Jaroslaw Czyzewski, Dzieci Żołnierze We Współczesnych Konfliktach Zbrojnych

PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 1
JAROSAW CZYEWSKI Pozna
DZIECI ONIERZE WE WSPCZESNYCH KONFLIKTACH ZBROJNYCH
Oddzia sta si moj rodzin. Karabin sta si moim ywicielem i opiekunem. Zabijaj albo gi stao si moj zasad. Rzadko wykraczaem mylami poza te granice. Walczylimy przez ponad dwa lata, zabijalimy codziennie. Nie miaem litoci dla nikogo. Nie zauwayem, kiedy skoczyo si dziecistwo. Moje serce zmienio si w kamie. Ishmael Beah1. Podczas obrad specjalnej sesji Zgromadzenia Oglnego Organizacji Narodw Zjednoczonych (ONZ) na temat dzieci, ktra odbya si w 2002 r. w Nowym Jorku, siedemnastoletnia Elisa stwierdzia: Wojna i polityka od zawsze byy gr dorosych, a dzieci od zawsze byy stron, ktra przegrywaa2. To wanie przede wszystkim dzieci w czasie prowadzonych dziaa zbrojnych naraone s na rnorodne formy przemocy i wykorzystania. Wojna oznacza dla nich mier, sieroctwo, bezdomno, uchodctwo, gd, kalectwo, brak opieki medycznej, nieodwracalne zranienia psychiczne3. W latach dziewidziesitych XX w. w wyniku dziaa wojennych zgino 2 mln dzieci, 6 mln zostao kalekami bd powanie rannymi, a 20 mln zostao przesiedlonych4. Dzi, na niespotykan dotd skal, dzieci s nie tylko pierwszymi oarami dziaa zbrojnych, ale wiele z nich stao si sprawcami okruciestw wojennych. Miliony zostay wcielone do armii i grup zbrojnych na caym wiecie i stay si dziemi onierzami. Szacuje si, e ok. 250 tys. z nich walczy aktualnie w 17 koniktach zbrojnych, gwnie w Afryce i Azji5.
1 Wypowied byego dziecka onierza ze Sierra Leone, cyt. za: I. B e a h , Byo mino. Wspomnienia dziecka onierza, Krakw 2008, s. 150. 2 Wybrane wypowiedzi dzieci zostay zamieszczone na stronie internetowej UNICEF http://www. unicef.org/specialsession/voices/index.html (15.12.2007). 3 O wpywie koniktw zbrojnych na sytuacj dzieci zob. szerz. G. M a c h e l , The Impact of Armed Conict on Children, UN, A/51/306, 26.08.1996. 4 Idem, The Impact of War on Children, London 2001, s. 1. 5 Zob. owiadczenie Radhiki Coomaraswamy, Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ ds. dzieci w koniktach zbrojnych podczas Otwartej Debaty Rady Bezpieczestwa ONZ na temat dzieci i koniktw zbrojnych, 24.07.2006, http://www.un.org/children/conict/english/24jul2006securit.html
84
Jarosaw Czyewski REKRUTACJA, SZKOLENIE I ZADANIA DZIECI ONIERZY
Trzy gwne grupy podmiotw rekrutujcych dzieci to: pastwowe siy zbrojne, niepastwowe grupy zbrojne, majce poparcie rzdu i/lub bdce w sojuszu z siami rzdowymi, ale nie bdce formalnie ich czciami oraz niepastwowe grupy zbrojne opozycyjne wobec rzdu (grupy rebelianckie, organizacje przestpcze, grupy terrorystyczne). Podmioty te rekrutuj dzieci na rne sposoby, ale trzy gwne to: pobr pastwowy, ochotnicze wstpienie, rekrutacja przymusowa. Ta ostatnia moe mie form uprowadzenia, aresztowania lub te zmuszenia do przyczenia si do grupy zbrojnej poprzez przemoc i szanta. Jeden z uprowadzonych chopcw stwierdzi: Rebelianci powiedzieli, e mam si do nich przyczy, ale odmwiem. Zabili po chwili mojego modszego brata. Zmieniem zdanie6. Po rekrutacji dzieci traaj do obozw wojskowych, by rozpocz proces szkolenia. Szkolenie ma nie tylko na celu przyswojenie przez dzieci obowizkw onierskich, ale i wywoanie bezwzgldnego posuszestwa, oswojenie ze mierci i brutalnoci, a take eliminacj strachu i znieczulenie emocjonalne. Instrumentem osignicia tych celw jest brutalno dowdcw7. Dorosy dzi mczyzna, bdcy w przeszoci dzieckiem onierzem stwierdzi: Faktycznie dono tylko do tego, eby przeksztaci nas w dzikie bestie8. Podczas szkolenia, bd jeszcze podczas rekrutacji, zmusza si dzieci do zabicia innych ludzi jecw, sabszych dzieci, uciekinierw, a take czonkw rodziny czy ssiadw. Za odmow wykonania takiego rozkazu grozi mier9. Powszechn praktyk stanowi uzalenianie dzieci od narkotykw i alkoholu, co ma na celu osignicie wikszego poziomu podporzdkowania dowdcom, a take dodanie dzieciom odwagi i spowodowanie, by pozbyy si wszelkich skrupuw moralnych. Podczas szkolenia czsto emituje si dzieciom lmy propagujce przemoc, nienawi i zyczne zncanie si nad sabszymi, co wyzwala agresj, ch walki i sprawdzenia
(4.06.2008); Child Soldiers. Global Report 2008, Coalition to Stop the Use of Child Soldiers, London 2008, http://www.childsoldiersglobalreport.org/les/country_pdfs/FINAL_2008_Global_Report.pdf (20.05.2008). 6 Cyt. za: P. W. Singer, Tragic Challenge of Child Soldiers, USA Today z 30.03.2005. 7 Zdaniem M. Wessellsa ta bezsensowna brutalno stanowi nie tyle cz szkolenia, ile spenia funkcj selekcji najmocniejszych dzieci (zob. M. Wesse l l s, Child Soldiers. From Violence to Protection, Cambridge-London 2006, s. 93). Szkolenie ma take na celu wyeliminowanie najsabszych zycznie i psychicznie dzieci. Te, ktre s sabe, ktre pacz, nie mog podoa treningowi, wdrwkom, prbuj uciec lub choruj, czsto zabija si. 8 Wypowied Luciena Badjoko, byego dziecka onierza z Demokratycznej Republiki Konga, cyt. za: L. Badjoko, Byem dzieckiem onierzem, Warszawa 2007, s. 30. 9 Daj tobie pistolet i ka zastrzeli twojego najlepszego przyjaciela. Robi to, by sprawdzi czy mog tobie zaufa. Jeli go nie zabijesz, on bdzie musia zabi ciebie. Musiaem to zrobi, gdy w przeciwnym razie ja bym by zabity. Wypowied Bernardo, dziecka onierza z Kolumbii, ktry wstpi od oddziaw paramilitarnych w wieku 7 lat, cyt. za: Youll Learn Not to Cry. Child Combatants in Colombia, Human Rights Watch, New York-Washington-London-Brussels 2003, s. 65, http://www.hrw.org/reports/2003/colombia0903/ (29.05.2008).
Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych
85
si oraz podsyca nienawi do innych ludzi. Dy si ponadto do wzbudzenia wrd dzieci rywalizacji o jak najlepsze wyniki10. Zadania wykonywane przez dzieci onierzy mona podzieli na dwie grupy. Pierwsza obejmuje funkcje porednio zwizane z walk na froncie. Dzieci wykorzystuje si jako tragarzy, wartownikw, szpiegw, kucharzy, sucych czy niewolnikw seksualnych11. Do ich obowizkw naley te budowanie i utrzymanie obozu sprztaj, przynosz ogie i wod. Druga grupa zada stanowi bezporednie uczestnictwo w dziaaniach zbrojnych: chronienie dowdcw podczas walk, przedostawanie si do siedzib nieprzyjaciela i eliminowanie wartownikw, podkadanie min i innych materiaw wybuchowych, suenie jako ywe tarcze czy oczyszczanie zaminowanych pl12, a przede wszystkim walka na pierwszej linii frontu. Badanie przeprowadzone przez UNICEF w pastwach Azji Wschodniej i Pacyku wrd 69 dzieci onierzy wykazao, e walczyo 91% z nich13, a badanie Midzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) w Kongo, e byo to 87% spord badanych dzieci14. Do zada dzieci onierzy nale nie tylko starcia z onierzami, ale i napadanie na wioski i ograbianie ludnoci cywilnej. Dzieci wykorzystuje si take w zamachach terrorystycznych15. Dzieci onierze staj si czsto bezwzgldnymi mordercami cechuje je niezwyke okruciestwo i wyranowanie w torturach. Zabijaj, odcinaj czci ciaa, okaleczaj, torturuj, podpalaj wioski, gwac, terroryzuj. Oary i wiadkowie czsto podkrelali, e bali
10 Za dobre wyniki w szkoleniu, jak i podczas samych walk, dzieci nagradzane s wikszymi porcjami poywienia, otrzymaniem stopni wojskowych, a chopcy take niewolnic seksualnych. 11 Wykorzystywane w ten sposb s gwnie dziewczynki, cho jego oarami padaj take chopcy. Zob. L. Alfredson, Sexual Exploitation of Child Soldiers. An Exploration and Analysis of Global Dimensions and Trends, Coalition to Stop the Use of Child Soldiers 2001, http://www.reliefweb.int/rw/lib.nsf/ db900sid/LGEL-5RPBPA/$le/csusc-exploit.pdf?openelement (29.05.2008). 12 Polega ono na tym, e dzieci, idc przed waciwymi oddziaami, wasnymi ciaami rozminowuj pola. 13 Adult Wars, Child Soldiers, UNICEF, Geneva 2003, s. 19, http://www.unicef.org/eapro/AdultWarsChildSoldiers.pdf (14.12.2007). 14 Wounded Childhood. The Use of Children in Armed Conict in Central Africa, ILO/IPEC, Geneva 2003, s. 43. 15 Do takich zada rekrutuj dzieci m.in. radykalne palestyskie organizacje terrorystyczne (zob. Erased in a Moment. Suicide Bombing Attacks Against Israeli Civilians, Human Rights Watch, New York-Washington-London-Brussels 2002, s. 90-91, http://www.hrw.org/reports/2002/isrl-pa/ 29.05.2008). Zdaniem Koalicji na rzecz zaprzestania rekrutowania dzieci onierzy w konikcie izraelsko-palestyskim w latach 2000-2004, 9 palestyskich dzieci przeprowadzio zamachy samobjcze przeciwko izraelskim onierzom i cywilom, a co najmniej 30 zgino podczas aktywnego zaangaowania w dziaania militarne w ich przeprowadzaniu (zob. Child Soldiers. Global Report 2004, Coalition to Stop the Use of Child Soldiers, London 2004, s. 292, http://www.child-soldiers.org/library/global-reports?root_id=159&directory_id=165, 23.04.2008). Wykorzystywanie nieletnich do atakw terrorystycznych nie jest jedynie praktyk organizacji islamskich. W Irlandii Pnocnej Prawdziwa Irlandzka Armia Republikaska (Real IRA) rekrutowaa pod koniec lat dziewidziesitych chopcw w wieku 14-16 lat. Z kolei najmodszym w historii udokumentowanym terroryst by dziewicioletni Kolumbijczyk, ktry zosta w 1997 r. wysany przez Armi Wyzwolenia Narodowego (ELN) do wysadzenia w powietrze lokalu wyborczego (zob. P. W. S i n g e r, The New Children of Terror, w: J. F oster (red.), The Making of a Terrorist, Vol. 1: Recruitment, 2005, s. 107-108).
86
Jarosaw Czyewski
si dzieci bardziej ni dorosych onierzy, dlatego, e dzieci onierze nie mieli rozwinitej wiadomoci wartoci ycia. Byy w stanie zrobi wszystko. Nie znay strachu. Zwaszcza kiedy byli po wpywem narkotykw. Postrzegay uczestnictwo w walkach jako zabaw16.
DEFINICJE I STANDARDY MIDZYNARODOWE
Nie ma jednej, powszechnej i precyzyjnej denicji terminu dziecka onierza (ang. child soldiers)17. Wszystkie denicje zawieraj w sobie pewne wsplne elementy konstytuujce to pojcie. Jeeli chodzi o wiek, to uznaje si za dziecko kad osob poniej 18 roku ycia. Dalej przyjmuje si, e nieletni staj si onierzami, gdy po pierwsze: s czonkami grup zbrojnych, a po drugie, gdy wykonuj zadania zwizane z dziaaniami zbrojnymi. W denicjach okrela si z reguy podmioty rekrutujce dzieci wymienia si pastwowe siy zbrojne bd inne grupy zbrojne, zarwno te regularne, jak i nieregularne. Co wicej dzieckiem onierzem jest dziecko, ktre jest czonkiem takiej grupy niezalenie, czy na terenie danego pastwa toczy si konikt, czy nie18.
16 P. W. S inger, Caution: Children at War, Parameters 2001-2002 (Winter), Vol. 31, s. 48. Cech charakterystyczn wojny domowej w Sierra Leone byo powszechne okaleczanie ludnoci cywilnej. Stosowano m.in. metod loterii, polegajcej na tym, e kazano oarom cign losy (kartki papieru), na ktrych widniay napisy: jedna do, dwie donie, jedna stopa, nos, ucho, krtki rkaw, dugi rkaw etc. Nastpnie odcinano osobie t koczyn, ktr wylosowaa. Rkaw w tej swoistej nomenklaturze oznacza rk. Wylosowanie krtkiego rkawu rwnoznaczne byo z odciciem rki do okcia, a w przypadku dugiego rkawu caej rki. Inna praktyk byo zmuszanie mczyzn, kobiet i dzieci do ustawienia si w rzdzie z wycignitymi rkoma i/lub nogami, po czym odrbywano im koczyny i zabierano je ze sob w workach. Dzieci, ktre uzbieray najwicej koczyn byy nagradzane. Spotykan praktyk w Sierra Leone byo take rozpruwanie brzuchw ciarnych kobiet i wyjmowanie z nich niemowlt, by sprawdzi pe dziecka. Uprzednio dzieci onierze zakada si jaka jest pe dziecka Zob. T. K a m a r a , Children Remain Useful, The Perspective, 24.01.2004, http://www.theperspective.org/children.html (29.05.2008). 17 Jedn z najbardziej uniwersalnych denicji dziecka onierza jest ta sformuowana przez Koalicj na rzecz zaprzestania wykorzystywania dzieci onierzy, wedug ktrej dziecko onierz to: jakakolwiek osoba poniej 18 roku ycia, ktra jest czonkiem bd jest wczona do rzdowych si zbrojnych albo jakiejkolwiek regularnej lub nieregularnej siy zbrojnej czy grupy zbrojnej, niezalenie od tego, czy konikt zbrojny si toczy, czy nie. Dzieci onierze bior udzia w wykonywaniu szerokiego zakresu czynnoci w tym: udzia w walkach, podkadanie min i materiaw wybuchowych, dokonywanie zwiadw, szpiegowanie, bycie przynt, posacem bd stranikiem, trening, nauka musztry i inne przygotowania do walki, funkcje logistyczne i wspierajce, bycie tragarzem, gotowanie, praca domowa oraz niewolnictwo seksualne i inne rodzaje naboru dla celw seksualnych. Zob. Child Soldiers. Global Report 2004, op. cit., s. 15. 18 Naley zwrci uwag, i do kategorii dzieci onierzy przyjmuje si wszystkie dzieci niezalenie od wieku, pci, miejsca zamieszkania, warunkw uczestnictwa w dziaaniach zbrojnych, rodzaju wykonywanych zada czy okresu spdzonego w grupie zbrojnej. Przyjmuje si zatem szerokie rozumienie tego terminu. Std dzieckiem onierzem jest zarwno siedemnastolatek odbywajcy trening w szkole wojskowej w USA, dwunastoletni Birmaczyk zrekrutowany na kilka dni do pomocy w budowie obozu wojskowego, jak i siedmioletni Ugandyjczyk, ktry strzela z karabinu maszynowego do bezbronnych cywilw. Zob. M. St siek, Prawnomidzynarodowe prby przeciwdziaania uczestnictwu dzieci w koniktach zbrojnych, Sprawy Midzynarodowe 2003, nr 3, s. 116.
