanie; e kocham j, chocia nasze drogi rozeszy si na dobre. Na ostatnim roku studiw medycznych podczas moich praktyk chirurgicznych wulkan, ktry uaktywni si w organizmie Ghosha, wybuch. Kiedy wrciem dc* domu, wystarczyo jedno spojrzenie na Hem, bym si przekona, e/ju wie. Przygotowaem si na tyrad. Ale ona tylko mnie przytulia./

Ghosh wymiotowa krwi i dosta powanego krwotoku z nosa. Prbowa to ukry, ale mu si nie udao. Lea w sypialni. Zajrzaem do niego, a potem wrciem do jadalni i usiadem z Hem przy stole. Almaz, z przekrwionymi oczami, przyniosa mi herbat. - Chyba jestem mu wdziczna, e mi nie powiedzia - stwierdzia Hema. Poznaem po jej opuchnitych powiekach, e wikszo popoudnia spdzia na paczu. - Zwaszcza, e niewiele moemy dla 484niego zrobi. Nacieszyam si nim. To byy doskonae dni, nieobarczo- ne wiedz o... o tym wszystkim. - Bawia si piercionkiem z brylantem, prezentem od Ghosha z okazji ostatniego odnowienia ich rocznej umowy. - Gdybym wiedziaa... moe zdecydowalibymy si na podr do Ameryki. Zapytaam go o to. Powiedzia, e woli zosta tutaj. Chce po przebudzeniu oglda tylko mnie, wyobra sobie! Ayoh, ale z niego romantyk, nawet teraz. Wiesz, to zabawne, ale kilka miesicy temu naprawd mylaam, e jest nam tak dobrze, e musi si wydarzy co zego. Wszdzie widziaam znaki, ale nie zwracaam na nie uwagi. - Ja te - powiedziaem. Almaz pakaa w kuchni, a Gebrew ze zami w oczach i swoj malek Bibli w doni, koysa si i czyta wersety, pragnc pocieszy kuchark. Kiedy mnie zobaczyli, Gebrew powiedzia: - Bdziemy poci. Nasze modlitwy to za mao. Almaz skina gow i chocia pozwolia si przytuli i pocieszy, nadal bya wzburzona. - Za maomy si modlili - stwierdzia. - Dlatego to na nas spado. Zapytaem Gebrew, czy widzia Shiv. Odpar, e mojego brata nie byo cay dzie, a jeli wrci, to pewnie jest w swojej szopie. Poszed ze mn. - Nosisz zwj? - zapyta, majc na myli cieniutki pasek owczej skry, na ktrym narysowa oko, omioramienn gwiazd i krlow i napisa drobnym maczkiem werset z Biblii. Pasek dobrze zwin i umieci w usce po naboju. Na metalu wyry krzy i moje ijmi. - Tak, mam go zawsze przy sobie - odparem, co w zasadzie byo prawd, poniewa nosiem to filakterium w teczce.

- Gdybym zrobi zwj dla doktora Ghosha, nic by mu si nie stao. Zdumiay mnie sowa wiernego przyjaciela. W Etiopii, aby zosta ksidzem, wystarczyo, eby arcybiskup Addis Abeby napeni powietrzem ze swych puc szmacian torb, ktr nastpnie przewoono na prowincj i otwierano przed kocioem, udzielajc w ten sposb 485masowych wice setkom wiernych. Z punktu widzenia Etiopskiego Kocioa Ortodoksyjnego, im wicej ksiy, tym radoniej. Ale obecno w kraju tysicy, setek tysicy ksiy oznaczao dla bogobojnych ludzi pokroju Almaz okrelone problemy. Cz ksiy to zwyke pijusy i darmozjady, dla ktrych kapastwo byo sposobem na uniknicie mierci godowej i okazj do zaspokojenia innych potrzeb. Najgorszy potpieniec mg wycign przed Almaz krzy i kaza jej caowa jego cztery ramiona. Pewnego dnia spotkaem j przygnbion, ubranie miaa w kompletnym nieadzie. Powiedziaa mi, e musiaa przegoni parasolk ksidza, ktry zacz si do niej dobiera. Przechodnie pospieszyli jej z pomoc i sprali gocia. - Marion, kiedy bd umieraa, pjd do Merkato i sprowad mi dwch ksiy powiedziaa mi wtedy. - W ten sposb, zupenie jak Chrystus, umr w towarzystwie zodziei. Gebrew by inny. Almaz bya przekonana, e Bg patrzy na Gebrew przychylnym okiem. Spdza dugie godziny z nosem w modlitewniku, wspierajc si na makaturia - lasce do modlitwy - przesuwajc paciorki midzy palcami. Nawet kiedy zrzuca ksiowski strj, eby skosi traw, zaatwi sprawunki, popracowa jako stranik i odwierny Missing, na jego gowie cay czas tkwi turban, a usta nigdy mu si nie zamykay. - Zrb, prosz, zwj dla Ghosha - powiedziaem Gebrew. - Miej wiar. Moe nie jest za pno. ; Shiva niedawno wrci. Od u/iekw nie zagldaem do tej jego szopy, nie byem wic przygotowany na totalny baagan, jaki tam zastaem. Na pododze walay si czci silnikw i puszki elektryczne. Przez labirynt szpargaw prowadzia wziutka cieka koczca si przy rozstawionym sprzcie do spawania i stosie blachy. Shiva ustawi wzdu cian szopy rusztowanie z pospawanych metalowych elementw i zawiesi na nim swoje narzdzia w czym w rodzaju drucianych kabur. Sam za

siedzia przy biurku, ukryty za prawdziw gr ksiek i papierzysk. Przedarem si do niego. Szkicowa projekt jakiej konstrukcji, aparatu, 486ktry mia pono usprawni operacj przetoki. Odoy owek, czekajc, a co powiem. Nie mia pojcia, co zaszo w bungalowie. Powiedziaem mu prawd na temat Ghosha. Wysucha mnie, ale nic nie powiedzia. Co prawda zblad troch, ale poza tym nie okaza adnych emocji. Wspi si do swojego domku na drzewie i wcign za sob drabin. Nie mia adnych pyta. Czekaem. Przekonaem si, e nawet tego rodzaju wieci nie s w stanie zburzy muru midzy nami. Potrzebowaem go. Dugo w samotnoci nosiem w sobie tajemnic Ghosha i teraz gotw byem podzieli si tym brzemieniem. Potrzebowaem jego siy na nadchodzce dni, cho nie chciaem si do tego przyzna. O czym myla Shiva? Czy w ogle cokolwiek czu? Wyszedem od niego kilka chwil pniej, oburzony i przekonany, e nie mog na niego liczy. Lecz Shiva mnie zaskoczy. Tej nocy, jak i przez dwie nastpne, spa w korytarzu przed sypialni Hemy i Ghosha, owinity tylko kocem. W ten swj osobliwy sposb, przebywajc blisko, wyraa mio do Ghosha. Nad ranem, gdy Ghosh ujrza Shiv skulonego we nie pod drzwiami, wzruszy si do ez. Kiedy Hema mi o tym opowiedziaa, poczuem, jak pka mi skorupa wok serca. Czwartej nocy, gdy stan Ghosha si pogorszy, postanowiem przenie si z jego dawnego bungalowu do sypialni, ktr niegdy dzieliem z Shiva. Przekonaem Shi- v, eby nie spa na pododze w korytarzu. Spalimy w niezgrabnych pozach, kady na skraju swojej czci ka, i kilka razy wstawalimy w nocy sprawdzi, co u Ghosha. Nad ranem nasze gowy si stykay. Shiva i ja mielimy t sam grup krwi co Ghosh. Z pomoc Adama gromadziem zapasy wanie na tak chwil. Shiva te zdecydowa si odda krew. Ale okazao si, e to ju nie wystarcza, a w dodatku powoduje niebezpieczne przecienie organizmu elazem. Pytki krwi u Ghosha nie pracoway jak naley. Krwawi z dzise. Krew przesczaa si do jelita. Z kadym dniem sab w oczach. 487Nie chcia pj do szpitala. Wkrtce anemia skrcia mu oddech tak, e nie mg lee. Przenielimy go z maeskiego oa, ktre suyo mu przez ponad dwadziecia lat, na ulubiony fotel w salonie, opierajc mu nogi na stoku.

Spokojnie, systematycznie, spdza troch czasu ze wszystkimi, ktrych kocha. Posa po Babu, Adida, Evangeline, pani Reddy i pozostaych partnerw od bryda. Syszaem, jak miali si i wspominali, cho nie zawsze ze miechem. Jego druyna krykieta zaskoczya Ghosha, przychodzc ubrana w oficjalne biae stroje, by odda cze swojemu kapitanowi. Uraczyli go przesadzonymi opowieciami o jego minionych dokonaniach. Z czasem doszo do tego, e musia oddycha tlenem przez plastikow mask luno opart na brodzie. Nadesza moja pora na t rozmow z Ghoshem. Baem si tej chwili, nie majc pojcia, co za sob pocignie. - Unikasz mnie, Marionie - powiedzia. - Musimy zacz. Nie skoczymy, jeli nie zaczniemy, co? Nigdy bym nie zgad, co mia mi do powiedzenia. - Nie chc, by czu si odpowiedzialny za ca rodzin. Hema potrafi o was zadba. Matrona, cho ma ju swoje lata, to twarda i zaradna kobieta. Mwi ci to, bo chciabym, eby skupi si na swojej karierze medycznej i jak najwicej osign. Nie cziij si zobowizany do zostania tutaj ze wzgldu na Shiv, Hem i Matron. Lub Genet - doda, marszczc lekko brwi, gdy wymwi jej imi. Nachyli si i zapa mnie za rk. Chcia si upewni, e rozumiem powag jego sw. - Tak bardzo chciaem wyjecha do Ameryki. Przez te wszystkie lata zaczytywaem si w Harrisnie i innych podrcznikach... Czytaem o tym, co tam robi, jakie przeprowadzaj badania... To byo jak czysta fikcja, wiesz? Pienidze nie graj roli. Jak menu bez cen. Ale kiedy tam si znajdziesz, to przestanie by fikcj i stanie si prawd. - Wyobrazi to sobie i jego wzrok sta si mtny. 488- To mymy nie pozwolili ci wyjecha, prawda? Ja i Shiva. Nasze narodziny. - Nie opowiadaj gupstw. Czy potrafisz sobie wyobrazi, e mgbym zrezygnowa z tego? - powiedzia, wykonujc ruch rk, co miao oznacza, e ma na myli rodzin, Missing, bungalow, ktry zamieni si w nasz dom. - Dostpiem aski. Mj geniusz dawno temu podpowiedzia mi, e pienidze nie wystarcz, bym by szczliwy. Albo moe usprawiedliwiam tak sam siebie, e nie zostawiam warn pokanej fortuny! Z pewnoci mogem zarobi wicej pienidzy, gdyby tylko to byo moim celem. Ale nie pozwalam sobie na al. Moi pacjenci, wiesz, zwaszcza ci bardzo wani pacjenci", czsto na ou mierci auj tak wielu rzeczy. auj goryczy, jaka

pozostanie w ludzkich sercach po ich odejciu. Uwiadamiaj sobie, e adne pienidze, adna msza, adna mowa pogrzebowa, adna procesja, niewane jak wymylna, nie jest zdolna wymaza spucizny za. Oczywicie, zarwno ja, jak i ty, bylimy wiadkami niezliczonych agonii biednych ludzi. Oni bez wtpienia auj, e urodzili si w biedzie i cierpieli od narodzin a po mier. Wiesz, w Ksidze Hioba jest taki fragment, gdzie Hiob zwraca si do Boga: Panie, powiniene by z ona matki pooy mnie prosto do grobu! Po c byo to pomidzy, po c ycie, skoro szo w nim tylko o to, by cierpie?". Co w tym stylu*. Dla biednych mier jest przynajmniej kocem cierpienia. - Rozemia si, jak gdyby spodobao mu si to, co powiedzia. Jego palce automatycznie powdroway do kieszeni w piamie, a potem za ucho, poniewa dawny Ghosh zaraz by wszystko zapisa. Al za uchem nie mia ju owka i nie byo sensu niczego zapisywa. * Ghosh ma na myli rozmow Hioba z przyjacimi i Bogiem, jego pretensje w rodzaju: Dlaczego nie umarem po wyjciu z ona, nie wyszedem z wntrznoci, by skona?" (Hi 3,11) lub Czemu wywiode mnie z ona? Bodajbym zgin i nikt mnie nie widzia, jak kto, kto nigdy nie istnia, od ona zoony do grobu" (Hi 10,18- 19). 489- Nie cierpiaem. C, moe przez krtk chwil. Jedynie wwczas, gdy moja ukochana Hema latami kazaa mi ugania si za sob. To byo dopiero cierpienie! - Jego umiech powiedzia mi, e takiego cierpienia nie oddaby za adn saw i bogactwo. - Shiva rozkwitnie u boku Hemy. Ona go potrzebuje, by mie si kim zajmowa. Hema podwiadomie bdzie pragna wrci do Indii. Narobi wok tego duo szumu. Ale nie zrobi tego, bo Shiva si nie zgodzi. Zostanie wic tutaj, w Addis Abebie. Chc ci powiedzie, e to nie powinno ci martwi. Rozumiesz mnie? Skinem gow, cho bez przekonania. - Waciwie to auj jednego - powiedzia Ghosh. - To drobna rzecz, przy ktrej moesz mi pomc. Ma to co wsplnego z twoim ojcem. - Ty jeste jedynym ojcem, jakiego kiedykolwiek miaem - powiedziaem szybko. - Szkoda, e Thomas Stone nie ma zamiast ciebie tej biaaczki. Nie obeszoby mnie, gdyby umar! Odczeka chwil, przeknwszy gono lin. - Marionie, to, e uwaasz mnie za swojego ojca, ogromnie wiele dla mnie znaczy. Wicej ni cokolwiek. Jestem z ciebie dumny, z tego, kim si stae. Ale

wspominam nazwisko Thomasa Stone'a z egoistycznych pobudek. Jak ju powiedziaem, to jego auj. Bo widzisz, byem przyjacielem twojego ojca, najbliszym, na jakiego mg sobie pozwoli. Musisz sobie wyobrazi, jak to wtedy byo. On by wwczas jedynym lekarzem mczyzn w Missing. Kiedy si poznalimy, rnilimy si od siebie we wszystkim, nie mielimy ze sob nic wsplnego, a przynajmniej tak mi si zdawao. Ale przekonaem si, e on kocha medycyn tak samo jak ja. By jej oddany./Jego namitno do medycyny. .. jak gdyby pochodzi z innej planety, z mojej planety. czyo nas co wyjtkowego. / Jego spojrzenie powdrowao ku oknu. Zatopi si w mylach, by moe wspomina. Czekaem. W kocu odwrci si do mnie i cisn mnie za rk. 490- Marionie, twj ojciec czu si gboko zraniony, Bg jeden wie czym. Jego rodzice umarli, gdy by jeszcze dzieckiem. Nigdy nie rozmawialimy o tego rodzaju sprawach. Tu, w Missing, pracujc z siostr Mary Joseph Praise u boku, pracujc z nami wszystkimi, Thomas znalaz schronienie. By na tyle szczliwy, na ile szczliwy moe by czowiek jego pokroju. Czuem, e za niego odpowiadam. Wiedzia, jak operowa, ale w ogle nie rozumia ycia. - Chcesz powiedzie, e by taki jak Shiva? Zrobi przerw, eby to przemyle. - Nie. By zupenie inny. Shiva jest zadowolony! Spjrz na niego. Jemu niepotrzebna przyja, uznanie w towarzystwie, poparcie, Shiva yje w chwili obecnej. Thomas Stone nie by taki. Pragn tego samego, czego wszyscy pragniemy. Ale ba si. Tamsi w sobie potrzeby i pragnienia i dusi przeszo. - Czego si ba? - Nieatwo byo mi przekn jego sowa. - Matro- na opowiadaa mi, e kiedy si zdenerwowa, rzuca instrumentami. Mwia, e mia charakterek i e by nieustraszony. - Och, nieustraszony podczas operacji, jak sdz. Ale to te nie musi by prawd. Dobry chirurg musi mie w sobie strach, a Thomas by dobrym chirurgiem, najlepszym, wyzbytym brawury, zawsze z odpowiedni doz strachu. C... czasem si myli, ale w kocu by czowiekiem. Lecz jeli chodzi o relacje z innymi ludmi, on... bywa przeraony. Obawia si, e jeli do kogo si zbliy, zostanie zraniony. Albo moe e to on zrani. Opieraem si temu wizerunkowi Thomasa Stone'a, tak rneniu od mojego wyobraenia, ktre uksztatowao si na przestrzeni kilkunastu lat. Spytaem wreszcie:

- Czego ode mnie oczekujesz? - Teraz, kiedy mj czas dobiega koca, Marionie... chc, eby Thomas Stone si dowiedzia, e mimo wszystko zawsze uwaaem si za jego przyjaciela. - Dlaczego do niego nie napiszesz? 491- Nie mog. Nigdy nie potrafiem tego zrobi. Hema nigdy mu nie wybaczya, e odszed. Nawet si z tego cieszya, bo chciaa zaopiekowa si wasz dwjk od chwili, gdy przyszlicie na wiat. Mimo to nie zdoaa mu wybaczy. A potem, kiedy ju odszed, baa si - zawsze si baa - e pewnego dnia wrci i zada prawa do opieki nad wami. Musiaem jej obieca, przysic, e nie napisz do niego ani te nie bd prbowa si z nim porozumie w jakikolwiek inny sposb. - Spojrza na mnie i powiedzia cicho, ale z dum: - Dotrzymaem sowa, Marionie. - To dobrze. Ciesz si. Gdy byem modszy, zeraa mnie ciekawo dotyczca Thomasa Stone'a. Fantazjowaem o jego powrocie. Tymczasem teraz opieraem si probie Ghosha, nie wiedzc, dlaczego. Ghosh mwi dalej: - Spodziewaem si, e to Stone bdzie prbowa si ze mn skontaktowa. Z czasem byem coraz bardziej zawiedziony, e jednak tego nie zrobi. Posuchaj, Marionie, jego wypenia bezgraniczny wstyd, on wychodzi z zaoenia, e to ja nie mam ochoty go widzie. e go nienawidz. - Skd wiesz? - Nie mam moliwoci, by potwierdzi moje przypuszczenia. Podejrzewam, e a po dzi dzie on uwaa si za czowieka przynoszcego pecha. Moesz to nazwa przeczuciem klinicysty, jeli tak ci wygodniej. Prawda jest taka, e lepiej warn byo z nami ni z nim. Nie jestem przekonany, czy byby w stanie - nawet gdyby si postara - stworzy warn to, co my warn dalirny: rodzin. Nie chc wic, eby nienawidzi tego czowieka. Krzy,; ktry dwiga, jest naprawd ciki. - Dlaczego teraz mi o tym mwisz? - zapytaem. - Przestaem o nim myle po tym, jak wyszede z wizienia. Nie byo go przy nas, gdymy go potrzebowali. Czemu miabym traci czas na mylenie o nim? 492- Dla mnie. Powiedziaem ci: to jest dla mnie. Jedyna rzecz, jakiej auj. Nie chodzi o ciebie, ale to ty jeste jedyn osob, ktra moe mi pomc.

Milczaem. - Pozwl, e sprbuj ci wytumaczy... - Wbi na chwil spojrzenie w sufit. Marionie, moje ycie bdzie niedokoczone, jeli on si nie dowie, e uwaam go za brata. - W jego oczach pojawiy si zy. - 1 e niewane, dlaczego przez te wszystkie lata milcza, nadal... go kocham. Ja nie mog si z nim zobaczy, nie mog mu powiedzie tego wszystkiego. Ale ty moesz. Ja ju tego nie doczekam, ale tego pragn. Zrb tak, eby nie zrani uczu Hemy. Zrb to dla mnie. Dokocz to, co niedokoczone. - Zamierzasz powiedzie o tym Shivie? - Gdybym powiedzia Shivie, e takie jest moje ostatnie yczenie przed mierci, zrobiby to. Ale Shiva nie wiedziaby, jak to zrobi, jak... go uleczy. Ta misja wymaga czego wicej, ni tylko przekazania wiadomoci. - Zawaha si. - A skoro mowa o Shivie: musz ci prosi, eby wybaczy mu, cokolwiek ci zrobi. Zaskoczy mnie. Zaplanowa sobie, e to powie? Czy moe przyszo mu to do gowy po zastanowieniu? Wydawao mi si, e Ghosh nie wie, jak gboka jest moja rana, jak czuj gorycz w stosunku do Shivy, ale wida nie doceniem go. Nie chciaem, eby to, co zaszo midzy Shiva a mn, stao si tematem mojej rozmowy z Ghoshem. Wspomnienie byo zbyt bolesne, zbyt osobiste. - Zrobi, co mog w sprawie Thomasa Stone'a. Dla ciebie. Ale ni< wierz, e wanie tego chcesz. Zapominasz, e ten czowiek spowodowa mier mojej matki... mier zakonnicy. Zakonnicy, ktr zapodni. A potem porzuci swoje dzieci. Do dzi nikt chyba nie wie, jak to si stao. Mwic to, niewiadomie podniosem drcy gos, ale Ghosh milcza. Patrzy na mnie pewnym wzrokiem, dopki nie opuciem ramion i nie poddaem si. Zrobi, o co mnie prosi. 493Kiedy tydzie pniej nadszed jego koniec, nadal siedzia w swoim fotelu, a my zebralimy si wok niego. Shiva i ja trzymalimy go za lew rk, Matrona za praw. Almaz, ktra dramatycznie schuda na skutek rygorystycznego postu, usiada za fotelem i pooya Ghoshowi do na ramieniu. Hema usiada na podokietniku, tak eby Ghosh mg oprze gow o jej pier. Nie byo z nami Genet. Kiedy posalimy Gebrew takswk, eby sprowadzi j z akademika, nie znalaz jej. Gebrew sta obok Almaz i modli si.

Ghosh oddycha z trudem. Hema podaa mu morfin - to on j tego nauczy, powiedziaa. Morfina odcza mzg od gowy", wic o ile trudnoci w oddychaniu nie ustpiy, o tyle zwizany z nimi strach - tak. Otworzy oczy, jakby si czego przestraszy. Spojrza najpierw na Hem, a potem na nas. Umiechn si i zamkn oczy. Lubi myle, e w tym spojrzeniu zawar si ywy obraz jego rodziny, krew z krwi i ko z koci, poniewa w jego yach krya nasza krew. Lubi myle, e gdy nas zobaczy, poczu, e dobrze wypeni swoj rol. W ten sposb przeszed z jednego ycia w drugie, bez wielkiej pompy, z typow dla niego prostot, bez strachu, otworzywszy oczy po raz ostatni, by upewni si, zanim odejdzie, e wszystko z nami w porzdku. Kiedy jego klatka piersiowa przestaa si unosi, bl zmiesza si we mnie z ulg. Od wielu dni dostosowywaem swj oddech do rytmu jego oddechu. Wiedziaem, e Hema czuje to samo. Opara gow o jego czoo i cicho zapakaa, wci go obejmujc. Wraz ze mierci Ghosha na nowo zrozumiaem znaczenie sowa strata". Straciem swoj prawdziw matk i ojca, straciem generaa, straciem Zemuiego, straciem Rosin. Ale dopiero po stracie Ghosha dowiedziaem si, co to tak naprawd znaczy. Do, ktra gaskaa mnie po gowie i kada mnie do eczka, usta, ktre nuciy sowa koysanki, palce, ktre prowadziy moje donie, pokazyway, jak opuka 494klatk piersiow, jak wyczu powikszon wtrob lub ledzion, serce, ktre przekonao mnie, e warto sucha serca innych - wszystko to umaro. W chwili jego mierci poczuem przechodzc z niego na mnie odpowiedzialno, niczym caun. Przewidzia to. Przypomniaem sobie jego rad, bym nie owin si tym caunem zbyt szczelnie. Przekaza mi zawodow paeczk, pragn, bym zosta lekarzem, ktry przymi jego dokonania, i ebym nastpnie przekaza t wiedz swoim dzieciom i dzieciom moich dzieci, jak acuch poznania. - Nie przerw acucha - powiedziaem, majc nadziej, e jeszcze mnie syszy. Przypomniaem sobie, e Freud napisa kiedy, e czowiek staje si mczyzn w chwili mierci swego ojca. Gdy Ghosh umar, przestaem by synem. Staem si mczyzn.Rozdzia 37

Exodus Kiedy dwa lata po mierci Ghosha wyjechaem z Etiopii, nie miao to nic wsplnego z jego przedmiertnym yczeniem. Nie chodzio o odnalezienie Thomasa Stone'a i zagodzenie jego blu. Wyjechaem nie dlatego, e cesarz zosta zdetronizowany przez zbuntowanych wojskowych, ani te dlatego, e komitet" si zbrojnych, ktry po przewrocie przej wadz, zosta wskutek konfliktw wewntrznych i morderstw zredukowany do jednego szalonego dyktatora, sieranta, czowieka o imieniu Mengystu, przy ktrym Stalin wyglda jak anioek. O, nie. Wyjechaem w rod, 10 stycznia 1979 roku - tego samego dnia, w ktrym po miecie niczym grypa rozesza si wie, e czworo erytrejskich partyzantw udajcych pasaerw porwao nalecego do Ethiopian Airlines Boeinga 707 i zmusio go do ldowania w Chartumie, stolicy Sudanu. Jednym z tych partyzantw okazaa si Genet. Rano bya jeszcze studentk medycyny, co prawda tak, ktra miaa do nadrobienia trzy lata zalegoci, a wieczorem staa si bojowniczk o wolno Erytrei. ja w kocu zostaem lekarzem - stayst koczcym ostatni etap praktyk. Przepracowaem po trzy miesice na oddziale wewntrznym, 496chirurgii, poonictwie i ginekologii, i teraz zosta mi jeszcze tylko miesic pediatrii. Pnym popoudniem zadzwonia Hema. Dotary do niej wiadomoci o Genet. - Marionie, przyjed natychmiast do domu. Ton jej gosu sprawi, e powietrze wok mnie zamaro w bezruchu. - Mamo, wszystko w porzdku? Nie moemy jej pomc. By moe bd chcieli z nami porozmawia. Jeste jej prawnym opiekunem. Po mierci Ghosha, pozbawiony jego dajcej poczucie bezpieczestwa obecnoci, zbliyem si do Hemy. Ona pragna mojej porady, a ja staraem si spdza z ni duo czasu. Czuem w tym rk Ghosha. - Marionie, kochanie, nie chodzi o Genet... Wanie dzwoni do mnie Adid. Tajna policja szuka wspspiskowca o nazwisku Marion Praise Stone. Moe ju po ciebie jad. Bogu niech bd dziki za rdo informacji w postaci nieocenionego Adida, muzumanina w subie bezpieczestwa, ktry mia sabo do Missing. Wsplokatorka Genet, niewyronite, biedne dziecko, ktre - jestem tego pewien -

nie miaa zielonego pojcia o spisku, chlapna moje nazwisko w niespena godzin po porwaniu samolotu. Czowiek powie wszystko, kiedy wyrywaj mu paznokcie. Przed oczami migno mi wspomnienie ogolonego prawie na yso Ghosha na dziedzicu wizienia Kerchele. Problem w tym, e dawne Kerchele przypominao ekskluzywny orodek wypoczynkowy w porwnaniu z obecnym Kerchele: przeludnion szko tortur, ubojni, w ktrej dogorywali wrogowie pastwa. Ciaa, czasem tylko czci cia, kadej nocy wywoono ciarwkami i umieszczano w rnych punktach miasta niczym makabryczny element programu popularyzacji sztuki miejskiej ku nauce i przestrodze. Portret artysty jako trupa. Bezgowa kobieta wskazuje gwiazdozbir Oriona. Zdrajca trzymajcy w rkach wasn gow. Martwy mczyzna z penisem w ustach. Przekaz tej twrczoci by jasny: Umrzesz, jeli z nami zadrzesz". 497Prezydent sierant, nieokrzesany barbarzyca, mia z cesarzem tylko jedn wspln rzecz: nigdy nie zgodzi si za secesj Erytrei. Poprowadzi zakrojon na szerok skal ofensyw wojskow przeciwko tej prowincji, bombardujc erytrejskie wioski, w ktrych rebelianci mieszkali pord ludnoci cywilnej, i nieustannie nkajc erytrejsk ziemi. Wszystkie jego wysiki dziaay, rzecz jasna, jak katalizator na akcje Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Tymczasem wolnoci zapragny rwnie plemiona Oromw. Lud Tigre (ktry posuguje si jzykiem podobnym do erytrejskiego ti- grinia) sformowa swj wasny front wyzwolenia. Rozlokowani wok Addis Abeby rojalici, ktrzy nadal wierzyli we wadz cesarza i monarchi, z luboci podkadali bomby pod znajdujce si w stolicy budynki rzdowe. Studenci uniwersytetu, niegdy wielcy zwolennicy komitetu", podzielili si na dwie frakcje: tych, ktrzy popierali demokracj, i tych, ktrzy uwaali, e Etiopii przydayby si rzdy marksistowskie na wzr Albanii. Ssiadujca z Etiopi Somalia uznaa to za doskonay moment, by odwiey zadawnione roszczenia do pustynnego terenu prowincji Ogaden, gdzie nawet spy nie chciay mieszka. Kto powiedzia, e dyktatura to atwe zadanie? Prezydent sierant mia pene rce roboty. Nie mwic nikomu ani sowa, wymknem si chykiem tylnym wyjciem Etiopsko- Szwedzkiego Szpitala Pediatrycznego i pozostawiwszy swj samochd na parkingu przed budynkiem szpitala, zapaem takswk i pojechaem do domu. Nie mogem uwierzy, e to si dzieje naprawd. Co takiego Genet osigna? W porwaniu samolotu Ethiopian Airlines chodzio wycznie o rozgos. Owszem, BBC z pewnoci

zwrci uwag na to wydarzenie, ktre przyniesie wstyd prezydentowi sierantowi, ale przecie sam te radzi sobie niele z psuciem wasnego wizerunku. Nawet gdyby czyn Genet nie narazi mnie bezporednio na niebezpieczestwo, miabym jej go za ze, bo Ethiopian Airlines byy nasz chlub narodow. Obcokrajowcy rozpywali si w zachwytach 498nad doskona obsug naszych linii lotniczych, nad wietnymi pilotami. Odrzutowce kursujce midzy Addis Abeb a Rzymem, Londynem, Frankfurtem, Nairobi, Kairem i Bombajem uatwiay turystom wizyt w naszym kraju. Natomiast obsugujce ruch lokalny maszyny DC- 3 latay codziennie po zaptlonej trasie uoonej tak, e moge rano wyj z hotelu Hilton w Addis Abebie, zobaczy zamki w Gonderze, staroytne obeliski w Aksum, zwiedzi wykute w skale kocioy Lalibeli i wrci do holu Hiltona w Addis Abebie w sam por, by spotka roztaczajce wok siebie wo perfum dziewczta do towarzystwa i posucha Velvet Ashantis grajcych swj flagowy utwr, czyli wasn wersj Walk, Don't Run zespou The Ventures. Ethiopian Airlines od lat byy celem atakw bojownikw z Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Lecz nawet za czasw cesarstwa pracownikom ochrony, przebranym za pasaerw i latajcym na pokadzie samolotw, udawao si zapewni bezpieczestwo - a do pamitnego lotu Genet. Raz zdarzyo si, e siedmiu erytrejskich porywaczy wstao w pewnym momencie z miejsc i ogosio swoje zamiary. Dwm ochroniarzom udao si pooy trupem piciu porywaczy z tak sam atwoci, jakby z dziesiciu krokw strzelali do puszek ustawionych na pocie. Szstemu te dali rad, ale sidmy - kobieta - zamkn si w azience i zdetonowa granat. Pilot wyldowa uszkodzon, pozbawion steru maszyn, w ktrej w czci ogonowej ziaa potna dziura. Przy innej okazji funkcjonariusze sub bezpieczestwa obezwadnili porywacza i przywizali go do fotela w kabinie pierwszej klasy. Nie zastrzelili go, lecz pooyli mu pod szyj rcznik jak liniak i podernli gardo. Owego styczniowego popoudnia Genet i jej kumple bez walki przejli kontrol nad samolotem. Chodziy suchy, e otrzymali pomoc z szeregw ochrony. Niewykluczone, e pracownicy suby bezpieczestwa zmienili front. Jadc takswk przez Merkato, zapamitywaem widoki, ktre tak dobrze znaem. Czy to moliwe, e oto jad tdy po raz ostatni, e ostatni raz czuj zapach chmielu z browaru St. George's? Kobieta

499z wosami splecionymi w cienkie warkoczyki zaczesane rzdkami do tyu w stylu erytrejskim - zatrzymaa moj takswk. - Do Lidety, prosz - powiedziaa. - Do Lidety? - zdziwi si takswkarz. - To moe sobie polecisz samolotem, kochanieka? Najpierw jej twarz wyrazia zdziwienie, a potem staa. Kobieta darowaa sobie ktni. Po prostu odwrcia si i odesza. - Te bydlaki niech si lepiej dzi nie wychylaj - powiedzia do mnie takswkarz, poniewa najwyraniej nie byem jednym z bydlakw". - Prosz spojrze - rzuci, pokazujc doni na przechodniw po obydwu stronach jezdni. - Oni s wszdzie. - W Addis Abebie mieszkay tysice Erytrejczykw, ludzi takich jak starsza praktykantka, jak Genet. Byli administratorami, nauczycielami, wykadowcami uniwersyteckimi, studentami, pracownikami rzdowymi, oficerami w siach zbrojnych, dyrektorami w brany telekomunikacyjnej, w wodocigach, w subie zdrowia. Prcz nich istniay cae zastpy szarych obywateli. - Pij nasze mleko i jedz nasz chleb. A dzi wieczorem zamknici w domach zarn owc. Od przejcia wadzy przez wojsko wielu Erytrejczykw, ktrych osobicie znaem, wczajc w to niektrych lekarzy i studentw medycyny, zeszo do podziemia i doczyo do Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Po stolicy kryy wieci, e sytuacja w pnocnej czci Etiopii w okolicach Asmary obrcia si na niekorzy prezydenta sieranta. Noc partyzantka erytrejska urzdzaa zasadzki na konwoje wojska, a za dnia rozpywaa si w powietrzu. Widywaem ziarniste fotografie przedstawiajce czonkw ruchu oporu. Ubrani w charakterystyczne sanday, szorty w kolorze khaki i koszule, mieli po swojej stronie odwag, przekonanie o susznoci wasnych racji i namitno patriotw walczcych z okupantem. Poborowi onierze etiopscy w jeepach i czogach, obcieni hemami, butami, kurtkami i wyposaeniem, trzymali si przewanie gwnych szlakw. Niby jak mieli znale 500wroga, ktrego nie widzieli, w kraju, ktrego jzykiem mieszkacw si nie posugiwali i w ktrym nie potrafili odrni partyzantw od cywilw? Kiedy takswka podjechaa pod bram Missing, zobaczyem Tsige wysiadajc ze swojego Fiata 850 zaparkowanego przed barem. Przez te wszystkie lata dobrze zarzdzaa interesem, a nawet przeja lokal obok, dodaa kuchni, otworzya

restauracj pen gb i zatrudnia kolejne dziewczyny do obsugi klientw. Dziki nowym meblom, dwm stoom z pikarzykami i telewizorowi jej bar nie ustpowa najlepszym przybytkom w Piazzy. Tsige miaa wasn takswk, a kiedy rozmawialimy poprzednim razem, powiedziaa, e rozglda si za kolejn. Zawsze mnie zachcaa, mwia, jak jest ze mnie dumna i e modli si za mnie kadego dnia. Teraz, widzc jej cudown nog w poczosze, nabraem ogromnej ochoty, eby zatrzyma si i poegna, ale nie mogem tego zrobi. To by w kocu te jej kraj i miaem nadziej, e w przeciwiestwie do mnie, nigdy nie bdzie musiaa z niego ucieka. Brama Missing bya otwarta na ocie. Umwilimy si z Hem, e bdzie to dla mnie znak, e droga jest wolna i mog wej. Gdyby mia zaledwie kilka minut, by opuci dom, w ktrym spdzie cae dwadziecia pi lat swojego ycia, co by ze sob zabra? Hema zgromadzia wszystkie moje dyplomy i certyfikaty, paszport, troch ubra, pienidze, chleb, ser i wod i zapakowaa do pojemnej torby na rami z logo Air India. Miaem na sobie teniswki i kilka warstw ubra, w razie gdyby zrobio si zimno. Wrzuciem do torby jeszcze kaset, na ktrej bya nagrana zarwno szybka, jak i wolna wersja Tizity, ale nie zabraem magnetofonu. Zastanawiaem si, czy zabra Harrison's Principles of Internal Medicine lub Schwartz's Principles of Surgery, ale poniewa kady z tych podrcznikw way prawie trzy kilogramy, daem sobie z nimi spokj. Ruszylimy na piechot, nasz minikonwj zmierza ku bocznemu ogrodzeniu Missing, ale uparem si, eby najpierw odwiedzi 501zagajnik, w ktrym zostali pochowani Ghosh i siostra Mary Joseph Praise. Szedem, obejmujc Hem. Shiva pomaga! i Matronie, a Al- maz i Gebrew poszli przodem. Czuem drenie Hemy. Stanwszy nad grobem Ghosha, poegnaem si z nim. Wyobraziem sobie, jak prbuje doda mi otuchy i sprawi, bym spojrza na to od dobrej strony: Przecie zawsze chciae podrowa! Masz swoj szans. Bd ostrony! Podrowanie poszerza horyzonty, ale te rozlunia jelita". Ucaowaem marmurowy nagrobek i odwrciem si. Nie spdziem zbyt wiele czasu na grobie mojej rodzicielki. Jeli chciaem si z ni poegna, nie byo to najlepsze ku temu miejsce. Przez ponad dwa lata nie zagldaem do pomieszczenia z autoklawem. Poczuem wyrzuty sumienia, ale byo ju za pno, eby tam wrci.

Gdy dotarlimy do muru, Hema mnie obja. Pooya gow na mojej piersi i pozwolia popyn zom, tak jak wczeniej pakaa po mierci Ghosha. Nie powiedziaa ani jednego sowa. Matrona, ostoja wiary w czasach kryzysu, pocaowaa mnie w czoo i powiedziaa po prostu: - Id z Bogiem. Almaz i Gebrew modlili si za mnie. Almaz wrczya mi chustk, w ktr byy zawinite dwa gotowane jaja. Gebrew da mi maleki zwj, ktry miaem pokn dla ochrony. Woyem go sobie do ust. Nie pakaem, poniewa nie mogem uwierzy, e to wszystko dzieje si naprawd. Spojrzawszy na tych, ktrzy przyszli mnie poegna, poczuem nienawi do Genet. Erytrejczycy w Addis Abebie mog sobie dzi wiwatowa na jej cze i moe zabij z tej okazji owc, ale chciaem, eby moga nas teraz ujrze: rodzin, ktra przez ni zostaa rozbita. Nadszed czas poegna si z Shiva. Zdyem zapomnie, jak to jest trzyma go w ramionach, jak doskonale jego ciao pasowao do mojego - dwie poowy jednej istoty. Od okaleczenia Genet spalimy osobno, z wyjtkiem krtkiego okresu poprzedzajcego mier Ghosha. Po tym wydarzeniu wrciem do dawnego bungalowu Ghosha, zostawiajc Shivie nasz star sypialni. Dopiero teraz zdaem sobie 502spraw z dotkliwoci pokuty, jak mu zadaem, decydujc si na sypianie oddzielnie. Nasze ramiona zachowyway si jak magnesy i nie chciay si rozple. Odchyliem gow do tyu i przyjrzaem si jego twarzy. Zobaczyem w niej niedowierzanie i bezdenny smutek. Dziwne, ale ucieszyo mnie to, reakcja mojego brata pochlebiaa mi. Wczeniej jedynie dwukrotnie widziaem tak jego min: pierwszy raz w dniu, gdy aresztowano Ghosha, a drugi - gdy umar. Nasze rozstanie przy murze Missing rwna si mierci", zdawaa si mwi jego twarz. Jeli on tak czu, ja rwnie to czuem. A przynajmniej powinienem. Kiedy, dawno temu, jak mi si dzi wydao, istniao midzy nami co takiego, co pozwalao nam czyta sobie wzajemnie w mylach. Byem ciekaw, czy Shiva nadal potrafi odgadn, o czym myl. Odkadaem w czasie t chwil, t konfrontacj z nim. Miaem umow z Genet, ktrej nie czuem si ju w obowizku przestrzega. Teraz w mylach wyraziem wszystko.

Shivo, czy rozumiesz, e to pozbawienie Genet dziewictwa, dla ciebie niewiele wicej ponad czysto biologiczny akt, doprowadzio do tego wszystkiego? Doprowadzio to tego, e Rosina si zabia, a Genet od nas odesza. Doprowadzio do tej chwili, kiedy obdarzyem nienawici kobiet, ktr miaem nadziej polubi. Hema nadal sdzi, e to ja wprawiem t machin w ruch, e to ja zrobiem co Genet. Czy rozumiesz, jak mnie zdradzie? egnajc si z tob, czuj si, jakbym odcina sobie cz ciaa. Kocham ci tak, jak kocham samego siebie - od tego nie ma ucieczki. Ale nie potrafi ci wybaczy. Moe z czasem, ale to te tylko dlatego, e Ghosh tego pragn. Z czasem, Shivo, ale nie dzi". Stalimy u stp drabiny, ktr Gebrew opar o wschodni cz ogrodzenia Missing. Shiva poda mi szmacian torb. W ciemnoci nie sposb byo tego stwierdzi, ale miaem wraenie, e rozpoznaj ksztat i kolor jego 503zaczytanego egzemplarza Gray's Anatomy, a pod nim znajdowaa si jaka inna cika ksika, ale w idealnym stanie. Chciaem zaprotestowa, ale ugryzem si w jzyk. Dajc mi swojego Graya, Shiva powica cz samego siebie, odczalny i przenony element swojego ciaa, najcenniejsz rzecz, jak posiada. - Dzikuj, Shivo - powiedziaem, majc nadziej, e nie zabrzmi to sarkastycznie. Teraz musiaem dwiga dwie torby. Gebrew zarzuci grube worki na wystajce z muru jak szczerbaty grzebie kawaki szka. Przeszedem na drug stron. Znajdowaa si tam droga, ktr ogldaem z okna sypialni, lecz ktr nigdy nie wdrowaem. Widok zawsze kojarzy mi si z sielank, idyll, szlakiem znikajcym we mgle, przecinajcym gry i wiodcym do krainy, w ktrej nie ma zmartwie. Dzi droga wygldaa zowieszczo. - Do widzenia - krzyknem jeszcze raz, dotykajc doni wilgotnych kamieni, tego yjcego, oddychajcego szkieletu zewntrznego Missing. Odpowiedzia mi chr tak drogich mi gosw tych, ktrzy stanowili bijce serce Missing. Sto metrw dalej ciarwka pracowaa na jaowym biegu. Przewozia adunek nowo bienikowanych opon. Kierowca pomg mi wspi si na pak, wewntrz ktrej rozpito midzy oponami brezent, tak eby czowiek mg si schowa w utworzonej tym sposobem malekiej kryjwce. Adid przygotowa mi wod, herbatniki i koce.

Zorganizowa moj ucieczk pod egid Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Front sta si popularnym przewonikiem" dla chccych wyjecha z Etiopii, zwaszcza jeli planowao sie ucieczk przez pnocn cz kraju i byo si gotowym uici sowit zapat. Im mniej opowiem o mojej stojcej pod znakiem zimna i wybojw siedmiogodzinnej podry do Desje, tym lepiej. Spdziwszy noc w magazynie w Desje, gdzie spaem na normalnym ku, i majc za sob kolejny nocleg, tym razem w miecie Mekelie, trzeciego dnia podry na pnoc dotarlimy w kocu do Asmary, serca Erytrei. Miasto, ktre Genet tak bardzo pokochaa, byo okupowane. Obecno armii 504etiopskiej przejawiaa si czogami i wozami opancerzonymi zaparkowanymi na kadym kluczowym skrzyowaniu. Wszdzie natrafialimy na punkty kontrolne. Ani razu nie przeszukano ciarwki, poniewa z papierw, ktrymi dysponowa kierowca, wynikao, e wiezie opony jako zaopatrzenie dla etiopskiej armii. Przewieziono mnie do bezpiecznego schronienia, przytulnej chaty otoczonej bugenwillami, w ktrej miaem zaczeka do czasu, a uda si zorganizowa wyjcie z Asmary i podr na erytrejsk wie. Jedynym meblem w mojej kryjwce by rozoony na pododze materac. Nie wolno mi byo wychodzi do ogrodu. Sdziem, e spdz tutaj dzie, moe dwa, ale oczekiwanie przeduyo si do dwch tygodni. Mj erytrejski opiekun, Luke, codziennie przynosi mi jedzenie. By modszy ode mnie. Niewiele si odzywa. Zanim zszed do podziemia,. studiowa w Addis Abebie. Zasugerowa, e powinienem jak najczciej rozprostowywa nogi, chodzc po domu. - Oto koa Frontu - powiedzia, umiechajc si i klepic si po udach. W swoim skromnym bagau odkryem dwie niespodzianki. Tym, co pocztkowo wziem za kartonowe dno torby Air India, ktr spakowaa mi Hema, byo w istocie oprawione zdjcie - reprodukcja obrazka w. Teresy od Jezusa, ktr siostra Mary Joseph Praise miaa na cianie pomieszczenia z autoklawem. Hema doczya licik, w ktrym wyjania: Ghosh oprawi ten obrazek na kilka tygodni przed mierci. W swojej ostatniej woli zaznaczy, ze jeli kiedykolwiek wyjedziesz z kraju, masz zabra go ze sob. Marionie, poniewa ja nie mog z tob wyjecha, niech Ghosh, siostra Mary Joseph Praise i w. Teresa czuwaj nad tob.

Pogaskaem ram, ktr musiay dotyka donie Ghosha. Zastanawiaem si, po co zada sobie tyle trudu, ale ucieszyem si. To bdzie mj talizman, moja ochrona. Co prawda nie poegnaem si z ni 505w pomieszczeniu z autoklawem, ale okazao si, e nie byo to konieczne, bo postanowia wyjecha razem ze mn. Drug niespodziank bya ksika ukryta pod bezcennym egzemplarzem Gray's Anatomy Shivy. By to podrcznik Thomasa Stone'a Skuteczny chirurg: krtki kurs operowania w tropikach. Nie wiedziaem o istnieniu takiej ksiki. (Pniej dowiedziaem si, e nakad zosta wyczerpany kilka lat po naszych narodzinach). Przewracaem karty, zaintrygowany, zastanawiajc si, dlaczego nigdy wczeniej jej nie widziaem i jakim sposobem Shiva wszed w jej posiadanie. I wtedy, zupenie niespodziewanie, pojawi si on - na fotografii, ktra zajmowaa trzy czwarte strony patrzy na mnie z lekkim umiechem na ustach: Thomas Stone, dyplomowany chirurg, czonek Krlewskiego Kolegium Chirurgw. Musiaem zamkn ksik. Wstaem i napiem si wody. Nie spieszyem si. Chciaem wzi si w gar i spojrze na niego na moich wasnych warunkach. Kiedy ponownie otworzyem ksik, zwrciem uwag na jego palce - dziewi zamiast dziesiciu. Musiaem przyzna, e by podobny do Shivy, a zatem rwnie do mnie. Podobiestwo tkwio gwnie w gboko osadzonych oczach, w spojrzeniu. Nie mielimy tak kwadratowej szczki jak on, a nasze czoo byo szersze. Ciekawio mnie, dlaczego Shiva podarowa mi t ksik. Wygldaa na zupenie now, jak gdyby nie bya wczeniej otwierana. Na zakadce, zatknitej na stronie z notk o prawach autorskich, napisano: Z wyrazami szacunku od wydawcy". Zakadka tkwia sprasowana pomidzy stronicami tak dugo, e kiedy j oderwaem, pozosta po niej blady, prostoktny cie. Na odwrocie znalazem sowa: 19 wrzenia 1954 roku Drugie wydanie. Paczka przysza zaadresowana na mnie, ale jestem przekonana, e wydawcy chodzio o Ciebie. Gratulacje. Zaczam swj list do Ciebie. Przeczytaj go, prosz, natychmiast. SMJP. 506Moja matka napisaa t notatk na dzie przed naszymi urodzinami a swoj mierci. W jej wyranym pimie, rwniutkich literach, zachowaa si

niewinno uczennicy. Od jak dawna Shiva mia t ksik i t zakadk? Dlaczego mi j da? Czy po to, bym mia co, co naleao do matki? Prbujc zachowa kondycj, chodziem po domu, targajc na plecach torb z ksikami. Podczas tych dwch tygodni czekania przeczytaem podrcznik Stone'a. Pocztkowo opieraem si lekturze, wmawiajc sobie, e to przestarzaa ksika, ale autor potrafi tak opisa swoje chirurgiczne dowiadczenie w kontekcie wiedzy naukowej, e czytao si to cakiem dobrze. Czsto studiowaem zakadk, wiele razy czytajc sowa matki. Co byo w licie, ktry zostawia Sto- ne'owi? Co takiego chciaa mu powiedzie zaledwie na dzie, zanim my, jej jednojajowe blinita, przyszlimy na wiat? Przepisaem notatk, kopiujc wszystkie ptelki. Pewnego dnia, kiedy Luke przynis mi jedzenie, powiedzia, e wyruszamy tej nocy. Spakowaem si po raz ostatni. Musiaem zabra ze sob obydwie ksiki. Cho torba Air India bya naprawd cika, adnej z nich nie mogem zostawi. Wyruszylimy po godzinie policyjnej. - To dlatego tyle czekalimy - powiedzia Luke, pokazujc palcem na niebo. Kiedy nie ma ksiyca, jest bezpieczniej. Poprowadzi mnie wskimi ciekami pomidzy domami, a potem wzdu roww melioracyjnych. Wkrtce znalelimy si poza terenami zamieszkanymi. Przecinalimy pola, poruszajc si w kompletnych ciemnociach. Wyczuwaem wzgrza gdzie w oddali. Po niespena godzinie marszu potwornie rozbolao mnie rami od dwigania torby, chocia czsto przekadaem j z prawego ramienia na lewe i odwrotnie. Luke upar si, eby przerzuci cz rzeczy z mojej torby do jego plecaka. Zaskoczy go widok ksiek, ale nic nie powiedzia. Wzi Graya. Szlimy wiele godzin, robic tylko jeden postj. W kocu dotarlimy do wzgrz i rozpoczlimy wspinaczk. O wp do pitej rano 507usyszelimy cichy gwizd. Wysza nam na spotkanie grupa jedenastu partyzantw. Powitali nas w typowy dla siebie sposb: podajc rk i uderzajc si barkami, mwic przy tym: Kamela- hai" albo Salam". Byy wrd nich cztery kobiety z rwnie bujnym afro jak mczyni. Z zaskoczeniem rozpoznaem jednego z partyzantw, owego podegacza, studenta o tpym wzroku, ktrego spotkaem w pokoju Genet w akademiku. Wwczas zmy si, rzucajc mi pogardliwe spojrzenie, tym razem, poznawszy mnie, rzuci mi krzywy umiech. Obydwiema rkami ucisn mi do. Nazywa si Tsahai.

Partyzanci byli wykoczeni, nogi mieli biae od pyu, ale aden si nie skary. Nieli karabin maszynowy rozoony na czci. Tsahai podsun mi co pod nos. - Wysokobiakowy chleb polowy - powiedzia. Bya to racja ywnociowa pomysu rebeliantw, ale niestety chleb smakowa jak karton. Rozmawiajc ze mn, Tsahai drapa si po kolanie, ktre wygldao na opuchnite. Nawet jeli go bolao, nie pisn ani sowa. Unikalimy tematu Genet. Tsahai opowiedzia, jak wczeniej tej samej nocy urzdzili zasadzk na konwj armii etiopskiej, ktry wyjecha na jeden z nieczstych nocnych patroli. - Ich onierze boj si ciemnoci. Nie chc walczy i nie chc tutaj by. Ich morale jest okropnie niskie. Kiedy ostrzelalimy pojazd jadcy na czele kolumny, onierze wyskoczyli, zapominajc o strzelaniu. Zaczli ucieka. Mymy mieli po obu stronach podwyszenie terenu. Od razu zaczli krzycze, e si poddaj, chocia oficer rozkazywa im walczy. Zabralimy im mundury i wysalimy ich na piechot z powrotem do garnizonu. Tsahai i jego towarzysze spucili benzyn z ciarwek, a potem ukryli jeden ze sprawnych pojazdw w buszu, wypakowawszy go uprzednio mundurami, amunicj i broni po to, by mc po niego wrci przy nastpnej okazji. Prawdziw nagrod za ich wysiek by karabin maszynowy i naboje, ktre zabrali ze sob, transportujc wszystko na wasnych plecach. 508Wyruszylimy po pitnastu minutach. Przed witem dotarlimy do dobrze ukrytego niewielkiego bunkra wykutego w skale. Nie sdziem, e uda mi si a tak daleko zaj o wasnych siach. Niewtpliwie pomoga mi wiadomo, e moi wsptowarzysze nios na plecach ciar piciokrotnie przewyszajcy mj i si nie skar. Luke i ja zostalimy w bunkrze. Pozostali ruszyli dalej, ryzykujc marsz za dnia i dostrzeenie przez zaogi krcych po niebie migw, ale konieczno zmontowania karabinu usprawiedliwiaa popiech i ryzyko. Spaem, dopki Luke mnie nie obudzi. Miaem wraenie, jakby na moje nogi przewrcia si ciana. - We to - powiedzia, wrczajc mi dwie tabletki i blaszany kubek herbaty. - To nasz wasny rodek przeciwblowy, paracetamol robiony w naszej aptece.

Byem tak zmczony, e po prostu poknem proszki. Wmusi we mnie jeszcze troch chleba, po czym znowu zasnem. Obudziem si co prawda mniej obolay, ale za to tak sztywny, e ledwo podniosem si z ziemi. Wziem jeszcze dwie tabletki. Kiedy si ciemnio, pojawio si piciu partyzantw, ktrzy mieli nam towarzyszy w dalszej drodze. Jeden z nich mia czciowo uschnit nog wiedziaem: choroba Heine- Medina. Patrzc na jego dziwny, koyszcy chd, na to, jak uywa karabinu jako przeciwwagi, zapomniaem o wasnych niewygodach. Ten marsz okaza si o poow krtszy. Stopniowo sztywno ng ustpia. Na dugo przed witem doszlimy do jakich mao zachcajcych wzgrz. Wski szlak przed nami prowadzi do jaskini, ktr maskowaa gsta rolinno i skay. Obudowane drewnianymi balami wejcie prowadzio na strom drewnian ramp, po ktrej schodzio si do pooonych duo niej grot. Szlak na zewntrz wid w gr i w d wzgrza, pozwalajc dotrze do innych jaski, do ktrych wejcia starannie zamaskowano. 509Zaprowadzono mnie do rodka. Zdjem buty i pooyem si na somianym posaniu. Czuem si jak w luksusowym hotelu. Spaem prawie do wieczora. Luke oprowadzi mnie po jaskini. By w doskonaej formie, a ja znowu czuem si zesztywniay. W bazie nie byo nikogo poza nami, poniewa na noc zaplanowano du operacj. Chyba powinienem by peen podziwu dla partyzantw, ktrzy potrafili miga w pyle jak moskity. Powinienem podziwia ich zaradno, penicyliny umiejtno i tabletek przygotowywania wasnych kroplwek, sulfamidw,

paracetamolu wytaczanych rczn pras. W tych niewidocznych zarwno z ziemi, jak i z powietrza jaskiniach znalazo si miejsce na sal operacyjn, klinik protetyczn, oddziay szpitalne, a nawet szko. Organizacja bazy robia tym wiksze wraenie, im bardziej czowiek uwiadamia sobie, w jak spartaskich warunkach wszystko to si odbywao. Milczca dyscyplina, wiadomo, e zadania w rodzaju przyrzdzania posikw, opiekowania si dziemi, zamiatania podg s rwnie istotne jak akcje zbrojne, przekonaa mnie, e oni przetrwaj i pewnego dnia wygraj t swoj wolno. Przygldaem si dziewczynie odpoczywajcej na zewntrz bunkra. Soce przesczajce si przez gazie akacji tworzyo na jej twarzy ruchom mozaik i ogrzewao strzelb spoczywajc na kolanach. Mruczaa pod nosem melodi, przeczesujc jednoczenie niebo za pomoc lornetki w poszukiwaniu migw

pilotowanych przez przebywajcych w Etiopii rosyjskich i kubaskich doradcw". Ameryka przez dugi czas wspieraa cesarza, ale kiedy do wadzy doszed prezydent sierant Mengystu, wycofaa pomoc, wstrzymujc sprzeda broni i czci zamiennych. Luk natychmiast zapeni komunistyczny blok wschodni. Partyzantka bya mniej wicej w moim wieku i przypominaa mi Genet sposobem ukadania koczyn, swobodnymi ruchami ciaa. Mimo mierciononej broni, ktr trzymaa w rku, jej gesty byy delikatne. Nie nosia makijau. Jej stopy byy pokryte pyem i zrogowaciae. Patrzc na ni, za jedno byem wdziczny: mj sen o Genet si skoczy i krzyyk mu na drog. Byem gupi, e tak dugo podsycaem 510t jednostronn fantazj. Miesic miodowy w Udajpurze, nasz wasny bungalow w Missing, wychowywanie dzieci, wychodzenie rano do szpitala i wsplna praca jako lekarzy... To si nigdy nie speni. Nie chciaem jej wicej widzie. Zreszt najpewniej nie bdzie ku temu okazji. Ona przebywaa w Chartumie, pawic si w blasku sawy swojej miaej operacji. Dla niej, tak samo jak dla mnie, nie byo ju powrotu do Addis Abeby. Wkrtce doczy do partyzantw i bdzie ya w bunkrze i walczya rami w rami ze swoimi towarzyszami. Miaem nadziej, e do tej pory ju dawno mnie tu nie bdzie. W ogle wolabym, eby mnie tu nie byo, w ich obozie, i wolabym nie musie zwraca si do nich o pomoc. W nocy obudzi mnie huk przelatujcych migw i bomb zrzucanych co prawda do daleko, ale na tyle blisko, bymy usyszeli zowieszcze dudnienie. Do tego doszy ledwo syszalne, guche odgosy artylerii. Zabroniono nam uywa wiata. Luke powiedzia, e partyzanci - wczajc w to grup Tsahaiego - zaatakowali skady broni i paliwa. Uyli do tego skradzionej wojskowej ciarwki. Kiedy znaleli si w rodku, podoyli adunki wybuchowe, ale czekajcych na zewntrz partyzantw zaskoczy oddzia wojsk etiopskich, ktry zaatakowa rebeliantw od tyu. Nie wszystko poszo zgodnie z planem. Dziewiciu partyzantw, w tym Tsahai, zgino, a wielu byo rannych. Straty Etiopczykw okazay si znacznie wiksze, a do tego czciowo udao si zniszczy skad paliwa. Nad ranem dostarcz do naszej jaskini rannych. Obudziy mnie podniesione gosy i oglne poruszenie. Syszaem jki i okrzyki blu. Luke zabra mnie na oddzia chirurgiczny. - Cze, Marion - odezwa si kto.

Odwrciem si i zobaczyem Solomona, koleg ze studiw ze starszego rocznika. Zszed do podziemia, jak tylko ukoczy sta. Zapamitaem go jako pulchnego, dobrze odywionego, a tymczasem stojcy przede mn mczyzna mia zapadnite policzki i by chudy jak patyk. 511Ruszyem za Solomonem i pochyliwszy si, wszedem do niskiego tunelu, w ktrym na pododze uoono parami nosze w taki sposb, e ranni, ktrym niezbdna bya pomoc chirurga, znajdowali si najbliej sali operacyjnej na kocu tunelu, a lej ranni najdalej. Sal od poczekalni oddziela zaledwie parawan. Rany wyglday koszmarnie. Pewien mczyzna na granicy przytomnoci szepta co do ucha swojego kolegi, ktry nachyla si nad nim i desperacko notowa. Z hakw wbitych w ska zwieszay si kroplwki i pojemniki z krwi. Pielgniarze pracowali, kucajc przy noszach. Solomon powiedzia, e znalaz si blisko miejsca walki. - Zwykle siedz tutaj. Podczas akcji reanimujemy. Kroplwka, tamowanie krwi, antybiotyki, nawet jakie polowe zabiegi chirurgiczne. Moemy walczy ze wstrzsem jak Amerykanie w Wietnamie, tyle e my nie mamy helikopterw. - Klepn si w uda. - To s nasze helikoptery. Transportujemy rannych na noszach. Na piechot. Rozejrza si dokoa. - Temu mczynie, o tam, trzeba zaoy dren do opucnej powiedzia, pokazujc gow. - Zrb to, prosz. Tumsghi ci pomoe. Ja pjd na sal. Tamten towarzysz nie moe czeka. - Pokaza bladego onierza z krwaw plam na brzuchu lecego na noszach obok parawanu. By ledwo przytomny. Ciko oddycha. Partyzant, ktremu naleao zrobi torakostomi, wyszepta: Sa- lam", kiedy kucnem obok niego. Kula przebia misie trjgowy, a nastpnie klatk piersiow, cudem omijajc najwaniejsze arterie, serce i krgosup. Kiedy opukaem jego klatk piersiow powyej prawego sutka, odgos by przytumiony, zupenie inny ni donony dwik z lewej strony. W opucnej zebraa si krew, dociskajc w ograniczonej przestrzeni klatki piersiowej prawe puco do lewego puca i do serca. Tu za praw pach wstrzyknem mu lidokain i znieczuliem skr, a potem wbiem si gbiej, a do opucnej, po czym wykonaem dwucentymetrowe nacicie skalpelem. Wcisnem do rodka zamknity disektor, a poczuem, e przebi si przez opucn. Woyem do rany palec, rzecz jasna w rkawiczce, krc nim dokoa, 512eby zrobi miejsce na dren - gumow rurk z otworami w ciankach i na kocu - ktry nastpnie wprowadziem przez otwr do klatki piersiowej. Tumsghi

podczy drugi koniec butli do drenau, w ktrej znajdowaa si woda, tak eby kocwka rurki znalaza si pod wod. Taka prymitywna podwodna plomba" zapobiega nawrotowi powietrza do klatki piersiowej. Niemal od razu pojawia si ciemna krew, a onierz zacz lepiej oddycha. Powiedzia co w tigrinia i zdj mask tlenow. Tumsghi powiedzia: - Chce, eby odda tlen innemu. Poszedem na sal operacyjn, eby doczy do Solomona akurat w chwili, gdy zdejmowano ze stou jego pacjenta. Pier mczyzny bya nieruchoma. Zapada cisza, ktra trwaa nie duej ni pi sekund. Jedna z kobiet, walczc ze zami, przyklkna i zasonia zmaremu twarz. - Niektre rzeczy s poza naszym zasigiem - powiedzia cicho Solomon. - Mia ran szarpan wtroby. Prbowaem zaoy mu szew materacowy, ale mia dodatkowo rozerwan y gwn doln tu za wtrob. Cigle krwawi. Nie mogem tego zatamowa, chyba e zaciskajc y, co by go zabio. Pamitasz, jak profesor Asrat zwyk mawia, e kiedy chirurg prbuje leczy uszkodzenia yy gwnej dolnej tu za wtrob, wwczas widzi Boga? On mwi takie rzeczy, a ja go wtedy nie rozumiaem. Teraz ju rozumiem. Kolejny pacjent mia ran brzucha. Solomon systematycznie uporzdkowa co, co mnie wydao si beznadziejnym baaganem. Wyj jelito cienkie, znalaz kilka perforacji i zaszy je. ledziona okazaa si pknita, wic j usun. Esica miaa postrzpion ran. Solomon wyci jej fragment, a potem zrobi dwulufow kolostomi, wyaniajc dwa otwarte koce jelita. Energicznie przepukalimy jam brzuszn, umiecilimy odpowiednio dreny i policzylimy gaziki. Miejsce akcji wygldao znacznie schludniej, ni kiedy zaczynalimy. Solomon najwyraniej czyta mi w mylach. Wycign w gr rce, pokazujc mi pulchne palce i twarde jak moty kciuki. 513- Chciaem by psychiatr - powiedzia. W cigu omiu godzin, jakie spdzilimy w sali operacyjnej, wicej si nie umiechn. Amputowalimy pi koczyn. Na koniec przewiercilimy czaszki u dwch pacjentw bdcych w stanie piczki. Uylimy przerobionego wierta stolarskiego. W pierwszym przypadku udao si uwolni krew nagromadzon zaraz pod opon tward, gdzie naciskaa na mzg. Drugi pacjent kona. Mia nieruchome, rozszerzone

renice. Wiercenie nie dao rezultatw, poniewa do krwawienia doszo gboko w mzgu. Dwa dni pniej opuciem Solomona. Mia ciemne koa pod oczami i wyglda, jakby mia si przewrci. Nikt by nie mia kwestionowa jego motyww i powicenia. - Id. Powodzenia - powiedzia. - To nie jest twoja walka. Na twoim miejscu te bym odszed. Opowiedz o nas wiatu. To nie jest twoja walka. Mylaem o jego sowach, przedzierajc si w eskorcie dwch partyzantw do granicy. Co Solomon mia na myli? Czy widzia mnie po stronie etiopskiej, po stronie okupanta? Nie, raczej nie, postrzega mnie chyba jako ekspatrianta, kogo, kogo ta wojna po prostu nie dotyczy. Cho urodziem si w tym samym miejscu co Genet, chocia posugiwaem si amharskim jak tubylec, bez wzgldu na to, e studiowalimy medycyn jak rwny z rwnym, dla Solomona byem ferengi - cudzoziemcem. By moe mia racj, chocia sam nie chciaem si do tego przyzna. Gdybym by kochajcym ojczyzn Etiopczykiem, czy nie powinienem by raczej zej pod ziemi i przyczy si do rojalistw albo innych ugrupowa dcych do obalenia reimu sieranta Mengystu? Gdyby zaleao mi na losie mojego kraju, to czy nie bybym gotw za niego umrze? Wczenie wieczorem przekroczylimy granic z Sudanem. Zapaem autobus, ktry zawiz mnie do Port Sudan, a potem samolotem Sudan Airways poleciaem do Chartumu. Dopiero tam mogem zadzwoni pod numer, ktry poda mi Adid, eby przekaza Hemie, e jestem bezpieczny. Dwa dni w dusznym Chartumie cigny si jak dwa lata, ale w kocu zdoaem odlecie do Kenii. 514W Nairobi Eli Harris, ktrego koci stanowi od lat filar wspierajcy dziaalno szpitala Missing, zaatwi mi pokj w przychodni misyjnej. Matrona i Harris ustalili wszystko za pomoc telegramu. Okazao si, e praca w niewielkim ambulatorium nie naleaa do najatwiejszych, co po czci byo zasug, jak sdz, kopotw jzykowych. W wolnym czasie uczyem si do egzaminw, ktre musiaem zda, aby rozpocz studia w Ameryce. Nairobi bya zielon, poronit bujn rolinnoci jak Addis Abeba stolic. Trawa rosa tutaj midzy pytami chodnikowymi, jak gdyby pod wierzchni warstw miasta kipiaa pradawna dungla gotowa w kadej chwili przej wadz nad betonem. Infrastruktura i oglnie zaawansowanie cywilizacyjne Nairobi growao nad

Addis Abeb. Miasto zawdziczao to wieloletnim rzdom Brytyjczykw, ktrzy nawet teraz, gdy Kenia bya niezawisym pastwem, licznie tu zamieszkiwali. Byli te Hindusi - tylu, e w niektrych rejonach Nairobi miao si wraenie, e spaceruje si ulicami Vadodary lub Ahmadabadu, z ich nieodcznymi sklepami z sari, z czatem, ostrym zapachem masali dosownie wszdzie i rozbrzmiewajcym dokoa jzykiem gudarati. Pocztkowo spdzaem wieczory w barach, topic smutki i suchajc muzyki benga i soukous. Jazzujce kongijskie i brazylijskie rytmy podnosiy mnie na duchu i tchny optymizmem, lecz kiedy wracaem do pokoju, z piwem szumicym w gowie, zawsze dopadaa mnie jeszcze wiksza melancholia. Poza muzyk kultura kenijska nie robia na mnie adnego wraenia. Wina leaa cakowicie po mojej stronie. Opieraem si temu miejscu. Po ucieczce z Etiopii, przeladowany przez demony przeszoci, trafi tu Thomas Stone. Jeszcze jeden powd, dla ktrego nie chciaem zosta w Nairobi. Zgodnie z umow, dzwoniem do Hemy w kady wtorek, za kadym razem wykrcajc numer telefonu innego znajomego. Mwia, e nie jest lepiej. Gdybym chcia wrci, nadal grozio mi niebezpieczestwo. 515Siedziaem wic w pokoju i uczyem si, gdy tylko miaem na to czas. Dwa miesice pniej zdaem amerykaskie egzaminy wyrwnawcze i od razu stawiem si w amerykaskiej ambasadzie z wnioskiem o przyznanie wizy. Raz jeszcze Harris uatwi mi nieco zadanie. Postpiem susznie: skoro mj kraj zamierza torturami wymc na mnie zeznanie, skoro nie zaleao mu na moich usugach jako lekarza, wyrzekem si mojego kraju. Ale prawda jest taka, e zanim to zrobiem, ju wiedziaem, e nie wrc do Etiopii, nawet jeli wszystko si w niej uoy jak najlepiej. Chciaem wyjecha z Afryki. Doszedem do wniosku, e w gruncie rzeczy Genet wywiadczya mi przysug.Cz czwarta Czowiek w rozumie swoim stoi na rozstaju Midzy doskonaoci w yciu lub dziaaniu; Jeli drugie wybiera, z gry rezygnuje Z niebiaskiego mieszkania, szaleje w otchani.

