Atatrkn Ua dim

Anlatan: Yazan : C E M A L T U R H A N G R A N D A G RK A N

Numosmaniye Caddesi, No: 3, Caalolu STANBUL

Y A A N T I

D Z S

1)

GEMTE

YOLCULUK (Bitmitir.)

Mebrure Alevok

2)

GELBOLU

GNL lan Hamilton

General

3)

365

GN Dr. Ronald J. Glasser

4)

KANSIZ Rene

GYOTN Belbenoit

5)

CUMHURYETE KAN

VERENLER

N. E k i c i - D. B a y l a d - VI. A l p t e k i n

6)

ATATRK'N UAI Cemal Oranda

DM

Hazrlanan :

SATILIK

PM Altnda

M a h m u t Saim

 N S Z

Yemyeil Yalova srtlarnda emekli ikramiyesiyle yap trdm minicik baheli evimde mrm tamamlarken, B yk Atatrk'e ilikin oniki yllk hizmet yllarm da bir si nema eridi gibi gzlerimin nnden geiyor. Bu esiz insan yakndan tandm, O'na geceli gndzl hizmet ettiim iin de kendimi Dnyanm en ansl inm sayyorum. Bir daha Dnyaya gelmi olsaydm eer, yine Atatrk'n hizmetkn olarak yaamay ve kalmay isterdim. O'nun ya knnda, O'nun yamnda yeniden yaamak, yaayabilmek, ne yce bir ey olurdu benim iin. Kamarotluktan, akbmn kenarndan bile gemeyen bir ie, yani Atatrk'n hizmetkrlna geliimin ilgin bir y ks vardr: 1910 ylnda izmir'in Salihli ilesinde Dnyaya gelmiim. Bakomiser Mustafa Kmil Efendi'nin oluyum. Kk yata Bursa'ya gitmitik. Hoca Ali Zade Mektebinde, Bursa Sultanisi'nde, sonra yine Hoca Ali Zade Mektebi'nde okudum. Oribe yamdayken ailece istanbul'a geldik. Kandilli'de oturuyorduk. O zamanlar Seyrsefain (Devlet De nizyollar) Idaresi'nde kamara efi olan komumuz Hseyin Kip, beni gemilere yazdrd. Henz ocuk denecek yata, ksa pantolonlu, tysz bir rak olarak ie baladm. lk grevim, Karadeniz, Akdeniz seferini yapan Reitpaa Va purunda stajyer kamarotluktu.

12 haziran 1926'da seyyar sergi ialine getirilen Kara deniz Vapuruyla Avrupa limanlarnda uzun bir geziye k tm. ay be gn sren bu gezi srasnda; Cezayir, Bon, Barcelona, Cebelitark, Tanca, Londra, Hamburg, Elbe ka nalyla Stockholm'a getik. sve, NcH-ve, Hollanda limanla rn dolatktan sonra Leningrad'a gittim. Rus an'mn Sa rayn, mzeleri gezdim. O devirde Rusya'da cami ve kili seler akt. Dn; Anvers, Marsilya, Napoli, Cenova, a nakkale yoluyla oldu. 5 eyll 1926'da istanbul'a dndm. Aj'n iletmede kamarot olarak almaa baladm. Karadeniz Vapurunda iki talyan metrdotel vard. Birinin ad Giovanni, brnnk Fontana idi. ok k giyinen metrdoteller o dnemde ayda bin lira para abyorlard. yle ki, gnde kez elbise deitirdikleri bile oluyordu. te bu talyanlar bende nne geilmez bir heves uyandrmlard. Onlara imrenerek garsonluu semee karar verdim mes lek olarak. Atatrk' o zamana kadar hi grmemitim. Yalnz bir keresinde Karadeniz Vapuruyla geziye ktmzda bir tel siz gelmi, Atatrk' Bandrma'ya gtrmemiz istenmiti. Geri dnp Mudanya'dan Atatrk' aldk ve gtrp Ban drma'ya braktk. Gerek Mudanya'da gemiye binerken. Ban. drma iskelesine karken filikalarn arasmdan uzaktan kor ka korka seyretmitim. O'nun hizmetkr olacam o zaman akhmn ucundan bile gememiti. Biri kp ta o an bunu bana sylemi olsayd, karmdakine her halde ldrm g zyle bakardm. Soyadm ok kimse garip bulup, bunun anlamn ren mek istedii iin burada deinmeden geemiyeceim. Soyad Kanunu kt zaman herkes beendiini alyordu. Bunla rn iinde ok yerinde olanlar olduu gibi, ok acayipleri de vard. Ben de gemilerde ikinci direk anlamna gelen mes lekten bir soyad setim ve (Granda)y aldm. Genlik yl larnda olduumuz iin hepimiz o dnemin bir sinema yl dzna ktk. Yldzlar paylamtk deta. Benim nl yldz Karmen Miranda'ya k olduumu bilmeyen yok gi-

biydi. Hi olmazsa alacam soyad, sevgilimin adyla ka fiyeli olur diye dnmtm. Her ay Tayyare Piyangosu ahyordum. Kazanp milyoner olacak, gidip Miranda'y ala caktm. Bylece (Granda) soyad yerleip kald bende. Byk Atatrk'n hizmetine girdiim 3 temmuz 1927'den, lm olan 10 kasm 1938'e kadar yaranda geen oniki ylbk dnemde amlarmdan hatrda kalabilmi olanlar 1947 yazmda not etmee baladm. Bunlarn bir yapt haline gelebi leceini dorusu ya dnmemitim. Atatrk'n hizmetkr bulunduum yllarda, Falih Rfk Atay'n Hakimiyeti Milli ye Gazetesinde kan Samsun - Ankara demiryolunu anlatan Be Yllk Tren Tarihi adl bir yazsn okumutum. Bu yazar pek sevmezdim, fakat yazs houma gitmiti. Akam sofraya geldiinde Bugnk yaznz ok gzeldi, demek ten kendimi alamadm. Ruen Eref naydn da yannday d. Hi beklemiyordum, birden Sen de yazarsn istesen,^ dedi. armtm. Nasl yazarm? diye sormu bulundum. Konuuyorsun mademki yazarsn. Byle konutuun gibi yaz. dedi. te bu anlarn hazrlanmasnda, Falih Rfk Atay'n o gnk szlerinin verdii cesaretin de rol olmutur. Atatrk'n yakn arkadalarndan Kl Ali'nin de bu anlarn yazlmasnda etkisi olmutur. Atatrk'n lmn den sonra Kl Ali'yi Nianta'ndaki evinde ziyarete git mitim. Yaz yazyordu. Elindeki yazlar iaret ederek, Cemal, bu yaz 1926'daki Byk Nutku, dedi. 1926 deil, 1927'dir, diye dzelttim. Dikkatim houna gitti. Sen de yazsana hatrladklarm, demez mi. Sonra .elindeki ufak k tlar gstererek, Notlarn byle ufak ktlara yaz, son ra onlar geniletirsin, dedi. ki ufak not defterine aklma geldike karaladm. Atatrk'n lmnden sonra ok skntya dm, zn tl gnler yaamtm. Sekizyz lira emekli aylyla ay rldm son iim Denizcilik Bankas'mn Termal Oteli Mu bayaa Memurluu'na gelinceye kadar bamdan hayli ey gemiti, istanbul'da bir ite tutunamyordum. Sonunda

Atatrk dneminin Cumhurbakanl Genel Sekreteri Ha san Rza Soyak'a gidip, bama gelenleri anlattm ve bana bir i bulmasn istedim. Zonguldak, Etibank Ereli Kmr letmeleri dare Amirlii Servisi'ne girmem, ite Soyak'm araclyla olmutur. Orada Daireler Mdr olan kardei hsan Soyak'a telefon edip beni Zonguldak'a yoUad. Gre vim krka yakn yapmm kontrol, beki ve odaclarn giyin meleri ve temizlie uymalarn salamakt. ok bo zama nm oluyordu. Bir gn aklma geldi. Oniki yl Atatrk'n yannda kal dm. O'na deinen amlan kafamda toparlayp, yle ufak ufak birer sajrfa yazsam hem gecelerim bo gememi olur, hem de ilerde bir yarar salar diye dndm. Ve bala dm yazmaa... Eskiyi hatrlamak kolay deildi. Bir sayfa yaznca kle gibi oluyordum. Onbir ayda 210 sayfa yaz yazabildim. Bylece bu kitabn z olan notlar ortaya kt. 1959 ylmda ehir Gazetesi'nin yaziileri mdr olan Kemal Onan (Con Kemal) bu yazlar grd ve yaynlamay istedi. O sralarda Turhan Grkan'la tantm. Gnlerce otu rup, bazen gazete idarehanesinde, bazen Nuruosmaniye'deki kbal Kraathanesi'nde notlar birer birer elden geirdik. Bylece Atatrk'e ilikin anlarm, Turhan Grkan'n kale miyle ilk kez 1959 yhnda halkn nne kt. Anlarn ge niletilmi ilk hali 4 mart - 31 mays 1959 tarihleri arasnda yaynland. Bunlarn iinde unutulanlar vard. Sonradan ya plan eklerle 432 sayfalk bir yapt kt ortaya. ok zorluk iinde yazdm hatu-ladka zlyorum. Normal kafayla ve zamaranda yazabilseydim, ok daha iyi sonu alnabilirdi bu kitaptan. Hayatta ok hrpalandm. Bu da zeky etkiliyor. Sonradan hatrlayabildiklerim ite nnzde.
CEMAL GRANDA

B A L A R K E N

Bu kitabn iinde Atatrk' insanst bir varlkm gibi deil de, yaln, ak bir dille, yreklilikle bizim gibi bir insan olarak anlatan Cemal Granda'mn anarn bula caksnz. Atatrk'n tam oniki yl buyruunda alm, hiz metini grm, o dnemin tm gereklerini O'nun azmdan dinlemi, sofrasm kurup kaldrm, yalnzlk anlarnda der dine ortak olmu bir adamn kelimesine dek not edilen ta rihe geecek amlan bunlar. Cemal Granda'y 1959 ylnda tandm. Bu yank yzl, yllarn ykn ve acsm zerinde tayan temiz yrekli i tenlik dolu adamla grr grmez kaynatk. tenlikle an latt aralar, iimde byk yanklar yaratt. Atatrk'n bi linmeyen ynleriyle en iyi ekilde bu amlarla anlatlabile cei inancma o da katld. El byklndeki bir deftere kaydettii notlar, byye byye bu kitab oluturdu. lk haliyle 4 mart - 31 mays 1959 ta-ihleri arasnda ehir Gaze tesinde Atatrk'n Sofras bah altnda yaynlanan bu anlar sonradan gelitirip, byk hacimli bir kitap halinde oluturmak geldi aklmza. Yeni amlar da katlarak hazr lanan kitap, yaynevleri tarafndan Uam ne sz olabilir ki gerekesiyle bir trl ciddiye alnmak istenmedi ve ger ek deerini de bulamad. Oysa uan ok sz vard bu konuda syleyecek.

Atatrk hakknda yerli ve yabanc dilde binlerce kitap, onbinlerce makale, bir o kadar da an yzzlmt. D l kelerde bile yzlerce kitap yaynlanmt. UNESCO, birok dilde Atatrk'le ilgili yayna ynelmiti. En byk yazarn dan en kne dek yerli ve yabanc binlerce kalem, Atatrk' anlatmak iin sanki yara girmiti. ocukluun dan balayarak, devrimci ynleriyle Atatrk eitli gr ve dncelerle kitaplklar doldurmutu. Yalnz lm ze rine yazlanlar bile koskoca bir kitaphk ederdi. Ama O'nun zel yaantsna pek az yer verilmiti. Oysa yepyeni bir Trkiye yaratan, a kapatp a aan bu byk adam an latmak, yeni yetien kuaklara duyurabilmek iin O'nun nasl yaadn, zelliklerini de en ince noktalarna dek bilmek gerekiyordu. Atatrk'n yakmlan, arkadalar, Zaferi beraber ka zand. Cumhuriyeti beraber kurduu, Devleti beraber y nettii kimseler de zaman zaman O'na ilikin anlarm ya ynladlar. zel yaantsn derinliine inebildikleri oran da anlatmaa altlar. Ama bunlarn ou eksik, birbi rini btnlemekten uzak, belirli bir yol izlemeyen para para amlardan ileri gidemedi. Geen yllar Atatrk'n yaantsm fme almak isteyen yabanc filmciler, setikleri yzlerce kitap arasnda O'nun zel yaamna ilikin bireyler aramlar, ancak byle bir bilgiyle senaryolanmn gereki bir hava tayabileceini sylemilerdi. Ancak ne yazk ki, onlarn istedikleri yeter likte derK toplu bir yapt bulunamamt. Atatrk' daha iyi tanyabilmek, anlayabilmek iin O'nu tm ynleriyle rendikten baka, zel yaamna da eil mek gerekti. Atatrk nasl bir insand? Yirmidrt saatini nasl doldurur, ne yer, ne ierdi? Nasl alr, ne zaman uyur, hangi arkadalarm stn tutar, sakin ve sinirlilik za manlarnda ne yapar, kimlerle olmaktan holanr, gezilere kimlerle kard? akalar, fkesi, sitemi, kukusu, sevgisi, nefreti nasl olurdu? Hangi kitab okur, hangi mzii dinler, hangi renk-

leri, mevsimleri sever, hangi ikiyi kullanu^d? Evlilik yl lar ok ksa sren Atatrk'n kadnlar karsnda tutumu neydi? Atatrk'n yaamna girmi kadnlar var myd? Cumhuriyet'in ilk yllarndan lmne dek Atatrk'n deindii insanlar, Atatrk' ziyaret eden yabanc devlet adamlar ve hkmdarlarla yapan grmelerin kitaplara gememi en gizli ynleri, Atatrk'n manev evltlar, Atatrk'e ilikin bilinmeyen fkralar ve birok sakl kalm gerekler. Bunlar eksiksiz, hi bir etki altnda kalmadan yazabil mek iin gece ve gndz her an Atatrk'n yannda bulun mak, yataktan kndan yataa giriine dek bir glge gibi peinden gitmi olmak gerekti. Atatrk'n elebisi Cemal Granda, bunlar gerekletirebildi mi? Bu sorunun kar ln, kitab bitirdikten sonra verebileceiz. Atatrk'n grevine ilk girdiim an, O'na ilikin amlan not ederek saklamak, ilerde Trk Tarihi yazacak tarihile rin eline bir belge vermek istedii halde, Dolmabahe Saray'na vester (hizmeti) olarak alnan Alman kadn (Havuzdame)nin tuttuu notlar yznden kovulduunu grn ce, ayn akbete uramamak iin anlarm herkes uyuduk tan sonra gizli metodu ile not eden ve bunlar yllar sonra yazya dken Atatrk'n ok sevdii ve kendisine en yakn tuttuu adamla birlikte koskoca bir a yaayacak, onunla birlikte heyecanlanp, duygulanacaksnz. Bu kitapta merakla okuyacanz anlar yzde yz do ru olup, basit bir hizmetkrm gr asndan itenlikle ka leme alnmtr. imdi sz tam oniki yl hizmetini grm, Atatrk'n elebisi Cemal Granda'ya brakyoruz.
TURHAN GRKAN

SARAYA

CAIRILDIM

1927 y l n n imdiki kurulmu tim.

gneli

bir

temmuz

gnyd. O

zaman on

D Hatlar

letmesi

olan Sultan Aziz

zamannda gen

Seyrsefain daresi'nde alyordum. Henz tam yl nce, henz ocuk

yedi yanda, ince, zayf, ii hayat a t e i y l e dolu bir Bu i d a r e y e y a t a , ksa p a n t o l o n l a , t y s z b i r r a k o l a r a k O zamanlar ok alkandm. Kendimi mi olacak ki, ok g e m e d e n m e d i m . Bir gn m d r i y e t t e n

denecek girmitim. ek gecik

ie v e r d i m m i , ba

m z o r k a l d r r d m . Bu h a l m i r l e r i m i n d e d i k k a t i n i karln grmekte arp: hazr o l ,

Seni Saraya gndereceiz,

dediler.

H e y e c a n d a n az d a h a y r e i m a z m a g e l e c e k t i . n c e pek iyi a n l a y a m a m t m ama, birka dakika sonra A t a t r k ' n dan hizmetine gireceimi sezinlemitim. Heyecanm hemen bun arka ileri g e l i y o r d u . Saraya atm. adam... bozu Kimi: ok s e r t Kimi: Gece h i z m e t i o k zor. d i y e m a n e v i y a t m da: yor, beni caydrmaa alyor, sonra gnderileceimi

dalarma

ATATRK'N UAI DM Sen b i l i r s i n , y i n e d e istersen git, kendime: kendini. Talih nasip Haydi Cemal. diyordum. Gster diyorlard.

O gece uykum kat. Kendi

k u u i n s a n m b a n a b i r k e r e k o n a r m . Bu h e r k e s e metine arldn. Aptallk e t m e . Bunlar diyordum. seni

olmaz. Senin a n s m v a r m k i , byle byk bir adamn hiz kskandkla r i i n b y l e k o n u u y o r l a r ,

Ertesi gn sevinten kabma samyordum. Ayn za manda iimi de heyecanla dolu byk bir korku nyordum. Ne yapardm o zaman? Gnlerden 3 temmuzdu. O gn yeni grevime yacaktm. O zaman ok Maaza'sinden mlard. bana Bunaltc nl olan Galatasaray'daki bir smokin, rugan etkisiyle smokinin iinde gzel bala Trink al bu kaplam t . O'nun karsnda ilk anda bir pot krarsam, diye d

pabu

scan

ram b u r a m t e r d k y o r d u m . Fakat bu kyafet iinde o ka dar ktm k i . . . Atatrk, benden istanbul'a lard. O zaman kamara m i r i m i z o l a n , daha sonra da Denizyollar Bamfettilii'nde yannda bulunan Muzaffer gnlerin Bey, rhtmda bekleyen ankaya motoruna kapyor, A t a t r k ' n hayal leminden bindik. Devlet Bey'le hayali daldm olman gelip iki gn nce 1 t e m m u z Saray'na cuma gn te Dolmabahe yerlemiti.

beni A t a t r k ' n h i z m e t i n i g r e c e i m bu saraya

gtryor

Gzlerimi

geireceim

ni kuruyor, sonra b i r d e n M u z a f f e r Bey'in s e s i y l e uyanyordum. Muzaffer

ocuum,

i m d i seni Saraya g t r y o r u m . Orada ok dikkatli lzm, d i y e r e k t v e r i y o r d u . Can kula ile Muzaffer Bey'i baka dinliyor

grnmeme onun ini

r a m e n , aklm ok daha yordum. Orada her

yerlerde

idi. Yine

t l e r i y l e irkilerek k u r d u u m hayal e v r e n i n d e n aa ne grrsen, duyarsan,

grdn

ATATRK'N UAI DM grmemeziikten, Motorumuz, bahe Saray'na son heyecanm boyunca iittiini Boaz'n haddini iitmemezlikten mavi sularn

15 geleceksin. Dolma zaman artc hi

Senin iin ok iyi olur. yararak ok yanat. Rhtma bulmutu, ayak bastmz l-iayatta

o l a y l a r l a k a r l a t m . A t a t r k ' n h i z m e t i n d e t a m o n iki y l eitli olaylarla kar karya g e l d i m . Fakat birinde O'nunla Atatrk, ilk karlatm v e bana ilk seslenii an gre padiahlarn misafir silip ilk gn Kurtulu oturduu etmek sa iin O'na

larn u n u t a m a d m . duyduuma r a y l a r d a o t u r m a a n c e l e r i h i n i y e t l i d e i l m i . H a t t a kzkardei Makbule Atadan aabeysini Kurueme'deki lyk sonra bir hale icab evi batan aa getirmee uram. alm. Makbule sprm,

Sava'ndan kendisini

ilk kez g e l d i i

stanbul'da,

Dolmabahe'ye

merasim

Atadan, hem

karlayp, ho geldin demek, h e m de evine gtrmek ze re Saray'a gittiinde sevin iinde grd A t a t r k ' n bir den keyfi, neesi kavermi. O srada kendisine bir mek tup getirmiler. bile Mektubu yazan diye Sarayda oturmaa uzatm. hak Son niyeti gibi kn yok, d i y o r m u . mzasn M e k t u b u da bak, hain ne kzkardeine Aabeyimin Saray'da yazm. kalmasna

atmam,

radan Makbule A t a d a n :

sebep olan bu mektuptur. nk Saray'da kalmaa y o l r t u . lk g n m e r a s i m d e n tehditleri hi sevmez, sinirlenirdi, stanbul'a, Saray'na Derince'den demiti. bindii

s o n r a b i z e g e l e c e k t i . Bu

Atatrk, Dolmabahe silcilerini

Erturul

ya

t ile g e l m i , g r l m e m i bir karlama treni knca da byk geldiniz,

yaplmt. kaps verdii milletin misafiri

merasim diyenlere olan

nn arkasndaki salonda stanbul'un her snf halknn t e m kabul etmi, Ho tarihi cevapta: Artk bu Saray glgelerinin Saray'dr. V e deil, glge ben burada Tanr'nn gerek yeryzndeki

olmayan, milletin

bir f er di, bir

16

ATATRK'N UAI DM

olarak bulunmakla bahtiyarm, d e m i t i , A t a t r k , bir daha Dolmabahe'den Seyrsefain ayrlmad. stanbul'a benimle her geliinde ora da k a l d . H a y a t a d a o r a d a g z l e r i n i y u m d u . daresi'nden beraber Saray'a Rknettin v e Vus'at adnda iki arkada daha lp Y a v e r l i k t e ne b a l a d l a r . Ne tuhaf! Hayatnda hi saray, hatta mze bile gez Bey m e m i olan ben, o gn doma byme bir sarayl gibi ev reme bakmadan almla dimdik yryordum. Muzaffer radan u m u m sna ktk. Atatrk'n zamanla sofrac en gvendii Hasan insanlarn banda geldiini so anladm brahim Rza S o y a k , a d m , y a m Efendi'yi a r d . Beni ktiplie ykselen Atatrk'n nde, ben arkada, o zaman zel kalem m d r olan, son mahremiyeti kar ne k a d a r g i r e n l e r d e n b i r i o l a n H a s a n Rza S o y a k ' m (Kalem-i Mahsus) istemilerdi. An

Fakat onlar A t a t r k ' n h i z m e t i s i olamadlar. Saray'da ka altlar. Atatrk, eski kara'ya d n n c e iki arkada denizyollarndaki ileri

rup, Salihlili o l d u u m u r e n d i k t e n sonra zile b a s t , Ba(Ergven) teslim so a Hu a l a n b a s o f r a c da k o r i d o r l a r d a y r r k e n a y n s o r u l a r ruyor, nereli, kim ltm susi Bylece Daire'ye oldu. balam olduumu, bundan nce Harem ksmna de nerelerde adyla reniyordu. Saray'n imdiki geldik. Benim bylece Saray hayatm

AINIZ

PERDELER

CUMHURYET

dneminde

stanbul'a

ilk

kez

gelen

A t a t r k ' l e ilk karlamamz burada o l d u . A t a t r k ' o za m a n a kadar hi g r m e m i t i m . Yalnz bir keresinde, Kara deniz vapuruyla geziye ktmzda bir telsiz gelmi, Ata trk', Bandrma'ya gtrmemiz Mudanya'dan Atatrk' aldk istenmiti. Geri dnp b Ban ve gtrp Bandrma'ya

raktk. Gerek Mudanya'da gemiye binerken, gerekse

d r m a iskelesine inerken filikalarn arasmdan korka korka gizlice s e y r e t m i t i m . O'nun hizmetkr olacam o zaman aklmn ucundan bile gememiti'. Biri kp ta o zaman b u n u bana s y l e m i o l s a y d , k a r m d a k i n e her halde m gzyle bakardm. Vaktiyle Son Halife Abdlmecid Efendi'nin yemek sa lonu olan bu daire gayet gzel d e n m i t i . Btn mobil sof ya lake idi. H e r e k e kumandan ar, iekli perdeler yer lere kadar i n i y o r d u . Ortada ok gzel s s l e n m i bir ra v a r d . b r a h i m , N u r i v e b e n , A t a t r k ' n salona dan, manev kzlarndan Rukiye, Sabiha, Zehra gelme ldr

s i n i b e k l i y o r d u k . Saat 14'e d o r u kzkardei M a k b u l e A t a Hanmlarla, salona F: 2 n c ktip Tevfik Bey o l d u u halde yukar oday

18

ATATRK'N UAI DM indi. Dimdik ayakta duran Ata

balayan merdivenlerden trk:

Anz perdeleri, diye s e s l e n d i .

A t a t r k ' n azndan d u y d u u m ilk ses ite budur. H e m e n k o t u m v e p e r d e l e r i a t m . S a l o n a y d n l a n d k t a n sorsra A t a t r k dlar. O gn byk bir d i k k a t l e A t a t r k ' n nasl y e m e k diine baktm iin yemek listesi olduu gibi lk y e m e k g z e l b i r o r d v r , lunuyordu. Boazna d k n o l m a y a n A t a t r k , o u kez elin severdi. Akam sofrasnda raky tuzlu yourt, ayran, bir d i l i m ekmek y e r d i . Kurufasulye, pilav ve g l r e leblebiyle itahis ko ier, konuklar g i t t i k t e n sonra mutfaa inip ah Recep U s tann ocakta hazr t u t t u u k u r u f a s u l y e v e pilavdan yerdi. Sofrada soan, sarmsak. sucuk, pastrma gibi peyniri bile, midede ekime yapar diye istemezdi. lk gn A t a t r k ' n btn hareketlerini dikkatle izle dim. Yemekten sonra, nce Harem Dairesi'nin stne k m, sonra btn Saray' dolam, akam st de l y a t y l a B o a z ' d a g e z i n t i yapmt. yakn bi.'olc be St ikinci yemek preli ye aklmdadr. tavuk, sofraya oturdu. Yanndakiler de yerlerini al

nc kukonmaz, meyva olarak ananas k o m p o s t o s u b u

kulu yiyecekler bulundurulmamasma dikkat ederdi. Beyaz

Gezintiden sonra sofra fasl balyor ve ok ge saat lere dek sryordu. kili olan akam yemeklerinde arkadalar, lirli Kabine y e l e r i d e hazr bulunuyor,

m e m l e k e t meseleleri burada hallediliyordu. Sofrasna mesleklerdeki eski dostlar ve silh baka, b i l i m , sanat, ticaret, endstri dnyasnn

arkadalarndan tannm

k i i l e r i n i t o p l u c a a r d d a o l u r d u . Bu h a l , 1938 y l h a ziranna dek. yani hastal kendisine deiik zorunlu klncaya kadar s r p g i t t i . Saray'a daha dorusu A t a t r k ' n hizmetine gireli on bir y a a y

ATATRK'N UAI DM he

19

gn o l d u u halde A t a t r k , o gne kadar bir kez bile bu hal, yava znt hizmet Sabret diyor diyor git-

dnp y z m e b a k m a m , k i m o l d u u m u d a s o r m a k g e r e i n i duymamt. nceleri nemsemediim y a v a bana k o y m a a b a l a m t . i m i t a r i f s i z bir Ikaplamt. Tam on be gn O'na bir dilsiz gibi etmitim. zntm Cemal, dum. Ayrca gittike gn artyordu. Kendi konuacak, seni kendime: tanyacak, elbet bir

i i m d e bir

k o r k u da b e l i r m i t i : Y a ,

d u m , benimle konumadan buradaki iimden

uzaklatrlr-

..sam?>- y l e y a , b e l k i h i z m e t i m b e e n i l m e y e b i l i r , h o a

mezdi.
Bu hal a r k a d a l a r m n da d i k k a t i n i alayl alayl, C e m a l , ne a d n , ne d e n e r e d e n g e l d i i n i henz ekmi olacak ki,

;sormad. Seni tanmak bile istemiyor, diye takldklar bile o l u y o r d u . Onlara rine ne cevap vereceimi diyordum. bilemiyor, fakat gayet ye l a b i grnmee alarak, korlar ve sorarlar, Elbet bir gn olur, adam

ADIMI

DETRYOR

BR a k a m s a a t 20 s u l a r n d a S a r a y ' n M a r m a r a ' y a b a kan balkonunda y i r m i kadar tannm konuk A t a t r k ' l e y e mek yiyordu. Arkamda duran vard. Buyrun e f e n d i m . Bir emriniz m i v a r Paam? rejiminin kurulmasna ramen di ye karlk v e r d i m . Cumhuriyet herkes A t a t r k ' e P a a m , d i y e h i t a b e d e r d i . B e y l i k , paalk k a l k t h a l d e bu Paaolk, A t a t r k i i n k a l k m a d . B u , l n c e ye dek srd. O a k a m ilk kez k o n u t u u m unlar geti: Senin ismin nedir? Cemal. Sonu yok m u Var, bunun? ilerleyerek: CeCemalettin. Atatrk'le aramzda Dndm. Hi Atatrk: kristal rak srahisi Efendi, e f e n d i . . . d i y e bana s e s l e n d i . unutmam, elimde

Bunun zerine A t a t r k birden bana doru

Haaa, d e d i . s i m l e r K e m a l e t t i n o l u r , f a k a t

ATATRK'N UAI DiM malettin olmaz. Sen yine Cemal kal. Dinin cemali ki, sana bu ismi koydular? Aradan nunda yarm saat gemiti. Yemek Hem de devam uzun.

Zt miydin ediyor en so Ertesi eyleri dn olacak ki^

du. Sevinten kabma s m y o r d u m . Evet, Atatrk benimle konumutu. uzun gn benimle alay eden arkadalarma anlatacam kafamda tasarlyor, onlardan yordum. Fakat A t a t r k ; yeniden seslendi: birden Bu C e m a l e t t i n i s m i n i k i m k o y d u Babam, d i y e karlk v e r d i m . yleyse baban ne a d a m m zerine: senin! diye sana? Artk adamakll korkmaa balamtm: bu Cemal adna t u t u l m u hncm alacam

serte

kt. Bunun sertleti:

Ben b a b a m t a n m y o r u m , d e y i n c e y z d a h a d a B a b a m t a n m y o r u m n e d e m e k ? S e n b a b a s z m; Ben dokuz aylkken babam zldm yumuatt: yzmden Anneni sesini lm. okumu tanyorsun olacak ya kir yeter,

dodun? Baban y o k m u senin? Atatrk

d e d i . V e biraz d u r d u k t a n s o n r a e k l e d i : Ben de babam ta nmyorum ya... O gece y e m e k sabahn beine kadar s r m t . ou geceler byle olur, meclisin horozlar terken dald g r l r d . Bu y z d e n A t a t r k d e s a b a h s a a t b e t e n n c e y a tana g i r e m e z d i . Saat dlar. Masann on birden s o n r a hava serinledii bala ieleri iin konuklar birer ikier balkondan ieri girmee zerinde boalm Dimltrokopulo d u r u y o r d u . O devrin en nl raks olan

Dimitrokopulodan

A t a t r k her g e c e y a r m kilo i e r d i . M e z e s i de sadece tuz lu l e b l e b i y d i . A r a s r a d a f a v a d e n i l e n z e y t i n y a l , l i m o n lu bakla ezmesini istedii o l u r d u . En s e v d i i yemekler

22; arasnda rim. Atatrk yordum. miymi?

ATATRK'N UAI DM kurufasulye tekrar ve pilav geldiini beni ard. Yemek hep benim tekrarlamak isteyecek ismimde iste san deil

Fakat

O'nun

akl

Ulan, bu ismi sen mi k o y d u n , y o k s a baban m? balad. Benim korktuumu g korkmaa balamtm.

d i y e bar bar b a r m a a ok

rnce daha fazla baryordu. A r t k e l i m ayam t i t r e m e e balamt. Ayakta duracak halim yoktu. Belki daha fazia k z a r da k o v u l u r u m d i y e g z n d e n u z a k l a m a a k a r a r v e r d i m . Saat e doru sofray O gece sabaha dek brakarak yatmaa uyku tutmad. bile gittim. Yattm bala gzm

y e r d e dua e d i y o r d u m . Kbusla kark k o r k u l u ryalar gr d m . Yava yava m t m . Bu geldiime piman olmaa galiba. iinde isim de bama i ayordu Nereden geti. Ata yir halde

b u l m u l a r d b u C e m a l i d e , bana Adeta akam olmasn yemeini Atatrk,

takmlard?

Ertesi gn de ayn k o r k u ve heyecan t r k ' n akamki olay u n u t m u olmasyd. Akam miye doru Bayaver

i s t e m i y o r d u m . Tek a v u n t u m , hazrlam, bekliyordum. arkasnda A f e t ktip Tevfik Saat

nan, Zehra Bey o l d u u

Hanm,

Rsuhi, umum Sofraya

s a l o n a g i r d i . B a y a v e r a a i n e r e k b r k o n u k l a n da s o f raya getirdi. Arapa: keyifli F a d d a l , dedi- v e h e r k e s olduu zamanlar masadaki yerlerini ald. O t u r u n u z , y a da b u y r u n , a n l a m n a g e l e n b u s z , o k sk sk d u y d u u m u hatrlyorum. hrpa Sofrada ilk sz bana i d i : Cemal, seni dn akam sert szlerle ok olacaksn. sralamaa balad: l a m t m . Fakat C e m a l ' l e r daima byk adamlar olur. Sen de byk adam Sonra tarihteki nlleri oturmadan nce Atatrk konuklara

ATATRK'N UAI DM

23

Sen C e m a l Paa'y tanr msn? ehzade simlerini iittim, diye cevap dedi. yumuad verdim.

Cema msn?

lettin Efendi'yi, Konya elebisi Cemalettin'i tanr Bu k a d a r d a y e t i i r ,

Yemek

s r p g i d i y o r d u . Hava

halde

bir

gn nce iimi kaplayan korkuyu zerimden at gece y a n s m geiyordu. Birden i s m i m l e

atamamtm. bana seslen m?

Her an yine o konuya d n e c e i n d e n d m k o p u y o r d u . Sa diini duydum ve yanna k o t u m . Cemal, senin bu ismini d e i t i r e l i m , olmaz Sen kendine gre bir i s i m bul bakalm. armtm. Daha karlk v e r m e e vakit lebi Ben sana i s i m buldum, d e d i . Senin olsun. Atatrk'n ok sonralar yine bir mecliste diimiz insanlara elebi deriz, dediini gibi grnce kabul O anda b t n k o r k u m bir b u l u t Yzmdeki memnunluu Biz sev duymuumdur. dalvermiti. ettiimi anlad. bulamadan: ismin e

Zaten kabul e t m e m e k iin hi bir sebep de y o k t u . Fakat bir kere de iznimi almadan e d e m e d i : Gzel m i ? e l e b i adn beendin mi? diye s o r d u . ok gzel e f e n d i m . Siz bulduunuza dnd: diye iyi gre daha

da gzel, d e d i m . Bunun zerine sofradaki konuklara Bu o c u u n i s m i herkese tantt. A t a t r k incelii, zariflii kadar gnl almasn ok O anda A t a t r k ' n bu kadar nem verdii bir b i l i r d i . H i z m e t i l e r i n i n bile byle gnln ald o l u r d u . adam olmann gururu iindeydim. Koltuklarm kabarmt. O gn Sarayda kim varsa h e r k e s e v e btn konuklara beni yenf gelmi nemli bir k i i y m i gibi tantyor: Bu z a t bilir misiniz, elebi'dir, diyordu. barmaBylece Atatrk'n serzenilerinden, hatta bundan sonra elebi'dir,

24

ATATRK'N UAI DM

larndan kurtuluyor, stelik O'nun sevdii, arrken zevk d u y d u u b i r i s m e d e s a h i p o l u y o r d u m . O g n d e n , y a n i 20 t e m m u z 1972'den itibaren i s m i m Sonradan rendiime elebi olarak hizmetine kald. gir ze A r k a d a l a r da hl bu i s i m l e arrlar beni.

gre Atatrk,

d i k t e n bir sre sonra, bir yaknnn beni m e t h e t m e s i rine ilgilenip, o gece adm sormu. Adm soru de yle: Olay Dam de Sion havuzun gecesinden bir gn nce Stl rencileriyle Beylerbeyi Sarayna gitmitik. f e t nan'm mezun (Fransz Kz Lisesi) gramofon dik. Kzlar kendi aralarnda g e t i r d i k l e r i y e m e k l e r i banda alyor, halde okulu bitirmelerini Hizmet ettik diye maynca kutluyorlard.

nedeni yatyla olduu beraber yiyorlar, Her lira

eleniyorlard.

S r l e r i n biri karp bana on r e d d e t t i m . Kadn ille de

b a h i v e r m e k i s t e d i . O n lira da o zaman b y k para. A l srar e t t i . Y i n e paray v e r m e k istiyor, bu yzden aramzda bir e k i m e d u . Tartmay uzaktan gren f e t nan: Al Cemal Efendi. Almazsan kk derler. Son kaldm. Kibar Az zerine adm beni istemedi. ra ayp olur. d e d i . Ben de. d e t i m olmad halde bahii almak zorunda Meer o akam olay Atatrk'e yetitirmiler. h i z m e t i n t o k g z l l k t a s l a d . Paray a l m a k kalsn bizi kk drecekti, de o gne kadar yzme bile bakmayan s o r m u . Bahi kabul e t m e k Atatrk'n gznde ykseltmiti. demiler. Bunun Atatrk, geiyor

i s t e m e y i i m , anlalan

ANKARA

YOLUNDA

ATATRK'N grnyordu. gerekti. Benim

Cumhuriyet

dneminde

ill< k e z

geldii olmas hayat ok

stanbul'daki tatili yava yava sona eriyor, Ankara'ya yol Cumhuriyet niyetim Bayrammda bakentte Gece Ankara'ya gitmekti.

ok zordu. Dayanamyacam sanyordum. Gitmesine az k a l m t . B i r g e c e s o f r a d a a n s z n s o r d u : elebi Efendi, sen de bizimle Ankara'ya mi? diyordu. Ne diyeyim. Atatrk'n emirlerine

geliyor

sun deil il mi'?

Gelmek ister misin? diye sormuyordu. 'Geliyorsun de hi kar durulur mu? Evet Paam, d i y e karlk verdim. koymu unutur Belki F a k a t a n k a y a ' y a g i t m e m e y i b i r kez a k l m a tum. stemediim yere Soyak'a, ablamn ve niye zorla gideyim? stanbul'da

d i y e u m u t l a n d m . Bu n e d e n l e d e u m u m k t i p H a s a n Rza enitemin oturduklarn, olursam ba Ankara'ya onlar brakamyacam, orada hastalanacak gtrmemelerini rica e t t i m . Atatrk, Ankara'ya, Bursa'ya urayarak gittii iin be-

na bakacak k i m s e m olmadn s y l e y e r e k , beni

26

ATATRK'N UAI DM

ni unuttular. Geri sofrac arkadalardan bazlar medii iin yerimden kmldamamtm. yanlmm. arkadalara:

Ankara'

ya g i t m i l e r d i a m a , b a n a k i m s e o h e n g m e d e h a y d i d e Beni unutacak s a n m t m ama hafza gcne iin sahipti. Orada sofrac Atatrk

hi bir eyi kolay kolay u n u t m a z d . Korkun bir zek v e elebi nerede? diye s o r m u . Onlar da ablamn yannda kaldm mazere

t i m olduunu ileri srerek kendi kendime istanbul'da Dolmabahe Saraynn kadrosundan

bakamyacam sylemiler. aldm Ata kendi maam

iin y e r i m d e n kmldamak n i y e t i n d e d e i l d i m . Yazn trk gelince yine O'na hizmet eder diye dnyor, kendime , drt aylk yorgunluktan diyordum. 1928 y l n n e k e r b a y r a m n d a g e z m e k gitmitim. Ankara'y ilk kez bir ey

kmaz,

iin Ankara'ya gelmi

g r y o r d u m . Hazr

k e n a n k a y a ' y a da u r a y a y m , a r k a d a l a r g r e y i m , b a k a lm ne yapyorlar? d e d i m . Kke girerken, Atatrk yann da y a v e r i v e u m u m k t i b i o l d u u h a l d e b a y r a m rini kabul e t m e k zere M e c l i s ' e gidiyordu. Bereket beni g r m e d i . Daha dorusu hem i i n , h e m de beni g r n c e alkoyar korkusuyle skldm grnme tebrikle

d e n g e t i m . B i r k a g n s o n r a da s t a n b u l ' a d n d m . O y s a b e n i m y e r i m d e b i r b a k a s o l s a y d , hazr h a t r l a y p , a r k a d a l a r m a ne y a p t m s o r m u k e n , h e m e n k o u p per, gzne girmee alrd. A r a d a n iki ay g e m i t i . A t a t r k , stanbul'a g e j d i . Y i ne eskisi gibi Dolmabahe'de halde masaya sofray oturur kurduk. oturmaz Konuklar iaretle yanlarnda olduu ellerini

beni yanna ard. H e m e n k o t u m . nnde e i l d i m . Ei lince de kulam tutup balad ekmee. Byk bir kaba hat ilemi ocuk gibiydim o an. Atatrk, yar fke. yar aka yle dedi: Geen yl her gece burada ' g e l i r i m , g e l i r i m ' d i y e

ATATRK'N UAI DM

27

SZ v e r i r s i n . S o n r a , o r a d a b a n a b a k a c a k k i m s e y o k , d i y e cayar, bizi mi atlatrsn. Oras insanlktan nasipsiz m bir yer ki, gelmekten kayorsun. Sana baklmaz Kkte. kendini

N a s l sz v e r i y o r s u n b y l e . H a y d i b a k a l m , i m d i nasl affettireceksin? Kendimi temize karmak iin hemen atldm: Paam, ben Ankara'ya geldim, "yleyse niye gelip beni Gelecektim ama ekindim. Saray m, dedim.

grmedin? yoksa ufak,

Bak A n k a r a ' y da g r m s n .

Kk m daha iyi? Siz i i n d e o l d u k a i k i s i d e i y i . K k baka. iin: gideceiz, bera yl beraber biraz ama kullanl. Sarayn havas daha dedi. 1928 y l y a z n n s o n u n d a A n k a r a ' y a , A t a t r k ' l e nerdeyse, ben de ordaydm. O'nun larm. ber g i t t i m . Bylece A n k a r a hayatm balad. A r t k A t a t r k hizmetinde geti yleyse bu yl Ankara'ya

A t a t r k , Kk s e v d i i m i bylece anlad

ELEB S A R A Y D A

OTURUR

BR y a z s o n u A t a t r k , A n k a r a ' y a d n m , b e n bir sre iin Dolmabahe'de kalmtm. Bedavadan

geici aylk

alyor, btn gn yiyip iip yan gelip yatyor, yalnz sara ya gelenleri gezdiriyordum. Btn iim bu kadard. Saray baktibi Mustafa B e y , i s y l e y i n c e kaytar y o r , o da A t a t r k ' e s y l e r i m k o r k u s u y l e f a z l a s t m e v a r m y o r d u . Bir g n canna tak d e m i olacak k i : elebi, sana bir i b u y u r u y o r u z . Sen Mustafa desek, ge Ankara'dan Kemal'in adamym geliyor. diye kaytaryorsun. unu yap

saraya bakyorum, vaktim yok, diyorsun. Aylk i n i p gidiyorsun... d i y o r d u .

D n y a n n kna m a y m u n c u u u y d u r m u s u n ,

D u r u m u m u A n k a r a ' y a d u y u r m u l a r . Bir p u n d u n a g e t i rip A t a t r k ' e i k y e t e t m i l e r . Bir gece d a v e t l i l e r e demi: Bizim sofrac elebi byk adam olmu. Ankara'da oturmaz. elebi Padiah Han adn alm. Bizim gibi yle

s l l e s i n d e n , s a r a y d a o t u r u r . i n i b i l i r o... Bu k o n u m a y a t a n k o l a n s o f r a c R e m z i , b u n l a r b a n a ballandra ballandra anlattktan sonra:

ATATRK'N UAI DM

29

Sanrm s e n i iicyet e d e n l e r , u t a n l a r n d a n o an dedi.

y e r i n dibine batmlardr. O gece sofrada olaydn, da k u laklarnla duyaydm, gzlerinle greydin...

NE YER, NE ERD?

ATATRK sabahlar erken

kalkmazd.

Geceleri

ok saat or

ge, ounlukla afak s k e r k e n yatt

iin. gndz

o n b i r , o n i k i y e d o r u k a l k a r , z i l e b a s a r d . H e m e n b i r firncan kahveyle o gnk gazeteleri gtrrdm. Kahveyi ta ekerli ierdi. Gayet ince ketenden yaplm bir r i y l e u y u d u u i i n , u y a n n c a da b i r s r e o k y a f e t l e divana bada kurarak kahvesini uzun ierdi. ok yakn uzun gnlk enta kalr,, arka

dalarndan ve umum ktipten bakas ieriye giremezdi.. Bazen d e e z l o n g a u z a n r , Sonra banyosunu gazeteleri) ofe ya at;o k u r d u . Bu o k u m a b i r b u u k s a a t k a d a r yapard. Temizlik t i t i z d i . Y a z v e k a y r m a z , m u h a k k a k par, her gn amar gsterir, tral katiyen srerdi. konusunda kar

her gn banyo pencereleri

deitirirdi. Giyimine gezmezdi. Kn doldururdu.

titizlik

rr, s o u k h a v a y c i e r l e r i n e

Banyodan ktktan sonra souk ayranla bir d i l i m f r a n cala yer, bazen ayrann yerine bir kse y o u r t alrd. B i n d e bir davetli bir konuk olacak k i , ayp o l m a s n diye yemek y e s i n . Bazen s t l k a h v e y l e a y i s t e d i i d e o l u r d u . kinde k a h v a l t s y a p m a z , o n u n y e r i n e b i r b a r d a k e k m e k s i z ayran? ierdi.

ATATRK'N UAI DM Akam yemeklerini ki akam yemeklerinde davetli topluluu her meselelerinin ise k e s i n l i k l e arkadalaryle y

31

anek a l k a n l n d a y d . a n k a y a v e D o l m a b a h e S a r a y m d a says ondan aa d m e y e n z a m a n hazr bulunurdu. bu toplantlarda herkesin bir dMemleket bildiin

grld

.ncesini r e n m e k i s t e r d i . Fakat y i n e de kendi Scnlaryla t a r t m a k t a n z e v k d u y a r d .

d e n amazd. M e c l i s ' e bir istek mi getirilecek, bunu yaA t a t r k ' n sofrada gnlk olaylarn dnda harf dev r i m i , d i n d e v r i m i g i b i y e n i v e h e y e c a n l k o n u l a r da o r t a y a a t t o l u r d u . Bazen h e r k e s i a r t a n b u k o n u l a r d a n a l a c a o l u m l u cevaplar da, olumsuz giderdi. Herkesi hatrlamyorum. Sofra konumalarnda konuyu kalarnn konu ortaya atmasna hep kendisi aar, ba sorduu meydan vermez, kendi nedir? konuturur, c e v a p l a r da o k houna son hic dncelerini renir,

s z h e r z a m a n k e n d i s i s y l e r d i . Bu i t e y a n l d n

s o r u l a r n karlklarn byk bir dikkatle d i n l e r d i . Baka5arnn y a p t p r e n s i p l e r e d e i l , a n c a k r)\n yapt grmede benim Programnz prensipleri gazetecisorusuna ver n e uyard. Bir gn y u r d u m u z u gezen bir yabanc -Programm hareketimden kar,

karln

miti.
Doruluuna inand dnceyi sonuna dek am sofralar olduunu saatler syleyebilirim. anlar savunur tart d u . H a r e k e t l i v e h e y e c a n l y a a n t s n n t e k z e v k i n i n , ak Akademik alr, malarn yerini er a n l a t l r d . Sofras, ou akamlar bir edeb sohbet m e c l i s i ha grlr, ve f i n i a l r d . En o k t a r i h , p o l i t i k a , s a n a t k o n u l a r tartlrd. Sanat ve musiki ilerledike gemiten

sz edilir, t a r i h s e l olaylar sralanr, bazen de ho hikye-

anlara deinilirdi. Gnlk olaylar zerinde de durulur

grmeleri de yaplrd. Ko-

snumaclar s r a d a n i n s a n l a r d e i l d i , b i l g i l i k i i l e r d i . Z a t e n

32

ATATRK'N UAI DM

bilgisizlerin O'nun sofrasnda yeri olmazd. Konutular m , o iin asln bilerek konuurlard. Hepsi deerli di. Bakanlar o l s u n , m i l l e t v e k i l l e r i na l y k da. olsun, gerek kiilerdi. Tannm edebiyatlar, kalem katlacak olanlar Atatrk seerdi. kimseler sfatlar sahiple sofra nceden

ri, ou yabanc dil bilen b i l i m adamlar toplanrd Sofraya

kimin gelecei pek belli olmazd. Sonradan artlp, sof raya alnanlar da o l u r d u . zel K a l e m , nceden seilen kiilere haber gnderip, Atatrk'n arsn bildirirdi. zel Kalem mdr edip; Gazi H a z r e t l e r i sizi bu a k a m b e k l i y o r l a r , d e r d i . ve Sofras sanki, arkadalar ve dostlar ile t a r t m a telefon

elence yerini b i r l e t i r e n bir kpr grevi g r y o r d u . Bu g e c e l e r i n hi birine d o y u m olmadn v e her birinin i i n de bir tarih yaprann yaadn zamanlg anladm. Sofrasnda her e i t insana yer v e r i y o r d u . Hepsi ayr dzeydeki bu insanlarla tartrken, sanki yurdun sesini duyard. Gvendiklerinin ve sevdiklerinin eletirilerine sa brla katlanmasn b i l i r d i . akay ok severdi. akalaanlar glmsemeyle iz ve bir l e r d i . K e n d i s i de ara sra akalar yapard. Eski arkadala rndan Nuri C o n k e r , Salih Bozok, sk sk aka yaparlar sofray enlendirirlerdi. Sinirli zamanlarnda bunlarn

nktesi ya da h i k y e s i , A t a t r k ' n bir anda f k e s i n i dat maa yeterdi. A m a Atatrk, her zaman neeliydi. Sinirlen dii zamanlar ok azd. O zaman da arka arkaya sigara v e k a h v e i e r d i . En g a n l a r d a b i l e s o u k k a n l l n , n e e s i ni y i t i r m e m e s i n i bilir ya da y l e g r n r d . ok konuk s e v e r d i . Sofradakilerin ayr ayr gnllerini alp, hatrlarn sormadan yapamazd. A k konuanlar sever ve yannda her eyin konuul m a s n i s t e r d i . Bu y z d e n s k s k i l e r i g e r i k o n u a n l a r a da rastlanrd. Atatrk'n sofrasndan kimler gememitir

ATATRK'N UAI DM ki... Mahalle arkadalar, silh arkadalar, devrim dalar, politikaclar, lar, krallar... ten v e y u r t gezilerinden artan btn m r g e m i t i r denilebilir. Fakat buras hi bir zaman ve cmb bayalna i n m e m i , bir sohbet ve let ilerinin karara baland Politikann, aktalitenin yanlmamlardr. edipler, airler, mzisyenler,

33 arka bilim

a d a m l a r , r e t m e n l e r , i a d a m l a r , yabanc d e v l e t bakan sofrada bir iki tartma Buna

m e c l i s i olarak k a l m t r . E l e n c e n i n yan sra en zor d e v bir meclis olmutur. sofras adm ziyafet takanlar,

Resm g r m e l e r i n d e son derece titiz v e t r e n c i olan Atatrk'n zel hayatndaki s a m i m i y e t i , dnyada pek az d e v l e t a d a m n a n a s i p o l m u t u r , d e n i l e b i l i r . Bu iinde evresindekilere dncelerini samimiyet krdeil

alard ama, gzel rnei

krne diktaya giden bir adam deildi hi bir zaman. Her eyi e v r e s i n e d a n m a s , bunun en miydi? Danmaya bazen o kadar byk deer v e r i r d i k i . ak lndan geen meseleler hakknda ok zaman hi di g r n u y g u l a y a c a n b i l d i i halde b u n u olmadk ken sofradaeyler insanlarn g r n bile ald o l u r d u . Sonunda yine

kiler de hep b i l i r l e r d i hi k i m s e n i n hor g r l m e s i n e kat l a n a m a z d . Bu y z d e n h i o l m a d k k i m s e l e r d e n b i r rendiini de saklamaz, ak ak anlatrd. Bir g n s o f r a d a S a l i h B o z o k , A t a t r k ' n o k n e e l i b i r zamann yakalayarak yle dedi : iinde bazen yleleri Paam, u dantklarnn

var k i , a y o r u m . Bunlarn g r l e r i n e nasl olsa katlma yacaksn. Karar nceden de v e r d i i n m a l u m . O halde on lar ne d i y e b i r e r b i r e r arp Bazen h i umulmadk bir kanaati karnda : ben ok eyler F: 3 gerektir. adamdan terletirsin? A t a t r k , buna yle karlk verdi renmiimdir. Hi

hakir grmemek

34

ATATRK'N UAI DM herke

S o n u n d a l<endi f i k i r l e r i m i u y g u l a y a c a k b i l e o l s a m , se mahrum edemez.

s i a y r a y r ( d i n l e m e k t e n z e v k a l r m . Bu z e v k t e n b e n i k i m A t a t r k , sofrada ortaya att her m o l u r d u . Konuklarn sk e k i l d e bu toplantlardan birinde : Ben y a l n z l i y a k a t y m d e m i t i . mrnn sonuna dek dei Selanik'teyken ErAtatrk bu alkanln ln genlik yllarnda konu zerinde snavdan g

rme alnca, karsndakilerin liyakat derecesini de l geirildii

t i r m e d i . Sofrada d u y d u u m kadaryle Atatrk, bu alkan a l m t . Daha kn- Harbiye Dairesinde iini bitirir bitirmez m e v s i m eer yazsa Beyaz Kule b a h e s i n d e , y o k eer ksa Y o n y o b i r a hanesinde arkadalaryle bir masa banda toplanr, ara sra havai bir k o n u , ou kez de cidd bir bahis aar, h e m iilir, h e m de uzun uzun k o n u u l u r m u . Nasl A s k e r filde toplulua hep kendi znden dnceleri ve eletirileriyle hkim s a , Y o n y o ' d a , ya da Beyaz K u l e ' d e de y l e o l u r , s o n sylermi. yaptn grme yap l Ata Mah olur sz

Her gece itii halde A t a t r k ' n bir kere bile iki y kendinden getiini, taknlklar d i m , duymadm. Aksini iddia edenler varsa, bunlarn tklar dpedz dedikodudan mnden sonra baka bir ey deildir. ekememezlik ve kskanlklarndan

trk'n sofrasn sarholuk, ayyalk ve zevke unadr. O'nun Gizlenecek yaants btn aklyla

dknlk

le k t l e m e k i s t e y e n l e r o l d u a m a , b u a b a l a r n e k a d a r b o meydandayd. bir yn yoktu k i . . . Halkn sofrasyd.

KEMAL M I , KAMAL

MI?

D O U M U N D A N l m n e dek e i t l i adlar kullanan A t a trk'n son kartvizitinde v e s i l e ile alp sakladm odamdaki de bfenin durur. A t a t r k (Kamal Atatrk) zel bir birok ad y a z l d r . Bir misafir iin Kemal Atatrk Bilgiler da muhafaza kitapta bu tarih kartvizit, hl kan

ekmecesinde hakknda

Atatrk yazld halde, O'nun Fakltesi'nin d K a m a l ad duvarndaki

son ad, Kamal bir vecizesinin

olarak tarihe gemitir. Hatt Ankara'daki Siyasal okunmaktadr.

altnda

Trk t o p l u m u n d a t e d e n beri n y a p m n e m l i bunlarn lmsz tutanlar, kiilerinden tutmayanlar biri olmutur.

kii

lere, yaptklar ilere gre sonradan adlar, sanlar taklm, te t a r i h i n aan olan ve a kapayp, a kartrdm

Atatrk'n de yaamnda eitli adlar olmutur. ankaya'daki kitaplkta bo zamanlarmda kitaplarda, Atatrk'n u adlarna rastlamtm : A t a t r k ' n z a d , 1 8 8 1 ' d e k o n u l a n M u s t a f a ' y d . A r a p a o l a n v e ( s e k i n ) m i z d e pek ok anlamna gelen Mustafa adn, t a r i h i tamtr. M s l m a n l a r n , Trknl kii

36

ATATRK'N UAI DM (Mustafa) Askeri Peygamberin de tannm matematik

lerin ok kulland adlarndan biridir.

1893 y l n d a S e l a n i k

Rtiyesinde

d e r s l e r i n d e baar g s t e r e n M u s t a f a ' y a , kendi ad da M u s t a f a o l a n r i y a z i y e h o c a s k i m i z i n ad da M u s t a f a . Bu b y le o l m a y a c a k . A r a m z d a b i r f a r k b u l u n m a l . B u n d a n senin adn M u s t a f a Kemal olsun, demi. O sonra M u s t a f a K e m a l adn alan ktne byle leri tarafndan ilenmi. Olgun tanmtr. dourduu iin ksaltarak, Ke uzun sonra sfat sonra zamandan Ke

A t a t r k ' n ad d a , o k u l anlamna gelen

mal szc Arapa olup, (Namk Kemal vb.)Trk byk A t a t r k , uzun yllar tad M u s t a f a Kemal adn, yaz mada ve imza etmede glk M . Kemal olarak kullanmtr. Birok metinlerde M. Atatrk' baardan

mal adna rastlanr. Yaknlar v e evresi 1 n i s a n 1916'da a n a k k a l e ' d e rtbesi tugenerallie ise lmne dek ra Bursa'nn srmtr. ilesine nedeniyle gsterdii

y l l a r h e p M u s t a f a K e m a l Paa d i y e a n m v e

armtr.

y k s e l e n A t a t r k ' n Paa

M u s t a f a K e m a l Paa a d . K u r t u l u S a v a n d a n s o n Kirmasti verilmitir. Uzun adlarn M. kullanlmas zorluu i l e n i n ad s o n r a d a n

K e m a ! Paa o l a r a k a n l m a a

balanmtr. uzun bula kullanmtr. yazlm sade ilikin Mustafa Savan Arapa

A t a t r k , K u r t u l u Savandan sonra adn rak M u s t a f a ' y k u l l a n m a m , sadece K e m a l ' i Soyad Kanunundan ce Kemal olarak Atatrk nfus hviyet czdannda soyadn ad

sonra ald yeni harflerle yazldr. bakalarnn almamasna sonra Atatrk Gazi

(Mustafa's atlarak)

k a n u n d a d a z ad K e m a l d i y e y a z l d r . Dumlupmar Zaferinden K e m a l Paa o l a r a k anlmtr. Sakarya Meydan vermitir.

k a z a n m a s n d a n s o n r a d a T . B . M . M . 19 e y l l 1 9 2 1 ' d e b i r k a nunla O'na m i r l i k ve gazilik unvan

ATATRK'N UAI DM

37

b i r s z c k o l a n Gazi unvan sava kazanan b y k k o m u tanlara verilmektedir. Tarihimizde Osman Gazi, Orhan Ga z i , G a z i O s m a n Paa g i b i b i r o k d a T r k b y k l e r i Atatrk kendisine m i , birok imzasnn stne, ya da vardr. diye ba v e r i l e n Gazi sann ok been bana Gazi

y a z m t r . Z a m a n l a G a z i M . K e m a l Paa ad k s a l t l a r a k , G a z i Paa v e e n s o n u n d a G a z i o l a r a k a n l m a a t a p l a r d a , k o n u m a l a r d a tfek b a n a g e e r l i Mustafa Kemal, Cumhuriyet'i kurduktan olmutur. sonra yapt lanmtr. Halkn o k t u t t u u Gazi s z c , i i r l e r d e , k i

d e v r i m l e r e S o y a d n d a e k l e m e k t e g e c i k m e d i . Y u r t talarnn birer soyad almas gerei zerinde durmu, bir ok tandklarna soyadlarn kendi vermitir. rnein met nn'nn, bugnk C u m h u r b a k a n Fahri s Korutrk'olan

n , F a l i h Rfk A t a y ' n , F a h r e t t i n A l t a y ' m v e d a h a p e k o k yaknnn soyadn Atatrk vermitir. Hatt Selnikli iki berberinin de soyadlarn Atatrk (Mete) ve Rdvan (Grar)... 2525 sayl kanunla btn zorunlu klnd. te o zaman yaplyor, herkes bir ad ortaya 2 temmuz yurttalarn 1934 t a r i h i n d e vermitir: Mehmet

soyad almas

M u s t a f a K e m a l , h a n g i s o y a d n a l a c a n d n y o r d u . Bu konuda sofrada tartma atyordu. Henz kesin bir karara varm deildi. Trk Dili Tetkik C e m i y e t i Bakan Saffet A r k a n , Dil B a y r a m n e d e n i y l e 2 6 e y l l 1934 t a r i h i n d e U l u n d e r i m i z A t a t r k M u s t a f a K e m a l d i y e balayan b i r k o n u m a hazr lamt. Mustafa Kemal, buradaki Atatrk szn ok gzel bir bulu d i y e n i t e l e d i . Sonunda da b u n u rol byktr. Paam, bu ok gzel... dedi. Alnmasn istedi. alnma kanunkullanma nan'm

y a b a l a d . A t a t r k soyadn a l m a s n d a Prof. f e t

Fakat Atatrk soyad yle bir gnde, iki gnde d. zerinde ok konuuldu. 1934 t a r i h i n d e 2587 s a y l T . B . M . M . 24 k a s m

38

ATATRK'N UAI DM

la, ulus adna, M u s t a f a K e m a l ' e A t a t r k soyadn v e r d i . Hatt o zaman Radyo, Soyad Kanununun rindeki Ata kabuln bildi harfledolay... rirken Atatrk Anatrk olarak v e r m i . A r a p ile Ana arasndaki benzerlikten Sonradan durum zeltmi... A t a t r k s o y a d n n t e k k a l m a s g e r e k l i y d i . 17 a r a l k 1934'te 2622 sayl kanunla da A t a t r k soyadn bakala ol rnn almas n l e n d i . Soyad Kanunu ile aa, bey, paa g i bi u n v a n l a r da k a l d r l m , b a y , b a y a n du. Fakat bunun s y l e n m e s i szleri geerli m u t u . A r t k O'na Gazi M u s t a f a Kemal A t a t r k deniliyor

a n l a l m v e Radyo da i l k h a b e r i n i d

ve yazlmas olduka zordu..

G i d e r e k Gazi M . K e m a l 4tatrk, o n d a n sonra bu da k s a l t l a r a k M . K e m a l A t a t r k d i y e a n l m a a b a l a n d . En sonunda bandaki Mim de atlarak sadece Kemal Ata adn g. K. trk denildi. Nfus hviyet Kemal Atatrk imza atmak olarak czdannda da r e s m

yazd. Fakat b u n u yazmak bataki

zordu. O zamanlar Atatrk'n, imzalarn evreni

Atatrk diye attn hatrlarm. Zamanla de kayboldu. Btn dnya ve Trklk Atatrk olarak anmaa balad.

K harfi

onu sadece-

Giderek halk ve yazarlar, ili ve duygusal konular o l duu zaman A t a t r k ' de ksaltarak Ata diye e baladlar. Ozanlar Atam deyimini seslenme kullan Emlk ok sk

maktadrlar. stanbul'da Bakrky'n bir semti olan b i r y a r m a y l a A t a k y ad d e n s e bu Ata szcn Ata denilmesine ya'ya dnp : Ata denildiini okuduka

Kredi Bankasnn altm bin kiilik modern bir sitesine d e v e r i l m i t i r . Fakat A t a t r k , ne beenmemi. Hele kendisine kendisine^ Ka-

iyice tutulmu. Gazetelerde

s i n i r l e n m i . Bir g n k r

B e n i m a d m A t a d e i l , A t a t r k ' t r . Baz g a z e t e l e r dedi. halde ulusal bayramlarda, Ata-

neden byle yazarlar?

Aradan yllar getii

ATATRK'N UAI DM -trk'n l m Byk Atam yldnmnde hl gazeteler

39 kendisinden hl

diye szetmekte, okul

kitaplarnda almaktadr.

Aam'la balayan iirler, manzumeler yer lerden arnmasna nem verildii

Trk d i l i n i n s a d e l e m e s i n e , z l e m e s i n e , yabanc sz gnlerdeydi. Kemal in A r a p a o l d u u v e T r k e d e K a m a l d i y e rak Kemal y e r i n e Kamal diye yazmaa b i r sz b u Bizim olmu hizmet ikiden

lunduu ileri s r l m . A t a t r k de bu g r uygun bula balam. emekli bundan haberimiz yok. Yine O'nu Mustafa Kemal diye b i liyoruz. Mstahdem arasnda polislikten K e m a l adl b i r d e s o f r a c v a r d . A s k e r l i i n i K k t e ederek y a p y o r d u . Bir a k a m sofrasnda kadeh sonra A t a t r k bize dnerek aka eklinde : dedi. Sofrac Kemal aalad. Ne diyeceini parland. Dili tutulmu lerini Atatrk'n yznden ' ierini yle bitirdi : Haaa a n l a d m . S e n b a n a b a k y o r s u n . S e n d e dedi. yazly bu Ke m a l s i n d e m e k i s t i y o r s u n . Ben a r t k K a m a l o l d u m . K e m a l ' ler bann a r e s i n e b a k s n . . . Atatrk'n son kartvizitinde Kamal Atatrk K a m a l adn h i bilemedi. To Gz bunun gibiydi. Dudaklar titriyordu. ayramyordu. Hepimiz Dnyada ne kadar K e m a l varsa hepsi eektir...

altndan ne kacak d i y e m e r a k l a b e k l e r k e n , A t a t r k , sz-

d v e bu k a r t v i z i t , l m n e d e k d e i m e d i . F a k a t b e n

t u t m a d m . B i r t r l s n a m a d m . Bu ad bir

niye alm? Mustafa Kemal btn harekt ve devrimlerde o zamann insanlar zerinde etki yapmt. Cengver insan idi. Kamal adn nereden kardlar bilemiyorum...

YANINDA

ALIANLAR

EMRNDE alarak Atatrk'e hizmet edenleri u e kilde snflandrmak Bayaver nc kr, Cevdet Umum yaver Cell yerinde olacaktr Sava, ikinci : yaver Sami Bey, Nit, Rsuhi Bey'ler. Tevfik Byklolu, Hasan Nuri. Granda (ben), Rza Soyak.

ner. Yine ikinci yaverlerden

ktip

zel K a l e m m d r Sabit Bey, zel K a l e m m d r y a r d m clar ve memurlar. Ktphane m e m u r u Basofrac brahim Ergven, Cemal

Hseyin, A l i Necami, A l i Bebek, A h m e t , Nuri. Odaclar: Ekrem, Suat, iki Tahsin'ler, tafa. o f r A b d u l l a h , Sait ( l d ) . Remzi B i r o l . A b d u l l a h l dkten sonra Remzi Efendi baofr oldu ve on yldan Kzlkaya v e Niyazi ofr f a z l a o f r l n y a p t . A y r c a Rauf grev yapyordu. D o k t o r K e m a l , Cell Tahsin, N e c m i , Baki Reis. Berberler: M e h m e t v e Rdvan. Hseyin, Mus

adl iki ofr daha vard. A t a t r k ' n e m r i n d e sekiz

ATATRK'N UAI DM Polisler: Komser Kemal Bekir Bey, Yalova Gneykyl avu, Arap Nesip iJlfet Hanm

41 Ha-

l i t Bey, B a l k H i k m e t , F a i k m d a t v e R a g p . br hizmetkrlar: Kadn h i z m e t i l e r : Efendi (ince, Sel (KapcbaO, sofrac Recep'in olu Kk Recep. Famdambr zayf nahif Ankaral bir kadnd), nm (t, amar ileri yapard). lk'nn annesi

nikli Vasfiye Hanm. Yugoslav gmeni sarn Fatma Ha

NEREDE Y A T A R D I K ?

ATATRK'n ankaya'da ve

hizmeti ve korunmasyla Saraynda yatardk. dairesinin

grevli

bizler, iin ms

Dolmabahe

mstahdem sol tarafnda, kalrdk. Memuru Nesip

ayrlm zel y e r l e r d e

ankaya'da, yaverlik st kattaki birinci (ld)

t a h d e m e ayrlm iki katl bir kkte odada Rza y a t a r d . k i n c i o d a d a Berber M e h m e t lrlard. n c oda bize Ergven, ben, Ali metini grrlerdi. A l t katta ise eyi dzenlemek, makt. Yaverlik dairesinde

Mubayaa

Yzba (ld),. ka hiz brahim

Odacba Arap ayrlmt:

v e Berber Rdvan hep beraber Basofrac

Bebek ve A l i Necati. Bunlar sofra bahvanlar kalrd. Bunlar:

Kmil, H bah hazrla Sofrac Sara ya duyar.

seyin, Recep, Tahsin ve kapc Hseyin'di. Grevleri iekleri yetitirmek, tarhlar yatanlar ise unlard: smail.

Tahsin, Bayaver Cell Beyin berberi Ku stanbul'da kaldmz tardm. nceleri burada

zaman ben Dolmabahe yatmaktan tarifsiz gurur

ynda Husus Dairede, tavan ayna olan i e k l i odada

ATATRK'N UAI DM

k e n d i m i Padiah s a y a r d m . Fakat sonralar k o r k m a a ba ladm. Yrrken h e l e g e c e l e r i tahtalar gcrdyor, mt hi sesler karyordu. Sonra kendi i s t e i m l e aada yat maa baladm. Yattmz odada olduka kalabalktk. Birin ci kattaki bir oda adeta kou halindeydi. Ben, brahim Ergven, Faik e l e n , A l i Bebek, A l i N e c a m i y i n e bir ara daydk. Berberler Rdvan, M e h m e t ile Saip v e Bekir avu, Sarayda Husus Dairede baka bir odada kalrlard. Nesip Efendi ise kapnn yanndaki bir k i i l i k tard... odada yalnz ya

^BRBRMZDEN A Y R I L M A Y A L I M ^

ATATRK, yannda alan yapt akalarn, taklmalarn la s o r a r d .

bizlerle sk sk

ilgilenir, arasnda za srar

uak o l d u u m u z a b a k m a d a n s o f r a d a , k o n u k l a r n

dnda yalnz grd

manlar da bir e k s i i m i z , i s t e i m i z o l u p olmadn

Saolun Paam, hi bir eksiimiz yok karl

n alnca da d n c e l i bir halde uzaklard. A t a t r k ' n e l i n i p e k az p m m d r . z i n l i o l a r a k g i t tiim stanbul'dan dilerimi tedavi ettirip Ankara'ya dmde ni p m e k Atatrk'n yanma kp geldiimi bildirmek t e d i m . Kkn ktphanesinde alyordu. eri girip iin e i l d i i m zaman, ayaa kalkarak e l i n i t r m t . K a r s n d a k i uak b i l e rr, sayg gsterirdi. 1928 gn sordu. Kkte ofrler ve mstahdem iin ayrlm yerler v a r d . , d r t k i i b i r a r a d a y a t a r d k . Biz d e basofrac ylnda stanbul'dan Ankara'ya memnun gidiimde musun? bir diye Atatrk: elebi Efendi, yerinden dn is eli p

olsa, insanlar eit g

ATATRK'N UAI iDM brahim, iki A l i ' l e r v e ben d r d m z , ayn y e r d e d u k . Pek r a h a t da s a y l m a z d k . B y l e o l d u u ok m e m n u n u m Atatrk, bu szlerimi yle devam etti: duymam gibi Paam diye karlk

45 kahyor-

halde: verdim. konumasna

Burada belki rahat d e i l s i n i z . Ben de rahat d e i dzelir. Paam, dedim. Bunun

lim. A m a her ey zamanla zerine Atatrk:

Ben, y e n i d e n : Ben r a h a t m

Ka p a r a a l y o r s u n ? d i y e s o r d u . Elli lira. zaman gelecek, ben bu paray ekileceim. O zaman belki Yarn yz lira alrsn. A m a

reisicumhurluktan rimizi

alamyacaksn. Belki be lira alacaksn. O zaman da b i r b i brakmayalm. Bu s z l e r A t a t r k ' n , h i z m e t i l e r i n e b i l e n e k a d a r b a l o l d u u n u v e o n l a r d a n a y r k a l m a k i s t e m e d i i n i a k s e ik gsteriyordu. A t a t r k beni ok s e v e r d i . Sonsuz gveni vard. Gezi lere ounlukla beni de g t r r d . Bir t r e n gezisinde o bir z a m a n k i u m u m k t i p H a s a n Rza S o y a k i l e a r a m z d a t a r t m a g e m i t i . H a s a n Rza: Biz M e r s i n ' d e t r e n d e n i n i p v a p u r a b i n e c e i z . S e n burada yerin yok demekti. Abbas'a anlat bir biri senin, trenle istediin yere git. Artk

d e m i t i . Bu b e n i m r e s m e n k o v u l m a m madm. Sadece d u r u m u m u tm.

ok zldm bu szlere ama, gidip Atatrk'e de aa bir ara C e v a t

Tren M e r s i n ' e gelince yolcu salonunda A t a t r k ' e ziyareti topluluu, sepetle limon armaan Benim evat . Abbas'a sylediklerimi, etti. anlalan

duyup A t a t r k ' e y e t i t i r m i olmal k i , birden bana s e s l e n d i i n i d u y d u m . A t a t r k , beni kovan Hasan Rza'nn gzle rinin iine bakarak yle diyordu:

46

ATATRK'N UAI DM

elebi

Efendi, bu Hasan

limonlar vapura gtr. baktm: ey,

Seni

orada bulur

alrm. Rzaya efendim, szm dedi. Byle

Korka korka kesti:

ama... diyecek oldum. Derhal sert bir hareketle H a y d i ne d i y o r s a m o n u y a p , a n l a d n m ? s e p e t i n i alp aresiz vapura oldum. gtrdm.

Limon

ce kovulmaktan kurtulmu

BZM VLLAMIZ

YOK

CUMHURBAKANLII

Umum

Ktibi, Milletvekili

Ru

e n Eref n a y d m , A t a t r k ' n naydn'a:

s o f r a s m d a n hi eksik o l

m a z d . Bir g n l m k o n u s u a l m . A t a t r k , R u e n E r e f Yahu, A l l a h m u h a f a z a , bir gn bana bir ey o l u r

sa b u o c u k l a r n hali ne olur? d i y e bizi i a r e t e d e r e k sor m u . Ruen Eref de yle d e m i : ris'te P a a m , biz v a r z y a ? t o r u n l a r n n b i l e Pa Varlk hiz de, Napoleon'a okumu Seine Nehri kysnda villalar, kkleri var. Btn meziyetleri Bugn Napoleon'un uaklarnn iinde yzyorlar.

m et eden uaklarn torunlarnn torunu olular. Atatrk, sanki bizim geleceimizi r u y u s o r m u . Bize d e i l v i l l a , O ' n d a n mediler. Yalova kaplcalarndaki 800 l. Atatrk'n lmnden sonra vasiyetnamesi aklan d zaman bir ikinci v a s i y e t n a m e n i n daha b u l u n d u u , b u n lirayla emekliye gibi o so ver sonra su bile

mubayaa

memurluundan bundan kar

ayrldm. Grdm servet

ibaret. O da yllarca v e r d i i m e m e i n , a l m a m n

48 da A t a t r l < ' n o k

ATATRK'N UAI DM sevdii hizmeti, berber, odac ilikin gibi

zel hayatnda beraber yolunda sylentiler layan bir ize

olduu kiilere

maddeler

bulunduu, fakat sonradan bu vasiyetnamenin yok edildii kmt. doru bizlerle Arkadalar aratrmlar, fakat bu sylentileri rastlayamamlard. Oysa Atatrk, yapt konumalarda (?) v a s i y e t n a m e hl bir szler e t m i t i . eitli zamanlarda kafasnda o kayp kalmtr. G e e n yl s m e t Bozda, T e r c m a n gazetesindeki siyetnamenin Kl A l i ' d e olduunu s y l e m i t i . Kl vasiyetname bir Ali' son Olu yazsnda ikinci v a s i y e t n a m e konusuna deinerek, bu va nin Ben l m e d e n amayn dedii eer

geleceimizin Hepimizin olarak soru

garanti altna alnaca yolunda

g e r e k t e n v a r s a ne oldu? Kl A l i ' n i n l m n d e n ra e i n e b u n u s o r d u u m u z d a u k a r l v e r m i t i : y e t n a m e varsa aklasn.

A l t e m u r Kl, evdeki btn evraklar toplayp g i t t i . V a s i

MASAJ

YAPTIRIYOR

ATATRK un 76'yd. Baklar

vcudu kendisini

muntazamd. Boyu ok daha heybetli

1.76,

kilosu olarak

gsterirdi.

o k zaman sabaha kar yatt ve uykusunu t a m

a l a m a d halde, zindeliinden hi bir ey y i t i r m e z d i . Ha y a t n n s o n z a m a n l a r n d a h a s t a l n e d e n i y l e o t u z k i l o za y f l a m ve krk alt kiloya kadar Temizlii severdi,. Her gn dmt. banyo alr ve sabahlar

m a s a j yaptrrd. Masaj berber M e h m e t ve Rdvan, Vasfiy e ve lfet Hanmlar yaparlard. stanbul'a geldii zaman lar, sabah banyosundan sonra ok tannm bir masr olan A r a p ahver Hanm masajn yapard. H e r s a b a h s a k a l t r a o l u r d u . Baz g e c e l e r b a l o y a g i t mesi g e r e k t i i z a m a n a k a m l a r da i k i n c i kez t r a o l d u u olurdu. ok temiz adamd. Her gn amar ve elbise t i r i r d i . Bizi s a k a l l g r r s e k z a r d . Bu y z d e n d i k k a t eder, her gn c e n t i l m e n l e r gibi tra olurduk. C u m h u r i y e t ' t e n sonra byklarn d a byk b r a k m a m t . By k e s m i v e b i r daln dei

giyimimize

s e v m e d i i n i baz k o n u m a T: 4

50

ATATRK'N UAI DM brakan yaknlarna

lan arasnda d u y m u t u m . Fakat byk bir ey d e m e z d i . En o k l c i v e r t i z g i l i

e l b i s e s i n i s e v e r d i . Bu e l b i s e

eskidii halde atmyor, rdrp yine giyiyordu. Gmlekle rinin hepsi beyaz r e n k t e y d i . Yaka numaras 41-42'ydi. l s b i l i n d i i i i n s v i r e ' d e yaplr v e hazr g e l i r d i . Elbi selerini, stanbul'a gelince, Beyolu'ndaki Terzi Arman'a elbiseler Ar en d i k t i r i r d i . A r m a n ' n atlyesi Galatasaray'dayd. Prova s e v m e z v e y a p t r m a z d . Bir kez l a l n d m , t m man, Atatrk'e yllarca elbise dikmitir. o lye gre dikilir ve yollanrd. imdi lm olan Atatrk, izgili, renkli oraplar severdi. O devrin tirirlerdi. Siyah, ucu sivri 44 n u m a r a ayakkablarndan na v e r m i l e r d i . rugan ayakkablar s a n y o r u m . Bir geirmitim

k oraplaryd bunlar. Bakanlar, svire'den armaan g e kullanrd. gn eski b ayakkab giydiini birini ayama Bayaver: la

de, ok

yk g e l m i t i . Bir gn artm g m l e k ve ayakkablarn ba A l e l e b i , b u n l a r da s a n a d t d e m i t i . F a k a t , byk bir hazine

bana b y k g e l d i i i i n a l m a m t m . M e e r s a k l a m a k z m m . O zamanki akl i t e . i m d i ne olurdu benim iin.

MASRAFINI CEBNDEN

DERD

1930 y l n d a y d . B y k M i l l e t M e c l i s i y a z t a t i l i n e miti. H e r yaz o l d u u g i b i Bursa'da geirecektik. almrt. Derince'den

gir

b u y a z d a t a t i l i s t a n b u l , y a da Er

Programda nce Bursa yer

turul yatyla Mudanya'ya gidilecek, oradan nden otomobille Bursa'ya gidip, bu tarihi

otimobillerle Karaky'ehrin yeil

Bursa'ya g e i l e c e k t i . Ben de ayr olarak Bilecik

y a z l o l a n e k i r g e ' d e B u r s a l l a r n A t a t r k ' e a r m a a n et tii kkn hazrlanmas iin alacaktm. Byle gezilerde ankaya Kknden klmadan runlar grlrd. hareketimizden nce de son gece y i n e pa hal gitti sonra vance son akamlar sofraya hep paalar arlr, eitli yurt so Bursa'ya

a l a r a r l y d . B a t a M a r e a l Fevzi a k m a k o l d u u mi drde doru sofra dald. Konuklar klavuz trene birer ikier

de yksek rtbeli subaylar t o p l a n m l a r d . Gece saat yir ler. Ertesi gn de yola kld. nce otomobiller k o n m u , daha polis ve muhafz ktas b i n d i r i l m i t i . Tren Derince'ye

52

ATATRK'N UAI DM

rnca, otomobiller Erturul yatyla Mudanya'ya gelen A t a trk' karlayp Bursa'ya gtrmek iin harekete di. O srada ben Bursa'da Vali ve Belediye mizletiyordum. Burada sras g e l m i k e n unu da s y l e y e y i m k i , A t a trk hi bir yerde belediyelerin konuu olmam, her y e r de masrafn c e b i n d e n rak kaldn d e m i t i r . Y a l n z 1927 y l n d a yllar stanbul'a s tanbul'a ilk geliinde stanbul hatrlarm. br Belediyesinin konuu ola geliinde bir otelcinin, gazinocu Bakanyla te kkn yatak ve sofra takmlarn hazrlyor, hasrlar geiril

masraf hep kendi d e m i t i r . Hi istemezlerse de Atatrk:

nun etkisinde kalmamtr. Onlar her ne kadar para a l m a k Bir daha g e l m e m sonra diyerek parasn m? kmazdr der

ve bayavere sorard: Gazinocu parasn ald Verildi k a r l n a l m a d a n da g a z i n o d a n

OTOMOBLLER

BURSA'da bir hafta kaldktan sonra otomobillerle Ya lova'ya gittik. Otomobiller deyince sanmayn yzlerce oto m o b i l i vard. Sadece sekiz t a n e . Biri ak yazlk, biri p a l i k i L i n c o l n , B u i c k , b i r Benz M e r c e d e s . kinci Cumhurbakan zamannda bu say on sekize kmt. Oysa smet nn, Rusya'ya yapt geziden dn d zaman, Sovyet y n e t i m i n i n etkisinde kalarak bakan larn altndan arabalarn aldrmak i s t e m i t i . Tevfik lattlar. A t a t r k : Kaya: O Biz d e k a b u l sralar Kendi smet zel etmeyiz. nn, bir dedi. yl kadar Meclise resm ve arabaya Babakan Benim otomobilleri de kaldryor mu? Hayr Paam, sizinkilere dokunmuyor. ey olur mu? Bir bakann zerine: altndan deyince. Cevabn Rt A r a s ' l a kr Kaya, Kk'e gelerek A t a t r k ' e d u r u m u an ka

ald. Bunun

Yahu. byle

o t o m o b i l a l n r m ? Bu n e b i i m i, d i y e s y l e n d i . k r

binmedi.

otomobiliyle

la g i d i p g e l d i y d i .

54

ATATRK'N UAI DM

Atatrk, ulusun

mal olan otomobillerin

hor

kullanl g

m a s n a o k s i n i r l e n i r d i . Bir g n K k ' t e rnce ok fkelenmi, yaveriyle sonra Nebile Hanm' paylayarak

m a n e v kz N e evirttikten Bu

bile'nin makam arabasna binerek arkadana gittiini arabay geri yle demiti:

Her aklna e s e n buradan araba alp g i d e m e z . aittir.

arabalar babanzn mal d e i l , m i l l e t e

ELBSELERM

YAKIN

YALOVA'DA

uzun s r e

kaldk. Akamlar

Atatrk'n kulla

sofras yine konuklarla dolup tayor, birok yurt sorunla r b u s o f r a d a g r l y o r d u . nlmas stne bir konuma Bir a k a m y e r l i m a l oldu. Herkes dncesini iin byk bir ma aklan her za mal K

sylyor, yurtta yerli endstrinin gelimesi kampanya almas, herkesin yerli l g i y i n m e s i da b u g n l e r e Atatrk, isteniyordu. Yerli rastlar. herkesin ne srd sonra: Mal

mal y e m e s i , yerli Haftas'nm dnceleri,

manki dikkatiyle dinledikten Bundan sonra nder kullanmam gerek.

olarak benim de yerli elbiselerimi getirin.

Gardroptaki

kn nnde yakn, buyruunu v e r d i . H e r k e s t e bir sessiz lik. O en, g r l t l sofra sanki bir anda mezar s e s s i z l i ine brnmt. Herkes birbirinin yzne bakyordu. Sessizlii ilk n c e , konuklar arasnda bulunan Ulus gaze t e s i b a y a z a r F a l i h Rfk A t a y b o z m a a c e s a r e t e d e b i l d i : Paacm, elbiseleri de htra yakmayn, olarak birer tanesini deyince b i z l e r e v e r i n . Biz saklayalm,

Atatrk hafife glmsedi:

56

ATATRK'N UAI DM

Peki. d e d i . verildi. sakladklarn, Ar

O r a d a hazr b u l u n a n h e r k e s e b i r e r k a t e l b i s e Bunlarn artk o elbiseleri htra olarak m yoksa giyerek mi eskittiklerini bilemem.

