Bojan Aleksov

POTURICA GORI OD TURINA: SRPSKI ISTORIARIO VERSKIM PREOBRAENJIMA

Od samog postanka istorije kao discipline istoriari nastoje da svoja dela distanciraju od mitova, da ih raskrinkaju i istorijski interpretiraju. Ali iako daleko od proizvodnje mitova u antikoj formi i znaenju, istorijska dela tako-e obiluju mnogim osobinama karakteristinim za mitove. Istoriari su skloni predrasudama, stereotipima, iskrivljavanju, preuveliavanju ili izostavljanju. Kao i kod mitova i u pisanju istorije se kompleksnost i vieznanost odreenog fenomena redukuje na jedno najee iskljuivo objanjenje ili se interpretacije nude bez da se ikad jasno i svestrano formulie problem. Najvanija je ipak slinost istorije sa mitovima u saznajnom monopolu koji imaju u definisanju etikih i politikih naela jedne zajednice. Nastajui u "doba nacionalizma", moderna istoriografija je bila najee zarobljena u mrei mitova o naciji. U svom uvenu govoru na Sorboni 1882. Ernest Renanje davno predvideo daje krivo predstavljanje sopstvene prolosti neizbeno u procesu stvaranja nacije.1 Budui u poziciji da kroz interpretaciju dogaaja iz prolosti mogu da ponude znaenja nastojanjima iz sadanjosti istoriari se esto svrstavaju u najvienije protagoniste nacionalizma. Da bi sauvao objektivnost istoriarske profesije Eric Hobsbawm je pledirao na raz1Ernest Renan, 'Quest ce que c'est une nation?' citirano prema 'What Is a Nation?', u A. Zimmern, ur., Modern Political Doctrines (Oxford: Oxford University Press, 1939), str. 189. 225 graniavanje i razobliavanje itave nacionalistike istorije kao mitske.2 Istori-ar Istone Evrope Hugh Seton-Watson takoe osuuje istoriare za "ekscese u patriotskoj proizvodnji mitova", ali ih i objanjava uticajem vremena i pritiscima kojima su istoriari u ovom delu sveta bili ili su jo uvek izloeni "u naporu da svojim delima izgrade nacionalni identitet".3 Pritisak nacionalnog politikog imperativa nagnao je istoriare u proizvodnju brojnih nacionalnih mitova od kojih se izdvajaju mitovi nacionalne starine, jedinstva, solidarnosti, vrlina i nacionalne posebnosti.4 Najzloudniji meu ovim mitovima su oni iji je cilj bio izdvajanje i omeivanje izmeu naroda. Jedna od takvih mitologizo-vanih predstava u srpskoj istoriografiji je ona o verskim preobraenjima. Zadrimo li se samo na tradicionalnom shvatanju verskog identiteta i ver-ske konverzije, kod Srba je istorijski najznaajniji proces islamizacije a zatim, u mnogo manjoj meri, unijaenje odnosno pokatoliavanje. Promena vera je svakako jedan od najuznemiravajuih i destabilizujuih dogaaja u jednom drutvu. Ona ugroava jedinstvo zajednice i reakcije su uobiajeno odbran-bene jer preveravanje podrazumeva i promenu ravnotee izmeu pripadnika razliitih verskih zajedica.5 U kontekstu vekovne verske segregacije i vrste identifikacije etnikog i verskog identiteta kao to je to sluaj na Balkanu, verska preobraenja izazvala su dugu istoriju nepoverenja i netolerancije koja je bila predmet mnogim studijama i raspravama. Moj je fokus u ovom radu meutim, samo na svesnim naporima, poduzetim od poetka 19. veka, na prisvajanju, upotrebi i produbljivanju ovih nasleenih verskih podela i to kroz mitologizovane predstave o preobraenjima koja su se dogodila u prolosti. Moj osnovni materijal u prouavanju nastanka i dinamike razvoja i transformacija koji je mit o preobraenjima doiveo tokom vremena predstavljaju E. J. Hobsbawm, Nations and Nationalism since 1780 (Cambridge: Cambridge University Press, 1990), str. 12-13. Hugh Seton-Watson, 'On Trying to be a Historian of Eastern Europe', u Dennis Deletant i Harry Hanak, ur., Historians as Nation-Builders (London: Macmillan Press, 1988), str. 13. George Schopflin, "The Functions of Myth and a Taxonomy of Myths', u Geoffrey Hosk-ing i

George Schopflin, ur., Myths and nationhood (London: Hurst, 1997), str. 19-35. 5 Vidi Gauri Viswanathan, Outside the Fold. Conversion, Modernity and Belief (Princeton: Princeton University Press, 226 radovi istoriara iji status je bio javno priznat u srpskom drutvu. Radi se o efovima katedri na univerzitetima, akademicima, autorima udbenika, ministrima, ambasadorima. U vrednovanju naina upotrebe i irenja ovog mita takoe u se pozabaviti pisanjem i poduavanjem istorije u kontekstu srpskog drutva i povezati ih sa optim trendovima u kulturi i formiranju javnog mnenja. Iako su fokus moje analize uglavnom radovi istoriara ne elim da preuveliavam njihov znaaj. Stvaranje mita i njegove bezbrojne adaptacije u kolektivnoj svesti su mnogo vie proizvod usmene ili porodine tradicije, knjievnosti, kole, crkve, medija i politike propagande, u kojima su istoriari i stvaroci ali i stvarani. Uz profesionalne istoriare meutim, ovaj esej pozaba-vie se detaljnije samo jo sa radovima Njegoa, Andria i Cvijia, iji su radovi znatno doprineli stvaranju dominantne slike o verskim preobraenjima. Posebna panja bie posveena oivljavanju elemenata ovog mita neposredno pred i tokom nedavnih ratova u bivoj Jugoslaviji. Opstajanje mita o prevericama u ovom periodu je iznenaujue imajui u vidu sve veu vremensku distancu sa dogaajima na kojima se temelji, te na izgled perifernu ulogu vere u modernom drutvu kao i uspenu demistifikaciju mnogih od elemenata ovog mita u poslednja dva veka. Brojni autori i studije srpske istoriografije su takoe tragali i nudili drugaija objanjenja fenomena preveravanja. Poslednji deo mog eseja upravo se i bavi tim primerima otpora i suprostavljanja dominantnoj mitologizovanoj paradigmi konverzija. Za razumevanje znaaja mita o verskim konverzijama takoe smatram za neophodno da ponudim svoje vienje uloge koju je religija imala u formiranju srpske nacionalne svesti i posebno osvetlim versku netoleranciju kao jednu od njenih osnovnih osobina od ega verujem treba i poeti ovu analizu. Vera i nacionalizam Versku netrpeljivost na Balkanu pouzdano je mogue pratiti od 16. veka kada dolazi i do prvih masovnih susreta i sukoba meu religijski/konfesijski podeljenim slovenskim stanovnitvom. Ratovanje se uspostavljanjem vojnih granica preko junoslovenskih etnikih prostora sve izrazitije svodi na meusobni obraun pripadnika istog naroda podeljenog verom i imperijalnim granicama. U mirnim vremenima roake, komijske i trgovake spone sputavale 227 su versku netrpeljivost, ali su ratovi i razliit drutveno-ekonomski status u ili na razmei stranih carstava stalno podizali prepreke meu stanovnitvom istog jezika i uglavnom zajednikih moralnih i ivotnih nazora i obiaja i narodske nekodifikovane kulture. Verska netrpeljivost je esto opisivana od stranih putnika i vremenom postaje trn u oku svim posmatraima.6 Nemaki putnik Kohl navodi: "Svuda mi se ovamo uinilo kao da katolici i pravoslavni ive u nekoj stalnoj konspiraciji jedan protiv drugoga, i da izmeu njih vlada samo mrnja i prezir kao izmeu Jevreja i Hriana".7 Kada poetkom 19. veka, junoslovenske uene ljude obuzmu ideje prosvetiteljstva i lingvistikog nacionalizma, oni ne skrivaju zapanjenost ovom, za njihove nazore, tako stranom netrpeljivou. Tako Karanovi belei: "Mrzost i gonjenje, koja izmeu itelja ove trojake vere, premda jednoga jezika, krvi i istoga roda i porekla, carstvuje, jeste neuveno i neponjatno".8 Paralelno procesima modernizacije i sekularizacije koje u Evropi i na Balkanu sa sobom rue stara srednjovekovna carstva i njima svojstvenu politiku kulturu i ideologiju, devetnaesti vek obeleava i ideologija nacionalizma koja postaje primarni, ujedinjujui i normativni inilac u formiranju kolektivnog identiteta, preuzimajui tako brojne atribute religije i delegirajui ovoj podinjenu ulogu. Novija istraivanja nacionalizma pokazuju da se nacionalna svest formira obrazovanjem kroz odreene etape, nacionalne tradicije se stvaraju, izmiljaju i trasformiu uz obilato korienje nasleenih religijskih sadraja, vrednosti i simbola. Postojea verovanja, saznanja i oseanja

zaodevaju se u novo ruho i to je najvanije zadobijaju novu, sveobuhvatnu i teleoloku funkciju stvaranja i jaanja drave-nacije odnosno nacionalne drave. Nacionalizam dakle politiki konstruie jednu grupu stvarajui kod nje svest o svojoj posebnosti. Postojea posebnost u vidu etnikog porekla, religije/konfesije, jezika ili istorijskog iskustva time se dopunjuje kljunim elementom - ma6 Alexander von Hilferding, Bosnien, Reiseskizen aus demJahre 1857 (Bantzen, 1858), str 53, Moritz Hrnes, Bosnien und die Herzegowina (Wien: 1889), str. 106-7, Alberto Fortis, Viaggio in Dalmazia (Venezia: 1774). 7 J. G. Kohl, Reise nach Istrien, Dalmatien und Montenegro. II (Dresden. 1856), str. 226. Prevod Lazo M. Kosti, Vekovna razdvojenost Srba i Hrvata (Novi Sad: Dobrica knjiga, 1999), str. 38. 8 Pavle Karanovi, Srpski spomenici (Beograd: 1840). 228 sovnom i politikom samospoznajom koja obino pretpostavlja nastojanje za samostalno odluivanje o svojoj sudbini i najee za stvaranjem sopstvene drave nacije. Najsistematskija diferencijacija izmeu pripadnika triju veroispo-vesti na junoslovenskom etnikom prostoru se takoe poklapa sa periodom trijumfa nacionalizma i stvaranja moderne drave jer istovremeno uvoenje sredstava masovne komunikacije, opismenjavanje i razvoj gradskog ivota znatno olakavaju integrisanje i nametanje nacionalnih sadraja odnosno, u naem sluaju, suprostavljanje sadraja razliitih konfesija, odnosno potinja-vanje nametnutim definicijama sveta i sistemu odrednica po kojima se lanovi jedne zajednice prepoznaju i odreuju odnosno distanciraju prema Drugom i Drugima. Jedan od retkih istoriara koji se ozbiljno pozabavio faktorom religije u formiranju nacionalne svesti kod junoslovenskih naroda, Milorad Ekmei, smatra da osnovna podloga nacionalnih pokreta pripada samo crkvama. S jedne strane, nacionalna kultura nikad nije izala iz okvira pojedine vere i crkve, a s druge, crkve su u kljunom momentu postale putokaz drutvenog organizovanja gubei verski karakter i preusmeravajui svoju ulogu prevashodno na etika pitanja, kulturu i socijalnu organizaciju drutva. Iako nijedna od jugo-slovenskih konfesionalnih institucija nije dosledno nacionalna, dobivale su u istoriji taj karakter zbog napora crkvenog vostva da svoje stado jasno izlui od druge vere, inei tako da na junoslovenskim prostorima religija postane vododelnica nacije.9 Razliite i meusobno suprostavljene religije i konfesije inile su nepremostivu prepreku stvaranju jedinstvene jugoslovenske nacije po dominantnom Herderianskom ili srednjoevropskom modelu po kome se nacija doivljavala kao zajednica jednog jezika. Ovako stvoren, junosloven-ski religiozni" nacionalizam, kako ga definie Ekmei, odlikuje izraeni iracionalizam koji svakodnevno pothranjuje vene i nepremostive razlike meusobno izmeanih narodnosnih zajednica, mitologizacija istorijske svesti i robovanje istorijske nauke istoj, provincijalizam kulture, milenijumski i ekstremistiki pristup politici kao i izraena verska netolerancija kao podloga vojnog i politikog okupljanja u asovima velikih istorijskih kriza.10 U atmo9 Milorad Ekmei, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918I (Beograd: Prosveta, 1989), str. 15. 10 Ekmei, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918I, str. 15. 229 sferi nacionalizma, za sve nevolje i frustracije okrivljuje se narod druge vere i u svakodnevnoj svesti sused druge vere pripada drugoj civilizaciji. U ovoj analizi nacionalizama jugoslovenskih naroda posebnu ulogu treba nameniti sekularnoj inteligenciji i politikim elitama, koje kao glavni protagonisti nacionalizma preuzimaju i koriste