William Yeats, Wybr (prze. Tadeusz Rybkowski)Rozdzia 38 Zestaw powitalny Pilotem lotu 707 East African Airways, ktrym opuciem Nairobi, by kapitan Getachew Syllasje, niespokrewniony z cesarzem. W czasie krtkiej nocy dwukrotnie usyszaem jego opanowany gos. ywiem wieo nabyty szacunek do jego profesji, ktra w moich oczach zbliaa go do Boga bardziej ni jakiegokolwiek kleryka. By pierwszym z trzech pilotw, ktrzy pomogli mi pokona dziewi stref czasowych. Rzym. Londyn. Nowy Jork. Rytua kontroli paszportowej i odbioru bagau na lotnisku Kenne- dy'ego odby si tak szybko, e przez moment zastanawiaem si, czy przypadkiem co mnie nie omino. Gdzie uzbrojeni po zby onierze? Gdzie psy? Kilometrowe kolejki? Kontrola osobista? Gdzie si podziay stoy, na ktrych otwierano baga i noem rozcinano podszewk? Przeszedem wyoonym marmurem korytarzem, potem w gr i znowu w d ruchomymi schodami, a dotarem do ogromnej sali 519przylotw, ktra, cho wanie z dwch samolotw wylay si tumy pasaerw, sprawiaa wraenie wypenionej jedynie w poowie. Nie byo nikogo, kto poprowadziby nas za rk do kolejnego punktu. Zanim si zorientowaem, znalazem si na zewntrz sterylnego, wyciszonego inkubatora odprawy celnej. Automatyczne drzwi zamkny si za mn ze wistem, jakby odcinajc przyjezdnych od zaraliwej kakofonii przewalajcych si tumw odgrodzonych od goci metalow barierk. Pewna Ghanka, ktrej kwiecista suknia i chusta nadaway na lotnisku w Nairobi icie krlewski wygld, wysza z odprawy tu za mn. Bylimy obydwoje wykoczeni, zdezorientowani i nieprzygotowani na morze bacznie obserwujcych nas twarzy. Stalimy, ciskajc w rku brzowe koperty ze zdjciem rentgenowskim (jedno z wymaga kontroli paszportowej, ktrego nikt nie sprawdzi), dwigajc na plecach cikie bagae i patrzc na wszystko szeroko otwartymi oczyma jak zwierzta, ktre zeszy z Arki. Uderzyo mnie, e miejscowi s rnych kolorw i ksztatw, a nie stanowi, jak oczekiwaem, wielkiej masy biaych ludzi. Przelizgiway si po nas ich wulgarne, wcibskie spojrzenia. W oszaamiajcej mieszance nowych woni wyczuem zapach strachu Ghanki. Przysuna si bliej mnie. Jacy mczyni w czarnych garniturach

trzymali tabliczki z umieszczonymi na nich nazwiskami. Mieli obojtne spojrzenia, jak nadzorcy oceniajcy biodra Ghanki, notujcy w mylach przerw midzy jej pierwszym a drugim palcem u nogi, o ktrej wszyscy wiedz, e jest jedyn wiarygodn miar podnoci. Wyobraziem sobie wspczesn wersj rodkowego Szlaku* czarnych kobiet * Ang. Middle Passage, specyficzny rodzaj tzw. handlu trjktnego pomidzy Starym wiatem, Afryk a Nowym wiatem. W rodkowym Szlaku chodzio o handel niewolnikami: statek wypywa! z europejskiego portu i wiz na pokadzie towary do Afryki, ktre, dotarszy na miejsce, wymienia na niewolnikw (nabytych lub zapanych); Murzynw okrt przewozi nastpnie przez Atlantyk do Ameryki, gdzie byli sprzedawani lub wymieniani na surowce; zakupione materiay transportowano nastpnie do Europy, aby wytworzy z nich towary sprzedawane Afryce itd. 520wlokcych si noga za nog w d trapu i pobrzkujcych acuchami, podczas gdy setki par oczu oceniaj ich biodra, minie i wypatruj na odsonitym ciele oznak frambezji - syfilisu Starego wiata. Ja za - ja byem nikim, jej eunuchem. Zezoszczona a upucia torb. Dopiero kiedy si schyliem, eby jej pomc, zobaczyem tabliczk w rkach niadego, brzowookiego mczyzny. Trzyma j na wysokoci pasa, jak gdyby nie chcc si identyfikowa z konkurencj w liberii. Jego obszerna koszula wisiaa luno nad biaymi workowatymi spodniami wygldajcymi jak od piamy. Stroju dopeniay brzowe sanday woone na goe stopy. Litery na jego tabliczce ukaday si w MARVIN lub moe MARMEN, albo MARTIN. Drugie sowo brzmiao: STONE. - Czy to ma by Marion"? - zagadnem. Zmierzy mnie od gry do dou, a potem odwrci gow, jakbym nie by godny odpowiedzi. Ghanka krzykna z radoci, rozpoznawszy swoj rodzin, i pobiega do niej. - Przepraszam - powiedziaem, przesuwajc si tak, eby mnie widzia. Nazywam si Marion Stone. Do Matki Boej Nieustajcej Pomocy? - Marion to dziewczyna! - odpar gardowym, topornym akcentem. - Nie tym razem - powiedziaem. - Dostaem imi po Marionie Sim- sie, synnym ginekologu. W Central Parku, u zbiegu Sto Trzeciej ulicy i Pitej Alei, znajdowaa si (wedug Encyclopaedia Btannica) statua Mariona Simsa, ktra, o ile mi wiadomo,

stanowia punkt orientacyjny dla kierowcw takswek. Sims rozpocz prac naukow w Alabamie, ale udane operacje przetok przeniosy go do Nowego Jorku, gdzie otworzy Woman's Hospital, a nastpnie szpital dla chorych na raka, ktry pniej przeistoczy si w Memorial Sloan- Kettering Cancer Center. - Ginekolog powinien by kobiet! - wychrypia, jakbym zama fundamentaln zasad rzdzc, wiatem. - C, Sims nie by i ja te nie jestem. - Nie jeste ginekologiem? 521- Chodzio mi o to, e nie jestem kobiet. I nie, nie jestem ginekologiem. Pogubi si. - Kis oomak - powiedzia w kocu. Znaem arabski na tyle, by zrozumie, e wanie uy pewnego ginekologicznego terminu w odniesieniu do mojej matki. Ubrani w czarne garnitury kierowcy wiedli swoich pasaerw do lnicych czarnych aut, lecz mj czowiek zaprowadzi mnie do wielkiej tej takswki. Chwil pniej wyjedalimy z lotniska Kennedy'ego i kierowalimy si w stron Bronksu. Wczylimy si do ruchu na autostradzie z astronomiczn dla mnie prdkoci i gadko wpasowalimy si w cig pdzcych wozw. Marionie, podr odrzutowcem uszkodzia ci bbenki w uszach", powiedziaem sam do siebie, poniewa cisza bya wrcz nierzeczywista. W Afryce samochody poruszaj si napdzane nie benzyn, ale skrzeczeniem i trbieniem klaksonw. Tu byo inaczej: auta suny bezgonie jak awica ryb. Syszaem jedynie miarowe szuuu gumy po asfalcie lub betonie. Superorganizm. Biolodzy ukuli to pojcie, aby opisa gigantyczne mrowiska naszych afrykaskich mrwek, twierdzc, e wiadomo i inteligencja tych stworze nie zasadza si na zdolnociach jednostki, lecz polega na kolektywizacji mrwczego umysu. Cignce si po horyzont smugi czerwonych wiate, ktre otaczay nas, gdy 0 wicie kluczylimy arteriami Nowego Jorku, przywiody mi na myl superorganizm. Pojedyncze pojazdy z pewnoci podlegaj jakiemu wyszemu adowi i celowi. Tego ranka usyszaem pomruk i poczuem oddech superorganizmu. Myl, e jest to co, co sysz jedynie imigranci, w dodatku tylko ci, ktrzy s tu po raz pierwszy, ale 1 to przez krtk chwil. Zanim nauczyem si mwi: Duy numer siedem na ytnim. Z serem. Bez saaty", po dwiku nie zosta lad. Sta si czci tego, co umys klasyfikowa jako cisz. Zostae czci superorganizmu.

522Sylwetka tego najsynniejszego miasta - podwjny wykrzyknik z jednej strony, zabawka do wspinania si King Konga z drugiej - bya mi dobrze znana. Charles Bronson, Gene Hackman, Clint Eastwood, Empire Theater i Cinema Adowa zadbali o to. W swej nieposkromionej pysze uznaem, e obejrzawszy pewn dawk tego rodzaju filmw, rozumiem Ameryk. Ale pycha, jak teraz ogldaem, bya pych samej Ameryki, i to na odpowiednio wiksz skal. Zobaczyem j w stalowych mostach rozpitych nad wodami, w autostradach zaptla- jcych si jedna wok drugiej jak tasiemce. Oznak pychy by prdkociomierz w mojej takswce, wikszy ni kierownica, jakby Dali zapa okrg tarcz za uszy i rozcign j. Pyszna bya wskazwka pokazujca siedemdziesit mil na godzin, czyli troch ponad sto dziesi kilometrw, prdko niewyobraaln w naszym wiernym volkswage- nie - nawet gdyby udao nam si znale drog, na ktrej daoby si tak rozpdzi. Jaki ludzki jzyk potrafi ogarn to przemieszczenie, t nieznon marno wasnego bytu w obliczu superorganizmu, uczucie tonicia, kurczenia si pod wpywem demonstracji potgi stali i wiata? Miaem wraenie, jak gdyby wszystko, co do tej pory w yciu robiem, przestao si liczy. Jak gdyby moja przeszo okazaa si strat czasu, gestykulowaniem w zwolnionym tempie, poniewa to, co uwaaem za rzadkie i cenne, byo w rzeczy samej powszechne i tanie, a to, co w moich oczach stanowio szybki postp, przebiegao w tempie pezncego lodowca. Obserwator, ten archiwista, kronikarz wydarze, objawi mi si w takswce. Wskazwki mojego zegarka stay si elastyczne, podczas gdy ja usiowaem wyry doznania w pamici. Musisz to zapamita. To wszystko, co mam, co kiedykolwiek miaem, jedyna waluta, jedyny dowd, e yj. Pami. Siedziaem sam na tylnym siedzeniu takswki K.L. Hamida z bagaem pod rk. Od kierowcy oddzielaa mnie porysowana cianka 523z pleksiglasu. Dwch obcych sobie ludzi, odizolowanych i oddalonych od siebie, w samochodzie tak szerokim, e tylne siedzenie pomiecioby pitk pasaerw i jeszcze dwie owce. Jechalimy tak szybko, e byem spity. Baem si, e wpadniemy na jakie dziecko suszce na gorcym asfalcie krowie placki albo e jaka krowa lub koza wkroczy bezceremonialnie na jezdni. Ale nie widziaem adnych zwierzt ani te adnych ludzi, poza tymi w autach.

Okrg gow Hamida pokryway gste czarne loki. Na zdjciu w laminowanej licencji przyczepionej obok licznika uchwycono zaskoczenie. Wida byo wyranie biaka oczu. Uznaem, e zrobiono mu t fotografi w dniu, kiedy wyldowa w Ameryce i zobaczy, i poczu to samo co ja. Dlatego tak bardzo mnie uraziajego nieuprzejmo. Nawet nie mia ochoty spojrze w moj stron. By moe kiedy prowadzi si takswk od tak dawna, pasaer staje si jedynie obiektem zdefiniowanym przez cel podry, podobnie jak pacjenci (jeli nie jest si ostronym) staj si obiektami, o ktrych mwimy: stopa cukrzycowa w ku numer dwa" lub zawa minia sercowego w ku numer trzy". Czy Hamid doszed do wniosku, e gdyby na mnie spojrza, oczekiwabym od niego wsparcia? Czy uwaa, e bd go prosi o objanienie kadego widoku, aby zagodzi swj strach? Jeli tak, to mia racj. W takim razie - powiedziaem do siebie - milczenie Hamida powinno by pouczajce, powinno by swego rodzaju napomnieniem, agodnym ostrzeeniem ze strony kogo, kto przyby do tego kraju wczeniejszym statkiem: Ej, ty! Suchaj! Niezaleno i odporno! Oto, czego przybysz tu potrzebuje. Niech ci nie zwiedzie ten cigy ruch. Nie odwouj si do superorganizmu. Nie, nie. W Ameryce funkcjonuje si w pojedynk. Zacznij ju teraz". Tak brzmia jego przekaz. Taki sens miaa jego gburowato: Znajd w sobie do odwagi albo daj si wchon". Umiechnem si i rozluniem, pozwalajc, by krajobraz leniwie przesuwa si za oknem. Zrozumienie tego wymagao wielkiego 524wysiku. Uderzyem doni w siedzenie i gono wypowiedziaem to, o czym mylaem. - Tak jest, Hamid. Napnij ciciw odwagi - powiedziaem, przywoujc pami o Ghoshu, ktry nigdy nie zobaczy tego, co teraz widziaem, nigdy nie mia okazji wsucha si w superorganizm. Z jak wielk radoci powitaby to nowe dowiadczenie. Hamid na dwik mojego gosu rzuci na mnie okiem w lusterku, potem popatrzy na drog, a potem znowu na mnie. Pierwszy kontakt wzrokowy! Chyba dopiero wtedy zrozumia, e nie wiezie worka ziemniakw. - Dzikuj ci, Hamidzie - powiedziaem. - Co? Co mwisz? - Powiedziaem: Dzikuj".

- Nie, wczeniej! - Ach, to. To z Makbeta - odparem, zbliajc twarz do pleksiglasu, spragniony rozmowy. - Sowa Lady Makbet. Mj ojciec czsto powtarza: Napnij ciciw odwagi". Milcza, patrzc to na drog, to na moje odbicie w lusterku wstecznym. Wreszcie wypali: - Obraasz mnie? - Sucham? Nie. Nie! Waciwie mwiem do siebie. To jak... - Zapnij? A sam si zapnij! - powiedzia. Opada mi szczka. Czy to moliwe by tak zupenie niezrozumianym? Jego twarz w lusterku posuya mi za odpowied: mona. Osunem si na siedzenie i pokrciem z rezygnacj gow. Musiaem si rozemia. Pomyle, e mona bdnie odczyta sowa Ghosha, a w zasadzie Lady Makbet! Hamid wci mi si przyglda. Mrugnem do niego. Zobaczyem, e siga do schowka. Wycign pistolet. Zacz nim wymachiwa za ciank z pleksiglasu, pokazujc mi go ze wszystkich stron, jakby prbowa mi go zhandlowa albo udowodni, e trzyma 525w rku prawdziw bro, a nie plastikow zabawk (chocia pukawka wanie tak wygldaa). - Mylisz, e artuj? - powiedzia ze zoliwym wyrazem twarzy, jak gdyby przedmiot w jego doni uczyni z niego nie dowcipnisia, lecz filozofa. Nie miaem zamiaru dolewa oliwy do ognia. Nie uwaam, ebym by lekkomylny albo odwany, ale uznaem ten jego rewolwer za aosny i nie wierzyem - waciwie to byem pewien - e mgby go uy. To byo przezabawne. Bro nie bya mi obca, w kocu zrobiem czowiekowi dziur w brzuchu pistoletem dwa razy wikszym od tego. Wrzuciem bro i jej waciciela do bagna (nadal kadej nocy grozi mi, e si z niego wydostanie). Zaledwie cztery miesice temu operowaem partyzantw podziurawionych kulami. Ta jego pukawka, w kontekcie Ameryki, w ktrej na autostradzie samochody stoj w korku, gdzie na odprawie celnej nie otwieraj twojej walizki, wydawaa si niczym wicej jak rekwizytem, kosmicznym artem. Czy naprawd nie mogem dosta porzdnego kierowcy Amerykanina? A jeli nie, to moe chocia ten kierowca mgby wymachiwa pistoletem, ktrego nie

powstydziby si Brudny Harry? Po co ucieka z Addis Abeby, z Asmary, z Chartumu i porzuca Nairobi - tylko eby zobaczy to? Pierworodni dysponuj gbokimi pokadami cierpliwoci. Ale w pewnym momencie kropla przelewa czar i cho starasz si nad sob zapanowa, mwisz: Do diaba z cierpliwoci. A niech sobie wierz w ten swj zafaszowany wiat". Twoim zadaniem jest ocali siebie samego przed skokiem w t ich otcha. Osignicie tego punktu, tego absurdalnego poziomu, wie si z ulg, poniewa wwczas stajesz si wolny i wiesz, e niczego im nie zawdziczasz. Doszedem do tego z Hamidem. Moim ciaem wstrzsny spazmy miechu. Zmczenie, zmiana czasu, dezorientacja wszystko to razem sprawio, e uznaem sytuacj za zabawn. 526Hamid uy czasownika screw w zupenie innym znaczeniu ni Szekspir*. Sposb, w jaki wymwi to sowo, przypomnia mi o historyjce, ktra krya midzy nami, nastolatkami, gdy miaem jeszcze wicej pryszczy ni zdrowego rozsdku i wicej ciekawoci ni rzeczywistej wiedzy o seksie. Mit o piknej blondynce i jej bracie, ktrych mona byo spotka na lotnisku po wyldowaniu w Ameryce. Proponowali ci podwzk, zabierali do domu na drinka, a potem brat zaczyna wymachiwa broni i krzycze: Albo przelecisz moj siostr, albo umrzesz!". Dugo po tym, jak si zorientowaem, e ta opowie jest wierutn bzdur, uwielbiaem zawarty w niej adunek fantastycznego komizmu. Albo przelecisz moj siostr, albo umrzesz] Oto wic przyleciaem do Ameryki i miaem swojego faceta wymachujcego broni. aowaem, e nie mog o tym opowiedzie Gaby'emu, koledze ze szkoy, ktry jako pierwszy sprzeda nam t historyjk. Przewrotny impuls nakaza mi powtrzy w tym momencie haso, ktrym jako dzieciaki uwielbialimy si przerzuca, to wyzwanie, t zawoalowan grob, cho skrcaem si ze miechu: - Bracie, od bro, przelec twoj siostr za darmo. Nie wiem, czy wyczu moj zmian nastroju i brzmienia gosu ani nawet czy mnie usysza. Moliwe, e uzna po prostu, e z takim szalecem jak ja nie warto zadziera. W kadym razie odoy pistolet. elazna brama Matki Boej Nieustajcej Pomocy bya otwarta na ocie. Doktor Abramovitz, szef oddziau chirurgii, mia odby ze mn rozmow o dziesitej rano. Zaplanowaem sobie, e kiedy skocz spotkanie z nim, pojad takswk do Queens i dopiero wtedy poszukam

* Szekspir napisa: Screw your courage to the sticking place", co Stanisaw Baraczak przeoy jako: Napnij tylko ciciw odwagi" (patrz przypis w rozdziale 20). Czasownik screw mieci peen zestaw znacze: przykrci, przymocowa, doczepi, przypi, ale te wali, pieprzy, zern, posun, przelecie - w kontekcie jak najbardziej seksualnym - std nieporozumienie. 527sobie hotelu, w ktrym podejm walk ze zmczeniem podr. Na najblisze kilka dni miaem ju umwione rozmowy w Queens, Jersey City, Newark i na Coney Island. Kiedy takswka Hamida zatrzymaa si przed bram, podszed do nas mczyzna o imieniu LOUIS wyhaftowanym na niebieskim fartuchu. - Lou Pomeranz, gwny dozorca Matki Boej Nieustajcej Pomocy powiedzia, ciskajc mi do. Z kieszeni na piersiach wystawaa mu mikka paczka salemw. Mia wydatny tors i piersi prawie jak u kobiety. - Grasz w krykieta? - Tak. - Batsman czy bowler? - Wicketkeeper i opening batsman. - Spucizna po Ghoshu. - To dobrze! Witaj w Matce Boej. Mam nadziej, e bdziesz zadowolony powiedzia Pomeranz. Wrczy mi plik dokumentw. - To twoja umowa. Poka ci kwatery staystw, to sobie usidziesz i podpiszesz. Srebrny klucz jest do gwnego wejcia. Zoty klucz jest do twojego pokoju. Oto twj tymczasowy identyfikator. Kiedy kadry zrobi ci zdjcie, dostaniesz normalny identyfikator. Podnis moj walizk i ruszy do przodu. Poszedem za nim. - Ale... - zaczem, onglujc rzeczami, ktre trzymaem w rku, i prbujc sign po list do kieszeni paszcza. Pokazaem mu go. - Nie chciabym robi zamieszania, ale przyjechaem tylko na rozmow z doktorem Abramovitzem. - Z Popsym? - Zarechota. - E tam! Popsy nie przeprowadza rozmw. Widzisz ten podpis? - Popuka w list jak w kawaek drewna. - To pismo siostry Magdy. Spojrza na mnie i bysn zbami w umiechu. - Rozmowa? Zapomnij. Takswka bya opacona. Normalnie zapaciby fortun. Jeste zatrudniony. Daem ci umow, tak? Przyjlimy ci!

Nie wiedziaem, co powiedzie. Eli Harris, baptysta z Houston, zasugerowa, e powinienem zoy aplikacj do okrelonych szpitali w Nowym Jorku i New Jersey z prob o przyjcie na sta dla chirurgw. 528Harris najwyraniej wiedzia, co robi, poniewa wkrtce po tym, jak zoyem papiery, do Nairobi przyszed telegram od Popsy'ego (a moe raczej od siostry Magdy) z zaproszeniem na rozmow. Niedugo pniej dotary list i broszura. Wszystkie szpitale, ktrych nazwy podsun mi Harris, odpowiedziay prawie natychmiast, zaledwie w cigu kilku dni. - Panie Pomeranz, czy jest pan pewien, e zostaem zatrudniony? O sta u pastwa musi si ubiega wielu kandydatw. Z pewnoci papiery skada te wielu amerykaskich studentw medycyny. Louis zatrzyma si w p kroku i spojrza na mnie. Rozemia si. - Ha! A to dobre, doktorku. Amerykascy studenci medycyny? Ciekawe, jak wygldaj. Okry nieczynn, upstrzon odchodami gobi fontann, ktra przypominaa imponujc konstrukcj odmalowan z rozmachem w broszurze, z t rnic, e zrobiony z brzu wielebny, ktry stanowi centralny element fontanny, tu niebezpiecznie przechyla si do przodu. Na twarzy wielebnego zaznacza si upyw czasu, zupenie jak na obliczu Sfinksa. W broszurze nie wida byo rwnie elaznego prta spinajcego tali wielebnego z brzegiem fontanny, tak eby si nie przewrci. Wygldao to, jakby wielebny podpiera si monstrualnie dugim fallusem. - Panie Pomeranz... - Wiem. Wyglda jak jego ptaszek - powiedzia, rzc. - Zamierzamy si tym zaj. - Nie o to mi... - Mw do mnie: Louis. - Louis... czy jeste pewien, e to o mnie chodzi? Marion? Marion Stone? Zatrzyma si. - Doktorku, spjrz no w umow, dobra? Moje nazwisko widniao na samej grze. - Jeli to jeste ty, to znaczy, e spodziewaem si ujrze wanie ciebie. - Nagle posmutnia. - Zdae ECFMG, no nie?

529Zdany egzamin przed ECFMG - Educational Commission for Foreign Medical Graduates (Komisja Edukacyjna do spraw Zagranicznych Absolwentw Studiw Medycznych) - stwierdza, e mam wiedz i kwalifikacje niezbdne do podjcia szkolenia podyplomowego w Ameryce. - Tak, zdaem. - No wic o co biega?... Czekaj no. Zaraz, chwila. Nie chcesz mi chyba powiedzie, e dorway si do ciebie te sukinkoty z Coney Island i Jersey? Przysali ci umow? Sukinsyny! Mwiem siostrze Magdzie, e te powinnimy tak robi: wysya umow bez zapoznania si z nabytkiem. Takswka to jej pomys, ale wida to za mao. - Podszed do mnie bliej. - Doktorku, pozwl, e powiem ci co o tych miejscach. Tam jest okropnie. - Louisowi zabrako tchu. Zapon gniewem. Zmruy kaprawe oczka. - Powiem ci co jeszcze: dam ci pokj narony w kwaterach staystw. Ma nieduy balkon. Co ty na to? - Nie, nie. Bo widzisz... - Chodzi o tych z Lincoln- Misericordia? Z Harlemu? Z Newark? Rozgldasz si za najlepsz ofert? - Nie, zapewniam ci... - Posuchaj, doktorku, skoczmy z tymi gierkami. Powiesz mi: tak czy nie, chcesz ten sta czy go nie chcesz? - Opar donie na biodrach i sta, ciko dyszc. - Nie, to znaczy tak... Owszem, jestem umwiony na rozmow w innych miejscach... To dopiero mj pierwszy przystanek. Ale szczerze powiedziawszy... wydawao mi si, e nie bdzie atwo dosta si na sta... Chciabym z ochot... Tak! - Dobrze! No to podpisz t cholern umow na mio bosk - ebym chocia by katolikiem! Zatrzymaem si obok fontanny i podpisaem. - Witaj w Matce Boej, doktorku - powiedzia Louis z ulg, wyrywajc mi z rki umow i ciskajc moj do. Zrobi szeroki gest w stron otaczajcych nas budynkw. - Oto jedyne miejsce, w jakim kiedykolwiek 530pracowaem. Pierwsza praca po subie... i pewnie ostatnia. Widziaem doktorkw takich jak ty, przychodzili i odchodzili. A tak. Z Bombaju, Puny, Dajpuru, Ahmadabadu, Karaczi, co tylko zechcesz. Nigdy wczeniej nie mielimy nikogo z Afryki. Mylaem, e bdziesz wyglda troch inaczej. Powiem ci, e niele emy ich

zajedzili. Ale dali z siebie wszystko. I duo si tutaj nauczyli. Uwielbiaem ich. Uwielbiaem ich jedzenie. Nawet nauczyli mnie mioci do krykieta. Przepadam za nim. Suchaj, baseball nawet si nie umywa do krykieta. Moi chopcy pojechali w wiat - powiedzia, pokazujc ponad ogrodzeniem. - Zgarniaj gruby szmal w Kentucky albo w Dakocie Poudniowej - wszdzie tam, gdzie naprawd potrzeba lekarzy. Doktor Singh wysa mi bilet na samolot do El Paso, ebym przylecia na lub jego crki. Jeli jest akurat w Nowym Jorku, przyjeda w odwiedziny. Mamy druyn Old Boys Eleven, ktra gra z nami co roku. Old Boys wybudowali nam nowe boisko i siatk. Szczyc si tym, e s Wu Ef' - Wiecznymi Frajerami - tak nazywamy naszych wychowankw. Podjedaj tu swoimi wypa- sionymi brykami. Ja im mwi: Nie zadziera mi tu nosa. Pamitam, jak bylicie ciemni jak tabaka w rogu. Pamitam, jak nie potrafilimy zrozumie, co do nas mwicie. A teraz - spjrzcie tylko na siebie!". To, co do tej pory zobaczyem w Matce Boej Nieustajcej Pomocy, zrobio na mnie wraenie. Szpital wybudowano na planie litery L, przy czym dusze rami miao siedem kondygnacji, a jego okna wychodziy na ulic, od ktrej teren szpitala oddziela mur. Krtsze rami byo nowsze i liczyo tylko cztery pitra, ale miao za to na dachu ldowisko dla migowca. Wyoony dachwk dach starszej czci wygi si w siodo pomidzy kominami, za rodkowe pitra delikatnie si wybrzuszyy. Ozdobne kratownice pod okapem dachu skorodoway i nabray zgniozielonej barwy. Rdza spyna po ceglanej cianie jak tusz do rzs, tworzc smugi rwnolege do rynien. Nad wejciem stercza samotny gargulec, jego brat bliniak po drugiej stronie zosta zredukowany do postaci bezksztatnego guza. Ja, przybysz z Afryki, nie ujrzaem w tym oznak upadku, a jedynie kurz historii. 531- Imponujcy - powiedziaem. - Nic takiego, ale dom to dom, tak? - odpar Pomeranz, spogldajc na budynek z nieskrywanym uwielbieniem. Istniay bez wtpienia inne szpitale, nowsze i bardziej okazae, przynajmniej jeli wierzyo si broszurom, ale - o czym si wanie przekonywaem - broszurom nie naleao ufa. Z boku gwnego budynku szpitala, oddalony od niego jakie pidziesit metrw, sta dwupitrowy budynek pracowniczy, do ktrego zaprowadzi mnie Pomeranz. Na przeszklonych drzwiach prowadzcych do holu kto przyczepi napisan odrcznie czarnym mazakiem na tej kartce wielkoci A4 informacj:

Indie kontra Australia, drugi mecz, Brisbane Transmisja w pokoju B.C. Gandhiego (Zapraszamy Pakistaczykw, Lankijczykw, Banglijczykw i Antylczykw, ale jeli kibicujesz Australii, szefostwo rezerwuje sobie prawo, by ci wyprosi) Pitek, 11 lipca 1980 roku, 19:00 (10 dolarw od osoby. Prosz przynie napoje i misne dania, powtarzam: wycznie misne dania. Jeli arcie si nie ruszao, zanim zostao ugotowane, niech spada!!! Mile widziane samotne panie. Krzesa s. Jeli przychodzisz z maonk, pacisz 10 dolarw. Plus wasne krzeso) B.C. Gandhinesan, doktor medycyny, Kapitan Our Lady's Eleven, Komisarz do spraw krykieta przy Matce Boej Nieustajcej Pomocy W holu poczuem kolendr i kmin, zapachy jake znajome z kuchni Al- maz. Na schodach wcignem aromat dokadnie tego samego kadzida, ktre Hema zapalaa kadego ranka. Na ppitrze midzy pierwszym a drugim pitrem usyszaem ciche buczenie Supmbhatam piewanej przez M.S. Subbulakshmi, a take dobiegajcy z innego pokoju dwik 532dzwonkw towarzyszcych obrzdowi puda. Poczuem tsknot za domem. Zatrzymalimy si, eby Pomeranz mg zapa troch tchu. - Na obydwu pitrach musielimy zamontowa ogromne wentylatory w okapach nad kuchenkami. Inaczej si nie dao! Nie szo wytrzyma, kiedy wszyscy zaczynali gotowa t swoj masal! Na schodach, zbiegajc wielkimi susami, pojawi si wysoki, przystojny Hindus z dugimi, wci mokrymi po prysznicu wosami. Mia due, mocne zby, umiech zwycizcy i uywa wody po goleniu, ktra pachniaa wprost niebiasko. (Pniej dowiedziaem si, e to by Brut). - B.C. Gandhinesan - powiedzia, wycigajc do mnie rk. - Marion Stone. - Doskonale! Moesz do mnie mwi B.C. albo Gandhi - owiadczy, ciskajc mi do. - Albo kapitanie. Czy ty...?

- Wicketkeeper - wtrci Pomeranz z triumfaln min. - I opening batsman. B.C. Gandhi klepn si w czoo i zatoczy. - Bg jest wielki! Cudownie! Potrafisz broni wickety przed pace bowlerem? Prawdziwym pace bowlerem? - Takich lubi najbardziej - odparem. - Wybornie! Jestem na czwartym roku stau. W przyszym roku bd szefem rezydentw. Obecnie Deepak jest naszym szefem rezydentw. Jestem te kapitanem Our Lady's Eleven. Dwa razy z rzdu wygralimy puchar na zawodach midzyszpitalnych, dopki w zeszym roku te chutya z programu staowego, ktrych nazwisk nie wymieni, nie sprowadziy batsmana z Hajdarabadu. Zawodnik na poziomie ligi zawodowej. Straciem przez niego spor sumk. Przez cay rok wychodziem z dugw - Palanty - doda Louis ponuro, majc na myli, jak sdz, jaki inny program staowy. - Powinno si im odebra t ostatni wygran. - Okazao si, e maj wietnego batsmana, ale niestety nie lekarza - wyjani B.C. - Gnojek by specem od kserokopiarek. Ale na 533papierze, na mocy statutu Nowego Jorku, w czasie, gdymy z nimi grali, byl doktorem, Lou. Wic zapomnij o kasie. - Chujki - powiedzia Lou. - Rozwalili nas. - W tym roku mamy wasn tajn bro - wyzna mi B.C., pocieszajcym gestem obejmujc Lou. - Osobicie poleciaem na Trynidad z jednym z Old Boys, eby zrekrutowa tego gracza. Wkrtce go poznasz. Nestor. Wysoki, silny kole. Sto dziewidziesit centymetrw. Fast bowler, new- ball bowler, seam bowler, body- line bowler, co tylko zechcesz. Ale aden z nas nie daje przy nim rady z wicketami - mordercze tempo. Teraz, z tob, rozoymy tych chutya na opatki i puchar bdzie nasz. Id odpocznij, Marionie. Widzimy si za dwadziecia cztery godziny na treningu.Rozdzia 39 Lek na wszelkie zo Pacjent na stole. Na co czekamy? Kto si nim zajmuje? - zapyta doktor Ronaldo. - Ja - odpowiedziaem. Ronaldo zakrci pokrtem na wzku z aparatur kontrolujc znieczulenie oglne, jakby informacja, ktr uzyska, usprawiedliwiaa zmian mieszanki.

- Deepak jest moim opiekunem - dodaem, ale Ronaldo mnie zignorowa. Siostra Ruth, pielgniarka instrumentariuszka, krcc gow, odsonia tac z narzdziami. - Obawiam si, e nic z tego. Wanie dzwoni Popsy. On chce operowa. Marionie, lepiej przejd na t stron. - Popsy! Boe, dopom - stwierdzi doktor Ronaldo, uderzajc si otwart doni w policzek. - Zdejmijcie zegar. Zadzwocie do mojej ony. Spni si na kolacj. Wyczuem zapach Bruta, a potem tytoniu, jakiego uywaj w win- stonach. Po chwili B.C. Gandhi by ju obok mnie. Pewnie ostatni raz zacign si w przebieralni. 535- Wiem, syszaem - powiedzia, zanim zdyem si odezwa. - Robi woreczek ciowy w sali obok. Suchaj, Marionie. Jeli Deepak nie zjawi si tutaj przed Popsym, bdziesz mia za zadanie... pobrudzi staruszka, jak tylko signie po skalpel. - e co? Niby jak? - Nie wiem. Podrap si po tyku i dotknij jego rkawiczki. Cwany z ciebie gnojek, wymylisz co. Nie pozwl mu dorwa si do pacjenta, okej? - I ju go nie byo. - Mwi powanie? - zapytaem. Ronaldo odpar: - Gandhi nigdy nie mwi powanie. Ale ma racj. Pobrud go. Odwrciem si do siostry Ruth w nadziei, e pospieszy mi z pomoc. - Mdl si o wstawiennictwo Matki Boej - powiedziaa. - 1 pobrud go. Trwa dwunasty tydzie mojego stau chirurgicznego w szpitalu Matki Boej Nieustajcej Pomocy. Nie miaem pojcia, e przez te trzy miesice pgodzinna jazda takswk z lotniska do Bronksu bdzie dla mnie jedyn okazj do zobaczenia Ameryki. Zaledwie po tygodniu spdzonym w szpitalu miaem wraenie, e nie jestem w Ameryce, ale w zupenie innym kraju. Moim wiatem bya kraina fluorescencyjnych lamp, w ktrej dzie i noc wyglday tak samo i ktrej ponad poowa mieszkacw mwia po hiszpasku. Gdy odzywali si po angielsku, nie bya to mowa, jakiej spodziewabym si po obywatelach kraju George'a Washingtona i Abrahama

Lincolna. Potomkowie pasaerw Mayflower" najwyraniej jeszcze nie dotarli w te okolice. Trzy miesice w Matce Boej Nieustajcej Pomocy miny z prdkoci byskawicy. W porwnaniu z normami obowizujcymi w innych amerykaskich szpitalach, w naszym brakowao rk do pracy, ale z drugiej strony, nie wiedziaem, ile wynosi norma. W szpitalu Missing 536w najlepszych czasach pracowao czterech, piciu lekarzy; tutaj mielimy trzykrotnie wicej samych tylko chirurgw. Ale do szpitala Matki Boej Nieustajcej Pomocy trafiao te znacznie wicej pacjentw. Mielimy na oddziale intensywnej terapii tak wielu pacjentw ze skomplikowanymi urazami, yjcych dziki podczeniu do respiratora, przeprowadzalimy tak wiele bada laboratoryjnych i mielimy takie mnstwo roboty papierkowej, e praca tutaj okazaa si kompletnie innym dowiadczeniem ni w Missing, gdzie Hema i Ghosh rzadko kiedy wpisywali cokolwiek do karty - najczciej tylko jakie tajemnicze znaczki, reszt pozostawiajc pielgniarkom. Dowiedziaem si, e te ciche, dugie amerykaskie auta, te unoszce si nad ziemi salony na kkach, powoduj potworne obraenia podczas wypadkw. Sanitariusze przywozili do nas ofiary, zanim jeszcze przestay si krci koa wywrconego wraku. Ratowali ludzi, jakich nigdy nie uwiadczylibymy w Missing, poniewa nikt nie zabieraby ich do szpitala. Tutaj uznanie czowieka za ofiar, ktrej nie mona ju pomc, nie miecio si w gowie ani policjantom, ani straakom, ani lekarzom. W Matce Boej penilimy dyury co drug noc. Nie miaem czasu, by odczuwa tsknot za domem. Mj typowy dzie zaczyna si wczesnym rankiem obchodem z szefem zespou B.C. Gandhim. Nastpnie mj zesp i inne zespoy chirurgiczne spotykay si o wp do sidmej, eby wsplnie zrobi oficjalny obchd pod przewodnictwem szefa rezydentw Deepaka Jesudassa. Jeli wypada dzie operacji, czyli wtorek lub pitek, my, stayci, dyurowalimy na poszczeglnych oddziaach i na oddziale pomocy doranej. Robilimy, co do nas naleao, a do pnego popoudnia. Nastpnie, jeeli byem akurat na dyurze, kontynuowaem prac w nocy, przyjmujc nage przypadki i zajmujc si ju lecymi w szpitalu pacjentami, zarwno moimi, jak i moich kolegw, tych, ktrzy tej nocy nie mieli dyuru. Podczas dyuru istniaa szansa, e bdziemy mieli okazj asystowa przy operacji, a nawet operowa jako stayci. Rzadko si zdarzao, bymy mogli

537sobie pospa. Zreszt nawet nie prbowaem tego robi. Nastpnego dnia pracowalimy do pnego popoudnia, a potem wreszcie byo wolne. Kiedy miaem woln noc, jedyne, o czym marzyem, to rzuci si na ko i zapa w gboki sen. Rano cykl zaczyna si od nowa. Mj starszy dowiadczeniem kolega B.C. Gandhi zapyta mnie pewnego razu pn noc, gdy obaj bylimy ju mocno skoowani brakiem snu: - Wiesz, jakie s wady penienia dyuru co drug noc? Pytanie z nieprzewidywaln odpowiedzi. Pokrciem przeczco gow. Umiechn si i powiedzia: Omija ci poowa interesujcych pacjentw. Grafik by okrutny,

odczowieczajcy, wycieczajcy. Uwielbiaem go. O pnocy, kiedy korytarze szpitala pustoszay, byy w nim takie miejsca, gdzie wiato przygasao, a wwczas dostrzegaem w nich lady dawnej chway Matki Boej Nieustajcej Pomocy - wida j byo w zotych filigranowych zdobieniach wygitego w uk sufitu, w wysokim sklepieniu wiekowego oddziau pooniczego, w marmurowej posadzce holu administracyjnego i w pocignitej bejc kopule kaplicy. Matka Boa Nieustajcej Pomocy, niegdy duma bogatej katolickiej spoecznoci, a pniej suebniczka wsplnoty ydw z klasy redniej, upodobnia si do otoczenia; suc biednym, sama staa si biedna. B.C. Gandhi wyjani mi to nastpujco: - Najbiedniejsi obywatele Ameryki s zarazem najbardziej chorzy. Biednych nie sta na profilaktyk ani na ubezpieczenie. Biedni nie chodz do lekarza. Przychodz do nas dopiero wtedy, kiedy ich stan si mocno pogarsza. - Kto wic za to wszystko paci? - zapytaem. - Rzd, w ramach programw Medicaid i Medicare. Z twoich podatkw. - W takim razie jak to moliwe, e sta nas na helikopter i utrzymanie ldowiska, skoro jestemy tacy biedni? 538Ldowisko na dachu nowszej, czteropitrowej sekcji, wyposaone w migajce niebieskie wiata, a take byszczcy migowiec, ktry nieustannie startowa z niego i na nim ldowa, wydaway si tu nie na miejscu. - Salah, nie wiesz, e tutaj dy si do sawy? e to przemys numer jeden? Czasami zapominam, e dopiero co zszed na ld. Czowieku, za ten helikopter pac szpitale, ktre s naszym przeciwiestwem - bogate szpitale. To ich maszyna, nie nasza. Tamte szpitale opiekuj si bogatymi, ubezpieczonymi. A nawet jeli ktry z

nich przyjmuje te biednych, to ma przy okazji wasn uczelni albo prywatn klinik, ktre pokryj koszty leczenia. Takie dbanie o biednych" nobilituje. - A nasze dbanie o biednych? - Godne poaowania. Praca niedotykalnych. Te bogate szpitale z caego Wschodniego Wybrzea zrzuciy si na nasze ldowisko, eby ich migowce mogy tu przylatywa. Po co? Czas niedokrwienia! Bo widzisz, mamy tu w okolicy mnstwo broni, WM i WL - Wciekych Murzynw i Wciekych Latynosw, chocia w gruncie rzeczy mamy pod dostatkiem wciekych kolesiw kadej maci, nie wspominajc o zazdrosnych kobietach. Istnieje wiksze prawdopodobiestwo, e na ulicy spotkasz czowieka majcego przy sobie bro ni czowieka, ktry miaby przy sobie dugopis. Pif! Paf! Tratatata! I tym sposobem trafiaj do nas zastpy pacjentw WNC Wycznie Na Czci. Modzi, poza tym zdrowi, ale w stanie mierci mzgowej. Serca w idealnym stanie, wtroby i co tam jeszcze. Gwarantowane, e bd chodzi dugo po tym, jak padnie ci ptaszek. wietne organy. wietne do przeszczepu. Przeszczepu, ktrego my nie moemy zrobi. Ale moemy utrzyma ich przy yciu, zanim zlec si spy. api organy i ju ich nie ma. Nastpnym razem, kiedy usyszysz wup- wupwup, niech ci si to nie skojarzy z opatami migowca. Pomyl raczej o paysa, kasiorze, dinerol Transplantacja serca kosztuje ile, z p miliona dolarw? Nerki to bdzie ze sto tysicy albo i wicej. - Tyle nam pac? 539- Nam? Nie pac nam jebanego centa! Oni sami tyle na tym zarabiaj! Przychodz, wycinaj, bior, co chc, pokazuj nam rodkowy palec i odlatuj swoim wietlistym ptakiem, zostawiajc nas na grzbietach wielbdw. Wic nastpnym razem, kiedy usyszysz helikopter, przyjd zobaczy, jak wygldaj sahibowie - wadcy medycyny. Widziaem ich nieraz w biaych fartuchach ozdobionych wyranym logo uniwersytetu na piersi i ramieniu i z tym samym emblematem na chodniach, igloo na kkach, a nawet na migowcu. Widziaem na ich twarzach to samo zmczenie, ktre byo rwnie moim udziaem, cho to ich znuenie wydawao mi si jako bardziej szlachetne. Doktor Ronaldo krzyowa i rozkada rce, spogldajc to na zegar, to na drzwi i wypatrujc Popsy'ego. Uoyem wyjaowione serwety w doskonay prostokt, bdcy teraz portalem do jamy brzusznej Hugh Waltersa juniora.

Pan Walters, siwiejcy dentelmen, trafi na nasz oddzia pomocy doranej tydzie wczeniej. Akurat tamtej konkretnej nocy mielimy tak wiele zgosze, e nosze z chorymi dosownie wyleway si z oddziau na korytarze. Nieprzebrany tum kobiet i mczyzn zion alkoholem - z puc, przez skr, za porednictwem wydzielin - tak, e oddzia mierdzia jak speluna. Mielimy dwch mczyzn w stanie upojenia alkoholowego, ktrzy wymiotowali krwi, cigajc si, ktry z nich bdzie to robi goniej. Kiedy zjawi si pan Walters, rwnie wymiotujc krwi, niesprawiedliwie zaklasyfikowaem go jako jednego z nich, towarzysza meneli w zamroczeniu i z marskoci wtroby. Zaoyem, e powodem krwawienia s podobne do ddownic ylakowate yy w jego odku podranione chor wtrob. W przecigu dwudziestu czterech godzin woyem kademu z trzech wymiotujcych krwi pacjentw gastroskop do garda i zajrzaem im do odkw. Okazao si, e w przeciwiestwie do pozostaej dwjki, u pana Waltersa nie wystpuje charakterystyczna wcieka czerwie alkoholowego zapalenia odka ani te nie ma krwawicych 540ylakowatych y typowych dla marskoci wtroby. Mia za to wielki, sczcy si wrzd odka. Pobraem prbk tkanki. Kilka godzin po endoskopii pan Walters cichym, dostojnym gosem ponownie zapewni mnie, e nie bierze do ust alkoholu; tym razem mu uwierzyem. By duchownym. Pracowa jako nauczyciel w gimnazjum. Zrugaem si w myli za wrzucenie go do tego samego worka, co dwch pijakw. Rozpoczlimy intensywne leczenie jego wrzodu. Okazao si, e pan Walters wie co nieco o kraju mojego urodzenia. - Kiedy zgin Kennedy, ogldaem w telewizji jego pogrzeb. Paski cesarz Hajle Syllasje przeby dalek drog, eby wzi w nim udzia. By tam najniszym spord wszystkich mczyzn, ale zarazem najwikszym. By jedynym cesarzem. Jedynym cesarzem. Szed za trumn w pierwszym rzdzie, na czele wszystkich tych dygnitarzy. Dziki niemu poczuem si dumny, e jestem czarny. W ustach pana Waltersa sowo nabrao wagi i dostojnoci. Pan Walters codziennie czyta New York Timesa". Ta gazeta i Biblia miay swoje stae miejsce na stoliku przy jego ku. - Nigdy nie byo mnie sta na college. Jedynie na szko biblijn. Powtarzam moim uczniom: Jeli bdziecie codziennie czytali t gazet, bdziecie mieli zasb

sownictwa na poziomie doktora filozofii i bdziecie wiedzieli wicej ni przecitny absolwent college'u. Gwarantuj warn to". - Suchaj pana? Wystawi w gr palec. - Co roku znajduje si jedna osoba, ktra mnie sucha - powiedzia, umiechajc si szeroko. - Ale dla tej jednej osoby warto to robi. Nawet Jezusowi udao si zgromadzi zaledwie dwunastk. Moim celem jest jedna osoba rocznie. Mimo podania rodkw zobojtniajcych kwas i blokerw receptora H2, wrzd pana Waltersa nadal krwawi. Jego stolec wci mia konsystencj i kolor smoy niechybna oznaka krwi mieszajcej si 541z sokiem odkowym. Pi dni po przyjciu go do szpitala zesp zebra si nad jego kiem podczas wieczornego obchodu. Deepak Jesudass, szef rezydentw, przysiad na brzegu ka pacjenta. - Panie Walters, musimy pana jutro operowa. Pana wrzd nadal krwawi. Nie wyglda na to, eby mia przesta. Naszkicowa na kartce papieru, jak bdzie wygldao czciowe wycicie odka - usunicie fragmentu odpowiedzialnego za produkcj kwasu. Podziwiaem delikatno Deepaka, jego sposb postpowania z pacjentami, dziki ktremu mieli wraenie, e skupiaj na sobie cae zainteresowanie lekarza i e przedkada ich ponad innych chorych. Ale najwikszym podziwem darzyem jego wspaniay, bardzo brytyjski akcent, ktry wydawa si podwjnie egzotyczny, poniewa posugiwa si nim czowiek pochodzcy z poudniowej Azji. Deepak naby tego akcentu, przez wiele lat mieszkajc w Wielkiej Brytanii. Jako lekarz pomaga pacjentom odzyska pewno siebie. Kiedy Deepak rozmawia z chorym, B.C. Gandhi spojrza na mnie i przewrci oczami. Przypomniao mi si co, co powiedzia mi zeszej nocy. - Moesz by skoczonym idiot, ale jeli tylko posugujesz si akcentem krlowej angielskiej, zaraz trafiasz do Johnny'ego Carsona, ktry mieje si ze wszystkiego, co powiesz. B.C. co prawda sili si na dowcip, ale odwiedzajc pacjentw w ich pokojach, widziaem urywki rnych sitcomw: o czarnym, ale za to bardzo brytyjskim kamerdynerze obsugujcym czarn amerykask rodzin, o ekscentrycznym Angliku, ssiedzie bogatej czarnej rodziny mieszkajcej na Upper East Side na Manhattanie, o bogatym wdowcu Brytyjczyku i jego niebrzydkiej brooklyskiej niani.

Pan Walters chon kade sowo Deepaka. W kocu powiedzia: - Wierz w pana. Gdyby nie wy, nie mielibymy tu adnych lekarzy. Ale wierz te w kogo innego - doda, pokazujc palcem sufit. 542Kiedy nadszed dzie operacji, wstaem o wp do pitej, eby po wtrzy etapy operacji z Zollinger's Surgical Atlas. Deepak poinformowa mnie, e pan Walters jest moim pacjentem, wic w sali bd sta po prawej stronie, a Deepak bdzie mi tylko asystowa. Byem podekscytowany i zdenerwowany. Po raz pierwszy bd pracowa bezporednio z szefem rezydentw. Lecz Popsy pokrzyowa nam plany. Stanem po lewej stronie pacjenta, czekajc na legendarnego doktora Abramovitza. Jak dotd nie dane mi byo go pozna. Deepak gdzie przepad. Nagle zjawi si Popsy. Jego gowa znalaza si niebezpiecznie blisko lamp. Mia twarz pokryt gbokimi bruzdami. wieciy w niej pene yczliwoci niebieskie oczy ze renicami otoczonymi szar obwdk, majce w sobie co intrygujcego, chopicego. Maska wisiaa mu tu pod nosem. Z nozdrzy wystaway wosy sztywne jak druciki. Wycign ubran w rkawiczk do po n. Siostra Ruth zawahaa si i zanim podaa mu skalpel, rzucia mi spojrzenie. Popsy wyda z siebie gardowy dwik. Skalpel w jego doni zadra. Siostra Ruth daa mi kuksaca. Zanim zdyem zareagowa, Popsy zrobi pierwsze cicie. To byo miae. Bardzo miae. Przetarem i zacisnem zaciskiem malekie krwawice naczynia, a kiedy Popsy nie zawrci sobie gowy podwizaniem ich, sam to zrobiem. Popsy wzi kleszcze i sprbowa podnie otrzewn, ale nie mg znale dobrego punktu oparcia na tkance. Nic dziwnego. W jednym miejscu nacicie, ktre wykona na skrze, naruszyo powi i otrzewn. Do rany wlaa si jaka pynna materia, podejrzanie podobna do treci jelitowej. Ronaldo zerkn zza urzdzenia anestezjologa. Jego brwi znikny pod czepkiem. Popsy sprbowa raz jeszcze z kleszczami, ale instrument wypad mu z rki i potoczy si z brzkiem po pododze. Podnis do gry rk. 543- Dotknem stou... - Patrzy na mnie, jakbym mia ochot z nim dyskutowa. - Pobrudziem si. - Chyba tak - rzeka pospiesznie siostra Ruth, kiedy zorientowaa si, e odjo mi mow.

- Zgadza si, prosz pana - dorzuci Ronaldo. Ale Popsy nadal patrzy na mnie. - Tak, prosz pana - bknem. - Kontynuuj - powiedzia i wyszed, powczc nogami. - Popsy, co ty narobi? - mrukn Deepak pod mask, wycigajc uszkodzon ptl jelita cienkiego. Pozostaem po lewej stronie stou. - Mwi si, e s starzy chirurdzy i zuchwali chirurdzy, ale nie ma starych zuchwaych chirurgw. Ktokolwiek to powiedzia, nie zna Popsy'ego. Na szczcie to tylko rozcicie jelita cienkiego, wic wystarczy zaoy szew. - Prbowaem... - wydusiem. - Mamy powaniejszy problem - powiedzia Deepak. Pokaza co, co pocztkowo wygldao jak niewielka grudka na powierzchni jelita. Ale kiedy zobaczyem jedn, naraz ujrzaem je wszystkie, nawet na sieci tustym fartuchu, ktry pokrywa jelito. Wtroba bya znieksztacona. Z trzema zowieszczymi uwypukleniami wygldaa jak eb hipopotama. - Biedaczysko - powiedzia Deepak. - Pomacaj jego odek. - cianka odka bya twarda jak skaa. - Marionie, zrobie mu biopsj wrzodu podczas gastroskopii, zgadza si? - Tak. Wynik pokaza, e jest agodny - odparem. - Ale to by duy wrzd na krzywinie wikszej? - Tak. - Ktre wrzody odka czciej bywaj zoliwe? - Te na krzywinie wikszej. - Wic istniao due podejrzenie guza? Obejrzae szkieka z patologiem? - Nie - powiedziaem, wbijajc spojrzenie w podog. 544- Rozumiem. Zawierzye patologowi, e odczyta biopsj za ciebie? Milczaem. Deepak nie mwi podniesionym gosem. Rwnie dobrze mg si wypowiada o pogodzie. Doktor Ronaldo go nie sysza. Deepak zbada miednic. Przesun palcami po miejscach, ktrych nie widzielimy. W kocu powiedzia niemale do siebie pod nosem: - Marionie, kiedy masz do czynienia ze swoim pacjentem i uzasadniasz decyzj operacji wynikami biopsji, zapamitaj, eby najpierw obejrze szkieka z patologiem.

Zwaszcza jeli rezultaty nie s takie, jakich oczekiwae. Nie opieraj si na samych wynikach. Czuem si fatalnie. Mogem oszczdzi panu Waltersowi tej operacji i oszczdzi mu kontaktu z Popsym. Patrzc na to z perspektywy czasu, wyniki badania wtroby pana Waltersa tylko odrobin przekraczay normy, co ju powinno da mi do mylenia. Deepak naprawi dziur w jelicie. Na szczcie bya tylko jedna. Zaszy krwawicy wrzd odka, ktry z czasem znw da o sobie zna. Wypukalimy jam brzuszn kilkoma litrami soli fizjologicznej, wlewajc j do rodka i nastpnie odsysajc. - Okej, przejd na t stron, Marionie. Chc, eby go zamkn. Pracowaem systematycznie pod jego czujnym okiem. - Przerwij - powiedzia Deepak. Przeci wze, ktry zawizaem. - Wiem, e w Afryce wykonywae prawdopodobnie wiele operacji, ale trening nie czyni mistrza, jeli jest to niewaciwy trening. Pozwl, e ci o co zapytam, Marionie... Czy ty chcesz zosta dobrym chirurgiem? Skinem gow. - Odpowied nie musi by automatycznie twierdzca. Zapytaj siostr Ruth. Pracujc tutaj, zadaem to samo pytanie kilku innym staystom. - Poczuem, jak czerwieni mi si uszy. - Odpowiadali: Tak", chocia niektrzy z nich powinni byli powiedzie: Nie". Nie znali samych siebie. Bo widzisz, moesz by zym chirurgiem i z reguy zarabia wwczas wiksze pienidze. Marionie, musz ci zapyta raz jeszcze: czy naprawd chcesz zosta dobrym chirurgiem? 545Spojrzaem na niego. - Chyba powinienem zapyta, co to oznacza. - Dobrze. Powiniene zapyta. Aby by dobrym chirurgiem, naley si temu powici. Proste. Musisz by skrupulatny nawet w najdrobniejszych rzeczach. Nie tylko w sali operacyjnej, ale rwnie poza ni. Dobry chirurg zrobiby ten wze ponownie. W swoim yciu zawiesz tysice wzw. Jeli kady z nich zawiesz najlepiej, jak to tylko moliwe, dowiadczysz mniej komplikacji. Chc widzie rwne napicie w obydwu kracach. Ostatni rzecz, jak chcesz zafundowa panu Waltersowi, jest pknity brzuch, kiedy dostanie pooperacyjnego wzdcia. Ten wze, dobrze zrobiony, umoliwi mu powrt do domu i zaatwienie wszystkich spraw. Jeli

zawiesz go le, pacjent spdzi w szpitalu wicej czasu, z jedn komplikacj po drugiej, a w kocu umrze. W chirurgii to, co wielkie, zaley od tego, co mae. Tego popoudnia usiedlimy w ciasnym pokoju doktor Ramuny, patologa. Znalaza raka na skraju jednej z szeciu biopsji, jakie pobraem kilka dni wczeniej. Doktor Ramuna, kobieta zasadnicza, cigaa usta zupenie jak Hema. Nie przeja si zbytnio, e nie zauwaya raka za pierwszym razem. Pokazaa na chylcy si ku upadkowi stos kartonowych tacek obok mikroskopu: biopsje czekajce na odczytanie. - Robi za czterech patologw, chocia pracuj tylko na p etatu. Matki Boej nie sta na wicej. Pracuj na p etatu, ale to nie znaczy, e daj mi poow normalnej pracy. Brakuje mi czasu, eby posiedzie nad kad prbk. Jasne, e go przeoczyam! Deepak, przecie nikt poza tob nie przychodzi tu do mnie, eby obejrze szkieka. Tylko dzwoni. Czy obejrzaa ju pani prbki? Obejrzaa ju je pani?". Odpowiadam im, e jeli to takie wane, niech do mnie zejd. Dajcie mi dobre, kliniczne informacje, a wtedy lepiej zinterpretuj to, co widz. Czuwaem przy panu Waltersie. Wsunlimy mu przez nos sond do odka i podczylimy j do ssaka, eby przez kilka najbliszych dni jego jelita byy puste. le znosi t rurk i prawie si nie odzywa. 546Trzeciego dnia wyjem mu sond. Usiad, umiechn si po raz pierwszy od operacji i wzi gboki oddech przez nos. - Ta rurka to narzdzie samego diaba. Nawet gdyby mi pan oferowa cae bogactwo Hajle Syllasje, drugi raz bym si na ni nie zgodzi. Ja te gboko odetchnem. Usiadem na brzegu ka. Wziem go za rk. - Panie Walters, obawiam si, e mam dla pana ze wiadomoci. Znalelimy co w pana brzuchu. - Po raz pierwszy, bdc w Ameryce, musiaem przekaza komu informacj o jego miertelnej chorobie, ale czuem si, jakbym wczeniej nigdy tego nie robi. W Etiopii, a nawet w Nairobi, ludzie zakadali, e kada choroba - nawet jaka banalna lub wyimaginowana - jest miertelna. Oni spodziewali si mierci. W Afryce przekazywao si wiadomo, e chorob udao si opanowa i mier si oddalia. O tym, czego lekarz nie mg zrobi, o chorobach, ktrych nie by w stanie wyleczy, nie mwio si, ale rozumiao si to. Nie przypominam sobie amharskiego sowa na rokowania". Nigdy nie prbowaem rozmawia z pacjentem na temat tego, ilu chorych yje nawet pi lat po wykryciu raka, o tego typu sprawach. W Ameryce zyskaem przewiadczenie, e mier lub sama moliwo utraty ycia zawsze wydaje

si chorym niespodziank, jakby byli przekonani o swojej niemiertelnoci i uwaali, e mier jest w gruncie rzeczy ich wyborem. Pan Walters od pocztkowej radoci z rurki, ktrej si w kocu pozby, przeszed do zaskoczenia i w kocu do przygnbienia. Po jego policzku popyna pojedyncza za. Zwilgotniay mi oczy. Odezwa si mj biper, ale zignorowaem go. Myl, e nie sposb by lekarzem i nie dostrzega odbicia samego siebie w chorobie pacjenta. Jak ja bym sobie poradzi, gdyby kto powiedzia mi to, co wanie przekazaem panu Waltersowi? Kilka minut pniej wytar oczy rkawem. Twarz rozjani mu umiech. Poklepa mnie po rce. - mier jest lekarstwem na wszystkie choroby, czy nie? Niewane, co ludzie mwi, nikt nie jest przygotowany na tak wiadomo. 547Mam szedziesit pi lat. Jestem ju stary. Miaem dobre ycie. Chc si spotka z moim Panem i Zbawc. - W jego oczach bysn figlarny ognik. - Ale jeszcze nie teraz - doda, unoszc do gry palec i miejc si powolnym rytmicznym ha, ha, ha... Umiechnem si razem z nim. - Zawsze pragniemy wicej, ha, ha, ha - powiedzia. - Nie tak jest, doktorze Stone? Panie, nadchodz. Jeszcze nie. Zaraz tam bd. Id przodem, Panie. Zaraz ci dogoni. Podziwiaem pana Waltersa. Chciaem si nauczy by jak on, istnie do tego wewntrznego, staego rytmu cicho grajcego w moim wntrzu. - Widzi pan, mody doktorze Marionie, to czyni z nas ludzi. Zawsze chcemy wicej. - cisn moj do, jakby to on mnie doglda, jak gdybym to ja usiad na jego ku w poszukiwaniu pociechy, odwagi, wiary. - Niech pan ju idzie. Wiem, e jest pan zajty. Wszystko w porzdku. Naprawd w porzdku. Po prostu musz to sobie przemyle. Wyszedem, a on nadal si umiecha, jakbym podarowa mu najwspanialszy prezent, jaki jeden czowiek moe wrczy drugiemu.Rozdzia 40 Sl i pieprz Wyszedszy od pana Waltersa, usiadem na aweczce obok kwater personelu. To niesprawiedliwe, e tak niebywale pikny dzie okaza si najmroczniejszym dniem w jego yciu. Licie drzew rosncych na terenie szpitala Matki Boej nabray

barw, jakich w Afryce nigdy nie widziaem, po pod stopami i wydziela suchy, sodki zapach.

czym

obdarzyy ziemi

ognistoczerwonym, pomiennie pomaraczowym i tym dywanem, ktry szeleci

miech i krzyki dobiegajce od strony naszego budynku, z tarasu, brzmiay blunierczo. B.C. Gandhi ochrzci nasze kwatery mianem Przybytku Nieustajcego Cudzostwa. Doprawdy to byy czasy, gdy mylaem, e mieszkam w Sodomie. Kiedy zrobio si chodno, wszedem do rodka. Z ustawionego na tarasie eliwnego gara buchay dugie jzyki ognia. Poczuem zapach tytoniu i jaki gryzcy aromat. Nestor, nasz karaibski fast bowler i mj kolega staysta, urzdzi na tyach budynku nieduy ogrdek z zikami. Latem tego samego roku, gdy tu przyjechaem, posadzi dla niepoznaki rut, pomidory i szawi, a prcz nich - konopie indyjskie. 549Tu za kracem ogrdka teren opada w d rozleg k i dochodzi do ceglanego muru zwieczonego drutem kolczastym. Ogrodzenie oddzielao nas od osiedla, ktre dwadziecia lat wczeniej wadze miasta ochrzciy mianem Przyja, a ktre dzi wszyscy jednym gosem nazywali Pole Bitwy. Nocami syszelimy odgosy wystrzaw dochodzce z Pola Bitwy i widzielimy smugi pociskw jak wiadomoci przesyane na linii ziemia- powietrze. W poniedziaki zbieralimy si w kwaterach pielgniarek na organizowan przez nie wspln kolacj. Tym razem to one odwiedziy nas. Doczyem do tumu. - Jak poszo? - zapyta B.C., podchodzc do mnie i obejmujc ramieniem. Opowiedziaem mu o rozmowie z panem Waltersem. B.C. wysucha w milczeniu, po czym odezwa si: - Dobry z niego czowiek! Co za odwaga. Wiesz, miae szczcie z tym panem Waltersem, zwaszcza e jest z niego pocztkujcy ppkobrud. Co to jest ppkobrud, zapytasz? Ta twarda, woniejca konkrecja, ktra zbiera si w ppku. Pacjent z czterema kulkami pp- kobrudu to czsto alkoholik. Ma za sob jeden albo dwa zaway. Bije on. Par razy go postrzelono. Ma cukrzyc. Nerki cign mu ostatkiem si. Sprbuj na nim przeprowadzi ZWO na TAB, to zobaczysz, co si stanie. ZWO, czyli Zajebicie Wielka Operacja, na TAB, czyli Ttniak Aorty Brzusznej. B.C. uwielbia akronimy i twierdzi, e wiele spord nich osobicie wymyli. Pacjent bliski mierci by na ten przykad PWRO - Prawie W Rurze Odpywowej. - Poczwrny ppkobrud?... Domylam si, e fatalnie znosi powane operacje podrzuciem.

- Nie! Wanie przeciwnie. Bo widzisz, on ju pokaza, e umie przetrwa. Zaway, udary, rany kute, upadki z budynkw - jego pro- toplazma jest odporna. Duo naczy krenia obocznego, rezerwowe mechanizmy i tak dalej. Wychodzi z sali pooperacyjnej jak gdyby nigdy nic, pierdzi pierwszej nocy, sika na podog, prbujc dotrze do 550azienki, i radzi sobie wietnie mimo burbona, ktry przemyca rodzina, eby mg sobie urozmaici szpitaln diet. Naley szczeglnie uwaa na pocztkujcych ppkobrudw. To zwykle duchowni lub lekarze. Ludzie pokroju twojego Waltersa. Prowadz dobre, czyste ycie, trwaj w zwizku maeskim z t sam kobiet, wychowuj dzieci, chodz w niedziel do kocioa, monitoruj cinienie krwi, nie jedz lodw. Sprbuj z nimi ZWO na TAB, a bdziesz mia JFBT. Jazd Figurow Bez Trzymanki. - Jak tylko anestezjolog przyoy takiemu mask do twarzy, ten pocztkujcy ppkobrud zaraz dostanie zawau serca na cholernym stole. Jeli uda ci si rozpocz operacj, to potem nawal mu nerki albo rozejdzie si rana. Albo po wszystkim pochrzani mu si w gowie i zanim zawiadomisz konowaa od czubkw, wyskoczy ci przez okno. Rozumiesz wic, e pan Walters mia w istocie szczcie. Deepak zacign si wielkim jak cygaro skrtem, ktry poda mu Nestor. Potem przekaza go mnie. - Masz - powiedzia, zatrzymujc dym w pucach i mwic dalej urywanym gosem. - Rzecz w tym, e... e ycie w czystoci moe ci zabi, stary. Marihuana nie pomoga na zmczenie. Wkrtce poczuem, jak moja twarz i ciao zamieniaj si w wosk. Popatrzyem na niebo ponad Polem Bitwy. Parada dwikw - pogodnych jkni i krzykw, pulsowania magnetofonu, koatanie metalowej obrczy, od ktrej odbijaa si pika do koszykwki, pisku opon - staa si symfoni, ciek dwikow dla wiatocieniowych iluminacji na ceglastym tle muru. Miaem wraenie, e jestem w stanie przejrze go na wylot i zajrze w ycie setek mieszkajcych tam Amerykanw, rodzin, ktre otrzymyway od nas pomoc medyczn. Poczuem si jak wizjoner. - Czy to nie dziwne - powiedziaem po duszej chwili, prbujc nada pytaniu taki ksztat, eby nie zabrzmiao gupio. - Czy to nie dziwne, e... jestemy tu wszyscy, obcy lekarze...

