E L I F E L U ZH A FITORJA E KOSOVS N RAMBUJE

Kolegji Universitar VICTORY

Fakulteti i Politiks Ndrkombtare dhe i Diplomacis

FITORJA E KOSOVS N RAMBUJE

ELIFE LUZHA
Prishtin, 2009
Kt punim ua dedikoj dy fmijve t mi Arbrit dhe Besfortit, pr dashurin, respektin dhe prkrahjen e madhe

q m kan ofruar gjat ktyre tre viteve studimi t cilat po i prmbylli me kt tem.

PRMBAJTJA
PRMBAJTJA 3 HYRJE 5 KAPITULLI I: COPTIMI I TOKAVE SHQIPTARE NGA FUQIT E MDHA 7 Paqja e ashpr 7 Shqiptart e pushtuar 8 Terrori mbi shqiptart vazhdoi 8 Suprimimi i autonomis s Kosovs 10 Levizja Pacifiste 11 Kosova ndr rrjetat e marrveshjeve 12 Formacionet e armatosura t organizimit ushtarak 14 Raaku krim kundr njerzimit 16 Vendosmria pr ndrhyrje ushtarake 17 KAPITULLI II: FITORIJA E KOSOVS N RAMBUJE 20 Kosova t flas me nj z t vetm 20 Parimet e grupit t Kontaktit dhe thirrja e Adem Demait pr refuzimin e tyre 21 Platforma politike e shtabit t prgjithshm t UK-s 22 Mbrojtsit e kshtjellave n Kshtjell 23 Delegacioni serb n negociatat pr Kosovn n Rambuje 24 Takimet e para 25 Fillimet e puns n Kshtjell26 Marrveshja 28 Vrejtjet e delegacionit shqiptar rreth Marrveshjes 29 Kushtetuta (Aneksi 1) 30 Vrejtjet n secilin aneks ve e ve 31 Vrejtjet e delegacionit serb 33 Dy dit para prfundimit: Rreziku i dshtimit t konferencs 34 Roli i Sekretares s SHBA-ve 37 Dita e fundit e konferencs n Rambuje 39 Delegacioni shqiptar i thot po marrveshjes 40 KAPITULLI III: DELEGACIONI SHQIPTAR KTHEHET N ATDHE PR T MARR MENDIMIN E POPULLIT 42 Dorheqja e Adem Demait 42 Zyrtarizim i Marrveshjes 43 Qeveria e Unitetit 45 Kosova fitoi n Rambuje 45 Prmbyllje 48 Bibliografia 48
______________________________________

PUNIM DIPLOME Mentori: Prof. Dr. Paskal Milo

___________________

HYRJE
Si shqiptare prjetoj dhembje t madhe kur kujtoj q atdheu im, Kosova, u nda nga Shqipria. Sidoqoft, shqiptart kurr nuk do ta duronin zgjedhn Serbe. Kshtu shprehej, n nj harmoni t gjer mbarkombtare zemra e Isa Boletinit, si nj frymmarje e dhimbshme homerike dal nga gjakosja e tokave shqiptare, coptuar pr oreksin e pangopur sllav. Zhvillimet njerzore natyrshm kalojn npr faza t cilat bartin me vete interesa t caktuara, parime brnda strategjish e taktikash q e prcaktojn m gjer botn e q nuk varen thjesht nga viktima. Idenditeti dhe shqetsimi shqiptar edhe prkundr politiks s shteteve prkatse ka zgjuar shum studiues t huaj t hulumtojn gjenezn dhe historin e lavdishme shqiptare, prejardhja ilire e t cilve tanim nuk sht e kontestuar. Periudha e pas Lufts s Par Botrore njohu nj fuqi t re, ate amerikane, e cila solli nj vizion t ri pr t drejtn e popujve, n trsi kundr vizioneve dhe interesave tradicionale t fuqive europiane. Kjo ngjalli shpresat e shqiptarve pr nj zgjidhje t drejt t shtjes s tyre. Por lufta e shqiptarve pr liri do t jet e gjat e me mundime Sizifi e sakrifica Prometeu deri n ditt tona. Un do t doja q n mnyr kronologjike t paraqes sado shkurt qndresn shqiptare kundrejt pushtuesve sllav. Pr t patur nj shpjegim sa m t qartsuar, do t bj nj ndarje n tre kapituj dhe shkrimin do ta prqndroja rreth tezs se n shkallzimin historik t saj: A ishte Rambuje fitore pr Kosovn!? N kapitullin e par, kryesisht do t prdor metodn empirike dhe analitike; do t them fjaln time pr coptimin e tokave shqiptare n Shn Stefan m 1878 nga dhe do t pasojn luftrat e shqiptarve pr bashkimin e tyre. Shqipria u shpall shtet m 1912 por mse gjysma e saj mbeti jasht kufijve etnik. Nga ktu u rindez me fuqi t re idenditeti kombtar edhe aspirata e popullit shqiptar pr bashkim. Lindin pyetjet: si i trajtuan serbt shqiptart gjat pushtimit mizor? Po Mbretria e S.K.S. a e ndryshoi politikn ndaj shqiptarve? far solli LN pr shqiptart n ishJugosllavi dhe si do t trajtohen n Federat? far fituan shqiptart e Kosovs m 1974, dhe far humbn me ardhjen e S. Millosheviqit n pushtet? Jan pyetje q do mundohem tu prgjigjem me zrin tim n kt kapitull. Do t shpjegoj gjithashtu pr Lvizjen Pacifiste si dhe organizimin e formacioneve t para t armatosura t UK-s. N kapitullin e dyt, do t prdor tri metoda: empirike, sintetike dhe analitike. Kjo pr faktin e saktsimit t hipotezs s parashtruar. Ktu do t shpjegoj periudhn e lufts s UK-s pr lirimin e Kosovs. Si erdhi deri tek sensibilizimi i opinionit botror pr shtjen e Kosovs? Kush ishte Institucioni nga do t fillonte realizimi i ndrrs s shqiptarve? Si erdhi deri tek organizimi i Konferencn Ndrkombtare pr Kosovn n Rambuje? N mnyr m t detajuar, dhe nga t

dhnat e autorve t cilt ishin pjesmarrs n konferenc, do t shpjegoj negociatat e delegacionit shqiptar, rreth Marrveshjes kalimtare pr Kosovn. N kt kapitull do t shpjegoj gjithashtu edhe rolin e personaliteteve kombtare e ndrkombtare n konferenc, duke veuar ktu Sekretaren e Shtetit t SHBA-ve znj. Medeline Ollbrajt, etj. N kapitullin e tret, do t prdor metodn empirike dhe analitike, ku do t shpjegoj kthimin e delegacionit shqiptar n Kosov, pr t marr miratimin e popullit t Kosovs n mnyr q marrveshja t zyrtarizohej. Ktu do t shpjegoj edhe reagimet serbe pas nnshkrimit t marrveshjes n Paris, si dhe reagime t tjera. Do t shpjegoj gjithashtu se si erdhi deri tek fillimi i operacionit luftarak mbi forcat serbe n Kosov dhe ish-Jugosllavi dhe kapitullimin e Serbise. Pr kto kam prdorur fakte nga burime t ndryshme, kyesisht nga literatur shqiptare. Informacionin rreth shtjeve t caktuara e kam plotsuar me t dhna nga mediet e formateve t ndryshme, si dhe intervistave personale q kam patur me personalitete t shquara t Republiks s Kosovs e pjesmarrs n Rambuje. Kurse thnia se Shqiptart din ti fitojn luftrat por humbin n paqe ka qen i gjith frymzimi im pr zgjedhjen e ksaj teme.

KAPITULLI I:
COPTIMI I TOKAVE SHQIPTARE NGA FUQIT E MDHA Paqja e ashpr
Paqja mes Rusis dhe Turqis n Shn Stefan, m 3 mars 1878, njihet si paqja m e ashpr e m dramatike mes tyre. Tokat shqiptare u coptuan mes sllavve, duke synuar fshirjen e Shqipris nga harta gjeografike, si dhe daljen me do kusht t Serbis n Detin Adriatik. Serbt u solln me nj ashprsi t tmerrshme ndaj banorve t trojeve q rrmbyen n vitin 1878, duke ndjekur nga vatrat e tyre mijra banor t pafaj. Por ata nuk arritn ti shfarosin shqiptart, ngase banori i rrnjs nuk shuhet kurr (Durham, 1998: 332). Lufta e shqiptarve e udhhequr nga Lidhja e Prizrenit i detyroi Fuqit e Mdha t ndrrojn qndrimin e tyre ndaj Shqipris dhe shqiptarve. N Kongresin e Berlinit, m 13 qershor 1878, Abdyl Frashri me mndje gjeniu e zemr t madhe shqiptari do t argumentoj shkencrisht e me argumente historiansh lashtsin e shqiptarve me rrnj iliro-pelazge, pra t drejtn e tyre t petjetrsueshme pr t jetuar n tokn e vet. Ashtu sikur nuk jemi dhe nuk duam t jemi turq, po ashtu do t luftojm me t gjitha forcat tona, kundr cilitdo q do t krkonte t na bnte sllav, austriak ose grek protestuan krert shqiptar (Histori e Popullit Shqiptar, 2002: 159). Kongresi i Berlinit (nisur nga interesat e pjesmarrsve n t) i ndryshoi vendimet e Traktatit t Shn Stefanit, megjithat populli shqiptar mbeti viktima e prer n thertoren e Europs pr t ushqyer fqinjt e pangopur. Nuk u njoh krkesa pr autonomi, e as u kundrshtua coptimi i tokave etnike, kurse Turqia shqiptart i la nn mshirn e fatit dhe interesave t saj. Shptimi shihej vetm duke e shpallur Shqiprin shtet t Pavarur. N rrjedhn e ngjarjeve e mbi supet e shqiptarve, duke kaluar si mes Purgatori npr labirinthet e diplomacive t huaja, Ismail Qemali me shok m 1912 e shpalli Pavarsin e Shqipris, por gjysma e saj, Kosova dhe pjes tjera, m vitalet e kombit shqiptar si n vler

gjeografie dhe n merit historie, mbetn jasht kufijve etnik. Prerja e nj kombi t till parahistorik qe tragjedi shekujsh si prerja e Prometheut. Shpallja e shtetit shqiptar pas qindra vjet luftrash e mundimesh t vazhdueshme, ishte megjithat goditje e fuqishme pr shovent fqinj q nuk mund t pajtoheshin me iden e ekzistencs s nj shteti shqiptar edhe pse i cunguar. Q nga kjo koh, si kundrpesh homerike aspirata e popullit t Kosovs pr bashkim me nnn Shqipri. Mbetet e gjall n rritje dhe prjetsisht e ndritshme. Praktika kriminale e shtetit serb shoqrohej dhe paraprihej me teorit m njerzore e shpifje t turpshme kundr shqiptarit. N prag t Konferencs s Londrs Vladan Gjeorgjevi, kryeministr serb, botonte famkeqen Shqipris dhe Fuqit e Mdha ku shqiptart i paraqiste si njerz me bisht (pra, skishin t drejt t rronin si njerz, aq m keq si shtet, dhe duheshin prer n mes me thika shovene dhe firma Europe). Europa, kundr zyrtarve kriminel shtetror pati dhe dijetar t shquar human q nuk pajtoheshin me kto teori, aq m tepr me praktikat kriminale q i shoqronin. M 1914 u themelua nj komision pr t hetuar masakrat q ushtroi Serbia mbi popullin e Kosovs ku raportohet pr spastrimin e vrtet etnik t shqiptarve. N raport thuhet: Shtpit dhe fshatra t tra ishin br hi. Popullata e pafajshme dhe e paarmatosur ishte masakruar...kto ishin masat q ishin zbatuar dhe ende po zbatohen nga ushtria serbe dhe malazeze me qllim t transformimit t plot t karakterit etnik t rajoneve t banuara ekskluzivisht nga shqiptart (Weller, 2009: 72). Shqiptart t paknaqur me kufijt politik shtetror prcaktuar nga gjasht Fuqit e Mdha m 1913, formulojn programin e ri kombtar. Sigurim i pavarsis e integritetit toksor t shtetit shqiptar, dhe bashkimin e Kosovs e t gjitha viseve shqiptare t robruara me Shqiprin, prbnte thelbin e ksaj platforme. Shpresa se Konferenca e Paqes do t prmirsonte padrejtsit ndaj shqiptarve po shuhej. Prkundrazi, ajo legalizoi nga pikpamja ndrkombtare coptimin e mparshm t tokave shqiptare, duke mbetur m shum se gjysma e territorit e pushtuar nga Serbia dhe Greqia. Pra, prderisa m 1913 trojet shqiptare u bn fli pr t ruajtur paqen botrore (e q nuk u arrit), m 1919-1920 territore t tjera shqiptare n Konferencn e Paqes po bheshin kurban pr hir t vendosjes s nj drejtpeshimi midis fituesve t lufts n pellgun e Adriatikut (ami, 2007:125).

Shqiptart e pushtuar
Mbretria S.K.S (serbve, kroatve, sllovenve) e dal nga Konferenca e Paqes e q m von u quajt Jugosllavi, ishte zotuar se do ti mbronte interesat e banorve q dalloheshin si unik brnda tyre nga raca, gjuha feja e zakonet. Prkundr ksaj, me pabesi t paturpshme gjithnj e m shum shqiptart i trajtonte si trup t huaj. Ata q n fillim iu nnshtruan reprezaljeve t rnda. Ishin nn mbikqyrjen e prhershme t tr aparatit shtetror: burgosja, keqprdorimi dhe dukja fizike e shqiptarve ishte n rend t dits. Shqiptart e Kosovs nuk kishin asnj t drejt pr zhvillimin e nj kulture kombtare, duke u ndaluar msimi apo edhe do shkrim n gjuhn shqipe nprmjet ligjit diskriminues serb (Reuter, 2003:30). Nikolla Pashiq (kryeministr i Jugosllavis i viteve (1919-1926), pat deklaruar se Serbia brenda 20-25 viteve do t arrinte asimilimin e shqiptarve. Masa e par pr realizimin e ktij plani serbomadh ishte ndryshimi i prbrjes etnike t krahins s Kosovs. M 1920, u dha urdhr q Kosova t kolonizohet me kolon t tjer sllav. Nga dhuna shqiptart detyroheshin t migronin pr

n Turqi. Qarqet serbe e malazeze, me ligje e terror kmbngulnin q shqiptarve tu merrej toka. Por edhe pse nj pjes e shqiptarve (2 milion shqiptar jan shprngulur pr n Turqi dhe vise tr tjera) migroi pr n Turqi, shumica drmuese mbeti n Kosov. (Reuter, 2003:34). M 1937 teoricieni vrass Vasa ubrilloviq, q u b i njohur dhe si kreu i Akademis serbe do t shpallte botrisht: N kohn kur Gjermania mund t prjashtoj me dhjetra mijra Hebrenj, dhe kur Rusia mund ti transferoj me miliona njerz nga njra pjes e kontinentit te tjetra, transferimi i disa qindra mij shqiptarve nuk do t shkaktoj fillimin e lufts s re botrore (Weller, 2009:73).

Terrori mbi shqiptart vazhdoi

N emr t nj sistemi t ri, fashizmi po synonte ta pushtonte botn. Kjo lindi edhe Luftn e Dyt Botrore. Lufta e prbashkt e UNJ si dhe UN t Shqipris u shpall si garanci se shqiptart e Kosovs do ti realizojn t drejtat e tyre pr vetvendosje. E drejt kjo e premtuar nga udhheqs t PKJ-s si dhe e garantuar me Kartn e Atlantikut. Mirpo ndodhi e kundrta. Pas lufts Kosova u vendos edhe m prgjakshm nn regjimin ushtarak serbosllav, duke mos u respektuar lufta heroike e popullit shqiptar, e as vendimet e Kshillit Popullor Nacional lirimtar pr Kosovn t mbajtur m 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar 1944 n Bujan t malsis s Gjakovs. Ktu ishte vendosur pr bashkimin e Kosovs me Shqiprin sipas Vetvendosjes. Kjo periudh mori jetn e 45 mij shqiptarve, pr ka gjat viteve t 90, kur bijt m t mir t popullit kishin marr pushkn pr lirimin e plot t Kosovs, Millosheviqi me ironi cinike n bised m gjeneralt e NATO-s Klark dhe Naumann do t thoshte: Ne do ti qetsojm shqiptart si n vitin 1945.... pyetjes se pr far zgjidhjeje e kishte fjaln Millosheviqi iu prgjigj: I Vram. I vram t gjith. Kjo pun zgjati disa vjet, por i vram t gjith. Dhe nuk patm m asnj shqetsim (Petritsch, 2002:143). Edhe pas rnies s fashizmit Kosova nuk u b e lir. Udesh prap prforcimi i qndress nprmjet subjekteve ilegale t prira nga atdhetar t shquar vetflijues si Shaban Polluzha, Ajet Grguri, Marie Shllaku, Kadri Halimi, Adem Demai, Mehmet Hajrizi etj. E rndsis s veant sht Lvizja Studentore e vitit 1968 e prir nga Osman Dumoshi. Demonstratat e vitit 1968 n Kosov prkonin me rrzimin e De Golit n Franc. Kurse fryma reformiste q kishte prfshir Jugosllavin e viteve t 60-ta i dha fund satrapit Rankovi, i cili n aksionin e tij t njohur pr mbledhjen e armve n Kosov torturoi 30.000 shqiptar, vdiqn 1000 vet e mijra t tjer mbetn invalid (Hajrizi, 2008:30). Demonstratat e vitin 1968 erdhn nga e kaluara si shkallzim i rrufes nisur nga shpirti i Kosovs s vuajtur e t pamposhtur. Ato prfunduan me nxjerrjen e kushtetuts s vitit 1974, me ka shqiptart prfituan disa t drejta por jo n nivelin e krkesave t parashtruara. Edhe pse Kosova ishte e treta pr nga madhsia, dhe ishte element konstituiv i Jugosllavis, kushtetuta e prkufizonte si pjes t Serbis. Politika shoviniste serbe bnte plane pr rishikimin e ksaj kushtetute. Kjo ishte edhe arsyeja e formulimit t Librit t kaltr i vn n qarkullim qysh n vitin 1976, pr tu br publik m 1989. N kt libr flitej pr favorizimin e statutit t Serbis. Popujt e Jugosllavis kishin shfaqur rezerva ndaj tij, andaj dhe u botua m 1990, ather kur planet serbe si politikisht ashtu edhe juridikisht i afroheshin gremins s fundit (Instituti, 2006: 21). Pas vdekjes s Titos ideologjia komunisto-shoveniste gjithnj e m shum u zvendsua nga

nacionalizmi serbomadh. Si mundsi e re shptimi, parashihej q t gjitha territoret e banuara me serb, n rast nevoje edhe me prdorimin e dhuns dhe dbimit t grupeve t tjera etnike, t bashkoheshin n nj shtet t vetm serbomadh (Fischer, 2008: 98). Serbia, me politikn e saj fashiste po prgatitej pr ta vn n zbatim Librin e Kaltr dhe suprimuar autonomin e Kosovs, status ky q shihej i tepruar, madje n dm t lirive e t drejtave t serbve!!! (Akademia e Shkencave 1999: 125). Kundrshtimi i ksaj politike filloi me demonstratat e 11 marsit 1981. Viti 1981, sht viti m i prgjakshm i rinis kosovare, ashtu si sht edhe kthesa m e madhe pr mbar popullin e Kosovs dhe rajonin n prgjithsi. Pikrisht ngjarjet e vitit 1981 e filluan krizn e shtetit jugosllav e dhjet vite me von do t pasoi edhe shperberja e tij (Vukaj, 2007:146). Qndresa burrrore e Kosovs qe uvertur lirie pr tr popujt e shtypur nga Serbia t Jugosllavis. Ajo qe pika kulmore e zikzakut t rrufes q do ti binte tmerrshm mbi krye sundimit t paduruar serb. Demonstratat vazhduan me vrull edhe m 26 mars, 1, 2 dhe 3 prill, duke u mbytur n gjak nga policia dhe ushtria jugosllave, kurse numri i t keqtrajtuarve dhe t burgosurve, kishte arritur shifrn marramendse. Ajo ishte rreth 600.000, shifr kjo tepr e madhe pr popullin 2 milionsh t Kosov. Regjimi serbosllav keto demonstrata i perdori si casus belli pr vnien e ors policore, arsye t pushtetit ushtarak n Kosov, pr ta vrar e burgosur rinin dhe inteligjencn e saj. Por prkundr shtypjes s prgjakshme t kryengritjes s vitit 1981, koha na e ka vrtetuar se kjo ishte vetm fillimi i lufts s pandrprer dhe finale t popullit shqiptar t Kosovs drejt fitores s sigurt (Hajrizi, 2008: 195). Edhe njher Kosova shfaqej me dinjitet madhshtor lirie, ashtu si e ka prcaktuar shkrimtari Agim Shehu: Nse kombi shqiptar sht nj komet, Kosova sht koka e ndritshme e ksaj komete.

Suprimimi i autonomis s Kosovs

Pas ngjarjeve t vitit 1981, statusi shoqror- politik e juridik i shqiptarve erdhi duke u rudhur. Ky fenomen u b m i dukshm sidomos pas ardhjes s Sllobodan Millosheviqit si president i Serbis m 1985, i mbshtetur nga forcat nacionaliste m reaksionare serbe. Millosheviqi i inkurajuar nga heshtja e Evrops dhe e republikave t tjera t ish Jugosllavis ndaj problemit t Kosovs, si dhe pr t arritur autoritetin e tij politik, me parulln se krahinat autonome jan dy kancere n gjirin e republiks s Serbis rindezi emocionet e vjetra nacionaliste serbe (Akademia e Shkencave, 1999:126). M 23 mars 1989, nn krcnimin e armve dhe t votave t joparlamentarve, Parlamenti krahinor (tanim serb) shfuqizoi statusin autonom t Kosos. Ky ishte edhe nj fillim i politiks brutale t shtypjes s popullit shumic shqiptar (Fischer, 2008:99). Pas ksaj u rrzua e gjith struktura institucionale politike, ekonomike, gjyqsore, shndetsore e kulturore autonome e Kosovs dhe gjithka u vendos nn pushtetin e Beogradit (Akademia e Shkencave, 1999:127). Ndrsa n fillim t vitit 1989 n Kosov u vendos gjendja e jashtzakonshme, ku u pasqyrua nj dhun e pakontroll e aparatit serb kundr popullit shumic shqiptar. Shqiptart kundr masave shtypse t Serbis u prgjegjn me rezistenc paqsore (Fischer, 2008:99).