87
W analizie postanowie prawa midzynarodowego publicznego w zakresie udziau dzieci w koniktach zbrojnych fundamentalne znaczenie ma art. 38 Konwencji praw dziecka, ktry stanowi i: Pastwa-strony podejm wszelkie moliwe kroki dla zapewnienia, aby osoby, ktre nie osigny wieku pitnastu lat, nie bray bezporedniego udziau w dziaaniach zbrojnych (art. 38). Ponadto zakazuje si rekrutowania dzieci do 15 roku ycia do pastwowych si zbrojnych. Natomiast w przypadku rekrutacji osb, ktre osigny wiek 15 lat bdzie powoywa si w pierwszej kolejnoci osoby starsze wiekiem. Przyjciu tego artykuu, towarzyszyy liczne kontrowersje i zaarte dyskusje19. Niezadowolenie wielu pastw i organizacji midzynarodowych tak niskim progiem dopuszczania dzieci do uczestnictwa w dziaach zbrojnych byo impulsem do podjcia stara o przyjcie protokou dodatkowego, ktry podwyszaby t granic20. Ostatecznie 25 maja 2000 r., na forum Zgromadzenia Oglnego ONZ przyjto Protok Dodatkowy (Fakultatywny) do Konwencji o prawach dziecka dotyczcy udziau dzieci w koniktach zbrojnych, ktry podnosi do lat 18 granic wieku dopuszczalnej rekrutacji. Odnosi si ona zarwno do pastwowych si zbrojnych, jak i innych grup zbrojnych. Pastwa maj obowizek podejmowa rodki, aby zapobiega poborowi i wykorzystywaniu dzieci jako onierzy przez te grupy21. Protok nie speni jednake postulatu, aeby dolna granica 18 lat dotyczya nie tylko rekrutacji, ale i ochotniczego wstpowania do regularnych armii. Zapisy Protokou dopuszczaj bowiem wstpowanie dzieci poniej 18 roku ycia, cho jest to obwarowane spenieniem czterech warunkw22. Dlatego te
19 Zob. szerz. J. Sandorski, Czy art. 38 Konwencji o Prawach Dziecka gwarantuje naleyt ochron dziecka w trakcie koniktu zbrojnego?, w: T. Jasudowicz (red.), Prawa rodziny prawa w rodzinie w wietle standardw midzynarodowych. Materiay Krajowej Konferencji, Toru, 22-23.10.1998 r., Toru 1999. Krytyka art. 38 podkrelaa, i zapis ten stanowi niekonsekwencj co do pozostaych zapisw Konwencji, gdy odchodzi od zasady art. 1, ktry mwi, e czowiek jest dzieckiem do 18 roku ycia. L. Winiewski oceniajc Konwencj na tle innych aktw prawa midzynarodowego stwierdzi nawet, e tre art. 38 jest wrcz szokujca, poniewa zamiast stanowczego zakazu udziau dzieci w siach zbrojnych i w dziaaniach wojennych, zezwala si tam wciela do wojska dzieci w wieku od pitnastu do osiemnastu lat. Zob. L. Wi niewski, Konwencja o Prawach Dziecka na tle Paktw Praw Czowieka i innych aktw prawa midzynarodowego, w: T. Smyczy ski (red.), Konwencja o prawach dziecka. Wybrane zagadnienia prawne i socjalne, Warszawa 1994, s. 3. 20 Z czasem uformowaa si nieformalna koalicja agencji i instytucji wyspecjalizowanych ONZ, rzdw, organizacji regionalnych i pozarzdowych, ktre wzyway do zakazania wszelkich form rekrutacji osb poniej 18 roku ycia. Stanowisko przyjmowane przez te podmioty nazywane byo Straight-18. O wpywie organizacji pozarzdowych w tworzeniu Protokou zob. szerz. C. B r e e n , The Role of NGOs in the Formulation of and Compliance with the Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on Involvement of Children in Armed Conict, Human Rights Quarterly 2003 (May), Vol. 25, No 2. 21 Jeli jednak osoby poniej 18 roku ycia s ju czonkami si zbrojnych pastw-stron Protokou, to pastwa s zobligowane podj wszelkie moliwe rodki, aby nie bray bezporedniego udziau w dziaaniach zbrojnych. Protok zobowizuje ponadto przedsiwzi odpowiednie rodki w celu demobilizacji dzieci onierzy, ich rehabilitacji zycznej i psychicznej oraz spoecznej reintegracji. 22 Warunkami tymi s: rzeczywicie dobrowolne wstpienie; wiadoma zgoda rodzicw/opiekunw; poinformowanie o obowizkach zwizanych ze sub wojskow; przedstawienie wiarygodnej metryki urodzenia.
88
Jarosaw Czyewski
oceniajc Protok trzeba stwierdzi, e zabrako w nim bardziej zdecydowanych rozwiza. Brakuje te wyranego zapisu, e zakaz wykorzystywania dzieci dotyczy nie tylko bezporedniego, ale i poredniego udziau w dziaaniach zbrojnych23. Prawnomidzynarodowe uregulowania kwestii uczestnictwa dzieci w koniktach zbrojnych zostay ustanowione take na poziomie praw szczegowych midzynarodowego prawa publicznego. Co si tyczy midzynarodowego prawa humanitarnego, to Protokoy Dodatkowe z 1977 r. do czterech Konwencji Genewskich z 1949 r. jako pierwsze akty prawa midzynarodowego poruszaj to zagadnienie. Protok I regulujcy ochron oar koniktw midzynarodowych stwierdza, i:. Strony koniktu poczyni wszelkie praktycznie moliwe kroki, by dzieci poniej 15 lat nie uczestniczyy bezporednio w dziaaniach zbrojnych; zwaszcza bd powstrzymywa si od powoywania ich do swych si zbrojnych. W razie powoywania osb midzy 15 a 18 rokiem ycia, strony bd si staray da pierwszestwo starszym (art. 77). Podobne zapisy znalazy si w Protokole II, regulujcym ochron oar koniktw midzynarodowych, gdzie uznaje si, i dzieci w wieku poniej pitnastu lat nie powinny by wcielane do si lub grup zbrojnych ani te nie powinny otrzymywa zezwolenia na udzia w dziaaniach zbrojnych (art. 4 ust. 3c). Take midzynarodowe prawo pracy podejmuje problematyk rekrutowania dzieci do oddziaw zbrojnych. Konwencja nr 138 MOP dotyczca najniszego wieku dopuszczenia do zatrudnienia z 1973 r. zakazuje pracy dzieci poniej 15 roku ycia i zobowizuje pastwo do stopniowego podnoszenia najniszego wieku dopuszczenia do zatrudnienia lub pracy do granicy wieku umoliwiajcej modocianym osignicie jak najbardziej wszechstronnego rozwoju zycznego i umysowego (art. 1). Z kolei Konwencja nr 182 MOP dotyczca zakazu i natychmiastowych dziaa na rzecz eliminowania najgorszych form pracy dzieci z 1999 r. podnosi granic dopuszczalnoci do zatrudnienia do lat 18, ale tylko w ramach tzw. najgorszych form pracy dzieci, przez ktre to pojcie rozumie si m.in. obowizkowe rekrutowanie dzieci do udziau w konikcie zbrojnym (art. 3). Ponadto Statut Rzymski Midzynarodowego Trybunau Karnego (MTK) uznaje wcielanie lub werbowanie dzieci poniej pitnastego roku ycia do narodowych si zbrojnych bd innych si/grup zbrojnych lub wykorzystywania ich w dziaaniach zbrojnych za zbrodni wojenn. Dotyczy to zarwno koniktw midzynarodowych, jak i wewntrznych. Na kontynencie afrykaskim wprowadzono regionalne standardy dotyczce udziau dzieci w koniktach zbrojnych. Afrykaska Karta Praw i Dobra Dziecka zakazuje wcielania dzieci poniej 18 roku ycia do si zbrojnych oraz wykorzystywania ich w bezporednich dziaaniach wojennych.
23 E. Czy uznaje, e jakkolwiek Protok fakultatywny ma szans wpyn na ograniczenie zjawiska dzieci onierzy, to mechanizm egzekucji Konwencji, a zatem i Protokou jest zbyt saby. Zob. E. C z y , Prawa dziecka, w: Szkoa praw czowieka. Teksty wykadw, Helsiska Fundacja Praw Czowieka, Warszawa 1996, s. 20.
Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych DZIECI ONIERZE NOWYM ZJAWISKIEM WE WSPCZESNYCH KONFLIKTACH ZBROJNYCH
89
Dziaania wojenne od zawsze byy domen zarezerwowan wycznie dla dorosych mczyzn. Przez prawie cztery tysice lat pola walki stanowiy aren niedostpn dla innych grup, take dla dzieci24. Wykluczenie ich z bezporedniego i celowego udziau w wojnie jest zauwaaln regu funkcjonujc niemal w kadej kulturze25. Omawiajc wspczesny problem dzieci onierzy cz autorw podkrela jednak, e nie jest to nowe zjawisko. Faktycznie, przez wieki zdarzay si przypadki, kiedy to nieletni brali udzia w dziaaniach wojennych. Naley jednak zaznaczy, e byy to przypadki marginalne i nie stanowiy powszechnej praktyki26. Punkt przeomowy stanowi II wojna wiatowa27 oraz okres po niej, ktry nazywany jest er dziecka onierza28. J. Herbst natomiast uznaje, e dzieci onierze s fenomenem pokolonialnym29. Jeszcze inni badacze z kolei mwi o latach osiemdziesitych XX w.30, bd o okresie dopiero po zimnej wojnie31. Niewtpliwie mona uzna, e praktyka ta w latach osiemdziesitych bya ju szeroko rozpowszechniona. Szacuje si, e walczyo wwczas ok. 200 tys. dzieci
J. Keegan, R. Holmes, Soldiers: A History of Men in Battle, London 1987, za: P. W. S i n g e r, Children at War, Berkeley-Los Angeles 2006, s. 9. 25 Zob. szerz. P. W. Singer, Children, s. 9-10. O rozwaaniach, na ile zjawisko dzieci onierzy w Afryce wynika ze spoecznie akceptowanej tradycji i mentalnoci zob. T. W. B e n n e t , Using Children in Armed Conict. A Legitimate African Tradition? Criminalising Recruitment of Child Soldiers, Institue for Security Studies, Monograph 32, December 1998, http://www.iss.co.za/index.php?link_id=3&slink_ id=501&link_type=12&slink_type=12&tmpl_id=3 (25.03.2008). 26 Jeden z najbardziej jaskrawych przykadw udziau dzieci w dziaaniach wojskowych stanowi legendarna trzynastowieczna dziecica wyprawa krzyowa, nieuzbrojonych modych chopcw i dziewczt pnocnej Francji i zachodnich Niemiec. Ponadto w redniowieczu dzieci suyy jako giermkowie uzbrajajc pojedynkujcych si rycerzy, a dobosze prowadzcy armie do bitew, czy tzw. powder monkeys (mali chopcy noszcy amunicj do armat), byli czci armii europejskich w XVII i XVIII w. W Stanach Zjednoczonych najbardziej znany jest przykad udziau nieletnich z Virginia Military Institute podczas wojny secesyjnej w bitwie o New Market w 1864 r. Wzio w niej udzia 247 kadetw w wieku od 15 do 17 lat. zob. P. W. S inger, Children at War, Military History 2007 (September), Vol. 24. Issue 6, s. 52. 27 Wykorzystanie nieletnich przez nazistowskie Niemcy mona uzna za pierwsze masowe uycie dzieci w czasie wojny. 28 R. Brett, M. McCallin, Children. The Invisible Soldiers, Rdda Barnen, Stockholm, 1998, s. 20 za: A. Twum-Danso, Africas Young Soldiers. The Co-Option of Childhood, Institue for Security Studies, Monograph No. 82, April 2003, s. 13, http://www.iss.co.za/Pubs/Monographs/No82/Content.html (9.09.2008). 29 J. Herbst, Economic Incentives, Natural Resources and Conict in Africa, Journal of African Economies 2000, Vol. 9, No 3. 30 Zob. J. Ge ttleman, The Perfect Weapon for the Meanest Wars, The New York Times z 29.04.2007. 31 T. Webster, Babes With Arms. International Law and Child Soldiers, George Washington International Law Review 2007, Vol. 39, No. 2 (wydanie internetowe).
24
90
Jarosaw Czyewski
onierzy32. W latach siedemdziesitych XX w. dzieci walczyy m. in. w Angoli, Mozambiku i Wietnamie. Z kolei w latach osiemdziesitych dzieci byy wykorzystywane w dziaaniach zbrojnych m.in. w Kolumbii, Angoli, Mozambiku, Ugandzie, Kambody, Salwadorze, Nikaragui. Niemniej problem ten nie zajmowa uwagi spoecznoci midzynarodowej, a do czasu wojny iracko-iraskiej w latach 1980-1988, kiedy to wiatowa opinia publiczna zostaa zszokowana informacjami o tysicach misji samobjczych iraskich chopcw33. Problem udziau dzieci w koniktach zbrojnych ponownie zwrci uwag spoecznoci midzynarodowej i opinii publicznej na pocztku lat dziewidziesitych XX w., kiedy to telewizyjne relacje oraz czowki gazet pokazyway uzbrojonych modych chopcw w Liberii i Sierra Leone34. Znamienny jest tu przypadek Liberii i tysicy dzieci onierzy grup rebelianckich Charlesa Taylora, o ktrym mwi si, e wyzwoli najbardziej miercionony system walki wspczesnych czasw dorastajcych modych chopcw z AK-4735. Szacuje si, e zarwno podczas pierwszej, jak i drugiej wojny domowej w Liberii (1989-1995 i 2000-2002) suyo ok. 17-20 tys. dzieci onierzey36. Z kolei w wojnie domowej w Sierra Leone (1991-2001) dane mwi o 10-20 tys. dzieci onierzy37. Jak wspomniano historyczne przypadki udziau dzieci w wojnie byy jedynie wyjtkami, a nie powszechn praktyk; byy one ograniczone w czasie, terytorialnie i co do zakresu. Dzieci suyy niejako na drugiej linii jako tragarze, kucharze czy posacy38. Nawet przypadki bezporedniej walki dzieci na linii frontu, byy jedynie wyizolowanymi przypisami do historii wojny39. Dlatego, jakkolwiek dzieci przez wieki bray mniej lub bardziej czynny udzia w dziaaniach wojennych, nie mona tego w aden sposb przyrwnywa do wspczesnego zjawiska dzieci onierzy, ktre jest codzienn rzeczywistoci dzisiejszych koniktw zbrojnych. To, co do tej
The State of the Worlds Children 1996, UNICEF, http://www.unicef.org/sowc96/2csoldrs.htm (25.03.2008). 33 W czasie tego koniktu wysano na pierwsz lini frontu dziesitki tysicy dzieci. Iraski minister edukacji twierdzi, e 150 tys. dzieci ochotniczo zgosio si do iraskiej armii (zob. T. We b st e r, op. cit.). Posyano ich na pola minowe, by jako ywe fale toroway drog posuwajcym si za nimi oddziaami wojsk. Jeden z uczestnikw stwierdzi: Osy byy zbyt uparte, by to robi. Walczylimy w ten sposb, e rzucalimy si pod czogi, skakalimy na miny, szlimy na wroga z kijem lub karabinem. Cyt. za: Ch. Reuter, Zamachowcy samobjcy. Wspczesno i historia, Warszawa 2003, s. 63. 34 A. Honwa na, Child Soldiers in Africa, Philadelphia 2006, s. 1. 35 M. Klare, The Kalashnikov Age, The Bulletin of the Atomic Scientists 1999 (January/February), Vol. 55, Issue 1, s. 18. 36 S. F. Reich, V. Achvarina, Why Do Children Fight? Explaining Child Soldier Ratios in African Intra-State Conicts, Ford Institute for Human Security Working Paper, Pitsburgh 2005, s. 18, http:// www.isn.ethz.ch/pubs/ph/details.cfm?fecvnodeid=106326&fecvid=33&v21=112296&lng=en&ord61=alphaNavi&ord60=PublicationDate&v33=106326&id=18494 (23.04.2008); 37 Ibidem, s. 18; M. Wessells, op. cit., s. 13. 38 W. Kluj, Dzieci onierze w dyskusjach na forum midzynarodowym, w: J. Raski (red.), Dzieci oary wojny, Warszawa 2005, s. 105. 39 P. W. Singer, Children at War, Military History..., s. 53.