551- Chcesz powiedzie: hinduscy lekarze - sprostowa Gandhi. - Ty jeste w poowie Hindusem, ale na szczcie dla ciebie, to ta adniejsza powka. Nawet Nestor ma ojca Hindusa, tylko o tym nie wie. Nestor rzuci w Gandhiego kapslem. - No tak, ale czy to nie dziwne - cignem dalej - e jestemy tutaj, w szpitalu penym hinduskich lekarzy, a po drugiej stronie tego muru s pacjenci, o ktrych dbamy. Amerykascy pacjenci, ale niere- prezentatywni dla... - Masz, kolego, na myli czarnych pacjentw - powiedzia Nestor ze piewnym akcentem. - I Portorykaczykw. - No... ale mnie chodzi o to... gdzie s pozostali amerykascy pacjenci? A skoro ju o tym mowa, to gdzie s amerykascy lekarze? - To znaczy: gdzie s biali pacjenci? I gdzie s biali lekarze, czy nie tak, kolego? - Tak! - powiedziaem. - Wanie! - Posuchaj, Marionie - zacz Gandhi. - Chcesz powiedzie, e a do tej pory tego nie zauwaye? - Nie... to znaczy tak, zauwayem. Daj spokj. Chciaem tylko zapyta, czy wszystkie szpitale w Ameryce wygldaj jak ten? - Na Boga, Marionie, chyba rozumiesz, dlaczego znalaze si tutaj, a nie w Mass General? - Bo... nie wysaem tam papierw. Byiem kompletnie nieprzygotowany na salwy miechu, jakie wybuchy po mojej odpowiedzi. I to akurat, kiedy wydawao mi si, e uchwyciem jak gbsz myl. Nestor wsta i zacz przebiera nogami w miejscu, skandujc: - Nie zoy papieeerw! Nie zoy papieeerw! Konopie wyranie sprzyjay ich histerycznemu chichotowi, ale na mnie podziaay zupenie inaczej. Wcieky podniosem si z zamiarem opuszczenia towarzystwa. Gandhi zapa mnie za rk. 552- Marion, siadaj. Zaczekaj. Oczywicie, e nie zoye tam papierw powiedzia agodnie. - Wolae nie marnowa czasu na Massachusetts General Hospital.

Nadal nie rozumiaem. - Popatrz no. - Podnis solniczk i pieprzniczk, po czym ustawi je obok siebie. - Ta pieprzniczka to szpital taki jak nasz. Nazwijmy go... - Nazwijmy go syfiarni, kolego - podrzuci Nestor. - Nie, nie. Nazwijmy go Ellis Island Hospital. Tego rodzaju szpitale znajdziesz wszdzie tam, gdzie mieszka biedota. W niebezpiecznej okolicy. Zwykle tego rodzaju szpitale nie s czci adnej szkoy medycznej. Czaisz? Teraz wemy t solniczk. Niech to bdzie Mayflower Hospital, okrt flagowy, klinika wielkiego uniwersytetu medycznego. Tam wszyscy studenci i stayci maj superbiae fartuchy z identyfikatorami, na ktrych jest napisane: SUPERLEKARZ MAYFLOWER. Nawet jeli zajmuj si biednymi, robi to, bo to zaszczytne, wiesz, jak praca w Korpusie Pokoju. Kady amerykaski student medycyny marzy o stau w Mayflower, a jego najgorszym koszmarem jest trafi do Ellis Island Hospital. I tu pojawia si problem: kto niby przyjdzie pracowa w szpitalu takim jak nasz, w niebezpiecznej okolicy, bez zaplecza szkoy medycznej, zero prestiu? Nie ma znaczenia, ile szpital, albo nawet rzd, gotw jest zapaci, i tak nie znajdzie chtnych lekarzy na peny etat. Medicare wpad wic na pomys, e bdzie paci szpitalom takim jak nasz za staystw i programy szkoleniowe dla staystw- rezyden- tw - to my, tacy, ktrzy mieszkaj na terenie szpitala. Kumasz? Wedug nich w takiej sytuacji nie ma przegranych: szpital zyskuje staystw, ktrzy dwadziecia cztery godziny na dob opiekuj si chorymi, bo mieszkaj pod rk, i ktrych uposaenie stanowi marny uamek tego, co szpital powinien zapaci penoetatowemu lekarzowi, a Medicare zapewnia opiek zdrowotn najuboszym. 553Ale kiedy Medicare przedstawi projekt programu, pojawi si pewien nowy problem. Skd wzi staystw majcych zapeni wszystkie te wolne stanowiska? Miejsc dla staystw jest wicej ni amerykaskich studentw koczcych uczelnie medyczne. Amerykascy studenci maj swoje upatrzone szpitale i moesz mi wierzy, e wrd nich nie ma naszego szpitala - nie, kiedy mog pj do Mayflower. A zatem kadego roku Matka Boa i wszystkie szpitale w rodzaju Ellis Island ogaszaj nabr na staystw z innych krajw. Ty jeste jednym z setek, ktrzy przybyli tutaj w ramach dorocznej migracji majcej zapewni sens istnienia miejsc takich jak to. B.C. rozpar si na krzele.

- Czegokolwiek zapragnie Ameryka, wiat jej to da. Kokaina? Zgasza si Kolumbia. Brakuje rk do pracy na farmach, kogo do czyszczenia kukurydzy? Dziki Bogu za Meksyk. Nie ma kto gra w baseball? Viva Dominical Jest zapotrzebowanie na staystw? Zindabad Indie i Filipiny! Czuem si gupio, e nie dostrzegem tego wczeniej. - Czyli szpitale, do ktrych chciaem pojecha na rozmow - powiedziaem. Na Coney Island, w Queens... - To wszystko szpitale z gatunku Ellis Island. Tak jak nasz. Wszyscy stayci to obcokrajowcy, podobnie jak bardzo wielu lekarzy specjalistw. Niektrzy z nich to czystej krwi Hindusi. Inni maj w sobie domieszk perskiej krwi. S Pakistaczycy i Filipiczycy. Tak to si roznosi. Sprowadzasz kuzyna, ktry sprowadza koleg z klasy i tak dalej. A kiedy ju skoczy si nasze szkolenie, to jak sdzisz, Marionie, co si z nami dzieje? Gdzie ldujemy? Pokrciem przeczco gow. Nie wiedziaem. - Gdziekolwiek. Tak brzmi odpowied. Rozjedamy si do maych miasteczek, gdzie nas potrzebuj. Nie wiem, Toejam w Teksasie albo Armpit na Alasce. Jedziemy to takich miejsc, do ktrych aden amerykaski lekarz w yciu nie pojechaby pracowa. - Dlaczego nie? 554- Bo, salah, w tych wiochach nie ma symfonii! Nie ma kultury! Nie ma profesjonalnej druyny baseballu! Niby jak ma amerykaski lekarz y w takim miejscu? - Ty te tam pojedziesz, B.C.? Do maego miasteczka? - zapytaem. - artujesz sobie? Oczekujesz, e bd y bez symfonii? Bez Met- sw albo Yankesw? O nie, prosz pana. Gandhi zostaje w Nowym Jorku. Urodziem si i wychowaem w Bombaju, a czyme jest Nowy Jork, jak nie wersj light Bombaju? Bd mia wasny gabinet przy Park Avenue. Bo widzisz, opiek medyczn przy Park Avenue dopad kryzys. Obywatele cierpi, bo maj zbyt mae piersi, zbyt dugie nosy albo tust opon wok brzucha. I kto im pomoe? - Ty?

- No, kurwa, jasne, e ja, chopcy i dziewczta. Trzymajcie si, mie panie, Gandhi nadchodzi. B.C. zmniejszy, powikszy, zmikczy, upikszy, co dusza zapragnie, byle byo lepiej. Unis piwo wysoko do gry. - Toast! Panie i panowie. eby aden Amerykanin nie odszed z tego wiata, nie majc u swego boku zagranicznego lekarza, bo jestem pewien, e aden z nich nie przyszed bez niego na wiat.Rozdzia 41 Po jednym wle naraz Pewnego popoudnia, dziewi miesicy po tym, jak zaczem sta w Matce Boej Nieustajcej Pomocy, szlimy z Deepakiem Jesudassem na sal operacyjn, gdy nagle pojawi si komornik i wrczy szefowi rezydentw plik papierw. Deepak odebra je bez sowa komentarza i udalimy si do pracy. Byo ju dobrze po pnocy, kiedy usiedlimy w przebieralni przed sal operacyjn i zapalilimy. Deepak umiechn si i powiedzia: - Kto inny zapytaby mnie, co to za papiery. - Powiedziaby mi, gdyby mnie dotyczyy - odparem. Kiedy go poznaem, Deepak mia okoo trzydziestu siedmiu lat. Mia modziecz twarz i tak chopice ramiona, e kontrastoway z workami pod oczami i czupryn upstrzon siwymi pasemkami. Gdyby kto przyjrza si naszej paczce siedzcej razem w bufecie, powiedziaby, e to B.C. Gandhi jest szefem staystw, bo bez wtpienia na takiego wyglda. Ale wracajc mylami do lat stau chirurgicznego, czuj gbok wdziczno dla niewysokiego, ciemnego faceta, skromnego chirurga, o ktrego talencie wiat by moe nigdy si nie dowie. 556W sali operacyjnej Deepak by cierpliwy, energiczny, byskotliwy, twrczy, skrupulatny i stanowczy - prawdziwy rzemielnik. Nie grzeb si z tym imadem". Troch samodyscypliny. Oszczdzaj donie, Marionie. Kada czynno tylko raz, adnych zbdnych ruchw". Kiedy ju nauczyem si krzyowa rce, tak jak mi zasugerowa - eby pooy rwny nacisk na obydwa koce wza - pojawia si kolejna rzecz: okcie przy sobie, chyba e chcesz odlecie". Pracujc z nim, musiaem poprawi wicej wzw, ni zaoyem poprawnie za pierwszym razem. Rozcinaem szwy i zaczynaem od nowa, dopki nie by zadowolony. Zaczem powica wicej uwagi wiatu i ekspozycji. Tylko krety pracuj w ciemnoci. My jestemy chirurgami". Jego rady byway czasem sprzeczne z

intuicj: Kiedy prowadzisz auto, obserwujesz drog przed sob. Ale kiedy robisz nacicie, przygldasz si temu, co ju za tob". Deepak pochodzi z miasta Mysore w poudniowych Indiach. Tamtej nocy w przebieralni powiedzia co, czego, jak sdz, nie wyzna nikomu w Matce Boej poza mn. Ot kiedy Deepak ukoczy szko medyczn, jego rodzice prdko zaaranowali dla niego oenek z urodzon w Wielkiej Brytanii hindusk dziewczyn mieszkajc w Birmingham. Panna bardzo niechtnie zgodzia si na zampjcie, zmuszona grobami rodzicw, ktrym nie podobao si towarzystwo, w jakim zacza si obraca. Przyleciaa do Indii razem z rodzicami na kilka dni przed lubem i wyleciaa zaraz po nim, poniewa czekay j zajcia w college'u. Dopiero p roku pniej Deepak doczeka si wizy i mg wreszcie do niej przyjecha, to znaczy do domu jej rodzicw. Wkrtce przekona si, e przynosi jej wstyd za kadym razem, gdy otwiera usta, by co powiedzie. ona nie pozwalaa mu si do siebie zbliy ani w miejscu publicznym, ani prywatnie. Wyprowadzi si wic od niej po kilku tygodniach i znalaz zajcie jako asystent (mniej wicej odpowiednik amerykaskiego staysty) w Szkocji. Po roku awansowa na stanowisko chirurga, czyli lekarza zatrudnionego 557w szpitalu i bdcego w trakcie specjalizacji, a nastpnie wskoczy oczko wyej na szczebel starszego chirurga. Zda trudne egzaminy i zosta czonkiem Krlewskiego Kolegium Chirurgw. Od tej pory mg stawia magiczne litery FRCS przy swoim nazwisku. - Mogem wtedy wrci do Mysore. Bdc FRCS, miabym w Indiach niezy start. Ale pomylaem o tych wszystkich ludziach, ktrzy byli na moim weselu. Nie potrafibym spojrze im w oczy... po prostu nie umiabym. Kolejnym stopniem angielskiej kariery medycznej Deepaka moga by posada chirurga konsultanta najwyszego stopnia pracujcego w szpitalu. - Nie ma zbyt wielu moliwoci zatrudnienia. Kto musi umrze, eby zacz si stara o jego stanowisko. Po szeciu miesicach pracy jako starszy lekarz i zastpca chirurga konsultanta i zajmowania si nagymi przypadkami Deepak postanowi wyjecha do Ameryki. - To oznaczao konieczno rozpoczcia wszystkiego od nowa, poniewa tutaj nikt nie honoruje szkole odbytych poza Stanami. W moim wieku i po latach uczenia si zawodu zastanawiaem si, czy jestem w stanie to zrobi.

Amerykaski system szkolenia chirurgw wyglda inaczej: po roku stau i czterech latach pracy jako chirurg staysta- rezydent z coraz wikszym obszarem odpowiedzialnoci (ostatni rok przepracowawszy jako szef rezydentw), mona byo przystpi do egzaminu, aby zosta certyfikowanym przez komisj chirurgiem specjalist. - Zrobiem sta w prestiowym szpitalu w Filadelfii. Ciko dla nich pracowaem... - Zamkn oczy i potrzsn gow na wspomnienie dawnych czasw. Kiedy umar mj ojciec, nikomu o tym nie powiedziaem. Nawet nie prbowaem wzi wolnego. Dostaem promocj na drugi rok, chocia moja praca bya na znacznie wyszym poziomie, ale oni wykorzystywali mnie, jakbym by szefem rezydentw. Pozbyli si mnie po trzecim roku. Jeden z lekarzy prowadzcych, ktry wstawi si za mn, 558poczu si tak dotknity ca spraw, e zoy wymwienie. Mogem si zaj chirurgi plastyczn albo urologi. W tym kierunku czsto id osoby, ktre odpadn na tym etapie. Wielu zagranicznych absolwentw poddaje si i koczy jako psychiatrzy albo co w tym gucie. Ale ja uwielbiam chirurgi. Ten sam lekarz, ktry stan po mojej stronie, dosta anga w innym szpitalu, tym razem w Chicago, i pocign mnie ze sob obietnic, e dostan awans, jeli powtrz trzeci rok stau. Pracowaem jeszcze ciej ni do tej pory i znowu mnie wyrzucili. - Rozemia si, widzc na mojej twarzy niedowierzanie. - To chyba uksztatowao mj charakter. Nauczyo mnie, eby nie mie zbyt wysokich oczekiwa. eby kocha chirurgi dla samej chirurgii. Ale miaem szczcie. Jeden z chicagowskich lekarzy postawi na mnie. Zadzwoni do Popsy'ego, a on zaatwi to tak, e przyjechaem do Nowego Jorku jako staysta- rezydent czwartego roku. To jest wanie najzabawniejsze w Ameryce opatrzno. Cho wikszo ludzi prbuje podci ci skrzyda, s pomidzy nimi anioowie, ktrych adunek czowieczestwa przymiewa t reszt. I ja miaem swoich aniow. Popsy by jednym z nich. Popsy z miejsca awansowa Deepaka na szefa rezydentw, ale z zastrzeeniem, e bdzie peni t funkcj przez dwa lata. Kiedy Deepak przyjecha do Nowego Jorku, mia przed sob jeszcze tylko rok szkolenia. - Aha, czyli razem ukoczymy sta? Zaniepokoio mnie jego milczenie. Powoli pokrci przeczco gow.

- Dzisiaj dostalimy zawiadomienie o wizytacji ludzi, ktrzy zatwierdzaj nasz program szkole dla rezydentw. Jeli nie spodoba im si to, co zobacz, mog nas zamkn. Mamy zbyt mao staystw. I zbyt mao lekarzy na kadym poziomie w stosunku do liczby pacjentw. Ju nie wspominajc, e brakuje nam kadry nauczajcej. - Jak to si stao? - Nasza konkurencja nie pi i skutecznie kusi kandydatw. Mielimy szczcie, e trafilicie do nas ty, Nestor i Rahul. Potrzebujemy staystw i wicej penoetatowej kadry. Popsy nie ma ju tej samej 559siy przebicia co kiedy i nie potrafi przycign dobrych specjalistw. W ten chwili poza kwalifikacjami Popsy'ego i sukcesami w przeszoci nic wicej nie przemawia na korzy naszego programu. Na papierze Popsy jest na wag zota. Ale jeli ustpi albo si wyda, e cierpi na przedwczesn demencj starcz, nasz domek z kart si rozsypie. Musiaem wyglda na przejtego, bo doda: - Nie martw si tak. Znajdziesz sobie inne miejsce. Zalicz ci ten rok. - O to chodzio? To dlatego komornik wrczy ci te papiery? - Ach, tamto. Nie, to moja tak zwana ona. Najwyraniej uwaa, e zarabiam kokosy, wic wniosa pozew o alimenty. Mj prawnik mwi, e nie ma si czym przejmowa. Niczego nie jestem jej winien. - A co z tob, Deepak? Co zrobisz, jeli zamkn ten program? - Nie wiem, Marionie. Nie chc znowu przez to przechodzi. Nie mam ju ochoty asystowa komu, kto jest ode mnie starszy rang, ale masakruje chorego, bo nie ma za grosz rozsdku, eby poprosi mnie o pomoc. Moe tu zostan? Siostra Magda twierdzi, e szpital mgby mnie zatrudni. Bd tu mieszka, tak samo jak Popsy. Bd operowa. Szpital nie dba o to, czy mam certyfikat komisji, czy nie, zwaszcza jeli zamkn program dla staystw- rezydentw. Matka Boa potrzebuje chirurgw. Zostan drugim Popsym. Moesz wierzy albo nie, ale przed zaamaniem Popsy by pierwszorzdnym chirurgiem - powiedzia Deepak. - A co waniejsze, by wietnym czowiekiem. Nie zwraca uwagi na kolor skry. Po operacji pana Waltersa Deepak wyda ciche polecenie, by nigdy, za adn cen, nie dopuszcza Popsy'ego do stou operacyjnego. - Moemy co zrobi, eby nas nie zamknli? - zapytaem Deepaka.

- Tak. Modli si - odpowiedzia.Rozdzia 42 Linia rodu Modliem si, ale to nie pomagao. Na dwa miesice przed kocem mojego stau i rezydentury Deepaka program wzito pod obserwacj. Martwiem si o swj los. Ewentualne zamknicie byo co prawda wystarczajco z wiadomoci, ale sen z powiek dodatkowo spdzaa mi obawa, e nie zostanie mi uznany ostatni rok stau. Czuem si okropnie z powodu Deepaka, ktry by tak bliski ukoczenia roku jako szef rezydentw. Dopki jednak nie wysuchano naszej apelacji i dopki nikt nie wyda oficjalnej decyzji o zamkniciu programu, nie pozostawao nam nic innego, jak posuwa si mozolnie naprzd. Pewnego pitkowego wieczoru dostaem wezwanie na oddzia urazowy i dotarem do niego rwnoczenie z karetk na sygnale, ktra wyjc, zatrzymaa si przed wejciem. Personel rozoy nosze, wysun kka, a potem pogna, pchajc przed sob wzek jak rozpdzony taran. Szklane drzwi otworzyy si w ostatniej chwili. Postrzegaem takie rzeczy jak automatycznie otwierajce si drzwi jako mae, uatwiajce ycie cuda stojce w jaskrawym kontracie do tego, co znaem z Afryki. Pobiegem obok noszy. Spdziwszy w szpitalu Matki Boej 561ju prawie rok, wiele razy miaem okazj to robi, ale za kadym razem czuem wyrzut adrenaliny. - NN, wypadek samochodowy, na miejscu prawie nie oddycha - powiedzia jeden z sanitariuszy pchajcych nosze. - Wjecha na czerwonym. Od strony kierowcy waln go van. Nie mia zapitych pasw. Wyrzucio go przez przedni szyb... Potem, nie uwierzysz, jego wasny samochd zrobi obrt i trzasn w niego. Pika na rodek pola... Bez kitu. S wiadkowie. Go wyldowa na chodniku. Nie wida obrae szyi. Strzaskana lewa kostka... krwiaki na piersi i brzuchu. - Zobaczyem przystojnego, schludnego czarnego mczyzn. Najwyej dwadziecia lat. Personel karetki poda mu dwie kroplwki z soli fizjologicznej. Wczeniej pobrali ofierze krew, a teraz przekazali laborantowi probwki z czerwonym, niebieskim i lawendowym korkiem; laborant okreli grup krwi i przeprowadzi prb krzyow, zanim zdymy rozci ubranie pacjenta. - To nie wszystko - powiedzia kierowca karetki. - Wjecha na czerwonym dlatego, e wda si w strzelanin z gangsterami. Jeden dosta postrza w gow. Karetka z nim ju tu jedzie. Nie przejmujcie si... to nie jest nagy przypadek. Musieli

zebra z chodnika kawaki jego mzgu - z wygldu przedszkole, maksymalnie pita klasa, tamten facet. Ten go - powiedzia, pokazujc na pacjenta - strzela. Czaszka naszego pacjenta bya nietknita, lecz mimo to pozostawa nieprzytomny. Przedziaek biegncy mu przez rodek gowy by prosty, jakby kto zrobi go pod linijk. Kiedy powieciem mu w oczy, renice ochoczo si zwziy prymitywna, ale dodajca otuchy oznaka, e z jego mzgiem wszystko w porzdku. Puls, ktry zbadaem mu palcami, mia rwany i bardzo szybki. Urzdzenie pokazao sto szedziesit uderze na minut. Pielgniarka odczytaa cinienie: - Osiemdziesit na zero. - Kilka sekund pniej dodaa: - Pidziesit na zero. 562Dosta pyny, krew bya w drodze. Pod prawymi ebrami widoczne byo zasinienie. Jego brzuch by napity i miaem wraenie, e z kad chwil coraz bardziej si wzdyma. - Brak cinienia - owiadczya pielgniarka i jednoczenie pojawi si laborant z przenonym rentgenem. - Nie mamy na to czasu. Wykrwawia si - powiedziaem. - Bierzemy go na sal. To jego jedyna szansa. Nikt si nie poruszy. - Teraz! - powiedziaem, pchajc nosze. - Zadzwocie do moich zmiennikw i powiadomcie o wszystkim. W sali operacyjnej wyszorowaem rce - zajo mi to tylko trzydzieci sekund podczas gdy doktor Ronaldo, anestezjolog, zaoy pacjentowi rurk intubacyjn. Ronaldo spojrza na mnie i pokrci gow. Woyem rkawiczki, przygldajc si jednoczenie temu, co przygotowaa pielgniarka instrumentariuszka. - Za waciki dzikuj, prosz o serwety. Bdzie mnstwo krwi. Poprosz jeszcze o due miednice na skrzepy. Brzuch pacjenta zrobi si jeszcze bardziej napity. Ronaldo, patrzc na mnie znad maski jak krokodyl, wzruszy ramionami, kiedy rzuciem mu pytajce spojrzenie, czy moemy zaczyna. - Przygotuj si - powiedziaem do niego - bo kiedy go otworz, cinienie spadnie.

- Jakie cinienie - odezwa si Ronaldo. - Zero cinienia. Na razie krew wzdymajca brzuch podziaaa jak tampon, zatykajc cieknce naczynie, wszystko jedno, gdzie znajdowa si otwr. Ale jak tylko otworz mu brzuch, siknie gejzer. Porozkadaem gaz, gdzie si dao. Polaem skr jodyn, starem j, zmwiem modlitw i nacisnem skalpel. Trysna krew i jak lawa rozlaa si wok rany. Nie zwaajc na serwety z gazy i nie baczc na akomie pracujcy ssak, krew przesika przez przecierada oboenia, spyna na st i zacza kapa na 563podog. Poczuem, jak przescza si przez mj kitel, przykleja si do ud, wpywa do skarpetek i zaczyna chlupa w butach. - Wicej serwet! - Prbowaem ostrzec pielgniarki, ale adne z nas nie byo przygotowane na tak powd. Signem rk do rodka i zapaem jelito cienkie, prowokujc w ten sposb kolejn fal krwi. Woyem drug rk i wyjem zwoje na zewntrz, kadc je na serwecie obok nacicia. W kilka sekund udao mi si skutecznie wypatroszy pacjenta. W drzwiach stan Deepak, umyty i ubrany. Splotem palce obu doni i zrobiem krok do tyu, eby przej na drug stron stou, ale potrzsn gow. - Zosta - powiedzia. Wzi hak do rozchylania rany i pocign tak, ebym mg zajrze pod przepon. Wcisnem gazowe serwety do rodka i oboyem wtrob. Potem zrobiem to samo po lewej stronie w okolicy ledziony. Palcami usunem wielkie skrzepy, ktre zalegay w jamie brzusznej. Wyoyem jam kolejnymi serwetami i setonami i woyem nastpne do miednicy, tak eby mie wszystko porzdnie unieruchomione. Nie zauwayem adnego krwawicego naczynia. Teraz moglimy zatrzyma si na chwil i wzi oddech. - Jak tam, nadrabiamy z cinieniem krwi? - zapytaem Ronaldo. - W ogle nie nadrabiamy - powiedzia. Nie odrywaem od niego wzroku, wic tylko wzruszy ramionami. Skin gow na swoje wskaniki, jakby chcia powiedzie, e od pocztku nic si nie zmienio - przynajmniej miaem nadziej, e o to mu chodzio. Nastpnie ostronie zaczem usuwa serwety, poczwszy od miejsc, w ktrych najmniej si spodziewaem obecnoci krwawicego naczynia. Miednica bya czysta -

fontanna sikaa gdzie indziej. Wyjem setony z okolic ledziony. Jeli mona porwna brzuch pacjenta do pokoju, to wczeniej usunem z niego meble - te pooone w rodkowej czci, ktre mona byo usun - eby mc widzie zakamarki. Jeli rdem przecieku bya rozerwana aorta lub jedno z jej ramion. 564wwczas na tylnej cianie jamy brzusznej - przestrze zaotrzewno- wa znalazbym paskudnego krwiaka. Ale teren by czysty. Miaem przeczucie, e winowajc znajdziemy za wtrob - w ciemnym, mao widocznym miejscu, w ktrym nieatwo operowa, tam gdzie ya gwna dolna, najwiksza ya w ciele czowieka, transportuje krew z powrotem z niszych partii ciaa i z tuowia, przebiegajc po drodze do serca przez wtrob i za ni. Biegnc przez wtrob, zbiera szerokie, napite yy wtrobowe i suy jako odpyw dla tego organu. Zdjem sczek z wtroby. Nic. Delikatnie podniosem wtrob, eby przyjrze si jej ciemnej stronie. Raptem trysna wcieka fontanna krwi, zalewajc jam brzuszn. Szybko odoyem wtrob na miejsce i gejzer si uspokoi. Wszystko byo w porzdku, pod warunkiem e nie ruszaem wtroby. Co powiedzia Solomon, gdy operowalimy w buszu? Uraz, w ktrym chirurg widzi Boga. - Okej - powiedzia Deepak - zostawmy to tak. - Co teraz? - Krwawi z rany i z naczy. Jego krew nie chce krzepn - Deepak mwi tak cicho, e musiaem si pochyli, eby go sysze. - To nieuniknione przy takich urazach. Otwieramy ich, wlewamy w nich pyny, a temperatura ciaa spada... Rozcieczylimy mu system odpowiadajcy za krzepliwo krwi, to i mamy. Oboymy wtrob i przeniesiemy go na intensywn terapi. Rozgrzejemy go, podamy mu wicej wieo mroonego osocza i krwi. Za kilka godzin, jeli nadal bdzie y i jeli jego stan bdzie stabilny, wrcimy do operacji. Oboyem szczelnie wtrob serwetami i umieciem jelito cienkie na powrt w jamie brzusznej. Nie zaszyem rany, a tylko zacisnem brzegi. - Spy zlec si po rogwki, serce, puca, wtrob i nerki faceta, ktrego postrzeli - powiedzia Deepak. - Oddam im t sal, bo jest wiksza. 565Dwie godziny pniej na oddziale intensywnej terapii krwawienie ustao. Przedostanie si przez labirynt stojakw z kroplwkami i rozmaitej maszynerii do

Shane'ajohnsona juniora - tak si nazywa - nie naleao do najprostszych. Rodzina pacjenta siedziaa w poczekalni, prbujc zgbi to, co niezgbione. wieo mroone osocze, podgrzana krew i pyny podwyszyy Shane'owi cinienie krwi i ciepot ciaa. y, ale by na granicy mierci. - Okej - powiedzia Deepak, obejrzawszy ponownie pacjenta i zerknwszy na zegarek. - Zajrzyjmy do niego. Tym razem zawielimy go do mniejszej sali operacyjnej. Ronal- do nadal by jednym przygnbieniem. Shane mia obrzknit twarz i koczyny. Przez kapilary przeciekao to, comy w niego wtaczali. Ale musielimy wlewa w niego pyny po to, eby utrzyma cinienie krwi - to jakby stale napenia dziurawe wiadro. Deepak postanowi, e ponownie stan po prawej stronie pacjenta. W cigu kilku sekund odkryem go, przetarem mu skr i zdjem zaciski, ktre prowizorycznie zamykay ran. Usunem serwety. Deepak pomg mi znale pk naczy prowadzcych do wtroby. - Dobra - powiedzia. - Zacinij tutaj. Manewr Pringle'a. Zacisnem wizado wtrobowo- dwunastnicze, odcinajc dopyw krwi do narzdu, a Deepak usun ostatni kawaek gazy i podnis wtrob. Natychmiast trysna krew, zamieniajc suche, czyciutkie miejsce operacji w wilgotny, krwawy chaos. - Okej, moesz puci - powiedzia, odkadajc wtrob na miejsce. - Tego si obawiaem. ya gwna jest na bank rozcita. Dlatego mimo manewru Pringle'a nadal krwawi. U niektrych ludzi ya gwna dolna ledwo zahacza o tyln cz wtroby, ale u naszego pacjenta bya owinita tkank wtroby jak winia kocem. Kiedy Shane'a wyrzucio przez przedni szyb samochodu, a potem uderzyo nim o chodnik, pd wtroby w przemieszczajcym 566si ciele spowodowa rozerwanie y czcych j z y gwn doln i zostawi po sobie poszarpane rozdarcie. Deepak poprosi o szew na dugim imadle. Na jego znak uniosem wtrob, a on sprbowa wbi ig w jeden z kocw rozdartej yy. Ale zanim zdy cokolwiek zobaczy, ran zalaa krew.

- Boe - powiedziaem, amic kardynaln regu milczenia podczas asysty. Jak my to naprawimy? - O, naprawienie yy gwnej nie jest trudne - powiedzia Deepak. - Chodzi tylko o to, e przeszkadza nam wtroba. - Dopiero po chwili zrozumiaem, e Deepak wanie podj prb zaartowania podczas operacji. Milcza przez dusz chwil, jakby wpad w trans, a ja staraem si nie robi zbdnego haasu. Wreszcie, jak ksidz koczcy modlitw, poruszy si. - Dobra - powiedzia. - Zaryzykujmy. Zobaczymy od innej strony. Nie byem przygotowany na to, co nastpio potem. Mogem jedynie sta, podziwia i asystowa mu najlepiej, jak potrafiem. Deepak przetar Shane'owi klatk piersiow, a potem zrobi pionowe nacicie wzdu mostka, po czym przejecha w tym samym miejscu pi elektryczn. W powietrzu unis si zapach palonego misa i koci. Nagle klatka piersiowa otworzya si jak niedomknita walizka. Nie zapytaem, co zamierza zrobi, a on nie wyjania. Moje dowiadczenie z chirurgi klatki piersiowej ograniczao si gwnie do odsczania pynw zbierajcych si wok puc oraz, rzadko, przygldania si, jak Deepak wycina zaatakowany przez raka pat puca. Trzy razy w cigu caego mojego stau zdarzyo si, e otworzylimy klatk i musielimy zszy ran kut serca. Jedna z tych trzech osb przeya. To by jeden z problemw cicych nad naszym programem i zarazem jedna z przyczyn, dlaczego go likwidowano: to, e wikszo przypadkw wymagajcych operacji klatki piersiowej - ju nie wspominajc o urologii i chirurgii plastycznej - musielimy odsya do innych szpitali. 567Zobaczylimy serce Shane'a - misist, pokryt tawymi smugami mas spoczywajc w osierdziu - ktre pompowao krew tak samo, jak robio to przez ostatnie dziewitnacie lat. Nigdy wczeniej nie grozio mu wiksze niebezpieczestwo. Deepak przeci osierdzie. Byem wiadom aktywnoci majcej miejsce w drugiej sali operacyjnej i we wspdzielonej umywalni. W pewnym momencie rozejrzaem si dokoa i poprzez potrjne okno zobaczyem tum biaych twarzy kbicy si wok drugiego stou operacyjnego. Deepak zaoy szew kapciuchowy na prawy przedsionek serca, t grn jam, ktra odbiera krew z yy gwnej. Wzi rurk intubacyj- n i noyczkami naci jej cianki. Nastpnie zrobi niewielkie nacicie w przedsionku serca, w samym rodku

szwu kapciuchowego. Wsun rurk do przedsionka w taki sposb, e szew posuy jak tkanka- - uszczelka opasujca rurk, ktr Deepak woy w otwr ujcia yy gwnej dolnej i zacz wsuwa w d. - Powiedz, kiedy dotrze do yy nerkowej - poleci. Patrzyem, jak ya gwna dolna rozdyma si niczym napeniajcy si wod w ogrodowy. - Ju - powiedziaem. - Rurka suy do utrzymania dronoci yy gwnej dolnej - objani Deepak, nachylajc si, eby przyjrze si sytuacji od spodu. - To jednoczenie prymitywne obejcie, eby krew z tuowia moga wrci do serca, podczas gdy my bdziemy naprawia y. A teraz... zobaczymy, czy uda nam si za ni zabra. Poprawi lamp. Kiedy podniosem wtrob, krwawienie okazao si znacznie sabsze ni wczeniej, a co najwaniejsze, postrzpione kocwki yy byy teraz cakiem dobrze widoczne na tle rurki. Deepak zapa jeden koniec kleszczykami, przeprowadzi przez niego ig, a potem zapa drugi koniec, zszy obydwa brzegi ze sob i zawiza nitk. Opuciem wtrob. To bya pracochonna naprawa: 568podnie, zapa, przeoy ig, przetrze, przewlec ig przez drugi koniec, przetrze, zawiza, poluzowa ucisk na wtrobie. W pewnym momencie, kiedy zblialimy si ju do koca, wyczuem czyj obecno za plecami. Deepak zerkn nad moim ramieniem, ale si nie odezwa. - Czy to sztuczna przetoka Shrocka, synu? - zapyta gos. To by mski gos, uprzejmy, wiadomy, e zadaje pytanie w delikatnym momencie, ale zarazem nacechowany autorytetem kogo, kto ma pene prawo zadawa takie pytania. Deepak ponownie spojrza, a potem wrci do pracy. - Tak, prosz pana - odpowiedzia. - Jak due byo rozdarcie? Deepak podnis wtrob i poprawi lamp, tak eby go sam mg zobaczy. - Trzy czwarte obwodu yy gwnej dolnej. Rurka, ktr wepchn od strony serca, posuya doskonale jako wewntrzna szyna unieruchamiajca y. Szycie z rurk jak pod linijk stanowio pierwszy etap

starannej naprawy w wykonaniu Deepaka. To by pikny widok - porzdek wyaniajcy si z chaosu. - Imponujce - stwierdzi gos. Nie byo w tym sowie sarkazmu, a jedynie szczery podziw. Zrobiem krok do tyu, eby nasz go mg si lepiej przyjrze. Nachyli si. - Bardzo, bardzo dobre. Ja bym da troch pianki hemostatycznej wok otartej czci wtroby. Zamierza pan zostawi dreny? - Tak, prosz pana. - Zakadam, e jest pan lekarzem prowadzcym - powiedzia gos. - Nie, jestem szefem rezydentw. Mam na imi Deepak. - A gdzie lekarz? Deepak spojrza gociowi w oczy i nie odezwa si. - Rozumiem. Jego zdaniem co takiego nie byoby warte zachodu. Widuje go pan czasem? 569Ronaldo, jakby to jego zapytano, prychn i zaj si swoimi urzdzeniami, udajc brak zainteresowania. Go spojrza na anestezjologa takim wzrokiem, jakby chcia mu odgry gow, ale potem, przypomniawszy sobie, e nie znajduje si u siebie, opamita si. - Ile razy wykonywa pan do tej pory przetok Shrocka, panie Deepak? - To moja szsta. - Naprawd? W jakim przedziale czasu? - Przez dwa lata tutaj... Niestety, czsto mamy do czynienia z powanymi urazami. - Niestety dla was. Ale stety dla nas. Nie jestemy niewdziczni... Ale c, sze Shrockw, mwi pan? Wyjtkowe. Z jakim rezultatem? - Jeden zmar, ale dopiero tydzie po operacji. Chodzi, jad. Prawdopodobnie zator pucny. - Zrobilicie autopsj? - Czciow. Rodzina pozwolia nam ponownie otworzy brzuch. Reperacja yy wygldaa cakiem niele. Zrobilimy zdjcia. - A pozostali?

- Drugi, trzeci i pity yj i maj si dobrze, s p roku po operacji. Czwarty zmar na stole. Zdyem tylko otworzy mu serce. - Policzy go pan? - Powinienem. Analiza z zamiarem leczenia... to si liczy. - Dobrze! Powinien pan to uwzgldni. Wikszo chirurgw nie zrobiaby tego. A szsty? - To ten - odpar Deepak. - Jasne. C, to i tak wicej ni moje dowiadczenie. Ja zrobiem pi. I to przez sze lat. Wszyscy zmarli. Dwch na stole, dwch tak szybko po operacji, e waciwie mona powiedzie, e umarli na stole. Nie wszyscy trafili do mnie z urazami jak ten tutaj. Dwaj mieli uszkodzon y przez kogo, kto prbowa usun przylegajc do yy tkank nowotworow. Powinien pan opisa swoje dowiadczenie. Deepak odchrzkn. 570- Z caym szacunkiem, prosz pana, ale ju to zrobiem. Tyle e nikt nie opublikuje raportu z Matki Boej... - Nonsens. Jak brzmi pana nazwisko? - Deepak Jesudass, prosz pana. A to mj staysta... - Powiem panu co: prosz opisa ten przypadek, doda go do pozostaych, a potem pokaza mi do przeczytania cay artyku. Jeli bdzie dobry, dopilnuj, eby go opublikowano. Wyl go do redaktora w American Journal of Surgery". Sprawdz pniej, jak si ma pacjent. Powodzenia. A tak przy okazji, nazywam si... - Wiem, kim pan jest, prosz pana. Dzikuj. Go ju wychodzi, kiedy Deepak powiedzia nagle: - Prosz pana?... Gdyby pan zechcia... a zreszt, niewane. - O co chodzi, panie kolego? Mam do ogoocenia z organw zwoki, ktre ju powinny lee na stole. Wstpiem, eby popodziwia pana prac. - Gdyby pan zechcia pokaza nam, jak wyci wtrob pod ktem przeszczepu... moglibymy zacz za pana. Oszczdziby pan na czasie. Prbowaem si odwrci, ale poniewa trzymaem hak, nie mogem tego zrobi.

- Nie mam zaufania do innych w tej kwestii - powiedzia gos. - Dlatego robi to sam. Moi szefowie rezydentw nie dysponuj wystarczajcymi umiejtnociami... Bystre chopaki, ale nie maj tyle pracy co wy tutaj. - Mamy mnstwo pracy, a mimo to nas zamykaj. - Sucham? Owszem, syszaem plotki, ale... Syszaem o Popsym... Czy to prawda? Deepak tylko skin gow. - To pana pity rok? - zapyta gos. - Sidmy. smy. Dziesity. Zaley, jak na to spojrze, prosz pana. - Nie wspomnia o szkoleniu w Wielkiej Brytanii. Nie musia, poniewa go powiedzia: 571- Sysz w pana akcencie element szkockiego. By pan w Szkocji? Jest pan FRCS? - Tak. - Glasgow? - Edynburg. Pracowaem te w Fife. W rnych miejscach w Fife - odpar Deepak. Zapada gboka cisza. Czowiek stojcy za moimi plecami nie poruszy si. Miaem wraenie, e intensywnie nad czym myli. - Co pan zrobi, jeli was zamkn? Deepak wbi wzrok w podog. - Nadal bd pracowa. Prawdopodobnie tutaj. Kocham chirurgi... Mina caa wieczno, zanim gos znw si odezwa: - Deepak Jesudass przez ]", zgadza si? - Przeliterowa imi i nazwisko. Dobrze? Prosz mnie odwiedzi w Bostonie, doktorze Jesudass. Zaproponujemy panu uczciw stawk. Zaprowadz pana do mojego laboratorium. Co panu znajdziemy. Jeli ktokolwiek ma dla mnie wycina organy, to by moe wanie pan. Kiedy pan przyjedzie, porozmawiamy duej. Teraz musz ucieka. Dobra robota, Deepak. Usyszelimy machnicie drzwi wahadowych. Pracowalimy w ciszy. W kocu Deepak powiedzia: - Usysza moje nazwisko tylko raz... i od razu potrafi je powtrzy. - Reperacja dobiega koca. Zabra si do zaszywania pacjenta, z tak sam pieczoowitoci i ostronoci, z jak go otworzy. Poprosi instrumentariuszk o piank elujc. -

Przez te wszystkie lata, jak tu pracuj, nikt nie potrafi zapamita mojego nazwiska. Nikomu nie zaleao. Zwykle widz w nas okrelony typ czowieka, a nie pojedyncz ludzk istot. Oczy lniy mu ywiej ni zwykle, plecy byy prostsze. Nigdy nie widziaem swojego szefa rezydentw w takiej euforii. Cieszyem si razem z nim i byem z niego dumny. - Kto to by? - spytaem, nie umiejc duej powstrzyma ciekawoci. 572- Powiesz, e jestem starowiecki - stwierdzi Deepak - ale zawsze wierzyem, e cika praca popaca. Moja wasna wersja biblijnych Omiu Bogosawiestw. Rb, co do ciebie naley, cierpliwie zno niesprawiedliwoci, egoizm, pozosta wierny sobie... pewnego dnia zostanie ci to wynagrodzone. Oczywicie, nie wiem, czy ludzie, ktrzy czynili ci zo, cierpi, czy zostao im odpacone piknym za nadobne. Zreszt to chyba tak nie dziaa. Ale naprawd wierz, e pewnego dnia czeka ci nagroda. - Znasz go? - zapytaem ponownie. Deepak zignorowa moje pytanie i zwrci si do pielgniarki asystujcej: - Czy ten zesp przyjecha po wtrob, czy po serce? - Po wtrob. Inny zesp zabra serce i odlecia. Deepak umiechn si i powiedzia do mnie: - Marionie, nie jestem w stu procentach pewny, bo mia na sobie mask; gdybym zobaczy jego palce, przekonabym si. Ale raczej si nie myl. Wanie poznae jednego z najwybitniejszych chirurgw, specjalist od wtroby, pioniera przeszczepw wtroby. - Jak si nazywa? - Thomas Stone.Rozdzia 43 Sd nad lekarzem Wierz w czarne dziury. Wierz, e kiedy wszechwiat zostanie wessany w nico, przeszo i teraniejszo zawiruj i wymieszaj si, zanim wpadn do kosmicznego odpywu. Wierz, e w taki sposb Thomas Stone zmaterializowa si w moim yciu. Jeli to adne wytumaczenie, to musz przywoa bezstronnego Boga, ktry pozostawia nas samym sobie, ani nie wywoujc tornad i zaraz, ani nie przeciwdziaajc im, lecz ktry tu i wdzie przytknie palec do obracajcego si koa

fortuny tak, by ojciec, ktry oddzieli si oceanem od wasnych synw, znalaz si w tym samym pomieszczeniu co jeden z nich. Jako dziecko tskniem za Thomasem Stone'em, a przynajmniej za moim jego wyobraeniem. Tak wiele rankw czekaem na niego przy bramie Missing. Dzi postrzegam to czuwanie jako konieczno, nieodzowny warunek, by zahartowa i uleczy moje wntrze, tak jak naley odpowiednio sprawi rakiet kija do krykieta, aby gotw by przez cae ycie odbija pik. Na tym polegaa lekcja odebrana przy bramie Missing: wiat nie jest ci nic winien - ojciec te nie. Nie zapomniaem tego, o co prosi mnie Ghosh. Powiedzmy, e chwilowo odoyem na bok spenienie jego proby. Nie czuem si 574winny, e nie zrobiem tego od razu. Nigdy nie miaem czasu, by szuka Thomasa Stone'a, a poza tym, gdziekolwiek by by, nigdy nie miaem poczucia, e przyjechaem do jego Ameryki. Znajdowaem si na wyspie, w protektoracie, na terytorium, ktre naleao do Ameryki tylko z nazwy. Zabierajc ze sob jego podrcznik - z Addis Abeby do Sudanu i Kenii, potem do Ameryki - wyhodowaem w sobie, chcc nie chcc, szacunek dla autora. Wmwiem sobie, e ksika jest dla mnie cznikiem z siostr Mary Joseph Praise. Widziaem jej rk w licznych ilustracjach, nosiem w portfelu zakadk z jej odrcznym pismem. Odkryem w tekcie posta Thomasa Stone'a, tak samo jak on musia odkry samego siebie, narzucajc sobie dyscyplin prowadzenia notatek w kraju chorb i biedy, przezwyciajc zmczenie po to, by wypenia zeszyty obserwacjami. Byem przekonany, e przygotowujc swj podrcznik, po prostu zoy w jedn cao zapiski ze swoich dziennikw. Wiedza staa si ksig. Lecz kiedy w pisarz, jedyny yjcy autor mojego DNA, sta, zagldajc mi przez rami, objawi si w formie cielesnej - ciao mojego ciaa, zapach, ktry powinienem by rozpozna jako spokrewniony, i gos, ktry dostaem w spadku. Kiedy pochyli si nad pacjentem, eby obejrze sobie nasze dzieo, przekrzywi gow jedynie na krgu szczytowym i obrotowym, przyoy rce do klatki piersiowej, wystawiajc opatki, zmala tak, eby nie zanieczyci stou - wwczas jego ruchy stanowiy odbicie moich. Bez wtpienia Thomas Stone zauway poruszenie we wszechwiecie i dlatego pojawi si w naszej sali. Przyznaj, e kiedy nie wiedziaem, kim jest, nie poczuem nic: adnej aury, adnego mrowienia, nic poza dum z cudu, jakiego udao si

dokona Deepakowi z kawakiem rurki z PCW, i z niebywaej sprawnoci jego rk zdolnoci, ktr doceni rwnie przybysz. Kiedy dowiedziaem si, e nasz go nazywa si Thomas Stone, ani troch nie byem na to gotowy. Czy moj pierwsz reakcj powinna by zo? Poczucie sprawiedliwoci? Umkna mi szansa za odpowiedni reakcj, gdy przebywa w pomieszczeniu. 575Teraz, po raz pierwszy od dziecistwa, pragnem czego wicej ni przygldanie si jego dziewiciopalczastemu portretowi. Chciaem dowiedzie si czego wicej o tym yjcym i oddychajcym chirurgu, ktry sta obok mnie. W nastpnych dniach sprawdziem Thomasa Stone'a w Index Medi- cus w naszej bibliotece, zdejmujc z pki jeden za drugim wielgachne tomy, poczwszy od roku 1954 - roku moich narodzin. Chciaem si dowiedzie, co si z nim dziao po opublikowaniu Skutecznego chirurga; chciaem si przekona, jak wyglda jego wkad w rozwj nauki po wyjedzie z tropikw. Biblioteka szpitalna bya skromna, ale na szczcie Popsy przekaza placwce swoj prywatn, sigajc lat pidziesitych kolekcj czasopism chirurgicznych. Udao mi si znale wikszo artykuw wymienionych w Index Medicus. Przeledziwszy artykuy, jakie opublikowa, naszkicowaem sobie karier naukow Thomasa Stone'a. W Ameryce skupi si na chirurgii wtroby, a jego cieka zawodowa splota si z histori transplantacji, zuchwaym pomysem, by zabra organ Peterowi, aby uratowa ycie Paulowi. Oczywicie rzecz miaa swj pocztek jaki czas przed pojawieniem si na arenie Stone'a. Sir Peter Medawar i sir Frank Burnet w latach czterdziestych dwudziestego wieku pokazali nam, jak ukad odpornociowy odrnia tkanki wasnego" organizmu od tkanek obcych, odrzuca te drugie i je niszczy. Dwa miesice przed naszymi urodzinami Thomas Stone opublikowa list do redaktora British Medical Journal" opisujcy nadzwyczajnej dugoci i okazaoci okrni- c wystpujc u wielu Etiopczykw, ktra wyjtkowo atwo skrca si, powodujc zawlenie. W 1967 roku, kiedy Christiaan Barnard w szpitalu Groote Schuur w Kapsztadzie zastpi chore serce Louisa Washkansky'ego sercem modej Denise Darvall zmarej w wypadku samochodowym, mj ojciec, ju w Bostonie, zainteresowa si resekcj wtroby. Za cel postawi sobie znalezienie odpowiedzi na pytanie: jak du cz wtroby mona usun, by to, co zostanie, wystarczyo do podtrzymania ycia czowieka?

576Pionierem amerykaskiej transplantologii by genialny chirurg, te Thomas, tyle e Starzl. Pracujc w stanie Kolorado, Starzl dokona w latach 1963 i 1964 pierwszych przeszczepw wtroby u ludzi, ale aden z pacjentw nie przey. Thomas Stone z Bostonu, jak si dowiedziaem z przypisu, rwnie podj tak prb - w roku 1965 - ktra take zakoczya si porak. Pomimo rosncej krytyki, Starzl si nie podda. Pierwsz udan transplantacj przeprowadzi w 1967 roku. Wkrtce to samo powiodo si innym, w tym take Thomasowi Stone'owi. Operacja przeszczepu nadal obarczona bya ogromnym ryzykiem, ale dziki opisywaniu swoich dowiadcze i metod - na przykad stworzenia na czas dugiej operacji obejcia krwi wrotnej do yy gwnej grnej albo wykorzystania roztworu Uniwersytetu Wisconsin"* dla lepszego zachowania wtroby w zwokach - lekarze osigali coraz lepsze rezultaty. Problem przesta by natury technicznej, cho bya to w istocie najtrudniejsza z technicznego punktu widzenia operacja, jak mona sobie wyobrazi - medyczny odpowiednik Rapsodii na temat Paganiniego Rachmaninowa, podczas wykonywania ktrej pianicie nie wolno pomin ani jednej nuty, ani razu zagra faszywie. Operacja trwaa dziesi, czasami dwadziecia godzin. Starzl pokaza, e jest wykonalna. Kolejnymi przeszkodami do pokonania okazao si znalezienie wystarczajcej liczby organw do transplantacji, jak rwnie, rzecz jasna, kwestia odrzucenia przeszczepu przez ukad odpornociowy biorcy. W 1980 roku, gdy ja zaczynaem sta, Starzl stopniowo koncentrowa si na zagadnieniu odrzutu przeszczepu, stosujc nowy, obiecujcy lek wynaleziony przez pracujc w Cambridge grup pod kierownictwem sir Roya Calne'a: cyklosporyn. Thomas Stone poszed inn drog, zaj si bowiem problemem braku organw i zbada rozwizanie, ktre wikszo innych naukowcw Roztwr znany pod nazw handlow viaspan sucy do perfuzji. 577uznaa za lep uliczk: usunicie czci wtroby yjcego, zdrowego rodzica i przeszczepienie jej dziecku ze szwankujc wtrob. Odkry, przynajmniej w przypadku psw, e wtroba dawcy odrasta, powikszajc swoje rozmiary tak, by powetowa strat, jednoczenie przeszczepiony fragment podtrzymuje funkcje biorcy. Niemniej jednak podzia wtroby nastrcza kolejne komplikacje, takie jak wyciek ci i zakrzepy w yle wtrobowej, ktra zaopatruje organ w krew. Operacja naraaa rwnie na powane niebezpieczestwo ycie dawcy, poniewa wtroba, w przeciwiestwie do nerki, nie jest w organizmie sparowana. Znacznie bardziej

obiecujca i przynoszca natychmiastowe rezultaty bya praca Stone'a na polu wykorzystania zwierzcych komrek wtroby, a zwaszcza prby usunicia z tych komrek powierzchniowych antygenw, poprzez ktre komrki ludzkie rozpoznaj je jako obce, a nastpnie wyhodowanie ich na bonie, by stworzy z nich co na ksztat sztucznej wtroby - rozwizanie z gatunku dializy. Czytajc o transplantacjach, czuem si podekscytowany. Wyranie byo wida, e to jeden z najwaniejszych rozdziaw w historii amerykaskiej medycyny. Shane by w centrum zainteresowania naszego oddziau intensywnej terapii. Znajdowa si pod wpywem silnych rodkw uspokajajcych. Jego gaki oczne poruszay si pod zamknitymi powiekami. Skutkiem urazu byo tak zwane puco wstrzsowe, przez niektrych okrelane jako puco z Da Nang (zaobserwowano je bowiem u onierzy amerykaskich w Wietnamie, ktrzy wkrtce po reanimacji na polu bitwy zapadali na t osobliw sztywno puc), a ponadto niewydolno nerek. Zgodnie z regu B.C. Gandhiego, jeli masz w sobie wicej ni siedem rurek, w zasadzie ju nie yjesz. Shane mia dziewi. W cigu kilku tygodni wycigalimy z niego jedn po drugiej, a stan zdrowia Shane'a stopniowo si poprawia. Jako pacjent wymaga pieczoowitej opieki. Studiowalimy z Deepakiem jego kart i wyniki bada, przewidywalimy jego potrzeby i reagowalimy na pojawiajce si po drodze 578komplikacje. Junior, jak nazywaa go rodzina, po czterdziestu trzech dniach zosta przeniesiony z oddziau intensywnej terapii do zwykej sali. Tydzie pniej, umiechajc si niemiao, wyszed o wasnych siach, asekurowany przez personel oddziau intensywnej terapii i urazowego. Przekroczy prg gwnego wejcia do szpitala i wyda z siebie okrzyk radoci. Nawet jeli kogo postrzeli, wiadkowie rozpynli si, a policja stracia zainteresowanie, tak wic Junior mg miao wrci do domu. Wydaje mi si, e wanie wtedy, zobaczywszy go, jak przekracza prg szpitala, powziem decyzj o specjalizacji w chirurgii urazowej. Oczywicie jego powrt do zdrowia nie by regu w przypadku traumatologii, ale wyzdrowienia miay miejsce na tyle czsto, zwaszcza u osb modych i wczeniej zasadniczo zdrowych, e podejmowany przez chirurga heroiczny wysiek ratowania ycia stawa si wart zachodu. Umys to rzecz krucha i kapryna, lecz ludzkie ciao potrafi by odporne. Jako staystom przysugiwao nam prawo do udziau w jednej oglnokrajowej konferencji podczas caego stau - wwczas wszelkie zwizane z ni wydatki pokrywao pastwo. Ja wybraem odbywajc si w Bostonie majow konferencj na

temat przeszczepu wtroby. Przyjechaem do Bostonu w pikny, wiosenny dzie. Centrum miasta byo dla mnie uosobieniem wizji kolonialnej Ameryki, na kadym kroku wydawao mi si wrcz przesiknite histori, zupenie inaczej ni moja ndzna enklawa w Bronksie. Wmwiem sobie, e konferencja zupenie przypadkiem ma si odby akurat w Bostonie, rzut beretem od miejsca pracy Thomasa Stone'a. Przekonywaem sam siebie, e nie przyjechaem, by si z nim spotka, ale eby posucha wykadu najwaniejszego uczestnika konferencji, Thomasa Starzla. Co za si tyczyo sesji plenarnej Thomasa Stone'a, to nie zdecydowaem jeszcze, czy wezm w niej udzia. Gdy nadszed dzie konferencji, nie potrafiem si ju duej okamywa. Opuciem spotkanie powicone transplantologii i poszed579em sze przecznic dalej, do szpitala, w ktrym przez te wszystkie lata pracowa Thomas Stone. Czuem si dziwnie w garniturze i krawacie, jak w przebraniu, moe dlatego, e wczeniej przez prawie rok waciwie nie zdejmowaem bluzy lekarskiej. - Wylijcie ich do mekki - mwilimy, kiedy musielimy odsya pacjentw do szpitala, ktry by w stanie zaoferowa im to, czego Matka Boa Nieustajcej Pomocy zapewni nie moga. Zreszt mwio si tak nie tylko u nas; w szpitalach w caej Ameryce wyraano si w ten sposb o najbardziej prestiowych klinikach - raz nawet widziaem to sformuowanie w licie od czytelnika do redakcji pisma medycznego. C, teraz ja pielgrzymowaem do mekki. Mekka" skadaa si z nowiutkiej wiey o dziwnym ksztacie, poyskujcej, jakby bya zrobiona z platyny. To by taki rodzaj budowli, o ktrej zaprojektowanie bij si architekci, ale z punktu widzenia pacjenta nie wygldao to zachcajco. Za wie kryy si starsze, wzniesione z cegy oddziay szpitala, ktrych architektura sprawiaa wraenie naturalnej i dopasowanej do charakteru otoczenia. - Dzie dobry panu - powiedzia mody czowiek w purpurowej marynarce. Spojrzaem na niego, sdzc, e przemawia przez niego sarkazm. Chwil pniej zrozumiaem, e on i jeszcze dwch innych mczyzn stoj pod szpitalem i zajmuj si parkowaniem aut i pomaganiem pacjentom na wzkach. Przez obrotowe drzwi wszedem do przeszklonego atrium, ktrego sufit znajdowa si przynajmniej trzy pitra wyej i dawa schronienie prawdziwemu drzewu. W holu grao napdzane tajemniczym mechanizmem wielkie pianino. Wok

stay lampy i luksusowe skrzane fotele. Dalej szumia wodospadzik; woda rozpryskiwaa si o granitowy blok. Przeniosem spojrzenie na recepcj, gdzie jedna z trzech recepcjonistek staa umiechnita, gotowa pospieszy z pomoc. Poszedem wzdu wyrysowanej na pododze niebieskiej linii, ktra zaprowadzia mnie do wind w Wiey A. Zgodnie z instrukcjami recepcjonistki 580pojechaem na osiemnaste pitro, na ktrym znajdowa si oddzia chirurgii. Zapomniaem yczy jej miego dnia. Z trudnoci przyszo mi uwierzy, e jestem w szpitalu. Wyszedszy z windy, wpadem na piciu mczyzn i jedn kobiet - wszyscy byli mniej wicej w moim wieku, ubrani w czarne garnitury z identyfikatorami z napisem GO tak jak ja. - Kazali nam tu zaczeka - grzecznie odezwaa si do mnie kobieta. W tym samym momencie pojawi si mody mczyzna w fartuchu narzuconym na niebiesk bluz. - Przepraszam za spnienie - powiedzia, cho wcale nie brzmiao to tak, jakby rzeczywicie byo mu przykro. - Witam na oddziale chirurgii. Nazywam si Matthew. Posa nam umiech. - Mj Boe, jeszcze rok temu byem na waszym miejscu i rozmawiaem o moim stau. Ale ten czas leci! wietne garnitury! Okej, mamy jakie dwadziecia minut, zanim zacznie si konferencja na temat zachorowalnoci i umieralnoci, ktr, jak wiecie, nazywamy w skrcie M&M. Oprowadz was tak na szybko po oddziale chirurgii. Po M&M pjdziecie na lunch z personelem, potem zaczn si indywidualne rozmowy, a na koniec dua wycieczka po szpitalu. Zaprowadz was do sali konferencyjnej i musz ucieka, bo podczas M&M bdziemy omawia jednego z moich pacjentw. Musz pj woy zbroj. Przez rok, jaki spdziem w Matce Boej Nieustajcej Pomocy, ani razu nie zdarzyo mi si oprowadza po szpitalu potencjalnych kandydatw na staystw. Mwic szczerze, nigdy nie widziaem, eby kto przyszed na rozmow. W mekce co takiego odbywao si raz w tygodniu. Postanowiem przyczy si do grupy. W indywidualnych dyurkach znajdoway si telewizory, lodwki, biurka i kada miaa wasn azienk. Bynajmniej nie przypominao to dyurki w Matce Boej, do ktrej wepchnito pitrowe ka, wstawiono jeden telefon i kazano odpoczywa staystom wszystkich specjalnoci naraz. Nigdy nie korzystaem z tego pokoju.

Nastpnie Matthew pokaza nam ma" sal konferencyjn, w ktrej zesp chirurgw
581mekki

odbywa porann narad. Pomieszczenie wygldao jak sala

posiedze w duej firmie: dugi st i szereg skrzanych foteli z wysokimi oparciami. Ze cian patrzyli na nas uwiecznieni na olejnych portretach dawni ordynatorzy oddziau - galeria saw chirurgii. - Spjrzcie na to - powiedzia Matthew i nacisn guzik. Zamontowane za zasonami rolety zjechay w d, odcinajc dopyw wiata, a ze stolika wysun si projektor. Constance, jedyna kobieta w naszej grupie, przewrcia oczami, jakby uznaa prezentacj za prostack. Gdy dotarlimy do auli, w ktrej miaa si odby M&M, Matthew przeprosi nas na chwil. - Musz si przebra. Doktor Stone ma bzika na punkcie bluz. Nie lubi, kiedy je nosimy nawet na obchodzie. Aula przypominaa pomniejszon wersj Cinema Adowa w Addis Abebie, wyposaon jednak w lepsze fotele, obite beow tkanin, gadk w dotyku. Poniewa rzdy siedze zamontowano pod duym ktem w stosunku do rodka auli, widok z tyu by doskonay - i tam wanie my, potencjalni stayci, usiedlimy. Za podium znajdowa si szereg ruchomych paneli do podgldu zdj rentgenowskich. Jeden z rezydentw adowa kolejne klisze i za pomoc pedau przesuwa panele. Constance usiada obok mnie. Stadko studentw medycyny w krtkich biaych fartuchach weszo do auli i doczyo do nas. Zdyem zapomnie o istnieniu studentw medycyny. Byoby mio mie w Matce Boej Nieustajcej Pomocy kogo, kto znajdowaby si w acuchu pokarmowym niej ode mnie. Rezydenci nosili dusze fartuchy i nie zachowywali si tak beztrosko jak studenci. Lekarze prowadzcy, ktrzy zjawili si jako ostatni, nosili najdusze fartuchy. My, kandydaci, w tych naszych ciemnych wdziankach, wyrnialimy si jak pingwiny na zjedzie niedwiedzi polarnych. Pracujc w Matce Boej, ani razu nie byem na takim zebraniu. Deepak spotyka si z nami regularnie na szkoleniach, ale tu, w tej auli, czuo si powiew tradycji, rytua, ktry nie zmieni si od dziesicioleci. 582- Z jakiej jeste szkoy? - zapytaa Constance. Syszaem, jak wczeniej mwia, e uczya si w Bostonie, ale na innej uczelni.