Bir g n s o n r a B e y o l u ' n u n t a n n m t e r z i l e r i n d e n man, Yalova'ya getirildi. Atatrk, Kktekilerin

gzleri

nnde yerli kumatan elbiselerini kestirdi ve diktirdi. O olaydan sonra A t a t r k , elbiselerini hep yerli k u m a t a n s e ip Arman'a diktirmitir. Bir d a h a da svire'den kuma gelmedi.

KAFA

LS

APKA

Devriminden sonra fes bir

kenara

atlm,

herkes apka g i y m e e balamt. apkayla beraber, bunu g i y e c e k o l a n l a r n k a f a l l e r i d e o r t a y a k m t . 1930 y lnda Ankara'dayz. O zamann M i l l E i t i m Bakan olan Dr. Reit Galip elindeki bir makineyle herkesin kafatasn l yor. Dolikosefal trmda m i , b r a k i s e f a l m i ? Yani biz 77-79 g e l e n kafalar hizmetkr Dolikosefal, sra larn konumalarna gre hayvan m , yoksa insan m? Ha kaldna gre 8 1 ' d e n i l e r i o l a n l a r da F o r d m a n ya girmiler, Galip'e: elebi'ninkini l, dedi. Sevinme ta balarnn Brakisefal. bekliyorlar. Atatrk,

A t a t r k ' n b a l l d v e 81 g e l d i . O d a d a k i l e r llmesini Reit

b r l e r i n d e n n c e b a m l l d . 81 k t . y o r d u m . Fakat s e v i n c i m dedi. Nerdeyse alayacaktm. Alndm uzun s r m e d i .

e b a l a m t m . yle ya, A t a t r k ' l e ayn kafa ls Atatrk: Olmaz! O hayvan kafaldr. Bir yanllk

olmasn, glme

anlaynca

e balad. Tekrar dalma basarak, Baksana e l e b i ' n i n kafasna. O m e l o n kafann be n i m k i y l e ilgisi var m? dedi.

G Z M GRYOR, A Y A I M DA

YERNDE

ATATRK, uzun s r e A n k a r a ' d a k a l m v e yazn stan bul'a gelmesi g e c i k m i t i . Bu g e c i k m e b i r o k dedikodula gel ra y o l a m , h a t t a h a l k a r a s n d a h a s t a o l d u u , f e l tiler ortaya kmt. Sonunda tos 1929 yapmay buyurdu. Hareket

dii, gzlerinin g r m e d i i , ayann tutmad gibi sylen s t a n b u l ' a g e l d i k . 10 a u s Boaz'da bir gezinti i gecesiydi. Stl yatyla ettik. b e l i r m i t i . Ne kadar iki sofra

Benim i i m d e bir merak

tiini anlamak istiyordum. Stl yatnda kurulan nn bandan hi a y r l m a d m . n c e bira i m e k Bira var m? diye s e s l e n d i .

istemiti:

Var Paam, d e d i m ve h e m e n bira g e t i r d i m . Bir, bitti. Doru Bykdere'ye gelmi bulunuyorduk.

bir daha, bir daha d e r k e n n c ie O srada

ca Erzurum genel m f e t t i i m i l l e t v e k i l i Tahsin Uzer'in y a lsna g i t t i . ok gzel bir yalyd buras. A t a t r k bu yaly ok sever, sk sk g e l m e k i s t e r d i . Tahsin zer, ok sevdii arkadalarndan evine gittiimiz Yattaki olurdu. ikinci yars hemen yalda kuruldu. nayKaya, Tevfik sofrann biriydi. Ankara'da Atatrk'n da onun

Sofrada on kadar konuk bulunuyordu. kr

Rt A r a s , Salih Bozok. Hasan Cavit, Ruen Eref

ATATRK'N UAI DM

59

d m , F a l i h Rfk A t a y f a l a n v a r d .

ki fasl gece

yarsna halk,

d e k s r d . Biz y a l d a s o f r a b a s e f a s n d a i k e n yalnn nnde toplanm: Gazi'yi isteriz, Gazi'yi isteriz... diye

Atatrk'n

Bykdere'ye geldiini duyan ve yat iskelede gren

barmadiye Hatt Uzer'e

a b a l a m t . Evdekiler tellandlar. A t a t r k rahatsz olmasn kalabal datmann arelerini aramaa baladlar. polis arlmasn ne srenler de oldu. Atatrk, sordu: lar. Atatrk'n o gnlerde ok hasta olduu, yataktan ka mayacak durumda bulunduu sylentileri, anlalan iine ilemiti. Dardaki grlt Bunun zerine Atatrk giderek artyordu. kalkt. Bal yavaa yerinden halkn Nedir bu? Ne istiyorlar? Paam, sizi balkonda g r m e k , alklamak istiyor grlty duyunca, ev sahibi Tahsin

kona doru y r d . Evin caddeye bakan y n , m a h e r i ka labalkt. Kapda g r n n c e lgnca bir alk balad. Tra fik durmutu. Arabalar geemiyor, iskeledeki vapurlar kalkamyordu. Gece yarsndan sonra sokaklara dklen grmek ve lgnca alklanmak Atatrk' ki: ediyor ok drmt. Kalabala hitaben dedi halk duygula-

Sevgili vatandalarm. Benim iin zahmet

sunuz. M a h c u p o l u y o r u m . Beni g r m e k , behemahal y z m grmek deildir. Benim fikirlerimi, duygularm nz v e h i s s e d i y o r s a n z bu kfidir. B e n i m yarn ayrlmyor, ba iin bozmayn, gidip yatn. Hepinizi Fakat halk e v i n n n d e n ryordu. Bunun zerine A t a t r k : A r k a d a l a r , i i n i z d e baz s t a n b u l l u l a r bana nzul iiniz anlyorsa huzurunuzu

bekliyor.

Y a a , v a r o l , biz s e n i n i i n y a y o r u z , d i y e

60

ATATRK'N UAI DM lmesi mmkndr, comu diye baz ya.

n m i , eli aya t u t m u y o r , szler karmlar. dmanlarmz,' diye

(Bu srada haik baryordu).

'Kahrolsun (aya

Gryorsunuz

karnzdaym, shhatim yerinde. Elim de tutuyor, gryor. Hi kimse merak etmesin. millete sesimi

n b a l k o n d e m i r i n e v u r a r a k ) a y a m d a y e r i n d e , g z m d e Siz b u a k a m k a r m d a m i l l e t i n t i m s a l i , g l g e s i s i iittireceimi

niz. Size s e s l e n i r k e n , btn

b i l i y o r u m . ittiniz, sizin iin saln, m r n vazifeye ada yan adam sahnededir. Sizin iin alacak, sizin iin yaa yacaktr. Benim k u v v e t i m , size olan m u h a b b e t i m ve n n e n m a k b u l b i r v a r l o l a c a k t r . Bu m i l l e t i , b r letlerin stnde grmeden lmeyeceim. diyerek sizin mil bana olan m u h a b b e t i n i z d i r . Bu m i l l e t , bu m e m l e k e t d n y a halkn

dalmasn rica etti. Bunun zerine o baran, aran kalabalk hemen dald, evlerine gitti. Atatrk de balkon dan ieri girdi. A t a t r k o gece ok neeliydi. Haytnda en ok ikinci bir gezinti daha yapld. A t a t r k : Bu g e z i n t i m i z sabaha kadar srecek. dedi. Sadullah gn ediyorlar S a a t 1'de S e y r s a f a i n d a r e s i g e n e l m d r Bey, stanbul Radyosu Mdrlne d e r d i : Gazi H a z r e t l e r i Radyo h e y e t i n e t e e k k r m e m n u n olacaklarn sylyorlar. okunmutu. iki yi de y i n e o g e c e i m i t i . Boaz d n M a r m a r a ' d a y a t l a

yle bir telsiz

v e seecekleri bir iki ark v e gazel okutulacak olursa, ok O gece Radyoda M u s i k i Heyeti tarafndan A t a t r k o n u runa en gzel arklar ve seme paralar ie bira ve yarm ie Dimitrokopulo las v a r d ) . te btn milletin ve benim de merak ettiim iki miktar bu kadard. A t a t r k iki olarak bira ve rakdan ierdi. O gece sabaha dek iildi. Hepsini hesaplamtm:

( kadeh de faz

baka ampanyay da s e v e r d i . b r i k i l e r i ender

ATATRK'N UAI DM

61

Yalnz bir gece Kzm zalp'in evinde t a m y i r m i sekiz ka deh kokteyl itiini h a t r l a r m . B u n u n ad N a p o l e o n Kok da t e y l i i d i . Bir m i k t a r c i n , b i r m i k t a r v e r m u t , b i r m i k t a r Seribrandi ikiyi likr ile yaplyordu. Bunlarn dnda gndzleri kimse alkol deitirmemitir. kullanmaz, olmamak gndzleri aka rastla

alt

Her gece ien Atatrk, jzere bira i e r d i . Bu y z d e n

yalnz ok scak g n l e r d e bir iki bardaktan fazla Atatrk'e

iki i m e k i i n s r a r e t m e z , e n k o y u a l k a n l a r b i l e d e r d i . Bykdere gezisi o ender gecelerden birine in farknda olmayarak sabaha dek srdrmt.

m n olmasn iple e k e r d i . Sabaha kadar iki fasl pek e n m ve halkn gsterisi karsnda coan A t a t r k , iki fas-

EVRESNDEK

ASALAKLAR

ATATRK'N sofracs olduum iin ok temiz giyini y o r d u m . Elbisem her l, iskarpinlerim kskanr ve giyimimi zaman ti, beyaz g m l e i m birou benzetmee bile yeltenirlerdi. papyonlarn O kola zaman barugand. Davetlilerden milletvekili klm bana

birok bakan ve

l a t r l a r d . U m u m k t i p H a s a n Rza S o y a k , Rize m i l l e t v e k i l i Hasan Cavit, zel k a l e m m e m u r u Ltfi Bey, g i y i m d e v r i m i ne k e n d i l e r i n i uydurmaa alanlar arasndayd. C u m h u r i y e t yeni k u r u l m u t u . ok k i m s e g i y i m devri m i n i k a v r a y a m a m y a da h e n z b e n i m s e y e m e m i t i . A r a l a rnda tahsilsiz, cahil o l a n l a r da v a r d . F a k a t k s a kesiliyorlard. halde zaman dip da y a a d k l a r o r t a m a u y m a s n b i l i y o r , e n c e n t i l m e n lomattan daha c e n t i l m e n Bunlarn bazlar o k u m a yazma bile b i l m e d i k l e r i

evlerine ok byk kitaplklar yaptrmlard. rnein Ata t r k , b i r a t l a s y a da k i t a p a r a d z a m a n , k i t a p l k t a n b i z g i der, bunlar karrdk. A t a t r k ' e onlar kendileri bulmu g i bi g t r p v e r i r l e r d i . l e r i n d e o k z e k i l e r i d e v a r d . A t a trk herhangi bir emir verse, onlar bunu istedikleri s o k a r , k e n d i l e r i n e o i t e n pay karrlard. Oysa bu ekle ileri

ATATRK'N UAI DM zavall m e m u r l a r l a uaklar grr, hazra onlar der, hepsi birer silhor kesilirlerdi. Fakat b t n bunlar A t a t r k ' n hi gznden onlar inceden i n c e y e alaya alr, bazen karlk konar,

63 her

yerde parsay onlar toplard. Her zaman gezilere onlar g i kamaz,

veremeye

cekleri bir soru y a m u r u n a tutar, karsnda nasl ecel ter l e r i d k t k l e r i n i h a z l a s e y r e d e r d i . D a l k a v u k l a r a , lf e b e l i i yapanlara ok kzard. ok g e m e d e n bir punduna rek, yaptklarnn acsn onlardan karmasn nava ekiine tanklk snda bunlarn etmiimdir. kar O'nun grlecek eydi. Zaten getire bilirdi.

H r p a l a y a c a , y a da a l a y a a l a c a k i m s e l e r i s k s k s Atatrk'n artc sorular ve mantk oyunlar dklleri

S o r u l a r n a t a m c e v a p v e r e c e k a d a m az b u l u n u r d u . B u n l a r b i l i m s e l adan cevaplandrlacak sorulardan d e i l d i . Hepsi birer zek oyununa dayanyordu. K i m s e altndan kalkamazd.

KSNE

KARIANLAR

ATATRK'N umum

iki

imesine

kar

olanlarn

banda her hi

ktip Yusuf

Hikmet

Bayur g e l i y o r d u . Bayur

halde A t a t r k ' hepimizden ok sevdiinden o l a c a k O ' h u ikisinden caydrmak iin trl bahaneler bulur, fakat birini baaramazd. A t a t r k ok i m e z d i . tii zaman da i m e s i n i bilirdi kez A c e l e etmezdi, konuarak, sohbet ederek, yava yava i mei severdi. l y karmazd. Sarho olduunu bir bile g r m e d i m . Takn bir hareketine rastlamadm.

B y l e o l d u u h a l d e H i k m e t B a y u r ' l a a r a l a r n d a s k sk: tartmalara tank o l u r d u m . H e m e n her sabah bu t a r t m a l a r d a n B a y u r ' u n grrdm. H i k m e t Bayur, erken saatlerde A t a t r k ' e gelir, o k ajans bltenlerini getirir ve kendisinden emir A t a t r k ' n y o r g u n halini g r e n Bayur dayanamaz: derdi. Paam, yine renginiz yerinde deil, ok yorgure gn alrd. yenilgiye tekrarlanar^ zlerek uradn

ve b i t k i n s i n i z . u ikiyi bu kadar i m e s e n i z d a h a iyi o l u r ,

ATATRK'N UAI DM

65

Bu k a r m a y a A t a t r k ' n c a n s k l r a m a , h i b e l l i e t memee alarak: Har da hi zararn altnda " A H i k m e t Bey, ben raky i m d i d e i l , daha bunun da

biye talebesiyken i e r d i m . Bugne kadar grmedim, diye karlk v e r i r d i . Bayur kalmazd:

M u h t e r e m Paam, bugn belki zararn g r m e d i i

n i z i s a n r s n z , f a k a t y a r n g r e c e k s i n i z . Siz b u m e m l e k e t e lzmsnz. Kndinize acmyorsanz bari bu m i l l e t e acyn. Bu m i l l e t s i z i n v a r l n z l a v a r d r . N e o l u r u i k i y i az i i n . A t a t r k b u s z l e r i h e p g l m s e y e r e k k a r l a r d . O da Hikmet Bayur'un iinde bir ktlk olmadm, kendisini nasihata Atatrk h e r k e s t e n ok s e v d i i n i b i l i y o r d u . Fakat o n u n bu benzemee balayan uyarlar Atatrk' balamt. Geri nasihatlar samimiyettendi byle uyarlara muhta bir karmadka Hikmet Bayur da yreklenerek ama,

sinirlendirmee

insan deildi. A t a t r k ses nasihatlerin olacak

dozunu artryordu. Fakat bir gn canna tak d e m i

ki. H i k m e t Bayur yine ikiyi ktleyen konferansna bala d srada birdenbire sz baka bir yana e v i r e r e k : sordu. A t a t r k o an y i n e s i n i r l e n d i i n i belli etmemiti ama, bir k a r a r n v e r m i t i . Bu i k i a l e y h t a r k o n f e r a n s l a r a a r t k rada A t a t r k , Hikmet Bayur'la beraber hepimizi Bugnk iler arasnda neler var bakalm? diye

son v e r e c e k t i . gn sonra m e s e l e anlald. A k a m sof artan u haberi v e r i y o r d u : H i k m e t B e y , s e n i Kabil'e s e f i r y a p a l m . G i t , o r a lar gr; hatta g e r e k i r s e Hindistan'a kadar git. Oralar hak knda bilgi e d i n . O k u , r e n v e i l i m g e t i r . Bize bu yolda faydal ol, d e d i . Bu s u r e t l e H i k m e t B a y u r ' u n Kabil b y k e l i l i i n e a t a n ma emri v e r i l m i nce veda oluyordu. Hikmet Bayur hareketinden ayaa F: 5 iin Kke geldi. Atatrk, onu salonda

66

ATATRK'N UAI DM

kaikaral< zuna

karlad. Giderken uurlad. Bayur

de

kapya kadar

elini

omu-

koyarak

birka

gn sonra

ayrlarak

Kabil'e g i t t i .
Bana y l e g e l i y o r k i , b u a t a n m a , B a y u r ' u n y u r d a h i z m e t kaygusu, yalansz olarak Atatrk'e iki i m e m e s i d ve imesine engel olma hareketinden ileri geliyordu. O Hikmet Bayur ki, sevgisini, saygsn hi eksik etmedii Byk A d a m a me Paam szn ilk s y l e y e b i l m e k ce saretini gstermi, fakat bunu ok sevdii Atatrk'n ya nndan uzaklatrlmak cezasyla d e m i t i . N i t e k i m Bayur hakl k m , A t a t r k de sonunda ikinin a n l a m , f a k a t i i t e n g e m i t i . Hikmet fenaln

A R M S T R O N G A Z BLE Y A Z M I

A R M S T R O N G adl bir yazar, A t a t r k hakknda yazd bir kitapta, O'nun iki l e m l e r i n e de deinerek olumsuz v e yakksz y k l e m e l e r d e bulunuyordu. H k m e t o zaman bu nedenle kitabn yurda sokulmasn yasaklayan elinde bir bir karar kitapla ktibiy bile a l m t . Bir sabah ankaya K k ' n n salonunda A t a trk kahvesini ierken. Hikmet Bayur, g e l d i . Bayur, o d n e m d e C u m h u r b a k a n l u m u m

di. A t a t r k ' e H i k m e t Bayur'un geldiini haber verdik. A t a trk'n karsna ilien H i k m e t Bayur'un halinde bir tuhaf lk s e z i n l e m i t i k . A t a t r k ' e lemekle sylememek dedi. Anlalan Atatrk'n, Hikmet Bayur'un elindeki tan nceden haberi vard. H i k m e t Bayur ok gzel ngilizce b i l i r d i . Sadece lizce viri konumakla kalmaz, ngiliz Edebiyat hakknda geni bir bilgiye s a h i p t i . H e m e n ngi da kitap ok nemli bir meseleyi sy arasnda duraksad anlalyordu.

Atatrk, baklaryla kitab iaret ederek: O k u y u n b a k a l m H i k m e t B e y . B a k a l m ne y a z m ?

ngilizce kitab ap, e kitab

yapar gibi deil de, sanki Trke yazlm bir

68 okumann

ATATRK'N UAI DM rahatl iinde Trke okumaa balad. Ata Hik

t r k , bazan kalar atlarak, bazan h a y r e t b e l i r t i s i y l e met Bayur'u dikkatle dinliyordu. Armstrong, Atatrk'n iki lemlerini olduka

ar her

szcklerle anlatyor, fakat buna ilikin blmn sonunda, Byle olduu halde yurdunu ve ulusunu ilgilendiren na brakp, aslan gibi k k r e y e r e k p e n e s i n i rine atmasn bilir, d e m e k t e n de kendini Atatrk, kitabn burasnda sze hangi bir olay kt m . h e m e n ikiyi ve elenceyi bir ya o olayn ze alamyordu. kzacak, diye

k a r t . Biz,

Kapat u kitab, y e t e r . H a l t e t m i bunlar yazmakla! le dedi:

baracan sanp k o r k m u t u k . Oysa H i k m e t Bayur'a y

Bu k i t a b n y u r d a s o k u l m a s n y a s a k l a m a k l a H k safahat

m e t h a t a y a d m t r . Bu z a t b i z i m y a a d m z taba eklensin, m e m l e k e t de kitab t a m okusun. Sonra H i k m e t Bayur. yeniden kitab kald

e k s i k b i l e y a z m . Bu e k s i k l i i b e n t a m a m l a y a y m d a . k i

yerden birka

okumaa balad. Atatrk, yine byk bir dikkatle dinliyor d u . Bir b a k a b l m e g e i l m i t i . H i k m e t B a y u r ' u n sayfa atladn farkeden Atatrk:

N e v a r ki o k s m d a , s a y f a l a r a t l a d n z ? d i y e s o r Bayur, e k i n g e n l i k i i n d e : Paam, izin dedi. verir

du. Hikmet

seniz burasn okumadan geeyim, Atatrk iyice meraklanmt:

N e d i r y a h u , bu a t l a m a k istediiniz? A d a m ne sy inat edi Atatrk

l e m i , ne yazmsa h e p s i n i b i l e l i m . O k u m a a devarp... A t a t r k o k u t m a k t a srar. Bayur o k u m a m a k t a yorlar, aralarnda sessiz bir sonunda biraz s e r t e : Ne diyor bu adam bizim iin? Hakaret mi diye sordu. ediyor' ekime geiyordu.

Hayvan m diyor?

H i k m e t Bayur bu szler zerine iyice ard. C m l e -

ATATRK'N UAI DM leri keltelemee balad. Artk kaamak yol

69 kalmamt ba

onun iin. Okumaktan baka aresi y o k t u . Paam, d e d i . Sizin K a s t a m o n u ' d a a p k a y anlatrken ar k e l i m e l e r nza i l k g i y d i i n i z i kullanm.

Atatrk, A r m s t r o n g ' u n bu szlerine kzmak yle dur sun, neelenmiti bile. nsanlara bazen hayvan sfatlar takar, aslan gibi d e r i z . Bu da o n u n g i b i . C a n i s t e m i , b y l e d n m b i z i . N e y s e fena d e i l . Haydi o k u y u n , daha neler var iinde ba kalm? Baya e l e n c e l i kitap, dedi. olduunu o gn kitab Atatrk'n ne b y k h o g r sahibi

b i r kez d a h a a n l a m t m . B y k b i r o l g u n l u k i i n d e dinliyor, yazarn d n c e l e r i n i , g r n , g e m i altnda k e n d i d e e r l l e r i n e v u r a r a k

olaylarn

kyaslyordu.

UYKU

DMANI

ATATRK

uykuyu sevmezdi. Uyank geirdii

zaman, baars, zaman o anda

uykuda geirdiinden ok fazladr. Bir insan yaamna sdrlamayacak gibi imknsz grnen byk ileri bu yzden ko|ay olmutur. Atatrk, yirmi drt saatlik yaantsn i s t e m e m i , ani hi bir bir programa sdrmak kararlarla

aklna gelen eyi yapvermitir. Savatan v e C u m h u r i y e t ' i n k u r u l m a s n d a n s o n r a da m e m l e k e t i l e r i y o l u n a g i r d i i d nemde de, snrl bir yaamn iine uyutmazd. Atatrk' n yaradl da, ereveli bir yaama sine engel olmutur. bahe'de oturduu Gerek ankaya'da, gerekse sralar, gezilerinde, halk dmanyd girme Dolma ser girmemitir. Daima O'nu din ve uyank t u t m a a alt asap ve enerjisi de

arasna

beste girip kmasnda belirli bir program tr. U y k u n u n d o s t u d e i l d i , adeta

uygulamamdiyebilirim. grmeden sonra

n l S o f r a s bu n e d e n l e s a b a h l a r a d e k s r e r , d a v e t l i l e r birer ikier ekilip gider, O ise sabah gneini yatana girmez ve uyumazd. Bir gece sabaha kar, sofradakiler daldktan

ATATRK'N UAI DM

71

i<endisine y a t m a s i i n a d e t a y a l v a r a n b a y a v e r C e v a t A b bas Grer'e, uykuda Hayat pek geirdii zamana acdn syleye hayat bir rek yle d e m i t i : ksa. ocukluk giderecek ve mektep k s m n a l p g t r y o r . G e r i y e k a l a n n da u y k u y a r y a i n diriyor. Uykusuzluu ve vcuda gerekli dinlen me gdasm verecek komprimeler mak iin ok gzel illar den kalm. anakkale'den Atatrk muharebe icat olsa ne iyi o l u r d u . balamtr. yapan Cevat

Fakat bir gn bu da olacaktr. N i t e k i m tp i l m i , k i m y a , uyut yapmaa beri A t a t r k ' n uykuya kar bu a l l e r j i s i , a s k e r l i k d n e m i n yaverliini Abbas yle anlatrd: sahalarnda yatmak katiyen uyumazd. seyyar kapal saat Siper muharebelerinde u y u r d u . Tabi b u n a de tetik kaydyla

karyolaya e l b i s e y l e uzanr, bir gz ak, bir gz uyumak denirse. Kafkas Bulan Gidii muharebelerine y e t i m e k iin otuz alt gzn k r p m a m t r . O ac m t a r e k e g n l e r i n d e

Cephesinde

hayvan srtndan i n m e d e n y r y y a p m v e iki gn hi uykusuz l u u s r e k l i o l a n A t a t r k , 19 m a y s 1 9 1 9 ' d a S a m s u n ' a a y a k basndan Lozan Barnn imzasna d e k g e c e u y k u s u gr medi diyebilirim.

UYKUSUZLUK

REKORU

ATATRK kiyi

i i n il<iyi bral<amaz d i y e n l e r , a c a b a isteyenler, o zaman kimbilir nasl

bir i

gn gelip aldanacaklarn hi d n m l e r m i d i r ? O'na braktrmak mlardr. Evet, bu kadar iki kullanan v e ondan g r n e n a d a m , ay hi rak i m e d e n de Atatrk

ar

ayrlmaz

durabiliyor.

hi kimsede bulunmayan byk bir irade g da

cne sahipti. Elenmesini de, imesini de, almasn oldum. Akamlar yine sofra kuruluyor, herkes y i y o r , i i y o r ; f a k a t O, a z n a b i r d a m l a b i l e i k i du. Hatta yemek yerken seyredii herkesin iiini

ok iyi b i l i r d i . Byk N u t k u ' n u yazarken ben bunun tan karsnda koymuyor

glmsemeyle sa

hl g z m n nndedir. Oysa b e n , ikiye al

kn insanlarn bir gn bile i m e d e n d u r a m a y a c a k l a r n

n r d m . A t a t r k ' n t a m ay kendi i s t e i y l e ikiye b o y k o tuna benimle birlikte t m evresindekiler de ap kalm l a r d . Bu d a O ' n u n g r e v a k n v e s o r u m l u l u u n u , a l k a n lklarnn ve b e e n i l e r i n i n de s t n d e t u t t u u n u n en gzel rneklerinden biridir. A t a t r k ' n sevdii ve gvendii insanlardan otuz be

ATATRK'N UAI DM

73

ylil< a r k a d a z m i t m i l l e t v e k i l i S r e y y a Y i i t , b i r a n s n da unlar anlatmt: "Atatrk, byk iler hazrlarken asla alkole ilgi iki g s t e r m e z d i . N i t e k i m Erzurum'da iken biz i e r d i k , O teklifimizi kabul etmez, kahve imekle yetinirdi. dpedz sarho olmak iin ankaya iki Kknde ierdi. Nutku'nu hazrlarken hi krpmadan ayr

Korkun

d e r e c e d e bir irade gc vard. kiyi irade zaafndan d e i l , Byk

imedii g i b i , krk sekiz saat hi gzn

yaz d i k t e e t t i r i i n i d e h a t r l a r m . y l e k i , yaz y a z m a k t a n yorulan deiiyor, fakat O, binlerce belge arasndan d bile notlaryla byk vermekten eserini tamamlamak iin uykusunu eski k a

e k i n m i y o r d u . Byle zamanlarda, yazdk

larn sofrada arkadalarna o k u t u r , sonra y i n e lmalarn srdrrd. Nutuk, almann, nasl stne kn gsterdii maktadr. insan

kn alma odasna geer, kh oturarak, kh ayakta

gcnn

iin, ayr bir n e m de ta

A t a t r k ' n h i u y u m a d a n g n d u r a b i l d i i n i d e . gr m ve gzlerime inanamamtm. Cephede deildik, gerektirecek sonunun nemli geldiini bir sa olay v a da y o k t u . U y k u s u z l u u

la da k a r k a r y a b u l u n m u y o r d u k . F a k a t O , b i r i e , a m a cidd br ie balad m , onun d e n asla rahat edemezdi. Atatrk, alnralar srasnda yer ve zaman geleriyle ilgili deildi. Nerede ve hangi artlar altnda olursa ol sun, y u r t karlarn kapsayan bir grev belirdi m i , onu ye rine getirmee alrd. Gezileri srasnda trende, ya da o t o m o b i l i i n d e e v r a k a t r a r a k a l t o k t u r . En rini grd m, sohbeti, konumay hemen yarda keyif keser, ilerini de hi grme

li elence annda sofrada bile karsnda g r e v l i l e r d e n b i Beni m i i s t i y o r s u n u z ? d i y e kalkp g i d e r d i . IJlke yarm brakmaz, bitirmeden rahat edemezdi.

h e r e y i n s t n d e t u t a r d . E l i n e a l d h e r h a n g i b i r ii Bazen

74

ATATRK'N UAI DM

durmadan okuduu, krk sekiz saat aralksz alt da o l mutur. ankaya Kknde ezlongta da dinlenmekle eline geirdii Yalnz bir tarih kald, ya kita da ba bn b i t i r m e k iin iki gn, iki gece hi yataa yetinmiti. girmemi,

okuduu zamanlar masaya pek iltifat etmez, koltua kurup o t u r m a y daha ok Tarihle severdi. ierde

urat sralarda. Atatrk

alyor, iin deliine be

ben kapda o t u r m u b e k l i y o r d u m . A r a sra u y u m a m a k banyoya girip, yzme su vuruyor, sonra anahtar ku hazrlayan A t a t r k ' ine geliyordu. Uykumu mtm. Ad afak gzetliyordum. Saat

g z m u y d u r u p , bir post zerinde y z k o y u n uzanp N u t sabahn datmak iin elime bir kitap a l gitmi, uyu

zmir'in gali idi. ok merakl olan bu ki dayanamam, yorgunluun etkisiyle

taba kendimi kaptrdm halde, t m uram boa skerken ya k a l m m .

Bu s r a d a A t a t r k z i l e b a s m , f a k a t b e n k o l t u k t a d e rin bir uykuya daldm iin uyanamamm. Zille uyandramaynca, kendisi a r m a k zorunda k a l m . Bir de bak t m k i , kapy aralam: elebi, elebi. diye frladm: diyebildim. Paam. Emriniz... sesleniyor.

Hemen yerimden

A m a bendeki k o r k u y u varn siz hesap e d i n . Baracak, parlayacak diye dm kopuyordu. Ellerimi nme kavu sakin t u r m u , b e k l i y o r d u m . Fakat nedense kzmad. Gayet yzme bakarak; Bana b i r k a h v e getiriniz, dedi.

Hemen k o t u m . Orta ekerli bir kahve yapp g e t i r d i m . Daha kahveyi imeden: Senin tahammln kalmam, haydi git yat; arkadalarn gelsin, dedi. Syleyecek hi bir ey kalmamt. Sadece rek, kekeleye

ATATRK'N UAI DM Paam, u y u m a d m . Kitap ol<urken iim

75 gemi,

diyebildim. Gidip arkadalar kaldrdm. Hizmeti devrettim ve yat maa gittim. A k a m nbet sras yine cedir ki, Atatrk bana g e l m i t i . nc ge yere doluy gzn krpmyordu. Ktphanede

s e r i l i b i r ay p o s t u n u n s t n e u z a n y o r v e a l y o r d u . N o t larn arasna g m l m t . Y e r l e r t a r i h kitaplaryla du. Sadece du yapyor, kurulanp tekrar odaya zlm gibi geldi bana. ankaya Kknde sofra k u r u l d u . Bu, on alt kiilik bir sofrayd. Konuklar gelerek y e r l e r i n i aldlar. Sabahki uy ku olayn u n u t m u t u m b i l e . Tam iki fasl balad z a m a n , konuklara dedi. Birden koltuklarm kabard, nme bana biraz da kskanlkla b a k a r k e n mez mi? Sonra Senin u y k u s u z l u a t a h a m m l n yok d i y e alay etmee balad. Canm, glmee ok sklmt. utan iinde nceleri elebi birden sabahn sonra i i n i b i l i r P a a m , d i y e b e n i v e n k o n u k l a r da h e p baladklarndan i m d e n k e n d i k e n d i m e n a s l da k z y o r d u m . S a a t beine kadar u y u m a da, ondan sonra u y u . Bu o l a y b a n a d e r s o l d u . A t a t r k ' n o t a r i h t e n gn s r e n b y k bir u y k u s u z l u k g e i r d i i n i h a t r l a m y o r u m . F a k a t g e s a a t l e r e dek kald v a k i t l e r de b t n dik katimi kullanarak uykuyu aklma bile getirmemee dakikalk uyku, bende unutulmaz albir kez mmdr. O birka an b r a k t . B y k daha anlam baktm. Konuklar Atatrk: dnerek: dn gece sabaha kadar beni bekledi, Bu o c u k kapanyor

du. Yemei bile ktphaneye getiriyorduk. Yz hafif s

yle ama, sabaha kar uyuyarak beklemi, de

kvranyordum.

adama h i z m e t i n zor o l d u u n u bir

oldum.

S O F R A Y I TERK EDYOR

D r . R e i t G a l i p , A t a t r k ' n o k s e v d i i v e nazn e k tii arkadalarndan biriydi. Sevdiklerinin nazn ekmek, Gazaten A t a t r k ' n balca iyi huylarndan b i r i y d i . Reit

lip'in zeksn, alkanln, enerjisini, doruszlln, d e v r i m c i l i i n i , yurtseverliini, kendisine balln ok be enirdi. te A t a t r k ' l e Reit Galip arasnda geen olduka i l gin bir tartma vardr ki, biroklar tarafndan yanl b i linmektedir. Bir a k a m sofrasnda geen bu t a r t m a y , Yakup Kadri Karaosmanolu, Cumhuriyet gazetesinde lanan bir yazsnda y a z m , s o n u n u da b i l e n l e r sn, d e m i t i . Bilenlerden biri olarak stadn bu ni t a m a m l a m a a alacam. t u t m a z d . Bir k i m s e y e ne kadar k A t a t r k asla kin yayn tamamla makalesi

zarsa kzsn, bir zaman sonra onu affeder, olanlar unutur d u . Bu y z d e n e v r e s i n d e n b i r o k l a r z a m a n z a m a n g z d e n der, sonra yeniden affedilir, eski yerlerini alrlard. A t a t r k ' e kar gelen v e meydan okuyan Dr. Reit Galip te gzden dp, sonra itibara Dolmabahe Saraynn harem kavuanlardand. ksmnda (husus daide.

ATATRK'N UAI DM re) akam sofrasn yeni kurmutum. Mevsimlerden

77 yaz

d . K o n u k l a r b i r e r i k i e r g e l d i l e r . R u e n E r e f n a y d m , Re cep Z h t , k r Kaya, T e v f i k Rt A r a s , Dr. Reit G a lip, C e l l S a h i r , Hasan C e m i l ambel ve bayanlar vard. Yemek sresince mesiyle ilgili herkes, her konuda konutu. baland. Mill Gece Eitim gr Co Mecli sze. piyesHoyarsna dek sren toplantnn sonuna doru, halkn eitil konular tartlmaa sorunlar e l e t i r i l i r k e n Reit Galip'in ayaa kalktn d m . Doktorun pek tabi O tarihte sinde bulunan saylmayan bir hali v a r d . k u y l a k o n u u y o r d u . i i i n e s m y o r d u . H a l k e v l e r i n i n d e n e t i m i , C.H.P. Parti Reit Galip'in e l i n d e y d i . Reit Galip kollarnda oynanacak kendi

o z a m a n n M i l i E i t i m Bakan Esat Hoca'dan balad. Halkevlerinin temsil lerdeki kadn rolleri amatr le s e i l e c e k i i n Kz L i s e s i n d e n

yaknmayla istekleriy

r u h l u kadn r e t m e n l e r e , Esat kayna

c a ' n n izin v e r m e d i i n i s y l e d i . T i y a t r o n u n e s k i Yunandar beri insanlk iin bir sanat ve kltr dnn bu kltr hareketinin dnda olduunu. H a l k e v l e r i t e m s i l k o l l a r n n da b u a m a l a k u r u l d u u n u , k a braklamayacan, decei byle bir d n ce n i n d e v r i m l e r i n ruhuna aykr

ni b e l i r t t i k t e n s o n r a s e s i n i p e r d e p e r d e y k s e l t e r e k : Yal insanlara V e k i l l i k y a p t r m a m a l . Memlekete konuma dur

fayda yerine zarar getiriyor, diye s e r t bir dille a b a l a d .

A t a t r k , biraz aknlk, fakat byk bir sabr ve gunlukla dinledii bu szlerden sonra: Merak yattrmaa sabrna ayordum hepsi dzelecek, diye doktoru Atatrk'n o geceki alt.

etmeyin, dorusu.

Eyp P e y g a m b e r d e bile b y l e sabr y o k t u b e l k i . Benim g i bi h e r k e s t e de ayn aknlk v a r d . A t a t r k kez d a h a s a b r v e d u r g u n l u a a r d k t a n Siz b y l e konumakta ze muhatap olmamakta mazurum, dedi. doktoru bir sonra:

devam ederseniz, ben s i

78

ATATRK'N UAI DM Fakat d o k t o r y l e s i n e dolgundu k i , giderek s e s i n i n t o

nunu ykseltiyor, szlerine g e m vuramayarak daha tiz per deden saldrlarn mza koydunuz. Sofrada bir bomba Atatrk: Memlekette Maarif Vekili yok mu? Var y a . E s a t H o c a m k e m m e l d i r , ban sallayarak, deyince Reit etkisi yapan bu k o n u m a zerine artryordu: diye cahilleri ba Kabahat hep sizde. Hocadr

Galip hayr anlamnda

o k i y i a m a , o k da i h t i y a r . A r t k o n d a n g e m i dedi.

t i r . B u m e m l e k e t i n M a a r i f V e k i l i o a d a m d e i l d i r . Bu m e m lekete daha din bir V e k i l gerektir, tma geti: Yahu nasl olur? Bu a d a m b e n i o k u t m u t u r . adam, Kl nasl yine cesa tr yerinde, ilme vukufu vardr. Soframda hocam hakkn da byle k o p u m a m Maarif Vekili O Deil i s t e m e m . Beni o k u t a n olamazm? seni okutmak, senin olamaz. Allahn okutsa Bunun zerine A t a t r k ' l e , Reit Galip arasnda u tar

bu adam Maarif Vekili

devirde dalkavuklarn yannda byle medeni

r e t s a h i b i , s z n s a k n m a z c i n s t e n k i m s e l e r d e v a r d . Fa kat bu derece ileri gidecei, bir H k m e t yesi senin aklndan bile gemezdi. Hepimizin rengi sararmt. Korkudan titriyorduk. Ko Her nuklar donup k a l m l a r d . Hi b e k l e m e d i i m i z bu k o n u m a herkesi akna e v i r m i t i . Ortalkta t kmyordu. kes hareketsiz, bu patlak v e r e n olayn nereye varacan hakknda, hem de A t a t r k ' n nnde bu derece sert konuaca k i m

dnyordu. Sinirden titrediini ve ellerini masaya daya dn g r d m A t a t r k , t a r i f s i z b i r e k i l d e k z m t . Fa kat duygularn belli e t m e d e n ok sakin u buyruu v e r d i :

ATATRK'N UAI DM Ltfen sofray terk ediniz. Reit Galip kalkp gider, iki saniye s r d . Reit dersiniz?

79

O an biraz ferahladk. da burada comutu Ne yazk k i , s e v i n c i m i z bir

olay Galip

kapanr, ertesi gn unutulur diye bir kez. Ne karlk v e r d i

umutlandk.

Buras sizin d e i l , m i l l e t i n sofrasdr. Burada otur deildir. masaya ben t e r k Cumhuriyette ye braktktan edeyim, ve kp

m a a b e n i m d e s i z i n k a d a r h a k k m v a r d r . G e r i biz S a r a y dayz a m a , hocanz Hace-i Sultan tenkit serbesttir... sonra, yleyse msaade gstererek ederseniz dedi ve dnyada ei, benzeri grlmemi byklk rnei gitti. Hemen arkasndan kotum. Doru harem ksmndaki ka yatak odasna g i r m i t i . Ben de arkasndan g i r d i m . Her za man olduu gibi kaplar k i l i t l e d i m . A t a t r k soyunana dar bir k e l i m e k o n u m a d . Sinirleri henz y a t m a m t . Y z sapsaryd. C u m h u r b a k a n o l d u k t a n sonra belki de hi kimse O'nunla byle konumamt. elebi Efendi, desene dedi. k u k i , ylan koynumuzda bytyormuuz. bir efendilik diye rinden kalkt. Kucandaki balaynca Atatrk yavaa peeteyi

ayaa kalkp, salondan

Karlk v e r m e y e r e k yavaa kapy ap darya t m . Oradaki grevim bitmiti. O srada yaver, dalmaa hazrlanan sofradakilere emri getirmiti: Reisicumhur Yemek salonuna Hazretleri kendileri greyim. gibi sofrann devamn arzu ediyorlar. d n n c e bir de ne

varm Reit da

G a l i p rak k a d e h i n i d i l e r i n i n arasna a l m k e m i r i y o r . Bau c u n d a da R e c e p Z h t v e K l A l i d u r u y o r l a r . b r e l e b i , bana bir kadeh rak ver, diye bafd. vetliler g i t m i l e r . Reit Galip ban kaldrp beni grnce: Nasl v e r e b i l i r d i m bu d u r u m d a ?

ATATRK'N UAI DM

Efendim kilerci uyumu, diye atlatmaa altm. D e m e k bana v e r e c e k bir kadeh rakn bile k a l m a

d , d e s e n e . y l e y s e k a l k p g i d e l i m , d i y e a c ac s y l e n d i . Sonra Recep Z h t ile Kl A l i ' n i n koluna g i r e r e k sa londan kt. N e y a l a n s y l e y e y i m o l a y d a n o k z l d m . n k Re it Galip'i gerekten ok seviyordum. Aralarnn almas na g n l m raz d e i l d i . Fazla i i p d e d a h a k t b i r o l a y a meydan verilmemesini eziklik olarak kald. kse bile Beyden i s t e m i , bu yzden de rak yok d e m i t i m . Rahmetliye bir kadeh raky e s i r g e y i i m iimde

Ertesi gn Reit Galip, A t a t r k ' e ve istanbul'a rek Ankara'nn yolunu t u t t u . Hatta olmad iin tren parasn bor aldn hatrlarm. cebinde on liras Tevfik umum ktip

A r a d a n b i r a y g e m i t i . Biz y i n e s t a n b u l ' d a y d k . S a at on be sularnda y e m e k salonuna g e l e n A t a t r k bir ara bana: elebi Efendi, imdi Ankara'da Reit Galip dedi. Bey bir konferans verecek. Onu dinleyelim,

Daha aknlm g e m e d e n koup radyoyu a t m . O zaman nemli konferanslar radyoda v e r i l i r d i . Reit Galip' in T r k o c a s a l o n u n d a v e r d i i b i r s a a t t e n f a z l a s r e n k o n ferans sessizce dinledi. Radyoyu kapattktan lerinde bir sevin prlts yanp snd. : K e n d i s i n i a f f e t t i r d i , dedi. sonra, gz

On be gn kadar sonra gzel bir sonbahar gn biz Ankara'ya g i t t i k . Ertesi akam Reit Galip'i sofraya bi hareket e d i y o r l a r d . Atatrk bir Yarndan ara Reit Galip'e doru eildi, sadece a rlm g r d m . Sanki aralarnda hi bir ey g e m e m i g i

o n u n iitebilecei bir s e s l e : itibaren Maarif Vekilisiniz, d e d i . Bir-

ATATRK'N UAI DM ka tim g n s o n r a da A n a d o l u A j a n s , R e i t G a l i p ' i n M i l l Bakan o l d u u n u h a b e r O gece sofra veriyordu.

81 Ei

olduka kalabalkt. Reit Galip'in ze gretir olsun. a

rinden sevin a k y o r d u . Toplantnn en kvaml annda A t a t r k , kapda duran a s k e r l e r d e n i k i s i n i ard v e mee balad. ounluk Kkte olsun, yiit Mehmetiklerden byle yapar, gezilerinde

birkan yanma

rarak gretirir, Trk gcnn nelere yettiini bu M e h m e t i k l e r l e i s t e m e s e l e r onlarn hrpalann hazla b i l e gre Birka

gzleriy

le g r m e k i s t e r d i . H a t t a y a n n d a b u l u n a n o k s e v d i k l e r i n i , tututurur, keresinde getire seyrederdi.

M e h m e t i k l e r i kendisiyle gree davet e t m i , fakat hi biri S e n i n s r t n y e d i d v e l y e r e g e t i r e m e d i , biz m i ceiz, diye gree y a n a m a m l a r d . Gre ok z e v k l i y d i . Hepimiz byk bir dikkat ve me rakla sonunun nasl geleceini bekliyorduk. Reit ise m e r a k son haddini b u l d u u bir sra, A t a t r k retti. Hepimiz lumba armtk. B a k a n da y l e . D a h a a k n l Havaya kalkan bakan, nce bir Galip'in askerle em

re i a r e t e d e r e k y e n i bakam alt okka y a p m a l a r n

mz g e m e d e n o babayani iki asker. Reit Galip'i karga t u kucaklayverdiler. peneyi iki rpnmay d e n e d i ; f a k a t ne haddine. Dev gibi muhafz larn birer elik mak ne m m k n . Toplantda bulunanlarda heyecan son haddini bulmu andran elleri arasnda kprda

t u . Sonunun ne olacan merak ediyorlar, adeta nefes b i le a l m a k t a n k o r k u y o r l a r d . A t a t r k i s e s o u k k a n l v e t a b i grnyordu. Askerler, Reit Galip'i i k i kez havaya kaldrdlar. vur

Tam yere vuracaklar srada Atatrk'n yorlard.

bir iaretiyle

maktan vazgeiyorlar, tekrar var gleriyle

havaya sall F: 6

82

ATATRK'N UAI DM

B i r k a kez t e k r a r l a n a n b u h o o y u n d a n s o n r a ( b i z o cukluumuzda ok oynardk) Atatrk, Mehmetiklere: dedi. hakaret iste o Yeter, dedi. Sonra sofradakilere dnd. Glerek, Biz i s t e r s e k b y l e d e h a r e k e t e d e b i l i r i z , kendisine

Acaba Atatrk, bu oyunla, vaktiyle eden Reit Galip'e c e n t i l m e n c e

bir ders mi v e r m e k

m i t i ? A m a ben, bunun aka erevesini hi bir zaman a madn s a n y o r u m . A t a t r k , Reit Galip'i sevmeseydi, olaydan sonra onu ne bakan yapard, ne alt okka e t t i r i r d i . A t a t r k , v a k t i y l e kalk d e d i i halde s o f r a d a n k a l k m a y a n Re it Galip'i isterse acaba? Reit G a l p ' i n M i l l E i t i m Bakan o l u u n d a n b i r k a ay getikten sonra stanbul niversitesinde nklp Tarihi ve i i n b i r k r s g e r e k m i t i . Bu k r s d e i l k d e r s i v e r e c e k devrimlerimizin tarihesini yapacak kiinin kim i g r l y o r d u . Y i n e bir a k a m sofrasndaydk. hararetle bu grevin savunuyor: Bu i i a n c a k b e n y a p a b i l i r i m . G e r i i n k l b b e r a yoksa ber yaptk, fakat bu krsy ben igal e d e b i l i r i m , zm f e t yapar, diyordu. Reit Galip ise itiraz iz? d i y o r d u . Fakat A t a t r k de dediinde sylemiyordu. Reit Galip buna da cevab y e t i t i r i y o r : Paam, f e t Hanm kznzsa, bizler de olunuzuz. yapmas A r a m z d a f a r k v a r m k i . Bu i i M a a r i f V e k i l i n i n rilmesini istiyoruz, diye syleniyordu. srar ediyor, ey Ya b e n , y a f e t H a n m , d i y o r d a , b a k a b i r basyor, P a a m , h e r e y i s i z y a p a r s a n z biz n e i g r e c e kendisine dmesi byle kaldrabileceini mi ima etmiti

olabilece Atatrk, tezini

gerektii

bu Maarif V e k i l i n i n ii d e i l . Olmazsa benim namma k

g e r e k t i r . Biz d e o l u n u z o l a r a k b u v a z i f e n i n k e n d i m i z e v e

ATATRK'N UAI DM

33

Bu s o n u l a n m a d a n a y n gnler i i n d e bir b a k a o l a y a daha d e i n m e k i s t e r i m . B i r k a g n s o n r a s o f r a d a , K l A l i , R e c e p Z h t , A t a t r k ' n e v r e s i n i e v i r m i l e r , s u r d a n h u r d a n k o n u u y o r l a r d . B i r ara R e c e p Z h t . A t a t r k ' e : Paam, d e d i . R e i t G a l i p ' e b i r i d e m i k i : H i t l e r bugn konuacak. Bunun zerine Reit Galip de u cevab v e r m i : Bizim Hitler her gn konuur. A t a t r k b u lfa k z m a k y l e d u r s u n , k a h k a h a l a r l a g l mt. Aradan gnler geti. Reit Galip hl nklp Tarihi kan krss iin alyor, A t a t r k ' uygun bir zamanda

drabilir m i y i m , d i y e d n y o r d u . T a m o srada M i l l Ei t i m Bakanlndan da a f f e d i l d i . Y e r i n e H i k m e t Bayur g e l d i . Bakanlktan ayrlmas Reit Galip'e uurlu g e l m e m i t i . O yaz s t a n b u l ' a g i t m i t i . B i r g n M o d a ' d a a i l e s i y l e b i r likte sandalla lip, gezerken denize dm, zatrreeye yaka evinde yatyordu. Garip rastlant, Hik l a n m . ki ay k a d a r t e d a v i o l d u . K y a k l a m t . R e i t G a Keiren'deki m e t B a y u r , Inkilp K r s s n d e i l k k o n f e r a n s n v e r d i i g n , b u k r s u r u n a A t a t r k ' l e t a r t m a y g z e alan R e i t G a lip d e h a y a t a g z l e r i n i y u m m u t u .

KAFESE G R D

A T A T R K ' n b t n i s t e i z g r oimal<, hail<n a r a s n da o n l a r g i b i yaamakt. Cumhurbakan olduktan baz sonra kereler kol hep byle bir yaamn zlemini e k m i t i . Resm arasnda aristokrat sofrasndan skldn, kiilerin

kendi azndan d u y m u u m d u r . Halkn iinde yle bir geilmez bir t u t k u y d u .

t u k m e y h a n e s i n d e , d i l e i n c e i e b i l m e k , O'nun iin ne vaz

Bir gn yine A t a t r k , halkn yaad gibi yaamamak t a n ac ac yaknarak, yle Karaky'deki koltuk meyhanelerinde otu resm imdi koyu

rup, halkn arasnda imek, sonra aklna esince nu alp A v r u p a ' y a

bastonu

g i t m e k ne iyi o l u r d u . Bktm bu olma isteini ortaya

hayattan, trenli ekilde yaamaktan. O meyhaneler d u r u y o r m u acaba? d i y e hr yor ve yle ekliyordu: Tokatlyan'da oturuyorsun. Bir sr insan

etrafn

e v i r m i . Ne raky, ne suyu rahat iebilirsin. Eskiden ne iyi i d i . Koltuk m e y h a n e l e r i n e gider, bir t a b u r e y e o t u r u r , ra hata yer ierdim de k i m s e farknda bile olmazd. Nerde

ATATRK'N UAI DM O gnler? imdi rediyor. A t a t r k ' n snrl yaaytan ikide bir: Bu C u m h u r r e i s l i i n i h e r s e f e r i n d e b e n i m olmamlardr. usanarak Nuri bir y e r d e o t u r d u m m u , herkes beni

85 sey

Conker'e zerime de

ykyorsunuz. Ben asker a d a m m . Tarihte okuduk. Napolon'lar da Fransa'ya pek yararl Benim byle o l m a y a c a m ne m a l u m ? Brakn da di. Atatrk, Cumhurbakanln istemediini sk sk t e k ara s rarlard. Fakat Trk u l u s u onu brakabilir miydi? serbest geze

y i m . A l a y m e l i m e b a s t o n u m u . Hindi ini dolaaym, der

Atatrk'n bu protokollu yaaytan usanarak

r a k a t da o l u r d u . z g r l k z l e m i n i n k a n l m a z b i r s o n u c u y d u bu kalar. Bir g n D o l m a b a h e Saraynda yalnz kalnca can ok s k l m . Bir bana dolap hava i s t e m i . Garaja t e l e f o n edip bir araba g e t i r m e l e r i n i m i . ofr arabayla kapya kapdan kp Boaza kadar gitmi. Dolmabahe'de kadar geldi. gelince de, ocuk gibi arabaya atlam ve kimseye almak emret gizlice

grnmeden

A t a t r k ' n yalnz bana, halktan bir k i i y m i gibi do lamak i s t e m e s i n e ara sra tank olurduk. grevli bir polis m e m u r u , unlar Bir g n A t a t r k , Sarayn kapsna anlatmt: evresine

IJzerinde sade bir g m l e k ve pantolon vard.

baka baka t r a m v a y y o l u n a kadar y r d . G e l i p g e e n t a t l a r a b a k a c a n s a n m t m . Bir a r a l k , y o l d a n g e e n b o taksilerden birine iaret ederek durdurdu. Arabaya o ka kalmadan gzden Atatrk, iaretiyle arabann aradlar. O gn bakm. dar hzl bindi k i , daha kprdamaa bile v a k i t O'nun ofre rine girdi. Her yapt ek

kaybolmas bir oldu. Ne yapacam ardm. Saray birbi yerde Atatrk' H a r a m i d e r e korusuna kadar g i t m i . Tek bana dolap, z grln ve yalnz yaamann tadna

36

ATATRK'N UAI DM Bir gece yine Dolmabahe Saraymda herkes yattktan git s-

s o n r a A t a t r k yatandan kp, b i l i n m e y e n bir s e m t e m i . Olay biraz ge farkeden o devrin Valisi M u h i t t i n tnda, alarm zilini alarak btn

saray ayaa kaldrd. karmaa aramaa

Sarayda A t a t r k ' k o r u m a k l a grevli ne kadar m e m u r var sa, h e p s i n i t o p l a y p , kendi de daha pijamalarn vakit bulamadan otomobiline atlayarak gitti. Saatlerce aramadk yer brakmamlar. Her tarafa t e l sizler e k i l m i . Sarayda kalanlar heyecan iinde bekliyoruz. Sonunda sabaha kar A t a t r k ' n izine rastlanm. Kiregidil burnu'nda bir gazinoda olduu tespit edilerek oraya Atatrk'

m i . Vali bir de ne grsn? Deniz kenarndaki bir gazino da c m b l bir elence. Sabah o l m a k zere. A t a t r k , ze rinde geliigzel bir elbise, banda kasket, sabah kahve lerinden evresine toplad balklarla omuz omuza balklarn arasndan rip, oyun halkasna kurtarp, Saraya nasl ver m i Kasabiko o y n u y o r . Bir anda ne yapacan, A t a t r k ' gtreceini ek dnen stnda, m e m u r l a r l a birlikte balk klna g i katlm ve balklar birer birer kalm. silterek Atatrk'le omuz omuza

Keyfi bozuldu diye nce Valiyi bir gzel paylayan A t a trk, Yahu, felekten yle bir gece alp demi. Sa keyfetmee, kalk alelade bir vatanda gfbi kendi bamza e l e n m e e t k . B u n a da s e n e n g e l o l d u n , Meer Atatrk, zgrlk isteine dayanamayarak

raydaki kafesinden gece yars dar frlam. nce Beik ta'taki sabah kahvelerinden birine girip bir sade syledii tiyle srada ocak k e n d i s i n i t a n m . K a gz varln yeni mteriye sonra yava ellerini bir kahvedeki balklara Atatrk'n bu beklenmeyen korka baktktan Ho geldin kahve iare sre

duyurmu. yanna pme '3

Balklar da, uzaktan korka sokulmular.

yava

Paam, d i y e

ATATRK'N UAI DM

87

kalkmlar. Aralarnda bir kaynama o l m u . Atatrk, o n lara kahve s m a r l a m . Karlkl h o b e t e n ye haber v e r m e m e l e r i n i balklar, otomobiline ikiler mlar. Bir gece A t a t r k , yine D o l m a b a h e Sarayndan larak bir taksiye atlad gibi kam. Anadolu Lisesi kan g e m i . O s r a d a IVlaltepe A s k e r yapmaktadr. li armlar. O t o m o b i l i n kaps alp A t a t r k yere lerin banda bulunan yzba rtbesindeki hemen selm vaziyeti alp, t e k m i l haberini inince bir verir. mem va der. Or renci Birdenbire bunaiilmi. Sonra tleyip ald hep gibi sonra kimse birlikte aran geceyi onlarla Kireburnu kalkp,

g e i r m e y i t e k l i f e t m i . S e v i n t e n ne y a p a c a k l a r n gidilmi. Gazinocu uykudan uyandrlp, masalar beraber

gazinosuna kurulmu, bala

oyuna

sahiline

rencilerinden bir otomobilin

bir grup. ubuklu asfaltnda Beykoz'a doru gece y r y nlerine i i n d e A t a t r k ' n t e k bana o t u r d u u n u g r n c e bir hay

retmen,

Atatrk, rencilerin gece yryn grnce nun olur. Trk Genlii'nin gece Haydi gndz tann bekiliini yaptn syledikten sonra:

uyumayarak

gelin d e , yle bir kenara oturalm, alrlar.

Atatrk,

yere ker. renciler evresini soru atarak tartmaa sylemee

taya asker bir akann

balar. O

srada nce So

A t a t r k ' n a k a n d a i n c e c i k b i r k a n izi f a r k e d i l i r . kanadn cesaret edemezler. nunda rencilerden biri dayanamayp yle der: da. Atatrk, silmek iin mendilini srada renci dili ok deerli A t a m , akanzda bir yara var. Galiba

kanyor

a r a r s a da b u l a m a z . kan siler, o zere

hemen yerinden frlayarak cebinden bir hatra olarak saklamak

kar men cebine

d bir mendille akaktaki phtlam

88

ATATRK'N UAI DM

koyar. Atatrk, yaralanmasndan rencilere: nemsiz b i r e y . Vlerak

byk

znt duyan

etmeyin.

Farkndaym,

kaarken oldu, der. Bunun nedenini k i m s e sormaa cesaret edemez. Kos k o c a C u m h u r b a k a n , n e d e n , k i m d e n k a y o r ? Bu k a r l , az s o n r a a n l a l r . A r a d a n gemeden uzaktan motor lir ve Atatrk, szn yarda sorunun bile ge daha be dakika

grltleri, klakson sesleri keserek:

E y v a h , g e l i y o r l a r , d e r . Y a k a l a n d m . Bu g e c e t e k kalamayacam. ge

b a m a y l e bir d o l a a y m d e d i m . Fakat beni y i n e arayp buldular. Anlalan yine yalnz Az sonra otomobiller ve motosikletler Atatrk'n n kamasndan ne derece tellanp, zlm

lip nnde durmular. nen grevlilerin yzlerinde A t a t r k ' olduklar haber okunmaktadr. A t a t r k , b i r gece de k e n d i s i n d e n izin almadan sizce Saraydan kaan Kl A l i ile bir arkadan, k o n u k

olarak gittii bir evde iki ierken arayp b u l m u , A t a t r k ' o zamana kadar hi g r m e y e n ev sahibi ile b i r l i k t e bahe d e kurulan sofrada yiyip ierlerken, birden Atatrk'n k p e i Foks, ieri d a l m . Kl A l i ' d e de afak atm A t a t r k , yar kzgn, yar aka Kl A l i ' y e y l e rada Bravo size. Beni Dolmabahe'ye daldnz. sryor. elenceye tktnz, siz tabi. bu km:

O da s o f r a y a o t u r u y o r . G r e v l i l e r o n l a r a r a y p b u l a n a kadar sofra drtl olarak

ENTESNN

FABRKASI

ATATRK'n

kendisinden nce doan Fatma.

Ahmet, adl

mer, kendisinden sonra doan

Naciye ve Makbule

be kardei v a r d . M a k b u l e ' n i n dnda bu k a r d e l e r i n hep si de kk yata l m l e r d i . M a k b u l e Hanm, A t a t r k ' t e n d r t ya daha k k t . A t a t r k ' n annesi Z b e y d e H a n m , 1923 O c a k a y n d a z m i r ' d e tafa Mecdi Boysan'la ldkten sonra tek sonradan mirass ayrlm kzkardei Makbule Hanm kalmt. Makbule Hanm, M u s evlenmi, fakat lard. Atatrk ld zaman Makbule Hanm. M u s t a f a M e c di ile evli o l d u u n d a n Boysan soyadn t a y o r d u . Einden ayrldktan ten yadigr daha sonra mt. Atatrk, Vasiyetnamesi'nde kalmasn kzkardeine ayda bin l i oturdu Makbule ortadan sonra kalan da Atadan soyadn Nuri ald. Beyle Atadan, Makbule Atatrk' Atadan, ayrl anlamna Albay geliyordu.

emekli

evlenmi

ra v e r i l m e s i n i , a y r c a y a a d s r e c e a n k a y a ' d a u evin emrinde istemitir. Sonradan A t a d a n ' n mahfuz hisse si karlan bir kanunla

kaldrlm ve aabeysinin mirasndan bir ey alamaz d u ruma gelmitir. M a k b u l e Hanm, einden ayrlp yalnz kal-

90

ATATRK'N UAI DM

d ve g e i m darlna dt iin bir kanunla kendisine aylk balanmtr. ekilde yayn Atadan, Glhane Bununla ilgili olarak gazeteler geni Ankara yapmlard. Hi ocuu olmayan hastalna tutularak lmtr. haber mal iin Vlakbule

1956 y l n d a k a n s e r Hastanesi'nde

Makbule Hanm'n ei Mustafa M e c d i , Kurtulu Sava srasnda stanbul'la Ankara arasnda gidip gelip l e m e salam, Fransz yazar v e d i p l o m a t Glaude Farrer ile A t a t r k ' n zmit'te bulumasn dzenlemi, kaak zeme bulma sonra evrede iinde almt. Cumhuriyet'in i hayatna atlan sylentiler Mustafa Mecdi'nin durumu ilnndan sylentiler,

d o l a m a a b a l a m t . Bu

Atatrk'n de kulana gitmi olacak ki, bir akam sofra snda M a l i y e Bakanna: Bizim e n i t e n i n fabrikas ne vaziyette? d i y e Mecidiyeky deinerek: kalsn. nk fabrika alrsa namma istediini sanrlar. enitesinin m ifls kondu m u , konmad piyasada yapabilir. srtlarnda... diye anlatmaa sor du. Maliye Bakan: bala mtk k i , daha szlerini b i t i r m e d e n A t a t r k , iini kukulara kemiren

N e y a p p y a p . Bu a d a m a v e r g i y i k o y . F a b r i k a y k a

pamaa mecbur

benim adm ktler. Benim Yapmak istemese de yle O geceki

konumadan sonra Atatrk'n

fabrikasna g e r e k t e n fazla vergi ettiini

b i l m i y o r u m . Fakat ok g e m e d e n M u s t a f a M e c d i ' n i n duyduk. Fabrika kapand, kendisi de Mecdi bir ara m i l l e t v e k i l l i i gitti. Mustafa de

Romanya'ya yapmt.

Karsndan a y r l d k t a n sonra zor v a z i y e t t e l d .

FENERBAHE'YE

BAII

FENERBAHE Klb iin A t a t r k ' t e n istemiler.

uygun bir

ba Fener

O da b e y z l i r a b a t a b u l u n m u t u . A t a t r k ,

b a h e ' y e zel b i r i l g i b e s l e r d i . Bir k o n u m a s r a s n d a F e nerbahe'nin halka ait bir t a k m olduunu sylediini duy m u t u m . Halka ait her eyi A t a t r k tutar ve getirip: elebi... elebi... Gazi, Fenerbahe'ye mjdeyi verdi. lirasna lzum var m? bugnn on bin be yz lira bata bulundu. diye severdi. haberini Dr. R e i t G a l i p , h e m e n F e n e r b a h e ' y e b a

O zamann be yz lirasnn

karlk olduunu sylemee b i l m e m

YUNAN MAINDAN

SONRA

ZNL o l a r a k i s t a n b u l ' a g e l m i t i m . O s r a d a Y u r a n l l a rn A p o l l o takm g e l m i , Fenerbahe ile malar var. Fe n e r b a h e m a 1-0 k a z a n y o r . S a a k F i k r e t , k a l e y e g i r e n topu karmaya alan kaleciden bir y u m r u k yiyor. Bunun z e r i n e s a h a y a a t l a y a n b i r s u b a y da k a l e c i y i dvyor. Daha s t a d y u m yok. Baraka gibi eski T a k s i m klasn da o y n a n y o r . O l a y l m a i k i g n s o n r a y e n i l e n d i . Y u n a n l l a r 2-0 y e n d i k . o k h e y e c a n l b i r m a t A l l a h i i n . ocuklar ok g z e l o y n a d l a r . Sa a k Leblebi Bizim Mehmet

t o p u ortalyor, s a n t r f o r N e c d e t sol v u r u p , t o p u Y u n a n ka lesine s o k u y o r , soldan Rebii ortalyor, t o p Y u n a n alarn d a . B y l e c e m a 2-0 b i t i y o r . Ankara'ya za g e l i p b a n a : Ma hadiseli gemi, yle mi? diye sordu. ayaa anlat Ballandra ballandra anlattm. Mill yordum. Subay k i m bilir ne yaptlar? dedi. hislerim dndmde arkadalarla oturmu, ma yksek sesle tartrken, Atatrk sesimizi duymu. Yanm

kalkm, subayn Yunan kalecisini nasl dvdn

ATATRK'N UAI DM Hapsetmiler, diye karlk Yerini deitirmilerdir, verdim.

93

dedi. onun ke

Atatrk'n yannda serbeste konutuumuz ve da b i z i m l e s k s k a k a l a t i i n m a r m t k . O ' n u n yifli halini grnce her eyi mal ki: olduu gibi

s y l e r d i k . O da

bundan holanrd. O gn de bir cokunluuma gelmi o l

Yunanllar y l e p e r i a n oldu k i , ka para e d e r s e

nin Sakarya Harbin, d e d i m . Atatrk, geri bir ey demedi ama, sonra sylediime, syleyeceime unutuyor bazen. bin piman oldum. nsan kendini byle

R U S MLL

MAINDA

A N K A R A ' D A Trk-Rus Mill

Ma oynanyor. Mill Ta

km kalecisi Hsamettin gelen utlar geri eviriyor. Santr f o r V a h a p , Rus k a l e s i n e g o l l e r i s r a l y o r . n c e 2-0 d i k . S o n ra 2-1 o l d u k . M a n b i t i m i n e o n d a k i k a k a l a , n e o l d u y s a o l d u . R u s l a r , i k i g o l a t p 3-2 o l d u l a r . Y e n i l i n c e o k z l d m . Yl 1928. O z a m a n s t a d y u m karlatm. falan yok. Muhafz Ala atm. ynn sahasnda oynanyor. Kke d n d m . Rengim Atatrk'le Ne o elebi Efendi? diye s o r d u . Yenildik... Nasl yenildik? maa gitmez ilgilenir, futbol ilgisini karlamalarn gazeteler ma

A n l a t t m . Can kulayla dinledi. A t a t r k ama, yakndan

d e n i z l e r d i . s t a n b u l ' d a k i m a l a r l a da B a k , m a t a y i n e h a dise km, diye belirttiini h a t r l a r m . Rus y l a da f a z l a i l g i l e n m i , d u r m a d a n : Neden yenildik? diye soruyordu. ondan, Bizimkiler onlarn ayarna g e l e m e m i de

diye karlk v e r d i m . O da b e n i m k a d a r z l d . T a m k a z a n m k e n , s o n d a -

ATATRK'N UAI DM

95

l<il<ada y e n i l . O l u r i d e i l . A t a t r k sonra: ti,

bir sre

dndkten

"Galibiyetten malubiyete gemek ok zoruma git

dedi.

HASTA OBANI

ZYARET

O K U M A kitaplarna kadar geen Srtma M u s t a f a ile Atatrk'n karlamas ok dalarnda den enteresandr; 1930 y l n d a yaz a y l a r n d a A t a t r k , b i r g n a t l a Y a l o v a bir gezintiye kar. O srada Balaban d e r e s i n otlata otlata ilerleyen sorar. o bir srtmaca kp, srlar

rastlar. Atn oraya doru srp yanna geldikten sonra: Bu y o l k a r m ? d i y e zerine doru y i r m i kadar atlnn geldiini gren

ban hi r k m e z . Eliyle y o l u g s t e r i r . A t a t r k , y o l u n a g i d e cek y e r d e atn durdurur. Y e r e atladktan sonra k i m olduk larn m e r a k bile e t m e y e n obanla aralarnda u geer: Adn ne senin? Mustafa. Ya, benimki de M u s t a f a . D e m e k adaz. gelen konuma

obann A t a t r k ' tanmad bellidir. Belki de m olmasndan keyiflenerek: taslayarak:

atllar zengin iftlik sahipleri sanmtr. Atatrk, tannma Sen Gazi'yi tanr msn? diye sorar.

ocuk bozuntuya vermez. Bilgilik

ATATRK'N UAI DM Tanrm, der. O'nu sever Severim. Niin seversin? yapar: iin severim. kimin? alyorsun? misin?

97

Srtma yle bir dnr gibi Paa o l d u u Aann. Sen ka p a r a y a IJ l i r a y a . Peki b u k o y u n l a r

Ayda lira ylda ka para eder?

oban bunun hesabn yapamaz. A t a t r k ' n ve yannd a k i l e r i n y a r d m y l a ayda lirann, ylda otuz alt lira yap tn hesaplar. Sana b u o t u z a l t misin? raz olursa gelirim. Aann mu? rzasn aln da liray v e r i r s e m , benim iftlii me gelir

A a ondan sonra.

Senin anan, baban yok Yalnz anam var. mu? B a k a l m raz o l u r

O n u n da r z a s n a l r s a n z raz o l u r . O z a m a n b e n bakarm. obana almaz.

de sizin i f t l i k t e alr, ona

Atatrk, bu srada cebinden bir sigara karp uzatr. oban on bir-on iki yalarndadr. Sigaray Sigara imiyor musun? (almadm). on lira Daha s r l a m a d m

Bunun zerine A t a t r k , cebinden bir A t a t r k , paray almas iin srar lar. Aferin olum. Byle eder:

karp gren

v e r m e k i s t e r . o b a n b u n u d a a l m a z . Bu g z e l h a l i Neden almyorsun? diye sorar. Bu o k p a r a . H e m b a n a n e r d e n a l d n d i y e o l m a l . Fakat ben

sorar bu F: 7

sana

98

ATATRK'N UAI DM

paray, bana yol g s t e r d i i n iin v e r i y o r u m . K i m s e bir demez. Atatrk, edince: paray almas iin obana yeniden

ey srar

A l r m a m a , bir artla, der. Sen de b e n i m v e r e

c e i m cevizleri alrsan paran alrm. A t a t r k , obann y e m e k iin yanna ald yarm okka kadar cevizi alr, paray verir. b u k a d a r l a k a p a n s a i y i . E r t e s i g n S r t m a lamaa vakit bulamadan Yalova A t a t r k Kkne o b a n daha A t a t r k ' n kim olduunu Mus tafa, j a n d a r m a tarafndan apar topar, daha ne o l d u u n u a n getirilir. bilmemektedir.

Srtma M u s t a f a ' y ite b e n , ilk kez o g n , orada ta nmtm. Salonda birok konuk vard. oban elinde sopa s olduu halde oturuyor, adam bana kimdi? geleceinden diye habersiz, sokulup: oban: rkek baklarla evresine bakmyordu. Yanna Konutuun Bilmem, diye karlk verdi. zerine ocua bulunduumuz yeri anlatarak, okutur,

sordum.

Bunun

e l i m d e n geldii kadar tte bulundum: D i k k a t l i ol ve hi ekinme, d e d i m . Seni Atatrk'tr. bulunu a d a m o l u r s u n . Bu g r d n

ocuk artk kke getirili nedenini renmi y o r d u . Yznde m e m n u n l u k hali b e l i r m i t i .

Derken Atatrk salona girdi. Srtma Mustafa'y te peden trnaa szdkten dnerek: ocua k i m o l d u u m u sylemiler. Baksana, nasl ka konumas, tavr deiti, dedi. Bunu duyar duymaz benim sylediim meydana cak diye korkudan h e m e n oradan s v t m . Clz, e l i m s i z Srtma M u s t a f a ' n n kke getirildik olduu ten sonra stmadan dolay karnnn davul gibi i sonra surat asld. Konuklara

ATATRK'N UAI DM

99

grld ve stanbul'a yollanarak ili ocuk yatrlp tedavi altna alnd.

Hastanesine

Yalovadan stanbul'a d n m t k . Bir gece yars A t a trk'n aklna geldi. oban Mustafa'y sordu. Yatyor, dedik. Gidip grelim, d e d i . Saat g e c e n i n ikisinden sonra ili ocuk Hastanesine yollandk. Geliimiz bir l e m d i . Btn ocuklar uykudan uyand lar. A t a t r k , o b a n M u s t a f a i l e b e r a b e r , y a t a n b r o c u k l a r n da s h h a t i n i s o r d u . H a s t a n e d e k a l d m z s r e ocuklarn hi biri uyumad. Atatrk, oban Mustafa'nn yanndan ayrlmak istemi yordu. oban Atatrk' Hatrn sordu: Sen ayaa k a l k m a y brak da, buradan nasl ka obann almaa omuzunu okayarak imdi para can dn, dedi. Sonra yle konutu: larm. oban nce bir korku ald. Gerekten dedii doruy sa bu paray nasl d e r d i . Sonra A t a t r k ' n yzne d i k k a t l i dikkatli bakarak aka yapp yapmadn kendi aklnca l tkten sonra: Sen k o s k o c a G a z i P a a ' s n . E l b e t t e h a s t a n e p a r a dedi. hastane Mustafa s n da v e r i r s i n , den ayrldk. Ertesi akam sofrada konu, yine bu oban zerindeydi. Herkes onun iin bir ey sylyordu. Lehinde v e a l e y h i n d e . . . Baz k o n u k l a r : Paam, bu ocua Niin? Efendim, oban hi okur mu? A d a m olur mu? bouna emek vereceksin. Benim iftliime gelmemitin. aandan aldn lira aylkla de b a k a l m hastane grnce yatakta dorulmak zel olarak istedi ama, eliyle ona engel o l d u . Onunla konutu. iinde

Sabaha kar Srtma M u s t a f a ' y brakarak

100

ATATRK'N UAI DM Bu s a m a l a r b y k b i r d i k k a t l e d i n l e y e n A t a t r k : Yahu, ne uzaa g i d i y o r s u n u z . Ben de bir z a m a n kargalar bekledim. Daymn iftliinde onun asker geldim. da gren daym: yere

lar

tarlada

koyunlarn g t t m . Beni biraz zeki okula yazdrdlar.

'Bu ocuu o k u t m a l , ' d e d i . Bundan sonra beni Ben o k u d u m , grdnz diye bir nazariye yoktur. obanlar okumaz rir, dedi. oban M u s t a f a , Kuleli'de iken stanbul'a her

Bu o c u k

o k u r . B e l k i b y k b i r a d a m da o l u r . O n u d a z a m a n g s t e gelii memu

mizde Saraya gelir, A t a t r k ' l e grr ve mubayaa r u y z b a e m e k l i s i Rza K s e ' d e n a y l n , y a n i a l r , baz d e f a y e m e k t e oban formas alkonulurdu. Dolmabahe'de Mustafa, Atatrk'n

harln mbarek ni

nm yaarm gzlerle selmlarken, zerinde Kuleli bulunuyordu. Mustafa binbala kadar

Yllar geti ve zamanla bu ocuun okuyup adam o l duunu grdk. oban m i ve emekli yksel olmutur. imdi Yalova'da oturmaktadr.

AYAKLARINA KAPANAN

KADIN

A T A T R K h e r yaz d i n l e n m e k

iin Yalova'ya

gelir

ve

b u r a d a ay k a d a r k a l r d . Y a l o v a ' n n i n s a n a h u z u r v e r e n havasna, s e s s i z l i i n e kt deta. Burada t a b i a t l a ba ba a k a l m a k t a n b y k b i r haz d u y d u u n u , f e r a h l a d n halinden belli ediyordu. Denizcilik Bankasnn her yaptrd

T e r m a l O t e l i n i n i l k k o n u u d a 22 o c a k 1938 c u m a r t e s i g n A t a t r k o l m u t u . Termal'in nc katnda bulunan dai r e s i hl O n u n a n s n a k a p a l t u t u l u r . A t a t r k ' n nn son gnlerini duymuumdur. Yine b i r yaz, Yalova kaplcalarndayz. Tatil aylar k e n dine zg bir t e m b e l l i k l e scak ve ar g e i p gitmede... inmek en Gnlerden bir g n , anszn kkn kapsnda bir kadn be l i r d i . Bu s r a d a A t a t r k , k k n merdivenlerinden t e y d i . Kadn b i r d e n kendini y e r e atp, A t a t r k ' n ayaklar na k a p a n d , p m e k i s t e d i . F a k a t A t a t r k , b u n a h e m e n gel oldu. Estafurullah, diye geri geri sonra kzdn a n l a d m . Sert bir e k i l d e : ekildi. burada geirmek istediini Termal'de birok kez koru iindeki ahap A t a t r k Kkn ok sevdiini, m r

n c e m a h c u p o l m u g i b i b i r t a v r t a k n m t . F a k a t az

102

ATATRK'N UAI DM Ne istiyorsun? diye sordu. o c u u m var, okula v e r m e k Peki, siz ne i yaparsmz? utanrcasna: balamt. Bir retmenim... diyebildi. istiyorum.

Kadn ezile bzle, adeta

A t a t r k ' n can adamakll sklmaa

retmen, hem de Yeni nesli sizler yetitireceksiniz, y e ni nesil sizin eseriniz olacaktr, dedii bir r e t m e n , g e l sin, O'nun ayaklarna kapansn. Olur ey deil. Siz b y l e y a p a r s a n z , s i z i n y e t i t i r d i i n i z ocuk m\? de lar n e y a p a r ? B y l e b i r h a r e k e t f a n i i n s a n l a r a y a p l r k i m olursa o l s u n , elini ayan ildir. Kadn r e t m e n i n istei, iki ocuunu yatl okula ver mek, okutmakt. Ayn retmen otomobile alnd. Yalova iskelesinde' indirildi. Erturul yatndaki sofraya oturtulup, le yemei v e r i l d i . Sabiha G k e n , Zehra ve Rukiye Hanmlar da ordayd. A t a t r k , y a v e r i araclyle kadna yz lira v e r d i . o c u k l a r da A t a t r k ' n e m r i y l e rildi. Kadncaz o an ne yapacan, nasl t e e k k r ini bilemiyordu. Ayrlrken gzleri uzun m r l e r versin, diyebildi. Yalova'da Atatrk'n retmenin ok o gn ayaklarna ve kapanan neesini retmen olay kadncann skm kaybettirmiti. yalarla dolu edece Allah hemen yatl okula gnde pmek hi de doru

Haydi istediin neyse abuk s y l e . Yalnz unu iyi bil k i .

davranna kzm, fakat sonu olarak

olduu iin de yardm e s i r g e m e m i t i . A t a t r k , her zaman kadna t o p l u m iinde gereken n e m i n v e r i l m e s i n i byk amacyd. Trk kadn btn aalk istemi t i . B a t k a d n i l e T r k k a d n a r a s n d a k i f a r k k a l d r m a k enduygulardankurtarlmalyd. m r n n sonuna dek de bunu savunmutur

NYE KADINI

PMEDN?

S I C A K b i r yaz g n i j y d . . .

stanbul'da

bulunuyorduk.

Beylerbeyi Saraynda yine sazl szl bir s o f r a hazrlanm t . Saraya hizmete gelen yal bir kadnn sebep olduu bir olay asla u n u t a m a m . . . Adn bile r e n e m e d i i m bu ya l k a d n s a d e c e b i r g e c e a l t , f a k a t h i z m e t a r baha kadar almak kolay m? Kadn sofraya de kendi le bir kadeh rak v e eitli iki v e r i y o r , arada bir atyordu. Belki alkanlndan, belki geldi. Dayanamad ve ertesi gn ekip gitti. yle ya, gece sa

heyecann yattrmak i i n . . . A m a arada bir itiini gzm grdm. Bir an g e l d i , kadn salonda bir koltua y l v e r d i . He men koup kaldrmak i s t e d i m . Elenceli bir geceydi. Her kes c o m u , bambaka bir dnyada y a y o r d u . n s a l o n d a n k a r m a k , s o n r a d a S a r a y d a n alrken, korktuuma uradm. Atatrk, grnce Maksadm kimseye sezdirmeden, Atatrk'n keyfini karmadan kad uzaklatrmakt. kaldrmaa kadna kamaz. Atatrk, uzaktan Kollarmla kadn arkasndan t u t u p , ayaa

sarldm g r m . Byle eyler de hi gznden B a m d a b i r d e n glge sendeledim.

104

ATATRK'N UAI DM

N u r i Conl<er, T a h s i n z e r . . . rdm. Atatrk kalarn

Korkudan ne yapacam

atarak: dedi. pmyorum... arkasn-

Sen kadn pyordun... Hayr Paam, pyorsun...

p m y o r u m . Nasl p e r i m . Ben kadnn geliyor. pyordun? bir yerini Salarn m

daym. Salar azma

Hayr e f e n d i m , hi

pmedim... sezdim: dedim.

Atatrk'n

b u kez s e s i n i n y u m u a d n

Neden pmedin? diye sordu. altm yerde doru bulmuyorum... Neye doru bulmuyorsun? byle' eyler dnmem. ederdim. gevetti. alarak, Ekmek y e d i i m yerde

A m a darda o l s a m istediim ekilde hareket Bu s z l e r i m A t a t r k ' n Tahsin zer de nerken: Bravo, d e d i i n i d u y d u m . gerilmi kalarn havann yumuamasndan iaret

cesaret

bana d n p , gzucuyla A t a t r k ' Atatrk cevaplarm

ederek, dedi. ki, yerine d

ok iyi yerden ders almsn, beenmi

olmal

MADAM

VERA

BEVOLU'ndaki

Eden L o k a n t a s n a

gitmitik.

Papazla birbirle Be

rn toplants vard. Y i r m i drt kiilik bir masada rine ziyafet ekiyorlard.

Mal sahibi M a d a m Vera gzel bir kadnd. A s l e n y e m e k srasnda M a d a m Vera'y masaya artt: tikten olabilir

yaz Rustu, o k t i t i z ve dzenli bir s e r v i s i v a r d . A t a t r k , L o k a n t a n z o k g z e l , d i y e v c b i r k a sz e t sonra, Bir e y e miyiz? diye ihtiyacnz var m , size yardmc Devlet sordu. outurarak, bulundukla

M a d a m Vera u m m a d anda bana konan bu Kuundan son derece keyiflenmi, ellerini zerine Evet var Atatrk, Ne kadar? diye sordu. On bin lira kadar. B a n k a s n a s y l e y e l i m . M m k n s e b i r verdi. Paam, diye sknt iinde

rn, bir m i k t a r k r e d i y e i h t i y a l a r o l d u u n u s y l e d i . Bunun

aresine

baksnlar, d e d i k t e n sonra bayaver Rsuhi Beye bu k o n u da talimat Ertesi gn Eden Lokantasnn d u r u m u inceden inceye

106

ATATRK'N UAI DM oyaladlar. kredi iine

n c e l e t t i r i l d i . Bal<tlar k i , b o r i i n d e . Bir s r e Bu o l a y n t a n k l a r n d a n D r . R e i t ok ierlemiti, Galip,

Biz b u k a d a r t a r i h y a z p a l y o r u z . Be p a r a b i bala

le a l d m z y o k . Rus k a r s n a p a r a v e r i l i y o r , d i y e d s y l e n m e e . Oysa para falan v e r i l m i deildi.