religiju i religijsko naslee tokom navedenog perioda. Obostrano proimanje religije i nacionalizma upravo je tokom protekla dva veka jaalo i verske i sekularne elite u njihovim naporima. Jo jedan istoriar sa ovog podneblja Ivo Banac zato zastupa ideju da verska i druga razliitost nije u osnovi antagonizma meu junoslovenskim narodima, kao to to nije ak ni nejednak ekonomski razvoj, ve razliite strukture i ciljevi nacionalih ideologija nastalih kao deo politike kulture ovih naroda. Naravno i on priznaje da su nacionalne ideologije dobrim delom i istorijski determinisane odnosno sadre elemente istorijskog determinizma kulturne i verske razliitosti.11 Verska identifikacija sainjava osnovnu podelu stanovnitva i tako stvara istorijske granice u kojima e se razviti pojedine nacionalne svesti. Ipak samo verska bez svesne ideoloke komponente ne objanjava kako je kod drugih balkanskih naroda do razdvajanja dolo po drugim osnovama i kako su jezik i druge kulturno-istorijske barijere ne samo spreavale, ve i esto antagonizovale odnose izmeu pripadnika istih konfesija. Jedan primer uloge nacionalizma u graenju barijera i antagonizama izmeu modernih nacija je i njegova upotreba verskih konverzija iz prolosti to u nastojati da osvetlim na srpskom primeru, usredsreujui se na ulogu mitologizovanih istoriografskih prikaza u tom procesu. Obilje materijala i priroda lanka naravno ograniavaju sveobuhvatni tretman ove teme koji ovde predstavlja samo prvi i letimian pregled. Od narodnog epa do naunog fakta Narodno predanje prua izobilje materijala za istraivanje verskog pre-obraenja kao dogaaja prvorazredne vanosti u svetu gde je osnovni upravo verski identitet. Tema mog rada meutim nije folklor ve pisana re, u kojoj Ivo Banac, "Foreword" u Sabrina Petra Ramet, Politics, Culture, and Religion in Yugoslavia (Boulder: Westview Press, 1992), str. xi. 230 pak u velikoj meri obitava folkloristiko miljenje i uticaj. Sledei Hobsba-wm-a u zakljuku da ono to ini fond znanja ili ideologiju nacije, drave ili pokreta nije ono to je zaista sauvano u narodnom seanju, ve ono to je izabrano, napisano, prikazano, popularisano i institucionalizovano od strane onih kojima je funkcija da to ine, u ovom tekstu u se dalje koncentrisati na one kojima je bila funkcija da koristei izmeu ostalog i narodno predanje stvaraju srpsku nacionalnu svest, na ulogu koju su vrili srpski knjievnici i posebno istoriari.12 U njihovim radovima naime, narodno predanje, koje stilizovano i shematizovano prikazuje svet, i narodne predrasude i stereotipi esto su uzimani zdravo za gotovo i uzdizani na nivo naune istine. Prvi zabeleeni pogledi o preobraenjima i preobraenicima potiu od obrazovanih Srba iz Austrije, sredine u kojoj nema muslimana, ali koji, poneseni idejama proto-nacionalizma, putuju u otadbinu svojih predaka i sa ovima se sreu. ini se da putnici iz Austrije muslimane doivljavaju po ve utvrenom modelu, odnosno u kontekstu ponovno oivljene mrnje prema islamu koja vlada u Evropi u romantiarskom zanosu u prvoj polovini 19. veka. Osniva Letopisa Matice srpske, prvog srpskog knjievnog lista, Geor-gije Magaraevi pie za posete sunarodnicima preko Save 1827. godine: ta je nemilostiva sudba s braom naom poinila! Izmena zakona i vere kako ih je sasvim izmenila! Nee da znaju, ni da uju, da su grane slavenskoga stabla, no suve i otpadoe, ve Srblje, roenu brau svoju, gone, i to su preci njiovi u krajnjoj nudi i nevolji, orujem tiranstva prinueni, primili tim se sada potomci gorde i veliaju! Primivi tu zakon, odrekli su se roda i kolena i fanatizmom zaslepljeni poturice jesu mnogo gori od Turaka.13 Drugi putnik i povratnik iz Austrije u srpske zemlje je Sima Milutino-vi Sarajlija koji, budui prvi u mnogim poduhvatima, svojim knjievnim i istorijskim radovima dvadesetih i tridesetih godina devetnaestog veka snano utie na formiranje pogleda kod generacija srpskih knjievnika i istoriara. Sima Milutinovi je autor legende o akonu Avakumu koga Turci svakojakim Erich J. Hobsbawm, "The Invention of Tradition" u isti i Terence Ranger, ur., Invention of Tradition

(Cambridge: Cambridge University Press, 1991), str. 13. ore Magaraevi, Putovanje po Srbiji u 1827. godini (Beograd: Prosveta, 1983, prvo izdanje Panevo, 1882). 231 obeanjima i grozama prinuuju da primi islam, ali on ne pristaje ve pod pretnjom nabijanja na kolac svojim muiteljima nepokolebljivo odgovara: Nema vjere bolje od hrianske! Srb je Hristov, raduje se smrti.14 Nakon ivota i kolovanja u Maarskoj i Nemakoj Milutinovi krajem dvadesetih godina dolazi u Crnu Goru, gde postaje uitelj budueg vladike i slavljenog pesnika Petra Petrovia Njegoa. Tamo navodno uje za "narodnu pesmu" o "istrazi poturica" u jednom delu Crne Gore koju ugrauje u svoja dela "Dika Crnogorska" i "Istorija Crne Gore".15 Na osnovu ove lokalne legende Njego e kasnije stvoriti nacionalni mit o "istrazi poturica" u verovatno najuticajnijem delu srpske knjievnosti, epu "Gorski vijenac".16 Nakon to je osporena i autentinost same "narodne" pesme na osnovu koje je Njego spe-vao svoj ep, crnogorski knjievnik Vojislav Nikevi je ustvrdio da opevanog dogaaja nije ni bilo. Meutim, navodno istrebljenje poturica na Badnje vee 1702. godine, opevano u "Gorskom vijencu", vremenom postaje vrsto i nepobitno utemeljen dogaaj u narodnoj svesti. Upravo umetnika vrednost i ivotni duh Gorskog vijenca, smatra Nikevi, ine da se umetniki prikazan dogaaj kod italaca pa ak i naunika doivljava kao stvarnost.17 Istrebljivanje "laljivih i nevernih poturica" u narodnoj svesti dobija znaaj ritualnog, epskog oienja, katarze nacije i masakr dobija versku apoteozu, koliko god ubistvo bilo suprotno osnovnom uenju crkve i mada kod Njegoa predstavljalo poetsku ili mitoloku konstrukciju. Srpski pravnik i istoriar, Slobodan Jovanovi, je jo davno ocenio da se Njego pomirio s pokoljem poturica kao s politikom nunou to je nespojivo s hrianskom etikom, ve se da objasniti jedino kao tadanje shvatanje 14 Sima Milutinovi, Istoria Serbie (1813-1815) (Leipzig, 1837), str. 91-92. Michel Aubin, "Legenda o Badnjem veeru i evropska knjievnost" u Filoloki pregled I-IV, (1971), str. 13-17. Vojislav P. Nikevi, "Istrage poturica nije ni bilo," u Ovdje br. 189, (Titograd), (1985), str. 8-10. Nikevi, "Istrage poturica nije ni bilo," str. 9. 232 nacionalnih interesa i politike celishodnosti.18 Istorijsko i knjievno situiranje Njegoevog epa upuuje da se ne radi o poetiziranoj verziji (nepoznatog) istorijskog dogaaja, ve pesnikofilozofskoj sintezi crnogorske istorije obe-leenoj shvatanjem narodnog kolektiva u doba u kome Njego stvara. Njego pie svoj ep u doba nacional-romantiarskog velianja osloboenja Srba od zavojevaa kao kulminacije njihovog istorijskog puta. On takozvanu istragu poturica situira u sklop opte borbe srpskog naroda za slobodu i ini je centralnom, ali i prevazilazi i uske nacionalne ili okvire nametnute crnogorskom istorijskom zbiljom i svojom poetizacijom i mitologizacijom prenosi je u do-men optih motiva slobode, smrti i vaskrsavanja ili obnove. Za kontekstualizaciju je naravno neophodno dublje istraivanje razvoja shvatanja i stavova prema islamiziranom stanovnitvu i osmanskom nasleu. Ve je Ranke primetio vrlo interesantnu injenicu da nema narodne pesme koja opeva pokolj beogradskih Turaka 1807. godine, nakon osloboenja grada u Prvom srpskom ustanku.19 Ranke takoe govori o podeljenosti koja je nastupila meu knezovima nakon ovog brutalnog ina, jer stariji knezovi veruju da je pokolj greh. I mitropolit Stratimirovi protivi se proterivanju "Turaka" iz Srbije, ali rasplamsavanjem ustanikih borbi produbljava se antagonizam i namee naelo proterivanja u odnosu prema muslimanima koje e dominirati sve do Balkanskih ratova.20 Zakonik crnogorskog plemena Vasojevia iz 1829./30. godine svedoi o toj postepenoj promeni odnosa prema islamizova-nom stanovnitvu, navodei u