- Chodziem do szkoy w Etiopii - poinformowaem j. Gdyby moga si przesi fotel dalej, pewnie by to zrobia. Kiedy Thomas Stone wszed, nawet nie spojrza na tum w auli, po prostu z gry zaoy, e suchacze s obecni. By wyszy, ni zapamitaem ze spotkania na sali operacyjnej w Matce Boej, prawie tak wysoki jak Shiva i ja. W pomieszczeniu zalega cisza. Stone trzyma rce w kieszeniach biaego fartucha. Sposb, w jaki wlizgn si na swoje miejsce, lekko i pynno tego ruchu, skojarzyy mi si z Shiva. Siedzia sam w pierwszym rzdzie. Byem co prawda daleko za nim, ale zarazem troch z boku, wic widziaem go z profilu. Po raz pierwszy dobrze si przyjrzaem mojemu ojcu. Poczuem rozchodzce si po moim ciele ciepo. Nie potrafiem studiowa jego twarzy na zimno, beznamitnie, klinicznie. Umys pracowa na penych obrotach, a serce walio mi w piersi - baem si, e si zdradz, e wyczuje moj obecno. Odwrciem wzrok, prbujc si opanowa. Kiedy znowu na niego spojrzaem, Stone przeglda jakie papiery. Trudno byo stwierdzi, czy jego doni brakuje palca. Jego wosy na skroniach byy mocno posiwiae, ale na czubku gowy czupryna nadal bya ciemnobrzowa. Mia wydatny wacz, ktry podkrela jego szczk i sprawia, e wyglda, jakby nieustannie zaciska zby. Oko, ktre widziaem z mojej strony, byo osadzone w gbokim, ciemnym oczodole. Zauwayem, e trzyma gow wyjtkowo sztywno. Nie potrafi powiedzie zbyt wiele o sprawie, o ktrej dyskutowano, ani co si ostatecznie okazao. Kiedy siedziaem, wpatrujc si w Tho- masa Stone'a i czujc obecno zdegustowanej Constance, przepali si we mnie bezpiecznik i mg w kadej chwili doprowadzi do spicia. Byem gotw ciska meblami, wczy instalacj przeciwpoarow, wykrzykiwa obelgi i rozpirzy to cae ukadne zgromadzenie. Poczuem, e zaczynam traci kontrol nad sob. W pewnym momencie, 583gdy wcieko signa zenitu, musiaem chwyci si podokietnikw fotela. Potem stopniowo napicie zaczo opada. - To bya moja wina - powiedzia Thomas Stone, odwracajc do mnie twarz. Przez chwil mylaem, e jest jasnowidzem. Usysza mnie. Wczeniej Matthew, nasz stranik i przewodnik, a teraz osoba referujca przypadek, sta si obiektem ostrej krytyki z rnych czci sali, poniewa, cho by jedynie posacem, jego lekarz prowadzcy i szef rezydentw nie pospieszyli mu z pomoc. Matthew odczu si

atakw na wasnej skrze. Kiedy Thomas Stone wsta, ujadajce paszcze natychmiast zamilky. - Tak, to bya moja wina. Bez wtpienia sta nas na wicej. Zleciem instalacj kamer wideo w dwch izbach przyj na urazwce. Chc, ebymy za kadym razem, gdy przywioz nam pacjenta z powanymi urazami, analizowali nagrania. Czy stalimy we waciwym miejscu? Czy musielimy zrobi trzy kroki, aby sign po rurk do- tchawicz, ktr powinnimy mie na wycignicie rki? Czy kto musia poprosi o co, co powinien mie pod rk? Czy rozpraszalimy si nawzajem niepotrzebnymi sowami? Kto by tam zbdny? Czy mona byo lepiej? To zawsze wyzwanie. - Wyj z kieszeni kartk papieru i rozoy j. - Bior rwnie odpowiedzialno za kwesti poruszon w tym licie. Mia lekki brytyjski akcent, ktry co prawda zmikczyy lata spdzone w Ameryce, ale ktrego nie zdya znieksztaci irytujca amerykaska odmiana narzucajca specyficzn modulacj. Kiedy rozmawia z Deepakiem w sali operacyjnej szpitala Matki Boej, nie zwrciem uwagi na jego akcent. - Ten list napisaa do mnie matka zmarego pacjenta. Chc by pewien, e to si nie powtrzy. Oto, co pisze ta kobieta: Doktorze Stone. Nigdy nie pogodz si z tragiczn mierci mojego syna, cho by moe z czasem wspomnienie stanie si mniej bolesne. Nie potrafi zapomnie ostatniego obrazu, ktry mam w pamici, obrazu, ktry mg wyglda inaczej. Zanim do nieuprzejmym tonem poproszono 584mnie o opuszczenie pomieszczenia, musz panu powiedzie, e zobaczyam strach mojego syna - strach, ktrym nikt si nie przej. Jedyn osob, ktra prbowaa co zrobi, bya pielgniarka. Wzia mojego syna za rk i powiedziaa: Nie martw si, wszystko bdzie dobrze. Wszyscy pozostali zignorowali go. Oczywicie, rozumiem, e lekarze byli zajci jego ciaem. Jakime wybawieniem byoby dla niego, gdyby pozosta nieprzytomny. Mieli wane rzeczy do roboty. Martwili si o klatk piersiow i brzuch, ale nie o maego chopca, ktry si ba. Owszem, to by dorosy mczyzna, ale w takiej chwili bezsilnoci zamieni si w malutkiego chopca. Nie zauwayam w lekarzach choby ladu ludzkiej yczliwoci. Ja i mj syn bylimy dla pana zespou jedynie rdem irytacji. Woleliby zapewne, ebym sobie posza, a chopak, eby si uciszy. W kocu dostali, czego chcieli. Doktorze Stone, czy jako szef chirurgii, by moe rwnie jako rodzic, nie czuje si pan w obowizku dopilnowa, by pascy ludzie dodawali pacjentom otuchy? Czy

mniej zdenerwowany pacjent, pacjent, ktry si nie boi, to nie lepszy pacjent? Ostatnie wiadome doznanie, jakie mj syn wynis z tego wiata, to wspomnienie lekcewacych go ludzi. Ja za zapamitam go jako maego chopca patrzcego z przestrachem za wyprowadzan z sali matk. To gboko wyryty w mojej pamici obraz, ktry zabior ze sob do grobu. Fakt, e pascy ludzie zadbali o jego ciao, nie usprawiedliwia zignorowania jego jestestwa". Thomas Stone zoy list i umieci go w kieszeni na piersi. Po auli rozszed si szmer i pomruk, skrpowani suchacze poprawili si w fotelach. Wyczuem w powietrzu ochot, eby machn rk na list, wydrwi to, o czym mwi, ale postawa Stone'a sprawia, e nikomu nie spieszyo si, by zabra gos. Stone sta w ciszy, jakby samemu rozwaajc sens listu, niewiadom obecnoci penego audytorium. Nikt si nie odezwa. Milczenie si przeduao. Ucichy wszelkie odgosy, tak e dao si sysze jedynie miarowy pogos klimatyzacji. Thomas Stone mia zamylony wyraz twarzy, z pewnoci brakowao w jego obliczu zoci. Potem, jakby budzc si z gbokiego snu, rozejrza si 585po sali, oczekujc jakiej reakcji, chcc sprawdzi, czy sowa autorki listu poruszyy suchaczy. Szydercy przemyleli swoje stanowisko. Kiedy Stone wreszcie si odezwa, mwi cicho, ale pewnie, gosem, ktry domaga si uwagi. Zada pytanie. Znaem na nie odpowied, bo znajdowaa si w jego ksice - ksice, ktr przeczytaem bardzo dokadnie, i to nie raz, podczas ucieczki z Etiopii i w czasie pobytu w Kenii. - Jakiego rodzaju rodek pierwszej pomocy podaje si pacjentowi przez ucho? Zapewne przy mniej wicej dwustu osobach obecnych w auli, przynajmniej pidziesicioro z nich powinno zna odpowied. Ale nikt si nie odezwa. Czeka. Poczucie dyskomfortu stao si jeszcze bardziej nieznone. Poczuem, jak obok mnie Constance zesztywniaa. Thomas Stone stan na rozstawionych nogach i zaoy rce do tyu. Zdawa si gotw spdzi tak cay dzie. Unis brwi. Wyczekiwa. Studenci siedzcy po mojej lewej stronie bali si nawet mrugn. Stone spojrza na mnie, zaskoczony, e reakcja nastpia ze strony rzdu ciemnych garniturw. Poczuem, e przewierca mnie wzrokiem. Wwczas dopiero

drugi raz zauway moje istnienie; pierwszy raz zrobi to, gdy si urodziem. Tym razem wystarczyo, e podniosem rk. - Tak? - powiedzia. - Prosz nam powiedzie, jakiego rodzaju rodek pierwszej pomocy podaje si pacjentowi przez ucho. Wszystkie oczy spojrzay na mnie. Nie spieszyo mi si. W ogle mi si nie spieszyo. Wtedy oczy zaszy mi mg, bo pomylaem o Ghoshu i jego ofierze dla nas. Cho tak naprawd zmar na biaaczk, miaem poczucie, e od dnia naszych narodzin stopniowo oddawa wasne ycie po to, bymy z Shiva mogli mie swoje. Kiedy umar, miaem wraenie, e po raz drugi przecito mi ppowin. Pomylaem o owdowiaej He- mie, pracujcej teraz samotnie z Shiva w Missing, piszcej do mnie 586w listach, e serce jej pka z tsknoty, i pytajcej, czy wybacz jej brak uwagi i mioci, na ktre zasugiwaem. Przez te wszystkie lata Thomas Stone prawdopodobnie nie opuci nawet jednej M&M, nie byo dnia, eby poczu si nieswojo przeze mnie lub przez Shiv. Pomylaem o Matronie, trzymajcej Missing w kupie, pracowitej, kochajcej matce chrzestnej dwch chopcw, kotwicy naszego ycia. I pomylaem o Gebrew, Almaz i Rosinie, ktrzy prbowali wypeni pustk po mczynie, ktry odszed. C to za niesprawiedliwo, e nagrod dla Thomasa Stone'a za wszystkie jego wady, za jego egoizm, jest przywilej zasiadania w fotelu szefa i odbierania szacunku, podziwu i zachwytu ludzi pokroju Constance i pozostaych zgromadzonych w tej sali. Przecie nie sposb by zarazem wietnym lekarzem i zym czowiekiem - przecie prawa ludzkie, jeli nie boskie, nie pozwalaj na to. Odwzajemniem jego spojrzenie. Nawet nie mrugnem. - Sowa pociechy - powiedziaem mojemu ojcu. Dzielce nas lata zostay cinite jak ksiki pomidzy podprkami. Suchacze patrzyli to na mnie, to na niego, zdenerwowani, niepewni, czy podaem waciw odpowied. Dla mnie i dla niego nie istnia nikt poza nami. - Dzikuj - odezwa si zmienionym gosem. - Sowa pociechy. Wyszed, spojrzawszy na mnie raz jeszcze, zanim pooy do na klamce.

Przypadkiem

odkryem,

gdzie

mieszka.

Stawiabym

na

elegancki

apartamentowiec na drugim brzegu rzeki. Ale nie - u stp Wiey A zauwayem szklane drzwi prowadzce na zewntrz; po drugiej stronie ulicy znajdowao si wejcie do kolejnego budynku. Zobaczyem, jak wchodzi tam Thomas Stone. Portier ukoni mu si. Postanowiem zaczeka. Po kilku minutach Stone wyszed, bez biaego fartucha, ale za to niosc czarno- te pudo - rzutnik przezroczy z obrotowym 587bbnem. Szed na konferencj o transplantologii. Daem mu p godziny, po czym podszedem do portiera. Machnem mu przed oczami identyfikatorem. - Marion Stone. Doktor Stone zapomnia zabra slajdy, ktre bd mu potrzebne podczas prelekcji. Przysa mnie po nie. Ju mia zamiar mnie przepyta i spawi, kiedy nagle przekrzywi gow i zapyta: - Jest pan z nim spokrewniony? - Jestem jego synem. - Na Boga, ale tak! - powiedzia, podchodzc bliej, by spojrze mi w oczy, jak gdyby to w nich kryo si cae podobiestwo. Rozpromieni si, jakby wiadomo usprawiedliwiaa zachowanie Stone'a, jakby naraz zyska nowy, ludzki aspekt, jakby dostpi odkupienia. - Na Boga, ale tak! - Z radoci klepn si w udo. - Tyle czasu, a nie pisn nawet swka. - Bo a do tej pory o niczym nie wiedzia - powiedziaem i puciem do niego oko. - wita Mario i Jzefie! Nie mw pan! Umiechnem si i spojrzaem na zegarek. - Wie pan, gdzie to jest? - zapyta. - Czwarte pitro? - Numer cztery zero dziewi. Wszedem do jego domu dziki scyzorykowi i pewnym dodatkowym chirurgicznym zdolnociom, ktrych nauczy ci moe jedynie B.C. Gandhi. Mieszkanie skadao si z salonu i sypialni. W salonie nie znalazem niczego, co uzasadniaoby nadanie mu tej szumnej nazwy. Wikszo powierzchni zajmowa wielki, przypominajcy st krelarski blat

do pracy. Po obydwu stronach umieszczono mniejsze blaty, razem ze rodkowym stworzyy konstrukcj 588w ksztacie litery U. Na mniejszych blatach leay papiery uoone w zgrabne stosy. Wzdu cian sta segmentowy rega peen ksiek i czasopism, ktre uoono nie na pokaz, ale pod wzgldem atwoci dostpu. W kuchni na dzbanku do kawy zbiera si kurz. Wygldao na to, e kuchenka nigdy nie bya uywana. Z tostera stojcego na blacie sypay si okruchy pieczywa. W lodwce znalazem tylko karton soku pomaraczowego, kostk masa i p bochenka chleba. W sypialni, poniewa zasony byy szczelnie zasonite, panowa mrok. W tym pokoju nie znalazem adnych ksiek ani czasopism. Jedynie wojskow prycz i koc zoony w schludn kostk, jakby lokator zatrzyma si tu na jedn noc. Na gzymsie elektrycznego kominka stao oprawione zdjcie. Typowa dla lat dwudziestych aerografia nadawaa skrze matki i syna alabastrowy wygld. Osoby na zdjciu jakby pozoway do obrazu Madonny z Dziecitkiem. Chopiec mia moe trzy lata, siedzia wygodnie usadowiony na kolanach kobiety, ktra bya chyba moj babci - osob, o ktrej, co sobie wanie uwiadomiem, przedtem w ogle nie mylaem. Obok zdjcia sta szklany walec wypeniony mtnym pynem. Po bliszym przyjrzeniu si stwierdziem, e w rodku unosi si ludzki palec. Przyszedem tutaj z zamiarem... z zamiarem wyrzdzenia szkd. To zdjcie sprawio, e zmieniem zdanie. Pootwieraem tylko szafki w kuchni i zostawiem drzwi otwarte na ocie. Otworzyem drzwiczki piekarnika i lodwk. Zdjem zakrtk z kartonu z sokiem. Pootwieraem szafki w azience. Odkrciem tubk z past, otworzyem butelk z szamponem i z odywk, starannie kadc zakrtki obok nich. Otworzyem wszystko, co miao pokrywk, zakrtk, drzwi. Otworzyem szaf, komod, szafk na dokumenty, butelk z atramentem, buteleczki z lekami. Pootwieraem nawet okna. 589Na samym rodku jego biurka pooyem zakadk z pismem siostry Mary Joseph Praise. 19 wrzenia 1954 roku

Drugie wydanie. Paczka przysza zaadresowana na mnie, ale jestem przekonana, e wydawcy chodzio o Ciebie. Gratulacje. Zaczam swj list do Ciebie. Przeczytaj go, prosz, natychmiast. SMJP. Byem pewien, e Stone ma list, o ktry chodzio mojej matce. Teraz, bdc w jego domu, ponownie zadaem sobie pytanie: Gdzie on jest... I co jest w nim napisane?". Kusio mnie, eby przewrci mieszkanie do gry nogami i znale list, ale w ten sposb zniszczybym to, co stworzyem. Odkrciem soik z formalin, wyowiem ze rodka paluch, poczekaem, a spynie z niego pyn, i pooyem go obok zakadki. Przyjrzaem si wasnemu dzieu. Zmieniem zdanie co do palca. Woyem go z powrotem do soja z formalin, zakrciem i zabraem ze sob. To sprawiedliwe. W kocu zostawiem mu w zamian co swojego. Wychodzc, podparem drzwi, eby si nie zamkny.Rozdzia 44 Zacznij od pocztku Dwa tygodnie pniej, w niedziel, usyszaem pukanie do drzwi. Niedawno rozgromilimy naszych najwaniejszych rywali z Coney Island w meczu jednodniowym na ich wasnym boisku, wychodzc z tego starcia z midzyszpitalnym pucharem krykie- ta w garci. Nestor zdoby sze wicketw na dwadziecia pi runw, rzucajc jedn pik za drug w morderczym tempie; cztery z nich dziki moim chwytom daleko za wicketem. Palce bolay mnie mimo rkawic, a kolana te daway do wiwatu, wic wymwiem si od witowania u B.C. Gandhiego i zaplanowaem, e poo si wczeniej spa. - Prosz - powiedziaem. Rozejrza si po pokoju, chcc zorientowa si w sytuacji. Nawet jeli zobaczy cie mojego ka, raczej mnie nie zauway, poniewa spojrza w inn stron, zaciekawiony wiatem wypywajcym spod drzwi do azienki. Potem przesun wzrokiem po zasonitym oknie. Kiedy znowu spojrza na ko, nie leaem, lecz siedziaem. Zaskoczony wzdrygn si. Zamkn drzwi. Sta bez ruchu - on, czowiek, ktry wkroczy we wasn przeszo. 591Czekaem. Nie zapraszaem go tutaj. Mijay sekundy, a on najwyraniej zamierza milcze. Musiaem mu przyzna, e rozgryz mnie i namierzy. By moe

tego dnia, gdy zajrza mi przez rami w sali operacyjnej, jednak zauway moj obecno? A moe w auli, gdy odpowiedziaem poprawnie na jego pytanie, ujrza w mojej twarzy rysy mojej matki lub swoje? Jakie to musi by osobliwe uczucie, ujrze syna, ktrego nigdy wczeniej si nie widziao, ani nawet nie mylao o nim a do dnia, kiedy zjawi si na konferencji M&M, nadajc jej zupenie nowe znaczenie. - Skoro ju wszede, to moe usidziesz - powiedziaem. Nie zaproponowaem, e zapal wiato. Za moim kiem stao krzeso. Ruszy prosto przed siebie, szybko jak lepiec, ktry wolaby raczej uderzy w co kolanem, ni okaza wahanie i poprosi o pomoc. Opad na krzeso. Chyba nie widzia mojej twarzy. Za to ja mogem si przyjrze jemu. Gdy jego oczy przyzwyczaiy si ju do ciemnoci, obejrza moje rzeczy. Posiadaem wicej ni on. Nie liczc ksiek. Widziaem, jak zatrzyma si na duej przy oprawionej reprodukcji Ekstazy w. Teresy - musia od razu rozpozna, skd wzi si ten obrazek. Ach tak - palec w soju. Ju wiedzia, e trafi do waciwego pokoju. Mijay minuty. Bya dziesita wieczorem. - Mog zapali? - powiedzia w kocu. - Przecie nie palisz. - Nie poczuem zapachu papierosw w jego mieszkaniu. Tylko jego wasn wo, ktr wyczuem ponownie, zaraz gdy wszed do pokoju. - Teraz ju tak... A ty kiedy zacze? Mia dobry nos. Nie spieszyem si z odpowiedzi. - Kiedy tu przyjechaem. To niezbdny element szkolenia chirurga. Nie krpuj si. Pogrzeba w kieszeni koszuli i wyj z niej dwa papierosy. Pomylaem o Alim i jego suku, jedynym miejscu, o jakim wiedziaem, e sprzedaje papierosy na sztuki. W Ameryce kupowao si je kartonami albo na ciarwki. 592Poda mi papierosa. Spojrzaem na niego. Ju mia cofn do, kiedy jednak go przyjem. Zapali zapalniczk i wsta. Ja przerzuciem nogi na drug stron ka. Domi, tym dziewiciopalczastym grobowcem, osoni ogie. Pochyliem si nad pomieniem i zassaem powietrze, a zajarzy si koniec papierosa. Dziki ci, ojcze.

Z powrotem usiadem na ku. Znalaz stojcy w zasigu rki stary styropianowy kubek. Zacignem si dugo, kontemplacyjne, oceniajc jego papierosy. Rothmansy, powrt do czasu spdzonego w Etiopii, albo ebym nie zapomnia, do pobytu w Wielkiej Brytanii. W Matce Boej te palilimy rothmansy dziki B.C. Gandhiemu, ktry kupowa je kartonami na Canal Street z gigantyczn znik. W snopie wiata bijcym spod drzwi azienki dym kreli zawie ksztaty. Przypomniaem sobie nasz kuchni w Missing i to, jak drobinki kurzu taczce w promieniach porannego soca zdaway si tworzy wasn galaktyk. Kiedy byem dzieckiem, ten widok nie pozwala mi zapomnie, jak cudownym i zarazem przeraajcym miejscem jest wszechwiat, e im baczniej mu si przygldasz, tym mniej jest w stanie ukry przed twoim wzrokiem, i e wyobrania czowieka jest dla niego jedynym ograniczeniem. - Nie oczekuj od ciebie zrozumienia - powiedzia i przez chwil miaem wraenie, e mwi o drobinkach kurzu. Dranio mnie brzmienie jego gosu. Kto da mu prawo, by si odezwa? W moim pokoju? - Nie rozmawiajmy o tym. Znw zapada cisza. On pierwszy j przerwa. - Jak ci si podoba chirurgia? Czy naprawd miaem ochot mu odpowiedzie? Czy odpowiadajc, przyznam si do czego? Bd musia to przemyle. Niech si poci. 593- Jak mi si podoba chirurgia? Hm... Mam szczcie, e jest tu Deepak. Nie ma ze mn lekko. Podstawy, dobre nawyki. Myl, e to wane... - Raptem zamilkem. Wydawao mi si, e powiedziaem zbyt wiele. Wyczuem w tonie swojego gosu potrzeb akceptacji z jego strony, szukaem potwierdzenia, a przecie to ostatnia rzecz, jakiej pragnem. Pomylaem o Ghoshu, ktry zosta chirurgiem przypadkowo, tylko dlatego, e Stone odszed. Nie mia kto go nauczy. Ach, Ghosh! Ostatnim yczeniem Ghosha byo... - Znam niektrych spord tych, ktrych uczy Deepak - powiedzia Stone, przerywajc mi bieg myli. Wiadomo Ghosha moga zaczeka. To nie bya najlepsza pora. Nie byem w nastroju. - Naprawd? - Wywiedziaem si o niego. Masz szczcie.

- Ale Deepak go nie ma. Znowu go zrobi w waa. W sumie, to nas wszystkich zrobi. - Moe nie - powiedzia. Nie cignem go za jzyk. Tylko bez przysug, prosz. Niczego od niego nie chciaem. Poprawi si na krzele, ale nie dlatego, e byo mu niewygodnie. Chodzio o to, co w sobie dusi, czeka, a zapytam. Nie dam mu tej przyjemnoci. - Ja te miaem w yciu swojego Deepaka - powiedzia. - Wystarczy jedna taka osoba. Mj nazywa si doktor Braithwaite. Mia bzika na punkcie poprawnoci. Dzisiaj wspominam go lepiej, ni wtedy o nim mylaem. Mimo to, po tych wszystkich latach, jest mi wyjtkowo trudno... Zabrako mu sw. To by ogromny wysiek, fizyczny sprawdzian ze sztuki konwersacji. Sdz, e nie by mczyzn, ktry umiaby w ten sposb rozmawia. Dzielenie si z kim osobistymi przemyleniami nie byo w jego stylu. Nie zdradza si z nimi nawet przed samym sob. Daem mu mnstwo czasu. - Co? Jest ci wyjtkowo trudno... co? Powinienem powiedzie mu, eby wyszed. A tymczasem rozmawiaem z nim, pomagaem mu znale sowa. 594- Jest mi trudno operowa. Zwaszcza przeprowadza operacje na zimno. Czuj obawy - mwi powoli, cedzc sowa. - Nikt o tym nie wie. Nawet kiedy operuj przepuklin albo wodniaka... tak naprawd, to im prostsza operacja, tym czciej mi si to zdarza... Musz powtarza anatomi, od nowa tumaczy sobie krok po kroku czynnoci z podrcznika, cho przecie po tylu latach ju nie mam potrzeby tego robi. Boj si, e zapomn. Albo e nagle bd mia pustk w gowie... Czasami wymiotuj. Jest mi niedobrze, krci mi si w gowie. To nie chce min. Mylaem, eby zrezygnowa z operowania. Najgorzej, kiedy pracuj nad kim, kogo znam, wiesz, pracownik szpitala przyprowadza matk... Pomylaem o chirurgicznym atlasie anatomicznym, ktry widziaem u niego w mieszkaniu, wielkiej ksidze in folio, obok ktrej lea atlas operacyjny, obydwa rozoone na biurku, jakby byy ostatnimi rzeczami, na ktre rzuci okiem przed wyjciem. - A ten dzie, kiedy ja... dzie konferencji M&M? - No wanie. Tego samego dnia rano miaem do zrobienia proste wycicie guza piersi, a gdyby biopsja daa pozytywny rezultat, wwczas take mastektomi z

wyciciem wzw pachowych. Robiem to ju setki razy. Moe nawet wicej. Ale to bya jedna z naszych pielgniarek. Kto, kto pokada we mnie nadziej. - I co si stao? - Wszedem do sali, majc wraenie, e zaraz zemdlej. Oczywicie, nikt o tym nie wie. Okazuje si, e maska duo pomaga. Ale jak tylko robi pierwsze nacicie, wszystko znika. Wtedy czuj si gupio, e tak strasznie si baem. To niedorzeczne. Nigdy wicej to si nie powtrzy", mwi sobie. Ale powtarza si. - Czy kiedykolwiek zdarzyo ci si to w Etiopii? Pokrci gow. - Myl, e to chyba dlatego, e wiedziaem, i jestem jedyn szans dla pacjenta. Nie byo wyboru, nie byo innych opcji. Poza mn dwch chirurgw na cae miasto. A tutaj jest ich tak wielu. 595- A moe tamte ycia nie byy tak cenne? Tubylcy, zgadza si? Kogo obchodz tubylcy? Mieli do wyboru ciebie albo mier, wic po co si przejmowa? Tak samo jak przylatujesz po organy naszych pacjentw w Matce Boej. Wzdrygn si. Zorientowaem si, e nikt nie rozmawia z nim w ten sposb. Nie ustalilimy adnych zasad. Jeli mu si nie podobao, mg zwyczajnie wyj. Przyszed do Matki Boej. Nie by w swojej mekce. cisn usta. - Nie oczekuj od ciebie zrozumienia - powiedzia. Wiedziaem, e nie ma na myli swoich obaw. Pomaca si po kieszeniach. Nie znalaz tego, czego w nich szuka. Opar si wic na krzele i siedzia tak, czekajc na dalsz cz kary. Osun si, zaoy nog na nog, wkadajc stop pod ydk drugiej nogi, skrcajc si jak winorol. - Widzisz... Mar- ionie... - nie by przyzwyczajony do mojego imienia. - Ja... To nie tak, e wszystko da si logicznie wytumaczy. Postawi obydwie stopy na pododze i nachyli si. - Nie potrafi ci dobrze wyjani, dlaczego.... zrobiem to, co zrobiem, poniewa sam tego nie rozumiem. Nawet po tylu latach... Ktre to" mia na myli? Trzymaem w gotowoci sztylet, a w odwodzie czekay lance i maczugi. Przyszy mi do gowy rne mdre rzeczy, jakie mogem mu powiedzie: Daruj sobie". Albo: Wszystko rozumiem. Poszede t rzadziej

uczszczan drog. Ulotnie si. C tu wicej do rozumienia?". Ale moe mwic to", chodzio mu o zapodnienie mojej matki. - Ghosh powiedzia, e nie wiedziae, jak to si stao. e to bya dla ciebie zagadka. - Tak! - powiedzia z ulg, ale wyczuem, e si zarumieni. - Naprawd tak powiedzia? Tak, tak byo. - Jak Jzef? Ktry nie mia pojcia, e Maria jest w ciy? Podwjnej w twoim przypadku. - Tak. - Zaoy nog na nog. 596- A moe uwaasz, e nie jeste moim ojcem? - Nie, to nie tak. Ja jestem twoim ojcem, ja... - Nie, nie jeste! Ghosh by moim ojcem. To on mnie wychowa. To on nauczy mnie wszystkiego, od jazdy na rowerze po wiedz, jak uderzy square drive z back foot. Przekaza mi mio do medycyny. Wychowa mnie i Shiv. Jestem tutaj dziki Ghoshowi. Nie znaem czowieka wspanialszego ni on. Zastawiem puapk i zwabiem go do rodka. Ale to ja sam zapaem si na przynt. - By"...? - zapyta, pochylajc si do przodu. - Ghosh umar. Jego twarz zrobia si ziemista, a potem cakiem blada. Pozwoliem tu przetrawi t wiadomo. Jestem pewien, e chcia si dowiedzie, jak, dlaczego, ale nie by w stanie o nic zapyta. Widziaem, e wie zmrozia go i przygnbia. To dobrze. To mnie poruszyo, ale to jeszcze nie koniec. Byem pod wraeniem, jak przyj wiadomo, jak czeka na jeszcze. - No, to masz wity spokj - powiedziaem - bo ja miaem ojca. Westchn. - Nie oczekuj od ciebie zrozumienia - powtrzy. - Mimo to moesz mi powiedzie. - Od czego mam zacz? - Zacznij od pocztku - pouczy go z namaszczeniem Krl - i posuwaj si stopniowo a do koca; tam zakocz". Wiesz, kto to powiedzia?

Dobrze si bawiem. Przypiekaem synnego Thomasa Stone'a, wbijaem mu szpil, odpacaem mu t sam monet. Pewnie, e potrafi wyklepa odgazienia ttnicy szyjnej zewntrznej i zakoczenia otworu sieciowego, ale czy wiedzia cokolwiek o Lewisie Carrollu? Czy zna swoj Alicj w Krainie Czarw? Jego odpowied mnie zaskoczya. Bya bdna, a zarazem prawidowa. - Ghosh - powiedzia, wypuszczajc powietrze.Rozdzia 45 Kwestia czasu Thomas Stone jako may chopiec zapyta maali - ogrodnika - skd bior si dzieci. Maali, niady mczyzna o mtnym wzroku i oddechu cuchncym wypitym zeszej nocy arakiem, powiedzia: - Pojawie si wraz z wieczornym przypywem, to jasne! Znalazem ci. Bye soczysty i rowy. Miae jedn dug petw i adnych usek. Mwi, e takie ryby istniej tylko na Cejlonie, no ale ty bye tutaj. Bybym ci zjad, ale nie byem godny. Odciem petw tym oto sierpem i zaniosem ci twojej matce. - Nie wierz ci. Mam i mnie musiao razem wyrzuci na brzeg. Bylimy jedn du ryb. Byem w jej brzuchu i wyszedem z niego - powiedzia chopczyk, odchodzc. Maali by moe lepiej ni ogrodnicy ssiadw potrafi nakoni re do wypuszczania pkw, ale jeli nadal bdzie opowiada jej jedynemu synkowi takie historie, Hilda Stone zwolni go. Dom chopca znajdowa si tu za murami Fort St. George w Madra- sie w Indiach. Strzelista wiea kocioa St. Mary's wystawaa sponad niedokoczonego parapetu murw obronnych. Zadbany starowiecki 598cmentarz kocioa by dla Thomasa placem zabaw, miejscem, w ktrym spoczywao ponad pi pokole angielskich mczyzn, kobiet i dzieci, zabranych przez dur, malari, kala azar*, a take, rzadko, bo rzadko, staro. Fort St. George by pierwsz siedzib Kompanii Wschodnioin- dyjskiej. Koci St. Mary's, wzniesiony w 1680 roku, by za pierwszym anglikaskim kocioem na indyjskiej ziemi (w adnym razie nie pierwszym kocioem w Indiach w ogle, ten bowiem wybudowa w roku paskim 54 Tomasz Aposto, ktry wyldowa na wybrzeu Kerali). Tabliczka wmurowana w cian kocioa upamitniaa lub barona Clive'a, inna za oenek gubernatora Elihu Yale'a, ktry pniej zaoy uniwersytet w Stanach Zjednoczonych. Chopiec nie znalaz w St. Mary's adnej tabliczki majcej

upamitni zwizek maeski Hildy Masters z Fife, nauczycielki i guwernantki, z Justifusem Stone'em, urzdnikiem suby cywilnej Indii Brytyjskich, mczyzn niemal dwie dekady starszym od swej wybranki. Thomasowi wydawao si, e kade dziecko dorastao tak samo jak on: majc w zasigu wzroku Ocean Indyjski, suchajc przeraajcego odgosu fal rozbijajcych si o skay wok Fortu St. George. Zakada rwnie, e wszyscy ojcowie podobni byli do jego papy: potykali si o meble i noc wydawali z siebie niepokojce dwiki. Gos Justifusa Kaye'a Stone'a grzmia na wysokoci, a jego wygldajce jak szczotka do czyszczenia butelek wsiska skutecznie trzymay maych chopcw na dystans. Poborcy okrgowi Indyjskiej Suby Cywilnej cieszyli si statusem pbogw, cignc za sob wianuszek sekretarzy i posacw krcych wok nich jak muchy nad przejrzaymi owocami mango. Poborcy wyruszali na wielotygodniowe objazdy, brylujc w kadym odwiedzanym miecie. Kiedy Justifus Stone bywa w domu, to mimo swojej haaliwej obecnoci, jakby go nie byo. Thomas rozumia (po dziecinnemu, cho dzieciom brakuje sw, by mc Leiszmanioza, choroba pasoytnicza wywoywana przez wiciowce. 599to wyrazi), e ojciec jest czowiekiem egocentrycznym i zaniedbuje on. By moe dlatego Hilda stopniowo zwrcia si ku religii. Gdy wyobraaa sobie cierpienie Chrystusa, atwiej przychodzio jej y ze swoim. Bogosawieni ubodzy w duchu. Bogosawieni pokj czynicy. Bogosawione mode guwernantki, ktre wychodz za m za poborcw okrgowych w nadziei, e oczyszcz ich taw od chininy skr, e ulecz ich pokus sigania po gin i tubylcze kobiety, albowiem ich jest Krlestwo Niebieskie. Bogosawiestwo spado na Hild w postaci niebieskookiego jasnowosego chopczyka, ktrego stopom nie pozwalaa dotyka ziemi, nawet gdy by ju na tyle duy, by samemu chodzi. Ayah Sebestie, piastunce chopca, nie pozostawao nic innego, jak bra udzia w tej zabawie, skoro sama Hilda godzia si, by dosiada jej plecw i udawa, e jest Jimem Corbettem, synnym myliwym, a ona sonic wiozc go do kryjwki tygrysa. Hilda rysowaa czerwon kred wickety na bielonych wapnem cianach i rzucaa mu pik do tenisa. piewaa mu hymny i wachlowaa go, kiedy byo zbyt parno, by zasn. Jej czysty jak dzwon gos sprawia, e senne, przysiade na murze jaszczurki

staway na baczno. Jej brzowe wosy z przedziakiem porodku spaday ze strzelistej jak wiea czaszki. Niewane jak usilnie staraa si je ogarn, krcona aureola bez przerwy otaczaa jej twarz. W rodku nocy wyciga do niej rk, a ona zawsze przy nim bya. Lecz gdy Justifus Stone spdza noc w domu, wwczas chopiec nie spa dobrze, ba si bowiem o matk, poniewa tylko w takich chwilach opuszczaa jego ko. Czuwa z kijem do krykieta za zamknitymi drzwiami sypialni rodzicw, gotw wama si, jeli haas nie ustanie. Zawsze ustawa, i dopiero wtedy chopiec wraca do swojego pokoju. Rano, gdy otwiera oczy, znw bya u jego boku, obudzona i patrzca na niego spomidzy opadajcych lokw. Kade dziecko winno mie matk o tak rwnym usposobieniu; kiedy z rzadka, delikatnie do tego, okazywaa niezadowolenie, efekt 600potrafi trwa bardzo dugo. Thomas y po to, by sprawia rado matce, i bardzo powanie podchodzi do tego obowizku. Jakby obydwoje wiedzieli - cho nie mogli tego wiedzie - e ycie jest krtkie, e czas ucieka. Mia osiem lat, gdy Hilda musiaa wymwi si od udziau w zajciach chru. Kaszel, ktry pocztkowo brzmia jak dochodzce z daleka wystrzay artylerii, wkrtce zacz przypomina bbnienie paznokciami po papierowej torebce. Doktor Winthrop, przesadnie strojny mczyzna, ktry nie tyle rozmawia z ludmi, co wydawa owiadczenia, stwierdzi, e matka i syn musz sypia oddzielnie, dla dobra dziecka". Chopiec sucha nocnych parkosyzmw rodzicielki z drugiego pokoju i zatyka uszy poduszkami. - Niewtpliwie suchoty - powiedzia pewnego dnia Thomasowi doktor Winthrop, odoywszy stetoskop i termometr, uywajc agodnego okrelenia na grulic. - Kaszel sta si suchy. Rozumiesz, phthisis w formie sicca. - Rozmawia z chopcem jak z koleg po fachu, a potem z powag potrzsn jego doni. Kiedy wydobrzeje? - Odpoczynek, dieta i hydroterapia - powiedzia lekarz. - W niektrych przypadkach - powiedzmy, e w wielu przypadkach - choroba si uspokaja. C, w kocu niewiele tu od nas zaley, czy nie, paniczu Stone? Kiedy Thomas zapyta: Prosz pana, niech pan powie, od kogo to wic zaley", Winthrop wnis oczy ku sufitowi. Dopiero pniej chopiec zrozumia, e lekarz nie mia na myli Justifusa, ktrego ciki chd koysa yrandolem. Chodzio mu o Boga.

Pewnego ranka Thomas obudzi si ze snu o cignitych przez konie powozach, a echo kopyt nadal huczao mu w gowie. Odkry, e noc matka zacza kaszle krwi, tak du iloci krwi, e a wezwano Winthropa. Wyekspediowali j do szpitala, nie pozwoliwszy nawet ucaowa czoa synka. Pojechaa do Coimbatore, a stamtd wskotorowa, zabawkowa kolejka zabraa j wyiej, na grsk stacyjk tu 601poniej Utakamandu. W grach Nilgiri doktor Ross wybudowa sanatorium wzorowane na synnym, zaoonym przez Trudeau sanatorium w Saranac Lake w stanie Nowy Jork. Biae chatki wzniesione wok budynku szpitala byy replikami tych z Saranac, miay nawet identyczne przestronne ganki i byy wyposaone w takie same wysuwane ka. kajc, Thomas zasn na kocistej piersi Sebestie. By zy na Hil- d, e zachorowaa, wpoiwszy mu przedtem tak przemon potrzeb swojej bliskoci, e oddalenie od matki okazao si myl nie do zniesienia. Niepodobny by do swoich kolegw ze szkoy, ktrzy bardziej ni rodzicw kochali swoje ayah i nie przejmowali si dug rozk. Przez noc Sebestie przemienia si w zastpcz matk, cho Thomas nieufnie obdarzy j mioci. Bo przecie ona rwnie moga odej. Przed szko Thomas zaszed do St. Mary's i wyrecytowa pidziesit ojczenaszzdrowamaryjo, po czym powtrzy to samo w drodze powrotnej. Tak czsto pada na kolana, e pod rzepk skra staa si mikka jak grunt nad bagnem. Owin sobie szyj szpagatem i zawiesi na nim ciki krucyfiks, zdjwszy go ze ciany w pokoju matki. Nosi go pod szkolnym mundurkiem; metal wbija mu si w mostek, a szpagat ci skr na szyi. Nie dysponujc wasnym pierworodnym na ofiar ani barankiem, ani kozem, powici kij do krykieta z podpisem Dona Bradmana*, roztrzaskujc go o kamie, na ktrym pray kobiety. Poci, a zaczo mu si krci w gowie. Naci przedrami brzytw, polewajc krwi otarzyk ku czci Maryi Dziewicy, ktry zbudowa sobie w pokoju. Sebestie zabraa go do wityni w Mambalam, a nawet chodzia z nim do niewielkiej kapliczki za domem. Jeli wszystko byo w rkach Boga, Bg najwyraniej chopca nie sucha. Tymczasem ojciec Thomasa nie opuci ani jednego przystanku na swojej trasie: Vellore, Maduraj, Tuticorin i wszystkie miejscowoci midzy nimi. Gdy Justifus Stone wraca do domu, ledwo znajdowa czas, by zdj swj korkowy hem i rozpakowa walizki, bo zaraz znw

* Don Bradman - gracz uznawany za najwikszego batsmana wszech czasw. 602wyrusza w drog. Justifus nazywa synka Arcybiskupem Canterbury, zupenie jakby te sowa miay przynie otuch - dla Thomasa nic nie znaczyy. Ojciec przemawia do syna, jakby zwraca si do mas. Nocami Thomas sucha jego nierwnych krokw, gdy przemieszcza si jak olbrzym w sypialni lilipucich rozmiarw, co rusz przewracajc meble. Thomas czu ulg, kiedy ojciec wyrusza z domu. Min rok ycia Thomasa w pozbawionym rodzicw domu, u boku jedynie Sebestie, Durai (kucharki), maali, Sethumy (ktra praa ubrania i zmywaa wykafelkowan podog) i jednego niedotykalnego, ktry raz w tygodniu czyszci toalety - to bya caa jego rodzina. W pierwszy dzie Boego Narodzenia syn i lubicy poklepywa innych po plecach ojciec spotkali si przy kolacji; sekretarz ojca Andrew Fothergill by jedynym ich gociem. - Ach, c za uczta! Dobrze, e tu jestecie. Wspaniay posiek, po prostu wspaniay. Jedzcie, prosz, jedzcie - zachwyca si Justifus, majc za wiadkw dwjk biesiadnikw i Durai stojc przy kuchennych drzwiach. - Nie moemy pozwoli, eby uszo im to na sucho. Na wknie kokosowym mona zarobi. Liny, suchajcie, albo maty. Zasugujemy na to, w kocu emy na to zarobili, mwi ci, i do dia- ska, wemiemy, co nasze - i tak dalej, prawie bez przerw na poykanie ksw, plujc okruszkami wok siebie. Fothergill usiowa dzielnie sple sowa szefa w rozsdn myl, wesprze lune uwagi solidnym krgosupem, nada im jakikolwiek sens. Justifus tymczasem tar sobie udo, potem drugie, wiercc si, zerkajc z irytacj w d, jakby u jego stp lea pies, ale pies, suczka, nigdy nie wchodzia do domu, kiedy by w nim pan. Zanim na st podano deser, tarcie zyskao tak wciek intensywno, e Thomas nie mg si powstrzyma, by nie zapyta: - Ojcze, powiedz, co z tob. - Mam futro na nogach, synu, ot co. Nic przez to nie czuj, o nie. Czerwone utrapienie. 603Ojciec z trudem wsta, niemal przewracajc przy tym st. Wyszed, potykajc si, szukajc oparcia w szafkach i cianie, a podoga przycigaa jego stopy

jak magnes. Thomas zapamita wspczujcy wyraz twarzy Fothergilla, ktrego wkrtce odprowadzi do drzwi. 20 stycz. Mj drogi synu! Mierzyli mi temperatur. Miaam 36,7, 37,2, 37,8, 37,3. Nie uwzgldniani 38,6, bo w to nie wierz. Wystawiaj nas z kami na ganek, a wieczorem wstawiaj z powrotem do rodka. Na zewntrz i do rodka. Nie wolno mi nawet pj do ubikacji. WYCZNIE LEENIE W KU, ale wielki wysiek, jakiego wymaga ta czynno, zdaje si zaprzecza idei wypoczynku. Trudno mi uwierzy, e na tym ganku, we mgle i przy powietrzu tak zimnym ciao potrafi wytworzy ciepot ponad 36 stopni. Nic dziwnego, e nazywa si nas ciepokrwistymi zwierztami. Narysowaa na kartce bezksztatn plam i podpisaa j: Moje zy, ktre za tob wylewam, mj kochany chopczyku". W kadym licie Hilda powtarzaa mu, e musi by dzielny i cierpliwy. Czas dla Thomasa nie dzieli si ju na dni, noce ani nawet pory roku. Czas sta si cig tsknot za matk. Mwi, e nie polepszyo mi si zbytnio, ale powinnam si cieszy, e nie jest gorzej... W szkole stwarza pozory. Matka nakaniaa go do modlitwy, mwic, e sama modli si co godzin i e Bg jej sucha i nigdy nie zawid. On modli si bez ustanku, przekonany, e modlitwy przynajmniej utrzymuj j przy yciu. Wiem, e Bogu nie chodzio o to, by nas rozdziela, wic wkrtce znw bdziemy razem. 604Pewnego ranka Thomas obudzi si i poczu, e jego poduszka jest wilgotna. Sebestie zapalia lamp i ujrzaa znami bestii: delikatn, czerwon mgiek na poszewce, osobliwie pikny wzr. Sebestie rozpakaa si, ale chopiec by przeszczliwy. Wiedzia, e wkrtce znowu ujrzy matk. Dlaczego wczeniej o tym nie pomyla? Jego pocig zatrzyma si na stacji w Utakamand. Na spotkanie wyszo mu dwch bosonogich mczyzn w wieo wyprasowanych biaych drelichach. Nieli ze sob nosze. Zabrali go od razu do chaty Hildy. Wspi si na jej wskie ko i uoy w jej ramionach. Mia jedenacie lat.

- Twj przyjazd jest najlepszym i zarazem najgorszym prezentem, jaki mogam dosta - powiedziaa. Poszarzaa, skurczona do obwisego worka skry i koci, bya zaledwie cieniem matki, ktr zna. Znika jej wesoo, ale nie zosta te jej lad w wysokim, chudym synu z udrczonym wzrokiem i zmarszczkami wok oczu. Usiedli obok siebie na ganku z domi splecionymi jak zesche korzenie. W promieniach porannego soca przygldali si zbieraczom herbaty idcym rzdkiem poblisk ciek; ich stopy kryy si we mgle, a pojemniki z drugim niadaniem skrzypiay przy kadym kroku. W cigu dnia jedynie pielgniarki przeryway samotno kuracjuszy, przychodzc zmierzy temperatur i przynoszc posiek i leki. O zmierzchu, gdy zbieracze herbaty wracali t sam drog, oznaczao to czas na sen. Poniewa Hildzie brakowao tchu, czyta jej. Ronia zy, dumna z jego pynnoci w czytaniu. Wielkie fotele wypoczynkowe o trzcinowych siedziskach miay szerokie podokietniki i byy wyposaone w przybor- nik do pisania wykonany z drewna tekowego. Korzystajc z nich, pisali do siebie listy, wkadali je do kopert i zaklejali, a po lunchu wymieniali si kopertami, rozrywali i czytali listy. Modlili si co najmniej trzy razy dziennie. Cho bywao, e na zewntrz panowa przejmujcy chd, nie wchodzili do rodka, lecz opatuleni siedzieli na ganku. 605Pocztkowo Thomasowi krcio si w gowie przez wzgld na wysoko, na jakiej si znajdowali. Ale zahartowa si. Jego kaszel osab. Nic wszake - ani wiee powietrze, ani mleko, miso i jajka, ani leki tonizujce, ktre kazano jej zaywa - nie pomagao Hildzie. Jej kaszel by inny: beczco- gulgoczcy. Chopiec zauway u matki wyjtkowo bolesn opuchlizn w okolicy mostka, guz rosncy pod bluzk. Wstydzi si z ni o tym porozmawia, ale pamita, by nie opiera tam gowy. Raz, gdy si rozbieraa, zobaczy go; by wielkoci jajka rudzi- ka, ale mia ciemniejszy kolor. Chopiec przyj, e to jest wanie ta suchota, phthisis, prtek Kocha, TB, Mycobacterium tuberculosis - niewane, jak si nazywao, byo podstpnym wrogiem rosncym w ciele matki. Pewnego wieczoru, gdy leeli obok siebie, zestawiwszy ka, gdy czyta jej z modlitewnika, wydaa z siebie zaskoczony okrzyk. Cofn si wzrokiem, upewniajc si, czy nie popeni bdu w czytaniu. Potem spojrza na ni i ujrza krew na jej nocnej koszuli - plama powikszaa si, jakby matk postrzelono.

Jak dugo yje, zapamita t straszn chwil, gdy uwiadomi sobie, e matka umiera. Gdy jej wzrok odnalaz jego spojrzenie, jej pierwsz, jedyn myl byo to, e opuci swojego syna. Thomasa zdj parali, ale tylko na sekund. Skoczy i rozdar jej nasiknit krwi koszul. Z piersi wystrzelia fontanna, ktra poleciaa pod sufit, a potem opada. Za chwil powtrzyo si to samo. I znowu. Ohydny, pulsujcy, krwawy gejzer, zsynchronizowany z biciem jej serca znaczy sufit czerwonymi plamami, pryska na Thomasa, brudzi ko, zlepia stronice ksiki i pokrywa twarz matki krwaw mazi. Wzdrygn si na ten potworny widok, na t erupcj z piersi matki, ktra zabarwia wszystko dokoa na wciek czerwie. Kiedy w kocu dotaro do niego, e mgby sprbowa zatamowa krwotok przecieradem, strumie straci na intensywnoci, jakby wyczerpao si jego 606rdo. Hilda leaa, pywajc we wasnej krwi, z twarz bia jak porcelana nakrapiana czerwonymi plamkami. Odesza. Thomas wzi jej mokr gow w ramiona, jego zy kapay na jej twarz. Gdy zjawi si doktor Ross w biaym fartuchu narzuconym na piam, powiedzia do Thomasa: - Tego nie dao si unikn. Ttniak rozwija si w niej od ponad roku. To bya tylko kwestia czasu. Zapewni chopca, e krew nie jest zakaona, cho Thomas nawet przez moment o tym nie pomyla. Thomasa, teraz naprawd samego na wiecie, zmogy gorczka i kaszel. Odmwi przeniesienia z chaty do infirmerii, albowiem chata bya ostatni rzecz, jaka czya go z matk. Pozwoli zabra si na przewietlenie. Pniej patrzy, jak Muthukrishnan, mieszacz lekw, wchodzi, pchajc przed sob wzek z opasym, umieszczonym w polakierowanej kasecie urzdzeniem do leczenia odm opucnow. Muthu przykucn na balkonie i wytarszy twarz rcznikiem, otworzy skrzyda intrygujcego pudeka, po czym zacz wykada due butelki, manometry i rurki. Wkrtce doczy do niego doktor Ross, sam byy suchotnik. - Rentgen wyszed nie za dobry, chopcze. Oj, nie za dobry - powiedzia. To tylko kwestia czasu", pomyla Thomas. Nie mg si doczeka, kiedy znowu bdzie z matk.

Nawet si nie skrzywi, kiedy iga, wprowadzona od strony plecw, przesza mu midzy ebrami i wbia si w przestrze opucnow okalajc puco, zwykle wypenion prni, jak mu wyjani Ross. - Teraz zmierzymy cinienie. - Pomanewrowa ig, podczas gdy Muthu zaj si butelkami, podnoszc je i opuszczajc na rozkaz doktora. - To jest sztuczna odma". W taki fantazyjny sposb opisujemy proces wtaczania powietrza w t prni, ktra otacza twoje puca, chopcze, po to, by spowodowa zapadnicie chorej czci puca. Bakterie Kocha potrzebuj tlenu, by kwitn, ale my im go nie damy, co? 607Z twarz w poduszce, z gbi swojej choroby, Thomas stwierdzi, e to rozumowanie pozbawione logiki: A co z moim tlenem, doktorze Ross?". Mimo to nie odezwa si. Przez dwadziecia cztery godziny Thomas musia lee na brzuchu, unieruchomiony w odpowiedniej pozycji przez worki z piaskiem. Muthu przychodzi do niego kilka razy dziennie sprawdza, czy wszystko w porzdku. Muthu zauway raptown gorczk i dreszcze. Sztuczna odma wprowadzia do przestrzeni opucnowej nowe bakterie. Thomas sysza gos Rossa z wielkiej oddali: - Ropniak, chopcze. Tak nazywamy rop zbierajc si wok puca. Nieczsto si zdarza u moich pacjentw, ale czasem owszem. Przykro mi. Rzecz w tym, e ropa jest zbyt gsta, by dao siej odessa ig. Zabrali go na operacj do wyoonej kafelkami sali z wysokimi oknami. Pomieszczenie byo puste, z wyjtkiem wskiego, podwyszonego stou porodku, nad ktrym wisiaa wielka lampa przypominajca owadzie oko zoone. To miejsce pozostawio w chopcu niezatarte wraenie. Byo jak obca kraina, ziemia wita, cho wiecka. Ross przeci znieczulon miejscowo skr w okolicy lewego sutka, po czym odsoni trzy ebra i wyci ich fragmenty, pozbawiajc w ten sposb ropniak zadaszenia". Ropa nie miaa ju gdzie si zbiera. Pomimo znieczulenia Thomas czu chwilami potworny bl. Kiedy znalaz w sobie do siy, by si odezwa, zapyta: - Czy taka dziura nie zniszczy prni w przestrzeni opucnowej? Czy przez to nie wpadnie tam powietrze i nie zapadnie si cae puco?

- Doskonae pytanie, mj chopcze - odpar zachwycony doktor Ross. - U innej osoby zapewne zapadoby si. Ale zakaenie, ropniak usztywni opucn, uczyni j grub i nieelastyczn jak strup. A zatem w twoim przypadku puco si nie zapadnie. Przez tydzie ropa sczya si na gaz, ktr zasonita bya rana. Gdy strumie zamieni si w struk, Ross wymoci ran tamponami, eby zagoia si przez ziarninowanie". Podczas zmiany opatrunku Thomas przyglda si wgbieniu w lustrze, odczuwajc 608perwersyjn dum z wasnego ciaa, ze sprawnoci reperacji, ze zmian, ktre nastpoway z dnia na dzie. Ross by niewysokim, radosnym czowiekiem obdarzonym okrg jak ksiyc w peni, zupenie niewyrniajc si twarz i pakowatymi nogami dokeja. Zawsze ogrzewa pulchnymi domi membran stetoskopu, zanim metal dotkn skry Thomasa. Opukiwa chopcu klatk piersiow, uwanie si w ni wsuchujc. W kocu wyj z rany gaz i razem zajrzeli do krateru. - Widzisz, Thomasie, to czerwone dno, ktre wyglda jak wyoone kamieniami? Nazywamy je ziarnin. Ona powoli wypeni ran i pozwoli zawiza si na niej skrze. I dokadnie tak si stao. W pewnym momencie ziarnin wybrzuszya si jak truskawka, wychodzc poza obrb rany. - Ziarnin wybujaa - nazwa j Ross. Trzymajc w szczypczykach krysztaek siarczanu miedzi, przypali nim ziarnin. Pewnego dnia Ross przynis chopcu Immunity in Infectious Diseases Miecznikowa i Principles and Practice of Medicine Oslera. Thomas z trudem przedar si przez Miecznikowa, ale spodobay mu si rysunki biaych krwinek poerajcych bakterie. Osler okaza si zaskakujco dobr lektur. yjc swoim yciem bdcym jedynie preludium do mierci, Thomas zda sobie spraw, e z niecierpliwoci oczekuje wizyt Rossa, e wypatruje codziennych rytuaw niskiego czowieczka. Mimo to powciga w sobie ch okazania mu uczu, poniewa nauczy si, e to zawsze prowadzi do straty. - Nigdzie si nie wybieram, chopcze - powiedzia pewnego dnia Ross. - A skoro i ty jeszcze tu pobdziesz, to moe potowarzyszyby nam przy obchodzie, hm? - Ross odwrci si i wyszed, nie czekajc na odpowied.

Po ptora roku pobytu w sanatorium doktor Ross uzna Thomasa za wyleczonego. Przez cay ten czas chopiec ani razu nie widzia ojca. 609Fothergill odwiedzi go dwukrotnie, przekazujc wiadomo, e Justi- fus jest zbyt chory, aby podrowa. Thomas zapyta Rossa o chorob, na jak cierpi jego ojciec. - To nie grulica - odpar Ross. - To co innego. - Ma co wsplnego z nogami? Ross zmierzwi chopcu wosy. - To przewleke, chopcze. Pech, owszem. Jest przykuty do ka. Dowiesz si w szkole medycznej. Wtedy Ross po raz pierwszy wymwi te sowa: szkoa medyczna" w kontekcie Thomasa. Chopiec nie zdoa opanowa nerwowego skurczu odka, jakby raptem otworzyy si drzwi do jego mrocznej piwnicy, wpuszczajc wiato, obiecujc przyszo tam, gdzie adnej przyszoci sobie nie wyobraa. Ross, teraz ju oficjalnie prawny opiekun Thomasa, zdecydowa, e chopiec wyjedzie do angielskiej szkoy z internatem. Przed wypyniciem Thomasowi nawet nie przeszo przez myl, by pojecha odwiedzi ojca w infirmerii w Madrasie. Miny dwa semestry szkoy, gdy Thomas otrzyma od Rossa list, w ktrym lekarz napisa, e Justifus zmar. Skromny spadek, ktrym zarzdza bdzie Ross, pozwoli chopcu ukoczy szko i kontynuowa nauk na uniwersytecie. Ross sterowa Thomasem ku szkole medycznej tak, jakby kurs by nie do uniknicia. Thomas nie widzia powodu, by si temu opiera. ycie zdyo go nauczy, e ma predyspozycje do dwch rzeczy: choroby i cierpienia. Trafiwszy na uczelni medyczn w Edynburgu, zapamita si w nauce, odnajdujc w niej stabilizacj i wito, ktrych tak brakowao mu w yciu. Nie czu potrzeby podnoszenia gowy znad ksiek, adnej chci chodzenia gdziekolwiek poza wykadami i prezentacjami. Gdy mczy mu si wzrok, niemiao kierowa swe kroki ku szpitalowi, majc nadziej, e nikt go stamtd nie wyrzuci. Pozna tam pewnego 610asystenta, studenta starszego roku. Wkrtce, na dugo przedtem, zanim jego rocznik dors do zaj klinicznych, mia do czynienia z najciekawszymi przypadkami. Jeden z sanitariuszy przezwa go Podgldacz", ale Thomasowi byo to obojtne. W zorganizowanym chaosie szpitala, w labiryncie korytarzy, w zapachu i

zamkniciu jego cian, znalaz zarazem spokj i azyl - znalaz dom. Cierpienie i bl byy mu najblisz rodzin. Pijak nazwiskiem Jones wyglda niepokojco podobnie jak jego ojciec. Thomas uwiadomi sobie, e zmylia go woskowa cera, a powikszone przyusznice, brak jednej trzeciej brwi i opuchnite powieki alkoholika nadaway obydwu mczyznom lwi wygld. Teraz, gdy ju nauczy si szuka objaww, doda dwa do dwch i ustali pozostae symptomy: czerwony spd doni, sie naczy na policzkach i szyi, piersi jak u kobiety i brak owosienia pod pachami. Jego ojciec mia marsko wtroby. Moe to bya ta przewleka" przypado, ktr Ross przez grzeczno i delikatno przemilcza. By przeraliwie zimny wieczr, zacina deszcz ze niegiem, kiedy Thomas, siedzc w Founders' Library, uzna, e ostatni element ukadanki wskoczy na waciwe miejsce. Gdy to si stao, zatrzasn z hukiem ksik, straszc bibliotekark, pani Pincus. Mody czowiek, ktry praktycznie mieszka przy bibliotecznym biurku, chowajc si w kcie najbardziej oddalonym od kominka, raptem wybieg jak oszalay na zawiej, zapominajc nawet kapelusza. Thomas w cakowitej ciemnoci pokona dugi korytarz prowadzcy do jego pokoju. Chodzenie po ciemku to co, z czym nie umia sobie poradzi jego ojciec. Sygnay dochodzce z palcw Thomasa, z jego kostek i kolan, pomagay mu ustali pozycj w przestrzeni, lecz w przypadku Justifusa Stone'a sygnay te blokowa rdze krgowy. Cikie stpanie ojca, uderzanie o przedmioty, tym gorsze noc, e wwczas zupenie nie widzia, gdzie stawia nogi - to skutek widu rdzenia. adne dziecko nie powinno naby tego rodzaju wiedzy o rodzicu. 611Bezadne gldzenie, chepliwe opowieci przy stole, mania wielkoci - to za kia mzgu, nie tylko rdzenia krgowego. Znalazszy si w swym pokoju, Thomas rozebra si przed lustrem zamontowanym na drzwiach szafy. Posugujc si drugim, trzymanym w rku lusterkiem obejrza centymetr po centymetrze cae ciao. Nie ma zmian kiowych. Nie ma kilakw. Posucha swojego serca, ale nie usysza niczego nietypowego. Los oszczdzi mu zatem kiy dziedzicznej. Ale wtedy uwiadomi sobie, e jego strach by absurdalny, bo przecie kia wrodzona musiaaby zosta mu przekazana poprzez oysko, czyli musiaaby pochodzi od matki. Niepotrzebnie si martwi. Matka miaa grulic. Matka, czysta jak Dziewica Maryja, nie moga przecie mie...

Z puc wydoby mu si krzyk, ostateczna katusza dziecka, ktremu odebrano wszelkie zudzenia. Wreszcie zrozumia. Rozwizanie cay czas mia w zasigu rki. To nie grulica bya przyczyn ttniaka, ktry j zabi, lecz syfilis. - Matka, moja biedna matka - zapaka, przeywajc od nowa jej utrat. Ojciec zamordowa Hild sw nieposkromion dz. Moliwe, e wyleczya si z suchot, ale prawdopodobnie nigdy si nie dowiedziaa, e ma ki, dopki - gdy ju bya w sanatorium - nie pojawi si ttniak, dopki nie wykwit pod mostkiem i nie zacz przedziera si bolenie na wolno. Ross powiedziaby jej, co to takiego. Zapewne wic wiedziaa. Na tym etapie ani salwarsan, ani nawet penicylina, gdyby j mieli, na nic by si nie zday. Kiedy Thomas Stone, bdc na ostatnim roku medycyny, kupi zwoki, byo to wydarzenie bez precedensu, ale waciwie nikogo nie zaskoczyo. Planowa drug cakowit dysekcj, dc do mistrzostwa w opanowaniu tajemnic ludzkiego ciaa. Jest tu gdzie Stone?" stao si czsto zadawanym w ambulatorium pytaniem, poniewa Thomas urs do rangi nieodcznego elementu 612oddziau nagych przypadkw - bardziej charakterystycznym ni Ho- gan i inni sanitariusze - zawsze chtnym do zaoenia szwu na ran szarpan, woenia sondy odkowej albo pobiegnicia do banku krwi. Stawa si najszczliwszym studentem, gdy pozwalano mu ubra si w strj chirurga i potrzyma retraktor podczas nagej operacji. Pewnego wieczoru doktor Braithwaite, chirurg specjalista i przewodniczcy komisji egzaminacyjnej Krlewskiego Kolegium Chirurgw, przyszed obejrze pacjenta z ran kut w grnej czci jamy brzusznej. Braithwaite by yw legend, pionierem nowego sposobu operowania raka przeyku, choroby wyjtkowo trudnej w leczeniu. Przeraony pacjent w stanie upojenia alkoholowego zachowywa si grubiasko i by skory do bitki. Braithwaite, krpy go o siwych wosach, mia na sobie niebieski trzyczciowy garnitur w odcieniu doskonale pasujcym do jego bkitnych oczu. Gestem oddali sanitariuszy krpujcych pacjenta i agodnym ruchem pooy mu donie na ramionach. - Prosz si nie martwi - powiedzia. - Wszystko bdzie dobrze. Nie cofn rk. Pacjent, widzc eleganckiego lekarza, uspokoi si

i odpowiedzia na jego pytania. Braithwaite zbada go szybko, acz skutecznie. Kiedy skoczy, zwrci si do pacjenta jak do swojego kolegi, kogo, kto chodzi do tego samego klubu: - Z radoci pragn pana poinformowa, e n omin najwaniejsze naczynia krwionone. Jestem pewien, e wszystko bdzie w znakomitym porzdku, wic prosibym, eby pan si nie zamartwia. Zamierzam pana zoperowa, eby naprawi to, co mogo zosta uszkodzone. Zabierzemy pana na sal operacyjn natychmiast. Wszystko jest na dobrej drodze. Ugaskany pacjent wycign w podzice pulchn do. Kiedy znaleli si w takiej odlegoci, e pacjent nie mg ju ich sysze, Braithwaite zapyta towarzyszc mu wit lekarzy: - Jakiego rodzaju rodek pierwszej pomocy podaje si pacjentowi przez ucho? 613Stare porzekado, przynajmniej w Edynburgu. Starych powiedzonek nikt ju jednak nie pamita, co ogromnie Braithwaite'a niepokoio. Uznawa to za przejaw rozleniwienia nowego pokolenia praktykantw; smutne wic, e tylko jedna osoba znaa prawidow odpowied na to pytanie - do tego jeszcze student. - Sowa pociechy, prosz pana. - Bardzo dobrze. Jeli ma pan ochot, moe pan mi asystowa przy tej operacji, panie... - Stone, prosz pana. Thomas Stone. Podczas operacji Braithwaite przekona si, e Thomas wie, jak nie wchodzi w drog. Gdy poprosi go o przecicie podwizki, Thomas wsun do z noyczkami, zbliy do wza, po czym wygi pod ktem czterdziestu piciu stopni i przeci, eliminujc niebezpieczestwo uszkodzenia wza. Stone rozumia swoj rol tak doskonale, e kiedy starszy chirurg przyszed asystowa, Braithwaite zby go machniciem rki. Braithwaite wskaza y biegnc nad odwiernikiem. Zapyta Thomasa, co to takiego. - ya odwiernikowa Mayo, prosz pana... - odpar Thomas i zawaha si, jakby chcia co doda. Braithwaite zaczeka, ale Thomas milcza.

- Owszem, tak wanie si nazywa, ale wydaje mi si, e bya tu na dugo, zanim zauway j Mayo, nie sdzi pan? Dlaczego uwaa pan, e Mayo zada sobie trud nazwania tej yy swoim nazwiskiem? - Myl, e chodzio o pewnego rodzaju punkt orientacyjny, o odrnienie czci przedodwiernikowej odka od obszaru odwier- nika, zwaszcza gdy operuje si przerostowe zwenie odwiernika u niemowlt. - Zgadza si - powiedzia Braithwaite. - Powinni j wic tak naprawd nazwa y przedodwiernikow. - Tak byoby lepiej, prosz pana. Szczeglnie e w niektrych ksikach mianem yy odwiernikowej okrela si te praw y odkow, co bardzo gmatwa spraw. 614- Rzeczywicie, Stone, w rzeczy samej - stwierdzi Braithwaite, zdziwiony, e ten student zwrci uwag na co, o czym nawet chirurdzy specjalizujcy si w odku mogli nie wiedzie. - Jeli ju musimy posugiwa si eponimami, nazywajmy t y y Mayo albo nawet y Laterjeta, bo okazuje si, e to ta sama rzecz. Tylko lepiej nie mwmy na ni ya odwiernikowa". Pytania Braithwaite'a staway si coraz trudniejsze, ale stary chirurg odkry, e wiedza modego studenta na temat anatomii jest na zaskakujco wysokim poziomie. Pozwoli Thomasowi zamkn ran i z przyjemnoci obserwowa, jak ten uywa do tego obu rk i si nie spieszy. Mona byo jeszcze poprawi to i owo, ale okazao si bezsprzecznie, e ten student spdzi wiele godzin na wiczeniu wzw jedn rk i obiema rkami. Stone susznie postanowi wybra metod oburczn, zawizywa dobrze i skrupulatnie, nie popisujc si przed Braithwaite'em jednorczn ekwilibrystyk. Nastpnego ranka Braithwaite zasta Stone'a picego na krzele przy ku pacjenta w sali pooperacyjnej. Nie obudzi go. Na koniec roku, zdawszy egzaminy kocowe, Stone zdoby upragnion przez wielu posad asystenta Braithwaite'a. Shawn Grogan, bystry i ustosunkowany student medycyny, znalaz w sobie do odwagi, by zapyta Braithwaite'a, czego powinien by dokona, aby to nie Sto- ne'owi, ale jemu przypada asystentura. - To do proste, Grogan - powiedzia Braithwaite. - Musisz jedynie pozna anatomi na wylot, nigdy nie wychodzi ze szpitala i przedkada chirurgi ponad sen, kobiety i grog.