RUM KADINIYLA

KAVUNCU

BR yaz a k a m B y k a d a ' y a g i t m i t i k . 1936 y l y d . s kelede A t a t r k ' byk bir kalabalk karlad. ten sevgi gsterilerinde Vapur iskelesine bir binmesi ryerek bulundu. Splandit Oteline otomobil yanatrmlar. gelen gidilecekti. Atatrk'n aralarla sordu: mi?

iin. Oysa Adalarda tekerlekli, motorlu Adada otomobille dolamak yasak deil

gezilmesi yasak. Atatrk, otomobili

grnce yle

S o r u s u n u n karln daha b e k l e m e d e n , Kaldrn bu otomobili, dedi. Sonra iki dizi h a l i n arasnda y iek atyor, otele geldi. Herkes yolda Atatrk'e de sralanp, kendisine yol aan kalabaln kalabal yaranlar, eilip elini pyorlard. Otelin alt kat terasnda ok gzel bir sofra hazrlan m t . Fakat A t a t r k , halkn c o k u n l u u n u g r n c e bu sof raya pek ilgi g s t e r m e d i . Bir s e r v i s masas zerindeki ra k y l a l e b l e b i d e n a l p , e l l e r i a r k a s n d a b i r a a , b i r yuka- dolamaa balad. Her eit Balkonun n epeevre insanla doluydu. 'zerinden bakmaa alyorlard. Atatrk,

insan Ata'larn g r m e k iin t o p l a n m , b i r b i r l e r i n i n balar merdivenlere

108

ATATRK'N UAI DM

d o r u y r y n c e l<aiabaik a r a s n d a y e n i b i r k a y n a m a o l d u . Y u k a r s r a y p y e n i d e n b a l a d l a r el p m e e . Gz y a artc bir manzarayd bu. Kalabaln arasnda siyah dekolte bir elbise giymi, uzun boylu, dolgun vcutlu ok gzel bir Rum kadn, ora daki herkes gibi A t a t r k ' n de dikkatini e k t i . Kadnn ko c a s y a da y a k n o l d u u n u s a n d m b i r e r k e k v a r d . A t a trk kadn yanna ard. ki iip i m e d i i n i s o r d u . Ha yr karln alnca onu dansa kaldrd. O srada salonda orkestra alyordu. kfelerle mahalle aralarnda kavuncu Ata O devirde srtlarndaki yukar

dolaan seyyar kavuncular vard. Uzun b o y l u , babayani k lkl, krl sakal gbeine kadar inen byle bir da, srtndaki trk' grmee kfeyle alyordu. gzne kalabaln arasna s o k u l m u ,

Rum kadnyla dansn bitiren A t a t r k , birden d. Kavuncu, bir Cumhurbakan tarafndan

arpan sakall kavuncuyu eliyle iaret ederek yanna ar arlacan kprdama soluna ba aklnn ucundan bile g e i r m e d i i iin yerinden d. Acaba kimi aryor? gibisinden sana

knd. Yanndaki bir iki gen ben m i , ben mi? diye orta ya frladlar. A t a t r k , bayla hayr iareti y a p t k t a n s o n ra p a r m a y l a y e n i d e n k a v u n c u y u iaret Kavuncu bir anda k e n d i n i Ne olduunu nyordu. Atatrk, anlayamadan evresine dans etti. buluverdi. bakkarttrd. syledi. pistin ortasnda kfeyi

akn akn etmesini

kavuncunun srtndaki

Sonra Rum kadnna, kavuncuyla

Kadn ok gzel dans biliyor, p i s t t e dndke kvrak hare k e t l e r i y l e gz k a m a t r y o r d u . P e j m r d e k y a f e t l i k a v u n c u y s a h a y a t n d a h i d a n s e t m e m i t i . Bu i k i a y r t o p l u m nn insannn birbirine sarlarak dans edileri eydi. Dans bittikten sonra Atatrk, ellerini rparak: kat grlecek

Bravo, bravo. dedi. ok gzel dans oldu. Son beraber dans etmelerini

ra R u m k a d n y l a g e l e n e r k e e

ATATRK'N UAI DM

103

s y l e d i . Bu kez o n l a r d a n s a b a l a d l a r . O r k e s t r a madan alyor, toplanan halk alk t u t u y o r d u . Atatrk, bir Bykada'daki yoksul o bir elence akamnda dans

hi

dur

zengin bir

Rum kadnyla

kavuncuyu

ettirmekle

acaba neyi anlatmak i s t e m i t i ?

mtiyazsz,

snfsz

k i t l e , " o l d u u m u z u g s t e r m e y i m i ? Yoksa o zengin kadna ben i s t e r s e m seni bir cumhurbakanyla da, bir k f e c i y l e de dans ettirmesini bir trl z e m e d i m . bilirim, d e m e e m i g e t i r m i t i . Bunu.

S A M P A A N I N S S L E

YIL 1931. Dolmabahe Saraynda o k ' p a r l a k bir dn oluyor, generallerden birinin kz e v l e n i y o r d u . Y u r d u n ta n n m k i i l e r i d n e a r l y d l a r . 1-fer y a n d a k gzel hanmlar, gen kzlar, yakkl erkekler Paa v e e i d e k o n u k l a r a r a s n d a y d . Eli v e e i d i k k a t i ekecek kadar k giyinmilerdi. elbiseli Sami

gze arp

yordu. Trkiye'nin Berlin bykelisi olan Kemalettin

K e m a l e t t i n S a m i Paann ei A r a p d n y a s n d a t a n n m bir p r e n s e s t i . Ne kadar m c e v h e r i varsa hepsini t a k m t d e nebilir. Yrdke prl prl yanp herkesin baklarn yapl bir stunu andryordu. snen mcevherlerle klardan zerinde t o p l u y o r d u . Sanki

Prensesin bu ar s s , ok g e m e d e n A t a t r k ' n de dikkatini ekti. Cannn skldn anlamakta malettin konutu: Ltfen etrafnza bir bakn. Ne kadar gzel elmaslsna rastlyor varsa Sami Paay yanna ard. Ayakta gecikmedim. u ekilde Btn neesi bir anda uup g i t m i t i . Dans biter b i t m e z Ke

hepsi t a b i i . Hi bu kadar

musunuz?

ATATRK'N UAI DM

111

Sizin Ianmefendi Kemalettin

bujular

iinde. Kendi irkinliini benzemi. beraber salonda

kapa daha

mak iin kuyumcu dkknna Sami

Paa, e i y l e

ok kalamad. H e m e n Saraydan ayrld. Einin bu kadar s s l e n m e s i n e v e h o o l m a y a n b u d u r u m u y a r a t m a s n a o da ok zlm ve piman o l m u t u . ok k giyinen A t a t r k , s s t e n , g s t e r i t e n tiksinir, oldu b y l e e y l e r d e n uzak d u r u r d u . T a m b i r s a l o n a d a m bi o l m a y y e t u t a r d .

u halde, t a b i l i k t e n h bir zaman ayrlmaz, g r n d g i

HANIMLARINIZI

UNUTMAYINIZ

ATATRK'N

her

geceki

sofralarndan

biri.

Sofrada konuklar

C e v a t A b b a s , Recep Z h t , Kl A l i . Recep Peker, Tahsin zer gibi yakn arkadalar, sofrasnn bulunuyordu. O gn Saraya tanmadm bir hanm gelmiti. Ata ilgilenme gedikli

t r k ' l e g r m e k i s t e d i . G r t r l d . Be o n d a k i k a s o n ra da t a n m a d m b u k a d n g i t t i . O z a m a n p e k m i t i m . M e e r gelen kadn, A t a t r k ' n yakn arkada Ce v a t A b b a s ' n ei deil m i y m i . Kadncaz, son zamanlarda kocasnn kendisini bir kenara ittiini sylemi, ilgisizli i n d e n yaknm. A t a t r k ' n bu konuda yardmn rica et m i . Tabi b t n b u n l a r d a n C e v a t A b b a s ' n h a b e r i y o k . Konuklar sofrada yerlerini aldktan sonra Atatrk binden tktan altn sonra: Y a k b a k a l m b i r s i g a r a C e v a t Bey, d e d i . sigara tabakasn kard. inden iki ce

sigara

e k t i . Birini kendi y a k t , brn de Cevat A b b a s ' a frlat

Atatrk'n sofrada sigara dururken sadece Cevat Ab bas'a sigara atn, anlaml anlaml szn pek hayra

ATATRK'N UAI DM yormadk. Arkasndan ini anlamtk. Cevat Abbas yapt: sigarasndan henz bir nefes bile

113

hemen bir frtnann patlak verece ek

m e m i t i k i , A t a t r k ona t a m bir ders olan u

konumay

Bir zamanlar gen bir subaydnz. Hanmlarnz da gzel

gen kzlard. Seviip evlendiniz. O zaman fakirdiniz. i m di hem zenginsiniz, hem de mebussunuz. O zaman olan aileleriniz i m d i size irkin ve kart geliyor. pulsuz bir t e m e n k e n size gnl v e r m i , yllarca Parasz kahrnz

e k m i , oluk sahibi etmi hanmlarnz unutmaynz. Ak lnz banza alnz v e kadnlara k t m u a m e l e e t m e y i n i z .

F: 8

M A R F E T M GB

EVLENMZ

BR g n

sofrada

kadnlar

zerine

grmeler

yapl

yor, kadn konusunda ortaya atlan dnceleri A t a t r k dik k a t l e d i n l i y o r d u . Bir e r k e i n b e r a b e r y a a d b i r k a d n d a n ayrldktan nin Atatrk. Atatrk'n ayrldktan evlilii ksa srm ve Ltife Hanm'dan saygyle sonra bile, yeri geldii zaman ondan sonra onun ve iin yakksz bu szler sylemesi savunuyordu aleyhindeydi srarla dnceyi

sz e t m e i alkanlk haline g e t i r m i t i . Bizim Ltife Hanm kralie gibidir. Lisan bilir, se bilir, f i r arlar, s o s y e t i k m i s a f i r l e r i nasl kabul e d e c e i n i inin kulandan Kitab okuyunca Bu gitmemitir. Armstrong'un kitabn getirdiler. Okuduu hayatma etmi kalarnn benim atldm grdm. blmd. giremez. zel evime

k l t r l , aydn kadndr. eklindeki v c szleri ok k i Bir gn A t a t r k ' e

sayfa, O'nun zel hayatyla ilgili ngiliz

nfuz edemez. Bizim Ltife Hanm Avrupa'da tahsil t m bilir ama, bir y e r e kadar bilir, d e d i .

tir. Ona bunlar olsa olsa o yazdrmtr. ngiliz, zel haya

ATATRK'N UAI DM Dalla sonralar evlenme konusu aldnda

115 Atatrk'

n yle konutuunu hatrlarm: Biz d e b i r z a m a n l a r m a r i f e t m i g i b i evlenmeyi bir marifet Ltife da y o l amtr. evlenmitik. Meden ok Merasimlerle Atatrk'n sanmtk. Eskiden boanma

H a n m ' d a n a y r l , 1926'da

Kanunun kma

k o l a y d . Bo o l d e d i m i , k a r k o c a a y r l v e r i r d i .

EN B Y K

SERVET

zamanlar

basit

bir

kasaba

olan

Ankara'nm

skc Ba

havasna

arkadalarn

altrmak iin uzun bir sre

kentten ayrlmayan Atatrk, devrimleri yerletirmee ba l a d k t a n s o n r a yaz m e v s i m l e r i n i s t a n b u l ' d a g e i r i r olmu-> t u . IJ, d r t a y s r e k l i o l a r a k s t a n b u l ' d a k a l r , y a t l a mara v e Boazda geziler yapard. ehirdeki Bu gezilerde Mar Sakarya. son ylla gibi bir

ankaya ve stanbul motorlaryla Erturul yatn kullanrdk. gezintilerinin yerlerini, mrnn rnda deniz banyolar almaa balamt. Selanik

ky ehrinde d o m u olduu halde, o zamanki softalk y znden A t a t r k denize hi g i r m e m i t i . Y z m e y i , kendi e s e ri olan Florya'da rendi ve halkn arasnda yzd. Zaten halk arasnda, kalabalk iin ok stanbul'u stanbul'da severdi. b u l u n d u u m u z bir yaz m z e l e r i dolat, yok mze Meciemriyle iinde yaamak isteinde olduu stanbul'u bu ie daha e l v e r i l i bulur v e Ankara'dan

e s k i yaptlar i n c e l e d i . Topkap Saraynda ne var, ne hepsini birer birer gzden g e i r d i . Topkap Saray s i n i n k u r u l m a s da A t a t r k ' n b u y r u u y l a o l m u t u r . diyekk'n gezerken, Mill Eitim Bakanlnn

ATATRK'N UAI DM

117

Topkap Saraynda t o p l a n a n , f a k a t ne h i k m e t s e halkn g znden saklanan hkmdarlarn portrelerini grm ve bun larn sergilenmesi emrini v e r m i t i . A t a t r k , ayrca halkn ieri alnmasn da i s t e m i , o srada Glhane Parknda b u lunan birok k i m s e , evresini kuatm olarak Saraya aln mt. A t a t r k , daha sonra kapal vaziyetteki kdemli m e m u r u , bunlarn hademesi biri birer Hrka-i Saadet kadar Serbir dairesini gezdi. Hilfete bal olan bu dairenin krk b a n d a da H r k a - i S a a d e t

unvann tayan Hoca Rasim Efendi adnda hazine deerindeki eyalar sandklardan

adam vard. A t a t r k ' n yannda Kzm zalp da v a r d . Her kar tp teker teker gzden geirdi. Sonra bunlarn tekrar san dklara yerletirilmesine gzclk etti. lerinde Emanat- ksa en Mukaddese'nin de bulunduu seksen bin paray akn bu tarih ve sanat hazinesinin ok zamanda halka almas iyi saklanmas ve en verdi. Trkiye'nin iin emir

byk s e r v e t i n i n t a r i h o l d u u n u bir kez daha h a t r l a t t . A t a t r k , Topkap Saraynda Sanca erif i grmek dik istedii zaman, m e m u r l a r , mahfazasn aarak Sanca e r i f i karmlar ve nne koymulard. Atatrk, bunu katle gzden geirdikten sonra kalarn Bu S a n c a erif Topkap Saraynda yarm yzyl atarak: bulun, dedi. sre ve memurlar, deildir. Asln

alm

bu szlerin karsnda aknlk geirdiler. Fakat bir zenlenirken gerek meydana kyor. Muhafazasndan

sonra Topkap Saray t a m bir mze eklini alp. arivi d k a r l a n y e i l r e n k l i 30 s a n t i m e n i n d e v e 113 s a n t i m b o y u n daki kumatan yaplan ve feth-n karip) yazlar ilenmi yerine yeil zerinde (Nasrun minallah Allah, Muhammed ve Aere-i Mbeire mey ve bir rm altndaki

Sanca e r i f i n sonradan dikildii olan Sanca erif

dana kt. Siyah renkte torbann iinde de siyah

renklisi yaplmt. Mahfazann

renkte rm kuma

parala-

118

ATATRK'N UAI DM hakikisi

r b u l u n u y o r d u . A t a t r k ' n o g n S a n c a e r i f i n olmadn nasl anladn hl merak eder

dururum. deer sev bu Ta

Tarih yaptlarna kar A t a t r k ' n byk bir sayg duy d u u b e l l i y d i . Tarihe, zellikle Trk Tarihine byk veril-, t a r i h yaptlarnn iyi saklanmasn bozulup masn her zaman tekrarlard. Okuldayken O'nun d i i d e r s i n t a r i h o l d u u n u b i r k a kez a z n d a n en ykama

iitmitim. 1930

12 n i s a n 1 9 3 1 ' d e a l y a p l a n T r k T a r i h K u r u m u ' n u a m a l a k u r d u r m u t u . Bu k u r u m u n e k i r d e i 23 n i s a n da Trkocaklarnn altnc kurultaynda kurulan Trk rih Heyeti idi. Trkocaklar, yedinci kurultaynda

kapanma

k a r a n v e r m i , A t a t r k ' n b u y r u u ile de Trk Tarih Tetkik C e m i y e t i k u r u l m u t u . Bu d e r n e k , 1 9 3 5 ' t e T r k T a r i h K u r u mu dn almt. Atatrk, kurumun koruyucu bakanyd. okuduu adl Kuruma ok nem verirdi. lmnden nce son b i l i m s e l derginin son says o l m u t u .

kitap, bu k u r u m u n ayda bir yaynlad Belleten

MISIRLI

MUGANNYE

SARAYBURNU

Parknn yeni

ald

gnlerdeydi.

10

a u s t o s 1928 a r a m b a g e c e s i C u m h u r i y e t H a l k P a r t i s i b u rada b y k bir e l e n c e d z e n l e m i v e A t a t r k ' d e ar mt. stanbul motoruyla Atatrk Dolmabahe'den heykeli klarla Sarayburnu'na aydnlatlm katldm Ziraat gittik. Rhtmdaki

o l a r a k d i m d i k v e h e y b e t l i d u r u y o r d u . Bu h e y k e l i n a l 3 e k i m 1926 p a z a r g n y a p l m t . T r e n e b e n d e kelin almasndan birka gn sonra zmir iin hatrlyorum. Trkiye'deki ilk A t a t r k h e y k e l i y d i . Hey Blge O k u l u M d r A b i d i n , G a z i ' n i n i l k h e y k e l i n i n ay k a d a r nce okulun bahesine dikildiini bildiren bir mektup yol lamt ama, onun yazd heykel deil bst olsa g e r e k t i . Cumhur/yet'e kar dini yanl anlayp anlatanlarn etki 1923 da kan siyle heykele kar gsterilen ekingenlik, Atatrk'n ylnda yapt bir s g kazanmt. artk heykel dikme iinin bir uygarlk gerei olduu

konumayla giderilmi, yurdumuzda

Her gn y e n i b i r d e v r i m i m j d e l e y e n A t a t r k , bu t a rih konumasnda dnyada medeniyim diyen herhangi

120

ATATRK'N UAI DM yapacak ve heykeltra dine aykr atalarmzn sayanlar, hatralarn demiti. hey olanlardr. yetiti eriat gzel

bir millet mutlaka heykel recektir. ahkmn heykellerle Heykel dikilmesini gereince dnyaya

incelememi ydettirecektir,

Milletimiz

heykeltral

ilerletecek,

Yine o zamanlar duyduuma gre Atatrk kendi kelinin yaplmasn nn yerlemesinin plmasna ancak kendisinin heykelleriyle Atatrk

istememi, fakat yurtta heykel anlay olaca heyke bu adl bu oturup sanat

k a n s n a v a r d k t a n s o n r a d r k i , s a l n d a h e y k e l i n i n y a raz o l m u t u . S a r a y b u r n u ' n d a k i lini stanbul Belediyesi heykeltra kabul ederek Viyana'l bir heykeltraa ite uzun uzadya karsnda

g r n altnda y a p t r m t . A t a t r k , K r i p p e l

istedii kadar poz v e r m i t i . O zamanki parayla on be bin liraya kan bu heykelin beenilmesi zerine ayn ya A n k a r a ' d a iki A t a t r k heykeli daha y a p t r l m t . Taks i m ' d e k i C u m h u r i y e t ant ile Ankara'da Etnografya M z e si ve Yeniehir'deki A t a t r k heykelleri rafndan yaplmt. Sarayburnu o gece klarla prl rn arasndaki byk prld. Rhtma ya bir ise Canonicav ta

natmz zaman gecenin karanl iinden fkran kla kalabal grdk. Uzaktan tatl comu, sevgi gsterisi yzden dndklerini kadn sesi n n t y o r d u . A t a t r k ' n g e l d i i n i gren halk, kadnl, erkekli m, halkn duyan, yap k hep

y o r d u . A t a t r k t a m bir halk adamyd. Halkn iinden mal o l m u t u . Bu

halkn nnde syler, yanlm varsa halk dzeltsin, der di. Her zaman m i l l e t i n ferdi olmakla vnr, yaplan ey lerin erefi millete aittir, her eyi millet yapt derdi. Git tii her yere hair nee gtren bir insan olduu neir oluverdi. bir caz, sahnede A r a p a ark iin hemen halkla

Parkn b i r

kesinde

lar syleyen M n i r e - t l M e h d i y e takm vard. M s r l m u -

ATATRK'N UAI DM

121

g a n n i y e C e m a l i y y e ' y i i l k k e z o r a d a , Park G a z i n o s u n d a g ryorduk. Kadnn sesi zel ses... Kadn A t a t r k ' selmlayarak billur gibi sesiyle A r a p a arklar syledi. Konserinde de byk bir baar np bol bol alkland. Atatrk hi konumadan sonra, btn dnya dinler. O zaman dedi. ederek ayrld. niye ite byk bir dikkatle dinledi. kaza gerekten gzeldi. Allah iin g

ark b i t i n c e kadn yanmza a r d . Bat m z i i n i de renmesini tledikten Bu s e s l e s e n i

hretini t a m yaparsn, K a d n da t e e k k r

O zaman A t a t r k ' n , bu szleri A r a p arkcsna s y l e d i i n i a n l y a m a d m . Biz h e r a l a n d a b y k b i r

devrim bizi Trk Bat

y a p m , A r a p dnyasndan ayrlp Bat'ya y n e l m i t i k . A c a ba A t a t r k , D o u d n y a s n n k l t r v e s a n a t a l a n n d a izlemesini mi hatrlatmak istemiti? Yoksa... Atatrk musikisini mziini deye yol dm. Atatrk, dil k o n u s u n d a o l d u u gibi mzik alannda kendi beeni ve alkanlklarn inemi, alaturka halde, i sevdii ve sofrasndan hi eksik etmedii da Bat sevdii halde, mzik ve devrimimizin ancak benimsemek uygulamakla

gerekleeceine anla

inanyordu. Evet, yoksa bunu d n e r e k m i M s r l hanen gstermek istemiti? Bunu daha sonralar

mzi

m z i i n e i n a n m . Bat u y g a r l n n m z i i n i n g e l e c e k k u aklarn mzii olduunu syleyerek Devlet lim Mektebi, 6 mays mzii sanatn eitim KonservatuvaMual Bat buyruuyla balamt. Atatrk, kadar r n m t e m e l l e r i n i attrmtr. 1924'de kurulan M u s i k i 1936 y l n d a A t a t r k ' n yoluyla yerletirmee

Ankara Devlet Konservatuvar halini alm ve yurtta

zel

hayatnda

alaturkalktan

kurtulamayan

bir ara Radyoyu yalnz alafranga

mzie ayrtacak

122 ileri gitmi ve

ATATRK'N UAI DM kulana kadar gelen yaknmalar kuaklarn zerine yoksun^ hatr

de, alaturka klarna, d e v r i m yapan luk ve fedakrlklara latmt.

katlanmak zorunda olduklarn

Mzik kltr ok kuvvetli olan ve alaturkay ok sev dii bul i i n bz g e c e l e r s e v d i i ettirii, o gece Sarayburnu arklar kaidesine uygun ekilde syleyen A t a t r k ' n mzik d e v r i m i n i de halka ka Parkndaki konumasn dan belli deil miydi?

Atatrk'n kendi beeni ve isteklerini bile sras ge lince devrimler mzii uruna ineyerek radyolardan yol am, alaturka bile alaturka sevenler kaldrmas tepkilere paslandn

b u hale ok zldklerini, Trk mzii duyamamaktan k u laklarnn konuda sylemekten sralayarak ekinmemilerdi. demiti: bizi mahrum ok B i r gece Dolmabahe Saraynda Yunus Nadi. A t a t r k ' e bu yaknmalarn yle

Paam ne olur inciniyoruz.

alaturka arklardan

b r a k m a s n l a r . Z e v k i m i z e , dugularmza el atld iin zlyor ve

A t a t r k bu szlere yle karlk unutmamak gerekir ki, devrim krlklara yer katlanmasn verilmelidir. Radyolarda Klsik Trk Mzii

vermiti: Fakat

Alaturka arklardan ben de holanyorum. bilmelidir. Ancak mill

y a p a n b u n e s i l , bz f e d a trklere

alnmas yasa

bir

s r e s r d . Bir gece sofrada A t a t r k , konuklar ye Hanmn sesiyle coarak dinledikten larnda birer konser veriniz, dedi. sonra:

arasnda

bulunan bestekr Stk Beyin ud ve t a m b u r u n u , ei V a s f i "Stk Beyefendi. Gidip stanbul ve Ankara Radyo

Bu s z l e r l e R a d y o l a r d a n k a l d r l a n kisi, yeniden konulmu oluyordu.

Klsik Trk

Musi

Glhane Parkndaki enliklerde Msrl

Muganniyeden

ATATRK'N UAI DM

123

s o n r a E y p s u i t a n C e m i y e t i r e n c i l e r i n d e n l<urulu v e K e m a n i IVIustafa B e y i n y n e t t i i F a s l H e y e t i k o n s e r i n e b a lad. Heyetteki sazclar, kadn o l s u n , erkek olsun giyinmiler, byle sekin bir toplantya nnn skld belli oluyordu. Bunu rastgele giysi gibi iste yakksz

l e r l e g e l m i l e r d i . Bu h a l A t a t r k ' n g z n d e n k a m a d . C a da, onlar dinler grnrken nndeki gazeteye dalm olmasndan anlyor

d u m . A t a t r k , b i r ara Fasl H e y e t i n d e n p r o g r a m l a r n yetini zor durumdan kurtarmak iin t u t u p sevdii dan bir liste yapp, sahneye gnderdi. Listenin g a l i b a . Faize H a n m n b e s t e s i o l a n ataraban t r k bu arky ok severdi v e sofrada keyifli

d i . O l m a d n r e n i n c e z n t s daha da a r t t . Fasl H e arklar banda

makamnda zamanlarn

Bade-i vuslat i i l s i n kse-i fafurdan arks vard. A t a da k e n d i s e s i y l e o k u r d u . Fasl H e y e t i bu arky da iyi a l a m a y n c a A t a t r k o k s i n i r l e n d i . K o n s e r d e n s o n r a ayaa-, kalkarak unlar syledi:

Her zaman, her yerde olduu gibi bu gece de b u kar karya g e l d i i m anda byk

r a d a aziz m i l l e t i m i z l e

b i r k u v v e t i n e t k i s i a l t n d a k a l d m d u y u y o r u m . Bu k u v v e t nedir? Trk halknn, Trk t o p l u m u n u meydana getiren yk sek insanlarn halk kaynaklarndan ykselen bazlarn bir noktada, hislerin, bir ar zularn, heyecanlarn, hedefte, ortak gster musik

b i r g a y e d e b i r l e m e s i d i r . Bu k u v v e t i n b u b u k a d a r laa o l a b i l m e s i , o n u n o k t e m i z , ok asil o l d u u n u m e k t e d i r . Bu g e c e b u r a d a D o u n u n en s e k i n iki

h e y e t i n i d i n l e d i m . l k o l a r a k s a h n e y i s s l e y e n IVItsrl M u ganniye, sanatkr olarak baard. Fakat benim Trk duygu larm zerindeki grm udur k i , artk bu basit musiki. ana Trkln ok gelimi ruh ve duygularn kandrmaa yet mez. Karda meden dnyann mzii de i i t i l d i . Bu ayaa kalkt. Hepsi nee iinde oynuyor. Tabiatn kadar ark musikisi karsnda uyuuk duran halk. hemen icabn yapyor. Trk, yaradl olarak en v e satrdr. Eer Trkn

124

ATATRK'N UAI DM kendisinin ite dzel

b u gzel huyu i m d i y e kadar farkolunmamsa, bunun iin gaml(

kusuru d e i l , ac felketlerin sonucudur. Trk m i l l e t i g r n y o r d u . Fakat artk hatalar olacaktr. tilmitir. Trk milleti artk en

HARF DEVRM

GELYOR

S A R A Y B U R N U P a r k n d a 9 a u s t o s 1928 g e c e s i d z e n lenen enlikler srasnda ok n e m l i bir olay daha o l devrimi daha takmy du. Mzik devriminden sonra Atatrk, bir

mjdeledi. Az nce sahnede Mniret-l Mehdiye

la a k y a n A r a p a r k c C e m a l i y y e , b i r s r e A t a t r k ' n m a sasnda kalp, O'nun mzik konusunda syledii ilgin sz leri hayranlkla dinledikten sonra teekkr edip t . A t a t r k bundan sonra ayaa doru kaldrp: Arkadalar, hanmlar, beyler. u grdnz iki kalkarak ayrlm halka kadehini

rakdr. Bunu v a k t i y l e Padiahlar saraylarda, drt duvar v e kafes arkasnda gizli gizli ierlerdi. Bizse, hepimiz t o p l u o l a r a k a l e n e n i i y o r u z . t e aziz m i l l e t i m i n ve onun erefine iiyorum, dedi. iinden kan byk adam, btn urada nnde

A t a t r k ' n b i r h a l k a d a m o l d u u n u , b u n d a n daha g zel hangi olay anlatr? Halkn halkla beraber kadeh Hepinizin erefine kaldryordu. iiyorum, der demez

gazino bir anda kart. Topluluk ayaa f r l a m : Yaa Paam. Saol Paam. A l l a h seni bamzdan

126 eksik

ATATRK'N UAI DM etmesin! banlaryla kadehlerini kaldryor, Ata

t r k ' e d o r u s a l l y o r l a r d . Bu Atatrk, birdenbire coan halka, saysz

manzara O'nu ok

ilendirolmu, mjdeli geirdii harflerin diyor

m i t i . Halkn cokunluu srp gidiyordu. kararlar verirdi. Yine yle birin, daha devrimlerinden

y o r d u . 1927 y l n d a n e p a h a s n a o l u r s a o l s u n y a p m a a k a r a r v e r d i i v e 1928 k a y l a r n da h a z r l k l a r y l a ye rastlar. leri bir m i l l e t olabilmemiz du: Yeni Trk harfleri abuk renilmelidir. Yeni Trk mille harflerini her vatandaa, kadna, erkee, hammala, sandal c y a r e t i n i z . Bu d e v i y a p a r k e n d n n z k i , b i r s e k s e n i , d o k s a n b i l m e z s e a y p t r . Bu m i l l e t dir. ftihar etmek tin yzde onu, yzde yirmisi okuma-yazma bilir de, yzde utanmaldr. millet A m a Trk M i l l e t i , utanmak iin yaratlm bir millet deil iin yaratlm, anl, erefli bir millettir. bir d t i r . Tarihi batan baa i f t i h a r l a d o l u bir iin yeni Ltin harflerinin Trkeye alndn iln edii ite o gece kullanlmas gerektiini halka anlatan A t a t r k yle

Okuma-yazma bilmeyenlerin okluu, onun hatas de ildir. Hata, Trk'n seciyesini anlamayarak, kafasn takm zincirlerle saranlardadr. Artk g e m i i n bu rn kknden t e m i z l e m e k zaman gelmitir. Hatalar hatala

z e l t e c e i z . Bu h u s u s t a b t n v a t a n d a l a r n a l m a s n i s t e r i m . En n i h a y e t b i r - i k i y l i i n d e b t n T r k h a l k , y e n i harfleri renmelidir, renecektir. unu gsterecektir. Bunu duyan halk, O'nu iin birbirini inemee kucaklamak, barna basmak balad. Grlmemi cokunluk M i l l e t i n , kafasyla ol d u u g i b i , y a z s y l a da m e d e n i y e t l e m i n i n y a n n d a oldu

srasnda alayanlar da v a r d . Elencelerden sonra Glhane Parkndan Bykada Y a t Kulbne giderken bir olay oldu. Atatrk' geiren, ev resini sarp O'nu lgnca alklayan halkn arasnda s i m -

ATATRK'N UAI DM

127

sk bir arafa sarlm bir kadn, dikkatini e k m i t i . He m e n kadnn yanna doru g i t t i : H a n m e f e n d i , adnz nedir? d i y e Hafz Hanm. Nerelisiniz? Eyplym. Hafz H a n m , b e n i m hatrm iin bandaki u s i misin? ar gzleri sarlp sordu,

yah rty atp, etraf daha rahat g r m e k istemez af bandan karp atarak karlk v e r d i . Sonra ni Atatrk'ten Saat hi ayrmayarak olaym... diz k t . Ellerine dkld: perken dudaklarndan u cmleler Sana k u r b a n ikisi

Kadn bu szlere, szle d e i l , iki eliyle sarld

Bu o l a y d a n s o n r a A t a t r k , g i d i i n i b i r a z d a h a gecenin olup, btn gazino boalncaya sonra oradan ayrlmad. Herkes ekildikten

uzatt. kadar

Bykada'ya olduu halde,

yollandk. Anadolu Yat Kulbnn arls

halkn elencesini s e e n A t a t r k ' n prl prl klarn a l tnda frakl, smokingli erkeklerle, tuvaletli, ssl kadnla r g r n c e s u r a t pamazdk, dedi. asld: ya Hani Sarayburnu'nda yaptmz e y i , burada

Bylece Ltin harfleri kabul edildi. H e m de halkn iin d e , O'nun o y u alnarak... A t a t r k b a r e t m e n o l d u . A n a dolu'yu batan baa dolat. Gezilerinde halka dersler ver di, snav yapt... Halk okullar ald, bir buuk milyon ca hil insan okuyup yazma rendi. Halkn kltr ykselmesine Kararn daha balca engel, Arap harflerini 1927'de v e r m i , 1928 k bakmndan gryordu. hazrlkla

aylar

g e m i t i . A t a t r k , Harf D e v r i m i iin be yllk bir plan ha zrlayp getirenlere km, daha gsterdi. bu i ya ayda olur, ya hi olmaz, d e m i t i . Olaylar. O'nun hakl o l d u u n u bir kez

BEN M T H A N

EDYOR

YEN harflerin alnd gnlerdeydi. A t a t r k manlardaki dalgn hali k m t . Stl yatyla bir gezinti yapacaktk. Hareket ettik.

ok

nceli g r n y o r d u . IJzerine, byk bir ie giriecei za Boazda

Bu g e z i d e o z a m a n B a b a k a n o l a n s m e t n n d e v a r d. kr Kaya, Nuri Conker, Dr. Reit Galip, Salih Bozok, R e c e p Z h t , F a l i h Rfk A t a y , R u e n E r e f I J n a y d n , b a yaver Rsuhi'nin de b u l u n d u u bir t o p l u l u k da arl b u lunuyordu. Yat, Kurueme nlerine geldii zaman Atatrk, dalgn v e d n c e l i haliyle o t u r d u u y e r d e n ayaa O srada ben hizmet linde bir iaret yaparak: yazarm. musun? edelim. kork yine kalkt.

g r y o r d u m . Parmayla gel ek

Sen okumak-yazmak bilir misin? diye sordu. Eski h a r f l e r l e o k u r Yeni harfleri biliyor Biliyorum, fakat yleyse seni imtihan

birletiremiyorum.

te o zaman arp kalmtm. Hayatta en ok

t u u m ey, i m t i h a n ; sonunda bama g e l m i t i . H e m de na-

ATATRK'N UAI DM Sil v e kim tarafndan? Ufack bir pot krmam, zaten bir anda

129 son

gnlerde dnceli maa ve bartmaa iinde geirdiim Ne dersin

grdm Atatrk' korkuyu hi Paam? onaylayarak:

kzdr saniye n

yetebilirdi. Benim, o bir iki fark etmeyerek

smet

n'ye dnd ve yle sordu: smet nn bayle t alarak g e l m e m i nallah

Derhal i m t i h a n e d e l i m , d e d i . Sonra bana bir k emretti. kadar imtihan, yeni yazy diye olmad. Tekrar salona d u y d u m . Bata imtihan unu girdi

Bir y a n d a n s a l o n d a n k a m a r a y a k o u y o r , b i r y a n d a n d a ben dnnceye t u r l a r da, baka imde btn olarak O l u r i d e i l . A t a t r k ' n ba hep ayni d n c e y e saplanm dalgn haliyle ba nne eik: dedi. gibiy o d i . B u n u n ne o l d u u n u b i r a z s o n r a z e b i l e c e k t i m . H e p Yaz b a k a l m . B i r a s o u k t u r . . . eylere dalarlar, dnyordum. Atatrk vermek...

Fakat hi de u m d u u m gibi bu kadar sekin

baklar zerimde

kiinin nnde

Ben de a y n e n , i m d i o l d u u gibi nasl yazlrsa, o k u n duu gibi yazdm. Oysa eski harflerle Souktur, diye ya zlr. i m d i ise ayn s y l e n d i i gibi yazlyor. Ben Souktur diye yazmtm. Sen r e n e m e m i s i n d i y e b r s o f r a c ard. O arkadan stnde arkada de aym lardan Selhattin'i

bendeki korkuya benzer bir korku vard. Benim nasl yaz dm, bama geleni de grd iin ayni hataya d m e yeceini s a n y o r d u m . Her halde daha baka bir ey yaza cakt. Nitekim Souktur, d i y e yazd. Ona da ayni hakaret: Sen de yle... r e n e m e m i s i n i z .

Bir anda i k i m i z i n d e k o r k u s u d a l m t . A t a t r k ' n bu szlerden sonra artk bize barmayacan anlamtk. Her F: &

130

ATATRK'N UAI iDM

z a m a n b y l e o l u r , h a k a r e t i n d o z u b i r a z f a z l a k a n c a , ba r m a fasl da balamadan biterdi. O gn bu konuda herhangi bir karara varamad. Yal nz b i r a r a i l e r i B a k a n k r K a y a ' n n b e n i m y a z m s a vunduunu duydum: dorudur, diyor. Ata Paam, e l e b i n i n yazd

trk de gzn krparak gayet m e m n u n : Biz b i l i r i z d i y e i i k a p a t y o r d u . harf Gezinti Kksu Saraynda sona erdi. A t a t r k ' n cesinin uykusuz getiini ok iyi hatrlarm.

d e v r i m i z e r i n d e o k kafa y o r d u u n u , b u n u n i i n ka g e

NN'NN

OCUKLARI

ATATRK, aralarndaki

dnce

atmalarna sofrasnda

karn,

s m e t nn'y sever ve sayg g s t e r i r d i . Bir gece anka ya Kk'nde sazl szl bir a k a m oturmu, Cell Bayar, Ruen Eref n a y d n , T e v f i k Rt A r a s , Sa lih Bozok, Kl A l i , Nuri Conker, A f e t nan'la s o h b e t eder ken dardan gelen s m e t nn'y ayaa kalkarak kar bi bir ar lamt. nn, o gece sofraya telefonla arlm ve raz d a g e g e l m i t i . K i m s e y e a y a a k a l k m a y a n nn'y byle ayaa ilgi gsterdiini kalkarak karlamas, ona zel

Atatrk'n zaman

b e l i r t i y o r d u . nn'ye o k kzd duymadm.

larda bile yllarca Babakanln yapm bu eski silh kada iin o l u m s u z bir sz sylediini Bir gn u ansn ankaya'da imdi

adn hatrlyamadm

bir ilgili

kii, A t a t r k ' n nn hakknda besledii duygularla anlatmt: Frkas'nn kurulduu Serbest Cumhuriyet

gnlerde Paa, gezi demi

frka bakan Fethi Okyar, vapurla stanbul'dan zmir'e g i diyormu. O zaman zmir Valisi Atatrk'e bir telgraf gndererek, den hemen geri dndrlmesin! olan Kzm Ditik Fethi Okyar'n bu istemi ve yle

132

ATATRK'N UAI DM

telgrafnda: zmir'liler Fethi Bey'e byk bir antipati bes liyorlar. Eer buraya ayak basarsa, b y k olaylar Hatta iTiem. A t a t r k y a n n d a k i l e r e y l e d e m i : Bu t e l g r a f Bey'e gnderiniz. Hareketinde m. Vapur tersi Serbest zmir'e serbesttir. yollan tam dediklerinin Tabi Fethi Okyar. t e l g r a f a a l d r m a y p z m i r ' e geldiinde Vali'nin bir kalabalk sevgi olmu. Grlmemi Frka Bakann Fethi hayatna bile kastedilebilir. Bunu ben bile kabilir. nleye-

Kordonboyu'nda karlam. resimleri, ayaklar

gsterileriyle

O m u z l a r a a l m . Bununla da k a l m a m . K e m e r a l t ' n d a k k raathanelerde baz k e n d i n i altna atlm. Tabi b t n bu olup bitenler Atatrk'e duyurulmu. almak git Olaylardan ok zlen Atatrk' yattrp, gnln mi. Atatrk onlara unu dim desem doru sylemi: zlme asl takarak resimle olurum. Fakat beni bulunan Atatrk'n ve nn'nn bilmezlerin kkrtmalaryla yrtlm,

iin milletvekillerinden kurulu bir topluluk ankaya'ya Benim resimlerimin yrtlp inenmesine sylememi

zeri n o k t a , o z m i r ' i k u r t a r m a k i i n cann d i i n e d e n Garp C e p h e s i K o m u t a n s m e t Paa'nn rinin yrtlp inenmesidir. Hi olmazsa onun dokunulmamalyd... nn'nn Yunanistan'a giderken ocuklarn emanet edii olay vardr ki. olduka ilgin Trk-Yunan dostluunun kurulmaa

resimlerine Atatrk'e gnler gelmi, s

saylr:

balad

d e y d i . Yunanistan Babakan Venizelos Trkiye'ye m e t nn'nn Yunanistan'a gitmesi Hazrlklarn ankaya

bu r e s m ziyarete karlk olarak ta Trkiye Babakan kararlatrlmt. bitiren nn, akam zeri veda beraber babaa gtrdmde

etmee ktpha vermi bittikten

Kk'ne gelmiti. Atatrk'le

neye getiler. Kahvelerini

ler, alak sesle gryorlard. Atatrk, grme

ATATRK'N UAI DM

133

sonra Babakan uurlamak iin antreye kadar

geldiinde

nn'nn rkek ve ekingen hali gzmden kamad. Y u nanistan'a gitmek istemiyordu da, sanki zorla gnderiliyor hissi vard zerinde. Sonradan d n d m . nn ok lyd gitmek d n e kadar can dman o l d u u m u z , o r d u s u n u hak i s t e m e m e k t e . Savatan yeni ktmz, daha topraklar

m z d a n k o v u p d e n i z e d k t m z b i r l k e y e g i d i y o r d u . Bu b i r d o s t ziyareti olduu halde insann bana her ey ge lebilirdi. Talanr, hakaret grr, hatta ne kadar nn k o n u m a s n d a n k a p a l da g e i t i r s e bu gvenlik kayglar dedi: sana t e d b i r i almrsa a l m s n , s u i k a s t e b i l e urayabilirdi. nn' aka belli oluyordu. nn bir ey sylemek istiyor, fa kat syleyemiyordu. Tam ayrlacaklar zaman yle Paam, ben g i d i y o r u m . o l u u m , o c u u m

emanet. Atatrk, nn'nn kayglan nedenini a n l a m t . Bu elini onun omuzukarlk

dokunakl szler zerine glmseyerek verdi:

na k o y d u . S o n r a s r t n s v a z l a d k t a n s o n r a y l e

Gle gle git. Yolun ak olsun. Gzn hi dnme. Allah

arkanda korusun,

kalmasn. oluk ocuunu

bir e y o l s a b i l e biz n e c i y i z burda? nn, Atatrk'n bu szleri ald. Yreine dnd. Hibir ey de olmad zerine rahat bir Yunanistan'a nefes gidip

su serpildi. Sa s a l i m

korkulacak.

Atatrk'n, Vasiyetnamesi'nde smet nn'nn ocuk larna yksek r e n i m l e r i n i t a m a m l a m a l a r iin m u h t a o l duklar yardmn yaplmasn istemesi, bence onun nistan gezisi ocuklarna de arifesindeki grd o konuma iin olsa srasnda gerektir. rna d k n l n bu Yuna ocukla nn'nn ocuk Oysa

derece dkn brakmak

olduunu gren ve gstermitir.

sevgisi tatmam olan Atatrk, lmnden sonra onlar iin bir miras kadirbilirliini

134

ATATRK'N UAI DM

O zaman kan sylentiler, A t a t r k ' n nn'y lm d iin ocuklarna tirdii dikte tederek: keli miras brakt yolundayd. Atatrk'n lmnden sonra Vasiyetname'yi dikte H a s a n Rza S o y a k , b u k o n u d a y l e ederken, zntl Onun serveti bakan bir ekilde smet demiti: Atatrk, Vasiyetname'nin beinci maddesini nn'y bir hal yoktur. Kendisine

san et

bana kas olursa tehli bile

ocuklarna

olmaz, d e m i t i . nn o sralar hastal geiriyordu. lmn

bir safra

kesesi

dnd o l u y o r d u . nn o sralar m i l l e t v e k i l i ve emekli generaldi. A i l e s i n e bakamayacak bir durumda deildi. Eer o sralar nn'ye bir ey olsa, geride sadece ocuklar Atatrk* tah yapla olmasa bahane d e i l , k a r v e a n n e s i d e k a l a c a k t . Bu b a k m d a n sillerini bitirmeleri iin muhta olacaklar yardm

n Vasiyetnamesi'nde nn'nn ocuklarna yksek

caktr, maddesi, olsa olsa O'nun mertliinden, dostluun dan, sevgi ve ballk duygularndan baka bir ey gerektir. Atatrk, bence nn'nn paraszln

ederek, ocuklarn ne srp, ona ilerisi iin ok ince v e anlaml bir mesaj yollamak istemitir. Cumhur bunu

Atatrk'n lmnden sonra smet nn'nn gerekletirmek ndn mitim: zmir evinde Suikasti'nin 24 bu baarszla mesele pek iin byk aba harcamtr. bir

b a k a n o l m a s n . M a r e a l Fevzi a k m a k i s t e m i v e

Atatrk'n olay dinle sonra soru gemi gene

l d k t e n sonra y e r i n e k i m i n g e i r i l e c e i konusunda ne d b i l e m i y o r u m . Fakat yle

uramasndan galiba. Yaplan birka

zmir'e gidilmi. toplanlp

haziran

1926'ym

Atatrk'n

grlyor.

t u r m a hakknda kendisine bilgi veriliyor. Atatrk'e olsun telgraflar yayor. stikll Mahkemesi ralin tutuklanmasn

istiyor. Fakat nn, buna taraftar o l Gerede.

madn bildiriyor. nn, o zaman Babakan. Tutuklanma s istenenler Kzm Karabekir, M n i r Hsrev

ATATRK'N UAI DM

135

Kurban Bayram'nn ilk gn. Atatrk, nn'y zmir'e arryor. Toplantda nn de bulunuyor. Suikast olay ze rinde diyor: ocuklar, insann bana istifade her ey gelebilir. Ben l r s e m s m e t ' i n e t r a f n d a t o p l a n m a l s n z h a a a . Fevzi Pa a ' n n da ancak reyinden edersiniz. grldkten sonra Atatrk, gayet neeli yle

AR VE EDPLER

ARASINDA

ATATRK, sanat sever, sanaty sayar, ann ve ediplerine ok ortaya deer verirdi. Her zaman onlar renmek ister, kendi kollarna girdiini, sna oturtur, dncelerini

air

sofra dn arka ok

celerini kez

koyard. Onlarn

daa k o n u t u u n u , yaknlarndan hi ayrt e t m e d i i n i grmmdr. Atatrk Yakup Kadri devrimlerini yazlar ve yaptlaryla eski kkn br

savunan Falih hemen ise

Karaosmanolu, Ruen Eref arllar arasndaydlar.

naydm, konuklar

Rfk A t a y g i b i n l l e r , a n k a y a ' d a k i her akam

h e r a k a m d e i i r d i . Ebed s o h b e t l e r s a b a h a d e k s r e r d i . Baz e d i p l e r d e A t a t r k ' y u r d u n a y d n t a k m y l a mak iin c a n a t a r l a r d . Bu y z d e n sofrasnda, tantr tannm,

y a da t a n n m a m b i r o k y e n i y z h e r z a m a n g r e b i l i r d i k . 1934 y l n n b i r s o n b a h a r a k a m y d . a n k a y a ' d a k i y e m e k salonunda her zamanki sofray hazrlyordum. Bu y i r mi kiilik bir sofrayd. Konuklar arasnda ok gen biri dikkatimi ekti. Sordum. Behet Tanrver ile air Yahya Kemal Kemal alar dediler. Suphi ara-

O gece zamann Bkre bykelisi Hamdullah Beyatl da arllar

ATATRK'N UAI DM sndayd. Tm konuklar tandm halde Yahya Kemal Behet Kemal'i tanmyordum. Yalnz adlarn

137 ile

iitmitim.

Bir de Yahya K e m a l ' i n bir iki iiri e z b e r i m d e y d i . Ona kar u z a k t a n b i r h a y r a n l m v a r d . Bu i k i a i r d e b i z i m s o f raya ilk kez g e l i y o r l a r d . Zaten Yahya Suphi mal ile Romanya'dan yeni Beyatl. Hamdullah gelmiti. Ke Tanrver, Behet Kemal Kemal, Hamdullah

O akam sofra air ve ediplerle doluydu. Yahya Suhpi

alar'dan baka Y a k u p Kadri K a r a o s m a n o l u , Ruen E r e f n a y d n , Fazl A h m e t A y k a g i b i e d e b i y a t kalburst kiileri de gelmi bi devlet adamlaryd. keyifli gecelerinden biriy dnyasnn konuk bulunuyorlard. br

l a r , h e r z a m a n b u l u n a n T e v f i k R t A r a s , k r Kaya g i Yemek balad. Atatrk'n Yahya Kemal'i tanyor

d i . lk soruyu Behet Kemal'e s o r d u : musunuz? Trkoca'nda getirtmiti. kez gr ta Gen air (Halkevi) Atatrk'n yorum. Atatrk o zaman Yahya Kemal'i, Behet ntrd. Yahya K e m a l , m e m l e k e t i m i z i n tannm de bunun gibi ykselmeni ykselmesine Beyfe'ndi! Yahya Kemal dnerek. esirgememenizi rica airlerin etsin. dendir. Senin gibi genlerin nerek: Nasl istiyorum. Sizin yardm Kemal'le henz bir lise rencisiydi.

oynayan Faruk Nafiz amlbel'in oban piye sorusu onu biraz heyecanlandrmt: imdi ilk

s i n d e rol ald iin oradan grp t a n m v e Paam, eserlerini okudum.

dedikten sonra Yahya Kemal'e ederim. Emredersiniz Paam. Bunun zerine Atatrk. u sofraya

Yardmnz

Behet

Kemal

alara

bak ve bir iir

yaz. d e d i .

138

ATATRK'N UAI DM

Behet Kemal derhal cebinden portfyn ve kalemi ni kard. Hi d n m e d e n bu smarlama i i r i birka kika iinde bitirdi ve okudu. A t a t r k iiri can kulayla dinledi. ok houna g i t m i t i . O kadar sevindi k i , yerinden doruldu. Behet alnndan p t . Bir lise r e n c i s i sun, sofras dan psn. Behet K e m a l , bu p de bir anda Hatrmda kaldna gre bu dize yleydi: sile iirletiriverdi. Kemal'i bir iin bu ne e r i i l m e z da

onurdu. A t a t r k onu sofrasna arsn, ilk soruyu ona s o r iin iir yazdrsn, beensin ve kalkp alnn

A l n m d a n p e n A t a m . Bu p m e y i c e h e n n e m l e r mez. Atatrk bundan sonra evresine sn, dnerek, Orada

Bu g e n c i n g i l t e r e ' y e g n d e r e l i m . dedi.

ngiliz dn

edipleriyle tansn ve iyi bir air olarak m e m l e k e t e

Bundan sonra Hamdullah Suphi Tanrver'in, stanbul' un igali yllarna ilikin bir konumas balad. A k l m d a kaldna gre y l e y d i : stanbul'un igal edildii gn. Hamdullah Supi, Kanvapurlarn

lca'daki evinden irket-i

Hayriye'nin Boazii

dan birine biniyor. Kprye varnca bir de ne grsn? n gilizler, Franszlar, talyanlar. Btn igal d e v l e t l e r i n i n as kerleri. Kpr stnden Sultanahmet'e doru ilerliyor. Kan l n a r a a r k a s n d a y y a r a k n a r n y a r d m e t m e s i n i onun sesini Sinann sesleniyor: duyar m sanyorsunuz?.Daha Camiine doru ileriye bek liyor. Oradan A y a s o f y a ' y a gidiyor. Fakat Bizans'n bu yapt, doru, nere Trk rahat Sleymaniye yryor. Kubbesine

Bizi halsa

gtrecek yol ve adamn

de? Kubbeden gelen s e s : Korkma sizi arktan bir yiiti kurtaracak, diyor. Hamdullah Suphi de kalp l iinde evine dnyor.

ATATRK'N UAI DM

139

Bu l<onuma A t a t r k ' o k h o n u t e t m i t i . IVleclis, o g e c e sabaha kar saat bee kadar s r d . Dalrken herkes, konumann etkisi altnda kalm, gzya y o r d u . Bana g e l i n c e h e m alyor, h e m rak bile dk

sunuyordum.

LK TRK F L M N N A S I L

GRD?

O Z A M A N L A R imdiki gibi yzlerce deil, ylda ancak birka tane Trk filmi evrilir ve bunlar haftalarca sinema larn a f i l e r i n d e kalrd. zinli m i t i m . Trk gnlerdi. mi filmciliinin Muhsin Erturul'un bir gnmde sinemaya yeni gelimeye stanbul Sokaklarnda git fil yeni balad Atatrk'le

oynuyordu. Akam

dnte

merdivenlerde

karlatm: Nereye gittin? diye sordu. syledim. Gzel miydi? dedi. Fevkalde, diye karlk v e r d i m . Sinemaya gittiimi

Atatrk e m i r v e r d i . Hazrlk yapld v e o gece stan bul Sokaklar f i l m i n e g i t t i . Saat y i r m i sralarnda d n d zaman: elebi Efendi, iyi v a k i t geirdik, dedi. zmir'de^ oynayan Atatrk. Ltife Hanm'la evli olduu yllarda Ateten Gmlek filmini grm ve barolnde

Bedia M u v a h h i t ' i ok beenerek sahneye kmas iin t te b u l u n m u t u . Fakat ondan sonra asker f i l m l e r ve m a n e v ra f i l m l e r i n i n d n d a f i l m g r m e m i t i . C u m h u r b a k a n o l -

ATATRK'N UAI DM dul<tan s o n r a A n l < a r a ' d a i l k g r d f i l m i s t a n b u l lar o l u y o r d u . s t e l i k bu f i l m i b e n i m t a v s i y e m l e ve ok houna gitmiti. steseydi o filmi Kke

141 Sokak grm getirtir,

oturduu yerden s e y r e d e b i l i r d i . A m a A t a t r k , bir halk o cuuydu. Halkn iinde yaamaktan holanyor, halkn git tii yerlere gitmek iin vesileler aryordu. Sinemaya da halkla beraber f i l m g r m e k , halkn Onun daha ok houna gitmiti. etmek Ben b beenisini gidi i de sadece bir vesileden baka bir ey deildi. Sinema lmek

A t a t r k , kendi hayatn bir f i l m halinde t e s p i t iin Mnir Hayri Egeli'ye bir senaryo imzalamt. Bir nklp o c u u y u m adn v e r d i i

bu senaryonun

yk b l m n k e n d i s i d i k t e e t m i , iki kez de k e n d i el ya z s y l a z e r i n d e d z e l t m e l e r y a p m t . Bu i b i t t i i yle demiti: Sinema, gelecekteki Dnyann bir dnm nokta zamaa

sdr. imdi bize basit bir elence gibi gelen radyo v e s i nema, bir eyrek yzyla deitirecektir. deki siyah ve birlemi adam, bir kalmadan yeryznn kadn, Amerika'nn dediini bakmndan aan ehresini gbein Tek sinema matbaa, Japonya'deki Dnyay

Eskimo'nun

anlayacaktr.

hazrlamak

ve radyonun kefi yannda, tarihte devirler rinde kalacaktr. filmi

barut ve Amerika'nn kefi gibi olaylar birer oyuncak ye

Ben bir nklp o c u u y u m da Cemal Kutay'n yaynlad

ekilemedi.

Ne

A t a t r k n s a l n d a , n e d e l m n d e n s o n r a . 1947 y l n Millet Dergisi'nin nclk ni ettii Atatrk Sevgisi filminin ekimi iin yzlerce versiteli m a n k i C.H.P. i k t i d a r A t a t r k ' k k d r e c e i esiyle filmin ekimine izin v e r m e m i t i . A t a t r k

gen, rol almak zere ba v u r d u u halde, o za gerek Kanunu

ktktan sonra A t a t r k ' l e ilgili f i l m ekimi ilemi de dur du. Sadece Kurtulu Savayla ilgili f i l m eviren y n e t m e n -

142

ATATRK'N UAI DM gsterdiler.

l e r , baz b l m l e r d e A t a t r k ' s e m b o l o l a r a k

Yabanc f i l m yapmclarn Atatrk'n yaamna ilikin film e v i r m e konusundaki g i r i m e l e r i de d e v r i n h k m e t l e r i t a rafndan nlendii iin sadece Atatrk'le ilgili f i l m evril mesi bugne dein gerekleemedi.

T R K T Y A T R O S U TE O D U R

BR I r a k h e y e t i y u r d u m u z a g e l m i , e k o n o m i k v e k l t rel grmelerde bulunuyordu. Ankara'da yaplan toplant larda A t a t r k , iki lke arasndaki kltr ilikilerinin g e l i t i r i l m e s i n i istiyor' Irak'la T r k i y e karde m e m l e k e t l e r d i r . Y l larca bir arada yaamtr. diyordu. Ne yapp yapp, ilikilerimizi arttralm, tim

Toplantnn sonunda A t a t r k , orada bulunan Mill Ei bakan'na: verdi. Bakan b i r an ne d i y e c e i n i henz kurulmamt. Yabanc ard. Devlet Tiyatrosu, yollanacak bir vard. diye^ mahcup olmak Paam? bir lkeye Badat'a Trk Tiyatrosunu g n d e r e l i m ! d i y e e m i r

sahne gcmz yoktu. Gidip orada Yava bir sesle: sordu. Ankara'da Evet var. bir Halkevi var Hangi tiyatroyu

gndereceiz m? mu?

Orada bir t e m s i l oynanyor Oynanyor.

144 riniz.

ATATRK'N UAI DM te Trk Tiyatrosu odur. Badat'a onu gnde

Bu k o n u m a d a n k s a b i r s r e s o n r a R a i t Rza T o p l u uu Badat'a gitmi ve orada temsiller vermiti.

H Z I M ' I NASIL

GRETRD?

H A Z I M , A t a t r k ' n en s e v d i i a k t r d . A n k a r a ' d a n s tanbul'a geldii zamanlar Hzm' sofrasnda g r m e k v e t e m s i l sonras o t o m o b i l i n i g n d e r e r e k bu byk ister sanat

y Saraya g e t i r t i r , karlkl sanat sohbetleri yapard. Ne e, espri havas iinde geen toplant srasnda, e i t l i ko nular zerinde grlr, Y i n e b i r yaz g e c e s i le s o r d u : Hazm, hi spor yaptn m Atatrk'n grei bildiinden: biraz gre yaptm Paam, diye mrnde? ve oban Meh Hazm, sevdiini tartlrd. ge saatlerde Hazm, Atatrk'n

s o f r a s n d a y d . K o n u s p o r a g e l m i t i . A t a t r k , s a n a t y a y

m e t ' i de koruduunu Genliimde

atmasyon bir karlk v e r d i . Aradan be-alt saat gemi, spor konusu unutulmu tu. Bu a r a d a A t a t r k ' n , y a v e r i n i n kulana eilerek bir eyler syledii gzden kamad. Yaver h e m e n uzaklat. Daha be dakika bile den yannda Muhafz Alayndan seme yar beline geme kadar

plak leventendam on pehlivan erle beraber grnd., F: 10

146

ATATRK'N UAI DM

l-lerl<es yordu. Az ceklerden yordu.

aknlk

iinde

ne olacan unutan biraz da

merakla

bekli bak

ne sylediklerini habersiz, gelenlere keyifli:

Hazm, basma gele aknlkla

Atatrk keyifli Kuzum relim. demez mi?

Hazm, unlarla

gre de, marifetini

Hzm'da anszn afak a t m t . H e m e n kendini layp, iin iinden syrlmaa Aman alt: gretim. Paam, ben g e n l i i m d e

topar Grei

falan oktan u n u t t u m . Bunlar benim pestilimi Ama Atatrk ti. Glmseyerek: kararlyd. lle de Hazm'

karrlar. gretirecek-

Sen neenle kalpleri tua g e t i r m i adamsn. Bun karnda dayanr m? deyince gzleri anlayarak yaaran ceke kramayacan aresiz

lar s e n i n

Hazm, Atatrk' lup yavaa:

tini kard. Kollarn svayarak pehlivanlarn yanna soku Bak, ben p e h l i v a n f a l a n d e i l i m . i m d i b i z i m va

z i f e m i z P a a ' y e l e n d i r m e k . Siz k e n d i n i z i b o b r a k n . B e n sizi tutacam, diye onlarn saflklarndan yararlanp, m a sann nne kadar g e t i r d i . Bata duran pehlivann bir an lk d a l g n l m f r s a t b i l i p , h e m e n e l - e n s e y e r e alnca Atatrk: Bravo! Bravo. Yaa Hazm, diye bard. Salon kahkahadan krlyordu. ne kadar zordrmee

Sabaha kar sofra dalrken Hazm, e v r e s i n d e k i l e r e : M e e r Paa'nn nnde g r e m e k m u . Kuyruk s o k u m u n a kadar terledim, d i y o r d u .

KARAGZ

OYNATALIM

H A Z I M , Atatrk'n esiz sofrasna onur

veren

ender

s a n a t l a r d a n b i r i y d i . B i r z a m a n l a r , yaz a y l a r n d a

Beikta'

t a k i H a i m Bey p a r k n d a k o n a k t a n b o z m a b i r e s k i y a p n n nnde Karagz oynatt naslsa A t a t r k ' n kulana git mi, istanbul'da sanatya yle bir sohbet srasnda, sofrasnda bir soru yneltti: oynatrmsn. beri heves ettim. oldu. bulunan

Hazm, sen iyi Karagz

Evet, Paam... o c u k l u u m d a n

Bu b e n i m t i y a t r o m e s l e i n e g i r m e m e b a l a n g Atatrk dikkatle yleyse bir dinliyordu: gn oynat, seyredelim, istedi: eitli

dedi.

Hazm

kaytarmak

Aman

Paam. Karagz'n

fasllar

vard--.

Huzurunuzda

belki bir gaf yaparm, pot yok, ekinme... Perde

krarm... arkasnda her ey

Ziyan

s y l e n i r . Y e t e r k i , h a l k a k Paam, zaten O h a l d e kta

tutsun. canlanr hayal oyunu... Ku

r u l u u n d a n b e r i e t r a f a k maharetini

saar. seyredelim.

148 halka

ATATRK'N UAI DM B e n i s e y r e t m e n b i r e y i f a d e e t m e z . Bu s e n tut. gitti: A t a t r k ' e Karagz oy a B r a v o . . . Bravo... dedi.

Bu s z Atati^k u n o k h o u n a l-izm, d a h a s o n r a k i g n l e r d e

natt m . oynatmad m , hatrlamyorum. A m a bir sre son r a R a i t Rza i l e b i r l i k t e B i z i m L o k a n t a d i y e b i r y e r tlar. Hazm orada her a k a m Karagz o y n a t y o r d u . Atatrk, kabul Karagz Karagz'n bir bir halk gsteri yaatlmasn halk gazetesi sanat olduunu Nitekim C.H.P. sahibi s e t m i , bu sanatn gazetesi istemiti. olduu iin

iktidar zamannda partiden yardm grmtr. Son de romanc Burhan Cahit Morkaya idi. Karagz'n yaamas, kayrlmas tekr mutu. H a z m , baz tekleyen Karagz oyunlarn yazma kendi sesiyle Kaptanzade Ali Rza, H z m ' l a adnda iin

o zamanki

tanbul Belediyesi avukatlarndan Rahmi ile hayali ve bes birlikte bir Karagz' kur plaa des Yaatma ve Tantma Cemiyeti dernek

d o l d u r m u t u . Bunlarn en enteresan, harf devrimini Karagz'n okuma renmesi

oyunudur.

Bu p l a k l a r d a n A t a t r k ' e d e y o l l a m t , H z m ' m e k t i i b i r de ksa metrajl Karagz f i l m i vard. Aynaroz Kads f i l m i n i n iinde Hazm, Karagz oynatmt.

ARTSTLER

ARASINDA

1928 y l n d a A n k a r a ' d a

Trkoca

binas

alyordu. en b

Hamdullah Suphi Tanrver, Trkocaklar davas uruna her eyini vermiti. Davann gerekletiini ilk piyes iin stanbul'dan Darlbedayi bittikten grmekle (ehir sonra yk mutluluu tadyordu. Trkoca sahnesinde oynanacak Tiyatrosu) Darlbeday kadnl, akamki O

g e t i r t i l m i t i . Aynaroz Kads'n t e m s i l ettiler. Byk bir a l k topladlar. Atatrk, piyes artistlerini Marmara Kkne davet etti. Artistler halinde geldiler. doru mebus,

erkekli byk bir kalabalk

toplantda Atatrk, kadehini artistlere Hepiniz gnn birinde birer reisicumhur

kaldrarak: mstear, ben

vekil, bavekil, hatta le, ne de yllarca Bu, Allahn

olabilirsiniz. Fakat

bir artist o l a m a m . nk bu A l l a h vergisidir. Ne tesadf dirsek rtlerek sanatkr olunamaz. te ara ender kullarna verdii bir nimettir. ikinci temsili vermek iin

mzdaki fark bundan ibarettir, dedi. Trkoca'nda Franalse lunuyordu. artistleri Comedie ara Trkiye'ye gelmilerdi. Bunlarn

snda o d e v r i n en b y k sanats olan M a r i e Belle de b u

J50

ATATRK'N UAI DM

Atatri< konuklarn g s t e r i l e r i n i s e y r e t t i . Piyes ten sonra makyajl tam kapdan kaca zaman, artistlerin hcum kapda edip, Atatrk' yaknlk halleriyle kapya

bittik hepsi grmek

istediler. Atatrk, bunlara rmad. Trk

g s t e r d i . Elle

rini skt, hatrlarn s o r d u , kutlad. Fakat bir ziyafete a sanatlarn temsilden sanatlar sonra yemee davet uzun et ka

tii halde, yabanc nya v a r a b i l d i m :

armay,

zaman

bende bir soru olarak kald. Dne dne ancak u

A t a t r k , Trk sanatsnn adalarndan kat kat s tn olduuna inanan bir insand. Trk'n her ite olduu isterdi. g i b i , sanat alannda her zaman en nde g i t m e s i n i B u ayrm da, ite bu d n c e d e n ileri g e l m i

olmal.

M U H S N ERTURUL'LA

SOFRADA

1931 y l n d a y d k . Bir g n D r . R e i t G a l i p y a n n a sin Erturul'u alarak ankaya'ya g e l m i t i . ehir

Muh

Tiyatrosu

haline dntrlen Darlbedayi on be kiiyi g e m e y e n kadrosuyla kt A n a d o l u t u r n e s i n d e , ilk durak olarak A n kara'da nasl O yatlar dern bulunuyordu. Sofrada henz herhangi bir konuda piyesini ulusal mo konuma almadan Atatrk, buldunuz? diye Muhsin Erturul'a yazd 'Akn' dnerek:

Faruk Nafiz a m i b e l ' i n sordu. sralarda devrimi yayacak kollarn svamlar, devrimlerini

ve yerletirecek

yaptlara iddetle ihtiya vard. Devrimci yazarlar, edebi gece gndz urayor, Trkiye'nin destanlatrmaa alyor Akn ya Dilmen,

lard. te Faruk

Nafiz'in Trk tarihini

konuturan

piyesi de, Kahraman piyesi gibi A t a t r k ' n emriyle zlm, Ankara Trkoca binasnda brahim Necmi Halil Vedat Fratl ve Mnir Hayri Egeli'nin

gzetiminde

s m e t p a a Kz E n s t i t s v e Gazi E i t i m E n s t i t s r e n c i lerine oynattrlmt. Akn Trklerin Orta Asya'dan Ana dolu'ya tand. gn, yaylp genilemelerini anlatan bir des

152

ATATRK'N UAI DM

Safine yaptlaryla yakndan "rn k e n d i t a r i h l e r i n e n e m l i syler nin destanlatrlmastn Kanunu'nun ve ok kkl bir gemie

ilgilenen Atatrk, utusfaayrmalar gerektiini alarn sahip olan Trk T a r i h i

yerler

isterdi. Behet Kemal

oban piyesi de, bu amala yazlmtr. te M i l l T e m sil Akademisi karl ve Devlet Tiyatrosu'grm Ertusizin nun k u r u l u u bu g r n rndr. Atatrk, Akn piyesinin Ankara'daki temsilini ti. Kendisine yazl Biz b u metin verildi. Atatrk, Muhsin sahneye koymanz ba olan ve v e ok b e e n m i t i . M u h s i n Erturul ise henz g r m e m i rul'dan unu istedi: piyesi sizin sahnenizde oynanmasn y l e b i r gz g e z d i r d i m . yleyse hemen bu eserde yazl msralarltfediniz. mecliste dan en g konuulan, bize s a h n e d e y m i gibi istiyoruz. sayfalarna

Eseri henz i n c e l e m e d i m , ama

M u h s i n Erturul, sahne dnda kalabalk bir dar sklgan bir insand. Bunu yaknlar da

uzun boylu konumaktan, hatta oturmaktan kanacak ka biliyorlard. em Er M e s l e i y l e zt g r n e n b u h u y u y z n d e n A t a t r k ' n rini yerine turul: Paam, nasl balklar sudan knca yaayamazsa, biz de ahneden baka y e r d e ne konuabilir, ne yayabiliriz, diye karlk v e r d i . Bu s z e R e i t G a l i p d e k a t l y o r , s z l e r i n i o n a y l a r g i bi ban lim. sallyordu. Muhsin Erturul, Reit Galip'ten de kuvvet alnca: Bendeniz hi bir s o s y e t e d e k o n u m u insan d e i konumalarm bunu bir artist sahnededir. Evimden Atatrk, tiyatroya, gcenir gidiyorum. kaprisi sanan Btn nce getiremiyordu. IJzerindeki sklganl bir trl atamayan M u h s i n

tiyatrodan evime

ATATRK'N UAI DM gibi oluyor, hatta f k e l e n i y o r , srar ve t a r t m a l a r a uzuyordu.

155 uzadk

Y e m e k b o y u n c a sahnede en g s y l e n e n en zor ke l i m e zerinde d u r u l d u . Saat gece yarsn o k t a n g e m i t i . iHerkesin gznden u y k u a k y o r d u . Sonunda Erturul, s a h nede en zor s y l e n e n c m l e n i n g r t l a k t a n k o n u m a k unu syledi v e buna rnek olarak da p i y e s t e geen aklar- kelimesini g s t e r d i . Bu k e l i m e bouk bir sylenmiti. Atatrk: - O t u r u n u z ! . . Muhsin Erturul dedi. oturdu. Artk sofra paydos dnerek: dedi. olmutu. oldu Al sesle

Giderlerken Atatrk, Muhsin Erturul'a .

Sen b u e s e r d e m u v a f f a k o l a m a y a c a k s n , Erturul glmseyerek: Paam.

Muhsin

Muvaffak olmaa alrm iyi

imdi seninle bahse g i r e l i m . Piyesi gelip oynayamazsan

seyre seni

d e c e i m . A m a dikkat et. Roln

bizzat ben t e n k i t e d e c e i m , kt bir aktr olduuna inana c a m . yi o y n a r s a n o z a m a n da g e r e k b i r s a n a t o l d u u na i n a n a c a m . M u h s i n Erturul bu bahsi kabul e t t i . A t a t r k ' n e m r i ni m e m n u n l u k l a veayrldlar. Konuklar gitikten sonra Atatrk, salondan yatak sna karken brahim'le size bana dnd. Anlalan iyi hl e t k i s i a l t n d a y d : Bu e s e r i v e r s e m daha dedi. ver yaparsnz. Bu a d a m , bu ii yapamaz, oda yerine getireceini syledi. Ellerini pt

konunun

Paam, bu adam bu ii yapar, diye karlk

d i m . H e m bu m i l l e t M u h s i n Erturul'u sever, d e y i n c e ba na k z a r a k s e r t e : Maskaraln sever, dedi ve daha fazla bir kt. ey

konumadan yatmaa

154

ATATRK'N UAI DM

Atatrl< odasna bana d n e r e k : Cemal, iin

girdikten mi yok. ve

sonra ster

arkadam

brahim ister ben

muvaffak

olsun,

o l a m a s n . S a n a ne? d i y e o dncede anladm. deildim

sylenmee

balad. A m a hakl

ok gemeden

olduumu

G Z N D E N Y A GETREN PYES

MUHSN Erturul Bir

olaynn

z e r i n d e n ay

gemiti. Tepeba-

k m e v s i m i A n k a r a ' d a n s t a n b u l ' a g e l m i t i k .

'ndaki ehir Tiyatrosunda Faruk Nafiz a m l b e l ' i n Akn piyesi temsil ediliyordu. M u h s i n E r t u r u l v e a r k a d a l a r 1932 y l n n i l k Akn oynamak zere hazrla balyorlar. plyor, kostmler dikiliyor, roller datlp Piyeste Trk hakan s t e m i ln), Hseyin Kemal Neyir, aziye Provalar sonra aynda ya Dekorlar

ezberleniyor. canlan [Se-

Han' M u h s i n Erturul

d r y o r d u . t e k i r o l l e r d e . G a l i p [ A r c a n ) , E m i n B e l i (Moral) ve Zehra vard. ilerlerken Atatrk birka kez piyesin

( G r m e h ) , Talt ( A r t e m e l ) , Neyyiro hazr

o l u p o l m a d n s o r m u t u . Eser o y n a n a c a k h a l e temsillere balanabilecei Atatrk'e

geldikten

bildirilmiti.

ubat aynn ilk haftasnda Akn oynamaa balad. Ba ta M u h s i n Erturul olmak zere piyeste lar, byk bir heyecan iindeydiler. ok lk gelecek Atatrk'n nnde etin bir rol alan s a n a t kez tiyatrolarna vermee snav

hazrlanyorlard. A t a t r k ' n her ite olduu gibi sanat ilerinde de ok

156

ATATRK'N UAI DM ken

t i t i z , nce eleyip sk d o k u y a n , ufak t e f e k baarlarla yl nce kendisiyle t u t u t u u bahsi aklndan M u h s i n Erturul, en ufak bir falso bile Akn kusursuz oynamaa alyordu.

disini m e m n u n etmee imkn olmadn ok iyi bilen, bir karamayan iin yapmamak

1932 y l n n 19 u b a t a k a m A t a t r k ' n A k n p i y e sini g r m e k zere, birka yl nce bir yangnla kl Tepeba Dram Tiyatrosuna gelii, balbana bir olan sanat tam

olay, Trk Tiyatrosu iin de tarihsel ve unutulmaz bir ge cedir. Muhsin Erturul, Atatrk'n onuruna sahnenin karsna den iki locay b i r l e t i r m i , byk bir loca mey dana g e t i r m i ve s s l e m i t i . te bu eref locasnda A t a trk'n t a m arkasnda bulunuyordum. stemi Han' turan Muhsin Erturul: Ktlk var ehirde, isyan bagstermek zere. Btn halk Kurultay kuralm. Kraln huzurunda, d i y o r d u . Orada Kraln ok Atatrk'n gzlerinin ok gzel bir seslenii yaardn gzel bir grdm. temsilin ulusal ok vard: deyince Tanr s u v e r m e z s e . H a k a n n e y a p s n b u n a ? Gerekten temsildi, Atatrk, seyretti. stnda, Atatrk' dikkatiy ilerledik gzya alklar, v e ar hekonu

b a n d a n s o n u n a d e k s e r a p a h i s , b y k b i r haz v e gururu ayaa kalkm bir halde oyunu emei geen stanbul Valisi Muhittin

ehir Tiyatrosunun domasnda ve gelimesinde n yanbamdayd. A m a piyesi seyretmiyor, t m fke izgilerini de kapanmak Atatrk'n hesaplamaa alyordu. Temsil zereyken yanaklarndan sonra en ykseliyordu. iki damla deerli

le A t a t r k ' n yznde her an b e l i r e c e k m e m n u n l u k ya da e A t a t r k ' n ligisi artyor, baklar y u m u u y o r v e ilk per szlyor. Perde kapandktan locasndan

Temsilden sonra Atatrk, Muhsin Erturul n bir mutluluk

kadan locaya artp kutlad. M u h s i n Erturul'un yz halesinin evirdiini fark ettim. ok

ATATRK'N UAI DM

157

yecanlyd. Atatrit'n Gzel szlerle

muvaffal<

olamayacai<sm,.okarken

dedii IVuh

bir piyesten yznn akyla kmt. Nasl sanatlarn gururunu sin Erturul'a yle diyordu: Bahsi kazandn. Sen bizim

sevinmesin?

en d e e r l i

sanatkrkutlar gibi

mzsn. A t a t r k , M u h s i n Erturul v e arkadalarn larda oldum. hakl ktm dorulayan bir davran

k e n b i r a n a r k a s n a d n p b e n i m y z m e b a k t . Bu b a k sezer

ALLI BRAHM'LE

ARKADAI

ATATRK. C u m h u r b a k a n olduu halde t a m bir

halk

adamyd. Halkn iinden km olan bu byk insan, ka labalk iinde y a a m a k t a n , halkn iinde d o l a m a k t a n , hal k n g i t t i i y e r l e r d e o t u r m a k t a n b y k b i r haz d u y a r d . H a l kn e l e n d i i n i grmekten holanr, o elencenin iine kendini de sokard. 1930 ylndayd. Beyolu'nda Tnel ile Galatasaray Eden Gar Sofrada honut

a r a s n d a M a d a m V e r a a d l b i r Beyaz R u s u n i l e t t i i adnda bir lokanta v a r d . Bir gn oraya g i t m i t i k . yedi-sekiz sonlar evremizde frdolay dnyorlar. Atatrk' kadar k o n u k v a r d . Saat g e c e n i n on b i r i .

etmee alyorlard. Nee konuklar iinde yenilip iildi. Vakit hayli g e m i t i . kaldk. hesap ha Baz

i z i n i s t e y i p a y r l d l a r . Biz y a l n z bir yere gittiinde orada

Atatrk,

kim varsa,

O'nun tarafndan denir, oras derhal bir aile evresi

lini alrd. O gece de Eden Lokantasnda d u r u m ayn oldu A t a t r k ' n o t u r d u u masann biraz i l e r s i n d e iki da o t u r m u l a r , rak iiyorlard. Kendi l e m l e r i n e arka

dalm-

ATATRK'N UAI DM lar, bizim varlmzdan bana seslenerek: derhal H e m e n git, beyleri ar, d e d i . toparlanp, ressam bizim masaya geldiler. Bunlardan de habersiz grnyorlard.

159 Atatrk,

M a s a l a r n a g i d i p k e n d i l e r i n e e m r i b i l d i r d i m . O n l a r da biri tannm all yordu: Byk Bakanmz, beni huzura kabul buyurduu n u z iin... e k l i n d e u z u n b i r n u t k a b a l a y n c a A t a t r k s zn kesti: Asl B y k B a k a n n e b e n i m , n e u d u r , ne d e gsmz budur. o Byk Bakan, hepimizin kabarttmz oluyoruz. dinliyor all brahim, yanndaki arkadayd. benzi Hsamettin

Kavalal adnda bir

brahim, daha nce kafay iyice t u t m u a

b y k T r k M i l l e t i d i r . Biz o n u n e g e m e n l i i a l t n d a y z . O n u n amacna hizmet sunuz. Ben s i z i e l b e t t e d i n l e r i m . S i z i n b u n e k a d a r h a k hakkmdr. Cumhurbakan... ola Bu knzsa. benim de size btn millete sylemek ve kendimi ona dinletmek Byk etmekle, grevimizi yapm Siz n e b y k s n z k i , s y l e t i y o r v e b i z i

Hayr, ben bu a k a m sizinle c u m h u r b a k a n seviyorsanz, deerim yoktur.

rak d e i l , b i r v a t a n d a o l a r a k k o n u u y o r u m . S i z e e r b e n i cumhurbakan olarak memlekette ve her memlekette cumhurbakanlar vardr.

Burada sizinle sadece bir vatanda olarak k o n u u r k e n , va tanda sfatn d n y o r u m . Baka t r l uygunluk olamaz. imdi burada M u s t a f a Kemal yok. Eit artlar iinde sizin le k o n u a b i l i r i m . B e n i m l e B y k Paam... Hayr, o y o k t u r artk, sfr olmutur. Cavit ksa bir nutuk konuurken sizin ve hepimizin d n d m z bu olmaldr.

Konumann burasnda Hasan

160

ATATRK'N UAI DM

elcti v e b u t a r i h i m a n z a r a y t a s v i r e d e n b i r t a b l o y a p m a sn all'dan i s t e d i . Atatrk, bunun zerine yle dedi: bykleri Ben d e v l e t bakanym. Yanmda d e v l e t itir. ve

v e m i l l e t v e k i l l e r i v a r . S i z l e r l e e i t o l a r a k b u l u n u y o r u z . Bu gzel s o n u c u y a n s t m a k , sanata ait bir P a a m , T r k k a v m i s a n a bel balamtr.

S e n i i r s y l y o r s u n . Bu r a k i n s a n l a r a n e e

rir, fakat sanat v e r m e z . Sen bununla nee b u l u y o r s u n . Fa kat s a n a t b u n d a b u l a m a z s n . all brahim, daha birok airane szler s y l e d i . A t a trk'le sordu: verdi. A t a t r k , b u hazr c e v a p l k t a n o k Bravo. d i y e r e k bu yabanc Daha sonra konua olduunu lerimi, bir sylemiti. holanmt: konuu kutlad. sormu, Frkadan oldu. Siz r a k y n i i n iersiniz? Kavalal: doldurmak karlk diye gibi midemi all brahim'in arkada Hsamettin ierim, karlkl sz at yapyorlar, h e r k e s mest olmu dinliyor. Derken A t a t r k , biraz sonra ikisine de u soruyu

Bendeniz raky herkes

iin deil, kafam ldrmek iin

hangi partiden olduunu bundan da

H s a m e t t i n Kavalal da hi e k i n m e d e n S e r b e s t Atatrk, kinci bir defa daha: Bravo, d e d i k t e n all brahim, sonra all'ya brahim. Siz dnerek: all Avrupa'dan

memnun

birok m

ressamlar, heykeltralar geliyor, benim heykellerimi olmanza yapyor. ramen gmldnz de. hi grnmyorsunuz? ressam sizin hi

resimlerimi, bst allara Bu k a d a r sesiniz tannm kmyor.

nerdesiniz?

Onlarsa binlerce liray alp. m e m l e k e t l e r i n e

gidiyorlar.

Bu s z z e r i n e a l l b r a h i m . A t a t r k ' n a d e t a b i r i h tar andran szlerine g l m s e y e r e k u karl v e r d i :

ATATRK'N UAI DM P a a m , P a a m . Fndi<l S a r a y n d a Atatrk siz (Akademi) deilsiniz,

16t be asl

n i m yaptm bir portreniz vardr. Anlalan bunu msnz. Gidip onu grn. O'dur. Atatrk bu karlktan da ok memnun

duyma

kalmt. Ka iti. ho o

dehini kaldrarak Fndkl Sarayndaki p o r t r e onuruna Sonra yle dedi: Fndkl Saray da n e r e s i ? Ben Saraylardan

lanmam ama, stanbul'a geldiimde Dolmabahe denilen oturmak daha iyidir. H s a m e t t i n K a v a l a l da c o m u t u . yorum. A t a t r k , bu szleri de o k beenerek, ne ok gzel syledin arkada. Bu s a m i m Ben var olduumu anladm zaman,

s o u k y e r d e o t u r u r u m . F a k a t r a h a t e d e m e m s a r a y d a . Evde

yokluumu var

a n l y o r u m . O zaman biraz

insan olduumun farkna

szlere ve

bir ey katmak i s t e m i y o r u m . Gerek vatanda durumda olursa olsun, serbest sterim konumal,

nerede

kafasndan serbest d

g e e n , v i c d a n n d a n g e l e n e y l e r i s y l e m e l i . Bu o c u k b y le y a p m t r . konusunlar. ncelerini ki, btn vatandalar Cumhurbakan byle bile dedi. yapld. Karsndaki olsa,

aklamaktan ekinmesinler,

O gece sabaha dek sofrada sanat sohbetleri lu b i l g i a l d . B u n l a r d i k k a t l e d i n l e d i . S a n a t n n s v e sanatn gelimesi iin Devletin yardmc bu kadar daha sz v e r d i . A t a t r k ' n hi aklma O zamanlar bu konuyla Kanunu

all brahim'den Trk r e s m i ve sanat hakknda uzun boy korunma olacana

ilgileneceini Fakat

getirmemitim. Soyad kmamt. kimseler vard. sormu, sonra da

baz a d l a r n ' b a n d a k i s a n l a r l a a n l a n sama, adnn bandaki sann anlamn

t e a l l b r a h i m de b u n l a r d a n b i r i y d i . A t a t r k , bir ara r e s yar aka y o l l u : F: i t

162 karl Acayip

ATATRK'N UAI DM bir k e l i m e semisiniz. Sizin alya ressam yle ben

z e r y e r i n i z y o k ki, d i y e t a k l n c a vermiti:

demiti;

a l l P a a m , y a n i i k i ( 1 ) ile. A t a t r k b u n a da u Farkndaym c a n m , bu kadar i t i k t e n sonra konuacaksnz. elbet

biraz peltek Saraya

Saat sabahn drdne g e l m i t i . Toplant sona erdi ve dnld. balayan all ataemisi all b r a h i m ' e i l i k i n bir an daha: kinci Dnya Savandan sonra gazetecilie ve ordudan emekli hsan Boran, Bkre topluluuyla srasnda bir sanatlar brahim'e: hatra olarak ltfedip bir ey izer Ataemiliterlii

Bkre'e gelen

brahim'le bir grme militer, all ma stat,

yapmt. Sohbet srasnda

niz? d i y e s o r m u . all b r a h i m d e , k e n d i n e zg k o n u diliyle: Ne gibi bir ey? misiniz? iinde imdi resmetmiim. saniye Bu r e s i m izmitir. (ar) Mesela Atatrk' hayalinizden izebilir Ben o n u k a l b i m e kalem darbeleriyle, birka Boran'da

Ve sihirli Atatrk'n

esiz bir portresini

hsan Boran'n ei A d v i y e

bulunmaktadr.