drugoj taki: 3. Nove damije da se ne grade, a stare da se zabatale 4. Poturenjake niko da ne ubija, no da se ostavi svakome bratstvu da svoje vrne u praedovsku vjeru. Ako poturice ne budu oldije, da budu nagon-dije, a oteci to ko ponese. 18 Slobodan Jovanovi, "Srpski nacionalni karakter" u Bojan Jovanovi, ur., Karakterologija Srba (Beograd, Nauna knjiga, 1992), str. 232. 19 Leopold von Ranke, A History ofServia and the Servian Revolution (New York: Da Capo Press, 1973, reprint izdanja iz 1848), str. 179. Rado Ljui, Tumaenja Srpske revolucije u istoriografiji 19. i20. veka (Beograd: 1992), str. 115118 i 120. 233 5. Ko se podanas poturi i lanu vjeru primi, da se za Turina dri.21 Njego je takoe smatrao sve islamizirane sunarodnike za Turke, ali ne zato to ih je smatrao razliitim ve zbog njihovog politikog distanciranja od stvaranja srpske nacije. Njego odrava vrlo prisne odnose sa bosanskim i hercegovakim begovima, takoe potomcima islamiziranog domaeg stanovnitva, ali od njih oekuje samo pomo u osloboenju od stranih zavojevaa. U pismu Osman-pai Skopljaku veli: Bog sami znade kada e se oni svoje slave spomenuti i do kada e se ova moja braa od svoje roene brae tuiti i nazivati se Azijatima i do kada e za tuu korist rabotati ne sjeajui se sebe ni svojega. Od onoga nesrenoga dana otkako je Azijatin nae carstvo razgnjavio, sa kojim se ova aka gortakah za opte potenje i ime naega naroda bori? Sve sa svojom roenom braom isturenom. Brat brata bije, brat brata sijee, razvaline su naega carstva u nau krv ogrezle. - Evo opte nae nesree!22 O nacionalnom zadatku, a ne verskoj mrnji Vladike Njegoa govori i drugi njegov ep "epan Mali," kroz rei arhimandrita Teodosija Mrkojevi-a: Svaki Srbin koji se prevjeri, Prosto vjeru to zagrli drugu, No mu prosto ne bilo pred Bogom, to ocrni obraz pred svijetom, Pa se zvati Srbinom ne hoe.23 Celia Hawkesworth ukazuje da Njegoev princip pravde i moralne vre-dnosti, ponikao iz patrijarhalne kulture tog doba, karakteriu i muslimanske narodne pesme.24 Zato skoranje igosanje Njegoa kao arhi-ideologa 21 Srpska kraljevska akademija, Vasojeviki zakon od dvanaest toaka (Beograd, 1929) 22 Petar Petrovi Njego Osman Pai Skopljaku, veziru skadarskom, Cetinje 5. X 1847. Ceo tekst pisma nalazi se na http://www.rastko.org.yu/rastko-cg/povijest/njegos-pismo skopljaku c.html. Petar II Petrovi Njego, Lani car epan mali (http://www.rastko.org.yu/rastkocg/(http://www.rastko.org.yu/rastko-cg/ umjetnost/njegos-scepan_c.html). Celia Hawkesworth, "Points of Contact between Serbo'Croatian Christian and Muslim 234 genocida koji od tada dominira odnosom Srba prema Bonjacima svakako predstavlja ahistorijsku zloupotrebu.25 Prenebregavajui vremensku distancu i kulturno-istorijski kontekst u kome je Njegoevo delo nastalo izvlae se tragine implikacije. Sa druge strane Njegoev ep kao i narodno predanje na kome je bazirano u sredini u kojoj su nastali jo uvek ekaju na dekanonizaciju i dekonstrukciju kako bi se njihova knjievna vrednost sauvala od politike manipulacije.26 U kolama, ak i za vreme komunizma, Njegoevo delo se nije problematizovalo i posmatralo sa istorijske distance, ve se o "istrazi poturica" predavalo kao o neemu to i danas i ovde ima

vrednost ideala, te se univerzalnost umetnikog izjednaavala sa istorijskim i pre svega politikim u Njegoevom epu. I drugi srpski romantiarski pesnici od Turaka ine po reima Laze Ko-stia, njihovog sauesnika i savremenika, srpskog Erbfeind-a, i ustostruuju negativna narodna oseanja prema njima. Oni, istie Kosti, od prkosa Kraljevia Marka ine "naelnu mrnju," koju onda transponuju na "poturenja-ke" odnosno svoje islamizovane sunarodnike.27 Ivo Andri, koji je barem u mlaim danima, smatrao Njegoa za istinski izraz narodnog miljenja i verovanja, u svojoj doktorskoj disertaciji prihvata njegov jezgrovit i ivopisan opis "poturivanja" u stihu iz Gorskog vijenca: Oral Epic Song: Opportunities for Building Bridges" u Boidar Jaki ur/ed., Interkultu-ralnost u multietnikim drutvima (Beograd: Hobisport, 1995), str. 215. 25 Obimna literatura koja pokuava da objasni srpske zloine u Bosni i Hercegovini tokom rata 1992-1995. gotovo uvek posee za Njegoom kao prauzrokom nagomilane mrnje Srba prema Muslimanima i njegovim Gorskim vijencem kao nacrtom za genocid. Vidi Michael Sells, The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia (Berkeley: University of California Press, 1993 and 1998), Norman Cigar, Genocide in Bosnia: The Policy of "Ethnic Cleansing" (College Station: Texas AiM University Press, 1995), Branimir An-zulovic, Heavenly Serbia: From Myth to Genocide (New York: New York University Press, 1999). 26 Nedavno su se pojavila dva lanka sa ovom namerom: Sra Vavlovi'Jhe Mountain Wreath: Poetry or a Blueprint for the Final solution?" u Spaces of Identity 1-4, www.univie.ac.at/ spacesofidentity/vol 4/ html/pavlovic.html. str. 2, i Andrew Baruch Wachtel, "How to Use a Classic: Petar Petrovi Njego in the 20th Century," (u tampi). Lazar Kosti, OJovanu Jovanoviu Zmaju (Sombor: 1902), str. 441. 235 "Postadoe lafi ratarima, / Isturi se plahi i lakomi."28 Ovakav stav je Andri mogao preuzeti i od bosanskih franjevaca, poput fra Jukia, koga esto citira, koji su takoe bosanske muslimane opisivali kao koristoljubive i porone, i kod kojih u 19. veku jaa verska netrpeljivost. Andrieva ubeenja delom potiu i iz istorijske zablude da su dananji bosanski muslimani potomci srednjeveko-vnih bogumila. Ova teza proizala je iz nastojanja austro-ugarskih istoriara da legitimiu postojanje posebne bosanske nacije i razdvajanjem stanovnitva otupe otricu srpskih i hrvatskih pretenzija na Bosnu i Hercegovinu i olakaju njenu okupaciju od strane Habsburke monarhije nakon 1878. godine.29 Sa druge strane srpski i hrvatski istoriari tog doba prihvatali su ovu tezu, ne priznajui islamizaciju svojih sunarodnika i pripisujui je takozvanim bosanskim bogumilima, koji iako slovenske rase, podleu novoj veri kao nespremni, nezreli, nepotpuni lanovi zajednice, crkve/nacije. Objanjavajui islamizaciju u svojoj doktorskoj disertaciji, odbranjenoj na univerzitetu u Gracu, Andri se poziva na narodno predanje koje donosi motive, koje e i on kasnije ek-sploatisati u svojim delima, kao to su danak u krvi (devirme) i koristoljublje odnosno elja za zadobijanjem ili ouvanjem poseda. Andriev prikaz danka u krvi, nagoveten u tezi, a razraen u njegovom kapitalnom knjievnom delu, duboko se urezao u narodnu svest, a nedavno je i kanonizovan fresko prikazom u srpskom pravoslavnom manastiru Nova Graanica u Libertvilu, SAD. Surovost i histerina mrnja preobraenih muslimana prema doskoranjim sunarodnicima osnovna su tema u Andrievom nedovrenom romanu "Omer Paa Latas" a sreemo ih i u romanima "Travnika hronika," "Na Drini uprija" ili prii "Nemirna godina" te se s pravom smatra daje Andrieva doktorska disertacija izvor njegovih kljunih motiva u kasnijim knjievnim delima, njegov arhitekst.30 28 Andrieva disertacija "Die Entwicklung des geistlichen Lebens im Bosnien unter der trkischen Herschaft" odbranjena na Univerzitetu u Gracu 1924, prvi put je objavljena na srpskom kao "Razvoj duhovnog ivota u Bosni pod turskom vladavinom" u Sveske Zadubine IveAndria 1-

1982. 29 Marian Wenzel, "Bosnian History and Austro-Hungarian Policy: Some Medieval Belts, the Bogomil Romance and the King Trvtko Graves" u Peristil. Zbornik radova zapovijest umjetnosti (Zagreb: 1987), str. 29-54. 30 Interpretacija Zorana Konstantinovia po modelu francuskih post-strukturalista u "An-dric's Dissertation Reflected in his Literary Work" u Ivo Andri. Proceedings of a Sym236 Lociranje porekla Andrievih stavova meutim, ini ipak samo jednu dimenziju analize njegovog portretisanja Turaka i muslimana, jer ih on uvek doivljava i opisuje pre svega kroz knjievni izraz, stavljajui ih u kominu ili traginu, ironinu ili grotesknu knjievnu metaforu.31 Opisima mrnje i netrpeljivosti u Bosni, po kojima postaje tako poznat, Andri suprostavlja zajedniko naslee, isprepletanost kultura i mostove, simbolike i one stvarne. Za moju temu je od Njegoevog i Andrievog knjievnog dela mnogo vaniji njihov drugi ivot, odnosno recepcija, koja ih je zajedno sa njihovim izvorima u narodnom predanju iskoristila i upotrebila za nacionalistiku propagandu za ta su bukvari i kolski udbenici najoitiji primer.32 U de-vetnaestovekovnoj Srbiji bukvari nisu sluili samo za irenje pismenosti ve i za ugraivanje znanja i stavova o "nama" i "drugima". O znaaju bukvara u zemlji sa velikim brojem nepismenih svedoi i injenica da su meu njihovim poznatim autorima i ministri ak i predsednici vlada. Pisani u doba kada se o procesima preobraenja u prolosti vrlo malo znalo, oni su muslimane u Bosni i Hrvate jednostavnom nacionalistikom retorikom opisivali kao Srbe preverene na islam ili katolianstvo.33 Udbenici istorije su se vie udubljivali u temu i ili ak dotle da tvrde da su Hrvati kao narod najpre bili pravoslavni da bi kasnije odlukom svojih vladara i suprotno volji naroda bili prevereni u katolianstvo.34 Za islamizaciju objanjenje je traeno u narodnom predanju i Njegou iz ega je neminovno izvoen zakljuak: "Srbi muhamedovske vere (...) su primili muhamedovsku veru, kad je srpsko carsvo propalo na Kosovu, da bi zadrali imanje i gospodstvo svoje."35 Nasilje Albanaca na Kosovu je posium held at the School of Slavonic and East European Studies 10-12 July 1984 (London: School of Slavonic and East European Studies, 1985). 31 Svetozar Koljevi, "Nationalism as Literary Inspiration" u Boidar Jaki ur/ed., Interkulturalnost u multietnikim drutvima (Beograd: Hobisport, 1995), str. 206. 32 Sveobuhvatnu analizu za raniji period uradio je Charles Jelavich u South Slav Nationalisms Textbooks and Yugoslav Union before 1914 (Cleveland: Ohio State University Press, 1990). Moji citati su iz hrvatskog prevoda Junoslavenski nacionalizmi (Zagreb: Globus i kolska knjiga, 1992). 33 Jelavich, Junoslavenski nacionalizmi. str. 85. ~Jelavich, Junoslavenski nacionalizmi. str. 185. Iz udbenika za etvrti razred iz 1890., citirano u Jelavich, Junoslavenski nacionalizmi. str. 151. 237 jo jedini drugi faktor koji se belei kao razlog preveravanja.36 Vie od jednog stolea kasnije neki od ovih stereotipa i dalje opstaju pa ak i najnoviji udbenici iz istorije sadre Andriev opis "danka u krvi" kao ilustraciju lekcije o otomanskoj vlasti i islamizaciji.37 Ono po emu se devetnaestovekovni udbenici i dominantni stavovi u Srbiji u to vreme razlikuju od kasnijih transformacija je insistiranje na isto-vetnosti i zajednitvu sa preobraenim delovima nacije. Zajedniki koreni i prolost, obiaji i jezik se naglaavaju opravdavajui potrebu za nacionalnom ekpanzijom i osloboenjem "brae pod turskim ili austrijskim jarmom". Intelektualne elite u ilirskom, jugoslovenskom, liberalno-katolikom i drugim pokretima tokom 19. i poetkom 20. veka pokuavaju da uliju duh verske tolerancije meu zavaenim pravoslavcima i katolicima