32
91
pory byo mniej lub bardziej powszechn praktyk, stanowi dzi immanentn cech dziaa wojennych. Mona zatem powiedzie, e jest to w praktyce nowe zjawisko. Czym zatem cechuje si wspczesne zjawisko dzieci onierzy? Naley wskaza na co najmniej cztery podstawowe cechy rnice wspczesne zjawisko angaowania i wykorzystywania dzieci jako onierzy, z majcymi w historii przypadkami udziau nieletnich w dziaaniach zbrojnych: 1. Skala i zakres zjawiska. Dzieci onierze walcz w prawie 70% wszystkich koniktw zbrojnych na wiecie40, s czonkami 40% wszystkich organizacji zbrojnych na wiecie (157 z 366, zarwno pastwowych, jak i niepastwowych)41 oraz stanowi czsto zasadnicz cz ogu onierzy biorcych udzia w walkach w czasie koniktw42. 2. Stanowi one dzi w wielu przypadkach podstaw grup zbrojnych i stanowi de facto o jej sile. Dla przykadu w czasie wojny domowej w Sierra Leone Zjednoczony Front Rewolucyjny (RUF) w 80% skada si z dzieci w wieku 7-14 lat43. Rola dzieci zmienia si z pomocniczej na zasadnicz, jeeli chodzi o skuteczno prowadzonych dziaa i powodzenia walk. W wielu przypadkach, gdyby nie zaangaowanie w walki dzieci, dana grupa zbrojna nie stanowiaby realnej siy militarnej i nie mogaby realizowa swoich celw44. 3. Natura zaangaowania oraz zadania, jakie wykonuj dzieci onierze. O ile w przeszoci, poza nielicznymi wyjtkami, nieletni biorc udzia w wojnie wykonywali zadania niezwizane bezporednio z walk, zadania wspierajce i pomocnicze, to teraz dzieci traktowane s jak normalni onierze i wykonuj te same funkcje, co doroli onierze. W zasadniczej mierze walcz na pierwszej linii frontu, dokonuj napadw na cywili, torturuj, masakruj przeciwnikw. 4. Masowe wykorzystywanie dziewczynek. Jak podaje raport UNICEF o sytuacji dzieci na wiecie z 2005 r., dziewczynki w latach 1990-2003 bray aktywny udzia w 38 koniktach zbrojnych45. Z kolei Raport o dzieciach onierzach na wiecie z 2008 r. stwierdza si, e dziewczynki s wci uywane w dziaaniach zbrojnych m.in. w: Republice rodkowoafrykaskiej, Czadzie, Nepalu, na Filipinach, Sri Lance, Kolumbii, Wybrzeu Koci Soniowej, Demokratycznej Republice Konga i Ugandzie46. Szacuje si, e spord 300 tys. dzieci onierzy, a 120 tys. (40%) z nich to dziewczynki47.
P. W. Singer, Caution, s. 1. Idem, Too Young to Kill, Newhouse News Service, 9.01.2005, (wydanie internetowe). 42 Dla przykadu w wojnie w Ugandzie w latach 1994-2002 dzieci stanowiy 22% ogu walczcych onierzy, w Burundi (1995-1999) 31%, a w Liberii (2000-2002) 53%. Zob. S. F. Reich, V. Achvarina, op. cit., s. 18. 43 P. W. Singer, Caution, s. 42. 44 Ch. Taylor w Liberii na pocztku lat dziewidziesitych XX w., rozpocz rebeli majc jedynie 150 onierzy, ale z czasem dziki rekrutacji tysicy dzieci udao mu si zdoby wadz. Zob. ibidem, s. 46. 45 The State of The Worlds Children 2005. Childhood Under Threat, UNICEF, New York 2004, s. 42. 46 Zob. http://www.childsoldiersglobalreport.org/content/facts-and-gures-child-soldiers (29.05.2008). 47 Forgotten Casualties of War. Girls in Armed Conict, Save The Children, London 2005, s. 1, http://www.harare.unesco.org/women/2698_GAAF%20report.pdf (25.03.2008).
40 41
92
Jarosaw Czyewski
Ocenia si, e najwicej dziewczynek walczy na Sri Lance 21,5 tys.48 Dziewczynki onierze peni wszystkie funkcje speniane przez chopcw gotuj, sprztaj, przenosz sprzt obozowy, szpieguj. Wreszcie podobnie jak chopcy walcz i zabijaj49. Powszechn praktyk jest przemoc seksualna wobec nich. Dziewczynki s traktowane przez dowdcw jako ony, a chopcom onierzom przyznaje si je w nagrod za dobre wyniki50.
1. Skala zjawiska Liczba dzieci onierzy nie jest moliwa do ustalenia. Wynika to m.in. z faktu, e podczas gdy w jednym miejscu dochodzi do demobilizacji dzieci, w innym si je rekrutuje. Ponadto strony rekrutujce dzieci staraj si to zazwyczaj ukry. Szacuje si, e w latach osiemdziesitych walczyo ok. 200 tys. dzieci onierzy51. W latach dziewidziesitych i na pocztku XXI w. liczb dzieci onierzy na wiecie szacowano na poziomie 300 tys.52. Od 2005 r. zdaniem ONZ jest to ok. 250 tys.53. Od 2001 r. Koalicja na rzecz zaprzestania wykorzystywania dzieci onierzy, wydaje Raporty o dzieciach onierzach na wiecie, w ktrych opisuje skal tego zjawiska. Zdaniem pierwszego z Raportw, obejmujcego okres od czerwca 1998 r. do kwietnia 2001 r., zjawisko to wystpowao wwczas w ponad 87 pastwach wiata, a dzieci aktywnie walczyy w 41 koniktach54. Drugi Raport o dzieciach onierzach wydany w 2004 r. i obejmujcy okres od kwietnia 2001 r. do marca 2004 r., stwierdza, e dzieci onierze walczyy w 27 koniktach na wiecie55. Trzeci Raport o dzieciach
Zob. P. W. Singer, Children at War, Berkeley..., s. 33. Radhika Coomaraswamy stwierdzia, e dziewczynki czsto peni jednoczenie potrjn rol niewolnic seksualnych, matek i onierzy. Zob. http://www.usatoday.com/news/world/2007-02-05-childsoldiers_x.htm (29.05.2008). 50 Szacuje si, e w oddziaach UNITA w Angoli w ten sposb suyo od 5 do 8 tys. dziewczt. Zob. Forgotten Fighters. Child Soldiers in Angola, Human Rights Watch 2003, s. 11, http://www.hrw.org/ reports/2003/angola0403/ (29.05.2008). 51 The State of the Worlds Children 1996, op. cit. 52 G. Machel, The Impact of War, op. cit., s. 2; Child Soldiers. Global Report 2001, Coalition to Stop the Use of Child Soldiers, London 2001, s. 10, http:/www.child-soldiers.org/library/global-reports?root_id= 159&directory_id=165 (23.04.2008). 53 Zob. http://www.ipsnews.net/news.asp?idnews=41363 (25.03.2008); Era of Application Instituting a Compliance and Enforcement Regime for CAAC, owiadczenie Olara A. Otunnu, byego Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ ds. dzieci w koniktach zbrojnych podczas posiedzenia Rady Bezpieczestwa ONZ, 23.02.2005, http://www.un.org/children/conict/english/23feb2005securit. html, (4.06.2008); Owiadczenie Radhiki Coomaraswamy, Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ ds. dzieci w koniktach zbrojnych podczas Otwartej Debaty Rady Bezpieczestwa ONZ na temat dzieci i koniktw zbrojnych, 24.07.2006, http://www.un.org/children/conict/english/24jul2006securit.html (4.06.2008). 54 Child Soldiers. Global Report 2001..., s. 10. 55 Child Soldiers. Global Report 2004..., s. 2.
48 49
93
onierzach na wiecie wydano w maju 2008 r. i obejmuje okres od kwietnia 2004 r. do padziernika 2007 r.56. W tamtym okresie zjawisko to byo obecne w 48 pastwach wiata. W 19 z nich dzieci bray aktywny udzia w toczonych tam koniktach zbrojnych. Biorc pod uwag, e w Indonezji i Nepalu osignito w ostatnim czasie porozumienia pokojowe, w momencie publikacji Raportu (maj 2008) dzieci onierze walczyy w 17 koniktach zbrojnych na wiecie. Tocz si one w nastpujcych pastwach: Burundi, Czad, Demokratyczna Republika Konga, Republika rodkowoafrykaska, Somalia, Uganda, Wybrzee Koci Soniowej, Sudan, Irak, Izrael i Okupowane Terytoria Palestyny, Afganistan, Filipiny, Indie, Myanmar, Sri Lanka, Tajlandia, Kolumbia. Zdaniem Koalicji w kadym z 19 koniktw dzieci walczyy w niepastwowych grupach zbrojnych, a w 7 koniktach zbrojnych toczonych przez siy rzdowe. Na podstawie danych zawartych w trzech Raportach mona stwierdzi, e jest coraz mniej koniktw, w ktrych bior udzia dzieci onierze. Liczba ta spada z 41 koniktw zbrojnych w latach 1991-2001, do 27 w latach 2001-2004 i do 19 w latach 2004-2007. Zmniejsza si take liczba rzdw rekrutujcych dzieci i wykorzystujca je w dziaaniach zbrojnych; z 27 w latach 1998-2001 do 9 w latach 2004-2007. Liczba pastw, w ktrych ustawodawstwo wewntrzne pozwala na rekrutowanie dzieci utrzymuje si na zblionym poziomie. Jednoczenie mona zauway, e praktyka wykorzystywania dzieci w dziaaniach zbrojnych jest najbardziej rozpowszechniona wrd grup opozycyjnych wobec rzdu. Jednym z najbardziej znanych procederw rekrutowania dzieci do oddziaw zbrojnych jest sytuacja dzieci w Ugandzie. Dzieci onierzy wykorzystuj tam wszystkie strony koniktu; zarwno armia narodowa, jak i lokalne jednostki obronne wsppracujce z wojskiem57. Przede wszystkim jednak w Ugandzie dzieci onierze wykorzystuje Boa Armia Oporu (Lords Resistance Army, LRA), ktra jest rebelianckim ruchem dcym do obalenia rzdu Ugandy. LRA chce przeksztaci Ugand w pastwo teokratyczne, o konstytucji opartej na Dekalogu. Na jej czele stoi charyzmatyczny fanatyk Joseph Kony, twierdzcy, e objawi mu si Lakwena, boy duch. LRA pustoszy pnoc Ugandy zamieszkiwan przez lud Acholi58. Nieodczn cech atakw LRA jest brutalno, nastawiona na wywoanie strachu wrd ludnoci cywilnej, poprzez dokonywanie we wsiach i obozach dla uchodcw okalecze, gwatw, podpale, morderstw. W wojnie toczonej od 1989 roku zgino ok. 100 tys. ludzi, 2 mln uchodcw Acholi zostao przesiedlonych, co rwna si 90% wszystkich mieszkacw tego regionu59. Szacuje si, e od koca lat osiemdziesitych LRA porwaa ok.
Child Soldiers. Global Report 2008... Zob. No Safe Place to Call Home. Child and Adolescent Night Commuters in Northern Uganda, Womens Commission for Refugee Women and Children, New York, July 2004, s. 13, http://www.womenscommission.org/pdf/ug_nightcom.pdf (22.05.2008); Child Soldiers. Global Report 2008..., s. 346-347. 58 Z tego ludu wywodzi si J. Kony, dycy, by to Acholi rzdzili Ugand. Jednak, kiedy ci z odmwili z nim wsppracy, J. Kony uzna, e trzeba ich ukara i si zmusza ich dzieci do walki. 59 Human Rights Watch World Report 2006, s. 146, http://hrw.org/wr2k6/wr2006.pdf (23.04.2008).
56 57
94
Jarosaw Czyewski
30 tys. dzieci60. Raport o dzieciach onierzach na wiecie z 2004 r. szacuje, e w padzierniku 2007 r. co najmniej 2 tys. kobiet i dzieci pozostawao w LRA w obozach we wschodniej Demokratycznej Republice Konga i poudniowym Sudanie61.