Lvizja Pacifiste
Lvizja demokratike q po frymonte npr bot jehoi fuqishm n Kosov, pasi aty kish si askund gjak e rnkime t popullit brnda vetes. Shqiptart nprmjet formimit t partive t para

legale n Kosov m 1989-1990, shpresuan n t drejtat e tyre nprmjet proceseve demokratike si pjes Europe. Por, prderisa disa nga republikat e ish-Jugosllavis e kishin shpallur pavarsin, liria dhe pavarsia n Kosov mendohej t realizohej nprmjet rrugs paqsore me nj padgjueshmri t leht qytetare, pa kundrshti aktive, pa luft lirimtare. Krijimi i nj ndjenje t till krijonte nj lehtsi shpirtrore dhe iluzione t paqndrueshme n ann tjetr. (Buja,2007:273). Pacifizmi i llojit t till mendonte se problemi shqiptar do t zgjidhet me rnien e ndryshimeve ideologjike n shkall globale, dhe me demokratzimin e rendit politik, n ish-Jugosllavi (Akademi e Shkencave, 1999:131). Ksaj fryme i printe Ibrahim Rugova, her her, pr mendimin tim, me nj politik jo gjithmon e gjithkund t frutshme prball nj armiku kokfort n do qndrim t tij. Ndoshta sedra politike, dshira q t jet sa m karizmatik para popullit, e t ngjaj me nj president perndimor, ka br q ai do here t ket nj paraqitje dhe t lexueshme dhe t pakuptueshme. Shum rreth tij mendonin se nuk kan nevoj t din pasi i di t gjitha kryetari por n fakt ai nuk ka ditur asgj (Hysa, 2004:139). Edhe prcaktimi i shpesht i Rugovs si Gandi i Ballkanit sht i pavend. Koncepti paqsor i Gandit mbshtetej n bindjen se e vrteta duhet krkuar me t tjert dhe qoft edhe duke qen i shtypur egrsisht. Kurse versioni i qndress paqsore prkundrazi iu prshtat gjendjes mbizotruese, n t ciln nj kryengritje e armatosur do t kishte qen e pashpres (Petritsch, 2002:65). Ismail Kadare e akuzonte Rugovn dhe LDK-n pr qndrim t frikur q sillte nj mnyr t vepruari politikisht t rrezikshme (Petritsch, 2002:84). Nga diplomatt perndimor bhej prpjekje formash t ndryshme pr ta lvizur m drejt kolosin e brisht si e cilsonin Ibrahim Rugovn analistt perndimor. I jepnin mendime dhe e rrethonin me politikan e intelektual t tjer pr ti shtyr bashk prpara proceset, Por Rugova mund t krahasohej me nj bim disi pasive (kshtu thoshte Gelbardi). Rugova qmoti slvizte vendit pa u ujitur koh pas kohe prej diplomacis perndimore, n radh t par asaj amerikane (Shala, 2001:37). Megjithat, duhet pranuar dhe tjetra, q fitimtart nuk gjykohen. Lvizja pacifiste zgjidhjen e shtjes s Kosovs e shihte pikspari nprmjet informimit t opinionit ndrkombtar pr dhunn e aparatit serb, prmes konferencave t shtypit, vizitave jasht vendit apo takimeve me media. Kurse n rrafshin institucional LDK organizoi institucione paralele: Parlamentin, Qeverin n ekzil, QIK si dhe mekanizma tjer parashtetrore. Kshtu, institucionet zyrtare t kontrolluara nga serbt, bashkekzistonin me organizma jozyrtare t kontrolluara nga shqiptart. (Albright, 2003:443). Dhe kjo megjithat nuk ishte pak. Fundi i ngjarjeve i dha t drejtn q i takon. LDK-ja m 1992 organizoi edhe zgjedhjet, t cilat nuk i plotsonin standardet demokratike. N kto zgjedhje ajo do t fitonte 76% t votave. N zgjedhjet presidenciale t zhvilluara n t njjtn koh kandidati i vetm Ibrahim Rugova fiton 99,5% t votave (Petritsch, 2002:72). Me kt mori edhe primatin moral n t gjitha poret e jets politike dhe shoqrore n Kosov. Kurse pushtetit faktik do t mbetej n duart e aparatit shtetror serb, i cili do ta toleronte veprimin e LDK-s, dhe t partive t tjera politike, t cilat m shum i ngjanin nj dekori demokratik pr LDK-n. Kurse Qeveria n ekzil do t propagandoj me t madhe se lufta eventuale n Kosov do t sillte viktima m t mdha se n Bosnje etj. (Instituti, 2006:55).

Marc Weller n librin e tij shkruan se ishte pikrisht vendimi i qeveris s Rugovs q vendosi pr t mos financuar UK-n duke nxitur edhe tensione kombtare. Por me prhapjen e lufts, UK-ja kishte themeluar strukturn e vet pr mbledhje fondesh si n Evrop ashtu edhe n SHBA (Weller, 2009:140). Nj fushat e ashpr kundr lufts lirimtare u zhvillua edhe nga mjetet e informimit t kontrolluara nga LDK-ja, e sidomos nga Bujar Bukoshi. Ky qndrim filloi t zbutej vetm pas Konferencs s Rambujes. Pas disa viteve Bujar Bukoshi n nj intervist dhn Shklzen Gashit do t deklaroj: ..Qeveria ime gjat 10 viteve t puns s saj i ka br ndoshta mbi 100 gabime apo lshime, un jam i vetdijshm pr kt... (Gashi, 2004:59). Serbia duke patur n dor endse dhe gurin dhe arrn, me ndihmn e nj politike shtypse e mashtruese arriti ti dboj nga Kosova mbi 400.000 vet. Politika e rezistencs pacifiste tanim ishte br penges e ecjes prpara drejt liris. Krijimi i UK-s dhe dalja publike e saj filloi t ringjall shpresn te populli se edhe shqiptart mund ti dalin zot fatit t tyre, si thot nj dijetar: Tirant duken t mdhenj kur skllavi u rri n gjunj. Ngreu lart, dhe ai sht i vogl. Opinioni publik ndrkombtar, krismat e pushkve n Kosov i vlersoi si nj vazhdimsi e lirimit t popujve t ish-Jugosllavis nga hegjemonizmi serbosllav. Kshtu, mediat e huaja si Uashington Post pr UK-n shkruante: sht ngritur aq sa mund ta dmtoj shum ushtrin jugosllave kurse administrata amerikane UK-n e njohu si bashkim lufttarsh t liris. Pr fat t keq lideri i LDK-s UK-n e etiketonte si krijes t sherbimit sekret serb. Etiketimi i till u shkonte pr shtati edhe disa qeverive t huaja si Rusis, e veanrisht Serbis t cilat me do kusht donin ta izolonin ndrkombtarisht UK-n. Kjo strategji ishte menduar, n mnyr q UKja t mos ishte n pozit pr t marr pjes n negociata (Weller, 2009:159). Bhej prpjekje maksimale q t lihej Beogradi tia tregonte qejfin UK-s. Kt m s miri na e argumenton ministri i Jashtm gjerman Joshka Fischer i cili n librin e tij shkruan se, gjat bisedave q kishte pasur me Millosheviqin n Beograd, ai vazhdimisht i kthehej UK-s, duke dshiruar t dinte se prse po i prkrahte Perndimi? Ata jan vrass, bandit dhe dhunues me t cilt do t kryente pun brenda 14 ditve (Fisher, 2008:145).

Kosova ndr rrjetat e marrveshjeve

N Konferencn e Hags per ish-Jugosllavin me 1991 ku dhe u vulos shprbrja e saj, Kosova nuk u trajtua si pjes konstituive e shtetit jugosllav, edhe pse dihej abrogimi i njanshm i statusit t saj br m 24 shkurt 1989 nga Parlamenti serb. Nga kjo konferenc doli edhe Komisioni i Banditerit i cili Kosovn nuk e llogariti as si term gjeografik e lere m si njri nga tet subjektet q kan prbr ish-Federatn Jugosllave (Buja, 2007:450) Komisioni i Banditerit padrejtsisht e

injoroi shtjen e Kosovs duke pranuar aneksimin e dhunshm nga Serbia, edhe pse rrjedhat e ngjarjeve t mtejme e bn t pa vlefshm kt vendim (Tahiri, 2001:17). N t kundrt, Katr ish republikave jugosllave, Sllovenis, Kroacis, Bosnjs e Hercegovins dhe Maqedonis iu njoh subjektiviteti shtetror. Konferenca e Londrs q vazhdoi punimet n Gjenev (1992-1995) shqiptart i shqyrtoi vetm aq sa ju deshn asaj pr informacion burimor. Aty merrnin pjes pes Delegacione Shqiptare (delegacioni nga Shqipria, si shtet fqinj i Jugosllavis, delegacioni nga Kosova, delegacioni nga Lugina e Preshevs, delegacioni nga shqiptart e Malit t Zi, dhe delegacioni nga shqiptart e Maqedonis (Buja, 2007:103). Ibrahim Rugova kishte marr nj leter nga organizatort e Konferencs, q do t mbetet unikale n historin e diplomacis, ku ndr t tjerat thuhet: Nse planifikoni t vini n Londr n kohn e Konferencs (26-28 gusht), athere jam i lumtur tju informoj se do t jet e mundur pr ju dhe delegacionin tuaj q t keni qasjen n qendrn e konferencave, me q nuk do t jet e mundur q ti mundsojm delegacionit tuaj qasjen n vet salln e mbledhjeve. Organizatort do t sigurojn sallone dgjimi ku do t transmetohet zhvillimi i Konferencs zyrtare n mnyr t drejtprdrejt (Weller, 2009:103). Shqiptart e pritn me zhgnjim t hidhur rolin q u ishte caktuar n Londr (Petrisch,2002:78). Kosova mori pjes n Konferenc me at q u njoh si dhoma-jehon, por pa ndonj angazhim thelbsor pr shtjen e saj. Kjo kishte pr qllim q m von t bartet si problem minoritar n Konferencn e Gjenevs. Ky injorim u ndje edhe m thekshm n Konferencn e Paqes n Dejton m 1995. Mosshqyrtimi i shtjes shqiptare edhe n kt Konferenc ishte nj injorim por edhe nnmim i faktorit shqiptare n Ballkan, edhe prkundr asaj se Kosova ishte deklaruar n favor t ruajtjes s integritetit territorial t shteteve fqinje duke hequr dor nga pretendimet territoriale si p.sh. n raport me Maqedonin, si dhe duke prjashtuar agjendn panshqiptare, e duke krkuar pavarsin n vend t bashkimit me Shqiprin (Weller, 2009:61). Millosheviqit iu lejua q t nnshkruaj marrveshen e Daytonit n emr t serbve t Bosnjs, duke prcaktur kshtu personalisht, fatin e saj t mtejm n at Konferenc. Ndrkoh kishte krcnuar me mosvajtje n Konferencn e Paqes n Dejton po qe se aty do t flitej edhe pr Kosovn (Buja, 2007:275). Nga ana tjetr Millosheviqi n emr t Jugosllavis s cunguar n Deyton parashtronte zgjerimin e Serbis, ide kjo, q nga lvizja, Dora e zez apo Unioni i vdekjes themeluar m 1882 nga mbretria serbe pr t krijuar Serbin e madhe me dalje n Adriatik. Millosheviqi parashtroi krkesn q territoret e banuara kryesisht me serb n Kroaci e Bosnje-Hercegovin, do t duhej t shkputeshin. Serbia pretendone se cilado popullat serbe do t duhej ta kishte t drejtn t shkputej nga etnitetet e posapavarsuar, argument ky q u kundrshtua nga Komisioni i Banditerit i cili u themelua pr ta kshilluar Konferencn Ndrkombtare pr ish-Jugosllavin pr shtjet e pranimit t shtetsis dhe t trashgimis (Weller, 2009:58) Tani shqiptart e Kosovs, po i hidhnin syt prqark me dhimbje e habi, duke par shtetet e pavarura t krijuara. Ktu dhe filloi humbja e durimit, teksa shihej qart mohimi i t drejtave t shqiptarve, shkruan Medeline Olbrajt n librin e saj (Albright, 2003:443). Kjo ishte traum pr shqiptart, pasi u vrtetua se politika e Rugovs pr qndres pasive

kishte dshtuar. Dhe jo vetm kaq, por edhe ideja e tij, q ata do t shprblehen nga vendet perndimore pr sjelljen e tyre t mir kishte qen krejtsisht e gabuar. (Judah, 2002:159). Prmbyllja e marrveshjes s Daytonit pa u prmendur Kosova, dshmoi haptazi dshtimin e rezistencs pasive. N vend t shprblimit pr veprim t prgjegjshm si ndrronte Rugova, Kosova u injorua plotsisht. Kshtu m 1996 n pyetjen q iu b z. Rudolph Perina, shef i Misionit diplomatik t SHBA-ve n Beograd, dhe pjesmarrs n Konferencn e Dayton-it, se pse Kosova nuk u ftua n kt Konferenc, ai do t prgjigjet: N Dayton jan ftuar ata q kan luftuar. Me kt u b m se e qart: Bota dgjon vetm krismn e pushks! (Shala, 2001:22). Nuk ishte gj e mir q Marrveshja e Dejtonit nuk e prfshiu Kosovn. Nj pakic serbe n Kosov nuk mund t sundoj 90% t shqiptarve atje (Milo, 2009:31). Mosprfshirja e Kosovs n Marrveshjen e Daytonit vetm sa ka hapur shtegun pr luftn e ardhshme, do t shprehet Joshka Fischer n librin e tij (Fischer, 2008:100). Kurse Vollfgang Petritsch n librin e tij gjykon se prllogaritjet e bashksis ndrkombtare n Dayton, pr mos prfshirjen e Kosovs n kt konferenc ishin fatale, duke vr n rrezik edhe baraspeshn e brisht t fuqive t mdha (Petritsch, 2002:80).

Formacionet e armatosura t organizimit ushtarak

Lvizja lirimtare, si lvizje prbashkuese e t gjitha formave t rezistencs aktive, ka qen vijimisht e pranishme n jetn e shqiptarve t Kosovs. Qysh n mesin e viteve t 80 n perndim ekzistonte nj organizat me ndikim n mrgatn e re shqiptare e njohur me emrin LPK (Lvizja Popullore pr Republikn e Kosovs), e cila trashgonte mendimin pr bashkim t ri t shqiptarve. (Akademia e Shkencave, 1999:132). M 1992 lvizja lirimtare tani shquhej me aksione t njpasnjshme kundr milicis serbe t vendosur n Kosov. Aksionet e para t UK-s, jan t lidhura me fundin e vitit 1992 dhe fillimin e vitit 1993. Komunikatat e aksioneve t para t UK-s nuk jan botuar n shtypin shqiptar, deri n komunikatn e 20-t. N Beograd UK-ja u cilsua si forc terroriste. Prderisa m 1996 Shtabi i Prgjithshm i UK-s botonte nj buletin, n t cilin njihte aksionet e veta dhe botonte komente pr ngjarjet politike t dits ( Petritsch, 2002:86). Rugova e quajti UK-n si shpikje serbe. Por ishte Adem Demai ai i cili pranoi pr her t par n dhjetor 1997 ekzistencn e UK-s (Petritsch, 2002: 88). Ofensiva e par serbe kundr UK-s filloi n mars t t vitit 1998, t udhhequra si Luft etnike, sipas modelit t luftrave n Bosnj dhe Kroaci. Si pasoj e ktyre ofensivave e sipas t dhnave t OKB-s, n vjeshtn e vitit 1998, n Kosov n arrati ishin 230 mij njerz. Jo luft kundr UK-s, por parasgjithash terrorizmi dhe dbimi i popullats shqiptare ishin qllimi i vrtet i lufts. Prbrja etnike n Kosov duhej t ndryshonte prgjithmon, dhe kjo mund t bhej vetm me terror dhe dhun brutale, gj q e parashihte edhe programi serbomadh (Fischer, 2008:100). UK prshkoi nj rrug t mundimshme t rritjes, derisa n mars t 1989, mori prpjestime t gjera. Nga qarqe t jashtme t caktuara antishqiptare u cilsua me emra t ndryshm si: Grupim njerzish t frustruar, q i ka bashkuar dshprimi etj. Por UK-ja u njoh pr her t par si

bashkim luftarsh t liris nga administrata politike amerikane. Zdhnsi i par i UK-s, nj nga figurat e shquara edhe m hert n publik u b Jakup Krasniqi (Akademia e Shkencave, 1999:35). Lufta e drejt dhe e vendosur e UK-s i dha asaj legjitimitetin ndrkombtar, duke e br faktor vendimmarrs, dhe si lvizje ndrkombtarisht t pranuar (Tahiri, 2001:23). UK-ja u b katalizator i ngjarjeve n Kosov. Ajo prshpejtoi prceptimin e krizs, m shum se kurr ndonjher pr nj zgjidhje reale dhe afatgjate (Milo, 2009: 72). eta e par ishte ajo e Llapit, si guerilja e par me organizim ushtarak n shekullin XX. Fillimisht, njerzit e angazhuar n UK ishin t pakt, ata m t devotshmit, m trimat, m sakrifikuesit, m t ndrgjegjshmit, kryesisht antar t LPK-s (Buja, 2007:313). Si tham Kosova m 1992, e kishte formacionin e par t armatosur, me komandant Adem Jasharin n Prekaz. Kulla e Shaban Jasharit ishte strumbullari rreth t cilit do t lidhen t gjitha formacionet e armatosura. (Krasniqi, 2006:20). Bashkrendimi i sulmeve t armatosura, shtrirja e UK-se dhe aksionet e suksesshme mbi mlicin armike ishin fryt i puns dhe ndrr e komandantit Adem Jashari. M 5, 6, dhe 7mars 1998 rrethimi i shtpis s tij nga ushtri e polici serbe, ishin vendimtare pr jetn e komandantit. Kjo sht edhe epopeja m e madhe dhe m e lavdishme por edhe m tragjikja e UK-s. Rnia e Komandantit Legjendar, flijimi familjar i Jasharve legjendar hapn nj epok t re t lavdis e t tragjedis n historin ton t re. (Krasniqi, 2006:24). Prderisa bota prirej nga frym demokratike t integrimeve mes popujve, Serbia, me metoda fashiste e gjenocidiale synonte t materializohej nprmjet planeve t Grashaninit e ubriloviit duke farosur shqiptart. Vrasjet serbe n Kosov t sillnin ndr mend vrasjet n Bosnje (Clinton, 2005:712). Por tani m njsit e UK-s kishin zn malet. Bijt m t mir t Kosovs po i fitonin betejat me gjakun e tyre. U krijuan edhe zonat e para t lira, nga u dgjua pr her t par zri i Kosovs s Lir. N pamundsi pr tu prballur me UK-n ushtria serbe vriste me cinizm krimineli njerz t pafaj, digjnin e shkatrronin do gj q ishte shqiptare. Bijt e UK-s u kujdesn pr popullin e mbetur nn qiellin e hapur. Krismat e pushks i dgjoi bota. Kjo prshpejtoi ardhjen e delegacioneve ndrkombtare pr tu njohur drejtprsdrejti me luftn n Kosov. SHBA-t, BE, apeluan n ndrprerjen e represionit serb. U nnshkrua edhe marrveshja Milloshevi-Hollbruk, m 13 tetor t vitit 1998 n Beograd, q u prcaktua si pik e mundshme kthese t krizs (Petritsch, 2002:129). Marrveshja e prbr prej 11 pikave kishte mbshtetje t plot t NATO-s dhe t Grupit t Kontaktit, prfshir edhe Rusin. Pr shum arsye kjo konsiderohet si nj e arritur shum e madhe. Sipas ksaj marrveshjeje, hapsira ajrore e Kosovs do t kontrollohej nga NATO. Si kurr ndonj her n Kosov do t veprojn 2.000 vzhgues t OSBE-s. Do t kthehen refugjatt shqiptar, si dhe do t fillonte procesi politik pr zgjidhjen e problemit (Vukaj, 2007:193). Gazeta ruse Njezavisimaja Gazeta, n nj artikull t saj t dats 27.10.1998, thekson pr deklarimet e gjeneralve Klark dhe Nauman, lidhur me sigurin e vzhguesve, t cilt ua kan br t qart Millosheviqit se ata do t mbrohen nga aviacioni i NATO-s (Vukaj, 2007:201). Marrveshja lejonte edhe ardhjen e misionit diplomatik ndrkombtar KDOM, q vepronte nn udhheqjen politike t ambasadoreve t Grupit t Kontaktit, t ambasadorit Austriak, nw Beograd, pasi Austria kryesonte BE-n. Nprmjet burimeve t intelegjencs si dhe t burimeve tjera, KDOM do t kuptonte pr zonat e tashme apo t ardhshme t luftimit, prfshir edhe mizorit kundr civilve

(Weller, 2009:160). Pas Marrveshjes Millosheviq-Hollbruk KDOM-i u shndrrua n Mision Verifikues t Kosovs (Petritsch, 2002:110). Derisa mendohej pr respektimin e armpushimit serbt me pabesi ndrmerrnin ofensiva gjaksore kundr popullats n Kosov. Thuhet se mosrrespektimi i marrveshjes ishte si pasoj e mos prfshirjes s UK-s, n kt marrveshje (Fisher, 2008:116). Kjo ishte edhe pika m e dobt e ksaj marrveshjeje (Petritsch, 2002:140). N kt koh arrestohen tet ushtar serb, nga njsitet e UK-s t cilt u liruan vetm me ndrmjetsimin e ndrkombtarve, dhe duke i kushtzuar me lirimin e ushtarve t UK-s. Kjo ishte fitore e madhe pr UK-n pasi Serbia u detyrua ta pranoj si pal UK-n edhe para ndrkombtarve. Pr kt n librin e tij Jakup Krasniqi do t shkruante: ... Ky rast ka qen nj ndr m t rndit n jetn time; po mos t liroheshin ushtart e UK-s, kisha vendosur t jepja dorheqje... (Krasniqi, 2006:155).