Grogan zosta patologiem, znanym pedagogiem i posiadaczem wyjtkowo pokanego obwodu w pasie. Gdy wybucha wojna, Thomas otrzyma kart mobilizacyjn. Przeniesiono go razem z Braithwaite'em do szpitala polowego na kontynencie. W 1946 roku wrci do Szkocji, zosta modszym chirurgiem, a potem starszym chirurgiem. Pomin etap prawdziwego dziecistwa i od razu wbi si w lekarski kitel. 615Ross przyjecha do Szkocji z jedn ze swych rzadkich wizyt. Powiedzia Thomasowi, jak bardzo jest z niego dumny. - Jeste moj pociech za to, e nigdy si nie oeniem. Nie by to mj wybr, mwic przy okazji, to znaczy maestwo. Doskonae ycie albo doskonaa praca", jak to mwi. Mogem wybra tylko jedno. Mam nadziej, e ty nie popenisz tego bdu. Ross planowa przej na emerytur, osi blisko sanatorium i kadego wieczoru grywa w remika w klubie, nadrabia lektury i nauczy si gry w golfa z emerytowanymi oficerami, ktrzy mieszkali w okolicy. Ale ledwie to zrobi, da o sobie zna rak w jego zdrowym pucu. Thomas natychmiast wrci do Indii. Przebywa u boku Rossa przez kolejne sze miesicy, podczas gdy rak powoli rozprzestrzenia si na mzg. Ross, stary i siwy, otoczony wiankiem pielgniarek i opiekunek, ktre czuway przy nim dzie i noc, umar w spokoju, majc po jednej stronie Thomasa, a po drugiej wiernego Muthu. Na pogrzeb zjechali odda mu hod Europejczycy i Hindusi z miejsc tak odlegych, jak Bombaj i Kalkuta. Rossa pochowano na tym samym cmentarzu, na ktrym spoczywao wielu jego pacjentw. - To bohaterowie, wszyscy oni, ktrzy pi w tym miejscu - powiedzia wielebny Duncan podczas mszy nad grobem Rossa. - Ale nie ley tu aden czowiek skromniejszy, a zarazem wikszy bohater, ani te wikszy suga Boy, ni George Edwin Ross. Thomas przyj posad chirurga specjalisty w Gwnym Szpitalu Rzdowym w Madrasie. Po uzyskaniu przez Indie niepodlegoci w 1947 roku wiele si jednak zmienio. Hindusi mieli ju wasn sub zdrowia i niechtnie patrzyli na Anglikw, ktrzy pragnli zosta w Indiach, chocia wielu z nich tak zrobio. Thomas wiedzia, e musi wyjecha, poniewa jeli kiedykolwiek Indie byy jego krajem, to wanie prze-

stay nim by. W ten sposb, odpowiadajc na ogoszenie Matrony w magazynie Lancet", wyruszy na pokadzie Calangute" w podr 616do Adenu. To podczas tego rejsu siostra Mary Joseph Praise dosownie wpada mu w ramiona i wkroczya w jego ycie. Thomas Stone wierzy, e siedzi w jego wntrzu ziarno surowoci, zdrady, egoizmu, okruciestwa - by w kocu synem swego ojca. Mia wraenie, e jedynymi cnotami, w ktrych posiadanie wszed, byy wartoci jego zawodu, ktre przyswoi sobie za porednictwem ksiek i praktyki. Interesowao go jedynie cierpienie ciaa. Znalaz bowiem lekarstwo - i to znalaz je sam - na bl serca i al po stracie. Ross le zrozumia star maksym, jak si Thomasowi zdao, albowiem doskonao ycia wypywa z doskonaoci pracy. Thomas natkn si na przemow sir Williama Oslera do absolwentw studiw medycznych, w ktrej uczony wyrazi podobn myl*: Sowem kluczem jest Praca, sowo niepozorne, jak ju nadmieniem, lecz najeone wielkiej wagi nastpstwami, jeli bdziecie umieli zapisa je na tabliczce wasnego serca lub przyczepi je sobie do czoa. Sowem kluczem jest Praca". Stone przyczepi to sobie do czoa. Zapisa to sobie na tabliczce swojego serca. Budzi si z t myl i walczy dla niej z sennoci. Praca staa si jego straw, napojem, on, dzieckiem, polityk, religi. Uzna, e praca jest jego zbawieniem - dopki nie znalaz si w pokoju w szpitalu Matki Boej Nieustajcej Pomocy, w pokoju zajmowanym przez dziecko, ktre porzuci. Dopiero wwczas przyzna si przed wasnym synem, jak cakowicie praca go zawioda. * Sir William Osier (1849- 1919) - kanadyjski neurolog i patolog. Wygosi t przemow w 1903 roku do studentw University of Toronto.Rozdzia 46 Pokj z widokiem W tym miejscu Thomas Stone przerwa sw opowie. Zapada cisza. Czuem, e rozwaa, co mi powiedzie w dalszej kolejnoci. Kiedy podj przerwan histori, pocztkowo uznaem, e pomin wszystkie lata spdzone w Missing, e zby milczeniem istnienie mojej matki. Chciaem mu przerwa i powiedzie co przykrego, ale dobrze, e tego nie zrobiem, poniewa to wszystko byo o niej... Dby i klony za jego oknem to dzicy ludzie z ogniem na gowie. Zamyka oczy, ale to, co widzi pod powiekami, ukazuje wci ten sam koszmar. Jego nerwy s jak piekce kable rozpite pod pacht skry. Wysyaj impulsy elektryczne do mini. Trzsie si tak bardzo, e gdy zblia do ust szklank z wod, zanim zdy si napi,

rozlewa wikszo na podog. Wymiotuje ca zawarto trzewi. W mylach widzi, e luzwka jego odka jest gadka i byszczca jak miedziany garnek. Impuls zmuszajcy go do biegu znikn. Midzy nim a miejscem, od ktrego ucieka, jest ocean albo dwa.Eli Harris i jeszcze jeden mczyzna, moe lekarz, wnoszc po jego obojtnoci, zostawiaj mu u wezgowia nalewk paregoricu* w niewielkiej buteleczce. Thomas pocztkowo jej nie zauwaa, sdzc, e osobliwa wo anyku i kamfory to tylko zudzenie. Ale kiedy ju znajduje buteleczk, pochania zawarto, jakby od tego zaleao jego zbawienie. Zapach rodka antyseptycznego wypenia pomieszczenie i ulatnia si z jego oddechu. Obecna w nalewce niedua dawka opium przynosi ulg, albo moe tylko to sobie wmawia. Z pewnoci nie chodzi o alkohol stanowicy baz tynktury. On ju skoczy z alkoholem. Jedyne dwie kobiety, jakie kiedykolwiek kocha, umary, i cho jedna mier przysza wiele lat po drugiej, w jego umyle obydwa wydarzenia naoyy si na siebie. Straci zmysy. Uciek. Bieg, nie wiedzc, od czego ani dokd ucieka. Dotar wystarczajco daleko. Nie pamita, jakim sposobem przedosta si z Kenii do New Jersey, oprcz tego, e pomg mu w tym Eli Harris. Mija tydzie, mierzony nie dniami, ale obfitoci zimnego potu i nocnymi koszmarami. Dopiero po dwch tygodniach przechodzi niepokj i ustaj dreszcze, a mae, wredne bezkrgowce wycofuj si. Od dawna pezay po jego skrze i wdroway po pocieli, zawsze umykajc poza zasig jego wzroku, gdy odwraca gow, by na nie spojrze. Pierzchaj do chitynowego podziemia, z ktrego wylazy. Przy jego ku ley chleb i ser na gazecie, ktra ma dat sprzed dwch dni. Buteleczka z tynktur jest pusta. Dzban ponownie napeniono wod. Kiedy Thomas uznaje w kocu, e moe bezpiecznie przysun krzeso do okna, zauwaa, e kolor lici zdy si zmieni z marchewkowego w ceglasty, a potem w karmazynowy, cznie * Paregoric - tincure paregoric, tinctura opii camphorata - nalewka zawierajca opium, olejek kamforowy, olejek anyowy i kwas benzoesowy opracowana zostaa na pocztku XVIII wieku jako lekarstwo przeciwko astmie. Stosowano j powszechnie w leczeniu biegunek rnego pochodzenia, zwaszcza w cholerze i dyzenterii. Do lat 70. XX wieku dostpna bya w wielu krajach bez recepty (przyp. konsultanta medycznego). 619

ze wszystkimi porednimi odcieniami, w palet barw nieogarnitych wyobrani adnego malarza. Siedzi jak posg, wdziczny losowi, e w ogle jest w stanie siedzie i oglda rzeczy takimi, jakie s. Licie opadaj spiralnym lotem; kady taki upadek jest jak wyjtkowe widowisko, niepowtarzalne. Milion podrnych zostawia w powietrzu niewidzialny lad swoich tras. Nadchodzi poranek, gdy czuje si na tyle pewnie, stajc na nogach, e moe zej na d. Po spaczonych deskach aweczki skacze wrbel, a pod jego apkami odpryskuje stary lakier. Stone widzi rudego kociaka stawiajcego ostronie krok za krokiem w drodze od wisterii, jego opatki pracuj pod futrem jak toki. Zastanawia si, czy to wszystko nie jest halucynacj. Kot ma wzrok utkwiony w swojej ofierze. Ptak przekrzywia gwk jak kokietka, ypic to na czowieka, to na besti. Thomas dochodzi do wniosku, e nie potrafi znie napicia, i w tej samej chwili kociak skacze, ale wrbel bez trudu umyka na barierk i jest ju poza zasigiem pazurw. Thomas czuje, e co w nim pka, uwalnia go z odrtwienia, ktre krpowao ruchy i spowalniao myli. Znalaz si w wiecie, gdzie o losie wrbla, tak samo jak o losie czowieka, moe zadecydowa kocie mrugnicie okiem. Na tym polega prawdziwa miara czasu. Lepiej zna sufit swojego pokoju ni wasne ciao. Przestudiowa gzyms. Dekoracyjne obienia wszystkie maj tak sam gboko i szeroko. Docenia rzemioso majstra. Nieporadny amator jaki czas pniej za pomoc sklejki podzieli dom na segmenty i wstawi prefabrykowane drzwi. Ale w gzymsie zna rk mistrza. Z pocztku odpowiedzialnoci za dziwne zjawisko obarcza tynk-tur, ale okazuje si, e zjawisko trwa jeszcze dugo po tym, jak koczy si zawarto buteleczki. Niczym operator projektora w kinie Thomas oglda swoje ycie odtwarzane na ekranie pustego sufitu. Czasem widzi je w wietle igrajcym na okiennej szybie. Nie jest w stanie kontrolowa kolejnoci scen, nie ma dostpu do oryginalnych szpul. Moe 620jedynie obserwowa bezstronnie, oddzieliwszy emocje od zdarze, i ocenia aktorw grajcych w jego biografii. Nad Ocean City nadciga jedna z pierwszych tej zimy nawanic. Po poudniu dociera w gb ldu, pocztkowo siekc marzncym deszczem, ktry trzeszczy, uderzajc o szyb, a potem sypic patkami niegu tak duymi, e kiedy Thomas staje przed

domem, biay puch dosownie ciy mu na powiekach. nieg przykrywa pnocne New Jersey, w kilka godzin tworzc dwunasto-, pitnastocentymetrow warstw. Paraliuje autostrady, lotniska, szkoy, cay handel, ale on nie wie o tym wszystkim, bo wraca do rodka. Ld zagarnia dla siebie terytorium szyby okiennej, pozostawiajc jedynie skromny przewit, przez ktry mona przyglda si zamarzemu, upiornemu wiatu. Tego wieczoru jest wiadkiem sceny ze swojego ycia wywoujcej w nim pragnienie skoczenia z tym wszystkim. Siedzi na ku, spogldajc przez wski wyom w zlodowaciaym oknie. Jego umys pozostaje w bezruchu i jest wyciszony jak krajobraz na zewntrz. Tylko rytmiczny odpyw i przypyw oddechu mci cisz, ale stopniowo nawet on zdaje si zanika. Wtedy nagle czuje przyspieszenie, jak gdyby zmczenie komrek mzgowych odkryo now warstw pamici. Tym, co rodzi si w jego umyle tej zimowej nocy, jest ywy, kolorowy i specyficzny obraz siostry Mary Joseph Praise. Jest zwyczajnym obserwatorem, czowiekiem podgldajcym ptaki,

niewiadomym zdziczaego kota czajcego si w wisterii. Oto, co widzi, i oto, co pamita: Addis Abeba. Szpital Missing. Praca. Widzi siebie dostosowanego do rytmu operacji, zaj klinicznych, pisania, zmuszania si do snu; jego dni s pene i przynoszce zadowolenie. Tygodnie i miesice mijaj i mijaj. Sowo klucz. Praca. Nagle maszyna zacina si... 621(Myli o tym jako o swoim brakujcym okresie". Woli to ni zaamanie"). Zawsze zaczyna si w ten sam sposb. Budzi si ze snu w swojej kwaterze w Missing, budzi si przeraony, nie moe oddycha, jakby mia umrze, jakby nowy oddech mia wywoa eksplozj. Cho jest rozbudzony, macki snu, szpony koszmaru, nie chc puci. Ten stan cechuje percepcja potwornego znieksztacenia przestrzeni. Sypialnia zaczyna si kurczy. Piro, klamka, poduszka - zwyke przedmioty, ktre normalnie nie zasuguj na uwag - urastaj do ogromnych rozmiarw. Robi si kolosalne, gro przygwodeniem, uduszeniem. Nie kontroluje swojego stanu. Nie moe

tego tak po prostu wyczy, siadajc w ku albo poruszajc si w nim. Staje si czym porednim midzy dzieckiem a mczyzn. Nie wie, gdzie jest ani jak scen przeywa, ale boi si. Alkohol okazuje si kiepskim antidotum. Nie zdejmuje uroku, ale chocia przytpia strach. Ma wszake swoj cen: zamiast opowiedzie si wyranie bd po stronie jawy, bd po stronie koszmaru, Thomas przechodzi to tu, to tam. Wdruje po wiecie znajomych obiektw zamienionych w symbole. Potyka si o sceny z wasnego dziecistwa i przepywa przez portal pieka. Syszy nieustajcy monolog jak monotonny gos radiowego komentatora meczu krykietowego. To dla nocnego terroru w Etiopii. Gos komentatora jest nie do rozpoznania, czasem brzmi bowiem jak jego wasny. Pijc, gubi strach, ale nie smutek i ao. Ten, ktry za dnia nie pozwala sobie na zy, teraz szlocha jak dziecko. Widzi Ghosha - prawdopodobnie prawdziwego Ghosha, a nie posta ze snu - stojcego nad nim, zmartwionego. Usta Ghosha poruszaj si, ale sowa ton w powodzi radiowego komentarza. A potem ona tam jest. Nie jest w stanie usysze jej sw, ale jej obecno niesie pociech. W kocu zostaje tylko ona, tylko ona przy nim czuwa. Musiaa spa, gdy j wezwano, bo ma na sobie chust i szlafrok. Przytula go do piersi, a jego ciaem wstrzsa kolejna fala ez. Wwczas ona pacze razem z nim, usiujc ocali go przed koszmarem, ale z czasem i ona zostaje wessana do rodka. (Za kadym razem, 622gdy to przywouje, jest poruszony do gbi). Pracujc razem, dziel ze sob intymno ciaa lecego midzy nimi, niewiadomego, nagiego, wystawionego na ich widok. Lecz to jego kanie w jej ramionach jest szokujco odmienne od wraenia ich ocierajcych si podczas operacji ramion osonitych fartuchem lub przypadkowego stukania si czoami. Tyle godzin kadego dnia s oddzieleni stoem operacyjnym, wic teraz, gdy ona go obejmuje, nieobecno stou, masek, rkawiczek jest poraajca. Czuje si jak noworodek pooony na nagim brzuchu matki. Ona szepcze mu do ucha. Co takiego mwi? Tak bardzo auje, e nie pamita. Brzmi to jak sowa zaimprowizowane pod wpywem chwili, to nie jest formalna modlitwa. Udaje jej si czciowo zaguszy gos komentatora. Pamita jej bluzk mokr od jego ez - nie, od ez obydwojga.

Pamita, jak do niej przywar, przycisn twarz do jej piersi, spa, budzi si, przywiera, paka i znw zasypia. A ona pyta i dopytuje si: Co si dzieje? Co si z tob stao?". Przez wiele godzin, dni, kto wie jak dugo, jest z nim, gdy on rkami i nogami czepia si ycia, a burza wali w niego, rzuca nim i prbuje wyrwa go z jej ramion. Pamita chwil ciszy, wierccy w mzgu bezdwik, ktry zapowiada zmian. Jej bluzka jest rozpita. Jak chirurg rozwarstwiajcy tkank pod naciciem, zmusza si, by rozchyli t bluzk jeszcze bardziej, by moe pomaga sobie nosem, policzkami. Jej sutki pr si, a piersi uciekaj z kryjwki bluzki wprost na spotkanie jego ust. Jego twarz musi odbija si w jej twarzy, bo widzi w niej obaw pomieszan z podaniem. Zawisa nad nim, naga, jej piersi pene i dodajce otuchy, zy ulgi na twarzach obydwojga, pocaunkami chon si nawzajem, poeraj, aby nadrobi stracony czas. I ju jest na niej, a ona spoglda na niego z dou, jakby by jej zbawc. Kiedy w ni wchodzi, znajduje zaczepienie w jej dobroci, dobroci i niewinnoci, ktre sam utraci tak modo, od ktrych tak bardzo si oddali, i ktrych tak arliwie przysiga nigdy si nie pozby... 623Siedzi na ku, na wygnaniu w New Jersey, a wiat dokoa trwa uciszony nien pierzyn. Jego serce bije jak oszalae; dopad go niebezpieczny czstoskurcz. Jego koszula nasika potem, cho w pokoju panuje chd. Czuje tpy bl za mostkiem. Jakeby pragn odtworzy w pamici dokadny smak jej ust, jej piersi. Ale pamita tylko to (modli si o prawdziwo tego obrazu): Pamita swoje w niej zatracenie, otulenie si ni jak mikkim wenianym kocem. Ona usadawia si na nim, pokrywa go jak mrok k. Dochodzc razem, psuj szyki demonom, jej i jego, a gdy z jego garda wydobywa si zawodzcy krzyk, utrafia w sam rodek jej mikkich westchnie. Porzdek zostaje przywrcony. Wracaj waciwe proporcje. Sen nadchodzi jak bogosawiestwo. Przeklestwem jego jest, co nastpuje (w New Jersey szlocha na samo wspomnienie, uderza si w gow doni): gdy budzi si z brakujcego okresu", wyczuwa jedynie zaburzenie w przestrzeni, luk w czasie, gboki wstyd i zaenowanie, ktrych przyczyn nie umie sobie przypomnie, lecz ktre moe uleczy, tylko i wycznie rzucajc si na powrt w wir pracy. Zablokowa w sobie to, co stao si wczeniej.

Ile w tym okruciestwa, e akurat to wspomnienie znajdzie drog na powierzchni jego umysu podczas pewnej zimowej zamieci tak dugo po jej mierci. Ile w tym okruciestwa, e ma te ulotne, niekompletne wizje, widziane przez rzebion lodem tafl szyby. Zastanawia si, czy s prawdziwe, czy moe stanowi bolesne przebitki mzgu pozbawionego alkoholu. Zoy swoj pami z kawakw, jakby skleja rozbity relikt, i wreszcie jest caa - a mimo to nadal ma wtpliwoci. Nigdy ju nie ujrzy jej wyraniej ni wtedy, tamtej nocy przy 529 Mapie Street. Po latach, kiedy wspomni te wydarzenia, przyjdzie mu na myl, czy nie znieksztaca pamici, czy niczego nie upiksza, poniewa za kadym razem, gdy wiadomie wywouje jej obraz, daje 624ycie nowemu wspomnieniu, nowej wersji, ktra zastpuje t starsz. Boi si, e zbyt intensywna obrbka doprowadzi do zniszczenia. Ocalia mi ycie - mwi do siostry Mary Joseph Praise, siedzc na swoim wskim ku w New Jersey. - I przez moj gupot, moje niezdecydowanie, moj panik stracia swoje". Jest zbyt pno, by jej to wszystko powiedzie, lecz on wie, e naley to zrobi, i chocia jest niewierzcy, ma nadziej, e w jaki sposb ona jest w stanie go usysze. Nie umiem pokocha adnej istoty ludzkiej bardziej, ni kochaem ciebie". Nie moe si zdoby, by wspomnie o dzieciach; czuje, e potrafi zrobi dla nich nawet mniej ni dla siostry Mary Joseph Praise. Oni istniej, dwch chopcw, bliniaki, wie o tym, pamita, gdzie we wszechwiecie bardziej odlegym ni ten, w ktrym unosi si siostra Mary Joseph Praise. Lecz jest ju za pno, by powiedzie to wszystko siostrze Mary Joseph Praise. Ju nawet to o niej wspomnienie, pikne i erotyczne, nie umie go podnieci ani napeni radoci. Gdy widzi jej nago, a swoje nienasycenie, zdolno mieszania si ich cia, czuje wycznie gwatown zazdro, jakby kto inny zajmowa jego nagie ciao i obapia jego ukochan kobiet, illusion des soises - to ja, a jednak nie ja. Jego energicznie popychajce ciao, ciemny trjkt jego opatek, wgbienia i doki dolnej czci plecw przepowiadaj jedynie mier i zniszczenie. Stanowi wrb strasznego koca, poniewa ta chwila cielesnej przyjemnoci skae Mary na nieistnienie, cho jeszcze o tym nie wie -ale on, obserwujc t scen, wie. Kara dla niego jest znacznie gorsza: musi y.Rozdzia 47 Zagubiony list

Thomas Stone wyszed dopiero po pnocy. Stopi si w jedno z pmrokiem wypeniajcym pokj, a jego gos wypeni przestrze, jak gdyby nigdy przedtem nie pady w tym pomieszczeniu adne sowa. Nie przerywaem mu. Zapomniaem, e w ogle tu jest. Zamieszkaem w jego opowieci - zapalaem wiec w kociele St. Mary's w Fort St. George w Madrasie, trzymaem si dzielnie w angielskiej szkole z internatem, obserwowaem, jak odsanianie pokadw pamici prowadzi do obrazu Mary. A skoro cud objawienia zdarzy si w Fatimie, w Lourdes i Guadalupe, to kime jestem, by wtpi, e wiecka wizja mojej matki rzeczywicie objawia si Thomasowi Stone'owi na pokrytym szronem oknie wynajtego pokoju - przecie ja te jako may chopiec czuem jej obecno w pomieszczeniu z autoklawem. Jego gos zabra mnie do czasw przed moimi narodzinami, lecz nadal byy to moje czasy, tak jak mj jest kolor oczu i dugo palca wskazujcego. Dopiero gdy Thomas Stone skoczy opowie, uwiadomiem sobie jego obecno. Zobaczyem mczyzn zaczarowanego wasn histori, zaklinacza wy, ktrego olizga bestia zamienia si w turban. Cisza, jaka zapada, gdy zamilk, bya straszna. 626Thomas Stone ocali nasz program. Dokona tego, zamieniajc szpital Matki Boej Nieustajcej Pomocy w fili bostoskiej mekki. Wystarczyo, e zoy swj podpis na licie stwierdzajcym powysze. Lecz Matka Boa Nieustajcej Pomocy nie staa si oddziaem mekki jedynie na papierze. Co miesic czterech studentw medycyny i dwch chirurgw staystw-rezydentw przyjedao do nas z mekki na wymian. - Przyjad na safari, eby popatrze, jak tubylcy si nawzajem wyrzy-naj. Aha, i eby zobaczy par przedstawie na Broadwayu - podsumowa B.C. Gandhi, kiedy dowiedzia si o planie. Plus by jednak taki, e jednoczenie kady z nas mia okazj do staowania w Bostonie. Skoczyem sta i zaczem drugi rok rezydentury. Najwaniejsz rzecz, jaka wizaa si z naszym przyczeniem do mekki, byo to, e Deepak, yd Wieczny Tuacz chirurgii (jak go nazwa B.C.), mg wreszcie zakoczy sta-rezydentur. By teraz chirurgiem z certyfikatem komisji. Mg wyjecha, dokdkolwiek sobie zamarzy, i otworzy tam wasn praktyk. Nie zrobi tego jednak, zosta w Matce Boej jako

dyrektor szkoleniowy na oddziale chirurgii; dosta poza tym stanowisko adiunkta w mekce. Nigdy nie widziaem Deepaka bardziej uradowanego. Thomas Stone dotrzyma sowa i pomg Deepakowi w publikacji artykuu na temat bada nad urazami yy gwnej. Artyku, ktry ukaza si w American Journal of Surgery", z miejsca sta si pozycj klasyczn i bardzo czsto cytowan przy okazji omawiania uszkodze wtroby. Cho Deepak pobiera wynagrodzenie lekarza specjalisty, nadal mieszka w kwaterach staystw w Matce Boej. Dziki staystom-rezydentom z mekki, ktrzy przyjedali do nas do Bronksu, mielimy wicej rk do pracy i Deepak wreszcie mg si wysypia. W nieuywanej piwnicy urzdzi sobie laboratorium, w ktrym bada skutki rnego rodzaju zaburze dopywu krwi do wtroby (wiczy na psich i krowich narzdach). Nie byo potrzeby duej utrzymywa w tajemnicy demencji Popsy'ego. Bezpiecznie przemierza korytarze Matki Boej, ubrany 627w lekarsk koszul, z mask dyndajc na szyi. Zawracano go za kadym razem, gdy prbowa dosta si na sal operacyjn albo wyj poza teren szpitala, ale najwyraniej zupenie mu to nie przeszkadzao. Czasem zatrzymywa ludzi i oznajmia im: - Pobrudziem si. Pewnego pnego pitkowego wieczoru, kilka miesicy po odwiedzinach Thomasa Stone'a, usyszaem pukanie do drzwi. Sta w nich mj ojciec, niepewny, speszony, nie wiedzia, jak go przyjm. Jego wyznanie wiele zmienio. Zanim usyszaem t opowie, znacznie atwiej przychodzio mi zoci si na niego, przewrci mu mieszkanie do gry nogami, naruszy jego przestrze. Teraz w jego obecnoci byo co osobliwego. Nie zaprosiem go do rodka. - Nie mog zosta, ale zastanawiaem si... chc zapyta, czy... czy nie miaby ochoty pj ze mn jutro, to jest w sobot, na kolacj do etiopskiej restauracji na Manhattanie?... Tu masz adres, o sidmej? To bya ostatnia rzecz, jakiej si po nim spodziewaem. Gdyby zaprosi mnie do Metropolitan Opera albo na obiad w Waldorf-Astorii, odmwibym bez wahania. Ale kiedy powiedzia: Etiopska restauracja", przywoa tymi sowami cierpki smak indery i ostry smaku wotu. Poczuem, jak cieknie mi linka. Skinem potakujco gow, cho tak

naprawd wcale nie zaleao mi na przebywaniu w jego towarzystwie. Niemniej jednak pozostay midzy nami pewne niedokoczone sprawy. W sobot, wyszedszy z metra, zobaczyem Thomasa Stone'a stojcego nieco dalej, przy wejciu do Meskerem w Greenwich Village. Mieszka w Ameryce od ponad dwudziestu lat, a nadal wydawa si tu zupenie nie na miejscu. Nie okazywa zainteresowania menu umieszczonym na zewntrz, przy wejciu do restauracji, a studenci wylewajcy si z budynku New York University i dwigajcy futeray na instrumenty jakby dla niego nie istnieli; wosy, ubrania i obwieszone kolczykami uszy wyrniay ich w tumie przechodniw. Wyranie mu ulyo, kiedy mnie zobaczy. 628Meskerem by nieduym lokalem z ciemnoczerwonymi zasonami i cianami, ktre wyglday jak wntrze chaty chikka. Aromat palonych na wglu drzewnym ziaren kawy i pieprzny zapach berbere sprawiy, e przeniosem si daleko, daleko od Manhattanu. Usiedlimy na drewnianych, grubo ciosanych trjnonych stokach ledwo wystajcych nad podog, a midzy nami znalaz si stolik z plecionego kosza. Wysokie lustro umieszczone na cianie za plecami Thomasa Stone'a pozwalao mi patrze na ty jego gowy i jednoczenie podziwia ludzi wchodzcych i wychodzcych z restauracji. Plakaty poprzypinane do cian pinezkami ukazyway paace Gonderu, umiechnit kobiet z ludu Tigre obdarzon doskonaymi mocnymi zbami, zblienie pomarszczonej twarzy etiopskiego kapana, a take widok z lotu ptaka na Churchill Road - wszystkie plakaty miay ten sam podpis: TRZYNACIE MIESICY SOCA. Kada etiopska restauracja, jak zdarzyo mi si po tym pierwszym razie odwiedzi w Ameryce, za kluczowy element dekoracji obraa sobie ten sam kalendarz Ethiopian Airlines. Kelnerka, niska, jasnooka Amharka, przyniosa nam kart da. Miaa na imi Anna. Prawie wypucia z rk owek, kiedy owiadczyem jej po amharsku, e przyniosem wasny n i jestem tak godny, e jeli pokae mi, gdzie przywizali krow, chtnie zaczn, nie czekajc na przystawki. Gdy przyniosa nam jedzenie na okrgej tacy, Thomas Stone wyglda na zaskoczonego, jakby zapomnia, e bdziemy je palcami ze wsplnego naczynia. Ku jego przeraeniu Anna (pochodzia z Kebeny w Addis Abebie, nie tak znowu daleko od Missing) daa mi gursha: oderwaa kawaek indery, zamoczya go w curry i podaa mi palcami do ust. Thomas Stone pospiesznie wsta i zapyta o azienk - eby tylko jemu nie zrobia tego samego.

-Archaniele Gabrielu - powiedziaa Anna, odprowadzajc go wzrokiem. Wystraszyam twojego koleg naszymi zwyczajami habesha. - Powinien je zna. Przez siedem lat mieszka w Addis Abebie. - Nie! Powanie? - Nie czuj si, prosz, uraona. 629- Nic nie szkodzi - odpara, umiechajc si. - Znam takich ferengi. Mog u nas mieszka latami, a nadal traktuj nas jak powietrze. Nie przejmuj si. Nadrabiasz za niego. No i jeste przystojniejszy. Mogem si za nim uj, powiedzie, e jest moim ojcem. Ale tylko si umiechnem - jestem pewien, e si przy tym zaczerwieniem -i nic nie powiedziaem. Kiedy Thomas Stone wrci, zabra si do jedzenia, ale bez specjalnego entuzjazmu. Jedn z piosenek sczcych si przez zamontowane w suficie goniki okazaa si Tizita - nie mogo by inaczej. Przypatrywaem mu si, chcc wybada, czy melodia powie mu cokolwiek. Nie powiedziaa. Tubylca poznasz po tym, e na jego palcach nie uwiadczysz ladw curry, bo tubylec uywa indery jak szczypczykw, za jej pomoc podnoszc do ust kawaki kurczaka albo woowiny umoczone w sosie. Paznokcie Thomasa Stone'a byy czerwone. Tilahun piewajcy Tizit, kameralna atmosfera lokalu i zapach ywicy olibanowej wywoay fal wspomnie. Pomylaem o porankach w Missing, o tym, jak mga przyjmowaa cielesn, namacaln posta, stawaa si trzecim ywioem po ziemi i niebie, ale gdy soce wspinao si wysoko nad horyzont, znikaa. Przypomniaem sobie pieni Rosiny, zapiewy Gebrew i magiczny cycek Almaz. Nawiedzi mnie obraz modej Hemy i modego Ghosha wychodzcych do pracy, i jak machalimy im na poegnanie z nosami w kuchennym oknie. Ujrzaem wszystkie te cudne, byszczce, mienice si jak nowa moneta w socu dni. - Zamierzasz skoczy cztery lata rezydentury w Matce Boej? - zapyta Thomas Stone, gwatownie wdzierajc si w mj sen na jawie. -Gdyby interesowaa ci przeprowadzka do Bostonu... - To tyle, jeli chodzi o jego spostrzegawczo. Kiedy wreszcie byem gotw porozmawia o przeszoci, jego interesowaa moja przyszo.

- Nie chc odchodzi z Matki Boej. Ten szpital to dla mnie odpowiednik Missing. Nie chciaem stamtd wyjeda, ani w ogle z Addis Abeby, ale musiaem. Teraz nie mam ochoty zostawia Matki Boej. 630Kady inny czowiek zapytaby mnie, dlaczego musiaem wyjecha z Missing. To moja wina - gdyby zada mi to pytanie, mgbym nie odpowiedzie. Chyba o tym wiedzia. Zabierajc talerze, Anna zapytaa Thomasa Stone'a po angielsku: - Jak panu smakowao? - Jedzenie byo dobre - odpar, prawie w ogle na ni nie patrzc. Zarumieni si. Obydwoje wbilimy w niego spojrzenie. - Dzikuj -doda jakby w nadziei, e to pomoe mu si jej pozby. Wyja z kieszeni fartuszka dwie paczki chusteczek odwieajcych i pooya na stole. Powiedziaem do Anny: - Rzeczywicie byo bardzo dobre, ale wot mgby by troch ostrzejszy. - Jasne, e tak - odpowiedziaa po amharsku, odrobin zbita z tropu zawoalowan krytyk. - Ale wwczas ludzie tacy jak on nie tknliby jedzenia. Poza tym korzystamy z miejscowego masa, wic nawet jeli bdzie ostrzejszy, na pewno nie posmakuje jak w domu. Tylko kto taki jak ty zauway rnic. - Chcesz powiedzie, e przy tylu Etiopczykach mieszkajcych w Nowym Jorku nie ma gdzie dosta jedzenia, ktre byoby habesha? Prawdziwe? Pokrcia gow. - Nie tutaj. Jeli bdziesz w Bostonie, odwied Krlow Saby w Roxbury. To synne miejsce. Jej dom jest jak nasza ambasada. Na grze sprzedaj produkty spoywcze, a na dole podaj jedzenie domowej roboty. Gotowane na prawdziwym etiopskim male. Skadniki dostarczaj pracownicy Ethiopian Airlines. Wszyscy etiopscy takswkarze tam jadaj. Spotkasz tam wycznie Etiopczykw. Thomas Stone przysuchiwa si naszej wymianie zda z kamienn twarz. Kiedy Anna odesza od naszego stolika, sign do kieszeni. Mylaem, e wycignie portfel, ale zamiast niego wyj zakadk,

631ktr zostawiem w jego pokoju, t, na ktrej siostra Mary Joseph Praise napisaa dla niego wiadomo. Wytarem dokadnie rce i wziem j od niego. Uwiadomiem sobie, jak bardzo za ni tskniem. Miaem wraenie, e nie powinienem jej oglda tak beztrosko, na byle stoliku z plecionego kosza, ale umieci w skrytce bankowej. Ta zakadka bya moim talizmanem podczas morderczej podry, mojej ucieczki z Etiopii, o ktrej Thomas Stone nie wiedzia. Przeczytaem ostatni linijk: Zaczam swj list do Ciebie. Przeczytaj go, prosz, natychmiast. S MJP", i spojrzaem na niego. Thomas Stone zmieni pozycj na stoku. Gono przekn lin i nachyli si nad stolikiem. - Marionie. Ta zakadka... bya w moim podrczniku, prawda? - Tak. Nadal go mam. Zesztywnia z domi woonymi pod uda, jakby przez jego ciao przepyn prd. - Czy mgby... Chciabym zapyta, czy... Czy masz... Czy znalaze te list? Sprawia wraenie bezradnego. Siedzia na tym niskim stoku z kolanami pod brod i wyglda jak rodzic w przedszkolu. - Mylaem, e to ty masz list - powiedziaem. - Nie! - odpar z tak emfaz, e a Anna na nas zerkna. - Przykro mi - oznajmiem, chocia nie byem pewien, za co waciwie powinno mi by przykro. - Zaoyem, e wyjedajc, zabrae ze sob list. e zostawie tylko ksik z zakadk w rodku. Jego twarz, tak przed chwil pena wyczekiwania, jakby si zapada. - Waciwie nic ze sob nie zabraem - przyzna. - Wyszedem z Missing w ubraniu, ktre miaem na sobie, a poza tym wziem jedn, dwie rzeczy z biura. Nigdy wicej tam nie wrciem. - Wiem. Skuli si, syszc to sowo. Nic dziwnego, e niechtnie zapuszcza si na teren mojej przeszoci. adne ostrze nie przebije ludzkiego

632serca tak skutecznie jak dobrze dobrane, mciwe sowa syna. Ale czy on rzeczywicie myla o mnie w ten sposb? Jak o swoim synu? - Ale zabrae palec, co? - dryem. - Tak... i nic poza tym. By w jej pokoju. Wrciem tam. - Spojrza na mnie. - Przykro mi - powiedziaem. - auj, ale nie mam tego listu. - A zakadka? - oywi si. - Skd j masz? Westchnem. Anna podaa kaw. Maa filianka bez uszka wydawaa si tak bardzo nieadekwatna w obliczu mojej prby opowiedzenia temu czowiekowi historii caego ycia. - Musiaem szybko wyjecha z Etiopii. Wadze mnie poszukiway... To duga historia. Myleli, e jestem zamieszany w porwanie samolotu Ethiopian Airlines. Myleli, e sympatyzuj z bojownikami o wolno dla Erytrei. mieszne, co? Pamitasz nasz suc Rosin? Jednym z porywaczy tego samolotu okazaa si jej crka, Genet. Rosi-na nie yje, to tak przy okazji. Powiesia si. To byo wicej, ni mg znie. - Rosina i Genet... Wystarczy, jeli powiem ci, e miaem godzin, aby wynie si z miasta. Odchodzc, przeskakujc przez mur Missing, poegnaem si z Hem, Matron, Gebrew, Almaz i Shiva, moim bratem... - przerwaem. Trafiem na przeszkod. - Shiva, twoim drugim synem... Stone gono przekn. To na nic. Ale musi wiedzie, zwaszcza jeli to bolesne. - Mj syn... - powiedzia, cedzc sowa. - Twj syn. Chcesz zobaczy, jak wyglda? - Skin gow, spodziewajc si zapewne, e wyjm portfel. - Spjrz w lustro, ktre masz za plecami. Zawaha si, podejrzewajc, e wpuszczam go w maliny, ale odwrci si. Nasze spojrzenia spotkay si w lustrzanym odbiciu. Wzdrygnem si, poniewa kontakt okaza si raptem bardziej intymny, ni przypuszczaem. 633- Shiva jest moim lustrzanym odbiciem. -Jaki on jest? - zapyta, nie odwracajc si. Westchnem. Pokrciem gow. Spuciem wzrok. Odwrci si.

- Shiva jest... inny. Chciaoby si powiedzie: geniusz. Ale nie taki... zwyky geniusz. Nie mia cierpliwoci do szkoy. Nigdy nie odpowiada na pytania na egzaminie tak, eby go zda, nie dlatego e nie zna odpowiedzi... On nigdy nie rozumia potrzeby dostosowania si do pewnej konwencji. Ale z pewnoci wie o medycynie, a ju na pewno o ginekologii, wicej ni ja. Pracuje z Hem. Operuj przetoki. Jest wybitnym chirurgiem. Hema nauczya go wszystkiego. Nie skoczy adnej szkoy medycznej. Wszystko to Stone mg bez trudu sam odkry, gdyby tylko si zainteresowa. Teraz nagle okaza zainteresowanie. - Kiedy bylimy mali, bylimy z Shiva bardzo sobie bliscy. Stone utkwi we mnie nieruchome spojrzenie. Nie mogem mu wyjawi szczegw tego, co si stao. Nikomu o tym nie opowiadaem. Tylko Genet i Shiva znali prawd. - On i Genet zrobili co, co mnie bardzo zranio. Nie mog tego wybaczy... - Czy to miao zwizek z porwaniem tego samolotu? - Nie, nie. To si stao duo wczeniej. W kadym razie, byem i nadal jestem zy na Shiv. Ale jest moim bratem - bliniakiem - wic kiedy okazao si, e mam godzin na ucieczk, kiedy przyszed czas poegna si z Shiva... c, to bya dla nas obydwu bardzo przykra chwila. - Raptem okazao si, e trac nad sob panowanie. Za nic nie chciaem si rozpaka w obecnoci Thomasa Stone'a. Uszczypnem si w udo. egnajc si ze mn, Shiva podarowa mi dwie ksiki. Jedn bya Gray's Anatomy, najcenniejszy dla niego przedmiot, ktry nosi ze sob jak paszcz. Drug okazaa si twoja ksika - z zakadk w rodku. Nie wiem, skd j wzi ani jak dugo j mia. Nawet nie wiedziaem, e cokolwiek napisae. Ksika sprawiaa wraenie, jakby nikt jej nie bra do rki. Myl, e Shiva jej nie przeczyta, a jeli ju, to nie z takim zapaem, z jakim pochania Graya. Prawdopodobnie 634zobaczy i przeczyta zakadk. Ale... musiaby zna Shiv... Pewnie uzna t zakadk i list, o ktrym mowa w wiadomoci, za niewarte uwagi. Shiva yje dniem dzisiejszym. Nie wiem, skd wytrzasn t ksik i dlaczego mi j podarowa. Stone milcza. Wpatrywa si w stojcy midzy nami pusty kosz, jakby ten przedmiot symbolizowa wszystko to, co nieznane w jego przeszoci, w naszej przeszoci. Widok jego blu by tak intensywny, e przeszywa mnie na wylot. - Mog go o to zapyta - zaproponowaem. Usilnie chciaem si dowiedzie, tak samo jak on. - Zapytam go - owiadczyem.

Thomas Stone przebywa w innym wiecie. Kiedy podnis oczy, zrozumiaem gbi jego alu. Ujrzaem to w ciemniejszym zabarwieniu tczwek, chocia akurat ta delikatna struktura nie powinna zmienia koloru. Widziaem, e niemal mistyczna aura otaczajca tego legendarnego chirurga - determinacja, powicenie, umiejtnoci -jest jedynie czym powierzchownym. Osobowo chirurga bya jego mask, zbroj wykut, by chroni siebie. W ten sposb stworzy sobie wizienie. Za kadym razem, gdy porzuca zawodow mask na rzecz natury osobistej, mg si spodziewa tylko jednego: blu. Kiedy si odezwa, jego gos by zmczony, stary: - Widzisz, a ja mylaem, e ty go masz, a ty mylae, e ja... - Jak sdzisz, co mogo by w tym licie? - Jakebym chcia wiedzie - powiedzia nagle. - Oddabym za to praw rk... Od naszego poprzedniego spotkania mino kilka miesicy. Zo, ktr uwaaem, e powinienem do niego czu, zelaa. Historia, jak mi opowiedzia, o swoim dziecistwie, o mierci matki, powinna bya wystarczy, abym mg mu wybaczy, ale wwczas miaem wraenie, e jeszcze nie jestem gotw. Nie wybaczyem Shivie, wic dlaczego miabym wybaczy Thomasowi Stone'owi? Zreszt nawet gdybym rzeczywicie mu wybaczy, ta odrobina uporu we mnie odmawiaa przyznania si do tego, zwaszcza przed nim. Ale nadal nie wyjanilimy sobie wszystkiego. 635- Musz ci co powiedzie - odezwaem si. Nigdy nie przypuszczaem, e bd si czegokolwiek przed nim wstydzi. - Co, o co poprosi mnie Ghosh. Gdy Ghosh sformuowa swoj prob, wydaa mi si nieracjonalna. Lecz teraz, patrzc na t surow, pobrudon twarz, zrozumiaem, czemu Ghosh pragn, ebym poda Stone'owi rk. Ghosh zna Thomasa, ale przeceni moj dojrzao. - Ghosh mia przed mierci yczenie, ktre przyrzekem speni. Ale nie zrobiem tego. Zignorowaem je. Mam nadziej, e zarwno ty, jak i on mi wybaczycie. Ghosh powiedzia, e bez tego jego ycie bdzie niepene... Mia yczenie, bym ci odnalaz. I przekaza ci, e on uwaa ci za brata. Wyznanie przyszo z trudem, nie tylko dlatego, e przypomnia mi si ciki oddech Ghosha i kade jego sowo, ale poniewa zobaczyem, jakie te sowa zrobiy wraenie na Thomasie. Kto, poza matk i doktorem Rossem w sanatorium, wyrazi

wzgldem niego jakiekolwiek uczucie? Siostra Mary Joseph Praise? By moe, ale czy kiedykolwiek mu o tym powiedziaa, a jeli tak, to czy w ogle j usysza? - Ghosh by rozczarowany, e nie skontaktowae si z nim. Chcia, eby wiedzia, e niezalenie od przyczyn, dla ktrych milczae przez tyle lat, on nie ma ci tego za ze. Zdaniem Ghosha, Thomasa od prby nawizania kontaktu skutecznie powstrzymywao poczucie wstydu. Mia racj, poniewa w tej chwili to wstyd nada ton twarzy Thomasa. - Tak mi przykro - powiedzia Stone. Nie wiem, czy mwi do mnie, do Ghosha, czy do caego wszechwiata. Za mao, ale lepsze to ni nic. Jeli w restauracji byli prcz nas inni gocie, przestali dla mnie istnie. Jeli graa muzyka, przestaem j sysze. Przygldaem si ojcu tak, jak studiuje si lecy na laboratoryjnym stole okaz: widziaem umiech, ktry walczy o dostp do jego twarzy, ale przegra, a potem zobaczyem udrczony wzrok zaszczutego czowieka. Boe, dopom, gdyby ten czowiek mia nas wychowywa, 636gdyby mia nas wywie z Etiopii. Nawet biorc pod uwag bl i strat, jakich dowiadczyem, za nic w wiecie nie zamienibym przeszoci w Missing na ycie z nim w Bostonie. Waciwie to powinienem podzikowa Thomasowi Stone'owi za to, e uciek z Etiopii. Mio do siostry Mary Joseph Praise, jej uwiadomienie, przysza zbyt pno. Ona bya zagadk i przyczyn alu, ktry zabierze ze sob do grobu. Nigdy nie bdzie aowa niczego bardziej ni faktu, i nie dowiedzia si, co napisaa do niego w licie. - Napisz do Shivy - powiedziaem. - Zapytam go o ten list. Wydaje mi si, e zrozumiaem, dlaczego Thomas Stone postanowi zamkn si na ludzi. Po zdradzie Genet nie chciaem ju nigdy wicej obdarzy uczuciem adnej kobiety. Chyba e daaby mi gwarancj na pimie. Na mojej drodze spotkaem studentk medycyny z mekki, wit w porwnaniu z moj pierwsz mioci. Bya mia, wielkoduszna, pikna i zdawaa si wykracza poza siebie, jakby jej wasne istnienie byo spraw drugorzdn w obliczu zaintrygowania wiatem i zaludniajcymi go zjawiskami cznie ze mn. Moja spniona, powcigliwa reakcja najwyraniej zniechcia j do mnie i przekrelia szans na wspln przyszo. Czy czuem z tego powodu smutek? Tak. Czy czuem si gupio? Tak, ale te troch mi ulyo. Tracc j, byem przed ni chroniony, a ona przede mn. Ja i mczyzna, z ktrym siedziaem, mielimy to ze sob

wsplnego. Pomylaem o zegarku, ktry przesta tyka, ale dwa razy dziennie wskazywa poprawn godzin. Stone zapaci. Wstalimy. Zaczekaem na niego przy drzwiach, trzymajc rce w kieszeniach. - Szczsnym ten jeno zwa by moe, kto w szczciu dokona ywota" powiedzia. Zanim zdyem stwierdzi, czy wyraz jego twarzy to umiech, czy smutek, skin gow i odszed.Rozdzia 48 Pi palcw W kad pierwsz niedziel miesica tu po pnocy dzwoniem do Hemy. W Addis Abebie by wtedy poniedziaek, sidma rano. O tej porze poczenia kosztoway mnie taniej, ale poniewa czasami Almaz, Gebrew, a nawet Matrona podnosili suchawk przed Hem, rozmowa bywaa duga i droga. Od kiedy Hema odebraa pord dziecka Mengystu - o, przepraszam: towarzysza Mengystu - nie musielimy si ju martwi o wszc wok szpitala tajn policj, ktra miaa przecie pene rce roboty z prawdziwymi wrogami pastwa. Mengystu Hajle Marjam, wojownik Zakonu Marii, sekretarz generalny Rady Rolnikw i Robotnikw, przewodniczcy Komitetu Wojskowego Socjalistycznej Etiopii, doywotni wdz naczelny Si Zbrojnych Ludw Demokratycznych Etiopii, gwnodowodzcy Biura do spraw Walki z Imperialn Agresj w Tigre i Erytrei, przyj albask szko marksizmu. Przedstawicielom wyszej i redniej klasy, a nawet pracujcej biedocie skonfiskowano domy i odebrano ziemi. Lecz przysug, a zwaszcza przysug wywiadczonych swojej onie wdz nie zapomina: urzd celny nie przetrzymywa lekarstw i sprztu przeznaczonego dla Missing, nie byo wic potrzeby wrczania apwek. 638Tamtej niedzieli, wykrcajc numer Hemy, wyobraziem sobie swoj rodzin w Missing, jak zerka na zegar, trzyma w rkach kubki z kaw, czeka na poczenie z kontynentem, ktrego adne z nich nie widziao. Suchawk podniosa Almaz z Gebrew wiszcym jej nad gow i wyczuem, e obydwoje s jakby czym speszeni. Rozmowa z nimi polegaa na wielokrotnie powtarzanych: Endemenneh? Dehna-ne-woy? Jak si miewasz? Wszystko dobrze?", dopki ci moi rodzice chrzestni nie upewnili si, e u ich lij, dziecka, wszystko w porzdku. Powiedzieli, e modlili si za mnie i e pocili. - Modl si, eby was wkrtce zobaczy. Niech Bg czuwa nad wami i waszym zdrowiem - powiedziaem.

Matrona bya zupenie inna, rozgadana i spontaniczna, zupenie jakbymy wpadli na siebie w korytarzu przed jej biurem. Przy okazji jednego z wczeniejszych telefonw opowiedziaem He-mie o moim pierwszym spotkaniu z Thomasem Stone'em: Wysuchaa bez komentarza, ale nie moga si nie umiechn, syszc, e jej syn wama si do mieszkania Thomasa Stone'a. Nie szczdziem jej informacji i niczego nie cenzurowaem, poniewa Thomas Stone nie by ju dla niej zagroeniem, a na pewno nie takim jak wwczas, gdy bylimy mali. Kiedy powiedziaem, e zostawiem na jego biurku wizytwk w postaci zakadki, zrozumiaem z jej milczenia, e Hema nie wiedziaa o posiadanym przez Shiv egzemplarzu Skutecznego chirurga. Domyliem si - i pniej potwierdziem u to Matrony - e Hema dooya wszelkich stara, by usun z Missing wszelki lad po tej ksice; nie chciaa, bymy z Shiva przeczytali dzieo ojca, a tym bardziej zobaczyli jego fotografi. - Mamo, zjadem kolacj z Thomasem Stone'em - powiedziaem, kiedy przeja suchawk. - Od ponad roku po raz pierwszy jadem inder. - Poczua si uraona, e Ghosh poprosi mnie o przekazanie wiadomoci Stone'owi. Milczaa przez dusz chwil. Kiedy powiedziaem jej, o co dokadnie poprosi mnie Ghosh, usyszaem po jej stronie gone wydmuchiwanie nosa w chusteczk. Wiadomo 639mwia bowiem wicej o bezinteresownoci Ghosha, ni dotyczya Thomasa Stone'a. Zapytaem j, czy wie co na temat zakadki i towarzyszcego jej listu. Nie wiedziaa. - Moe Shiva co wie - powiedziaem. - Czy mog z nim porozmawia? Zawoaa go tonem, ktry tak dobrze zapamitaem z dziecistwa. Usyszaem odpowied Shivy i oceniem, e echo niesie j z naszej dawnej sypialni. Czekajc na Shiv, Hema zapytaa Matron o zakadk, ale jej krtkie: Nie!" wiadczyo, e syszy o niej po raz pierwszy. Telefon nigdy nie by posusznym instrumentem w rkach Shivy. Tak, u niego wszystko w porzdku, prace nad przetokami id niele, i nie, nie wie nic na temat zaginionego listu. - Shiva, pamitasz t zakadk? I wzmiank o licie? - zapytaem. -Tak. - Ale mwisz, e w ksice nie byo adnego listu?

- adnego listu. - Skd wzie t ksik, Shiva? - Ghosh mi j da. - Kiedy? - Kiedy umiera. Chcia porozmawia ze mn o wielu rzeczach. To bya jedna z nich. Powiedzia, e zabra t ksik z kwatery Thomasa Stone'a w dniu naszych narodzin. Zatrzyma j. Chcia, ebym j dosta. - Czy wtedy po raz pierwszy zobaczye t ksik? I zdjcie Thomasa Stone'a? -Tak. - Czy Ghosh wspomina co o licie od siostry Mary - naszej matki -do Stone'a? - Nie, nie wspomina. - Czy powiedzia, dlaczego chce, aby zatrzyma t ksik? -Nie. 640- A kiedy zobaczye zakadk i wzmiank o licie, to czy poszede go o to zapyta? -Nie. Westchnem. Mogem przerwa to przesuchanie, ale zabrnem ju tak daleko. - Dlaczego nie? - zapytaem. - Gdyby chcia, ebym dosta list, daby mi go. - Czemu dae mi t ksik, Shiva? - Bo chciaem. W jego gosie nie byo rozdranienia. Dalej odpowiada mi dokadnie takim samym tonem jak na pocztku - zastanawiaem si, czy wyczu irytacj w moim gosie. Shiva mia racj: albo w ogle nie byo adnego listu, albo Ghosh przechwyci go i zniszczy z sobie tylko znanych powodw. Pozostao mi si poegna. Znaem mojego brata na tyle dobrze, eby nie oczekiwa od niego pyta o moje zdrowie i jak mi si wiedzie. Zaskoczy mnie, pytajc: -Jak wygldaj wasze sale operacyjne? Chcia wiedzie, jak s rozplanowane, jak daleko od sali znajduje si pomieszczenie z autoklawem i przebieralnia, czy przed kad sal jest osobna

umywalnia, czy szoruje si rce we wsplnym pomieszczeniu. Opisaem mu wszystko ze szczegami. Skoczywszy, zaczekaem. Znowu mnie zaskoczy, mwic: - Marionie, kiedy wrcisz do domu? - Widzisz, Shivo... zostay mi jeszcze cztery lata rezydentury. Czy chcia mi, na swj sposb, powiedzie, e jest mu przykro z powodu wszystkiego, co si wydarzyo? e tskni za mn? Czy oczekiwaem tego od niego? Nie byem pewien, wic dodaem jeszcze tylko: - Nie wiem, czy w domu jest dla mnie bezpiecznie, ale jeli tak, to z chci przyjechabym, nie wiem, za rok... Albo moe ty przyjedziesz? - Czy bd mg zobaczy sale operacyjne? -Jasne. Mog ci to zaatwi. 641- Okej. To przyjad. Hema przeja od niego suchawk. Bya w gadatliwym nastroju, nie chciaa si rozcza. Suchajc jej piewnego gosu, przeniosem si w stref czasow Missing i miaem wraenie, e siedz przy telefonie pod fotografi Nehru i patrz na przeciwleg cian, na zdjcie Ghosha zawieszone tam, gdzie spdzi wiele godzin, suchajc muzyki na grundigu. Odoywszy suchawk, poczuem rozpacz: znalazem si na powrt w Bronksie, ciany mojego pokoju nadal byy goe, z wyjtkiem oprawionej Ekstazy w. Teresy. Biper, do tej pory upiony, nagle zacz pika. Odpowiadajc na jego wezwanie, ponownie zarzuciem na szyj jarzmo. Tak naprawd to z ochot znosiem t swoj niewolnicz egzystencj, bycie chirurgiem stayst-rezydentem, niekoczc si prac, sytuacje kryzysowe, ktre trzymay mnie w teraniejszoci, pogrenie w krwi, ropie i zach - w pynach, w ktrych rozpuszcza si cae czowiecze jestestwo. Zapracowujc si na mier, czuem si zintegrowany, czuem si Amerykaninem i rzadko miaem czas, by pomyle o rodzinnym domu. Cztery tygodnie pniej znw nadesza pora, aby zatelefonowa. Czy dla Hemy te nasze rozmowy byy rwnie trudne? Gnbio mnie to. W licie, ktry przyszed po naszej ostatniej rozmowie, Hema napisaa, e zapytaa Bachellego, Almaz, a nawet W.W. Gonada, czy syszeli co od Ghosha albo od siostry Mary Joseph Praise o licie, ale adne z nich nic nie wiedziao. Poinformowaa mnie, e wiza wyjazdowa Shivy, jego pierwszy krok do odwiedzenia mnie, zostaa wstrzymana.

Urzd zada pisemnego owiadczenia, e Shiva nie ma adnych dugw w Etiopii, a take - co waniejsze - e ja nie mam dugw, za ktre on byby odpowiedzialny. Hema obiecaa, e przypomni Shivie o formalnociach. Midzy wierszami wyczytaem, e ona wie, i Shiva straci zainteresowanie pomysem. Napisaem do Thomasa Stone'a, informujc go, e list siostry Mary Joseph Praise nadal nie zosta odnaleziony. Nie odpisa mi z podzikowaniami za moje starania. 642Na przestrzeni kolejnych czterech lat widywaem Thomasa Stone'a jedynie od czasu do czasu, kiedy przyjeda na jak konferencj albo na zajcia z opieki nad obonie chorymi. Robi wraenie - wiedziaem, e tak bdzie - by pewny siebie, powany, cakowicie panujcy nad przedmiotem zaj. Dysponowa perspektyw osoby, ktra ma za sob skrupulatne studia nad teori chirurgii, jak rwnie lata stosowania teorii w praktyce. Znacznie bardziej wolaem zawodowe z nim kontakty ni towarzyskie, na przykad przy kolacji. Niewykluczone, e on czu to samo, poniewa nie zadzwoni do mnie wicej ani mnie nie odwiedzi. Spdziem w Bostonie trzy wymiany, kad trwajc miesic: chirurgia plastyczna, urologia, transplantacje, a poniewa praca bya absorbujca i stawiajca wysokie wymagania, zupenie zapominaem o denerwowaniu si obecnoci Thomasa Stone'a. Podczas ostatniej wymiany, ktra okazaa si wikszym koowrotem, ni potrafiem sobie wyobrazi, pracowaem bezporednio z nim. Tylko raz przez cay ten czas zasugerowa, e moglibymy co razem zje, ale si wykrciem, poniewa pracy na oddziale intensywnej opieki dla pacjentw po przeszczepie byo po prostu tak duo, e zwykle wychodziem ze szpitala dopiero po dziewitej wieczorem, nawet jeli miaem akurat woln noc. Myl, e mu ulyo. Rok 1986, pity rok mojego szkolenia, zakoczyem jako szef rezydentw i zostaem w Matce Boej jako asystent Deepaka, przygotowujc si do egzaminu przed komisj. Niechtnie, bo niechtnie, ale w kocu zaczem podziwia dugi, mudny amerykaski system szkolenia chirurgw - o ile atwiej przychodzio wyraa w podziw, gdy byo si ju niemal u kresu caego procesu. Czuem si technicznie kompetentny do wykonywania wszelkiego rodzaju oglnych operacji, znaem rwnie wasne ograniczenia. Niewiele byo takich rzeczy, z ktrymi nie zetknbym si w Matce

Boej. Lecz najwaniejsze, e czuem si pewny siebie, jeli chodzi o opiek nad pacjentem przed operacj i po niej, a take na oddziale intensywnej terapii. 643W 1986 roku mj brat sta si sawny. To Deepak pokaza mi artyku w New York Timesie". Zdjcie Shivy byo dla mnie prawdziwym szokiem, bo zobaczyem na nim samego siebie, tylko e z krtszymi wosami, przystrzyonymi niemal na jea, i bez siwych pasemek, ktre porastay moje skronie. Fotografia przypomniaa mi o goryczy, o blu zdrady. A take, owszem, wzbudzia zazdro. Shiva wzi pierwsz i jedyn dziewczyn, jak kochaem, i skala j w moich oczach. A teraz prosz - uprawia dywersj w moim wasnym ogrdku, w mojej gazecie. Ja postpowaem zgodnie z zasadami i staraem si robi co dobrego, a on - zignorowa wszelkie reguy i prosz! Czy sprawiedliwy Bg dopuciby do czego takiego? Przyznaj, e dopiero po pewnym czasie zebraem si w sobie, by przeczyta artyku. Wedug New York Timesa" Shiva zajmowa pozycj wiatowego eksperta w dziedzinie przetoki pochwowej. Jako czoowy ordownik sprawy sta za sponsorowan przez wiatow Organizacj zwyczajowego Zdrowia kampani prewencyjn, wiata do w niczym typu nieprzypominajc podejcia zachodniego tego

problemw". New York Times" zamieci kolorow reprodukcj plakatu Pi zaniedba, ktre prowadz do przetoki": bya na nim do z rozczapierzonymi palcami. Przyjrzawszy si zdjciu, stwierdziem, e to do Shivy. Porodku wida byo siedzc, przygnbion kobiet - czy to czasem nie nasza starsza praktykantka? Plakat trafi do dystrybucji w caej Afryce i Azji; wydrukowano go w czterdziestu jzykach. Wiejskie akuszerki uczono odlicza na palcach pi zaniedba. Po pierwsze, zbyt wczesne zampjcie, czyli dzieci idce do otarza; po drugie, nieistniejca opieka przedurodze-niowa; po trzecie, zwlekanie z przyznaniem si, e pord si przedua (gwka dziecka utkna w poowie drg rodnych i dokonuje dziea zniszczenia) i potrzebne jest cesarskie cicie; po czwarte, zbyt nieliczne i zbyt odlege od miejsca zamieszkania potrzebujcych orodki medyczne, w jakich mona dokona cesarskiego cicia; po pite, mowie 644i teciowie wyrzekajcy si kobiety z powodu przeciekajcej, cuchncej przetoki pcherzowo-pochwowej, odbytniczo-pochwowej albo jednej i drugiej naraz. Choroba nierzadko koczya si samobjstwem.

Kobietom udaje si odnale drog do Shivy Praise'a Stone'a - napisano w artykule. - Wsiadaj do autobusw i jad najdalej, jak zdoaj, dopki wsppasaerowie nie wyrzuc ich z pojazdu. Przychodz pieszo lub jad na osach. Czsto przybywaj jedynie z kartk papieru w doni, na ktrej widnieje napis w jzyku amharskim: MISSING, SZPITAL PRZETOKI albo DO STONE'A". Shiva Stone nie by lekarzem, lecz uzdolnionym laikiem, ktremu start umoliwia jego matka ginekolog". Kiedy nastpnym razem zadzwoniem do Hemy, poprosiem j, eby przekazaa Shivie gratulacje od mnie. - Mamo - powiedziaem - powinni byli w tym artykule wicej napisa o tobie. Bez ciebie Shiva nie robiby tego, co robi. - Nie, Marionie. To wszystko to naprawd jego zasuga. Nigdy nie przepadaam za operacjami przetok, ale dla kogo obdarzonego determinacj jak Shiva to doskonae zajcie. Tu trzeba nieustannej uwagi, przed, po i w czasie operacji. Powiniene zobaczy, jak duo czasu powica na przemyliwanie kadego przypadku, na przewidywanie kadego problemu. On widzi przetok trjwymiarowo. W swoim warsztacie Shiva opracowa zupenie nowe instrumenty potrzebne do operacji, wynalaz nowe techniki. W artykule wspomniano o jego zmaganiach z dziurawym budetem i potrzebach szpitala. Posypay si datki. Matrona zastanawiaa si nad postawieniem w Missing nowego budynku przeznaczonego wycznie na oddzia dla kobiet z przetok. - Shiva ju kilka lat temu naszkicowa plany. Budynek bdzie mia ksztat litery V, a jego skrzyda bd si zbiegay w sali operacyjnej numer trzy. - Sala operacyjna numer trzy miaa zosta wyremontowana i przebudowana tak, by powstay dwie oddzielne sale ze wspln czci do mycia rk. 645Pn noc przeczytaem jeszcze raz cay artyku w New York Time-sie". Tym razem poczuem w odku ssc pustk. Nie byo wtpliwoci co do tego, e autorka tekstu darzy Shiv niekamanym podziwem, e odoya na bok obiektywizm i swj charakterystyczny beznamitny styl, poniewa wraenie zrobi na niej nie tyle temat, lecz bohater - mczyzna. Zakoczya artyku cytatem z mojego brata: To, co robi, jest proste. Ceruj dziury", powiedzia Shiva Praise Stone.

Tak, Shiva, ale potrafisz te je robi. Ja rwnie odniosem pewien sukces, cho nie tak gony jak Shivy: zdaem egzamin pisemny Amerykaskiej Komisji Chirurgw. Kilka miesicy pniej wyznaczono mi spotkanie na egzamin ustny w Bostonie w hotelu Copley Plaza. Po trwajcej ptorej godziny wyczerpujcej rozmowie z dwjk egzaminatorw mj trud dobieg koca. Wiedziaem, e dobrze mi poszo. Kiedy wyszedem z hotelu, dzie by olniewajcy. Szary kamienny monolit Church of Christian Scientists wznosi si u koca dugiego, odbijajcego promienie soca zbiornika wodnego i odcina na tle bkitnego nieba. Przez pi lat spdzaem dni i noce w szpitalu, nie ogldajc nieba, nie czujc na twarzy blasku soca. Miaem ochot wskoczy w ubraniu do wody i wyda z siebie okrzyk Wiktorii. Zadowoliem si jednak lodami w roku, ktre zjadem ze smakiem, siedzc nad wod. Zamierzaem pojecha na lotnisko i wrci do Nowego Jorku, ale kiedy zobaczyem, e kierowca takswki jest Etiopczykiem - pozdrowiem go w naszym jzyku przyszed mi do gowy inny pomys. Tak, pewnie, e zna Krlow Saby w Roxbury i z przyjemnoci mnie tam zawiezie. - Nazywam si Mesfin - powiedzia, umiechajc si do mnie w lusterku wstecznym. - A ty.kim jeste? Czym si zajmujesz? - Nazywam si Stone - odparem, zapinajc pas, chocia nie miaem powodu do obaw: tego dnia nic zego nie mogo mi si przydarzy. -Jestem chirurgiem.Rozdzia 49 Ruch Krlowej Na rogu ulicy znajdowao si zomowisko otoczone wysokim murem z drutem kolczastym, ktry przypomnia mi o wizieniu Kerchele. Przez bram byo wida picego wielkiego psa na acuchu. Dalej znajdowa si rzd pustych dziaek. Py i sadze wyznaczay ksztat tego, co niegdy na nich stao. Mesfin zmierza do jedynego, stojcego przy kocu ulicy domu, samotnego, ocalaego z plagi, ktra zdziesitkowaa ssiadw. Podjazd zaczyna si ju w poowie jezdni, jakby w maszynie do kadzenia asfaltu zabrako surowca, wic waciciel posesji sam musia zadba o nawierzchni. Pitrowy dom by kryty tym gontem. Stopnie, porcze, filary, drzwi, taras, a nawet rynny pomalowano na ten sam kanarkowy kolor. Kolumna (niepomalowanych) piast

samochodowych podpieraa z boku zapadajc, si frontow werand. Przed domem stay zaparkowane cztery te takswki. Na zapach fermentujcego miodu moje kubki smakowe zareagoway jak psy Pawiowa. W progu powitaa nas ponura Somalijka i zaprowadzia sze stopni w d do jadalni. Ujrzelimy kilku mczyzn na awach wok stolika. W pomieszczeniu zmieciby si jeszcze tuzin 647goci. Drewnian podog posypano wieo cit traw - dokadnie tak samo zrobiono by w domu lub restauracji w Addis Abebie. Umylimy rce i zasiedlimy za stoem. Niemal natychmiast zjawia si piersiasta kobieta, kaniajc si, yczc zdrowia i stawiajc przed nami wod i dwie niedue flaszki zotego tedu. Rogwka w jej lewym oku bya biaa jak mleko. Mesfin powiedzia, e kobieta ma na imi Tayitu. Po niej pojawia si modsza kobieta, niosc tac z inder i obfitymi porcjami jagniciny, soczewicy i kurczaka. - Widzisz? - powiedzia Mesfin, spogldajc na zegarek. - Szybciej tu zjem, ni zatankuj auto na stacji. I taniej. Jadem, jakbym do tej pory godowa. Kelnerka z Nowego Jorku, ktra opowiedziaa mi o Krlowej Saby, nie pomylia si: to byo prawdziwe jedzenie. Pniej, wygldajc przez okno wychodzce na pooone na stoku podwrze, zobaczyem, jak przed dom zajeda biaa corvetta. Wyoniy si z niej ksztatne, obute w szpilki nogi o skrze w kolorze kawy z mlekiem i z paznokciami pomalowanymi na czerwono, jak to mwi B.C. Gandhi, odcie przele mnie". Raptem, nie wiadomo skd, pojawio si kol i rozpoczo taniec wok tych eleganckich stp. Po chwili schodami zesza cudowna Etiopka, stpajc ostronie, eby nie zama obcasa. Rzucia do Somalijki: - Dlaczego ten guptas wypuci kzk o tej porze? Kiedy j przejad. Jej zocistobrzowe wosy, obcite w odwany, asymetryczny sposb odsaniajcy szyj, byy upstrzone czerwonymi pasemkami. Miaa na sobie rdzawoczerwony, prkowany akiet do kompletu ze spdnic, a pod nim bia bluzk. Krlowa - nie mogo by adnych wtpliwoci, e to wanie ona -ukonia si, nie zatrzymujc si w drodze do biura, ktre miecio si obok kuchni. Nagle si zatrzymaa.