2. Warunki sprzyjajce wykorzystaniu dzieci w koniktach zbrojnych A. Zmiana natury koniktw zbrojnych Podstawow determinant wykorzystywania dzieci we wspczesnych w koniktach zbrojnych stanowi zmiana natury koniktw zbrojnych. Dawne wojny midzy pastwami na du skal w zasadzie ju nie wystpuj. Wspczesne wojny to przede wszystkim konikty wewntrzne62 i to wanie w tego typu koniktach angaowane s dzieci. W literaturze przedmiotu opisujcej wspczesne konikty zbrojne wprowadza si podzia na wojny stare (tradycyjne) oraz na nowe63. Te stare opisuje si jako samoograniczajce si i zwizane reguami na kilku paszczyznach: politycznej, poprzez jasno okrelone cele polityczne; czasowej gdy miay jasno okrelony pocztek i koniec oraz koczyy si zwycistwem lub porak ktrej ze stron; przestrzennej w wystpowaniu geogracznie wydzielonych frontw; humanitarnej gdy walki toczyy
60 Uganda. Child Soldiers at Centre of Mounting Humanitarian Crisis, Ten Stories the World Should Hear More About, http://www.un.org/events/tenstories/06/story.asp?storyID=100 (22.05.2008). W celu uchronienia si przed tymi porwaniami wyksztacia si praktyka nocnych wdrwek dzieci z wiosek do miast. Tysice dzieci nazywanych nocnymi wdrowcami by unikn uprowadzenia przez rebeliantw, codziennie o zmierzchu opuszcza swoje domy i idzie czsto wiele kilometrw, by doj do miast i obozw dla uchodcw i tam przenocowa. Koalicja na rzecz zaprzestania wykorzystywania dzieci onierzy szacowaa liczb nocnych wdrowcw w 2003 i 2004 r. na ok. 20-30 tys. dzieci (zob. Child Soldiers. Global Report 2008..., s. 347). Zob. szerz. H. Lu n d e , Night Commuting in Gulu, Northern Uganda. From Spontaneous Strategy to New Social Institution, Masters Thesis in Peace and Conict Studies, The Fafo Research Foundation 2006, http://www.fafo.no/pub/rapp/549/549.pdf (22.05.2008). 61 Child Soldiers. Global Report 2008..., s. 345. O dzieciach onierzach w LRA zob. szerz. Report of the Secretary General on Children and Armed Conict in Uganda, UN, S/2007/260 (7.05.2007); Stolen Children. Abduction and Recruitment in Northern Uganda, Human Rights Watch 2003, http://www.hrw. org/reports/2003/uganda0303/ (23.04.2008); The Scars of Death, Children Abducted by the Lords Resistance Army in Uganda, Human Rights Watch, New York-Washington-London-Brussels 1997, http://www. hrw.org/reports/pdfs/c/crd/uganda979.pdf (23.04.2008); Breaking Gods commands. The Destruction of Childhood by the Lords Resistance Army, Amnesty International 1997, http://www.amnesty.org/en/library/ info/AFR59/001/1997 (23.04.2008). 62 Od zakoczenia II wojny wiatowej 80% wszystkich koniktw zbrojnych stanowiy konikty wewntrzne. Zob. S. R. David, Internal War. Causes and Cures, World Politics 1999 (July), Vol. 49, No. 4, s. 553. 63 Zdaniem Mary Kaldor nowe wojny trwaj od pocztku lat dziewidziesitych. Zob. te S. N. Kalvyas, New and Old Civil Wars. A Valid Distinction?, World Politics 2001 (October), Vol. 54, No. 1
95
si w ramach powszechnie akceptowanych regu, wrd ktrych byo jasne rozgraniczenie midzy cywilami a onierzami. Nowe wojny nie odznaczaj si tymi cechami s niesprecyzowane, bez politycznego celu, gdzie nie ma ju zwycizcw, lecz s jedynie oary64. Graa Machel pisze, e wspczesne konikty zbrojne charakteryzuje brak kontroli, dezorganizacja oraz chaos65. W koniktach tych coraz rzadziej walcz regularne armie pastwowe, coraz czciej amane jest prawo wojenne, a przemoc kierowana jest przede wszystkim przeciwko cywilom. Wielkie bitwy z udziaem tysicy onierzy i cikiego sprztu odchodz do przeszoci. Jak pisze Herfried Mnkler, ktrego ksika Wojny naszych czasw stanowi jedno z najwaniejszych uj wspczesnych koniktw, bitw zastpia masakra66. Charakterystyczn cech wspczesnych koniktw wewntrznych jest ich prywatyzacja, czyli inaczej ich odpastwowienie, gdy pastwo, jako gwny aktor stosunkw midzynarodowych, utracio monopol na wojn. H. Mnkler stwierdza: Pastwa jako faktyczni monopolici wojny abdykoway, a ich miejsce zajmuj coraz czciej parapastwowe struktury oraz prywatni gracze67. Znajduje to wyraz w pojawieniu si wielu rnych i coraz liczniejszych grup zaangaowanych w konikt. Poza regularnymi, rzdowymi siami zbrojnymi, bior w nich udzia grupy rebelianckie, militarne, paramilitarne, partyzanckie, rnego rodzaju bojwki, ruchy opozycyjne, milicja, andarmeria, oddziay tworzone przez czonkw danej grupy etnicznej. Na ich czele stoj z reguy lokalni watakowie, tzw. warlordowie68. Zdecydowana wikszo przypadkw, w ktrych walcz dzieci dotyczy wanie oddziaw nieregularnych. Prywatyzacja wojny czy si z jej komercjalizacj, gdy prywatne podmioty kieruj si raczej ekonomicznymi ni politycznymi racjami69. Wedug H. Mnklera: Wojna staje si sposobem na ycie. Wyksztacaj si gospodarki wojenne, ktre w krtkiej perspektywie opieraj si na grabiey i pldrowaniu, w duszej na rnych formach pracy niewolniczej, a dugofalowo rozwijaj cae sektory gospodarki przestpczej, gdzie wymiana i przemoc id rami w rami70. W konsekwencji uczestnicy wojny i zwizane z nimi grupy, coraz bardziej zainteresowani s kontynuowaniem wojny. Kolejn cech wspczesnych koniktw zbrojnych jest brutalno wymierzona wobec ludnoci cywilnej. Pada ona oar czystek etnicznych, grabiey, okalecze, terroryzowania, zastraszania; zmuszana jest do opuszczenia domostw albo do cigeD. M. Rosen, Armies of the Young. Child Soldiers in War and Terrorism, New Jersey 2005, s. 10-11. G. Machel, The Impact of Armed Conict, par. 4. 66 H. Mnkler, Wojny naszych czasw, Krakw 2004, s. 25. 67 Ibidem, s. 7. 68 Doskona charakterystyk warlordw na przykadzie koniktw afrykaskich dokona R. Kapuciski w ksice Heban. Zob. R. Kapu ci ski, Heban, Warszawa 2005, s. 267-270. O warlordach zob. szerz. W. Reno, Warlord Politics and African States, Boulder-London 1998. 69 Potwierdzaj to te sowa eksperta Banku wiatowego Paula Colliera, ktry stwierdzi, e kluczowe cechy pastwa z wysokim ryzykiem walk wewntrznych nie maj ani politycznego, ani spoecznego, lecz ekonomiczny charakter. Zob. P. Collier, Worldwide Scourge. How to Stem Civil Wars: Its the Economy, Stupid, Internatinal Herald Tribune z 21.05.2003. 70 H. Mnkler, op. cit., s. 24-25.
64 65
96
Jarosaw Czyewski
go wspierania i zaopatrywania walczcych oddziaw w ywno, ale i w nowe siy dzieci. Wspczesne wojny s tanie nie potrzeba pienidzy na ciki sprzt, na opacanie zawodowych onierzy; druyny lokalnych watakw nie dysponuj bombowcami czy czogami. Z reguy walki toczone s przy uyciu jedynie lekkiego uzbrojenia. Std te dzieci, ktrych koszty utrzymania s niewielkie, a ich rekrutacja nie wymaga duych nakadw nansowych, s czsto wykorzystywane w dziaaniach zbrojnych. W koniktach zbrojnych, w ktrych liczy si rachunek ekonomiczny, utrata ycia przez dziecko onierza nie stanowi uszczerbku dla wartoci grupy. Dzieci onierze s powszechnym zjawiskiem w tych pastwach, gdzie konikty cign si latami71 i gdzie znaczna cz mskiej populacji zostaa albo zabita albo okaleczona, std zdziesitkowane oddziay rebeliantw uzupeniaj braki dziemi, ktre staj si wartociowym zasobem72. Ponadto dugotrwae konikty maj destrukcyjny wpyw na funkcjonowanie spoeczestw: nastpuje rozkad wizi rodzinnych, negacja powszechnie przyjmowanych i uznawanych norm, autorytetw oraz brutalizacja stosunkw midzyludzkich73. Wewntrzne konikty zbrojne niszcz spoeczne zaufanie oraz pozostawiaj za sob gboko podzielone spoecznoci, pene podejrzliwoci i strachu74. Rodzi si rodowisko i kultura gwatu, przemocy i bezprawia. Dzieci, ktre dorastajc dowiadczaj wojny jako co normalnego s w duym stopniu skazane na to, e same bd popenia te rzezy, ktrych s wiadkami i sami dowiadczyli75. Nastpuje te zatarcie granicy midzy ludnoci cywiln a uczestnikami walk, co stanowi kolejny czynnik werbowania dzieci do oddziaw zbrojnych76. B. Proliferacja broni lekkiej Wykorzystywanie dzieci onierzy we wspczesnych koniktach zbrojnych jest w zasadniczym stopniu warunkowane proliferacj broni oraz rozwojem technologii
Np. walki w Afganistanie tocz si od ponad 20 lat, od 25 lat trwa wojna w Angolii, a od ponad 30 lat w Kolumbii. 72 The State of the Worlds Children 1996...; R. Kapuciski napisa: Tam, gdzie walki trwaj ju dziesiciolecia (jak w Angoli czy Sudanie), wikszo starszych ju dawno wygina albo wymara z godu i epidemii zostay dzieci i to one dalej prowadz wojn. Zob. R. K a p u c i sk i , op. cit., s. 157. Zwizek midzy dugotrwaoci koniktu a zwikszonym prawdopobiestwem udziau w nim dzieci zbada A. H. Hiskar. Zob. A. H. Hiskar, Underage and Under Fire. An Enquiry into the Use of Child Soldiers, Childhood 2001, Vol. 8. 73 P. S zuppe, Dzieci-onierze jako wspczesna forma niewolnictwa, w: J. Raski (red.), op. cit., s. 11. 74 M. Wessells, op. cit., s. 20. 75 D. Southall, M. Carballo, Can Children Be Protecred from the Effects of War?, BMJ (British Medical Journal) 1996, No. 313. 76 G. Machel, The Impact of War, s. 1.
71
97
jej wytwarzania77. Pozwolio to przesun dzieci onierzy z marginesu do serca wspczesnych koniktw78. Dotyczy to zwaszcza tzw. broni maego kalibru i broni lekkiej. Jest dzi ona szeroko dostpna, staje si coraz tasza, a jej ciar jest stopniowo obniany przy jednoczesnym zwikszaniu czstotliwoci strzaw, co czyni j najbardziej mierciononym rodzajem broni. Bro staa si nie tylko lejsza, ale i mniejsza tak, i niektre modele wygldaj jakby skonstruowano je wanie z myl o dzieciach, a nie dorosych79. Wykorzystanie broni lekkiej jest cech charakterystyczn wspczesnych koniktw zbrojnych. W latach dziewidziesitych XX w., w 46 na 49 toczonych koniktw zbrojnych, bya jedyn broni80 uywan przez wojujce strony. Kiedy wykorzystywanie dzieci w walkach na tak szerok skal na pierwszej linii frontu byo niemoliwe. Bro bya dua, cika, skomplikowana w obsudze, nieporczna, wymagaa miesicy, a nawet lat treningu, precyzji celowania i znacznej siy zycznej. Tymczasem wspczenie nastpia miniaturyzacja broni, jest ona coraz bardziej porczna i lekka. Nowsze wersje karabinw rosyjskiej konstrukcji AK-47, amerykaskich M-16 oraz belgijskich FN wa okoo trzech kilogramw81. Diabelskim geniuszem karabinw maszynowych jest fakt, e mog by uywane z prawie tak sam atwoci, przez wysoce wyszkolonego onierza jadcego w kosztownym pojedzie bojowym, jak i przez dwunastoletnie dziecko biegajce boso po buszu82. Bro lekka jest ponadto stosunkowo nieskomplikowana w uyciu, odznaczajc si bardzo prost budow. Karabin AK-47 (Kaasznikow) mona rozoy na czci szybciej ni w minut i byskawicznie wyczyci niemal w kadych warunkach klimatycznych. AK-47 moe by atwo przenoszony i uywany ze miertelnym skutkiem nawet przez dziesicioletnie dziecko83.
77 Naley podkreli, e nie wszyscy autorzy zgadzaj si z t tez. Jo Becker stwierdza, e nie ma koniecznie bezporedniego zwizku midzy broni lekk a wykorzystywaniem dzieci jako onierzy (zob. J. Becker, Small Arms and Child Soldiers, Presentation at Workshop for Putting Children First: Building a Framework for International Action to Address the Impact of Small Arms, New York, 20.03.2001, za: R. Stohl, Targeting Children: Small Arms and Children in Conict, The Brown Journal of World Affairs Spring 2002, Vol. IX, Issue 1, s. 287). Podobnie J. Ch. Andvig uwaa, e argument ten nie bierze pod uwag, e dzieci s gwnie zaangaowane w domowe prace w obozie oraz, e masowe zabjstwa dokonywane s gwnie przy pomocy maczet i wczni, i to gwnie wtedy, gdy wrg, lub cywile s niezorganizowani. Zob. J. Ch. Andvig, Child Soldiers. Reasons for Variation in Their Rate of Recruitment and Standards of Welfare, NUPI, No. 704, 2006, s. 37, http://se2.isn.ch/serviceengine/FileContent?serviceID=10&leid=C0F3B3A2-2FCE-CDA1-74E8-EF9E01D3C767&lng=en (9.09.2008). 78 R. Brett, M. McCallin, op. cit., s. 20. 79 H. Mnkle r, op. cit., s. 30. Zdaniem R. Kapuciskiego rczna bro maszynowa jest dzi lekka i krtka, jej nowe generacje coraz bardziej przypominaj zabawki dziecinne. Zob. R. K a p u c i sk i , op. cit., s. 157. 80 M. Klare, op. cit., s. 21. 81 M. St siek, op. cit., s. 117; http://www.militaryfactory.com/smallarms/ak_identication.asp (26.03.2008). 82 E. Regehr, Small Arms and Light Weapons: A Global Humanitarian Challenge, Ploughshares Working Paper 2001, http://www.ploughshares.ca/libraries/WorkingPapers/wp014.html (25.03.2008). 83 G. Machel, The Impact of War, s. 7.
98
Jarosaw Czyewski
Zasadniczy wpyw na tak szeroki dostp do broni lekkiej i jej zastosowanie stanowi jej cena. Jak podaje G. Machel w Ugandzie w poowie lat dziewidziesitych AK-47 mona byo kupi za cen jednego kurczaka, a w pnocnej Kenii za cen jednej kozy84. Masowe rozpowszechnienie broni maej i lekkiej rodzi kultur przemocy. Na terenach objtych koniktem bro jest postrzegana jako symbol wadzy, rodek zdobycia podanych dbr czy jako narzdzie rozwizywania sporw85. Nastpuje militaryzacja spoeczestw, co zwiksza ryzyko wcignicia dzieci w wojn. Jeden z Afgaczykw stwierdzi: Nasi modzi chopcy s bardziej zaznajomieni z broni ni szko86. C. Dzieci szczeglnie naraone na rekrutacj Fakt wykorzystywania dzieci w koniktach zbrojnych jako onierzy, wskazuje, e istnieje popyt na dzieci onierzy. Racjonalne wyjanienie ich wykorzystywania opiera si na uytecznoci dzieci jako onierzy. Rzd, jak i podmioty niepastwowe, s postrzegani jako racjonalni aktorzy, z okrelonymi preferencjami i ograniczonymi moliwociami dziaania. Decyduj si uy dzieci onierzy, dlatego e mog osign zamierzony cel przy mniejszym nakadzie kosztw. Wychodzc z zaoenia, e istnieje popyt na dzieci onierzy i, e dzieci onierze s zamiennikami dla dorosych onierzy, to zgodnie z racjonaln analiz wielko zjawiska dzieci onierzy uzaleniona jest od poday dzieci87. Jens Chr. Andvig przyrwnuje rekrutacj dzieci onierzy do owienia ryb88, stwierdza, e pewne ich gatunki i podgatunki mog by atwiej zowione, co wynika z ich cech oraz relacji w ramach gatunkw. Cho nieletni, jak i doroli mog by zrekrutowani si, dzieci generalnie bd atwiejsze do zapania, biorc pod uwag ich cechy wynikajce z bycia dzieckiem. Przyjmujc powysz analogi, im wicej ryb, tym wiksze prawdopodobiestwo zowienia jakiej. Przekadajc to na zjawisko dzieci onierzy, kluczowe znaczenie ma zatem demograa. Im wicej dzieci yje na terenach objtych dziaaniami zbrojnymi, tym wiksze jest pole do rekrutacji, wiksza szansa na zwerbowanie, czy przekonanie, e warto wstpi. Jest to prosty argument poday; w pastwach, gdzie 50% i wicej populacji to dzieci, jest tam gotowa poda dzieci do rekrutacji89.
Idem, The Impact of Armed Conict, par. 27. R. S tohl, R. Myerscough, Sub-Saharan Small Arms. The Damage Continues, Current History 2007 (May), Vol. 106, No. 700, s. 227. 86 Cyt. za: D. Rohde, A Nation Challenged: The Soldiers. 12-Year-Olds Take Up Arms Against Taliban, New York Times z 2.10.2001. 87 S. Hamberg, The Failure to Diffuse the International Norm Against Child Soldiers, s. 6, http:// www.prio.no/les/le49455_stephan_hamberg.pdf (27.03.2008). 88 J. Ch. Andv ig, op. cit., s. 20. 89 S. S hepler, The Social and Cultural Context of Child Soldiering in Sierra Leone, s. 6, http://www. prio.no/cscw/pdf/micro/techniqes/shepler%20child%20soldiers.pdf (27.03.2008).