Raaku krim kundr njerzimit

Marrveshja Milloshevi-Hollbruk asnjher nuk u respektua. Pr Beogradin krimi qe n harmoni me pabesin. Kulmi i shkeljes s marrveshjes pr armpushim sht m 15 janar 1999, kur ushtart serb para syve t bots bn masakrn m njerzore, Masakrn e Reakut, duke vrar n mnyrn m makabre 45 gra, pleq e fmij. Pr kt para opinionit publik Z. Uliam Vokeri, kryesues i misionit verifikues t OSBE-s n Kosov, do t deklaroj: Ky sht krim kundr njerzimit (Krasniqi, 2006:131). Lufta mes Kosovs e Beogradit ka hapur varre t shumta, Prekaz, Rahovec, Kodra e Polacit, malet e Kleqks e vende t tjera, por masakra e Reakut do t mbetet dshmi e prjetshme e krimit serb n Kosov (Myrtaj, 2002:55). Ekzekutimet e civilve ishin instrument i strategjis serbe kundr kryengritjes n Kosov, pr ta detyruar popullatn q t arratisej, pr tia mohuar kshtu njkohsisht prkrahjen UK-s (Fischer, 2008:120). Masakra e Reakut t gjithve po u sillte n mndje, e para syve, tmerret e lufts n Bosnj, Srebrenic e ngjarje t tjera tepr t kobshme (Milo, 2009:133). Ky ishte edhe argument se dhuna serbe n Kosov kishte marr formn klasike t nj gjenocidi t egr dhe primitiv (Akademia e Shkencave, 1999:140). Zonja Olbrajt n nj bised telefonike me ministrin e Jashtm Joschka Fischer, kishte propozuar reagim t ashpr dhe takim urgjent t Kshillit t NATO-s, pr ka ishin pajtuar Cook dhe Vedrin (Fischer, 2008:122). Kshilli Sigurimit, n Deklaratn e 19 janarit 1999, e dnoi masakrn dhe bri thirrje pr...nevoj urgjente dhe hetim t plot t fakteve, duke ftuar urgjentisht q RFJ-ja t bashkpunonte me Gjykatn Ndrkombtare pr krime lufte (Mahmutaj, 2002:20). Krimet kundr njerzimit nuk mund t kualifikohen kurr si pun t brendshme t nj shteti (Blair, 2005:40). N ann tjetr prderisa bota po e dnonte krimin e rnd n Raak, qeveria serbe mori vendimin p ta przn nga Kosova U. Uoker, pr ka do t qortohet edhe nga Rusia. Shpallja e U.Uoker si person nongrata, mund ta destabilizoj edhe m shum situatn n Kosov, do t deklaroj Ministri e Punve t Jashtme Ruse (Vukaj, 2007:235). Vrasja e banorve paqsor, (po t jet kshtu) sht nj egrsi e prbindshme q meriton t dnohet rrept. N Kosov duhet t shkojn hetues ndrkombtar, pavarsisht se Beogradi sht kundr. M mir ata se sa Aviont e NATO-s - do t shkruan gazeta Komersant e dats 19 janar (Vukaj, 2007:238).

Reaku heroik dhe tragjik ishte nj kthes e madhe pr Kosovn. Ndrkombtart tanim t involvuar n zgjidhjen e shtjes s Kosovs, nuk mund ta mohonin kriminalitetin e ushtris serbe. Masakra e Racakut prfundimisht e prjashtoi mundsin e nj marrveshjeje pr paqe n bisedime t drejtprdrejta shqiptaro-serbe, si ishte propozuar pr disa vite me radh. Pas ksaj masakre u rrit aktiviteti diplomatik n relacionin Uashington-NATO-Bruksel-Grup i Kontaktit, ku dhe t gjith kishin arritur pajtimin se ideja pr organizimin e nj Konference duhej t kishte prioritet ndaj politiks s ultimateve (Fischer, 2008:123). M 29 janar 1999 Grupi i Kontaktit, i takur n Londr n Pallatin Lancaster House, n afrsi t Pallatit Mbretror St.James, doli me Deklaratn historike pr mbajtjen e Konferencs n Rambuje, dhe miratoi parimet e panegociueshme, mbi t cilat duhej t ndrtohej Marrveshja Kalimtare pr Kosovn (Tahiri, 2001:54). M 30 janar Kshilli i NATO-s e riprtriu vendimin e marr n tetorin e vitit t kaluar, duke vendosur kshtu korrniz diplomatike pr Konferencn (Fishcer, 2008:131). Fryma e Deklarats s Grupit t Kontaktit nuk la vend dyshimi n vendosmrin pr t gjetur nj zgjidhje e pr t negociuar para pranvers. sht gati ultimatum, do t shprehet n librin e tij Paskal Milo (Milo, 2009:138). Gjithsesi ky hap u prshndt nga shqiptart. Sipas Qosjes Kosova n Rambuje do t thot Kosova n Perndim, e Kosova n Perndim do t thot Kosova jasht Jugosllavis (Akademia e Shkencave, 1999:140). N Beograd natyrshm deklarata e Grupit t Kontaktit nuk sht pritur mir (Milo, 2009: 139). Shqipria zyrtare nprmjet ambasadorit t saj n Franc, Luan Rama kishte krkuar nga kshilltari i posacm i Vedrinit, i ngarkuari pr Kosovn, q Shqipris ti jepej statusi i vzhguesit, gj q nuk u pranua. Si arsyetim kshilltari Fushe do t deklaroj se nuk do t ket vzhgues t tjer nga Ballkani, dhe se n Rambuje nuk do t ket konferenc ndrkombtare si ajo e Parisit pr Bosnjen (Milo, 2009:141).

Vendosmria pr ndrhyrje ushtarake

Grupi i Kontaktit i prkrahur nga Kshilli i Sigurimit t OKB-s, bashk me NATO-n tani m ishin pjes e lojs. Qeveria amerikane n veanti kishte filluar t bnte trysni pr aksion t mundshm ushtarak pr ta ndalur represionin n Kosov. Krcnimi i prdorimit t forcs n raport me Kosovn nga SHBA-ja ishte br q nga viti 1992. N rast t konfliktit n Kosov, i cili do t shkaktohej nga veprimi i Serbis, SHBA-ja do t ishte e gatshme t prdorte forcn ushtarake kundr serbve n Kosov dhe n vet Serbin, i kishte shkruar kryetari i athershm, Gjeorge Bush, Sllobodan Millosheviqit, krcnim ky q u prsrit nga administrata e Clintonit (Weller, 2009:171). Kurse Javier Solana kishte deklaruar se Aleanca, n prpjekjet e veta pr ta prkrahur bashksin ndrkombtare q t arrihej nj marrveshje e negociuar, kishte: ....rishikuar planifikimin ushtrak pr nj vistr mundsish q t ndalej dhuna dhe t krijoheshin kushtet pr negociata. Kto e prfshijn edhe prdorimin e forcave toksore e ajrore, e posarisht nj vistr t gjer opsionesh pr prdorimin vetm t forcs ajrore. Kto sigurojn q NATO-ja t mund t vepronte me shpejtsi dhe n form efikase po t shfaqej nevoja(Weller, 2009:160). Kshilli i Sigurimit i OKB-s, kishte miratuar edhe rezolutat 1160 (1998), sipas s cils Beogradi duhej t ndrpriste t gjitha veprimet luftarake, si dhe 1199 (1998), q ishin t bazuar n kapitullin e VII t Karts s OKB-s. Nj rozolut e cila merret duke u mbshtetur n Kapitullin e VII t

Karts s OKB-s, mohet si hap i par drejt masave m t ashpra t ndrmarra nga K.S. t cilat mund t shkojn deri te intervenimi ushtarakn (Fischer, 2008:101). N baz t kapitullit VII t Karts s OKB-s, keqsimi i gjendjes n Kosov u cilsua si rrezik pr paqe dhe siguri n rajon (Petritsch, 2002:121). Edhe ministri i Jashtm rus Ivanov, votoi pro Rezoluts 1199, ka nnkupton nj trheqje nga pozicioni i saj i fort n mbshtetje t Beogradit. Para opinionit publik, si justifikim rust do t theksojn se kjo rezolut do t shrbej si impuls pr dialog t drejtprdrejt midis Beogradit dhe politikanve t moderuar t Kosovs (Vukaj, 2007:185). SHBA-t e kishin drguar R.Holbrukun n Beograd, pr t siguruar marrveshje me Millosheviqin. Ai zbatonte diplomacin ecejake, dhe mendohej se do t ket sukses pr shkak t rolit t tij ky n Marrveshjen e Daytonit. Por Millosheviqi i cili njohu vetm gjuhn e armve e kishte detyruar Holbrook t krkonte krcnimin e NATO-s, pr t realizuar Marrveshjen me 11 pika t 13 tetorit t vitit 1998. (Weller, 2009:211). Po m 13 tetor NATO-ja e kishte lajmruar Millosheviqin se do ta sulmonte Serbin brenda katr ditsh n qoft se nuk respektoheshin rezolutat e Kombeve t Bashkuara. Sulmet ajrore u pezulluan kur 4.000 oficer t forcave speciale t policis Jugosllave u trhoqn nga Kosova. Pr pak koh dukej se gjrat u prmirsuan, por n janar t vitit 1999 serbt prsri filluan t vrisnin njerz t pafajshm n Kosov, dhe sulmet ajrore t NATO-s dukeshin t pashmangshme (Clinton, 2005:713). Prkundr komenteve t shumta, nj gj ishte e qart: po ushtrohej nj presioni i fort kundr Beogradit duke ln hapur prdorimin e forcs. Koha krkonte zvndsimin e fjals me armn kur e para tanim qe konsumuar e fyer nga Beogradi. Pr kt Toni Bler me breng t shtetarit vizionar dhe t vendosur shtron pyetjen se, vall a mund t qndroj bota e jashtme duke br sehir kur nj shtet kriminel abuzon brutalisht t drejtat themelore t atyre q ai i qeveris? (Blair, 2005:65). Pas mbledhjes s K.S Paskal Milo, Ministr i Jashtm i Shqipris, para gazetarve n emr t qeveris Shqiptare, mbshtet frymn e Rezoluts. Kurse ministri i Jashtm i Serbis, Jovanoviq, shprndau nj libr t bardh pr Kosovn n t ciln Beogradi rrekej t vrtetonte karakterin terrorist t UK-s dhe kinse gjurmt islamike n Kosov (Milo, 2009: 94). T kujtojm me kt rast kur gazetat ruse, n tetor t vitit 1998 citonin ministrin amerikan t mbrojtjes, duke thn se Pr ne sht i dshirueshm mandati i OKB-s, por jo i domosdoshm. Partnert e aleancs mund t shfrytzojn paragrafin e mbrojtjes kolektive, fiksuar n t drejtn ndrkombtare(Vukaj, 2007:175). Millosheviqi nuk u shqetsua shum nga vendimet e marra n Nju-Jork. Ai llogariste se nuk do t miratohej ndonj rezolut tjetr ku do t autorizohej prdorimi i forcs kundr Serbis, pasi Rusia do ta bllokonte me t drejt vote n Kshillin e Sigurimit. Kt ministri i Jashtm Igor Ivanov ia kishte br t qart sekretares amerikane t Shtetit. Pr kt arsye SHBA-ja dhe aleatt e saj iu shmangn prpjekjeve pr t paraqitur krkesn para K.S. pr miratimin e nj rezolute t re. N vend t ksaj shtetet perndimore t K.S. aktivitetet e veta i zhvendosn n Kshillin e NATO-s, ku Rusia nuk ishte e prfaqsuar. Nga prvoja e hidhur e gnjyese n Bosnje SHBA-ja ishte e vendosur q t vepronte ushtarakisht kundr Millosheviqit, n rast nevoje edhe pa mandatin e K.S. (Fischer, 2008:101-102). Perndimi gjithnj e m shum bindej pr lojrat joserioze e dredharake t Millosheviqit. Paprgjegjshmria e Millosheviqit, e kishte prshpejtuar Britanin e Madhe t prgatiste Dosjen

juridike n favor t prdorimit t forcs. Vetm krcnimi pr prdorimin e forcs, sado i ashpr, sht i pamjaftueshm, do t deklarojn Toni Bler dhe Bill Clinton (Blair, 2005:7). N kt rast duhet kujtuar fjalimin e Toni Bler n ikago (Ky fjalim do t njihet si Doktrina Bler) ku theksonte se, n mijvjearin e ri diktatort duhet ta din se Nuk mund ta shtypin popullin e vet ose t ndrmarrin spastrim etnik pa u ndshkuar Ne nuk do t luftojm pr territore por pr vlera. (Blair, 2005:8). Kryetari amerikan Bill Clinton, kishte udhzuar delegacionin e vet n NATO q t votonte pr autorizimin e sulmeve ushtarake kundr Serbis, nse Millosheviqi vazhdon ta sfidoj bashksin ndrkombtare. Sekretarja e shtetit Olbrajt prsriste e vendosur se Aleanca e kishte legjitimitetin pr t vepruar dhe pr t ndalur katastrofn, se aksioni humanitar sht i pranueshm politikisht dhe juridikisht edhe pa mandatin e Kshillit t Sigurimit (Weller, 2009:178).

KAPITULLI II: FITORIJA E KOSOVS N RAMBUJE

Kosova t flas me nj z t vetm
E bm kt hyrje pasi ajo ka harmoni logjike me ngjarjen kulmore t Rambujes historike, se ngjarjet brnda ksaj kohe paraprake qen ushqyeset prej nga kulmoi dhe Rambujeja me dafinn e liris s Kosovs brnda saj. Pa t parat, pa qndresn e gjat t popullit t Kosovs e pa armt e t lavdishmes UK nuk vinte e dyta. Rambujeja sht pika e ndrruar ku armt e Kosovs u harmonizuan me diplomacin euro-atlantike. Ajo qe limani i sigurt pas nj lundrimi t gjat npr dallg t egra i popullit kosovar. Lufta heroike e UK-s bri q bota ti kthej plotsisht syt nga Kosova me tr seriozitetin e saj. Lvizja lirimtare sht faktori themelor i ndrkombtarizimit t shtjes s Kosovs, i imponimit t saj si shtje politike e gjeopolitike (Akademia e Shkenave, 1999:138). Kur flasin armt, diplomacia ulet i bn m sakt llogarit. UK-ja ishte fermenti q oi n zgjidhjen radikale t problemit t Kosovs. Pa UK-n Kosova do t vazhdonte ende t vrtitej n vorbulln e diplomacis boshe, t nj diplomacie joefektive, q do t knaqej me deklarata dhe jo me veprime konkrete diplomatike q synon zgjidhjen reale afatgjate t shtjes s Kosovs (Milo, 2009:116). Konferenca n Rambuje duhet par si ngjarja m e rndsishme ndrkombtare, e mbajtur ndonjher pr Kosovn dhe ndoshta pr kombin ton n prgjithsi thot n librin e tij Jakup Krasniqi (Krasniqi, 2006:158). Konferenca e Rambujes krijoi baz legale pr njohjen ndrkombtare t s drejts pr vetvendosje t popullit t Kosovs, duke shnuar hap prpara drejt pavarsis (Tahiri, 2001:10). Apo si do t shprehet Rexhep Qosja: ...Kjo sht ngjarje m vendimtare n historin e Kosovs prej Konferencs s Ambasadorve n Londr 1912-1913. N t vrtet n Konferencn e Rambujes po bhej ndryshimi m i vogl a m i madh, i prfundimeve t Konferencs s Londrs ku u prcaktua ardhmria e rnd dhe tragjike e nj pjese t shqiptarve... (Qosja, 1999:16). Me qllim t ndrprerjes s lufts, dhe pr t vazhduar zgjedhje diplomatike, Bashksia Ndrkombtare e n veanti SHBAt bn prpjekje maksimale pr ta kompozuar delegacionin

negociator t Kosovs. Thirrja e bashksis ndrkombtare q Kosova t flas me nj z t vetm, kishte n thelb prfaqsimin e krahut luftarak, n t gjitha tryezat e bisedimeve (Akademia e Shkencave, 1999:136). LDK-ja e Ibrahim Rugovs, e cila pretendonte legjitimitetin qeveriss pasi dy here kishte fituar n zgjedhje me shumic absolute, pengonte formimin e delegacionit negociator me baz t gjer. LDK-ja kishte filluar t braktisej nga prkrahsit e saj pr shkak t zhgnjimit nga mossuksesi i fushats s tij t mosdhuns. Kshtu vetm n gjysmn e vitit 1998 kur grupi jozyrtar i udhhequr nga Fehmi Agani iu prgjigj projekteve t njpasnjshme t Christ Hillit, u mundsua q t krijohej nj ekip negociatorsh me baz m t gjer, t prfshirjes edhe t UK-s (Weller, 2009:217).

Parimet e grupit t Kontaktit dhe thirrja e Adem Demait pr refuzimin e tyre

Historia na mson se Evropa nuk ka qen e zonja q n hapsirn e vet t zgjidh shtjet e ngatrruara mes kombesh, t cilat ajo vet i ka br lmsh pr interesa t saj. Kt e dshmon edhe dshtimi n Konferencn pr Bosnjn. Angazhimi transatlantik i Ameriks e ka shptuar Europn nga dy luftra gjat ktij shekulli (Blair, 2005:84). Grupi i Kontaktit prbr nga; SHBA-ja, Britania e Madhe, Italia, Franca, Gjermania dhe Rusia, fillimisht ishte themeluar n pranvern e vitit 1994, pr t ndihmuar trajtimin e shtjes s Bosnjs. Evropa pr t dshmuar se ishte n gjendje t merrte kryesimin n zgjidhjen e qshtjeve t saj t brendshme, dshironte q Konferenca e Rambujes t zhvillohej n Evrop e jo n SHBA (Fischer, 2008:128).

Grupi i Kontaktit, interesimin intensiv pr Kosovn e filloi n shtator t vitit 1997 me shfaqjet e hapura t armiqsive. Grupi kishte kombinuar tre elemente: Rusia, q shihej si shtet q mund t merrej me Millosheviqin, duke marr parasysh prkrahjen e saj t prhershme pr pozicionin e Serbis. Kurse antart e BE-s, do t mund tia tregonin Beogradit karotn e integrimit m t afrt ekonomik me Evropn. Prderisa SHBA-ja, paraqitej si forc udhheqse e nj aksioni m t ashpr, duke prfshir ktu edhe prdorimin e forcs ushtarake (Weller, 2009:151). N deklaratn e 24 shtatorit 1997, Grupi i Kontaktit thot: N lidhje me kontekstin pr statusin e Kosovs, pozicioni i Grupit t Kontaktit sht shum i qart: ne nuk e prkrahim Pavarsin dhe nuk e prkrahim mbajtjen e status quo-s. E prkrahim nj status t avancuar t Kosovs brenda RFJ-s. Ky status do t duhej ti mbronte plotsisht t drejtat e popullats shqiptare n pajtim me standardet e OSBE-s dhe Kartn e OKB-s. sht esenciale q dialogu t nis, si hap i par pr ti ulur tensionet (Weller, 2009:151). N rastin e Kosovs, Grupi formuloi nj korniz pr Negociata n Rambuje, pr nj zgjidhje kalimtare bazuar n dhjet parimet e panegociueshme t definuara nga Grupi i Kontaktit n takimin e 29 janarit 1999. Pr ndrtimin e ktyre parimeve Grupi i Kontaktit mori parasysh edhe qndrimet e palve negociator, natyrisht deri n nj mas pr t mos u tejkaluar korniza e definuar ndrkombtare (Tahiri, 2002:55). Pranimi i dokumentit t dhjet parimeve t panegociueshme nga palt negociatore ishte

parakusht pr pjesmarrje n Konferencn e Rambujes. Ato ishin: 1. Domosdoshmria e ndrprerjes s menjhershme t dhuns dhe respektimi i armpushimit.