Odwrcia si, doznawszy jakby objawienia, i wpatrywaa si intensywnie. Byem ubrany w garnitur i miaem troch poluzowany krawat - czybym wyglda nie na miejscu? 648U nas, w Matce Boej Nieustajcej Pomocy, uwiadczyby przedstawiciela bodaj kadego plemienia Abrahama, wic nie czuem si wcale bardziej obco ni moi pacjenci i personel. Teraz, zwrciwszy jej uwag i automatycznie uwag pozostaych goci, znowu poczuem si jak ferengi. - Niech bdzie pochwalony Pan i Syn Jego - powiedziaa Krlowa, kadc donie na policzkach. Przesuna na czoo okulary z barwionymi szkiekami, spod ktrych pokazay si szeroko otwarte ze zdumienia oczy. Obejrzaem si za siebie - do kogo ona to mwi? Na jej twarzy, pocztkowo wykrzywionej w lekkim zdziwieniu, zagocia wielka rado. Pokazaa cudownie biae, doskonae zby. - Moje dziecko, nie poznajesz mnie? - spytaa, podchodzc bliej. Wyprzedzi j rany zapach. Wstaem zaintrygowany. - Modl si za ciebie kadego dnia - odezwaa si po amharsku. -Nie mw mi, e a tak si zmieniam. Wstaem. Nie potrafiem wykrztusi sowa. Kiedy po raz pierwszy si spotkalimy, ona bya matk, a ja zaledwie chopcem. - Tsige? - powiedziaem w kocu. Rzucia si na mnie, ucaowaa mnie w oba policzki, odsuna od siebie na wycignicie ramion, by mc si lepiej przyjrze, a potem znowu pocaowaa. - Mj Boe, Matko Boska i wszyscy wici, co u ciebie? Czy to w ogle ty? Endemenneh? Dehna ne woy? Jak si miewasz? Czy to naprawd ty? Bogu niech bd dziki, e tu jeste... Dopiero wtedy, spdziwszy w Ameryce sze lat, stojc w tym tym domu, w jej ramionach, ze wie traw pod stopami, poczuem, e wyzbywam si niepokoju w tym kraju, e opuszczam gard, rozluniam minie brzucha i karku. Oto spotkaem osob ze swojej przeszoci, z mojej ulicy, kogo, kogo lubiem i z kim zawsze czuem wi. Ucao-

waem jej policzki z takim samym zapaem, z jakim ona obsypaa mnie pocaunkami - kto przestanie caowa pierwszy? Na pewno nie ja. 649Tayitu wyjrzaa z kuchni. Dwie inne kobiety przechyliy si przez barierk schodw. Nasi wspbiesiadnicy zamarli w poowie ksa. Byli wysiedlecami tak samo jak my i doskonale rozumieli, co znacz takie spotkania, takie chwile, w ktrych widzisz pyncy do ciebie rzek fragment twojego dawnego domu. - Co ty tu robisz? - zapytaa Tsige. - Chcesz powiedzie, e nie przyjechae do mnie z wizyt? - Przyszedem, eby co zje. Nie miaem pojcia! Mieszkam w Nowym Jorku od szeciu lat. Przyjechaem do Bostonu tylko na jeden dzie. Teraz jestem lekarzem. Chirurgiem. - Chirurgiem! - Nabraa gwatownie powietrza, odchylia si do tyu i pooya do na sercu. A potem ucaowaa mnie w obydwa nadgarstki. - Chirurg. Jeste dzielnym, bardzo dzielnym chopcem. -Zwrcia si do naszej publicznoci i gosem niczym kantor mwia dalej, wci po amharsku: - Suchajcie, wy niedowiarki, kiedy ten chopiec by jeszcze dzieckiem, a moje malestwo umierao, kto zaprowadzi mnie w odpowiednie miejsce w szpitalu? On, nikt inny. Kto zawoa lekarza, ktry by jego ojcem, eby obejrza moje dziecko? On. A kto potem zosta przy mnie, gdy moje mae walczyo o ycie? Nikt inny jak on. To on by przy moim boku, kiedy niemowl umaro. Nikt inny. Gdybycie tylko wiedzieli... - Po jej policzkach popyny zy i w mgnieniu oka nastrj w jadalni z bezbrzenej radoci ze spotkania po latach zamieni si w gboki smutek, jak gdyby dwa te uczucia byy nierozerwalnie ze sob poczone. Usyszaem wspczujce cmoknicia i tsk tsk ze strony mczyzn. Tayitu wydmuchaa nos i wytara zdrowe oko, a pozostae dwie kobiety nie kryy si ze swoim szlochem. Tsige nie moga wydusi sowa. Siedziaa z pochylon gow. W kocu wyprostowaa plecy, podniosa gow, umiechna si dzielnie, lekko rozchylajc usta, i owiadczya: - Nigdy nie zapomn jego dobroci. Do dzi przed snem modl si za dusz mojego dziecka, a zaraz potem modl si za tego chopca. Mieszkaam po drugiej stronie ulicy. Patrzyam, jak dorasta, jak staje si mczyzn, idzie do szkoy medycznej. Dzi jest chirurgiem. Tayitu

650oddaj wszystkim, co zapacili, bo dzi mamy wito. Nasz brat wrci do domu. Powiedzcie mi, wy wszyscy maej wiary, czy potrzebujecie lepszego dowodu, e Bg istnieje? - Jej oczy zawieciy jak diamenty, a donie uniosy si do sufitu. Przez kolejne kilka minut uroczycie wymieniaem uciski doni ze wszystkimi domownikami i gomi. Nieco pniej usiadem z Tsige na sofie w salonie na pitrze. Zrzucia wysokie obcasy i podwina nogi pod siebie. Trzymajc mnie za rk, dotkna drug doni mojego policzka i powtrzya, jak bardzo si cieszy, e mnie widzi. Planowaem jeszcze tego samego dnia wrci do Nowego Jorku, ale Tsige nalegaa, ebym zosta. - Moesz polecie jakim pniejszym samolotem - powiedziaa. - Jeste pewna, e znajd tu takswk? - zapytaem niby powanym tonem, bo kazaa mi odprawi Mesfina. Mina sekunda, zanim odrzucia gow do tyu i rozemiaa si. - Widzisz, a jednak si zmienie! Kiedy bye taki wstydliwy. Zobaczyem za oknem sze albo siedem kzek drepczcych w duej zagrodzie z drutu. Za ni sta kurnik. Jaki marzycielski chopiec z dug, wsk gow siedzia i gaska jedn z kz. - To mj kuzyn - wyjania Tsige. - Widzisz u niego na czole te lady po kleszczach? Ma pewne problemy, ale uwielbia si opiekowa zwierztami. Powiniene przyjecha, kiedy witujemy Meskel. Szlachtujemy kozy i gotujemy pod goym niebem. Wtedy nie uwiadczysz takswek, ale wozy policyjne. Zjedaj si z caego Roxbury i South Endu na wyerk. Tsige powiedziaa, e wyjechaa z Addis Abeby kilka miesicy po mnie. Pewien stay klient jej baru, wojskowy w stopniu kaprala, chcia si z ni oeni. - By nikim. Ale jak przysza rewolucja, byle szeregowiec z dnia na dzie stawa si kim. - Kiedy odrzucia jego umizgi, zostaa faszywie 651oskarona o sympatie proimperialistyczne i wtrcona do wizienia. -Po dwch tygodniach wykupiam sobie drog na wolno. Jak siedziaam w Kerchele, skonfiskowali mi dom. On przyjecha do mnie, udajc, e nie mia nic wsplnego z moim

aresztowaniem. Jeli za niego wyjd, powiedzia, wszystko zostanie nam zwrcone. Krajem rzdzili dranie jego pokroju. Miaam schowane troch pienidzy. Nie ogldaam si za siebie. Po prostu wyjechaam. W Chartumie czekaam cay miesic na azyl w ambasadzie amerykaskiej. Pracowaam jako suca dla Hankinsw, angielskiej rodziny. Byli bardzo uprzejmi. Nauczyam si angielskiego, zajmujc si ich dziemi. To jedyne dobre, co mnie spotkao w Chartumie. Nie przeszkadza mi bostoski chd, bo kady taki dzie przypomina mi, jak to dobrze, e wydostaam si z Chartumu. Ciko pracowaam, Marionie. Quick-Mart, czsto po dwie zmiany. Potem pi nocy na pitrowym parkingu. Oszczdzaam. Byam pierwsz Etiopk takswkark w Bostonie. Poznaam miasto. Zaatwiaam prac Etiopczykom. Magazynier, parkingowy, takswkarz, ekspedientka w sklepie z upominkami w hotelu. Poyczaam Etiopczykom na procent. Tayitu kiedy pracowaa u mnie w barze, wic kiedy przyjechaa do Stanw, wynajam ten dom. Ona zaja si gotowaniem. Potem go kupiam. A teraz? Mj Boe, jest tyle do roboty: zemle tef, zrobi inder, oczyci kurczaka, przygotowa wot, pozamiata dom. Potrzeba do tego trzech, czterech osb. Etiopczycy przychodz pod moje drzwi jak nowo narodzone owieczki. Cay swj dobytek nios ze sob zawinity w przecierado. ciskaj te swoje rentgeny. Staram si im pomc. - Naprawd jeste Krlow Saby. Na jej ustach pojawi si szelmowski umieszek. Przesza na angielski, ktrego nigdy nie syszaem w jej wykonaniu. - Marionie, wiesz, czym musiaam si zajmowa w Addis Abebie, eby wykarmi dziecko. To samo w Sudanie. Byam czym gorszym ni... nie byam lepsza ni bariya powiedziaa, uywajc slangowego 652okrelenia niewolnicy. - Mwi si, e w Ameryce moesz by, kim zechcesz. Uwierzyam w to. Ciko pracowaam. Wic kiedy mwi na mnie Krlowa Saby", to myl sobie: Tak, od bariya do krlowej". Opowiedziaem Tsige, e widziaem j tego dnia, gdy w popiechu opuszczaem Addis Abeb - wysiadaa ze swojego Fiata 850. - A dzi co zobaczyem, zanim ujrzaem twoj twarz? Pikn nog, ktr wystawia z auta, tak samo jak w Addis Abebie, wtedy te najpierw zobaczyem twoj nog. Chciaem si wtedy poegna, ale nie umiaem tego zrobi.

Zamiaa si i z zaenowaniem obcigna spdnic. - Wiedziaam, e znikne zaraz po tym, jak such zagin o Genet - powiedziaa. Nie bylimy pewni, czy przypadkiem nie brae udziau w spisku. - Naprawd? Ludzie myleli, e jestem erytrejskim partyzantem? Wzruszya ramionami. -Ja twierdziam, e nie miae z tym nic wsplnego. Ale kiedy spotkaam Genet, nie potwierdzia, ani nie zaprzeczya. Byem zaskoczony. - Jak moga spotka Genet? Przecie ona wyjechaa tego samego dnia co ja. Dlatego musiaem ucieka... Widziaa j w Chartumie? - Nie, Marionie. Spotkaam j tutaj. - Spotkaa si z Genet w Ameryce? - Widziaymy si tutaj. W tym domu... O mj Boe. Ty nic nie wiesz? Poczuem, jak powietrze ulatuje mi z puc. Wcign mnie lej. - Genet? To ona nie walczy w Erytrei? - Nie, nie, nie. Dziewczyna przyjechaa tutaj jako uchodca, razem z innymi. Kto zaatwi jej przelot przez Atlantyk. Przysza ze swoim dzieckiem w ramionach. Zachowywaa si, jakby mnie nie poznawaa, a musiaam si jej przypomnie. - Twarz Tsige staa. - Wiesz, kiedy tu przybywamy, wszyscy jestemy tacy sami. Erytrejczycy, Amharo-wie, Oromo, grube ryby, bariya, kimkolwiek bye w Addis Abebie, to przestaje mie znaczenie. W Ameryce zaczynasz od zera. I najlepiej 653radz sobie ci, ktrzy w Etiopii byli nikim. Ale widzisz, Genet przyjechaa, sdzc, e jest wyjtkowa, e nie jest taka jak reszta z nas... - Kiedy to byo? - Dwa, moe trzy lata temu. Powiedziaa, e stracia z tob kontakt. Nie wiedziaa, dokd wyjechae. Zachowywaa si, jakby nawet nie wiedziaa, e ucieke z Addis Abeby. - Co? Kamaa - zareagowaem. - To Erytrejczycy pomogli mi w ucieczce. Ona bya dla nich gwiazd... wielk bohaterk. Musiaa wiedzie. - By moe mi nie ufaa. Nie znaam jej tak, jak znaam ciebie, Marionie, nigdy nie zamieniam z ni wicej jak dwa sowa. Ale wiesz, ludzie si zmieniaj. Kiedy wyjedasz

z kraju, stajesz si rolin wykopan ze swojej ziemi. Niektrym korzenie usychaj i nie chc si przyj w wieej glebie. Pamitam, jak mi opowiadaa, e kiedy na polu bitwy zrobio jej si niedobrze. Miaa do walki, jak sdz. Poza tym miaa dziecko. Jaka kobieta, ktr poznaa w Nowym Jorku, znalaza dla niej prac i zaproponowaa, e zaopiekuje si synkiem. Tak wic w sumie nie musiaam nic dla niej robi. - Mj Boe - powiedziaem, zapadajc si w sof. Cieszyem si, e nie dowiedziaem si o tym wszystkim wczeniej i e nie wiedziaem o jej pobycie w Nowym Jorku. - Nadal tam mieszka? - Nie. - Tsige zawahaa si, jak gdyby nie bya pewna, czy ma ochot opowiedzie mi cig dalszy. - Kryo wiele plotek. Syszaam, e... poznaa faceta i wysza za niego. Co si wydarzyo. Niemal go zabia. Nie wiem dokadnie, co i jak, ale wiem, e Genet trafia do wizienia. Dziecko zostao oddane do adopcji... - Zobaczya szok malujcy si na mojej twarzy. - Przykro mi. Sdziam, e wiesz o tym wszystkim... Mogabym si dowiedzie, czy nadal jest w wizieniu. - Nie! - Pokrciem gow. - Nie rozumiesz. Nie chc jej nigdy wicej widzie powiedziaem. Gdybym j zobaczy, naplubym jej w twarz", pomylaem. - Ale to bya twoja siostra. - Nie! Nie mw tak - rzuciem ostro. 654Siedzielimy w ciszy. Nie mogem mie pretensji do Tsige, nawet jeli moja reakcja j zaskoczya. Musiaem odczeka kilka minut, zanim nie przeszo mi wzburzenie. - Tsige - zaczem wreszcie, biorc j za rk - przepraszam. Musz ci co wyjani. Bo widzisz, Genet nie bya moj siostr. Ona bya mioci mojego ycia. Tsige bya wyranie zszokowana. - Zakochae si we wasnej siostrze? - Ona nie jest moj siostr! -Jasne, przepraszam. - Zreszt, jakie to ma znaczenie, Tsige? Siostra, nie siostra, byem w niej zakochany. Nie umiabym zmieni tego, co do niej czuem. Zamierzalimy si pobra po skoczeniu szkoy medycznej... - I co si stao?

- Zdradzi mnie brat. I ona mnie zdradzia. - To nie byo atwe. - Pooyli si na sobie - powiedziaem, korzystajc z amharskiego wyraenia. Uwiadomiem sobie, e wanie powiedziaem Tsige co, o czym z nikim nie rozmawiaem, nawet z Hem. Byem bliski wyznania wszystkiego Thomasowi Stone'owi, wtedy w restauracji, ale w kocu tego nie zrobiem. Teraz, kiedy wreszcie wyrzuciem z siebie prawd, poczuem ulg. Nie pominem niczego: faszywego oskarenia, okaleczenia genitaliw Genet, mierci Rosiny, podejrze Hemy wobec mnie. Przez sze lat spdzonych w szpitalu Matki Boej Nieustajcej Pomocy, majc wok siebie tak wielu oddanych przyjaci - Deepaka, B.C., studentw - adnemu z nich si nie zwierzyem. Tsige zasonia doni usta, a w jej oczach ujrzaem zdumienie i wspczucie. Po chwili opucia do i ze smutkiem pokrcia gow. - Twj brat chcia si ze mn przespa - powiedziaa. Umiechna si, widzc, jak szczka mi opada. - O, tak. Bylicie wtedy tacy modzi, mielicie czternacie, moe pitnacie lat, wic w sumie nie bylicie zbyt modzi. Shiva by bardzo bezporedni: Ile to kosztuje, eby si z tob przespa?". 655Zamiaa si na t zuchwao i wyjrzaa przez okno, przywoujc wspomnienie dawnych czasw. - I co? - wykrztusiem wreszcie przez gardo tak zaschnite, e sowa krzesay w nim iskr zdoln rozpali ted w moim odku. Nie miaa pojcia, jak bardzo wana bya dla mnie jej odpowied. - Co co"? - Poszlicie do ka? - Och, guptasie. Nie! - Uszczypna mnie w policzek. - Powiniene zobaczy, jak masz min. Nie, nie. - Wypuciem powietrze, ktre nabraem do puc. - Nie wiesz, e gdyby to ty mnie poprosi, staoby si inaczej? Gdyby tylko zapyta... jestem twoj duniczk, Marionie. Nadal jestem twoj duniczk. Jestem przekonany, e si zaczerwieniem. Genet znikna z moich myli rwnie szybko, jak si w nich pojawia. - Nie jeste mi nic winna, Tsige. Przepraszam, nie powinienem by ci o to pyta, to tylko i wycznie twoja osobista sprawa.

- Marionie, ale ty musisz mie dziewczyn! Chirurg w Nowym Jorku! Z iloma pielgniarkami si pooye", co? Dokd si wybierasz? Dlaczego wstae? Co si stao? - Tsige, zrobio si pno. Powinienem... Pocigna mnie tak mocno w d, e prawie na niej usiadem. Zapach jej ciaa i perfum uderzy mnie w nozdrza. Przesunem wzrokiem po jej gardle, podbrdku, piersiach. Wiele razy o niej mylaem, lec noc w moim pokoju w Matce Boej Nieustajcej Pomocy, i nigdy nie przypuszczaem, e naprawd bd mg jej dotkn. Byem chirurgiem z certyfikatem komisji, ale teraz czuem si jak pryszczaty nastolatek. - Ale si czerwienisz! Wszystko w porzdku? Ach, wita Mario... Archaniele Gabrielu i wszyscy wici... nadal jeste prawiczkiem, prawda? Skinem wstydliwie gow. - Dlaczego paczesz? - zapytaem. 656Lecz ona pokrcia tylko gow i popatrzya mi w oczy, ocierajc zy. W kocu, kadc donie na moich policzkach, powiedziaa: - Pacz, bo to pikne. - To nie jest pikne, Tsige. To gupie. - Nie, wcale nie. - Zachowywaem czysto dla Genet. Wiem, wiem - to idiotyczne. Ale wtedy ona i Shiva... I potem rzuciem si w wir nauki. Ale najgorsze, e nadal j kochaem. Shiva jej nie kocha. To ja j kochaem. Czuem si za ni odpowiedzialny, kiedy prawie umara. Uwierzyaby? Shiva si z ni przespa, ale to ja czuem si odpowiedzialny. Potem, kiedy ze swoimi towarzyszami porwaa samolot, zdradzia mnie po raz drugi. Nie obeszo jej, co mogo si sta ze mn, z Hem, z Shiva. Ale przynajmniej tamtego dnia, gdy wyjechaem z Etiopii, wreszcie si od niej uwolniem. W Ameryce usiowaem o niej zapomnie. Miaem nadziej, e zgina na tej gupiej wojnie - jej przekltej wojnie. A teraz dowiaduj si, e ona jest tutaj. Moe powinienem wyjecha, Tsige? Nie wiem, do Brazylii. Albo do Indii. Nie chc przebywa na tym samym kontynencie co ta kobieta. - Przesta, Marionie. Nie opowiadaj gupstw. Ile tedu wypie? To jest duy kraj, a ty jeste duym chopcem. Zapomnij o niej! Spjrz, gdzie ty jeste, a gdzie jest ona. Ona

siedzi w wizieniu, na mio bosk! - Przejechaa doni po moich wosach, a potem przycigna mnie do piersi. - Jeste mczyzn, o jakim marz kobiety. Byem pobudzony. Nie potrafibym niczego przed ni zatai, nawet gdybym chcia - ani wstydu, ani tajemnic, ani skrpowania. Pocaowaa mnie w usta, musnwszy najpierw niemiao, jakby badajc teren, by za chwil podarowa mi niespieszny, gboki pocaunek. Poczuem uderzenie adrenaliny i reakcj ze strony bezuytecznego dotd, zgromadzonego we mnie w gigantycznych zapasach testosteronu, ktry nagle zaanonsowa gotowo do dziaania. A wic tak si to stanie - pomylaem. - W dniu, gdy zdaem egzamin. Doskonale si skada". Signem, by j dotkn. 657Westchna i odepchna mnie, przyciskajc do oparcia sofy. Poprawia wosy. Miaa powany wyraz twarzy jak klinicysta stawiajcy diagnoz po skrupulatnym badaniu. - Mj Marionie, zaczekaj. Zachowae czysto przez te wszystkie lata. To nie byle co. Chc, eby teraz pojecha do siebie. Pomyl, zastanw si, i jeli dojdziesz do wniosku, e mnie pragniesz, bd tu na ciebie czekaa. Moesz do mnie przyjecha, ale moemy te gdzie razem wyjecha. Albo ja przyjad do Nowego Jorku i wemiemy sobie pokj w jakim wspaniaym hotelu. - Wyczytaa z mojego spojrzenia zawd i poczucie odrzucenia. - Nie smu si tak. Robi to z mioci do ciebie. Kiedy posiadasz co tak cennego, musisz si dobrze namyli, zanim to oddasz. Zrozumiem, jeli nie podarujesz tego mnie. Ale jeli mnie wybierzesz, bd zaszczycona i uhonoruj ci. Zadzwoni po takswk. Jed, mj sodki. Jed z Bogiem. Drugiego takiego jak ty nie ma. Oto moje ycie", pomylaem, gdy moja takswka przebijaa si przez korek i wloka tunelem na lotnisko Logana. Usunem raka toczcego moj przeszo, wyciem go. Przemierzyem wyyny, pokonaem pustyni, przepynem ocean i postawiem nog na nowej ziemi. Byem majtkiem, speniem swoj powinno i zostaem kapitanem wasnego statku. Ale gdy spogldam w d, czemu uwiadamiam sobie, e mam na nogach te same stare, brudne kapcie, ktre zakopaem u pocztku mej podry?Rozdzia 50 Przeci misie mocy

Przy moich zarobkach chirurga mogem sobie pozwoli na skrajny segment w dugim cigu dwupoziomowych szeregowcw w Queens. Zakrzywiona linia dachu nad mansardowym oknem po jednej stronie budynku przypominaa brew, spod ktrej czujne oko zerkao na zaronity skrawek przynalenej do mieszkania dziaki gsto obsadzonej klonami. Latem wystawiaem doniczki z jaminem na skromne patio i w miniaturowym ogrdku uprawiaem podstawowe warzywa. Zim zabieraem jamin do domu, podczas gdy puste druciane szkielety podprek znaczyy ogrdek pomnikami ku chwale zjedzonych soczystych, krwistoczerwonych pomidorw, ktre wydaa ta ziemia. Odmalowaem ciany, naprawiem gonty, zamontowaem rega na ksiki. Bdc wysiedlecem z Afryki, zaspokoiem potrzeb uwicia gniazda na nowym terytorium. W Ameryce odnalazem wasn wersj szczcia. Mino sze lat i cho nadszed czas, bym odwiedzi Etiopi, tak naprawd nigdy nie mogem zebra si w sobie. Pewnego dnia, gdy wychodziem z lodziarni, zobaczyem przemykajc szybkim krokiem wysok, elegancko ubran kobiet. Skrzany paszcz taczy wok jej kostek. Przytrzymaem jej otwarte drzwi, 659a kiedy przechodzia obok, obudzi si we mnie nagy, bardzo intensywny niepokj. Odwrcia si, by mi si przyjrze, i bysna umiechem. Innym razem, gdy jechaem przez Manhattan, gdy wracaem z odbywajcej si w New Jersey konferencji na temat medycyny urazowej, moj uwag zwrcia prostytutka, ktra niespodziewanie wyonia si spod markizy na wysokoci tunelu Holland. Wygldaa jak duch w wietle reflektorw samochodu. Jej posta odbijaa si w kauach. Pokazaa mi piersi. Albo tylko tak mi si zdawao. Znw poczuem ten niepokj, jak przeczucie, e co nie gra, nie wiadomo tylko co. Zrobiem kko i pojechaem w to samo miejsce, ale ju jej nie byo. Wrciwszy do domu, przygotowaem si na kolejny dzie pracy. Po ukoczeniu picioletniej rezydentury mogem otworzy wasn praktyk albo przenie si do innego szpitala. Czuem si jednak lojalny w stosunku do Matki Boej. Ostatnio Brooke Army Medical Center w San Antonio i Walter Reed w Waszyngtonie obiecay oddelegowa do nas na przeszkolenie kilku chirurgw z ostatniego roku rezydentury. W czasie pokoju nasz szpital zapewnia pacjentw z urazami najbardziej zblionymi do tych spotykanych na polu bitwy, dlatego chirurdzy z wojskowych orodkw przyjedali, aby u nas doskonali umiejtnoci. Zostaem szefem oddziau urazowego szpitala Matki Boej

Nieustajcej Pomocy. Na szczcie skoczyy si nasze problemy ze sprztem i personelem, wic nie byo powodu do niezadowolenia. Lecz tamtego wieczoru, grzejc si przy kominku, byem niespokojny. Czuem si, jak gdyby mia ogarn mnie parali, jeli zaraz nie zaczn dziaa. Postanowiem, e mojemu yciu brakuje pewnego wymiaru, czego, co nie miaoby nic wsplnego z prac. Przejrzaem New York Timesa" w poszukiwaniu ciekawych imprez, odczytw, inauguracji, sztuk, wykadw, czegokolwiek, co mogoby mnie zainteresowa. Zmusiem si do wyjcia w sobot, a potem znowu w niedziel. Tydzie pniej, w pitek, wrciem do domu prosto po pracy. Zaniosem teczk i poczt do biblioteki. W kuchni zapaliem wiec, 660nakryem do stou i odgrzaem ostatni porcj zapiekanki z kurczakiem, ktr przyrzdziem zeszej niedzieli wedug przepisu z New York Timesa". Rozlego si pukanie do drzwi. Spanikowaem. Czybym zaprosi kogo na kolacj i zapomnia? Poza Deepakiem, ktry by u mnie raptem raz, nikt z pracy mnie nie odwiedza. A moe to Tsige z Bostonu postanowia wzi sprawy w swoje rce, skoro nie pofatygowaem si nawet, by do niej zadzwoni? Setki razy podnosiem suchawk, aby po chwili straci odwag. Albo moe to Thomas Stone? Co prawda nie powiedziaem mu, gdzie mieszkam, ale bez trudu mg si tego dowiedzie od Deepaka. Wyjrzaem przez wizjer. W wypukym judaszu zobaczyem znieksztacone oczy, koci policzkowe, usta... Mj umys onglowa czciami twarzy, starajc si dopasowa obrazek do imienia. To nie by Stone, Deepak te nie. Ani Tsige. Pomyka wykluczona - wiem, kto to jest. Odwrcia si i pokonaa dwa schodki w d. Mogem pozwoli jej odej. Otworzyem drzwi. Zamara zwrcona ciaem w stron ulicy, ale twarz do drzwi. Bya wysza, ni j zapamitaem, ale moe po prostu a tak schuda. Spojrzaa, by si upewni, e otworzyem, a potem wbia wzrok w punkt poniej mojego lewego okcia.

Mogem do woli jej si przyjrze i zdecydowa, czy zamkn jej drzwi przed nosem, czy wpuszcz j do rodka. Miaa proste wosy bez adnych ozdb - wstek, kokardek - a nawet niezbyt starannie uczesane. Jej koci policzkowe byy takie jak kiedy. Odniosem wraenie, e wystaj teraz bardziej ni kiedykolwiek przedtem, stanowic podpor dla nieco skonych oczu, ktre zawsze byy w niej najadniejsze. Nawet pozbawiona makijau jej twarz robia niezatarte wraenie. Cho byo lato, miaa na sobie dugi weniany 661paszcz ciasno opinajcy tali i obejmowaa si rkami, jakby przemarza. Staa bez ruchu jak mae zwierz przyapane na terytorium drapienika, sparaliowane, niezdolne do ucieczki. Zszedem po schodkach. Wycignem rk, pooyem jej palec pod brod i uniosem do gry. Jednoczenie jej oczy i powieki opady jak u lalki. Jej skra bya zimna. Pionowe blizny na skroniach miay swoje lata, cho zapamitaem dzie, gdy nacia je Rosina, jak si jtrzyy i spyway ciemn krwi. Podniosem jej brod wyej. Nadal nie zamierzaa spojrze mi w oczy. Chciaem, eby zobaczya moje blizny: jedn od zdrady z Shiva, a drug od jej przemiany w bardziej erytrejsk ni prawdziwa Erytrejka, co skoczyo si dla niej porwaniem samolotu, a dla mnie ucieczk z kraju. Chciaem, eby ujrzaa mj gniew wrzcy pod zewntrzn powok spokoju. Chciaem, eby poczua krew napywajc mi do mini, to, jak moje palce zwiny si, skrciy i pragny dorwa si do jej tchawicy. Dobrze, e nie spojrzaa, bo gdyby cho mrugna, wbibym zby w jej y szyjn, poarbym j, koci, zby, wosy, tak e nie zostaby po niej nawet atom. Chwyciem j za okie i zaprowadziem do rodka. Posza jak kobieta wiedziona na skazanie. Trzasnem drzwiami, a ona zamara. Zaprowadziem j do dawnej jadalni, ktr przerobiem na bibliotek, i pchnem na otoman. Przysiada na brzeku. Patrzyem na ni z gry. Nawet nie drgna. Potem zakasaa i targn ni spazm, ktry trwa pitnacie sekund. Przyoya do ust wymit chusteczk. Dugo na ni patrzyem. Otworzyem usta, eby si odezwa. Kasanie zaczo si od nowa. Poszedem do kuchni. Wstawiem wod na herbat. Czekajc, a si zagotuje, staem oparty czoem o lodwk. Po to co robi? Najpierw myl o zabjstwie, potem herbata?

Zastaem j w tej samej pozycji, w jakiej zostawiem. Kiedy braa ode mnie filiank, zobaczyem jej niepolakierowane, poamane paznokcie i pomarszczone donie praczki. Obcigna rkaw, przeoya filiank do drugiej rki i powtrzya t sam czynno z drugim 662rkawem, prbujc ukry donie przed moim wzrokiem. Po jej policzkach pyny zy. Twarz wykrzywia grymas. Miaem nadziej, e moje serce okae si nieczue na ten widok. - Przepraszam. Pracuj w kuchni - szepna. - Po tym wszystkim, co mi zrobia, jest ci przykro z powodu stanu twoich rk? Mrugna, ale nie odpowiedziaa. -Jak mnie znalaza? - Tsige mnie przysaa. - Po co? - Zadzwoniam do niej, kiedy wyszam z wizienia. Potrzebowaam... pomocy. - Nie powiedziaa ci, e nie chc ci widzie? - Tak. Ale upara si, ebym najpierw spotkaa si z tob. - Pierwszy raz spojrzaa mi w oczy. - Sama te chciaam si z tob zobaczy. - Dlaczego? - eby powiedzie przepraszam. - Po kilku sekundach odwrcia wzrok. - Tego ucz w wizieniu? Unikania kontaktu wzrokowego? Rozemiaa si. Przeszo mi przez myl, e po tym wszystkim, co zrobia i widziaa, zo nie moga ju jej zrani. - Kiedy za patrzenie dostaam noem - powiedziaa. Pokazaa brod swoj lew stron. - Wycili mi ledzion. - Gdzie siedziaa? - W Albany. - A teraz co? - Jestem na warunkowym. Raz w tygodniu mam spotkanie z kuratorem. Odstawia filiank. - Co jeszcze powiedziaa ci Tsige?

- e jeste chirurgiem. - Rozejrzaa si po penej ksiek bibliotece. - e dobrze ci si powodzi. 663- Jestem tutaj wycznie dlatego, e zostaem zmuszony do wyjazdu. Do ucieczki noc jak zodziej. Wiesz, kto mi to zrobi? Kto to zrobi Hemie? Kto, kto by dla naszej rodziny jak... jak crka. Koysaa si do przodu i do tyu. - Mw - powiedziaa, prostujc plecy. - Zasuyam na to. - Nadal odgrywasz mczennic? Syszaem, e wsiadajc do samolotu, ukrya pistolet we wosach. W afro! Bya dla sprawy Erytrei jak Angela Davis*, czy nie? Pokrcia gow. Po duszej chwili powiedziaa: - Nie wiem, czym byam. Nie wiem, kim byam. Ta osoba, ktr byam, czua, e musi zrobi co wielkiego. - Wyplua ostatnie sowo. -Co doniosego. Dla Zemuiego. Dla siebie. Obiecali mi, e tobie i twojej rodzinie nie spadnie wos z gowy. Jak tylko porwalimy samolot, zrozumiaam, jak bardzo to byo gupie. Nie byo w tym nic doniosego. Gupota, nic wicej. Dopia herbat. Wstaa. - Wybacz mi, jeli moesz. Zasuye na kogo lepszego ni ja. - Zamknij si i usid - rozkazaem. Posuchaa. - Mylisz, e to zaatwia spraw? Powiesz przepraszam i sobie pjdziesz? Potrzsna gow. - Urodzia dziecko, tak? - powiedziaem. - Dziecko jakiego partyzanta? - rodki antykoncepcyjne, ktre nam dawali, byy do niczego. - Dlaczego posza siedzie? - Musz ci wszystko mwi? Rozkaszlaa si. Kiedy spazm min, przeszed j dreszcz, cho w pokoju byo tak ciepo, e si pociem. - Co si stao z dzieckiem?

* Angela Yvonne Davis (ur. 1944) - amerykaska radykalna dziaaczka polityczna, feministka, Afroamerykanka zwizana z organizacj Czarnych Panter i ruchami na rzecz walki o prawa obywatelskie. 664Skrzywia si. Rozcigna usta. Wzdrygna si. - Zabrali mi je. Oddali do adopcji. Przeklinam mczyzn, przez ktrego to si stao. Przeklinam go. - Spojrzaa mi w oczy. - Byam dobr matk, Marionie... - Dobr matk! - wybuchnem miechem. - Gdyby bya dobr matk, nosiaby w brzuchu moje dziecko! Umiechna si przez zy, jakbym powiedzia co zabawnego - lub jak gdyby przypomniaa sobie moj fantazj, plany o lubie i zaludnieniu Missing naszymi dziemi. Zacza si trz. Pocztkowo pomylaem, e mieje si albo pacze, ale potem usyszaem, jak szczka zbami. Opuszczajc Asmar, ukadaem sobie w gowie, co jej powiem. Mylaem o tym, gdy szedem do Sudanu. Obmylaem to tak wiele razy. Wyobraaam sobie kad wymwk, jak mogaby mi poda, gdybym j spotka. Byem przygotowany. Ale ten oto trzscy si, milczcy adwersarz nie by tym, czego si spodziewaem. Wziem j za rk i zbadaem jej ttno. Sto czterdzieci uderze na minut. Chd jej skry znikn, teraz parzya. -Ja... musz... ju i - powiedziaa. Wstaa i zatoczya si. - Nie, zostaniesz. Byo wida, e jest z ni niedobrze. Daem jej trzy aspiryny. Zaprowadziem do azienki i odkrciem prysznic. Kiedy zacza z niego lecie gorca woda, pomogem jej si rozebra. O ile wczeniej widziaem w niej zwierz, ktre zapucio si na teren owiecki drapienika, o tyle teraz czuem si jak ojciec szykujcy dziecko do kpieli. Kiedy wesza pod prysznic, wrzuciem jej bielizn i koszul do pralki i wczyem urzdzenie. Pomogem jej wyj spod prysznica. Staa na trzscych si nogach. Wytarem j i posadziem na skraju ka. Ubraem j w moj zimow flanelow piam i pooyem do ka. Wmusiem w ni kilka ksw zapiekanki i kolejn herbat. Natarem jej szyj, klatk piersiow i podeszwy stp maci kamforow, tak jak kiedy robia nam Hema. Zasna, zanim zdyem naoy jej weniane skarpety.

665Co przy tym czuem? e odniosem pyrrusowe zwycistwo. Termometr, ktry wsunem jej pod pach, pokaza trzydzieci dziewi i cztery. Przeoyem mokre ubrania do suszarki, a do pralki woyem jej dinsy. Odstawiem zapiekank. Potem usiadem w bibliotece, prbujc czyta. By moe troch si zdrzemnem. Kilka godzin pniej usyszaem odgos spuszczanej wody. Siedziaa na ku, nieprzykryta. Nie miaa na sobie piamy i skarpet, bya owinita rcznikiem. Gorczka mina. Przesuna si, robic dla mnie miejsce. - Chcesz, ebym sobie teraz posza? - zapytaa. Miaem wraenie, e tym pytaniem przejmuje nade mn kontrol, poniewa istniaa tylko jedna moliwa odpowied: - Bdziesz spaa tutaj. - Czuj si rozpalona - powiedziaa. W azience przebraem si w bokserki i koszulk, wyjem koc z szafy i ruszyem do biblioteki. - Zosta ze mn - powiedziaa. - Prosz. Nie miaem gotowej odpowiedzi. Pooyem si do ka. Kiedy signem do wycznika wiata, odezwaa si: - Nie ga, prosz. W chwili, gdy pooyem gow na poduszce, przykleia si do mnie, pachnc moim dezodorantem, moim szamponem i maci kamforow. Podniosa mi rk i wpasowaa si pod rami, przyciskajc do mnie swoje wilgotne ciao. Palcami dotkna mojej twarzy, bardzo delikatnie, jakby bojc si, e mog j ugry. Przypomniaem sobie t noc sprzed bardzo, bardzo dawna, gdy odnalazem j nag w spiarni. - Co to za dwik? - zapytaa zaniepokojona. -Alarm suszarki. Wypraem ci ubranie. Pocigna nosem, a potem usyszaem jej szloch. - Zasuye na kogo lepszego - powiedziaa, patrzc mi w oczy. - Owszem. 666Nie odrywaem od niej oczu. Przypomniaem sobie t niewielk plamk w prawej tczwce i szar obwdk tam, gdzie trafia iskra. Nadal tam bya, ciemniejsza, jak skaza, z ktr si urodzia. Przejechaem palcem po jej ustach. Po nosie. Zamkna oczy. Spod powiek popyny zy. Umiechna si tak, jak zapamitaem to z naszych

czasw niewinnoci. Zabraem rk. Otworzya powieki, spod ktrych wyoniy si byszczce oczy. Z wahaniem zoya na moich wargach pocaunek. Nie, nie zapomniaem. Skierowaem swj gniew nie tyle na ni, co na upyw czasu - to on pozbawi mnie tak cudownych zudze, zrobi to o wiele za wczeniej. Lecz wwczas potrzebowaem tego zudzenia, tej iluzji, e ona naley do mnie. Pocaowaa mnie znowu. Posmakowaem jej sonych ez. Czy byo mi jej szkoda? Nagle znalazem si na niej. Odrzuciem kodr, zerwaem z niej rcznik. Byem nieporadny, ale zdeterminowany. Przestraszya si. Jej minie karku napiy si jak kable. Zapaem j i pocaowaem. - Zaczekaj - szepna. - Nie powiniene...? Ale byem ju w niej. Przez jej twarz przebieg grymas. - Czy nie powinienem co, Genet? - powiedziaem, gwatownie szarpic. Moja miednica poruszaa si zgodnie z instynktowym, wrodzonym rytmem. - To mj pierwszy raz... - zdoaem wykrztusi. -Skd mam wiedzie, co powinienem, a czego nie powinienem? Jej renice rozszerzyy si. Czy bya zadowolona, e si o tym dowiedziaa? No to teraz wie. Teraz wie, e s na tym wiecie ludzie, ktrzy dotrzymuj obietnic. Ghosh, ktrego nie miaa czasu odwiedzi na ou mierci, by jedn z takich osb. Chciaem, eby ta wiedza j zawstydzia, eby j przerazia. Kiedy skoczyem, zostaem na niej. 667- Mj pierwszy raz, Genet... - powiedziaem cicho. - Nie myl, e zrobiem to, bo czekaem na ciebie. Zrobiem to, bo spieprzya mi ycie. Moga na mnie liczy. Miaa to jak w banku, jak mwi w Ameryce. A ty co zrobia? Zamienia to wszystko w nic niewarte gwno. Chciaem, eby ycie byo dla ciebie pikne. Naprawd tego nie rozumiem, Genet. Miaa Hem i Ghosha. Miaa Missing. Miaa mnie, ktry kochaem ci bardziej, ni ty kiedykolwiek pokochasz sam siebie. Leaa pode mn i pakaa. Mino sporo czasu, zanim pogaskaa mnie po gowie i sprbowaa pocaowa. Powiedziaa: - Musz pj do azienki.

Zignorowaem j. Znowu byem podniecony. Zaczem si w niej od nowa porusza. - Prosz, Marionie - powiedziaa. Nie wychodzc z niej, przeturlaem si na plecy. Cay czas j trzymajc, obrciem j i usadziem na sobie. Jej piersi wisiay nade mn. - Musisz si wysika? Nie krpuj si - powiedziaem na urywanym oddechu. - To te ju przerobilimy. Zapaem j za ramiona i brutalnie przycignem do siebie. Czuem jej gorczk, zapach krwi, seksu i moczu. Znowu doszedem. Potem odpuciem. Pozwoliem jej zsun si ze mnie. Obudziem si w niedziel pnym rankiem. Leaa mi pod pach i patrzya na mnie. Znowu j wziem - teraz nie potrafiem zrozumie, czemu tak dugo odmawiaem sobie tej przyjemnoci. Gdy si obudziem, bya druga po poudniu. Syszaem, jak krzta si po kuchni. Poszedem do azienki. Dopiero kiedy wrciem do ka, zobaczyem krew na pocieli. Zdjem przecierado i poszwy i woyem wszystko do pralki. Przyniosa dwie kawy, porcj zapiekanki i sztuce. Znowu miaa gorczk. Szlafrok nie zapewnia jej ciepa. Szczkaa zbami i okropnie kaszlaa. Wziem od niej kaw. Poy szlafroka rozchyliy si. Patrzya, jak ciel ko. 668- Przepraszam - powiedziaa. - Krwawi z powodu blizn... Zawsze krwawi przy... stosunku. Prezent od Rosiny. ebym zawsze o niej mylaa, kiedy... - Czy to boli? - Z pocztku tak. I jeli od poprzedniego razu mino duo czasu. - Co z twoj gorczk? Od jak dawna j masz? Robia sobie przewietlenie? - Nic mi nie bdzie - powiedziaa. - To tylko przezibienie. Mam nadziej, e ci nie zara. Znalazam u ciebie w apteczce ibuprofen. - Genet, powinna... - Naprawd, doktorze, nic mi nie bdzie.

- Opowiedz mi, dlaczego trafia do wizienia. Umiech znikn z jej twarzy. Pokrcia gow. - Prosz, Marionie, nie. Wiedziaem, e po wysuchaniu jej historii nie poczuj si dobrze, ale wiedziaem te, e musz j pozna. Pniej, gdy usiedlimy w bibliotece, wymusiem na niej to wyznanie. By intelektualist, podegaczem, Erytrejczykiem, ktry podobnie jak ona wyrzek si sprawy. Pozostanie bezimienny - samo wspomnienie o nim jest wystarczajco bolesne. Do powiedzie, e podbi serce jej chopczyka (ojciec dziecka zgin w walce). A potem zdoby j, a stao si to w Nowym Jorku, niedugo po przyjedzie. Czua, e zaczyna nowe ycie. Wzili lub. W niespena rok pniej zasza w ci. Zacza podejrzewa, e on j zdradza. Dowiedziaa si, gdzie mieszka ta druga kobieta, namierzya mieszkanie, w ktrym urzdzali sobie schadzki. Wamaa si, ukrya w ciennej szafie i czekaa p dnia, zanim para w kocu si zjawia. Kiedy m i jego biaa kochanka poszli do ka, zabawiajc si gono i intensywnie, Genet zastanawiaa si, czy ujawni swoj obecno. - Marionie - powiedziaa. - Kiedy tak staam w szafie obok kosza penego paskw tej kobiety, niczym wy u mych stp, wreszcie do 669mnie dotaro. Zrozumiaam wszystko, przez co przeszam od mierci Zemuiego. Udao mi si przyjecha do Ameryki i co zrobiam? Po raz pierwszy w yciu przelaam ca swoj mio na osob, ktra najmniej na ni zasugiwaa. Kochaam go jak to powiedziae? - kochaam go bardziej ni sam siebie. Oddaam wszystko temu ndznemu czowiekowi. Stojc w tej szafie, uwiadomiam sobie, e jeli sprbuj si na nim zemci, musz by przygotowana, e oddam za to ycie. By tylko jeden mczyzna wart takiej ofiary z mojej strony, Marionie - ty. Kiedy byam moda, byam zbyt gupia, eby to zrozumie. Zbyt gupia. On nie by tego wart, ale nie potrafiam si powstrzyma. Bo widzisz, Marionie, stao si znowu to samo: kochajc go, pragnam czego wielkiego. Wydawao mi si, e czeka go wspaniaa kariera akademicka, bo przecie by intelektualist, a skoro ja bd u jego boku, bd z nim t wielko dzielia.

Po raz pierwszy dotaro do mnie, kim jest proletariat. Ot proletariatem jestem ja, zawsze byam, musiaam wic dziaa jak proletariat. Miaam w rku brzytw. Zaczam cichutko piewa. Nie widzieli mnie, cho ja ich widziaam. Otworzyam drzwi szafy z jednym tylko zamiarem: przeci mu misie mocy, przeci go jak odyg henny. Stajesz si do tego zdolny jedynie wwczas, gdy kochasz kogo mioci tak pen, e nie masz niczego w odwodzie, nic jej w tobie nie zostao, zuye wszystko. Rozumiesz? - Rozumiaem zbyt dobrze. - Bo inaczej musiaabym jej powiedzie: We go sobie i zatrzymaj. Powodzenia". Zamiast tego naskoczyam na nich. Pociam ich, ale nie tak skutecznie, jak zamierzaam. Uciekli. Zaczekaam na policj. Czuam si, jakbym zrzucia kajdanki, ktre przez cay ten czas krpoway mi rce. Szukaam wielkoci i znalazam j. Staam si wolna w momencie, gdy straciam wolno. Zobaczya min, z jak ledziem jej histori, i umiechna si. 670- Genet umara w wizieniu, Marionie. Genet ju nie istnieje. Kiedy zabieraj ci dziecko, umierasz, i dziecko rosnce w twoim brzuchu te umiera. Przepado wszystko, co miao jakiekolwiek znaczenie, wic umaram. Maleka cz mnie chciaa powiedzie: Masz mnie, Genet", ale postanowiem mie wzgld na samego siebie, chroni si. Litowaem si nad ni jak nigdy do tej pory - to byo uczucie lepsze ni mio, poniewa wyzwolio mnie, uwolnio mnie od niej. Marionie - powiedziaem do siebie ona w kocu znalaza swoj wielko, odkrya j w cierpieniu. A kiedy odnajdziesz w sobie t wielko, czeg wicej trzeba?".Rozdzia 51 Midzy motem a kowadem Gdy dzi o tym myl, dochodz do wniosku, e moja choroba zacza si owego niedzielnego poranka w tym krystalicznie czystym momencie pobudki w pogronym w ciszy domu. Wiedziaem, e jestem w nim sam, bo ona odesza. Czterdzieci trzy dni pniej pojawiy si pierwsze mdoci, niczym przypyw oceanu, jakby odlegy Wezuwiusz zapad si w morze. Pniej spada na mnie przedwieczna mga, obok Entoto peen zmieniajcych si ksztatw i gosw zwierzt. Czterdziestego dziewitego dnia straciem przytomno.

Zadziwiajce: ycie moe si zmieni w zalenoci od tak banalnej czynnoci, jak otwarcie drzwi lub pozostawienie ich zamknitymi. Wcignem Genet do mojego domu w pitek. Dwa dni pniej wyniosa si sama, nie poegnawszy si, i od tej pory nic ju nie byo takie jak przedtem. Na stole w jadalni zostawia wiatraczek - zakadam, e jako prezent dla mnie. Krzy witej Brygidy, ktry nosia na szyi, nalea kiedy do jej ojca, a wczeniej do kanadyjskiego onierza o imieniu Darwin. Opowie o jej byym mu drczya mnie jak przewleka grypa. Uparem si, eby usysze t histori. Odkryem, e Genet jest zdolna 672do mioci wyzbytej egoizmu - tyle e mioci nie do mnie. Mimo to znalazem w jej ramionach chwilowy spokj albo te jego zudzenie, jakbymy znw byli dziemi bawicymi si w dom i doktora. Kadego wieczoru po pracy gnaem do domu w nadziei, e znajd j czekajc na stopniach mojego mieszkania. Zapadaem si w sobie, widzc t samoprzylepn karteczk, ktr zostawiaem dla niej po wewntrznej stronie niezamknitych drzwi z siatk na owady; napisaem, e klucz ma mj yczliwy ssiad, Holmes, i eby czua si jak u siebie w domu. Wchodzc do rodka, czuem si w obowizku sprawdzi, czy przypadkiem nie zapomniaem umieci na karteczce wiadomoci. Przyznaj, e nawet zostawiem przy drzwiach ogryzek owka, w razie gdyby nasza j ochota, by napisa mi odpowied. W pitek, tydzie po tym, jak wcignem j do domu, ty kwadrat karteczki wrzasn: GUPIEC!, a owek doda: GUPEK, E BRAK SW. Podarem karteczk, a owek cisnem na ulic. Nie byem zy na Genet. Ona okazaa si przynajmniej konsekwentna. Wciekaem si na siebie, bo nadal j kochaem albo raczej kochaem marzenie o naszym byciu razem. Moich uczu nie dawao si wytumaczy logicznie, byy nieracjonalne, a mimo to nie potrafiem ich zmieni. To bolao. Noc w bibliotece, oprniwszy w cigu czterech godzin butelk Pincha - wypiem wicej ni przez rok, jaki upyn, od kiedy j kupiem - odtworzyem w mylach nasz ostatni rozmow. Siedziaa zwinita w kbek na tym samym krzele, na ktrym teraz ja siedziaem, miaa na sobie mj szlafrok, ten, ktry teraz ja woyem. Przyszedem do niej z herbat - oto popisowe zagranie gupcw, stygmat, po ktrym nas rozpoznasz.

- Marionie - zacza. Przygldaa si mojej bibliotece, mojej eklektycznej kolekcji. Mieszkanie twojego ojca, o ktrym mi opowiadae, to, jak je opisae... u ciebie jest tak samo. 673- Daj spokj - uciem. - Sam zbudowaem te pki. Poowa ksiek nie ma nic wsplnego z chirurgi. Chirurgia nie jest caym moim yciem. Nie sprzeczaa si ze mn. Siedzielimy w milczeniu. W pewnym momencie przeniosa spojrzenie na dywan przykrywajcy skrawek podogi midzy nami - siedzia na nim intruz, nagi pord sztucznego wkna, ciemny, milczcy mczyzna o ciele pocitym brzytw. Jego obecno zabia rozmow. Kiedy powiedziaem, e id si pooy, odpara, e zaraz do mnie doczy. Umiechna si. Nie uwierzyem jej. Pomylaem, e ju nigdy wicej jej nie zobacz. Myliem si. Wsuna si pod kodr. Kochalimy si. Delikatnie i powoli. Wtedy pomylaem, e wreszcie ze mn zostanie, lecz ona w ten sposb si egnaa. Dwa tygodnie po jej odejciu mj dom przesta mi odpowiada. Biblioteka zacza mnie przytacza. W kuchni wyjem foliowe zawinitko opatrzone moim odrcznym napisem: PITEK - ostatni ugotowany, skrupulatnie zapakowany i zamroony kawaek obiadu, od ktrego przyrzdzenia upyno wiele weekendw. Naraz to etykietowanie zamroonego jedzenia objawio mi si jako oznaka prawdziwego chaosu w mojej gowie. Dziki Bogu za dobrego ssiada, Sonny'ego Holmesa. Usysza, jak wpadam we wcieko, jak wal gow w lodwk. Sonny Holmes by z natury ciekawski, mia w sobie t szczer, waciw wikszoci Amerykanw wcibsko, ktra pojawia si po skoczeniu przez niego siedemdziesitego roku ycia i ktrej wcale nie zamierza ukrywa. Oczywicie wiedzia o moim gociu - wyjtkowe zdarzenie w yciu kogo takiego jak ja - sysza symfoni wystukiwan na cianie przez wezgowie i cisz, jaka potem zapadaa. - Musisz wynaj agencj detektywistyczn - powiedzia, stawiajc pospieszn diagnoz, zanim dotarem do koca opowieci. Sonny wierzy w enneagram, t wywodzc si z tradycji bliskowschodniej 674metod klasyfikacji ludzi pod wzgldem typw osobowoci. Sam by Jedynk typem upartym, pewnym siebie i przekonanym o susznoci swoich czynw. Mnie

oszacowa na Trjk, Czwrk albo moe jednak Dwjk? Bez wzgldu na wszystko, by to z pewnoci numer, ktry nie zgadza si z Jedynk. - e niby co? - zapytaem. - Potrzebujesz prywatnego detektywa. - Sonny, ale po co? Ja nie chc jej wicej widzie. - Moe i nie, ale musisz to doprowadzi do koca. A jeli trafia do wizienia albo do szpitala? Albo moe desperacko prbuje do ciebie wrci, ale nie moe? Szlachetny motyw - to wszystko, czego potrzebuje Dwjka, by kontynuowa sw obsesj. Tego si uczepiem. Okazao si, e pod nazw East Coast Investigations z Flushing kryje si powany mody blondyn o nazwisku Appleby, syn zmarej szwagierki Holmesa. Appleby szybko ustali, e Genet nie wrcia za kratki. Nie zjawia si te w restauracji u Nathana, gdzie pracowaa na zmywaku. Nie zgosia si do kuratora i nie zadzwonia do Tsige. Dowiedzia si tego wszystkiego w byskawicznym tempie. Wiedzia nawet, e jeszcze w wizieniu u Genet stwierdzono grulic. Pod nadzorem lekarza zacza bra leki, ale po wyjciu na wolno nie zgosia si po kolejn dawk lekarstw. Kaszel i gorczka wedug wszelkiego prawdopodobiestwa oznaczay nawrt choroby. Najbardziej irytujce byo to, e jeeli Genet gdzie si odnajdzie, bd do niej trzeci w kolejce, po stanowej subie zdrowia i kuratorze sdowym. Odel j z powrotem do wizienia. Informator Appleby'ego w wizieniu powiedzia, e moe zaatwi jej kart choroby, i Appleby pozwoli sobie przysta na t propozycj. Nie odpowiadao mi, e lekk rk zamierza naruszy tajemnic lekarsk. - W tego rodzaju sytuacji wiedza jest potg - stwierdzi Appleby; kupi mnie, zaufabym kademu, kto posuyby si cytatem, ktry 675uwielbia Ghosh*. - Pacisz pan, eby si czego dowiedzie - doda -wic chyba nie ma si co krygowa. - Co teraz? - zapytaem. Nie chodzio mi o to, e miaem kontakt z osob chor na grulic. Z tym dam sobie rad. Nie chcia spojrze mi w oczy. Policzki i czubek nosa mia pokryte drobniutk siatk naczy krwiononych gotowych zaczerwieni si z byle powodu. Jego schorzenie

nazywao si acne rosacea, nie myli z acne vulgaris, zmor wielu nastolatkw. Pewnego dnia nos Appleby'ego stanie si kartoflem w kolorze burgunda, a policzki zamieni w krwicie czerwone paty misa. Jako osoba do wstydliwa w przyszoci bdzie mia z tego powodu wicej kopotw, poniewa inni bd niesusznie zakadali, e czerwie jego twarzy jest skutkiem naduywania alkoholu. Prosz, oto przepowiedziaem mu przyszo, pacc za to, by to on opowiedzia mi o mojej. - C, doktorze Stone - powiedzia Appleby, odchrzkujc. Jego nos si zaczerwieni, niechybna oznaka, e nie spodoba mi si to, co usysz. - Z caym szacunkiem, ale niech pan lepiej policzy srebra. Prosz sprawdzi dobytek i upewni si, e nic nie zgino. Patrzyem na niego przez dusz chwil. - Ale panie Appleby, jedyn rzecz, jaka si dla mnie liczy, jest wanie ta osoba, ktra zagina. - Tak, oczywicie - odpar. Wspczucie w jego gosie zdradzio mi, e zna mj bl. S nas legiony. Jeli chodzi o wydarzenia nastpnych kilku tygodni, to pamitam, e pewnej nocy obudzi mnie przenikliwy dzwonek telefonu. Podniosem suchawk, ale nie wiedziaem, gdzie jestem, zagubiem si midzy Matk Bo a Missing. Byem zastpczym chirurgiem urazowym. Nie * Sowa scientia potentia est" tradycyjnie przypisuje si angielskiemu filozofowi i pisarzowi sir Francisowi Baconowi (1561-1626). 676byem w stanie zrozumie, czego oczekuje ode mnie rezydent po drugiej stronie linii. To normalne, e przez pierwsze kilka sekund po wyrwaniu ze snu niewiele si kojarzy. Mj rozmwca to rozumia. Ale cho min czas na zebranie myli, nie mogem si skoncentrowa. Rozczyem si. Wyjem wtyczk telefonu z gniazdka. Rano mj umys pracowa ju normalnie, ale ciao odmwio wstania z ka. Byem saby. odek wzburzy si na sam myl o jedzeniu. Przewrciem si na drugi bok i znowu zapadem w sen. Moe tego samego dnia, a moe kilka dni pniej zobaczyem czowieka stojcego przy ku. Zbada mi ttno i zwrci si do mnie po imieniu. To by mj dawny szef

rezydentw, obecnie kolega ze szpitala Matki Boej Nieustajcej Pomocy, Deepak Jesudass. Zapaem go za rk i bagalnym tonem poprosiem, eby mnie nie zostawia musiaem by zatem wiadom powagi swojego stanu. - Nigdzie nie id - powiedzia. - Odsuwam zasony. Pamitam tylko tyle, e opowiedziaem mu o wszystkim, co zaszo. Sucha mnie i jednoczenie bada. Zajrza mi pod powieki i przerywa jedynie po to, eby poprosi, bym popatrzy w d albo ebym powiedzia: Aaa!". W pewnym momencie zapyta, czy mam w domu stetoskop. Odparem: - Chyba artujesz. Jestem chirurgiem. - Rozemielimy si obydwaj. miech dziwny odgos, ktrego brakowao w moim domu. Kiedy dotkn mnie pod ebrami po prawej stronie, wyrwao mi si: Au!". Uznaem to za zabawne. Syszaem, jak mruczy co do telefonu. Przez cay ten czas trzymaem go za rk. Pojawili si mczyni z noszami. Znaem ich twarze. Woyli mnie we flanelowy kokon, wynieli na zewntrz i umiecili w karetce. Pamitam, e chciaem jako skomentowa pikno ich ruchw, wrodzon gracj, i jak niesamowicie si czuem, jak kangurztko w maminej torbie. Przeprosiem, e przez te wszystkie lata nie doceniaem ich umiejtnoci. Deepak pojecha razem ze mn. Kiedy dotarlimy do Matki Boej, szed obok, gdy wieli mnie korytarzem na oczach zaskoczonego 677personelu. Trafiem na oddzia intensywnej terapii Matki Boej Nieustajcej Pomocy. W surowym wietle jarzeniwek moje oczy byszczay to, ale nie mogem o tym wiedzie. Skra miaa ten sam odcie. Krwawiem obficie po kadym wbiciu igy. Pielgniarki na prno prboway ukry przede mn cewnik z moczem w zowieszczym, herbacianym kolorze. Po raz pierwszy naprawd zaczem si ba. Powikszajcy si obrzk mzgu sprawi, e zrobiem si ogromnie senny. Walczyem ze sob, by zachowa przytomno tak zaarcie, e zdoaem jeszcze szepn Deepakowi na ucho: - Niewane, co si stanie, nie zabierajcie mnie z Matki Boej. Jeli mam umrze, nie chc umiera w Missing, wol umrze tutaj.

W pewnym momencie ocknem si. Przy ku sta Thomas Stone. Przyglda mi si bacznie, ale nie wzrokiem klinicysty. Bya w jego spojrzeniu zgroza, przeraenie rodzica, ktrego dziecku staa si krzywda. Wtedy cakowicie straciem przytomno. Dopiero po pewnym czasie dowiedziaem si, e tre telegramu Sto-ne'a do Hemy brzmiaa: PRZYJED NATYCHMIAST STOP MARION W STANIE KRYTYCZNYM STOP THOMAS STONE STOP PS NATYCHMIAST - i tak te Hema zrobia. Zadzwonia z prob o przysug do ony towarzysza doywotniego prezydenta", ktra doskonale rozumiaa, e Hema musi wyjecha, by czuwa przy boku chorego syna. Ambasada amerykaska byskawicznie przygotowaa wizy i jeszcze tego samego dnia Hema i Shiva wsiedli do samolotu leccego przez Kair do Frankfurtu. Potem samolotem rejsowym Lufthansy pokonali Atlantyk. Hema wiele razy czytaa telegram, studiujc kad liter, majc nadziej, e to przejzyczenie albo e litery same si poprzesta-wiaj. Gdy byli nad Grenlandi, powiedziaa do Shivy: - Z tego rwnie dobrze moe wynika, e to nie Marion jest bliski mierci, ale Thomas Stone. Shiva odpar z absolutnym przekonaniem: - Nie, mamo. Chodzi o Mariona. Czuj to. 678O dziesitej wieczorem czasu nowojorskiego obydwoje weszli na oddzia intensywnej terapii Matki Boej: siwiejca kobieta w rdzawo-czerwonym sari, uderzajco pikna mimo kurzych apek wok oczu; z ni wysoki mody mczyzna, jej syn, a mj brat bliniak. Zatrzymali si przed moim kokonem o szklanych cianach - zmczeni podrnicy ze Starego wiata przez szyb ogldajcy blask sali szpitalnej Nowego wiata. I byem tam ja - syn, ktry wyjecha do Stanw na studia i ktry stal si adeptem zrcznej, szczodrej, wyznajcej filozofi wszystko jednorazowego uytku", lukratywnej i niebywale skutecznej amerykaskiej dziedziny medycyny, tak odmiennej w stylu i wadze od tego, co Hema i Shiva robili w Missing. Tyle e teraz obydwoje musieli sobie pomyle, e amerykaska medycyna obrcia si przeciwko mnie, jak tygrys, ktry atakuje tresera, bo oto leaem przycumowany do niebieskoszarego respiratora, przypity do monitorw na konsolach u wezgowia ka, w piczce, zaleny od

plastikowych rurek, drenw i kabli. Nawet z mojej czaszki stercza sztywny, twardy jak gwd drut. Zobaczyli Thomasa Stone'a - siedzia w moim pokoju blisko okna, trzyma gow opart pod dziwnym ktem o barierk ka i mia zamknite oczy, jakby spa. W cigu siedemdziesiciu dwch godzin, jakie miny od chwili, kiedy wysa telegram, mj stan jeszcze si pogorszy. Thomas Stone otworzy oczy i raptem uwiadomi sobie obecno goci. Wsta, brudny, zesztywniay, jakby skurczony w poyczonym fartuchu. Czu ulg, cho niepozbawion obaw. Biae kosmyki wosw opady na jego blad, wymizerowan, pokryt zmarszczkami twarz. Dwoje kolegw i towarzyszy broni ostatni raz widziao si na porodwce kilka chwil przed naszymi narodzinami a mierci naszej matki. Wtedy Stone po raz ostatni widzia Shiv, w sali operacyjnej numer trzy, w ramionach Hemy. Stolik i respirator zablokoway Hemie dostp do mnie od tej strony, po ktrej staa. Przesza wic dokoa ka, na stron Stone'a, nie odrywajc ode mnie wzroku. 679-Jest w stanie krytycznym", napisae. Ale co to za choroba, Tho-masie? zapytaa Hema, majc na myli frustrujc tre telegramu. Mwia opanowanym gosem, jakby wymieniaa si z koieg po fachu uwagami na temat zdrowia pacjenta - to na zewntrz; w rodku caa si trzsa. - piczka wtrobowa - powiedzia Thomas, odpowiadajc podobnym tonem, zadowolony, e postawia na rozmow jzykiem medycyny, wyjcie awaryjne, ktre zredukowao ich syna do diagnozy. - Ma ostre zapalenie wtroby. Poziom amoniaku jest bardzo wysoki. Wtroba ledwo pracuje. - Powd? - Wirus. Zapalenie wtroby typu B. Stone opuci barierk ka i obydwoje si nade mn pochylili. Hema signa po koniec sari, ktry miaa przerzucony przez rami. Zasonia sobie usta. - Wyglda nie tylko na taczk, ale te na anemi - zdoaa w kocu powiedzie, trzymajc si terminologii medycznej, komentujc moj blado i ty odcie skry. Jak jego hemoglobina?

- Dziewi, po czterech jednostkach krwi. Krwawi z przewodu pokarmowego. Mao pytek krwi, kiepska krzepliwo. Bilirubina dwanacie, kreatynina dzisiaj cztery, wczoraj byo trzy... - Co to jest, przepraszam? - zapyta Shiva, pokazujc na moj czaszk. Sta po przeciwnej stronie ka, na wprost Thomasa Stone'a. - Wewntrzczaszkowy monitor cinienia. Dociera a do komory mzgu. On ma obrzk mzgu. Podaj mu mannitol i dostosowuj ustawienia respiratora tak, eby utrzymywa niskie cinienie. Shiva nie wydawa si przekonany. - Przechodzi przez czaszk i przez mzg do samej komory tylko po to, eby mierzy mu cinienie? Niczego nie leczy? Thomas Stone skin gow. - Jak to si zaczo? 680Kiedy Thomas Stone zacz opowiada, co si wydarzyo, Shiva odsun stolik i znalaz luk midzy moim kiem a respiratorem. Opuci barierk. Niczym czowiek guma, powoli wsun si pomidzy rurki i przewody. W tej samej chwili, w ktrej pooy si obok mnie i przyoy gow do mojej, do pokoju wszed Deepak. Obecno Shivy przy mnie bya zarazem niebezpieczna i naturalna. Deepak popatrzy na nas i zauway, e wykres na monitorze cinienia wewntrzczasz-kowego, ktry przez ostatnie trzy dni pi si nieprzerwanie w gr, raptem opad. Deepak zdy si tylko przedstawi, zanim w drzwiach stan, ciko dyszc, Vinu Mehta, gastroenterolog. Vinu by w Matce Boej rezydentem medycyny wewntrznej w tym samym czasie, gdy ja robiem rezydentur z chirurgii. Ukoczywszy specjalizacj z gastroenterologii, znalaz zajcie w bogatej prywatnej przychodni w Westchester, ale praca rozczarowaa go, wic wrci do Matki Boej i zatrudni si na peny etat. - Vinu Mehta, pani doktor - powiedzia, skadajc donie do na-maste. - A to musi by Shiva - stwierdzi, niezbity z tropu widokiem Shivy w moim ku. - Mwi to tylko dlatego, bo jestem pewien, e ten drugi pan to Marion. - Odwrci si do Hemy. - To musi by dla pani ogromny szok, prosz pani. Dla nas wszystkich. Cay nasz wiat

wywrci si do gry nogami! Marion jest jednym z nas. - Nage przejcie na jzyk uczu sprawio, e usta Hemy zaczy dre. Wystarczyo jedno spojrzenie na Vinu, by przekona si, e plotki, jakoby kupowa ywno pacjentom, ktrych wypisa ze szpitala, musz by prawdziwe. Sam widziaem, jak kiedy przeduy pacjentce pobyt w szpitalu, eby oszczdzi jej niezdrowej sytuacji w domu. By najlepszym kumplem caego personelu. Regularnie piek mi ciasta i ciasteczka, a ja zawsze wysyaem mu kartk na Dzie Matki, co go ogromnie cieszyo. - Zatelefonowali do mnie od razu, gdy Marion trafi do szpitala, pani doktor mwi dalej Vinu. - Hepatologia, wtroba, to moja 681dziedzina. Wirusowe zapalenie typu B dosownie unosi si w powietrzu. Mnstwo nosicieli, narkomanw, ktrzy bior prochy doylnie, i takich, co si zarazili od matki przy porodzie, bardzo czsty przypadek u emigrantw z Dalekiego Wschodu. Prosz pani, utajonym przypadkom marskoci wtroby nie ma koca, a ten wirus powoduje nawet raka wtroby. Ale ostre wirusowe zapalenie wtroby typu B? W caej mojej karierze widziaem tylko dwa a tak powane przypadki. - Vinu, powiedz mi, prosz, prawd - odezwaa si Hema powanym tonem rzeczowej Hinduski, ktra zorientowaa si, e ten mody lekarz zbytnio si z ni spoufala. - Czy mj syn jest alkoholikiem? Myl, e uczciwie postawia spraw. Nie widzielimy si od siedmiu lat, a jednak Hema pamitaa, e mam w genach zakodowan skonno do napojw wyskokowych. Skd miaa wiedzie, jakim czowiekiem si staem, w jakim stopniu si zmieniem? - Ale prosz pani, oczywicie, e nie! - odpowiedzia Vinu. - Nie, nie. Pani syn to prawdziwy skarb. Surowe oblicze Hemy nieco zagodniao. - Aczkolwiek, prosz pani - doda Vinu - przez ostatnie kilka tygodni, zgodnie z tym, co powiedzia jego ssiad, Marion - tylko prosz go pochopnie nie ocenia - pi ze zgryzoty. Deepak znalaz u mnie w mieszkaniu wie recept na izonia-zyd, lek stosowany w leczeniu grulicy, ktry niejako przy okazji potrafi wywoa silne zapalenie wtroby. Rutynowo po dwch tygodniach od pierwszego zaycia leku sprawdzao si stan

enzymw wtrobowych, by mc przerwa leczenie, w razie gdyby wtroba zostaa uszkodzona. - Prosz pani, moja teoria jest taka, e Marion-Wiatya na wasn rk zacz bra izoniazyd. Recepta ma miesic. Prawdopodobnie nie zbada sobie krwi, tak jak powinien. W kocu biedaczysko jest chirurgiem. C on moe wiedzie o takich delikatnych sprawach? Gdyby tylko skonsultowa si ze mn! Bybym zaszczycony, mogc si nim zaopiekowa. Marion-b/iaiya tak troskliwie zaj si moj przepuklin. 682W kadym razie, prosz pani, osobicie udaem si na Manhattan do Mount Sinai i przywiozem najlepszego na wiecie specjalist od wtroby, czowieka, ktry uczy mnie tej specjalnoci. Powiedziaem mu: Panie profesorze, to nie jest zwyke zapalenie wtroby, to jest choroba mojego brata". Zgodzi si ze mn, e izoniazyd i alkohol odegray tu swoj rol, ale bez wtpienia mamy przede wszystkim do czynienia z przypadkiem wirusowego zapalenia wtroby typu B. -Jakie s rokowania? - zapytaa Hema. - Czy kto mi wreszcie powie, co z nim bdzie? - Podstawowa rzecz, jak chce wiedzie matka. -Czy on wyzdrowieje? Vinu spojrza na Deepaka, a potem na Thomasa Stone'a, ale aden z nich nie chcia zabra gosu. Choroba bya w kocu dziedzin Vinu. - Powiedz mi po prostu: przeyje czy nie? - wyrzucia z siebie Hema. - Jego stan jest niewtpliwie bardzo powany - powiedzia Vinu. Walczy ze zami, Hema ju nie musiaa dalej pyta. - Dajcie spokj! - powiedziaa wcieka. Spojrzaa najpierw na Thomasa Stone'a, a potem na Deepaka. - Przecie to zapalenie wtroby. Wiem, co to za choroba. Widz spustoszenie, jakie sieje w Afryce, ale... tutaj, w Ameryce! W tym bogatym szpitalu! Machna rkami, pokazujc na otaczajc mnie maszyneri. - Przecie tu, w Ameryce, moecie co zrobi, co wicej ni tylko zaoy rce i powiedzie, e jego stan jest powany. Musieli si skrzywi, kiedy powiedziaa bogaty". W porwnaniu z wyposaonymi w najnowoczeniejszy sprzt oddziaami intensywnej terapii w szpitalach pokroju bostoskiej instytucji Thomasa Stone'a, nasz by wrcz prymitywny.