KEMAN

SINAVI

A N K A Y A ' d a k i eski Kkte bir gece A t a t r k , iki gen kemancy Zeki yartrd. Cumhurbakanl Konservatuvarnda bir Orkestras renim paras efi Beyin M o s k o v a yapm ke

o l u Ekrem Zeki ile N e c d e t adl bir asker okul Atatrk'n yen vard. Necdet kemann przsz alyor, gsterie huzurunda, Orkestrann

rencisi olarak mzis kama iyi sola Edip

man alyorlard. Orkestrada sivil ve asker birok

dan olgun ve vakur, t e l l e r i n zerinde yayn gezdiriyordu. Ekrem Zeki ise biraz alyor ama, jestleri doru kemanyla adl bir binba Atatrk, n u m a r a c g i b i g e l d i b a n a . O da var... Eilip doruluyor, saa yapyordu. Kemanclar

sanki vals ynetiyordu. hangisi

Binba'ya: gzel alyor? diye makbul sordu. hare olarr ke

Kemanlarn Mzik

Zeki Beyin olu artistik, br gsterisiz, kaidesine de gre daha

ketsiz alyor. bu... d e d i . Necdet'in manclara elik

kzkardei ediyordu.

piyanistti. Piyanosuyla

164

ATATRK'N UAI DM

Atatrl<, Binbann verdii ettikten sonra: milletin

bilgiyi

dinledikten de

sonra, takdir bir az

kemanclar arasnda bir ayrm yapmad. kisini Bravo!.. ok gzel aldnz. Sizler ocuklarsnz. Sizinle ne kadar

sanatkr etsek

iftihar

dr, d e d i .

FISKYEY

KIS...

CUMHURYET'in Mays Stadyomu'nda

Onuncu byk

Yldnmyd. On bir tren yaplm,

dokuz nutuklar

sylenmi, hatta Sovyetler Birlii'nden Mareal

Varoilof,

B u d i o n i , b i r o k da g e n e r a l g e l m i l e r d i . a n k a y a ' d a b i r a r a radyoyu ap, nutuklar d i n l e m e k i s t e d i m , fakat i i m o ka dar oktu ki, dinlemeden Bayram onuruna gelmi bir sofray kapattm. yle ya. Cumhuriyet arlanaca Horsba sekin davetlilerin

hazrlamak yle kolay olmasa yaplan G eklindeki Birden

gerek... (Gazi'nin

Cumhurbakanl Yeni Kkte Viyana'l mimar mayster tarafndan harfi) kotum, Yaclk masay hazrlyordum. antrede elini zerimdeydi... Sesim iyi geldi mi? d i y e s o r d u . nutku soruyordu her halde... verdim. Nutku'nu kapda

peleriniyle Hemen pyordum.

Atatrk grnd. Tren dn olduka yorgundu. p t m . lk kez e l i n i

nce anlamadm. Fakat h e m e n toparlandm. M e r a s i m de syledii Oysa o k i y i y d i Paam... d i y e k a r l k radyoyu kapatm, Onuncu Yl

dinle

m e m i t i m b i l e . l g i s i z l i k g s t e r e m e d i m . O a n bal g i b i y a -

166

ATATRK'N UAI DM

l a n s y l e d i m . Bu g e r e k s i z h a r e k e t e b a v u r d u m . A m a b u n lar m e r u y a l a n d . B a k a a r e m v a r m y d k i . o a n . . . Atatrk'n hizmetinde geen on iki ylda sylediim ltk yalan ite bundan ibaret kald. Atatrk. Nutkun hizmetkr zerindeki etkisini ten sonra yukar kt. Soyunup tekrar aa indi. yle yo r u l m u t u m k i , ayakta duracak halim y o k t u . Hi bir t a r a f m t u t m u y o r d u . Perian bir haldeydim. araya getirip, G harfini ta olma boaI\;1asann p a r a l a r n b i r

m a m l a y a m a m t m . Ankara ile Viyana'nn iklimi bir dndan, masann paralarnn eklenecei pimler nyordu. Odunlar iyice bel Ben b y l e masayla vermiti. olmal k i , birbirine g e m i y o r d u . Her tarafmdan ter urarken

kurumu

Yahu!.. d i y e s e s l e n d i . Sandm ki sigara yakacak. Deil hayvan... d e d i . rzgrdan snd iin hayvan... istiyordu? verdi. san bu hemen yenisini ak sylyor:

Hemen kotum kibrit aktm... Kibrit

y o r d u m , yine snyor. A t a t r k yine ayn szleri Deil D u r u p y z n e b a k t m . A c a b a ne Koltuklar dzelt... e m r i n i

B e n i m y a p t m da bundan baka bir ey m i y d i ki? K o l t u k l a r d a n b i r i n i s e r t bir hareketle i t t i m . Sanki

m u d u r y a p a c a m i... g i b i l e r d e n . . . B e n d e k i a p t a l l a , c e halete bak. Koskoca C u m h u r b a k a n n n karsnda o l d u u m u u n u t m u u m bile... Yerler yeni cill... K o l t u k g i t t i , g i t t i , hzla bir baka ho koltua arpt. Zaten, canm b u r n u m d a n kacak hale gel m i i m . F a k a t A t a t r k n e h i k m e t s e k z m a d . Bu h a l i m i grd. Y u m u a k bir sesle bu kez: dim. Git fskiyeyi ks, o k akyor... dedi. ksp geri gel Baheye frladm. Havuzun fskiyesini

ATATRK'N UAI DM Tekrar iime balamtm k i , A t a t r k ' n sesi rmda nlad: Byle az a k a r . Takn olmazsa girecek daha iyi

167 kulakla deil Yzm ettiimi Atatrk,

mi? dedi. Utancmdan kpkrmz yerin dibine gibi oldum. ben?.. Hata yanyordu. Ne y a p m t m

a n l a m t m . F a k a t i i t e n

oktan gemiti. Ve

yorgunluun ve sinirliliin getirdii takn bir

hareketimi, hatr-

havuzun f s k i y e s i r n e i y l e y z m e v u r u v e r m i t i . Bir ua a, takn h a r e k e t l e r d e n k a n m a s n , nazik bir d i l l e latvermiti. Bu o l a y bana b y k b i r d e r s o l d u . A l t m a z d a m a , b e l k i bana y l e g e l i y o r d u . ay d o r u d r s t O'nun yzne b a k a m a d m . Kzgn g i b i y d i . A s l a kin t u t

RUSLARLA BR ELENCE

GECES

CUMHURYET'in mzda

Onuncu Yldnm

gecesiydi. Ara ve Sovyet yapan

i k i Voskoval k o n u k da b u l u n u y o r d u . V a r o i l o f mevkiinde Presidium Bakan olarak grev

B u d i y o n i . Bir ara Rusya'nn en y k s e k Yksek ras Mareal Varoilof ve

a r k a d a , o z a m a n Rus

Ordusunda Moskova' o akam

g e n e r a l d i l e r v e s m e t nn ile Recep Peker'in ya yaptklar geziyi iade e d i y o r l a r d . Onuncu yl geit t r e n i n i izleyen konuklar,

Cumhurbakanl Kknde v e r i l e n akam y e m e i n d e ha zr b u l u n d u l a r . S o f r a e l l i d r t k i i l i k t i . B u d i y o n i , n solunda, Varoilof sanda yer almlard. dikilmi mi ek Varoilof ve Budiyoni'nin mar Hostmayster'e zerlerinde zenle Atatrk'

asker niformalar vard. Y e m e k masas Viyanal nl smarlanmt. Masalar (G) kyordu. birbirine lenince Gazi'nin ba harfi Yemek byk bir her konumasnn za b a l y o r d u . banda: Peker bilir, d i y e

nee iinde sryordu.

Varoilof, s-

Recep Peker yapar. Recep

Recep Peker o zaman C u m h u r i y e t Halk Frkas U m u -

ATATRK'N UAI DM m K t i b i i d i . R u s y a ' d a h e r i i Frica U m u m K t i b i lin) yapt iin, bizde de Umum Ktibin yaptn y o r v e Recep Peker'e zel bir ilgi g s t e r i y o r d u . Kimse iin farknda deildi. Atatrk hissini konuklarn zerinden kaldrmak tmak gereini duydu. Atatrk'n hemen

169 (Stasan

durumu da kal

anlad ve Stalin dzeninde bir y n e t i m i n bizde de varm iin toplanty bir iareti zerine ye

mek sona ermi olan toplant datld. Hep beraber dildi.

klp, Trkoca binasnda v e r i l e n Onuncu Yl balosuna g i

ahane bir baloydu b u . Bir sre ayakta s o h b e t e d i l d i , dansa kalkld. Atatrk de konuklara uyup dans t r k ' n en s e v d i i d a n s , v a l s t i . Trkocandan Orduevine gidildi. Asl elence bura elence ordu zabitan, ge etti. Ata

dayd. Gelenler asker olduuna gre, askerce bir daha yakk a l m t . O r d u e v i n d e t m n e r a l l e r d e hazr b u l u n u y o r d u . Saat Budiyoni'yi dlar. Mzik s u l a r n d a , eller zerine elencelerin alp salonda en haraketli

olduu ve bala alk

bir sra A t a t r k e m r e t t i . Bir grup gen subay V a r o i l o f gezdirmee M a v i T u n a v a l s i y d i . Rus g e n e r a l l e r i tanyorlard. bir baka grup coarak

lar arasnda omuzlarda Gen subaylardan

Atatrk' kahve gster

de eller zerinde t a m a k i s t e d i . O srada A t a t r k sini iiyordu. Glmseyerek eliyle smet nn'y

d i . Bir s a n i y e i i n d e n n , o m u z l a r a a l n a r a k h a v a d a g e z d i r i l m e e baland. O m u z l a r a alnan k i i n i n d o l a m a s , mzik bitene dek srd. Elencelerden resinde toplandlar. sonra tm generaller, O'ndan Atatrk'n ev

Konuklar,

baz e y l e r

ren bu

m e k n i y e t i n d e y d i l e r . Zaten g e l i l e r i n i n asl nedeni de, bu amaca dayanyordu. Fakat Atatrk, ustaca d z e n l e n m i oyuna dmedi. Varoilofa:

170

ATATRK'N UAI DM Biz a s k e r i n s a n l a r z . S i y a s e t e a k l m z e r m e z . S i generalleri onuruna verilen o geceki b i r ara zzettin allar'n ziyafet konuklar gznden

yaseti siviller konusun, diye kestirip att. Sovyet te, Orduevindeki elenceler srasnda,

arasnda bulunan General Recep Peker tarafndan

gerdannn,

gdkland, Atatrk'n

k a m a d . Recep Peker bir ara salonda d o l a m ve p e n c e re kenarndaki masada o t u r a n zzettin allar'n biraz i manca olan gerdann gdklamak istemiti. Recep Peker kii bunu yaparken de, samimi bir ekilde: N a s l s n Paa?.. imekte diye s o r m u t u . Gdklad ise yzbayd. tabana dken g ki, ertesi dedi: grdnz da kahvesini bir general, Recep Peker'in rtbesi O srada olduu

A t a t r k ' n bu d u r u m a ok can sklm olacak r m e s i n i yapan Babakan Recep Peker'in smet nn'ye yle akam yaptn

gn, leye d o r u Kke gelip, her zamanki allm dn

m ? Bir yzba e f e n d i s i olan Recep Peker, nasl olur

b i r P a a n n y z n o k u y o r , g d n e l l e y e r e k o n a hal h a tr s o r a b i l i y o r . Bir yzba e f e n d i s i haddini b i l m e l i . D e m e k ki, fazla marm. sert bir dille bunlar syledikten sonra n em Atatrk retti. te Recep Peker'in istifasnn nedeni, bu Cumhuriyet Halk Partisi, bu t a r i h t e n sonra Babakanla Recep Peker'in Ktipliinden alnarak Baz a n l a r d a re bal olarak Recep trk ile anlatt hareketidir. Umumi nedenle Rza ile Ata Frka

n'nn bu ii n l e m e s i n i ve Recep Beyin e k i l m e s i n i

balanmtr. Hasan

istifas, baka

gsterilmektedir. Szgelimi Mfettii

Soyak, bu olay, Trakya U m m i Peker arasndaki udur: Peker, Kzm Florya'da geen bir

Kzm Dirik gre

anlamazla balamaktadr. grmesine

Soyak'n ezdi-

Recep

Dirikin Trakya'da

kylleri

ATATRK'N UAI DM

171

i n i , l<endilerinden liizmet ve para yardm rini koparmaa kalkm. Atatrk ya'da neler yapmak istediini

istediini

ile Trak

ri s r e r e k , o n u o r a d a n u z a k l a t r m a s i i n A t a t r k ' n e m de Kzm Paa'nn amacyle kar. renmek ertesi Muratl karsn olunun ya

gn y i r m i arkadayla Trakya'da bir geziye istasyonunda trenden inen Atatrk,

istasyonun

daki bir evin nnde oturan yal bir kar koca ile konu up dertlerini dinler. Kadn, gelininin hastanede, askerde olduundan, adam, gzlerinin grmediinden

knr. A m e l i y a t iin doktorlara e m i r v e r m e s i n i ister. stas yona dnlrken Atatrk, yanndakilere: Artk burada ii miz kalmad. Doru stanbula. Grdn ya Recep Peker i te bunlardan ikyet ediyor. Hayret, der. stanbul'a, er t e s i g n d e A n k a r a ' y a d n l r . ki g n s o n r a a n k a y a K knde A t a t r k ile Recep Peker, ayn konuyu tartrlar. K zm Paann mfettilikten uzaklatrlmas iin emir al maa alan Recep Peker'e can sklan A t a t r k , syler: Artk y e t e r Recep Bey. Kendini zme, beni de bo etme. Aldnz bilgileri ve vesikalar Vekil Paa' der. Parti m f e t t i gnderip. Kzm unlar

yere megul

Beye v e r i r s i n . G e r e k i r s e

nn yaptklarn t e f t i e t t i r i r . G e r e k i r s e r e s m t a h k i k a t ya plr. Bunun sonucuna gre kanuni i l e m e geilir, Olaydan iki gn sonra (A.A.) Recep Peker'in

Umumi Ktipliinden ekildiini Fakat Recep elence

duyurur. Ruslarla olmutur. Atatrk, ilgili Ata Recep i

Peker'in e k i l m e s i , asl

gecesinde geen olay yznden seik bir rneidir. Oysa

t r k ' n Ordu saygnlk ve onuruna ne denli ilgi v e t i t i z l i k gsterdiinin P e k e r ' i s e v e r v e s o f r a s n d a n e k s i k e t m e z d i . Sk s k a k a lat o l u r d u . Hatta bir s r e nce Recep Peker ok manlad, gbek balad iin Viyana'ya gidip kr y a p t r m , ta gibi yurda d n m t . Recep zayflama Peker'in

172

ATATRK'N UAI DM

y i n e s o f r a d a , e s k i s i n i a r a t m y a c a k e k i l d e byiJk b i r i t a h la y e m e k y e d i i n i g r e n Bir insann Atatrk: m i d e s i a l r s a , kafas a l m a z . O-

n u n i i n az y e y i n , d i y e t a k l m t b i l e .

NANCILII

ATATRK eski ve tecrbeli bir askerdi. O'nun nianc olduunu d u y m u t u m . Hatta gi v e r d i i n i Bir hatrlarm. sofradan ederek: nian almak zordur. bakarak: yeni bir gn

iyi b i r bil at

Dolmabahe

Saraynn bahesinde yaknlarna nian alma hakknda gece k a l k l m t . Sz n i a n ,

z e r i n e y d i . Konuklardan k r Kaya, bir ara bayla tava na doru i a r e t Elektrik ampullerine Hedefe

isabet olmaz, diye bir sz att ortaya. Atatrk, bunu garip bulmu gibi nini anlatmasn Yaaa, y l e mi? d i y e s o r d u . Sonra bunun i s t e d i . kr Kaya da: nede

A m p u l kl o l d u u n d a n gz alyor. Nian ve v u nbetiyi artt. misin? dedi.

r u da z o r o l u y o r , d e d i . Atatrk hemen kapdaki duvarda u g r d n M e h m e t i k hi asl ampul vurabilir

dnmeden: aplikteki ampul teker teker

E m r e t Paam... d i y e r e k h e m e n s i l h n a a s l d v e bulunan

t a m isabetle vurdu.

-174

ATATRK'N UAI DM A t a t r l < , i<onul<lara d n e r e k ; Grdnz ya, Trk askeri ampullerini byle vurur... dedik isabet

ten sonra, arka cebindeki toplu tabancasn ekerek tavan daki avizenin balad teker teker t a m vurmaa. A t ii b i t i n c e A t a t r k , kr Kaya'ya d n d : Hani yahu, senin dediin olmad, dedi. kr Kaya'da ses seda yok tabi. Eski k k tak odasnn ahap olduundan gardrohunda atlan kurunlardan t a gmlek, don, fanila anda dat pahal de v a n d e l i k d e i k o l d u . Bu k a d a r l a k a l s a i y i . Y u k a r d a k i y a ne kadar varsa delik deik kimse yoktu. Ertesi gn bu delikli g m l e k l e r i tlar. nce delik lm m gibisinden olduklarn duraksama lyk getirip bize ve bilmiyorduk. Ar bile geirmitik. o l m u . Bereket yatak odasnda o

cinsten olan g m l e k l e r i grnce, hatta alalm m , almaya Fakat lik g m l e k l e r i A t a t r k ' e olmad. grmemiler. Umum Ktip haberi

de g e t i r i p bize v e r d i . Belki de bundan A t a t r k ' n

YALNIZLI!

BR s o n b a h a r rasmdalar.

gecesi. ankaya Kknde

akam

sofdar

Hava biraz s c a k yaverliin arkasndaki

olduundan Atatrk, sofray baheye hazrladm.

kurmam e m r e t t i . Onlar sofradayken, ikinci

bir sofray da ayaa

S o f r a hazr P a a m , d e y i n c e n c e A t a t r k

kalkt. Sonra birer birer t m konuklar kalktlar. Kadnl, er kekli neeli bir t o p l u l u k t u . G r a m o f o n d a zeybek havas a l y o r d u . M e c l i s i n e n k e y i f l i z a m a n y d . Bu b u l u n m a z a h e n gi bozmama k iin gramofonu kucakladm gibi onlarn ilerliyor yerlerini nne dtm. Konuklar nun ahengine kendilerini lard. Bylece dlar. A t a t r k ' n sofrada uzun sre i t i k t e n sonra hora t e p i p d a n s e t t i i , z e y b e k o y n a d g r l r d . En s e v d i i m zik paralar arasnda Rumeli t r k l e r i n d e n sonra, zeybek havalar gelirdi. O'nu neelendirmek iin arkadalar ve bahedeki sofraya vardk. Herkes ald. Yediler, itiler, alg alp elendiler; gldler oyna kucamda tadm kaptrmlar, oynayarak gramofo

176

ATATRK'N UAI DM

d a v e t l i l e r de k e n d i s i n i n pek s e v d i i zeybek oyunlarn oy narlard. G z e l b i r ay v a r d . S a b a h a k a r h e r k e s e b i r m a h zunluk kt. Sesler, alglar yava yava kesildi. Hanm: serin Ha Hava adamakll havadan nmlar serinlemiti. Herkes balad mee. dedi. kzkardei gece

Konuklar ellerini perek ayrldlar. f e t Paam, souk ayrlmak balad, gidelim, Bunun

Fakat A t a t r k , bu insan i l i k l e r i n e dek r p e r t e n istemiyordu. zerine ile Sabiha Gken, f e t nan, Rukiye, hep beraber Nebile, Zehra Btn

izin i s t e y e r e k ayrldlar. kprdamad.

lerini uykusuz geiren Atatrk, shhatine pek dkn de ildi. Yerinden bile Orada benden baka k i m s e kalmad. Bir de Fakat v a z i f e m yznden orasn Gramofonda gzel valsler k v e r i y o r d u m . B i r a n g e l d i : Rak i s t e m e z . . . Y e t e r ! dedi. imiler, bi A r t k yalnz g r a m o f o n d i n l i y o r v e d n y o r d u . Biraz nce burasn neeye boan konuklar, yeyip rer ikier balarn alp e k i l i p g i t m i l e r d i . H e p s i n i n evin de bir bekleyeni vard. oluu, ocuu, e i , anas, babas. Atatrk ise sadece d n c e l e r i y l e ba haayd. Koca Yalnzl odasna yaknm, kendisini ac ac istemiti. kald. do K k t e y a p a y a l n z d . Bu h a l b a n a o k d o k u n d u . y l e s i n e hzn v e r i c i y d i ki... Bir gece karacak bir adam bile olmadndan ne kadar bedbaht o l d u u n u anlatmak nn ilk klar aalardan brakamazdm. alyor, ben O'na hl ra yaverler

d e n C e l l Bey v a r d . A t a t r k y e c e k t i . o k z l y o r d u m .

Sabah o l m u t u . Belki d r t saat yle k a l m t . G szlnceye dek orada A t a t r k hl e n e s i n i y u m r u u n a d a y a m , o l d u u y e r d e y d i . Yava yava d o r u l d u u n u , ar admlarla Kke ru i l e r l e d i i n i g r d m . Ben d e arkasndan ar ar yatak odasna kadar y r d m . Sessizce odaya g i r d i . Bir anahta-

ATATRK'N UAI DM rn dndn iittikten sonra geri dndm. Sofray

177 top

ladktan sonra yatmaa g i t t i m . Atatrk belki de

yapayalnzd milletin sevgi

ama, btn benlii Trk m i l l e t i y l e d o l u y d u . Btn kalbinde yatyordu. Aile mutluluunu milletinin siyle deimiti.

F: 12

CERLERMDEN

HASTALANDIM

ATATRK her gece ok ge, sabaha kar yatt sofraclardan sevgim, lerimi benim bu zor mevkiimle yerini hemen

iin de

ben de ayni saatlerde y a t m a k z o r u n d a y d m . Saraydaki br iecek olanlar o k t u . Fakat A t a t r k ' e olan sonsuz b a m , s a y g m , bu s k n t l bile feda hayata beni kuvvetli balar gn la b a l a m t . O ' n u n y a n n d a n a y r l m a m a k etmekten ekinmez. sn hazrlar, h i z m e t i n i eksik te gecikmedim. Cierlerimden alamyacam da hava d e i i m i hem etmezdim. (!) grmek artk iste 1935 hastaydm. Doktorlar yatmam iin izinli

Kkte

kalr, sofra

B i r k a y l s o n r a bu s e v g i n i n a r m a a n n sylediler. Sanatoryuma iin Erturul elbiselerimi yatma

d i l e r . D e n i z h a v a s a l m a m g e r e k i y o r m u . Bu y z d e n aylm, hem Ankara'dan

verildim. Atatrk, gndertiyorsert ha aile zyor dndm. almam

du. Hi bir skntm y o k t u . Rahattm. A n k a r a ' n m vasndan da kurtulmutum. stelik ocamdaydm. Yalnz beni Hastalm O'ndan ayr kalmam gece

memleketimde,

d u . Hava d e i i m i n d e n sonra yeniden Ankara'ya gememiti. Doktorlar

m e n e t t i l e r . Baka yapacak are y o k t u . K e n d i m i halsiz h i s -

ATATRK'N UAI DM

179

s e t m e s e m , her e y e r a m e n dol<toriar d i n l e m e y e c e k , y i ne almaa devam edecektim. ben Ata ya Sonra

A y r l k g e l i p a t m t . Bu s e f e r k i b y k a y r l a ziyordu. aresiz boynumu bkp, ayrlmadan nce t r k ' e veda e t m e k zere yanna ktm. Gzlerimdeki lar zor t u t u y o r d u . Boazma Konuamyordum. Atatrk teselli etmek istercesine: Efendi. Bizim Sabiha v e bir hkrk taklp grnce halimi zld.

kalmt.

Korkma elebi

Rukiye

d e ayn e k i l d e y d i l e r . D o k t o r l a r onlara da c i e r l e r i n i z has t a dediler, haya d e i i m i yaptrdlar. A m a , hi bir ey k m a d . S e n d e de b i r e y y o k t u r . s t a n b u l ' d a k e n d i n i a d a m akll doktorlara gster. Gerekirse seni svire'ye de gn deririz. Paam, doktorlar benim almam iim gece sofraya hizmet menediyorlar. sofraya deyince da

Benimse

etmektir. O

h i z m e t e d e m e d i k t e n s o n r a n e y e y a r a r ki d n y a !

o hassas adam bir an d u r a k l a d . A y r l m d a n O'nun celi gndzl hizmetini grmtm. karsna Dertli

zntl olduu b e l l i y d i . yle ya, gne kadar on yl ge zamanlarnda, gittii yalnzlk anlarnda beni her yere beraberinde alp d e r t l e m i , birbirimize

gtrmt. O bir nihayet vurarak:

Cumhurbakan, snm,

ben b i r h i z m e t k r da o l s a m , almtk. Elini o m u z u m a

Gene o sofraya hizmet Hizmet ederim olur.

edersin, byle sonra

kalmaz. yapacam

ama, bundan

hizmet snt gibi

Birka zaman byle olsun. Ne kar baka bir ey kalmamt.

bundan? Elini perek kalkmaolmutu.

Syleyecek

yanndan ayrldm. stanbul'a

g e l d i m . Tam iki ay

macasna yatakta y a t t m . On yl A t a t r k ' n hizmetinde ge ce sabahlara dek almamn sonucu ite byle Bir sre sonra A t a t r k stanbul'a gelmi, ben de b i -

180

ATATRK'N UAI DM artk

raz i y i l e t i i m i i n t e k r a r y a n n a d n m t m . F a k a t nim deil, Atatrk'n de shhatinin eskisi gibi zlerek grdm.

salk d u r u m u m , geceleri almama elverili deildi. Be olmadn

SESM

KISILDt

BR

GN

nas!

olmu

bilmiyorum, sesim

kslmt. ko-

Hizmet srasnda Atatrk, bir ey soracak diye d m nimle alay eder, d i y e dnyordum.

p u y o r d u . Cevap v e r e m e y e c e i m iin k i m b i l i r ne kadar be

Herkes

kendi lemindeydi. Byk bir dikkatle bir atlatabilsem. Kimsenin kapatabilsem.

servis

yapyor, en ufak bir f a l s o y a m e y d a n v e r m e m e e d u m . A h , bu geceyi ekmeden sofra fasln Vaktin konu

alyor dikkatini

ilerlemi bir saatinde, sanki baka gibi, ileri Bakan k r ederek: iki

konuacak karla

kalmam

Kaya,

rnda elpene dikilip duran beni iaret Paam, elebi dn gece ok mi?

imi, sesi k

slm... d e m e s i n Btn uma gzler

zerime evrildi. Sonunda Baklarn altnda

ite

korktu

uramtm.

eziliyor

gibiydim. attrmaa

A t a t r k , b u s z l e r e ne d i y e c e k d i y e m e r a k l a kalkarsa. Ne yapardm? Sesim kmyor ki

bekliyordum. konuaym...

Ya beni uzun uzun k o n u t u r m a a , ya bir n u t u k

182

ATATRK'N UAI DM A t a t r k y z m e bakt, b a k t . Sonra ne d e s e beenir medi

siniz? i iin Keski ise hayvan. Sesi kslmayacakt. kslmtr.

BAMYA

KONSERVES

ATATRK yerdi. Bir Vapur k

boazna ve tren

dkn

deildi. Yemek ise souk

semez,

g e s a a t l e r e d e k s r e n a k a m s o f r a l a r n d a p e k az y e m e k gezilerinde Yatyla yemeklerle Yalova'ya ba s etkisiy bamya yetinirdi. gn Erturul stanbul'dan gidiyorduk. Y e m e k saati gelince sofray hazrlamaa ladm. Deniz olduka le beik gibi ralanmt. konservesi Bir alkantlyd. Yat dalgalarn alimnit alm bir sallanyordu. Sofraya yemekler

kayk tabakta da, yeni ok bamya

vard. konservesine ilgi gsterdi. diyebi nce an

A t a t r k , daha

H e m e n h e m e n baka ey y e m e d i . Taba boaltt l i r i m . Fakat t e k n e n i n sallantsndan yedii tifra bir yiyecekten midesini balad. Anlalan layamadm, yemekten etmee bozduundan

m , yoksa daha m , pek

kalkar kalkmaz lavaboya koup, is a k a r n n a y e d i i barmaa baTnya

k o n s e r v e s i n i m i d e s i k a l d r m a m t . Kay ederken d n p : Beni zehirlediniz. diye balad. H e p i m i z tellandk. Yatta ne kadar adam v a r s a , bir k o r k u d u r ald h e p s i n i . Tanr k o r u s u n , ya b i r e y olursa?..

184

ATATRK'N UAI DM A t a t r k , saa sola atyor, arada bir Beni zehirlediniz, szn de:

tekrarlyordu. ap, tabaa koy

Kim zehirleyebilirdi O'nu? Midesi kaldrmamt o ka dar. Yoksa konserve kutusunu elimle mutum. A t a t r k ' n bu halini gren grevliler, hemen te geip Byle mamt. soruturmaa eyler stelik baladlar. Neler akla fenasna gidiyor. hareke gelmiyordu Oysa bamya dokun-

ki, o an. Suikast sylentisini ortaya atanlar bile o l m u t u . insann suikast konservesini sofradakiler de y e m i t i . A m a onlara yapldndan hassas phe

edenlerle, yiye yedik biraz dn mi da

bamyay y i y e n l e r ayn Baz i n s a n l a r n cekler fazla mt desi ld. karsnda almt. Deniz sallantdan. limon

kiilerdi. oluyor. Belirli gsteriyor. dalgalyd. Bylelerine Hepimizin ba

mideleri tepki ok

leri hemen dokunuyor. stelik Atatrk, o gn ikiyi

Nane biraz

kaynatp

iirdikten sonra korkumuz da

Atatrk'n yava

dzeldi. Bizim

yava

O gn g e i r d i i m k o r k u y u kolay kolay u n u t a m a m . Bir daha%, s o f r a y a ne bamya k o n s e r v e s i g e t i r d i m , ne d e ken d i m y e d i m . Bu d e r s b a n a y e t t i d e a r t t b i l e .

BERBER R I D V A N ' I

KOVUU

BERBER R d v a n , A t a t r k ' h e r g n t r a e t m i klr, akalar, lk y a p a r d . o da Atatrk' neelendirmek

adamdr. iin trl

A t a t r k , Selnikli olan Rdvan' ok sever, her zaman t a bahaneler bulur, s a b u n l u fray azna sokarak aklaban

Bir gn kahvede bilardo o y n u y o r d u m k i , Rdvan g e l d i : Hadi kalk, beraberce Berber Hami'nin evine gi deceiz, dedi. gitmem. ieriz.

Ben tanmadm adamn evine

Ne kar? H e m orda iki de var. Bol bol ki de imem. gitmezsin diye uzun uzun

Rdvan'la

gidersin,

eki

t i k . A m a s o n u n d a da k a l k t k ,

gittik.

Evde F a h r e t t i n Paann y a v e r i de v a r m . K e n d i s i n i t a n m y o r u m . ki fasl b a l a d . H e r k e s s a r h o . Bir ben miyorum. Yani taklit yaplyor. bahtan sonra: meclisin tek ayk adamym. Mehmet plak alyor. A t a t r k y l e , kr Kaya byle oynar Derken Berber geldi. Selm i diye sa Gramofonda

186 ortaya. Vasfiye'yi

ATATRK'N UAI DM sana yapaym m? diye bir soru att

V a s f i y e , A t a t r k ' n Kz d i y e a n l a n I J l k ' n n a n n e s i y d i . D u l d u v e K k t e A t a t r k ' n h i z m e t i n e b a k y o r d u . Bu da nerden kt? gibisinden: Bakasn bulamadn m yani? diye s o r d u m . Senin e v l e n m e n l z m . Paa'ya da s y l e r i m . H a konumay duyan Berber Rdvan: dedi.

di bu ie He d e . Bizim Bu b a b a l b a n a y a p . B e n a l r m ,

Berber M e h m e t ' i n dediine gre kadn beni paral b i liyor, derli toplu buluyormu. O gnk konuma, Vasfiye' nin kulana g i t m i . Sylentiye gre V a s f i y e , Rdvan'n ken disine talip bulup sinirli Bir olduunu duyunca, atlatmak Kkten kmaa iin bir frsatn ok Sizin taklidinizi yapt, diye A t a t r k ' e sabah halde hazrlanan bir ayakkablarn balayan sylyor. bana

Atatrk,

Rdvan'n

ekecekle Rdvan nemeden

vurarak: dedi. dili tutuldu. istasyona ne olduunu anlayamad. Az,

Defol, g i t buradan,

Biz d e t a g i b i d o n u p k a l d k . K o v u l u u n u n n e d e n i n i r e Rdvan eyalarn toplad. Kendisini trenine bindirdim: sordum. artar, kadar ben g t r d m . A k a m Annem var nallah Cemal. dedim. ktpha

stanbul'da k i m s e n var m? diye

orada istikbalin iyi olur, kazancn

a n a n a da b a k a r s n ,

O gece Atatrk sofraya inmemi, yemeini am iftlikten Gitti Kim Kke gelince mi? Paam. geirdi? arkadadr, elebi geirdi. Rsuhi Beye

n e d e t e k b a n a y e m i , h a t t a i k i y i d e o k az i m i t i . A k sormu: : R d v a n g i t t i

Samimi

ATATRK'N UAI DM Bunu ettim. dedim. rendi ya, tam mi? yemeini nne

187 koyuyordun^,

k i , a y n s o r u l a r b u k e z b a n a da s o r m a a b a l a d : Rdvan g i t t i ok zgnd. Gitti efendim. Kendisini trene bindirirken Orada daha ok para tesellf

kazanrsn,

A t a t r k , yzme bakarak onu kovuundan dolay hak l o l d u u n u a n l a t m a k istercesine: yapm. kimse gl altf ey kimin haddine? C e z a s n e k s i n . B u n u h a k e t m i t i . G e e n l e r d e i Paam, o y e m e k t e ben de v a r d m . Birok sizinkini yapmak

ki i e r k e n b e n i m t a k l i d i m i nin taklidi yapld. A m a

Rdvan sadece sizi en yakndan tanyan biri olarak nz b e n z e t m e e alt. H e m bu olayn zerinden ay geti. yle imdiye deyince tekrar kadar neredeydi o adamlar? var. Bir d e i l , Rdvan'n bakt bir gzlerini ie b e l l i y d i . Rdvan A n k a r a ' d a Rdvan'/ parmak Bir sylettik. de anac olsa, demek iin sevdii

kapad, konumad. ki, geri araya

zld alacakt. ricalar af ko

almas

birok iin

g i r d i . Fakat A t a t r k ' t e n , ok mmkn yl sonra Rdvan' olmad. stanbul'a yeniden

berberi

geldiimizde almas

Salih

Bozok'a

ie

iin... bana: dedi. baktm

Atatrk'ten

b u k c n u d a izin a l m o l m a l k i , h e m e n Paa a f f e t t i . G i t R d v a n ' b u l , dndmde Rdvan' bir de

A r a b a t u t u p Rdvan' b e r b e r dkknlarnda a r a d m , b u l a m a d m . Saraya ki, Rdvan nce y orada. Atatrk, bayla le konutu: elebi Efendi, Rdvan darda ok kazanm ama, etti. yeniden alt. ie alnd. lnceye kadar Rdvan iaret edip, bir yl belirterek

kendisine sylediim szleri unutmadn

y i n e de bizi t e r c i h Bylece Atatrk'n

hizmetinde

BEKR A V U ' U N

HZMET

BEKR A V U , A t a t r k ' e o k i i z m e t e t m i b i r d i . C u m h u r i y e t d e v r i n d e de uzun s r e A t a t r k ' n kald. ok sevdii hizmetkrlarndan biriydi. Bekir ok seven Atatrk'n, onu birok daha ok Yozgat ayaklanmasn kez a l n n d a n g r m m d r . zel hizmetlerinde kulland Bekir bastrmasndaki larndan dolay ok takdir Bekir avu, ta Birinci de Atatrk'n yannda etmiti. Dnya Savanda, oca Gazi annesi

asker yanmda avuu avuu

ptn yararlk

anakkale' iinde ankr'ya Mustafa hemen

bulunmu.

Mtareke yllar

o d a h e r a s k e r g i b i t e r h i s o l m u . Baba vu annesinin yanndan ayrlmaz... Kemal oluna: Paa'nn Ankara'ya getiini

dnm... Aradan uzun bir zaman getii halde Bekir a Bir gn duyan

Haydi o c u u m , eyalarn topla. Senin kumanda kura ki, de orda olman kasn. yldrmtr. lzm. Derhal hazrlan

nn Ankara'ya gitti. Orada asker topluyormu. Ordu cakm. Senin yarn sabah yola

Bekir avu bu ie pek istekli deildir. Barut k o k u s u , ate ve arapnel yamuru, yoksunluk onu

ATATRK'N UAI DM yince szn nn " A n n e , daha annesi; "Eer gitmek istemezsen avu: stm sana hell ka gn oldu askerden geleli,

189 de et bu

m e m . Derhal

gideceksin, anladm

m, der. A n n e s i n i n

emir sayan Bekir tutar.

Derhal anneciim, diyerek ertesi sabah Ankara'

yolunu

O zaman t r e n falan yok. Da t e p e d e m e z , ankr - A n kara arasn yaya olarak alr. A t a t r k ' n o t u r d u u ya'ya diye (o zamanki adyla) Bekir Papazn Kk'ne gelir. geldin? he Atatrk, eski askerini grnce: avu, nasl oldu Ankara'ya avuu da s e n b u r a y a geldiinizi sorar. Paam, sizin Atatrk, duyunca omuzlayp Bekir kotum. ok yakndan tanmak annen an anka

men heybemi Fakat tadr: Sen

kendiliinden

gelmemisindir. gelirdin.

Seni

g n d e r m i t i r . Yoksa sana kalsa zor laynca yle konumu:

Atatrk, Bekir avuun bu szlerden gcendiini ok iyi e t m i s i n de g e l m i s i n . A f e r i n sana.

A t a t r k bundan sonra Bekir avuu gzlerinden ya Savanda o l d u u gibi avu olarak yannda ister.

per.

Geldiinden dolay hem teekkr eder, hem de Birinci Dn kalmasn

Fakat bu s e f e r y e n i l m e y o k ha... Ona gre, der. kurar ters kalrlar. ederken, yanmdakabur

Ertesi gn Eskiehir'e hareket edip orada karargh lar. Bir zaman orada

Y u n a n l l a r , E s k i e h i r ' e y a k l a m a k t a d r . Bu s r a d a bir rastlant, Sakarya'da cepheyi tefti

kilerden birisi Atatrk'n sigarasn yakmak iin kibrit a kar. Bundan hayvan rker v e A t a t r k attan derek ga k e m i k l e r i krlr. lk t e d a v i s i yapldktan sonra rntgeni

190

ATATRK'N UAI DM dner. Knlan kaburga zedeledii almakta glk dn taarruz kemiklerin ok ac Krk he gn Kk

alnsn diye Ankara'ya duymakta, Atatrk, men m nefes bile

den birinin ucu, cierini

iin Atatrk

ekmektedir. hie sayarak verdii

k e m i k p l a s t e r l e t u t t u r u l d u k t a n sonra biraz rahata doktorlarn dinlenme sonuncu otomobiline atlar ve cepheye ynetir. Orduya

kavuan Sava

koup, Sakarya emrini

A t a t r k ' n k r k k a b u r g a l a r da

iyilemitir.

A t a t r k ' n hizmetinde bulunduum ilk gnlerde gzleri y a a n r d . Ben de bu hikyeleri ona t a n haz d u y a r , H a y d i diim ^ vu? banyo birok eyleri anlat! diye israr avu'tan zaman

te grevli bulunan Bekir avu bu olay h e m anlatr, h e m tekrarlatmak bilme a ederdim. avu

da dayanamaz, balard a n l a t m a a . A t a t r k ' l e ilgili Bekir Atatrk hasta olduu nasl

renmiimdir. bakardn

Hi u n u t m a m elebi. Atatrk attan dtkten s o n yatyordu. Oysa Fakat bu ne arar? her Bir sabah kova yapmadan sanma. duramazd. O zaman banyoyu bildikle dediim ovar-

ra o k h a s t a l a n m t . Y a t a k t a rimizden

du falan

s o u k s u y u bandan aa d k e r d i m . te banyo dknemiyordu. Sabunlu dm. Gnlerce Atatrk' Bir de ucuna keinin su ve sngerle

budur. A m a attan dp kaburgalar atlad iin artk su vcudunu bir bu e k i l d e banyo y a p t r d m . kardm ngran altn ez uzatmtm. ngran

boynundan

ip b a l a y a r a k s o f a y a

da o t u r u r , nbet b e k l e r d i m . Hasta olduu halde bir

longa uzanr, nnde bir Sakarya haritas, hep onunla u rar d u r u r d u . Bir ey i s t e y e c e i zaman da ipi eker, b e n i anrd. D e r k e n Y u n a n k u v v e t l e r i ar b a s m a a baladlar. Biz de Eskiehir'i leri dncesi brakmak zorunda kaldk. A t a t r k ' n nce gitmek A n k a r a ' y da brakp daha i e r l e r e

v e dman t a m y o k e t m e k t i . Fakat sonra bu

dncesini

ATATRK'N UAI DM

191

d e i t i r d i . ' A n l < a r a ' y t e r l c e d e r s e m Tri< V l i l l e t i n i n m a n e v i y a t b o z u l m a z m ? ' d i y e d n y o r d u . Bu y z d e n y sonuna kadar Bir boaltmad. m u , azn olduktan kahvalts kapayamazsn. sonra zeytin bir dei B e k i r a v u b i r kez c o t u s o r , o n c e v a p al o n d a n . Atatrk cumhurbakan Eskiden Ankara'

i k l i k oldu m u onda? d i y e s o r d u m . Tabi d e d i . peynirdi. i m d i ise ince kahvalt istiyor (kavun, gl reeli ve beyaz p e y n i r ) . Eski h a l i n i g a l i b a Atatrk unuttu. ayrldk isterdi: yap o ok zaman, gece sofradan konuklar

tan sonra Bekir avuu arr ve u kahvalty Bekir avu, Atatrk'n istedii en iyi

Peynirli sulu o m l e t , bir d i l i m kavun v e gl reeli. omleti Ltife Hanm tarafndan

m a k l a n s a l m t . Zaten kendisi

g a y e t iyi y e t i t i r i l m i t i . Btn e l b i s e l e r i n i , g m l e k l e r i n i lard. Atatrk, ol neelendii tpk zamanlar Bekir avuu

hazrlar, papyonlarn k a b a o l d u u h a l d e ok iyi ba sofraya hazr Bekir

arr ve m a t e m a t i k t e n vaziyetinde avua:

imtihan ederdi. Karsnda gibi dimdik duran

ktadaym

Be kere be ka eder? diye s o r a r d . avu, byk bir bilgilikle, kendinden emin g a y e t c i d d i : On be eder. Paam, d e r d i . keyiflenir, sofradaki musu seferin cahilli by

Bekir bir tavrla lere

A t a t r k , bu karl alnca ok dnp: u b i z i m B e k i r

avuun hesabn gryor

nuz? Ne kadar kuvvetli deil mi? diye sorard. Atatrk, bu snav sk sk tekrarlatr ve her d e ayn karl alrd. Acaba Bekir avu bunu

inden m i , yoksa A t a t r k ' bir nebze o l s u n g l d r p , ar devlet ilerinden uzaklatrarak mutlu etmek iin mi le sylerdi? Bunu o zaman bir trl zemedim.

102

ATATRK'N UAI DM B e k i r a v u u n a y r l da h a y l i i l g i n avu bir gn Tepeba gazinosunda olmutur. ikisini imek on Bana gelen tutumular. koyuyor.

tedir,

ilerdeki

masada biri

iki

arkada

kavgaya

Kavgaclardan Bekir!., pyor. Sen

Galatasarayl kim

boksrlerden. avu biliyor musun?

lar ayrmak istiyor. D i n l e t e m e y i n c e de f o r s (I) benim olduumu boksr derler. deyince bunu

Avrupa'dan

futbolcu Bekir sanarak hemen elini skyor ve

yanaklarn

Bu o l a y o d e v r i n i i l e r i b a k a n k r K a y a i l e b a yaver Rsuhi Sava, A t a t r k ' e bildirip ikyette rak emekliye a y r t l p , y a n n a da bir miktar para bulunu ola verile k yorlar. Bundan sonra Bekir avu polislikten komiser rek kyne gnderiliyor. avu sonradan kemik ynde ldn rendik.

veremine

yakalanm, on be yl kadar nce ankr'nn Dikenli

KPE F O K S ' U N

LDRL

ATATRK un en s e v d i i hayvann at o l d u u n u ayr ayr s e v g i besler, onlara ok iri bir kpei varm. Atatrk'n acrd. kapsnda nbet

biliyo

r u m . F a k a t k p e i d e o k s e v e r d i . Bu v e f a k r i k i h a y v a n a Birinci Dnya Sava srasnda A l p adnda ok sevdii bekler, hi kimseyi ieriye brakmazm. Kurtulu Sava srasn d a Y u n a n l l a r d a n a l n m b e y a z - s a r k a r m b i r av k p e i vard. Yunan komutanlarndan birinin mt. A t a t r k ' n bunlardan baka Foks adnda bir kpei da ha v a r d . Y a l o v a ' d a yapan Hasan hl banyolarda seyyar fotoraflk E f e n d i d e n 50 l i r a y a s a t n a l m t . O z a m a n kpeiydi bu. Alber adndaki bu kpei de ok s e v e r d i . l m n e de ok zl

50 l i r a o l d u k a n e m l i b i r p a r a y d . A t a t r k b i r s a b a h g e zintisinde seyyar fotorafnn sehpasnn ayaklar arasn da y a t a n k p e i g r n c e Bu k p e k s e n i n birden Fotoraf parlanarak: Evet Paam, d i y e karlk verdi. F: n sordu: mi? ard. Hemen to

ne yapacan

194

ATATRK'N UAI DM o k g z e l b i r ey... kpeiyle ilgilenmesi size zerine edeyim fotoraf Paam, bir

Atatrk'n dedi.

Hasan Efendiye cesaret g e l d i : ok beendiyseniz hediye

Kpek o zaman y a v r u y d u . A s i l falan d e i l , baya ha hayvana dikkatle baktktan sonra yanndakilere: dedi.

sokak kpeiydi. A m a tyleri ok gzeldi. A t a t r k bir da Bu a d a m m e m n u n e d i n i z ,

Bylece fotorafnn nn nereden Foks'un rn, bir geldiini, ilk sahibi iinde

kpei Foks, Atatrk'n taktn pek

kpei

oldu. Foks aa, Foks yukar derken hayvan byd. A d kimin Hasan hatrlayam ok fo yorum, Efendi, Atatrk'n t o r a f l a r n e k m i t i . Bu f o t o r a f l a r n c a m l a r n v e a r a p l a sandk saklyordu. Atatrk'n lmnden eviyle yitir k ol - d r t yl s o n r a kan bir yangn sonunda ahap zinesi mi olacak olduk. Foks, uzun sre K k t e kald. Bir c u m h u r b a k a n pei olarak hayatta kendi c i n s l e r i n i n hi birine sahip mayan rahat ve mutlu bir yaant srd. Karyolasnn Foks, Atatrk'n yatak odasnda yatard. Atatrk'n en gzel fotoraflarn da

b i r l i k t e bu sandk da kl o l d u . Bylece bugn bir t a r i h ha

ayak ucunda onun i i n d i k t i r i l m i zel bir m i n d e r d u r u r d u . A t a t r k sabaha kar yatana g i r e n e n e kadar Foks da u y u maz, O'nu bekler, ancak sahibi yattktan bir bilen sonra baz mindere kimseler yay kvrlrd. ok sadk, ok duygulu Atatrk'n Foks'a hayvand.

dknln

sofrada ok zaman onun bahsini aarlar, sadakatinden, b yklnden dem vurup, neslini reterek memlekete may teklif ederlerdi. Dalkavukluuyla dikkati ekenler,

Foks'un asil kandan geldiini, kaynann A v r u p a olduunu s y l e y e c e k kadar ileri gidip Kpek deil deta insan. n-

ATATRK'N UAI DM

195

sandan da akll, d e r l e r d i . A t a t r k , bu k o n u m a l a r lard.

belli

belirsiz bir g l m s e m e y l e dinler, Foks'a bakp ban s a l A t a t r k , Foks'Ia yakndan i l g i l e n i r d i . Bir gn Ankara^ da, Kkn bahesinde ni dikkatle Bir neydi? dnd: Bu h a y v a n a, d e d i . Yemeini Yese az n c e y e d i , d i y e k a r l k olur pilav mu? elimle verdim. Hem yle bir verdim. byle dolarken, kpeinin mi bo gzlerle hareketleri zerindeydi, bak bana sonra izliyordu. Foks'un tembellii keye ekilmi, hayvana uzun uzun

sahibine

yordu. Atatrk

baktktan

Bir tencere

pilav ki, fukara evinde drt kii doyar. A t a t r k bu szme gld. Foks genellikle b e n i m a v u c u m d a n y e r d i . Bir ey s y l e m e d i a m a , a k a m aklna Foks g e l m i olacak k i , y e m e k t e n sonra sz yine ona Bu k p e k i f t l e t i mi? diye sordu. gezisinde getirdi:

A n l a l a n F o k s ' u n k e y i f s i z h a l i n i , b u kez d e c i n s e l b o zukluuna y o r u y o r d u . O y s a iki ay n c e k i Konya ona bir hanm b u l m u t u k . Bunu Konya'da iki ay n c e hatrlatarak: iftlemiti, dedim.

yi a m a , o o r a d a k a l d . K o n y a b a k a , A n k a r a b a soruyorum. Henz olmad Hayvanlar gryor bu Paam. yle konutu: iftleirler. arzularnn ne kadar Onlarn mevsi glmzamanlarda

k a . Ben b u r a d a b i r e y o l d u m u , d i y e O zaman A t a t r k asaletini

belirli

musun? Hi deilse olamyoruz. szlerine iin iin

mi var. Onlar kadar Atatrk'n mdr.

f e t nan, Darlaceze'den d r t be yalarnda bir ev l t l k a l m t . G a l i b a ad n c i ' y d i . O r t a d a d o l a r , K k t e k i lerin sigaralarn y a k a r d . Bir gn m u z i p l i k o l s u n diye F o k s '

196

ATATRK'N UAI DM Hayvan bunu halde kz nce rken

u n azna da b i r s i g a r a t u t u t u r m u . tamas evltlk Foks, bir iin azna v e r i l e n bir ubuk

sanm.

Ardndan kibritleri

kibriti akm. Kibrit alevinden fena an n e y a p a c a n a r d . E v l t l k zerinde

pepee akp hayvana doru t u t u y o r d u . Foks gzlerini ora da bulunanlarn Ne dilerini Atatrk g e z d i r d i . Kza b i r e y y a p m a d . hrlad. Boynunu balad. insan denen dedi. Atatrk'n olurdu. Bir mah bkp bir g s t e r d i , ne de bu olaydan

kenara ekildi. Sessizce beklemee Grdnz m , u kpek

duygulanmt: bile

luktan ok daha t e m i z , ok daha asildir, yannda kalmt. Zaman ne zaman

Foks aslnda hrn bir k p e k t i . Birka yl hrnlat

g n A t a t r k ' n elini sarl grdk. Foks srd dediler. O l a y gece olmu. Atatrk, Kamyla balam olmusa olmu, Foks'a hayvan kzm. geri sr sr dvmee. Vurduka geri

g i t m i . F a k a t k a m n n d o z u a r t n c a da s a l d r p e l i n i m. Elinden kan akmaa balaynca zile basm. mler. O gn elini sarl grnce hepimiz Demek ki, meselenin asl buymu. koup kanlar oksijenli suyla ykamlar. Tendrdiyot

Hemen

meraklanmtk. iftlie k

Bunun zerine kpei Kkten uzaklatrdlar, gtrdler. Yaknlarndan birka kii Sahibini pekten hayr gelmez, diye ldrlmesi o gnlerde ldrld. Baytarlar

sran

iin A t a t r k ' e s yaranmak iin

r a r e t t i l e r . zin v e r d i m i , v e r m e d i m i b i l m i y o r u m a m a , F o k s Atatrk'e zenle kpein d e r i s i n i y z m l e r . ini samanla m u l a r . Tabi b u n l a r d a n A t a t r k ' n Bir gn gezinti cameknda zgn bir Foks'u halde: der. grnce haberi yok. zaman, burkulur. doldurup

g z y e r l e r i n e c a m gz t a k m l a r . B i r c a m e k n i i n e o t u r t srasnda i f t l i e de urad duraklar. i acyla

Sevdiim mahluku byle grmek istemem, kald

rn onu!

ATATRK'N UAI DM Atatrl<'n elini sran syler: kzlmaz. Foks can actmak, kpekten sevdiim

197 mahluk

diye szetmesi, oradakileri artr. Bunu yzlerinden o k u yan Atatrk, unlar yapmak Her iin srana fenalk

srmamtr. Foks'un doldurulmu derisi camekndan gmlmt.

Ertesi

gn

kaldrlm ve bahenin bir kesine

KULARA OK

ACIRDI

ATTAN cini ve larn

ve

kpekten

baka

Atatrk,

kular

da

ok at

severdi. Kkte kuu Nuri Ustann bakt birok gvercinlii gzlerdi. bldrcn ok vard. Onlarn uularn, takla hazla

gver

A t a t r k ' e , ile'ye yapt bir gezide etmilerdi. Hayvanlara, zellikle trk, pencereleri sonra aknlk iindeki arptktan kulardan yorgun kulara kapattrd, sonra dt.

hediye Ata sola oka is s is ye bir bl bir

acyan

bldrcnlar

saldrtt. nne

biri dnp dolap saa Gelip Atatrk'n

kondu, boynunu bkt. Bldrcn ince parmaklaryla

yan Atatrk, bir kafese konularak Kkte beslenmesini nisi bulunup da k a f e s e m i konuldu bilemiyorum. Biz

t e d i . Bu b l d r c n A n k a r a ' y a g t r l d m , y o k s a o r d a y e tanbul'dan Ankara'ya dndkten sonra bir gn Kkn bah esinde dolarken A t a t r k bldrcn hatrlad. Grmek t e d i . Kafesin nne g i t t i . Fakat ii b o t u . A t a t r k ' n mee kyamad ku, konulduktan birka gn sonra kedi tarafndan afiyetle y e n m i t i . O'nu zmemek iin drcnn kafesin, ak kalan kapsndan kat yolunda

yalan uydurdular. nand m , inanmad m b i l m i y o r u m . Y a l -

ATATRK'N UAI DM

199

nz uzun boylu bo kafese dalgn dalgn bakt. Kafeste bl drcnn tylerini deniz kknde kaldrmay bir akam unutmulard. Florya Olduka iinde sofras hazrlamtk. istanbul'da b u l u n d u u m u z b i r yaz m e v s i m i n d e kalabalk vard. Sofraya byk bir porselen taban

b l d r c n k e b a b g e t i r i l d i . S o f r a n n o r t a s n a k o n u l d u . i\4evs i m i n en s e k i n , h e m de en pahal y e m e i y d i b u . A t a t r k ' n houna gider u m u d u y l a zenle hazrlanmt. Bata A t a t r k olmak zere herkes birer tane alp, keyifle bi, midelere sesleniyorlard. Bozok, elence olsun diye, nceden tabana k o y d u . Bldrcnlar da yle gzel kzarmlard k i . . . Nar g i O srada hi b e k l e n m e d i k bir ey oldu. Sofrann br ucunda oturan Salih rna koyuverdi. Kalabalktan ve klardan rken zavall kucaz, cep t e m a h p u s kalmann da s e r s e m l i i iinde u a m a d . Tabak larn stnden atlaya atlaya gitti, sanki biliyormu kucana vard. gibi doru Atatrk'n kucana d t . Ban O'nun cebine koyduu bir canl bldrcn karp, sofrann kena

saklad. Sanki beni koru, der gibi bir hali

Bu k u , az n c e m u t f a k t a k e s i l e n h e m c i n s l e r i n i n a r a sndan her naslsa cann k u r t a r a b i l m i t e k bldrcnd. Sa lih Bozok tarafndan sofrada A t a t r k ' n e e l e n d i r m e k , n k t e kayna o l m a s iin g e t i r i l m i o l m a l y d . Fakat tersi bodu. Kuun bu dokunakl hali, bir anda sofrann neeli ha vasn bir bak gibi kesti. Dudaklardaki glmsemeler baklar dondu, konumalar kesildi, fsltlar snd. atal oldu. Atatrk' neelendirecei yerde bir tam

zntye

sessizce sofraya brakld. Herkes byk bir kabahat ile m i ocuklara b e n z e m i t i . Ortal bir lm sessizlii kap lad s a n k i . H e p i m i z bekliyorduk. Atatrk, beklediimiz gibi Salih Bozok'a kzmad. Kuu ne olacak diye merak ve heyecanla

200

ATATRK'N UAI DM

zenle e l i n e a l d . b r e l i y l e t y l e r i n i u z u n u z u n o k a d . Ceketinin yan cebine arkadaa koydu. Sonra hizmeti yapan gstererek u buyruu sofrac verdi: bu ku Her Bozok kebap taban

Bu t a b a k a l d r n z v e b i r d a h a s o f r a m a getirmeyiniz. kursanda bunu. Ama k a l m t . Ne Atatrk'n ne bilsin kadar Salih

un yemeini kesin ye itah

Herkesin nndeki bldrcn sanki ta k e s i l m i t i .

yapt oyunun byle keyif karacan. iyilik olsun d i yapmt merhametli hal g o l d u u da. bir kez daha ortaya k m t . o k iyi nianc olan A t a t r k , ava m e r a k l o l d u u de kulara acd Trenle zmir'e i i n a v l a n m a z d . Pek e n d e r o l a r a k gidiyorduk. Yannda yakn v e r c i n a t y a p a r , s o n r a da z l r d . arkadalarr sry Ata vard. Cellt men ifteler Glnn kenarndan geerken birden

le y a b a n r d e k l e r i h a v a l a n d . E s i z b i r g r n t y d b u . H e getirildi. Av ayamza g e l m i t i . nce t r k ' e uzattlar. Fakat O a t m a d . Tfei yol lan yryen trenden rdek vurmaa arkadalarna deillerdi. biri bir

u z a t t . O n l a r a t t l a r s a da p e k b i r e y v u r a m a d l a r . A n l a alkn Attan sonra tfeklerini ve balarn ne eiyorlard. Bun lardan tanmadm biri ate etti ve uan rdeklerden ni ilk atta d r d . A r k a d a l a r : Olmad deyince daha a t t . Garip deil diler. Adam nc dipii de sinirli bir halde yeniden omuzlayp edince Atatrk Hediye tfei da, elin dedi.

m i . yine vurdu. Yine olmad. de

rdei

tepetaklak sana

den ald. Eliyle yle bir tarttktan sonra atcsna Bu t f e k yakr. ediyorum, Avc diye geinip de rdek vuramayanlarn yz

uzatp: grle

cek manzarayd o zaman.

 N N D E NASIL

GRETM?

ATATRK'n istedik. Maksadm Yunan Snra ruz, lin Belediye ehri kadar snrn

Edirne

gezilerinden emrimize

birindeydik. bir araba ettiim

Sofra araba verildi. Trkoldu

c H a m d i , s o f r a c Y u s u f gezmek

ve ben ehri gezmek iin deil, ok merak

tarafndan

grmekti. gittik. Orada Tatavlal asker: grmek istiyo (Kurtulu)

unu r e n d i i m gzel yzl bir Biz G a z i ' n i n dedim.

Ne i s t i y o r s u n u z ? d i y e s o r d u . adamlaryz. Hududu

Sa elindeki t f e i sol eline ald. Sa e l i y l e o t o m o b i kapsn ap: dedi. snr Buyrun...

H e p b e r a b e r b i n d i k . Bize b i r h a y l i i t i b a r d a b u l u n d u . S n r k a p s n a t . B i r Y u n a n a s k e r i n i a r d . Biz d e kapsndan dar ktk. Kar kyde kzlar vard. bizleri grnce koup yanmza geldiler. Byk bir la t e k e r t e k e r h e p i m i z i lar, k kyafetli incelemee baladlar. sordum: bizleri merak etmiler. Yunan Uzaktan merak

K y l kz askerine,

kzlarn niye bize byle baktklarn

202

ATATRK'N UAI DM Sivilsiniz... Kzlar tabi size bakar, bize kzlarla dedi. sylemiler. Kapda tutu bir gre hazrlatt. bakacak eleniyor.

d e i l y a . Biz a s k e r i z . H n z r V e n i z e l o s Biz b u r d a n b e t b e k l i y o r u z , Kzmad turdu. ama, hemen orada

stanbul'a dndmzde bunu Atatrk'e

nbet tutan akir adl bir posta eriyle beni gree

akir kap gibi iri k y m bir erdi. Yavaa yanna s o kuldum. stese, beni bir sesle: Sen yz, bense dedim. onu palaskasndan tutup ektim. stme kt d e m e k t i r . s Nasl arka elli kiloyum. dare et de, biraz bir tututa pestilimi karrd. Hafif

oynaalm, Sonra tme

geliyor. Bir yakalasa, p e s t i l i m

oldu b i l m i y o r u m , posta eri yere yuvarland. Her halde par kede postallar kayd. Yere kapaklannca At at r k ' n snda bu o y u n u m e r a k l a izleyen Reit G a l i p : bul Paam, yendi bunu Byle yenme elebi... etmedi: diye diretti. olmaz... dedi. Atatrk kabul

Efendim, ben elli, o yz kilo... d e d i y s e m de ka etti.

ettiremedim. Atatrk, sonunda benim gsz olduumu kabul

Fakat grei braktrmad. Yanma bir kii daha katt. By lece iki taraf ayn kiloya eit g e t i r m i imdi Yusuf'la birlikte posta erine reiyorduk. zenlerdendi. A s k e r , az n c e k i y e n i l g i n i n d e v e r d i i rakp Y u s u f ' u kavrad. Bir Diziyle Adam gsne nerdeyse bastrd. lecek... saniyede Azndan bir hnla be yatrd. ni t u t t u . T u t m a s y l a y e r e v u r m a s b i r o l d u . S o n r a b e n i b onu da y e r e kpkler geliyordu. Maral Yusuf da pyordu, fakat sivildi. O da b e n i m l e oluyordu. kar iki kii g ya ge snrm

sofracyd. Askerliini Yunan

ATATRK'N UAI DM Atatrk, keyifli keyifli: gsterdi uzandm. Yeniden

203

B u n u da t u t , b u n u d a . . . d y e b e n i

Zaten yerdeydim. Srt st iSanmayaym d i y e :

hrpa-

B e n y e n i l d i m Paam... d e d i m . etmedi: dedi. yaptrdm. yatyordu. O srada so Srtn yere gelmedi, kendinden

Fakat kabul

Hemen srtm smsk yere Yusuf

gemi, yerde

T e v f i k Rt A r a s ' l a Reit Galip g e l m e s e l e r d i , b e n i m n u m da ondan farkl o l m a y a c a k t . Masaj Su yaptk. Gen, Kollarn, ayaklarn kuvvetli, salam hareket ocuktu snrn olduk.

ettirdik. ama, iki

vermedik.

gn kendine gelemedi. Bylece Atatrk'ten izinsiz. Yunan gemenin c e z a s n b y l e ac b i r e k i l d e d e m i

S E L A N K ' T E N NE I K A R ?

ATATRK

uysal

bir

insan deildi. Hatta

hain

oldu

u dahi sylenebilir. Byle olduu halde ok t e r b i y e l i , ok olgun, ok merhametli, ok hogrrl bir insand. Temiz kalpliydi, alak gnllyd. Gsteriten uzakt. Vazife diklerinin nazn ekerdi. Dostlarna, arkadalarna ba nda Lubalilie yer v e r m e z , f a k a t zel yaantsnda s e v vefa lyd. Zaten A t a t r k ' n en byk stn hallerinden biri de kin ve garaz gibi insani duygularn zerine kabilmi o l masdr. Balamyaca su yok gibiydi. Birok hatalar sofrada grd halde grmemeziikten gelirdi. Kendisine

k a f a t u t a n D r . R e i t G a l i p o l a y n d a da o n a k a r k i n t u t m a m ve sonunda affederek M i l l i Eitim bakan bile yap m t . En b y k m e z i y e t l e r i n d e n b i r i d e a b u k d i . K i m l e r i , ne zaman a f f e d e c e i n i s o k abuk geerdi. affetmesiyde ok iyi b i l i r d i . Hr

Bir gn ankaya'da eski Kkte Selnikli Berber M e h met ve Berber Berberlerin kendilerini Rdvan'la antrede de Atatrk'n oturmu hemerisi konuuyorduk. olduklarndan Bu ikisi

imtiyazl sayarlar, yksekten

konuurlard.

e k i l d e aka da olsa b b r l e n e r e k dolamalarna, kendile-

ATATRK'N UAI DM

205

r i n e poz v e r m e l e r i n e o k t u t u l u r , f a k a t y i n e r e n k v e r m e m e e a l r d m . Fakat b t n d i k k a t i m e yine de t a r t m a l a r eksik o l m a z d . O gn y i n e onlar zayf t a r a f m kadan taklyorlar: Biz Selnikliler olmasaydk siz kurtulamazdnz, kendimizi kur Biz k e n d i bulmular, bana a ramen aramzda

diyorlar, ben de cevap olarak: sa ksa Yahudi kar,

tardk. Selniklilere ihtiyacmz yok. Hem Selanik'ten k diyordum. O srada merdivenleri yava yava inen A t a t r k ' gr memitik. Konumalarmza istemeyerek kulak misafiri o l mu ki, o akam sofrada bir Selnikli olan Nuri damdan der O Nuri anda gibi sordu. ne kar? duyar Conker, gibi oldum. konu karncalandn Nuri Bey, S e l a n i k ' t e n beynimin hepsini Conker'e

Demek korktuum bama gelmi, Atatrk antrede tuklarmzn duymutu...

Atatrk'n ekinmeyen ciddi ciddi glp

nazm e k t i i , kaprislerine katland eski bir ocukluk ar kada olduu b i r i y d i . Elde yecek kadar iin aklna eseni s y l e m e k t e n ettii ileri ar gittii imtiyazlar yznden bile

S e n e k i l d e , b i r a z da biz c u m h u r b a k a n l y a p a l m , d i zamanlarda Atatrk g e e r , ii a k a y a b o a r d . F a k a t b u s e f e r k i n i n a k a y a g e lir yan y o k t u . Nuri Conker, sanki btn konutuklarmz da, beni k o r u m a k kararn meyle Bunun ne karlk umdan zerine verdi: dodu unu Yahudi olduumu sylemek istiyorlar. vermicesine: mi? bir glmse tm alayl Bol Y a h u d i k a r Paam, d e m e s i n Atatrk, yznde kulana alnm daha n c e biliyormu

dedikodularn

B e n i m i i n d e baz k i m s e l e r S e l a n i k ' t e

u n u t m a m a k lzmdr k i , Napoleon da Korsikal bir talyand . A m a F r a n s z olaraT< l d v e t a r i h e F r a n s z o l a r a k g e -

206

ATATRK'N UAI DM l

t i . insanlarn iinde bulunduklar cemiyete almalar zmdr. O gnk kadar utandm ve Atatrk'n

karsnda hatrla byk

kldm on iki yllk hizmetim sresince hi m y o r u m . Belki de m r m boyunca benim iin en utan da bu o l m u t u r . O g n d e n sonra Selanik n i bir daha azma a l m a d m .

kelimesi

F A L H RIFKI VE A L M A N

KZ

ANKARA'NIN

yeni yeni

kurulduu

y l l a r d . Bat bakentine

dn da sz

yasna bir kap a r a l a n m , A v r u p a ' n n

elence yaam

yava yava yeni Trkiye Cumhuriyeti'nin

m a a b a l a m t . U l u s a l a n n d a T a b a r i n Bar a d l b i r p a v y o n a l m t . plak v a r y e t e kzlarnn c i r i t att bu e lence yerine yapp, ^ O an bizim nl Kktekiler elenmee kiileri Kl de dadanmlar, bakyorlard. A l i , Recep Zht, Vasf Kk gece ok hi karmayan k i alp, felekten kaamak gnllerince

n a r , F a l i h Rfk A t a y , b u e l e n c e l e r i t e n kayorlar, s o l u u bu pavyonlarda

ilerdi. A k a m sofrasndan sonra bir kolayn bulup

almaa bakyorlard. Bunlara ounlukla Vasf nar e l e balk e d i y o r d u . Tabii byle y e r l e r e para y e t i t i r m e k z o r d u . Fakat bunun Meclis lenelim. Bakan da kolayn zalp'i bulmulard. tavlamlar, de O eref Kzm zamanki saatini bir e

bulunca bir kede kstrp Gzmz,

hemen: yle sayende diyorlard. Atlatamazsa datrne l. alsn,

Paam, bize para ver gnlmz

K z m Paa o n l a r a t l a t a b i l i r s e

da a d a m n a g r e b o l k e s e d e n e l l i l i r a , a l t m l i r a

208

ATATRK'N A( DM

d . Bir g e c e d a y a n a m a y p , k a a m a k ben de o pavyona g i t t i m . Serde genlik var. Bamzda kavak yellerinin gnler. mek Fakat paraszlktan kalm hi kmaz. Rfk A t a y , Tabarin Bar'daki Gzeldi, sarnd, grbzd; yldz adl bak iki yerine maden zorunda unutamam. Orada estii i sodas

grdklerim

hl hatrmdan

O sralarda Falih bir Alman kzyd bu.

lardan birine t u t u l m u diye bir sylenti ktyd. Keti

m a y a d o y a m a z d i n s a n . F a l i h Rfk d a o z a m a n l a r g e n , y a kkl ve de nl bir yazar. IJstelik A t a t r k ' n ba k i i l e r i n d e n b i r i . Fakat aralarndaki i l i k i n i n ni b i l m i y o r u m . Belki geen de sadece ey. Her pltonik ve neyse... an birindeydi. Yaban Recep Zht, her za gibi bilinen sona kirli tunulmu, tek tarafl gelip kaya Kl manki sonra bir akt bu. Her erkein sofrasnn derecesi bandan

toylukla tu-

dinsten bir akam

Bir gn bu s y l e n t i l e r i A t a t r k ' e de d u y u r d u l a r . Kkndeki kimse kiiler... olaylar konulara alnyor, zerindeki geildi. sofrada grmeler Son A l i , Nuri Gnn hafif zenle ele sofralarndan Hasan Cavit c pek yoktu sofrada. Salih Conker, Bozok,

erdikten ama do

gnlerin

dedikodular

bulunmayanlarn

r l a r b i r b i r o r t a y a d k l y o r d u . S o f r a d a F a l i h Rfk A t a y ' m bulunmad d i k k a t i m i e k m i t i . Derken sz dnp lap Tabarin Bar'daki A l m a n kz K e t i ' y e g e t i r i l d i . B u n u n dedi: iyi deil. biraz

n l y a z a r l a o l a n i l i k i s i o r t a y a a t l d . Bir a r a b u s y l e n t i y i allayp pullayp Recep Z h t yle Paam, bu gazetecinin gidiat hi de gerek. sordu: hayatnda sanki? baka bir bu

Bence sizin yaknnz olmas dolaysyle yaantsna dikkat etmesi Atatrk hayretle

Ne varm onun

Recep Z h t ' n n de istedii zaten bundan

ey deildi. O geceki sohbeti bile bile, evire evire

Cemal Granda, 13 yl srecek olan Atatrk'n hizmetine girdii gnlerde.

ATATRK'N EN YAKIN HZMETKRLARI

Atatrk'n gnlk hayatnda onun zel hizmetleriyle uraanlarn hepsi bir arada. ndekiler (soldan saa): Tahsin, Tahsin ve Cemal Granda. Arkadakiler [soldan saa) : Ali, Yusuf ve brahim.

LMNDEN 33 YIL SONRA...

Atatrk'n ocuklar, onun lmnden 33 yl sonra ilk defa Hrriyet Gazetesinin nnde bir arada. Soldan saa {arkadakiler): Ktphane memuru Nuri Ulusu, koruma memuru Kemal zada, ba ofr Remzi ztun, ofrlerinden Rauf Kzlkaya (ndekiler): Garsonu Cemal Granda, garsonu Sami Ocak, sofracbas brahim Ergven ve berberi Rdvan Gran.

Atatrk'n Ege vapuruyla yapt bir Karadeniz gezisinden sonra Rize'de karaya k. Ata'nn hemen gerisinde kap aznda paltosunu tayan Bekir avutur. Cemal Granda ise sada okla gsterilen ahstr.

1 Haziran 1938 ylnda Trkiye'ye lk defa gelen Savarona yatnn mrettebat Yalova iskelesinde (soldan saa): Mithat kaptan, Cemal Granda, ikinci ark Muhittin, 2. Kaptan Adnan, arkba ba makinist Hseyin, Dr. Fazl,Svari zeke'nin kz, elektrik uzman Rkoman ve Yusuf kaptan.

Atstrk'n terzisi Jan Pilrls

1934 Haziranndan bir hatra. Atatrk en yakn Erkadalaryla bir arada. (Soldan saa): Ba yaver Rsuhi (Sava), Salih Bozok, ileri Bakan kr Kaya, Nuri Conker, Refik Saydam, Cumhurbakanl genel sekreteri Tevfik Byklolu.

Atatrk'n ocuklar Yalova Termal Otelinin havuzunda. (Soldan saa): Kadir (sofrac), Faik (sofrac), Ssip (Marmara kknn sofracs), Atatrk'n kpei Foks, (simidin stnde), Ali Bebek (sofrac), Rdvan (Ata'mn berberi). Cemal Granda (boynunda simit asl olan), brahim (sofracba).

Cemal Granda Savarona yatmda Atatrk'n alma odasnda, Atatrk'n masasmn bamda.

1938 ylnda Savarona yatndan bir hatra. [Soldan saa): Drdnc ark Necip, Polis Necati ve Cemal Granda.

Cemal Granda 1936 yNnda Erturul yatmn gvertesinde yatm ahbas Hayri Usta ile beraber.

ATATRK'N UAI DM lale o g e t i r m i man emin le kzyla bir tavrla deil miydi? Maksat, Falih Rfk'nn

209 Al

ilikisini

Atatrk'e

duyurmakt.

Kendinden mevkiiy-

balad

anlatmaa: bulunuyormu.

Paam, bu zat g e c e l e r i pavyona gidiyor, davranlarda

badamayan

Atatrk, kalarn atarak sordu: Pavyona varm. Ne var gittiyse IJstelik bunda garip olan? kopmad de Ne olmu ya... dostu midir kadar yaa da Keti gidiyorsa? kyamet kadn

Pavyona g i t m e k l e kalsa Trk

i y i . Orada bir de deil. Ad frna

nedir? te bu yabanc kadnla m e r c i m e i yaknnz olan bir kiinin

atmlar

m , yoksa atmak zereler m i ? Her n e y s e . Sizin bu bir A l m a n ' l a dost ki?.. hayretle dinliyordu: hayat mas doru m u bilmem Atatrk, btn sun? diye sordu. kalmad Ankara'da Paam. istiyorlarm. hem Falih Rfk'y konumas

bu szleri

Gznle grdn

m ki, byle tafsiltl

anlatyor

Bunu duymayan

ster

seniz M e c l i s Bakan Kzm Paa'ya s o r u n . A r a sra pav yon parasn bile Paa'dan

Recep Z h t , bu s z l e r i y l e dryor, hem de Meclis

kk brak bitin

Bakann zor d u r u m d a sordu: maksadn

m o l u y o r d u . A t a t r k , Recep Zht'nn ce gayet sakin bir halde yle tiine Btn bunlar

sylemekte

nedir? gerek olabilir se du

Kt bir maksadm yok Paam. Sadece evreniz iaret e t m e k i s t e d i m . Bir insann d o s t u da

deki bir adamn zel hayatna biraz dikkat e t m e s i

ama, neden Trk kadn d u r u r k e n , bir yabanc kadn m i t i r . Baz e v r e l e r d e h i d e h o k a r l a n m a y a n b u rumdan trl eit anlam karanlar olur.

A t a t r k , d e d i k o d u d a n n e f r e t e d e r , d e d i k o d u y a p a n da hi s e v m e z d i . A t a t r k ' n bu huyunu ok iyi bilen Recep F: 14

210

ATATRK'N UAI DM

Zht'nn hangi amala bu lay zerinde bu derece srarla d u r d u u n a bir t r l akl leri syledi: Bana b a k R e c e p B e y . D e m i n d e n b e r i s z n aittir. Ne seni et erdiremiyordum. Atatrk, konumann bittiini anlaynca serte u sz

t i i n i z o g a z e t e c i n i n bana k a f a s y l a k a l e m i l z m . G e r i k a lan k e n d i s i n e dn m? i l g i l e n d i r i r , ne b e n i . A n l a

PROFESR

DELSNZ

ANKAYA'DAK nuyordu. sz sras yimleri eitli

Kkte bir akam sofrasmda zerinde geldi. Trk grldkten Dil

Hukuk bulu sonra de Bankas

Fakltesi profesr Sadri Maksud de konuk olarak konular Denizyollarna Kurumunun

zerinde

duruluyordu.

Adnn Denizcilik

m , y o k s a Deniz Bank m olarak k a l m a s t a r t l d . Sofrada arap ien Sadri Maksud, Deniz Bankn gra mer kurallarna aykr olduunu savunuyor ve bu d i j n cesinden bir adm bile geri g i t m i y o r d u . O konu orada ka pand. Aradan bir iki saat kadar g e m i t i . A t a t r k bir ara. bir eye sinirlenmi olacak k i , hl kendi kesip: dedi. tezinde israr eden Sadri Maksud'nin szn

Siz p r o f e s r d e i l s i n i z ,

Bu b e k l e n m e d i k s e s l e n i , h e r k e s i a r t m , p r o f e s r de can evinden v u r m u t u . Hepimiz dona kalm, neye Atatrk uradmz put gibi yerimizde armtk. bile pek belli Sadri etmezdi. Maksud'

nazik a d a m d . Kzsa

Acaba profesr byk bir pot mu B i r an s r e n a k n l n d a n

krmt?

kurtulan

212

ATATRK'N UAI DM topar

nin titreyen eliyle kadehini masaya koyup, kendini layarak A t a t r k ' e u karl verdii d u y u l d u :

H, ben p r o f e s r m . H e m de Trkiye'de d e i l . orada kumandana

s v i r e ' d e d e bana k r s v e r m i l e r . O l m a z s a g i d e r dersimi v e r i r i m . imdi ben kalkp burada bir Siz k u m a n d a n d e i l s i n i z , d e r s e m n e o l u r ?

Kumandanl Ama

e l i n d e n alnr m? Yalnz byle bir sz o kumandann na sl gcne giderse, bu sz de benim g c m e gider. kumandanlara krs vermediler szlere Atatrk sre sonra da daha. da s o f r a da ay

Sadri Maksud'nin elinde arap kadehiyle syledii bu karlk v e r m e d i . Az sonra Sadri Maksud'nin ld. Sadri Maksud'yi de bir daha sofrada g r m e d i m . Bir milletvekilliinden rldn d u y d u m .

ALINAN

PIRLANTALAR

ANKAYA'DA de padiahlara

eski Kkn misafir ve Atatrk'e

salonunda

came iin bu

knl bir bfe vard. Her zaman kilitli t u t u l a n bfenin ait madalya ait nianlar lunuyordu. Vitrin camnn trk, rnce talar bu vitrin camnn

zerinde aprazlama asl, kab nnde durmu, inceden inceye

z a l a r p r l a n t a l i k i k l d u r u r d u . Bir s a b a h b a k t m k i . A t a bakyor. Bunlar k e n d i s i n e v e r i l m i a r m a a n l a r d . Beni g seslendi: e l e b i E f e n d i . Bu k l l a r n k a b z a l a r n d a k i prlan do aln karlm. Hayretle mt. Ne oldu prlantalar? d i y e Bilmiyorum efendim. sordu. dedim. bfeye yaklatm. Atatrk'n dedikleri zerindeki prlantalar

ruydu. Gerekten de kllarn

D e d i m ama, iirn de rahat d e i l d i . Orda bizden ba ka k i m s e y o k t u . K i m a l a c a k ? a l s a a l s a h i z m e t k r l a r a lard. Atatrk hem zlm, hem sinirlenmiti. B i r y a n d a n da k a f a m a l t r y o r , e l m a s l a r k i m i n a l -

214

ATATRK'N UAI DM gzmn Hseyin

dm zmee urayordum. Btn tandklarm nnden bir erit gibi geip adl bir ocuun kllara gidiyordu. baktn ki h a f t a k a d a r n c e b i z d e a l a n a m l dikkatle

grmtm.

H s e y i n , stelik kumara da d k n d . Kumar oynar, kaza nrd. Bir s e f e r i n d e k u m a r d a n altn k o r d o n g e t i r m i t i . Atatrk, dikkatle yzme Kimden phelerimi seyin'den syledim: almayaym ama, ben aml Biraz kumarcdr. Altnla, H g bakarak: diye sordu. pheleniyorsun?

Paam, gnahn

pheleniyorum.

mle oynamay sever. Ondan baka byle bir ey seniz bir soruturma yapsnlar.

yapa

cak karakterde bir kimse t a n m y o r u m aramzda. Emreder Yaverler de ayn eyi d n m l e r . S o r u t u r m a lad. A t a t r k prlantay alann en ksa zamanda ba

bulunmas

iin yaverlere e m i r v e r m i t i . aml Hseyin sk bir e k i l de s o r g u y a e k i l d i . Bir sre sonra K k t e n a y r l d . Lekeli olarak gitti. B i r k a ay s o n r a y d . K a r a c a o l a n C a d d e s i n d e H s e y i n ' e rastladm. Ayak st konutuk. O gn izinli o l d u u m u renince: mek Bize gidelim, dedi. Eski a r k a d a . H a y r m d i y e c e k s i n ? K a l k t k g i t t i k . Y e k a r d . Bu a r a d a e v l e n m i . K a r s y l a t a n t r d . H o imde bir eziklik vard. Hseyin'in kovulmasnda dimi sulu gryordum. kt A t a t r k ' n yannda hanlar, yani bizler dar diimizi biliyordum. O gn Hseyin'lere gittiim ken b e ettik. A k a m ayrlp Kke dndm.

mzda nereye gidiyoruz, k i m l e r l e gryoruz, takip edil haberi, anlalan polis tarafndan v e r i l m i olacak ki, sofrada A t a trk birden bire bana: gryor musun? diye sordu. Sen H s e y i n ' i

ATATRK'N UAI DM Evet, e v i n e g i t t i m , Konu, konu, ekinmiyorum anlattm. dedim. Atatrk: prlantalar sattrm. bizim kzlardan biri eledim.

215

ekinme. efendim. bandan so

Nasl nuna dek llarn mahzur

rastladm, evine nasl g i t t i i m i

Bu a r a d a b i r t a s da o r b a s n i t i m ,

Bunun zerine stndeki verip yok.

O n u n bu i t e k a b a h a t i y o k . B i r o y u n a g e l m i . K alm, bir ne de Hseyin'le grmende

Hseyin'e

Altndan

ne kacak d i y e b e k l i y o r d u m . Rahat bir bulunan evine Cevat Abbas: ard. Sen

fes aldm. O srada yanmzda

elebi, mademki, o seni

onu M a r m a r a Kkne d a v e t et, arla, d e y i n c e a r d m : Aman e f e n d i m . Buras b e n i m e v i m deil k i . Hem kars gelir mi? dedim. Hseyin gelse bile elin nikhl

RESCUMHURLUK

YAPAMAZSIN

NUR reketlerine

Conker,

Atatrk'n

nazm

ektii,

akalarna grr, ge

katland bir ocukluk

arkadayd. Onun ar giden ha

kzmaz, patavatszca krd potlar ho damarna

en koyu tenkitlerine bile katlanrd. Nuri Conker, Atatrk'e taklr, kzd zaman basar. O da punduna bir: t i r i p , bu o c u k l u k arkadana yapmadn ta onu deli e d e r d i . Nuri C o n k e r arada sak, diye taklrd. ann brakmaz, ade

P a a m , e k i l s e n d e , o k o l t u k t a b i r a z da biz o t u r -

Bir a k a m y e m e i s r a s n d a s o f r a n n e n n e e l i Sen reisicumhur olabilir misin? diye

d a A t a t r k , y i n e bu e k i l d e a k a l a a n N u r i C o n k e r ' e d n p : sordu. O l u r u m . H e m s e n d e n d a h a iyi i d a r e ederim. yapa

yleyse prova e d e l i m . Ge otur bakalm koltua. b a k a l m n c e ne

imdi sen reisicumhursun. Syle caksn? Nuri Conker hi istifini d k t e n sonra bana Hayvanlar, dnp: yemek

bozmadan keyifle

Atatrk'n

koltuuna o t u r d u . evresini yle bir tepeden bakla sz getirin, dedi.