2. Zgjidhja paqsore prmes dialogut. 3. Marrveshja kalimtare: nj mekanizm pr zgjidhjen prfundimtare pas periudhs kalimtare trevjeare. 4. Mosndryshimi unilateral i statusit kalimtar. 5. Integriteti territorial i RSFJ-s dhe i vendeve fqinje. 6. Mbrojtja e t drejtave t pjestarve t t gjitha bashksive nacionale (ruajtja e identitetit, gjuhs dhe arsimit: mbrojtja e veant e institucioneve t tyre religjioze). 7. Zgjedhje t lira dhe t ndershme n Kosov nn mbikqyrjen e OSBE-s. 8. Asnj pal nuk do t ndjek penalisht dik pr krime q lidhen me konfliktin e Kosovs (prve: krimeve kundr njerzimit, krimeve t lufts, dhe shkeljeve t tjera serioze t s drejts ndrkombtare). 9. Amnistia dhe lirimi i t burgosurve politik. 10. Pjesmarrja ndrkombtare dhe bashkpunimi i plot i t gjitha palve n implementim. (Tahiri, 2002:56). Por jo t gjitha kto pika ishin t pranueshme pr shqiptart. Adem Demai i pari u deklarua pr mospjesmarrje t shqiptarve n negociatat pr statusin e Kosovs n Rambuje. Pika e pest e projektmarrveshjes ishte pika m kontestuese pr gjith shqiptart, por Adem Demai nuk donte t kalonte as nj hap prpara pa u ndryshuar kjo pik. Deklarimi i tij ishte se: T shkosh n Rambuje dhe t pranosh paraprakisht kto dhjet pikat e panegociueshme, ku njra prej tyre garanton sovranitetin dhe integritetin territorial t Jugosllavis, do t thot t heqsh dor nga pavarsia dhe t lshohesh n autonomi. M 2 shkurt, Adem Demai n takimet e tij t zakonta me media, publikisht deklaron se Shqiptart nuk duhet t shkojn n Rambuje. E ftoi Shtabin e Prgjithshm t UK-s t refuzonte ftesn e br nga Grupi i Kontaktit pr t marr pjes n Konferencn pr Kosovn, sipas t cilit Kosovs po i ofroheshin pranga t reja (Shala, 2001:218). Adem Demai, i shquar me origjinalitetin e qndrimeve t tij dhe aspak diplomatik, n konferencn pr shtyp madje krkoi q Depertamenti i Shtetit t zvendsoj negociatort amerikan Holbrook dhe Hill si t paprshtatshm, q nuk njohin qshtjen shqiptare dhe q anojn nga pala serbe ose u prshtaten krkesave t saj (Milo, 2009:114). Por Demai si i till, kokfort e i pamarrvesh sic do t thoshte populli, dhe me refuzimet e tij t njpasnjshme, ndikonte q Uashingtoni n radh t par, por edhe qeverit e tjera Perendimore, t kuptonin se Kosovarve duhet tu ofrohet nj Marrveshje e ndershme Kalimtare. Pra edhe nj Dema si ky, i duhej Kosovs (Shala, 2001:298).

Platforma politike e shtabit t prgjithshm t UK-s

shtjen e shkuarjes ose t mos shkuarjes n Rambuje, e sidomos pas deklarimeve t hapura t Adem Demait, SHP i UK-s e ka shqyrtuar me seriozitetin m t madh, duke e analizuar n mnyr t gjithanshme. UK e dinte se atje nuk shkonte pr pavarsin e Kosovs, se deri te pavarsia duhej edhe shum pun pr tu br. Fundja ishte UK q i kishte hapur portat pr delegacionin shqiptar. (Krasniqi, 2006:158). Por duke par se lufta kishte hyr n nj faz t re, t prmasave t gjera operative, duke par sabotimin q po i bnte lufts Qeveria e Bukoshi si dhe mbyllja e rrugve furnizuese, UK-ja pranoi pr t shkuar n Rambuje pr t nxjerr nj pushim trevjear. Bukoshi nuk jepte mjete pr financimin e UK-s, kurse n ann tjetr duke i shfrytzuar ato mjete, u shprndante aty ktu individve t caktuar, si duket vetm pr t futur prarje. (Krasniqi, 2006:159). Edhe shpresa e vetme e Kosovs pr t arritur dika n fushn politike, ishte nprmjet prfshirjes s fuqishme ndrkombtare. Humbja e elementit t ndrkombtarizimit t krizs do t ishte nj katastrof m e madhe sesa fardo humbje ushtarake (Weller, 2009:211). Shtabi i Prgjithshm formuloi edhe platformn politike q delegacioni i UK-s do ta mbronte n Rambuje. Gjat bisedimeve n Konferencn Ndrkombtare t Rambujes, si dihet i tr delegacioni i Kosovs ishte i prkushtuar t mbronte Platformn politike t SHP t UK-s. Bashkimi i delegacionit t Kosovs rreth nj platforme politike ishte suksesi m i madh i arritur. Delegacioni i UK-s kishte marr qndrimin se n Rambuje duhet t mbrohen kto pika: T ruaj bashkpunimin n kontinuitet me bashksin ndrkombtare, duke mos lejuar humbjen e prkrahjes dhe ndihms ndrkombtare. Nse Serbia nuk do t shkonte n Rambuje, ose nuk do t nnshkruante, UK-s do ti jepej nj prkrahje m e madhe dhe m e gjithanshme n aspektin ushtarak (t armatimit) dhe Nse do t nnshkruhet nga dy palt Dokumenti prfundimtar i Konferencs, UK-ja do t arrinte nj armpushim trevjear pr t cilin kishte nevoj (Krasnici, 2006:160).

Kto ishin arsyet themelore t shkuarjes n Rambuje t delegacionit t UK-s, ku tanim udha e diplomacis qe shtruar sipr udhs s armve. Me vete qen edhe krkesat e tij maksimale q delegacioni do ti shtronte n Konferenc. Ato prmblidheshin n shtat pika: 1. Largimi i pa kusht i t gjitha forcave t armikut nga Kosova. 2. Lirimi i t gjith t burgosurve politik shqiptar. 3. Ti njihet e drejta e popullit t Kosovs pr t vetvendosur pas tri viteve me referendum pr statusin prfundimtar. 4. E drejta e Kosovs pr t pasur forcn e saj mbrojtse. 5. Sigurimin dhe mbrojtjen e Kosovs ta bnte NATO nn mbikqyrjen e SHBA-ve. 6. N mbrojtjen e kufijve t Kosovs, s bashku me trupat e NATO-s t merrnin pjes edhe

ushtart e UK-s, dhe 7. Armatimi i rnd serb t mbetej n Kosov, si kundrvler pr dmet e lufts (Krasniqi, 2006: 161). Ishte e qart q kto ishin krkesat maksimale q duhej t mbroheshin, por n raste reduktimi, m i mundshmi q duhej t jet i pranueshm pr UK-n mund t ishte: Ardhja e NATO-s pr t siguruar paqen trevjeare dhe largimi i forcave armike. Organizimi i Referendumit gjithpopullor n Kosov pas tri vjetsh pr prcaktimin e statutit prfundimtar. Transformimi i UK-s n Forc Mbrojtse t Kosovs, dhe Lirimi i t burgosurve politik shqiptar (Krasniqi, 2006:161).

Pas debateve t shumta t zhvilluar n nivel t Shtabit t Prgjithshm, t Drejtoris Politike dhe t komandantve t zonave, si dhe marrjes s plqimit t tyre sht dhn drita e gjelbr pr shkuarje t delegacionit t UK-s n Rambuje. Fitorja e par (sado ende e ngushtuar) q dilte nga kjo pjesmarrje n kt Konferenc ishte pranimi dhe legjitimimi ndrkombtar i Ushtris lirimtare t Kosovs dhe lufts s saj t drejt. Kosova po legjitimohej tanim jo si problem i brendshm i Serbis dhe Jugosllavis, por si problem i prmasave ndrkombtare. sht fakt se Kosova, asnjher n historin e saj nuk kishte qen n fokus t vmendjes s faktorit ndrkombtar si gjendej tani. Hapsira kohore q krijohej prej tre vjetsh, synohej t shfrytzohej pr konsolidim t brendshm n t gjitha stadet, n at ushtarak, politik e strategjik (Buja, 2007: 322).

Mbrojtsit e kshtjellave n Kshtjell

M 5 shkurt delegacioni shqiptar ishte mbledhur dhe kishte arritur nj marrveshje parimore pr tri pikat kryesore: e para, cilido q t ishte numri i antarve t tij, do t ruhej ekuilibri n prfaqsimin e UK-s, LDK-s, LBD-s; e dyta, vendimet do t merreshin me konsensus t plot, pa plqimin e njrit prej ktyre tre elementeve kryesor t delegacionit nuk do t kishte asnj vendimmarrje; si dhe prcaktimi i shefit t grupit negociator (Milo, 2009:142). Delegacioni prbhej prej 16 antarve (Petritsch, 2002:176). N prbrje t delegacionit ishin: Hashim Thai, Jakup Krasniqi, Ram Buja dhe Xhavit Haliti, prfaqsonin UKn. Bnte pjes edhe grupi nga LBD-ja (Lvizja e Bashkuar Demokratike) me:

Mehmet Hajrizin, Rexhep Qosjen, Hydajet Hysenin dhe Bajram Kosumin. Kurse LDK-ja n delegacion kishte prcaktuar: Fehmi Aganin, Ibrahim Rugovn, Idriz Ajetin Edita Tahirin dhe Bujar Bukoshin. N delegacion bnin pjes edhe dy prfaqsues t pavarur: Blerim Shala dhe Veton Suroi. Me delegacionin shqiptar ishin edhe ekspertt: Arsim Bajrami, pr shtje kushtetuese, Enver Hasani pr t drejtn ndrkombtare, Musa Limani pr ekonomi, Sabaudin Komoni pr financa, Avni Jarshellari dhe Sokol Bare pr shtjet e siguris, Naip Zeka pr resurset natyrore, Shenasi Rama dhe Xhavit Rexhaj pr shtje ndrkombtare, Agim eku dhe Adem Qopani pr shtje ushtarake. Delegacioni pr kshillime kishte edhe ekspert t shquar ndrkombtar si: Mark Weller, ekspert i shquar i s drejts ndrkombtare dhe Norton Ambramovi, jurist i shklqyeshm. Shqiptart gjat Konferencs komunikuan edhe me ekspert t tjer t fushave t ndryshme. Beogradi pr Hashim Thain shpalli (nj komedi sipr tragjedis s Kosovs), arrestin ndrkombtar, kurse pr ta penguar pjesmarrjen e delegacionit shqiptar n Rambuje, prfaqsuesit e UK-s i shpalli terorist e bandit Disa n munges i denoi edhe me vdekje (Akademia e Shkencave, 1999:143). Pr shkak t pengesave serbe, delegacioni i UK-s m 5 shkurt nuk arriti n Rambuje ashtu si ishte planifikuar. Udhtimi u realizua m 6 shkurt, me 2 aeroplan t vegjl t Qeveris Franceze. Shqiptart t njohur n histori si mbrojts t kshtjellave, (shprehje e Jakup Krasniqit) t prcjellur nga populli, tani po udhtonin drejt Kshtjells, ku do t mbyllen pr 23 dit, pr ti sjell paqe Kosovs (Krasniqi, 2006:166). Gjithsesi sa t ngushta e komode jan kshtjellat luksoze t Europs pr t mbajtur brnda kshtjellat madhshtore e dramatike t shqiptarve, ngarkuar tani n supet e delegacionit shqiptar! Por ata i mbingarkuan, pasi supet u qen forcuar m tej nga armt q tanim i kishin marr prsipr n rast dshtimi. Kjo tani kish dhe dshmin m t afrt me vete. N hyrje delegacioni i UK-s u desh t dorzoj armt e marra pr vetmbrojtje gjat rrugs deri n aeroportin e Sllatins n Prishtin, ku mendohej se nse serbt do t provonin ti zinin robr, ata nuk do t dorzoheshin t gjall (Shala, 2001:222).

Delegacioni serb n negociatat pr Kosovn n Rambuje

Beogradi nn trysnin e krcnimeve t NATO-s, pranoi m n fund t merrte pjes n Konferencn Ndrkombtare pr Kosovn n Rambuje edhe pse, deri athere shtjen e Kosovs e quante ende shtje t brendshme t saj. Delegacioni serb q u caktua pr Konferencn kryesohej nga Ratko Markovic, nnkryetar i qeveris s Serbis; m pas kryesimin e delegacionit e mori prsipr kryetari i Serbis, Millan Millutinoviq (Fischer, 2008: 133). Prbhej nga 13 veta, shumica nga Kosova, prfaqsues t minoriteteve t qena e t paqena, prfshir edhe dy kryetar shqiptar t partive t shpikura (Milo, 2009:142). Ky ishte synim i dshpruar pr t dshmuar tolerancn multietnike t Serbis. Prve dy shqiptarve t ndershm (term i shpikur n vitet e 80) aty kishte futur edhe nj boshnjak, nj goran, dy turq, nj rom, madje edhe nj egjiptas zbulim ky i ri i regjimit serb (Shala, 2001:221). Rambujeja ofronte shancin m t mir t mundshm t nj paqeje afatgjate n rajon, por RFJ-ja nuk tregoi as qllimin m t vogl t angazhimit n negociata serioze (Gecaj, 2009:55). N fakt Beogradi shum pak ishte i interesuar pr t arritur nj zgjidhje, pasi prfshirja ndrkombtare pashmangshm do t prishte status quo-n e favorshme pr t. Prandaj dhe sipas skenarit serb

konferenca duhej t dshtonte, kurse faji do ti ngarkohej delegacionit t Kosovs, dhe n kt mnyr Serbis do ti lejohej kontrolli n at territor (Weller, 2009:216). Duke patur parasysh kto rrethana t mundshme e t pamundshme, Millosheviqi nuk mori pjes n Rambuje, por drgoi nj delegacion, sa qesharak dhe nnmues, si pr shqiptart dhe pr Bashksin Ndrkombtare. U bn t njohur si klubi i ajit ngase shiheshin duke pushuar npr hapsira publike t Kshtjells, duke u freskuar gjat gjith dits, e duke knduar kng patriotike serbe deri n ort e vona t nats (Weller, 2009:219). Delegacioni serb kishte qndruar i heshtur deri athere kur ambasadori Hill udhtoi pr n Beograd pr bisedime t drejtprdrejta me Millosheviqin, edhe pse nuk e kishte autorizuar Grupi i Kontaktit. Ky udhtim i K.Hillit me bashkpuntot e tij, pa njohtuar prfaqsuesin Rus dhe ate t BE-s si dhe as drejtorin politik francez dhe ate britank, qartsonte synimin q prfaqsuesit e B.Es, e me kt rast edhe BE-ja vet t lihej anash. Ky udhtim edhe mund t kishte pasoja negative, ngase pala serbe, vetm priste plasaritje dhe prirje pr prarje n radht e taborit perndimor, gjykonte Ministri i Jashtm gjerman Joschk Fischer n librin e tij (Fischer, 2008:138). Duket se gjat atyre bisedimeve, Jugosllavia i kishte identifikuar krkesat kye q duhej t plotsoheshin nse pritej q delegacioni serb ti qasej Konferencs me seriozitet (Weller, 2009:221). Megjithate Serbis i ishte thn tro, se nse Konferenca dshtonte pr shkak t mosbashkpunimit t tyre, ata do t bombardoheshin (Gecaj, 2009:51).

Takimet e para
Konferenca u hap n Kshtjelln e vjeter t Rambujes me fjalimin e kryetarit francez, Zhak Shirak, m 6 shkurt 1999. Fjalimi i tij prve theksit pr rndsin e Konferencs kishte edhe porosin e prgjithshme: ..nuk do t tolerojm vazhdimin e ktij konflikti q shkel parimet thelbsore t dinjitetit njerzor. Ne nuk duhet t tolerojm q dhuna t krcnoj stabilitetin e gjith Evrops Juglindore, ne duam paqe pr kontinentin ton.. do t shprehet kryetari i Francs n hapje t Konferencs pr Kosovn n Rambuje (Shala, 2001:222).

Pas fjalimeve t shefave t diplomacive britanike dhe franceze, Robin Kuk dhe Hubert Vedrine, t dy palve iu dha projekti fillestar, q e prmbante Marrveshjen korrniz, aneksin kushtetues si dhe anekset pr zgjedhjet dhe Ombuspersonin e propozuar. Delegacioni shqiptar do t mbante nga ana e tij edhe mbledhjen e pare pr akordimin e delegacionit. Fjaln e par e merr Rexhep Qosja me fjalorin e tij prej rilindsi, duke prshndetur, djemt trima pjestar t UK-s, dhe duke shprehur gzimin e t qenit bashk me ta n kt Konferenc tepr t rndsishme pr Kosovn. Ndr t tjera ai thot. Ne shikonim pr tok e ata na kthyen nderin dhe dinjitetin. Ne ishim objekt n politik e ata me flijimin e tyre, me luftn e tyre na bn subjekt. Bota sot po merret

me Kosovn. Kta djem bn q sot Kosova t bhet shtje e par botrore. Pr tu br nj nder i madh pjestarve t UK-s dhe pr t paraqitur unitetin e plot para faktorit ndrkombtar, si udhheqs t delegacionit n Konferenc e propozoj Hashim Thain. Por pr shkak t mos pranis s tij vendimi nuk u morr menjher (Shala, 2001:224). Koha po provonte se pa UK-n n Rambuje, nuk do t lvizte asgj. Kurse Hashim Thaqi si zdhns i tyre n rrjedhn e Konferencs, u shndrrua n figur vendimtare n radht e delegacionit t shqiptarve t Kosovs (Fischer, 2008:133). Ndrmjetsit ndrkombtar tanim e kishin t qart se pa pjesmarrjen e UK-s nuk mund t gjendej asnj zgjidhje pr shtjen e Kosovs (Petritsch, 2002:172). M von delegacioni zgjodhi kryesin e delegacionit me: Hashim Thain, Rexhep Qosjen dhe Ibrahim Rugovn. Udhheqs t delegacionit pr negociata n kt Konferenc kryesia zgjodhi Hashim Thain, Kryeshef i Drejtoris Politike t Shtabit t Prgjithshm t UK-s. Organizuesit e konfeencs do ta presin n heshtje kt vendim (Qosja, 1999:47). U caktuan edhe detyra tjera n kuadrin e delegacionit n prputhje me detyrimet q shtronte puna dhe angazhimi n Konferenc. Przgjedhja e njerzve pr grupet e puns u b duke pasur parasysh aftsin dhe emrin e secilit, pr kryerjen sa m t mir t puns dhe detyrs s caktuar. Sektort n t cilt u profilizua delegacioni ishin: Sektori politik, ku bnin pjes: Jakup Krasniqi, Mehmet Hajrizi, Fehmi Agani dhe Blerim Shala. N sektorin pr mbrojtje e siguri: Azem Syla, Edita Tahiri, Xhavit Haliti, Jakup Krasniqi e Hydajet Hyseni, N sektorin pr ekonomi: Mehmet Hajrizi, Ram Buja, Bujar Bukoshi, Bajram Kosumi, Grupi pr hartimin e platforms s prbashkt: Rexhep Qosja, Edita Tahiri, Veton Surroi, Bujar Bukoshi, Idriz Ajeti. N grupin pr informim; Ram Buja, Dukagjin Gorani, Adnan Merovci, Sknder Hyseni (Buja, 2007: 339). Q t gjitha kto grupe punuan me prkushtimin m t lart, pr t arritur maksimumin e mundshm, n rrugn drejt pavarsimit t Kosovs (Buja, 2007: 339).

Fillimet e puns n Kshtjell

Delegacioneve nuk do tu lejohet dalja jasht mureve t kshtjells, pr kt dhe gazetat franceze delgacionet i cilsuan si t burgosurit e Kshtjells dhe se atyre u sht imponuar regjimi i portave t mbyllura (Milo, 2009:145). Takimet e puns delegacioni shqiptar i fillonte n orn 9 t mngjesit (Qosja, 1999:75). Takimi i par sht realizua me ndrmjetsit ndrkombtar: Ambasadorin e SHBA Kristofer Hill, t Federats Ruse, Boris Majorski si dhe t BE-s austriakun Volfgang Petrich. Delegacioni serb nuk kishte pranuar t merrte pjes n ceremonin e hapjes n t njjtn sall me shqiptart (Petritsch, 2002:172). N kt takim kryesuesi i delegacionit Hashim Thai krkoi nga ndrmjetsit ndrkombtar nnshkrimin e nj marrveshje pr armpushim, derisa Konferenca t mbaroj punimet (Shala, 2001:235). Negociatori rus Majorski e akuzoi delegacionin se me kt krkes prpiqet t kushtzoj negociatat (Milo, 2009:146).