84 85
99
Moemy wyrni pi podgatunkw (grup) dzieci, ktre s szczeglnie bezbronne i naraone na wykorzystanie; s to: dzieci osierocone, dzieci ulicy, dzieci bez imienia, dzieci pracujce oraz dzieci-uchodcy. Kada z tych grup stanowi ryzyko bycia zrekrutowanym do wojska, a zarazem moe stanowi motyw ochotniczego przyczenia si do wojska. Pierwsza z tych grup to dzieci osierocone90. Wiele z nich jest bezdomnych i/lub yje na ulicy. Dla grup zbrojnych stanowi bezbronny cel91. Naley jednak podkreli, e dzieci yjce bez rodziny w regionach objtych wojn, nie zostan z tego powodu automatycznie dziemi onierzami. Bycie sierot stanowi jedynie wiksze ryzyko zwerbowania do oddziaw zbrojnych. Dowodz tego Simon F. Reich i Vera Achvarina, ktrzy w swojej pracy Why Do Children Fight? Explaining Child Soldier Ratios in African Intra-State Conict92, podjli si empirycznego sprawdzenia zalenoci midzy osieroceniem, ubstwem i przebywaniem w obozie dla uchodcw a poziomem wykorzystywania dzieci onierzy w kilkunastu koniktach zbrojnych toczcych si na kontynencie afrykaskim. Badacze pokazuj, e istnieje jedynie niewielka zaleno midzy odsetkiem sierot a odsetkiem dzieci onierzy. Dlatego jakkolwiek sieroty s szczeglnie naraone na werbunek do grup zbrojnych, nie oznacza to jednak, e ma to bezporednie przeoenie na sam fakt pojawienia si zjawiska dzieci onierzy, a przy jego zaistnieniu, na liczb dzieci onierzy. Drug grup ryzyka stanowi dzieci ulicy, ktrych liczb szacuje si na poziomie 100 mln93. Bez opieki i kontroli spoecznej dzieci ulicy naraone s na wszelkie formy wykorzystania; s te atwym celem dla szukajcych nowych onierzy grup zbrojnych. Dla czci dzieci moliwo wstpienia staje si okazj do wyrwania si z tej sytuacji, std dobrowolnie zgaszaj swoj ch przyczenia si do armii czy rebeliantw. Trzecia grupa ryzyka to dzieci bez imienia. Co roku rodzi si ok. 51 mln dzieci, ktrych fakt urodzenia nie jest nigdzie rejestrowany94. Nie majc prawnej tosamoci, formalnego imienia, nazwiska, dziecko jest pozbawione jednego ze swoich fundamentalnych praw wynikajcych z Konwencji praw dziecka95. Rekrutacja takiego dziecka nie niesie ze sob praktycznie adnych konsekwencji dziecko to i tak nie istnieje.
Pod koniec 2003 r. yo ok. 143 mln sierot w 93 rozwijajcych si pastwach wiata. Zob. The State of the Worlds Children 2006. Excluded and Invisible, UNICEF, New York 2005, s. 39, http://www. unicef.org/publications/les/SOWC_2006_English_Report_rev(1).pdf (23.04.2008). 91 Warto take podkreli wpyw tsunami z grudnia 2004 r. na Oceanie Indyjskim, ktre osierocio dziesitki tysicy dzieci. W kilku dotknitych tym kataklizmem pastwach toczyy si konikty zbrojne, w ktrych rekrutuje si dzieci, np. Indonezja, Sri Lanka czy Myanmar. Jak twierdzi P. W. Singer osierocone w wyniku tsunami dzieci byy szczeglnie zagroone i w wielu przypadkach zostay zwerbowane do grup zbrojnych (zob. P. W. Singer, Tragic Challenge of Child Soldiers, USA Today z 30.03.2005). 92 S. F. Reich, V. Achvarina, op. cit. 93 The State of The Worlds Children 2003. Child Participation, UNICEF, New York 2002, s. 37, http://www.unicef.org/publications/index_4810.html (23.04.2008). 94 The State of the Worlds Children 2008. Child Survival, UNICEF, New York 2007, s. 22, http:// www.unicef.org/publications/les/The_State_of_the_Worlds_Children_2008.pdf. (9.09.08). 95 Zob. art. 7 Konwencji praw dziecka.
90
100
Jarosaw Czyewski
Poza tym brak aktu urodzenia, skutkuje czsto niemoliwoci dokadnego okrelenia wieku dziecka96. Czwart grup dzieci szczeglnie naraonych na wykorzystanie s dzieci pracujce. J. Andvig dowodzi, e wysoki stopie ekonomicznej partycypacji dzieci w biednych obszarach wiejskich powoduje, e naturalne jest, e grupy zbrojne dziaajce na tych obszarach wykorzystaj dzieci97. Przeciwnego zdania jest A. H. Hiskar, ktry w przeprowadzonych przez siebie badaniach nie znalaz zwizku midzy prac dzieci a ich zaangaowaniem w dziaaniach zbrojnych. Co wicej uzna, e im wikszy by poziom pracy dzieci, tym mniejsze prawdopodobiestwo udziau w walkach. Twierdzi, e wynika to faktu, e dzieci pracujce nie postrzegaj wstpienia do wojska jako czego zachcajcego, s ekonomicznie zabezpieczone, a praca wydaje si bezpieczniejsz alternatyw ni walka98. Najbardziej podatn grup na rekrutacj stanowi dzieci przesiedlone czy to jako uchodcy przebywajcy poza pastwem swojego zamieszkania, czy to jako uchodcy wewntrzni. Najtrudniejsza jest sytuacja tych dzieci, ktre s jednoczenie sierotami lub zostay odczone od rodziny. Istnieje bardzo silne powizanie midzy przesiedleniem a rekrutacj dzieci onierzy. Ma ono dwie formy. Z jednej strony istnieje powizanie midzy ryzykiem rekrutacji w czasie wysiedlenia, jak i wysiedleniem jako wynikiem rekrutacji. Mona mwi o tzw. bdnym kole: wysiedlenie rekrutacja wysiedlenie. Jeli bowiem wysiedlenia si rozszerzaj, to ubstwo i niestabilno pogbiaj si, a rodziny si rozczaj. Dzieci wwczas s porywane albo same zgaszaj si do grup zbrojnych, by przetrwa. Ale zasilanie grup zbrojnych przez dzieci przedua konikt i powoduje kolejne wysiedlenia, a przez co rekrutacj kolejnych dzieci. Z drugiej strony dobrowolne przesiedlenie staje si niejednokrotnie jedyn opcj dla rodziny, by unikn rekrutacji ich dzieci. Wikszo uchodcw znajduje si w specjalnych obozach, ktre cho maj zapewni schronienie i opiek przeladowanej ludnoci, staj si niejednokrotnie miejscem werbowania i nansowania grup zbrojnych. Ludno tu jest czsto sabo chroniona, co daje stronom (zarwno siom rzdowym, jak i rebelianckim) atwy oraz tani dostp do dzieci. Std twierdzi si, e pastwowi jak i niepastwowi aktorzy s bardziej skonni wykorzystywa dzieci jako onierzy, jeli maj dostp do obozw dla uchodcw99. Bezporednie przeoenie stopnia dostpu grup zbrojnych do obozw dla uchodcw na liczb zwerbowanych dzieci onierzy potwierdzaj badania cytowanej publikacji S. F. Reich i V. Achvariny. Ich zdaniem im wiksza jest moliwo
96 The State of the Worlds Children 2006, s. 36. O tym problemie zob. szerz. J. Raski (red.), Dzieci godujce i bez imienia, Warszawa 2007. 97 J. Ch. Andvig, op. cit., s. 14. Take Susan Shepler twierdzi, e s pewne typy zada, ktre s w gwnej mierze prac wykonywan przez dzieci. Rebelianci, jak i siy rzdowe potrzebuj bowiem kogo, kto bdzie nosi wod, czy zrobi pranie, szerzej bdzie wykonywa funkcje, by grupa moga na co dzie funkcjonowa. Zob. S. Shepler, op. cit., s. 12-13. 98 Zob. A. H. H iskar, op. cit. 99 S. Hamberg, op. cit., s. 7.
101
penetracji obozu dla uchodcw przez grupy zbrojne, tym wikszy jest poziom rekrutacji dzieci onierzy. Prawdopodobiestwo skutecznej rekrutacji wzrasta, jeli obozy te nie s w odpowiedni sposb chronione przed wtargniciem i napadem. Tym, co czy wszystkie opisane wyej grupy ryzyka jest ubstwo. Jest ono uznawane za kluczowy czynnik wyjaniajcy zjawisko dzieci onierzy100. R. Kapuciski powiedzia: Obracamy si w wiecie, w ktrym ndza jednych skazuje na mier, innych na przemian w potwory. Ci pierwsi to oary, ci drudzy to kaci. Dzieci s jednymi i drugimi101. Cytowane badania S. F. Reich i V. Achvariny dowodz, e ubstwo nie jest czynnikiem automatycznie determinujcym pojawienie si zjawiska wykorzystywania dzieci onierzy w czasie koniktu zbrojnego. Kolejnymi determinantami wpywajcymi na rekrutowanie dzieci do oddziaw zbrojnych s cechy waciwe kademu dziecku. Stanowi jednoczenie przyczyny, dla ktrych grupy zbrojne chtniej rekrutuj nieletnich anieli dorosych. Dzieci s wyjtkowo podatne na wojskow rekrutacj z powodu emocjonalnej i zycznej niedojrzaoci. Mona nimi atwo manipulowa i mona wobec nich stosowa przemoc, wobec ktrej s zbyt mae i bezbronne, by si przeciwstawi. Psychiczna podatno na manipulacj i zyczna sabo powoduj, e staj si ulege. Z powodu ich wieku, wraliwoci i niedojrzaoci dzieci atwo zastraszy i zmusi do bezmylnego posuszestwa. Ponadto uywanie dzieci w dziaaniach zbrojnych nie pociga za sob wysokich kosztw ich utrzymania dzieci potrzebuj mniej jedzenia ni doroli, zabieraj te mniej miejsca, a ich strata mniej kosztuje. atwiej zastpi dziecko ni dorosego onierza. Dodatkowo ich atutem jest fakt, e s mae, zwinne, potra doj do miejsc trudno dostpnych, co jest szczeglnie cenne w dziaaniach partyzanckich. Poza tym dzieci bd walczy o cele, do ktrych nie przekonaoby si dorosych. Wykonuj rozkazy, podczas gdy dorosy stawia warunki, dyskutuje, myli. Tymczasem dziecko dziaa kae si mu strzela, to strzela. Dzieci ponadto chtniej ni starsi podejmuj si najbardziej niebezpiecznych zada, s bardziej efektywne w trudnych i delikatnych misjach, takich jak podkadanie min, bycie szpiegiem czy agentem wywiadu102. Dziecko nie ma w sobie instynktu samozachowawczego, nie czuje i nie rozumie grozy mierci, nie zna lku, ktry dopiero przyniesie dojrzao103. Nie maj dzieci, on, mw, o ktrych mogliby si martwi, myle. Uwaaj wojn za rozrywk, za gr, w ktr bawiy si lub bawiyby si na podwrkach i szkolnych dziedzicach104. Inne powody, ktre skaniaj do rekrutowania dzieci le po stronie rekrutujcych. Przede wszystkim dziki rekrutowaniu i wykorzystywaniu w swoich szeregach dzieci lokalne grupy, gangi, watakowie staj si realnym zagroeniem militarnym, daje im
O zwizku midzy angaowaniem dzieci onierzy a ubstwem zob. A. H. H i sk a r, op. cit. R. Kapu ci ski, op. cit., s. 269. 102 Wounded, s. 26. 103 R. Kapu ci ski, op. cit., s. 157. 104 W. J a g i e l s k i , Dziecko atwiej zabija, Duy Format nr 21/682, s. 4, w: Gazeta Wyborcza z 29.05.2006.
100 101
102
Jarosaw Czyewski
to szanse na faktyczne zaistnienie105. Zwaszcza tym niepopularnym, niemajcym spoecznej aprobaty grupom atwiej jest sign po dzieci, anieli szuka poparcia wrd dorosych, ktrych ciko zmobilizowa w imi swoich racji. D. Motywy skaniajce nieletnich do ochotniczego wstpowania w szeregi grup zbrojnych Szacuje si, e w prawie 2/3 przypadkach rekrutowania dzieci do oddziaw zbrojnych, one same przejawiay inicjatyw podczas rekrutacji106. W sierpniu 1997 r. ok. 5-6 tys. nieletnich wstpio do armii Demokratycznej Republiki Konga po tym jak usyszay w radiu wezwanie do zasilenia si rzdowych w celu pokonania rebeliantw107. Badanie przeprowadzone przez UNICEF w pastwach Azji Wschodniej i Pacyku, w ktrych rekrutowano dzieci onierzy, wykazao, e do grup zbrojnych wstpio ochotniczo 57% nieletnich onierzy108. Z kolei badanie MOP w czterech pastwach Afryki Centralnej wykazay, e 64% dzieci onierzy zgosio si dobrowolnie109 Naley jednak podkreli, e nawet jeli rekrutacja nosi miano dobrowolnej, to nie zaley ona w peni od woli dziecka, lecz w bardzo duym stopniu jest determinowana czynnikami spoecznymi, kulturowymi, politycznymi, a najczciej ekonomicznymi110. Podkrela to G. Machel, ktra odrzuca ide woluntaryzmu dzieci onierzy, argumentujc, e jeli dzieci maj do wyboru przetrwanie lub ycie w ubstwie, a niekiedy zagroenie mierci, to decyzje podejmowane przez dzieci trudno nazwa wolnym wyborem111. Dobrowolno rekrutacji nie jest zatem adekwatnym okreleniem, gdy dzieci nie s w wieku, w ktrym dojrzale i do koca wiadomie mog podj tak decyzj. Ponadto s zbyt modzi, by w peni oceni ryzyko, a take osdzi, co jest w ich interesie112. R. Brett wyrnia pi gwnych czynnikw wpywajcych na decyzj dobrowolnego wstpienia do si zbrojnych113. S to: wojna, ubstwo, edukacja, praca oraz rodzina.
P. W. S inger, Western Militaries Confront Child Soldiers Threat, Janes Intelligence Review 2005 (January), Vol, 17, No. 1 (wydanie internetowe). 106 M. Zimny, Terroryzm samobjczy, Warszawa 2006, s. 111. 107 Wounded, s. 6. 108 Adult, s. 19. 109 Wounded, s. 26. 110 The Invisible Soldiers. Child Combatants, The Defense Monitor, Center for Defense Information, 1997 (July), Vol. XXVI, No. 4 (wydanie internertowe). 111 G. Machel, The Impact of War, s. 11. 112 N. G. Boothby, Ch. M. Knudsen, Children of the Gun, Scientic American, 2000 (June), Vol. 282, Issue 6 (wydanie internetowe). 113 R. Brett, Adolescents Volunteering for Armed Forces or Armed Groups, International Review of the Red Cross 2003 (December), Vol. 85, No. 852, s. 859. Zostao to rozwinite w obszerniejszej publikacji napisanej wsplnie z I. Specht (zob. R. Brett, I. Spe c h t , Young Soldiers. Why They Choose to Fight, Geneva 2004).
105
103
Pierwszym czynnikiem jest wojna, ktra ma kluczowe znaczenie dla decyzji o wstpieniu, bowiem gdyby nie ona, trudno przypuszcza, by dziecko z wasnej inicjatywy udawao si do innego pastwa czy obszaru, gdzie toczy si konikt, by tam walczy. Dzieci nie szukaj wojny udzia dzieci onierzy w walkach jest konsekwencj samego faktu zaistnienia koniktu. Wiele dzieci woli wstpi samemu, ni czeka, a sami, bdc cywilami, zostan oarami okruciestw, gwatw, tortur czy morderstw. Uczestnictwo w walkach staje si niejednokrotnie jedyn moliwoci przeycia, a posiadanie broni najlepszym narzdziem przetrwania: Ten, kto nosi bro ma nie tylko wiksz szanse na przetrwanie, ale yje te lepiej i bezpieczniej w warunkach, w ktrych podzia rodkw niezbdnych do ycia regulowany jest przy uyciu broni114. Ponadto wiele dzieci wstpuje z powodu fascynacji wojskiem, broni, moliwoci strzelania. Zafascynowani wojskiem i walk modzi chopcy mog spenia swoje marzenia o zostaniu wielkim bohaterem, wojownikiem, przeywa w yciu realnym przygody, ktrych dowiadczali do tej pory w wiecie lmu. Szczeglnie podatni na propagand i rekrutacj s nastolatkowie, ktrzy s na takim etapie w yciu, w ktrym dopiero deniuj swoj tosamo i miejsce w wiecie. Szukaj oni celu ycia, czego, co da im poczucie siy, znaczenia, sensu, miejsca. Pragn uczestniczenia w czym wanym, co pozowali im na zaimponowanie kolegom, da szans na zaistnienie i ucieczk od szaroci ycia. Wielu czuje si pozostawionymi na uboczu ycia spoecznoci, w ktrej yj, marginalizowani, czsto dowiadczaj odrzucenia115. Grupy zbrojne oferuj im wwczas role postrzegane jako prestiowe i honorowe (onierz, bohater, lider) oraz oferuj czonkostwo w grupie, swego rodzaju wsplnot oraz akceptacj. Daje to poczucie kontroli swojego ycia, wykonywania swojej misji, spenienia. Wielu awansuje za dobre wyniki, dostaje wicej jedzenia, otrzymuje niewolnice seksualne, staje si przywdcami oddziaw, dostaje tytuy wojskowe. Jeden z chopcw powiedzia: Karabin uczyni mnie mczyzn. A przynajmniej pozwoli mi poczu si jak mczyzna. Wiedziaem ju, e ludzie bd mnie sucha, bo mam kaasznikowa. AK-47 zapewnia jedzenie, szacunek i w ogle wszystko, czego si chciao. Nawet w wieku 9 lat116. Bdc onierzami dzieci staj si panami ycia i mierci. Z cywili potencjalnych oar tortur czy zabjstw staj si oprawcami. Drugim spord wymienionych czynnikw jest ubstwo, przejawiajce si m. in. w braku poywienia, edukacji, zatrudnienia i perspektyw. Niejednokrotnie wstpienie w szeregi ugrupowa militarnych daje dziecku jedyn moliwo przeycia. Armia zapewnia nieletnim ubranie (mundur) oraz poywienie. Trzecim i czwartym czynnikiem jest brak edukacji i zatrudnienia. W wielu pastwach rozwijajcych si dostp do edukacji stanowi problem. Bez wyksztacenia, a co za tym idzie i pracy, przyczenie si do rebeliantw czy armii jawi si jako najlepH. Mnkler, op. cit., s. 28. M. Utas, Sweet Battleelds. Youth and Liberia Civil Wars, Uppsala 2003, s. 9. 116 Wypowied byego dziecka onierza z Ludowej Armii Wyzwolenia Sudanu (SPLA), cyt. za: M. Hodges, AK-47, Warszawa 2007, s. 107.