ATATRK'N UAI DM Herkesin sordu. Hayr, diye ta g e d i i n e Aa cevap versem, bu biraz da yznde bir glmseme. Atatrk mi de

217 gl diye

y o r . Bana d n p : elebi Efendi. Ben byle sylyorum?

dalkavukluk

olacakt. Kendimi toparladm. Frsat bu frsat deyip, hemen yerletirdim: yukar byle oluyor paam. yapamayacaksn. Sen reisicumhurluk

Anlald.

Dur ben yine y e r i m e geleyim, dedi.

RECEP Z H T M E T R E S N N A S I L V U R D U ?

RECEP Z h t . A t a t r k ' n s o f r a s n d a n v e y a n n d a n knde olsun, Dolmabahe Saraynda olsun A t a t r k ' n zaman yanbanda grmee altmz Recep

hi her

eksik etmedii yakn arkadalarndan biriydi. ankaya K Zht'nn

kskanlk yznden metresini tabancayla v u r m a olay var dr k i , kolay kolay aklmdan kmamtr. gzel Kadn stan

Recep Z h t ' n n e n g e l k y ' d e oturan gen ve bir uh kadnla bir ilikisi vard. Bunu hepimiz tek biliyorduk. sosyete dilberiydi. yle oturacak cinsten erkee

balanacak,

evinde e

d e i l d i . Recep Z h t ' n n ak ilikisi giderek

bul'da olmad gnlerde gayrimslim bir genle sevime balam. Aralarndaki gelimi, bir dnm. hazr dal budak s a r m . Recep Z h t stanbul'a geldiinde

vesileyle olay duyduunda beyninden vurulmua Akam lanrken m

iki sofrasndan sonra yataa girmee

Recep Z h t , alkoln de e t k i s i y l e

kadna bala

kmaa: Madem ki y a p a c a k t n bu i i , bir Trk kalktn? bulamadn

m da, kefereyle ii p i i r m e e

ATATRK'N UAI DM

219

Kadn h e m s u l u , h e m g l . A l t t a n alp, kzgn d o s tunu yattraca yerde, stne stne Ne o l m u sanki. Kefere mefere sonuna gitmi: ama, gzel o

cuk. Houma gitti. m r m n m. ingeneden farkn Bu s z l e r i yok.

kadar senin

kahrn

e k e c e k d e i l i m ya. Git aynada suratna bak. Hoafn k

sylerken

kadn yataa

uzanm,

Recep

Z h t ise ayakta... Recep Zht bunu duyar duymaz lgna d n m . Za ten sinirli huyu var. A t a t r k ' n yakn olmann verdii markllkla yerinden frlad frlayp Seni namussuz henneme... diye kamaa mu. Kurunlar gibi: senin cann ce tut rast yoksa hemen yataktan bir

orospu. imdi kadn kurun mi

aslm tabancasna. Korkudan balayan

yamuruna yapm,

kadnn vcuduna deil de, ayana iin bilerek byle

lam. ldrmemek

sarholukla m hedefini arm b i l m i y o r u z . Kadn

o anda l m e m i . Yaras tedavi e d i l m i . Fakat yara sonra dan kangrene e v i r m i . Bir s r e sonra da kadnn l d n duyduk. Korkudan kimseye bir ey syleyemedik. cep Zht bu. Azmzdan kopuyordu. Hepimiz duman bir sz kaacak olurduk sonra... diye Re dmz

Recep Z h t Sinop m i l l e t v e k i l i y d i o z a m a n . D o k u n u l mazl vard. Adli makamlar da, A t a t r k ' n yakm yapmaktan diye Recep Zht hakknda kovuturma ekiniyorgazete

l a r d . F a k a t u m u m k t i p H a s a n Rza S o y a k , c e s a r e t i n i t o p layp, ertesi sabah Dolmabahe Saraynda sabah lerini okuyan A t a t r k ' e olay bir bir anlatt. Bunu anlatmak zorundayd. Ekmeinden, mevkiinden olabilirdi.

A t a t r k , byk bir dikkatle Recep Z h t hakknda an latlanlar dinledi. Arada Yaaa, yle bir: hayretini haberini belirten szler Atatrk' duyunca mi?.. diye

mrldanyordu. Kadnn ld

220

ATATRK'N UAI DM sonra

n l o l a r i y i c e a t l m t . D e r i n d e r i n d n d k t e n ban iki tarafa sallayarak: dedi. Y a h u , k a d n da v u r u l u r m u h i ?

Bu o l a y , k a d n l a r a k a r b y k b i r s a y g b e s l e y e n A t a trk'n duygularn ok incitmiti. Hele bunun yaknlarn dan ve rindeki yor, bu koruyucularndan biri tarafndan yaplm olmas, ze duru a onu canevinden vurmua benziyordu. Olayn A t a t r k n u n u b e k l i y o r d u k . H a s a n Rza S o y a k d i m d i k a y a k t a zc olayn Atatrk'teki etkilerini lyordu: Ne e m r e d e r s i n i z Paam? diye sorunca, Atatrk

t e p k i s i n e o l a c a k t . M e r a k v e h e y e c a n l a iTrt' s o lmee

u karl v e r d i : ha Kanun ilem neyse onu yapsnlar. Hi msama

gzetmeden... A t a t r k , e n y a k n , h a t t a f e d a i s i b i l e olsa bu ekilde

yzkzartc v e kanunsuz bir o l a y yaratan kiiyi a f f e t m i y e ceini g s t e r m i o l u y o r d u . prensiplerinden yer Zaten ne Atatrk'n pahasna deimez olsun ileme biri de, yurtta olursa

sosyal adaleti y e r l e t i r m e k , yasalara aykr hi bir verdirtmemekti. Atatrk'n Kanun

ilem neyse onu yapsnlar zmt ama, belli

buy ba

ruundan sonra Recep Zht hakknda k o v u t u r m a y a land. Olay A t a t r k ' ok a l y o r d u . Bir d a h a b u k o n u y a h i Sonradan duyduumuza lar, onu kurtarmak uzman iin Prof. hastalklar dnyaca Mazhar deinilmedi.

etmemee yakn sinir deli

g r e Recep Z h t ' n n tannm Osman akl v e

Uzman'dan

raporu almaa kalktlarsa da, red cevab aldlar. Sonradan baka bir doktordan rapor almak zorunda kalmlar. Recep Z h t , s i n i r hastas o l d u u g e r e k e s i y l e - d r t ay O r t a k y i f a Y u r d u n d a t e d a v i g r d . B i r d a h a da o n u A t a t r k ' n sofrasnda grmedik.

ATATRK'N UAI DM Atatrk'n lmnden sonra cenazenin trene Recep Z h t de b i n m i .

221 gtrld gidi

zmir'den Ankara'ya

y o r m u . Fakat y e n i c u m h u r b a k a n olan s m e t nn, b u nu haber alr almaz h e m e n Ankara'ya gitmemi. Recep Z h t ' y Eskiehir'de t r e n d e n i n d i r t m i . Buna gcenen Recep Z h t de bir daha

LER L A K A

OLUR

ATATRK, maiyetindekilere olmasna bilmitir. yurt ii ramen Ankara ve stanbul

fazla g v e n g s t e r i r uyank gezilerinde iin

gibi

her zaman t e t i k t e ve iindeki olsun, kendini Bakan Tevfik hatrlarm:

kalmasn olsun, alnan gr

gezilerinde Dileri

korumak

t e d b i r l e r e g v e n m e y i p , her zaman dikkatli Bir gn rken yle dediini niyet Genel

davranmtr.

Rt Aras'la

Ben kendimi k e n d i m k o r u r u m . ileri Bakan, Em M d r , V a l i , daha ne kadar varsa ilgili ki g ko

iler benim korunmam iin bir takm tedbirler alrlar. Bun l a r o n l a r n g r e v i d i r . Bu i l e r e h i k a r m a m . K a n u n revlerini Kendimi rim. Gezi yapmalarna koruma iimi da k a r kendim gelmem. yaparm Fakat kendi ve r u n m a m , onlarn aldklar bu tedbirlere brakm Gelip getiim yerlerde neler olup bittiine gerektike hibir ey

deilim. ede dei

yapmaktaym. dikkat kendim

saatlerini, gnlerini

tiririm. Benim dikkatimden

kamaz... yaverleri

A t a t r k ' n gezilerinde arkasnda her zaman

olduunu bildii halde, tabancasn eksik etmedii ve ze rine a l m a d a n dar adm atmadn ok iyi h a t r l a r m . A s ker adam ne de olsa.

ATATRK'N UAI DM Bir gece yine sofra l<urulmu, her zaman

223 grmee unlar

ahtmz syledi:

kiilerle derin

b i r s o h b e t e d a l m m t . D r . Re

i t Galip, bir konu att ortaya. A t a t r k ' e bakarak

Paam b i l i y o r

musunuz, bugnlerde

Fransa Tari politikacsnn Naiin adamla

h i ile i l g i l i b i r k i t a p o k u y o r u m . Bir F r a n s z a n l a r n n da y e r poleon, maiyetinde bulunan

ald bu kitapta anlatldna gre yneticilere. Devlet

rna, politikaclara hi i t i m a t e t m e z m i . Daima kuku d e y a a r m . En y a k n l a r n d a n b i l e Atatrk, Reit Galip'i trk'n baz arkadalarn dikkatle phelenirmi. dinliyordu. Ne istiyordu sordu: bu konuda?

demek

istediini pekl a n l a m t . Reit Galip, hi s e v m e d i i A t a kastetmek gelerek yle anlalan, Atatrk anlamamazlktan

Takldnz bir husus m u var gerekleri.

Adam

apak yazm

Reit Galip, bir an duraklad. Szlerinin b e l i r l i bir h e defe dayand belliydi ama, bunu aka ortaya it Galip'in verecei karl bekliyordu. Reit koymak Galip bir t a n e k i n i y o r d u . S o f r a b y k b i r s e s s i z l i e b r n m , Re iki saniye duraksadktan sonra yle dedi: Her Hayr Paam. Kitapta takldm hi bir husus yok. dorudur. Yalnz kafama yle bir na

halde yazlanlar

s o r u takld. A c a b a d i y e d n d m , siz de bir D e v l e t ba kan olduunuza sl gre, Napoleon'un bu d n c e l e r i n i karlyorsunuz? O allak anda A t a t r k ' n v e r e c e i bullak olabilirdi. Fakat ters bir karlkla ve zerinde sofra Reit y

o soukkanllkla kiilerin

Galip'in dolayl biimde kastettii

le bir gzlerini g e z d i r d i k t e n sonra dedi k i : Napoleon'un yapt doru galiba. M a i y e t i n e faz iler la i t i m a t e d i n c e

laka

hale gelir. M a i y e t e

fazla

iti

m a t e d i l m e m e l i . Sonra ok abuk suistimal

ediliyor.

SALONDAK

ATLAR

OK kuvvetli bir yflara Kurban acr

iradeye sahip olan A t a t r k ' n koard. Hayvanlar ve kpek en ruam ok

duy

g u y a n da o k z e n g i n d i . S o n d e r e c e m e r h a m e t l i y d i . Z a ve yardma iftlik severdi. hayvanlar ya sevdirmezdi. At sevdii

arasndayd.

hayvanlarndan

hastalna

kalanan, bir tay ldreceklerini duyunca dan l d r m e l e r i n e Zavall hayvan izin vermemiti.

ocuk gibi ala okama

m v e e l l e r i n e l a s t i k e l d i v e n g i y e r e k b i r k a kez

okarken

gzyalarn

tutamadn

syleyen Atatrk, yle Eer ocuum evlt

demiti: hikmet ve isabet varm. kalbim

olmadnda

bir

kaybetmek

felketine

urasaydm,

bu e l e m v e k e d e r e

dayanamazd.

Bir g e c e s o f r a d a o t u r u r l a r k e n A t a t r k , y a v e r l e r d e n b i rini ard ve u emri v e r d i : ki g n n c e b i z i m getiriniz. atlarn biri d o u r m u t u . A l p

onlar buraya

Hayvanlarn getirilmesinin istendii yer ankaya, em ri v e r e n de bir c u m h u r b a k a n i d i .

ATATRK'N UAI DM

225

Yaverler ve konuklar duraksadlar. Sofradakilerin a knl henz g e m e d e n yine A t a t r k ' n Sevelim, grelim, okayalm. miy sa sesiyle irkildik:

Kke, h e m de eref salonuna hi hayvan girer dz, h e m e n Hemen Kke getirildi. Ama hayvanlar bir bir t r l are seyis

di? Fakat e m i r e m i r d i ite. Yeni doan tay ve annesi Yl londa yryemiyorlar, cill yerlerde ayaklar kayyordu. yerimden frladm. Aklma gelmiti. Kerim'in Y e r l e r e s e r i l i s e c c a d e l e r i t o p l a d m . Tay ve annesinin g e ecei yere s e r d i m . yim ki, hayvanlar Hayvanlar, bakclar daha ok y e d e i n d e r a h a t a s a l o n a g i r d i l e r . F a k a t u n u da s y l i y e salona yakyorlard. hayatta Niyazi Necami kalan (o bu Jokey diye anlan s e y i s K e r i m , sonradan A n k a r a ' d a byk bir oyun salonu amtr. A t a t r k ' n hizmetindeki f r ) , brahim insanlardan Dr. Kemal (sofrac), smail (berber), eref (ofr), Ali

nun kahvesinde toplanp, eski anlar Atatrk, o gece me ankaya'daki

tazelerler. salonuna alnan kes sonra yeni

hayvanlarn yannda kald. Eliyle anne ile yavrusuna eker yedirdi. Ayr ayr s e v d i , okad. Bundan gelir. Belki d e bir atla Atatrk, kimsenin

h a y v a n l a r s a l o n u t e r k e t t i l e r . H e r k e s m e m n u n d u . Kimin a k lna salona h a y v a n s o k m a k yznde ilk k e z o l m u t u r . domu yavrusunun cumhurbakan salonuna girii, yer yapmad,

y a p m a a k a l k a m y a c a l e r i y a p a n ok y r e k l i bir kiiy d i . Byle o l m a s a y d bu kadar ksa s r e d e y e p y e n i bir l ke v e uygarlk k u r a m a z d .

F: 15

siz SENYRSNZ

ANKAYA

K k n d e a r a s r a da p o k e r p a r t i s i

verilir akam bitiyor.

ve A t a t r k o y u n sonunda ok zaman kazanrd. Bir kadar t o p l a n m l a r , poker oynuyorlar. D e r k e n para O zamanlar zerlerinde kurt resmi olan yeil bir vard. Meclis dalrken bakanlar, milletvekilleri n elini pyor, kp gidiyorlard. Atatrk m e m i t i . Kalan d e m e t i Hemen saydm: efendim. bana uzatarak:

yine Kkte yeil uha masann evresinde on-on be kii liralklar Atatrk' para bit para

elindeki

lar, antrede kanlara kendi eliyle datt. A m a Kalanlar say, d e d i . On iki

Paralar bize v e r e c e k s a n m t m . Orada b r a h i m ' l e i k i miz kalmtk. Fakat yle y a p m a d : Ona da: O Say. d i y e b u y r u k v e r d i . srada brahim s e v i n m i , paralar ona vereceini Ver.. d i y e geri ald. Sonra brahim'e uzatt.

s a n m t . O z a m a n d a o n i k i l i r a az buz e y d e i l d i . Para lar s a y d k t a n s o n r a :

ATATRK'N UAI DM bize On ki e f e n d i m , dedi.

227

Para d e m e t i n i e k i p o n d a n d a g e r i a l m a s n m ? S o n r a dnerek: Ben bu paralar size verebilirim, ama vermem. senyr-

Onlar birer liray aldlar. Hepsi bakan, m i l l e t v e k i l i . htiya i i n d e l e r . F a k a t s i z i n d u r u m u n u z i y i o n l a r d a n . Siz i n d i r i y o r s u n u z , ne de masrafnz var, mert insand d i y e m e y e c e i m . Kendi dedi. mal dav gider sz snz. Gazi'nin sofrasmdan yeyip iiyorsunuz. Ne aile ge A s l n a bakarsanz A t a t r k ' n eli biraz sk idi. ok c maln milletin olarak kabul ettiinden m i d i r nedir, olduka t u t u m l u K e n d i s i n d e n s a d e c e o n i k i y l d a b i r kez s t a n b u l ' a ken yz bile lira harlk almmdr. Bunu kendisi br aldklarm kk bayram harlklaryd. Burada edilmez. Atatrk yatmaa gittikten sonra brahim'e de haberimiz dnp: yokmu. Meer biz s e n y r m z

r a n r d . S o n u n d a da t m m a l n y i n e m i l l e t e b r a k p g t . vermiti.

Keski s e n y r o l m a s a y d k d a , o p a r a l a r b i z d e k a l s a y d , d i ye takldm.

KYLNN

EE

GZEL bir sonbahar gn Etimesut i f t l i i n e tik. Atatrk otomobilden inip, biraz y r m e k ve kk de arkasmdan gidiyorduk. Yaverleri

gitmi Biz ky kal Hay

istedi.

polisleriyle

arkasndaydk. O srada kar patikadan eeiyle bir l b e l i r d i . Ben Foks'Ia o y n a t m iin biraz g e r i l e r d e mtm. Atatrk'n kpei Foks, yabancy baaramadm. grr her zaman yapt gibi havlayarak zerine saldrd.

grmez

van t u t m a k i s t e d i m s e de

Bir anda ne o l d u u n u anlayamayan k y l , e l i n d e k i s o pay olanca hzyla Foks'a doru sallad. Bereket sopa hay vana g e l m e d i . Hemen kylnn yanna k o t u m : " S e n l d r d n m b e a d a m ? d i y e k t m . u s o kimin biliyor musun? sanki? svacan san pa f r l a t t n k p e k

Kyl dikleerek sordu: Ne olmu O kpek Gazi'nin kpei... korkudan Bunu duyunca l v e r d i : kylnn

m t m . stifini bile bozmad. Sonra u b e k l e n m e d i k kar " O G a z i ' n i n k p e i y s e , b u da b e n i m e e i m . Gazi alamam.

bir kpek daha b u l u r a m a , ben bir e e k daha

ATATRK'N UAI DM O srada, geenlerden trk, uzaktan kylyle l, habersiz, yry yapan duymu: bu

229 Ata

tarttmz

Ne oluyor orda? diye s e s l e n d i . Eein kendisine ait olduunu sylyor gelince de ky anlat

dedim. Yanna olay bandan sonuna dek dikkatle dinledi. Kzacan

tm. Atatrk sylediklerimi s a n m t m . Ban

sallayarak: bulacak?

Kyl d o r u s y l e m i , d e d i . G e r e k t e n de y

le. Bir daha n e r d e n e e k

TAYYARE

PYANGOSU

BR al<am s o f r a d a i k i z e r i n e k o n u u l u y o r d u . K a d e h ler havaya kalktka eitli grler ortaya atlyor, iki yapan yerli fabrikalarn kurulmas dncesi savunuluyor yatrm

d u . nce bir bira fabrikasnn kurulmas tartlmaa- ba land. Bira fabrikas yaplsn, gzel. A m a gerekli nereden bulacaz? birini gz tutmam bileti onar

Atatrk, sermaye konusunda ileri srlen istekleri g lmseyerek dinliyordu. Sonunda hi olacak k i , son u m u t olarak bir Tayyare Piyangosu alnmasna karar v e r i l d i . Yaverler, sofraclar, ahlar liralk verdi: Kimin ansna karsa, bununla bira fabrikas k u dedi. e k i l d i . Fakat A t a t r k ' n a l d da iinde amorti racaz, bilet aldlar. Btn biletlerin parasn da

Atatrk

O gece otuz-krk kadar bilet alnmt. Birka gn s o n ra p i y a n g o hi birine bir ey k m a d . Yalnz b e n i m b i l e t i m e unu sordu. Sonucu rendikten sonra da: En a n s l adam elebi'ymi, d e d i . Bu yarta hepimizi geride brakt.

k m t . A t a t r k , y i n e bir g e c e sofrada b i l e t l e r i n ne o l d u

EDVAR B Y A N G O

ORKESTRAS

1929 y l n d a A n k a r a ' y a toplulukta

Arjantin'den

bir mzik

toplu bu yakn

luu g e l m i t i . Edvar Biyango O r k e s t r a s adn tayan i k i e r k e k , b i r kz v a r d . S c a k k a n l , c a n a rengi kz a r k sylyor, insanlard. ikolata

ocuklarsa Kkne Birok Ame diye

k e m a n ve gitar alyorlard. Bir g e c e Edvar Biyango O r k e s t r a s M a r m a r a gelmi, Atatrk'n rikal mzisyenlere: sordu. Deneyelim, dediler. kez d i n l e d i k t e n s o n r a stikll dinli Ne ok Keman alan gen Bizim stikll Marmz alabilir misiniz? nnde bir konser veriyordu.

gzel melodiler alnd. O srada Vsf nar, Ltin

Marn k e m a n i y l e almaa balad. H e m ne al. Herkes dikkat kesilmi, kemann kard sihirli nameleri de gzel o l u y o r m u . Gzm A t a t r k ' t e uzaktan hareketlerinden Orkestras i d i . O n u n da seziyordum. Karmzda biri bitiyor, yor. stikll Marn hi de kemandan d i n l e m e m i t i m . houna gittiini ise bir Arjantin

Arjantin Tangolar o zaman ok modayd. vard. Tangolarn

232

ATATRK'N UAI DM imdi

br b a l y o r d u . C o k u n l u k s o n h a d d i n e v a r m t . ad h a t r m d a Atatrk: syle. Hemen koup Atatrk'n emrini daha g e r i g e l i r m i hi? Ne gezer. ilettim. Yeni o k g z e l , o k g z e l , d e d i . Bir d a h a kalmad. ok ahenkli bir tangoyu

dinleyen alsnlar, batan Bir

baladlar almaa. Ne gzel, ne esiz gnlerdi onlar.

V Y A N A ' D A N GELEN KOLTUK

VYANALI

mimar

Horsmayster'in

yapt

mobilyalar yaplan

Viyana'dan Ankara'ya gelmi,

ankaya'da

yeni

kke k o n m u t u . Hepsi birbirinden gzel e y l e r d i . Pembe Kkte o kadar gzel d u r u y o r l a r d k i . Ne yazk k i . Viyana' nin havasyla Ankara'nn havas birbirine uymad iin gelen mobilyalar bozulmu. Kuru hava, g e m e lerini kestilerse de, sonunda mobilyala grld. oturma

rn e k l e r i n i am... M a s a l a r k u l l a n l a m a d . T e s t e r e y l e p i m bir ie yaramad

Viyana'dan gelen eyalar arasnda A t a t r k ' n

s i i n z e n l e y a p l d b e l l i o l a n b i r d e k o l t u k v a r d . Bu byk koltuu kapya koyduk. A t a t r k u y u y o r d u . Uyannca O'na srpriz yapacaktk. uyumasn frsat bilip hemen koltua ku

Atatrk'n

r u l d u m . Ne gzel, ne rahat k o l t u k t u yle. Sanki rim dinlendi. Kalkmak bile istemiyordum. Atatrk uyannca koup, yeni koltuunun

kemikle

geldiini kalkma

syledim. Gelip koltua oturdu. A m a oturmasyla s b i r o l d u . Y z n e k i t e r e k : Hi de rahat deil, d e d i .

234 uzak

ATATRK'N UAI DM Paam, biraz nce t e c r b e gibi geldi, dedim. bunu Bir dedi. Koltuu kaldrdk. etmel< i i n oturmu

t u m . Bana r a h a t yerlerden

Bizim eski koltuklar daha rahatt. Ne vard getirtecek,

daha da o koltua o t u r m a d .

RVET V E R D M

DUYUNCA

DIARDA Atatrk'n yanmda alrtm saklar, kimliimi belli etmemee

ok

zaman va adn or

alrdm. Trende, nk Atatrk

p u r d a yarenlik edip de k i m o l d u u m u soran karsa, t i c a rethanelerde duyanlar, altm sylerdim. benimle serbeste konumaa ekiniyorlar,

t a l k t a r e s m b i r h a v a e s m e e b a l y o r d u . Bir, g n e n i t e m le A n k a r a ' d a n stanbul'a iziili olarak Beikta'ta bir ev a l maa g i d i y o r d u m . Trende kibar giyimli bir adam, nereden n e r e y e g i t t i i m i , k i m o l d u u m u s o r d u . Nakliye ii yapt m s y l e d i m . nanmayan gzlerle bana bakt. Sonra: , yle ama ben dedi. giderdim. arkasmdasmz. dedim. evle ilgili tapu iini Mecbur sizi Gazi iftliinde, Atatrk'n arkasnda grdm,

" E v e t , baz k e r e l e r i f t l i e Hayr, her zaman O'nun oldum sonunda: Gazi'nin hizmetkrym,

Mecbur

stanbul'a gelince Beikta'taki oldum vermee. Oysa, Atatrk'n

y a p t r m a k iin Tapu Dairesinde be lira istediler. hizmetinde syleseydim, bunu alamazlard.

olduumu

236

ATATRK'N UAI DM Anl<ara'ya g e l i n c e bir k o n u m a srasnda bunu Berber

Rdvan'a a n l a t t m . O da s a b a h t r a m d a A t a t r k ' e a n l a t m . Akam sofrasmda d e r gibi y l e s o r d u : mt. Atatrk durumu benden renmek istedi. Hepsini bir a n l a t t m . T r e n d e k i dm. Bunun z e r i n e A t a t r k , bir ansn a n l a t t ; Bir gn tti hatlar zamannda Selanik'ten soruyor: N e i yaparsnz? Gazeteciyim. Hangi gazetede alyorsunuz? Fransa'ya kayor. Bindii vapurda yabanc bir kadnla karlayor. Kadn, A t a t r k ' e konumay da n a k l e t m e y i bir unutma e l e b i ' d e n r v e t a l m l a r . Bu ne b i i m arm: diye kapatmaa al Yanllk olacak Paam, i? Bakan bir anda ne d i y e c e i n i Atatrk, Maliye bakanna damdan

Bir g a z e t e ad u y d u r u v e r i y o r o anda. Kadn i n a n m a y a n g z l e r l e A t a t r k ' szyor: S e n d e sivil d a v r a n y o k . askersin. Neden? Elbisenin altnda p a d u f l a . Bu sivil a d a m ii deil kadn kamaraya gtryor,

askersin. Bunun z e r i n e A t a t r k , asker elbisesini gsteriyor. anlam anla

A t a t r k bu ansn a n l a t t k t a n sonra bana s e s l e n d i : e l e b i E f e n d i , s e n i n d e sivil olmadn lar, d e d i . Fransz kadnn d gibi. A t a t r k , m p a r a t o r l u k t a n bu yana srp giden t o p l u m u m u z u n m z m i n l e m i yaras olan rvet meselesine ok kzar v e bunun n l e n m e s i n i i s t e r d i . Bir gn yabanc bir f i r m a A n k a r a m m e s s i l l i i e l i y l e on t a n e altn sigara b e n i m sivil o l m a d m

ATATRK'N UAI DM

237

tabalos yollamt. Atatrk, gstererek:

bu

tabakalar

sofradakilere

Bunu almamz doru deil a m a alyoruz. Nezaket demi.

icab. A l m a s a k ayp olur. Peygamber bile 'Birbirinizle ahpaplk etmek iin hediyelein,'

HALKIN EKMEYLE

OYNAMA

ATATRK, savatan yorgun kan Trk halknn bir an nce kalknarak yoksulluktan kurtulmasn, bollua d e k o n o m i k tedbirler kavu al iste masn, insanca yaamasn isterdi. Yapt devrimler, halknn ada dzeye erimeden gzlerini kapamak masna alr, t m prensiplerini Bir yaz mevsimi stanbul'a bu g r n gelmitik. Gece

hep bu amaca dayanyordu. Trk

m i y o r d u . Yaplan her iin halkn yararna v e halk iin o l altnda Dolma ortaya koyup, uygulanmasna alrd. bahe Saraynda bizimle beraber kalan stanbul valisi M u h i t t i n stnda, sabah sabah Babakan s m e t nn'ye y a plan gnlk ileri anlattktan sonra u haberi Paam, haberiniz olsun. Ekmek fiatn s m e t nn, v a l i y e e k m e e ne kadar zam uurdu: arttrdk. yapldn

s o r d u . O da b e k u r u t a n y e d i k u r u a k a r l d n s y l e d i . nn, bu iki kuruluk z a m m a pek sesini k a r m a d . Olay kapand sanyorduk. M e e r frtna O gece sofrada gnlk den sonra Vali mn ortaya Muhittin daha balamam. grlmesin ekmek zam bir bir konumalarn

stnda, yeniden

atp, buna

neden gerek duyulduunu

ATATRK'N UAI DM sralayaral< l<enclini lal<l g s t e r m e e alyordu grdm. Vali, ki,

239 bir zam Ata

den Atatrk'n

kalarnn atldm

sabah anla

nn'ye anlatt ve hi bir tepki g r m e d i i e k m e k m iinde A t a t r k ' n de pasif kalacan sanmt trk birdenbire ciddileti: l a n . Bu k o n u d a d a h a a y r n t l b i l g i v e r m e e k a l k n c a

N e y a p t n z V a l i B e y . Bu f a k i r m i l l e t i n z a t e n y e diktiniz?

m e k i i n s a d e c e b i r e k m e i v a r . O n a da m g z meini mi buldunuz beklemiyordu. ey efendim... diye k e m k m e t m e e Bizim millet baka milletlere arttracak?

O n u da m e l i n d e n almaa kalktnz? Bula bula f a k i r i n ek Vali kpkrmz kesildi. Dorusu ya byle bir tepki pek balamt Bizim eder. ek

ki, Atatrk sesini daha da ykselterek yle

konutu:

benzemez.

m i l l e t e k m e k l e b e s l e n i r . Ekmei kara s o m u n a katk Fakir kylnn yiyecei mektir. Ekmekten bir ba s o a n l a , bir s o m u n Ekmek fiatn indirin... ne istediniz?

arttraca

nza, e l i n i z d e n g e l i y o r s a y z p a r a y a

ERTURUL Y A T I N I

BATIRIRIM

ATATRK Marmarada doru bir yordu. O srada

stanbul'da gezmee

bulunduu baylr,

sralar

Boazda

ve

yatla

yorgunluunu nemli serte bir

ancak eye

b u e k i l d e k a r r d . Bir yaz g n a k a m s t y i n e Boaza gezi d z e n l e t t i r m i t i . A t a t r k girdiimde: diye konuu etki kzm olacak ki, yanna

Erturul yatn batrrm,

Kavaklarn nne gelmitik. Akntnn Atatrk:

s i y l e yat balad beik gibi sallanmaa. Herkes: Paam, hava f e n a , dnelim, diyor, Zonguldak'a gidilmesi rastladm: Hayr olmaz, Boazdan kalm, diye d i r e t i y o r d u . isteniyordu. Tam

Boazdan karak r Sadullah Beye

o srada yatn gvertesinde Seyrsefain daresinin m d B e y i m , h a v a o k k t . Bu a r t l a r a l t n d a g i d e m e Biz A t a t r k ' e s y l e d i k , k z d . S e n s y l e . B e l k i s e dedi. karar verdi mi, onun zerinde diretmek botu.

yiz, d e y i n c e bana g l d : ni dinler, Bir eye

Bir an d u r a k l a d m . A t a t r k , dedii d e d i k bir a d a m d .

ATATRK'N UAI DM

241

Fai<at b i r h u y u d a v a r d l<i, al<la y a k n d i l e k l e r i y e r i n e g e tirmekten ekinmezdi. Cesaretimi toplayp, hemen salo nun kaps nne g e l d i m . A t a t r k ' e Peki d n e l i m , dedi. damdan der gibi: deyince:

Paam, ilerki burundan dnelim mi?

D o r u s u b u k a d a r k o l a y l k l a A t a t r k ' raz e d e b i l e c e imi aklma g e t i r m e m i t i m bile. Onun iin birden bire a r p k a l d m . Bir y a n d a n d a s e v i n i y o r d u m . H e m e n venin dibinde heyecanla Beyin yanma kotum: emret kamara merdi benden cevap bekleyen Sadullah

Paa H a z r e t l e r i i l e r k i b u r u n d a n d n m e m i z i ikramiye verilmesi iin

t i , d e y i n c e S a d u l l a h B e y i n s e v i n t e n g z l e r i y a a r d . Ba na d l o l a r a k b i r m a a m d r Muzaffer Beye emir v e r d i . O zaman alm o l d u u m a y l k 27 l i r a y d . m r m d e a l d m t e k d l d e i t e b u p a radr.

F: 16

BEN DE S Z N GB

NSANIM

M O D A koyundayz. Scak bir yaz a k a m . Sakarya m o toruyla bir deniz gezisine kmtk. Mehtabn ilk g n l e r i y di. Koyun manzaras Atatrk'n ok houna g i t m i t i . Belv Gazinosunun aklarnda emretti. Motorda Atatrk'n bize: grmesin. Elektrikleri ie birka Fe nerbahe'deki demirlenmesini bir ban motorun yakr yle

arkada vard. Yabanc Buraya

kimseyi almamt. Maksat kimse

dinlemekti. Atatrk geldiimizi dedi.

de sndrp kendi kendimize rahat bir ekilde yiyip l i m . M e h t a p da hazr. Gvertede

karanlkta yenilip iilmee baland. Esir olduu hal

b i r g e c e y d i . F a k a t d a h a o n b e d a k i k a b i l e g e m e m i t i ki., evremizin sessiz sedasz sandallarla evrilmekte nu grdk. Gya k i m s e n i n kn basknna dedi. Ortalk ynca beyaz yazlk elbiseleriyle heykel gecenir ykiinde Atatrk'n heybetli vcudu, bir parlakly Karanln anlam uramtk. Atatrk sarldmz Elektrikleri haberi olmayacakt. Oysa kalmad.

grnce: yakn,

la o r t a y a k t . O a n d e n i z i n o r t a s n d a b i r a l k s e s i

ATATRK'N UA\ \D\M

2A3

seldi. Iklarn yanvla bizim orada olduumuzu baka sandallar retiyle kendi balad: Paam, Saz seni isteriz. emir verdi. Hemen isteriz... Atatrk karaya

renen saat

da k a f i l e y e katldlar. y l e k i , y a r m geilebilirdi.

sonra Sakarya mqtorundan sandaldan sandala basmak su Atatrk, sevgi gsterisinde bulunan kalabala, konuklarym gibi sormaa balad: istersiniz? ykselmee Size n e i k r a m e d e y i m , n e kalabalk sanki

Sandallardaki

arasndan sesler

Bunun

zerine

gzel

bir

saz g e l d i . Halka s u n u l m a k zere bolca i k i , y e m i g e t i r t i l di. Sandallardaki davetsiz konuklara datlmaa baland. yakndan grebilmek iin toplanm, Halk A t a t r k '

birbirinin stne kyordu. Grlecek manzarayd bu. Ata t r k b i r ara e l i y l e b e n i a r d : R a k , a r a p n e v a r s a h e p s i n i h a l k a d a t . Bana d a dedi. iki varsa, orada bulunan herkese b i r i e brak,

Ben de ne kadar

d a t t m . Y a r m bardak kadar rak kald. O srada f u t b o l c u F a z l g e l m i t i . K a l a n n da o n a v e r d i m . o k s e v i n d i : Gazi b i z e r a k v e r d i . Y a a s n be... d i y e b a r m a gittike daralyordu. Atatrk hal a balad. Kalabaln emberi ka dnp: ' A l a t u r k a m , a l a f r a n g a m i s t e r s i n i z ? d i y e s o r d u . D e n i z kz E f t a l y a g e l e n e k a d a r m z i k a l a c a k t . H e r kes ayr bir ey i s t e d i . Bar, ar grla gidiyor. O za man Atatrk, karsnda coan, sevgi gsterisi yapan hal ka d o r u k a d e h i n i k a l d r a r a k beraber ahlar gizli yle konutu: Vaktiyle Hepimiz padi eitiz. benimle Vatandalarm... Buna rak derler. ierlerdi. Ben ak Karlkl iiyorsunuz. iiyoruz.

i i y o r u m . Siz d e

244

ATATRK'N UAI

DM

B e n i m iin rak ier, u n u bunu yapar diyorlar. Ben bunla rn h e p s i n i yaparm. Hepsi dorudur. N e t i c e d e dir yaptklarm. unutmayn ki, ben de sizin gibi insanm. Sizinkinden bir fazla d e i l

KAFANI

KULLAN

D O L M A B A H E Saraynda

Balkan

Devletleri

heyetleri st otur bak yle bir

iin mkellef bir bfe hazrlamtk. Sofrada bir ku eksikti. Her ey yerli yerinde. Byle sofraya insan maa kyamaz. Sofraya geri geri ekilerek uzaktan yor, bir yandan da k e y i f l e e l l e r i m i trk ka eyler Az geldi, Sofraya hazr yle outuruyordum.

ya, bu da b i z i m e s e r i m i z , ne de olsa. Tam o srada A t a b i r gz a t t k t a n sonra attrmaa vaziyette:

Bize b i r e y y o k m u ? d i y e s o r d u . sonra konuklar gelecekti. Sofra bozulmasn diye

hernen A t a t r k ' n nnde e i l d i m : Balkona buyrun, oraya getirsinler, dedim.

O y s a sofrada her ey v a r d . H e m de hazr, y e n i l e c e k cinsten. Atatrk'n birden yz deiti: Ya... D e m e k y l e . B i z i m b u r a d a y i y e c e k , i e c e i g3-

miz yokmu, diye sylendi. Balkona g i d e l i m , oraya tirilecekmi...

A t a t r k , bu szleri yannda bulunan Fethi Okyar, M e c lis Bakan Kzm zalp, bayaver Cell'e dnerek syle-

246

ATATRK'N UAI DM Onlar balkona ynelirlerken, bayaver bana mu? dnp diye

misti.

yavaa: e l e b i , ne y a p t n , b y l e Ne yapalm. Sofrann Balkan konuulur sylendi. kenar gllerle ilenmi. derler zl itah i m d i oturdular m , iin zevki kalmayacak. Bozuldu m u ayp olacak. Kockoca sonra Atatrk'e dm. Ama Devletleri ikram t e m s i l c i l e r i . Ne edemediim iin arkamzdan. o an b i r e y sonra: Cemal. Yemedii bir iyi o l d u . Sonra diye kendi ey yiyemezdi, kendimi kol yet san

Bo v e r

kapanr, sofrada avuttum.

Saat y i r m i y e doru davetliler geldiler. Salondaki tuklarn hepsini darya t a m t m . Fakat koltuklar

m e m i t i . En s o n R u k i y e H a n m g e l d i . K o l t u k l a r b i t i n c e a y n r e n k t e o l s u n d i y e k r m z H e r e k e k u m a n d a n b i r trk bunu grnce sordu: dim. Tekrar: Hayvan kafan kullan, dedi. Bu s z l e r e o k c a n m s k l d . G e r i a r a d a s r a d a a l kanlkla bu hitab i i t m i y o r d e i l d i m . Fakat nedense bu kez bana d o k u n m u t u . Koa koa Az sonra eski bayaver Nait yanma Niye geldiler: alyorsun? dedi. yukar ktm. Kendimi tu tamayp baladm koca adam hngr hngr alamaa. yaver Niye koltuk vermiyorsun? Koltuk bitti. Ayn desenden sandalyesini verdim. sinirlenmiti: efen Hayvan kafan kullan, koltuk ver, dedi Ayn renk olsun diye sandalye g e t i r m i t i m dalye getirdim. Bylece takm bozulmam oluyordu. Ata

Atatrk

Cevat Abbas'la, ikinci

Hayvan

ATATRK'N UAI DM Bize h e r g n eolu e e k eliyor. Darlyor

247 mu

yuz? Ne var d e d i y s e . Hayvan m o l d u n h e m e n . Nazik, ter biyeli adam. Hepinizi de ok seviyor. Sevmese alnacak. Koskoca reisicumhur. Her eyi O n l a r g i t t i l e r . Ben d e a a tesi bunca yl yannda t u t a r m? A m a arada bir b y l e k o n u u y o r . Ne var syler.

i n i p y a t m a a g i t t i m . Er dnyordum. te tek

gn kap g i t m e k en iyisi diye Biraz k e s t i r d i k t e n

sonra sabaha kar saat

rar u y a n d m . A t a t r k ' s o y m a a m e c b u r d u m . Oda h i z m e t kr k o v u l m u , y e r i n e ben bakyordum. Saip, sabah ie gelemedii iin bir g e c i k m e yznden kalkp kovulmutu.

o k gzel, paazade gibi kibar bir o c u k t u . Fakat on be gn sonra tekrar ie aldlar. te o gece kendi iim y e t m i y o r m u gibi, onun iini de ben g r y o r d u m . Geri gren Vasfiye, Jlfet, G m e n ama, benim iim O'nu Yavaa Fatma gibi hanmlar gtrmekti. hepsi gitmi yataa kadar hizmet vard

sofraya yaklatm. Konuklarn

ler, be kii yandaki masada poker o y n u y o r l a r d : A t a t r k . R e c e p P e k e r , N u r i C o n k e r , A d a l A y e H a n m , Rize M e b u su Hasan C a v i t , Tahsin Hangisinin nerede zer. Bugn gibi hepsi gzlerimin ki, beni aklmda. ke oturduu nnde... Bir grd: ok

narda durup, oyunlarna bakyordum Beni brakp kaarsn zaman. elimi

deil mi? H e m de en

lzm olduun Birka

saat nce

smokinimin

yeleine

takm,

hem alyor, hem gidiyordum. M e e r grm benim gitti i m i . Oysa ben farknda bile deil sanyordum. P a a m . . . ey... d i y e c e k o l d u m . Hayvansn, nereye gitsen yine hayvansn, Odasna girip iimiz dedi. yatt. bit

Oyun bitti. Peinden y r d m . Yatarken zile bast. Famdambr du Yarabbi...

geldi. Bizim

m i t i . Dnp y a t m a a g i t t i m . Byk adama hizmet ne zor

ARMUT

DLM

BR yaz y i n e l s t a n b u l ' d a y d l < . Byl<ada Y a t K u l b n d e bir balo veriliyordu. Sofra hazrlanm, konuklar bir hava iinde g e e n y e m e i n yerlerini sonuna almlard. Neeli

doru Atatrk meyva idare ederdi. Meyvaya karladm. Hangi le s o y u p yedi. -drt

istedi. Yemek pek yemezdi, erezle i s e d n p b a k m a z d b i l e . Ba b o garip aklm tahla kurt ld acaba? diye

d e i l d i m e y v a y l a . Bu y z d e n m e y v a i s t e y i i n i b i r a z dada dilime

yorarak, hemen meyva tabandan bir armut aldm. Srat ayrdm. nne koydum. Konumaya dald. Ne kadar zaman g e t i , b i l e m i y o

rum. Yeniden seslendi: - e l e b i E f e n d i , m e y v a Yediini unuttu getir. m ne, Yediniz efen

sandmdan

dim... deyince rum...

kyamet koptu. sana m s o r d u m . Gene istiyo

Hayvan, yediimi

Ben hayretler iinde resindekilere Ben dnd: byle

yeni bir armudu soyarken,

ev

sylyorum

ama,

siz

aldrmayn.

Bu

ATATRK'N UAI DM Konya elebisi'dir. Bal<mayn byle sylediime. Biz

249 as

k e r l i k t e n gelen alkanlkla bazen byle szler ruz. Bunlar b e n i m askerlerim...

sarfediyo-

DAVULLU

OPERA

DOLMABAHE sofrasndaydl<...

Saraynda

Hususi

Dairede almlar,

bir

ai<atn her

Davetliler

yerlerini

henz

h a n g i b i r k o n u z e r i n d e t a r t m a a l m a m t . Radyo a k . . Szm ona arklar almyor diye parazit znden yapyor. brahim: Basofrac ama, ikide bir dom dom,

Ne o C e m a l , ne oluyor? diye s o r d u . Ne olacak. Radyo d e i l , 'davullu opera'... d e d i m . g kamam glmz. Meer gzucuyla hizmet

Bu s z m z e r i n e i k i m i z d e g l t k . A t a t r k ' n krlarn izliyormu. Glmemizden beni yanna a r d : "Ne glyorsunuz? diye sordu.

huylanm olacak ki.

B e n d e a n l a t t m . R a d y o d a k i p a r a z i t e ad t a k t m , d a vullu opera dediimi, falan filn... Benim sunuz? O da a y n e y l e r i a n l a t n c a y a l a n s y l e m e d i i m i z i a n lad. K i m b i l i r , belki de s o f r a d a k i l e r l e alay e t t i i m i z i , i k i szlerime inanmam olmal ki, bu kez bra h i m ' i a r d . A y n s o r u y u o n a da s o r d u : N e glyor

ATATRK'N UAI DM

251

l e r i n e g l t m z s a n m t . y l e o l s a y d hap y u t a r d k . Atatrk bizleri yalan s y l e m e d i i m i z , dalkavukluk yapma miydik? d m z , h e r e y i a k ak n n d e k o n u t u u m u z i i n s e v e r d i . Yoksa o n u n h i z m e t i n d e on iki yl barnabilir Davullu Opera sz houna g i t m i . O gece:

An u davullu operay, dinleyelim, deyip durdu.

KMSE O N U N KADAR GZEL ALLAH

DYEMEZ

DN konusunda A t a t r k ' n tam anlamyla laik sylenebilir. Kimsenin inancna karmaz, dindar

olduu kiilere

s a y g g s t e r i r , y o b a z l a r a , s o f t a l a r a o k kzar, d i n k a v r a m nn s m r l m e s i n e i z i n v e r m e z d i . A l l a h v e P e y g a m b e r k o nular, Atatrk'n yannda gamber zerine bir tartma konusu yaplamazd. dindar ol O n u n iin dindar bir a d a m d e n e m e z . Bir g e c e s o f r a d a Pey konu almt. Atatrk'n madn bilenler, O'na yaranmak iin Peygamberi ekilde konumalar yapyorlard. Atatrk, bu dan skldn belli e t t i . Elini masaya dedi. deindike ciddileir, dncesini olarak toptan cephe el p Bu b a h s i kapatn... Peygamberleri indirerek: kltmek is kltr

konumalar

terseniz, kendiniz klrsnz, Konumalarnda din sorununa adeta kendine amazd. Atatrk, namaza den cepheye

e k i d z e n v e r i r d i . Bu k o n u d a

Harbiye'de okurken, abdestsiz katldktan komaktan

giderlermi. Orduya

sonra da subaylar

namaz klmaa vakit

bulamam.

Anlattklarna gre II. Abdlhamit'e gen

m e e g e l i r m i . P a d i a h el v e r m e z , b i r p a a v r a s a l l a r , g e -

ATATRK'N UAI DM

253

l e n l e r o n u p e r i e r m i . B i r g n l u z u r a g e n b i r s u b a y l<m . Paavra f a l a n p m e m i . Bir s e l m akp, s o l d a n ge m i . Padiah: Kim bu adam? d i y e bu adam. srnce bir cuma namaza gider. sormu. Mustafa Kemal, Srn demiler.

Abdlhamid

O'nu

H e m de alayla. Sultan Hamid'in Yldz Sarayna gidii gibi.. Cumhuriyet'in sindekilere duum sre ilnndan sonra baarmt. din ve devlet Benim, yannda ilerini bulun

birbirinden ayrnca rahat bir nefes almt. Liklii evre alama iinde hi namaz klmad. Oru da t u t m a d .

Ramazanlarda iki ier, f a k a t Kadir G e c e s i azna k a t r e s i ni k o y m a z d . K a d i r g e c e l e r i s o f r a b i l e k u r d u r m a z d . S a y g s b y k t . Bazen m e v l i t d i n l e d i i d e o l u r d u . S o f r a d a fz Yaar Beyin M e v l i d i n i ra blmnde saygyla dinlerdi. Mevlidin Mustafa, denince Gklere kt Ha Mi

gzleri

yaarrd. O zaman h e m e n kolonya g t r r d k . nan sa m i m i y d i . Bence A l l a h ' a inanyordu. kim

y l e Allah derdi ki yalnz kalnca, O'nun gibi se diyemez. Herkes ekilip yapayalnz bakar, kendi diyen adam kendine yoktur. geri kafal softalar, yobazlar olmamt. dinsiz Allah kalnca derdi. Byle gzel

gkyzne Allah

Atatrk'e

de

m i l e r d i . Oysa kastl olarak yaplan bu yaktrma, dpe dz bir iftiradan baka bir ey Bir gn sofrada sordu. Konuklar birer birer, Allah' le d i n l e y e n A t a t r k : Hepiniz Tanr'y ayr ayr g r y o r ve bytyornasl anlayabildiklerini dikkat

evresindekilere: anlatr msnz? diye

Bana A l l a h n b y k l n

anlattlar. o u ipe sapa gelmez e y l e r d i . Hepsini

254

ATATRK'N UAI DM kafas kadar byktr, erkek

sunuz. Anlalan A l l a h , herkesin dedi.

Bir yaz a k a m D o l m a b a h e S a r a y n d a k a d n l yemek masasndaki yerlerin emasn nceden ekilde konuklar yerlerine oturdular. Fakat

li o t u z k a d a r a r l v a r d . P r o t o k o l e f i Saf e t t i Z i y a B e y i n hazrlad bu ekilde muayede gne manza NeAtatrk,

resmiliin abucak farkna vard ve herkesle eit Sekiz dokuz saat sren y e m e k sona e r e r k e n salonunun byk douyordu. Eine ok az r a s t l a n a n m u h t e e m b i r

ilgilenerek k i m s e n i n hatr v e gnl kalmamasna alt. kapsnn parmaklklar arasndan

rayd bu. A t a t r k ' n bir iaretiyle manev kzlarndan

bile Hanm, sandalyesinin zerine kt. nce endamyla b i r h e y k e l i a n d r y o r d u . B a l a d s a b a h ezan o k u m a a . A h e n k l i bir ses geni salonda yankland. ge A t a t r k ban yukar d o r u kaldrm, kendinden yalar szlmee balad.

m i b i r h a l d e e z a n d i n l i y o r d u . Bir a n g e l d i , y a n a k l a r n d a n

KYE ALIAN

HOCA

A T A T R K , baz

kimselerin

sand

gibi

iki

iin

hi kim

i k i m s e y i z o r l a m a z d . Bu y z d e n s o f r a s m d a i k i i m e y e n d i n a d a m l a r , bilginler de b u l u n u r d u . Kendisi itii halde s e n i n g n l n n k r l m a s n a raz o l m a z , i s t e m e y e r e k lad insann da sonradan gnln alrd. kiyi hrpa itikten

s o n r a sanki vahiy g e l i y o r d u . medii zamanlar sakin, say g l , e k i n g e n , kibar bir salon adamyd. ltifat e t m e s i n i de ok iyi biliyordu. Yalana ve riyaya katlanamyordu. k a d e h eylerdi. gibi. Btn zel yaamnda da o k s a k i n o l a n A t a t r k , itikten kararlar Devrimle

sonra vahiy geliyordu. Peygamberler o zaman v e r i y o r d u . Hepsi de isabetli ramazd. Yaptklar delice, cesaret yllardr delice allagelmi cesaretin gelenekleri

r i n ounu ayk kafayla yapmaa kalksayd, belki de baa isteyen eylerdi. Tutu deitir, kaldr. yz ortadan Bunlar veriyor, sof c u u l u s t a n f e s i , araf karp at, alfabeyi rnekleriydi. Kararlar

nceden

s o n r a Y a p n d i y o r d u . Y a p a c a m d e d i k l e r i n i n h e p s i n i bu yzden yapmtr. Bunun iin her akam kurulan iki ras, bence sayg duyulmas gereken bir yerdir.

Bir gece sofrada konuklar arasnda A m a s y a Tarihi ya-

256

ATATRK'N UAI DM

zar H s e y i n H s a m e t t i n E f e n d i d e b u l u n u y o r d u . bir ey almadn gren A t a t r k : Hoca Efendi, bir ey almyor Atatrk:

Hocann dedi. getir

musunuz?

H s a m e t t i n E f e n d i , b u n u n z e r i n e bana b i r l i m o n a t a m e m i syledi. Bunun zerine

Allah, A l l a h . Buras iki s o f r a s . Hi limonata olur etti:

mu? Rak, bira imez m i s i n i z ? d i y e s o r d u . Hoca ezildi, bzld. Sonra kararnda srar trk: H a y h a y , siz b i l i r s i n i z , d e d i v e t e k r a r Hoca, getirdiim limonatay konuulan son konuya dnd. Hsamettin gidecek itikten ra g z l e r i m a s a d a k i m e z e l e r e t a k l d . A n l a l a n bir eyler limonataya gzn eyler ge beHayr e f e n d i m , limonata ieceim, deyince Ata

a r y o r d u . Bu d u r u m A t a t r k ' n

den kamad. yle hassas, yle zekiydi ki, bu gibi zaten gznden hi kamazd. H e m e n bana tir. u zata l i m o n a t a s y l a y i y e b i l e c e i a kalyor. Baksana

seslendi: bir eyler

Bunun zerine tonsale gibi eyler bak daha g e t i r d i m O gece

Hocann nne bir tabak biskvi, g e t i r d i m . Bunlar arkasndan. ikisini reddeden Hocann ok

houna

g i t t i . H e p s i n i b i r d e n y e d i . A n l a l a n k a r n o k a t . Bir t a Atatrk'n Hsamettin kendi en o

Efendi'nin bir s r e sonra y i n e bir baka s o f r a d a bira y u dumladn grnce gzlerime inanamadm. Kendi me Her halde Hoca Efendi esiz sofrasnn etkisinde ikinin haram olmadn ikisiz

sonunda anlad, d e d i m . H s a m e t t i n

Efendi, Atatrk'n

kalm, burada

oturula-

myacan ve sohbet edilemiyeceini kavram ve sonun da h a c l , h o c a l b i r y a n a b r a k p , p e r h i z i Ne m u t l u ona... bozuvermiti.

Y A HAZRETLERNN

DERGHI

ATATRK, Beykoz'da Ya eyh de O'na

Harbiyede Efendi ve beraber

renciyken

hafta

tatillerini gider,

Derghnrn

eyhine

konuk

gelen br genlere okulu b tlermi. evirerek vermesey

rakmamalarn, okuyup byk adam olmalarn de ban Beykoz'un stndeki Dergha doru

Atatrk, bunu hi u n u t m a m . Boazdan her geiimiz eski anlar tazeler v e bize: Eer b i z e e y h H a z r e t l e r i o k u m a a k di, halimiz nice olur? der d u r u r d u .

F: 17

RFAT H O C A ' N I N

BAII

MLL birinin

Mcadeleye

katlm

Atatrk'n 19 M a y s

yaknlarndan Atatrk

azndan

dinlemitim:

1919...

K u r t u l u Savana balamak zere S a m s u n ' a ayak basm t . B i r y a n d a n i v e d d m a n l a r l a s a v a r k e n , b i r y a n d a n da hastalklarla uramaktadr. yaknlarnda Er Bu s r a

Bbreklerinden hasta olan A t a t r k , Bafra lcada v e Havza'da t e d a v i zurum Kongrelerinden

altna alnmtr. Sivas ve

sonra Ankara'ya dnyor.

d a A l i F u a t C e b e s o y , baz y a r d m l a r d a b u l u n m u t u r . V a h i d e t t i n ' i n k e n d i s i n e v e r m i o l d u u y o l l u k l a r n da s o n u g e l m i t i . Elde avuta be para k a l m a m t . N e r e d e n para bulunaca d n l r k e n D i y a n e t Bakan Rfat Hoca kageliyor. Hemen cebinden bin karyor ve A t a t r k ' e : paray Paam, i m d i sizin paraya ihtiyacnz uzatyor. Bu p a r a y hi unutmam, der ve Rifat Hocadan vardr. Bu diye leri lira

gnlk bu kadar t e m i n e d e b i l d i m . Kusura bakmayn,

sras geldike vnerek szederdi.

FELAH YERNDE

KALSIN

YEPYEN b i r Trl<iye l < u r u l m u t u . Bir y a n d a n yaralar sarlyor, bir yandan d e v r i m l e r birbirini du. apka d e v r i m i , harf d e v r i m i d e r k e n , dilin

savan

l<ovalyoriine

sadeletiril

mesi ve yabanc szcklerin Trk dilinden arnmas

s r a g e l m i t i . Bu a r a d a e z a n n da T r k e o k u n m a s z e r i n d e d u r u l u y o r d u . Bu d e v r i m d e b a a r l m t s o n u n d a . A r t k m e z z i n l e r m i n a r e d e A l l a h - E k b e r y e r i n e Tanr u l u d u r diye sesleniyorlard. Ezann T r k e o k u n m a s n n k a r a r l a t r l s r a s n d a d i n adamlaryla, hafzlarla eitli grmeler yaplm, onlarn da d n c e l e r i a l n m t . Ezandaki btn Arapa szckler atld halde Febu kur lha b i r k a r l k b u l u n a m a m t . H a y d i f e l h n n a s l d e itirilecei tartlyor, fakat k i m s e bunun karln lamyordu.

Felah,

kurtulu anlamna g e l i y o r d u . Haydi

tulu dense, bu d e y i m ok garip kaacak, d i n i n kutsall y l a da b a d a a m a y a c a k t . K u r t u l u d e n i n c e a k l a stanbul'da Son Rumlarn ounlukta are olarak Atatrk'e bulunduu bavurdular. eski Bu semti geliyordu. konuda hemen Tatavla

260

ATATRK'N UAI DM de

ileri srlen dnceleri teker teker dinleyen AtatiJrk Felha bir karlk b u l a m a m olacak k i : Bu da

Felah

kalsn, diye bu iinden klmaz g i

bi grnen ii sonuca balad.

SON HALFENN

GZYALARI

CUMHURYETN kuruluundan sonra Halifelik de drlm, son Halife A b d l m e c i t bin-i mart Abdlaziz aynda y u r t t a n k o v u l m u t u . 1924 y l

kal

Efendi

Abdlmecit zorlamlar,

Efendiyi bir gece birdenbire y u r t t a n ayrlmaa

o n u n i k i g n h a z r l k y a p m a k i i n i s t e d i i izni b i l e . B y k M i l l e t M e c l i s i n d e n k a n k a n u n u k e n d i s i n e g s t e r i p , da kika tehiri mucibi Abdlmecit idamdr, gerekesiyle vermemilerdi. otomo anlatma sonra Efendiyi orlu istasyonuna kadar

b i l l e g t r e n o f r M u s t a f a , o olay sonradan bana anlat m t . Ben b u r a d a y a z l a r l a i l g i s i b u l u n d u u n d a n dan geemeyeceim: Abdlmecit Mill Efendi, emri zntyle dinledikten iradeye boyun eerek drt kars, bir odal, o

cuklar D r r e h v a r ve m e r Faruk'la p e r d e l e r i inik ay r k a p a l o t o m o b i l e b i n d i r i l i p o r l u ' y a g t r l y o r . H e r h a n gi bir olayn kmamas iin de Sirkeci'den t r e n e bindiril miyor. Yolda A b d l m e c i t Efendi ruyor. Mustafa, efendisinin gidiinden ok zntldr. Faofrne: Mustafa, sen de benimle gelir misin? diye so

262

ATATRK'N UAI DM

l<at o n u krmal< da i s t e m i y o r . y l e y a b i r b i r l e r i n i b i r d a h a hi gremeyecekler. veriyor. M e c i t Efendi bu szlerden ok d u y g u l a n m t r . tsn belli e t m e m e e alyor, ama bo: kesinde A h , ne o l u r d u , b e n i d e bu v a t a n n b i r nin gzlerinden Aradan mektedir. Halife Trkiye'den nn kanunlarna gre ayrldktan sonra ieri sokulmak svire snrnda Ancak byk glklerle karlam. Drt kars olduu iin ora istenmemi. d e v l e t bakannn zel izniyle s v i r e ' y e girebilmitir. ok bir dizi yan szldn zaman getii halde ofr aklndan IJznGelmeyi ok isterdim ama, burada dodum, o karlk

luk o c u u m burada. Bunlardan ayrlamam, d i y e

g z a l t n d a b r a k s a l a r d , d i y e b i l i y o r . O a n d a IVecit E f e n d i gryor. Mustafa, hi syle

b i r z a m a n bu k o n u m a y

karamadn

ATATRK'N

YAVERL

BR g n A t a t r k ' n V a h i d e t t i n ' i n y a v e r i o l d u u n a i l i k i n b i r yaz o k u m u t u m . A t a t r k , I. D n y a S a v a s r a s n da Vahidettin'le b i r l i k t e bir A l m a n y a gezisine km, ate hatlarnda dolam, yaplan harekt gzleriyle grp in c e l e m i , fakat hi bir zaman onun yaveri olmamtr. A t e hattnda dolarken, Vahidettin'in fndan yanma mihmandar olarak Komutam, Atatrk'n sava veri misiniz? Alman mparatoru verilen Alman bilgisini tara Kolordu hayran

karsndaki

l k l a i z l e d i k t e n s o n r a o n a y l e s o r m u : Siz V e l i a h t ' m y a Atatrk yle karlk v e r m i : Hayr, de i l i m v e o l m a m da... Bu kez A l m a n g e n e r a l i y l e d e m i A t a t r k ' e : O h a l d e n e m n a s e b e t l e y a n n d a b u l u n u y o r s u n u z ? A t a t r k ' n k a r l da y l e : B y l e b i r v a z i f e a l d m iin. Atatrk'n Vahidettin'in yaveri olduuna ilikin daha

nce de s y l e n t i l e r kulama alnd iin bu ii kurcala yp esasn r e n m e e karar v e r d i m . Bir gn ankaya K knde byle bir konu a l m , g r l y o r d u . Prof. etmiyor, Atatrk, Veliahdn konuanlar Afet yaveri nan, yaverlii kabul

deil, mahitti diyordu. Karsnda

ise A t a -

264

ATATRK'N UAI DM

trl<'n y a v e r o l d u u t e z i n d e s r a r e d i y o r l a r d . Bu

duruma yaver

s i n i r l e n e n A f e t nan ise Hayr, A t a t r k A l m a n y a ' y a

olarak deil, mahit olarak gitti, diye srar ediyordu. A f e t Hanm bu konumadan ok sklmt. Kendi g rn ylesine hararetle savunuyordu k i : Hayr A t a t r k ' mz hibir zaman Padiah yaveri olmamtr, diye d i r e tiyordu. Baktm o anda h e r k e s bir ey s y l y o r . Hazr A t a t r k d e y o k . Ben d e s z e k a r t m : Ne o l m u yaver olduysa. te i m d i de Cumhur m? byle bakan o l d u . nsan Padiah yaveri olduysa klr nirlenip yanmzdan uzaklat. Dorusu ya benden ortada

Bu s z l e r i m A f e t H a n m ' i l e d e n k a r m a a y e t t i . S i bir ey b e k l e m i y o r d u . O uzaklarken i i m d e n ks ks g lyordum.

SAMSUN'A

NN

IKMI?

PROFESR f e t H a n m , b i r g n t a r i h d e r s i n d e b i r r e n c i y i d e r s e tcaldryor. K o n u IVili M c a d e l e T a r i h i d i r v e Atatrk'n ayak kurtulu ilikin hareketine balamak zere blmdr. ocua Samsun'a basna soruyorlar:

Atatrk Samsun'a niye kt? Vatan kurtarmak, bizi hrriyete kavutur

Herkes

m a k g i b i b i r e y l e r b e k l e r k e n , o c u k ne d e s i n : O'nu Menfaat icab. Eer Samsun'a kmam olsayd

ldreceklerdi. fet nan'n t e p e s i n d e n sanki kaynar su boanm. ver

o c u u azarlamakla kalmam, bir de sfr il. zr bile dilememi.

numara

m i . Fakat o c u k inand d n c e d e n d n e c e k c i n s t e n d e

f e t nan, o kadar s i n i r l e n m i k i . tarif edilmez. naklar kzarm. Hiddetle salonda dolar buldum.

Ya Biraz

sonra Atatrk geldi. Onu bu halde grnce bir olayn ge t i i n i a n l a d v e s o r d u . f e t nan d a o g n t a r i h geen olay Atatrk'e anlatt. Anlatrken larn koparyordu. dersinde trnak hrsndan

266 Atatrk sonra: mara

ATATRK'N UAI DM glmseyerek btn sylenenleri dinledikten

Hakl ocuk, d e d i . Sen ona sfr d e i l , t a m n u vermeliydin.

Bu da A t a t r k ' n t e n k i t l e r k a r s n d a n e k a d a r h o g r sahibi olduunu gstermektedir.

KAFANI TARHE

YORMA

TRK T a r i h

Kurumunun almalaryla Atatrk

yakn

dan ilgileniyor, her f r s a t t a Trk Tarihinin en g e n i e k i l d e y a z l m a s i i n e v r e s i n e u y a n d a b u l u n u y o r d u . Bo z a manlarnda Atatrk'n elinden, tarihle ilgili kitaplarn d mediini hatrlarm. Bir gn y i n e A t a t r k , t a r i h l e ilgili kaln bir kitap o k u y o r d u . ylesine dalmt ki, evresini grecek hali y o k t u . Bir sr y u r t s o r u n u d u r u r k e n , d e v l e t bakannn tarihe v e r m e s i . Vasf nar'n biraz cann skm ki, Atatrk'e yle dediini duydum: k a f a n y o r m a . 19 ktn? yaknmasna geince olmasay Mays Paam! Tarihle urap kendini olacak

ta kitap okuyarak m Samsun'a Atatrk, Vasf glmseyerek

nar'n bu ok s a m i m i ki

yle karlk verdi: kuru elime

Ben o c u k k e n f a k i r d i m .

bunun bir k u r u u n u kitaba v e r i r d i m . Eer b y l e d, bu yaptklarmn hi birini yapamazdm.

NSANLAR

AHTADIR

TRAKYA

gezilerinden

birinde

Atatrk,

Krklareli'nderencilerden vard. soru resimleri

ki bir ilkokula u r a m , snflar g e z i y o r d u . birinin nndeki sordu: m? Gz pek bir o c u k t u b u . A t a t r k ' Sonra miti. lendi: dedi. Tevekkeli meyhaneci hi r k m e d e n u umulmadk Zaten insanlar ahtadr, Glmseyerek: Aferin; dedikten Meyhanecinin. Bunlar nedir? atlardr. aha k a l k m kitapta aba kalkm at Atatrk, ocuun nnde

durduktan sonra yle bir

A t l a r a h a k a l k a r , p e k i g z e l ; i n s a n l a r da

kalkar

yle bir szd.

karl verdi:

kalkmaz.

ocuun bu zekice cevab A t a t r k ' n ok houna git sonra, kimin ocuu Atatrk olduunu keyif olur,

sordu. ocuk: deyince daha ok zeki

ocuu byle

ANKARA

LSESNDE

B i r g n ani<aya Kl<nden o t o m o b i l e b i n i p y o l a k o yulduk. Gideceimiz yer bilinmiyordu. ounluk yle olur, yo la k t k t a n s o n r a Efendiye: Lisesine Ankara Lisesine, diye seslendi. Bastne gittik. Paam, diye karlk verdi. Ankara karar verilirdi. Atatrk, ofr Renizi

A t a t r k , e i t l i snflara g i r d i . Dersleri izledi. Sralar da r e n c i l e r l e y a n y a n a o t u r d u . r e t m e n l e r i n d e r s tlarn yakndan drlan rencilere cuklarn hepsi grd. Kitaplar kartrd. Tahtaya balad eitli sorular sormaya... Bir p o t iindeydiler. anla kal o

heyecan

krmamaa kolay de

alyorlard. y l e ya, iki snav birden v e r m e k ildi. Atatrk'n sorularn cevaplandrmak na b i r s n a v g i b i y d i .

da, balba

Atatrk, ocuklarn kendi aplarnda verdikleri lardan ok m e m n u n d u . Tam gen bir r e t m e n : okuldan kacamz

cevap srada

270 trk:

ATATRK'N UAI DM Paam, sizden bir r i c a m var, d i y e y a k l a t . A t a Peki a n l a t n z , d e y i n c e u n l a r Burada pek ok zengin ve vekil syledi: ocuklar var. ye

le zaman bunlar, husus otomobilleri gelip alyor, it eit yemekler

m e e g t r y o r . Y a da s e f e r t a s l a r i i n d e g a y e t g z e l e geliyor. Bunlar br ocuklarn yann yiyecek ekmekleri bile Ama hocalar pek ok zlyoruz. gelmiyor. dnce an d fakir da y i y o r l a r . O y s a b r o c u k l a r n y o k . Bu d u r u m d a n biz elimizden hi bir ey

ok kritik bir konuydu b u . A t a t r k ' n yz ndkten sonra: zamanla verdi. dzelir. imdi

li b i r hal a l d . N e d i y e c e i n i o da a r m t . B i r Bunlar memleket

dir, diye karlk

KONTES AKINA

EVRDM

Atatrk severdi.

doru

sze

baylr, dobra

dobra

konuanlar ra so

Kibirli deildi, gururluydu. Hizmetkr rar, akalar, d e r t l e r i m i z l e e l e b i , ne

olmamza

men bizlerle, neferleriyle arkadaa konuur, sorular ayr ayr ilgilenir, her s k sk bize konuma zgrl tanrd. d e r s i n bu ie? d i y e

frsatta benit

dncemi

aldn hatrlarm. O'nun karlk v e r m e e

bu huyunu

bildiim

i i n , sorduu her eyi hi e k i n m e d e n , ucu zlfi yre de dokunsa, cesaretle gayret ederdim. Bu suretiy olmal. gel a nun dln de, lnceye dek hizmetinde kalmak lancla ve dalkavuklua kamadm di. Adn hatrlayamadm Atatrk bu m a d a m iin t u t m u Kontes

le g r d m . A t a t r k b e n i , h e r e y i a k a k o n u t u u m , y a Bir gn yurdumuza Fransa'dan konuk bir madam diye

ryorlard. Yal, temiz g i y i m l i , asil grnl bir kadnd. Dolmabahe Sarayn, madama kendisi gezdi olduu halde ben de bir r i y o r d u . G e z i n t i d e F e t i h O k y a r , K z m z a l p da v a r d . A r kalarndan, zerimde smoking centilmen gibi yryordum.

272

ATATRK'N UAI DM S a r a y n l<abul s a l o n u n d a N a p o l e o n ' u n Damdonrleri, zamanlarm bakar, kar adla

annesi, ve kzkardeinin adlar yazlyd. Bo

da S a r a y g e z m e e k n c a h e r z a m a n b u m a s a l a r a da o l m a y a r a k e z b e r l e m i i m . O r a y a g e l i n c e rn sralamaa baladm. koskoca ortaya frsat

stndeki yazlar okumaa dalardm. Okuya okuya f a r k n madm. Hemen atldm. Napoleon'un aile kiilerinin

K o n t e s a r m t . H e m N a p o l e o n ' u n s l l e s i n i bir hiz m e t k r n ezbere b i l m e s i n d e n , h e m de bakannn karsnda beste Kontes Atatrk'e hizrnetkrnn dnerek: siz konuabiliyorlar. Evet, ben diktat benim konumasndan... Sizin iin diktatr diyorlar. Oysa bu adamlar bir devlet ser atlarak

d e n hi e k i n m e d e n , korkmadan Atatrk, u karl v e r d i : Benim iin diktatr

diyorlar.

r m ama, kalpleri kazanarak diktatr o l d u m . Bunlar verdiim Bir emirleri tonlantda yaparlar. Benden bir gen, yine ne diye bu konuya

korksunlar? deinerek sonra soru

Atatrk'e buna benzer bir soru s o r m u : Paam, sana almtr: bana bu diktatr diyorlar, dedikten u karl

Ben d i k t a t r o l s a y d m , sen i m d i

yu soramazdn. Bir gn sonra... zinli m u . zinli o l d u u m u yar'a dnerek: ok Napoleon'un annesini, kzkardeini ne sen bilir bugn s i n , ne de ben. Bizim elebi zeki ocuktur. Hele olduum iin o gece sofrada Fethi Okh i z m e t e d e m e m i t i m . A t a t r k , e f i m i z brahim'e beni sor sylemi. Bunun zerine

houma gitti. Trklerin hizmetkrlar bile bu vaziyeti grm oldu. Onun iin

Napoleon' insanlardan memnu

u n familyas ile alkal. Beni diktatr tanyan bir tanesi num, demi.

ATATRK'N UAI DM Ertesi gn, bu szleri Atatrk'n diktatr brahim'in azndan

273 duyduum yazarlar rportaj

zaman kabma samyordum. olduuna dair yabanc konumak ve tannm pek ok ey yazmlardr. O'nunla tir. 1935 y l n d a gelen Amerika'nn

y a p m a k iin b i r o k nl yabanc yazar v e gazeteci g e l m i gazetecile kska rinden Gladys Baker, yapt konumada, A t a t r k ' O da u karl v e r m i t i r . zoraki Diktatr deilim. Kuvvetli hareket olduumu sylyorlar, Ben di bu dorudur. A r z u edip de yapamyacam ve insafszca erlerini i y o k t u r .

nan v e dargn olanlarn yayd diktatr szcn s o r m u ,

b i l m e m . Bence diktatr, isterim.

iradesine r m e d e n d i r . Ben kalpleri krarak

deil,

k a l p l e r i kazanarak h k m e t m e k

B i r b a k a z a m a n d a da y i n e a y n k o n u z e r i n d e k o n u m a ald zaman unlar s y l e m i t i : rar ve nu Ben i s t e s e y d i m , h e m e n asker bir d i k t a t r l k k u memleketi yle ynetmee kalkrdm.

Fakat

ben

istedim ki, m i l l e t i m iin modern bir devlet kuraym ve bu yaptm. Bir gn kr Kaya, A t a t r k ' n diktatr olup o l m a d n soran bir yabanc d i p l o m a t a yle d e m i t i : Son d r t yl iinde d i l e r i , adalet v e i i l e r i ba bulundum. Btn bu zaman iinde Atatrk, tar kanlklarnda bulunmutur tmzdr.

b i r kez b i l e k e s i n e m i r v e r m e d i . S a d e c e baz t a v s i y e l e r d e k i , b u n l a r da k e n d i s i y l e b i r l i k t e Fakat hi bir zaman bana u n u iime de oturup bunu yapma sy de

buyruunu v e r m e m i t i r . Bakanlk lyorlar. Byle bir k i m s e diktatrdr.

karmamtr.

Bakanlar kurulundaki br arkadalar da ayn e y l e r i diktatr olabilirse, Atatrk

F: 18

NESP E F E N D ' N N

YANGINI

HABE Nesip Efendi, Atatri<'n en ok sevdii metkrlarndan hizmet etmi, gvenini biriydi. Uzun yllar Babli'de vkel d r s t l , iyi a h l k , n a m u s u y l a seyislerinden i l n n d a n s o n r a da S a r a y d a

hiz ya

herkesin olduu kalm, kul

kazanmt. Abdlhamid'in

halde. Cumhuriyetin oradan Ankara'ya lanlmt. Biz N e s i p

alnp ankaya'da kap h i z m e t i n d e tandmzdan altm

Efendiyi

be-yetmi

yalarnda vard ama, A r a p olduundan yan pek belli et m i y o r d u . Atatrk, kkn kapcln yapan Nesip Efendi y e a r b i r s e v g i g s t e r i r d i . Baz b a y r a m l a r d a e l i n i Nesip Efendinin yanaklarndan ptn bile pen grmmtemiz buyruk

dr. A t a t r k ' n , Nesip Efendiyi kr Kaya'nn tavsiyesiyle y a n n a a l d n s a n y o r u m . Bu b a b a c a n , m e l e k g i b i kalpli ihtiyar, ksa zamanda A t a t r k ' n g v e n v e kazand iin de k i m s e y e metelik v e r m e z , bana olu vard ki, yardmcs durumundayd. de sevgisini

yaayp d u r u r d u . Nesip Efendinin kendi gibi siyah bir de A t a t r k , manev kzlarndan s i n e m a y a , ya da a l v e r i e gidecek olanlarn yanna ounlukla Nesip Efendiyi

ATATRK'N UAI DM

275

k a t a r , o n l a r y a l n z g n d e r m e z d i . Bu t e m i z v e s a f i h t i y a r n , yaverlerce ho karlanmayan bir alkanl vard k i , Ata t r k bunu bildii halde g r m e m e z i i k t e n gelir, belki de ho karlard. Azna sebzeden gayri kanlkla ilingir sofrasn yiyecek koymayan demlenmee. sofrann Ne Ne s i p E f e n d i , e s k i b i r a k a m c y d . i b i t i n c e , e s k i b i r a l kurar, balard

Bir gece Kkn byk dar doru

salonunda kurulan

sonlarna doru kr Kaya'nn yavaa yerinden kalkarak szldn grnce ikicilerdendi. peinden gittim. o l u r , n e o l m a z . y l e ya d e v r i n i i l e r i b a k a n . H a n i Kaya da hatr saylr kr

kr Kaya koridora knca kendini h e m e n bir k o l t u a att. Szacandan korktuum iin hemen yanna ko farkt u m . Biraz s o n r a A t a t r k , k r K a y a ' n n y o k l u u n u e d i p , bana n e r e y e g i t t i i n i s o r u n c a , o n u n a s l t m sonra? O srada akamdan beri ien Nesip k a r s n d a g r e n k r K a y a , b i r an d e r t l e m e k le d e d i : Nesip Efendi, Nesip Efendi. u mu? istedi halimi gryor

kaldracak Efendiyi ihtiyacn y

d u y m u olacak ki, onun sarholuunu farketmeyerek

musun? Byle iki iip sarho olan adamdan dahiliye v e kili olursa, bu m i l l e t e Nesip hayr dokunur

Efendi, belki kr Kaya'nn ne d e m e k efendim, dokunmaz... halde

ini anlamad. Dili dolaarak yle karlk v e r d i : Dokunmaz Bu s z l e r e k r K a y a c e v a p y e r e c e k Sadece gld. Bir gn Nesip Efendi, bu iki yznden beki iten kovulmasna neden oldu. Kkn kapsnda ikiyi ok kard bir gece szn koltu duyan kulbe deildi.

s i n i y a k t . Kendi de y a n m a k t a n g k u r t u l d u . Fakat bu olay

ca, azndaki yanar sigara yere d m . O t u r d u u u t u t u t u r m u . Kulbe alev alm. Yank kokusunu

276

ATATRK'N UAI DM

kapdaki grevli polis m e m u r u yetiip, yangnn yaylmas n, Nesip Efendinin de canl canl yanmasn Olay duyan Bayaver kovmu. Defolsun, gzm grmesin onu. Bunam artk. Az kulbesinden atld. Ata sor Rsuhi, hemen nlemi. Efendiyi Nesip

daha kk yakacakt, d e m i . Nesip Efendi h e m e n kapc du: Nerede bizim Nesip Efendi? sev sy trk, ertesi gn kapdan karken ihtiyar gremeyince

Bayaver Rsuhi, Atatrk'n Nesip Efendiyi ok diini bildii iin, onu kovduunu dorudan doruya kn anlatmaa bir ekilde: Anlald, anlald. imdi Nesip Efendi balad. Hi durmadan onun

l e y e m e d i . Dolambal yoldan kkn kapc kulbesini ya sarholuu sert nu ne srerek, sulu g s t e r m e e alt. Atatrk,

nerde, kal

onu syle? dedi. Bayaver mamt: di: Bu a d a m k o v a r k e n h i m i d n m e d i n i z ? Zavall n e r e y e g i d e r b u y a t a ? B a k a c a k ne e v l d , n e k i m s e s i v a r . Nerde yatp kalkar bu a d a m . abuk bulup g e t i r i n onu b u raya. Bayaver biraz daha d i r e n d i . Kendini istercesine: Paam, Kk yakacakt dinletemedi: sonra dn ama... Bunam artk, dediyse de A t a t r k ' e Yanmadk hakl karmak Kovdum efendim, deyince Atatrk ok sinirlen iin doruyu sylemekten baka are

ya birader. Yandktan

rz, d e d i . A z sonra Nesip Efendi bulunup g e t i r i l d i . lnceye ka-

ATATRK'N UAI DM

277

dar d a A t a t r l < ' n h i z m e t i n d e k a l d . A t a t r k , s o n g n l e r i n de b i f e hasta haliyle e m i r l e r i n i , y a t t a n , N e s i p Efendi eliy le y o l l u y o r d u .

AMERKALI

GAZETEC

ANKARA

Palas O t e l i s a l o n l a r s k s k b y k bazlarnda, eref misafiri

balolara olarak byk

sahne olur ve bunlarn Atatrk de aril da A t a t r k dans duu

b u l u n u r d u . Bir g e c e y i n e b y l e ederken elinde viski kadehiyle

b a l o l a r d a n b i r i v e r i l i y o r d u . Kzlay e l i y l e d z e n l e n e n balo dolaan uzun boylu bir adama yaklat. Duruundan bir yabanc o l anlalyordu. A t a t r k , yannda b u l u n a n D i l e r i Bakan Tevfik R t Aras'a: da: Paam, A m e r i k a n gazetecisidir, deyince tant gazete rlmasn istedi. Tantrldlar. Atatrk'le yabanc rktansnz? diye sordu. deil, Trksnz, diye bir kar Bu m s y k i m d i r ? d i y e s o r d u . T e v f i k R t A r a s

ci arasnda Franszca olarak u konuma g e t i . Hangi Amerikalym. Hayr, siz A m e r i k a l nce

lkta bulundu. Amerikal armt. Aralarnda anlamaz Atatrk: lk o l d u u n u sanarak y i n e ilk sznde d i r e t i n c e

ATATRK'N UAI DM

273-

Kristof Kolomb'tan elli yl nce Trkler Amerika' balad anlatmaa. Amerikal can

y k e f e t m i l e r , d i y e kulayla d i n l i y o r d u .

A t a t r k , buna rnek olarak mzelerimizde ceyln de r i s i n d e n y a p l m haritaJ-ar b u l u n d u u n u , A m e r i k a ' y a ken r a s t l a n a n K a r a i b d e n i z i n d e k i Kayk Adalarnn gider Trke ad keli

olduunu, bunlardan en byk olannn Byk Trk n t a d n , b u r a d a k i a h a l i y e T r k d e n i l d i i n i . K a y k mesinin onlarda da, bizde de sandal anlamna olduunu

geldiini,, anlattk

Kanarya Adalarnn adnn Kanari olarak yazldm, Kanari'nin bizim Trkede Kanarya kuu tan sonra Amerikalya: bitirdi. lkesi rastla kurta buluyor gazeteci im son uzatt. notlar

Siz A m e r i k a l l a r O r t a A s y a ' d a n h i c r e t e t t i n i z . O l

sanz o l s a n z T r k o l a b i l i r s i n i z , d i y e s z l e r i n i knlkla dinliyordu. Bunca yllk

Amerikal A t a t r k ' gittike artan bir heyecan ve a meslek hayatnda hakknda bu d e n l i ilgin b i l g i l e r i olan k i m s e y e hi mamt. Atatrk'n ekiciliinden bir trl kendini ramyor, daha ok k o n u m a s iin t r l bahaneler d u . G r m e s a a t l e r c e s r d . Bir ara A m e r i k a l nin, evresindekilere: Hayatmda tandm en harikulade hatrlyorum. grdkten kalm adamla di k a r k a r y a y m , d e d i i n i ra b i r k a g n l n e Gnlerce ald. Amerika'ya

Amerikai gazeteci Atatrk'n ilgisini geldii Trkiye'deki de: baka mzelerimizde gidince

incelemeler yapt, alt, bir ey

Biz A m e r i k a l l a r T r k t e n evirmilerdi.

deiliz,

diye yazlar y a z m . Bizim Trk gazeteleri de nn yazlarn

Amerikal

SLNDRL

OBAN

AMERKAN bykelisi, Atatrk'le

beraber Gazi

Or

m a n i f t l i i n d e . . . Y l 1932.. F o x M o v i t a n ' l a A t a t r k ' n h a tra f i l m i ekilecek. i f t l i k t e koyun, kuzu, keiler var. S rnn arasnda silindir apkal, ceketatayl iki adam. Biri -bykelisi. o srsn brakm, ortadan Amerikan elisinin ek ne devrin Cumhurbakan, br Amerikan ban onlar g r n c e k o r k u d a n kaybolmu. Byiece film ekiliyor. Atatrk'le srnn arasndaki hareketleri filmde yer alyor. Bir s r e s o n r a a n k a y a K k n d e A m e r i k a l l a r n tii b u f i l m i A t a t r k ' e g s t e r d i l e r . Biz d e a r k a t a r a f t a merakla bekliyorduk. oynayacak diye

Iklar snd. Film ylesi

b a l a d . Bir d e n e g r e l i m ? K o c a s r n n o r t a s n d a i k i s i lindir apkal adam, yryor, eiliyor, doruluyor. rakla bekliyor. Iklar yandktan sonra ne yapmsam sefir de Atatrk: Srnn iinde n e g a r i b i m e g i t t i k i . H e r k e s , A t a t r k ' n ne d i y e c e i n i m e A m a n bu f i l m i g s t e r m e y i n ! e m r i n i v e r d i . Ben aynsn yapm.

apkal obanlara benzemiiz. Dnyanm hi bir yerinde s i lindir apkal oban yoktur. grdk yeter, dedi. K i m s e g r m e s i n . Biz b u r a d a

K K A D I N

GAZETEC

1933 y l n d a P a r k

Otelde orta yal, fakat ok sedasz

gzel bu

i k i > k a d n A t a t r k ' n d i k k a t i n i e k t i . IVavi g z l , s a r n kadnlar bir keye e k i l m i l e r , sessiz lard. zel Kalem M d r Sreyya Beye: K i m d i r bu kadnlar? d i y e s o r d u . Sreyya Bey, M e t r d o t e l Karabet Efendiye

oturuyor

kadnlarn olduklarm

kim olduklarm sordu ve Amerikan gazetecileri renerek A t a t r k ' e b i l d i r d i . Bunu duyan di. Metrdotel, Amerikaliilarm yanna giderek geldiler.