Krkesa pr armpushim kishte pr qllim q pjesmarrsve t konferencs tu sigurohej nj qetsi elementare pr punn me aq prgjegjsi q duhej br. Krkess iu bashkngjit edhe mocioni pr nnshkrim, por ky nnshkrim nuk u realizua sepse nuk e pranoi pala serbe, edhe pse krkesa nuk u kundrshtua nga ndrkombtart (Buja, 2007:339). Synimet e perndimit n kt Konferenc ishin m se t qarta: Ndaljen e lufts n Kosov, stacionimin e Paktit NATO n territorin e Kosovs dhe inicimin e proceseve t vetqeverisjes i cili duhej t mbulonte fazn kalimtare n Kosov. Prfundimi me sukses i Konferencs ishte synim i palkundur i Uashingtonit. Ardhja e shpesht e diplomatve perndimor n kshtjell si Robin Kuk, Iber Vedrin, Lamberto Dini, Joshka Fisher, pastaj, qndrimi aq i gjat i Sekretares s shtetit t SHBA-ve Znj. Medelin Olbrajt mes delegacioneve kah fundi i konferencs, veanrisht me delegacionin shqiptar, tregonte prkushtimin e madh t shtetarve t vendeve m t fuqishme t bots pr Konferencn. shtja e statusit final t Kosovs nuk duhej t hapej n Konferencn e Rambujes, ngase t gjith pjesmarrsit e kishin t qart, se madje edhe n rast se do t arrihej pajtimi, shtja e statusit prfundimtar nuk do t mund t zgjidhej ktu menjher (Fischer, 2008:133). Delegacioni shqiptar me konsensus formuloi synimet strategjike t Kosovs bashk me kompromiset e s mundshmes, pr ato q duheshin arritur n Konferenc. T gjith ishin n nj z, t pranojn marrveshjen kalimtare pr Kosovn por q kjo marrveshje duhet t prfshij edhe mekanizmin e shprehjes s vullnetit t popullit t Kosovs pr vetvendosje pas tre vjetve. Marrveshja duhet t mbikqyret nga ndrkombtart respektivisht NATO. Pastaj, nuk mund t arrihet kompromis pr armatosjen e UK-s. Statusi kalimtar nuk duhet t paragjykoj statusin final t Kosovs. Delegacioni me vendosmri duhet t kmbngulte n trheqjen e plot t trupave serbe nga Kosova. Kjo ishte baza e platforms pr negociata, pr t arritur nj zgjidhje t pranueshme dhe t prkohshme pr Kosovn. Teksti i Platforms kishte kt prmbajtje: - Trheqja e t gjitha forcave t armatosura t Serbis prej Kosovs; - Mospranimi i Integritetit territorial t Jugosllavis s mbetur; - Vendosja e trupave toksore t NATO-s n Kosov; - Krijimi i aftsis s kufizuar mbrojtse prmes transformimit t UK-s n Bashkpunim me bashksin ndrkombtare; - Pranimi i kushtetuts kalimtare pr afat tre vjeqar, q bn t mundshm themelimin e nj qeverie demokratike;

- Njohja e referendumit pr statusin prfundimtar t Kosovs, pas skadimit t Marrveshjes kalimtare; - Krijimi i kushteve pr promovimin e ekonomis s tregut n Kosov, dhe pr themelimin e banks Qendrore t Kosovs; - Njohja e pandryshueshmris s kufijve ekzistues t Kosov; - Njohja e Kosovs si etnitet i prcaktuar territorial, politik dhe juridik; - Bashkpunimi me Tribunalin Ndrkombtar t Hags pr Krime t Lufts n ish-Jugosllavi; - Mbajtja e Jugosllavis s mbetur nn sanksionet ndrkombtare prderisa jugosllavia e mbetur nuk pranon obligimet pr bashkpunim me Tribunalin e Hags; - Pjesmarrja e Kosov n procesin e suksesionit n lidhje me ish Repulikn Socialiste Federative t Jugosllavis; - Krijimi i llogaris pr reparacione dhe rikonstruim, n t ciln Jugosllavia e mbetur do t derdhte mjetet n shum t dmshprblimit t caktuar ndrkombtarisht; - Identifikimi i Marrveshjes Kalimtare si traktat ndrkombtar, i regjistruar n OKB; - Prfshirja e sekretarit t prgjithshm t NATO-s dhe kryesuesit t OESB-s si garantues t korrnizs s Marrveshjes (Qosja, 1999:93). Serioziteti i bisedimeve krkonte domosdoshmrin e ekzistimit t platforms politike t prbashkt (Krasniqi, 2006:168). Vendosmria dhe kmbngulja e delegacionit pr t realizuar objektivat e platforms politike nuk kan munguar. Pr do shtje, sht diskutuar hapur mes delegacionit, jo vetm n mbledhjet plenare por edhe n takimet spontane. Por t ndodhur nn trysnin e raportit t forcave kombtare e ndrkombtare, u b q platforma t psoj ndryshime. Fatmirsisht, veprimi racional dhe i guximshm i delegacionit shqiptar, si dhe ai irracional dhe i pa arsyeshm i delegacionit serb, solli prmbushjen favorizuese t platforms, marrveshjes si dhe Konferencs n trsi pr fatin e shqiptarve dhe t Kosovs (Buja, 2007:348).

Marrveshja
Dokumenti m i rndsishm ishte Marrveshja q duhej nnshkruar nga t dy palt negociatore dhe ndrmjetsuesit. Njihej me emrin Interim Agrement for Peace and SelfGovernment in Kosova" (shqip) - Marrveshja e ndrmjetme (prkohshme, kalimtare) pr paqe dhe vetqeverisjen n Kosov (Akademia e Shkencave, 1999:144). Marrveshja ishte nj sistem m i mir e m diplomatik se sa idet paraprake t paraqitura. Prve parimeve t prgjithshme Marrveshja trajton edhe shtjen e siguris dhe institucionet vetqeverisse n Kosov, t pushtetit ekzekutiv dhe legjislativ. Kurse garant pr zbatimin e ksaj Marrveshjeje do t jen forcat ndrkombtare q do t vendosen n Kosov. Sa i prket shtjes s prcaktimit t statusit t Kosovs sht evituar n mnyr shum t holl e t paqart, pr t mos hedhur q n fillim n er tr Marrveshjen (Milo, 2009:144).

Grupi i Kontaktit kishte vendosur q pjesa e par e bisedimeve ti kushtohet vetm pjess politike t marrveshjes e cila ishte komplekse, por edhe vendimtare n vshtrimin afatgjat. Vetm kur t arrihej marrveshja pr kt pjes do t diskutohej edhe pr shtjet e siguris. Mund t debatohej apo edhe t propozohej natyrisht, por jo edhe t ndryshohej diqka mblsira hahet n fund kishte thn Hilli (Milo, 2009:148). N kapitullin e par t Marrveshjes me titullin Ndrtimi institucional, jan t prfshira principet baz t vetqeverisjes s Kosovs me principet e demokracis (neni nj), Parlamenti dhe presidenti (neni dy dhe tre), Qeveria dhe organet administrative (neni katr), Sistemi Juridik (neni pes), Lirit dhe t drejtat themelore njerzore (neni gjasht), Bashksit kombtare (neni shtat), Sistemi komunal (neni tet), Sistemi i prfaqsimit (neni nnt), Nj amendament i shtuar gjat debateve dhe dispozita e hyrjes n fuqi (neni dhjet) (Buja, 1997:351). N kapitullin e dyt, prcakton rolin e policis dhe siguris publike qytetare. Parimet e prgjithshme (neni nj), Policia komunale (neni dy), roli dhe vendi i Akademis Policore (neni tre), Kompetencat e komisionit t drejtsis (neni katr), Rruga ligjore e operacioneve policore n Kosov (neni pes), Angazhimi i palve pr sigurin n kufijt ndrkombtar (neni gjasht). N kapitullin tre prfshihen, kushtet e zgjedhjeve (neni nj), Roli i OSBE-s n procesin zgjedhor (neni dy), T drejtat e Komisionit Qendror Zgjedhor (neni tre). N kapitullin e katrt, trajtohen shtjet ekonomike. N nj kaptin t veant prshkruhen angazhimet ndrkombtare dhe t palve n marrveshje pr asistenc humanitare, rindrtim dhe zhvillim ekonomik (Buja, 2007: 351). N kapitullin pest, prfshihet implementimi, institucionet politike dhe raportet n mes tyre (neni nj), prgjegjsit dhe pushtetet (neni dy), Statusi i misionit (neni tre), Procesi i zbatimit (neni katr). N kapitullin e gjasht, gjersisht flitet pr Ombudsmanin. N kapitullin e shtat, i cilsuar si implementimi II, Detyrimet e palve dhe t intermediatorve (neni nj), Rruga e militarizimit dhe afatet (neni ndy), Vendi i forcave ushtarake Jugosllave dhe t forcave t tjera (neni tre), n fund flitet pr autoritetin dhe operacionet e nj force ndrkombtare q do t mbaj shkurtesn KFOR. Ktu flitet edhe pr kontrollin e kufirit dhe hapsirs ajrore, si dhe roli e funksioni i komisionit t prbashkt ushtarak dhe prgjegjsia e forcave shumkombshe pr garantimin dhe zbatimin e ksaj Marrveshjeje. N kapitullin tet, hyjn dispozitat e hyrjes n fuqi t Marrveshjes dhe t modaliteteve t mundshme pr ndryshim a prmirsim (Buja, 2007:352).

Delegacioni shqiptar i Kosovs ishte i angazhuar tejmase pr t studiuar dokumentet n do imtsi. Si rrallher, ai dshmonte aktivitet konstruktiv duke parashtruar komente t detajuara dhe prmbajtsore ndaj propozimeve q ua kishte dhn Grupi i Kontaktit. Komentet pastaj i nnshtroheshin nj debati shum serioz n mbledhje plenare t t gjith delegacionit dhe shpesh modifikohej. Gjithka duhej prkthyer edhe n versionin anglisht, megjithat delegacioni i Kosovs ia doli, t paraqiste komente prmbajtsore pr t gjitha dokumentet (Weller, 2009:219). Rol t veant ka luajtur sidomos Grupi Politik, t cilve u ka takuar puna m e madhe thot Rexhep Qosja n librin e tij Paqja e Prgjakshme. Sidomos Mehmet Hajrizi shton ai ishte m i prkushtuari dhe m i prpikti duke e quajtur si mendje t rrall matematikore. Kurse pr Jakup Krasniqin Qosja do t shprehet: Ai sht si shufra e elikt: lakohet por nuk thyhet(Qosja, 1999: 118). Delegacioni me prkushtimin m t madh ka br vrejtjet me shkrim pr do draft dhe aneks ve e ve, duke e vr theksin e veant sidomos n ato shtje ku materializohej apo degradohej n Marrveshje pavarsimi i Kosovs (Buja, 352:352).

Vrejtjet e delegacionit shqiptar rreth Marrveshjes

Vrejtjet e delegacionit shqiptar ishin prqendruar pikrisht tek Korniza e Marrveshjes. N bashkpunim t ngusht me juristin e shklqyeshm Marc Weller Ishte vendosur t kmbngulej, q gjithkund ku t jet e mundur, qoft edhe duke e tepruar, t potencohet q kjo sht Marrveshje Kalimtare (Shala, 2001:239) Si pasoj e ksaj kmbnguljeje u arrit q edhe parimi i integritetit dhe sovranitetit t RFJ-s t ket vler kalimtare (Tahiri, 2001:62). N Projekt - Marrvehje mungonte identifikimi i ndrmjetsit dhe garantuesit Ndrkombtar. Delegacioni i Kosovs u angazhua q SHBA-t, Antart e Grupit t Kontaktit, UE, NATO dhe OSBE, t jen nshkruese t ksaj Marrveshjeje dhe i njjti subjekt ndrkombtar t mbetet ndrmjetsues dhe garantues deri n zgjidhjen prfundimtare (Tahiri, 2001: 62). Gjithashtu synohej q n Kornizn e Marrveshjes t inkuadrohej e drejta e popullit t Kosovs pr vetvendosje me referendum. Teksti q do t duhej t futej n marrveshje ishte: Tri vjet pas nnshkrimit t Marrveshjes, populli i Kosovs, n bashkpunim me bashksin ndrkombtare, prmes referendumit do t prcaktoj statusin final t Kosovs(Shala, 2001:239). Prkundr kmbnguljes s gjat e t lodhshm, prfundimi nuk ishte trsisht favorizues. N fazn e fundit n Marrveshje ishte shnuar ky tekst: Tri vjet pas hyrjes n fuqi t ksaj Marrveshjeje do t mbahet nj takim ndrkombtar, pr t prcaktuar nj mekanizm mbi zgjedhjen prfundimtare pr Kosovn, t bazuar n vullnetin e popullit, n opinionet e autoriteteve

relevante, t prpjekjeve t do njrs pal t cilat kan t bjn me implementimin e ksaj marrveshjeje dhe t Aktit final t Helsinkit, si dhe t bj nj vlersim prmbajtsor t marrveshjes dhe t shqyrtoj propozimet nga donjra pal rreth masave plotsuese(Buja, 2007:354). Kt formulim e prkrahnin ekspertt ndrkombtar duke theksuar se paraqet njohje indirekte t vetvendosjes s popullit t Kosovs. Por delegacioni shqiptar nuk ishte i knaqur, dhe pati nj kundrshti t ashpr duke arritur gati deri te dshtimi i plot i Konferencs. Gazeta ruse Njezavisimaja Gazeta e dats 9 shkurt shkruan nga kndvshtrimi rus se: Prfaqsuesit e shqiptarve t Kosovs n Konferencn e Rambujes kan paraqitur krkesa q nuk jan pritur mir nga treshja e ndrmjetsve ndrkombtar. Ata krkojn prcaktimin e qart t statutit prfundimtar, zhvillimin e referendumit mbi pavarsin e Kosovs pasi t ket kaluar afati i periudhs s ndrmjeme dhe pjesmarrja e NATO-s n nnshkrimin e Marrveshjes q do t arrihet n Rambuje, duke futur ktu edhe dislokimin e forcave shumkombshe pr garantimin e zbatimit t Marrveshjes (Vukaj, 2007:253).

Kushtetuta (Aneksi 1)
Pa dyshim pr pushtetin e mirfillt legjislativ n Kosov dokumenti suprem ishte Kushtetuta. Kushtetuta parashihte nj qeverisje demokratike n Kosov prmes institucioneve legjislative, ekzekutive, juridike, si dhe institucioneve t tjera t specifikuara n t (Tahiri, 2001:63) Kjo kushtetut jo vetm q njihte kufijt e Kosovs, por pr m tepr ndryshimi i tyre i atribohej plqimit t Kuvendit dhe t Presidentit t Kosovs (Shala, 2001:241). Delegacioni i Kosovs studioi do fjal, togfjalsh apo paragraf ve e ve. Kjo edhe nga fakti i paqartsive, q ishin t shprehura n kt aneks, pr ka si dukej ishte prkujdesur vet Grupi i Kontaktit. Sigurisht, nuk ka munguar prirja pr tu shprehur qart, por aludohej q palt m von t ken hapsir t mjaftueshme n nxjerrjen e konkludimeve t favorshme secili pr veten e tyre (Qosja, 1999:118). Megjithat, propozimet e Grupit t Kontaktit pr Kushtetutn e Kosovs ishin mjaft shpresdhnse. Ky dokument juridik i Kosovs tani quhej Kushtetut, n dallim nga propozimet e para, ku ishte prdorur termi: Ligj Themeltar (Shala, 2001:240). Pastaj, kjo Kushtetut Kosovn e bnte me Parlament, President, Qeveri dhe sistem Gjyqsor t t gjitha niveleve si dhe me Gjykat Kushtetuese (Buja 2007:357). Sa i prket Presidentit, kushtetuta kishte prcaktuar q Presidenti m shum t ishte nj figur protokolare, dhe autoritet moral suprem. Duhej t zgjidhej nga vet Kuvendi. Kurse Ibrahim Rugova, propozon variantin e zgjedhjes s Presidentit t Kosovs drejtprdrejt nga qytetart e Kosovs. Profesor Agani ishte i vetdijshm se Kosovs nuk i duhej nj maj e till kushtetore. Prvoja e till e Shqipris paskomuniste me Sali Berishn, hi m pak edhe ajo e Kosovs me Ibrahim Rugovn nuk i jepte prkrahje nj opsioni t till. Legjitimimi i njshit si ato n Shqipri dhe Kosov ishte shum problematik dhe madje i rrezikshm (Shala, 2001:244). Por lakmia e njeriut pr pushtet, shprehet Jakup Krasniqi n veprn e tij, sht m e dmshme pr moralin njerzor se ndryshku pr hekurin (Krasniqi, 2006:173).

Grupi politik ka prgatitur vrejtjet e qarta ku synohej t dukeshin t gjitha lidhjet e Kosovs m Serbin. Sa m shum t bhej prpjekja e thollimit n mos t shkputjes s plot t lidhjeve t Kosovs me Federatn, aq m shum do t lehtsohet rruga jon drejt Pavarsis, do t shprehet Qosja para grupit politik (Qosja, 1999:118). Formulimi gjuhsor i nj marrveshjeje sht nj nga detyrat m t rndsishme t negociatave diplomatike. A arrihet t ndryshohen n favorin tnd qndrimet politike, apo t parandalohet ndryshimi i tyre n kurrizin tnd? sht parim n negociatat diplomatike (Fischer, 2008:130). Andaj delegacioni i Kosovs ka br prpjekje kulmore n prcaktimin e popullit t Kosovs, si barts themelor t pushtetsis s Kosovs, e jo si ishte prcaktuar n kushtetut togfjalshi bashksit kombtare. E gjith kushtetuta e Kosovs ishte e ndrtuar mbi konceptin e ktij togfjalshi pra Bashksi kombtare. Bashksia kombtare n kuptimin si merrej n kt Kushtetut nuk mund t ket shtet, shprehet Qosja n librin e tij (Qosja,1999:117). Kurse Hydajet Hyseni delegacionit i shpjegoi pasojat juridike dhe politike t nocionit bashksi etnike me t cilin 2 milion shqiptar barazohen me disa mija egjiptian Andaj n t gjitha dokumente e shqyrtuara sht luftuar trajtimi i shqiptarve t Kosovs si popull (Qosja, 1999:102). T gjitha vrejtjet e bra nga delegacioni shqiptar n draftet e Kushtetuts s prkohshme pr Kosovn, kishin pr qllim pasqyrimin e vendosmris s delegacionit n procesin negociator, duke treguar kshtu gatishmrin pr tu prballur me t gjitha t papriturat q mund t shkojn n dm t Kosovs. Pr dallim nga Kushtetuta e prkohshme, anekset tjera ishin m t drejtprdrejta. (Buja,2007:368).

Vrejtjet n secilin aneks ve e ve

Aneksin II, ku flitej pr Policin dhe Sigurimin Publik, si theksuam m lart ishte i panegociueshm. Megjithat delegacioni bri vrejtje t rndsishme, duke synuar arritjen e shifrs 6000 (gjashtmij) n forcn policore t Kosovs e jo si ishte parapar n aneks 3000 (tremij) polic. Vrejtjet ishin edhe rreth afatit t trheqjes s policis pushtuese, q duhej t shkurtohej n m pak se nj vit (Buja, 2007:369). Me leximin e kujdesshm t kompetencave t Republiks s Serbis n Kosov, dilte q Serbia po e humbte jo vetm pranin e saj policore n Kosov, por edhe pranin politike e ate juridike (Shala, 2001:243). Delegacioni i Kosovs ka parashtruar vrejtjet e veta edhe n anekset pr zgjedhje, pr Ombusdsmanin si dhe n aneksin pr shtjet ekonomike, Aneksin III dhe VI. Delegacioni ishte i paknaqur me aneksin pr shtje ekonomike dhe vemas referencave pr shtjen e prons

shtetrore (Tahiri, 2001:68). Aneksit III, ku flitej pr zgjedhjet dhe ombusdsmanit, aty shtohet vetm: Regjistrimi i votuesve do t prfshij edhe ata t cilt kan t drejt pr votim, por q jan zhvendosur brendaprbrenda Kosovs, ose jasht saj si rezultat i represionit ose konfliktit(Buja, 2007:370). Kurse Aneksin IV ku trajtoheshin shtjet ekonomike, gati se ishte trsisht i pranueshm pr delegacionin shqiptar. Megjithat, u krkua q Kosova t kontrollonte rrjedhat monetare n territorin e saj, nga se ndihej rreziku q mund t ket ekonomia e Kosovs nga devalvimi i dinarit, problem q e prjetonte edhe Mali i Zi. U vlersua edhe n inkuadrimin e Kosovs si subjekt i barabart n sukcesionin q zhvillohej prej vitit 1991. Sa i prket aneksit ekonomik, nuk u arrit ajo q u krkua, duke arrir vetm arbitrimin e disa pronave q m par ishin n pronn shoqrore dhe shtetrore, e duke besuar n drejtsin e arbitrit (Shala, 2001:256). Shtylla e dyt e Marrveshjes Kalimtare pr Kosovn ishte aneksi ushtarak, i shtati me radh n pakon e Rambujes. Ishte i lidhur me Kaptinn e VII t Karts s OKB-s, e cila n vecanti plqehej nga ambasadori Hill. Procedura e implementimit t ktij aneksi ishte e qart: palt negociuese n kt Konferenc do t ftonin paktin NATO t vinte n Kosov, pr t garantuar paqen dhe njmendsimin e Marrveshjes Kalimtare. Pastaj K.S. i OKB-s do t miratonte nj Rezolut gjithnj n mbshtetje t Kaptins VII t Karts s OKB-s (Shala, 2001:249). Si e dim vendimin e Grupit t Kontaktit, ky aneks ishte i panegociueshm. Megjithat delegacioni shqiptar kmbnguli fuqishm me forcn e argumenteve, pr t br ndryshim edhe n kt aneks. Aty parashihej q brenda tre muajve do t trhiqeshin nga Kosova 50% e forcave serbe (Qosja, 1999:138). 6 muaj pas nnshkrimit t marrveshjes do t mbeteshin n Kosov vetm 2.500 pjestar t ksaj ushtrie, prej t cilve 1000 do t qen t logjistiks, kurse 1500, do t mbeteshin n kufi me Shqiprin. T gjith kta do t jen nn misionin e verifikuesve t OSBE-s. Kurse n Kosov do t vendoseshin 28.000 trupa t identifikuar me shkurtesn KFOR (Buja, 2007:380). Shqetsimi i delegacionit shqiptar qndronte te shtja e militarizimit t UK-s, i cili duhej t ndodhte katr muaj pas hyrjes n fuqi t Marrveshjes. Fati i UK-s, dhe Referendumi ishin ndr shtjet m problemore t Marrveshjes n Konferenc. Mbi to nuk mund t kalonte delegacioni i Kosovs. UK tanim ishte br pr shqiptart e viseve t robruara, e n veanti pr Kosovn simbol i shpress dhe qndress s madhe. Andaj dhe pr fatin e saj duhej menduar mir sepse me t ishte mishruar e identifikuar tr shqiptaria (Buja, 2007:382). Mrgata shqiptare q krenarisht identifikohej me UK-n, prve ndihmave q grumbullonte n fondin e UK-s Vendlindja Thrret, me t madhe po i bashkohej UK-s, pr ta liruar Kosovn. Pr kt dhe delegacioni shqiptar e n veanti t deleguarit e UK-s ishin t vendosur pr mosprekjen e UK-s (Buja, 2007:383).Nuk mund ta lm popullin ton pa mbrojtje para nj ushtrie gjenocidiale q shkoi deri n spastrimin etnik shprehet Jakup Krasniqi (Krasniqi, 2006: 175). Mospajtimin e vet me militarizimin e UK-s delegacioni e bri t qart, pa marr parasysh panegociueshmrin e dokumentit. Pr kt qllim Delegacioni, veanrisht prfaqsuesit e UKs, zhvilluan nj varg takimesh me autoritetet e konferencs, t SHBA-ve, dhe t NATO-s (Tahiri, 2001:67).