- Prbowalimy wszystkiego, prosz pani - powiedzia ostronie Deepak. Wymiana plazmy. Robimy wszystko, co tylko moemy w przypadku tego rodzaju choroby. Hema nie wygldaa na przekonan. -1 modlimy si, prosz pani - doda Vinu. - Siostry od dwch dni prowadz non stop acuch modlitw. Mwic szczerze, potrzebny nam cud. 683Shiva, lec obok mnie, w milczeniu chon kade sowo. Hema staa przy ku, patrzc na mnie, gadzc mnie po doni i krcc gow. Vinu przekona obydwoje, e powinni pj odpocz do pokoju, ktry przygotowano dla nich w kwaterach lekarzy. Zadba nawet o lekk kolacj: czapati z daem. Hema bya zbyt zmczona, by zaoponowa. Nastpnego ranka Hema zjawia si ubrana w pomaraczowe sari. Wygldaa na wypoczt, cho rwnoczenie sprawiaa wraenie, jakby w cigu nocy postarzaa si o kilka lat. Zastaa Thomasa Stone'a w tym samym miejscu, w ktrym zostawia go poprzedniego dnia. Spojrza na ni, a potem obok niej, wypatrujc Shivy, ale nie byo go z ni. Stana przy ku, bojc si spojrze na mnie w wietle dnia. Zeszego wieczoru sytuacja wydaa jej si nierealna, jakbym to nie ja tam lea, ale nieruchome przeduenie haaliwej maszynerii, ktre raptem przyjo cielesn form. Lecz teraz mnie zobaczya, widziaa moj unoszc si i opadajc klatk piersiow, moje opuchnite powieki, usta wykrzywione przez rurk intubacyjn. Byem prawdziwy. Nie zdoaa si powstrzyma. Rozpakaa si cicho, zupenie zapominajc o obecnoci Thomasa Stone'a albo zwyczajnie si nim nie przejmujc. Dopiero kiedy niemiao poda jej chusteczk, uwiadomia sobie, e nie jest sama. Wyrwaa mu j, jakby poda j zbyt wolno. - Mam wraenie, jakby to wszystko dziao si przeze mnie - powiedziaa Hema. Wydmuchaa nos. - Wiem, e to brzmi egoistycznie, ale najpierw Ghosh, a teraz Marion... Ty tego nie rozumiesz. Mam poczucie, e ich wszystkich zawiodam, e pozwoliam, by Mariona spotkao co takiego.

Gdyby si odwrcia, zobaczyaby, e Thomas Stone wierci si, przykada pici do skroni i trze nimi, prbujc jak gdyby wymaza samego siebie. Odezwa si chrapliwym gosem: 684- Ty... ty i Ghosh nie zawiedlicie ich. To ja zawiodem. Ja zawiodem was wszystkich. No prosz - musiaa pomyle Hema - od dawna nalene przepraszam i dzikuj w jednym". Zabawne, e w tej chwili miaa to waciwie gdzie. Przestao si liczy. Nawet na niego nie spojrzaa. Do pokoju wszed Shiva i nawet jeli zauway Thomasa Stone'a, nie da mu tego odczu. Patrzy wycznie na mnie, na swego brata. - Gdzie bye? - zapytaa Hema. - Spae w ogle? - W bibliotece na grze. Zdrzemnem si. - Przyjrza si najpierw mnie, a potem wskazaniom respiratora. Na koniec przeczyta etykiety na pojemnikach z pynami wiszcymi nad kiem. - Zapomniaam zapyta Vinu - odezwaa si Hema do Stone'a - jak Marion si zarazi zapaleniem wtroby typu B. Thomas pokrci gow, jakby chcia powiedzie, e nie wie. Ale poniewa Hema nie patrzya w jego stron, musia si odezwa. - Chyba... prawdopodobnie podczas operacji. Drasn si. Ryzyko zawodowe chirurgw. - Mona si tym zarazi rwnie przez kontakt seksualny - odezwa si Shiva. Mwi do Thomasa Stone'a. Stone bkn, e to prawda. Hema spojrzaa na Shiv, wsparszy si jedn rk na biodrze. Nie zdya si odezwa, poniewa Shiva mia co jeszcze do powiedzenia. -Mamo, Genet bya u Mariona. Odwiedzia go przed szecioma tygodniami. Bya chora. Zatrzymaa si u niego na dwie noce, a potem znikna. - Genet? - wyjkaa Hema. - W poczekalni siedz dwie osoby, z ktrymi powinna si spotka. Jedna z nich to Etiopka, Tsige. Kiedy mieszkaa naprzeciwko Missing, po drugiej stronie ulicy. Przed laty Ghosh leczy jej niemowl. Marion spotka j niedawno w Bostonie. Druga to pan Holmes, ssiad Mariona. Chcieliby z tob porozmawia.

685Przed poudniem Hema wiedziaa ju wszystko. Genet chorowaa na grulic. Appleby umoliwi wgld w kart Genet z wiziennego szpitala. Okazao si, e bya rwnie bezobjawow nosicielk wirusa zapalenia wtroby typu B. Zarazia si (tak przynajmniej utrzymywa wizienny lekarz) przez niewaciwie wysterylizowan ig lub podczas transfuzji krwi, albo kiedy w warunkach polowych robiono jej tatua w Erytrei. Ale rwnie dobrze moga si zakazi poprzez stosunek seksualny. Kiedy ze sob spalimy, Genet krwawia, przez co miaem bezporedni kontakt z jej krwi, a zatem take z wirusem. Okres inkubacji wirusa zapalenia wtroby typu B odpowiada teorii Shivy: od wizyty Genet do ujawnienia si mojej choroby mino sze tygodni. Hema nerwowo przemierzaa pomieszczenie, przeklinajc Genet i lamentujc nad moj gupot, e pozwoliem Genet zbliy si do siebie po tym wszystkim, co nam zrobia. Gdyby wwczas Genet zjawia si w szpitalu, powanie obawiabym si o jej ycie. Tego popoudnia podczas wsplnego obchodu Deepak i Vinu przynieli najwiesze wyniki z laboratorium: nerki zaczy si sypa; wtroba, odpowiedzialna za osoczowe czynniki krzepnicia krwi, nie produkowaa ich. Nawet jeli byy w niej jeszcze jakiekolwiek ywe komrki, to organ nie wykazywa chci powrotu do zdrowia. Nie mieli adnych dobrych wieci. Wyszli z pokoju, Shiva razem z nimi. Stone i Hema zostali, stojc w ciszy przy moim ku. Pozostao tylko czeka i obserwowa, czuwa. Nadzieja umara. Obydwoje bdc lekarzami, doskonale o tym wiedzieli, ale co z tego, skoro dowiadczenie wcale nie czynio cierpienia atwiejszym do zniesienia. W poudnie pielgniarka wysaa Deepakowi i Vinu wiadomo, eby obydwaj stawili si na spotkanie z rodzin Stone'ow. W niewielkiej sali konferencyjnej siedzia Thomas Stone, a naprzeciwko niego Hema i Shiva. 686Zmczona Hema, podparszy gow rkami opartymi na stole, spojrzaa na kolegw syna: dwch modych lekarzy w biaych fartuchach. - Chcielicie si z nami zobaczy - powiedziaa z naciskiem do Vi-nu i Deepaka. Deepak wyglda za zaskoczonego. - To nie ja zwoaem spotkanie. - Spojrza na Vinu, ktry pokrci gow.

- Ja was zaprosiem - powiedzia Shiva. Lea przed nim stos skse-rowanych czasopism. ta kartka formatu A4 bya pokryta jego starannym pismem. Hema zauwaya w gosie Shivy przekonanie, rodzaj gotowoci, energii i inicjatywy, jakiej brako pozostaym w obliczu moich beznadziejnych rokowa. - Zorganizowaem spotkanie, poniewa chc omwi kwesti przeszczepu wtroby. Deepak, ktremu z trudem przychodzio siedzenie twarz w twarz z Shiva i przypominanie samemu sobie, e nie rozmawia ze mn, powiedzia: - Shivo, ju dawno rozwaalimy przeszczep. Doktor Stone i ja dyskutowalimy.nad przeniesieniem Mariona do mek... to znaczy do szpitala Boston General, w ktrym pracuje doktor Stone. Jego zesp dokonuje wikszej liczby transplantacji ni ktokolwiek inny na Wschodnim Wybrzeu. Ale z dwch powodw zdecydowalimy si tego nie robi. Po pierwsze i przede wszystkim wiadomo, e przeszczepy bardzo czsto kocz si fiaskiem, jeeli wtroba jest zniszczona przez ostre zapalenie typu B. A nawet jeli znalelibymy dawc dysponujcego odpowiedni grup krwi i wtrob waciwych rozmiarw i gdyby przeszczep si powid, wwczas musielibymy uciec si do koniecznoci podania ogromnych dawek steroidw, jak rwnie innych lekw osabiajcych ukad odpornociowy, po to, by zapobiec odrzuceniu nowej wtroby przez organizm biorcy. W ten sposb, przy obnionej odpornoci, wirus rozszalaby si na nowo, zniszczyby t now wtrob i wrcilibymy do punktu wyjcia. 687- Tak, wiem o tym - powiedzia Shiva. - Ale gdyby wtroba dawcy idealnie odpowiadaa wtrobie biorcy, co wtedy? Nie mwi tylko o tej samej grupie krwi, ale o wszystkich szeciu antygenach zgodnoci tkankowej i innych, ktrych si nawet nie mierzy - co by byo, gdyby one wszystkie pasoway? Czy wwczas nie mona by zrezygnowa z lekw obniajcych odporno? Mona, prawda? Zero steroidw, zero cyklosporyny, nic. Zgodzicie si? - Teoretycznie tak, ale... - zacz Deepak. - Bdziecie mieli t idealn zgodno, jeli wemiecie wtrob ode mnie powiedzia Shiva. - Jego organizm rozpozna j jako wasn, a nie obc. Jakby kto wypuci powietrze z pokoju. Przez dobrych kilka sekund nikt si nie odezwa. Shiva, widzc min Hemy, pospiesznie wyjani:

- To znaczy cz wtroby, mamo. Mog odda pat Marionowi, zostanie mi wystarczajco duo. - Shivo... - Hema chciaa za niego przeprosi: to nie bya jego dziedzina, jej zreszt te nie. Ale raptem zmienia zdanie. Dobrze poznaa nieustpliwo syna, gdy widzia rozwizanie w sprawach, ktre inni uznawali za niemoliwe. - Ale Shivo, czy kto ju zrobi co takiego -przeszczepi fragment wtroby? Shiva poda jej jeden z artykuw. - To z zeszego roku. Analiza autorstwa Deepaka Jesudassa i Tho-masa Stone'a na temat moliwoci przeszczepu wtroby od yjcego dawcy. Fakt, mamo, e nie robiono tego na ludziach, ale zanim cokolwiek powiesz, przeczytaj, prosz, stron numer trzy, na ktrej podkreliem pewien fragment. Jest tam napisane: Technicznie rzecz biorc, z sukcesu, jaki odnielimy w przypadku niemal wszystkich psw, stwierdzonej przeywalnoci biorcw i braku zagroenia ycia u dawcw, wynika, e jestemy gotowi do przeprowadzania tego rodzaju operacji na ludziach. Ryzyko zwizane z udziaem w przeszczepie zdrowego dawcy stanowi pewn istotn przeszkod natury etycznej, 688ale jestemy przekonani, e skrajny niedobr organw pochodzcych od martwych dawcw zmusza nas do postawienia kolejnego kroku na drodze rozwoju transplantologii. To doskonaa pora, by go uczyni. Transplantacja z udziaem yjcego dawcy wyeliminuje bowiem zarwno problem niedoboru organw, jak i problem uszkodzonych organw nieyjcych dawcw - uszkodzonych, poniewa formalnoci zmierzajce do uzyskania zgody rodziny przecigny si, wyduy si czas pobrania organu i dostarczenia go na miejsce. Przeszczep wtroby od yjcego dawcy jest koniecznym, nieuniknionym kolejnym krokiem na drodze ewolucji transplantologii". Shiva nie czyta, ale cytowa sowo w sowo z pamici. Hema nie bya zaskoczona, za to pozostali - owszem. Bya z niego dumna. Pami ejdetyczna Shivy tak dugo bya dla niej czym oczywistym, e przestaa j zauwaa. Wiedziaa, e mgby odtworzy z pamici ca stron, z ktrej zacytowa, wyrysowa j na czystej kartce papieru, zaczynajc i koczc kad linijk dokadnie tak, jak wygldaa w oryginale, cznie z interpunkcj, numerem strony, ladami po zszywkach i smugami kserokopiarki. Shiva, wyczuwajc, e chwilowo uspokoi Hem, zwrci si do Thomasa Stone'a i Deepaka, dwch chirurgw:

- Chciabym warn przypomnie, e pierwszy udany przeszczep nerki, jaki przeprowadzi Joseph Murray na umierajcym mczynie, zakoczy si sukcesem dlatego, e biorca przyj nerk od swojego zdrowego brata bliniaka jednojajowego. Odpowiedzia mu Deepak, poniewa Thomas Stone by w gbokim szoku: - Shivo, w tym samym artykule piszemy rwnie, e istniej pewne etyczne i prawne... - Tak, wiem - przerwa mu Shiva. - Ale piszecie te: Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa pierwszymi dawcami bd rodzice lub rodzestwo, poniewa tego rodzaju dawc kieruje szczera motywacja i gotw jest on dobrowolnie wzi na siebie ryzyko". 689Deepak i Stone wygldali jak oskareni, ktrych alibi wanie lego w gruzach po zeznaniach nieoczekiwanego wiadka. Oskaryciel zamierza pj na cao. Atak nastpi jednak z innej czci sali. Odezwaa si Hema: - Thomasie, powiedz mi prawd: czy przez ostatnie cztery dni, zwaywszy, e to jest twoj dziedzin - popukaa w kartk zwinitymi w pi palcami - kiedy widziae, jak Shiva ley obok swojego brata, czy przysza ci do gowy myl, e mgby by yjcym dawc? Jeeli spodziewaa si, e Stone skuli si w sobie i przeknie gono lin, czekaa j niespodzianka, poniewa Thomas popatrzy jej w oczy i po chwili skin niemal niezauwaalnie gow. - Pomylaem o bliniakach Murraya, owszem. Pomylaem o tym. Ale kiedy rozwayem wszystkie zagroenia... odrzuciem t myl. To co o wiele, wiele trudniejszego ni wycicie nerki. Czego takiego jeszcze nigdy nie dokonano. - A ja o tym nie pomylaem! - powiedzia cicho Vinu Mehta. -A powinienem by, prosz pani. Shivo, dzikuj ci. W przypadku kadej innej osoby z ostrym zapaleniem wtroby typu B przeszczep stanowiby po prostu poywk dla wirusa, ale majc dawc idealnego... Oczywicie, najwaniejsz kwesti jest ryzyko, z jakim ta operacja wie si dla ciebie, Shivo. Mj brat by gotw. Nie patrzy w notatki, przemawia gwnie do Thomasa Stone'a, cho to Vinu zada pytanie.

- Z pana szacunkw, doktorze Stone, w oparciu o przypadki wycicia jednego lub wicej patw pacjentowi z uszkodzeniem wtroby, wynika, e dla mnie, dawcy, ryzyko mierci powinno wynie mniej ni pi procent. Ryzyko powanych komplikacji, takich jak krwawienie i wyciek ci, powinno u zdrowego dawcy wynie nie wicej ni dwadziecia procent. - Shiva poda Stone'owi i Deepakowi kartk. -Wczoraj zbadano mi krew. Wtroba dziaa bez zarzutu. Jak widzicie, nie jestem nosicielem wirusowego zapalenia wtroby typu B ani niczego w tym gucie. Nie pij, nie bior narkotykw ani lekw, ktre 690mogyby uszkodzi wtrob, i nigdy tego nie robiem. - Shiva czeka na reakcj Thomasa Stone'a. - Synu, znasz ten nasz artyku lepiej ni ja - powiedzia Stone. -Niestety, to dane czysto szacunkowe, zgadywanka. - Pooy donie na stole. - Nie wiemy, jak to si moe skoczy w przypadku ludzi. - Jeli nam si nie powiedzie - doda agodnie Deepak - stracimy nie tylko Mariona, ale te ciebie, ktry przyszede tutaj cakowicie zdrowy. Nie mwic ju o tym, e nie bdziemy mieli nic na swoje usprawiedliwienie, a nasza kariera dobiegnie koca. Nawet jeli si uda, znajdziemy si pod ostrzaem krytyki. Jeeli zdawao im si, e na tym koniec, w oczywisty sposb nie znali mojego brata. Hema ujrzaa swojego syna w nowym wietle. - Rozumiem wasz niech. Nie miabym o was najlepszego zdania jako o chirurgach, gdybycie zgodzili si bez namysu. Niemniej jednak, jeli potraficie wykona t operacj i jeli istniej znaczne szans na jej powodzenie, choby dziesi procent szansy, e uda si uratowa Marionowi ycie, i mniej ni dziesi procent ryzyka, e przy tym umr, a wy nadal nie chcecie si podj tego zadania, to moim zdaniem jest to wielki zawd nie tylko dla Mariona, Hemy i dla mnie, ale w ogle dla medycyny i przede wszystkim dla was samych. Zawiedziecie mojego brata nie tylko jako lekarze, ale ty jako jego przyjaciel, a ty - jego ojciec. Jeeli zdecydujecie si na t operacj i ona si powiedzie, ocalicie mojego brata i zarazem posuniecie medycyn dziesi lat do przodu. Czas podj decyzj. - Spojrza Deepakowi i ojcu prosto w oczy. - Taka szansa moe si nie powtrzy. Gdyby wasi rywale z Pittsburgha stanli przed takim wyborem, co by zrobili? Czy nie podjliby wyzwania?

Oskaryciel przerwa przemow. Czas, by wysucha opinii strony przeciwnej. - Odwaga, tak - powiedzia Stone, przerywajc dug cisz i mwic pgosem, jakby tylko do siebie. - Ale nie operowaliby wasnych synw. Przykro mi, Shivo, nie wyobraam sobie tego. - Odsun si 691z fotelem od stou i pooy donie na podokietnikach, zastanawiajc si, czy powinien wyj. - Thomasie Stone! - gos Hemy ci jak skalpel. - Kiedy ci o co poprosiam powiedziaa. - To dotyczyo tych dwch chopcw. Wtedy wyszede. Ale jeli wyjdziesz i tym razem, ani ja, ani Ghosh nie bdziemy w stanie im pomc. - Stone zblad. Opad na fotel. Gos Hemy si zaama. - Thomasie, czy uwaasz, e pozwoliabym Shivie podj ryzyko, ktrego nie zdoaby udwign? Czy sdzisz, e chc straci obydwu synw? Wziwszy si w gar i wydmuchawszy nos w chusteczk, dodaa: - Prosz, zapomnij, e to s twoi synowie. To problem czysto chirurgiczny, a ty znajdujesz si w doskonaym pooeniu, by im pomc, dlatego wanie, e oni waciwie nigdy nie byli twoimi dziemi. Nigdy ci nie spowalniali, nie zatrzymali w miejscu twoich bada i twojej kariery. - W jej gosie nie krya si uraza. - Doktorze Stone, to s moi synowie. S darem dla mnie. Bl, pknite serce, jeli bdzie musiao pkn, nale do mnie, s czci tego daru. Ja jestem ich matk. Wysuchaj, co mam ci do powiedzenia. To nie ma nic wsplnego z twoimi synami. Podejmij decyzj w zgodzie z tym, co musisz zrobi dla pacjenta. Mina wieczno, zanim Deepak wzi od Shivy kartk, odwrci j czyst stron do gry, odkrci piro i zapyta: - Powiedz mi, dlaczego chcesz podj ryzyko? Cho raz Shiva nie mia w zanadrzu gotowej odpowiedzi. Zamkn oczy i uoy drabin z palcw, jakby chcc si od nich wszystkich odci. Hema wyczua niepokj. Kiedy otworzy oczy, po raz pierwszy od przyjazdu emanowa z niego smutek. - Marion zawsze uwaa, e nie ogldam si za siebie - powiedzia. - Postrzega mnie jako osob kierujc si wycznie wasn korzyci. Mia racj. Byby zaskoczony, gdyby si dowiedzia, e chc zaryzykowa i odda mu cz wtroby. To nieracjonalne. Ale... zobaczywszy, e mj brat moe umrze, spojrzaem w przeszo i s

692w niej rzeczy, ktrych auj. Gdybym to ja umiera i gdyby istniaa szansa, by mnie uratowa, Marion nalegaby na operacj. Taki ju jest. Wczeniej tego nie rozumiaem, bo to nie jest racjonalne zachowanie. Ale teraz ju rozumiem. - Spojrza na Hem. - Zanim znalazem si tutaj, nie miaem powodu, by o tym myle. Ale przy jego ku... Uwiadomiem sobie, e jeli co mu si stanie, stanie si te i mnie. Jeeli kocham siebie, to kocham i jego, bo jestemy jednoci. To moim zdaniem uzasadnia ch podjcia ryzyka - nikt inny by tego nie zrobi, chyba e by go kocha. Jestem jedynym idealnym dawc. Chc to zrobi. Nie potrafibym dalej y, gdybym tego nie zrobi, i sdz, e wam te nie byoby atwo, gdybycie nie podjli tej prby. Takie jest moje przeznaczenie. Mj przywilej. Wasz rwnie. Hema, do tej pory w miar opanowana, wzia Shiv w ramiona i pocaowaa go w czoo. Deepak, ciskajc w doni piro, odoy je, poniewa nie zanotowa ani sowa. Stao si jasne, e zrobi co, czego nikt jeszcze nie prbowa. - Powiedziae, e istniej dwa powody, dla ktrych pocztkowo odrzucilicie moliwo przeszczepu - zwrci si Shiva do Deepaka. -Jaki jest ten drugi? - Zanim Marion straci przytomno, kaza mi przyrzec, e go nie przeniesiemy. Ten szpital jest dla niego wyjtkowym miejscem. Czym wicej ni tylko miejscem, w ktrym my, studenci z zagranicy, moemy si szkoli. Ten szpital przygarn nas, kiedy odrzuciy nas inne. To nasz dom. Hema westchna i zasonia twarz domi. Kolejna przeszkoda, gdy ju zaszli tak daleko. - Moemy to zrobi tutaj - powiedzia cicho Thomas Stone. Wysucha Shivy, nie poruszywszy ani jednym miniem, a teraz jego niebieskie oczy rozbysy nowym blaskiem. Pewnym ruchem odsun fotel i wsta. - Operacja to operacja. Moemy j przeprowadzi gdziekolwiek, pod warunkiem e dysponujemy sprztem i ludmi. Na szczcie 693wiatowy ekspert od podziau wtroby siedzi tu obok mnie - powiedzia, kadc do na ramieniu Deepaka - a instrumenty, spord ktrych wiele sam zaprojektowa, rwnie mamy pod rk. Trzeba je natychmiast wysterylizowa. Czeka

nas sporo przygotowa. Hema, jeli w dowolnym momencie ty albo Shiva zmienicie zdanie, po prostu powiedzcie. Shivo, od tej chwili nie wolno ci niczego pi ani je. Przechodzc obok swojego syna, pooy na jego ramieniu cik do i cisn, po czym wyszed z pokoju.Rozdzia 52 Para niesparowanych organw W nocy na dachu Matki Boej Nieustajcej Pomocy wyldowa migowiec. Przywiz specjalistyczny sprzt oraz wietny zesp lekarzy pracujcych w Boston General w ramach programu transplantacji wtroby. Korytarz przed salami operacyjnymi Matki Boej, zwykle opustoszae terytorium, gdzie laboranci zostawiali puste nosze albo przenone aparaty rentgenowskie podczas przerwy na papierosa, zamieni si w miejsce rojne jak sztab batalionu u progu kampanii wojennej. Ustawiono w nim dwie due tablice, jedn z nich oznaczono DAWCA, a drug BIORCA, i na obydwu wypisano zadania, rysujc przy kadym kwadracik sucy do odznaczania wykonanych czynnoci. Zesp Matki Boej Nieustajcej Pomocy z Deepakiem na czele mia si zaj operacj dawcy (czyli Shivy), za do druyny Boston General pod wodz Thomasa Stone'a naleao operowanie biorcy (mnie). Zesp Matki Boej woy niebieskie uniformy. Druyna z Bostonu biae, a dodatkowo, eby mie zupen pewno, pierwsza ekipa miaa na swoich czepkach i koszulach wielkie D (jak donor - dawca), natomiast drugiej czarnymi markerami napisano liter R (jak recipient - biorca). 695Adrenalina dodawaa obydwu, jake od siebie odmiennym skadom animuszu; jeden wesoek z Bronksu zasugerowa nawet swojemu odpowiednikowi z Dorchester, e powinni ochrzci druyny: Biaasy i Ziomale. Jedynie Thomas Stone i Deepak Jesudass mieli dziaa na dwa fronty, asystujc sobie nawzajem. Prba generalna na manekinach w obydwu salach operacyjnych ujawnia kilka zasadniczych usterek: ekipa anestezjologw z Boston General wymagaa dokadniejszego przeszkolenia na sprzcie bdcym w posiadaniu Matki Boej; poza tym pojawia si konieczno wyznaczenia koordynatora, osoby, ktra czuwa bdzie nad synchronizacj dziaa i jako jedyna bdzie uprawniona do przekazywania oraz, co waniejsze, zapisywania wiadomoci od druyny R do druyny D i odwrotnie. Przyniesiono dwie kolejne tablice, ktre wstawiono na sale operacyjne. Matk Bo Nieustajcej Pomocy

chwilowo wyczono z obiegu, kierujc pacjentw urazowych do innych pobliskich szpitali. O czwartej nad ranem nadesza pora, by zacz prawdziwe przedstawienie. Thomas Stone zwymiotowa w przebieralni. Zesp Matki Boej uzna to za zy znak, ale ekipa Boston General zapewnia swoich kolegw z Bronksu, e blady, spocony Stone zwiastuje w istocie pozytywny wynik operacji (chocia, prawd mwic, nigdy wczeniej nie widzieli, eby by a tak blady i a tak osabiony; lea wycignity na awce z kubem pod nosem). Wziwszy pod uwag udzia tak wielu pracownikw dwch szpitali, trudno byoby si spodziewa, e operacja przejdzie niezauwaona przez osoby postronne. Przed bram Matki Boej zaparkoway dwie ekipy telewizyjne. Dziennikarze nie zdyli co prawda z podaniem newsa w porannym wydaniu gazet, ale gotowi byli w kadej chwili wysmay artyku na temat strony etycznej tej historycznej transplantacji, czekali jedynie na wynik operacji. Chirurdzy mieli waniejsze rzeczy na gowie, ni zastanawianie si, jak utrzyma operacj w sekrecie, i rozwaanie jej historycznej 696doniosoci. Deepak, siedzc na aweczce, oddzielony od cierpicego Stone'a szeregiem szafek, przegldajc atlas anatomiczny wtroby, stara si zaguszy w mylach mdlce odgosy wymiotujcego kolegi. O czwartej dwadziecia dwie Shiva otrzyma diazepam, a potem tiopental, po czym wprowadzono mu do tchawicy rurk intubacyjn. Rozpocza si operacja dawcy. Thomas Stone i Deepak spodziewali si, e operacja zajmie od czterech do szeciu godzin. Jeli serce porwnalibymy do teatru, gdybymy nazwali je swawolnym, kaprynym, ekstrawertycznym organem brykajcym w klatce piersiowej, wwczas wtroba, przycupnita pod przepon, byaby malarstwem figuratywnym, statecznym i milczcym. Wtroba produkuje , bez ktrej organizm nie trawiby tuszczw, przechowuje rwnie nadmiar glukozy w postaci glikogenu. W ciszy, bez oznak zewntrznych, filtruje substancje chemiczne, wytwarza biaka potrzebne do krzepnicia krwi i transportu, oczyszcza organizm z amoniaku, produktu ubocznego metabolizmu. Gadka, poyskliwa powierzchnia wtroby jest monotonna i nieciekawa i poza biegnc przez rodek bruzd, dzielc j na wikszy prawy pat i mniejszy lewy, brak w

niej widocznego podziau na czci. Dla laika przysuchiwanie si rozmowie chirurgw na temat omiu segmentw" anatomicznych wtroby moe by sporym zaskoczeniem, poniewa lekarze mwi o nich, jakby byy wyranie widoczne, niemal jak czstki pomaraczy. Ale sprbuj oddzieli od siebie te segmenty, a bdziesz mia krwawienie, wyciek ci i martwego pacjenta na stole. Mimo to umowny podzia wtroby na segmenty umoliwia chirurgom definiowanie pewnych jej obszarw dysponujcych penym zestawem naczy krwiononych i przewodw ciowych, takich pautonomicznych jednostek, spek podwykonawcw wikszego zakadu. Wchodz do wtroby i wychodz z niej cztery rodzaje naczy. Pierwsze, ya wrotna, niesie ca krew yln z jelit i wtacza j do 697wtroby - tak krew, ktra po posiku jest bogata w tuszcze i inne substancje odywcze - do przerobienia. Ttnica dostarcza wtrobie krew bogat w tlen - z serca, poprzez aort. Zadaniem y wtrobowych jest zebranie caej krwi, ktra przefiltrowaa si przez wtrob, i oddelegowanie jej z powrotem do serca przez y gwn. wyprodukowana przez kad komrk wtroby zbiera si w malekich odpywach, ktre przeplataj si, cz i rosn, by w kocu spotka si w przewodzie ciowym wsplnym, ktry wpada do dwunastnicy. Nadmiar ci jest przechowywany w pcherzyku ciowym stanowicym po prostu przypominajc balonik odnog przewodu ciowego. Aby zachowa subtelny, czysty wygld wtroby, natura schowaa pcherzyk ciowy tu pod zwisajcym brzegiem gwnego organu, z dala od wzroku postronnego obserwatora. Deepak, stojcy po prawej stronie stou, zrobi nacicie. Pierwszym krokiem byo usunicie pcherzyka ciowego Shivy. Nastpnie, skupiajc uwag na pku naczy wchodzcych do wtroby w wizadle wtrobowo-dwunastniczym (porta hepatis - wrota wtroby), wypre-parowa praw ga ttnicy wtrobowej, potem prawe rami yy wrotnej i cz przewodu ciowego po prawej stronie. Aby uzyska peny dostp do prawego pata, musia rwnie przeci tkank wtroby i odczy yy wtrobowe z tyu organu, tam gdzie wpadaj do yy gwnej - po ciemnej stronie wtroby, w miejscu, w ktrym, jeli wystpuje tam krwawienie, chirurg widzi Boga". Podczas usuwania zaatakowanego rakiem pata wtroby mona kontrolowa krwawienie, zaciskajc wizk naczy w wizadle wtrobowo-dwunastniczym porta hepatis - nazywa si to manewrem

Pringle'a. Deepak nie mia jednak tej moliwoci, poniewa manewr taki zagroziby funkcjom pata, ktry chirurdzy zamierzali usun, zadusiby go prawie na mier, zanim trafiby do mnie. Dzi istniej noe ultradwikowe, a nawet dziaajce na radiowej czstotliwoci preparatory", ktre uatwiaj cicie wtroby, czyni je mniej krwawym. Ale Deepak, w asycie Thomasa 698Stone'a, musia ograniczy si do zastosowania zaciskw i operowania palcami", jeli chcia przebi si przez tkank wtroby, omijajc przy tym najwaniejsze yy i przewody ciowe. Deepak martwi si o starszego koleg: Thomas Stone wydawa si nieobecny duchem, a Deepak nigdy wczeniej nie widzia go w takim stanie. Nie wiedzia, e Stone zmaga si z powracajcymi wspomnieniami, ywymi obrazami swoich daremnych wysikw zmierzajcych do uratowania siostry Mary Joseph Praise, a take niebezpiecznej prby zmiadenia gwki dziecka. Operacja dawcy posza gadko. O dziewitej rano przewieziono mnie na sal operacyjn, a p godziny pniej, gdy prawy pat wtroby Shivy zosta wyjty z jego ciaa, zesp Boston General bez Thomasa Stone'a zrobi mi dugie nacicie w poprzek jamy brzusznej, pomidzy ppkiem a doln krawdzi klatki piersiowej. Zaczli przygotowywa moj wtrob, tnc wizada i wizki naczy. Thomas Stone odoy prawy pat wtroby Shivy na stolik, a nastpnie, domi znacznie bardziej opanowanymi ni jego wntrze, wypeni go przez y wrotn viaspanem - pynem do pukania i przechowywania narzdw do przeszczepienia. Tymczasem Deepak sprawdzi, czy w pozostaej czci wtroby Shivy - czyli w lewym pacie - w miejscu, gdzie odcito pat, nie wystpuje wyciek ci. Obejrza wszystko bardzo dokadnie, szukajc ukrytych krwiakw, dwukrotnie przeliczy gaziki i instrumenty, a nastpnie zamkn Shivie brzuch. W cigu miesica wtroba Shivy powinna si zregenerowa i odzyska dawne rozmiary. Pniej Thomas Stone i Deepak woyli wiee fartuchy i rkawiczki i przyszli do mnie, aby dokoczy usuwanie mojej wtroby. Poniewa moja krew miaa problem z krzepliwoci, w okolicy wtroby znaleli mnstwo drobnych krwiakw, zwaszcza po jej ciemnej stronie. Potrzebowaem wielu jednostek krwi, jak rwnie pytek krwi. Chirurdzy skrupulatnie wyselekcjonowali i zabezpieczyli mj przewd ciowy, ttnic wtrobow i y gwn. Mj dwukilogramowy

699towarzysz, ktremu przez tyle lat udzielaem schronienia pod klatk piersiow, opuci mnie o pierwszej po poudniu. Pozostaa po nim nienaturalna, ziejca dziura po prawej stronie, tu pod kopu przepony. Przyczenie wtroby Shivy, a mwic cilej, prawego pata wtroby Shivy, byo czynnoci mudn. Naleao pieczoowicie kontrolowa krwawienie, eby Thomas Stone i asystujcy mu Deepak nie mieli kopotu z widocznoci i mogli bez przeszkd zszywa ttnic z ttnic, y z y i przewd ciowy z przewodem ciowym -i nie pomyli naczy. Uyto noyczek i imade do igie zaprojektowanych specjalnie do zastosowania w mikrochirurgii. Obydwaj chirurdzy mieli na gowach specjalne lampki i lupy chirurgiczne powikszajce obraz, poniewa musieli manipulowa nimi cieszymi od ludzkiego wosa. Zalet decyzji Deepaka, aby przeszczepi mi prawy pat wtroby Shivy, byo to, e ten fragment w sposb bardziej naturalny mieci si pod sklepieniem przepony, a jego wnka - miejsce, w ktrym do wtroby wpaday naczynia - bya bardziej naturalnie zorientowana w kierunku yy gwnej. Nieco uatwiao to prac chirurgowi. Pozostali czonkowie ekipy D zabrali Shive do sali pooperacyjnej i wrcili do przebieralni, czekajc w gotowoci. W pomieszczeniu nieoczekiwanie zapanowa ponury nastrj, poniewa teraz, kiedy sytuacja nie zaleaa ju od nich, napicie stao si nie do wytrzymania. Hema, w towarzystwie Vinu, chodzc w t i z powrotem po poczekalni, co rusz zerkaa na zegarek. Pocztkowo bya wdziczna za gadatliwego kompana, ale nawet on nie by w stanie odwrci jej uwagi. Rozmylaa o Ghoshu i zastanawiaa si, czy zganiby j, e pozwolia Shivie podj takie ryzyko. Lepszy kamie w garci... czy wrbel"? Cudze chwalicie... on znalazby odpowiednie powiedzenie na t sytuacj. Zadzwoni koordynator z sali operacyjnej - dzwoni za kadym razem, gdy koczy si pewien etap operacji. Hema waciwie wolaaby, eby tego nie robi, bo podskakiwaa na sam dwik przenikliwego terkotania telefonu i wyobraaa sobie najgorsze, po czym syszaa 700w suchawce: Wanie zaczli", albo: ya wrotna zostaa wyizolowana", podczas gdy ona chciaa, eby jej powiedzieli, e skoczyli ju operacj Shivy. W kocu usyszaa te sowa i wkrtce odwiedzia wybudzonego, cho pprzytomnego, krzywicego si z blu Shiv w sali pooperacyjnej. Krcio jej si w gowie z radoci,

gaskaa Shiv po gowie i wiedziaa, e Ghoshowi, gdziekolwiek jest, pod jakkolwiek postaci si inkarnowa, te ulyo. W zamglonych oczach Shivy pojawio si pytanie. - Tak - powiedziaa Hema. - Wanie wszczepiaj twj pat Ma-rionowi. Deepak powiedzia, e fragment, ktry od ciebie pobrano, wyglda doskonale. Nie pozwolono jej zosta przy nim zbyt dugo. Hema nie wrcia od razu do poczekalni, ale wymkna si do kaplicy. Pojedynczy witra wpuszcza do rodka bardzo mao wiata, kiedy wic zamkny si za ni cikie drzwi, prawie na olep trafia do awy i opada na obite aksamitem siedzisko. Z szacunkiem zakrya gow sari. Gdy jej oczy przyzwyczaiy si ju do ciemnoci, przestraszya si nie na arty, widzc posta klczc przy otarzu. Zjawa!", pomylaa, a potem przypomniaa sobie o acuszku modlitewnym w intencji Mariona i caodobowym czuwaniu w kaplicy. Uspokoiwszy rozszalay puls, Hema opara si plecami o aw i przyjrzaa klczcej postaci, ktrej sztywny szkaplerz odstawa od pofadowanego fartucha. Hema uwiadomia sobie, e proszc o ask kade dowolne bstwo, jakie tylko przyszo jej do gowy, jakim cudem pomina siostr Mary Joseph Praise. Zdawszy sobie spraw z niedopatrzenia, poczua ogarniajc j dzik, spitrzon fal paniki i peznce w gr szyi gorco. Prosz, nie karz mojego syna". Zaamaa rce, zwijajc si ze wstydu i besztajc si w mylach za luk w pamici. Wybacz mi, siostro, ale gdyby wiedziaa, jaka to stresujca sytuacja... Jeli nie jest jeszcze za pno, to prosz ci, bacz na Mariona, przeprowad go przez to wszystko". Poczua odpowied wyranie jak gos lub dotknicie: najpierw lekko czoa, potem spokj w piersi - wiadomo, e zostaa wysuchana. 701Dzikuj, dzikuj - powiedziaa w mylach. - Obiecuj, e postaram si, aby bya na bieco". Wrcia do poczekalni. Bya wykoczona. Zastanawiaa si, jak Deepak i Thomas mog trzyma si na nogach. Z perspektywy okna w poczekalni wiat skada si gwnie z nieba i betonu - nie byo wida ziemi, natura nie manifestowaa swojej obecnoci w tym miejscu poza powoli zachodzcym socem. Dziwny to widok, ktry jej syn oglda przez ostatnie sze lat.

O sidmej wieczorem Thomas Stone znalaz si przy jej boku. Skin gow, a potem si umiechn i by to u niego gest tak rzadki, e wiedziaa ju, e wszystko poszo dobrze. Nic nie powiedzia, a ona te milczaa, tylko zy popyny jej po policzkach. Przygldajc si twarzy Stone'a, skrze odgniecionej tam, gdzie mia na nosie okulary powikszajce i lamp, a take zoranej obaw i znojem, uwiadomia sobie, jak bardzo si zestarza, jak bardzo obydwoje si zestarzeli. Nawet jeli nie czyo ich nic innego, obydwoje mieli przynajmniej to, e trzymali si niele po tylu latach, a jej synowie (jego do pewnego stopnia te, musiaa to przyzna) yli. Thomas Stone usiad, a raczej zapad si w sof i nie zaprotestowa, kiedy znalaza w przepastnej, penej smakoykw przenonej lodwce Vinu sok i kanapk, a nastpnie zmusia go do zjedzenia. Stone popi sok butelk wody i odzyska wigor, dopiero kiedy zabra si do kolejnej. Jego wychuda twarz zrobia si peniejsza. - Z technicznego punktu widzenia wszystko poszo dobrze - powiedzia. - Nowa wtroba Mariona, czyli dawny pat wtroby Shivy, zacza produkowa , jeszcze zanim zakoczylimy zespolenie. -Umiechn si po raz drugi, to znaczy: niemiao wykrzywi kciki ust, a w jego gosie byo sycha dum. - - stwierdzi - to bardzo dobra oznaka. Mielimy moment grozy - przyzna. - Bya taka chwila, kiedy cinienie krwi Mariona ostro spado. Bez przyczyny. Podawalimy mu pyny i krew, a mimo to serce bio w tempie stu osiemdziesiciu uderze na minut. Wlalimy kolejne pyny, prbowalimy tego 702i tamtego... a potem nieoczekiwanie cinienie si podnioso. - Hema chciaa go zapyta, o ktrej dokadnie godzinie to si stao, ale nie musiaa, bo sama si domylia. Zamkna oczy i podzikowaa siostrze Mary Joseph Praise za interwencj. Kiedy otworzya oczy, Thomas Stone patrzy na ni, jakby doskonale wszystko rozumia. Tak bardzo bya mu wdziczna. Nie moga si przemc i uciska go, ale chocia wzia go za rk. - No, musz ucieka - powiedzia po minucie. - Marion nie bdzie mia atwo, wziwszy pod uwag, w jakim stanie go operowalimy. Ale teraz ma przynajmniej dziaajc wtrob. Jego nerki nadal nie funkcjonuj, wic bdziemy mu robili dializy, ale sdz, e to tylko zesp wtrobowo-nerkowy. Nowa wtroba temu zaradzi. - Nie powiedzia jej jednej rzeczy: kiedy na stole operacyjnym mier zajrzaa mu w oczy,

spojrza w sufit i pomodli si, ale nie do Boga, nie do pajkw, lecz do siostry Mary Joseph Praise, proszc j o przebaczenie za ycie pene pomyek. W szpitalu zapanowao wito radoci - raz, e jeden z kolegw, ktry znalaz si w objciach mierci, zosta z nich wyrwany, a dwa, e Matka Boa Nieustajcej Pomocy przesza do historii. Na mszy dzikczynnej kaplic wypeniy tumy - Hema i Vinu stali w pierwszym rzdzie -a i tak nie wszyscy si pomiecili. Pod ogrodzeniem Matki Boej stay zaparkowane pojazdy z logo serwisw informacyjnych nie tylko krajowych, ale rwnie zagranicznych. Dawcami dla wszystkich wczeniejszych przeszczepw wtroby byy osoby w stanie mierci mzgowej, trupy. Tymczasem ywy dawca -w dodatku bliniak jednojajowy, ktry odda bratu poow wtroby -to dopiero news! Media nie do koca rozumiay, e ten techniczny przeom bdzie mia najwiksze znaczenie przede wszystkim dla dzieci z wrodzon atrezj drg ciowych, czyli brakiem przewodw ciowych. Nieustannie brakowao organw pochodzcych od osb dorosych, pacjentw umierajcych w wyniku doznanych urazw. 703Dziecko dawca byo ogromn rzadkoci. Stone i Deepak przetarli szlak dla rodzicw chccych odda dziecku fragment wasnej wtroby. Drugiego dnia po operacji dziennikarze szperacze poczyli Shi-v dawc z Shiva synnym chirurgiem od przetok: To, co robi, jest proste. Ceruj dziury", a trzeciego dnia przykleili Thomasowi Stone'owi atk ojca, ktry zerwa kontakt z dziemi". Byo prawdopodobnie kwesti czasu, kiedy odkryj histori siostry Mary Joseph Praise; wprawdzie po to, by zdoby ten smakowity ksek, dziennikarze bd musieli si uda a do Addis Abeby. Obudziem si pitego dnia. Moje pierwsze wraenie byo takie, e podnosz si z dna oceanu, otwieram oczy pene wody, a w ustach i gardle mam co na ksztat rurki do nurkowania - nie mog mwi. Wynurzajc si na powierzchni, zrozumiaem, e le na oddziale intensywnej terapii w szpitalu Matki Boej Nieustajcej Pomocy. Nie syszaem adnych gosw. Zobaczyem Hem i Stone'a. Rozejrzaem si za Shiva. Postanowi, e nie wyjedzie z Addis Abeby, przypomniaem sobie i poczuem zawd. Dwanacie godzin pniej, wieczorem pitego dnia po operacji (na oddziale intensywnej terapii panowa wieczny pmrok), cakowicie odzyskaem przytomno i z ulg stwierdziem, e jest przy mnie He-ma i e nie przynia mi si jej obecno.

Siedziaa obok i trzymaa mnie za rk. Potrzebowaem jej dotyku, baem si bowiem, e ponownie zanurz si w otchani, w ktrej panowaa ciemno i z ktrej nie byo nadziei na powrt. Odpywaem w krtki sen, od czasu do czasu drzemaem. Noc zmienia si w dzie, przynoszc krztanin, now energi i wzmoony ruch w pokoju. Sidmego dnia udao mi si nie zasn tak dugo, by mc wysucha dobrych wieci, jakie Hema miaa mi do przekazania: e nosz w sobie poow wtroby Shivy. Chorym naley tumaczy wszystko minimum dwukrotnie, poniewa bywa, e nie sysz poowy tego, co si do nich mwi. Hema powtrzya wieci przynajmniej dziesi razy, 704a mimo to uwierzyem jej dopiero wtedy, gdy przyniosa mi New York Timesa", w ktrym na zdjciu bylimy ja i Shiva. - Shiva wraca do zdrowia - powiedziaa. - Wszystko z nim w porzdku. U ciebie wywizao si zapalenie puc i wok prawego puca zbiera si pyn. Dlatego nadal jeste pod respiratorem. Ale twj stan si poprawia. Deepak mwi, e jutro odcz ci od respiratora. Twoja nowa wtroba pracuje doskonale. Nerki te odyy. Nie na tego rodzaju spotkanie po latach z Hem liczyem, ale wyraz jej twarzy, jej rado, jej ulga, okazay si bezcenne. Siedziaa przy mnie prawie cay czas. Pniej tego samego dnia po raz pierwszy odwiedzili mnie Deepak i Stone. Walczyem z emocjami. Wiem, e powinienem by wdziczny. Czasem myl, e my, chirurdzy, po to nosimy mask, by ukry nasze pragnienia, nasz ch zbezczeszczenia ciaa obcego czowieka. I jedynie gwarancja amnezji, tego e pacjent nie bdzie pamita niczego poza sowami anestezjologa: Sodkich snw", pozwala nam by chirurgami. Stay przede mn osoby odpowiedzialne za zorganizowane zbezczeszczenie mojego ciaa. Fakt, e obydwaj byli niemiali i skromni, sprawia wraenie taktycznej zmyki, odwrcenia uwagi od ambicji i nieposkromionej pychy, ktra uatwia im pooenie na szali ycia Shivy, by uratowa moje. Wtedy jedyny raz byem wdziczny za t przeklt, blokujc struny gosowe rurk w moim gardle, bo powiedziabym im co, co zakrawao na potworn niewdziczno: Dobrze, e Shiva z tego wyszed, bo w przeciwnym razie dobrabym si warn do skry". Jaki czas pniej, gdy si przebudziem, zapomniaem o rurce, sprbowaem co powiedzie i zakrztusiem si tak, e a spanikowaem. Moje zmagania z rurk uruchomiy alarm na respiratorze. Przestraszyem si, e pielgniarka dojdzie do

wniosku, e walcz z respiratorem" i zaordynuje mi doylnie kurar. Ta substancja, najczciej kojarzona z zatrutymi strzaami amazoskich plemion, paraliuje minie: yjesz, cho leysz jak martwy, a respirator bez przeszkd 705moe robi to, co do niego naley. Ale niech Bg ma ci w swojej opiece, jeli nie podadz ci rwnoczenie silnego rodka uspokajajcego, poniewa wwczas budzisz si, masz sprawny umys, ale nie jeste w stanie nawet mrugn. Myl, e mgbym si znale w takim odrtwiaym stanie, sparaliowany, zawsze napawaa mnie przeraeniem, cho w swoim czasie beztrosko przepisywaem kurar (oraz rodki uspokajajce) setkom pacjentw. Teraz, gdy sam zajem ich miejsce, moim przeklestwem okazao si to, e zbyt duo wiedziaem. Dziki Hemie i jej agodnemu gosowi udao mi si opanowa. Maszyna nadal toczya we mnie powietrze, a siostra wrcia do dyurki. Kiedy poczuem si lepiej, napisaem na kartce: Jak Shiva?". Nie musiaa odpowiada, poniewa w tej samej chwili do pokoju wesza moja druga powka prowadzona przez Thomasa Stone'a. Mj brat, ktrego nie widziaem od siedmiu lat, wyglda marnie, zupenie inaczej ni na zdjciu w New York Timesie". Zobaczywszy swoje lustrzane odbicie poruszajce si niezalenie od mej woli, poczuem zawrt gowy. Shiva mia na siebie szpitalny kaftan. Jedna jego do spoczywaa na brzuchu, a drug przesuwa przed sob stojak z kroplwk, opierajc si na nim jak na lasce. Mj brat nie by typem wesoka i arty nigdy si go nie trzymay, ale widzc mnie, wyszczerzy si jak szympans, ktry zamkn w klatce swojego opiekuna. Ty mapo, ty", chciaem powiedzie. Wycignem ku niemu wygodnia do. Nasze palce si sploty. Powiniene si czciej mia -to do ciebie pasuje. Widzisz, jak znikaj zmarszczki wok brwi, a uszy przesuwaj si do tyu?". Poczuem pyn wypywajcy mi spod powiek i widziaem, e on te ma wilgotne oczy. cisnem jego palce, niczym kodem Morse'a przekazujc mu, co czuj. Skin gow: Nic nie musisz mwi" - tak mi powiedzia. Ostronie pochyli si nade mn. Nie wiedziaem, co chcia zrobi; na pewno nie chodzio mu o pocaunek... Stukn gow w moje czoo. Odbyo si to w sposb tak niespodziewany, dranicy i zaskakujcy, ten powrt do chopictwa,

706najdelikatniejsza testa, e rozemiaem si, ale ohydna rurka zacza drapa mnie w gardle, wic musiaem przesta. Pokazaem na jego brzuch. Rozsun kaftan i zobaczyem fragment nacicia, ktrego pozostaa cz bya ukryta pod opatrunkiem z sczkiem. Spojrzaem mu w oczy, pytajc, czy boli. Odpar: Tylko kiedy oddycham", i obaj si rozemialimy, ale szybko musielimy przesta, bo zabolao. Zdumiony Stone sta z dziwnym wyrazem twarzy i obserwowa ten nasz niemy dialog. Nie wiedziaem wwczas, e powrt Shivy do zdrowia skomplikowa si z powodu zakaenia ci wymagajcego zastosowania antybiotykw. Ani e w yle w prawej rce, przez ktr podawano mu pyny, wytworzy si zakrzep. Podano mu leki przeciwzakrzepowe, wic blokujcy skrzep powoli si rozpuszcza. Dugo trzymaem jego do, cieszc si, e mog na niego patrze, dzikujc mu jzykiem palcw, cho on tylko wzrusza ramionami. Signem po dugopis, Hema podsuna mi notatnik, i napisaem: Nikt nie ma wikszej mioci od tej..."*. Nie pozwoli mi skoczy. Zatrzyma dugopis. Powiedzia: Zrobiby to samo". Miaem co do tego wtpliwoci, ale skinem gow. Tak, zrobibym". Tego wieczoru Deepak odsczy pyn z komory wok mojego prawego puca. A potem wyj mi z garda t przeklt rurk. Moje pierwsze sowa brzmiay: Dzikuj". Gdy ta przebrzyda niebieska maszyneria opucia mj pokj, zapadem w gboki sen. Nastpny ranek by seri maych cudw: mogem si odwrci i spojrze przez okno na niebo, mogem powiedzie: Au!", kiedy ruszajc si, podraniem ran. Nie byo przy mnie Hemy. Na oddziale intensywnej terapii panowaa cisza. Pielgniarka Amelia bya w nienaturalnie wesoym nastroju. Zaoyem, e jest wczesny ranek. * ...gdy kto ycie swoje oddaje za przyjaci swoich". Ewangelia wedug w. Jana 15,13. 707- Musimy zjecha na d na przewietlenie - powiedziaa, odczajc mnie od cewnikw i przygotowujc si do wyjechania z kiem na korytarz. Na radiologii przenieli mnie na ko tomografu i przeprowadzili badanie, ale co zaskakujce - nie brzucha, lecz gowy. Z pewnoci zasza jaka pomyka. Nie,

polecenie Deepaka. Wyranie byo napisane: Tomografia komputerowa gowy z kontrastem i bez kontrastu". Znalazem si z powrotem w pokoju. Poudnie. Ani ladu Hemy, ani Stone'a, ani Shivy. Amelia powiedziaa, e niedugo mnie odwiedz. Fizykoterapeuta pomg mi wsta na kilka sekund. Nogi miaem jak galareta. Zrobiem kilka krokw z asekuracj, a potem opadem na krzeso, wykoczony i zamroczony jak po przebiegniciu trasy maratonu. Zdrzemnem si i troch zjadem. Po lunchu zrobiem jeszcze kilka niepewnych krokw i nawet udao mi si wysika na stojco. Pielgniarki pomogy mi wrci do ka. Z perspektywy czasu mam wraenie, e cieszyy si, mogc wyj ode mnie z pokoju. O drugiej po poudniu w drzwiach stan Thomas Stone. Mia ciemne koa pod oczami. Pprzytomny przysiad na brzegu ka. Wzi mnie za rk. Otworzy usta. - Zaczekaj - powiedziaem. - Jeszcze nic nie mw. - Wyjrzaem przez okno, spojrzaem na chmury i kominy fabryczne w oddali. wiat w tej chwili wydawa si nietknity, ale wiedziaem, e kiedy Stone si odezwie, wszystko si zmieni. - W porzdku - powiedziaem. - Co si dzieje z Shiva? - Mia intensywny krwotok mzgowy - zacz chrapliwym gosem. - To si stao zeszej nocy, jak godzin po powrocie od ciebie. Hema bya przy nim. Nagle zapa si za gow... A potem, dosownie w cigu kilku sekund... straci przytomno. - Umar? Thomas Stone pokrci przeczco gow. 708- Przyczyn krwotoku bya malformacja ttniczo-ylna, ogromne spltanie naczy w korze. Prawdopodobnie rozwino si to podczas rekonwalescencji... Podawalimy mu leki przeciwzakrzepowe przez t skrzeplin w rce... W cigu tygodnia bymy je odstawili. - Gdzie on teraz jest? - Tutaj, na oddziale intensywnej terapii. Pod respiratorem. Obejrzao go dwch neurochirurgw. - Pokrci gow. - Nie istnieje moliwo odprowadzenia tej krwi. Uwaaj, e jest ju za pno. e to mier mzgowa.

Nie pamitam zbyt wiele z tego, co pniej mwi. Zapamitaem tylko, e moje badanie tomografem wykazao podobn, ale mniejsz pltanin naczy. Moja nie krwawia - cud, jak sdz, zwaywszy, e zanim dostaem wtrob Shivy, krwawiem z kadego chyba naczynia, jakie mam w ciele. Po kilku minutach do Stone'a doczyli Hema, Deepak i Vinu. Zrozumiaem wwczas, e wydelegowali Thomasa Stone'a jako tego, ktry przekae mi z wiadomo. Biedna Hema. Powinienem by sprbowa j pocieszy, ale przepenia mnie bl na zmian z poczuciem winy. Czuem si potwornie zmczony. Usiedli wok mnie. Hema pakaa, pochylia si i pooya gow na moim udzie. Chciaem, eby mnie zostawili. Zamknem na chwil oczy. Obudziem si, kiedy przysza pielgniarka, aby wyczy jedn z pomp toczcych pyn do mojego organizmu. Oprcz niej w pomieszczeniu nikogo nie byo. Poprosiem, eby zaprowadzia mnie do azienki, a potem usiadem w fotelu. Chciaem odzyska siy. Kiedy si obudziem, obok mnie sta Stone. - Nie oddycha bez pomocy maszyny. Nie ma odruchu renicznego ani adnego innego - rzek w odpowiedzi na moje nieme pytanie. -mier mzgowa. Powiedziaem, e chc go zobaczy. 709Mj ojciec przewiz mnie na wzku do pokoju, w ktrym lea Shiva. Bya przy nim Hema. Miaa czerwone, opuchnite oczy, a kiedy na mnie spojrzaa, poczuem wstyd, e yj, wstyd, e to ja jestem przyczyn jej smutku. Shiva wyglda, jakby spa. Nadesza jego pora na paradowanie z kablem w gowie - wewntrzczaszkowym monitorem cinienia. Rurka intubacyjna wypaczya mu usta, nienaturalnie unoszc podbrdek do gry. Mj wzrok spocz na jego podnoszcej si i opadajcej piersi, do ktrej respirator toczy powietrze. W gowie wybrzmiaa mi litania co by byo, gdyby": gdybym nie przyjecha do Ameryki, gdybym nie spotka si z Tsige, gdybym nie otworzy drzwi przed Genet... Hema zawioza mnie z powrotem do pokoju i pomoga pooy si do ka. Powiedziaem do niej: - Byoby lepiej, gdybycie mnie pochowali. Wracaaby teraz do Missing ze swoim ulubionym synem.

To byo gupie i chamskie; prymitywna, podwiadoma ch zranienia jej i umierzenia wasnego blu i poczucia winy. Ale jeli sdziem, e si odgryzie, to si pomyliem. Istnieje linia, po ktrej przekroczeniu czowiek staje si nienaturalnie opanowany, poniewa bezmiar jego smutku przerasta rozmiary jego zoci. - Marionie, wiem, e wedug ciebie faworyzowaam Shiv... By moe faktycznie tak byo. Mog tylko powiedzie, e jest mi przykro. Matka kocha wszystkie swoje dzieci tak samo... ale czasem jedno z nich potrzebuje wicej uwagi, wicej pomocy, eby odnale si w tym wiecie. Shiva tego wanie potrzebowa. Marionie, musz ci przeprosi za co jeszcze. Sdziam, e bye odpowiedzialny za okaleczenie Genet, za to jej obrzezanie, i wszystko, co potem nastpio. Miaam ci to za ze. Kiedy przyjechalimy do Ameryki, Shiva o wszystkim mi opowiedzia. Synu, mam nadziej, e zdoasz mi wybaczy. Jestem gupi matk. 710Zaniemwiem. Co jeszcze si wydarzyo, podczas gdy byem nieprzytomny? Za oknem przyblia si sygna karetki jadcej do Matki Boej. - Chc odczy Shiv od respiratora - powiedziaa Hema. - Nie mog im na to pozwoli. Dla mnie tak dugo, jak oddycha, nawet jeli robi to za niego respirator, on yje. Nastpnego dnia, po tym jak pielgniarka posadzia mnie pod prysznicem i pomoga w pierwszej samodzielnej kpieli, woyem wiey kaftan i poprosiem, eby zawieziono mnie do pokoju Shivy. - Prosz si zatrzyma - powiedziaem, zanim dotarlimy na miejsce. Przez uchylone drzwi zobaczyem siedzcego przy ku Shivy Thomasa Stone'a. Powiedziano mi, e tak samo czuwa przy mnie. Jego palce spoczyway na nadgarstku Shivy. Wyczuwa jego puls. Nie cofn doni, cho ju dawno zarejestrowa ttno. Zastanawiaem si, o czym myla. Przygldaem mu si przez pene dziesi minut, zanim w kocu wsta i wyszed. Mia czerwone, udrczone oczy. Nie zauway mnie, bo poszed korytarzem w przeciwn stron. Pojechaem za nim. - Doktorze Stone - odezwaem si. Kad komrk ciaa pragnem krzykn za nim: Ojcze!".