proklamujui "brat je mio koje vjere bio." Ovi "jugoslovenski" mislioci meu Srbima dodue katolike i muslimane smatraju Srbima, ali ne govore o njihovom vraanju pravim kore-nima, jer za njih unijaenje i islamizacija i uopte verska pripadnost u procesu buenja nacionalne svesti ne igraju nikakvu ulogu, odnosno mogu da budu prevazieni drugim faktorima kao to su jezik, obiaji ili svest o zajednikom poreklu.38 Ali, teza o tri vere u srpskom narodu nije mogla da zaustavi proces kristalizacije junoslovenskih nacija koji se dominantno zasnivao na konfesionalnoj osnovi. O ovom duboko ukorenjenom doivljaju verskog u nacionalnom, pa u tom smislu i verskog preobraenja, svedoi pisac Jaa Ignjatovi kada u svojim reminescencijama pisanim krajem 19. veka zakljuuje: Srbin bez svog verozakonskog obreda i obiaja ne dri se za Srbina. Otpadnik od vere dri se u narodu za izgubljenog sina, izgubio je znaaj srpstva. Verozakonska ideja jo narodnosnu opkriljuje.39 36 Iz udbenika za etvrti razred iz 1890., citirano u Jelavich, Junoslavenski nacionalizmi. str. 160. 37 Rado Ljui, Radne sveske iz istorije za VIrazred (Novi Sad: Platoneum, 2002). 38 Nikola Begovi, ivot Srba graniara (Beograd: Prosveta, 1986, prvo izdanje 1887), str. 88-92. 39 Jakov Ignjatovi, Memoari. Rapsodije iz prolog srpskog zivota (Beograd: SKZ, 1966), str. 42. 238 Jovan Cviji prvi pokuava da nekim od ve utemeljenih predstava o verskim preobraenjima da nauni legitimitet. Iako geograf po obrazovanju njegova dela sadre i etnografske studije o balkanskim narodima koja su znaajno uticala na kasnije radove srpskih istoriara i etnologa. Cviji se najvie bavi uticajem konverzija na formiranje identiteta i smatra da su one ojaale versku osetljivost i surevnjivost, za koju, suprotno mom napred izreenom stanovitu, smatra da se uticajem prosvete i napretkom civilizacije poela sti-avati u toku XIX veka.40 Istie da se agresivnost dinarskog tipa naeg oveka inom prevere uveava jer "biva braa" postaju razdvojena i zidom verske netolerancije.41 Teza o destruktivnom ponaanju preverenika kao ispoljavanju oseaja krivice, koja ima koren pre svega u narodnom predanju, nije nikad ispitana i dokazana, ali se ustalila kao to emo videti u knjievnosti, ali i u nauci i istoriografiji.42 Prema Cvijievom miljenju, netolerancija, suprotnost, zavist i mrnja se spontano razvijaju izmeu izdvojenih i u sebe zatvorenih grupa, partija, klasa. Ovi oseaji se intenziviraju kod verskih grupa gde se ta izdvojenost i zatvorenost izdie na nivo ideologije, jer se pripadnost povezuje fundamentalnim stavovima o ljudskoj dui i njenom spasenju. Zaotrena verska raznolikost je zato najtee naslee jugoslovenskih naroda ostalo iza turskog, mletakog i austrijskog doba. Cviji takoe smatra da se u Bosni prelazak na islam esto odigravao na nasilan nain i to ne od strane Turaka nego ranije preobraenih muslimana koji su usled svoje priroene revnosti i oseajnosti nastojali da uvek preobrate i svoje saplemenike i srodnike. Najljui sukobi Srba i Bonjaka upravo su se dogodili zbog slinih tenji u mentalitetu - gospodstva.43 Kao novi lanovi islamskog tabora, preobraenici su morali da dokau svoju razliitost i mrnju prema dojueranjim saplemenicima. to se tie spoljnih faktora Cviji tvrdi da je islamizaciji najvie podleglo bogumilsko i pravoslavno stanovnitvo, tamo gde hrianstvo nije uhvatilo Jovan Cviji, Balkanskopoluostvrvo ijunoslovenske zemlje I (Beograd: Dravna tamparija, 1922), str. 406. Petar Dadi, "Pogovor" u Jovan Cviji, Ivo Andri, O balkanskim psihikim tipovima (Beograd: Prosveta, 1988), str. 203. 42 Vidi i Vidosav Stevanovi, Testament (Beograd: 1987) str. 247-248. 43 Petar Dadi, "Pogovor," str. 247. 239

dubljeg korena i gde nije bilo vre organizovane pravoslavne crkve. Slino posmatra i unijaenje i pokatoliavanje pravoslavnih kao posledicu slabe crkvene organizacije i izolovanog boravka meu katolikim stanovnitvom. Uticaju stranih verskih centara pre svega bosanskih franjevaca Cviji pripisuje diferencijaciju u karakteru i pogledima kod pravoslavnog i katolikog dinarskog stanovnitva, a islamizirane Srbe u Bosni opisuje kao nosioce tursko-istonjakog uticaja. Najzad, nasilno preveravanje kao i uticaj Austro-Ugarske okrivljuje za stanje drutvene anarhije i endemsko nasilje na Kosovu. Cviji i njegovi uenici su prvi vrili istraivanja na terenu i svoje stavove potkrepljivali primerima koje bi sakupili. Njihovo istraivanje je meutim izvoeno na nain koji se danas karakterie kao tipino "mapiranje" nacije. Ne sluajno u ii njihovih interesovanja su Kosovo i Makedonija, jedina podruja prema kojima je krajem devetnaestog i poetkom dvadesetog veka bila dozvoljena srpska ekspanzija.44 Budui da je muslimansko stanovnitvo bilo vrlo brojno u ovim krajevima, njegovo se poreklo moralo objasniti na nain koji bi opravdao srpske zahteve te stoga ovi radovi obiluju mitologizovanim objanjenjima preveravanja. Materijal koji koriste je uglavnom sakupljen od tamonjih hriana ili od starijih srpskih i drugih izvora hrianske provenijencije. Najpopularniji su izvetaji ruskih konzula Jastrebova i Giljferdinga, koji su u svoje vreme takoe odgovore traili uglavnom meu hrianskim informantima. Cvijiev sledbenik istoriar Hadi Vasiljevi objanjava nedostatak muslimanskih informanata na sledei nain: Vrlo su nepoverljivi i strogo paze da se ne odadu u govoru. Strogo paze ta e da kau i o svojim starim i o promeni vere. Sujetni su i rado primaju lepe rei o sebi.45 Meu ovim studijama izdvajaju se Jovan Cviji, Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije I-III (Beograd, 1906-1911), Jovan Cviji, Makedonski Sloveni (Beograd, 1906), Jovan Tomi, O Arnautima u staroj Srbiji i Sandaku (Beograd: Geca Kon, 1913 i Beograd, Pritina: Prosveta, Grigorije Boovi 1995), Jovan Hadi Vasiljevi, Muslimani nae krvi u Junoj Srbiji (Beograd: Sveti Sava, 1924 i Beograd, Pritina: Prosveta, Grigorije Boovi, 1995), Jefta Dedijer, Stara Srbija. Geografska i etnografska slika (Beograd: SKZ, 1912 i Beograd: Junior 1998). Hadi Vasiljevi, Muslimani, str. 56. 240 Uprkos jednostranosti izvori se u ovim delima vrlo ekstenzivno citiraju stvarajui nauni utisak potkrepljenosti iznetih teza. Pruajui brojne primere i dodajui posebno brojke ovi autori kao da slau tasove u nameri da njihova strana na terazijama prevagne i tako opravda njihove ve gotove stavove i ube-di njihovu italaku publiku. Narodno predanje kao i stihovi iz Njegoevog epa takoe su ugraeni u njihovo izlaganje kao ilustracija ali bez razlikovanja izmeu "stvarnih" i "imaginarnih" podataka kao u sledeoj informaciji. Svuda u pomeanim selima smeju se, i Arnauti i pravi Turci, poturenja-cima to im jo po tavanima stoje lonci u kojima su njihovi stari kuvali kupus sa slaninom.46 Autori studija o preobraenicima obino su se koristili pojmovima kao to su verski sinkretizam i kriptohrianstvo kako bi dokazali srpsko poreklo i "pravu prirodu" pripadnika drugih vera ili "preverica". Zajednika mesta hodoaa, praznici i obiaji su objanjavani kao ostatak prolosti, krunski dokaz "prave" religije njihovih praktikanata.47 U stvari radi se o obiajima koji su davno izgubili svoje prvobitno ili zadobili drugo znaenje i zapravo svedoe o bogatstvu narodske kulture u premoderno doba. Meutim, prvi srpski moderni naunici nisu istraivali ove primere da bi dokazali vieslojnost identiteta onih iji su se preci davno preobratili ve sa ciljem da dokau da je samo preobraenje neodrivo i strano prirodi srpskog naroda. Otkrivajui kri-ptohriane i njihove, navodno, hrianske obiaje, ovi prouavaoci zapravo su utvrivali "postojanost" konverzija. Pretpostavljajui da njihovi daljni srpski preci jednostavno nisu mogli da se preobrate i napuste nacionalni identitet koji je poetkom dvadesetog veka toliko bitan, ovi srpski etnografi i istoriari zato su teili da dostave to vie dokaza da su konverzije privremene, delimine ili samo sa nekim praktinim ciljem na umu. Jo jedna osobina ovih radova je vremensko datiranje "konverzija" u vrlo