Kmbngulej q t jet forc e prhershme e armatosur, qoft edhe e vn nn kontroll dhe trajnim t prhershm t NATO-s; gjithashtu faza kalimtare t shfrytzohet pr trajnim dhe prgatitje profesionale, pr t qen e gatshme pr fazn q do t pasonte, pra kur forcat ndrkombtare do trhiqeshin nga Kosova. Ishte propozuar edhe q gjat ksaj faze UKja (nj pjes e saj) t shrbej si Gard Kombtare (Buja, 2007:384). Delegacioni shqiptar e veanrisht t deleguarit e UK-s e kishin vn n pikpyetje tr Marrveshjen, po qese nuk do t respektoheshin krkesat e tyre pr UK-n dhe Referendumin. Kjo e involvoi edhe kshilltarin pr mbrojtje t presidentit Klinton dhe sekretares s SHBA-ve znj. Olbrajt z.Xh Dobins. N nj kontakt konfidencial me Ram Bujn, z.Dobins i ofron delegacionit t UK-s takim me komandantin e forcave t NATO-s pr Evropn, gjeneralin Uesli Klark. Takimi ishte organizuar jasht Kshtjells s Rambujes n nj baz ushtarake (Buja,2001:384). Gjenerali Uesli Klark disa here iu drejtua delegacionit shqiptar me kto fjal: Nse serbt nuk do t nnshkruajn Marrveshjen, un do ti godas forcat e Millosheviqit n Kosov, pr kt t jeni t sigurt. Aty gjithashtu ishte thn q UK-ja duhej ti dorzonte armt e rnda, t mos duket n uniform dhe t mos bj ushtrime klasike ushtarake. Me gjeneralin Uesli Klark delegacioni i Kosovs sht takuar edhe n prfundim t punimeve t Konferencs s Rambujes n Paris, ku ishte vrejtur nj gjendje gatishmrie e lart ushtarake pr t goditur forcat serbe. Prpjekjet e delegacionit pr ardhmrin e UK-s nuk u realizuan. Por u arrit nj prkrahje dhe marrveshje gjentellmene q u b mes SHBA-ve dhe NATO-s, jo vetm gjat Konferencs por edhe pas saj (Buja, 2007:385).

Vrejtjet e delegacionit serb

Platforma negociatore serbe ishte e mirnjohur: Kosova duhej t mbetej s paku formalisht, pjes e Serbis, pushteti n Kosov duhej t ndrtohej mbi parimin e barazis absolute t bashksive nacionale, nuk duhej t pranonin karakterin kalimtar t statusit t Kosovs. Kurse NATO-ja, nuk duhej vendosur n Kosov (Shala, 2001:221). Moska pjesn e siguris edhe at ushtarake sipas projektit t NATO-s e kishte refuzuar. Do ta pranonim at vetm nse pr te shprehet pozitivisht Beogradi deklaruan rust (Petritsch, 2002:182). Delegacioni serb ka krkuar q t dy palt t nnshkruajn paraprakisht paketn me dhjet elementet baz t Marrveshjes me t cilat kuptohej elementet e prgjithshme (Petritsch, 2002:178). Sipas Hill kjo strategji e delegacionit serb pr ta nnshkruar deklaratn e dhjet parimeve pa prfundimin e marrveshjes finale, synonte t minoj Rambujen. Filozofija jon sht q asgj e vecant nuk duhet pranuar pa u pranuar e gjitha(Milo, 2009:146). Kurse delegacioni shqiptar ishte kmbnguls se do t nnshkruante vetm n nj dokument t vetm (Milo, 2009:147). Prkundr qasjes jokonstruktive t treguar gjat gjith kohs s negociatave delegacioni serb pranoi dokumentin pa premtimin e referendumit, q u konsiderua prej delegacionit serb, si ndrhyrje n punt e brendshme t vendit (Akademia e Shkencave, 1999:149). Referendumi pr paln serbe ishte shtje m kontestuese e negociatave. Mbase, refuzimi i ksaj pike t diskutuar n Konferenc, krahas aspektit ushtarak t marrveshjes u b edhe shkaku kryesor i mospranimit serb pr t nnshkruar Marrveshjen (Myrtaj, 2002: 93). Delegacioni serb gjat negociatave pr Kosovn n Rambuje kishte edhe nj prparsi

evidente. M von ishte marr vesh se nj antar rus i Grupit t Kontaktit i njoftonte ata pr t gjitha rrjedhat n strukturat udhheqse ndrkombtare t Konferencs edhe brenda delegacionit shqiptar t Kosovs. Kshtu pala serbe kishte mundsin e ndrtimit t strategjis vepruese dhe ndrtimit t taktiks mbi bazn e ktyre informacioneve (Petritsch, 2002:211). Ata e dinin se e vetmja mundsi pr tu shptuar sulmeve t NATO-s n rast t mosnnshkrimit t marrveshjes, ishte prarja e Delegacionit t Kosovs (Weller, 2009:402). Duhet t dish t ndash, q t mund t sundosh (Qosja, 1999:256). Mosuniteti shqiptar ishte arma e fundit dhe m e forta e regjimit t Millosheviqit (Shala, 2001: 315). Pr kt ata investuan shum. Jo rastsisht ushtria serbe intensifikoi sulmet kundr bazave t UK-s. Ofrimi i qeveris franceze azil politik, pr pjestart e UK-s, gjoja pr ti shptuar nga rreziku q u kanoset atyre po u kthyen n Kosov, e favorizonte strategjin serbe (Buja, 2006:402).

Millosheviqi shpresonte se Rusia do ti vinte n ndihm, megjithse kur ministri i Punve t Jashtme t Rusis, pasi kishte shkuar n Jugosllavi kishte par vetm idiot, t gatshm pr ta filluar luftn (Gecaj, 2009:57). N ann tjeter Millosheviqi synonte t fitonte koh q t prgatitej pr sulmin e fundit. Ai kishte befasin e tij t paraprgatitur shum koh para se ti shihin kushtet e Marrveshjes s Rambujes. Me operacionin Patkoi donte t krijonte fakte n terren t cilat do t mund ta bnin luftn ajrore t pakuptimt. Serbt kishin gjykuar se Rambujeja nuk ishte negociat. Ishte diktat i administrats s Clintonit. Nuk ishte merr ose ler. Ishte merr ose prndryshe(Gecaj, 2009:60).

Dy dit para prfundimit: Rreziku i dshtimit t konferencs

Delegacioni serb, m se dhjet dit nuk pranoi bashkpunimin me Grupin e Juristve ndrkombtar t Konferencs. Rrjedha e ngadalt e bisedimeve ishte pasoj e taktiks vonuese serbe, strategji kjo e drejtuar drejtprdrejt na Beogradi (Petritsch, 2002:184). Udhtimi i Ambasadorit Hill n Beograd m 17 shkurt kishte rezultuar i pasuksesshm pasi Millosheviqi kishte refuzuar ta takonte. Ai kishte deklaruar se Kosovn serbt nuk kan pr ta dhn edhe sikur t shkatrrohet e gjith Serbia. Millosheviqi dihej se luan fort deri n fund, por kt her ai po luan edhe pr fatin e tij personal (Milo, 2009:153). Me kt Millosheviqi dshironte ta sforconte pozicionin e tij, n refuzim t plot t Marrveshjes s Rambujes, sidomos kur flitej pr vendosjen e 28 mij trupave t Paktit NATO n Kosov. Ky refuzim pati pasoja pozitive pr delegacionin shqiptar si edhe pr pozicionin amerikan n kt

Konferenc (Shala 2001:255). Pikrisht refuzimi pr bashkpunim, i delegacionit serb dhe Millosheviqit n ann tjetr, kan ndikuar q Franca tu afrohej pozicioneve amerikane dhe angleze (Shala, 2001:256). Dihet mirfilli se Franca ishte gjith kohn kundr ndrhyrjes ushtarake t NATO-s pa nj mandat t Kshillit t Sigurimit t OKB-s, pr ka ishte deklaruar dhe m 1989 (Sopjani, 2005:9). M 18 shkurt t dy delegacioneve iu paraqit versioni i projektit prfundimtar i Marrveshjes s Prkohshme pr Paqe dhe Vetqeverisje n Kosov. Ky Projekt i Marrveshjes sht ai q dshirojm ta konsideroni prfundimtar, shprehet Ambasadori Hill para delegacionit shqiptar (Qosja, 1999:224). Drafti i ri ndjeshm dallonte nga ai i 6 shkurtit. Nga prespektiva e delegacionit shqiptar, propozimi i ri ishte ndryshuar n themel, n pajtim me krkesat q i kishte br Millosheviqi gjat ekskursionit t Hillit si nj parakusht pr pjesmarrje substanciale n bisedime (Weller, 2009:222). N prgjithsi synohej nj variant zgjidhjeje q i shkonte pr shtat pals serbe, dhe krkonte lshime t mtejshme nga shqiptart e Kosovs (Petritsch, 2002:195). Ndryshimet m drastike dhe m t papranueshme kishin t bnin me shtjen e sovranitetit t RFJ-s n Kosov dhe t themelimit t dhoms s dyt n Kuvendin e Kosovs (Tahiri, 2001:69). N esenc, propozimi i ri e riktheu shtjen e statusit juridik t Kosovs te zgjidhja kushtetuese, e kjo krkonte zgjidhje n favor t Beogradit. Pushteti i organeve kosovare ishte ngushtuar skajshmrisht. Ishte rifutur edhe mekanizmi i vetos pr pjestart e t gjitha komuniteteve nacionale, duke mundsuar paralelizmin legjislativ n Kosov. Delegacioni shqiptar bri protest t ashpr, duke theksuar se paraqitja e nj dokumenti t ri n substanc, dy dit para mbylljes s parapar t Konferencs, me gjas si rezultat i bisedimeve t zhvilluara drejtprdrejt me Beogradin jasht Kshtjells, ishte shkelje e mirbesimit dhe se refuzonte madje edhe ta pranonte kt dokument (Weller, 2009:223). Jan hedhur vrejtjet tona dhe jan pranuar ato serbe. Kjo sht nj loj n kurrizin ton - do t alarmonte Rexhep Qosja. Ky sht nj mashtrim i madh! Duket q si edhe n Konferencat e tjera pr shtjen shqiptare, edhe n kt Konferenc n Rambuje, ne t jemi pal e dmtuar! Nuk do pranohet kjo disfat e prgatitur tinzisht (Qosja, 1999:226). Kurse demokrati Drashkovi i cili m 17 shkurt kishte shkuar n Rambuje, n nj intervist dhn gazets ruse Njezavisimaja Gazeta bn pyetjen: Prse kan ardhur ata n Rambuje? (shqiptart) T kalojn kohn? T vazhdojn t gnjejn komunitetin ndrkombtar? Ata shpresojn se NATO do t bhet forca q do tu vij n ndihm pr t krijuar shtetin etnikisht t pastr t Shqipris s Madhe n Ballkan (Vukaj, 2007:256). Duke protestuar pr ndryshimin e dokumentit n favor t pals q kishte penguar prparimin e bisedimeve deri n momentin e fundit, pala kosovare po at mbrmje refuzon ProjektMarrveshjen, duke e vn Konferencn para dshtimit vetm dy dit para prfundimit. Grupi i Kontaktit kishte dshtuar q ta prfshinte delegacionin e Kosovs n dialog mbi dy shtje, t cilat q nga fillimi dihej se do t ishin pikat m problemore: Referendumi pr Pavarsin, dhe militarizimi i UK-s (Weller, 2009:226). UK-ja nuk ishte e knaqur me iden e armatimit, pjesrisht sepse nuk ishte e sigurt se mund

t mbshtetej pr mbrojtjen e saj te forcat e NATO-s (Clinton, 2005:713). Faza e detajeve n shumicn e rasteve sht pjesa m dinake n proceset negociuese. sht e njohur thnia Djalli qndron n detaje. Vrtet n fazn prfundimtre t bisedimeve n Rambuje ishte nj fjal e vetme Referendumi e cila bllokoi tr procesin (Gecaj, 2009:50). shtja e referendumit ishte pika qendrore rreth s cils delegacioni shqiptar qndroi i bashkuar (Milo, 2009: 152). Referendumi u b kusht i domosdoshm pr ta pranuar marrveshjen pr nj zgjidhje t prkohshme, t shtjes s Kosovs. Ishte e natyrshme q delegacioni shqiptar t synoj jetsisht zgjedhjen prfundimtare t shtjes s Kosovs, duke e prcaktuar n dokumentin e Marrveshjes t drejtn pr referendum (Myrtaj, 2002:93). N Deklaratn drejtuar Grupit t Kontaktit m 18 shkurt delegacioni shqiptar shkruante: ....Delegacioni i Kosovs ia kthen kt dokument Grupit t Kontaktit ngaq sht i papranueshm pr shqyrtim n kt faz t vonshme. N fakt, dokumenti n fjal paraqet thyerje t besimit nga ana e Grupit t Kontaktit (Buja, 2007:388). N Deklarat theksohej se delegacioni shqiptar ka pranuar q t vij n Rambuje n baz t asaj se n parimet e panegociueshme t Grupit t Kontaktit, parashihej zgjidhje kalimtare me mekanizmin pr zgjedhjen prfundimtare pas periudhs kalimtare prej tre vjetsh. Delegacioni shqiptar ka pranuar projekt-dokumentet themelore pr zgjidhje politike t 6 shkurtit, dhe prkundr sakrificave delegacioni i Kosovs ka negociuar n mnyr konstruktive mbi bazn e drafteve t propozuara. Grupi i Kontaktit do t duhej t respektoj vrejtjet tona t bra pr 12 dit. Prkundrazi Grupi i Kontaktit, 2 dit para prfundimit sjell draftin e ri i cili paraqet shkelje t parimeve. Ky draft si nga shtja parimore edhe ajo MADHORE sht trsisht i orientuar kundr pozicionit t Kosovs, si dhe vet propozimeve t Grupit t Kontaktit (Buja, 2007:389). Nuk mund t ket ndryshim t njanshm t parimeve m themelore. Pr kt arsye delegacioni shqiptar i Kosovs ua kthen negociatorve ndrkombtar draftin e ri mbi aspektet politike t zgjidhjes, si nj dokument t papranueshm si n aspektin procedural ashtu edhe prmbajtjesor. Pr kt mjafton t prmendim dy elemente madhore q e bjn draftin e ri t papranueshm (Buja, 2007:390). Nuk e pranojm futjen e termit sovranitet brenda preambuls s aneksit ku theksohet se pushteti qeveriss n Kosov buron prej Republiks Federative t Jugosllavis (m par prmendej vetm integriteti i Jugosllavis). Nuk pranojm krijimin e dhoms s dyt n Kuvendin e Kosovs, e cila e rrit rrezikun e nnshtrimit t politiks s Kosovs ndaj prarjeve etnike. (Bashksi nacionale me t drejta t veanta, q sht n kundrshtim me sistemin tolerant politik n Kosov, me t drejta t barabarta pr t gjith qytetart (Buja, 2007:393).

Roli i Sekretares s SHBA-ve

N kohn kur n horizont hijezonte dshtimi i Konferencs pr Kosovn, n kohn kur mbi delegacionin shqiptar ushtrohej trysnia nga t gjitha ant, e sidomos mbi kryesuesin e delegacionit Hashim Thain q nuk po pranonte t nnshkruante shkrirjen e ushtarakve t tij, dhe marrveshjen ku nuk saktsohej Referendumi pr Kosovn, n Rambuje kthehet Sekretarja e Shtetit t SHBA-ve znj, Medelin Olbrajt. Ambasadori K. Hill, e kishte ftuar znj. Olbrajt q t vinte shpejt n Rambuje! Shqiptart po tregohen kokfort si mushkat erdhi mesazhi n Uashington, shkruan Olbrajt n librin e saj me kujtime (Albright, 2003:464).

Kur u b e qart disa or para skadimit t afatit t prcaktuar, se as delegacioni i RFJ-s e as delegacioni i Kosovs nuk ishin n pozit q ta nnshkruanin Marrveshjen, Grupi i Kontaktit vendosi q ti zgjaste negociatat deri n orn 15:00 t dats 23 shkurt. Ndrkoh antart e Grupit t Kontaktit po shikonin me udi n zyrn e tyre pamjen nga CNN q tregonin se si bombarduesit e mdhenj amerikan po barteshin n pozicione t parabombardimit, duke aluduar n arritjen e nj zgjidhje nprmjet forcs nse qe e nevojshme (Weller, 2009:225). Ambasadori Hill dhe Znj. Olbrajt n takimin me delegacionin shqiptar apeluan n pranimin e Marrveshjes sepse n t kundrtn, as ajo e as SHBA-t nuk do t mund tju ndihmonin m (Shala, 2001: 263). K.Hill kmbngulte se n Dokumentin e ofruar nuk ka formulim q e pengon Referendumin. Por delegacioni shqiptar krkonte formulim t qart pr mekanizmin e zgjedhjes prfundimtare t shtjes s Kosovs, pas fazs kalimtare. Qndrimi ndaj referendumit duhet t saktsohet qart, pa dilema. Ktu ska kompromis do t shprehet Mehmet Hajrizi (Qosja, 1999:240). Trysnia e madhe q vinte nga t gjitha ant nga diplomat, udhheqs e atdhetar, bn q delegacioni shqiptar t mbetet skeptik. Mendohej se dshtimi i Konferencs ishte par qysh kur kishte filluar shkuarja dhe ardhja e antarve t delegacionit serb jasht kshtjells, e q prfundoi me ndryshimin e projekt-marrveshjes. Presion shtes ishte edhe shtimi i luftimeve dhe i masakrave t rnda mbi fshatrat e Podujevs si dhe zhvendosjet e detyrueshme t shqiptarve atje (Mahmutaj, 2002:22). Kjo ishte trysni, e prgjakshme p t nnshkruar padrejtsin, do t shprehet Rexhep Qosja n librin e tij (Qosja, 1999:255). Robin Kuk kishte apeluar tek pala shqiptare q t pranoj marrveshjen. Marrveshja do ti hapte rrug nj force t madhe - do t deklarohet ai para delegacionit shqiptar (Qosja, 1999:242). Shqiptart e Kosovs, n mnyr kmbngulse krkonin pavarsin. U prpoqa tu shpjegoj se pr Kosovn nuk mund t ket rrug t drejtprdrejt drejt pavarsis; ambiciet e tyre ndrkombtare duhen t ndrlidhen me zhvillimet e rajonit n trsi, n rrugn e tij drejt BE-s. Prkundr asaj se gjeta dgjues me qndrim miqsor, kjo nuk vlente parasgjithash pr Hashim Thain me t cilin isha n gjendje t bisedoja n gjuhn gjermane, pasi ai kishte jetuar dhe studiuar n Cyrih - shprehet Fischer n librin e tij (Fischer, 2008:137). Mesazhe prkrahse vinin edhe nga personalitete t shquara t politiks dhe t kulturs shqiptare. Kryetari i Shqipris Rexhep Meidani nprmjet nj letre, shprehte bindjen se shumica drmuese e shqiptarve po i mbshtesin dhe mirkuptonin qndrimet q po mban dhe do t mbaj delegacioni kosovar (Qosja, 1999:330). N takimet q ministri i Punve t Jashtme Paskal Milo dhe Sabri Godo, bn me delegacionin e Kosovs n Paris me ftes t znj. Olbrajt, ata do t theksojn rndsin e Konferencs pr zgjidhjen e shtjes s Kosovs, duke veuar se prkrahja

ndrkombtare e n veanti ajo e SHBA-s, duhet patur kujdes t mos humbisnin (Qosja, 1999:326). Kryeministri i Shqipris Pandeli Majko nprmjet telefonit e porosit Hashim Thain se duhet ta ndgjoni znj. Olbrajt, njsoj sikur kryeministin e Shqipris. Por, Hashim Thai, kryesues i delegacionit, i riu tridhjetvjear para znj. Olbrajt me lot n sy do ti thot - jo nnshkrimit t Marrveshjes (Albright, 2003:70). M von znj. Olbrajt do t kujtoj: Thai ishte nj i ri, plotsisht pa prvoj, por nj student me potencial t shklqyer pr tu br drejtues. Znj. Olbrajt mendonte se shkuarja e Hashim Thait n Slloveni, pr tu takuar me Adem Demain gjat kohs kur po zhvilloheshin negociatat n Rambuje kishte ndikuar pr keq n qndrimin e tij. Andaj dhe i telefonoi Demait duke e lutur q t ndikoj pro marrveshjes para delegacionit shqiptar. Ishte prpjekje pa sukses. Kjo ka qen nj ndr telefonatat m t tensionuara n jetn time - kujton ajo n librin e saj (Albright, 2003:471). N pyetjen e ambasadorit Hill, br Hashim Thait gjat nj bisede brenda Kshtjells n Rambuje, se cfar mendimi ka pr Sekretaren e Shtetit znj. Medlin Olbrajt? ai do ti prgjigjet se interesimin e saj e ka prjetuar edhe si interesim t nns (Qosja, 1999:221). Shenja prarse u shfaqn edhe brenda Grupit t Kontaktit. SHBA-ja, Britania, Franca dhe Gjermania m shum e akuzonin Beogradin pr dshtimin e Konferencs. Kurse Italia i fajsonte dy palt. Amerikant e angazhuar me t gjitha forcat, bile edhe vet presidenti Clinton, m shum prpiqeshin ti bindnin shqiptart pr ta pranuar marrveshjen, e pastaj pr ti vr serbt para prgjegjsis s plot - do t shprehet Paskal Milo n ditarin e tij. Sekretarja e Shtetit, do ta luste Ministrin e Jashtm t Shqipris Paskal Milo, q me nj deklarat publike t mbshtes marrveshjen e cila n nj mnyr a n nj tjetr i lejon shqiptart q t realizojn Referendumin. Qndrim t qart dhe t prer, znj. Olbrajt paraqiti edhe para Lamberto Dinit, i cili duke ushtruar presion ndaj Thait, krkonte prgjigje t prer pr Marrveshjen, kurse Hashim Thai nuk prgjigjej, por mbronte t drejtn e popullit t Kosovs pr pavarsi. Znj. Olbrajt do t shprehet para tyre: Askush nuk ka t drejt tjua heq shqiptarve t drejtn pr referendum e pavarsi (Albright, 2003:48). Ndrmjetsuesit para delegacionit t Kosovs paraqitn edhe nj variant t ri i cili prjashtonte fjaln referendum ku thuhej: tre vjet pas hyrjes n fuqi t ksaj Marrveshjeje do t thirret nj Konferenc ndrkombtare pr ta prcaktuar nj mekanizm pr zgjidhje prfundimtare pr Kosovn n baz t vullnetit t shprehur t popullit, mendimit t autoriteteve t rndsishme, prpjekjeve t secils pal pr zbatimin e ksaj marrveshjeje dhe Aktit Final t Helsinkit, si dhe pr t br nj vlersim t prgjithshm t zbatimit t marrveshjes dhe pr t shqyrtuar propozimet secils pal pr masa shtes. N fakt ky formulim e caktonte karakterin e prkohshm t marrveshjes, por Konferenca Ndrkombtare do t vendoste duke marr parasysh interesat e t tra palve (serbe/jugosllave). Kosovart u prpoqn q edhe m tutje t qartsojn shprehjen e vullnetit t popullit, duke theksuar populli i vet por nuk pati sukses (Buja, 2007:399). Sekretarja e shtetit ishte shprehur e gatshme q t shkruante edhe nnshkruante nj shtojc e cila do tu njihte kosovarve t drejtn pr Referendum popullor, pr zgjedhjen e statusit prfundimtar t Kosovs. Por dihej se ky dokument nuk do t kishte asnj vler detyruese juridike (Petritsch, 2002:206).