Podszed do mnie. - Doktorze Stone - powiedziaem. - Operacja z pewnoci... byaby dla niego szans. Czy neurochirurdzy nie mog zajrze do niego, eby zaopatrzy naczynia i usun zakrzep? Co z tego, e szans na powodzenie s nike, skoro to dla niego jedyna nadzieja? Zastanawia si przez chwil. - Synu, mwi, e tkanka w jego gowie przypomina - przykro mi to mwi mokry papier toaletowy. Krew pomieszana z mzgiem. Cinienie jest tak wysokie, e gdyby go ruszyli, krwawienie staoby si jeszcze obfitsze. Nie chciaem przyj tego do wiadomoci. 711- A czy ty nie moesz tego zrobi? Ty i Deepak - przecie robilicie trepanacje. On nie ma nic do stracenia. Prosz, daj mu t szans. Odczeka tak dugo, e nawet ja w kocu zdaem sobie spraw z bezsensownoci mojej propozycji. Ojciec pooy mi donie na ramionach. Przemwi do mnie agodnym gosem, jak do modszego kolegi, nie syna. - Marionie, nie zapominaj o jedenastym przykazaniu - powiedzia. -Nie bdziesz operowa w dniu mierci pacjenta. Kiedy wrciem do pokoju, Stone przynis mi wyniki tomografii Shivy. Byem zszokowany widokiem wielkiej biaej plamy - tak wyglda krew w tomografie rozlewajcej si na obydwie pkule i przenikajcej do komr. Wypenia szczelnie kady zakamarek, dociskajc mzg do czaszki. Wiedziaem ju, e nie ma nadziei. Z powodu malformacji w mzgu Shiva nie mg zosta potencjalnym dawc serca lub nerek, poniewa obawiano si, e podobne zmiany naczyniowe mogy znajdowa si rwnie w tych narzdach. Hema nie chciaa by obecna przy odczaniu Shivy od respiratora. Powiedziaem, e ja z nim zostan. Poprosiem, by zostawiono mnie z nim samego, gdy bdzie umiera. Hema poegnaa si z nim jako pierwsza. Czekaem pod drzwiami, kiedy Vinu wyprowadza j na zewntrz. Widok matki opuszczajcej swoje wci oddychajce dziecko rozdar mi serce. Miaa sari zarzucone na gow i zapadnite ramiona. Musiaa si czu, jakby go porzucaa. Wszyscy na oddziale

patrzyli na ni mokrymi od ez oczami, gdy jej poyskujca, okutana sari posta przepyna korytarzem do pokoju wyciszenia. Z pomoc Deepaka pooyem si na ku obok Shivy. Bya sma wieczorem. Uoyem si obok niego. Odczono mu wszystko poza kroplwk i rurk do oddychania. Deepak odklei tam mocujc rurk tchawiczn do policzkw Shivy. Nastpnie, na mj znak, poda Shivie morfin przez przewd kroplwki. Jeeli ktrykolwiek obszar 712mzgu Shivy nadal dziaa, nie chcielimy, aby czu bl. Chcielimy oszczdzi mu strachu przed uduszeniem. Deepak wyczy respirator, wyciszy momentalny przenikliwy alarm maszyny, wysun z ust Shivy rurk dotchawiczn i wyszed z pokoju. Leaem z gow przycinit do gowy Shivy i palcem na jego ttnicy szyjnej. Jego ciao byo ciepe. Po wyjciu rurki nie zacz oddycha. Wyraz jego twarzy si nie zmieni. Puls mia regularny przez niespena minut, po czym ttno zatrzymao si, jak gdyby uwiadamiajc sobie, e jego partner na cae ycie - puca - przesta funkcjonowa. Serce raptem przyspieszyo, potem zwolnio i wtedy, wydawszy ostatnie uderzenie, ktre wyczuem pod palcami, przerwao prac. Pomylaem o Ghoshu. Spord wszystkich rodzajw ttna to, ktre w tej chwili wyczuwaem, byo pulsem icie janusowym zarazem najrzadszym jego typem, jak i najpowszechniejszym: ttnem nieobecnym. Zamknem oczy i przytuliem si do Shivy. Wsparem jego mokr od moich ez gow na wasnej i ukoysaem go. Czuem si bezbronny - tak bezbronny, jak nie czuem si nawet wtedy, gdy rozdziela nas ocean. Jak gdyby wraz z jego mierci zmienia si biologia mojego ciaa. Ciepo raptownie uciekao z jego organizmu. Tuliem go, przyciskajc czaszk do jego gowy. Przypomniaem sobie, e dugo nie potrafiem spa w innej pozycji. Czuem rozpacz. Nie chciaem wsta z jego ka. Cheng i Eng zmarli w odstpie kilku godzin, poniewa kiedy yjcemu bratu zaproponowano oddzielenie od zmarego, odmwi. Jake doskonale go rozumiaem. Niech Deepak wstrzyknie mi mierteln dawk morfiny, niech moje ycie si skoczy, niech przestan oddycha, niech mj puls osabnie, a potem cakiem zaniknie. Niechbym odszed z bratem z tego wiata tak samo z nim objty jak wwczas, gdy w onie stalimy si yciem. Wyobraziem sobie, jak Shiva otrzymuje telegram, przyjeda do mnie, a potem naraa si na ryzyko, by mnie ratowa. Czy zrobibym

713to samo dla niego? By moe kiedy mnie zobaczy, poczu to samo co ja teraz: e nie ma znaczenia, co pomidzy nami zaszo, poniewa gdyby co stao si jednemu, dla drugiego ycie byoby nic niewarte i wkrtce mier pooyaby mu kres. Jego ciao stygo w moich objciach, jakbym to ja wysysa z niego ciepo. Przypomniaem sobie, jak zgodnym tempem bieglimy pod gr, niosc nieywe, zimne dziecko do ambulatorium, a za nami mozolili si jego rodzice. Dzi tym martwym dzieckiem by Shiva. Mijay minuty. Ostatecznie brutalny chd skry Shivy, ta okrutna linia, ktr zimno narysowao pomidzy ywym a martwym organizmem, i rozczenie naszych cia w obliczu raptownego wyniszczenia przekonao mnie do zrozumienia na nowo, czym bylimy: Shiva i ja bylimy jednoci - ShivaMarionem. Nawet wwczas, gdy rozdziela nas ocean, nawet kiedy sdzilimy, e jestemy dwojgiem, bylimy jednym: ShivaMarionem. On by rozpustnikiem, a ja niegdysiejsz dziewic; on by geniuszem, ktry bez wysiku przyswaja wiedz, a ja zakuwaem po nocach, by osign ten sam poziom wiedzy co on; on - synny chirurg przetok, ja - po prostu kolejny chirurg urazowy. Gdybymy zamienili si rolami, wszechwiatowi byoby wszystko jedno. Los i Genet sprzysigy si, by zniszczy mi wtrob, lecz Shiva mia swj udzia w losie Genet, std mj los. Wszystko, co robi jeden, dziao si w powizaniu z drugim. Poprzez byskotliwe, miae przestawienie zmienia si nasza parzysto: cztery nogi, cztery rce, cztery nerki, dwie wtroby - dopki z dwch nie zrobia si jedna. Karma i pech zaprowadziy ShiveMariona nawet dalej, zmusiy do dalszych ustpstw: stracilimy grunt po stronie Shivy, kilka organw obumaro. No tak, waciwie wszystko po jego stronie umaro, ale mamy p jego wtroby, ktra wietnie si rozwija. Teraz naleao poszuka dalszych oszczdnoci, podzieli si na p, zacisn pasa: dwie nogi wystarcz, jedna trzustka, dwoje ramion... ale nadal bdziemy ShivaMarionem. 714Shiva yje we mnie. Niech bdzie, wymyliem sobie nacigan teori, dziki ktrej mogem przetrwa... Ale c, o to wanie chodzio: zdoaem przetrwa, mogem y dalej. Wizja

przyniosa mi pociech. Osuszya zy, pomoga wyplta rce i nogi, uwolni si od ciaa, ktrego si pozbylimy. W osobliwej ciszy pokoju wypenionego milczcymi maszynami, do ktrego dopyw wiata blokoway zasonite aluzje, gdy tak leaem obok lodowatych zwok, usyszaem pouczenie Shivy - Shivy, ktry podpyn do mnie szalup z toncego statku i teraz mwi, by myle tak, a nie inaczej, zgodnie z typow dla siebie logik: My - jeden brutalnie rozdzielony przy narodzinach organizm - znw jestemy jednoci". Zebrali si na zewntrz. Upiorny rzd witajcych goci", pomylaem. Nie mogli wiedzie o tym, co przed chwil zaszo, i nie winiem ich za to. Ich serca znajdoway si na waciwym miejscu. Thomas Stone, Deepak, Vinu, pielgniarki, lekarze - moi przyjaciele, moja rodzina Matki Boej Nieustajcej Pomocy, ktra tak dobrze si mn zaopiekowaa. Podaem kademu rk i podzikowaem w imieniu nas obu. Jestem pewien, e zapytani powiedz, e sprawiaem wraenie opanowanego, e spodziewali si z mojej strony innej reakcji. Zostawiem sobie Thomasa Stone'a na koniec. Ucisnwszy mu do, podyem za irracjonalnym impulsem - pomys Shivy, bez wtpienia, nie mj ktry kaza mi go obj: da co, nie dajc niczego w zamian. Da mu do zrozumienia, e jako ojciec zrobi, jak si okazuje, to, co powinien by zrobi - y w nas, a mymy yli dziki jego umiejtnociom. Sposb, w jaki mnie ucisn, przywar do mnie jak toncy do ratownika, uzmysowi mi, e podjem suszn decyzj, e Shiva j podj, jakkolwiek krpujca by bya. Poszedem wolno korytarzem do pokoju wyciszenia, jak eufemi-stycznie nazywamy miejsce, w ktrym przekazujemy ze wieci: pomieszczenie z krzesami, stoem, sof, duym oknem, krzyem na 715cianie i solidnymi, dwikoszczelnymi drzwiami, ale pozbawione za to telewizora i czasopism. Ile ju razy musiaem pokonywa t tras jako chirurg urazowy? Czsto staem przed drzwiami, wahajc si, wiedzc, jak ogromne spustoszenie wywoa to, co mam do przekazania. Czy szanowaem uczucia i godno osb czekajcych w tym pokoju, rodzicw, rodzestwa, mw, on, dzieci, nawet jeli wiadomoci, jakie miaem im do zakomunikowania, obracay wniwecz wszystkie ich modlitwy? Dobrze zapamitaem kad tu wizyt. Potrafiem przywoa z pamici kad twarz, ktra, gdy otwieraem drzwi, spogldaa na mnie z nadziej i niepokojem.

Hema trzymaa rce zoone na piersi i wygldaa przez okno, patrzc na wiata niemal przylegajcego do kwater lekarzy osiedla Pole Bitwy i na rysujcy si w oddali szkielet mostu. Staa odwrcona do mnie plecami. Zobaczya moje odbicie w szybie, ale w przeciwiestwie do innych osb, z ktrymi spotykaem si w tym pomieszczeniu, nie odwrcia si. Trwaa jak posg, wpatrujc si w moj twarz na szkle. Zatrzymaem si w otwartych drzwiach. Zobaczyem, jak jej odbicie otwiera szeroko oczy i unosi do gry brwi. Nie odrywaa od mnie wzroku. Na jej twarzy odmalowao si zaskoczenie... jak gdyby osoba, ktr ujrzaa, nie bya t, ktrej si spodziewaa. - Jestemy, mamo - powiedziaem. Przekrzywia gow, syszc mj gos. Uniosa do do podbrdka i przesadnym ruchem przesuna zczone palce na policzek, jakby gboko co rozwaaa. Przygldaa si badawczo mojej twarzy, mojemu odbiciu, jak wiejska dziewczyna zaskoczona podczas nabierania wody ze studni, odczytujca w falujcym odbiciu intencje stojcej za ni wysokiej, umiechnitej zjawy. Potem, w zwolnionym tempie, jakby taczya, jakbymy obydwoje byli tancerzami, odwrcia si do mnie. Podszedem do niej. 716- Jestemy - powtrzyem, wycigajc do niej rce. - Moemy ju wrci do domu, mamo. Musiaa uzna moje sowa za dziwne, a nawet nie na miejscu. y wycznie tu i teraz, patrze przed siebie, ale nigdy nie wraca do przeszoci - oto Shiva w najczystszej postaci. - Jestemy - powiedziaem. Pozwolia mi si obj. Przytulilimy j bardzo mocno.Rozdzia 53 Przybywa Pewnego piknego poranka, zaledwie trzy tygodnie po mierci Shivy, Hema i ja wyjechalimy z Matki Boej Nieustajcej Pomocy. Thomas Stone upar si, e odwiezie nas na lotnisko. Wyszlimy na powietrze tak krysztaowe, e miaem wraenie, i najlejsze kichnicie albo kaszlnicie strzaska je jak lustro. egnalimy si ze wszystkimi, odprowadzani pobyskami rosy szklcej ceglan fasad Matki Boej. Namacalnym

rezultatem znalezienia si szpitala w blasku jupiterw bya pomoc finansowa od miasta i remont budynkw w trybie nagym, wskutek czego oczyszczony ze skorupy ptasich odchodw wielebny z fontanny sta ju prosto, nie podpierajc si na dwuznacznym wsporniku. Wypolerowany i peen optymizmu sprawia wraenie wykastrowanego i nie pasowa mi do tego miejsca, w ktrym spdziem ostatnie siedem lat ycia. ta takswka przewioza nas przez Whitestone Bridge i dostarczya na lotnisko Kennedy'ego. Soce zdyo niedawno wsta, lecz na autostradzie ju byo gsto od aut, samotnych kierowcw odizolowanych jeden od drugiego skrzynkami z cienkiej jak opatek blachy, ktra przy takich prdkociach dawaa jedynie zudzenie bezpieczestwa. Doczylimy do 718nich jak skrzydowi do reszty druyny. Hema zadumana wygldaa przez okno, zupenie jak ja, kiedy przybyem tutaj przed siedmioma laty. Zastanawiaem si, czy syszy pomruk wyszej wiadomoci, superorganizmu, ktry czuwa, by miasto nie stoczyo si w otcha chaosu. Rok 1986 okaza si rokiem klski dla naszej rodziny. Hema uwaaa, e to sprawka liczb, poniewa w jedynce zaklte byy narodziny, a w semce przeznaczenie. Tysic dziewiset osiemdziesity szsty zacz si tragicznie od katastrofy wahadowca Challenger, ktry eksplodowa tu po starcie 28 stycznia (pierwszy miesic roku i znowu semka w dacie). Potem, dokadnie osiemdziesit osiem dni po katastrofie Challengera, wydarzy si wypadek w Czarnobylu. W porwnaniu z tak wanymi wydarzeniami, mierci jednego z blinit - osiemnastego dnia miesica - wszechwiat w zasadzie nie zauway. Osiem dni pniej miaa miejsce jeszcze jedna mier bezporednio nas dotyczca. Holmes, mj ssiad, przyszed w towarzystwie Apple-by'ego z agencji detektywistycznej, eby poinformowa mnie, e kiedy ja odzyskiwaem siy po operacji, w szpitalu wiziennym w Galveston zmara Genet. Jej synka adoptowaa pewna rodzina z Teksasu i Genet wyruszya na jego poszukiwanie. Kiedy j aresztowano, ya z dnia na dzie w kartonowej budce kilka przecznic od nadmorskiego wau. Zosta z niej szkielet, ktry w wiziennej izbie chorych zdoa przetrwa zaledwie dwa dni. Zmara prawdopodobnie w wyniku niewydolnoci nadnerczy wywoanej grulic. Ja wiedziaem swoje. Umara, gonic za wielkoci, ktrej nie bya w stanie dostrzec za kadym razem, gdy miaa j w

rkach; szukaa wic gdzie indziej, nigdy nie rozumiejc, co naley zrobi, by j odnale i zatrzyma przy sobie. Ze wstydem przyznaj, e kiedy usyszaem t wiadomo, poczuem ulg, bo jedynie jej mier moga zagwarantowa, e przez reszt ycia, ktre nam jeszcze zostao, nie bdziemy si nawzajem rozrywa na kawaki. W hali lotw midzynarodowych syszaem sowa wypowiadane po bengalsku, arabsku i w jzyku tagalog. Mczyzna udajcy si do Lagos 719protestowa piskliw, aman angielszczyzn przeciwko niesprawiedliwoci British Airways, poniewa, jak twierdzi, jego baga z pewnoci nie way o dwa kilogramy za duo. W tym otoczeniu pozbawiony biaego fartucha i niebieskiej koszuli Thomas Stone wyglda jak nowo przybyy do Stanw obcokrajowiec. - Wrcisz, Marionie? - zapyta, gdy nadszed czas poegnania. Wiedziaem tylko, e chc by przy Hemie, kiedy zoy prochy Shivy midzy Ghoshem a siostr Mary Joseph Praise. Zagajnik na tyach Missing, nieopodal niewielkiego strumyka, raptem sta si naszym rodzinnym cmentarzem. Wracaem te po to, by spotka si z Matron, z Almaz i Gebrew. Wiedziaem, e moja obecno przyniesie im odrobin pociechy. Co dalej? - nad tym si nie zastanawiaem. - Oczywicie, e wrc - odparem. - Nadal mam tu dom, samochd, prac... - Uwaaj na to, co jesz i pijesz... - powiedzia. Na swj sposb prosi mnie, ebym uwaa na dzieo jego rk. Czuem si lepiej ni dobrze. Inni pacjenci po przeszczepie musieli zmaga si z wasnym ciaem, ktre odrzucao ratujcy im ycie organ. Kortyzon, ktry musieli przyjmowa, prowadzi do zamy, cukrzycy, zama szyjki koci udowej i mia wiele innych skutkw ubocznych. Ja, na szczcie, nie wziem ani jednej tabletki tego leku. Waciwie nie czuem blu, jeli nie liczy uku pod ebrami, ktre uznaem raczej za obiecujce, poniewa byy znakiem, e powka wtroby Shivy ronie we mnie i przyzwyczaja si do nowego domu. - A ty? - Wci nie mogem si zdecydowa, jak si do niego zwraca; Doktorze Stone" sprawdzao si w szpitalu, ale byo do niczego w sytuacjach takich jak ta. - Masz jeszcze dokd wraca? - zapytaem z przeksem, majc na myli jego prac; nie widzia Bostonu, odkd zachorowaem.

Niespieszny umiech jedynie pogbi smutek malujcy si na jego twarzy. Odebra mier Shivy bardzo osobicie, jak gdyby los nie 720zapomnia, e Stone kiedy prbowa zniszczy Shiv. Jak gdyby teraz, operujc go, dokoczy jedynie to, co przed laty zacz. Ojciec nie poda mi rki. Nasz jedyny ucisk po odejciu Shivy mia nam wystarczy na cae ycie. Poegnalimy si skinieniem gowy. Hema za to uja do Thomasa Stone'a w obydwie donie. Omino mnie ich pojednanie przy moim szpitalnym ku. Przygldaem si im jak wcibskie dziecko. - Thomasie, przesta natychmiast! - powiedziaa Hema, besztajc go za melancholijny wyraz twarzy. - Zrobie wszystko, co moge, syszysz? Dae z siebie wszystko swoim synom. Nikt na wiecie nie byby w stanie zrobi tego, co zrobie ty. Gdyby Ghosh tu by, powiedziaby ci to samo. Byby z ciebie dumny, powiedziaby: Rb, co robisz, bo to wane". - Raz jeszcze poklepaa go po doni, a potem pucia j, odwrcia si i odesza. Pniej, gdy nasz samolot skrca nad Queens i kierowa si nad otwarte wody, przeanalizowaem sowa Hemy i znalazem w nich przeprosiny za to, e przez te wszystkie lata mylaa o nim jak o potworze. Poklepujc go po doni i odchodzc bez ogldania si za siebie, uwolnia si. Samolot Alitalii przenis nas do Rzymu. Biuro odpowiedzialne za nasz lot zapowiedziao, e w zwizku z jak mechaniczn usterk maszyny, ktra miaa nas zabra dalej, nastpi okoo czternastogo-dzinna przerwa w podry. Wpadem na pewien pomys. Zapalimy z Hem takswk i znowu jechalimy autostrad, tyle e tym razem zmierzalimy do centrum Rzymu. Czulimy si jak dzieci, ktre urway si ze szkoy. Hem naleao odpowiednio przekona. Poszlimy do hotelu pierwszej klasy, nazywa si Hassler, pono najlepszy w Rzymie, tak mi kto powiedzia. Wielki budynek, ktrego okna wychodziy na Schody Hiszpaskie. O zmierzchu na tle czerwonego nieba odznaczaa si widoczna w oddali kopua Bazyliki w. Piotra na Watykanie. 721Co rano chodzilimy na krtkie zwiedzanie. Wracalimy do hotelu na lunch i dug popoudniow drzemk. Wieczorami przemierzalimy ulice i alejki u stp Schodw Hiszpaskich. Zwykle na kocu zachodzilimy na kolacj do kafejki z ogrdkiem.

- Znajome, prawda? - powiedziaa Hema. - Te karty da, napisane na maszynie i powielone, minestrone i pasta fagioli, kelnerzy w biaych koszulach, czarnych spodniach i biaych fartuszkach... Wiedziaem, co ma na myli. Wszystko to Wosi zabrali ze sob do Etiopii, cznie z parasolami rozpitymi nad nieduymi okrgymi stolikami z blatami z formiki. Twarz Hemy bya tak spokojna jak wwczas, gdy obudziem si z nieprzytomnego snu i ujrzaem j przy swoim ku w Matce Boej. - auj, e nie ma z nami Ghosha. Spodobaoby mu si tu - powiedziaa, umiechajc si. Czwartego ranka pozwolilimy recepcjonicie namwi si na indywidualn wycieczk z hotelowym przewodnikiem. Co chcemy zobaczy? Prosz nas zaskoczy, odparlimy. Prosz nas poprowadzi mniej uczszczanymi ciekami. Tam, gdzie nie trzeba zbyt duo chodzi ani sta w kolejkach. Zacz od Santa Maria delia Vittoria, oddalonego zaledwie o dziesi minut drogi od naszego hotelu. By to przytulny koci usytuowany przy samej ulicy, tak e samochody przejeday dosownie obok wejcia. Wyszukana fasada budynku sprawiaa wraenie, jakby kto j doczepi do prostego, kamiennego bloku. Przewodnik powiedzia, e koci wzniesiono okoo 1624 roku. Pocztkowo powicono go w. Pawowi, ale potem zmieniono wezwanie na Maryj Dziewic. Wntrze byo mae - malekie w porwnaniu z Bazylik w. Piotra -pod niskim sklepieniem znajdowaa si krtka nawa. Z boku korync-kie kolumny wyrastajce ze ciany wyznaczay trzy kaplice", czyli po prostu wnki z barierkami przeznaczone do indywidualnej modlitwy i suce jako miejsca, w ktrych mona byo zapali wieczk. Kiedy 722dotarlimy do koca nawy, przewodnik skrci w lewo i pokaza co doni. - To jest kaplica kardynaa Cornaro. Koniecznie chciaem warn to pokaza powiedzia. Dopiero po kilku sekundach moje oczy przekazay mzgowi, co widz, a jeszcze wicej czasu musiao upyn, zanim mzg uwierzy oczom. Bkitna marmurowa rzeba unoszca si przede mn niby w powietrzu bya dzieem Berniniego, Ekstaz w. Teresy. Chciaem uciszy przewodnika i powiedzie: Prosz nic nie mwi, ja znam t rzeb". Ale tak naprawd znaem przecie tylko zdjcie z kalendarza, ktre moja matka

przymocowaa do ciany w pomieszczeniu z autoklawem. Reprodukcja musiaa tam wisie przez dobre trzydzieci lat, zanim w kocu Ghosh zdj j ze ciany i oprawi dla mnie, eby zapobiec dalszemu niszczeniu. Obrazek by dla mnie caym wiatem, mimo to nigdy nie widziaem dla niego miejsca na cianie mojego amerykaskiego mieszkania, gdzie wygldaby jak najtasze z tanich turystyczne wiecideko. Zabraem go ze sob w t podr, planujc umieszczenie go tam, gdzie jego miejsce: na cianie w pomieszczeniu z autoklawem. Spojrzaem na Hem. Promieniaa. Zrozumiaa. Jaka opatrzno zaprowadzia nas w to miejsce? Bez wtpienia Ghosh zamanifestowa nam swoj obecno, poniewa by czowiekiem, ktrego naleaoby podejrzewa o wiedz, e Ekstaza w. Teresy Berniniego znajduje si raptem kilka minut drogi od naszego hotelu, nawet jeli Ghosh nigdy nie by w Rzymie. To on nas tu doprowadzi, bymy stanli w tym miejscu, ale nie po to, eby podziwia marmurow w. Teres od Jezusa, lecz by ujrze siostr Mary Joseph Praise we wasnej osobie - tym bya dla mnie posta witej. Przybyem, matko". Zapalilimy wiece. Hema uklka, a pomie rzuca na jej twarz migotliw powiat. Usta poruszay si. Wierzya we wszelkie bstwa, w reinkarnacj i zarazem wskrzeszenie - nie widziaa tu adnej 723sprzecznoci. Podziwiaem jej wiar, brak poczucia skrpowania - oto bowiem hinduska kobieta zapala w katolickim kociele wieczk dla karmelickiej zakonnicy. Przyklknem obok niej. Zwrciem si do Boga, do siostry Mary Joseph Praise, do Shivy i do Ghosha - do wszystkich bytw, jakie nosiem w sobie, zarwno cielenie, jak i duchowo. Dzikuj, e pozwolilicie mi y i e pozwolilicie mi ujrze ten marmurowy cud". Poczuem ogromny spokj i odniosem wraenie, e przybywajc do tego miejsca, domykam pewne koo. Obieg zosta zamknity, prd pynie, mog odpocz. Jeeli ekstaza" oznacza raptowne wniknicie tego, co wite, do tego, co zwyczajne, to wanie jej dowiadczyem. Moja matka przemwia. Nie wiedziaem jeszcze, e miaa mi do powiedzenia co wicej.Rozdzia 54 Ogniska domowe

Wyldowalimy o zmierzchu. Nie byo mnie w Addis Abebie siedem lat. Biae budynki Missing wydaway si zaokrglone na rogach, zniszczone, jakby odkryto je podczas wykopalisk, ale zapomniano odrestaurowa. Kiedy takswka dotara na wysoko szopy Shivy, poprosiem kierowc, eby si zatrzyma. Hemie kazaem jecha dalej, sam wolaem si przej. Gdy samochd ruszy, stanem i nasuchiwaem. Suchy szelest lici przypomina odgos przesiewanych dziecic rczk monet. Ju nie kojarzy mi si z zagroeniem. Odnalazem wyszczerbienie w krawniku, ktre zatrzymao motor, ale nie jego kierowc. Powiodem wzrokiem w d, ku drzewom i cieniom, gdzie spad. Miejsce nie przyprawiao mnie ju o ciarki. Duchy znikny; doczekay si swojego zadouczynienia. Nie miaem ju niczego w zanadrzu - i nie miaem si czego ba. Spojrzaem ponad koronami drzew na rozcigajce si niej miasto. Niebo byo niczym ptno szalonego malarza, jak gdyby w poowie dziea artysta postanowi zrezygnowa z lazurowego bkitu i chlapn tu i wdzie ochr, karmazynem i czerni. Miasto pono 725wiatami, mienio si, cho tu i tam spowijay je warstwy gstej mgy, jak dym setek maych bitew, ktra zasaniaa widok. Ruszyem pod gr w kierunku domu, budzc po drodze tysice wspomnie naszych wsplnych z Shiva wycigw na kolacj, powrotw ze szkoy we trjk z Genet, z ksikami pod pach, Zemuiego prowadzcego motocykl i wjedajcego na luzie ostatnie sto metrw. Widziaem postacie zbite w grupk wok takswki i Hemy. Matrona, Gebrew i Almaz, trzy cienie na tle gasncego aru nieba, odczyli si od pojazdu i czekali na mnie. Trzy dni pniej Matrona wezwaa mnie do ambulatorium. Moda dziewczyna z ran brzucha spowodowan przez rogi byka wykrwawiaa si na naszych oczach. Umaraby, gdybymy odesali j gdzie indziej. Natychmiast zabraem j do sali operacyjnej numer trzy i zlokalizowaem miejsce krwawienia. To, co zrobiem pniej usunicie zniszczonego odcinka jelita, wypukanie jamy brzusznej, wykonanie kolostomii - byo czyst rutyn, ale wpyw tych czynnoci na mnie okaza si daleki od zwyczajnoci. Poczuem, e stoj na witej ziemi, w tym samym miejscu, ktre przede mn zajmowali ze skalpelem w rku Thomas Stone, Ghosh i Shiva. Pod koniec operacji, gdy miaem si ju odwrci i wyj, podniosem wzrok i ujrzaem Shiv na szkle oddzielajcym sal

operacyjn numer trzy od jej nowiutekiej koleanki, sali operacyjnej numer cztery. Zabrako mi tchu. Przypomniaem sobie pierwsze sowa Shivy, ktre wypowiedzia po latach milczenia w reakcji na mier szczenit Koochooloo: A czy ty by zapomniaa, gdyby kto zabi mnie albo Mariona?". Nie, Shivo, nigdy ci nie zapomnimy", powiedziaem do wasnego odbicia. Mwic to, chyba zadecydowaem o swojej przyszoci. Pord rzeczy osobistych, jakie znalazem w pokoju Shivy, odkryem kluczyk na breloczku w ksztacie Konga. W szopie trafiem na dziwnie wygldajcy motocykl z jasnoczerwonymi, przysadzistymi 726botnikami, czerwonym bakiem obym jak za, kierownic, ktr w Ameryce nazwaliby ape hangers", i wspaniale chromowanymi obrczami k. Hema powiedziaa, e przed kilkoma laty Shiva kupi od kogo ten motor i cay czas przy nim grzeba. Dodaa, e jedzi nim wycznie pn noc, kiedy na ulicach nie byo ju ruchu. Przypominajcy wymi silnik wyglda bardzo znajomo, a kiedy uruchomiem go rozrusznikiem nonym, charakterystyczny niski pomruk zdradzi prawdziw tosamo maszyny. Operowaem planowo trzy dni w tygodniu. Kiedy data wanoci mojego biletu powrotnego do Nowego Jorku bya bliska wyganicia, nie przejem si i nic z tym nie zrobiem. Wtroba Shivy rok za rokiem coraz doskonalej funkcjonowaa w moim organizmie. Zapewne pomagay jej w tym zastrzyki z immu-noglobuliny przeciw wirusowemu zapaleniu wtroby typu B. Wirusy udao si upi tak skutecznie, e testy nie okrelay mnie nawet jako nosiciela, co oznaczao, e nie mogem nikogo zarazi. Matrona upieraa si, e to cud, a mnie nie wypadao si z tym nie zgodzi. By rok 1991, pi lat po moim powrocie. Staem przy bramie Missing jak kiedy, gdy byem dzieckiem, i przygldaem si, jak siy Ludowego Frontu Wyzwolenia Tigraju i inni bojownicy o wolno napywaj do miasta. Mieli na sobie takie same praktyczne koszule, szorty i sanday, jakie widziaem u erytrejskich partyzantw, pasy na naboje przecinay ich piersi, w rkach nieli karabiny. Nie maszerowali w adnym formalnym szyku, a jednak na ich twarzach wida byo dyscyplin i pewno siebie ludzi walczcych za spraw. Nie byo szabrowania ani chaosu. Jedynego aktu grabiey dokona towarzysz

doywotni prezydent", ktry oprni skarb pastwa i zwia do Zimbabwe, gdzie jego kumpel szabrownik Mugabe udzieli mu schronienia. Mengystu by postaci powszechnie pogardzan, zaka narodu, czowiekiem, o ktrym po dzi dzie trudno powiedzie cokolwiek dobrego. Almaz stwierdzia, e dusze wszystkich ludzi, ktrych zamordowa, zebray si na stadionie i czekaj, by wyda mu przyjcie, gdy bdzie szed do pieka. 727Co wieczr przed pjciem spa zagldaem do Matrony. Staa si trzsc si, zgarbion ciarem lat kobiet, ale staro nie zniszczya w niej radoci ycia. Zwyklimy wypija przed snem kubek kakao. W tle na maym gramofonie, ktry kupiem specjalnie dla niej, obracaa si jedyna pyta w jej kolekcji: Bach. Nigdy jej si nie znudzia Gloria. Zawsze przywodzia mi na myl Matron. Kiedy tak z ni siadywaem, posyaa mi spojrzenie i umiechaa si pod nosem, jak gdyby od zawsze wiedziaa, e wrc do kraju, ktrego niegdy si wyrzekem. Matrona pragna, aby Bg wezwa j do siebie podczas modlitwy lub we nie, i Bg posucha. Stao si to w 1991 roku, kilka miesicy po ucieczce doywotniego prezydenta". Znalazem j siedzc w fotelu. Pyta na gramofonie wci si obracaa. Jeszcze tydzie wczeniej nadzorowaa sadzenie nowej odmiany, Rosa rubi-ginosa Shiva, oficjalnie zarejestrowanej przez Royal Society. Miaem wraenie, e na jej pogrzeb stawio si cae miasto, wszyscy biedni i bogaci stolicy. Almaz powiedziaa, e wzdu drogi Matrony do nieba stoj rzdem dusze wdziczne siostrze przeoonej i e w raju jej tron wypada zaraz obok siostry Mary Joseph Praise. Gebrew i Almaz przeszli na emerytur i zajli nowe wygodne kwatery wybudowane dla nich na terenie Missing. Mogli spdza czas, jak tylko sobie zamarzyli. Chyba nie powinienem by zdziwiony, e obydwoje wybrali post i modlitw. Instytut Chirurgii Przetoki imienia Shivy Stone'a, z Hem jako tytularn szefow, rozrasta si i pcznia, podobnie jak jego fundusze. Hema kadego dnia intensywnie pracowaa, a peni zapau modzi lekarze ginekolodzy z caego kraju, ale te z innych pastw Afryki, przybywali, by uczy si i kontynuowa dzieo zaoyciela instytutu. Starsza praktykantka, do ktrej pokoju przed laty zawid mnie los, pod okiem Shivy przemienia si w sprawn asystentk, za teraz, omielona zacht Hemy, sama zostaa pewnym siebie chirurgiem, doskonale przygotowanym do mrwczego trudu przekazywania wiedzy modym

728lekarzom, ktrzy przyjechali do instytutu, by opanowa umiejtno leczenia jednej tylko przypadoci. Wierciem jej dziur w brzuchu, eby pozna jej prawdziwe imi i w kocu niechtnie zdradzia mi, e nazywa si Naeema. Nigdy nie uywaa tego imienia, poniewa nawet dla siebie samej staa si starsz praktykantk. Przegldajc papiery Matrony, odkryem, e anonimowym sponsorem, ktry hojnie opaca prac Shivy przez tyle lat, by nie kto inny jak sam Thomas Stone. Obecnie aktywnie namawia innych darczycw i fundacje do wspierania Missing. Musiaem zaczeka a do roku 2004, aby wiadomo siostry Mary Joseph Praise wreszcie do mnie dotara. Stao si to niedugo po Nowym Roku wedug zachodniego kalendarza, gdy mimoza otaczajca budynek ambulatorium zakwita na to i fioletowo, a Missing przepenia wo wanilii. Midzy jedn operacj a drug poszedem do pomieszczenia z autoklawem. Oprawiona reprodukcja Ekstazy w. Teresy Berniniego wygldaa na lekko przekrzywion. Poprawiajc j, odkryem, e hak jest obluzowany. Kiedy zdjem ramk, eby go lepiej umocowa, zauwayem, e gruby papier pod spodem obrazka odklei si w jednym rogu. Ze wzgldu na autoklaw w pomieszczeniu panowaa wilgo i wygldao na to, e to ona osabia klej. Prbujc z powrotem przy-klei odstajcy rg, zobaczyem cienki jak gaza papier listowy zoony i wcinity pod spd obrazka. Przebijay z niego zapisane niebieskim atramentem linijki. Ostronie wyjem go ze rodka. Opadem na krzeso. Nigdy nie trzs mi si rce, ale z jakiego powodu ta delikatna karteczka draa w mojej doni jak li osiki. Upyw czasu odbarwi papier, uczyni go niemal przezroczystym, tak e baem si, by przy byle ruchu nie obrci si w py. Podobnie jak Ghosh musiaem teraz zadecydowa, czy przeczytam prywatn korespondencj przeznaczon dla innej osoby. Byem pewien, e trzymam 729w rkach list napisany przez matk tu przed moimi narodzinami. List, ktry nastpnie trafi do rk Ghosha. Kiedy miaem dwadziecia pi lat, sta si moj wasnoci. Zawiozem go do Ameryki, a potem przywiozem z powrotem. Przez dwadziecia pi lat nie zdawaem sobie sprawy, e go mam. Do dzi. Kiedy przyjdziesz,

mamo?", pytaem jako may chopiec, wznoszc oczy ku obrazkowi. Dzi wreszcie do mnie przysza.Rozdzia 55 Po pd 19 wrzenia Drogi Thomasie! Zeszej nocy Bg powiedzia mi, e musz wyzna ci co, z czego nie spowiadaam si przed nikim, nawet przed samym Panem Bogiem. Przed aty, bdc w Adenie, odwrciam si od Boga, tak jak On odwrci si ode mnie. Przydarzyo misie tam co, co nie powinno si przydarzy adnej kobiecie. Nie byam w stanie wybaczy mczynie, ktry mnie skrzywdzi. Nie potrafiam wybaczy Bogu. mier byaby losem lepszym ni to, przez co tam przeszam. Ale dotaram tutaj, do Missing. Przybyam w stroju zakonnicy, aeby ukry m gorycz i wstyd przed wiatem. Pisze Jeremiasz: Serce jest zdradliwsze ni wszystko inne i niepoprawne -kt je zgbi?"*. Przybyam do Etiopii w zdradzie. Lecz praca mnie odmienia. Asystowaabym ci do ostatniego tchnienia. Ale c, teraz znowu wszystko si zmienio. Jr 17,9. 731Przed kilkoma miesicami zachowywae si jak czowiek optany, a ja staraam si przynie ci pociech. Teraz nosz w sobie dziecko. Nie obwiniaj o to siebie. Nieatwo mi byo ukrywa swoje ciao przed Matron i innymi. Wiele razy rozwaaam, jak by ci wszystko powiedzie, ale nigdy nie umiaam zebra si w sobie. Boj si. Mj czas si koczy. Wczoraj wieczorem dziecko zaczo si gwatownie porusza. Pomylaam: A jeli Thomas chciaby, ebym zostaa?". Nie powinnam odchodzi tak, jak tu przyszam - do Missing i do ciebie, w przebraniu i w zdradzie. Oto powd, dla ktrego pisz. Musz uciec z Missing, aby nie musiao si mnie wstydzi, tak jak kiedy uciekam do niego, chcc ukry wasny wstyd. Jeeli przyjdziesz do mnie po tym, jak dostaniesz ten list, bd wiedziaa, e pragniesz, bym z tob bya. Cokolwiek zrobisz, moja mio si nie zmieni.

Mary Wykonanie ostatniej tego dnia rutynowej operacji - wagotomii i zespolenia odkowo-jelitowego przy wrzodzie dwunastnicy - wymagao od mnie ogromnej koncentracji i opanowania, by mylami by przy lecym na stole pacjencie. Po wszystkim, ciskajc w doni list, poszedem do swojej kwatery. Miaem wraenie, jakbym szed t ciek po raz pierwszy. Kochaa go. Kochaa go tak bardzo, e ucieka do niego z Adenu. lady krwi, z jakimi stana na progu Missing powiedziay mi to, czego ona nie umiaa napisa. Przysza do lekarza - mczyzny - czowieka, ktrego poznaa na statku podczas podry z Indii. A potem, cho miny lata, kochaa go tak bardzo, e gotowa bya go zostawi. W ostatniej chwili postanowia napisa list i wszystko mu wyzna. I czekaa, czy przyjdzie do niej, czy te nie. Thomas Stone przyszed. Bez wtpienia zauwaya jego przyjcie. To, e j podnis, bieg z ni, nis j, zalewajc jej twarz wasnymi zami, zinterpretowaa jako wyraz jego mioci. Ale Thomas Stone nie przyszed do niej z powodu listu, bo go nie dosta. Przyszed, poniewa 732w gbi duszy wiedzia, co zrobi, i wiedzia, co musi zrobi - w gbi duszy wiedzia, co czu. Wyobraziem sobie Ghosha wchodzcego do kwatery Thomasa Stone'a wkrtce po mierci mojej matki. Szuka go. Prawdopodobnie zobaczy na jego biurku nowy podrcznik i zakadk, a take, najpewniej pooony w widocznym miejscu, list. Thomas Stone nie zobaczy ksiki ani nie dosta listu, poniewa przespa wczeniejsz noc na szezlon-gu w biurze Missing, jak zreszt mia w zwyczaju, a potem, po mierci mojej matki, nie wrci ju do kwatery. Dlaczego Ghosh zwyczajnie nie przesa listu Thomasowi Stone'owi poczt? Thomas nie dawa znaku ycia, nie pisa, Ghosh nie zna zatem jego adresu. Ale potem, gdy mijay lata, Ghosh by moe dowiedzia si o miejscu pobytu Stone'a. Eli Harris w kadym razie zna je przez cay czas. Lecz by moe Ghosha bolao ju wtedy dugie milczenie Stone'a, nieme yczenie zapomnienia o dawnym przyjacielu, powierzenie mu opieki nad dziemi, ch ucieczki przed przeszoci. Ghosh zastanawia si, jak Stone zareaguje na list, i doszed do wniosku, e wysyajc go, wcale si Thomasowi nie przysuy. List mg przyczyni si do kolejnego zaamania albo,

czego Hema zawsze si obawiaa, Stone mg wrci, by domaga si prawa do dzieci. Istniaa te moliwo, e Thomas Stone nie zrozumiaby - lub nie uwierzy - w to, co byo napisane w licie. Pniej, gdy mier zapukaa do drzwi Ghosha, zaczo ciy mu sumienie posiadacza-stranika listu. A jeeli jego tre zdolna byaby ocali Stone'a, ukoi jego zbolae serce? Moe, poniewczasie, zrobiby co dobrego dla synw? Do tej pory wszelka uraza Ghosha do Stone'a, jeli w ogle kiedykolwiek j ywi, znikna. Ostatecznie Ghosh postanowi przekaza podrcznik i zakadk Shivie, mnie za list, tyle e ukryty. Nie mogem si nadziwi dale-kowzrocznoci umierajcego czowieka, ktry schowa list w ramce obrazka. Pozostawi sprawy w rkach losu - jak to Ghosh! Skd wiedzia, kiedy odnajd Stone'a? Albo kiedy znajd list? Kiedy, jeli w ogle, bym go znalaz, to czy oddabym go adresatowi? Ghosh zaufa mi 733w kwestii wyboru. To te jest mio. Nie y od ponad wierwiecza, a nadal uczy mnie, co to znaczy zaufanie wynikajce z prawdziwej mioci. - Shivo - powiedziaem, podnoszc wzrok ku niebu, na ktrym gwiazdy rozgrzeway si do nocnego pokazu. Przypomniaem sobie noc, gdy w popiechu opuszczaem Missing, a Shiva wcisn mi do rki ksik naszego ojca - Skutecznego chirurga - razem z zakadk. Te kilka sw nakrelonych na zakadce rk mojej matki stanowiy dla nas jedyn informacj, e list istnieje. Wiele lat temu, rozmawiajc z nim przez telefon, zapytaem go: - Shivo, dlaczego dae mi t ksik? Nie wiedzia. - Chciaem, eby j mia - brzmiao jego wyjanienie. Naszymi czynami, i zaniedbaniami, wprawiamy wiat w ruch, wiadomie lub nie. Dotarszy do kwatery, usiadem i rozoyem list na kolanach. Drcymi domi wykrciem numer telefonu Thomasa Stone'a. Mj ojciec, emerytowany profesor, mia ju dobrze po osiemdziesitce. Deepak twierdzi, e cho staruszka wzrok zawodzi, palce nadal ma tak precyzyjne, e mgby operowa w zupenych ciemnociach. Dzi rzadko ju operowa, za to chtnie asystowa. Niegdy znany ze Skutecznego chirurga: krtkiego kursu operowania w tropikach, obecnie cieszy si saw chirurga pioniera, autora

przeomu w transplantologii. Ja natomiast byem ywym przykadem na skuteczno operacji; mier Shi-vy wiadczya o zwizanym z ni ryzyku. Chirurdzy na caym wiecie nauczyli si procedury Stone'a, dziki czemu rodzice pragncy odda cz wasnej wtroby dziecku, ktre urodzio si z wad przewodw ciowych, zyskali moliwo uratowania swojej pociechy. W suchawce usyszaem szept prni otulajcej ziemi, a potem wyaniajcy si z eteru dwik dzwonicego w oddali dzwonka, jego 734piskliwe wezwanie, oywione i skuteczne, zupenie inne od niefrasobliwych, analogowych klikw i starowieckiego dzwonienia, ktre rozlegao si, gdy wykrcaem numer kogo w Addis Abebie. Wyobraziem sobie tryl aparatu i jego echo w mieszkaniu, ktre odwiedziem tylko raz i ktre zostawiem otwarte jak puszk sardynek po to, aby Thomas Stone dowiedzia si, e syn pojawi si w jego yciu. Pomylaem o mojej matce piszcej list, caym jej yciu zredukowanym do jednej strony pergaminu. Zaniosa list (a razem z nim ksik i zakadk) prawdopodobnie pnym popoudniem, gdy zaczy si ble. Noc jej stan si pogorszy, powoli zapadaa w bolesne otpienie, by nastpnego dnia umrze. Ale wczeniej przyszed do niej Thomas Stone. To by znak, na jaki czekaa. Postpi, jak naleao, cho przez kolejne p wieku nie zdawa sobie z tego sprawy. Thomas Stone odebra po pierwszym dzwonku. Ciekawio mnie, czy nie spa, bo przecie w Bostonie by akurat rodek nocy. -Tak? Jego gos zabrzmia rzeczowo i czujnie, jakby spodziewa si tego najcia, jak gdyby by gotw na wiadomo o urazie lub wylewie i moliwoci pobrania organw albo na informacj o dziecku, jednym na dziesi tysicy, ktre urodzio si z atrezj drg ciowych i ktre bez przeszczepu wtroby umrze. Gos, ktry usyszaem, nalea do czowieka gotowego wykorzysta wszystkie umiejtnoci i dowiadczenie swoich dziewiciu palcw, aby nie ratunek innemu czowiekowi, i gotowego przekaza t spucizn kolejnemu pokoleniu staystw i rezydentw - po to si bowiem urodzi i niczego innego nie potrafi robi. - Stone przy telefonie - odezwa si. Jego gos zabrzmia tak blisko, jak gdyby by tutaj ze mn, jak gdyby nic, ale to nic nie dzielio naszych wiatw.Podzikowania

Moja ksika to fikcja, a wszystkie wystpujce w niej osoby, podobnie jak sam szpital Missing, stanowi produkt mojej wyobrani. Niektre postacie historyczne, takie jak cesarz Hajle Syllasje i dyktator Mengystu, istniay naprawd. Prba zamachu stanu w Etiopii rzeczywicie miaa miejsce, tyle e pi lat przed opisywanym przeze mnie puczem. Postaci pukownika i jego brata do swobodnie czerpi z biografii prawdziwych przywdcw przewrotu. Szczegy ich pojmania, a take sowa wypowiedziane przez pukownika podczas procesu i przed mierci przez powieszenie pochodz z opublikowanych relacji, zwaszcza ksiek: Ethiopia: A New Political History Richarda Greenfielda, Ethiopia at Bay: A Personal Account of the Haile Selassie Years Johna H. Spencera, dzie historycznych Richarda Pankhursta oraz Revolutionary Ethiopia: From Empire to People's Republic Edmonda J. Kellera. Wybitny lekarz nazwiskiem John Melly w istocie zmar postrzelony przez szabrownika, ale caa jego rozmowa z Matron zostaa wymylona. Ibis i inne bary to moja wasna inwencja. Szko Loomis Town & Country wymyliem, a wszelkie jej podobiestwo do mojej wspaniaej szkoy (w ktrej Mr. Robbs i Mr. Thames uparcie zachcali mnie do pisania) jest niezamierzone. Nastpujce rda, ksiki i ludzie okazali mi bezcenn pomoc. Inspiracj dla sceny porodu i sw biaa zamartwica" oraz w ciemnociach ona naszej matki" zaczerpnem z cudownych wspomnie 736nieyjcego ju doskonaego egipskiego poonika i chirurga, specjalisty od leczenia przetok pcherzowo-pochwowych, Najlba Mahfuza pod tytuem The Life of an Egyptian Doctor, podobnie zreszt jak pomys na miedzian wanienk. Eseje Nergesh Tejani, opowiadajce o jej afrykaskich dowiadczeniach z obracaniem podu w brzuchu matki i z leczeniem przetok, jak rwnie nasza prywatna korespondencja, te okazay si niebywale pomocne. Zajrzaem do wydanych drukiem dzie doktora Reginalda Hamlina i doktor Catherine Hamlin, pionierw w dziedzinie operacji przetoki. Bdc studentem, czsto widywaem t doktorsk par i dobrze znaem ich dokonania. Niedawno miaem okazj odwiedzi ich Szpital nad Rzek (Hospital by the River jest przy okazji tytuem przepiknych wspomnie Catherine Hamlin). Opisani w mojej ksice chirurdzy zajmujcy si przetok nie maj w kadym razie nic wsplnego z Hamlinami. Nieyjcy sir Ian Hill faktycznie by dziekanem szkoy medycznej i jeli w ksice uywam jego nazwiska, a take nazwiska Braithwaite, jest to wycznie rodzaj hodu dla tych dwch

lekarzy, ktrzy otworzyli przede mn drzwi. Prby porwania samolotw Ethiopian Airlines miay miejsce w latach szedziesitych i siedemdziesitych. Jedna z niedoszych porywaczek bya moj starsz koleank z uczelni; ona i jej wsplnicy zginli podczas akcji. Obecny premier Etiopii, Meles Zenawi, studiowa na tej samej uczelni medycznej co ja, tyle e rok niej. Wstpi do partyzantki i ostatecznie poprowadzi oddziay, ktre obaliy rzdu Mengystu. Heroizm sub bezpieczestwa i niebywae umiejtnoci pilotw to najprawdziwsza prawda. Linie lotnicze Ethiopian Airlines s moim zdaniem najbezpieczniejszymi i najlepszymi liniami midzynarodowymi, jakimi zdarzyo mi si lata; obsuga na pokadzie wieci przykadem gocinnoci i gorliwoci. Badania nad przenoszonym przez wszy durem powrotnym prowadzili nieyjcy ju Peter Perine i Charles Leithead; studiujc, miaem przyjemno asystowa obydwu podczas ich pracy z pacjentami. Szukajc informacji na temat w. Teresy od Jezusa, a take poszukujc opisu rzeby Berniniego, signem do pozycji Teresa of Avila: 737The Progress of a Soul Cathleen Medwick. Nawet obejrzawszy orygina rzeby w Rzymie, stwierdzam, e opis Medwick jest wyjtkowo trafny. Cytowane przeze mnie sowa w. Teresy, podobnie jak rozwaania na temat wiary i aski, jak rwnie pomys, by na ou mierci siostra Mary Joseph Praise odmawiaa Miserere mei", Deus, oraz pomys na niewytumaczalny, sodki zapach mierci s efektem inspiracji opowieci Medwick o yciu w. Teresy od Jezusa. Niebiaskie gruchanie" to H.M. Stutfield cytowany w ksice Medwick. Sowa zawdziczam ci widok poranka" s sowami W.S. Merwina pochodzcymi z wiersza To the Surgeon Kevin Lin, ktry po raz pierwszy ukaza si drukiem w New Yorkerze". Wydruk wiersza w limitowanym nakadzie przygotowany przez Carolee Campbell z Ninja Press i podpisany wasnorcznie przez Williama Merwina, wisi w moim biurze. Winien jestem ogromny dug wdzicznoci lekarzowi, pisarzowi i mojemu przyjacielowi Ethanowi Caninowi za to, e zaprosi mnie na Sun Valley Writers Festival i pozna z Rev Tooley i innymi wybitnymi ludmi, ktrzy odwiedzaj to miejsce. Sowa nos ostry jak piro" pochodz z drugiego aktu Krla Henryka V* i stanowi wyraz mojego przekonania, e Szekspir poczyni w tym miejscu niezwykle

przenikliw kliniczn obserwacj, co te opisaem w moim artykule The Typhoid State Revisited w The American Journal of Medicine" (nr 79/1985, s. 370). Swoje wraenia z wizyty w Adenie i wspomnienia zwizane z uciem czatu uzupeniem o inspiracj wyrazistymi opisami zawartymi we wspaniaej ksice Erica Hansena Motoring with Mohammed: ]ourneys to Yemen and the Red Sea, jak rwnie w Eating the Flowers of Paradise: One Man's Journey Through Ethiopia and Yemen Kevina Rushby'ego. Obraz kobiety z piecykiem na wgiel drzewny na gowie i pomys transportowania ludzi taczk pochodz z ksiki Hansena. * William Szekspir, Krl Henryk V, prze). Leon Ulrich, w: Kroniki, PIW, Warszawa 1973, s. 458. 738Informacje na temat woskiej okupacji, opis Aweyde, jak rwnie wiadomoci o przernych aspektach wosko-etiopskiego konfliktu, cznie z deniem Wochw do zwycistwa za wszelk cen - qualsia-si mezzo - znalazem w wietnej ksice Paula Theroux Dark Star Safari: Overland from Cairo to Capetown, a take w wielu innych rdach. Zwara ramiona, widzc brzydot..." to parafraza wiersza Jame-sa Merrilla Charles on Fire: Pozbawiony umysowych i duchowych / Wartoci, czowieku, zapadasz si. Jeste niczym, poza / Zwartymi ramionami w obliczu swojej brzydoty". Bliss Carnochan pokaza mi wczesne wydanie swojej ksiki Golden Legends: Images of Abyssinia, Samuel Johnson to Bob Marley i pomg zrozumie, jak ksztatowao si postrzeganie Etiopii przez kultur Zachodu. Zarwno ja, jak i inni studenci medycyny na uczelniach Brytyjskiej Wsplnoty Narodw zawsze podziwialimy Bailey and Love's Short Practice of Surgery; pomys fikcyjnego podrcznika Stone'a opiera si wanie na Baileyu i Lovie i stamtd te pochodzi historia o wombacie i wyrostku. Jako student byem pod wraeniem fotografii Baileya i jego dziewiciu palcw - poza t jedn cech posta Stone'a nie ma z Hamiltonem Baileyem, ktry, zanim przeszed na emerytur, wykada wycznie na uczelniach w Anglii, nic wsplnego.

Tym, co najczciej wykacza pacjenta, jest drugi bd popeniony przy prbie naprawienia pierwszego" i Bdy bogatych zasypuje si pienidzmi, bdy chirurgw ziemi" zaczerpnem z Aforyzmw i cytatw dla chirurga Moshe Scheina*. Za te i wiele innych chirurgicznych sentencji wdziczny jestem Moshemu, nieszablonowemu chirurgowi, genialnemu nauczycielowi, autorowi kilku wspaniaych podrcznikw chirurgii, eseicie i przyjacielowi. Moshe nie tylko zapozna si ze wstpnym szkicem mojej ksiki, ale te wprowadzi mnie do * Aforyzmy i cytaty dla chirurga, zebra! i opracowa Moshe Schein, prze. Grzegorz Grt-kowski, MediPage, Warszawa 2009. Pierwszy z aforyzmw znajduje si na s. 79, drugi na 57. 739spoecznoci chirurgw SURGINET. Rozkoszowaem si, uczyem i

poyczaem pomysy z ich wywodw, zwaszcza na temat szczegw wazektomii, ktre okazay si pretekstem do godnych uwiecznienia rozwaa. Karen Kwong podzielia si ze mn swoimi dowiadczeniami (ale te dowiadczeniami swojego ma Marty'ego) chirurga urazowego i bya uwanym czytelnikiem rkopisu ksiki, zarwno w pocztkowej fazie jej pisania, jaki pod koniec. Jej dugie, przemylane e-maile okazay si wrcz nieocenione; nie umiem dostatecznie wyrazi mojego dla niej podziwu i wdzicznoci. Dzikuj rwnie Edowi Salzteinowi, Jackowi Peacockowi, Stuartowi Levitzowi i Franzowi Theardowi. Poznaem Thomasa Starzla, kiedy byem szefem rezydentw w Tennessee, pniej za odnowiem nasz znajomo. To prawdziwy chirurg pomidzy chirurgami, a jego pionierskie dokonania na polu przeszczepu wtroby nie s fikcj literack; wspominajc o nim w ksice, chc odda mu hod. Thomas Stone to fikcyjna, wspczesna mu posta. Francisco Cigarroa, prezes University of Texas Health Science Center w San Antonio, by na tyle uprzejmy, bo pozwoli mi na podejrzenie, jak wykonuje transplantacj wtroby u dziecka. Wybitna grupa specjalistw z San Antonio, na czele z Glennem Halffem, ktra przeprowadza przeszczepy tak, jakby to bya zupenie rutynowa operacja, stanowi cz spucizny Starzla; do niedawna zreszt mona byo bez obawy przed popenieniem gafy powiedzie, e kady lekarz dokonujcy w Ameryce przeszczepu wtroby zosta przeszkolony przez Starzla lub kogo, kto u niego praktykowa.

Narodziny, Kopulacja i mier - gdy spojrzysz trzewo, nie ma nic wicej... Urodziem si i raz mi wystarczy" to czciowy cytat z wiersza Sweeney Agonistes T.S. Eliota*. Nie tylko nasze uczynki, lecz rwnie nasze zaniedbania staj si naszym przeznaczeniem" to fragment z The King and the Corpse Heinri-cha Zimmera w opracowaniu Josepha Campbella. * T.S. Eliot, Poezje, prze. Micha Sprusiski, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1978, s. 145. 740Dawno temu chrzecijanie z Abisynii widzieli w dumie skuteczny i boski rodek osignicia niemiertelnoci" pochodzi z Dumy Camusa. Nieyjcemu Ryszardowi Kapuciskiemu jestem ogromnie wdziczny za opis miasta i kraju, ktry - jak sdziem - tak dobrze znam. Szczegy dworu cesarza, opisy paacu, metody finansowania placwek zdrowia, postaci Amharw, eskorta motocykli, minister pira, intrygi paacowe - to co, o czym wikszo obywateli wiedziaa, a czasem nawet widziaa na wasne oczy, lecz talent Kapuciskiego objawi si w tym, e on, bdc czowiekiem z zewntrz, sprawi, i wszystko to stao si dla nas bardziej widoczne, a udao mu si to dziki wybitnej ksice Cesarz. W, cho ze splotw zoony, wci na tyle proste ma ciao, by do jamy wlizgn si bez trudu" to parafraza jednego z wierszy bhakti w zbiorku Speaking of Siva pod redakcj nieyjcego A.K. Ramanujama. Za informacje na temat karmelitanek pragn podzikowa Fredowi de Sam Lazaro i Eliamowi Rao, a take niezrwnanej siostrze Maude. 0 ile wiem, w Egmore nie istnieje zakon karmelitanek. Szczegy dotyczce Rock of East Africa, AFRS Asmara, znajduj si na www.kagnewstation.com. Za pomoc przy scenach ucieczki z Asmary dzikuj Nayneshowi Kamani, ktry uczy si ze mn w szkole medycznej na starszym roku i ktry pokona t heroiczn tras, jak opisuj; przeczyta rkopis 1 nanis wiele wasnych poprawek i uwag. Duy wpyw miaa na mnie wspaniaa powie Thomasa Kenneally'ego To Asmara zawierajca obserwacje dotyczce obozw

partyzantki erytrejskiej, ktre Kenneally najprawdopodobniej odwiedzi; autor jest ordownikiem erytrejskiej sprawy. Chciabym w tym miejscu nadmieni, e takimi samymi uczuciami darz zarwno Etiopi, jak i Erytre, i mam drogich mi przyjaci w obydwu tych miejscach. Sowa jakbym podarowa mu najwspanialszy prezent, jaki jeden czowiek moe wrczy drugiemu" s parafraz fragmentu What the Doctor Said Raymonda Carvera ze zbioru New Path to the Waterfall. 741Za pomoc przy scenach w sanatorium dla chorych na grulic jestem winien sowa podzikowania Jean Mason i jej wykadowi The Discourse of Disease: Patient Writing at the 'University of Tuberculosis', ktrego miaem sposobno i szczcie wysucha podczas Psychoanalysis and Narrative Medicine Conference na University of Florida w Gainsville w 2002 roku. eby aden angielski szlachcic nie odszed z tego wiata, nie majc u swego boku szkockiego lekarza, bo jestem pewien, e aden z nich nie przyszed bez niego na wiat" tak pono brzmia toast doktora medycyny Williama Huntera, starszego z braci Hunterw*. Sparafrazowaem go nieco i woyem w usta B.C. Gandhiego. Kto przez cae ycie ma najwicej, a potem jeszcze osignie szczliwy koniec, ten w moich oczach, o krlu, jest uprawniony otrzyma ow nazw", powiedzia wedug Herodota Ateczyk Solon Krezusowi, bogatemu krlowi Lidii**. Sowa te wypowiedzia rwnie sir William Osier, syszc o mierci swego ukochanego syna Revere'a we Flandrii. Nieistniejcy podrcznik dla pielgniarek, w ktrym jest mowa o Silnym Zmyle Pielgniarskim, to przerbka jednego z aforyzmw Oslera. Za informacje na temat dolegliwoci psychosomatycznych u Etiopczykw dzikuj mojemu przyjacielowi, doktorowi Rickowi Hodesowi, ktry jest internist, pisarzem i swoim chopem". Jego ycie w Etiopii to historia sama w sobie. Dzikuj Thomasowi Appu" Oommenowi za niesamowite wspomnienia jego chopicych czasw w Addis Abe-bie, a take pniejszych, spdzonych tam jako dziennikarz, midzy innymi podczas zamachu stanu. E-mail od Yohannesa Kifle do Appu da mi cenny wgld w sytuacj w Kerchele. Moi rodzice, George * William Hunter (1718-1783) i John Hunter (1728-1793) - Szkoci, pierwszy fizjolog, chirurg i poonik, drugi - chirurg i patolog.

** W takim brzmieniu mdro t przytacza Herodot (w: Herodot, Dzieje, przel. i opracowa Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 2002, s. 31), ale w niniejszym przekadzie Thomas Stone cytuje Agamemnona z tragedii Ajschylosa (Agamemnon, w: Tragedie, prze. Stefan Srebrny, Wydawnictwo Homini", Krakw 2005, s. 395). 742i Mariam Verghese, rwnie podzielili si ze mn swoimi wspomnieniami, a mama przygotowaa obszerne notatki wycznie na mj uytek. Im te zadedykowaem t ksik. W trakcie kilkuletniego procesu tworzenia niniejszej ksiki sigaem po wiele dzie, ktrych wikszoci, mam nadziej, nie omieszkaem umieci w bibliografii; jeli zapomniaem wymieni rdo lub osob, ktra przysuya mi si informacjami, chtnie sprostuj omyk. Inspiracj dla sceny mokrego" prezentu Genet dla Mariona by podobny fragment w pewnej powieci lub opowiadaniu, nazwiska autora niestety nie umiem sobie przypomnie; metaforze Adenu jako miasta martwego, a zarazem ywego jak robaki poerajce trupa (lub co w tym stylu) rwnie z chci przypisabym autora. Jestem peen wdzicznoci dla niezwykej Advisory Board z San Antonio, ktra pozwolia nam wybudowa Center for Medical Humanities, i nawet bardziej ni wdziczny osobom, z ktrymi przy tej okazji si zaprzyjaniem. Steve Wartman, mj partner do tenisa i przyjaciel, zwerbowa mnie do San Antonio, gdy peni tam funkcj dziekana. Edith McAllister bya dla mnie nauczycielk, trenerk, inspiracj i osob, ktra lepiej ni ktokolwiek inny rozumiaa moj potrzeb odetchnicia", nawet jeli rwnao si to mojemu odejciu; w nastpnym yciu chciabym powrci jako ona. Marvin i Ellie For-land, Judy McCarter - sowa nie potrafi wyrazi wdzicznoci za okazan mio i wsparcie; przejcie wybitnej katedry po Marvinie i wybitnej prezesury po Joaquinie Cigarroi jr. (obydwaj to doskonali internici) byo dla mnie najwyszym wyrnieniem. Judy jest moim doradc i sumieniem; z kadym rokiem ronie we mnie podziw dla jej mdroci. Dzikuj UTHSCA, licznej rodzinie Cigarroa, Billowi Hen-richowi, Robertowi Clarkowi, Janowi Pattersonowi, Rayowi Faberowi, Tomowi Mayesowi, Somayaji Ramamurthy, Deborah Kaercher, zmaremu Davidowi Shermanowi i wielu innym, ktry uczynili to miejsce wyjtkowym; dziki rwnie Texas Tech z El Paso, gdzie to wszystko si zaczo. Doktor Erika Brady z Western Kentucky University

743z wydziau etnologii bya moj pani ekspert od wszystkiego, poczwszy od towarzystwa Alpha Omega Alpha, przez Religio Medici, a na szczegach modlitw i strojw skoczywszy; zawsze mogem polega na jej badaniach. Michele Stanush take wiele mi pomoga przy zbieraniu materiaw, za co jestem jej wdziczny. Moi bracia ze rodowych modlitw (Randy Townsend, Baker Duncan, Olivier Nadal, Drew Cauthorn, Guy Bodine i zwaszcza Jack Wil-lome) oraz ich ony (zwaszcza ty, Dee!) dali mi swoj mio i wiar i uczynili odpowiedzialnym. Nie ma wikszej mioci...". Tom Rozanski, ssiad, kolega, urolog, posuy mi rad przy scenie wazektomii, jak rwnie w innych kwestiach chirurgicznych, za co jestem mu wdziczny. Rajender Reddy i Gabe Garcia pomogli mi w sprawach zwizanych z wirusowym zapaleniem wtroby typu B. Anand i Madhu Karnad, moi drodzy, najstarsi przyjaciele, przez lata czytali i suchali fragmentw mojej ksiki, jak rwnie poprzednich; dawali i daj mi mio i energi; wiem, e gdziekolwiek s, tam jest i mj dom. Jestem wdziczny Johnowi Irvingowi za jego wieloletni przyja. Duo si od niego nauczyem, zarwno za porednictwem korespondencji, jak i z jego ksiek. Doktor medycyny Ralph Horwitz, szef wydziau medycyny w Stan-fordzie, stworzy mi dom; jestem mu wdziczny za jego wizj, a take za jego i Sally przyja. Dzikuj mojemu bratu George'owi i jego onie Ann, jak rwnie rodzinie Kailath i Helen Bing za to, e pokazaa mi uroki Stanfordu na dugo, zanim zamarzyem, by si tam dosta. Moja cudowna ona Sylvia powicia wiele godzin na wprowadzanie poprawek, ktre ja nanosiem na rkopis, w dodatku robia to kilkakrotnie na przestrzeni wielu naszych wsplnie spdzonych lat. Ona, ale te Tristan, Jacob i Steven z wiksz ni ktokolwiek cierpliwoci znosili mj towarzyski niebyt i podtrzymywali mnie na duchu podczas wzlotw i upadkw towarzyszcych pisaniu tej ksiki. Gracias mi amor; con los aos que me quedan... 744Mary Evans, moja agentka, sprzedaa moje pierwsze opowiadanie New Yorkerowi", zanim poznaa mnie osobicie, i od tamtych czasw - rok 1991, Iowa - nadal we mnie wierzy. Jej czujne oko i mdra rada zrobiy ze mnie pisarza, za jej przyja

uczynia ze mnie lepszego czowieka. Robin Desser miaa udzia w mojej pierwszej ksice i zaszczytem byo pracowa z ni rwnie przy niniejszej. Robin poznaa t ksik w wielu wcieleniach i spdzia z ni - oraz ze mn - niezliczone godziny, za co jestem jej dozgonnie wdziczny. Zawsze uwaaem, e wdzik, pasja, pokora i niebyway talent, ktre wkada w swoj prac, dzieli z najbardziej przeze mnie podziwianymi lekarzami. Pragn podzikowa te Sarah Rothbard, wspaniaej asystentce Robin. Jestem ogromnie wdziczny Sonny'emu Mehcie za jego entuzjazm w zwizku z moj opowieci i jego nieustajce wsparcie dla mojego pisarstwa. Medycyna to wymagajca pani, wierna wszake, hojna i uczciwa. Dziki niej dostpuj zaszczytu przyjmowania pacjentw i przekazywania wiedzy studentom, to ona nadaje sens wszystkiemu, co robi. Podobnie jak Ghosh, kadego roku podczas uroczystoci rozdania dyplomw odnawiam moje z ni luby: Przysigam na Apollina, lekarza, na Asklepiosa, Hygie i Panace oraz na wszystkich bogw i boginie, biorc ich za wiadkw, e wedle mej monoci bd dochowywa tej przysigi i tego zobowizania. (...) Me bd wykonywa wycicia chorym na kamie... Abraham Verghese Stanford, Kalifornia, czerwiec 2008Bibliografia Anderson R. i Romfh R., Technique in the Use of Surgical Tools, AppletonCentury-Crofts, Nowy Jork 1980. Ayele N., Wit and Wisdom of Ethiopia, Tsehai Publishers and Distributors, Hollywood 1998. Bailey H., Pye's Surgical Handicraft (wyd. 17), John Wright & Sons, Bristol 1956. Bierman, J. i Smith C, Fire in the Night: Wingate of Burma, Ethiopia and Zion, Random House, Nowy Jork 1999. Coleman D., The Scent of Eucalyptus: A Missionary Childhood in Ethiopia, Goose Lane Editions, Fredericton 2003. Cook H., Fifty Years a Country Doctor, University of Nebraska Press, Lincoln 1998. Cope Z., The Diagnosis of the Acute Abdomen in Rhyme, H.K. Lewis & Co., Londyn 1962. Dreger A.D., One of Us: Conjoined Twins and the Future of Normal, Harvard University

Press, Cambridge 2004. Gould G.M. i Pyle W.E., Anomalies and Curiosities of Medicine, W.B. Saunders, Nowy Jork 1896. Habte-Mariam M. i Price C, The Rich Man and the Singer: Folktales from Ethiopia, E.P. Dutton, Nowy Jork 1971. Hertzler A.E., The Horse and Buggy Doctor, University of Nebraska Press, Lincoln 1938. Humphries S.V., The Life of Hamilton Bailey, Ravenswood Publications, Beckenham 1973. Keller E.J., Revolutionary Ethiopia: From Empire to People's Republic, Indiana University Press, Bloomington 1991. Lambie T.A., Boot and Saddle in Africa, Fleming H. Redell Co., Nowy Jork 1943. 746Lambie T.A., A Doctor Without a Country, Fleming H. Redell Co., Nowy Jork 1939. Marcus H.G., The Politics of Empire: Ethiopia, Great Britain and the United States, 1941-1974, Red Sea Press, Lawrenceville 1983. Marston A., Hamilton Bailey: A Surgeon's Life, Greenwich Medical Media Ltd., Londyn 1999. Melly A.J.M., John Melly of Ethiopia (pod redakcj K. Nelsona i A. Sullivana), Faber & Faber, Londyn 1937. Speert H., Iconographia Gyniatrica: A Pictorial History of Gynecology and Obstetrics, F.A. Davis Co., Filadelfia 1973. Smith I., Wish 1 Might, Harper & Brothers, Nowy Jork 1955. Waugh E., Waugh in Abyssinia, Longman, Harlow 1936.

O autorze Abraham Verghese jest profesorem teorii i praktyki medycyny na Stanford University oraz kierownikiem katedry medycyny wewntrznej teje uczelni. Pracowa na East Tennessee State University, University of Iowa, Texas Tech University oraz w Health Science Center na University of Texas w San Antonio, gdzie by jednym z zaoycieli Center for Medical Humanities & Ethics; jest tej uczelni wykadowc

kontraktowym. Ukoczy Iowa Writers' Workshop, jest autorem My Own Country (Mj kraj), ksiki wyrnionej w 1994 roku przez NBCC i jednej z piciu najlepszych ksiek wedug Time'a", oraz The Tennis Partner (Partner do tenisa), jednej z ksiek wartych uwagi" wedug New York Timesa". Jego eseje i opowiadania byy publikowane w New Yorkerze", New York Timesie", Sports Illustrated", The Atlantic Monthly", Esquire", Story", Granta", The New York Times Magazine", The Wall Street Journal" i wielu innych czasopismach. Mieszka w Palo Alto w stanie Kalifornia.