Atatrk:

Acaba masamza davet etsek gelmezler mi? de. Atatrk'n hemen

arsn bildirdi. Kadnlar memnuniyetle diyerek yerlerinden kalkp A t a t r k ' n yanna ilgilendi. Gezdikleri yerleri O gece ge vakte kadar A t a t r k , konuk sordu. alma dinledi. Tercmanl Sreyya

gazetecilerle programlarn!

Bey y a p y o r d u . A t a t r k , da grdnz? yerleri

ha s o n r a k o n u k l a r a u n u s o r d u : Siz T r k i y e ' d e n e r e l e r i stanbul'u grdk, Gazeteciler u karl dolatk. verdiler: mzeleri gezdik, tarih

282

ATATRK'N UAI DM Trl<iye y a l n z s t a n b u l misafir d e i l d i r . S i z i o n b e gn iinde

memleketimde

e t m e k i s t i y o r u m . Bu z a m a n elde etmi

istediiniz yerleri grmekte serbestsiniz, bylece Trkiye' y i daha yakndan tanmak frsatn iKabut e d e r m i s i n i z ? Teekkr ederiz. M e m n u n i y e t l e kabul ediyoruz. zere olursunuz.

Bunun z e r i n e S r e y y a Bey, o n l a r a e l i k e t m e k A m e r i k a l gazetecilerin

yanna veriliyor. zmir, Efes, A n

talya, Belks ykntlarn dolatktan sonra Ankara'ya gidi y o r l a r . Birka gn de orada kaldktan sonra Jstanbul'a d nyorlar. Amerikal gazeteciler stanbul'a dnlerinde Dolma kadar b

bahe Saraynda yeniden Atatrk srd. Konuklar gezdikleri yerleri tamamlad. Bir gn sonra konuklar, bir

tarafndan kabul edilip, anlattlar. Atatrk

yemee alkonuldular. Sofra gece saat yirmi drde yk bir dikkatle bunlar dinledi. Eksik edindikleri

bilgileri

manevraya

gtrldler.

A s k e r m a n e v r a l a r hayranlkla s e y r e t t i l e r . Bir ara, m a n e v ra a l a n n a b a l a n a n b i r t e l e f o n h a t t y l a A m e r i k a n B a k o n s o l o s u y l a da b i r g r m e Birka gn sonra yaptlar. gazeteciler memleketle gn

Amerikal

r i n e d n d l e r . Bu i k i k a d n y z a l t m b e g a z e t e y e b i r d e n g i t t i k l e r i y e r d e n yaz y a z a r l a r m . T r k i y e i z l e n i m l e r i lerce A m e r i k a n basnnda yer ald. Bunlar lerden bazlar e v i r t i p yaynladlar. yazlarnda Atatrk'ten hayran bizim gazete

Amerikal gazeteciler

lkla sz e t m e k t e , o k nazik v e c e n t i l m e n bir d e v l e t ba kan o l d u u n u s y l e m e k t e , D o i m a b a h e Saraynn i e k l e r iindeki gzelliini vmekteydiler. Atatrk'n, konuklenn bulunduu sofraya smoking giyerek geldiini yazyorlard. O y s a A t a t r k ' n o gece dz lcivert bir e l b i s e vard ze rinde.

K U R B A A L I ZL

YNE stanbul'dayz. Dolmabahe Saraynda byk ha zrlklar gze arpyor. Fransz M e c l i s Bakan M . Herriot,, yurdumuzu ziyaret etmektedir. Misafir gelmeden nce Ata t r k bana dnerek: e l e b i , d i k k a t l i b u l u n . Fransz M e c l i s Reisi g e l e kadar byle bir ey s y l e m e m i t i . De

cek, d i y e t e n b i h f e b u l u n d u . Oysa imdiye re g r e mek gelenler ok n e m l i kiilerdi. Hizmetimiz de gelenle deimeliydi. Tabi. E m r e d e r s i n i z , d i y e karlk verdim. ken kar

A k a m saat on altya doru M . Herriot, Saraydan ie r i g i r i y o r d u . Ben de, ok k bir m s y gelecek diye dime olduka eki dzen v e r m i , s m o k i n g i m i aynann

s n d a b i r k a kez d z e l t m i t i m . H e y e c a n d a n e l i m , a y a m tutmaz bir halde beklerken, babayani tavrl bir adam ka gelmesin mi? M . Herriot... Sandm gibi ok nemli bir deviet adamyd. ok saylp, deer veriliyordu. Konuklara kahve buyuruldu. Kahveleri getirdik, iildi. Konumalar ok samimi bir hava iinde geiyordu. Ata t r k ' n n n d e k u r b a a e k l i n d e b i r z i l v a r d . Bu z i l i a l a -

284

ATATRK'N UAI DM

ralc b e n i a r d . Byl< b i r l<onul< g e l d i i z a m a n b e n i a rmak iin bu zili kullanrd. H e m e n kotum. Kendisinin yazd Byk N u t u k v e dokmanlar i s t e d i . Bunlar Fran sz M e c l i s B a k a n n a a r m a a n e d e c e k t i . O z a m a n z e l K g Jem Mdr olan H a s a n Rza S o y a k ' a gidip Atatrk'n, Nutkunu istediini s y l e d i m . Derhal Nutuk bulundu, fakat dokmanlar yoktu. A t a t r k ' e durumu ankattm. Zarar yok. N u t u k var ya, kfi, dedi. kah D e r k e n z i t b i r d a h a a l n d . Bu k e z k u r b a a l z i l i n s e s i d e i l d i . M . H e r r i o t benden Franszca bir ekersiz ve daha istiyor: Sans s u c r e cafee (yani e k e r s i z k a h v e ) d i y o r d u . Emredersiniz, diye karlk v e r d i m . Ve hemen

Anlafan Trk kahvesinin tad houna g i t m i olacakt. sade kahveyi yine zene bezene piirerek konuumuza g t r d m . Sans sucre kahve diye her halde tek ekerli kah veyi kasdetmi olacakt. Mersi, diye karlkta bulundu. Dndm, gidiyor d u m ki. tekrar zile basarak beni ard. Aada antas nn o l d u u n u v e alp g e l m e m i rica e t t i . antay g e t i r d i m . T e k r a r d a n t e e k k r e t t i . Bu b a b a y a n i zerimde ok ho bir etki brakmt. Konuk devlet adam Sarayda bir buuk saat kadar kal d. Grmelerden ok m e m n u n olarak ayrld. Yurduna g i dince duyduumuza gre Atatrk' ok v m . Bu a r a d a unutmam: ok zeki harfi harfi b i z h i z m e t k r l a r a da b i r i l g i k e c i i a y r m a y bir hizmetkr geliyor. Derhal verilen emirleri ne yerine getiriyor, demi. klkl devlet adam

nnde kurbaa eklindeki zili alyor. H e m e n

GT MEKTUBU

GETR

ATATRK'n yannda ri, adma gelen bir mektup ekilmem kadar beni

altm on iki yl iinde ba nedeniyle tarafndan geiririm. Nebile Hanmn DaBeyierbeybulunup sorguya

mdan ok ilgin olaylar g e m i t i r . Fakat onlardan hi b i heyecanlandrmam, evltlarndan korkutmam-

tr. Hl hatrladka bir rperti Atatrk'n manev

rafaka Lisesi orta blm altnc snfnda okuyan M u vaffak Reslan adnda bir kardei vard. N e b i l e , li kimsesiz bir kzken, Atatrk'e Cevat Abbas tarafndan rica gtrlm, himayesi

e d i l m i . Bu s u r e t l e Kz K o l e j i n d e okut de

e v l t l k o l m u . U z u n b o y l u , s a r n , z a r i f b i r kz o l a n N e bile'yi Atatrk, Arnavutky Amerikan tuktan sonra bir hariciyeciyle evlendirmi, dnlerini hastalndan sonra

A n k a r a P a l a s t a p a r l a k b i r t r e n l e y a p m t . Eiyl-e V i y a n a ' ya g i d e n N e b i l e , yakaland bir gz dan ayrlmt. Atatrk'n lmnden etmiti. te Nebile'nin kardei bir gn Saraya ablasn grsonra yaplan btn tedavilere ramen iyileememi ve kocasn Nebile, n'veda nn himayesine alnmsa da, ok gemeden hayata

286

ATATRK'N UAI DlM beraberce

mee geldi. A k a m y e m e i n i ablasnn yannda

yediler. Y e m e k t e n sonra ocuk benden gizlice bir bira is t e d i . Buzluktan biray alarak g e t i r d i m . Ablasndan gizli ola r a k b i r a y i t i , t e e k k r e t t i . Bir g n s o n r a biz d e A n k a r a ' y a g i t t i k . B i r s r e g e i n c e o c u k bana b i r m e k t u p M e k t u b u A t a t r k armal bir gndermi. armal kda yazp, A t a t r k ocuk okula,

bir'zarfa k o y m u . Posta idaresi de bu m e k t u b u bana gnderm e y i p . z e l K a l e m M d r H a s a n Rza S o y a k ' a u l a t r m . B e n i m t a b i b u n l a r n h i b i r i n d e n h a b e r i m y o k . H a s a n Rza Soyak mektubu doruca Atatrk'e gtrr. Zarf patarak masann belli et ar m e d e n ap, i i n d e k i l e r i A t a t r k ' e okur. Sonra zenle ka zerine koyar. O srada odaya giren Atatrk Mektup armasn masann zarfn kadam sofrac Tahsin Efendi, benim adma yazlm t u b u g r n c e alr, f a k a t grnce vermez, saklar. stnden mek yok

stnde sofra benim

olunca tabi herkes b e n i m aldm sanr. O akam da hi bir eyden haberim olmad halde mektubu aldm sanan A t a t r k , konuklarn n n d e bana Benim rede? elebi deyince Efendi, dn birden gece seni ryamda

dnerek: grdm. ne Nere

a r m a m l a s a n a b i r m e k t u p g e l m i . Bu m e k t u p ardm. Kafam yordum.

den gelebilirdi ki... Fakat Atatrk'n syledii, alt taraf rya idi. nce

n e m v e r m e d i m . M e k t u b u Atatrk de koymu olabilirdi. Bana mektup gelmemitir efendim. Hem tuhaf

deil mi? Bendenjz de

sizi dn gece sordu.

ryamda

grdm,

deyince, Nasl grdn? diye Sizin elbisenizi

b a n a g i y d i r i y o r l a r d . Ben d e

giy

m e d i m . Bir kpek gelip, stmdeki elbiseyi yrtt, d e d i m . Yaaa! dedi. Sonra y e n i d e n : Git mektubu getir. diye tutturdu. haberim olmadna Atatrk' bir trl

Mektuptan

ATATRK'N UAI DM

287

i n a n d r a m y o r d u m . S o n u n d a sofradal<i k o n u k l a r , i e k a r tlar: ocuum, git odana. Bavuluna bakver, deyince: Efendim, yok byle bir ey, yapsam karmdakileri diyebildim. inandramyacam ve zntden bitkin bir hale g e l m i t i m . Ne grnce:

Heyecan s y l e s e m , ne Sovyet dedi.

anlamtm. Atatrk, bocaladm

a r b a n a H a s a n Rza B e y ' i , d e d i . Bykeliliinde Rus Sefaretine kordiplomatie telefon edilsin. verilen Hemen ziyafette gelsin,

H e m e n y a v e r l i e t e l e f o n e d i l d i . H a s a n Rza S o y a k ' n olduunu s y l e d i l e r . Ben de A t a t r k ' e d u r u m u a n l a t t m .

T e l e f o n e d i l d i v e b i r a z s o n r a H a s a n Rza S o y a k g e l d i . Beni ve sofraclar dar kardlar. rld. Hemen arkasndan dille: rum, Nebile Hanmn kardei Muvaffak Reslan'dan. de bana: elebi Efendi. Sen namuslu bir ocuksun. Biliyo dedi. Paam, sizin ryanz hakikat. Fakat bana ettim. ofr O getirdi. gn sabahleyin Hasan Rza S o y a k ' n mektubu mektup yince rahatladm. Salona g i r d i i m zaman A t a t r k koup: Konuklar ierde kal d . B i r k a d a k i k a s o n r a da H a s a n Rza S o y a k s a l o n d a n a y Kuzum, mektup kimden? diye sordum. Serte bir

falan gelmedi, diye ilk i f a d e m d e srar Ertesi N e c m i Efendi, daha ben yataktayken

gn le yemeinde m e k t u b u A t a t r k ' e v e r d i m . Hanma selm, Rukiye'ye Mektubu s e l m . Fakat yine de Hasan Rza S o y a k ' a

Mektupta Atatrk: yaptr verdim. Ben

selmdan baka ey yok gibiydi. A n n e a n n e y e selm. f e t v e r H a s a n Rza B e y ' e . T a h k i k a t ektiklerini

sn, d e d i . Ben de m e k t u b u de bylece temize ktm.

Sonra okulda ocuu sorguya

rendim.

N Z I M HJKMET'N

PLI

KKTE o k sayda plak v a r d . Bunlarn ou a l a t u r k a arklard. A t a t r k emredince bunlarn arasndan rimi da gramofona gramofon koyar alardm. Yalnz s e v e r d i . Plak kald dinlemeyi vurarak dnerken, anlarda setikle zamanlar sofraya gzle olursa hem iin

parmaklaryla

makam tutar, byle

rini kapatarak uzun uzun d n r d . Sevdii para gramofonda, hafif mrltlarla arkya katlrd.

Bir k g e c e s i y i n e s o f r a d a h e m y e n i l i p i i l i y o r , plak dinleniyordu. O d n e m i n en gzde arklarn m t m . Biri bitiyor, br balyordu. Herkes nee

srala

d e y d i . Plaklarn arasnda n e r e d e n g e l m i s e g e l m i bir de Nzm H i k m e t ' i n niyor kayk, kyor kayk, d i y e t e k rarlanan Salkmst iiri v a r d . Plan br yz de A t l l a r a t l l a r kzl a t l l a r , d i y e b a l a y a n B a h r - i H a z e r d i . O srada gramofonun sustuunu gren e l e b i E f e n d i , plak koy, d i y e rak y e t i t i r m e e altm Sofraya Atatrk: Atatrk'n Hikmet'in emretti. iin

e m r i n i alr almaz h e m e n aradan bir plak ekip, gramofona koydum. Meer bakmadan aldm plak. Nzm iiri deil miymi?

ATATRK'N UAI DM

28&

Plak, N z m ' m o t o k s e s i y l e d n m e e b a l a y m c a sof rada d e r i n b i r s e s s i z l i k o l d u . K o n u m a l a r Atatrk'e evrildi. Acaba bilmeyerek yapmtm? Sofrada Tevfik Rt A r a s , kr Kaya, Hasan Saka, Yakup Kadri K a r a o s m a n o l u , Sabiha G k e n , Zehra Hanm vard. Gramofonun borusundan durmadan niyor kayk, kyor kayk avazesi y k s e l i y o r d u . A t a t r k , bunu duyun ca b i r d e n b i r e b a n a s o r d u : Bu n e d i r e l e b i Efendi? Paam. sordu: verdi: Nzm H i k m e t ' i n iiri kesildi. Gzler m bir yakkszlk

A t a t r k b u kez s o f r a d a k i l e r e d n p imdi n e r e d e bu adam? Bu s o r u y a s a n r m k r Bursa imdi Hapishanesinde Atatrk

Kaya karlk Paam. syledi:

bunun zerine unlar

bu adam dar karsak. Gel b i z i m l e sanr. Kendisinde

l, desek gelmez. Halk Frkasna sokmaa kalksak g i r m e z . Girdii zaman kleceini duygusu var. A t a t r k ' n bu k o n u m a s n d a n y r e k l e n e n T e v f i k t Aras yle dedi: itibar geti R byklk

Paam, imdi btn A v r u p a bu pla dinliyor. Ar

monize olduunu sylyorlar. br plaklarmza pek etmiyorlar. A t a t r k , bu konumadan sonra baka konulara

Fakat zerinden atamad d n c e l i b i r hal v a r d . A k l n bir eye takt belliydi. Belki de biraz nceki iiri ve pla d n y o r d u . Bu o l a y n z e r i n d e n d r t a y g e m i t i . stanbul'a Abbas'a: Tiyatrolarda n e oyunlar oynuyor? diye sordu. F: 19 gelmitik. Sofrada bir ara Ankara'dan Cevat

Atatrk,

290 Anlalan

ATATRK'N UAI DM Cevat Abbas'n tiyatrolardan pek haberi

y o k t u . Bu s o r u n u n k a r l n a r a t r r k e n , h e m e n n e a t l d m . Bir gn nce izinliydim ve tiyatroya sordu. Nzm Hikmet'in Paam. veriliyor mu? mrldanarak: Hl bu adama frsat Unutulan Adam Kimin oyunu oynuyor diye Paam. yeniden bu? gitmitim. dedim. Cevat Abbas'a

Ertesi gn piyes sahneden kaldrld, afileri i n d i r i l d i . A t a t r k ' n , Nzm Hikmet'in iirlerini Bu adam a m a l , altnda alamal... e k l i n d e bir renemedim.

sylentiyi ok yerde duymutum. Aratrdm, fakat doru luk derecesini bir trl A t a t r k ' n l m n d e n s o n r a F a l i h Rfk A t a y , G a z e t e s i n d e yazd bir makalede Nzm H i k m e t ' i n Sakarya ad l i i r i n d e k i A s l a n y e l e l i M u s t a f a K e m a l , d e y i m i n e d e i nerek O'na ait iiri ne Yahya K e m a l , ne A b d l h a k n e Fazl A h m e t A y k a k i m s e y a z a m a d , d e m i t i . Hamit,

D E M O K R A S VE

KOMNZM

BR a k a m a n k a y a ' d a Y e n i K k t e y a z a r l a r , e d i p l e r l e dolup taan bir sofra... Hararetli bir tartmaya g i r i i l m i . . . D a v e t l i l e r arasnda Ruen Eref n a y d m , Falih Rfk A t a y bata olarak birok nl kii bulunuyordu. Konumuz siya setti.. Demokrasiyle yordu. Herkes konuuyor, her zamanki gibi A t a t r k dinliyordu. Herkesin dncesini syleyeceini liyorduk. Herkes aklnn y e t t i i , dilinin dnd kadar rasi ile K o m n i z m i tarif e t m e e alyor, t a r i h t e n yordu. K i m i D e m o k r a s i n i n en iyi idare tarz o l d u u n u , iyi ya antnn ls saylacan, kimi Komnizmin eitlik sa lamakla fakat hi beraber, zgrlkleri honut kstladn brakacak ileri tarifi sryor, bir trl biri Atatrk' Demok rnek rendikten sonra kendi szn bek biliyor ve toplantnn sonunu merakla Komnizmin karlatrmas yapl

ler getirerek kendi tezlerini hakl g s t e r m e e gayret edi

bulamyordu. Herkes konutuktan ve konuanlarn hepsini byk bir

292

ATATRK'N UAI DM geldiini

dil<katle d i n l e d i k t e n s o n r a , s o n szn k e n d i s i n e st karlatrmay Demokrasi yapt: ile Komnizm

g r e n A t a t r k , s o f r a d a k i l e r i n azn ak brakan u olaan arasndaki fark udur: keh kal fark

M e r m e r , temiz bir salon... inde rlplak uzanm r t l m . s t n d e k i bu t l D e m o k r a s i d i r . Tl e k i p drdnz zaman altndan b u n d a n ibaret... Komnizm kar. Aradaki

ribar gibi sarn, gzel bir kadn... Kadnn s t n e bir tl

MASONLUK

GLCEMAL mir'e

vapuruyla

Mersin

gezisinden

sonra

gelmitik. Orada

Naim

Palas O t e l i n e k o n u k

olduk.

Y e m e k , A t a t r k ' n o t e l d e k i d a i r e s i n d e y e n i l d i . S o f r a d a Re cep Z h t , Salih Bozok, Kl A l i , Tahsin z e r vard. Daha yemek balamadan Salih (Bozkurt) Karyaka'daki Bozok: Vekili Mahmut Esat Mason Cemiyetinin i k i el a t e camlarn edilmi. Paam, dn gece A d l i y e

t a b a n c a y l a tuzla buz e t t i r m i . Galiba Cemiyet yeleri korku d i bir ekilde: iindeler.

Bu h a b e r i d u y u n c a A t a t r k ' n k a l a r a t l d . o k c i d H o p p a l a . . . Bu n e b i i m i y a h u ? D a b a n d a m kur

yayoruz? Gecenin yarsnda bir cemiyete tabancayla u n s k m a k o l u r m u ? Eer bu c e m i y e t m e m l e k e t e Atatrk d i . Sofrada bunlar sylerken derin bir dnce Mason'Iuk zerine eitli konumalar katlyor, bu konumalara p e k az

zarar

l y s a k a n u n y o l l a r v a r . Bu y o l a b a v u r u l u r , k a p a t l r . iindey yapl daha mu cesaret

yordu. Atatrk,

dorusu dinler g r n y o r d u . Baka e y l e r dnd h a k k a k t . Sofradakiler, A t a t r k ' n s u s u u n d a n da

294

ATATRK'N UAI DM M a h m u t Esat'a atp t u t u y o r l a r , kos

alarak hi durmadan

koca A d a l e t bakannn kendi adamlarn silhlandrarak ka nun himayesinde alan bir c e m i y e t i kanun d yollardan ate yamuruna duunu tutmasn knyorlard. Silh atmakla ce m i y e t kapatlamyacam belirtip, kanunlarn ne gne dur soruyorlard. Mason Cemiyetine tabancay TorbaMahkemesinde ll Emin Bey s k t r m t . E m i n Bey stikll leniyordu. K o n u m a l a r d a h a da k t l e y i c i b i r hal a l n c a elini masaya vurarak konumaclar Atatrk hi susturdu. Sonra

beraat e t m i t i . Oysa tabancay M a h m u t Esat'n skt sy

kimsenin beklemedii, herkesi aknlk iinde brakan u konumay Bir yapt: zamanlar ben de M a s o n o l m u t u m . Bir gn Cemiyetine bir hal

bir arkadam beni alp, Beyolu'ndaki M a s o n

g t r d . Daha ne o l d u u m u bile anlayamadan k e n d i m i c e miyetin iinde buldum. M e r m e r merdivenlerden byk salona indik. Orada yzlerini g r m e d i i m birtakm vard. Bizi b u y u r edip, oturttular, kahveler hatr sordular. Orada fazla kalmadk, t e k r a r londa bulduk lanm, kll sundular, kiiler

merdivenlerle top nce

d a h a da a a y a i n d i k . B i r n c e k i n d e n d a h a g e n i b i r s a kendimizi. Salonda byk bir kalabalk b i r t r e n y a p l y o r d u . Bu i l e r i d a h a gerektiini anlatyordu.

den bildiini anladm arkadam beni kolumdan d u r m a d a n ne y a p m a m a r a s n d a n , g e i p , k u t s a l b i r k i t a b a el b a s t k . B t n olup bittikten sonra dar ktk. erde ok

tutmu, Kllarn bunlar orbel

sklmtm.

Bu o l a y d a n s o n r a b i r d a h a n e o b i n a y a g i t t i m , n e d e dakilerle karlatm. i m d i gitsem, arasam, o binay ki de b u l a m a m . te b e n i m M a s o n l u u m b u n d a n Bylece Atatrk, kendisine Mason, dinsiz

ibaret.... diyenlere

bu anlattklaryla t o p y e k n cevap v e r m i

oluyordu. Fuat Kp-

A r a d a n zaman g e t i . Bir akam gece sofrada b i l i m s e l konular tartlyordu. Konumaclarn arasnda

ATATRK'N UA DM

295

rl. Almet ve M i m

Aaolu, smail

Hakk Teke, H i k m e t

Bayur kamu

Kemal ke vard.

Aklmda kaldna gre okul ve ^asn yoluyla srlen dnceleri yarda kesiyordu. O beenmemi srada olmal ki, Bayur,

oyunun deitirilmesi konusu grlyordu. Atatrk, ne konumalar konumasnn Mason Hikmet dnerek: ne

iine Masonluu da katnca iler d e i t i . A t a t r k , olarak bilinen M i m Kemal'e

Kemal Bey. i m d i sra s i z i n . Bize M a s o n l u u a n sordu. anlat bulu

latacaksnz. nce syleyiniz, Masonluun prensipleri lerdir? diye Mim Kemal, dilinin dnd kadar Masonluu gibi szler syleyince, toplantda byle, bizim Halk

m a a , bu arada v m e e a l t . M a s o n l u k m i l l i y e t i , halk , cumhuriyeti nanlardan prensipleri biri: Masonluk Partisinin halde de bunlardan baka bir ey deildir. O Mademki

M a s o n l u u n h i k m e t i vcudu kalmaz, dedi. A t a t r k tekrar M i m Kemal'den buna kar ne diyece i n i s o r d u . O da u karl v e r d i : Halk Partisinin prensipleri memleket snrlar snrlar yk iinde geerlidir. Masonluk, bu idealin memleket tatrln egemen olduu

dna yaylmasna arac olan rasyonel bir kurulutur. Dik lkelerde M a s o n localar lr. Masonlar yok edilirken, Trk mill Masonlar huzur ve gvenlik iinde yaamaktadr. Dnyann en mutlu sonlara kskanarak uzaktan bakmaktadrlar. hararetle ven Mim Kemal'i Mason lar Trkiye'de barnmaktadr. Yabanc Masonlar, yerli M a Masonluu bylesine n n l e m e k iin: diye sordu.

d i k k a t l e d i n l e y e n A t a t r k , onun sz daha fazla uzatmas Peki, anlald. Reisiniz kim? syledi:

M i m Kemal, hi kimsenin ummad, sylemee cesa ret edemedii u szleri

296 Zat

ATATRK'N UAI DM IVlemlel<ette b a r v e h u z u r i s t e y e n v e b t n D n gerekletirilmesine atld. Sesinin alan tonunu

yya seslenerek bu idealin Devletleridir.

A t a t r k ' n bir anda kalar sertletireret::

Ben M a s o n C e m i y e t i n e g i r m e m . Bakalarnn y a p uyarm. olduy kolayca bu alan mezun

t prensiplere deil, ancak kendi prensiplerime sa da, s z l e r i n i y l e b i t i r m e k yerine getirileceini her lkede insanlk kabul istedi:

Bu s z l e r i d u y a n M i m K e m a l , b i r a z i r k i l i r g i b i Masonluun temsil ettii yksek idealin etmek lksnn gereklemesine olabilir... sylemee

i s t e m i y o r u m . Fakat

aydnlarn bir araya g e l m e s i n e yardmc Hayr Kemal Bey. Sen bunu deilsin. Gnn birinde insanlk bu mutlu sonuca e r i m e s i ok nl bir Masona lksnn idealinin

gereklemeye

ceini kabul e t m e k doru deildir. nsanln gnn birinde mmkndr. syleyen inanan asil Ata bir insanst yanl dndn gerekleeceine

trk, gelecekteki m u t l u insanlk iin her zaman grdmz insand. Ulusun kalknmas rini uygulamt.

iin sosyal reformlar her e prensiple

yin stnde t u t m u t u . Bakalarnn deil, kendi

KAYSER'DEK SR

SAHB

A T A T R K sk sk halk v e m e m l e k e t i g r m e d i k e hat etmez, bu yzden anszn gezilere

ra

kard. Balolara, yzden ak

e l e n c e l e r e , davetlere de gidii anszn olur, okullara ha b e r v e r m e d e n b a s k n y a p a r , d e r s l e r e k a t l r d . Bu birok kimse gafil avlanr, hazrlksz olduklarndan na dnerlerdi. Yurt gezilerinde de ounlukla byle olurdu. nceden hazrlanm bir gezi p r o g r a m y o k t u . G e c e sofrada, ertesi gn falanca yere gidilmesi istenir, sabah olur olmaz kyafetlerle ha reket edilirdi. ok zaman gidilen l e r i t r a l y a da d z g n o l m a y a n daradar yetitikleri ceden inceye alay ederdi. 1931 y l n d a y d k . Y i n e b y l e a n s z n k l m y u r t g e zilerinden birinde bulunuyorduk. Trenimiz Kayseri nundan maa kalkmak z e r e y d i . Bir de b a k t m , oban istasyo kyafetli y e r i n ilgilileri bizi yz karlamaa in

iin Atatrk, bunlarn tellaryla

bir adam, kalabal yararak bulunduumuz vagona yakla alyor. a n l a m t m . Vagonun kapsn ara adam: Bir olay getiini

ladm. Beni kapda gren oban kyafetli

298

ATATRK'N UAI DM Atatrk' grmek istiyorum, nerededir? dedi. Yaverlerden izin almadan Atatrk' gremezsi

niz, d i y e k a r l k v e r d i m . A m a adam srar ediyor, ben b r a k m y o r d u m . daki inat. Biz b y l e e k i e d u r a l m , A t a t r k b i z i m k o n u m a l a r mz b u l u n d u u v a g o n u n uzatarak: elebi, ne istiyor bu adam? diye s o r d u . Efendimizi grmek i s t i y o r . Paam. dedim. Al gel efendiyi yleyse. vagondan penceresinden duymu. Bant tartma gittike kzyordu. Aramz m

A d a m da i n a t

A d a m nme dt, ben arkada, beraberce ieri girdik.

Benim oban sandm adam meer davar sahibiymi.. Balad A t a t r k ' e serencmn anlatmaa: Bunlar satmaa

Be y z k o y u n u i l e d a v a r v a r m . Ankara'ya gtrrken baytar yolunu

kesmi. balam:

Kayseri'de

hastalk var, hayvanlar gtremezsin, demi. Bunun ze rine adamcaz baytara yalvarmaa Her

Efendim, Kayseri'nin her yerinde mi hastalk var? olmaz. Bu ehrin garb var, ark var. Hi hay eli

yerinde

olmazsa buralardan bana bir yol v e r s i n l e r . Hastalk o l m a yan bir yoldan geireyim, demi. A m a bir trl bu vanlara yol verilmemi. Davar sahibi, hayvanlaryla

brnde kalm. Ne yapsn, neylesin, derdini kime asn. Validen umudunu kesince, geldiini duymu. ileteyim. Belkr birden Atatrk'n Kayseri'ye

Varp gideyim, Atatrk'e derdimi

O'nun sayesinde feraha karm, diye dnm. Hayvan lar otlua brakt gibi s o l u k solua istasyona Davar sahibini byk bir dikkatle trenin hareketini dinleyen yetimi. Atatrk,

g e c i k t i r d i . V a l i i l e B a y t a r a r t t . kisi

M M R K ' N UAI \D\^A

299

de zaten nerek:

istasyonda

bulunuyorlard.

kisine

birden

Bu arkadan s r s n e n e d e n engel oldunuz? d

ye sordu. Baytar kekelemee balad. Ne karlk vereceini a rmt: ey, e f e n d i m , bu mntakada hastalk v a r da, o n Siz n e d e r s i n i z v a l i b e y ? d i y e s o r d u . Efendim, doktor hakldr, deyince A t a t r k kzd dan msaade etmedik, deyince bu kez d e valiye d n d : Vali ezile bzle: n belli e d e r e k : Demek bu sr sahibi burada hayvanlaryle bera kaln. Sizin maksadnz malum, ber lsn. Siz de seyirci

anlald, d e d i . Sonra da daha fazla fkelenerek: u k y l k a d a r d a o l a m a d n z . B u a d a m n a r k a , garba akl e r i y o r da, sizin n e y e e r m i y o r a m b a r e k a d a m lar? d e d i . Vali ile baytarda afak atmt. nlerine Hemen sr sahibine dnerek: isterlerse, bakyorlard.

Baba, i m d i s r n t o p l a . e h r i n t a m g b e i n d e n

A n k a r a ' n n y o l u n u t u t . Eer sana engel o l m a k yetiirim, Adam dedi. teekkr edip, Atatrk'n ellerine

hi e k i n m e d e n bana t e l g r a f e k . Ben s e n i n o l d u u n y e r e sarldktan

sonra yanmzdan ayrld. Atatrk tekrar valiye dnerek u soruyu sordu: N e d i r b u h a l ? Bu s a m a h a l i g r m e d i n i z Paam, farketmedik. Tabi s e n f a r k e t m e z s i n , o f a r k e t m e z . harcanp gider. bir gidileri IVlemleketin mi?

serveti de bylece v a r d k...

Vali ile baytarn nlerine bakarak yle

SAKARYA

KPRSNDE

BR g e c e s a a t il<i s u l a r n d a y d . zerinden trenle geerken adndaki duk. Trenin tekerleklerinin ben ve kard arkadala Atatrk'n

Sakarya trende

kprsnn alan Rza baka bekliyor

yemek

yemesini

tiktaklardan

hi bir ey d u y u l m u y o r d u . kimizin de gznden uyku ak yordu. Uzakta siyah, s i m s i y a h bir gece bolukta uzanyor, kadar ara sra b i r aacn g l g e s i , b i r s a n i y e n i n onda b i r i y e m e k t e n ban kaldrp bize: kar

bir zaman iin penceremize dp kayboluyordu. Atatrk, Nereden geiyoruz. diye sordu. Paam, Sakarya kprsnn stnden, diye Peki. sanyordum. Yanlma ka

lk v e r d i m . Konumann daha uzayacan

m m . A r a d a n ksa bir sre geince A t a t r k , yamn

o l d u u n u s o r d u . Y i r m i o l d u u n u s y l e d i m . Ban sallad. Sonra t r e n d e alan arkadaa da yan s o r d u . O n u n ya da y i r m i d e i l m i y m i ? A t a t r k , y a l a r m z Siz o c u k s u n u z . Y u n a n l l a r n renince: igal etti burasn

ini bilmezsiniz, deyince ikimiz de bir azdan:

ATATRK'N UAI DM baladk Paam, biliriz. Siz olmasaydnz Yunanllar karacakt? konumaa. Siz kurtardnz. Siz yaptnz,

30r bura diye

dan k i m

Biz g e r i i i m i z d e n g e l d i i g i b i o k s a m i m i b i r e k i l de konuuyorduk. Fakat yaptmz, dalkavukluktan dn ok yakndan biliyorduk. Fakat bizim l v e r d i : topra Ben hi bir e y i Yunan yenildiler. kurtarm deilim. daha iyi Yalnz bu kumandanlarndan tanyordum. baka bir ey d e i l d i . A t a t r k ' n de dalkavuklua ne kadar kz samimiyetimi ze inand iin szlerimize kzmad. Ve u olaanst kar

Onun iin onlar

UBUKABAT

AMLIINDA

BR g e c e bir gezi

sofrada otururken Atatrk

yine

birdenbire hazr

i s t e d i . Bu d a n c e d e n k a r a r i a t r l m a m , dnerek:

lksz, s r p r i z l i gezilerden biriydi. Daha sofra fasl b i t m e den konuklara Hazr msnz? Seyahate kyoruz, deyince Hazrz... d i y e k a r l k verdiler. her

kes ard. Sonra: Otomobillere hazrlanma emri verildi. Ankara yaknla rnda u b u k a b a t d e n i l e n amlk, gzel bir yayla vardr. Ta bi manzaras ok gzel olan bu yaylann y o l u o l d u k a t e h likelidir. Darack y o l u n a l t , gz karartan u u r u m l a r l a kap ldr. y l e bir y o l k i , o t o m o b i l g e e r dikkatsizlikte hemen uuruma lar t e m i z l e t i l d i . A r a b a l a r dikkatlerini, nlerinde uabilir. araziye btn ver ama, en kk bir

ileri bakan tarafndan hemen haber gnderilip y o l yola koyuldu. Uurumlu darack bozuk gelince sarsla sarsila ilerlemee baladk. ofrler uzanan eride

m i l e r d i . Titrek farlarn yetiemedii s i m s i y a h , l m saan bir uurum bir yanmzda; br yanmzda sivri, granit tepe ciklerle ykselen bir da paras.

ATATRK'N UA\ DM Ben vaziyeti lunduum met grnce yokuun bamda

303otomobilden, Hac Meh daha

indim. Darack yoldan uurumu seyretmee baladm. Bu arabada oturan m i l l e t v e k i l l e r i n d e n Conker'e yolun Bey'le, Nuri buradan ilerisinin

t e h l i k e l i o l d u u n u s y l e d i m . n k g n d z b i r k a kez butehlikeli yolu gemitim. Nuri dim. Fakat milletvekilleri otomobilden inmediler. Benim aa i n d i i m i gren Kl A l i ile M u h a f z A l a y smail Hakk Teke, kzarak yle rer dediler: komutan Yani ne yapalm bann sun? d e d i . Herkes aresine baksn. Ben iniyorum, ver sonra yayladan d n t e beni alrsnz, d i y e karlk Conker: mi korkuyor elebi. lmden

Niin indin otomobilden, niye korktun? Bizim ca Sizin de cannz var a m a , hepinizin kafasnda b i Dimitrokopula kar saat var. Bende drde doru ise hi bir ey yok. haklsnz. ubukabat'a stne vardk.

nmz yok mu? A t a t r k ' n can y o k mu? ie

Onun iin ben i n m e d e , siz i n m e m e d e Sabaha luktan ve

Birka adr k u r u l m u t u . Hepimiz adrlara girerek y o r g u n uykusuzluktan getiimiz battaniyelerin yoldan dnerken kvrlveremrini a buradan dik... Ertesi gn A t a t r k uyandktan sonra hareket verdi. Gece knln bir nce grmeliydiniz: Yahu dn gece biz

Atatrk'n

m getik? diyor, aknl iyiden iyiye artyordu. bana kzanlar, gece getikleri srat kprsn, andran yolu gzleriyle g r n c e hak v e r d i l e r .

 E L E N G NEREYE K O Y A R S A N I Z

KOYUN

18 M a r t a n a k k a l e Gelibolu

Zaferinin

yldnm

nedeniyle yerde ve

yarmadas'ndaki

ehitliklerin

bulunduu

dzenlenen anma trenine Atatrk de arl bulunuyordu. Trene, anakkale'de dven ve on binlerce kurban ren devletlerin temsilcileri de gelmi. Ortalk Asker g e i l m i y o r d u . Fransz v e ngiliz M e h u l elenkten Antlarna henz

elenkler konulmu, ulusal marlar alnm, fakat y e r konusunda bir d u r a k s a m a lerden olmutu, bir de

b i r Trk ant olmadndan M e h m e t i k e l e n g i n i n konaca anakkale Savalar srasnda dmana atlan m e r m i meydana getirilmi piramit eklinde Trk ant vard k i , zamanla b o z u l m u , kalntlar da k a y b o l m u t u . A t a t r k ' n o zamanlar bu anta elenk koyarken ekil m i bir f o t o r a f da Harbi U m u m M e c m u a s n n yaynlanmt. O gnk trende elengi koyacak bir yer hemen Atatrk'e dular. Tarihin en k o r k u n savunma ve hcumunun getii kotular: bulamaynca kapanda

Paam, bizim elengi nereye koyalm? diye sor

ATATRK'N UAI DM

305

alanda, o gnleri yaar gibi dalgn gzlerle ufka bakan A n a fartalar Kumandan, kendisinden mutan ve beraberindekilere cevap bekleyen vali, ko kesi, dnp:

T r k k a n y l a s u l a n m bu t o p r a k l a r n h e r dedi. Kurumu yeleri,

bir Trk abidesidir. elengi nereye isterseniz oraya koyun, fark etmez," 1935 y l n d a T r k T a r i h rak yeri Anafartalar Atatrk'n

buyruuyle tarihi bir geziye karldlar. Programn ilk u ve Conkbayr o l d u . yeler, bu t o p yabanc raklar iin canlarn v e r e n binlerce e h i t M e h m e t i i n an sna sayg duruunda bulundular. Orada pek ok ant vard, M e h m e t i k ant ise y o k t u . D n d k t e n s o n r a k u r u l y e l e r i a r a s n d a b u l u n a n Prof. A f e t nan, A t a t r k ' e plmadn gezi anlarn anlatrken, Mehmetik a n t n a da d e i n d i . O r a d a n e d e n b i r M e h m e t i k a n t y a sordu. Atatrk u karl v e r d i : Biz d e M e h m e t i i m i z i an ok doru syledin.

m a k iin ok byk antlar yapmalyz. Fakat b u , bir zaman v e i m k n i i d i r . A n c a k u n u da s y l e y e y i m k i , b u t o p r a k larn snrlar iinde kalmasyla M e h m e t i k en byk ant zaten kendi kurmutur. ileri bakan kr Kaya, anakkale blgesini t e f t i e g i d e r k e n , A t a t r k ona y l e d e m i t i : ret a n a k k a l e ' y e g i t t i i n d e aziz e h i t l e r i m i z i d e z i y a unutma. Bu g r e v i yapacana phem yok. syleyeceksin? dnme Orada sizi etmeyi

Yalnz orada nasl bir nutuk

Atatrk, kr Kaya'nn, syleyecei nutku e baladn grnce yle dedi: Dur ben syleyeyim nasl

konuacan.

diyeceksin

k i : 'Ey b u r a d a y a t a n s e v g i l i

ehitlerimiz,

saygyla anyoruz.' Sonra Siz olmasaydnz, d m a n lacakt.'

M e h m e t i k antnn banda y a bu kutsal topraklarmza yay F: 20

pacan konumada: 'Burada rahat ve huzur iinde yatnz.

3D6

ATATRK'N UAI DM !<r K a y a , A t a t r l < ' e tpk bu e k i l d e konuacan

syleyince A t a t r k itiraz etti; Hayr byle k o n u m a y a c a k s n . Bundan daha gzel de konuacaksn. anakkale'de yalnz bizim e h i t l e r i m i z i

il, bu topraklar zerinde kanlarn dken yabanc muharip l e r i de s a y g y l a a n a c a k s n . D i y e c e k s i n k i : ' B u l k e n i n t o p raklarnda kanlarn dken kahramanlar. Burada iinde bir dost vatan toprandasnz. IVlehmetik'le koyun kzd: Syleyeceksin. Cihana kar byle konuacaksn. Diyeceksin ki: 'Uzak diyarlardan evltlarm savaa gnde ren analar. Gzyalarnz dindiriniz. Evltlarnz bizim barnzdadr. Huzur iinde rahat uyumaktadr. O n l a r bu t o p raklarda canlarn verdikten sonra artk bizim olmulardr.' A t a t r k ' n bu szlerini, tylerimiz diken diken d i n l e d i k . Y a r a b b i , b u ne b y k nsan, yce olmu dncelere evltlarmz Huzur ve skn uyuyun.

koyunasnz.' deyince Atatrk

kr Kaya buna kar k t : Paam, ben bunu yapamam,

sahip bir byk adamd. Byle bir sz tarihte hangi b yk devlet adam sylemiti bugne kr Kaya'nm kadar. kar gster yaylm. ya anakkale'de M e h m e t i k antnn ba

mda syledii Atatrk'n yendii uluslara bulunan yabanc gazeteciler Daha Yeni Zelanda'dan maya balad. ve daha

d i i y k s e k insanlk duygularn yanstan bu nutuk, orada tarafndan dnyaya birok yerden bir hafta gemeden kr Kaya'ya Avustralya'dan. telgraflar

MANEV

EVLTLARININ

SONU

ATATRK, g e n l i i n d e n beri kz, erkek dokuz ruyuculuk kn ald

ocuu

e v l t l k e d i n m i t i r . H i o c u u o l m a y a n A t a t r k ' n bu k o h u y u , daha ok yaam boyunca evltsz kalp, ileri her gelmektedir. ilgilenir, Koruyuculuuna iyi yetimeleri ey aylk annesinin l m n d e n sonra kzkardeinden baka bir y a bulunmayndan bu k i m s e l e r i n haliyle

i i n e l i n d e n g e l e n i y a p a r d . H e s a b n , k i t a b n o k iyi b i l m e k l e tannan A t a t r k , bu e v l t saydklarndan hibir esirgemez, evresindekilerin de onlar sevip isterdi. lmnden sonra vasiyetnamesiyle balanmas da, onlara dknlnn seik Atatrk, sofrasnda her zaman manev hepsinin bir bunlara saymalarn belirtisidir. evltlarn da

bulundurur, her isteklerini knde manev evltlarnn yapard. Manev verdirirdi.

yerine getirirdi. ankaya arada diye girmesin i

bulunduu blm Katip eliyle

zamanlarda aralarna kskanlk evltlarnn

harcamalarn

Umum

H a s a n Rza S o y a k ' a g r d r r , h a r l k l a r n da o n u n

A t a t r k ' n i l k m a n e v e v l d , I. D n y a S a v a n d a V a n ' da b u l u n u r k e n , k i m s e s i z v e m u h t a o l d u u n u g r e r e k y a -

308 nna alp stanbul'a

ATATRK'N UAI DM getirdii sekiz yandaki Abdrrahim

adndaki ocuktur. Beikta Akaretler'deki evlerinde anne si Zbeyde Hanm'n yanna brakm, zaferden sonra A n k a r a ' y a g n d e r e r e k S a n a y i M e k t e b i nde o k u t u p b i r m e s l e k s a h i b i o l m a s n s a l a m t r . k i n c i s i , y i n e 1. D n y a S a vanda Bitlis ekilmesi srasnda kendisine snan alt y a n d a k i A f i f e a d l y e t i m b i r kz o c u u d u r . daki evlerine Kararghna so

ald bu ocuu cephe gerisine g e t i r m i , sonra stanbul' yollayp bytm, eitimini yaptrm, zmir'e yollamtr. nunda evlendirerek

Ltife Uaklgil'le evliliinden sonra Kthane Darleytam'ndan a l d Z e h r a a d l kz da A r n a v u t k y sonra Londra'da okutmu, etmiti. A t a t r k , o k acl bir getirip yaam Ameri kz kan Kolejinde, bu talihsiz

geirdii ruhsal bir bunalm sonunda Fransa'dan kendini t r e n d e n atp intihar Konya olan gezisi srasnda

geerken

Rukiye adl

bir kzcaz A n k a r a ' y a

okutmu,

sonra bir jandarma yzbas ile e v l e n d i r i p , dnn A n kara Palasta kendi yaptrmt. A t a t r k , dnde ilk dan atanm, s R u k i y e i l e y a p a r a k o n a o n u r v e r m i t i . R u k i y e ' n i n k o c a s Yzba H s n , sonra Yalova kaymakamlna e m e k l i o l d u k t a n s o n r a da l m t r . Atatrk'n manev evltla ald insanlardan b i r i de Oku

N e b i l e H a n m d r . 1927 T e m m u z u n d a a p a r e t m e n

lundan r e n c i h i z m e t iin D o l m a b a h e Sarayna g e t i r i l m i t i . Bu k z l a r d a n i k i s i g e r i g i t t i . N e b i l e i s e k a l d . N e bile on sekizinci baharn s r y o r d u . Orta b o y l u , mavi gz l, beyaz t e n l i , sarn olduka gzel bir kzd. O zaman Atatrk, Nebile'yi de A n k a r a ' y a gtrmek konusun g

istemiti. Nebile duraksyordu. Gidip gitmemek t r l e c e k t i m . Bir g n y a n m a Cemal Efendi, beni sokulup: Ankara'ya gtrmek

da b i r k a r a r v e r e m i y o r d u . O s r a d a b e n d e A n k a r a ' y a

istiyor-

ATATRK'N UAI DM

30

lar. K o r k u y o r u m g i t m e e . N e y a p a y m d e r s i n ? d i y e du. Beni de g t r m e k i s t i y o r l a r . Bak ben

sor

korkuyor kahveye

muyum? dedim. yle ama sen erkeksin. Cann sklnca tek bana ne Sen de K k t e o t u r u r s u n . Orada g i d e r s i n . Ben k z m . O r a d a yaparm? Rukiye, Sabiha, olursun. yolunu Hizmet

Zehra H a n m l a r v a r . S e n d e o r a d a h a n m

Biz b y l e d e r t l e e d u r a l m , N e b i l e A n k a r a ' n n y i m ? N e b i l e , h a n m o l m u . Biz b e y o l a m a d k . kr o l a r a k k a l d k . Nebile, Baktibi Atatijrk'n araclyla Viyana

t u t t u . B e n d a h a s o n r a g i t t i m . a n k a y a ' d a b i r d e ne g r e

Bykelilii Dnn kul Kt

(erke)

Tahsin Beyle

evlendirildi.

de R u k i y e ' n i n k i g i b i , A t a t r k , A n k a r a P a l a s t a y a p t r d . B a ktip, beraberinde Viyana'ya g t r d re s o n r a a y r l p y u r d a le e v l e n d i . Nebile de. Fikriye, Zehra gibi talihsiz bir kadnd. l Hastaland, bir iek gibi solmaa balad. Atatrk'n mnden birka gn nce Nebile, hasta haliyle Nebile'yi hor l a n m . Bu a d a m l a o t u r a m y a c a m a n l a y a n N e b i l e b i r s d n d . Sonradan da zmit Fabrikasnda grevli Sabahattin rdelp adl bir mhendis

Dolmabahhasta Nebi-

e y e g e l m i t i . O'nu ar hasta v e l m e y a k l a m g r n ce d a y a n a m a y p b a l a m a l a m a a . A t a t r k k e n d i ln b i r an i i n u n u t u p , k a r s n d a g z y a kat h k r k l a r n d o z u a r t n c a Sana karmlar. grmez oldu. Arkasn duyduk. dken

le'ye Benim iin a l a m y a c a k s n , anladn m? d e m i . Fa e m r e d i y o r u m , ala kolla mak y a s a k ! d i y e e k l e m i . Bunun zerine N e b i l e ' y i rndan t u t a r a k d a r

A t a t r k ' n l m haberini d u y d u k t a n sonra N e b i l e Ha nm i y i c e h a s t a l a n d . l k i n g z l e r i dan k o l u u y u m a a b a l a d . D e r k e n i n m e i n d i i n i

Daha s o n r a b t n b u n l a r y e t m i y o r m u g i b i z a t r r e e y e y a -

310 k a l a n d . Bir sre kurtarlamyarak Atatrk'n biri de Sabiha

ATATRK'N UAI DM Yakack manevi Sanatoryumunda yumdu. en nemlilerinden gezisi srasnda y a t t y s a da,

hayata gzlerini

evltlarnn

G k e n ' d i . 1924'te Bursa

Hnkr Kknde tand Sabiha'y manev e v l t olarak alim, 1925'te de A n k a r a ' y a g e t i r m i . Ben, Sabiha Gken'i ankaya'da tanmtm. A m e r i k a n Kz K o l e j i n e burasn bitiremeyip artnca Atatrk, Sabiha ilkokulu b i t i r d i k t e n Kolejine gemiti. sonra iin bul yollanm, fakat hastaland uygun

skdar

Hastalk

Sabiha'nn evde oturmasn

m u t u . Daha sonra H e y b e l i S a n a t o r y u m u n a yollanan Sabi h a , b u r a d a n k a n c a A t a t r k , bu k e z o n u V i y a n a ' y a g n d e r d i . Viyana d n be yl d i n l e n e n Sabiha G k e n A t a t r k tarafndan F r a n s a ' y a y o l l a n m v e o r a d a da s e k i z ay ka alan Sivil Havaclk Okuluna d a r k a l m t . 1935 y l n d a

yazlan Sabiha G k e n , burasn b i t i r i p ilk Trk kadn pi l o t u s a n n a l m t . A v e B b r v e l e r i n e s a h i p o l a n Sabiha Gken, C brvesini a l m a k i i n R u s y a ' y a da g i t m i , d ayaklan nte de Hava Harp Okuluna yazlmt. D e r s i m

m a s srasnda Sabiha G k e n de b i r havac o l a r a k hare kta katlmt. A t a t r k ' n ok sevdii v e onur duyduunu syledii Sabiha Gken, Atatrk'n sonra salnda kendisini Esiner isteyen, fakat reddettii ile Atatrk'n lmnden sonradan lk hizmet hava yzbas A l i K e m a l

e v l e n m i t i . Y z b a da, tarafndan

soyadn deitirmi, eine Atatrk sresini doldurarak emekliye Trkkuu ayrlmtr. en

verilen Gken soyadn almtr. Sabiha Gken y i r m i yl baretmenli inden 1955 y l n d a

Atatrk'n

manevi

evltlarndan

nemlisi

Afet

nan'd. A s a f lbay ve einin t a v s i y e s i y l e D a m e de Sion'da o k u y a n A f e t H a n m , ksa zamanda ankaya Kknn ynetimini zerine alm, Atatrk'n dncelerini benim seyip uygulam, adeta bir ein alabilecei yeri doldurma a balamt. Zamanla Atatrk'n en yaknlarndan ve

ATATRK'N UAI DM

31t

s o f r a s n d a n ei<sil< e t m e d i i b i r k i i h a l i n e g e l e n A f e t n a n , renim yapmas iin svire'ye gnderilmi, Trk Tarih Kurumuna da bakan o l m u t u . T r k Tarih K u r u m u ve Trk Dil K u r u m u g r m e l e r i n d e A t a t r k , A f e t nan'a geni yet k i l e r v e r m i t i . 1907 d o u m l u kara Kz L i s e s i n d e t a r i h Belika, Hollanda, olan A f e t nan, bir ara A n dersleri okutmu, ngiltere, ni sonra Co olarak klyor Sosyal alar sonunda pro ders ve yurtbilgisi

1935 y l n d a Y u g o s l a v y a , t a l y a , F r a n s a , s v i r e , Almanya, Avusturya, incelemelerde versite ve mzelerde

Romanya'da

bulunduktan

yurda d n m t . A t a t r k , yeni

kurulan Dil ve Tarih

r a f y a F a k l t e s i n d e A f e t H a n m n da r e t i m y e s i grevde bulunmasn istiyordu. Fakat burada d u . Bu n e d e n l e A f e t H a n m , C e n e v r e ve Ekonomik Bilimler Fakltesi Blmne yazld. Buray b i t i r m e d e n fesr olarak ilk dersini v e r d i . A f e t bir Bat n i v e r s i t e s i n d e r e n i m y a p m a y z o r u n l u niversitesi ilk s m e s t r nan, bir Modern ve Yakn

alabilmek

Ankara'ya d n n c e bu f a k l t e d e A t a t r k ' n

emriyle

niversitenin

birinci s m e s t r i n d e o k u r k e n , bir baka niversitede

v e r e n b e l k i d e i l k r e t i m y e s i y d i . B u n d a n s o n r a da p r o f e s r unvann g n m z e dek t a d . Daha sonra svire' ye yeniden dnen A f e t nan'a A t a t r k , birok m e k t u p yaz m t r . A f e t nan y u r d a d n d z a m a n A t a t r k l m b u l u n u y o r d u . O n d a n s o n r a da A n k a r a ' d a p r o f e s r l k ni s r d r d . Atatrk, Afet nan' A v r u p a ' y a renime yollad s grevi

r a l a r d a m a n e v e v l t o l a r a k S a b r i y e a d l b i r g e n kz da ha k o r u y u c u l u u n a a l m v e h u k u k r e n i m i y a p t r p , y a r g k m a s n salamt. Kemal K a p t a n ' m kz Ko bir Erturul yatnn kaptanlarndan

kardei Blent Hanm da A t a t r k ' n m a n e v i evltlar ara s n d a b i r s r e y e r a l m t . A r n a v u t k y A m e r i k a n Kz l b i r k a d n d . ok gzel giyinir, evresinde hemen lejinde okuyan Blent Hanm, yirmi yalarnda, gzel, alm

312

ATATRK'N UAI DM Atatrk,

hayranlk halkas yaratrd. Selnik'li olduu iin Biz B l e n t H a n m m a n e v e v l t gn anszn yurmular.

h e m e r i s i b u g e n v e g z e l kza a y r b i r i l g i g s t e r i r d i . b i l i y o r d u k , a m a bir K k t e n u z a k l a t r l d n d u y d u k . M e e r B Kke gelmediini grnce m e r a k l a n d k . So

lent H a n m , bir H r i s t i y a n l a s e v i m i . Bunu A t a t r k ' e du r u t u r u n c a da a r t k g e l m e m e k z e r e g i t t i i n i a n l a d k . A t a t r k ' n e v r e s i n d e k i k a d n l a r g e r i o k u m u , k l t r l , gr gl, sz sohbeti y e r i n d e k i m s e l e r d i . F a k a t B l e n t Ha uzaklatrl n m g i b i g z e l o l a n y o k t u . Bu y z d e n o n u n na dayanamayp bu evlilik bakyor.

r n a o l d u k a z l d m . n s a n u z a k t a n b i l e o l s a g z e l kad S o n r a d a n B l e n t H a n m s e v d i i g e n l e e v l e n d i . Fakat ona uur g e t i r m e d i . Bir zaman sonra hastalan d v e l d . R u m e l i h i s a r M e z a r l n a g m l d . K e m a l Kap t a n i s e s v e ' l i b i r k a d n l a e v l e n d i . A r k a s n d a n s v e ' l i de ld. Kaptan bo durmad, sonradan Almanya'da bir lik daha yapt... evli

ZEHRA'NIN AMIENS GLNDE

NTHARI

ATATRK'n manev kzlarmdan biri de Zelra i d i . Bu g e n kzrt a c k l l m , b e n i o z a m a n l a r o k s a r s m , d u y gulandrm, hayali yllarca gzmn nnden Zehra, renim yapmas dii ngiltere'den gitmemiti. gnderil kendini iin Atatrk tarafndan

d n e r k e n , Fransa topraklarnda

t r e n i n p e n c e r e s i n d e n g l e a t a r a k c a n n a k y m t . Bu a c k l o l a y n d e d i k o d u s u a y l a r c a s r m , b t n l k e d e a l k a n tlar olduu gibi, ankaya Kknde hizmet gren bizleri de u z u n s r e o y a l a m , e t k i s i n e a l m t . A t a t r k , ad Z e h r a M e h m e t kz, Kthane'deki D a r l e y t a m ' olan bu Amasya'l (Yetimler Yurdu) alp, ankaya'ya verilmiti. Z e h r a ' y da kltr istiyordu. gen gezer g

ken grm ve manev evlt olarak ra A r n a v u t k y A m e r i k a n Kz K o l e j i n e Atatrk, br manev kzlar gibi

trmt. Henz ocuk yata olan Zehra, bydkten son

l, ideal Trk kadnna rnek olarak y e t i t i r m e k

Z e h r a da t p k S a b i h a G k e n g i b i h a v a c l a b a l a m , f a k a t m o r a l i b o z u l d u u i i n h a s t a b i r m i z a c a da s a h i p o l d u u n d a n bu heyecanl ve tehlikeli meslee dayanama yp ayrlmt. Atatrk, bu alanda baarszla urayan

-314

ATATRK'N UAI DM

Z e h r a ' y a b i r a n s d a h a t a n m v e r e n i m y a p m a s iin onu Londra'ya yollamt. Londra'da istenildii gibi okuyamayan ve memleket is olmamak zlemine dayanamyacan iin oradaki oturma anlad iin geri dnmek

t e y e n Z e h r a , A t a t r k ' e sz v e r d i i n d e n m a h c u p

sresini uzatyordu. Sonunda durum Londra'dan Paris

dan haberdar olan Atatrk, Zehra'ya isterse dnebilecei n i b i l d i r m i t i . t e t a l i h s i z Z e h r a , 1936 y l n d a e k s p r e s i n d e n kendini atarak canna kymrt. Yannda, Atatrk'n silh arkadalarndan, o Londra bykelisi Zehra, midesinin Fethi Okyar olduu zamanki kan ne kori halde yola dnerken A m i e n s yaknlarnda henz y i r m i yanda

bulandn ve bann dndn kysndan yz y i r m i Paris

s r e r e k biraz hava a l m a k i i n kt k o m p a r t m a n n dor penceresinden, gln Atatrk, Zehra'nn hzla g i d e n t r e n d e n kendini bolua lmn, brakvermiti.

kilometr;?

Bykeliliinden zlmt. olay oktan

yollanan bir telsiz haberinden renince ok adnn b i l d i r i l m e m e s i bile. Sonradan tiklerinde gen rendiimize gre Paris iin emir v e r d i . Fakat

O g n h e m e n U m u m i K t i p H a s a n Rza S o y a k ' a , Z e h r a ' n n d u y u l m u t u . Yalan yanl gazete stunlarn doldurmutu Bykelisinin git grnce tel

kzlar, e r t e s i gn Paris

garna Zehra'y karlamaya

kzn , t r e n d e n i n m e d i i n i

lanmlar, k o l a y b u l a b i l m e u m u d u y l a gar m d r n e b a v u r u p T r e n d e A t a t r k ' n kz o l a c a k t . k m a y n c a k a y g l a n dk d e m i l e r . Olay, bundan sonra Fransz gazetelerinde sansanyon iin h e m e n paha biilmez bir konu o l m u . Ata t r k ' n kz i n t i h a r e t t i b a l a l t n d a k a n y a z l a r l a o l a y t m dnyaya yaylm. Amiens istasyonuna giden Bakonsolos, Zehra'nn ce sedini bir kilisede bulmu. Meer Trklerin M s l m a n ol duunu ve cenazenin camide ykanmas gerektiini bilme-

ATATRK'N UA\ \D\NA

315.

yen Franszlar, Z e h r a ' n n l s n k i l i s e y e g t r p , z e r i ni h a l a r v e e l e n k l e r l e r t m l e r . B y l e c e d i n d e v l e r i ni y e r i n e g e t i r d i k l e r i n i s a n m l a r . B a k o n s o l o s d a , d i l i n i n dnd kadar d u r u m u anlatp, lnn zerindeki kaldrtm. O zamanki Fransa h k m e t i , Z e h r a ' y a z) diye parlak bir cenaze treni yapmay (Atatrk'n k kararlatrm. halar

Fakat B a k o n s o l o s buna e n g e l o l m u . Buna r a m e n , Paris Belediye Bakan yine de cenaze kaldrlrken sayg d u r u u n d a b u l u n m u . M a r s i l y a ' y a g e t i r i l e n l , o r a d a da a y n t r e n tekrarlanarak Piyer Loti v a p u r u n a k o n u l u p getirildi. Maka Mezarlna gmld. Zehra'nn dkmtk. btn hizmetkrlar acm, gzya stanbul'a lmne,

LK'NN

YKS

EVLLK d n e m i k s a s r e n v e o c u u

olmayan Ata

trk'n yaamnda lk, nemli yeri olan talihli bir ocuk t u r . l k , A t a t r k ' l e b i r l i k t e y l l a r c a A l f a b e k i t a p l a r n a ka pak o l m u t u r . Trkiye C u m h u r i y e t i n i n en popler ektirdii ocuu fotoraf hep Ata haline gelmitir. Atatrk iin karlan fotoraf n i n birok sayfasn, lk'yle beraber lar sslemektedir. lk, yllarca halk arasnda albmleri

t r k ' n kz o l a r a k a n l m t r . l k , k i m i z a m a n b a n a C e mal Efendi, kimi zaman Cemal Aabey diyerek istedi i eyleri yaptrmtr, bir dediini lk'nn annesi Selnikli iki ettirmemitir. Hanm, Atatrk'n Zbeyde gren be Vasfiye

a n n e s i Zbeyde Hanm tarafndan daha k i m s e s i z kk bir kzcazken yanma alnp b y t l m . Selanik'te Hanmn yanna geldii zaman henz be alt yalarmdaym . K k t e s k s k a n l a t r l a r d : E v i n kz g i b i i l e r Vasfiye. Zbeyde Hanmn byk sevgisini t i k i n b i r kz h a l i n e g e l e n V a s f i y e , Z b e y d e Atatrk'n annesi lnce Atadan'n (Boysan) kazanm. Ye Hanmla gelmi. Makbule aa

r a b e r S e l a n i k ' t e n s t a n b u l ' a , o r a d a n da A n k a r a ' y a Vasfiye de, kzkardei

yannda kalm. Vasfiye gelinlik

ATATRK'N UAI DM gelince Makbule

317

Hanmn iznini almadan e v l e n m i . V a s f i -

ye'den A t a t r k ailesi yllarca haber alamam. Oysa Vas f i y e , bu e v l i l i k t e a r a d n b u l a m a m , m u t s u z o l m u t u . 1930 y l n d a V a s f i y e bir hanmla Dolmabahe Abbas nmn yardmyla ona bir gn, yannda komusu Sarayna gelip, bayaver olan Cevat ha ok

(Grer)i grd. Utancndan susuyordu. Komu

durumunu anlatt. Ortak zerine ev szlerek srlmesin

l e n m i t i . Kendisine iyi d a v r a n l m a m t . Evlilik hayat ard, dayanlr gibi deildi. Gzlerinden yalar uzun yllar e i t l i e v l e r d e ar zandn, yuvas yklmasn, namusuna leke

iler grerek hayatn ka

diye bu y a a m a gs g e r d i i n i , o ar ilere kar kazan d - b e k u r u u da e l i n d e n a l d k l a r n a n l a t t . A t a t r k ' n yanna s n m a k i s t e d i . Gen kadnn anlattklarndan byk bir znt Cevat Abbas, bunlar aynen A t a t r k ' e iletti. duyan Vasfiye'nin kadn

acl hayatndan znt duyan ve duygulanan Atatrk, ok sevdii annesinin yadigr olan bu kimsesiz zavall ertesi gn himayesine ald. Vasfiye Hanim, lfet Hanm la b i r l i k t e u z u n s r e A t a t r k ' n z e l h i z m e t i n d e a l t r l d. Famdambr olarak oda hizmeti grd. Hatta Atatrk'e masaj yapt. Orman iftlii V a s f i y e Hanm daha sonra A t a t r k ' n izniyle Ankara' da, D e v l e t D e m i r y o l l a r d a r e s i n d e n , Gazi istasyon m e m u r u M e h m e t Tahsin u k u r o l u ile e v l e n d i r i l d i . Bu e v l i l i i n i l k y l n d a d a l k d n y a y a g e l d i . A t a t r k , daha yzn g r m e d e n adn k o y m u , d o u m u haber c a V a s f i y e ' n i n o c u u n u n ad l k o l s u n , l k , Gazi s t a s y o n u n d a g t r d . A t a t r k , adn kasvetli, demiti. evde kuca Kkne kck bir annesinin aln

d o m u t u . A n n e s i , lk'y iki aylkken ankaya koyduu bebei

nda g r n c e k a l k t , kucana ald. Bir baba e f k a t i y l e s e v i p o k a d . S o n r a o c u k ne g z e l e y . D e m e k biz d e b y le i m i i z , b y m z , dedi. O akam Sabiha Gken'e

318

ATATRK'N UAI DM mama

l!<'y s o r a n A t a t r i < , e v e cincil<ierini r e n i n c e p a r a s olaral< iftlil<tel<i e v i n e y z l i r a y o l l a d . Atatrk, stanbul gezisinden dnerken Gazi

stasyo var an ok kordoGeti gn:

nunda O'nu karlayanlar arasnda alt aylk IJlk de d. O kalabaln iinde ocuu grnce dayanamayp nesinin kucandan alm, Ankara stasyonuna dek kompartmanda s e v i p o k a m t . IJlk d e O ' n a

gelinceye sarkan

snmt. Boynuna sarlp pyor, mendil cebinden saati kulana gtrerek tiktaklarn dinliyor, sonra nuyla oynuyordu. A t a t r k , o kadar almt ki, bir gn g r m e s e na g e l m i t i . A t a t r k diye haber sald. s t a n b u l ' d a b u l u n u y o r d u . Bir

rin bana IJIk'y, d i y e arayp s o r a r d . l k , bir b u u k y a Babasndan izin alsn, Vasfiye lk'y getirsin,

V a s f i y e H a n m da l k ' y stanbul'a g t r d . A t a t r k , lk'y grnce kendi ocuuymu gibi ona sarld. O g n d e n s o n r a da y a n n d a n a y r m a z o l d u . H a t t a Ege v a p u ruyla yaplan Antalya gezisine lk'y de beraberinde g trd. lk'nn yarm yamalak szcklerle konumas Ata trk'n ok houna giderdi. Onun tm hareketlerinden ilk sevdii olmayan olmutu. holanrd. Kk ocuk sevmeyen A t a t r k ' n ocuk lk'dr diyebilirim. ocuklar sevmez, anlam sylerdi. lk drt Atatrk kucakta

eylerin kendisini ilgilendirmeyeceini

yana gelince anlam tayan sevimli bir yaratk sl yetiebilir? yim? diye

A t a t r k : B i r kz o c u u a c a b a b e n i m t e r b i y e m a l t n d a n a Bu o c u k l a i l g i l e n i r s e m , T r k u l u s u n a y a mi rar m o d e r n , faziletli bir Trk kadn t i p i n i y a r a t a b i l i r dnyordu. b a k a o c u k l a r l a da ilgilendii durumuyla Atatrk'n lk'den

o l u r d u . A f e t nan'n kardei A y l a , biraz daha byke ya y l a A t a t r k ' n kz i l e m i n i g r r d . A y l a ' n n yakndan ilgilenir, devlerini dzelttirirdi.

ATATRK'N UAI DM Bir g n s m e t p a a Kz E n s t i t s n d e o c u k m u , h e r k e s b i r e y s y l e d i k t e n s o n r a da k e n d i sini yle aklamt: ocuklar np g i t m e i s t e i m i z i te A t a t r k ' n ocuu kendi Kk elimle buluruz. byk bir zek bulduunu yetitirmek isterim, bulunduu

319 bahesini dnce ocuk

g e z e r k e n : Biz o c u k l a r n i i n s e v e r i z ? d i y e b i r s o r u s o r severiz. nk

bizim devammzdr. Her ocukta biz ebediyete d o r u uza syledii bunu ya yan ko bir

l k s e v g i s i , b u d n c e y e b a l a n a b i l i r . Z a m a n z a m a n bu demesi zamanlar dorulamaktadr. lk, Dolmabahe'de nndan hi ayrlmaz, A t a t r k ' m , seni z l e d i m , gel ma, dedii zaman her iini brakp, lk'nn yanna a r d . O n u n y a n n d a a d e t a ocukla4rd. y l e s e r b e s t

eitim sistemi uygulanyordu ki, ocuun her istedii ye r i n e g e t i r i l i y o r d u . Bu y z d e n l k o l d u k a m a r m t . B i r gece Dolmabahe'de yemek run yannda duran lk, salonunun solundaki korido bararak:

Atatrk'm, gel abuk gel. Gelmezsen tepinirim,

y e r l e r e yatarm, d e m i t i . A t a t r k de sofradan kalkp, l k'nn elinden tutarak getirip yanna o t u r t m u t u . lk bydke ve konumaa baladktan sonra A t a t r k ' n daha ok ilgisini e k m i , onunla oyalanmaa ba l a m t . Gazi Orman iftliine her geliinde lk'y ya alp nna getirtir, onun o c u k s u szlerini hazla d i n l e r , b i r b

y k a d a m m gibi ona n e m v e r i r , bazen o t o m o b i l i n e yanma oturtur, arkadaym gibi konuurdu.

Be b u u k y a n a d e k o c u k l u u A t a t r k ' n d i z l e r i d i binde geen lk gzel bir ocuk saylmazd. Elmack ke m i k l e r i k k g e n i b i r y z , n p e r e m l i k s a , dz s i y a h salar vard. Fakat A t a t r k ' n kalbinde k i m s e n i n alamyaca bir yer elde e t m i t i . Bir gn bahede A t a t r k ' n i menler zerinde oturduunu gren lk koa koa g e l m i : Kalk A t a t r k m , imenlere oturma, hasta olacaksn,

320

ATATRK'N UAI DM ok houna gitmi

d e m i t i . Bu i t e n s y l e y i A t a t r k ' n ne hassas o c u k , k i m o l d u u m u dnyor, demiti.

b i l m e d e n b e n i n a s l da

A t a t r k ' n uyku saati getii zaman lk yatak oda snn kaps nne rrd. Erken gider, grlt patrt yaparak uyand kalkmas gerektii sabahlar, uyandrmaktan kzmayaca

ekindikleri zaman lk'y ileri srerler, ona

n b i l d i k l e r i n d e n haydi g i t kaldr, d e r l e r d i . O da gider ok u y u d u n A t a t r k m , haydi kalk, bak gne kt, d i y e u y a n d r r d . A t a t r k , o c u u n b u m a s u m i s t e i n e kz maz, hogryle karlard. Atatrk' uyandrmak yrekli gsterebilmitir. liini g r e v l i l e r i n d n d a yalnz lk

l k , A t a t r k ' n her eyiyle ilgilenir, kravatn dzel tir, yakasna iek takar, terliklerini tar, ayakkablarnn tozunu alrd. Hatta bir gn o zaman ok moda olan sar ayakkablarn aada bulduu boya ile siyaha boyayve"m i . H e r k e s i bir tel ve korku ald bir srada ellerini simsiyah yaktramadm O'nu bir hayli gren Atatrk'n ne oldu rusuna Atatrkm, sar ayakkablar siyah boyadm, diye lk'nn so elbisene verip, byle?

da s i y a h a gidrmt.

karlk

lk dansa ok meraklyd. Atatrk'n dans sevdii ni bildii iin yannda eteklerini yana aarak rendii danslar yapar, byk adam elendirmee alrd. Tann m bir sanaty taklit etmek lk'nn balca hneriydi. A t a t r k , en ok Z e y b e k v e Kazaska oyunlarn s e v e r , l k'ye de bunlar oynatrd. lk deta bazen coar, gsterdii ezberkeyifli her hherleriyle Atatrk' mestederdi. Nereden

l e m i s e e z b e r l e m i , lk hi durmadan anasn i s t e m e m , k z n da v e r bana, a r k s n s y l y o r , A t a t r k d e zamanlarnda ona bu arky tekrarlatyordu. lk'nn m a k i s t e y i i n i , daha o k kksn, diye geri

istediini yerine getirmek isteyen Atatrk, onun artist o l evirmi-

ATATRK'N UAI \D\U

321

t i . Eer \kQ b i r a z b y k o l s a y d , o n u t i y a t v o o k u \ u n a v e r mesi i t e n b i \ e d e i l d i . 1937 y a n d a l k h a s t a l a n m , D o l m a b a h e S a r a y n da p a r a t i f o d a n y a t y o r d u . F l o r y a K k n d e k a l a n her g n D o l m a b a h e ' y e Atatrk, hasta gidiyor, doktorlarn geici

lkla t e m a s m i s t e m e d i k l e r i h a l d e , t a v s i y e l e r i n e a l d r m a y a rak y a n m a g i r i y o r , s a l k d u r u m u y l a y a k n d a n na t o p l a d ilgileniyor ben du. H a s t a l k n e d e n i y l e o n a d k n l i y i c e a r t m t . Ba doktorlara bu ocua bir ey olursa y a a y a m a m , ne yaparsanz yapn, b u n u kurtarn, d i y o r d u . lk'nn yanna nce A t a t r k girer, onun moralini y k s e l t tikten sonra ederlerdi. Son zamanlarnda b y k haz d u y u y o r d u . A t a t r k , h a s t a l s r a s n d a da l k ' y y a n n d a n ayrm a m t . lk k o m a d a n d r t g n s o n r a l k ' y i s t e m i , y a tana oturtup, yanan okadktan Cumhuriyet lk Bayram grsn, d e m i t i . lk bir t r l ayrlmak i s t e m e m i , A n k a r a ' y a istemediini syleyerek: de gel. Bayram beraber g lk' olarak: Fakat ocuk ettirip bak Atatrkm, sen gitmek sonra: gidin. Bayram yaklat. Ankara'ya gezdii birok yere l k s n de yanndakiler de peinden lk'y ziyaret

beraber gtren A t a t r k , onu halk arasnda

syletmekten

relim demi, boynuna sarlarak alamt. A t a t r k , nn alayna ok zlm ve gzleri dolu dolu Ben de arkanzdan geleceim, demiti. hi bir zaman g i d e m i y e c e i n i biliyordu. Bunu srf

zlmesin diye sylemi olacakt. lk Ankara'ya ten sonra A t a t r k her gn Nesip Efendiye telefon

dndk

lk nasl? d i y e s o r d u r m u , annesinin ocua iyi masn tenbihlemiti. trabzanlardan kayarak eleniyordum.

Bir gn Savarona yatnda z e r i m d e r e s m i e l b i s e m o l duu halde Yanl F: 21

322

ATATRK'N UAI DM

anlalmasn, y i r m i alt yandaki koca adam, ocuklar gi bi trabzandan aa kayyor, kendi k e n d i m e oyun oynuyor d u m . S a a t y i r m i b i r s u l a r n d a y d . G e c e n i n b u s a a t i n d e be n i m trabzandan k a y m , bir kenara g i z l e n m i olan lk, byk bir merakla seyrediyormu. Elleri arkasnda karma dikildi. Hareketimi cak ki: C e m a l E f e n d i , s e n h e m e f , h e m d e ( e l i y l e kak biraz bylesin, dedi. geldi, a n l a l a n o k g a r i p s e m i ola

iareti yaparak)

Benim de o c u k l u u m t u t t u . ocukla bir o l d u m ; e l i m le b e n d e o n a ( k a k ) lar m ? Ayaklarn yerlere vurup, ter ter tepinerek: doru gitti. Arka iareti yaparak:

yleyim ama, ben ok byk adamm, dedim. Atatrk'ten de mi? Tabi, o b e n d e n s o n r a g e l i r .

Karmdaki alt taraf be yanda ocuk. akadan an

S y l i i i i c e m , i t e syliiicem... d i y e barp ar yetiemedim.

maa balad. Sonra koa koa salona sndan s e i r t t i y s e m de titirmi. Atatrk mi. Ben h e m e n b a t a r a f a de:

Gidip aramzda geen konumay bir bir A t a t r k ' e ye arn bakalm u byk adam, grelim, de

kotum. Kimsenin

bulamyacani

b i r k e y e s i n d i m . A s l k o r k u m , b y k a d a m lk t a s laymdan deildi. zerimde resm kamara m e m u r u f o r m a m vard. Kayarken e l b i s e m i n sar madeni dmele

ri, yeni alnan Savarona'nn o canm maun trabzanm boy dan boya izmi. Olay meydana karsa ne cevap verece i m , diye dnyordum. Bereket zerinde duran olmad. Bir gn sonra Kemal yaptrlmas iin Gedele, maun zerindeki Psalti'ye iziklerin mefruat ba v u r d u . Yapl-

ATATRK'N UAI DM

323

maz d e n d i . S o n r a a n l a m a y a n b i r a d a m g e l d i . G z e l i m m a unlar b e r b a t e t t i . Atatrk ld zaman lk be buuk yandayd. O z a m a n l a r Gazi i f t l i i n d e o k u l a y a k n o l s u n d i y e A t a t r k ' n y a p t r m o l d u u e v d e o t u r u y o r l a r d . l k k a y t s z o l a rak o k u l a g i d i y o r d u . Z a t e n i l k o k u l u d a i f t l i k t e o k u d u . A t a t r k , v a s i y e t n a m e s i n d e b r m a n e v i e v l t l a r na o l d u u gibi l k ' y e d e a y l k b a l a m t . O z a m a n n p a r a s y l a a y da 200 l i r a o l a n b u p a r a , s o n r a d a n g n n h a y a t k o u l l a r na u y u l a r a k 1 Ocak 1957 y l n d a 400 l i r a y a k a r l d . Kasta evlendi. ein ha sert ve E r e n k y Kz L i s e s i n d e o k u y a n l k , s o n r a d a n monu Senatr olan s t e m e n Fethi Doanay'la den yatn ayrlan lk, ikinci ve bu kez olay Musev basnda asll o A h m e t adl bir o l u o l d u . G e i m s i z l i k n e d e n i y l e ilk biriyle zaman birletirdi

e l e t i r i l e r e yol at. l k , bu

e v l i l i i de y r t e m e d i

n c kez i f t i N e j a t z e n e k ' l e y u v a k u r d u . l k e i n d e n olan o l u A h m e t , A l e k s i adl bir ngiliz kzyla e v l e n d i . Vas fiye Hanmla kocas oturmaktadr. imdi stanbul'da Kartal, Cevizli'de

AMAIRLARINI

DAITIYOR

A T A T R K ' n s o n y l b a s . 1937'yi 1938'e balayan yl ba gecesini, nedense iine kapanarak g e i r m e k istemi t i . B e l k i d e s o n y l b a n y a a d i i n e d o m u t u . O za manki Dileri Bakam Tevfik Rt A r a s , Kkte bulunu yordu. Ktphaneye artt: D o k t o r , b e n b u g e c e b i r t a r a f a k m a y a c a m . Sen dedi. geiriyordu: verdi. Dile gelecek bel smail

d e h e r h a l d e s u a r e g r m e k t e n b k m s n d r . Y l b a n bu rada geiririz, Tevfik Rt Aras'n yznde bir sevin halesi dalga land. Byle bir eyi aklndan Sevin d u y a r m Paam, d i y e karlk

O gece herkes elenirken. Cumhurbakanyla ri Bakan ba baa v e r m i l e r , yln olaylarn v e ki daha da s r e c e k t i . O srada yanlarna Kavalal baladlar.

ylda yaplacak i l e r i g r y o r l a r d . Bu ar alma

Hakk gelince konuyu deitirip, gnn olaylarna sz ge tirdiler. Havadan sudan konumaa G e c e n i n y a r s n a d o r u y a t a k o d a s n a g e i l d i . Baka y a p a c a k i k a l m a m g i b i A t a t r k ' n e l b i s e v e a m a r d o laplarn birlikte gzden geirmee baladlar.

ATATRK'N UAI DM Atatrk, elbiselerini,

325

amarfarn ara sra o k s e v

dii kimselere datrd. O gece de yle yapt. Elbiselerin den, gmleklerinden, kravatlarndan ylba hediyesi ola rak datt. Tevfik Rt syledi: Paam, mendilden ayakkabya kadar giyecekleri b i r ay nce smarAras, teekkr ettikten sonra unlar

nizi bize

vermekten holanyorsunuz.

Keski

aklmza geleydi de, btn giyeceklerinizi yeniden l a s a y d k . Bu g e c e b a k a seydik. Elbiselerinizi, arkadalar da arp aramzda gmleklerinizi dedi. katld:

sevindirkapsay-

d k . Bu g z e l y l b a g e c e s i n i n a n s o l a r a k s i z d e n b i r e y ler tasaydk ne iyi olurdu,

Atatrk de bakann bu szlerine m e d i n ? d i y e i g e i r d i . Tevfik verdi:

A doktor, bunu niin daha nce dnp Rt A r a s , bu s z l e r i n d e n dolay

syle

zldn karlk

grd Atatrk' teselli etmek istercesine yle

Zarar yok Paam. G e l e c e k yl b y l e yaparz.

A t a t r k bu sz zerine uzun d n d . A r a d a derin bir sessizlik o l d u . Ne syleyeceini merak ediyorduk. Sonra hepimizi ta gibi donduran u szleri yavaa fsldad: Bakalm gelecek yla yaayacak mym?

Ortal d e r i n bir hzn kaplad. K i m s e azn ap bir sz edemedi. A t a t r k de istemeyerek evresini anlam olmal ki, hemen kasvetli tt: lim ve Ylba gecesi konumayalm. bu szlerini perinlemek istercesine diyordu. yazlk Tevfik Rt Aras'a uzatarak: Bunlardan byle kederli eyler dnmeye zdn havay u szlerle da

Atatrk

gmleklerinden

da a l . Yazn Yalova'da beraber giyeriz,

326.

ATATRK'N UAI DM

Atatrk'n cmertlii zerindeydi., O gece baka pijama bile v e r d i . A t a t r k , acaba gelecek yla yle olmasayd, o sevinli ylba

gmlekten

bakalm yaayacak m muydu? karar gecesi, iimizi

ym? derken, lmn yaklatn iinde duymu tan o kt dnceyi ortaya atar myd? Bir baka gece yine Ankara'da eski kkte n elbiselerini yaknlarna

Atatrk' hsan yoktu. kala

dattn hatrlarm. Anlarla neesine mutluluk diyecek

dolu bir geceydi. smet nn, Cevat Abbas, Topu falan vard sofrada. Atatrk'n Glyor, akalayor, evresine lm. Bamz d i n l e y e l i m . sayordu: diyordu.