Shqiptart n Rambuje, ndjen pesh t rnd t prgjegjsis historike pr firmn q mund t hedhin n letr (Milo, 2009:156). Sidomos mbi kryesuesin e delegacionit dhe kryetarin politik t UK-s Hashim Thain rndonte nj prgjegjsi gjigante (Petritsch, 2002:203). Pr Thain nuk ishte n loj vetm fati politik i vendit t tij por edhe mbijetesa e tij fizike (Petritsch, 2002:209). N drekn e organizuar me delegacionin shqiptar, Olbrajt u premtoi atyre hapjen e konsullats amerikane n Prishtin, si dhe vizitn e UK-s n Uashington. Do t caktonin edhe emisar t lart special, James Dobbins, pr procesin e implementimit t Marrveshjes s Rambujes dhe t transformimit t UK-s. Ishin kto, n fakt karotat e fundi t znj. Olbrajt pr ne kujton Blerim Shala n librin e tij (Shala, 2001:271). Medelin Olbrajt, si vajz e ambasadorit ekosllovak n Jugosllavi, pas vitit 1945 kishte jetuar n Beograd dhe nuk kishte nj qndrim aspak armiqssor kundrejt Serbis. Si njohse e mir e Ballkanit, Europs Qendrore dhe Rusis, e konsideronte Millosheviqin, me gjith marrveshjen e arritur n Dayton, si nj gnjeshtar t cilit nuk i besonte asnjher. Ajo ishte e vendosur q n Kosov t mos lejohej nj Bosnje e dyt, dhe luftonte pr nj zgjidhje e cila e meritonte kt emr, dhe t mos rezultonte srish me premtime t thyera dhe me mbushje t varrezave. Prania e fuqishme ushtarake ndrkombtare n terren sipas saj ishte thelbi i zgjidhjes s qndrueshme. Ajo e mbajti kt qndrim, prkundr kundrshtimeve n radht e administrats amerikane, opinionit publik amerikan dhe atij evropian, duke dshmuar n fund se kishte t drejt. (Fischer, 2008:121).

Dita e fundit e konferencs n Rambuje

M 23 shkurt 1999 n orn 09.30 delegacioneve t rraskapitura fizikisht dhe mendrisht iu dorzua varianti i fundit i Marrveshjes s Prkohshme pr Paqe dhe Vetqeverisjeje n Kosov. Marrveshja shoqrohej me nj letr nga ndrmjetsuesit Hill dhe Petritsch (Petritsch, 2002:213). Aty thuhej se ishin marr n konsiderat pikpamjet e shprehura n Konferencn e Rambujes. M pas palt negociatore ishin njohur se Rusia nuk kishte mbshtetur kapitujt 2 dhe 7, t cilat u referoheshin shtjeve ushtarake dhe t policis. Kjo tregonte se Rusia refuzonte pranin e NATOs n Kosov (Tahiri, 2001:74). Ne distancohemi nga presioni q prpiqen t ushtrojn mbi Jugosllavin, q me an t forcs t marrin prej saj n mos me kula, me krba, plqimin pr futjen e kontigjentit ushtarak. Nse NATO do t ndrmarr veprime ushtarake kundr Jugosllavis pa saksionet e Kshillit t Sigurimit t OKB-s, Rusia do t prish marrveshjen me NATO-n dhe do t shikoj mundsin e dhnies s ndihms ushtarake Jugosllavis do t deklarohen zyrtart rus ( Vukaj, 2008:26). N mesin e delegacionit shqiptar lindn kundrshtit n mendime e qndrime. Mendonin se do t ndodhte vall nse Millosheviqi lshonte pe n astin e fundit? (Petritsch, 2002:203). LBDja e prkrahte kryesuesin e Delegacionit Hashim Thain, q ishte kundr nnshkrimit t Marrveshjes, kurse LDK-ja pa u hamendur ishte pr ta nnshkruar at. Rugova i cili deri athere kishte qen joaktiv n negociatat, me mjaft trimri ofroi q ta nnshkruante marrveshjen e vet, jo si antar i kryesis s delegacionit por n funksionin e kryetarit t zgjedhur t Kosovs! (Weller, 2009:230). Me Rugovn isha i bindur se mund t arrinim nj marrveshje paqeje, por nuk isha i sigurt pr fraksionin tjetr kryesor kosovar UK-n e udhhequr nga nj djal ri i quajtur Hashim Thai. UK-ja donte pavarsin, dhe besonte se mund ti bnte ball ushtris serbe duke u prleshur drejtprsdrejti me te, do t shprehet Clinton n kujtimet e tija (Clinton, 2005:713).

Kur zemrimi i delegacionit kishte arritur kulmin pr shkak se Hashim Thai nuk po pranonte t nnshkruante Marrveshjen, Ibrahim Rugova, me fjal t matura i drejtohet atij duke e lutur ta Pranonte Marrveshjen. N nj rast tjeter Rugova e pyet Thain, se mos sht parakusht pr pranimin e Marrveshjes nga ana e tij, mbshtetja e Rugovs pr krijimin e Qeveris s re? (duke aluduar kshtu se ai ishte i gatshm pr krijimin e Qeveris s re me Jakup Krasniqin si Kryeministr). (Shala,2001:282). Mehmet Hajrizi parashtron propozimin e formimit t Asambles, q sht menduar t bhet me LBD-n, Shoqatn e ish-t Burgosurve Politik dhe me Lvizjen e Studentve. Si jemi t bashkuar ktu, t bjm organin e prbashkt edhe atje do t shprehet Hajrizi (Qosja, 1999:121). Krijimi i Qeveris s prbashkt ishte jo vetm n interesin kombtar por edhe ndrkombtar sepse implementimi i Marrveshjes s Rambujes patjetr nnkuptonte nj Qendr politike kosovare prgjegjse pr njmendsimin e Marrveshjes nga ana e shqiptarve (Shala, 2001: 278). N pajtim me propozimet q favorizonin nj PO t dyfisht, shqiptart u konsultuan pr Qeverin e re dhe u akorduan q mandati duhej t ishte nga radht e UK-s. Ky propozim u prkrah nga i gjith delegacioni (Shala, 2001:279). Nga ana procedurale gjithka shkoi n rregull. Marrveshja pr Qeverin e re u nnshkrua nga prijsit e LDK-s, t LBD-s dhe t UK-s, kurse un dhe Veton Suroi nnshkruam pr t treguar prkrahjen ton t plot pr Marrveshjen shkruan n librin e tij Blerim Shala (Shala, 2001: 296). Jakup Krasniqi do t kujtoj se formimi i Qeveris s Unitetit ka qen fitore m e veant e delegacionit t Kosovs, q nuk u jetsua pr faktin se u bojkotua nga LDK-ja (Krasniqi, 2006: 177).

Delegacioni shqiptar i thot po marrveshjes

Prderisa konsensusi pr aprovimin e Marrveshjes n Konferenc, ende nuk ishte arritur, Medelin Olbrajt n vazhdimsi prsriste prkrahjen Amerikane, Kurr nuk do tju lm vetm, gjithmon do t jemi me ju (Shala, 2001:289). Por SHBA-ja nuk kishte n anijen e vet shqiptart e Kosovs, apo se ata do t lviznin pas do fishkllime q vinte nga Uashingtoni. Perndimi kishte supozuar se delegacioni serb do t dshmohej si pal m e vshtir, n prpjekjet pr t gjetur nj kompromis. Por kundrshtimi i delegacinit shqiptar me gjith fjalt e mira, lutjeve dhe krcnimeve nga ana e delegacioneve perendimore, ishte i patejkalueshm (Fischer, 2008:140). Edhe Paskal Milo, i ardhur n Paris bashk me Sabri Godon t ftuar nga vet znj. Olbrajt pr ta bindur Thain ti thot Po Marrveshjes, i drejtohet atij me ton t ashpr duke e kujtuar se po e kursente Serbin nga bombardimet, dhe se duhet t ket prgjegjsin edhe pr Shqiprin! (Milo, 2009:161). far befasie e madhe! - do t shprehet Fischer n librin e tij. Serbt me ndihmn e refuzimit t delegacionit t shqiptarve t Kosovs, po nxirren nga prgjegjsit vetm t tyre pr konfrontim ushtarak! Megjithat Hashim Thai u arrit t manovrohej anash dhe delegacioni i shqiptarve t Kosovs t jepte plqimin pr dokumentin (Fischer, 2008:142). Nj deklarat e kujdesshme juridikisht u prpilua aty pr aty n gjuhn shqipe nga Veton Surroi, delegat i pavarur i delegacionit. Aty paralajmerohej nnshkrimi i marrveshjes (Weller, 2009: 230).

Pranimin e Marrveshjes Delegacioni i Kosovs e shprehu prmes letrs s vet drejtuar autoriteteve t Konferencs. Aty konfirmohet pranimi n parim i Marrveshjes, duke shprehur gatishmrin pr ta nnshkruar brenda dy javsh pas konsultimeve me popullin e Kosovs dhe me institucionet shtetrore, politike dhe ushtarake t saj (Tahiri, 2001:74). N Letr thuhej: T gjith antart e delegacionit kuptojn se marrveshja do t nnshkruhet pas shqyrtimit me popullin e Kosovs dhe institucionet politike e ushtarake; Delegacioni e pranon kt marrveshje si sht propozuar n tekstin e Marrveshjes m 23 shkurt, me saktsime teknike; Delegacioni i Kosovs pret vendosjen e shpejt t NATO-s n Kosov; Delegacioni i Kosovs vren se pas periudhs kalimtare trevjeare, Kosova do t mbaj referendum pr t verifikuar vullnetin e Popullit, si parashihet n Marrveshje; Delegacioni i Kosovs konstaton se UK-ja do t kyet n nj proes t transformimit duke pasur siguri pr nj bashkpunim bilateral n zbatimin e ktij proesi, n pajtim me Marrveshjen (Qosja,1999:336). M 23 shkurt, shqiptart kosovar, prfshir Thain e pranuan marrveshjen n parim. U kthyen n shtpi pr ta miratuar me njerzit e tyre (Clinton, 2005. 713). Kjo i dha frymmarrje dhe koh delegacionit shqiptar, e kryesisht Hashim Thait e drejtuesve t tjer t UK-s q t ktheheshin n Kosov, t bisedonin me komandantt e njerzit e terrenit dhe pastaj t merrnin nj vendim t pjekur mir (Milo, 2009: 164). Delegacioni i Kosovs hartoi edhe dy shkresa, pr shtjet m problemore t marrveshjes. Njra iu adresua bashkkryetarve dhe negociatorve, dhe tjetra diplomates Medelin Olbrajt. Kurse Franca dhe Britania, para opinionit paraqitn n mnyr pozitive rezultatet e Konferencs. Por t gjith e kishin t qart, se at q nuk arriti t ofroj Konferenca e Rambujes, tani duhej prpjekur t arrihej n takimet e drejtprdrejta me Millosheviqin (Fischer, 2008:143).

KAPITULLI III: DELEGACIONI SHQIPTAR KTHEHET N ATDHE PR T MARR MENDIMIN E POPULLIT

Dorheqja e Adem Demait
N Rambuje po bhej nj Luft e prmasave q pa dyshim pr popullin e Kosovs shtrohej pyetja shekspiriane t jesh a t mos jesh, ndrsa n Kosov Adem Demai, kishte marr rolin e komandantit suprem dhe po merrej me shkarkime e emrime n radht e Shtabit t Prgjithshm t Ushtris lirimtare t Kosovs. Ai e hodhi posht Marrveshjen e arritur n Rambuje, dhe m 22 shkurt merr kontrollin e plot politik mbi UK-n. Sipas Demait dokumenti i Rambujes e fut Kosovn nn Serbi nj her e prgjithmon (Shala, 2001:301). Me kt logjik ai mendonte q

duheshin br edhe disa ofensiva ushtarake t cilat pa tjetr do ti fitonte UK-ja, e pastaj t shkohej n Konferenc me pozita t prforcuara nga fitoret n fush lufte me arm. Kjo do t prforconte pozitn e negocimit t shqiptarve n Konferenc. Pas kthimit t delegacionit shqiptar nga Rambujeja, ky problem u zgjidh qysh n mbledhjen e par t kreut t UK-s, t mbajtur m 26.02.1999 (Krasniqi, 2006:180). M 2 mars Adem Demai, publikisht jep dorheqje nga pozita e prfaqsuesit politik t UK-s, duke nnkuptuar fitoren e Krahut t Jakup Krasniqit. Beogradi i cili para medieve e opinionit t gjer, pas Konferencs kishte shpallur ngadhnjimin e tij n Rambuje, tani Marrveshjen Kalimtare pr Kosovn e shpalli inekzistente (Shala, 2001:305). Delegacioni shqiptar i shpjegoi popullit n Kosov rrjedhat e Konferencs s Rambujes. Duhej marr bekimi i tij pr ta nnshkruar Marrveshjen si ishte parapar. U demantuan gjithashtu thashethemet, se n Rambuje po ngjallej pacifizmi, prderisa ai na qenkej shtrir pr tok. N Rambuje jo vetm q ssht ngjallur pacifizmi por aty iu dha grusht i fort (Krasniqi, 2006:184). Kurse Hashim Thait si udhheqs i Drejtoris Politike iu desh t udhtoj n kmb npr malet e Kosovs, pr t kryer detyrat e tij, duke shpjeguar npr t gjitha zonat e UK-s pr rndsin e dokumentit t Rambujes (Buja, 2007:411). Prfaqsuesit e UK-s gjat ksaj kohe patn takime t shumta edhe me prfaqsues t shumt t shteteve t ndryshme, kryesisht antar t Grupit t Kontaktit. M 28 shkurt ishte realizuar takimi me Ambasadorin e Britanis s Madhe i akredituar n Beograd (n fshatin Lladroc, m 1 mars me Kryetarin e Komitetit Ndrkombtar t Helsinkit (n fshatin Banj), m 2 mars me mikun e madh Shon Brns, prfaqsues i Misionit Verifikues n Kosov KDOM-it (n fshatin Lladroc), m: 5 mars me prfaqsues t BE-s z. Petrich dhe z. Paulls (n fshatin Trstenik), m: 6 mars me shefin e Misionit Verifikues n Kosov z. Uolker (n fshatin Drenoc), m 8 mars me z. K.Hill dhe delegacionin e tij (n fshatin Drenoc) e takime t tjera ku u bisedua pr rrjedhat e Konferencs s Rambujes dhe mundsit e nnshkrimit t marrveshjes n Paris (Buja, 2007: 412). Edhe Shqiprin e vizituan udheheqs t shumt shtetror, me qllim pr t kuptuar se far po mendonin shqiptart pr nnshkrimin e marrveshjes. Prderisa ministri i Jashtm Rus kishte prsritur retorikn e tij t njohur pr zgjidhjen e shtjes s Kosovs brenda trsis territoriale t Jugosllavis, Ministri Jashtm gjerman Joshka Fisher do t shprehet n Tiran se mosnnshkrimi i marrveshjes do t ishte gabim historik p rshqiptart. Ai ishte i bindur se Marrveshja do t nnshkruhet nga serbt, sepse ata jan t vetdijshm se far rrezikojn me mosnnshkrimin e saj (Milo, 2009:168). Kurse n takimin q pati ministri i Jashtm grek Jorgos Papandreu me Pandeli Majkon, Kryeministrin shqiptar n Tiran, ky i fundit do ti thot qart Papandreut se: Nse do t filloj masakra n Kosov, t gjith shqiptart do t orientohen nga zgjidhja e armatosur, dhe i gjith ky reaksion do t prhapet n Maqedoni dhe Mal t Zi. Sinjalet vijn edhe nga Turqia, ku numrohen 4-5 milion shqiptar. Vet un do t shkoj n front (Milo, 2009:170).

Zyrtarizim i Marrveshjes
Delegacioni i Kosovs pas marrjes s prkrahjes nga populli, m 13 mars u nis pr ta nnshkruar Marrveshjen n Paris. Ksaj here delegacioni ishte i vendosur n Hotelin Sofitelj, n

qendr t Parisit. Q n fillim ndrmjetsit kishin br me dije se nuk do t lejohej q shtja t zgjatej si n Rambuje (Akademia e Shkencave,1999:146). Prkundr asaj se Hashim Thaqi kishte folur me telefon me Medelin Olbrajt, duke e garantuar at pr nnshkrimin e marrveshjes, amerikant duke patur nj prvoj t hidhur me Thain nga Rambujeja e krkuan garancin me shkrim. Hashim Thai u kishte drguar letra garancie, n fillim M. Olbrajtit m von edhe bashkkryetarve t konferencs, Vedrin e Kuk, si dhe ministrit t Jashtm gjerman J. Fisher. Klinton pr kt do t shprehet: Jam shum i knaqur q shqiptart kan rn dakort q t nnshkruajn marrveshjen e paqes. Inkurajoj edhe zotin Millosheviq q ta bj t njejtn gj, por nse serbt refuzojn, nuk na mbetet ndonj zgjidhje tjetr prve forcs (Milo, 2009: 173). Kurse gazeta ruse Njezavisimaja Gazeta n prag t nnshkrimit t Marrveshjes n Paris do t shkruaj se SHBA-t kan planifikuar nj shprbrje t re t Jugosllavis. Kjo gazet sulmonte SHBA-t se kan prpiluar nj plan shtes sipas t cilit NATO-ja planifikon t krijoj kushte pr ta shkputur Kosovn nga Serbia. Sipas ksaj gazete Jan t mundshm tre variante. I Pari: Kosova i bashkohet Shqipris. I Dyti: Kosova bhet shtet i pavarur, i kontrolluar nga Shqipria dhe mbas pak kohe ai do t kaloj nn drejtimin e plot t Tirans. I Treti: Kosova ndahet n pjesn serbe (m e vogla) dhe shqiptare (m e madhja). Ky shkrim synonte t justifikonte Beogradin, i cili me gjith krkesat e komunitetit ndrkombtar pfshir edhe Rusin, e cila nuk po mundte ta thyente Millosheviqin kishte vendosur t mos e nnshkruante marrveshjen (Vukaj, 2007:281). Sigurisht Serbt nuk do t nnshkruajn Marveshjen e cila e nxjerr Kosovn jasht sundimit t tyre, q i privon ata nga shfrytzimi i burimeve t Kosovs, q u jep fund prpjekjeve historike serbe pr t shfarosur shqiptart nga trojet e tyre dhe q i bn ata t prmblidhen prfundimisht n shtpit e tyre historikisht t njohura (Milo, 2009:106). N pyetjen br K.Hillt, se far mendonte n rastin kur serbt nuk do t nnshkruanin marrveshjen. K.Hill prgjigjet se as nuk do t nxitoheshin, por as edhe nuk do t vonoheshin. Megjithat Hill i quan delikate dhe shum t rrezikshme dhjet ditt e ardhshme n Kosov (Milo, 2009:176). M 18 mars u b nnshkrimi i njanshm i Marrveshjes s Rambujes n Paris, n qendrn Kleber, ku pala serbe e as rust nuk ishin t pranishm (Fischer, 2008:146). Nnshkrimi u realizua nga ana e shqiptarve, SHBA-ve dhe t BE-s (Gecaj, 1999:59).