114 115
104
Jarosaw Czyewski
sza moliwa opcja znalezienia zajcia. Przy braku odpowiedniej edukacji i niewielu szansach na znalezienie pracy, wojna i udzia w niej po stronie walczcych jest czsto jedyn szans na zatrudnienie. Ostatni wyrnion przez R. Brett determinant wpywajc na dobrowolne wstpowanie do grup zbrojnych jest rodzina. Czynnik ten przejawia si na kilku paszczyznach. Pierwsza z nich to omwiony ju problem osierocenia dzieci albo pozostawania poza opiek rodziny. Drug jest ucieczka od rodziny, kiedy to dzieci przyczaj si do walczcych stron, by uwolni si od cikiej sytuacji w domu rodzinnym. Niejednokrotnie wpyw rodziny jest zgoa odmienny dziecko walczy, by w ten sposb wspomc rodzin. Robi to dlatego, e albo rodzina zmusza je i posya do walki, albo robi to z wasnej inicjatywy, w poczuciu odpowiedzialnoci za rodzin, zwaszcza, gdy rodzice nie yj i spoczywa na nich obowizek wyywienia rodzestwa. Wane znaczenie maj tutaj korzyci, jakie niejednokrotnie osigaj rodziny, jeli ich dziecko przyczy si do wojny117. Odnotowano te przypadki, kiedy rodzice zachcali crk do zostania onierzem, jeli jej szanse na wyjcie za m byy niewielkie118. Ponadto rekrutacja jest czsto naturaln konsekwencj wychowywania si w wojskowej rodzinie, gdzie ywa jest tradycja udziau w wojnie; dzieci id wwczas w lady dziadkw, ojcw i braci119. Oprcz wymienionych czynnikw ochotniczego wstpowania w szeregi oddziaw zbrojnych, mona wyrni take ch walki w imi pewnej idei politycznej, spoecznej, religijnej. Walcz w imi spoecznej sprawiedliwoci, o wolno religii, o niepodlego (np. na Sri Lance, w Czeczenii, Palestynie), o wyzwolenie spod przeladowa120. Dziecicymi ochotnikami moe rwnie kierowa pragnienie zemsty, a take zapewnienia, jakie otrzymuj dzieci ze strony rekrutujcych. Zwiedzeni obietnic otrzymania ywnoci czy moliwoci uczszczania do szkoy, dzieci same zgaszaj si
117 W Palestynie rodzinom zamachowcw samobjcw oferowano nawet do 25 tys. dolarw amerykaskich. Z kolei Tamilskie Tygrysy (LTTE) na Sri Lance czy Jamiat Islami w Pakistanie przenosiy rodziny modych mczennikw do bardziej komfortowych domw oraz zapewniay pierwszestwo w dostpie do lepszej pracy. W Palestynie wituje si fakt mierci syna czy crki, ktrzy zginli mczesko, niczym lub; ssiedzi gratuluj dumnym rodzicom, panuje atmosfera zabawy i sielanki. Rodzin otacza powszechny szacunek i uznanie przez spoeczestwo. wiadomo moliwoci zdobycia uznania w swoje rodzinnej wiosce oddziauje na potencjalnych rekrutw i ich rodziny. Zob. P. W. S i n g e r, The New Children, s. 110-113. 118 M. Yong, M. Yoong, Child Soldiers: Problems of Denition, Role and Factors for Recruitment, Journal of the Royal Malaysia Police Senior Ofcers College 2004, No. 2, s. 7. 119 Wpyw na ochotnicze wstpienie ma take przykad rwienikw. Jeli wszyscy z danej wioski czy grupy przyjaci przyczaj si do rebeliantw lub armii pastwowej, mody czowiek czsto idzie ich ladami. 120 Gbokie oddanie dla idei religijnej i narodowej oraz jednoczenie podatno na propagand jest charakterystyczne dla wielu modych Palestyczykw. Przeprowadzone wrd nich badania w Stree Gazy wskazay, e 72% z nich miao nadzieje, e w przyszoci zostanie mczennikami. Zob. M. Zi m n y, op. cit., s. 118.
105
do armii lub grupy rebelianckiej121. Czsto te istnieje przekonanie, e dzieci w kadej chwili, kiedy tylko bd chciay, bd mogy opuci grup zbrojn122.
3. Konsekwencje udziau dzieci w koniktach zbrojnych Konsekwencje udziau dzieci w koniktach zbrojnych analizowane mog by w trzech obszarach: wpyw na zdrowie zyczne dziecka, jego psychik oraz moliwoci funkcjonowania w spoeczestwie; konsekwencje dla spoeczestw i pastw, w ktrych istnieje zjawisko dzieci onierzy; wpyw angaowania nieletnich onierzy na natur koniktw zbrojnych i sposb prowadzenia walk. Wpyw jaki ma udzia dziecka w dziaaniach zbrojnych na jego rozwj jest zrnicowany i zaley od natury zada wykonywanych w grupie, od okresu przebywania w niej, od rygoru i zasad w niej panujcych, a take od wieku, pci, waciwoci zycznych oraz psychicznych dziecka. Ponadto obraenia, ktrych dowiadczaj dzieci onierze s powaniejsze ni u dorosych onierzy. Wynika to z ich niedojrzaoci zycznej i psychicznej, braku dowiadczenia, a take skonnoci do podejmowania zbyt duego ryzyka. Organizm dziecka jest bardziej podatny na obraenia i bardziej wraliwy na warunki ycia panujce w obozie wojennym. Dowdcy z reguy traktuj ycie dziecka jako mniej wartociowe, std dzieci otrzymuj skromniejsze porcje ywnociowe, przechodz niepene przeszkolenie, a zarazem musz podejmowa bardziej niebezpieczne zadania123. W okresie dziaa zbrojnych dzieci onierze ponosz mier na polu walki, podczas napadw na cywili, przy prbach ucieczek, z powodu niewykonania zadania czy nieposuszestwa, a take w wyniku odniesionych ran, zakaenia, braku lekarstw i opieki medycznej. Ponadto dzieci onierze odnosz obraenia w wyniku trudw ycia w grupie zbrojnej i rygoru ycia wojskowego: noszenia sprztu wojskowego i obozowego, wielogodzinnych marszy, wyczerpujcego treningu, kar cielesnych spowodowanych niewykonaniem zadania. Najczstsze urazy, jakich doznaj dzieci onierze, to utrata suchu, wzroku oraz koczyn124. U dzieci wykorzystywanych w walkach stwierdza si take liczne choroby wynikajce z braku odpowiedniego poywienia, warunkw sanitarnych czy opieki zdrowotnej. Ponadto zaywanie przez dzieci narkotykw i spoywanie alkoholu skutkuje uzalenieniem, ktre ma niekorzystny wpywa na ich zdrowie. Nieletni zaraaj si take chorobami przenoszonymi drog pciow w wyniku wykorzystywania seksualnego czy gwatw dokonywanych na ludnoci cywilnej125.
W Liberii Ch. Taylor obiecywa, e jeli zostanie prezydentem, to kademu walczcemu dziecku da komputer. Zob. T. Kamara, Children Remain Useful, The Perspective z 24.01.2001, http://www. theperspective.org/children.html (27.03.2008). 122 R. Brett, Adolescents, s. 863. 123 N. G. Boothby, Ch. M. Knudsen, op. cit. 124 R. Brett, M. McCallin, op. cit., s. 163. 125 O problemie HIV/AIDS wrd dzieci onierzy zob. szerz. M. We sse l l s, op. cit., s. 121-122.
121
106
Jarosaw Czyewski
Udzia dzieci w dziaaniach zbrojnych wpywa ponadto negatywnie na ich psychik. Walki zbrojne, ataki na cywili, masowe egzekucje, okaleczenia, gwaty, ktrych s zarazem wiadkami jaki i sprawcami, a take akty przemocy, ktrych sami dowiadczaj od dowdcw, wpywaj na ich rozwj psychiczny, powodujc zmiany w osobowoci i zachowaniu. U byych dzieci onierzy stwierdza si wystpowanie zespou stresu pourazowego PTSD (Post Traumatic Stress Disorder). Jest to zaburzenie bdce efektem przeycia traumatycznych wydarze, w wyniku czego osoba cierpi na trwale powracajce i niechciane ich wspomnienia126. Dzieci onierze cierpi na powracajce w pamici obrazy morderstw, tortur, okalecze, masowych egzekucji i zbiorowych gwatw. Nastpuje ponowne dowiadczenie i odtworzenie traumatycznych wydarze poprzez przeywanie ich na nowo w czasie snu czy w formie retrospekcji na jawie (tzw. ashbacks). Dzieci ponownie sysz dwiki, czuj zapachy i smaki, a nawet bl, jaki towarzyszy traumatycznym przeyciom. Badania przeprowadzone przez grup belgijskich naukowcw wrd 71 dzieci onierzy LRA wykazay, e a u 69 z nich (97%) odnotowano ten syndrom127. Ponadto u byych dzieci onierzy mona zaobserwowa jzyk przemocy, agresywne zachowania. Pojawiaj si myli samobjcze oraz poczucie winy za popenione czyny, a take z powodu tego, e w przeciwiestwie do wielu kolegw z grupy zbrojnej im udao si przey. Pojawiajcym si problemem u byych dzieci onierzy jest te nieumiejtno wyraania uczu i emocji, maomwno, zamknicie w sobie. Dzieci w czasie walk nauczyy si tumi naturalne reakcje na mier i przemoc, gdy to pozwalao im przetrwa. Konsekwencje zyczne i psychiczne wpywaj na funkcjonowanie byego dziecka onierza w spoeczestwie. Take tryb ycia wyniesiony z wojska, funkcjonowanie w atmosferze przemocy i kulturze broni powoduje trudnoci w ponownym wczeniu si do ycia cywilnego. Urazy zyczne w sposb bezporedni wpywaj na moliwo skutecznej reintegracji ze spoeczestwem. Dziecko, ktre stracio wzrok lub such ma ograniczone moliwoci edukacyjne, a bez koczyn trudno mu by aktywnym zawodowo. Take zranienia psychiczne i konsekwencje spoeczne s ze sob powizane zaburzenia zachowa skutkuj trudnociami w funkcjonowaniu w spoeczestwie; przykadowo nieprzewidywalno zachowa i agresywno skutkuje niechci zatrudnienia danego dziecka czy przebywania z nim przez rwienikw. Trudna jest te sytuacja dziecka, ktre nie moe wrci do domu po zakoczeniu dziaa zbrojnych. Nawet jeli najblisi yj, to zdarza si, e rodzina nie chce przyj z powrotem dziecka bojc si go, zwaszcza jeli uprzednio zabio kogo z krewnych. Dzieci
126 Zob. szerz. B. Vickers, Cognitive Model of the Maintenance and Treatment of Post-traumatic Stress Disorder Applied to Children and Adolescents, Clinical Child Psychology and Psychiatry 2005, Vol. 10, s. 218; E. R. Parson, Understanding Children with War-Zone Traumatic Stress Exposed to the Worlds Violent Environments, Journal of Contemporary Psychotherapy 2000, Vol. 30, No. 4, s. 329-330; P. A. Geller i inii, Psychometric Properties of Darryl, a Cartoon Based Measure to Assess Community Violence-Related PTSD in Children, Psychiatric Quarterly 2007 (June), Vol. 78, No. 2, s. 159. 127 Zob. I. Derluyn, E. Broekaert, G. Schuyten , E. De Te m m e r m a n , Post-Traumatic Stress in Former Ugandan Child Soldiers, The Lancet 2004, Vol. 363, s. 862.
107
onierze traktowani s czsto przed rodzin, ssiadw i lokaln spoeczno jako mordercy. W wyniku domniemanych, bd faktycznie popenionych, okropnoci wojennych s stygmatyzowane i odrzucane, co pogbia zranienia i ograniczna moliwo powrotu do ycia w cywilnym spoeczestwie. W cytowanych badaniach MOP w pastwach Afryki Centralnej 82,5% rodzicw, ktrych dzieci nie bray udziau w dziaaniach zbrojnych, postrzegao dzieci onierzy jako zagroenie dla bezpieczestwa spoeczestwa128. Z kolei 80% nie chciao, by ich dzieci miay kontakt z byymi dziemi onierzami129. Problem integracji byych dzieci onierzy ze spoeczestwem pogbia take brak wyksztacenia i umiejtnoci zawodowych dzieci. Straciy one bowiem moliwoci edukacji, wiele jest analfabetami. Brak edukacji wie si z brakiem umiejtnoci zawodowych, niezbdnych, by podj prac. Cz dzieci nie mogc znale zajcia i pracy przycza si lub tworzy lokalne grupy przestpcze wykorzystujc umiejtnoci zdobyte w czasie wojny. Skutkuje to w szeszej perspektywie wzrostem przestpczoci w spoeczestwie. Przeszo wojskowa dzieci powoduje te trudnoci z zaoeniem rodziny, skutkuje nieumiejtnoci rozwizywania koniktw personalnych bez uycia siy. Dzieci onierze nauczyy si, e to bro i przemoc jest sposobem rozwizywania problemw. Drugi obszar konsekwencji zjawiska dzieci onierzy dotyczy spoeczestw, pastw i regionw, w ktrych istnieje ten problem. W wyniku angaowania dzieci do oddziaw zbrojnych nastpuje rozkad tradycyjnych struktur, wizi i wartoci spoecznych. Odnotowuje si zatem na tych obszarach destabilizacj lokalnych spoecznoci, co moe prowadzi w konsekwnecji do radykalizacji koniktw midzypokoleniowych i sporw na tle etnicznym130. Dzieci bdce w przeszoci onierzami stanowi bd o przyszoci swoich narodw i pastw. Z wojenn przeszoci, zranieniami zycznymi i psychicznymi trudno im dwiga nie tylko odpowiedzialno za swoje ycie, ale i za przyszo wsplnot, w ktrych zyj. Rodzi to zagroenie dla stabilnoci politycznej i gospodarczej wielu spoeczestw, powoduje pogbianie zacofania cywilizacyjnego i tak ju biednych pastw131. Trzeci paszczyzn konsekwencji zjawiska dzieci onierzy s zmiany w sposobie prowadzenia koniktw zbrojnych. Wyrni mona cztery zasadnicze zmiany132: wzrost liczby koniktw zbrojnych133, konikty trwaj coraz duej, nastpuje ich odpolitycznienie i odideologizowanie, a take wzrost brutalnoci walk atakw na cywili.