K i m s e y i a r m a y a l m da b u g e c e b a b a a Biz b i z e o l a l m ,

A t a t r k ' n bu n e e l i h a l i n d e n y a r a r l a n m a k i s t e y i p , f r sat bu frsattr d i y e n C e v a t A b b a s : Paam, senin stanbul'dan getirdiin gcr gcr ba elbiseler gardropta gvelenip gidecek. unlar ver de, o luk ocua d a t a y m . Elbise e l b i s e d i y e ka g n d r mn etini yiyorlar, dedi. A t a t r k bu szleri duyunca g l m e e balad: sn, oluk o c u k anlalan szn g e l i i . Beni m i g i y e c e k s i n , ya dedi. Sonra gardroptaki Abbas'n nne elbiseleri getirtti. Hepsini Cevat srerek: dedi. datt olmad. yelerine asker kan dryorsun. Elbiseleri ya kendin satacak

B e e n , b e e n a l . H e r z a m a n b y l e o l m a m . Bu g e

ce c m e r t l i i m tuttu,

C e v a t A b b a s da e l b i s e l e r i n i i n d e n a l a b i l d i i k a d a r a l d. Ertesi gn bunlar oluk ocuk dedii kiilere l e l b i s e l e r Cevat Abbas'n zerinden pek eksik ura konuurken: diyerek m , datmad m , pek b i l e m i y o r u m . Fakat bu k v e paha A t a t r k , 1929 y l n d a Y k s e k A s k e r i verdii bir akam yemeinden sonra Benim artk askerliim kalmad,

ATATRK'N UAI DM elbise ve tehizatn g e t i r t m i , her birini ura

327 yelerine olan

hatra olarak

datmt. Yakasnda mareal armas

peleriniyle, svari kolordusunu Ilgn'da tefti ederken tak t i l e m e l i g m k l c v e a l t n i l e m e l i h a n e r i de O r general Fahrettin Altay'a vermiti.

AFGAN KRALININ

GEL

ATATRK lanmas tarihinde

siyas

d o s t l u l < l a r a b y k n e m v e r i r d i . Bu ar 1928 isterdi. yurdumuza Ktip grev

yzden yurdumuza gelen yabanc devlet byklerinin iin hi bir eyden kanlmamasm Kral Kralie Sreyya Hanmla beraber Eski A f g a n i s t a n E m a n u l l a h H a n 20 M a y s

geldi. Kraln geliinden rih ve corafyasn

nce Atatrk, gnlerce Afgan ta

incelemi, o zamanki Umum

H i k m e t Bayur'u da bu konuda bir e t t hazrlamakla

l e n d i r m i t i . t e d e n beri adetiydi. Yabanc bir d e v l e t ada m m gelecek? Hemen o lkenin tarihi, corafyas, sosyal hayat, hakknda bilgi toplar, onlarn bile bilmeyecei leri renir, konuklarn akna evirir, hayran Emanullah Han, Ankara'ya gelen ilk hkmdar ey oldu Albrakrd.

u iin bu ziyarete byk n e m v e r i l i y o r d u . Han, T r k i y e ' ye Rusya'dan gelecekti. Atatrk, Orgeneral tay' lard. Bizim mihmandarlar pol'a giderken Babakan Kral karlamak zere smet nn Fahrettin Sivasto Paaya Kraln, eini de Kralienin t. Korgeneral Naci Eldeniz ile ei de ikinci Fahrettin mihmandarlna atam

mihmandar

MMRK'H

UA\ \D\M

^23

yle

diyordu: Aigan Kral\n\n hali

elverili

grlrse

Atatrlc s e n i A f g a n i s t a n ' a g e n e l k u r m a y bakan v e baku mandan y a p m a k istiyor. Fakat Fahrettin A l t a y , kendi d u rumunun elverili olmadn ileri bildirdi. Etmedi srerek bu ii kabul ran-Afgn grld hallet edemiyeceini a m a 1934 y l n d a uygun

gan snr anlamazlnda h a k e m olarak Musaabad'a d e r i l d i . Sonunda Altay'n hazrlad rapor tii iin teekkrlerini bildirdiydi. ve i k i h k m e t de Trkiye'ye snr anlamazln

Kral almaa Sivastopol'a giden zmir vapuru m i h m a n darlar takm, protokol memurlar, yaverler, tercmanlar, Satvet trenle ediyorlard. gazete muhabir ve fotoraflaryla d o l u y d u . Peyki v e P e y k i e v k e t t o r p i d o l a r da v a p u r a e l i k Ruslar, S i v a s t o p o l ' a gelen Trkleri byk bir

karladlar. Hatta karlayclar arasnda Rusya'nn A n k a ra b y k e l i s i K a r a h a n da b i z i m b y k e l i T e v f i k B y k o lu bile bulunuyordu. Gece Orduevinde de byk bir ziya f e t v e r i l d i . Ertesi gn Kral v e Kralie Sreyya'y olduu halde alarak sivil bir S i v a s t o p o l ' d a n ayrldk. Ruslar sava g e m i l e r i v e 38 u a k la z m i r v a p u r u n u g e i r d i . K r a l a s k e r g i y i n i y o r d u . Kara bykl, kara gzl, esmer, yakkl

adamd. A v r u p a l l a r gibi ak g i y i n e n K r a l i e ise nazik v e gzeldi. Annesi aml olan Kralie Trke bildii ve m e ramn anlatabildii halde Farsa konumay t e r c i h du. Yolculuk boyunca Kral ve Kralie samimi bir gazetecilerle gryor, bol bol Kral, Kralieye fotoraflar ediyor ekilde

ekiliyordu. yapyordu.

kar ok nazikti. Tercmanlk

Elenceli bir e k i l d e g e e n y o l c u l u k t a n sonra Boaz'a yaklatmz zaman bizim donanma ve uaklar karlay c ktlar. stanbul V a l i s i M u h i t t i n s t n d a , donanma ko mutan ve amiraller vapuru karak Kral v e Kralieyi s e lmladlar. Boaz'n kysna dizilen halk, konuklar men dil sallayarak karlyordu. Vapur Haydarpaa nnde de m i r l e d i . zel trene binilerek Ankara'ya hareket edildi.

330

ATATRK'N UAI DM Emanulial Han Anl<ara'ya g e l i i n d e ei grlmemi, yer yerinden

bir trenle

karland. Her taraf donanm,

oynuyor. A t a t r k ' l e Kraln krk yllk dost gibi sarma do la o l m a s h e r k e s i h e y e c a n l a n d r m t . Pek az d e v l e t a d a mna yaplan bu iten gelen i, halkn selmlanmasmdan rlan Kke g i d i l d i . K r a l v e K r a l i e b i r h a f t a k a d a r A n k a r a ' d a k a l d l a r . 27 Maysta yine karlannda olduu t r e n l e Kral ve Kralie stanbul'a gibi ok tantanal biruurland. Kraln Ata gelmi, ha sevgi gsterisi karsnda tefti ay Emanullah Han ok d u y g u l a n m t . Tren v e a s k e r i n

sonra ankaya'da, Krala

t r k ' e ok bal ve hayran olduunu g r m t m . Atatrk' n l m n d e artk Kral olmad halde stanbul'a Dolmabahe'den Sirkeci'ye kadar gzleri yal cenazenin

arkasndan y r m t . Sonradan kendisi de talya'da yata gzlerini y u m d u . Kral ve Kralienin stanbul gezisi de yine

trenlerle ya

geti. Gzel Sanatlar A k a d e m i s i n i gezisi srasnda bir atl y e d e r e n c i l e r rlplak bir kadn m o d e l i n r e s m i n i pyorlard. K r a l i e bu z i y a r e t e katlmad. Kral ise kadna ban bile e v i r i p b a k m a d . A f g a n K r a l K u r b a n B a y r a m n da s t a n b u l ' d a g e i r m i t i . Kendisine Tarabya Konak O t e l i n d e bir le y e m e i ve rildi. Hrriyet-i Ebediye Tepesinde yaplan bir geit t r e ninden sonra yine zmir vapuruyla ve kendisini almaa g i den mihmandarlarla birlikte Batum'a yolcu edildi. Fahret ve de plak

Kral g i t t i k t e n sonra bir gece sofrada A t a t r k , tin Altay'a, yolculuk srasndaki izlenimlerini

sordu

K r a l n a s l b u l d u n ? d i y e s o r d u . O da i y i b i r a d a m a b e n z i y o r . F a k a t i d a r i t e c r b e s i b i r a z az g a l i b a . K e n d i s i n e vamz hakknda bilgi v e r m e k meyip, kendi i s t e d i m , fakat beni fazla gveniyor. Polatl yaknlarnda kendisine Sakarya Sa dinle stikll Savalarn vmee balad. Yaptk-

ATATRK'N UAI DlM

331

laryla vnen bir adam gibi geldi bunun zerine bam sallayarak:

bana, d e d i .

Atatrk,

yledirler, yledirler, diye karlk verdi.

A L A Y A N KRALDAN NASIL KATIK

TRKYE'yi z i y a r e t i n d e n alt ay s o n r a , E m a n u l l a h H a n k r a l l k t a n d m , ei Sreyya'y da yanna alarak yurdumuza g e l m i t i . Fakat deerbilir A t a t r k , ayn yerde, Gazi s t a s y o n u n d a karlam, Kral tekrar yine

otomobiline

b i n d i r e r e k A n k a r a Palas O t e l i n e k o n u k e t m i t i . E m a n u l l a h Han'a kralken ne y a p l m s a , o zaman da ayn ey y a p l mt. Trkiye'ye onuruna ankaya geliinin ikinci gecesi Emanullah uzadka Han uzad. ve K k t e y i r m i d r t k i i l i k b i r y e m e k v e r i l d i . Eski Kknde sofradaki Nasl oldu grmeler

Hobeten sonra nihayet A t a t r k Krala sordu: sizin bu iiniz? etmek zorunda Sizi drdler kaldnz?.. memleketinizi terk

Emanullah Han'n znt iinde anlattna gre, k e n disi T r k i y e ' d e y k e n Pee Saki adndaki a m c a z a d e s i , b i r t a km dedikodular karm... Afgan Kral, lkesine dnd zor zaman bir de bakyor ki, amcazadesi iktidar ele g e i r m i . Onun evresi Kral tehditle Afganistan'dan karmaa luyor. Zaten ok nazik olan Kral, savamadan gidiyor. bakarak b i r uakla yurdundan ayrlp talya'ya kanarak

A f g a n Kral, h e m alyor hem de A t a t r k ' e

ATATRK'N UAI DM

333

zntsn a a v u r u y o r d u . V a z i y e t oi< n a z i k t i . B u y a s l havay d a t m a k g e r e k t i . o k z e k i v e k u r n a z o l a n A t a t r k , bu a l a m a k l d u r u m u n l e m e k di, hi s o r a r myd? dedi. Emanullah Han, Fakat A t a t r k : M e m n u n i y e t l e . F a k a t b i z i m A n a d o l u ' d a y o l l a r mz o k b o z u k t u r . Z a t i l i n i z r a h a t s z o l u r s u n u z . S i z A n k a ra, y a d a s t a n b u l ' d a i s t i r a h a t e d i n i z , d a h a i y i o l u r , d e d i . Fakat Kral, A t a t r k ' n bu jestini anlamazlktan geli is yor, g e z i y e k m a i s t e i n i t a z e l e y i p d u r u y o r , g i t m e k t e A t a t r k ' raz e d e m i y e c e i n i a n l a d k t a n Bizim memlekette etmek sonra: yoktur. Birok s ge ayrl geziye katlmak ricasnda bulundu. Yarn biz y u r t t a bir i n c e l e m e gezisine kyoruz, iin olmal, hemen bir ge zi o r t a y a a t t . K r a l n b u k a d a r g z y a l o l d u u n u b i l s e y

rar e d i y o r , h e r e y e k a t l a n m a a r a z o l d u u n u s y l y o r d u . Her t r l skntya dayanrm, deyince, Atatrk: her yere t r e n

y e r l e r i m i z e o t o m o b i l b i l e i l e m e z . D a l a r a y a e e k , y a da katrlarla seyahat mecburiyeti dedi. edecek hal k a l m a m t . Sofra vardr. Hayvan tnde hasta olursunuz. A r t k Kralda israr mak z e r e

vakte dek s r d . Saat e doru Kral ve konuklar Ertesi gn gerekten olmazd. A m a

kalktlar. Kral, Atatrk'le perek vedalat. byle b i r gezi o l d u . b i z i m o belli v e r i l e n gezi kararn gitmiti. Mehmet verirken kar

gne dek h a b e r i m i z y o k t u her zaman gezi olaca byle gece yarsnda hi h a t r l a m a m . Ertesi sabah herkes eyasn alp istasyona Kkte bir ben, bir A f e t yle bir soruyla Hanmdan bir de ah Ustadan bakas k a l m a m t . A t a t r k ' e y e m e i n i karlatm: akam sofrada Krala elebi Efendi. Dn

a y k r b i r hal o l d u m u ? Y a n l b i r e y y a p m a d k y a ? d e d i .

334

ATATRK'N UAI DM Bu s o r u y u b a n a n i y e s o r d u u n u b i r t r l anlayama bir ey olmad.

d m . Karlk dedim. ok

olarak: gzeldi Paam. Krc hi

S o n r a n e r e d e n a k l m a g e l d i b i l m e m , d u r d u k y e r e bir s o r u da ben O'na s o r d u m : Paam, Kraln alamas benim mi? ancak krallar yle olur, diye cevap ok gcme gitti v e ok zldm. Byk yor, deil verdi. Bu c m l e n i n a n l a m n o k s o n r a , d n e d n e an l a d m . B u g n d a h a i y i a n l y o r u m y a . F a k a t o z a m a n b u ge reksiz soruyu neden sorduuma sonradan piman ve zldm. Benim neme ne binip Konya'nn kald. gerekti? Kral Emanullah oldum a d a m l a r n d m e s i o k z o r olu

Ksa bir duraklamadan sonra A t a t r k : Krallar...

Bu k o n u m a d a n s o n r a K k t e n e n s o n b i z k t k . Tre yolunu tuttuk. Afgan H a n da a y n g n s t a n b u l ' a h a r e k e t e t t i . O r a d a b i r k a gn

K O N Y A ' D A BR O L A Y

DK A f g a n Kral A m a n u l l a h Han'dan kurtulmak

iin

gece y a n s karar v e r i l e n ani y u r t gezisinde ilk durak Kon ya i d i . K o n y a ' d a A t a t r k ' n e v i v a r d . A k a m s o f r a s n h a zrladk. Basofrac brahim'le ben hizmet ediyorduk. geldiler: olan? On kiilik bir s o f r a y d b u . Tam sofraya o t u r u l m u t u k i , Recep Zht ve orada bulunan m i l l e t v e k i l l e r i tella A m a n Paam ok fena, dediler. Neymi fena Hayrola, yoksa basldk m? Gidi ok fena, berbat Fena o l a n Burada nedir? alm yrm. Btn Konya Komnizm

Onlar yine ayn heyecanla: Paam.

Lisesi rencileri ve balarndaki r e t m e n l e r i , hatta m dr de b e r a b e r l e r i n e alarak batan baa K o m n i s t o l m u . E i t i m i de o y o l d a . Bu hal ne o l a c a k ? Bu k o n u m a y a y a k t a d i n l e y e n A t a t r k , R e c e p Z h t ' nn szlerinin bittiini anlaynca glerek sofraya tan sonra: Canm Padiahl i s t e m i y o r l a r ya. in teki ta eit raf d z e l i r . B u n u n k o r k u l a c a k nesi var? O da bir oturduk

336

ATATRK'N UAI DM

Cumhuriyettir, diye onlar yattrmaa alt. Konya'da bir iki gn kalp i n c e l e m e l e r d e Yalova'ya tekrar miti. geldik. iste bulunduktan s o n r a A d a n a ' y a , o r a d a n G a z i a n t e p ' e u r a d k . D a h a s o n r a da Bu a r a d a b i r s r e T r k i y e ' d e n a y r l a n A m a n u l l a h Han, stanbul'a gelmi ve Atatrk' ziyaret etmek O gn Dolmabahe Saraynda yaplacak buluma

d a hazr b u l u n m a k i i n t o r p i d o y l a Y a l o v a ' d a n h a r e k e t edip s t a n b u l ' a g e l d i k . Bu g r m e i k i s a a t k a d a r s r d . Konuk A m a n u l l a h H a n , k a l m a s i i n a y r l a n y e r e g i t t i . Biz d e t e k rar Yalova'ya dndk. Bu gezi srasnda ilgin bir olay ol d u : s t a n b u l ' a g e l i r k e n , k r k m i l s r a t y a p y o r d u k . Bu s ratin meydana getirdii dalgalarn iddetiyle A d a kylarn d a b u l u n a n baz s a n d a l l a r p a r a l a n m l a r d . B u n u A t a t r k ' e d u y u r u n c a biz randevuya y e t i m e k i i n s r a t l i geldik. O n larn ne kabahati var. Derhal aratp zarara uramasnlar, buyruunu buldurun. Tazminat v e r m e k suretiyle zararlarn karlayn. Bizim verdi. yzmzden

J A P O N V E L A H T I N A VERLEN DERS

JAPON veiiaht Ankara'ya geldii gn kendisini

garda

fcarlamak i i n D i l e r i b a k a n T e v f i k R t A r a s , C u m hurbakanl U m u m i ktibi Tevfik Bykolu, bayazar R suhi S a v a v e a s k e r , m l k e r k n i s t a s y o n a g i t m i l e r d i . Japon Veiiaht trenden inince yalnz Vareal Fevzi

akmak'la Dileri bakan Tevfik Rt A r a s ' n ellerini sk m, b r l e r i n e p e k i l g i g s t e r m e m i . Bu h a l T e v f i k v e R suhi B e y l e r i n o k c a n n s k m . a n k a y a K k n e leri z a m a n A t a t r k , b a y a v e r i v e T e v f i k B e y i h o l d e lad. T e v f i k B e y e : Japon v e l i a h t n nasl buldunuz? diye sorunc:n muame geldik kar

Tevfik B e y b i r d e n b o a n d . s t a s y o n d a u r a d k l a r leyi a y n e n a n l a t t : Paam, v e l i a h t bizi adam y e r i n e koyup dedi.

ellerimizi

bile s k m a d ,

Bunun zerine Atatrk: ok m a r u r olmasnlar. Gurur iyi bir ey deil getikF: 22 dir. d i y e h e m k a n a a t i n i b e l i r t t i , h e m d e i l e r i g r l l nn b i r r n e i n i d a h a v e r d i . N i t e k i m , a r a d a n y l l a r

338

ATATRK'N UAI DM

t e n s o n r a o g u r u r l u , k i b i r l i v e l i a h t n k o s k o c a J a p o n mpa ratorluu, mttefikleri girmi, fakat sonunda yok edecei byk dncesiyle savaa bir yenilgiye uramt.

V e l i a h t n g e l i i n d e n b i r s a a t s o n r a M a r m a r a Kkn de bir l e n y e m e i v e r i l d i . Veliahta Gazi O r m a n iftlii g e z d i r i l d i . A t a t r k , V e l i a h t a o k n a z i k d a v r a n y o r d u . Bu hal beni epeyce zmt. yle ya, kendisini k a r l a m a a gi d e n i l g i l i d e v l e t a d a m l a r m z h i e s a y a r a k e l l e r i n i b i l e sk m a k i n c e l i i n i g s t e r m e y e n b i r i n s a n a , i s t e r v e l i a h t olsun, bu iltifatlar niyeydi? yordum, A t a t r k . J a p o n v e l i a h t m n k a b a l n a i y i d e n i y i y e ier l e m i t i . y l e y a , d n y a n n b r u c u n d a n k a l k , d o s t b i r l k e y e g e l d e . s e n i k a r l a y a n l a r n e l i n i s k m a . B u kabala incelikle karlk vermek ve onu utandrmak g e r e k t i . Bu y z d e n A t a t r k , v e l i a h t a o k n a z i k d a v r a n y o r , i l t i f a t edi y o r d u . H a t t a z i y a f e t s o f r a s n n z e n l e h a z r l a n m a s y l a ken di uramt. Y e m e k a r a s n d a A t a t r k , J a p o n t a r i h i n d e n s z am t . V e l i a h t a e i t l i s o r u l a r s o r u y o r , d a h a o n u n k a r l k ver mesine meydan brakmadan, sorusunun kendisi vererek veliaht hayretten karln yine hayrete dryordu. H l bu n e z a k e t e b i r a n l a m v e r e m i -

A t a t r k , t a r i h t e nl Japon savalarn sralyor, Japon mi t o l o j i s i n d e n s z e d i y o r , b i r J a p o n k a d a r J a p o n y a ' n n co rafyasndan rnekler veriyordu. Veliaht, adamakll ar iir m t . O y s a J a p o n l a r z e k i o l u r l a r d e r l e r . B i z i m k o n u u n a z a k , A t a t r k ' n e z b e r e o k u d u u J a p o n a i r l e r i n i n lerini d i n l i y o r d u . A t a t r k Japon i i r i n i n dnya edebiyatn da o k b y k y e r i v a r d r , d i y e i i r d i z e l e r i n i a r k a arkaya sraladka, veliahtn aknl artyordu. Veliaht nereden rendiniz? v e hafzasna diye hayran kald, adeta O'nun esiri bunlar bilgi yle ilikin de soramad. A t a t r k ' n oldu.

sanyorum ki, veliaht, kendi lkesine ve milletine

ATATRK'N UAI DM

339

birol< e y l e r i , o g e c e y a b a n c b i r l k e d e , o l k e n i n let b a k a n n n a z n d a n r e n m i t i . Japon veliahtm artan olay yle o l m u t u ; herkesi k e n d i n e hayran brakmasn bilen insand. veliahtnn g e l i i n d e n r s y l e m e y i birka gn nce Japonya'ya o can skc ilikin

dev

Atatrk Japon ilikin bunla olay yukarda birok hak-

bir h a y l i k i t a p k a r t r m , b i l g i e d i n m i t i . V e l i a h t a dnrken, istasyondaki ilgi meydana g e l m i . A t a t r k anlattmz e k i l d e de Japon konuumuza gsterip, lkesine

soru s o r m u v e k a r l n y i n e k e n d i s i v e r e r e k , o n a ettii d e r s i i n c e l i k l e a n l a t m t .

I R A K KRAL F A Y S A L ' I N GEL

I R A K K r a l I. F a y s a l ' m A n k a r a ' y a g e l i i n d e y i n e hare k e t l i g n l e r g e i r m i t i k . g n k a d a r y u r d u m u z d a konuk kalan Kral, A t a t r k tarafndan ilgiyle Kral onuruna Marmara Kknde karlanmt. bir ziyafet verildi.

Bu z i y a f e t t e M e c l i s B a k a n K z i m z a l p , b a b a k a n smet n n , U m u m i k t i p T e v f i k B y k o l u , b a y a v e r v e bakan l a r h a z r b u l u n u y o r l a r d . Z i y a f e t o k s a m i m i b i r h a v a iin de g e t i . Y e m e k t e n sonra. K r a l , Gazi O r m a n gezdirildi. gnlk resmi ziyaretten sonra miyordu. Akamlar birka iftliinde Kral, trenle i

s t a n b u l ' a h a r e k e t e t t i . I r a k K r a l h i d e r a n a h n a benze k a d e h v i s k i y a da k o k t e y l meyi unutmuyordu. zel hayat o k s a k i n d i . Kendi halin

d e g r n y o r d u . Kibar t a v r l y d . Boazna d k n deildi. r n e i n A f g a n Kral gibi pilava merak y o k t u .

VENZELOS'UN

GEL

Y U N A N S T A N babakan Venizelos'un stanbul'a gelii olduka m. enteresan oldu. Daha birka lkesine denize gelmeyi nasip yl nce Trkiye'yi ada yenil konuk almak, Ankara'y dikten kendi katmak i s t e y e n bu sonra,

Tanr, Ankara'ya

e t m i t i . Fakat

sonra, askerleri

dkldkten

olarak, ac d u y a r a k . Venizelos'un geldii gn A t a t r k , kendisini eski Kk t e k a b u l e t t i . Bu z i y a r e t d o l a y s y l e a r k a d a l a r y l a h e r h a n gi bir fikir y r t t n h a t r l a m y o r u m . Yalnz sabah g i y i n i r k e n berber IVlehmet'e t a k l d : Mehmet, bugn Venizelos'un ayana gideceiz. K e n d i s i y l e greceiz. Buna ne dndkten sonra: (berber Se gi dersin?

A t a t r k , b e r b e r i y l e sk sk a k a l a r d . M e h m e t bir an P a a m , b e n sfizin y e r i n i z d e o l s a m n e g i d e r , n e d e

grrm. nk o millet, bizim Selniimizi

l n i k l i y d i ) , t o p r a m z , y e r i m i z i a l d . Bu y e t m i y o r m u ra s i z o n l a r l a d o s t mam. gibi konuacaksnz. Ben

bi, bir de Ankaramz a l m a y a k a l k t . Btn bunlardan s o n olsam yap

342

ATATRK'N UAI DM

Atatrk, berberinin safa szlerini dinlerken mad. Hatta onun samimiyetinden grnmeye affetmez. A t a t r k , ite ilk T r k - Y u n a n d o s t l u u n u n dar s r d . Ertesi gn Gazi O r m a n i f t l i i n d e mecburuz. Hem bunu memnun bile

h i kz kald.

Bu m e m l e k e t i i d i r . Bu y z d e n d o s t o l m a a , d o s t yapmazsak, tarih bizi

temellerini konuk onu

o g n a t m t . V e n i z e l o s ' l a K k t e k i g r m e i k i s a a t ka r u n a o t u z k i i l i k b i r y e m e k v e r i l d i . Y e m e k o k s a m i m i bir h a v a i i n d e g e t i . Y u n a n B a b a k a n , A t i n a d a n g e l i r k e n bir sandk arap hediye g e t i r m i t i . A t a t r k de ra'dan ayrlrken bir kafes bir Ankara Kedisi hediye e t t i . Yunanistan babakan Venizelos'un ziyaretine, bir sre sonra o devrin babakan smet nn, Atina'ya giderek karlk vermitir. konua Anka ok gzel iinde beyaz renkli

YUGOSLAV KRALININ

GEL

Y U G O S L A V Kralr A l e k s a n d r a , 4 E k i m 1933 gn bir torpridoyla istanbul'a g e l m i t i . Kral

aramba gn Kral

geldii

Dolmabahe Saraymda A t a t r k ' ziyaret e t t i . A t a t r k . Saraym nl salcnlarmdan biri olan Somaki Salonunda kabul e t t i . G r m e d e o zaman Dileri bakan olan Tev f i k R t A r a s ' l a u m u m i k t i p H a s a n Rza S o y a k d a b u l u nuyordu. Krala n c e bir alaturka kahve s u n d u m . Biraz sonra da limonata ve biskvi g e t i r d i m . Kral ok m e m n u n Teekkr ederek ayrld, torpidosuna kalmt. saat Kraln dnd. Yarm

sonra A t a t r k , Sakarya m o t o r u y l a torpidoya giderek mitik. Onlar yarm saat kadar kamarada

z i y a r e t i n e k a r l k t a b u l u n d u . Biz d e t o r p i d o y a b e r a b e r g i t grrlerken, ampanya Atatrk binerek biz d e d a r d a b e k l i y o r d u k . erde Atatrk'e

sundular. Bizlere de darda birer kadeh a m p a n y a , b i s k vi, likrl ikolata ve havyarl kanapeler verdiler. grmeden m e m n u n olarak kt. Tekrar byk motora Saraya dndk. O gece Sarayda krk kiilik yafet verildi. Kraln ziyaretine midir nedir, Tokatlyan nem Otelinden

kadar bir z i verildiinden yemekler

garsonlar ve

344

ATATRK'N UAI DM

g e l m i t i . Y e n i l d i , i i l d i . Bilinen nutuklar e k i l d i . Hatrlarm ok ho bir geceydi. Herkesin gittikten sonra yznden nee akyordu. Kral Saat i k i y e d o r u K r a l , bir m o t o r a b i n e r e k Saraydan ayrld. Konuk arkadalar Atatrk'e: nasl buldunuz? diye lm, alyor. sordular. grl. Kendisini ok been ilgili gee

o k n a z i k , o k z e k i b i r a d a m . M e m l e k e t i i i n a Makl

dim, diye honutluunu gsterdi. A t a t r k ' e ilikin anlar arasnda yer alan k r a l l a bir tanesi vardr k i , ok houma gider. O gece meyeceim. Kral A l e k s a n d r a , A t a t r k ' e : Size bir srrm syleyeceim, demi. Koltua Ana o t u r d u k t a n s o n r a da u n u e k l e m i : E e r baz A v r u p a d e v letlerinin vaadlerine inansaydk. Yunanllarn Kraln elini skm: srada yerine d o l u ' y a biz kacaktk. konuulmadn duymadm ama, yine de yazmadan konuulup

Atatrk, glerek

yleyse g e m i olsun d i y e y i m Ekselans, d e m i . limannda suikastlar tarafndan ldrlmtr.

Yugoslav kral bir sre sonra Fransa'ya g i t t i i Marsilya

 Z S O Y OPERASI N A S I L Y A Z I L D I

ATATRK, Trk - ran d o s t l u u n u n g e l i m e s i n e

byk

n e m v e r i r d i . Bunu, ran a h m m T r k i y e ' y e yapt ziyaret srasnda daha iyi anladm. ahn gelecei kesinletii s ralarda Trklerle ranllarn soy ve kltr bakmndan de olduunu, srf bir mezhep sava yznden kar ayrldk

larn belirten bir piyes yazlp, bunun opera olarak oynan masn istedi. Bunun iin M n i r Hayri Egeli'yi arp ge rekli emri verdi. Ankara'da btn mzisyenler Musiki Mualim Mektebi seferber edildi. stan zmir'e

bul'dan Nimet Vahit Hanm ve t m elemanlar

orkestra,

Ankara'dan

bulduruldu.

gitmekte olan bestekr A h m e t Adnan Saygun trenden in dirilip Ankara'ya getirildi. Drdnc gn operann ilk bes t e l e r i provaya konuldu. Y i r m i gn iinde zsoy bitirildi. Atatrk provalara geldi. Ankara Halkevi binasnn bir blm deitirilerek Atatrk operas

zel bir daire haline g e t i r i l d i . Her eyann yerini

kendi s e t i . Baheye byk aalar g e t i r i l d i ve d i k i l d i . t e zsoy operas byle meydana g e l d i . H e m de ne ge-

346

ATATRK'N UAI DM

l i . . . Y i r m i g n d e y a z l p , b e s t e l e n e r e k , o y n a n m a s arty l a . s t e l i k b a a r y l a da o y n a n d . Aradan uzun bir zaman gemiti. Atatrk, ksa bir zamanda y a p l m a s n i s t e d i i bir ii bir bakandan istiyor. ki,

E f e n d i , s e n n e s y l y o r s u n . Biz y i r m i g n d e o p e kyor.

ra yazm, b e s t e l e m i , oynatm bir m i l l e t i n i z . Elverir eleba davasna inansn, diye

RAN AHN C N

ARPTI

R A N a h T r k i y e ' y i z i y a r e t e d e c e k . Bu h a b e r d u y u l u r duyulmaz lar... 1934 y l n n h a z i r a n b a l a r y d . r a n a h n a olarak atanan Orgeneral Fahrettin A l t a y , ah mihmandar Trabzon'da ah, (zrhl ah o n u r u n a h e p i m i z e yeil fraklar yaptrdlar. frak Kadife yakal, sar d m e l i , o zamann modas olan

karlamaa g i t t i . ah Trabzon'dan Yavuz zrhlsna b i n d i rip Samsun'a getiriyorlar. Karadeniz'de Yavuz'un kuleye] 28'lik koca toplarnn ilerlerken tarete bulunduu

girmek istemi. Darack giri yerinden

elbiseleri ekmesiyle seyretmi. Samsun'da yryerek Atatrk, acaba?

nin k i r l e n m e s i pahasna, bir t o p erinin yukar geip, yukar km ve Trk kylarn kuleden n 19 M a y s ayak 1919'da vatan kurtarmak iin

Samsun'da byk bir karlama treni o l m u . Atatrk' bast iskeleye denen hallar zerinde ah, Ankara'ya Dileri gelmeden iki a k a m nce sordu:

trene binip Ankara'ya gelmiti. bakan Tevfik m? Rt Aras'a

ah H a z r e t l e r i i k i v e s a i r e k u l l a n y o r m u

Malumatnz var

340 mi. Atatrk, ah

ATATJRK'N UAI DM Z a n n e d e r s e m akamlar iki kadeh konyak ier istasyonda karlad. O sahneyi ucuna hi ba

u n u t a m a m . Kalabaln arasnda parmaklarmn A n k a r a Palas O t e l i n e k a d a r Akam geldi. Resmi kabul geirdi.

sarak g r m t m . ah t r e n d e n iner inmez p t l e r . ah, saat on yedi sularnda ah yapld. Musiki Hazretleri Kke iz

Muallim

Mektebi Mars

r e n c i l e r i daha, n c e K k e g e l i p , y e r l e r i n i ledi.

almlard. n

c e ran M i l l M a r a l n d . Bunu b i z i m stikll

Bir gn n c e T e v f i k Rt A r a s , ahn konyak s y l e d i i iin k o k t e y l d e ran hkmdarna konyak ha s u n u l m a k z e r e e l i m i z d e v e r m u t , l i k r , k o n y a k olduu halde salondan ieri girdik. brahim tepsiyi y o r d u . Tepsiden bir kadeh konyak alp, aha d o r u mee hazrlanrken, konuklarn iki imediini

itiini sunma tepsisi tutu gtr nce

a k a r a r v e r m i t i m . T r e n b i t e r b i t m e z b r a h i m ' l e b e n a

daha

r e n m i o l a n A t a t r k , b a n a ka g z i a r e t i y l e d u r i a reti y a p t . Tam yzgeri e t m e e hazrlanyordum k i . ah bu vaziyeti grd ve eliyle beni ard. Yzme bakarak eli ni u z a t t , k a d e h i a l d . A r k a s n d a n b i r k a d e h , b i r , b i r d a h a . . . Derken erefe, diye diye kadehleri yuvarlad. Atatrk, yk mrnde hi iki imeyen ilk ahn kadehleri b

dikiine hayretle

bakyordu. ah, Trkiye'de m i , yoksa ikinin Darda Keyiflenmi,

grd

konukseverlikten

rehavetinden neelenmiti. renciler inil

mi nedir, gayet m e m n u n d u . Yurdun tanyeri at lkmn di.

A t a t r k de. ah i t i i iin m e m n u n .

marn sylyorlard. sofrann

Saat gecenin y i r m i i k i s i n e doru y e m e k salonuna Herkes sofradaki yerine oturdu. Atatrk tam

ortasndayd. Sanda ah vard. S e r v i s t e ilk y e m e k orba, av e t i , sebze v e a r a p t . ah, hayatnda ilk kez olarak b u r a d a a r a p da iti. Ondan sonra protokol nutkunu yazl

ATATRK'N UAI DM

349

olarak o k u d u . Y e m e k o k s a m i m i b i r h a v a i i n d e g e m i ti. Y a l n z s o f r a d a h i k a d n k o n u k y o k t u . Yemein sonuna doru Atatrk ve ah, candan bir e kilde s a r l p p t l e r . B u n d a n s o n r a a l d i k i l e r i n si f a z l a l a t v e a h f e n a l a n c a k e n d i s i n i t e r a s lerinden g l k l e i n d i r i p , A n k a r a Palasa Ertesi sabah Prof. A f e t nc yemekten nan: sonra paydos oldu, deyince, uurladk. etki merdiven

Nasl, gzel oldu mu? diye sordu.

Afet H a n m : Ne d e m e k bu? d i y e tekrar s o r d u . kadar an Ben de a k a m k i vaziyeti bandan sonuna lattm. Kahkahalarla g l d . Ertesi akam sofrada Atatrk, bir gece nceki hatrlayarak s e r t bir e k i l d e bana y l e dn. Paam, ah zaten iiyormu. Tevfik Rt Bey kal syledi. Herhalde bizim konyaklar s e r t geldi, midesi drmad, d e d i m . dinlemeyip verdin adama kt: halde dndr Beendin mi yaptn? Ben iaret e t t i i m konya, cin arpma ziyafeti

K A R S L A N BR POSTA

SIMAZ

RAN kale'ye Soyak'n dan bir

a h Rza P e h i e v i , T r k i y e ' y i gezi y a p m t . Bu g e z i y e anlatt

ziyareti

srasnda

A t a t r k ' l e b e r a b e r z m i r ' e , o r a d a n B a b a e s k i y o l u y l a anak katlan H a s a n Rza ne kadar dnte bir olay, A t a t r k ' n

merhametli bir insan olduunu gsterdii kmamtr. anakkale adamnn geli yaknlarndaki gnne Kirazl

i i n h i aklm

blgesinde Atatrk

kurul

m a k t a o l a n g a r n i z o n u n t e m e l a t m a t r e n i n i d e i k i devlet rastlatmlar. o blgeye yaptrm. gelince ktalar ikiye ayrp kk bir manevra

a h ' l a b i r l i k t e b i n d i i a k o t o m o b i l l e t a t b i k a t i z l e y e r e k te m e l a t m a t r e n i n i n y a p l a c a y e r e k a d a r g e l m i . Temele bir kutu iki kt iinde iki d e v l e t bakan tarafndan ah'a m a n e v r a n n imzalanm sonucunu konulmu. Atatrk,

e l i y l e i a r e t e d e r k e n , b i r k o y u n u n t e m e l e y a t r l p boaz n n k e s i l m e k z e r e o l d u u n u g r n c e d u r u n u z d i y e ba r m . S z l e r i n i b i t i r d i k t e n s o n r a da duu hayreti aa v u r u n c a Atatrk: ban br tarafa e v i r e r e k , i m d i k u r b a n k e s i n , d e m i . a h b u n d a n duy

ATATRK'N UAI DM Evet, ben kana b a k a m a m . Bir t a v u u n edemem.

351 boazlan

masna b i l e t a h a m m l ah dayanamam:

Fakat bu kadar bulunduunuz sava

meydanlar,

diyecek o l m u . demi. ran ahnn g e l i i n i n ertesi gn beni Ankara'dan Ha o baka m e s e l e . Sava meydanlarnda ceset lerin z e r i n d e n a t l a y a r a k g i d e r i m . O b a m b a k a b i r itir,

istanbul'a g n d e r d i l e r . G r e v i m Saray

hazrlamakt. Ata

trk, a h l a b e r a b e r B a l k e s i r , U a k . z m i r v e a n a k k a l e ' y e gittikten sonra stanbul'a geldi. Konuklar beklene d u r s u n , Saray m e n s u p l a r n b i r d n c e d i r a l m t : A c a b a i k i d e v let a d a m da D o l m a b a h e ' d e m i o t u r a c a k l a r , y o k s a A t a t r k Beylerbeyi'ne mi gidecek? Muhittin stnda ile Saraylar md bir

istanbul valisi

r S e z a i S e l e k b a b a a v e r m i l e r , zm y o l u b u l a m y o r l a r d . Bunda dedim.

gryor,

fakat

d n e c e k n e v a r ? ki a r s l a n b i r ah misafirdir. Dolmabahe'de

posta oturur,

smaz.

Atatrk de Beylerbeyi'nde. deyince: Aferin elebi. dediler. Benim dediimi Fakat ah. karyolada yatma getirtti. yaptlar. oda iin

ahn gnln ho e t m e k verilmiti. hizmetkrna kendi yer yatan boylu b o s l u y d u . attrld, yere yayld. zerine Yavuz'la iki torpido.

iin Atatrk'n yatt sevmedii ah,

maallah hallaca getirdikleri

Y a t a a z o r s y o r d u . : Bu y a t a k de Tahran'dan

bir c i b i n l i k k o n d u . F a k a t a h ' b i r t r l u y k u t u t m u y o r d u . Dolmabahe nne demirlemilerdi. Donanma klarla d o n a t l m t . Halk, ah onuruna denizde donanma enlikleri yapyor, vapur g r l t l e r i , havai fiek ler u y u m a s n a e n g e l o l u y o r d u . ahn h i z m e t i n i g r e n bir M a h m u t Han v a r d . Han ne

352

ATATRK'N UAI DM

d e r s e ah o n u y a p y o r d u . IVlahmut H a n h i z m e t l < r d ama, s o n r a d a n a h ' n al<rabas o l d u u n u d u y d u m . a h n k a l d d a i r e n i n b a n y o b l m n , r a n l l a r aya m e r a k l o l d u k l a r n d a n a y o c a n a e v i r m i l e r d i . Semaver ler kaynyor, aylar d e m l e n i y o r d u . Banyo dairesini ne yapmak k i m i n aklna gelir? a h n h i z m e t i s i M a h m u t H a n y a n m a g e l e r e k , deniz deki donanma enliklerinden balad yaknmaa: Bu s e s i n k e s i l m e s i i i n n e y a p a l m C e m a l Han?" durumu ayha

diye sorunca, yaver Cevdet Beye telefon ederek anlattm.

H e m e n d o n a n m a y a b i r m o t o r g n d e r i l d i . B t n elek trikler s n d r l d . Fakat e l e n c e l e r i n ard arkas odann nnde kesile stop cee b e n z e m i y o r d u . ahn yatt lgnca mee lerek: B u n l a r da d u r d u r a m a z m s n z ? d e d i i Biz bu elenceyi Atatrk'e bile zaman:

e d e n b i r a r a b a v a p u r u n u n i i n d e h a l k d a v u l z u r n a alarak e l e n i y o r d u . ah ok fazla y o r g u n d u v e dinlen y a n m a ge ihtiyac vard. ahn hizmetkr tekrar

y a p m a d k . ah sevgisi-

Hazretleri

i i n y a p l y o r . Bu h a l k n e l e n c e s i d i r ,

d i r . B u n a e n g e l o l a m a y z , d i y e r e k k a r l k v e r d i m . V e ge c e s a a t y i r m i d r d e k a d a r h a l k d a v u l u n u , z u r n a s n ald. l g n c a e l e n d i . S o n u n d a da v a p u r d e m i r a l a r a k g i t t i . Ben ahn bu sevgi g s t e r i s i n e ceini metisinin bir igzarl ahn amarlarn olduunu ykanmas engel o(mak anladm. iin hizmeti kadna isteye h i s a n m y o r d u m . N i t e k i m , e r t e s i g n , b u n u n hiz

v e r d i k . a h , g e l e n e k l e r e s a d k b i r i n s a n d . r n e i n giydi i d o n u z u n p a a l y d . a h o n u r u n a e n k u s u r s u z b i r sofra hazrlamay mekler zerime almtm. Saraya Tokatlyan'dan ye g e t i r t i p , Pera P a l a s t a n b f e d z e n l e t t i r m i t i k . Fa

k a t a h , b u n l a r n h i b i r i n e i l g i g s t e r m e d i . Y a t a k odasn-

ATATRK'N UAI DM

353

d a y e m e i n i y e d i . Bu a r , z e n l i s o f r a d a s a d e c e ve konuklar arland. aha g s t e r m e k iin bir de f i l m

yaverler Fakat

getirmilerdi.

bunu bile g r m e k i s t e m e d i , i s t a n b u l ' d a kald gnler, ak amlar saat yirmi birde yatmak alkanln deitirmedi.

F: 23

BANA CEMAL H A N

DEYNZ

RAN ahnn yanmdakiierini stanbul'da gezdirmek g r e v i bana v e r i l m i t i . n c e ran paras Riyali Trk la d e i t i r d i m . S o n r a k o n u k l a r a l p dolatrmaa parasy bala ok

d m . Konuklar stanbul'daki ranllar g r m e k istediler. O n lar aldm gibi ayclarn y a n m a g t r d m . ayclar ra s u n d u l a r . Y a n l a r n d a n o k s a m i m i b i r e k i l d e ranl konuklar: Bizim buradaki halk ok fakir. Baksana fakir ayclk aycla kalkp, dnp onlar bu b e e n m e d i k l e r i y a k n l k g s t e r d i l e r . Taze a y d e m l e y i p s t s t e k o n u k l a ayrldk.

yapyor. deyince

rn yanndan alp, zengin halclarn yanna g t r d m . Bun l a r da z b e z r a n l y d . F a k a t buraya kadar gelmi olan bakmadlar Mzeleri bile. buldular. gittik. grdler; Emirgn'a, ienleri memleketlerinden yzlerine yurttalarnn

Konuk ranllar Tnel'e g t r d m . ok ksa gezdikten sonra otomobille ay sundum semavere. Orada nargile Bu n e d i r ? d i y e s o r d u l a r . ok bulunduunu syledim.

Onlara bunun bir eit sigara olduunu ve bizim m e m lekette tiryakilerinin

ATATRK'N UAI DM BZ b u n l a r Biz nargile imeyiz. ampanya, Finkonyak iiyoruz. Tmbekisi Atatrk, de

355 iiyo

ruz, d e d i l e r . B e n d e : sfahan'dan geliyor, deyince ardlar. ahn geliinin ikinci gn sofraclara kzm. elebi'yi Beylerbeyi'nde demi. Emri alr getirtin,

almaz Tevfik Rt Aras'la beraber beyi Sarayna g i t t i k . Sarayda Sabiha

motora binip. Beyler Gken: syle Ben Siz

ah n e y a p y o r ? d i y e s o r d u .

Ben d e a h n r a h a t n n o k y e r i n d e o l d u u n u dikten sonra: Yalnz artk beni 'Efendi' diye

armayn.

Han' o l d u m . Btn ranllar beni ' H a n ' diye aryor. de yle yapn, d e d i m . Bunu h e m e n A t a t r k ' e hepsini elebi, Bir ie duyduuma yetitirmiler. gre Han Beni

artt: ah Acaba Yalnz bu biri bir

olmusun. veriyorum.

Hazretleri yine konyak iiyor mu? ampanya, finkonyak yarsn m iiyor, m i , yoksa bilmiyorum.

b i l d i i m gece i e l e r i d o l u v e r i y o r u m , sabahlar bo luyorum. ah, ilk ikiyi perhizi bizde iti ama, yanndakilerin hi kadar uratmsa, azlarna bozmadlar. Ne

k a t r e i k i d e i r t e m e d i m . Y a l n z N u r i C o n k e r b i r ara A t a trk'e, azndan u szleri saklyorlar. A t a t r k bu szlere kahkahalarla glmt. kard: dolu i e l e r i hatra olarak Efendim, hizmetkrlar

 A H I N SVRE'YLE

KONUMASI

D O L M A B A H E S a r a y n d a y i n e b i r al<am y e m e i s r a sndayd. Atatrk, te direniyor, konuklarn neelendirmek iin ura yor, fakat ah, t m konuklarn itii sofrada iki i m e m e k mazur grlmesini hali A t a t r k ' n istiyordu. ahn dalgnl gznden kamam ola^ ve d n c e l i

cak ki, bir eye zlp zlmediini s o r d u . ah da hi bir znts olmadn, hayatnn en gzel dakikalarn yaa dn, yalnz svire'de renimini yapmakta olan v e ok tandr gremedii olu i m d i k i ah aklna g e l d i i iin bir ara daldn s y l e d i . Bunun zerine Atatrk, dakika sonra svire yaverine iaret etti. ve Birka ah, kz

ile telefon

hatt balanm

A t a t r k ' n b u i n c e l i i n e h a y r a n k a l m t . O l u Rza P e h i e vi ile yapt g r m e srasnda telefon santralndaki lar. ahn gen v e y a k k l du. ah d u r m a d a n : Duymuyorum, duymuyorum. Aradaki matmazeller olunun sesini iin araya g i r d i k l e r i n d e n , bir t r l konuma duyabilmek yaplamyor

ekilsin, diye baryordu.

ATATRK'N UAI DM

3S7

Sonunda yaver C e v d e t Bey e m i r v e r d i de, santraldeki kzlar aradan ktlar. ah o l u y l a k o n u a b i l d i . Telefon konumas srasnda ahn arkasnda bulunu y o r d u m . Belki bir e m r i olur diye. Oluna, okulunu, dersle rini, bir eye ihtiyac olup olmadn sordu. Seyahatinin dn iyi getiini s y l e d i . O l u y l a gren ahn masaya

d zaman zerindeki dalgn halin kaybolduunu ve ne elendiini grdk. nce imek istemedii kadeh elindey di ve erefe kaldryordu. i s t a n b u l ' d a k a l d s r e i i n d e Iran a h n a e h r i n g r l m e e deer gzel yerleri gezdirildi. Kzkulesi'nin nn den geerken istanbul'un olaanst gzellikteki panoramai k a r s n d a : Bunun h e m m i s i (hepsi) Istanbuldur? diye hay son

retle sordu. Hepsinin stanbul olduunu rendikten r a da y l e e k l e d i :

Allah sahibine balasn. Gerekten de ok g sanmamtm.

zel ve ok byk bir ehir. i t m i t i m ama, bu derece g zel ve byk olacan

ah 'a a y r c a P e n d i k v e Y a k a c k ' a k a d a r o t o m o b i l l e b i r 'gezinti yaptrld. ah. M a r m a r a ' y a rine hayran bakan sayfiye semtle oldu kalmt. A t a t r k ' e buralarn ok gzel

unu ve ayrlmak istemediini syledi. Atatrk: Ufak ufak kyler. diye k a r l k v e r i n c e a h da haline yanamad: Bunun neresi ky, hepsi birer byk ehir gelmi. dedi. Bu g e z i n t i s r a s n d a S u a d i y e p l a j n a da u r a n l d , p l a j yeni yaplmt. Deniz kenarnda zerinde mayosuyla boy lu b o s l u g e n v e gzel bir kadn dala hazrlanyordu. a h g r n c e gzel b i r atlayla denize dalp y z m e e ba l a d . B u n u n y a b a n c d e i l d e b i r T r k kz o l d u u n u n i n c e ah o k a r d . H e l e k a d n l a r n e r k e k l e r l e re beraber

353

ATATRK'N UAI DM

ayn y e r d e denize g i r m e l e r i n i n s e r b e s t o l d u u n u lenmi

duyunca kabul

hayreti bsbtn artt. Sonra Atatrk'e yle dedi: IVlaallah, h a n m l a r n z y e n i l i i o k a b u k grnyor, diye grd yeniliklerden duyduu

hayranl belirtip, devrimlerimizi hararetle vd.

 A H A B N BR G E C E

MASALLARI

RAN ahnn stanbul'a g e l i i srasnda Beylerbeyi Sa r a y n d a zel b i r z i y a f e t ah'a unutulmaz ki a h , T r k i y e ' d e Beylerbeyi verilmi, gzel sesli hafzlar, sanyorum Beylerbeyi kimse getirdi. memur srar Mec bir gece yaatmlard. yle kald sre iinde en ok beenmitir. elencelere dardan

Sarayndaki elenceleri

Sarayndaki

alnmad. ah, kendi mihmandar Fahrettin Altay'dan ba kasn i s t e m e m i . Kendisi de sadece bir n e d i m i n i ahla beraber gelenler, mihmandarlar v e dileri Beylerbeyi'ndeki la i s t e d i . Beylerbeyi Saraynda Babakan smet nn ile lis Bakan da v a r d . D o l m a b a h e ' d e n m o t o r l a Beylerbeyi'elencelerin darya

lar o g e c e Park O t e l d e , ayr b i r s o f r a d a arlandlar. a h , szmamasn

ne gelen ah, kapda k g i y i m l i on be kadar gen ve g z e l k a d n k a r l a d , B u n l a r o z a m a n k i s t a n b u l ' u n saz a r k v e dans a r t i s t l e r i y d i l e r . aha t a k d i m e d i l e n kadnlar, n n d e d i z k e r e k h k m d a r s e l m l a d l a r . O da g l e r e k dilerine iltifatta bulundu. aha n c e S a r a y g e z d i r i l d i . G e c e o r a d a k a l m a s ihtiken

360

ATATRK'N UAI DlM

mali dnlerek ortasndaki

bir yatak odas havuzun

hazrlanmt.

Sarayn kol vard.

mermer

kenarna

yerletirilen

tuklara oturuldu. Arkada gzel bir bfe ve orkestra Derken artistler arklar okumaa ve eitli

ah, nne getirilen iki tepsisinden bir kadeh arap ald. gsteriler yapmaa baladlar. Gen kadnlar havuza atlayarak yz yor, sularla oynayor, mziin ahengine uyarak dans edi y o r l a r d . a h , Bin Bir Gece Masallarn andran bu ahane dekorun nnde k e y i f l e n m i , bir yandan arap yudumluyor, bir yandan da glmseyerek: ok gzel, ok gzel, d i y o r d u . kadar gelip ahn nnde d u r d u . Kadn saygl oka Bu srada uzun b o y l u , plak, gzel bir a r t i s t , havuzun kenarna yarak: Allah balasn. ok gzel ve maharetlisiniz. dedi. hi karsnda Haydi ieri girin de giyinin. Sonra rsnz, ah, nnde rakseden plak kadnlar daki herkesin takdirini ah, elencelerden t e m e d i . Gece yarsna bahe'ye len ahn dnld. ge yer Mu garip olu imdiki ah Rza P e h i e v i de. Beylerbeyi ekmiti. sonra doru Beylerbeyi'nde motorlara yatmak is binilerek Dolma bir ekilde nne bakyordu. ah, kadnn salarn

b i r h a f i f l i k g s t e r m e d i , c i d d i v e a r b a l y d . Bu h a l i , o r a

Bu o l a y d a n y i r m i i k i y l s o n r a 1956'da s t a n b u l ' a Saraynda, ayn havuzun banda, babasnn o t u r d u u de, o zamanki ei Kralie Sreyya ile oturarak Trk siki sanatlarnn ald paralar d i n l e m i t i . Ne rastlant...

NGLTERE KRALI N A H L N

YATINDA

NGLTERE K r a l 8. E d v v a r d ' n y u r d u m u z a g e l i i 4 E y l l 1936 t a r i h i n e r a s t l a r . K r a l . N a h l i n y a t y l a g e l m i t i . Z i y a r e t zel n i t e l i k t e olduu iin W i n d s o r D k unvann reni yaplmtr. Kral, stanbul'a g e l m e d e n nce anakkale Sava ala nn gezmiti. Kraln Arburnu mihmandarlna, anakkale Sava olan larnda Cephesi Kolordu Kurmay Bakan tayor du. Byle olduu halde kendisine ok byk karlama t

Orgeneral Fahrettin Altay v e r i l m i t i . Krk iki rinin denize elenk atarak ngiliz

yalarndaki ruhlarn hari geir

orta boylu, srma sal, sivil giyimli Kral, Trk denizcile denizcilerinin taziz ettii b i r deniz t r e n i n d e b u l u n m u , ta z e r i n d e s a v a n g e t i i y e r l e r i nakkale'de halk. Krala sevgi Seddlbahir'de-

ki ngiliz mezar ve antlarn g e z m i , k u m a n d a n gibi bir bir gzden

d i k t e n sonra izin alp burada f o t o r a f l a r da e k m i t i . a gsterilerinde kar kar bulunmutu. yaplm dolam, Bu a r a d a K r a l , A t a t r k ' e A m e r i k a ' d a kapal otomobile birterek oralar zel olarak

Mehmet avu Ant nnde Fahrettin Altay'a:

362

ATATRK'N UAI DM G e n e r a l , u n u n n n d e d u r u n da s i z i n b i r f o t o Tophane rhtmnda karlad. kenarndan

rafnz ekeyim, d e m i t i . A t a t r k , konuk Kral Kraln motoru yaklat zaman Atatrk, deniz

e l i n i u z a t m . K r a l d a d e n i z d e n e l i n i u z a t a r a k , d e n i z l e ka rann birletii y e r d e iki hkmdarn byk eli birlemiti. O anda garip bir ey o l m u . Kraln m o t o r u , Boaz'n hi d i n m e y e n d a l g a l a r y l a b i r i n i p b i r k y o r d u . K r a l , t a m rh t m a atlamak zereydi k i , eli birden y e r e dedi ve tozlan d . O s r a d a A t a t r k , K r a l r h t m a a l m a k z e r e e l i n i uzat m b u l u n u y o r d u . Kral, bir m e n d i l l e elini s i l i p , yle m a k i s t e d i . Fakat A t a t r k buna m e y d a n v e r m e d i ; Vatanmn topra temizdir rhtmndan Ekselans, ald elinizi kir letmez, diye elinden tutup karverdi. Atatrk, Tophane Kral, Tepeba'ndaki ngiliz Sarayna kadar kendi st ak otomobiliy ile, uzat

le g t r m t . Caddelerde b i r i k e n m a h e r i kalabalk, sev gi g s t e r i l e r i n d e b u l u n u y o r d u . Trkiye C u m h u r b a k a n Anafartalar'da dize getirdii ngiliz devletinin halk alnyaztarafndan Dolma Rt veri sof Kral,

sn elinde tutan hkmdarn yanyana o t o m o b i l d e grn ayr bir anlam, ayr bir n e m tayor, grlmemi gsteriler yaplyordu.

A t a t r k , byk konuu saat on alt sularnda rasnda ngiliz bykelisi. Dileri Bakan Tevfik

bahe Saraynn Somaki Salonunda kabul etti. Grme s A r a s d a hazr b u l u n m u t u . O a k a m D o l m a b a h e ' d e len ziyafet ok parlak o l m u , A t a t r k ' n ngiliz verilen ziyafetleri ra, Kral sanki ine hayran yakndan bilen birisine bylemi, Atatrk'n hazrlatt

Saraynda inceli

zeksna ve

kalmt. yle ki, bir

punduna getirip

tebrik ve teekkrlerini sandm bile sylemiti.

sunarak, kendisini

ngiltere'de

Y e m e k srasnda ho m u , yoksa naho demek mi ge rek, kestiremiyeceim bir olay geti. Garsonlardan biri.

ATATRK'N UAI DM fazla heyecanland iin m i nedir, elindeki byk utan

363 porse iinde olma ret ka

len t a b a k l a y e r e y u v a r l a n d . S o f r a d a k i l e r i n nlerine baktklar anda A t a t r k , sanki

hi bir ey

m gibi Krala d o r u e i l e r e k bu m i l l e t e her eyi

t i m , fakat uakl retemedim, diye h e m meseleyi ne d e v a m e t e m r i n i verdi. de Lancstre olarak

p a t t , h e m d e o r t a l n e e y e b o d u . G a r s o n a da V a z i f e

Kral, deiik adla, Duc den tren de ona

geldiin Saraynda

gre olmutu. Dolmabahe

arlandktan sonra bir seyyah gibi gezmee balad. Kra ln y a n n d a g e z d i r d i i , g a z e t e l e r i n y o l a r k a d a l a r d i y e s z ettii gizli kadnlar dikkati konuklarydlar. ekiyordu. Bunlar stanbullular Nahlin bu yatnn kadnlar e arasnda,

dan g e n c i n e Kraln k o l d u u s y l e n i y o r d u . Kral g e c e l e ri Park O t e l e b u k a d n k o n u k l a r l a b e r a b e r kinmiyor, yaverlerinin diyordu. ngiltere Bugnk Kral, istanbul'a Parkndaki geliinde Barbaros Barbaros Antnn Hayret bulundu gr bu kadnlarla gitmekten dansedilerini seyre

t i n Paann B e i k t a ' t a k i t r b e s i n e e l e n k k o y m a k i s t e m i . Beikta u yerde Abdlhamid'in ann trbesi mek istiyor. yorlar. B u r a d a ne i i v a r 7-8 H a s a n P a a n n . girmi. kal k Barbaros' Barbaros'un Trbesi bu mu? d i y e soruyor. Beikta M u h a f z 7-8 H a s a n Pa

var. A t a t r k , Beikta'a gidip, trbeyi

H a y r P a a m . Bu 7-8 H a s a n P a a n n T r b e s i , d i

un kanatlar altna

Trbenin onarlmasn ve evresinin park haline geti r i l m e s i n i e m r e d i y o i - . . . H a s a n Paa K a r a k o l u i l e T r b e drlp, duvar yklyor. Barbaros'un Trbesi meydana

yor. Meydan onarlyor, oduncular iskelesi kaldrlyor. Ham i d i y e e m e s i de Spor ve Sergi Saray alanna nakledi-

364

ATATRK'N UAI iDM getirip

liyor. Btn b u n l a r g n iinde o l u y o r . Kral da elengi koyuyor. kalan ngiltere Y u r d u m u z d a gn zintiler yapm, konuklar niz yarn g r m e s i rica

K r a l , b i r o k ge

onuruna bir de deniz gezisi d edilmi, sporsever etmilerdi. Nahlin yatyla Moda Erturul ngilizler de

z e n l e n m i t i . K o n u k h k m d a r d a n , M o d a ' y a y a p l a n b i r de bu istei seve seve kabul

Ertesi gn, Kral ve yanndakiler

yar alanna g e l d i . Biz de A t a t r k ' n b u l u n d u u yatyla ayn yere vardk. Takvimler 6 eyll

gsteriyordu.

Nahlin y a t y l a E r t u r u l yat yanyana balandlar. Kral yal nz o l a r a k M o d a D e n i z K u l b n e k t . B i r a z s o n r a da ya tna dnd. Bir ara ngiliz gelmek bykelisi istediini Erturul'a bildirdi. Az gele sonra rek Atatrk'e Kraln

K r a l , y a n n d a n g i l i z b y k e l i s i v e k a d n o l d u u halde E r t u r u l y a t n a k y o r d u . A t a t r k , k o n u k l a r m e r d i v e n ba nda karlad. Gvertede oturup bir sre konutular. l u n u y o r d u : O zamann Babakan Cell n, Fethi Okyar ve bakalar... Bu konumalarda A t a t r k ' n yannda H k m e t yeleri de bu B a y a r , s m e t n

M A D A M SMPSON'A SUNDUU

KAHVE

NGLTERE K r a l 8 . Edvvard v e b r k o n u k l a r len konuklardan deil, ev sahibinden den nce iki kahve Byle zamanlarda O'ndan mimikle

Erturul

yatndayken kendilerine Trk kahvesi verildi. Servis, usu b a l y o r d u . Bu y z yzne almay baktm. bir etti. alkanlk getirdim. Atatrk'n emir

haline g e t i r m i t i m . Bann d e i l , gznn en kk reket ederdim... Atatrk hemen gzyle Kral iaret

h a r e k e t i y l e n e d e m e k i s t e d i i n i h e m e n anlar, ona gre ha Gtrp kahveyi Krala s u n d u m . kinci kahveyi de Atatrk'e g t r d m . Fakat n e d e n s e kahveyi i m e d i . A y a a Madam Simpson'a kendi eliyle sundu. Atatrk, kalkarak kadnlara kad

kar her zaman nazik ve sayglyd. Toplum iinde nn rolnn n e m i n i , frsat bulduka m i s a f i r e v e r d i k t e n sonra da bana dnerek:

savunurdu. Kahveyi

Bana da b i r sade k a h v e getir, d i y e e m i r b u y u r d u . Madam Madamla katlr

te A t a t r k ' n eliyle kahve sunduu kadnn S i m p s o n o l d u u n u o z a m a n r e n d i m . Kral da o k fazla i l g i l e n i y o r d u . Fakat n e d e n s e o k Pek k e y i f l i o l a n A t a t r k ' n neesine

dnceliydi.

istemeyerek

366

ATATRK'N UAI DM ve kederini dat

gibi bir hali v a r d . Onu n e e l e n d i r m e k mak iin A t a t r k t m zeksn

kullanyordu

denebilir. yerinden

M a d a m S i m p s o n , bir ara e l i n d e k i

drbnle

k a l k n c a , K r a l da b a y l a A t a t r k ' t e n i z i n i s t e y e r e k y e r i n d e n k a l k p . M a d a m n a r k a s n d a n g i t t i . Bu a y r l b i r a z uzaynca, Atatrk fslt halinde Kraln Madama : olduunu gryorum.

k a r zaaf

K o r k a r m k i , t a h t n bu k a d n y z n d e n k a y b e d e c e k , d e d i . Nitekim zaman, ngiltere tahtnn akbetini daha n son Kral so c e d e n g r e n A t a t r k ' hakl karacak, ksa bir sre m olacakt. Dillere destan olan bu macera, ngiliz 8. Edvvard'n t a h t v e t a c n d a n e k i l m e s i y l e m u t l u b i r cakt. O gn yattaki gemi. teekkr ederek : korkuyorum. ngilte grme ok samimi bir hava iinde iin

ra Y i r m i n c i Yzyln en b y k a k l a r n d a n b i r i o r t a y a k

n u c a e r i e c e k , M a d a m S i m p s o n , VVindsor D k n n e i o l a

Kral A t a t r k ' n gnderdii

iki sandk sigara

imi ok gzel. Almaktan

re'ye g i t t i k t e n sonra bunlardan bir m i k t a r daha g n d e r m e nizi rica e d e c e i m , d e m i . A t a t r k ise : Emredersiniz, diye karlkta bulunmutu.

K r a l da A t a t r k ' e hatrlayacan

iki sandk

viski gndermiti. Ata onu

trk, bu viskilerden ok

holandn, ierken daima

sylyordu. konuu

Yatta Kraln sevgilisi byk ve saygl bir evrede bu l u n m a n n da v e r d i i b i r s e r b e s t l i k i i n d e g l e r e k yor ve kendisiyle konuanlar hayran zu bir f o t o r a f t e s p i t e t m i t i o zaman. Moda'da yelken yarlar balamt. Kral ok bu deniz sporunu zevkle s e y r e t t i . Moda'dan Florya'ya doru hareket ettik. Marmara k ylar boyunca stanbul cami siluetlerinden Kral bir trl sevdii b r a k y o r d u . Bu p o

ATATRK'N UA! DM

367

g z l e r i n i a y r a m y o r d u . K o n u u l a n k o n u da m i n a r e v e A y a sofya'yd. Onlar Florya'ya brakp dndk. yenildi. ok hay alarak Ma Kral onuruna sonra Florya'da bir kokteyl parti v e r i l d i . Gzel bir bfe hazrlanmt. ay iildi, pasta Kral ve kadnlar, deniz kkn v e beenmilerdi. Madam ne ince, ne gzel sizden Kral ran kalmt. Kral deniz kenarndan dam Simpson'a dnerek : Hazretlerini yazn tekrar gibi deiik buraya getirmeyi ngiltere'ye beklerim, d i y o r d u . Kral sylyordu. geen konumalardan sonra zere oradan ayrld. Kral edecek ve trenle gece saat ha Nahlin yirmi ze da A t a t r k ' bir sslemesini avu kum

Simpson, glayl ieklerine

kum, diye gsterirken, Atatrk,

davet ediyor ve kendisi rahat edebileceini ok tatl ve s a m i m i r e k e t hazrl g r m e k yatm stanbul'da terk

isimle gelirse, daha

te Avrupa'ya gidecekti. Kraln hareketinden nce Sirke ci i s t a s y o n u hnca miti. Konuklar hn d o l m u t u . Bir c e m i l e olmak re A t a t r k , kendi t r e n i n i hazrlatm v e Kraln e m r i n e ver bekliyordu. Kral t a m vaktinde istasyona geldi. Grlecek bir m a n zarayd Kraln uurlan. S a m i m i e k i l d e vedalatlar. Kra ln y a n n d a k i h a n m l a r a , A t a t r k t a r a f n d a n F l o r y a K k n de beendikleri o Glayl ieklerinden t i . Kadnlar, bu b u k e t l e r i g s l e r i n e arka balkonuna buketler dayayarak verilmi vagonun selm

kp, uurlayclar glmseyerek ieklerle kalacaklar

ladlar... A t a t r k , b u n u n l a da k a l m a m , k o n u k ok beendikleri o larn

hanmlarn

kompartmann

i i n i d o n a t m t . Bu i n c e l i k k a r s n d a h a n m l a r , a k n l k saklayamadlar. Simpson irkin, fakat kltrl bir kadnd. seyahat eder eyler beyaz t r e n l e Viyana'ya Madam ken, oradaki

Atatrk'n bindii

hizmetkrlar, haklarnda birok ilgin

anlattlar sonra. M a d a m S i m p s o n ' a zenci bir m e t r d o t e l g e -

368

ATATRK'N UAI DM

lip, e m i r alyor, bir f a m d a m b r da p i j a m a l a r n giydirip karyor, k o r d e l s n balyor, h a z r l y o r m u . G e z i o k u m u l a r . M a d a m n , btn v c u d u n u s a r a n y e i l boyunca krmz ola M a d a m S i m p s o n ' l a Kral oturduklar y e r d e v i s k i iip kitap r e n g r e n k p i j a m a s , h i z m e t k r l a r n a k l n d a n k m a m . Her halde i m d i y e kadar b y l e bir ey g r m e d i k l e r i n d e n cak. Kadn yalnz bana y a t y o r , g e c e gndz k i t a p o k u y o r l a r m . Sonunda duyduk k i , asil o l m a y a n bu m a d a m y znden Kral t a h t brakm. ok isabet etmi. Devlet insan. a d a m l ne kadar zor. Protokol var, n e f e s a l a m a z

A d m at bile kontrol a l t n d a . D i l e d i i gibi yaad v e ld.

EMR ABDULLAH'IN YATLA

GEZS

R D N E m i r i A b d u l l a h 1937 y l n n h a z i r a n b a l a r n d a y u r d u m u z u ziyaret e d i y o r d u . Emir A b d u l l a h , g e n l i i n i n en gzel dnemini stanbul'da Emirgn, amlca yal ve kk lerinde safa s r e r e k g e i r m i , Birinci Dnya Sava ban da b a b a s torluuna Hicaz Emiri erif kar at Hseyin'in, Osmanl mpara nemli ayaklanma bayra altnda

bir rol oynamak zere buradan ayrlp g i t m i t i . stanbul' dan Hicaz'a alaya alaya giden Emir A b d u l l a h , daha son ra m i l l e t v e k i l i o l a r a k b i r k a kez g e l i p g i t t i k t e n s o n r a y i r m i yl nce ayrld stanbul'a bir Emir, samimi bir ekilde tantanayla stanbul'a hkmdar olarak karlanm ve etmilerdi. bir hazrlk Hay bir gel ve armi bulunuyordu. Politika deimi, gemi unutulmu lanmt. Emir nce A n k a r a ' y a g e l m i , sonra da le b i r l i k t e zel trenle Emiri karlamak hareket iin stanbul'da byk yat

Atatrk'

gze arpyordu. Taklar k u r u l m u , caddeler rdn ve Trk bayraklaryle donatlmt. Erturul darpaa rhtmnda bekliyordu. Muhittin stnda, karlama haF: 24 hazrlanm,

ki b y k d e v l e t a d a m H a y d a r p a a g a r n d a p a r l a k trenle karland. Vali

370

ATATRK'N UAI DM al

z r l l < l a r y l e l<endisi u r a m t . Bu t r k a r l a m a l a r d a lm her ey y e r i n e getirilmiti. Emir Abdullah, Erturul yatyla Dolmabahe srada Erturul yatna bir e m i r geldi : Florya Kkne gidiniz, deniliyordu.

rhtmna

kt. Dolmabahe Saraynda zel Dairede konuk e d i l d i . O

Yatta gerekli hazrlklar bitirdikten sonra Florya K kne gittik. Burada Emir onuruna bir mzik ziyafeti de e kildi. Hatrmda kaldna gre M n i r Nurettin Seluk, M e s u t C e m i l T e l , k e m a n R e a t Erer, R e f i k F e r s a n , F a h i r e Fersan, Vecibe Daryal, Cevdet Kozanolu, le yemeini yen Emire, Trk Sanat Mziinden s e m e paralar yi dinlet

tiler. M u s i k i faslnn daha banda Emirin yzndeki anlam birdenbire d e i m i , elindeki atal tabann kenarna b raktktan sonra masadaki br konuklara eliyle sus ia reti yaparak yle d e m i t i : Byle bir musikiyi dinlerken yemek yenilmez. da zi nce dinleyelim, sonra yeriz. Yemeimiz y a m yok. Saz t a k m , y e m e k s o u m a s n d i y e f a s l k s a l t t a m a , Emirin yanaklarndan kr sakalna doru yine de engel olamad. Emir Abdullah Florya'ya gittiinde A t a t r k O'na l i l k kez b y l e s a r k l , k'y de tantmt. lk, mrnde szlen yalara soursa

cbbeli bir adam grd iin merakla gidip kucana otur du ve onu s o r u y a m u r u n a t u t t u : Niye byle bembeyaz uzun entari giyiyorsunuz? N i i n banza bu bezleri saryorsunuz? Atatrkmn :

sakal yok, sizin neden var? Emir, ok sevdii ocua u karl v e r m i t i n i r i z . S a k a l da b i z d e a d e t t i r k k h a n m . Emir Abdullah, gittikten sonra lk'ye gzel bir hedi ye gndereceini vadetmi ve hediyesini de yollamt. Bizim m e m l e k e t ok scak olduu iin byle giyi

ATATRK'N UAI DM

371

Emir Abdullah Trkiye'yi ziyaretinde Atatrk'e kalm ve bu hayranln u cmlelerle belirtmiti

hayran : nce

A t a t r k ' A n k a r a ' d a i l k kez g r d m . O n d a n kudretli bir

y a l n z r e s i m l e r i n i g r m t m . Bu r e s i m l e r b i l e , O ' n u n y o r gun bir lkeyi birdenbire d i r i l t e c e k ta olduunu anlatyordu. yaradl ise bir stanbul'daki grmemde

A t a t r k ' daha baka t r l g r d m . A k l n , sevgisini olanca

dncesini,

gcyle ulusuna ayrm ok byk karsndakine unutulmaz

a d a m . Kendisini gren her halde O'na kaytsz artsz ina nr. Gzlerinin nlarnda, m u r a d n ettirecek alacak bir g var. anlarla rdn Emirinin Yalova gezisi ise kabul

doluydu. Erturul yatna Emir A b d u l l a h , m i h m a n d a r , yave ri i l e g e l d i . Y a l o v a ' y a d o r u y o l a k t k . E m i r ' i n y a t l a y a p l a n bu IVlarmara g e z i s i o k h o u n a g i t m i t i . U z u n yatn denizde brakt kpkten sre i z l e r e dald.. Y a p a y a l n z emir zere so keygzel

y e m e i n i yedikten sonra biraz yatmak zere kamaraya in d i . Bana da A d a n n e g e l i n c e b e n i k a l d r n , d i y e verdi. Y a t ada nlerine g e l m i t i . Emiri uyandrmak k a m a r a y a i n i n c e b i r d e ne greyim? Emir Hazretleri aslnda ok

yunmadan yatm. Ayanda reye pantolon, bandan fiyesini karm... Krl sakall Emir,

bir yze s a h i p t i . Fakat onu gzel ve heybetli g s t e r e n , ba ndaki k e y f i y e s i i m i . Onu karnca, sasz ba cascav lak m e y d a n a km. uyandr koy Bir sre onu bu haliyle s e y r e t t i m . Uyandrp rini yerine getirdim. Emir keyfiyesini duktan sonra Adalar seyretmek

m a m a k arasnda ksa bir d u r a k l a m a g e i r d i k t e n sonra e m h e m e n bana zere gverteye Bandosu kt. olduu bir ara-

Saat on alt sralarnda Y a l o v a ' y a g e l d i k . Btn Y a l o va E m i r i k a r l a m a a k t . B a t a e h i r halk topluluu, byk halde ellerinde bayrak sallayan renciler ve kalabalk enliklerde bulundu. Alklar

372

ATATRK'N UAI

DM

s m d a o t o m o b i l i n e b i n d i v e b a n y o l a r n b u l u n d u u y e r e ha reket ettik. Burada A t a t r k ' n kendisine ait kknde konuk edil d i . E m i r o n u r u n a b i r g n n c e saz v e m u s i k i h e y e t i o l a r a k Florya Kkna gnderilen Mnir Nurettin keman Reat Erer, yal, C e v d e t K o z a n o l u , M e s u t C e m i l Tel ve ynetimindeki Dar mzik iki hanende dndkten Refik v e Fahire Fersan, V e c i b e

Emirin istei zerine, Yalova'ya g e t i r t i l m i t i . Emir, faslndan o kadar m e m n u n kalmt k i , rdn'e daki beenilerini bildirmeden yapamamt.

sonra A t a t r k ' e yazd mektuplarda Trk M u s i k i s i hakkn H a t t a E m i r i n g i d i i n d e n b e ay s o n r a A t a t r k , m e k t u p l a r n d a e t k i s i y l e a y n saz v e m u s i k i h e y e t i n i mabahe Sarayna arm teekkrlerini bildiriyor, rdn Emiri her da srarla sizden d i n l e d i i m u s i k i d e n sz ediyor v e dedikten sonra Emire ettiinizi paralan tekrarlattrm ve sonunda unlar eklerniti imdi Emiri neden byle teshir r u m . Biz o k k e r e b u m u s i k i n i n h a y s i y e t i n i te bu d i n l e d i i m i z m e d e n i y e t i n m u s i k i s i d i r . Bu m u s i k i y i ald Dol bana :

mektubun alnan anlyo bir

bulamyoruz.

gerek Trk musikisidir, yksek

btn dnyann an ykselmemiz

lamas gerektir. Onu btn dnyaya anlatabilmek iin mil lete bugnk meden dnyann seviyesine gerektir. Emir onuruna Yalova'da verilen alaturka mzik ziyafe ti ok gzel oldu. Gerekten ahengine kendini fatta bulunmutu. Gece yarsndan sonra mzik faslna son verildi. Mec lis de dald. Herkes yatak odalarna e k i l d i . Konuklar sa bah ge kalkar diye d n m t m . Fakat Emir Hazretleri nin sabah karanlnda kalktn grnce ardm. Sabah e s i z b i r g e c e y a a d k . Saz Mziinin dinleyen iinde mzik ve arklar gece yarsna dek srp g i t t i . Trk kaptrarak huu

rdn Emiri, o gece M n i r Nurettin Seluk'a bir hayli ilti

ATATRK'N UAI DM namazn Y a i o v a ' n m zmrt gibi grnd balkonda sylemiti.

373 kl

mt. Namaz b i t t i k t e n sonra eliyle iaret ederek beni a rm, zevkin sabah namaznda olduunu Emir Hazretlerine gzel bir kahvalt hazrladm. valtdan sonra o t o m o b i l e binerek Baltac ve M i l l e t lerini gezdi. Yalova gezisi yle sanyorum houna g i t m i t i . Tekrar Erturul yatna binerek gn sonra yurdumuzdan ayrlarak rdn'e ki, Emirin Kah ok

iftlik

stanbul'a

dndk. O geceyi Dolmabahe Saraynda geiren Emir, bir dnd.

ROMANYA

KRALI I I . K A R O L ' U N

GEL

R O M A N Y A K r a l I I . K a r o l , 18 H a z i r a n 1938 c u m a r t e s i g n n g i l t e r e K r a l 8. Edvvard'n s t a n b u l ' a g e l d i i ;yatyla y u r d u m u z a g e l m i t i . Yat n g i l t e r e ' d e k i bir Nahlin konttan

k i r a l a m t . Kral y u r d u m u z u r e s m e n z i y a r e t e t m i y o r , ngiltereye yapt yar r e s m i bir geziden dnerken uruyordu. Yat yine Dolmabahe nlerinde demirlemiti. Romen diplomat verme K r a l n g e l i i n d e n h i k i m s e n i n h a b e r i y o k t u . N e Bk;re'teki e l i l i i m i z , ne de y u r d u m u z d a k i lar b u k o n u d a r e s m i m a k a m l a r m z a milerdi. O srada, iki aydan beri Savarona yatnda hasta bulu nan A t a t r k ' n arsna gitmekte olan Dileri Bakan moto fors'i SavaroTevfik Rt A r a s , Nahlin yatn D o l m a b a h e n l e r i n d e de mirlerken grnce, nce ok ard, sonra bindii run yolunu d e i t i r d i . nk o srada yatta Krallk 'dalgalanmaa b a l a m t . Eer d o r u d a n d o r u y a hi bir bilgi

n a ' y a g i t s e y d i , A t a t r k ' e K r a l n g e l i i n d e n h a b e r i m yok, n a s l d i y e b i l i r d i . n c e d u r u m u r e n e c e k , s o n r a da A t a ttrk'e bilgi verecekti. Tevfik Rt A r a s , sonradan A t a t r k ' e anlatrken duy-

ATATRK'N UAI DM

375

m u t u m . N a l l i n y a t n a yal<lat s r a d a k p e t e y e d a y a n m K r a l n y a n n d a r z g r d a kzl s a l a r u u a n , g z e l l i ateli sevgilisi Madam Lupesku'yu da i d i l l e r e d e s t a n

g r m . Fakat zarif ve c e n t i l m e n olarak b i l i n e n Kral, ne dense ho geldiniz deyip, sabah sabah bir kadeh Rumen ampanyas sunduu Dileri ntrmam. Yannda kadn Reisicumhur Bakanmza sevgilisini ta Kral yokmu gibi davranm. ile tanmak

Karol, Tevfik Rt Aras'a yle d e m i : Hazretleri istiyorum Ekselans. Ne kadar a b u k o l u r s a , o kadar iyi. Tevfik Rt A r a s da, A t a t r k ' n hasta o l d u u n u , eer kar ziyaret istemezse, isteini Atatrk'e duyuracan stanbul'da Ata yatta : demi. s y l e m i . Kral Karol, bu g r m e d e , o srada t r k ' l e iki d o s t olarak k o n u m a k Tevfik istiyorum,

bulunan Romen elisini bile yanna almak i s t e m e m i Rt A r a s , oradan Savarona'ya gelerek

grdklerini ve Kraln isteini A t a t r k ' e anlatt. Atatrk ba y a l n z m g e l e c e k , yle ekledi : Pek t a k a t s i z i m . A m a bir gayret edip y o k s a onu da g e t i r e c e k mi? bir karlk

K a p t a n d r b n l e b a k t . Y a t t a k a d n da v a r m . A c a diye veremeyince deneyelim. olmasn. sularnda

s o r d u . Bakan, buna pek salkl

Ayp olmasn. M a d e m k i buraya kadar g e l m i . Belki bir der di vardr adamn. Sakn Sdet'ler iin g e l m i Atatrk, o gn leden sonra saat on alt

Kral Karol'u kabul e t t i . Kral yalnz g e l m i , sevgilisi Lupesku'yu getirmemiti. Savarona'nn yaver C e l l Bey t a r a f n d a n yaz o d a s n a m e r d i v e n i b a n d a ba-Cumhurbakanl bir karlanp,

g t r l d . A t a t r k ' n zerinde ak gri rdelp de bulunuyordu.

k o s t m , beyaz ipek g m l e k v e dz y e i l bir kravat v a r d . Yannda Dr. N e e t m e r Atatrk, altn gelen hastal nedeniyle doktorun srekli olarak kontrol da t u t u l u y o r , y e m e k l e r d e p e r h i z t m dikkat gsteriliyordu. yapmasna elden

376

ATATRK'N UAI DM

Krala ilkin kahve, (Lange chat)

s o n r a l i m o n a t a , ardndan kedi dili deinilerek

b i s k v i v e r i l d i . K r a l l a r a k i i l m e d i . Baz ha

tra kitaplarnda Romen Kralyla iki iildiine

ilgi ekici bir parmak hikyesi anlatlr k i , bunun asl yok t u r . Parmak hikyesi bir baka zamana aittir. Asl olmayan bu anya gre A t a t r k , Romen Kral iin bir s o f r a kurdur m u . Fakat sofraya ier korkusuyla iki k o n u l m a m . e it eit maden sular sralanm. Konua protokol gere i n c e h i d e i l s e b i r k a d e h i k i s u n m a k g e r e k i y o r . K r a l i k i i e r k e n e v s a h i b i n i n i m e m e s i t u h a f k a a c a k . O n u say m a m a k gibi bir ey olacak. Atatrk d u r u m u Neet mer'e anca doktor b u n a i d d e t l e k a r k o y m u . Bir d e v l e t h k m d a r m a i k i s u n m a m a n n ne k a d a r a y p k a a c a n N e e t m e r d e o k i y i b i l i y o r . F a k a t ne v a r k i , A t a t r k ' n s a l , o n d a n o k d a h a n e m l i . H a s t a l a r t m a s n d a , var sn R o m e n h k m d a r n n h a t r Fakat A t a t r k , olaanst a b u c a k b u n a raz kalsn. kandrma gcyle doktoru pazarlk fakat par

ediyor. Aralarnda

ksa s r e n

sonunda una karar veriliyor: Sofraya iki konacak, tor bunu sofraclara, hizmetkrlara tembihliyor. istiyor. Bir

A t a t r k , k e n d i k a d e h i n d e n a n c a k b i r p a r m a k i e c e k . Dok maktan fazla iki karlmamasn Sofraya eit eit ikiler doldurmaa hazrlanrken,

geliyor. Atatrk,

kadehini doru doktor,

parman yanlamasna

'deil de, dikine doru t u t u y o r ve sofraclara bir parmak d e m e m i miydin? diye soruyor.

p a r m a k bo

yu d o l d u r t t u u kadehini doktora doru uzatarak

A t a t r k ' n zek ve espri gcn yanstan bu ho fk ray k i m uydurmu b i l m i y o r u m ama, o gn Kralla Atatrk arasnda i k i n i n n e k a t r e s i i i l d i , n e d e s z e d i l d i . Romen Kralyla g r m e bir buuk saat kadar srd. Atatrk, konu Balkan Antant'na getii iin hastaln u n u t m u , k o n u t u k a konuuyor, bu hal de O'nu halsiz d..ryordu. A t a t r k ' n j e s t l e r i , m i m i k l e r i , s e s i n i n t o n u kar-

ATATRK'N UAI DM snda Kral, bylenmi gibiydi. Tercmann

377 szlerinden sah

ol<, A t a t r k ' n j e s t l e r i n e v e s e s i n i n a h e n g i n e d a l d b e l li o l u y o r d u . D o k t o r v e g r e v l i l e r b i r k e y e e k i l m i nenin heyecan Atatrk sylemiti : Uluslararas d u r u m pek nazik. D u r u m u n en kritik izli ge kar iinde konumalar izliyorlard. Sdetlerle ilgiliy unlar

yanlmamt. Kraln gelii

di. Kral, Atatrk'le konumaa

baladktan sonra

n o k t a s da S d e t l e r . e k o s l o v a k y a o k i n a t b i r y o l yor. Bene ok glk karyor. Balkan Antant'nn lar, ekoslovakya'nn rektirir. biraz uysal hareket etmesini

A t a t r k o k iyi F r a n s z c a b i l d i i h a l d e , D e v l e t B a k a n o l a r a k yabanclarla konuurken kullanrd. Romanya yalnz Trke Kralyla : bizim da konuur ve tercman konuurken

byle yapt. Tercmana yle dedi Kral H a z r e t l e r i n e

syleyiniz. ekoslovakya

dostumuzdur, fakat kendilerinin mttefikidir.

ekoslovakya kar grevi, toprak ne

dostlarndan olduu gibi m t t e f i k l e r i n d e n de byle d u r u m larda yardm umar. Kral Hazretleri Bene'in glk dndan sz ediyorlar. Bir d e v l e t b a k a n n n ilk yurdunu savunmaktr. ekoslovakya'dan paras koparlmak siniz? Kral geldiine geleceine bin piman o l m u t u . Kar sndaki hasta, bitkin Cumhurbakan asland sanki. Atatrk'n karsnda deil, kkremi kekelemee bir balad: byk bir

istenirken Cumhurbakan Bene

y a p s n y a n i ? K o l a y l k m g s t e r s i n ? Siz b u n u y a p a b i l i r m i

Ekselans, biz de d u r u m u

anlyoruz ama, A l m a n diyebildi.

ya'nn tehditleri

karsnda tela kaplyoruz,

Bundan sonra konuyu d e i t i r i p , havadan sudan konu ulmaa baland. Sonunda grme bitti. A t a t r k , hasta lna r a m e n y i n e zinde bir halde Kral Savarona'nn is-

378 kelesine

ATATRK'N UAI DM k a d a r g e t i r i p , u u r l a d . Bu s r a d a A t a t r k ' n b grdm.

yk gayret sarfettiini

Sonradan anlattklarna gre Kral K a r o l , hayatnn son gnlerini yaayan bir byk insan karsnda tarifsiz zn t y e kaplm ve yatn m e r d i v e n l e r i n i i n e r k e n : Sizin iin b i l m e m a m a , b i z i m i i n daha i k i y l y a a m a s g e r e k , d e mi.