Pr kt prfaqsuesi rus B. Majorski do t shprehet: Nj nnshkrim nuk e prfundon marrveshjen. Tangoja luhet bukur vetm kur e vallzojn dy vet. Kurse Drejtori i departamentit t shtypit dhe informacionit n MPJ ruse deklaroi se Dshtimi i bisedimeve t Parisit pr

rregullimin e krizs n Kosov mund t ket pasoja t rnda pr Ballkanin (Vukaj, 2007: 287). Rambuje i ofronte Serbis mundsin e fundit q ta mbante Kosovn brenda territorit t vet shtetror, nprmjet nj zgjidhje politike, t siguruar me pranin ushtarake n terren (Fischer, 2008: 137). E nse do t shkaktohej luft, athere Serbia do ta humbiste prfundimisht Kosovn shprehet Fischer n librin e tij (Fischer, 2008: 138). N Rusi diskutohej se Ministri i Jashtm Ivanov mund t shkonte prsri n Beograd pr ta bindur Millosheviqin pr t nnshkruar marrveshjen, madje me nj mesazh tepr t shkurtr nnshkruaj ose je i humbur! N kt koh sondazhet n Serbi tregonin se 62.5 % e serbve besojn se n rast sulmi t NATO-s kundr Jugosllavis, rust do t ngrihen n mbrojtje t tyre. Asaj do ti vinte n ndihm Fronti i Forcave Popullore Patriotike t Rusis. N fakt, lideri i PLD-s ruse Zhirinovski n Rusi para ambasads amerikane do t organizonte miting proteste, me parullen Serbt i besojn Zotit n qiell dhe Rusis n tok. Kurse vet Zhirinovski para protestuesve do t deklaroj se mijra rus jan gati t shkojn n Serbi, dhe t fillojn luftn kundr NATO-s agresore (Vukaj 2007: 288). Nnshkrimi nga ana e delegacionit shqiptar i Marrveshjes pr Paqe, n Kosov vlersohej dhe si nnshkrim i aleancs s Kosovs me SHBA-t (Tahiri, 2001:10). Apo si do t shprehet Rexhep Qosja n vepren e tij, pr aleatt e shqiptarve, Dorzan m t fort se ka pala shqiptare sot nuk ka pasur asnj pal gjat historis. Kjo sht nj dhurat e Zotit. Ata q nuk jan n gjendje ta mojn si duhet kt dorzani, ata nuk kuptojn ka ngjar n Ballkan gjat 150 vjetsh t shkuara dhe nuk do jen n gjendje t kuptojn as ka mund t ngjas n Kosov gjat 150 ditve t ardhshme (Qosja, 1999: 396). Delegacioni shqiptar lshoi nj deklarat spjeguese e cila theksonte se ata e konsideronin NATO-n si zbatuesin qensor dhe se kuptonin q, pas nj periudhe kalimtare prej tri vitesh, kosovart do t mund t shprehin lirshm vullnetin e tyre pr statusin e ardhshm prmes nj referendumi. T nesrmen pas nnshkrimit, bashk-kryesuesit francez dhe britanik theksuan se Marrveshja e Rambujes ishte e vetmja zgjidhje paqsore e problemit t Kosovs (Gecaj, 2009: 60). Pas gjith ksaj, i ftuar nga shtabi i NATO-s, delegacioni shqiptar u informuan pr gatishmrin e NATO-s pr sulmet kundr trupave serbe. N pyetjet e Delegacionit, se sulmet e NATO-s do t pasohen me hakmarrje t tmerrshme nga forcat serbe, Gjenerali Clark do t prgjigjej: Nuk mund t mbrojm do shtpi n Kosov dhe do qytetar, kjo sht vshtir pr ju, por n fund t fushats son, do t bhet mir pr ju. N kt takim, shqiptart u bindn se tani m nuk kishte as nj mdyshje se serbt do t goditen nga NATO-ja dhe as Zoti nuk mund ti shptonte nga kto sulme (Shala, 2001: 333). N ann tjetr Millosheviqi me koh po i prforconte forcat serbe n kufi me Kosovn. Ai synonte t krijonte fakte t kryera n Kosov, duke shfrytzuar ushtrin dhe njsit famkeqe paramilitare serbe. Me nj fjal n Beograd ishte marr vendimi pr luft (Fischer, 2008:153). Prderisa serbt filluan nj ofensiv t spastrimit e t krimit n Kosovn Qendrore dhe Veriore, Kshilli i NATO-s vazhdoi t qndronte i mbledhur duke diskutuar detajet e aksionit pr sulm mbi forcat ushtarake serbe (Milo, 2009: 179). Pyetjes se si mendonte Millosheviqi t arrinte sukses me

politikn e vet t spastrimeve etnike, me gjith izolimin ndrkombtar q u ishte br dhe unitetin e Perndimit, edhe sot e tutje mbetet pa prgjigje! Pr NATO-n dhe Perndimin m nuk kishte kthim mbrapa (Fischer, 2008:146).

Qeveria e Unitetit
Delegacioni shqiptar n Rambuje, Marrveshjes pr Paqe dhe vetadministrim n Kosov, e kishte par t arsyeshme ti thuhet Po; bashk me t, edhe formimit t nj qeverie t unitetit, ku do t mundsohej nj qendr vendosjeje, pr t arritur m leht zbatimin e vendimeve t Konferencs. Kjo jo vetm se do t realizonte m shpejt paqen n Kosov, por do ti rriste kredibilitetin faktorit shqiptar para ndrkombtarve. Ibrahim Rugova prkundr nnshkrimit pr pajtueshmrin e krijimit t Qeveris s Unitetit, nuk pranoi t jet pjes e asaj qeverie ku ishin lufttart e liris (Buja, 2007:424). Koha do t na tregoj se ata q e kishin sabotuar luftn po e sabotonin edhe bashkimin e faktorit shqiptar (Krasniqi, 2006:194).

Marrveshja pr formimin e nj qeverie t unitetit - 23 shkurt 1999.

Megjithat n prill u formua Qeveria e Prkohshme e Kosovs, me kryeministr Hashim Thain. N aspektin formal kjo ishte prmbushje e Marrveshjes s arrir n Rambuje. Ndrkoh Ibrahim Rugova u morr n arrest shtpiak nga forcat serbe n Kosov, duke u favorizuar kshtu me alibin pr mospjesmarrje n Qeverin e Unitetit (Shala, 2001:366). Edhe Edita Tahiri gjat bombardimeve t NATO-s do t merrej me spekulime, dhe t pavrteta, kundr marrveshjes pr Qeverin e Unitetit (Shala, 2001:326). M 18 maj 1999, Kryeministri Britanik Toni Bler gjat vizits s tij n Shqipri, pr 40 minuta ishte takuar me prfaqsuesit e Qeveris s Prkohshme t Kosovs, n Ambasadn Britanike n Tiran. Kryeministri Bler do t ritheksoi nevojn pr unitetin e faktorit shqiptar duke e prmendur si baz t ksaj Marrveshjen e Rambujes (Blair, 2005:142).

Ibrahim Rugova, pas lirimit nga arresti shtpiak q i kishte br regjimi i Millosheviqit, ishte strehuar n Itali bashk me familjen e tij, prkundr ftess q Qeveria e Tirans i kishte br pr t shkuar n Shqipri. Paskal Milo nprmjet ambasadorit shqiptar n Rom organizon takimin me Rugovn. Ky e falenderon pr ftesn e br nga Qeveria shqiptare pr tu strehuar n Tiran, q edhe do ta bj, por pasi ti ket prfunduar disa takime ndrkombtare!!! (n fakt ai nuk shkoi n Tiran kurr m) Prshndet edhe propozimin pr t mbledhur gjith faktorin politik t Kosovs n Tiran, dhe shtoi do t bisedoj me bashkpuntort e mi t shprndar. Sa i prket Marrveshjes pr krijimin e Qeveris s prkohshme t arritur n Rambuje, ai la t kuptoj se u kishte lshuar pe njerzve t UK-s pr hir t unitetit - shprehet P. Milo n librin e tij (Milo, 2009:217).

Kosova fitoi n Rambuje

Millosheviqi pas gjith luftrave t shkaktuara n ish-Jugosllavi, e kishte humbur besimin para bashksis ndrkombtare. T kujtojm me kt rast znj. Ollbrajt kur theksonte se Millosheviqi ishte nj gnjeshtar t cilit nuk i besohej (Fisher, 2008:121). Apo edhe ministri i Jashtm Rus, kur pas vizits s tij br Millosheviqit deklaroi se nuk kishte par tjetr prve se idiot t gatshm pr t filluar luftn (Gecaj, 2009:57). Kurse Toni Bler alarmonte se Millosheviqi vizionin e tij mesjetar, e bri ferr real n Evropn moderne (Blair, 2005: 65). SHBA-t dhe Britania e Madhe ishin t vendosura pr ta ndshkuar Millosheviqin n paprgjegjsit e tij me er lufte. Edhe Gjermant kishin t njjtin mndim. M pak francezt dhe m keq ishin italiant q e kan konfliktin te dera e shtpis. Kurse rust nuk donin t vij deri te kjo pik. Rust jo vetm se nuk mund ta bindnin Millosheviqin, as nuk donin t krijohej nj precedent q nesr mund t prdorej kundr tyre; ata i frigonte humbja e influencs dhe goditja e prestigjit e krenaris si superfuqi ushtarake. Kjo kishte ndikuar q diplomacia ruse n Rambuje t bj prpjekje maksimale pr t mbrojtur sundimin e serbve n Kosov (Vukaj, 2007:289). Kryesuesi i konferencs Joschka Fischer n librin e tij shkruan se, ishte munduar tia qartsoj situatn dhe t gjej rrugdaljen m saktsisht me Marrveshjen e Rambujes. I thash se SHBAn Jugosllavia nuk do ta fitonte kurr, si nuk e kishte fituar as Gjermania n dy luftrat e zhvilluara n kt shekull, prve prjetimit t katastrofs kombtare. Kurse miqt Rus nuk do t rrezikonin pr hatr t tij, e as Kina. Por Millosheviq ishte i mendimit se SHBA-ja qysh n Vietnam u desht ti kuptoj kufijt e pushtetit t vet, dhe se kjo prvoj e tyre do t prsritej edhe n Jugosllavi! (Fischer, 2008:144). Ai shpresonte se kosovart nuk do ta nnshkruanin marrveshjen, duke besuar gjithashtu n shprthimin e kundrshtive n gjirin e NATO-s, pr tu mos u vr n jet krcnimi pr veprim ushtarak (Petritsch, 202:221). Nuk i besonte seriozitetit t Perndimit pr t prdorur forcn kundr makins s tij t lufts, n mbrojtje t shqiptarve t pafajshm (Blair, 2005:7). Nj vendim jo i papritur por i befasishm, do t vij m 27 maj nga kryeprokurorja e Tribunalit t Hags, Louise Arbur, e cila publikoi padin kundr Millosheviqit nn akuzn pr krime lufte, me ka Millosheviqi prfundimisht nuk ishte m partner i drejtprdrejt n negociata. Ishte vendim pa asnj trysni politike. Po t ishim pyetur ne, shprehet Joschka Fischer n librin e tij, kjo padi do t ishte shtyr edhe pr nj koh, derisa t arrihej nj pajtim me Beogradin (Fischer, 2008:227). Tr prpjekjet e bashksis ndrkombtare pr ta bindur Millosheviqin t pranonte

Marrveshjen e Rambujes rezultuan t kota. Serbosllavt kurr nuk njohn gjuhn e diplomacis. Millosheviqi nnshkroi 18 marrveshje pr armpushim, dhe asnj nuk e respektoi kurr. Ballkani sht mbushur me marrveshje t nnshkruara por t parealizuara (Blair, 2005:37). Ai nuk respektoi edhe 73 Rezoluta t miratuara nga K.S. i OKB-s (Fischer, 2008:221). Edhe konferenca n Rambuje dshtoi, sepse nuk u nnshkrua nga dy palt. Kurse pjesmarrja serbe n bisedimet pr paqe n Kosov n Rambuje, ishte mburoj pr prgatitjet pr sulm t Millosheviqit shprehet Toni Bler n librin e tij (Blair, 2005:34). Sulmet ajrore t NATO-s q pasuan mbi trupat serbe n Kosov, ishin pasoj e dshtimit t diplomacis pr zgjidhje paqsore t konfliktit. Ushtria serbe ofensivn e vet ushtarake toksore n Kosov e kishte filluar m 20 mars 1999, NATO-ja e filloi fushatn e vet ajrore m 24 mars1999 (Fischer, 2008:155). M 24 mars, e informova popullin amerikan pr at q po bja dhe pse. U shpjegova se Millosheviqi u kishte privuar kosovarve t drejtat q u garantonte kushtetuta. Prshkrova krimet e shmtuara t kryera nga serbt. M s fundi, i vura ngjarjet aktuale n kontekstin e luftrave q Millosheviqi kishte br tashm kundr Bosnjs dhe Kroacis dhe t ndikimit shkatrrimtar t masakrave t tij mbi t ardhmen e Europs (Clinton, 2005:714). Nuk do t ket asnj dyshim n vendosmrin ton pr tu dhn fund vrasjeve n Kosov do t deklaronte Kancelari gjerman Gerhard Schroder n fjalimin e tij drejtuar gjermanve. Vetm realiteti i forcs mund ta ndalon Millosheviqin n realizimin e operacionit t tij famkeq patkoi pr spastrimin e Kosovs nga shqiptart dhe jetsimin e ndrrs s tij pr Serbin e Madhe. (Blair, 2005:7). M pas edhe Kshilli i BE-s, i tubuar n Berlin, unanimisht miratoi Rezolutn me t ciln shprehej prkrahja e pa rezerv e NATO-s (Fischer, 2008:161). Kurse Marc Weller pr reagimin ndrkombtare n Kosov, thot se, me kt u nis nj form e re m e avancuar n politikn ndrkombtare (Weller, 2009:35). Operacioni i NATO-s mbi trupat serbe zgjati 78 dit, dhe trsisht ishte i bazuar n sulmet ajrore. Realizoi 30.000 fluturime. Vetm dy avion kishin humbur (Clinton, 2005:721).Ata avjon t bardh me shpejtsi drite kosovart i shihnin nga posht her si balet qiellor i liris, her si ngjj lirie drguar m n fund nga Zoti n ndihm t tyre. N rast t moskapitullimit t forcave ushtarake t ish-Jugosllavis n Kosov parashihej edhe ndrhyrja me trupa toksore t cilat ishin pozicionuar n vendet fqinje t ish-Jugosllavis. N t njejtn koh nj mision t till t trupave toksore, po e kryente me sukses UK-ja. Millosheviqi gabimisht kishte llogaritur n dobsimin e uniteti t NATO-s (Blair, 2005:48). Goditja e forcave t NATO-s vazhdoi deri n kapitullimin e Millosheviqit m 9 qershor 1999. Po at dit u realizua edhe marrveshja e tekniko-ushtarake, n aeroportin e Kumanovs n Maqedoni t kontrolluar nga francezt, mes gjeneralit britanik Mike Jackson dhe gjeneralit serb Marjanoviq. Kshilli i Sigurimit i Kombeve t Bashkuara miratoi nj rezolut q prshndeste prfundimin e lufts dhe un e njoftova popullin amerikan se fushata e bombardimeve kishte mbaruar, forcat serbe po trhiqeshin dhe nj milion burra, gra dhe fmij t nxjerr me forc nga tokat e tyre do t mund t ktheheshin n shtpi shprehet Clinton n kujtimet e tija (Clinton, 2005:721). Pr her t par pas 100 vitesh pushtimi, Kosova frymoi pa izmen serbe. NATO-ja, mbeti fuqi parsore

ushtarake pr t garantuar sigurin n Kosov, krkes kjo kmbngulse e delegacionit t Kosovs, n Rambuje. Populli i Kosovs, m n fund, duke prballuar padrejtsi pas padrejtsie, dhune dhe gjenocidi shtetror serb, i martirizuar si asnj popull tjetr, po frymonte lirin. Ideali kombtar i ruajtur ndr breza, i kultivuar dhe farktuar npr kalvaret m t tmerrshme t sakrifics dhe vetmohimit u jetsua. Vendosja e Kosovs nn protektoratin ndrkombtar dhe administrimi i saj sipas rezluts 1244, do t zgjas pr nj koh deri n shpalljen e Kosovs shtet t pavarur dhe sovran m 17 shkurt 2008, Duke u plotsuar kshtu amaneti i aq breza martirsh me mundime e prgjakje biblike pr lirin. Atdheu sht formuar nga hiri i martirve thot La Martini, thua kt e thot veanrisht dhe pr Kosovn.

Prmbyllje
Vdekja pr lirin e Kosovs do t ishte fati im m i madh i jets, tha duke buzqeshur Fehmi Lladrovci para gazetarve t huaj, pak para se ta vriste makineria fashiste serbosllave. www.iszene.com. Ishte kjo ndrra e shum brezave t kombit shqiptar, t cilt pr t mbrojtur tokn e t parve n altarin e liris sakrifikuan edhe jetn e tyre. Pushtues lakmitar, perandor e mbretri, synuan vargmalet dhe bregdetin shqiptar, synuan kombin shqiptar n zemr t Evrops, por pa arritur kurr ta nnshtrojn plotsisht. Si rrallkush, shqiptart gjunjt si kan pr tu thyer po pr tu ringritur m kmb. Pushtuesit kaluan mbi tokat shqiptare pa ln gjurm, si kalon uji mbi shpinn e ross do t shprehet Edit Durham, studiuese dhe mike e madhe e shqiptarve. Dhuna dhe genocidi serb vazhduan deri n koht tona t modernizmit global, e n qendr t Europs s qytetruar. Gjakderdhjen ai e nisi me t tjert, pasi e dinte q Kosova shqiptare sht kock e fort, dhe at nuk e kaprdinte dot pa mbaruar pun me republikat sllave. Goditja kundr vrassve serb pr prishjen e Jugosllavis si xhaket anakronike me gjasht arna, nisi nga Kosova, dhe krimi i Beogradit histerik do t mbyllej me Kosovn. Llogaria qe br sakt. Pr t shkulur rrnjt (si jan shqiptart), m par duhen qruar ferrat e drurt m t holl rrotull rrnjs ngulur thell n tokn e vet. Kaluan vite dhe rrim e gjykojm. Rambujeja, nj emr q tanim, t paktn pr shqiptart i kaloi historis, qe pika ku ajo mblodhi t kaluarn dhe rezatoi t ardhmen e Kosovs. Nuk kish vnd m t prshtatshm sesa zyra e ksaj zgjidhjeje dramatike t vendosej n nj kshtjell! Dikur Aleksandri i Madh Nyjn Gordiane q i shtruan prpara pr zbrthim, ai e zgjidhi me shpat. Beogradi zyrtar i br nyj makabre nga Milloshevii, u pa se nuk mund t zgjidhej ndryshe vese me shpat 2 (n gjuhn e kohs - me aviont lirisjells t NATOs). Rambujeja e vendosi sakt kt version. Sigfurisht lvizjet e shqiptarve n delegacion kishin dhe forma dramash n skena, pasi shqiptart nuk qen msuar kurr t ftoheshin kshtu n tryezat diplomatike t Europs, as kur vendosej fati i tyre. E shumta ata prisnin n oborret e diplomacis te dera. Aktor kryesor t delegacionit kishin me vete er armsh prej nga vinin, dhe Kshtjella Rambuje si kshtjell i pranoi dhe ashtu, kur n krah i pranonte sidomos drgata e Shteteve t Bashkuara. Kto zikzake lvizjesh t delegatve tan, si i tham sadopak, kishin skica drame pasi ridhnin nga tragjedia e gjat e Kosovs s tyre. Sidoqoft, ata Mbledhjes historike t Rambujes dhe zhvillimeve m pas gjer n Pavarsin e Kosovs i dhan nj vul t veant e t paharrueshme humanizmi e drejtsie q bota rrall e kish par n ballafaqimet diplomatike apo ushtarake. NATOja pr her t par pas 4o vitesh t jets s saj armt i prdori pr Kosovn, si

pr t lar dhe nj borxh q Fuqit e Mdha i kishin kombit shqiptar n martirizimet q i kishin br. M sakt e m bukur, kt gj e gjykon figura enciklopedike e disidentit dhe antikomunistit ek, Vaslav Havel: sht lufta e par q nuk u zhvillua n emr t interesave, por u b n emr t parimeve e vlerave. N kt kuptim, Lufta e Kosovs qe nj luft etike. Aleanca botrore luftoi n emr t njerzores edhe pr njerzit e tjer. Ne jemi krenar edhe pr kt Luft, edhe pr kt vlersim. Bibliografia - Krasniqi Jakup, Kthesa e Madhe, Gjon Buzuku, Prishtin; 2006 - Qosja Rexhep, Paqja e Prgjakshme, Toena, Tiran; 1999 - ami Muin, Shqipria n Rrjedhat e Historis, Onufri, Tiran; 2007 - Reuter Jans, Shqiptart n Jugosllavi, Botimpex, Tiran;2003 - Hajrizi Mehmet, Histori e nj Organizate Politike dhe Demonstratat e vitit 1981, Toena, Tiran; 2008 - Durham Edit, Brenga e Ballkanit, Naum Veqilhaxhi, Tiran;1998 - Buja Ram, shtja e Kosovs dhe Shkatrrimi i Jugosllavis, Universiteti AAB, Prishtin, 2007 - Shala Blerim, Vitet e Kosovs 1998-1999, Gama, Prishtin; 2001 - Gashi Shkelzen, Marrveshja pr Paqe, Copyright, Prishtin; 2004 - Instituti i Historis Bashkkohore, Kosova Shtet i Pavarur dhe Sovran, Prishtin; 2006 - Albright Madeleine, Zonja Sekretare, Dudaj, Tiran; 2003 - Puto Arben, Shqipria Politike 1912-1939, Toena Tiran; 2009 - Weller Marc, Shtetsia e Kontestuar, Koha, Prishtin; 2009 - Akademia e Shkencave, Kosova n Vshtrim Enciklopedik, Toena Tiran; 1999 - Gecaj Bajram, Konferenca e Rambujes, AIKD, Prishtin; 2009 - Myrtaj Nezir, Jehon Lufte, Radio-Kosova e Lir, Prishtin; 2002 - Sopjani Enver, Prmbledhje Aktesh Ndrkombtare pr Kosovn, Leoprint, Prishtin; 2005 - Milo Paskal, Kosova nga Rambuje n Pavarsi, Toena Tiran; 2009 - Milo Paskal, Ditari i nj Ministri t Jashtm, Konflikti i Kosovs 1997-2001, Toena, Tiran; 2009 - Fischer Joschka, Vitet kuq-gjelbr, Koha, Prishtin; 2008

- Vukaj Shaqir, Rusia dhe Kosova, Enriko Koco, Tiran; 2007 - Histori e Popullit Shqiptar III, Toena, Tiran; 2003 - Clinton Bill, Jeta Ime, Dudaj, Tiran; 2005 - Blair Toni, Pr Shqiptart, albPAPER, Tiran; 2005 - Petritsch Volfgang, Pihleri Robert, Rruga e Gjat n luft KOHA print, Prishtin; 2002 - http://www.iszene.com/videos/video/tojuRF-TQJQ
____________________________

Pashtriku.org
_________________________________________