skoranje vreme, esto neposredno pred posetu ovih istraivaa. Najpre su prela u islam najugroenija i najmanja sela, kao Krstac, a na-posletku najzabaenije, najvee i najbogatije naselje Brod, u kome je poslednja 46 Hadi Vasiljevi, Muslimani, str. 44. Tihomir orevi, 'Preislamski ostaci meu Jugoslovenskim muslimanima' u Na narodni ivotvol. 1 (Beograd, 1932). 241 hrianka, Boana, umrla 1856. godine. I u drugim selima je tu i tamo bio ostao po koji hrianin: U Vranitu su Milisavu Lutovcu, savesnom istraivau ove oblasti, priali daje poetkom ovog (XX) veka ivela Todorica (Todo-rova ena), kojoj su sinovi u uglu sobe odredili gde e na svoj nain obavljati verske molitve.48 Nauno zastarela i politiki pristrasna u smislu opravdanja ekspanzije Srbije dela ovih istoriara i etnografa oivljena su gotovo itav vek kasnije i mnoga su doivela reprinte tokom devedesetih godina. Za srpske istoriare koji su im se tada divili i zalagali za njihovo ponovno objavljivanje ova su dela gotovo zadobila vrednost izvora prve ruke zbog svog arhainog stila i navodne vremenske bliskosti sa dogaajima koje opisuju. Generacija Cvijievih uenika u periodu izmeu dva svetska rata uvodi jo jednu novu osobinu u rasprave o islamizaciji analizom novih karakternih crta koje su navodno uoene kod konvertita. Jedan od njih, edomil Mitrinovi, posvetio je itavu studiju ovom pitanju.49 Sve dobre strane muslimana pripisuju se njihovom "srpskom poreklu", dok su one negativne oznaene kao neslovenskog porekla i nastale pod uticajem islama. U njih spadaju sujeta, hvalisavost, rasipnitvo, senzualnost, ukorenjeni misticizam i fatalizam. Mitrinovi pripisuje slabost demografskog potencijala muslimanskih preobraenika njihovom sklonou ka prostituciji, alkoholu i "izvesnim perverzitetima" u koje ubraja i homoseksualnost koja je u naim krajevima "pre dolaska Osmanlija nepoznata". Ovakav opis neodoljivo podsea na modele i predstave koje su na Zapadu stvorene o Istoku mnogo ranije, kao deo ideolokog konstrukta koji je Said definisao kao Orijentalizam.50 Jedan od najplodnijih meuratnih karakterologa Vladimir Dvornikovi ima originalnije poglede. U Cvijievskoj tradiciji, istie: "S jedne strane razvila se kompromisna biologija raje ili akomodacija islamizacijom (zadravanje ranijih privilegija!), a s druge strane javila se heroizacija, ilava borba i nada za osloboenje."51 Dvornikovi objanjava islamizaciju u Bosni kao posledicu 48 Dimitrije Bogdanovi, Knjiga o Kosovu (Beograd: SANU, 1986), str. 224 49 edomil Mitrinovi, Nai muslimani (Beograd, 1926). 50 Edward W. Said, Orientalism (New York: Vintage, 1979). 51 Vladimir Dvornikovi, Borba ideja (Beograd: Slubeni list, 1995, prvo izdanje 1937), str. 58 242 crkvene i feudalne anarhije, ali i stranog, pre svega maarskog, pritiska na bosansku i bogumilsku samostalnost koja ih odvodi u Islam. Veliajui bosansko bogumilstvo kao autohtono slovensko slobodarstvo i dravotvorstvo i autentini verski izraz, Dvornikovi pravda i islamizaciju kao narodni inat: "Bosna se spasla Rima i Ugarske! Bosanski Marko za inat se poturio.52 Preobraenjima nikad kraja Meuratna Jugoslavija je konano okupila sve Srbe u jednu dravu na elu sa svojim monarhom ali nuda za integrativnom, vezujuom nacionalistikom ideologijom nije usahla. Za Srbe u Srbiji to je bilo prvo iskustvo ivota u multietnikoj i multikonfesionalnoj zemlji, u kojoj su ta vie pravoslavni Srbi inili manje od polovine stanovnitva. Sa druge strane, postojao je problem otuenosti srpske inteligencije od crkve, odnosno njena militantna sekular-nost iji koreni seu jo

do Dositeja Obradovia, otuenost koja je sve vie doivljavana kao pogubna i za crkvu i za naciju. U ovim okolnostima mit o otpadnitvu kroz versko preobraenje dobija na znaaju i postaje toliko snaan da se njime simboliki doarava i moderni ateizam ili anti-nacionalizam kao u sledeem paragrafu jedne istorijske studije: Nekada su nai stari, ukoliko su bili 'viiii' i 'pametnijiametniji prelazili u Islam, spasavajui svoje telo. Drugi su spasavali svoje due ostajui u veri i krotosti i trpljenju. Trei su vodili rat neprekidni i slili veru i naciju u jedno. I kad su ovi trei, najzad, oslobodili, materialno, one druge, onda se, eto, u novoj slobodi naoj opet nali 'pametniji i ji'iviiii' i opet se 'tureure' i idu u 'islam: 'islam taj je beanje inteligencije, 'turenjeurenje njeno, stid njen od vere pravoslavne i starostavne.53 Islamizacija je i dalje veliko pitanje srpske istoriografije ali joj se ne nazire skoro reenje, odnosno objanjenje. Raa se i podela na podravaoce "bogumilske teorije" i one koji smatraju da su Bogumili u stvari pravoslavni Srbi. Dominira ipak stav da pravoslavni Srbi jednostavno nisu mogli da odbace svoDvornikovi, ibid., str. 81. Mihailo Popovi, Istoriska uloga Srpske Crkve u uvanju narodnosti i stvaranju drave (Beograd: 1933) 243 ju veru te su se jedino Bogumili islamizovali.54 Ponosno se istie kontinuirana i neraskidiva odanost crkvi i veri kao neotuiv deo srpske due i karaktera kao u sledeem zakljuku jednog etnografa: [Vera] se odrava gotovo neokrnjena pored svega jurianja na nju sa mnogo strana. Narod je osea kao svoju i ne naputa je. Ko god se na nju okomlja-va, taj je narodnoj dui tuin.55 Zastupanje vrste i neraskidive povezanosti Srpstva i Pravoslavlja kao i isprepletenosti njihovih zajednikih interesa postaje posebno vidljivo sa rastom meuetnike i meukonfesionalne netrpeljivost u periodu izmeu dva svetska rata to stvara novi prostor za upotrebe starog mita o islamizaciji. Crkveni istoriar Majevski pie: Prelaza iz pravoslavne vere u islam u relativno velikom broju, (.) bilo je samo u prvom periodu propasti i potlaenosti Srba, a i to je bilo mahom u viim klasama koje su tako spasavale svoja materijalna dobra.. Kasnije se, bez obzira na uase gonjenja, prelaz u muslimanstvo ili druge veroispovesti deavao retko, pa i to veim delom nevoljno i nesvesno. Sluajevi otstupnitva od vere, nezavisnog od spoljanjih prilika, kod pravoslavnih Srba u Turskoj su vrlo retki, skoro neprimetni. Naprotiv, ubeenje u istinitost svoje vere ne samo da se ouvalo, ve se vremenom jo utvrdilo, i svi napori raznih proganda, gonjenja i muenitvo, nisu mogli pokolebati toga ubeenja.56 Ova teza je oivljena gotovo pola stolea kasnije kada su meuetniki sukobi pretili opstanku jo jedne, ovog puta socijalistike Jugoslavije i opstaje i danas u izmenjenom obliku pa se tako u novijim radovima tvrdi da u Bosni, "iroko rasprostranjena Bogumilska sekta nije visoko cenila hrianstvo" dok su se na Kosovu turili samo Albanci, kao prevrtljivci, profesionalni ratnici i naklonjeni vrstoj ruci, nasuprot slobodoljubivih i individualistiki opreVasa ubrilovi, Prvi Srpski ustanak i bosanski Srbi. Beograd: Geca Kon, 1939, str. 12 i Jovan Tomi, Deset godina iz istorije srpskog naroda i crkve pod Turcima 1683-1693. Beograd, 1902, str. 3. Petar Raenovi, Bjelajsko Polje i Bravsko ispitivanja (Beograd: Srpska kraljevska akademija, 1925), citirano u Nedeljkovi, Krst ipolumesec, str. 117.

Vladimir A. Majevski, Srpski patrijarh Varnava i njegovo doba I (Osijek: A. Rot, 1933), str. 14. 244 deljenih Srba.57 Preobraivanje se prikazuje kao sutina osmanske politike i zanemaruje politika mileta. Medijevalista Miodrag M. Petrovi pie o poniavajuoj islamizaciji iz koje iskljuuje Srbe, koji su se navodno spasili zahvaljujui tome to je sveti Sava uneo u svoje "Zakonopravilo" vizantijske spise koji obavetavaju o islamu, mada ne pokazuje konkretno empirijski kakav efe-kat je imala ova injenica.58 Podaci o muslimanima na Kosovu 16. i 17. veka objanjavaju se iskljuivo doseljavanjem islamiziranih katolika Albanaca, dok se islamizacija Srba tretira jedino nakon Velike Seobe, i prelaska Peke patri-jarije u grke ruke i njenog eventualnog ukidanja i to kao prisilno i prividno primanje nove vere, koja se ustoliava tek nakon nekoliko generacija i meanja sa albanskim stanovnitvom.59 Istoriar mlae generacije Batakovi tvrdi: Mnogi Srbi su prihvatali islamizaciju kao nuno zlo, ekajui na trenutak kada budu mogli da se vrate veri svojih predaka, ali mnogi nisu doekali taj dan... Albanizacija je poela kad su islamizovani Srbi, lieni nacionalnih oseanja poinjali da uzimaju za ene devojke iz albanske plemenske zajednice.60 To je po crkvenom istoriaru Slijepeviu mnogo traginiji poraz od onog na Kosovu, jer uz politiko podjarmljivanje dolazi i do duhovnog otuenja.61 Islamizacija se smatra uzrokom i sinonimom albanizacije Kosova i Metohije.62 57 Alex N. Dragnich, Slavko Todorovic, The Saga of Kosovo: Focus on Serbian-Albanian Relations (BouldenEast European Monographs, 1984), str. 48. 58 Miodrag M. Petrovi, "Spis o izmailanskoj veri u Zakonopravilu svetoga Save" uIstorij-ski asopisXLII-XLIII (1995-1996), (1997), str. 5-23. 59 Boko I Bojovi, "Le pass des territoires: Kosovo - Metohija (Xie-XVIIe sicle)" u Bal-kan Studies 38/1, (1997). 60 Dusan Batakovi, The Kosovo Chronicle (Beograd: Plato, 1992), str. 45. oko Slijepevi, Srpsko-arbanaki odnosi kroz vekove (Himmelstr,drugoizdanje1983),(Himmelstr, drugo izdanje 1983), str. 139-140. Batakovic, The Kosovo Chronicles, str. 45. Dimitrije Bogdanovi, Knjiga o Kosovu (Beograd, SANU, 1986). 245 Kod Batakovia izbija i udna simbioza Porte, Rimske kurije i lokalnih Albanaca na preveravanju Srba.63 U ovim delima od stranih izvora koriste se samo oni Rimske kurije dok su osmanski izvori srpskim piscima zbog jezike barijere uglavnom nedostupni. Od domaih izvora kao to je ve istaknuto koriste se narodna predanja koje su davno zabeleili Cviji i njegovi uenici kao i njihova metodoloki prevaziena antropogeografska istraivanja.64 Mnogo vie panje posveuje se opovrgavanju bogomilske teorije i negiranju mitova o postanku dananjih Bonjaka nego istraivanju i objanjavanju delikatnosti i vieslojnosti procesa islamizacije.65 Zanemaruju se strana tumaenja koja iako esto optereena oprenim stavovima svestranije sagledavaju proces islamizacije u Bosni i na Balkanu uopte.66 Strana komparativna istraivanja na primer pokazuju razliit intezitet islamizacije u Albaniji, Bosni, delovima Grke, Rodopima i Do-brudi i otkrivaju da iako masovna, islamizacija u Bosni nije i najmasovnija. Uticaj dervikih redova i verskog sinkretizma uopte ne postoji u radovima srpskih istoriara dok neki strani autori iznose ovaj argument kao najznaajniji u islamizaciji.67 Danak u krvi (devirma), slikovito i mitologizovano opisan kod Andria, i dalje se smatra jednom od osnovnih poluga islamizacije u srpskoj istoriografiji, iako je davno utvreno da se ne radi o verskoj ve vojnoj meri, sraunatoj na jaanje osmanske vojne moi i kompenzaciji za izuzimanje