Wounded, s. 53. Ibidem, s. 54. 130 K. Trzci ski, Wojny w Liberii i Sierra Leone (1989-2002). Geneza, przebieg i nastpstwa, Warszawa 2002, s. 167. 131 K. Trzciski piszc o udziale tysicy dzieci w wojnach Liberii i Sierra Leone, stwierdzi: Rozpropagowany kult przemocy poczony z brakiem perspektyw na przyszo moe by bomb z opnionym zaponem i sta si najwikszym zagroeniem dla stabilnoci i rozwoju pastw afrykaskich w przyszoci. Zob. ibidem. 132 Zob. idem, Children at War, Berkeley..., s. 94-115. 133 Czynnik ten jest zatem jednoczenie determinant zjawiska dzieci onierzy, jak i jego konsekwencj.
128 129
108
Jarosaw Czyewski
Konikty atwiej rozpocz, trudniej zakoczy i powoduj wiksze straty, jeli dzieci s w nie zaangaowane134. Ponadto zjawisko dzieci onierzy w jednym pastwie powoduje ryzyko pojawienia si go w pastwach ssiednich135. Mona zaobserwowa mechanizm eksportu tej praktyki poprzez celowy transfer wiedzy i dowiadczenia w rekrutowaniu i wykorzystywaniu dzieci onierzy136. Problem dzieci onierzy rodzi rwnie implikacje moralno-etyczne dla dorosych onierzy, ktrzy staj do walki z dziemi onierzami. Rodzi si pytanie, czy zawodowy onierz moe strzela do dziecka? Bro jest bowiem rwnie miercionona w rkach dorosego onierza, jak i sabo przeszkolonego dziecka137.
4. Demobilizacja i reintegracja byych dzieci onierzy Dzieci onierze mog opuci grup zbrojn na kilka sposobw. Moe to by formalna demobilizacja, bdca konsekwencj negocjacji w ramach procesu pokojowego, demobilizacja po odsueniu pewnego okresu, uwolnienie w wyniku negocjacji bd nacisku rnych podmiotw zewntrznych, ucieczka, schwytanie przez inn grup zbrojn, poddanie si, zwolnienie lub porzucenie dzieci bdcych obcieniem dla grupy (dzieci ranne, chore, nieposuszne, dziewczta z maymi dziemi). Badania UNICEF w czterech pastwach Afryki Centralnej wykazay, e w ponad 50% przypadkach opuszczenie grupy zbrojnej odbyo si z wasnej inicjatywy, z czego a 41% stanowiy udane prby ucieczek Pozostae sytuacje to przede wszystkim wynik negocjacji midzy przywdcami grup zbrojnych a rodzinami dzieci bd organizacjami lokalnymi lub midzynarodowymi138. Po opuszczeniu grupy zbrojnej nastpuje etap powrotu dzieci onierzy do ycia w cywilnym spoeczestwie. Wymagane jest ich rozbrojenie, udzielenie pomocy,
Idem, Too, Przykadem mog by dzieci onierze z Liberii, ktre po skoczonych walkach w swoim pastwie przeniosy si do Sierra Leone, Gwinei czy Wybrzea Koci Soniowej i tam walczyy. Zob. P. W. Singer, Children at War, Military History, 2007 (September), Vol. 24. Issue 6, s. 55. 136 Grupa Lal Sen w Nepalu rozpocza werbowanie dzieci po odbytych konsultacjach z peruwiask grup Shining Path i kilkoma indyjskimi grupami militarnymi. Zob. A. S p i l l i u s, Red Army Brings Terror to Land of the Gurkhas, The Electronic Telegraph 2000 (October), Issue 1961, za: P. W. S i n g e r, Caution, s. 46. 137 M. Frankel, Boy Soldiers, Newsweek 1995, No. 6. Przed takim dylematem stanli m. in. brytyjscy onierze w Sierra Leone w 2000 r., kiedy to podczas patrolu zostali otoczeni przez chopcw onierzy. Dowdca oddziau brytyjskiego zakaza uycia broni wobec dzieci. Brytyjczycy zostali schwytani. O zagadnieniu tym zob. szerz. J. Hughes, Child Soldiers. Are U.S. Military Members Prepared to Deal With the Threat, Air War College, Air University, 2006, https://research.au.af.mil/papers/ay2006/awc/hughes.pdf (23.04.2008); P. W. Singer, Children at War, Berkeley..., s. 162-181; P. W. S i n g e r, Fighting Child Soldiers, Military Review 2003 (May/June), Vol. 83, Issue 3. 138 Wounded, s. 48.
134 135
109
zapewnienie rehabilitacji zycznej i psychicznej, a take stworzenie jak najlepszych warunkw dla reintegracji z rodzin i rodowiskiem lokalnym. Tworzy si w tym celu specjalne programy nazywane programami lub procesami DDRR. Obejmuj one nastpujce etapy: rozbrojenie (disarmement), demobilizacja (demobilisation), rehabilitacja (rehabilitation) i reintegracja (reintegration). Rozbrojenie jest procesem gromadzenia broni i amunicji. Poniewa wiele dzieci onierzy nie ma wasnej broni, bd suyo jedynie jako np. kucharze czy niewolnicy seksualni, rozbrojenie nie powinno by wymogiem koniecznym do wczenia danego dziecka do etapu demobilizacji i reintegracji. Z kolei demobilizacja jest formalnym i kontrolowanym zwolnieniem onierza z si zbrojnych lub innej grupy zbrojnej. Jej skuteczno zaley w gwnej mierze od tego czy konikt zbrojny toczy si czy nie. Dopki trwa konikt strony boj si, e strona przeciwna zyska przewag, bo jeli sami zwolni dzieci, to przeciwnik zabierze im ich dzieci139. Cz dzieci nie chce jednak odej, czujc si mocno zwizana z grup i przewiadczona o susznoci prowadzonych dziaa lub te boi si powrotu do cywilnego ycia, gdzie posiadanie broni ju nie bdzie decydowao o sile i pozycji spoecznej. W centrach demobilizacji nastpuje ocjalne wyjcie z grupy zbrojnej oraz otrzymanie dokumentu, ktry wiadczy o tym, e s objci programem demobilizacji i mog korzysta z wszystkich form pomocy oferowanych przez rzd czy agencje pomocowe przewidziane dla byych dzieci onierzy140. Dzieci onierze, ktre przestay by czonkami grup lub si zbrojnych traaj z reguy do specjalnych orodkw opieki, w ktrych zapewnia si im rehabilitacj zyczn i psychiczn oraz przygotowuje si je do powrotu do ycia w spoeczestwie. Etap rehabilitacji jest niezwykle wany, gdy wyleczenie ran zycznych i psychicznych stanowi niezbdne warunki, by dziecko mogo wrci do spoeczestwa. Modzi byli onierze s poddawani badaniom medycznym oraz psychologicznym, a nastpnie podejmuje si leczenie ich urazw. Poza tym zapewnia si im pomoc psychologiczn. Celem jest uwolnienie dzieci od negatywnych emocji oraz wytworzenie wsplnoty midzy dziemi, nauczenie ich pokojowego wspdziaania, akceptacji i wzajemnego szacunku. Ponadto dzieci z reguy same s zaangaowane w utrzymanie, a czasem nawet budowanie orodka i swoich pokoi: przygotowuj posiki, zbieraj drewno, robi pranie. Wprowadza to normalizacj zachowa i ycia oraz uczy odpowiedzialnoci i wspdziaania z innymi. W orodkach tych zapewnia
139 Cz grup uwalnia dzieci, by zdoby korzyci, m.in. te wynikajce z zainteresowania rodkami spoecznego przekazu. Dla przykadu w 2001 r. Kongijski Ruchu na Rzecz Demokracji-Goma utworzy komisj, ktra miaa zaj si demobilizacj i reintegracj dzieci onierzy. Tymczasem zdemobilizowano jedynie najciej rannych i nieposusznych rekrutw. Zob. P. W. S i n g e r, Children at War, Berkeley..., s. 572. 140 By zachci do demobilizacji tworzy si rne inicjatywy. W 1994 r. w Liberii organizacja Susukuu stworzya program Szkoa za bro, w ramach ktrego oferowano dzieciom w zamian za zoenie broni bezpatn roczn edukacj w dowolnie wybranej przez nich szkole. Zob. K. Tr z c i sk i , op. cit., s. 167.
110
Jarosaw Czyewski
si take podstawow edukacj. Integraln czci powyszych dziaa s dziaania majce za cel odnalezienie rodziny dziecka i przyczenie do nich. O ile proces rozbrojenia i demobilizacji trwa z reguy tylko kilka dni, rehabilitacja kilka tygodni lub miesicy, o tyle sprawa reintegracji to proces trwajcy latami, a w zasadzie jest procesem nieustannym. Reintegracja jest procesem powrotu dziecka onierza do ycia w spoeczestwie, powrotu do rodziny, do lokalnej spoecznoci. Jest powrotem do rzeczywistoci, w ktrej yli przed rekrutacj. W szerszej perspektywie ma ona na celu stworzenie takich warunkw, ktre zapobiegn ponownej rekrutacji w tym przede wszystkim ochotniczego wstpowania. Wyrni mona pi elementw reintegracji. Pierwszym zadaniem w tym procesie jest kwestia poczenia dziecka z rodzin i pomoc w przystosowaniu si do ycia w domu. Oznacza to te nauczenie jak rozwizywa konikty rodzinne bez uycia przemocy. Drugim elementem jest akceptacja ze strony lokalnej spoecznoci, w ktrej yj dzieci. Kolejnymi dwoma elementami jest zapewnienie dziecku edukacji i nauki zawodu. Celem ksztacenia szkolnego i zawodowego jest nie tylko zintegrowanie w yciu cywilnym, ale i stworzenie alternatywy dla sigania po przemoc czy ponownego wstpienia do grup zbrojnych. Zdobycie umiejtnoci zawodowych, umoliwienie zarabiania na siebie, utrzymywania si, daje poczucie kontroli swojego ycia i pozwala zbudowa zdrowe wizy spoeczne141. Ostatnim aspektem reintegracji jest stae wsparcie psychologiczne pomoc w wyciszeniu wspomnie, budowanie tosamoci i rl spoecznych, jakie mona spenia w spoeczestwie. Przykadem cakowitej reintegracji dzieci onierzy mog by China Keitetsi i Ishmael Beah. Pierwsza to Ugandyjka, ktra w 1984 r. w wieku 8 lat zostaa zwerbowana przez Ugandyjsk Armi Oporu dowodzon przez Yoweri Museveniego. Kiedy w 1986 r. Y. Museveni zosta prezydentem, Ch. Keitetsi zostaa w siach nowej armii rzdowej. W 1995 r. udao jej si uciec do Republiki Poudniowej Afryki, ale bya cigana przez wywiad Ugandy. Ostatecznie w 1999 r. dotara do Danii, gdzie mieszka do dzi. Ch. Keitetsi bya pierwszym byym dzieckiem onierzem, ktry opisa swoj histori w ksice Fighting for My Life. Jest dzi jednym z najbardziej znanych aktywistw dcych do zaprzestania rekrutowania dzieci, zwaszcza dziewczynek. Z kolei Ishmael Beah w wieku 13 lat zosta dzieckiem onierzem w armii rzdu Sierra Leone, gdzie walczy przez trzy lata. Po opuszczeniu wojska i okresie rehabilitacji w 1998 r. wyjecha do USA, gdzie zosta adoptowany, ukoczy szko redni i studia. Swoje wspomnienia opisa w ksice Byo mino. Wspomnienia dziecka onierza, ktra staa si wiatowym bestsellerem142. Podobnie jak China Keitetsi jest rzecznikiem dzieci onierzy, przyczynia si do podniesienia wiadomoci spoecznej. Stwierdzi on:
Woska organizacja pozarzdowa COOPI podja w Sierra Leone inicjatyw przyuczenia do zawodu i pomocy w zaoeniu dziaalnoci gospodarczej. W regionach, gdzie yj bye dzieci onierze zawarto porozumienia z rzemielnikami, ktrzy w zamian za nowe narzdzia i materiay do pracy zobowizali si przyj ich do warsztatw i przyuczy do zawodu. Zob. G. C a r r i si , Dzieci onierze, Krakw 2007, s. 173. 142 I. Beah, op. cit.
141
111
Najtrudniejsz rzecz jest odzyska czowieczestwo. Jestem ywym dowodem, e jest to moliwe143.
DZIAANIA PRZECIWKO ANGAOWANIU DZIECI W KONFLIKTACH ZBROJNYCH
Wykorzystywanie dzieci w dziaaniach zbrojnych stanowi problem globalny. Sposoby zapobiegania angaowania nieletnich do dziaa zbrojnych maj zatem rwnie zasig globalny. Oznacza to z jednej strony, e wymagaj wcielania i realizowania przez jak najszersz liczb podmiotw (pastwa, organizacje wyspecjalizowane ONZ, organizacje rzdowe i pozarzdowe, lokalne autorytety, przywdcw religijnych, media). Z drugiej strony wyeliminowanie przyczyn bdzie skuteczne, jeli dziaania bd podejmowane na poziomie lokalnym, pastwowym, regionalnym oraz globalnym. Kompleksowo i holistyczne podejcie do dziaa majcych na celu zapobieganie zjawisku dzieci onierzy, wynika take ze zoonoci i wzajemnej zalenoci przyczyn tego problemu. Sposoby te mona podzieli na dwie grupy. Pierwsza obejmuje sposoby krtkookresowe (dorane), zwizane z natychmiastowym i bezporednim zakoczeniem rekrutacji, bd demobilizacj ju zwerbowanych dzieci onierzy. Optymalnym sposobem jest zakoczenie koniktu, w ktrym walcz nieletni. Doranym dziaaniem w przypadku grup rebelianckich rekrutujcych dzieci jest te ich rozbicie, poprzez zapanie przywdcw oraz winnych rekrutacji. Dziaania krtkookresowe nie s jednake wystarczajce, albowiem problem dzieci onierzy wymaga dziaa prewencyjnych, gdy prowadzone systematycznie s bardziej skuteczne ni dorana interwencja w zaistniaych ju sytuacjach kryzysowych. Dziaania dugookresowe jakkolwiek nie zawsze bezporednio odnosz si do samego problemu dzieci onierzy, to jednak porednio przyczyni si mog do zmniejszenia tego zjawiska. Obejmuj one m.in.: oglny rozwj pastw; zapobieganie koniktom zbrojnym; popraw sytuacji spoeczno-ekonomicznej dzieci, zwaszcza pomoc tym grupom dzieci, ktre s szczeglnie podatne na rekrutacj; likwidacj przyczyn, ktre miay decydujcy wpyw na decyzj o ochotniczym wstpieniu; tworzenie standardw midzynarodowych dotyczcych rekrutowania dzieci onierzy oraz wysiki na rzecz implementacji i przestrzegania przyjtych przez spoeczno midzynarodow zasad; potpienie podmiotw rekrutujcych dzieci; naciski ekonomiczne, polityczne, wojskowe144; zlikwidowanie poczucia bezkarnoci poprzez pociganie do odpowiedzialnoci
143 Wypowied Ishmaela Beah, cyt. za: http://www.iht.com/articles/ap/2007/02/05/europe/EU-GENFrance-Child-Soldiers.php (4.05.2008). 144 W Raporcie dotyczcym dzieci i koniktw zbrojnych Ban Ki-moon stwierdza, e Rada Bezpieczestwa ONZ w powinna rozway podjcie wobec stron koniktu, ktre wykorzystuj dzieci onierzy, take rodki jak: zakaz eksportu broni, zakaz pomocy militarnej, naoenie restrykcji podrowania dla przywdcw, ich wykluczenie ze struktur rzdowych, porozumie dotyczcych amnestii oraz restrykcji wobec przepyww rodkw nansowych do stron koniktu. Zob. Children and Armed Conict. Report of the Secretary-General, UN, A/62/609S/2007/757, 21.12.2007, par. 163.