63 Batakovic, ibid., str. 46. Jovan Cviji u svom delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije I-III ustvruje recimo na osnovu antropogeografskih istraivanja da je jedna treina albanskog stanovnitva na Kosovu srpskog porekla. Vidi Ema Miljkovi, "Muslimanstvo i bogomilstvo u istoriografiji" u Slavenko Terzi ur., Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena (Beograd: SANU, 1995). 66 Vidi John V. A. Fine, The Bosnian Church, A New Interpretation: A Study of the Bosnian Church and Its Place in State and Society from the 13th to the 15thh Centuries (Boulder: East European Monographs, 1975), isti, "The Medieval and Ottoman Roots of Modern Bosnian Society" in Mark Pinson, ur., The Muslims of Bosnia-Herzegovina (Harvard Middle Eastern Monographs: Cambridge, Mass, 1993), str. 1-21, Sreko Daja, Die 'bosnische Kirche' und das Islamisierungsproblem Bosniens und der Herzegovina in den Forschungen nach dem zweiten Weltkrieg (Minhen, 1978). 67 Peter F. Sugar, Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804 (Seattle: University of Washington Press, 1977), str. 53-54. 246 hriana od vojne slube, koja ne stoji ni u kakvoj brojanoj ili uzrono-posle-dinoj vezi sa islamizacijom stanovnitva. Uz sve transformacije koje je predstava islamizacije doivela tokom protekla dva veka prisiljavanje opstaje kao konstanta. Doajen srpske istoriografije Radovan Samardi u svojim esejima o prodoru islama u Jugoistonu Evropu i o opstanku Srpske crkve u Turskoj u Istoriji srpskog naroda ocenjuje svako pre-veravanje kao prinudno, fiziko ili psiholoko, zbog uslova dravnog sistema koje su mu doprinosile ili ga nametale: ... nimalo nije zanemarljiva injenica daje Islamizacija najtemeljitije sprovedena meu Srbima. Zaludne su sve raspre da li je bilo ili nije bilo nasilnog prevoenja u Islam, jer svako naputanje jedne i primanje druge vere, ne samo pojedinano nego i grupno, ne moe se zamisliti bez prethodnog pritiska bilo koje vrste. Meu najtee pritiske dolazi stavljanje u izgled bolje i bezbednije egzistencije, ali i ubeivanje kako je najbolja vera ona koja se nudi, jer je, uostalom, sadrajnija, izaziva manje moralnih dilema, nudi svakidanja zadovoljstva i osigurava rajsko naselje. Osipajui se pod udarima osvajaa, mnogi Srbi su primali Islam radi spasavanja ivota i imovine, ali i usled potrebe da se uklope meu punopravne i da osete i drugom svetu prikau svoj povean znaaj. Na srpskom prostoru, Turci su manje naseljavali svoje plemenike nego u drugim zemljama, ali su nastojali na islamizaciji zato to su iz svoje pronicljivosti znali da poturenjaci s vie umenosti mogu razjedati svoje dojakonje zemljake i roake nego bilo ko drugi. Na Balkanu, a pogotovu na Bliskom Istoku, istorijski talozi bili su suvie duboki da se ne bi stvorilo opte iskustvo kako preverice nose sobom, najee potisnutu u podsvest, kivnu omrazu protiv onih koje su napustili kao nekadanje jednovernike, tako da se povremeno pred sobom dokazuju izlivom besa upravo na te ljude.68 Insistiranje na prinudnoj osnovi islamizacije uz naglaavanje "kivne omraze" preverenika meutim i dalje ne prua nikakve argumente o uticaju same prirode konverzije na dogaaje i njihove aktere nekoliko stotina godina docnije. Sa druge strane, nema sveobuhvatnog dela koje se bavi brojnim aspektima turskog naslea u Srbiji.69 Uglavnom je neistraena i vekovna ' Samardi, Istorija srpskog naroda II, str. 14. Isto miljenje Radovan Samardi iznosi i u svom lanku "Turci u srpskoj istoriji" u Zbonik za orijentalne studije 1 (Beograd), 1992. O nekim aspektima turskog naslea u Rado Ljui, "Tursko naslee u Kneevini i Kraljevini Srbiji" u Nastava istorijeIV/ 8, (1998). 247

interakcija islamiziranog stanovnitva sa drugim muslimanskim narodima, ogromna verska i kulturna razmena koja je doprinela formiranju specifinog muslimanskog identiteta na Balkanu, uz izuzetak dela Aleksandra Popovia koje ne moe da se ubroji u srpsku istoriografiju.70 Ovi nedostaci i uoptena tumaenja srpske nacionalne istoriografije potiu iz metodoloke postavke u kojoj se fenomeni vezani za nacionalnu prolost, pa tako i verske konverzije, prikazuju teleoloki, u kontekstu stalne borbe za samoodranje, i otpora koji se u tom smislu prua kako zavojevau tako i pokuajima preveravanja. Istorijska zbivanja i fenomeni posmatraju se u svetlu podele na ugnjetaa i ugnjetenog, a nacija kao glavni protagonista istorijskih zbivanja slika se kroz prizmu hrianske simbolike patnje i rtvovanja prevedenih u priu o muenitvu, narodnom otporu i heroizmu njegovih voa. Tako, na primer, Batakovi pie: "Srbi su najvie patili tokom vekova bezakonja kao nepouzdani podanici koji bi se dizali na ustanke svaki put kad Turci krenu u rat na neku od velikih susednih sila i iji su patrijarsi odvodili narod u zemlju neprijatelja."71 Ameriki istoriari srpskog porekla Dragni i Todorovi istiu da su se svi balkanski narodi tokom istorije osposobili za samoodranje, samo to su neki od njih izabrali tei put dok su drugi izabrali kompromis i adaptaciju, mislei ovde na islamizaciju Albanaca. Srbi sa druge strane, to potvruje i moderna istorija, prema miljenju ovo dvoje autora, spadaju u prvu kategoriju jer "Kosovski sindrom im oigledno ne dozvoljava da se ponaaju drugaije."72 Na slian nain i mimo konteksta u pokuajima unije sa Katolikom crkvom u XVII veku projektuje se nastojanje za unitenjem, u tom periodu vrlo diskutabilne, srpske nacionalne individualnosti.73 I pored obilnijeg istorijskog materijala i intenzivnijeg prouavanja unijaenja kao fenomena i Alexandre Popovi, L'Islam balkanique. Les musulmans du sud'est europen dans la priode post'Ottomane, vol. 11(Berlin: Osteuropa Institut an der Freien Universitt Balkanolo-gische Veroffentlichungen, 1986). Batakovic, The Kosovo Chronicles, str. 44. Dragnich, Todorovich, The Saga of Kosovo: Focus on Serbian-Albanian Relations, str. 53. 73 Slavko Gavrilovi, "Unijaenje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Baranji (XVI-XVIII vek)" u Srpski narod van granica dananje SRJugoslavije (Beograd: Zavod za udbenike i nastavna sredstva, 1996) str. 38. 248 ovde nedostaje kritiki istoriografski pristup koji bi u komparativnom svetlu, u kontekstu odnosa u okviru Habsburke monarhije kao i istorijskog razvoja ideja i principa verske tolerancije ocenio pokuaje i strategije unijaenja i po-katoliavanja Srba.74 Preovladava ematizovan prikaz poput onog davno izreenog u Istoriji srpskog naroda Stanoja Stanojevia: Bez obzira i skrupula, protiv zakona i pravde, nasilno i okrutno, radila je katolika propaganda, u prvom redu jezuite protiv pravoslavlja, naturajui srpskom narodu svuda uniju, silom ili na prevaru."75 Dosledno sledei teleoloki pristup najvea panja poklanja se borbi odnosno otporu unijaenju, kao na primeru paljenja srpskog manastira Mare.76 Kada otpor biva skren, kao u sluaju pounijaenog umberka, onda se na njegove itelje, po Gavrilovievoj oceni, sputa "tamna jezuitsko-uni-jatska zavesa."77 U istraivanju unijaenja prenebregavaju se sukobi vernika sa klerom, a pre svega sa viom crkvenom jerarhijom koji su do duboko u 19. vek esto uzrokom prelaska na uniju ili u "rimsku" veru.78 Pregovori o unijaenju dela peke hijerarhije ili izdvojenih episkopa posmatraju se kao diplomatski O istorijskom razvoju principa verske tolerancije postoje brojni radovi. Vidi zbornik Bla K. Kirly, Tolerance and Movement of Religious Dissent in Eastern Europe (Boulder: East European Quarterly, 1975). Unija sa Rimokatolikom crkvom je u nekim sluajevima bila i podsticaj za nastajanje ili garant nacionalnog jezika i autonomije. Kod Albanaca Max Demeter Peyfuss, "Religious Confession and Nationality in the Case of the Albanians" u D. A. Kerr, Religion, State

and Ethnic Groups (Darmouth: New York University Press, 1992), kod Rumuna Keith Hitchins, A Nation Discovered. Romanian Intellectuals in Transylvania and the idea of Nation 1700/1848 (Bucharest: The Romanian Cultural Foundation, 1999). Stanoje Stanojevi, Istorija srpskog naroda, (Beograd, 1926), str. 288. Slavko Gavrilovi, "Borba protiv unijaenja u karlovakom generalatu" u ibidem, Istorija srpskog naroda IV-1 (Beograd: SKZ, 1986) ili Kosta Milutinovi, "U borbi protiv unijaenja" u Vladimir Stojanevi, ur., Istorija srpskog naroda V-2 (Beograd: SKZ, 1981), str. 284-288. Slavko Gavrilovi, "Unijaenje i pokatoliavanje Srba (XIII-XIX vek) u ibidem, Iz istorije Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj (XV-XIX vek) (Beograd: Filip Vinji, 1993), str. 45. ak 1891, srpsko selo Dragotinja u Hrvatskoj preti crkvenom vrhu da e celo prei u rimsku veru ukoliko im se ne vrati seoski paroh (AMK, Fond A 1891-168). 249 manevri dok se svaka akcija na uniji igoe kao brutalan pritisak, kako u Isto-riji srpskog naroda tumai Samardi: Zaputeni delovi srpskog pravoslavlja oito su se priklanjali papi kad im je to bilo potrebno da bi se bez veeg dvoumljenja u pogodnom trenutku vratili svojoj veri.79 Posledica ovog pristupa je neminovna razlika u stavovima o unijaenju i o "patriotskom" dranju srpskog klera koje zastupa srpska istoriografija i ne tako ruiastom slikom koju iznose strani istoriari koji se bave ovom temom.80 Za razliku od stranih radova srpska istoriografija se takoe uopte ne bavi i ak i ne belei primere preobraenja katolika u Pravoslavlje ili prisilnog "vraanja u staru veru" kojem su bili izlagani Muslimani od vremena srpskih ustanaka s poetka 19. veka, u tipinom maniru istorijskog brisanja prolosti. Najproblematiniji aspekt interpretacije unijaenja je ipak nekritiko povezivanje dogaaja iz prolosti i njihovo poistoveivanje sa savremenim politikim zbivanjima i akterima kroz vremensku kompresiju, klasini me-tod manipulacije istorijom, kao u zakljuku najpriljenijeg prouavaoca unije meu srpskim istoriarima Slavka Gavrilovia: (.) srpski narod od Dalmacije do Baranje (i ire) vekovima bio izloen pritisku katolikih crkvenih i politikih, dravnih vlasti, da se odrekne svoje pravoslavne veroispovesti, crkve i svoje narodnosti, da se pounijati i pokatolii, a preko toga, najee, pohrvati, da bi pohrvaen, postajao najljui neprijatelj verske i etnike sredine iz kojih je potekao.. A sve ove pojave traju do dananjeg dana i kao da im nema kraja.81 Akademik Vasilije Kresti u pogovoru prevoda knjige austrijskog istoria-ra iz 19. veka o unijaenju u istom duhu smatra: viker i njegovo delo su preutkivani, a istorija nasilno pounijaenih Srba je falsifikovana u duhu agresivnih ideja Hrvatske katolike crkve i velikohr-vatskih ovinista, koji su u pripadnicima pravoslavne vere od najranijih do 79 Samardi, Istorija srpskog naroda III-2, str. 87. 80 Vidi kritiku Slavko Gavrilovi, "J. V. Kostjaov, Srbi u Habzburkoj Monarhiji u XVIII veku" u Zbornik za istoriju MS, (1999). Slavko Gavrilovi, Problem unijaenja i kroatizacije Srba" u Republika Srpska Krajina (Beograd, Knin: SKD Zora, 1996), str. 124. 250 naih dana videli samo izmatike koje je, ne birajui srestva, trebalo privesti pravoj i jedinospasavajuoj Kristovoj veri.82

Drugi komentator je Jovan Olbina koji tvrdi: Istorija Srba na hrvatskim podrujima nije nita drugo nego uasni kontinuitet zbivanja. Nita novo pod suncem. Knjiga je tu da lake prosudi sadanjost i pripremi za budunost jer situacija od pre 120 godina [lapsus koji se dva put ponavlja, a zapravo radi se o dogaajima od pre 220 godina] uporediva je sa situacijama koje i naa generacija preivljava, samo u drugom kontekstu. Olbina dalje upozorava "za samo devetnaest godina u umberku je nestalo pravoslavlja, a od Srba su postali Hrvati, iji su potomci, u nae vreme (setimo se samo unijatskog vladike Janka imraka za vreme prolog rata!) bili militantniji i krvoedniji nego mnogi od njihove rimokatolike sabrae."83 Ova figura pounijaenog ili pohrvaenog Srbina kao najljueg neprijatelja Srpstva, zajedno sa napred prikazanom slinom slikom poturenjaka namee se kao kljuna u formiranju odnosa prema Drugom. O kontinuitetu ove kljune formule svedoi i zakljuak savremenog istoriara srpske kulture Bojana Jo-vanovia koji prua sintezu svih postojeih i u mom pregledu samo delimino prikazanih mitologizovanih tumaenja verskih preobraenja: Prihvatajui islam u cilju zadravanja postojeih vlastelinskih ili sticanja novih privilegija, Srbi su postajali netrpeljivi i ljuti protivnici svoje dotadanje etnike brae. Ovaj novi identitet preobraenika identifikovanih sa osvajaem stvarao je i njihov nesvesni unutranji konflikt izraavan tipinom iracional-nou. Budui da je ouvanje etnikog identiteta uslov kontinuiteta kulture, prihvatanje druge vere je bio presudan korak ka etnikom otuenju koje se iskazalo u svojoj negativnoj konotaciji.(.) Unijaenje i pokrtavanje Srba (sic) u zapadnom delu Balkanskog poluostrva u Dalmaciji i Hrvatskoj vreno u ci82 Vasilije . Kresti u pogovoru za II izdanje Johan Hajnrih viker, Istorija unijaenja Srba u Vojnoj Krajini, u prevodu Nikole ivkovia. (Novi Sad: Arhiv Vojvodine, 1995). U originalu Johann Heinrich Schwicker, Zur Geschichte der kirchlichen Union in der croatischen Militrgrenze (Wien: Archiv fur sterreichische Geschichte 52, 1874). 83 Jovan Olbina u pogovoru za viker, ibid., str. 96. 251 lju negiranja njihovog etnikog identiteta dobilo je, kao to je poznato, tokom poslednjeg rata i obeleje genocida.84 Simptomatino je i da se istoriografska literatura o unijaenju i islamizaciji u Srbiji intenzivno pojavljuje kao sastavni deo jaanja nacionalizma pred Drugi svetski i najnovnije ratove. Kasnih tridesetih godina tekstovi o islamizaciji dominiraju Srpskim glasom, glasilom najistaknutijih srpskih intelektualaca okupljenih u Srpskom kulturnom klubu, kao i u prestinom Srpskom knjievnom glasniku. U predveerje ratova devedesetih godina ovi su tekstovi ponovo objavljeni.85 Osamdesetih godina izlaze prve knjige posveene uniji, a na vrhuncu nacionalistike kampanje izlazi i itav niz knjiga o pokatoli-avanju u Drugom svetskom ratu.86 Nakon kritikog izdanja 1982. godine i kritikih analiza,87 u poslednje vreme oivljavaju se i proglaavaju nauno utemeljenim tvrdnje iz Andrieve disertacije.88 Kako drugaije objasniti da se 84 Bojan Jovanovi, "Srbi u kljuu nacionalne karakterologije" u ibidem, ur., Karakterologija Srba, str. 22. 85 Miodrag Jovii, ed.,Jako srpstvo -jaka Jugoslavija [Strong Serbhood - [Strong Yugoslavia]. Beograd: Narodna knjiga 1991. 86 Duan Kai, Otpor maranskoj uniji (Beograd: 1986), prvo izdanje gorepomenutog pre-voda vikeroveodavikerove Istorije unijaenja, zatim radovi Slavka Gavrilovia, Koste Milutinovia i drugih u okviru Istorije srpskog naroda i drugih tematskih izdanja. Zbornik o Srbima u Hrvatskoj3 (Beograd: SANU, 1995) donosi ak tri lanka o unijaenju; o pokatoliavanju za vreme Drugog svetskog rata Veljko uri, Ustae ipravosljavlje: Hrvatska pravoslavna crkva (Beograd: Beletra, 1989), Veljko uri, Prekrtavanje Srba u Nezavisnoj dravi Hrvatskoj:prilozi za istoriju verskoggenocida (Beograd: Alfa, 1991), Milan Bulaji, Misija Vatikana u Nezavisnoj dravi

Hrvatskoj: "Politika Stepinac" razbijanja jugoslovenske drave i pokatoliavanja pravoslavnih Srpa po cijenu genocida 2 vol. (Beograd: Politika, 1992), Sima Simi, Prekrtavanje Srba u Drugom svetskom ratu (prvo izdanje Titograd: 1959, drugo Beograd: Kultura, 1990). 87 Aleksandar Popovi, "Ivo Andri i 'kua Islama' u Delo Ive Andria u kontekstu evropske knjievnosti i kulture (Beograd: Zadubina Ive Andria, 1981), Zoran Konstantinovi, "O Andrievom doktoratu" u Sveske Zadubine Ive Andria 1/1982 i Svetozar Koljevi, "Dve Bosne Ive Andria" u Sveske Zadubine Ive Andria 2/1983. 88 Miroljub Jevti, Islam u delu Ive Andria (Beograd: autor, 2000), nastalo kao odgovor na knjigu Muhsina Rizvia, Bosanski muslimani uAndrievu svijetu (Sarajevo: Ljiljan, 1995). Oba dela nastoje da u svetlu nedavnih zbivanja, politikim i moralnim kategorijama naeg vremena potvrde odnosno opovrgnu Andrieve poglede. 252 u Srbiji nakon dugogodinjeg bunkerisanja poslednjih godina Andriev rad uporno iz godine u godinu pretampava. Najnovija nacionalistika kampanja u Srbiji ne samo to je intenzivirala stare predrasude i stereotipe ve je stvorila ili usvojila i neke nove. Osamdesete godine donee i pravu poplavu pre svega novinskih tekstova koji ire mrnju, najee protiv Bonjaka, koje prikazuju kao nadiruu opasnost.89 U ovom savremenom ili oivljenom antimuslimanstvu preovlauju pozajmljeni najee rasistiki "orijentalistiki" modeli i predstave stvorene na Zapadu, te se potencira strano, azijsko ili afriko poreklo bosanskih muslimana; istiu toboe specifine rasne karakteristike, orijentalna senzualnost, prevrtljivost i mekutvo. Aludira se na veliku pretnju u vidu radikalnog islama za evropsku civilizaciju koju personifikuju Srbi i naglaavaju veze Bonjaka sa Iranom i Libijom. Sa druge strane se unija ili preobraenje na katolianstvo fiksira na iskustvo prisilnog prekrtavanja u ustakoj Hrvatskoj. Ovakvom identifikacijom istoriografska produkcija postaje deo nacionalistike propagande koja je stvarala strah kod Srba da ovo iskustvo moe da se ponovi. Kao ilustracija brojnim opasnostima kojima je srpski narod izloen predstava o preobraenjima je ponovo pozajmljena i proirena na ateizam, jugoslovenstvo, meane brakove, pa ak i odlazak u inostranstvo radi lakeg ivota ili boljih mogunosti obrazovanja i zapoljenja.90 Opreni stavovi Uprkos opstajanju i ak skoranjem oivljavanju mitologizovanih predstava verskih preobraenja u srpskoj istoriografiji bilo je i oprenih stavova i 89 Ne postoji sveobuhvatna studija koja je obradila govor mrnje u srpskim medijima pred najnovije ratove. Najdetaljniji pregled napisa i stavova nekih od vodeih politiara i intelektualaca u vezi bosanskih i muslimana uopte u Michael Sells, The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia, str. 63-68, 79-92, 118-124 i Norman Cigar, Genocide in Bosnia: The Policy of "Ethnic Cleansing", str. 24-32 i 64-73. Takoe Appendix "The Serbian View of Islam in the 1980s" u H. T. Norris, Islam in the Balkans (Columbia S.C.: University of South Carolina Press, 1993), str. 295298. 90 Milan Bursa, 'Slabljenje bioloke i duhovne snage srpskog naroda' in Geopolitika stvarnost Srba (Beograd: IGS, 1997), str. 454. 253 zakljuaka ak i u sluajevima kad oni odudaraju od opteg pristupa autora. Tako ve poetkom prolog veka Jovan Hadi Vasiljevi, koji je kao to smo videli bio meu prvima koji je pisao o islamizaciji obilno se oslanjajui na narodno predanje, primeuje da mit o nasilnoj islamizaciji potie od tekih prilika u Osmanskom carstvu od kraja 17. veka i neprekidnih turskih ratova sa hrianskim dravama, ustanaka i seoba koji su, kako istie, u narodu razvili predanje o ovakvom poturivanju do krajnjih granica i smatra:

Naa crkva, nai emigranti, knjievnici, uskoci, ratnici itd. uinili su da se pojaa to uverenje, i da se na strani kristalie i utvrdi, da su vie turske dravne vlasti vrile pritisak nad hrianima u cilju poturivanja.91 Opreni glasovi najee su se javljali usled ideolokih, esto socijalistikih ubeenja i insistiranja na klasnim korenima drutvenih i istorijskih procesa. Jedan od prvih socijalista i antiklerikalaca Vasa Pelagi tako ima najvie razumevanja za islamizaciju: to se naroda isturilo, nije noem i paleom natjerano, ve je to bilo u nekoliko dragovoljno, iz linih interesa. Gospoda se isturila radi gospodstva, a sirotinja za to da se oprosti spahija ili nekog gonjenja. I stotine hiljada naroda voljelo je olakicu tereta i materijalno blagostanje i linu slobodu i sigurnost no vjeru svoju, te prevrne jednu i primi drugu. Ovome je mnogo doprinijela i demokratska priroda muslimanske vjere i uprave. Uz to i bogumili su se listom isturili, jer su ih zbog njihove vjere slobodoumne gonili i pravoslavni i katolici.92 Socijalista Dragia Lapevi smatrao je najvanijim da naa nauka utvrdi pravo poreklo naih muslimana, odnosno "tragove srednjevekovnog rada i ivota naeg naroda u sadanjoj materialnoj i duhovnoj kulturi naih muslimana.93 Naklonjen muslimanima istie da sutina netrpeljivosti ne lei u islamu ili bilo kojoj veroispovesti, ve u ekonomskim i socijalnim uslovima, te Jovan Hadi Vasiljevi, Muslimani nae krvi u junoj Srbiji (Beograd: Sveti Sava, 1924 i Beograd: Prosveta, Pritina: Grigorije Boovi, 1995), str. 27. Vasa Pelagi, Istorija bosansko-hercegovake bune u Izabrana djela III (Sarajevo: Veselin Maslea, 1971, na osnovu II izdanja - Budimpeta, 1880) Dragia Lapevi, O naim muslimanima (socioloke i etnografske beleke)(Beograd:Gece (Beograd: Gece Kona, 1925), str. 4-5. 254 optimistiki veruje da e ekonomskim i kulturnim razvitkom konfesije izgubiti uticaj na opredeljivanje masa. Socijalista i pretea srpske socioloke nauke Sreten Vukosavljevi u oce-nama islamizacije insistirao je na privrednim, kulturnim, statusnim argumentima. Emigracione pokrete i ekspanziju Albanaca objanjava kao posledicu njihove stoarske privrede i plemenske zajednice, a ne smiljene strategije. Vukosavljevi ak daje i primer kako je islamizacija slovenskog stanovnitva u Sandaku upravo bila brana albanizaciji.94 U islamizaciji vidi i refleksiju plemenskog mentaliteta dinaraca, borbenosti i iskljuivosti u njihovoj fragmentaciji i sukobljenosti. U tipu izdajnika-poturice u stvari je samo drugo lice tipa junaka iji su koreni u istom mentalitetu. Zato je i islamizacije po Vukosavlje-viu mnogo vie u plemenskim, brdskim nego u ratarskim krajevima: (.) poturici je koren u plemenikom mentalitetu. Zbog toga i jeste poturica bilo najvie ba u onim plemenima, u kojim je inae taj mentalitet bio najjae izraen i u odlikama junatva i vitetva. U svima takvim plemenima - ak i u nekima koja su bila sredina, te bila najzaklonjenija od turskih uticaja i od najezda.95 Ovaj stav Vukosavljevi ilustruje narodnom izrekom "U svakome itu ima urodica; u najboljem najvie". O islamizaciji kroz prizmu klasnih odnosa pisalo se u doba socijalistike Jugoslavije ali nedovoljno da bi se potisnule ve stvorene predstave. Evidentno se i izbegavalo suoavanje sa problemima ver-skih preobraenja u prolosti i njihovim posledicama odnosno upotrebom u novije vreme. Tako je za vreme socijalistike Jugoslavije i Andrieva teza izostavljana iz njegovih dela jer, kako je tvrdio visoki komunistiki funkcioner, Rodoljub olakovi: "To je na brzinu pisana teza koja povrno raspravlja o vrlo sloenim pitanjima (bogumili, islamizacija dela bosanskohercegovakog stanovnitva, odnosi meu verama i sl.)".96 94 Sreten Vukosavljevi, Istorija seljakog drustva I (Beograd, SAN, 1952). 95 Sreten Vukosavljevi, "Plemenski i seljaki mentaliet" u Jovanovi, ur., Karakterologija Srba,

str. 151. 96 Citirano u Nikola B. Popovi, "Srpski pisci i naunici o Bosni i Hercegovini. Priredio: Zdravko Antoni. Beograd: Slubeni list SRJ, 1995" (prikaz) u Balcanica XXVII, 1996, str. 374. 255 Meu kompleksnijim vienjima i analizama verskih preobraenja u srpskoj istoriografiji treba izdvojiti i najstaknutijeg istoriara meuratnog perioda, Vladimira orovia, koga uz Aleksandra Solovjeva svrstavaju u pro-ponenta bogumilske teorije. U delu Bosna i Hercegovina daje vrlo kompleksno i objektivno gledite islamizacije uzimajui u obzir mnogobrojne faktore pre svega nepostojanje jake pravoslavne ili katolike crkvene organizacije, politiku razjedinjenost neposredno pre turskog prodora, ekonomske motive, migracije muslimanskog stanovnitva ka Bosni u potonjim vekovima i mnoge druge.97 U novije vreme izdvaja se vienje istoriara Vladimira Stojanevia koji islamizaciju tretira kao deo procesa etnike simbioze.98 Ekmei u tradiciji Vukosavljevia smatra da je islamizacija nastupila kao plod nedovoljno sofisticirane organizacije drutva. Tako su islamizaciji podlegli najvie krajevi bez dravnih struktura i jakog plemstva, kao i stoarski, tzv. vlaki stratum, bez vrstog kulturnog i teritorijalnog utemeljenja.99 Milan Vasi argumento-vano odbacuje tezu o primanju islama radi ouvanja poseda ili privilegija.100 0 islamizaciji analitiki i nepristrasno, bez paralela sa dananjim zbivanjima, pie i Olga Zirojevi.101 Iako ne osnovna tema njegove monografije o sprskoj crkvi istoriar Boris Nilevi daje nepristrasnu sintezu radova o islamizaciji.102 1 kod studija o uniji javljaju se opreni zakljuci pa nas tako Bogumil Hrabak podsea na kompleksnost i ambivalentnost primera unije kroz vreme na sluaju Dalmacije: 97 Vladimir orovi, Bosna i Hercegovina (Beograd: SKZ, 1925). Vladimir Stojanevi, "O nekim istrorijskim faktorima kao uzrocima u procesima etnike simbioze na balkanskom poluostrvu u prvoj polovini 19. veka" u Istorijski asopis XL-XLI, (1993-1994), str. 153-162. 99 Milorad Ekmei, "Language and Religion as the Integrating and Disintegrating Factors in Modern Yugoslav History" u Istorija XX veka, Vol XI/1-2, 1993, str. 8-9. Milan Vasi, Mortolosi u jugoslovenskim zemljama pod turskom vladavinom (Sarajevo: ANUBiH 1967). Vidi na primer "Pitanje islamizacije Jevreja" u Istorijski asopis XLII-XLIII, (1995-1996), str. 4961, i "Alahovi hirani" u Republika 282-283, (2002). Boris Nilevi, Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Peke patrijarije 1557. godine (Sarajevo: Veselin Maslea, 1990), str. 116-120. 256 () narod je u verske stvari bio neupuen, i naavi se na vetrometini, uvukao se u sebe, prilagoavajui se koliko je bilo neizbeno Narod je stvarno mogao biti srean to nije imao mnogo popova u svojoj sredini, jer su oni bili sve do kraja XVII veka glavni inioci u prevoenju na uniju.103 Zakljuak I samo letimian pregled predstava o verskim preobraenjima u srpskoj istoriografiji pokazuje da one prevazilaze ponuenu klasifikaciju mitova odnosno esto obuhvataju vie kategorija.104 Zanemarujui ili eksplicitno negirajui kulturnu ili drugu slinost sa preobraenicima neki od analiziranih autora predstavljaju odlian primer protagonista mitova sui generis. Druga tendencija, u poslednje vreme manje vidljiva, pak sugerie da in preobrae-nja ne pretpostavlja sutinsku promenu preobraenika koji su tako automatski prikljueni srpskoj naciji, ali bez prava na sopstveni

stav o nacionalnom opredeljenju. Za analizu predstava o preobraenjima je pogodna i kategorija antemurale mitova kao dela najuticajnijeg od svih srpskih mitova, Kosovskog mita o rtvovanju i spasenju. Verske konverzije su u ovom mitu dokaz muenike prolosti i opravdanja za istorijsko pravo i misiju (nepreobraenih) Srba na koje je pozivano vie puta u poslednja dva veka. Ukratko, Srbi su patili stoleima od nasilne kampanje konverzije, kojoj su (nepreobraeni) Srbi uspeli da odole i time dokau svoju moralnu i kulturnu superiornost. I na kraju, mitologizovane predstave verskih preobraenja su sastavni deo mitova ethno-geneze i nacionalne starine. Zavisno od interpretacije ili politikog projekta koji je motivie, razliite predstave verskih konverzija upotrebljavane su da bi se dokazalo pravo na neku teritoriju koja je predmet sukobljavanja, kao to je to sluaj sa Kosovom i Makedonijom, ili da se negiraju nacionalna prava kao to je to sluaj u konfliktu sa Bonjacima i Hrvatima jer se oni predstavljaju kao preobraeni Srbi. 103 Bogumil Hrabak, "Srbi u Dalmaciji i Boki kotorskoj od poetka XVI do kraja XVIII veka" u Srpski narod van granica dananje SR Jugoslavije, str. 79. 104 Schopflin, "The Functions of Myth and a Taxonomy of Myths". 257 Ovaj pregled predstava islamizacije i unije sa Katolikom crkvom u srpskoj istoriografiji kao dominantnu crtu vidi insistiranje na prisili i nezavr-enosti ovog procesa koji jo preti opstanku Srba. Na ovaj nain istoriografija pod uticajem nacionalizma oivljava i nadgrauje verske netrpeljivosti koje su postojale u prolosti upotrebljavajui ih u slubi nacionalistikog politikog projekta. Nacionalistiki diskurs koji preovlauje kod analiziranih autora negira mogunost promene u istoriji, kojih su konverzije savren primer ili nastoji da dokae njihovu beznaajnost. Antiistorijska priroda religioznog diskursa se tako dopunjuje empirijskim "naunim" dokazivanjem i injenicama koje povezuju istoriari i etnografi. Naime, koristei "istinite" izvore ili injenice ova dela ostaju i dalje inspirisana i organizovana logikom "izmiljenog" odnosno imperativima nacionalizma. Sa druge strane, sekularizovan milje u kome stvaraju istoriari navodio ih je da verska preobraenja doivljavaju iskljuivo kao promenu drutvene ili politike identifikacije bez ikakvog obzira ili analize za oseanja i verovanja onih koji su se odluivali na promenu vere, reducirajui tako religiju u vrstu drutvene i politike organizacije. U srpskom sluaju je na ovaj nain mit o verskim preobraenjima postao paradigma odnosno sistem reference za bilo koju vrstu neslaganja i otpora "nacionalnim" imperativima. Najtraginija posledica ovakvih predstava preobraenja je izgradnja stereotipa o karakteru preobraenika koji je kasnije pripisivan i itavim narodima. Uvreavanje mita o drugim narodima kao inferioriornim prevrtljivcima i kukavikim krivokletnicima, oni bivaju izopteni ne samo iz narodne ve i iz mnogo ire ljudske zajednice, ustanovljene univerzalnim etikim kategorijama. 258 http://www.iis.unsa.ba/posebna/mitovi/mitovi_aleksov.htm