112
Jarosaw Czyewski
karnej osb dopuszczajcych si tej praktyki; proponowanie dzieciom innych moliwoci ycia, nauki i pracy przed i po wojnie; monitorowanie i raportowanie o przypadkach rekrutowania dzieci do oddziaw zbrojnych; kontrolowanie handlu broni lekk. Ponadto naley podejmowa takie dziaania, ktre w konsekwencji doprowadz do sytuacji, w ktrej rekrutowanie dzieci nie bdzie opacalne. Tylko wwczas realna zmiana bdzie moliwa, jeli korzyci wynikajce z nierekrutowania dzieci onierzy przewysz te wynikajce z rekrutowania, bd gdy koszty dalszego rekrutowania bd zbyt wysokie. By tak si stao naley przerwa acuch zalenoci midzy rekrutowaniem dzieci a zyskami osiganymi dziki temu przez grupy zbrojne. Pociga to za sob wyeliminowanie zalenoci, midzy podmiotami rekrutujcymi a spoecznoci midzynarodow. Wiele pastw, cho same nie rekrutuj dzieci, to porednio przyczyniaj si do istnienia tego zjawiska, poprzez wspomaganie militarne i ekonomiczne podmiotw, ktre wykorzystuj dzieci onierzy. Dy powinno si do tego, by adne pastwo, ani podmiot prywatny nie udziela wsparcia militarnego rzdowi czy grupie zbrojnej wykorzystujcej dzieci onierzy. Istotne jest take nielegitymizowanie grup i przywdcw rekrutujcych dzieci onierzy, bd pozbawienie tych podmiotw legitymizacji politycznej. Kluczowe jest te, aby nie uznawa podmiotw, ktre cho w czci partycypuj w sprawowaniu wadzy pastwowej, a wczeniej rekrutoway dzieci. Kada grupa aspirujca do rzdzenia musi by wiadoma, e uznanie jej i ewentualna pomoc bdzie trudniejsza albo niemoliwa, jeli bd wykorzystywa dzieci onierzy. Na polu bezporednich dziaa na rzecz likwidacji zjawiska dzieci onierzy duy wkad maj organizacje pozarzdowe. Zaangaowanie ich obejmuje m.in. budowanie wiadomoci spoecznej na temat wykorzystywania dzieci onierzy (kampanie medialne i kampanie spoeczne, konferencje naukowe, apele moralne etc.); prowadzenie bada i monitorowanie przypadkw wykorzystywania dzieci jako onierzy; rehabilitacj i reintegracj. Wrd tych organizacji mona wymieni m.in.: Jesuit Refugee Service, War Child, Amnesty International, Human Rights Watch, Defence for Children International, Save the Children, Centre for Child Protection and Rescue, Watchlist on Children and Armed Conitct, World Vision, Gulu Walk, a przede wszystkim Koalicj na rzecz zaprzestania wykorzystywania dzieci onierzy (The Coalition to Stop the Use of Child Soldiers) powsta w maju 1998 r.145. W latach 1999-2001 Koalicja zorganizowaa pi regionalnych konferencji, na ktrych przedstawiciele rzdw,
145 Stanowi ona koalicj midzynarodowych organizacji praw czowieka i organizacji humanitarnych. Ma ona na celu zaprzestanie wykorzystywania dzieci onierzy, poprzez: zapobieganie ich rekrutacji, zabezpieczenie procesu demobilizacji wspieranie ich rehabilitacji i reintegracji, prowadzenie bada i monitorowanie przypadkw wykorzystywania dzieci jako onierzy, obron praw dzieci onierzy; spoeczn edukacja o zjawisku dzieci onierzy, tworzenie i przesyanie sieci informacji na temat dzieci onierzy, zacienianie wsppracy midzy podmiotami dziaajcymi na rzecz dzieci onierzy. Dziki tej Koalicji od 2002 r. obchodzi si Midzynarodowy Dzie Dzieci onierzy. Jego dat jest 12 lutego, na pamitk wejcia w ycie tego Protokou Dodatkowego w 2002 r. Dzie ten okrela si take jako Red Hand Day, gdy logiem Koalicji jest czerwona do otwarta w gecie sprzeciwu, na ktrej widnieje biaa posta dziecka onierza.
113
midzynarodowych agencji i organizacji pozarzdowych przyjli pi regionalnych deklaracji dotyczcych dzieci onierzy146. W deklaracjach stwierdza si, e jest to praktyka niedopuszczalna i wzywa si do zaprzestania rekrutowania dzieci. Ponadto dwie inne konferencje midzynarodowe dotyczyy problemu dzieci onierzy. Pierwsza z nich odbya si w Cape Town w RPA w 1997 r. Przyjto na niej Zasady z Cape Town i Najlepsze praktyki dotyczce zapobieganiu rekrutacji dzieci onierzy do si zbrojnych oraz demobilizacji i spoecznej reintegracji dzieci onierzy w Afryce. Po 10 latach zorganizowano w 2007 r. w Paryu kolejn konferencj powicon dzieciom onierzom Uwolni dzieci od wojny, ktra zgromadzia delegatw z 58 pastw. Przyjto na niej dwa dokumenty: Zobowizania Paryskie na rzecz ochrony dzieci przed wykorzystywaniem dzieci przez siy lub grupy zbrojne oraz tzw. Zasady Paryskie, ktre aktualizuj Zasady z Cape Town. Ponadto najwiksze organizacje rzdowe w Afryce147, Europie148, Bliskim Wschodzie, Azji, Ameryce zawary w swoich planach i tematach dziaa ochron praw dzieci, w tym przeciwdziaanie zjawisku dzieci onierzy. Istotne s take wysiki Organizacji Narodw Zjednoczonych zmierzajce do zapobiegania uczestnictwu nieletnich w dziaaniach zbrojnych. W ramach ONZ powoano Biuro Specjalnego Przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ ds. dzieci w koniktach zbrojnych149, ktrego gwnym zadaniem jest promowanie oraz ochrona praw dzieci dotknitych koniktem zbrojnym. Aktywne zaangaowanie wykazuje take UNICEF150 oraz Rada Bezpieczestwa ONZ151.
Konferencje odbyy si w: Maputo (19-22 kwietnia 1999 r.), Montewideo (5-8 lipca 1999 r.), Berlinie (18-20 padziernika 1999 roku); Katmandu (15-18 maja 2000 r.), Ammanie (8-10 kwietnia 2001 r.). 147 Unia Jednoci Afrykaskiej w lipcu 1990 r. przyja Rezolucj dotyczc Pokoju dla Dzieci: Zmniejszanie Skutkw Koniktu Zbrojnego na Dzieci i Kobiety w Afryce, w ktrej potpiono wykorzystywanie dzieci w celach militarnych, niezalenie, gdzie ta praktyka ma miejsce. Zob. Resolution on Peace for Children. Reducing the Effects of Armed Conicts on Children and Women in Africa, CM/Res.1292 (LII), Organization of African Unit, Fifty-second Ordinary Session, Addis Ababa 3-8.07.1990. 148 W grudniu 1998 r. Parlament Europejski przyj Rezolucj o Dzieciach onierzach, w ktrej UE sprzeciwia si rekrutowaniu dzieci onierzy, a take wzywa pastwa czonkowskie do przekazania rodkw na demobilizacj i reintegracj dzieci, ktre uczestniczyy w dziaaniach zbrojnych. Zob. Resolution B4-1078 on Child Soldiers, European Parlament, 17.12.1998, http://www.hrw.org/campaigns/crp/europarl.htm (2.05.2008). 149 Pierwszym przedstawicielem zosta Ugandyjczyk Olara A. Otunnu, ktry sprawowa t funkcj w latach 1998-2005. Po nim tymczasowym przedstawicielem bya Sham Poo z Norwegii. Od kwietnia 2006 r. do dzi urzd ten sprawuje Radhika Coomaraswamy ze Sri Lanki. 150 Dziaania UNICEF obejmuj m.in.: prowadzenie negocjacji z grupami zbrojnymi w celu uwolnienia dzieci; tworzenie orodkw rehabilitacyjnych; wspieranie reintegracji byych dzieci onierzy. O przykadowych dziaaniach UNICEF na rzecz dzieci poszkodowanych przez konikt zbrojny, w tym take akcje podejmowane na rzecz dzieci onierzy zob. Children Affected by Armed Conict. Unicef Actions, UNICEF 2002, http://psp.drk.dk/graphics/2003referencecenter/Doc-man/Documents/2Children-armed/ Child-Armed.UNICEFAct.pdf (23.04.2008). 151 Najwaniejsze dziaania tego organu obejmuj: przyjcie szeciu Rezolucji dotyczcych Dzieci i Koniktw Zbrojnych; zobowizanie Sekretarza Generalnego ONZ do wydawania rocznych Raportw dotyczcych Dzieci i Koniktw Zbrojnych; rozpoczcie dialogu z grupami, ktre rekrutuj dzieci; ustanowie146
114
Jarosaw Czyewski
Kluczowe s wysiki spoecznoci midzynarodowej na rzecz pociagania do odpowiedzialnoci karnej osb wykorzystujcych dzieci onierzy. W 2007 r. Specjalny Trybuna dla Sierra Leone jako pierwszy sd w historii skaza osoby odpowiedzialne za rekrutowanie i wykorzystywanie dzieci onierzy152.
PODSUMOWANIE
Praktyka rekrutowania i wykorzystywania dzieci w koniktach zbrojnych jest nieodczn cech wikszoci wspczesnych koniktw zbrojnych153. Zmiana natury koniktw zbrojnych oraz proliferacja i rozwj technologiczny broni lekkiej powoduje, e dzieci onierzy bior udzia w wikszoci koniktw zbrojnych po II wojnie wiatowej. Uatwia to take istnienie grup dzieci szczeglnie naraonych na rekrutacj, a take negatywne czynniki zewntrzne (m.in. ubstwo, brak edukacji i pracy, przesiedlenie), ktre czsto wpywaj na decyzj dziecka o ochotniczym wstpieniu w szeregi grup zbrojnych. Z drugiej jednak strony mona zaobserwowa pozytywne trendy w zakresie likwidacji zjawiska dzieci onierzy: osignito demobilizacj tysicy dzieci, a wiele z nich zostao poddanych procesowi rehabilitacji i reintegracji ze spoeczestwem. Odnotowuje si zmniejszenie globalnej liczby dzieci onierzy, a take liczby koniktw zbrojnych, w ktrych walcz dzieci oraz ograniczenie obszaru terytorialnego wystpowania problemu. Ponadto w ostatnich latach nastpi rozwj norm prawa midzynarodowego dotyczcych uczestnictwa nieletnich w dziaaniach zbrojnych, problematyka dzieci onierzy staa si przedmiotem debaty na forum midzynarodowym, a take zaistniaa w globalnej wiadomoci spoecznej. Liczne podmioty prowadz wiele ininie systemu monitoring and reporting, ktry ma na celu regularne zbieranie danych na temat narusze praw dzieci i wyegzekwowanie przez grupy zbrojne przestrzegania midzynarodowych standardw dotyczcych praw dzieci; utworzenie Grupy Roboczej ds. Dzieci i Koniktw Zbrojnych; wprowadzenie do terminarzu obrad RB problematyki dzieci w koniktach zbrojnych jako kwestii pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego; praktyka corocznych otwartych debat Rady Bezpieczestwa na temat dzieci w koniktach zbrojnych, 152 W tym miejscu pojawia si problem moliwoci pocigania do odpowiedzialnoci karnej dzieci, za popenione czyny, w czasie kiedy byy czonkami grup zbrojnych. Statut Rzymski MTK rozstrzyga powysze dylematy jednoznacznie, stanowic, i: Jurysdykcj Trybunau nie s objte osoby, ktre nie ukoczyy 18 roku ycia w chwili popenienia zarzucanej im zbrodni (art. 26). W przypadku jednak, gdy dziecko zostao czonkiem grupy zbrojnej przed ukoczeniem 18 roku ycia, ale dalej pozostawao nim po ukoczeniu 18 lat, to za czyny popenione od dnia ukoczenia 18 roku ycia moe by sdzone przez MTK. Odmienne rozwizanie zastosowano w Statucie Specjalnego Trybunau dla Sierra Leone, ktry jurysdykcj obejmuje osoby, ktre w momencie popenienia zbrodni miay co najmniej 15 lat. Jest to pierwszy przypadek w historii midzynarodowego postpowania karnego, w ktrym osoby poniej 18 roku ycia mog by pocignite do odpowiedzialnoci karnej. 153 Na pocztku XXI w. G. Machel napisaa: Coraz bardziej rozpowszechnione wykorzystywanie dzieci jako onierzy jest jedn z najbardziej nikczemnych cech wspczesnych koniktw zbrojnych. Zob. G. Machel, The Impact of War, s. 7.
115
cjatyw, akcji i programw na rzecz przeciwdziaania temu zjawisku oraz udzielaj pomocy byym dzieciom onierzom w zakresie ich rehabilitacji i reintegracji. Osignito take midzynarodowy konsensus co do potpienia procederu rekrutowania dzieci do oddziaw zbrojnych oraz rozpoczto pociga do odpowiedzialnoci osoby wykorzystujce dzieci onierzy 154. Mimo optymistycznych perspektyw co do procederu rekrutowania dzieci onierzy w przyszoci, problemem pozostaje kwestia przestrzegania prawa midzynarodowego, a take skutecznego wykorzystania przez spoeczno midzynarodow, a w sposb szczeglny ONZ, dostpnych rodkw, w tym sankcji wobec podmiotw rekrutujcych dzieci. Ponadto wci istnieje problem nieprzykadania dostatecznej uwagi do kwestii angaowania i wykorzystywania dziewczynek w koniktach zbrojnych. Zjawisko rekrutowania i wykorzystywania dzieci w koniktach zbrojnych jawi si jako niezwykle trudne do przezwycienia, gdy stanowi ono problem globalny i jest powizany z innymi problemami, takimi jak: nierwnoci spoeczne, niestabilno polityczna, ubstwo, gd, brak edukacji, pracy i opieki medycznej, uchodctwo, praca dzieci, bezdomno, a przede wszystkim toczone konikty zbrojne. Dlatego naley stwierdzi, e ostateczne wyeliminowanie kwestii dzieci onierzy nie jest moliwe. Dopki bd wybuchay konikty, dopty bdzie istniao ryzyko rekrutowania dzieci. Jednake dotychczasowe dziaania spoecznoci midzynarodowej oraz wymienione wyej zauwaalne trendy, zmierzajce do zmniejszania si tego zjawiska, daj podstawy do optymizmu, e w przyszoci zjawisko to moe zosta w zasadniczy sposb ograniczone.
ABSTRACT The practice of recruiting and exploiting children is an inseparable feature of a majority of contemporary armed conicts. It is estimated that approximately 250,000 children are currently ghting in 17 armed conicts, mainly in Africa and Asia. Children are recruited because they are cheap to maintain, obedient, do not question orders, are easy to manipulate. A major inuence on the occurrence of this phenomenon is also a change in the nature of armed conicts as well as proliferation and technological development of light weapons. Another determinant is the existence of groups of children particularly threatened by recruitment and negative external conditions that often induce them to volunteer to join armed groups. Child soldiers are exploited as porters, sentries, spies, cooks, sexual slaves, and above all as soldiers ghting on the front line. They are forced to kill, rob and mutilate their relatives and the civilian population. The recruitment of children results in physical and psychic injuries that are difcult to overcome.
Zagadnienia te szerzej przedstawione zostan w ksice Jarosawa Czyewskiego, ktra ukae si w poowie 2009 r. nakadem Wydawnictwa Adama Marszaka.
154

Jaroslaw Czyzewski, Dzieci Żołnierze We Współczesnych Konfliktach Zbrojnych

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Jaroslaw Czyzewski, Dzieci Żołnierze We Współczesnych Konfliktach Zbrojnych

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

PRZEGLD ZACHODNI 2009, nr 1

JAROSAW CZYEWSKI Pozna

DZIECI ONIERZE WE WSPCZESNYCH KONFLIKTACH ZBROJNYCH

Jarosaw Czyewski REKRUTACJA, SZKOLENIE I ZADANIA DZIECI ONIERZY

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

DEFINICJE I STANDARDY MIDZYNARODOWE

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

DZIAANIA PRZECIWKO ANGAOWANIU DZIECI W KONFLIKTACH ZBROJNYCH

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Dzieci onierze we wspczesnych koniktach zbrojnych

Vous aimerez peut-être aussi