SAVARONA YATININ

YKS

A T A T R K s k s k d e n i z y o l u y l a da y u r t g e z i l e r i n e k t i i n d r t ba m a m u r bir yata ihtiya v a r d . Eski de Kara v i r d e n kalma Erturul y a t , bir gn s e r t bir havada

deniz'de batma tehlikesi geirdii iin kullanlmas sakn cal bulunuyordu. A t a t r k denizi ok s e v i y o r d u , deniz y d . S o n z a m a n l a r d a s a l k d u r u m u , o n u n d e n i z d e n uzak lamasnn doru olmadn da ortaya koyduundan bunlar gznnde btn bir bulunduran H k m e t , O'na ulusun

armaan olarak A m e r i k a l m i l y a r d e r bir kadndan ok ucu za b u l d u u S a v a r o n a y a t n a l m t . S a l k d u r u m u n u n d z e l m e s i i i n a l m a n bu y a t t a A t a t r k ne y a z k k i , o k b e endii ve sevdii halde ancak elli gn kalabilmi, sonra Dolmabahe Sarayna alnmt.

S a v a r o n a ' n n p l a n l a r d n y a n n ne n l g e m i y a p m c l a r n d a n A m e r i k a l m h e n d i s VVilliam r a f n d a n h a z r l a n m v e 29 T e m m u z Blohom Voss tezghlarnda Frances Gibbes 1930'da ta Almanya'da 1931'de

y a p t r l m , 28 u b a t

de denize indirilmiti. sizlikten o zamanlar bir sandal b i le y a p a m a y a n b u f i r m a , S a v a r o n a ' n n y a p m i i n t m h ner ve sanatn gsterip, gemi yapmnda kalburst yapt ortaya koymutu. bir

3S0

ATATRK'N UAI DM O tarifte sahibine on m i l y o n drt yz bin dolara mal-

o l a n S a v a r o n a , d e n i z e i n d i r i l d i k t e n s o n r a i k i kez d n y a t u ru y a p m t . Y a t l a a l t m gn dnyay dolaan Misis Rich M . Cadvvalader, vatanna dnnce A m e r i k a Hkme

t i , y a t darda yapldndan yapm masraf kadar v e r g i is t e d i . Sahibinin mal vaziyeti bozulduundan bu vergiyi dey e m e d i . Z a t e n IVlisis C a d v v a l a d e r k o c a s n y i t i r m i , h a y a t ta yapayalnz k a l m t . Yattan hevesini ald, s t e l i k A m e r i k a ' y a da s o k a m y a c a n a n l a d i i n H a m b u r g da s a t a k a r d . Trk heyetinin Savarona'ya istekli Krupp harekete mak olmas karsnda kar tekrar kalmas limann

gemiti. Hem mterisini elinden

istemiyor, hem de A l m a n deniz endstrisinin istiyordu. dnceyle harekete haczetmesiyle gemesi,

yaplmaz bir bayapt olan yatn kendi ellerinde iin satn almak K r u p p ' u n bu Hkmetinin

Alman

Savarona'y

s o n u l a n d . Yat

s a t n a l m a m z t e h l i k e y e g i r m i t i . H a c i z k a r a r , A l m a n y a ile A m e r i k a arasnda siyasal bir olayn domasna neden ol du. A t a t r k ' e kar sempatisi olan A m e r i k a n R o o s e v v e l t , y a t n Cumhurbaka istedi bizim tarafmzdan alnmasn

inden, Savarona'ya konulan hacize m i s i l l e m e olarak A m e rika limanlarna girecek ilk A l m a n g e m i s i n i n haczedilmeNew yat Bu s i n i e m r e t t i . Bu s r a d a n l b i r A l m a n t r a n s a t l a n t i i elkoymasyla Savarona bir milyon zerindeki haciz kaldrld ve

Y o r k l i m a n n a g i r m e k z e r e y d i . B u n u n z e r i n e H i t l e r ' i n ie iki yz elli bin Trk Lirasna satn alnd.

olaydan sonra satn alma ileminin Almanya'da giltere'deki olmutu Southampton limanna

yaplmas ilk kez

uygun grlmediinden yat. A m e r i k a n bandras altnda n getirildi. Yata o z a m a n k i A l m a n B a b a k a n Y a r d m c s V o n Papen ama, bizim komisyoncular i i n raz dn yat A t a t r k ' e satmas etmilerdi. istek

a k g z d a v r a n p , ka Bylece

ATATRK'N UAI DM Amerileailarn sevgisi yznden Hitler'in istedii yat ksmet olmad. Yatn ngiltere'den alm r i n d e o l a c a k t r . 1938

381 ona

srasnda ben de bulundu

u m iin ksaca Savarona'nn yksn buraya koymak ye ilkbaharnda trenle Sofya, Belgrad, zerinden Sava 24 M n i h , Strazburg, Paris, Dnker, Londra saat uzaklktaki Southampton

rona'y almaa g i t t i m . S o u k bir M a r t gn Londra'ya limanna vardk. Burada u b a t 1938'de y a t T r k e k i b i t a r a f n d a n z a t e n t e s l i m a l n mt. Savarona'ya byk bir trenle Trk bayra ekildi. Bayrak ekme treninde ngiliz Bahriyesinden amiral ve komutanlar, ehrin ileri gelenlerinden birok kimse vard. Londra bykelimiz Fethi Okyar ile elilik ileri hazr b u l u n m u t u . ' Geminin alnmasnda Cumhurbakanl Umumi H a s a n Rza S o y a k , U l a t r m a Bakanl M s t e a r Ktibi SadulArk gelenleri

lah Gney, N a k l i y a t efi B u r h a n e t t i n , m h e n d i s Naci i v e n k t e d a n Bal M a h m u t Savarona'dan (Baler) vard. Krupp fabrikalar

ile k o m i s y o n e r olarak A v r u p a ' d a bulunan Zeki adl bir k i nce Almanya'da ile

bir yat sipari etmek iin bir heyetimiz grme

halindey zaman

d i . G n e - D i l ad v e r i l e c e k b u y a t n p l a n l a r da h a z r l a n y o r d u . Fakat heyet, yeni yaplacak bir yatn uzun alacan hesaplayarak, o srada na'y almay daha elverili beyand. ersinde bulmutu. ksm iin beyaza ngilizler de be vn sata karlan Savaro

L i m a n d a b i r ay k a d a r k a l d k . Y a t n d yaplacak deiiklikler

ok para i s t e d i k l e r i n d e n , n g i l t e r e ' d e n ayrlp H a m b u r g l i manna gittik. Yat Hamburg'ta yapld iin Almanlar i i k l i k konusunda hi zorluk e k m e m i l e r d i . Burada r a n ' d a da s t a n b u l ' a g e l d i k . F l o r y a n l e r i n d e b i z i p o l i s gmrk memurlar karlad. Dolmabahe Saray geldiimiz srada A t a t r k , Acar motoruyla yata geldi.

h a f t a k a l a n y a t , 22 M a y s 1938 g n h a r e k e t e t t i . 1 H a z i nlerine

382

ATATRK'N UAI DM A t a t r k ' b u n e d e n l e t a m i k i b u u k ay grmemitim.

Heyecanla ve zlemle merdivenleri kmasn bekliyordum. H e m e n yanna k o t u m . Fakat daha ilk bakta hasta oldu unu sezdim. Yz s o l m u , incelmi, karn i m i t i . A t a t r k ' e kaygyla ve dikkatle baktm gren Kl A l i Ama : Neden bu kadar d i k k a t l i baktn e l e b i ? M e r a k et

m e bir ey yok, diye b e n i m h a y r e t i m i y a t t r m a k i s t e d i . kandramad. Yata hemen yerleildi. Gerekli trk, yatn eyalar tand. Ata sevmiti. eyalarn olunarak mobilyasn. Amerikan zevkini ok

nk yatn sahibi ince zevkliydi. Yatn iindeki bir ksm, Fransa'daki mzelerden asl gibi t a k l i t yaptrlmt. Birok Atatrk'n keleri tarih eyalarla gn Savarona'ya ilk geldii

bezenmiti. ngiltere'den

d n m o l a n B a n k a s G e n e l M d r M u a m m e r E r i d e , gezisi hakknda bilgi v e r m e k zere Saray'a g e l m i t i . A t a trk, M u a m m e r Eri'i de yanma alarak Savarona'ya Yata admn atar atmaz, hasta ve halsiz oluuna ce ayrntlarna dek yat bir bir inceledi. Kendi geti. bakma yataca zen ve rahat ayrlan

d a n , g r l m e s i g e r e k l i o l a n h e r y e r i n i g e z i p d o l a t . En i n yerden baka, arkadalarnn yatacaklar kamaralar le y a p a r , g i d i l d i i beraberindekilerin edebilecekleri

le b a t a n s o n a d e k g z d e n g e i r d i . T m g e z i l e r i n d e d e b y her yerde n c e l i k l e arkadalarnn yatacaklar yerleri grr, onlarn kendisine

kansna vardktan sonra

b l m gzden g e i r i r d i . Bencil hi disini daima yaknlarndan rin dinlenecek

bir yn y o k t u . Ken Yanmdakileiin

sonra dnrd.

durumda olmadn grrse, kendisi

hazrlanan daire ne kadar k o n f o r l u olursa o l s u n , orada kal mak istemez, bir bahane bularak oradan uzaklar, yerde kalrd. Atatrk'n Savarona'y lar h o n u t e t m i y o r , batan sona gezisi uzun sre baka

s r d . Yat hasta haliyle bu kadar i n c e l e m e s i de yanndakileri kaygya

doktor

dryordu.

ATATRK'N UAI DM Heri<es b i r a n n c e y a t a a g i r i p d i n l e n m e s i n i

383 bekliyorlar

d . Planlarn g r d zaman yat ok beenen A t a t r k , ne yazk k i . ona k a v u t u u n d a l m e y a k l a m ar bir has t a y d . Savarona'nn safasn s r e m e y e c e i n i o da anlam ve zlerek bu t e k n e yoksa benim mezarm m d i y e hazin hazin s o r m u t u . A t a t r k yatta kald ilk on be gn iinde biraz d z e l m e e yz t u t t u . Kk gezintiler yapyordu. Deniz vas yaram, yzne biraz renk g e l m i t i . Fakat bu yava uzun s r m e d i . Amansz hastaln etkisiyle ha hal yava olacak?

eridii grlyordu. Byk bir dikkatle tedavi edildii hal de hastalk yava yava ilerliyordu. Yattaki ilk haftasnda kendisini ziyaret eden Fransz d o k t o r u Fiessinger, m u a y e neden sonra merdiven kmamas ricasnda bulundu. Savarona Hint adalarnda yaayan uzun boyunlu da, termoslarda kuun resmi vardr. Atatrk'n dn Orgeneral bir kuu kuu anlamna gelmektedir. Kamaralarnda, tabaklar hastal Fahrettin kendisine yaayan nn son g n l e r i n d e , Varova

A l t a y ziyaret e t m i t i . Yatn gvertesinde bir ezlonga uzan m dinlenen A t a t r k , o srada deniz havasnn lama geldiini sormu, Fahrettin Altay, e alarak : Arkadalar vapura Savaronu dediler. Hastal sa gllerde ok iyi geleceini s y l e y e n g e n e r a l e , Savarona'nn ne an uzun boyunlu bir ku olduunu syleyince de, g l m s e m e -

van bir gemi demekmi, demiti. ok ar durumda bile akay elden brakmam, ade ta hastalyla alay eder bir tavr rine verilen Savarona, 1951 y l n a taknmt. dek Cumhurbakanl T e s l i m a l n d 24 M a r t 1 9 3 8 ' d e C u m h u r b a k a n l e m yat olarak k u l l a n l m . Fakat s m e t nn, C u m h u r b a k a n l d n e m i n d e y a t l a o k az g e z d i . D e m o k r a t P a r t i i k t i d a ra g e l d i k t e n bir yl s o n r a 2 T e m m u z 1951'de Deniz K u v v e t leri Komutanlna devredildi. O gnden beri Deniz Harp

384

ATATRK'N UAI DM Sava I.

Okulunda rencilerin eitimi iin kullanlmaktadr. rona'dan nce okul zrhls Dnya Savanda byk kahramanlklar yaratan gerekesiyle

g e m i s i olarak Trk Donanmasnn

Hamidiye dol

kullanlyordu. Eskidii

Donanmadan Savarona

ayrlan Hamidiye'nin y e r i n i , y i r m i iki yldr ahlar gezmi, Abdlhamid

d u r m a k t a d r . S a v a r o n a ' d a n n c e E r t u r u l y a t v a r d . Padi onunla Selnik'e g i t m i , Ata Ertu Erturul'a. trk yllarca kullanmt. M z e olacak bir tekneydi rul yat. J i l e t o l d u , g i t t i . ok yazk oldu le y n e t i l e n

136 m e t r e b o y u n d a , 16 m e t r e e n i n d e , e l e k t r i k l i d m e n 17 m i l s r a t i n d e k i S a v a r o n a , H e y b e l i a d a n lerinde d e m i r l i durmaktadr. Her y l e i t i m iin 7 bin de n i z m i l i s e y i r y a p a n y a t n m a k i n e l e r i 7 b i n 200 b e y g i r g cndedir. Savarona'ya 7,62'lik d r t tane sonradan selmlama atlar kar drt lks s a l o n u , on iki bir iin tane ka balo ss t o p , hava saldrlarna

uaksavar tareti konulmutur. dnm, 1 Austos ile kutlanmtr. Yatta

maras vardr. Deniz Harp O k u l u n u n k u r u l u u n u n 200. y l 1973'de Savarona'da v e r i l e n

Atatrk'n oturduu keler, portreleriyle

ldr. A y r c a yat yaptran M i s i s Cadvvalader'in de b i r port resi bulunmaktadr. Yata sonradan yeni mobilyalar alnm, birok devlet by tarafndan altn, gm eyalar kamaralar, saklanmaktadr. son ar maan e d i l m i t i r . A t a t r k ' n kald rek o z a m a n k i h a l i y l e kilitlene

1938 y l n n s o n a y l a r y d . A t a t r k ' n l m n d e n

ra S a v a r o n a i l e P i r e ' y e g i t t i k . A y r l d m 1941 A u s t o s u n a dek Savarona'da kamara m e m u r l u u y a p m t m . Yatta D i l e r i B a k a n k r S a r a o l u , D i l e r i i l g i l i l e r i v a r d . Ru en Eref naydn A t i n a bykelisi idi. Pire'den Atina'ya geildi. Onlar Atina'da Yunan Mehul A s k e r antna elenk gtrdkleri srada, ben de elilie gitmi, Savarona'da soruyor v e r i l e c e k ziyafetin nasl ve ne ekilde olacan d u m . Ruen E r e f i n ei Saliha Hanm :

ATATRK'N UAI DM

385

H e r e y hazr. S i z y a l n z t a b a k dedi.

anaklar verin.

Vazifeniz konuklar karlamak,

Atina'nn nl bir oteli, yemek

servisi iini

zerine

almt. O srada e l i l i k t e n kp, M e h u l A s k e r ant n ne gelince sralanm Efsun a s k e r l e r i n i g r d m . Bando m zka b i z i m stikll M a r m z alyor, onlar hazrol tinde dinliyorlard. Bunlar A t a t r k ' n nan askerinin d e v a m y d . Ne olu ile Ruen Eref gz yaartc ve vaziye denize dkt Y u dokunakl Ay

bir manzaras v a r d . e l e n k y e r i n e k o n m u . k r Sara IJnaydm sayg duruundaydlar. n g e c e S a v a r o n a y a t n d a b a l o v e r i l d i . S e k i n Y u n a n d e v let adamlarnn katld balo ok gz kamatrcyd. A t a trk'n temellerini att Trk-Yunan dostluu, O'nun ettik. M i t h a t Kapme gstere dersinde l m n d e n s o n r a da b y l e s r p g i d i y o r d u . S a b a h b e t e s tanbul'a dnmek zere limandan hareket

O zaman Savarona'nn kaptan (Mlazm) tan'd. Akademide resim

dersleri alm. Resme ok renciyken resim

r a k l . Bir g n bize S a v a r o n a ' d a k i k u r e s i m l e r i n i rek a n l a t m t : A k a d e m i ' d e lemesini

bir s j e (konu) v e r m i l e r . Bir gen kadnla bir kuun ift en g z e l n a s l a n l a t a b i l i r s i n i z , d i y e . Bizim kap boynunu, kad bir tan da boynu uzun gzel bir ku y a p m . Kuun

gen v e gzel bir kadnn boynuna sarm, gagasn

nn dudana y a k l a t r m , kanatlaryla kadnn d o l g u n g slerini kaldrm. ahane bir tablo yaratm. Ortaya kula bir kadnn s e v i m e s i km. Kaptan ciyken bunu baarm. Hem de bilmeyerek kuun yllar nce aynn yapm. daha ren Savarona'daki

Ben bunlar A t i n a gezisinde Bayan naydn'a anlatn ca, ok m e m n u n kald : Cemal Efendi. Siz A v r u p a ' y g r d k t e n sonra d te Avru dedi. F: 25

nceleriniz genilemi, baya deimisiniz. pa g r m e n i n f a y d a l a r ,

GNEY GEZSNE H A S T A

IKTI

A T A T R K A n k a r a ' d a 19 M a y s t r e n i n i i z l e d i k t e n s o n r a saat 17'de zel t r e n i y l e hasta hasta kt. Hatay iini kesinlikle Mersin'e doru karar yola verdi sonulandrmaa direnen

i iin o sralarda bir Gney gezisi y a p m a y zaten kafas na k o y m u t u . H e m Hatay konusunda Franszlara hasta kar gvde gsterisi yapacak, hem de m e m l e k e t e vard.

olmadn g s t e r m i olacakt. nk bir sreden beri has ta olduu, k e n d i s i n e i n m e indii s y l e n t i l e r i yordu. Halinde, tavrnda bir Gerekten de Atatrk, bir sreden beri hasta bulunu yorgunluk, bitkinlik, zayflk, kayan k n t v a r d . B u r u n k a n a m a l a r b a l a m , k a n t l a r n ar d a r a s k e s i l m e z o l m u t u . D u r m a d a n b a c a k l a r n diye soruyordu. Bu hal 1 9 3 7 ' d e u z u n a r a l a r l a , d a h a s o n r a s k s k g rlmee b a l a m t . Dr. Ziya Y a l t r n , burun kanamalar Dileri ye Arar, i i n baz t e d a v i e k i l l e r i u y g u l a d y s a d a , b u n u n s o n u c u a l n a m a m t . 27 u b a t Bakanlarna mekte Atatrk'n yine 1938'de Balkan D e v l e t l e r i Dileri Kknde ankaya'daki verilen A t a t r k acaba burada karncalar m var da kandryor?

burnu kanam v e Dr. A s m

ATATRK'N UAI DM

387

ill< kez A t a t r k ' n c i d d e k i l d e h a s t a o l d u u n u f a r k e d e rek d u r u m u ilgililere anlatm, sonunda o zamanki Baba kan Cell Bayar da haberdar e d i l m i t i . D o k t o r l a r n m u a y e nesinden sonra u gerek ortaya kyordu: Ayak rinde dem vard ve karacier bymt. istemi duru getirti halde Fakat A t a t r k , bir t r l hastal kabul e t m e k y o r d u . H k m e t i n I s r a r y l a 1938 M a r t n n s o n u n d a len dnyaca nl karacier hastalklar uzman kendisinden s a k l a n m t . Bu o l a y d a n sonra Paris'ten g e l m i ve hastaln ne olduu anlald bilekle

yor, doktorlarn istirahat ve perhiz tlerine kar

Fiessenger Cumhurba

kanl Genel Sekreterlii de A t a t r k ' n ubat aynda yap t Yalova, Bursa ve stanbul gezilerinde iddetli bir gri be yakaland yolunda bir bildiri st rtl bir ekilde m e m l e k e t e yaynlayarak, duyurmutu. gnlerde hastal

te A t a t r k , M e r s i n ' e hastalnn balad

g i t m i t i . Bu y o r u c u g e z i y e k m a s a , i y i b i r d i n l e n m e y a p sa b e l k i de i y i l e e c e k t i . F a k a t y o r u c u g e z i , h a s t a l n h z la i l e r l e m e s i n e y o l at. birlikle Mersin istasyonunda yryen Atatrk, askeri gidip, eski ehrin kalntlarn gezdikten

ri d e n e t l e m i , yaplan g e i t trenini i z l e m i t i . Viranehir'e sonra Tarsus'a g e m i , Parkta b i r s r e d i n l e n d i k t e n s o n r a A d a n a ' y a g i d i p . stasyon C a d d e s i n d e n A t a t r k Parkna dek y r m t . Pi yade ve topu birliklerinin trenini zorlukla ayakta selm layan A t a t r k , y l e s i n e hastayd k i , ayakta zor d u r a b i l i y o r du. Mar mar! komutuyla treni acele bitiren k y o r d u . 25 M a y s ' t a A n k a r a ' y a v a r d n d a g a r n dek glkle y r y e b i l m i t i . Rengi s o l m U , Atatrk, salonuna olduu Ankara'ya doru bir kat daha bitkin bir d u r u m d a yola sararmt.

Bir gn sonra da, yannda M a r e a l Fevzi a k m a k halde stanbula doru yola kmt. Haydarpaa'dan Acar motoruyla Dolmabahe geen Atatrk, stanbul'a geliinin ertesi gn

Sarayna Florya'ya

368

ATATRK'N UAI DM dnerken birden fenalam ve bunu

yapt bir geziden

n c e k a l p k r i z i s a n m l a r d . 29 M a y s t a i s e k a r n n n i mee balad grlyordu. A t a t r k , buna biraz sinirlen m i , fakat bir eyin farkna varamadan imanladn san mt. Dr. Neet mer, Atatrk'e karacierinden rahatsz olduunu syleyerek hi deilse birka gn i s t e m i t i . k i g n s o n r a d a biz S a v a r o n a i l e yurda dndk. dinlenmesini ngiltere'den

ELBSE O L M U Y O R

A T A T R K A n k a r a ' d a 19 M a y s t r e n i n i i z l e d i k t e n s o n ra k t G n e y g e z i s i n d e n h a s t a o l a r a k s t a n b u l ' a g e l d i . G e l d i k t e n i k i g n s o n r a da S a v a r o n a y a t n d a k a l m a a b a l a d . Bu O ' n u n s o n g e l i i y d i . B i r d a h a A n k a r a ' y g r e m e d i . A t a t r k iyice rahatszd artk. Deniz havasnn iyi g e leceini dnerek O'nun iin Savarona yatn hazrlam lard. Atatrk, Kkte olsun, Sarayda olsun hi bir yatak odasnn dnda gecelikle giyerek dolamazd. nnde bile elbisesini y rengindeki Jeagu zaman en Uaklarnn

otururdu. Savarona'da

tari gecelikle O'nu grnce bir hayli yadrgadm. Devetpardess de zerindeydi. almt. ehresi s o l u k , hali znt v e r i c i y d i . Boynu v e ensesi o k i n c e l m i , kansz kulaklar effaf bir renk O s r a d a y o u n b i r hal a l a n H a t a y d a v a s i i n i d e z e rine alan C u m h u r i y e t Halk Partisi genel s e k r e t e r i ve i leri bakan kr Kaya'y A t a t r k , acele olarak Ankara'dan stanbul'a artm, Savarona'da kamarasnn yannda ona da b i r y e r h a z r l a t m t . k r K a y a h e m e n i s t a n b u l ' a g e l di. Savarona'ya kp A t a t r k ' l e grmee balad. Atatrk, M e c l i s ' t e k i kanunlar ve Hatay konusunda bil-

390

ATATRK'N UAI DM ce

g i aldl<tan s o n r a , k r K a y a ' n n a k l c i v e r t y a z l k ketine dikkatle bakarak: Ne gzel ceket byle, Beendinizse dedi. giyiniz kr Kaya h e m e n c e k e t i n i k a r d ; buyrun, gle gle

efendim. elbi par-

Ben bakasn yaptrrm, d e d i . Bu j e s t A t a t r k ' n houna gitti. kr Kaya'nn s e l e r i n i her zaman b e e n i r d i . Daha n c e de palto v e s d e o n u n d u . A t a t r k d e k r K a y a ' y a baz vermiti. Hemen koup, Atatrk'n zerindeki pardesy ceketi giydirdik. Ama ilikleyemedi. IJzntl bir gzlerini zerimizde gezdirerek; giyi Dok aldk, ekilde

dessn alp g i y m i t i . Zaten A t a t r k ' n zerindeki p a r d e elbiselerini

G a l i b a h e p i m i z u n u t t u k . Bu k a r n l a b u c e k e t hastalnn nedenini ok iyi biliyordu.

lir mi? Karnmda asit v a r m . Ne olacak bilmem, dedi. Atatrk torlarn saklamasna ramen ansiklopedi ve tp dergilerin den siroz (Cirrhose) fasllarn okuduunu ve hastalnn s o n u c u n u da p e k i y i g r m e d i i n i a n l y o r d u k . F a k a t O da,,

b i z l e r d e b i l m e m e z l i k t e n g e l i y o r d u k . Bu k o n u d a s a n k i a r a mzda gizli bir anlama yapmtk. A t a t r k , hi bir zaman, hi bir k i m s e y e halinden ndan ve derdi. kr Kaya, A t a t r k ' n rn kuma getirtelim, yeni zntsn geitirmek lde bir elbise iin: Sizin hastalnz tedaviyle geecek e f e n d i m . Y a yaptralm. onay e diye ksmet lmden sz gstermekten kanr, yaknmam, hastalnn etmemiti. lmden korkmak arl korktuunu ahmaklktr,

lmden

yiletiiniz zaman daraltrz, d e d i . Bayla O'nun n a l d k t a n s o n r a A n k a r a ' y a kildi. Kumalar g e l d i . Fakat d i k t i r m e k Atatrk'n tereke listesinde kmt. ve giymek

Mmtaz kmen'e telgraf

o l m a d . O k u m a l a r sonradan top A n k a r a sofu

ATATRK'N UAI DM

391

Atatrl<, Savarona'nn en gzel odalarndan birinde ya t y o r d u . Buras h e m iskele, h e m sancak tarafndaki deniz l e r e bakan g e n i bir o d a y d . Bir kede y a t a , bir kede mavi soya rtl bycek bir masann evresine sralan m k o l t u k l a r , e z l o n g , k k yaz masas, kitap dolab vard. Ortada t e k kiilik beyaz r t l bir y e m e k zerinde srahi ve iekli bir vazo duruyordu. Atatrk, ikisiz masay kr Kaya'ya iaret d u u m a g r e a r k a d a l a r da s o f r a l a r n d a n JTilar," d e d i . alkol ederek: kaldrimdi soframz ite byle fakir. Perhizdeyiz. Duy masasnn

DONDURMA

YED

ATATRK, birka gn

Dolmabahe

Saraymda

hasta

yattktan sonra 1 haziranda stanbul limanna gelen Sava rona yatma nakledildi. A t a t r k yenilikten holanr ve yatla bir sre oyalanp, belki de Saraydan daha rahat eder diye o r a d a k a l m a s n u y g u n g r m l e r , O d a b u n u s e v i n l e kar lamt. S a v a r o n a y a t n a g e i l d i i i l k g n l e r d e A t a t r k , h e r za manki gibi d o k t o r l a n n t l e r i n e o kadar n e m imekte olduundan eski pantolonlar vermiyor zeri du. Uzun o t u r m a k t a n , yatakta y a t m a k t a n sklyordu. Karn uymuyordu ne. K e n d i s i n e y a t k y a f e t i y a p m l a r d . Beyaz p a n t o l o n ze rine l c i v e r t c e k e t , beyaz i s k a r p i n g i y i p y a t t a bir aa bir yukar d o l a y o r d u . A k a m l a r da hava s e r i n l e r Bankas genel mdr Muammer Eri'in korkusuyla ngiltere'den ar

hediye olarak getirdii beyaz yn sveteri g i y i y o r d u . le ve akam yemeklerini yukar salona karak kadalaryla beraber yiyordu. Oysa yrmek, hele ven kmak, O'nun iin ok zararlyd. Doktorlar sinlikle kendisine bildirmilerdi. Atatrk'n itahsz hali dikkatimizi ekiyordu. Adeta merdi

bunu ke

ATATRK'N UAI DM

393

zorla yemek yiyordu. Sevdii yemeklerin hi birine dnp bakmyordu bile. Scak bir g e c e y d i . Yine y e m e i n i itah sz y e m i , b i r k o l t u a o t u r m u , d i n l e n i y o r d u . O s r a d a s tanbul'da bulunan lk de Atatrk'n rilmiti. lk Atatrk'n karsnda isteiyle yata geti dondurma yemee grnce getir gidip yiyen emrini

balad. Zaten perhiz yapan Atatrk, dondurmay mesini emretti.

c a n e k t i v e k a m a r o t Rza'ya h e m e n b i r d o n d u r m a K a m a r o t Rza, h i k i m s e y e s o r m a d a n A t a t r k ' e bir dondurma getirdi. Byk bir itahla dondurmay Atatrk: ok h o u m a g i t t i . Bir tane daha getir,

v e r d i . k i n c i d o n d u r m a da g e l d i . O n u d a y e d i . B i r n c sn istedi... Atatrk'n raretini sndrmee da s o u t u l m u s u i t i . Derken gece yarsna doru yatta ilk kriz geldi. Ora d a hazr b u l u n a n D r . N e e t m e r r d e l p , d e r h a l u y a n d r l d. Neet mer, Atatrk'n Dnya apnda bir zel d o k t o r u y d u . lk bu tedaviyi yapt. Fakat vaziyeti t e h l i k e l i g r y o r d u . adamn tedavisinde doktor dakikadan Avrupa' istedi. koymalara sonra artk sorumluluk alamyacam dan hemen bir mtehasss Atatrk'n hastal srasnda syledi ve kar i i y a n y o r d u . d o n d u r m a , h a bir bardak yetmemiti. Arkasndan

arlmasn btn

aldrmadan lk, yanma girip kmtr. Son gnlerine dek Dolmabahe Saraynda bulunan lk'y, lmnden on be gn nce A t a t r k yanna i s t e m i . Yatana oturtup yarak: Cumhuriyet Bayram yaklat. Ankara'ya gidin. lk bayram grsn, d e m i . lk de boynuna sarlarak. oka

A t a t r k m , b a y r a m g r e l i m a m a , s e n de gel, Sensiz A n k a r a ' y a gitmerr, d e y i n c e . Ben de g e l e c e i m , diyormu.

diye balam yalvarmaa. Bir t r l ayrlmak i s t e m i y o r m u .

394

ATATRK'N UAI DM Ayrirl<en, lk'nn alayna ok zlm, yine gzleri

dolmu. lk ayrlrken: istemi. Atatrk, son gnlerinde bile lk'y unutmad. Nesip Efendi ile t e l e f o n ettirerek: iyi baksn, gitti, diyordu. l gelecek, gtrmedi, Atatrk'n yapt lk nasl, annesi ocua Gidiyorum Atatrkm, ama geleceim, avutmak demi. Atatrk, lk'y okayarak: Siz g e l m e y i n , b e n g e l e c e i m , d i y e o n u

Sonradan d u y d u u m a gre uzun sre A t a t r k ' n mn lk'den saklamlar. Avrupa'ya d e m i l e r . Fakat o, bu szlere k a n m a m : Beni bu kadar s e v e r d i , niye beni de bir eyler sezinlemi. altnda saklad fotoraflarm diye alarm. Sonra yastnn

yzne

rp iin iin aladn sonradan Vasfiye Hanm anlatmt. Hatta alt ay kadar sonra bir Z e y b e k havas alnrken an nesi Haydi kalk, oyna lk deyince lk birden bire sar slarak yle karlk Atatrk yok ki... ayrlmayan vermi: Ne oynayacam. Artk

A t a t r k ' n son gnlerinde baucundan hi

h e k i m l e r i n (Dr. A k i l M u h t a r z d e n , Dr. N e e t m e r rdelp, Dr. Nihat Reat Belger, Dr. Hayrullah Diker, Dr. A b r a v a y a M a r m a r a l , Dr. M . Kemal k e , Dr. M . K m i l Berk, Dr. S reyya Hidayet Serter) k'nn ziyaretleri yle k i k a k a l d . 24 E k i m tuttuklar son nbet defterinde gsterilmektedir: ile girdi, l

21 E k i m 1938. l k , H a s a n Rza S o y a k ' l a g i r d i , o n d a 1938. l k , a n n e s i V a s f i y e kald. o n b e d a k i k a k a l d . 25 E k i m 1938. l k , V a s f i y e , A f e t nan ve Sabiha Gken'le girdi. Birka dakika

MAREAL AKMAK'LA

YATTA

ATATRK daha Savarona yatnda hasta iken Ankara' dan o zaman Babakan bulunan Cell Bayar ile bul'a gelir ve Atatrk' ziyaret ederlerdi. ok nem ve ona gsterirdi. bulunduu ye genelkur m a y b a k a n o l a n M a r e a l Fevzi a k m a k d a s k s k s t a n

Atatrk, Mareal akmak'n ziyaretine rir ve hi kimseye gstermedii bile saygy ankaya davetlerinde

yleydi, Mareal'in

ziyafetlerde

masaya iki konmaz, A t a t r k de o gece te datlr, sabahlara dek

m e k t e iki perhizi yapar ya da b i r iki kadeh ier, sofra en ge gece saat y i r m i lenlere veda sren edilirdi. za

M a r e a l Fevzi a k m a k , Savarona yatna gelecei man Atatrk hasta olduu halde Yatn bindirirdi. hastal srasnda iskelesine

kar,

bir iki saat s r e n t o p l a n t l a r d a n sonra y i n e iskeleye kadar getirip motora Atatrk'n

eski babakan ve A t a

trk'n Kurtulu Sava arkada smet nn'nn geldiim hi g r m e d i m . Aradan gnler g e t i k e bu merak adamakl l i i m i k e m i r m e e b a l a d . A c a b a a r a l a r n d a b i r d a r g n l k

396

ATATRK'N UAI DM

m v a r d ? S o n u n d a d a y a n a m a d m . B i r g n B a y a v e r CelF ner'e sordum: s m e t Paa A t a t r k ' ok severdi. Niin gelip grmyor? Cemal, birka defa gelmek iin telefon etti. Ata etmek ver tek t r k ' e h a b e r v e r d i k . s m e t Paa g e l i p s i z i z i y a r e t

istiyor, dedik, 'Ankara'dan ayrlmasn' diye karlk d i . Biz d e s m e t n n ' y e A t a t r k ' n s z l e r i n i a y n e n rarladk. Bunun t e p k i s i n i n ne o l d u u n u b i l m i y o r u m . A t a t r k ' n Savarona ve miti. Atatrk'n Dolmabahe'de hasta

yatt hak

s r e i i n d e b a b a k a n o l a n C e l l B a y a r i s e b i r o k kez g e l hastalnn son gnlerinde bte knda bilgi v e r m e k zere gelen Cell Bayar'a doktorlar an c a k o n b e d a k i k a i e r d e k a l a b i l e c e i n i b i l d i r m i l e r d i . Fa kat A t a t r k d u r u m u kavrad iin Cell Bayar' on be da kika sonra dar brakmad. Btede sz edilen m e k i i n d o k t o r l a r b u kez i e r i y e A f e t n a n ' etti. Atatrk bir ara Cell Bayar'a, Dnyann geirmekte olduu bunalmdan sz ederek yle d e m i t i : Dnya m u t l a k bir savaa d o r u gidiyor. ki yllk kal bir zamanmz var. Bte formllerine uyarak tembel mak doru deildir, dedi. kurula c a k f a b r i k a l a r h a k k n d a b i l g i v e r m e s i n i i s t e d i . B u n u nle yolladklar mecbur halde, A t a t r k , onu da o t u r t u p Bteyi d i n l e m e e

BUZ SANDIKLARINI

AHIRIYOR

ATATRK'n doktor

zel

doktoru

Neet

rdelp, dnyaca

Avrupa'dan tanmm rdelp,

getirtilmesin! istedikten sonra

bir Fransz d o k t o r u arld. F i e s s e n g e r adl bu doktor 8 Haziran 1938'de g e l d i . Fransz d o k t o r , N e e t m e r N i h a t Reat Belger, A b r a v a y a v e daha b i r o k d o k t o r l a A t a trk' muayene ettiler. Doktorlar raporu hazrlarken, Ata trk, yannda duran ileri bakam kr Kaya'ya sordu: Ne diyorlar Barsak, bunlar? rahatszl. Perhiz, ald. u ya istirahat karacier

ve tedaviyle geer diyorlar, diye karlk tlerde bulundu: Yatak odasnda dolaabilir.

lk k o n s l t a s y o n y a p l d k t a n s o n r a D r . F i e s s e n g e r , Darya kmak

saktr. M e r d i v e n inip b i n m e y e c e k t i r . Hava tertibat d i i i i n d u v a r l a r a buz s a n d k l a r Savarona tan demirli Boaz'n bulunuyordu. ve Havalar konulacak. yat, Dolmabahe nlerinde meltemi, kamaralar

yetme k ki.

batan ve scakt

da y l e s i n e

poyraz

serinletemiyor-

du. Odann havasn biraz s o u t m a k iin d o k t o r u n dne u y a r a k d r t k e s i n e l e e n l e r i i n d e buz s a n d k l a r k o n u l -

398

ATATRK'N UAI DM

mutu. Atatrk, bir dille;

kr

Kaya'ya buzlar

gstererek,

alayl buzlar sor

Bak b e n i m

de barsaklarm, l e e n l e r d e k i

gibi su iinde yzyor. Byle insan yaar m? d i y e d u . kr Kaya, zntsn belli e t m e m e e

alarak; Sonra

Tabi y a a m a z a m a , s i z i n k i y l e d e i l m i .

galiba s u y u n alnmasna da karar verildi. A t a t r k , s o n r a k r K a y a ' y a b i r g r e v v e r d i . Fransz doktorunu alp, Florya'ya gtrerek arlamasn ve arayarak hastalyla istedi. ilgili her eyi renerek bildirmesini azn kendisine

Sonradan rendiimize gre kr Kaya, konuk dok toru, Florya'da Kl A l i ' n i n evine gtrm. Arlam. Sonra doktora yle s o r m u :

Sizden unu r e n m e k i s t i y o r u m . A t a t r k bu has benden Hkmet, Parti v e Meclis

t a l k t a n l r m ? E e r l r s e ne v a k i t l e b i l i r ? Bu s o r u larn, karln imdi beklemektedir. Fransz d o k t o r u bu g r m e d e A t a t r k ' bir hayli v m. Koyu sylemi. halde: Atatrk, tbbn ve tabiatn yardmyla daha iki yl Katolik, fakat cumhuriyeti Sonra sz hastalna olan doktor, Fran olduunu zntl bile bir sa'nn o gnlerde byle bir efe ihtiyac

getirerek,

y a a y a b i l i r . B u n u n t p t a r i h i n d e b i r o k r n e i v a r d r . Fa kat imdi Yata dndmzde Atatrk' barsak ve beyin k a n a m a s n d a n l m d e b u l a b i l i r i z . Bu b a k m d a n s i z . C u m huriyetin selmeti iin imdiden gerekli tedbirleri demi. Atatrk'n lmnden sonra Trkiye'nin geleceini Fransz alnz,

d n e r e k her eyi konuun d e m e s i n i n nedenini doktoru ite byle aklam oluyordu.

D r . F i e s s e n g e r buz k a l p l a r g i b i d a h a b i r o k t e d b i r l e r

ATATRK'N UAI DM a l d r t p , yasal<lar l<oydul<tan s o n r a , ayrlmaz Atatrk beni ard: var elebi Efendi, bu sandklardaki buzlarn yanna Savarona'dan

399 ayrlr

faydas giderek

m ? d i y e s o r d u . Buz s a n d k l a r n n

baktm. Ne faydas olabilirdi' k i : H i f a y d a s y o k P a a m , d i y e k a r l k -Evet P a a m , i m d i m o t o r a lar buralar kirletmesin. kardm. Atatrk' bindi. kutu verdim. Doktor gitti mi? diye yava bir sesle sordu. y l e y s e h e m e n b u z k u t u l a r n k a r n . Buz

H e m e n buz k u t u l a r n d u v a r l a r d a n n Fransz d o k t o r u n u n yasaklarna S a d e c e buz k u t u l a r n k a r t m a k l a

ierledii

muhakkakt. anlalyordu. biraz

Fakat onun yannda itiraz e t m e k i s t e m e d i i

kalmad. Kendini

serbest hissedince hemen yata hareket emrini verdirtti... Savarona Marmara'ya doru yol ald. Ertesi gn arky'e vardk. ok gzel bir yaz g n y d . A t a t r k ' n can yukar kmak i s t i y o r d u . Byle havada hrriyet bir insan Byle Doktor dedii iin kamarada kapal k a l m a k ne d e m e k t i ? Fakat olduu halde: elebi Efendi, ezlongu gverteye kar. dar kma diye t e m b i h etti ama, doktorlarn her yaplmaz, dedi. s t e r i s t e m e z e m r i n i y e r i n e g e t i r d i m . Bir t a r a f t a n z l y o r d u m . Ya hastal g e m e z s e , artarsa iindeydim. A t a t r k gverteye kt. ezlongta bir sre uzandktan sonra, tekrar aaya indi. A k hava O'nu fazlasyla mutu. O geceyi arky'de geirdik. Atatrk'n yor onuruna diye da doktorlar

O'na dar kmasn k e s i n olarak y a s a k l a m l a r d .

kayg

g e c e halk s a h i l d e bir f e n e r alay d z e n l e m i t i . Fakat A t a t r k ' n dar kmadn grnce zldler. Ne are k i , Atatrk'n ayakta duracak hali y o k t u . Bunu halka duyur-

400

ATATRK'N UAI DM

mamal< g e r e k t i . M i l l e t A t a s n n h a s t a l n b i l i y o r d u . Fa kat bu d e r e c e ar bir hal ald s a k l a n y o r d u . O g n y a t l a M a r m a r a ' d a d o l a t k . Bu s r e i i n d e A t a trk kh kamarasnda d i n l e n d i , kh yasak kararn dinle meyerek gverteye kt. Ertesi gn Dolmabahe demirledik. nlerine

MEMLEKET HASTANEYE

DND

ATATRK, ok ar hasta olduu halde kendini mu, o sralar rahatszlk geiren Cell Bayar ilgilenmee ve nn'nn hastalklaryla yakndan

unut smet

balamt.

C e l l Bayar d e v l e t i l e r i h a k k n d a A t a t r k ' e b i l g i v e r m e k iin stanbul'a geldii zaman garip bir rastlant oldu. A n bir karacier krizi geirdi v e yatta tedavi altna girdi. A r t k Savarona'da iki hasta v a r d . A t a t r k bu srada kendi derdini Atatrk' unutmu, iyiden Babakan'mkiyle uramaya yataa balam d, artk ka t . Kendisinin de karacier hastalndan

iyiye kayglandrmt. Atatrk,

racier hastaln k i m yakalanrsa y a k a l a n s n felket sayyordu. A t a t r k ' n bir ara y l e dediini duydum: Memleket gibi Ben hasta y a t a k t a y m . Cell Bayar da hasta yat bilmem? hastal Atatrk'nki

y o r . Fevzi a k m a k ' n da e k e r i v a r , o da h a s t a . hastaneye dnd. Ne olacak Neyse ki. Cell Bayar'n

deildi. abucak iyi oldu ve yattan taburcu edildi. Dr. Fiessenger'in stanbul'a ikinci geliinde eski ba bakan smet nn de Ankara'da safra kesesinden lanm. Vedit Beyin bayavere anlatt bu olay hasta Atatrk
F: 26

402

ATATRK'N UAI DM halde

d u y u n c a ol< z l d . K e n d i s i o k a r h a s t a o l d u u Fiessenger'in etmesini hemen Ankara'ya gidip, nn'y istedi.

muayene gitti.

Fransz doktor, h e m e n o gece t r e n l e A n k a r a ' y a t a n b u l ' a d n d . S o n r a da A t a t r k ' e ilgili u bilgiyi v e r d i : nn'nn

n n ' y m u a y e n e e t t i . B i r g n k a l d k t a n s o n r a t e k r a r s hastalyla

s m e t Paa'da eker olduu iin yaplacak, a m e l i iyileecektir.

yat t e h l i k e l i b u l d u m . Tarif e t t i i m tedavi e k l i n e gre ha reket edilirse ok abuk Gerekten de nn'ye o zaman byle bir a m e l i y a t ya plmad v e bir sre sonra da i y i l e t i . Fiessenger bir gn kalmak iin geldii Trkiye'de bylece A t a t r k ' n e t k i s i n d e n kurtulamayarak be gn kal m ve g i d e r k e n de yle d e m i t i : kuvvetli ok B e n i b r a k n d a b u r a d a n a b u k g i d e y i m . Eer bir adam k i , hl e t k i s i altndaym. bir gn daha burada k a l r s a m h e m e n e m r i n e g i r e c e i m . iyi a n l y o r u m . Nereye, k i m i n yzne yle

zntnz

baksam, gzle

r i n i n i i n d e n kalbine akan ac gzyalarn g r y o r v e b e r a b e r a l y o r u m . Bu t e h l i k e l i f r t n a i i n d e b e n i m d e s i z i n le a y n g e m i d e b u l u n d u u m u k a b u l e d i n , savat en t e h l i k e l i annda, kendi doktoru, ileride Trkiye i m i z iki arkadann hastal Atatrk gn Savarona'da tam demiti. iin gelen grece A t a t r k ite byle esiz bir yaradla sahipti. l m l e hastal Cumhuriyeti'nin banda

iin seferber 56 g n

etmi, kendi her gn olsa, Hasta

derdini hie saym, kendi acsn seyrini biraz

unutmutu. kald. Hastalk Gnden gne yat Savarona eriyip

daha arttryordu. gryorduk.

sndn gzlerimizle

g e t i k e A t a t r k ' s k m a a b a l a m t . K o n f o r l u da q!, y a t t a o t u r m a y dayanlmaz bir hale g e t i r m i t i .

bir yandan alak tavanl kapal oda, bir yandan yazn scal n a c s da h e s a b a k a t l r s a , A t a t r k s k l m a k t a o k h a k -

ATATRK'N UAI DM

/>03

iyd. te byle skntl bir gnde belki bir d e i i k l i k olur. A t a t r k belki biraz avunur d n c e s i y l e Erdek'e g i d i l d i . O srada Erdek limannda Donanmamz demir atmt. Do stanbul'a tek n a n m a K o m u t a n k r Paa, y a t t a A t a t r k t a r a f n d a n k a bul e d i l d i . O geceyi Erdek'te g e i r m e y i p t e k r a r dndk. Oysa geceyi Erdek'te geirecektik. Dolmabahe

nnde demirledikten sonra scan etkisi A t a t r k ' rar s k m a a v e z m e e b a l a d .

Fiessenger yurdumuza ikinci geliinde Atatrk'n s rekli olarak yatta kalmaktan sklacan dnerek istedi i zaman Boaz'da kzkardei motorla Makbule gezintiler yapmasn Atadan, Florya'ya Afet nan, tavsiye emretti, Sabiha Atatrk' motorun yan k alt. Ata e t m i t i . A t a t r k b i r g n A c a r m o t o r u y l a bir gezi fvlotorda

G k e n , Prof. N e e t m e r , K l A l i , S a l i h B o z o k v e y a verleri vard. Motorla nce da grnce de gidildi. sevgi hasta olarak bilen halk, g i y i n m i vaziyette Acar kyamet koptu. Heyecanl bulundu. Zorlukla uzand ezlongtan karlk kalkp

gsterilerin

peteye k a d a r g e l d i . H a l k n a l k l a r n a , y a a , v a r o l s e s l e r i n e e l i n i y a v a a kaldrarak Florya'dan sonra vermsvG Dolmabahe nne gelindii halde

trk, yata kmak i s t e m e d i , Boaz'da ikinci bir gezinti da ha y a p m a k i s t e d i . B o a z ' d a k i g e z i d e d e s a h i l l e r i dolduran h a l k A t a t r k ' e g r l m e m i ssvgi g s t e r i s i n d e b u l u n d u . Bu aezi R u m e l i k a v a ' n a d e k s r m t . BoEz'n s o n u n a ya!-.latmzda Atatrk her halde byk bir rahatszlk d u " ve Boaz'a yaplan mu o l a c a k k i , s o n s r a t l e d n e m r i n i verdi. G e s a a t lerde Savarona yatna geildi. Florya bu g e z i , ne y a z k k i A t a t r k ' n s o n y o l c u l u u o l d u . Boa:' gezintisinden birka gn sonra Atatrk'n hararetinin b i d e n b i r e y k s e l d i i g r l d . H e r k e s i byk b i r t e l a l d . H a r a r e t i o k artan A t a t r k , b i r a r a evresindekilere d

nerek:
Bouluyorum, odada oturamayacam, diye ba-

404

ATATRK'N UAI DM

rp yataktan frlamak i s t e m i ve yatn gvertesine ka rlp hasr ezlonglardan brinin zerine uzanmt. Yatta Atatrk'n hastalnn ilerledii ve beklenen bir sonu alnamayaca anlalarak, Saraya kmasna ka rar v e r i l d i . Belki Saraydaki odalar daha s e r i n d i . Orada da ha i y i r a h a t e d e b i l e c e k t i . Bu y z d e n S a r a y a g e i i i n e m i r verdi. Savarona'dan ayrlp Dolmabahe Sarayna gidece koltuk polis i gn A t a t r k kamaradan m e r d i v e n bana kadar

la g e t i r i l d i . Bu o k a c k l b i r m a n z a r a y d . K o l t u k , b a t a K l A l i , M u h a f z A l a y K o m u t a n s m a i l H a k k T e k e , m e m u r u Faik e l e n , bayaver Cell ner, bir de nbeti askerin elleri den grmesin balar Sarayn ieriye odasna tkanp: " Oh, dnya varm. Gerekten de buras Yattan diye zerindeydi. A r ar i n d i r i l d i . V a k i t g e c e y a r s y d . Bu g e i Sarayn bahesindeki sndrtlmt. Atatrk'n oturduu kapdaki kimse lam eller ayrlp Yatak yataa

merdivenler iini koltuk,

btn elektrik

zerinde stanbul asansre girer

motoruna konuldu. Motor yattan koltuk kadar y i n e hemen omuzlarda nceden gtrld. hazrlanan

rhtmna yanat. Ayn ekilde girmez,

Saraydan

daha serinmi, diye derin bir nefes ald. Bu g i d i A t a t r k ' n s o n g i d i i o l d u . B i r d a h a S a v a r o na'ya dnmek ksmet olmad.

V A S Y E T N A M E S N EMRLE

YAZDIRDI

ATATRK'n karsnda nlmaz

karnnn

gittike

i m e s i , idrarnn doktorlarn lmn

ke ka

silmesi, Avrupa'lardan

getirtilen bal

hastalnn karnndan

elleri, kollar

k a l m a s , O'na

bir ey olduunu

anlatmt. Atatrk,

i l k kez s u a l n m a s n d a n b i r s r e n c e (5 E y l l 1938) V a s i y e t n a m e s i n i hazrlam v e kendi e l i y l e 6 Ekim 1938'de N o tere v e r m i t i . nk yava yava leceini artk le a n l a m b u l u n u y o r d u . A t a t r k D o l m a b a h e ' d e 71 s a y l o d a d a y a t y o r d u . B u odann ortasnda duvara dayal ceviz oymal karyolas var d. stnde beyaz t l d e n bir c i b i n l i k aslyd. Yatan y a nnda k o m o d i n , zerinde m o r bir kolonya i e s i , a y a k u c u n da bir ezlong d u r u y o r d u . Denize bakan panjurlu pencerelerin nne mavili H e reke kumayla kapl koltuklar, kanepeler, keye de y a s t k l b i r s e d i r y e r l e t i r i l m i t i . O d a n n s o f a y a a l a n iki k a ps v a r d . Bunlarn arasnda bir t u v a l e t m a s a s , masann zerinde de d r t ke a k r e p v e y e l k o v a n f o s f o r l u bir sa at duruyordu. te A t a t r k ' n son sz olarak tarihe geen kesinlik

406

ATATRK'N UAI DM

" S a a t ka s o r u s u b u s a a t e bakarak Gcruimutu. D v a r i s e m a v i stne s a r y a l d z l b i r fonla k a p l y d . Vasiyetnamesinin hazrlanmas iin umum ktip Ha kar san Rza S o y a k ' n y a r d m n i s t e d i i n i d u y m u t u k . B i r g n Soyak' ard. M a l olarak nesi varsa bir listesini masn istedi, umum ktip buna hi gerek olmadn,

kendilerine yaplacak operasyonun basit ve tehlikesiz bir ey olduunu, bundan kayglanacak hi bir ey bulunma dn s y l y o r s a da d i n l e t e m i y o r d u . B u n u ne p a h a s n a o l u r s a o l s u n y a p a l m , diyor du. Emir emirdi. H e m daha fazla s r a r e t m e s i , zaten hasta olan A t a trk' zebilirdi. Umum ktip brosuna giderek kaytlardan istedii lis teyi k a r y o r . Bu l i s t e esas t u t u l a r a k K o c a e l i Selhattin Yarg ile bir vasiyetname ne millete brakmaktayd. ahsi yaadklar milletvekili hazrlanyor.

Atatrk, vasiyetnamesinde btn mal ve mlkn y i servetinden, ok yakn kzkardei Makbu Nebile'ye larna, s e v d i k l e r i n e aylk balanyordu. Vasiyetnamede Sabiha Gken'e srece le A t a d a n ' a ayda 1000, P r o f e s r A f e t nan'a 8 0 0 , t a y y a r e c i 600, lk'ye 200, Rukiye v e d e 100'er l i r a b r a k y o r d u . A y r c a S a b i h a G k e n ' e b i r e v alabilecek para v e r i l e c e k . M a k b u l e Atadan'n da ankaya' da o t u r d u u e v l n c e y e k a d a r e m r i n d e k a l a c a k t . B u n l a r dan baka smet nn'nn ocuklarna yksek r e n i m l e rini b i t i r i n c e y e kadar gereken b i r madde d e v a r d . U m u m k t i p H a s a n Rza S o y a k , A t a t r k ' n gn A l t n c Noter smail Kunter'i Dolmabahe emrettii Saraynn yardmn yaplmasna ilgin

s t k a t n d a k i d e n i z e b a k a n odaya g t r y o r . A t a t r k o n lar i p e k p i j a m a s v e k r m z r o p d a m b r s r t n d a , b o y n u na b a l a d v i n e r e a r b i l e t r a o l m u v a z i y e t t e karlyor. Sigara ve kahveler iildikten sonra bir sre un-

ATATRK'N UAI DM

407

d a n b u n d a n , l s t a n b u l ' d a l < i N o t e r s a y s n d a n , o y l l<an N o ter Kanunundan konuuluyor, fakat hastalndan Sonunda umum ktip'le Noter, hi sz edilmiyor. gitmek zere

ayaa kalkp izin istedikleri zaman, masann zerinden a l d kapal bir zarf N o t e r e d o r u kyorlar. H a s a n Rza S o y a k s o n r a d a n b u n l a r a n l a t r k e n , g z l e rinin yalarla dolduunu fark Hasan hazrladn yle a n l a t m t : Vasiyetnamenin Notere veriliinden bir ay nce iin A t a t r k b e n i a r d . Sa k o l u n u b a n a d o r u u z a t a r a k y a r d m istedi. Elini t u t t u m . Bylece d o r u l d u ve yatan t . Heyecann yenmee alt bana evirdii zaman uzun belli oluyordu. de bada k u r d u . Birka dakika denize ve kar sahile bak Gzlerini fark kirpiklerinin slandn etmitim. vasiyetnamesini nasl Rza S o y a k , A t a t r k ' n Bu b e n i m uzatarak: cap ettii zaman vasiyetnamemdir.

aarsnz, diyor. Noter, d o k t o r ve u m u m ktip kalkp

e t t i m . Sonra nne bakarak yle konumaa balad: 'Bu yolda k o n u m a k b e n i m iin de, senin iin de ar bir ey ama baka aremiz yok. Konumaa mecburuz o cuk. Hani s e n i n l e bir iimizden szederdik. Hatta bunun iin bir kanun karlmt. u V a s i y e t n a m e m e s e l e s i . Bu g n , y a r n o ii b i t i r m e l i y i z . N a s l o l s a b i r g n b i l i r , b a k a b i r arza o l a b i l i r . H e r h a l d e t e d b i r l i nuuyorduk. 12 H a z i r a n karlmt Meden Kanunun 452. maddesini karnmdan olmal?' deitiren bir kanun mahfuz mal su alnacak. Ne olur, ne olmaz. Barsaklardan biri deline G e r e k t e n de bu k o n u y u be yldan beri ara sra ko 1933 t a r i h i n d e ki, bundan 2307 numaral zel

Atatrk'n

tasarruflarnn

hisseler hakkndaki hkmden mstesna olup, btn larnda m u t e b e r olduu b e l i r t i l i y o r d u .

Atatrk'n artk fni lemdeki gnlerinin sayl oldu u n u v e ac s o n u n y a k l a t n o k i y i b i l d i i m h a l d e V a -

408 siyetnamenin

ATATRK'N UAI DM yaplmas sznden iyice sarsldm. Ata

trk'e sonra glkle unlar

syleyebildim:

'Emrinizi srf teden beri dndnz bir ey oldu u iin d i n l i y o r u m . Yoksa buna hi lzum yoktur. Yapla c a k i g a y e t b a s i t b i r a m e l i y e d i r v e b u y u r d u u n u z katiyen listesini tedii yoktur.' yapp getirmem konusunda alp verdii emri yerine sonra: hisse yer yapt arkada tehlike

A t a t r k ' n h e m e n mal olarak nesi varsa bunlarn bir getirmek iin broma gidip, defter ve kaytlara bakarak is listeyi hazrladm. Listeyi inceledikten Bunlar i k i y e ayracaz. Bir ksm hayatta mddete zerimizde senetleri. ankaya'daki kkle eyas gibi... bulunduumuz Yapacamz mahalli

kalmas gerekenlerdir. Nukut,

vesikaya ite bunlar koyacaz. brleri yani baka lerdeki evleri ve emlki. Ankara'ya dner dnmez belediyelere ve br kurumlara verir, muamelesini rrz, d e d i . Vasiyetnamenin yp A t a t r k ' e yemek msveddesini hukuku bir m olan Kocaeli milletvekili Selhattin Yarg

ile hazrla ayakl el bir

sundum. Okuduktan sonra: 'Derhal yazalm. alarak msveddeye baka baka kendi

Kapy kapa da ieri k i m s e g i r m e s i n , ' d e d i . n n e tablasn

yazsyla yazp b i t i r d i . Bir ara ' Y o r u l d u n u z , b r a k a l m , ka saat sonra d e v a m ederiz.' dediim halde 'Hayr, hayr baladk, b i t i r e l i m , ' diye karlk verdi.

dinlemedi

OK ACI EKYORDU

ATATRK hasta yatt son gnlerinde gerek na y a t n d a g e r e k s e D o l m a b a h e S a r a y n d a g e c e l i k meyiine

Savaro kyafe Dr.

ti olan e n t a r i y l e dolar v e uzanrd. Fransz d o k t o r u n u sevkar hi bir zaman baucundan ayrlmayan Naki'ye kar derin bir sevgi akir A h m e t ve Ziya belli oluyordu. Koltukla Savarona'dan Dolmabaheye tandktan son ra A t a t r k , d a h a n c e tan burada eser Atatrk'n neden Saray'a gelmediine daha zlr bir hal t a k n m t . n k yattaki c e h e n n e m i andran scak y o k t u . Sarayn odalar gnden gne serinceydi. yzden pek doktor kapnn ses H e m b u r a d a buz s a n d k l a r g e r e k m i y o r d u . karn i i y o r d u . Bu n e f e s a l m a k t a g l k e k t i i n i g r y o r d u k . Bizi a r t k y a n m a b r a k m y o r l a r d . Pek n e m l i b i r g r e v i i n u z a m a n da i e r i g i r m e d e n mizin kolunu, kanadn brnmt. btn tedaviye ve tbbn gerektirdii ilemdnyorduk. Ancak besli

y o r d u . Trk doktorlarna daha ok g v e n d i i her

halinden

larn istedii bir eyi g t r m e k zere kapsna gidiyor, o aralndan grebilirsek o kadar. A t a t r k ' n hastal hepi krm, Saray derin bir l m sizliine

Yaplan

410

ATATRK'N UAI DM kt

lere r a m e n Atatrlc'n d u r u m u ler gn biraz dala ye gittiinden, Hkmet son bir are olarak E p i n g e r , A l m a n y a ' d a n da B i r e g m e n a d l i k i n l t e d a v i , ald t e d b i r hep ayn idi. Hastalk Atatrk gittike ilerliyor, neeli karn gittike

Viyana'dan profesr

d a h a g e t i r t m i t i . F a k a t b u n l a r n da k o y d u u t e h i s , y a p t iiyordu. halde halsizlik yolu su

evresindekilere

grnmek

istedii

ac iinde kvrand belli o u y o r d u . Y o r g u n l u k ve

yzn i n c e l t m i , O'nu bitkin bir hale g e t i r m i t i . A r t k ka rn i m e s i , t e h l i k e l i bir hal yarattndan su alma na g i t m e k t e n alma ilemini elden geldii kadar geciktirmek baka are k a l m a m t . Fakat d o k t o r l a r ,

kararnda farknday

g r n y o r l a r d . A t a t r k de d u r u m u n ciddliinin d. Hatta bir gn doktorlara: diye

Su a l m a k a m e l i y e s i t e h l i k e l i m i d i r , a c v e r i r m i ? Fakat doktorlar O'nu kayglandrmamak

sormutu.

iin ok basit o l d u u n u , hatta bu ii k e n d i l e r i d e i l , a s i s tanlarna yaptrdklarm sylyorlard. Aslnda bu, doktor bir eydi. Barsaklardan ba emir l a r n s a k l a d k l a r n d a n da t e h l i k e l i biri d e l i n e b i l i r d i . Sonunda Atatrk, btn dayanklln yitirmee lad. A r t k acya dayanamaz hale g e l m i t i . D o k t o r l a r a : Karnmdaki suyu b i r an e v v e l aln, diye v e r d i . Fakat hi b i r i n d e buna c e s a r e t y o k t u . Daha bir sre suyun alnmamasn uygun gryorlard. Atatrk'n Fransz gelir trk'e suyun alnmas iin diretmesi, tam da Ata Fakat Ata suyun baka doktorunun ikinci geliine rastlad. Doktor, sylemiti. zerine doktoru karnndan

t r k ' daha iyi bulacan u m u t ettiini gelme.-? d krklna bakan Trk doktorlaryle Fransz

urad. Bunun

arasnda

uzun bir g r m e o l d u v a A t a t r k ' n hi bir are

alnmasna karar v e r i l d i . Yoksa acsn h a f i f l e t e c e k kalmam,t v e bunu yapmaa A k s i halde hastalk daha k t y e g i t m e e balamt.

zorunluydular.

ARTIK D U A

EDYORDUK

BTN m e m l e k e t A t a t r k ' n

hastalyla

ilgileniyor

d u . H e r k e s s a b a h g a z e t e s i n i a n c a i y i b i r h a b e r alr u m u duyla heyecanlanyor, fakat bekledii mjdeyi gremiyordu. M i l l e t t e n hastaln gidii sakland iin henz iin tehli keli hali, yurda yaylmamt. trk' eski s a l n a Avrupa'dan doktorlar bu gel m i t i , elbette k i , bu hastala bir de are bulacaklar, A t a kavuturacaklard. Halk ekilde avutuluyordu. O y s a biz i i n i i n d e y d i k . H e r s a a t d e i l , h a t t a her d a kika kulamza bir baka haber alnd iin gece u y k u larmzda bile Atatrk'ten baka ey gnler dnemez olmu gece zaman gei t u k . Y a r a b b i , ne b u n a l m l O'nun yaamas yastm gzyandan g e i r i y o r d u k . Her

iin Tanr'ya dua e d i y o r d u m . ok srsklam slanyordu. Gnler gelmiyordu.

yor, fakat b e k l e n e n iyi haber bir t r l

A t a t r k ' n k a r n n d a n ilk o l a r a k b i r t e n e k e y e y a k n s u alndktan sonra O'nun birden k t , ok zayf haberi geldi. Byle olduu belirmiti. birbirimizle halde iimizde dzelir Sudan kurtuldu, belki hastalk hakknda fikir diye dt umut yine bir

dnyor,

yrtyorduk.

412 Atatijrl<'n

ATATRK'N UAI DM karnndan Doktor Fiessenger ve Neet Atatrk iin

m e r ' i n g z e t i m i a l t n d a O p e r a t r VI. K e m a l k e t a r a f n dan bir t e n e k e y e yakn su alnmt. n k artk karnna toplanan suyun yznden yatakta dik oturamyor,

byk bir sknt ekiyordu. Kendisini dik tutabilmesi duu mee yordu. halde, ektii acy belli etmemee, neeli

arkasna yastklar ylmt. ok yorgun, bitkin, halsiz ol grn olu alyordu. Buna r a m e n acs, sknts belli

A t a t r k , ilk suyun alnmasndan sonra ok zayflam t . ki k o l u n u b a n n a l t n a a l a r a k a r k a s t y a t y o r d u . Kar nn byk bir sargyla s a r m l a r d . Kendisine g e m i o l sun diyen Kl A l i ' y e , doktorlarn duyamyaca kadar su mi? hafif bir sesle yle dedi: kan suyu grdn m karnmdan? Bu k a d a r dolu bir kap insann karn zerine konsa dayanabilir Bak b e n n e h a l d e y i m , b u n a n a s l d a y a n m m ? Kl verdi: duyduk. O Gemi olsun Fakat sralar gece Paam, bunlarn hepsi biraz kesilmedi geecek. diye yre Yat gn Su a l n d k t a n s o n r a A t a t r k inlemeleri i m azma gelir gibi oldu. ben Savarona yatyla Bebek'e gittim. neden Dolmabahe nlerinden kaldrp Bebek koyuna liyor, arkadalarmdan A t a t r k ' n salk d u r u m u bir eyler renmee alyordum. Yattaki benim dnmemi gzleri yolda, akam sabrszla sakinlemi denHince Ali, Atatrk'n kollarn perek yle karlk

d e r m i l e r d i b i l m i y o r d u m . Fakat hemen her gn Saraya ge hakknda de bekliyor, grn verdii bir personel

beni gvertede karlyor, fakat azm amadm ce bir deiiklik olmadn anlayarak susuyorlard. Karndan su alnma ilemi bir para rahatlk halde genel durumunda

hemen dermanszlk meydana ge

t i r m i , o byk adam saatten saate sanki klr gibi

ATATRK'N UAI DM

413

hal a l m t . Fakat o halde bile aralksz sabah gazeteleri ni izliyor, her sabah t r a m oluyor, k a r a r n a m e l e r i imzal Hal yor, devlet ilerinin aksamamasna gayret ediyordu. liyor, hatta gsterip yanna girenlere zlmemeleri iin

sizliini belli e t m e m e k iin radyo dinliyor, gramofonu din gleryz zile akalayordu. Gece uykusu kat zaman

basp, g r e v l i n b e t i arkada aryor, n b e t t e k i m var sa yanna g e t i r t i p y o r u l u n c a y a dek k o n u u y o r v e k o n u t u r u y o r d u . Hastalnn bu d n e m i n d e A t a t r k , Ankara'ya git m e k t e srar diyordu. H a t t a A n k a r a y o l c u l u u i i n m e m e s i i i n S a l i h Boz o k ' a u z u n y n o r a p v e b a c a k s a r g s b i l e a l d r t m t . Sa lih Bozok'la Kl A l i ' y e bunlar gstererek: iner, Bunlar ayama g i y i p , b o y n u m a da kaln bir earp ediyor: Beni A n k a r a ' y a g t r n , ne olacaksa orda olsun.

s a r d m m b i r e y o l m a z . Gazi i s t a s y o n u n d a t r e n d e n oradan otomobille ankaya'ya karm. diyordu. O gnlerde Romanya kraliesi, trende siroz

hastal gt ne

ndan ld kendisini

iin doktorlar, Atatrk'n Ankara'ya gndermek

Ankara'ya istemediinin

rlmesine iddetle neden denini renince

kar kyorlard. Atatrk,

doktorlarn

sinirlenmi: barmt. ediyor: Yapacak gnderin.

Budalalar! diye Bir an nce

A t a t r k her gn A n k a r a ' y a g i t m e k t e srar beni Ankara'ya n e m l i iler var. d i y o r d u .

A t a t r k , acaba Ankara'ya giderek hangi n e m l i ii b i t i r m e k istiyordu? Ne yazk k i , d n d neyse bunu ya p a m a m v e b u g i z l i i s t e k b i r ac o l a r a k k a l p , birlikte t gitmitir. hi durmadan zerinde Ankara'ya byk gitmek iin yap dalgas Giderse bir heyecan Atatrk'n kendisiyle

srar, h e p i m i z i n

yaratmt. Gider

m i , gider, diye dnyorduk.

414 ne

ATATRK'N UAI DM o l u r ? T r e n i n s a r s n t s n d a n daha o k k u v v e t t e n der kur Btn ke

m i , yoksa daha byk bir f e l k e t gelir m i ? G i t m e z s e tulur mu? diye aramzda tartmalara balamtk. g n m z bu tr konumalar alyordu. Sonunda cak, gerektii nacakt. doktorlarn kadar elbirliiyle verdikleri karar

s i n l i k kazand: A t a t r k Saraydan hi bir y e r e k a r l m a y a - , Ankara yolculuu konusunda oyala

SON

BAYRAM

BEBEK'le imdi

Dolmabahe

arasmda yaar

nasl

gidip

geldiimi Heye korku r

dndke

o gnleri

gibi o l u y o r u m . Bazen

candan bitkin bir hale g e l m i t i m

o gnler.

dan, kt ve ac haberin k o r k u s u n d a n Saraya

gidemediim

zamanlarda telefonla Dolmabahe'nin santraln bulup, diye soruyordum. Ondan hayr karln Ondan alnca sonra

kek r k e k santral m e m u r u K e m a l Beye d e i i k l i k varm? iime koup, hep su serpiliyor, h e m e n yattaki arkadalarmn yanna ok kr, daha yayor, d i y o r d u m . birden inallah kurtulur! diye balyorduk duaya. B y l e c e 1938 y l n n C u m h u r i y e t B a y r a m g e l i p mek iin enliklerin eskiden olduu gibi yaplmas d, gece fener alaylar dzenlendi. Hatta Kuleliler vai fieklerle enlikler srp gitti. zehir dek kucaBayramlarn sabahlara att. uygun Sarayn

Halka bir ey d u y u r m a m a k ve e h i r d e yas havas e s t i r m e grld. Yine taklar kuruldu, parlak bir geit treni yapl nne vapurla gelip gsteri yaptlar. Gece sabaha dek ha On beinci Yl e n l i k l e r i g e r e k t e n de A t a t r k ' e olmu.stu. Btn C u m h u r i y e t dek ayakta, nee, zevk ve keyif iinde halkla kucak

416

ATATRK'N UAI DM Bayra sessiz sayl ko Paam, de alk souk

a g e i r e n A t a t r l < i i n y a a m n n s o n C u m h u r i y e t mnn gnn ve gecesini, Doimabahe deil Saraynn saatleri

bir odasnda l m d e i n d e g e i r m e s i , O'nun iin ne b ylt, ne dayanlmaz a c y d . G n l e r i n u u y o r d u artk. Yanndakiler O'na iyileeceksiniz ecek sesi derecede eklinde oyalayc olan bu byk insan szlm, solgundu, kesik kesik kalkacaksnz szler

sylyorlard. bir

Gece klarla donatlm bir vapur, Sarayn rhtmna yanamt. Vapurdan sessizliine lgnca ykseldi. lm brnen odann

duvarlarnda gelmiler,

yankland. niversite dediler. ok duyguland. kaldrlmasn

genleri Kalkmak

kutlamaa i s t e d i . Ta girildi, Kaya

kati yoktu. aretle

istedi. Kollarna

pencere kenarndaki bir koltua oturtuldu. Yine yanndakilerin yardmyla ayaa kaldrld. Kl A l i ile k r vard hatrladma gre. Sonra eliyle vapurdakileri selm lad. Vapurdan bir alk tufandr koptu. Yaa, varol! s e s l e r i g k l e r e y k s e l i y o r d u . B e l k i A t a t r k ' n el i a r e t i n i mler, belki de g r m e m i l e r d i . Genlerin syledii ranlklarn iinde kayboldu. Atatrk cansz fakat m u t l u bir sesle sanki iitecekgle... Hepsi gr da

ban d u m a n alm mar vapurla b i r l i k t e uzaklap, ka

lermi gibi genlere arkalarndan unlar syledi: Bu b a y r a m l a r v e y a r n l a r s i z i n d i r . G l e sessizce dar Birka dakika ayakta kalmak O'nu y o r m u t u . Yatana yatrld. Yanndakiler szldler. nin gzlerinden yalar szlyordu. Hepimiz gzyalarmz d a r , h k r k l a r m z i i m i z e Her taraf vard. Millet donanmt. aktyorduk. sessizlik de maytap sofrac arada ve Kzkulesi e l e k t r i k l e r l e donatld halde bir i t e n i e a l y o r d u . Bu Buradan atlan fiekler patlayc

lar A t a t r k ' r a h a t s z e t m i o l m a l k i , z i l e b a s p , arkadalardan Kmil'i ard. Sofracya: B p a t r d l a r n e d i r ? d i y e s o r d u .

ATATRK'N UAr DM

417

Kmil aklnca A t a t r k ' n z l m e m e s i iin olacak, bir denbire: Gk g r l y o r Paam, d e y i v e r i n c e , A t a t r k ister istemez glmseyerek: tana uzand. Biz Cumhuriyet Bayramnn on beinci yl dnm gre aras enliklerine candan katlamadk. imiz kan alyordu. Hep Byk Ata'y dnyorduk. Kimbilir O, enlikleri m e d i i iin ne kadar z l m t r . Sevgili m i l l e t i n i n na k a t l a m a d i i n k e n d i k e n d i n i yemitir. Haydi enayi, dedi v e tekrar ya

F: 27

SON

DAKKALARI

CUMHURYET Bayramnn ertesi gn Atatrl<'n ate inin birdenbire yicseidiini duydul<. imizi derin bir z n t l<aplad. K i m s e n i n a z n bal< a m y o r d u . Derl<en bir haber daha g e l d i : A t a t r k komaya g i r d i . Btn Saray ileri gelenlerini, sanki ine stndeymi gibi uykusuz t u t a n bu i l k k o m a , k r k s e k i z s a a t s r d . K o m a d a n s o n r a b i r ka k e l i m e k o n u t u u n u rendik. A r t k yordu. Hepimizi bir ferahlk mtk. Tehlikeyi atlatt diye Atatrk, dunuz atlatt sakinleti. deni umutlank a p l a m t . Baya dnyorduk. farkndayd. Fakat evresinde uyu inanmadn ba

tehlikenin

k i l e r e bana n e o l d u ? d i y e s o r m u , d e r i n b i r u y k u karlna pek inanmamt. grnmt. diye duyduk. Dr. Neet sevin beili etmek istemiyor Birinci ndan miler. ayrlmaz

komadan sonra artk doktorlar A t a t r k ' n olmular de ikier ikier verdii

mer uzun bala arttka haliyle

her zaman b a u c u n d a , b r l e r i Birinci komadan srmedi. Atatrk'n a r t t . Fakat y l e s i n e karnndaki

nbettey-

kurtuluun

su yine oalmaya ki, herkesi bu

d . Y a t a k t a o t u r a m a z , u z a n a m a z o l d u . e k t i i ac dayanklyd

ATATRK'N UAI DM al<na e v i r i y o r d u . H e r s a b a i g a z e t e l e r i b a n d a n na k a d a r o k u m a s , e s k i h a l i n i yzden yeniden karnndan s u oybirliiyle suyun alnmas hatrlatyordu. alnmasnda konusunda srar

419 sonu

A t a t r k a r t k n e f e s a l m a k t a da g l k e k i y o r d u . BLI etmee ikinci Berk bir balad. Doktorlar nce buna kar ktlarsa da, sonunda birletiler, s u da a l n d . S u a l m a i i n i bu kez D r . M e h m e t K m i l y a p m t . Fakat ne yazk trd. O gnlerde Atatrk'n cam enginar istemi. olmad iin de Hasan Rza S o y a k , t e l e f o n l a Mevsimi Hatay'dan k i , b u i k i n c i s u a l m a da hi i e y a r a m a d , s a d e c e A t a t r k ' l m e b i r a z daha

yakla

s i p a r i e t m i t i . k i n c i s u a l n m a s n e r t e s i g n Kl A l i ' ye yaknmada Yahu bulunarak: doktorlar bana niin enginar iin yedirmiyo;sipari Enginar. de ilk

1ar? d i y e s o r m u , o da y l e k a r l k v e r m i t i : Enginar mevsimi olmad Hatay'a olmutu. belki edildi. Bugn yarn gelecek. nallah Atatrk'n mad. kinci su almadan sonra yine b i t k i n ve y o r g u n A t a t r k ' n 8 Kasm gn kay e t t i k t e n sonra ya g i r d i i n i ve kendini duyduk. berberi Mehmet, birdenbire haber fenalatn Hasan kay e t m e e baladn verince Atatrk'n ikinci den koma yaamnda isteyerek yersiniz.

A t a t r k bu s z l e r d e n o k m e m n u n

smarlad

v e s o n y e m e k t i . F a k a t ne y a z k k i , b u n u y e m e k k s m e t o l

Rza S o y a k , K l A l i , N e e t m e r v e A b r a v a y a , A t a t r k ' n baucuna k o m u l a r . A t a t r k onlara saat ka? diye sor m u . O n l a r da s a a t i n y e d i o l d u u n u dakikaya snmee balam. Gelen sylemiler. haberlere gre artk 9 Kasm dalgn bir halde geiren A t a t r k , dakikadan u m u t k a l m a m . D o k t o r l a r d a da u m u t y o k t u . G z y a l a r m z t u t a m y o r d u k . A r t k h a y a t bize zindan gibi grnmee

420

ATATRK'N UAI DM

balamt. O geceyi uykusuz geirdik. Yine d e dua etmek ten kendimi alamyordum. 9 K a s m 10 K a s m a r e t i 3 7 , 5 , n a b z 132, balayan gece Atatrk'n Rengi hara s o l u n u m u 33 i m i . tamamen yan Kar ve

s o l m u . Grtlandan bir ara H... h . . . h... diye bir ses k a r m . D o k t o r Vlehmet K m i l B e r k b a u c u n d a b i r mukla Atatrk'n azna su v e r m e e urayormu. (Paa) d a n g z y a l a r n a k t r k e n , b i r y a n d a n da s l a t t b i r p a y o l a n n a y a k u c u n d a da S r e y y a H i d a y e t S e r t e r Dr. A b r a v a y a , A t a t r k ' n ayak p a r m a k l a r n n le u r a y o r l a r m .

hassasiyetiy

SALH BOZOK KENDN

VURUYOR

ATATRK'n geirmitim.

ikinci

komaya

girdii

geceyi

uykusuz gzle afak

O'na on iki ylk h i z m e t i m iinde, srlsklam

bir f i l m eridi gibi g ettim.

rimin nnden g e t i . Boazma bir la b e r a b e r b i r a z d a l a r g i b i

ey t k a n m t . Kbus

t e r l e m i t i m . Sabah olmutum.

Uykusuz gecenin sabahnda v c u d u m ezilmi gibi ya t a m d a n k t m . Biraz sonra Saray'a gider, vaziyeti nirim, diye dnyordum. grdm. Btn r re

Yatta i l e r i m i b i t i r i r k e n Bebek Polis Karakolunun bay rann yava yava yarya d o r u indiini p e r t i sard her yanm. O a n d a ac g e r e i a n l a m t m . D e m e k k i , A t a t r k y a a m y o r d u artk. O mavi gzler bir daha parlamamak ze re s n m t . Bir an d u y g u s u z , t a gibi kaskat k a l d m . Ne a l a y a b i l i y o r , n e d e b i r s e s k a r a b i l i y o r d u m . Bir s r e i i m rperme dolu, yle duraksadm. Neden sonra kendimi to parlayp bildim. aaya kotum. Arkadalarma: lm diye v c u d u m s a n k i k a r n c a l a n y o r d u . Bir a n d a i d d e t l i b i r

422

ATATRK'N UAI DM

O anda yatta bir f e r y a t l a figandr balad. Hi bi h a l i m mt. Kendimi toparladktan sonra Savarona yatnn gemi, yanaklarmdan yalar szlmee

kimse bala ehir sarla tand. tut

gzyalarn tutamyordu. Benim de o ilk duygusuz, ta gi

le b a l o l a n t e l e f o n u n a namyor, inanmak

kotum. Hemen Sesimi

telefona duyunca

rak S a r a y n s a n t r a l m e m u r u K e m a l B e y i a r a d m . H l i n a istemiyordum. Sadece doru d i y e b i l d i . Baka bir ey Hemen bir taksi e v i r i p t u m . Ryadaym gibi sylemedi. yolunu zonkluyordu. denebilir.

Dolmabahe'nin

gidiyordum. Beynim

Saraya nasl v a r d m b i l e m e m . Oras grlecek e y d i . Her yan derin bir sessizlie b r n m t . Boalmt Hi kimse kalmamt. Hemen oradakilere Ne o l d u , ne var? diye sordum. baka bir ey d e i l d i . durumlar renin Ata vuran kede salo Aldm karlk, sessizlikten baz iin Ankara'ya :

Bu a r a d a A t a t r k ' n n s a l a m l a t r m a k ce z n t m lmne Bilecik

ok yaknlarnn

koutuklarn

bir kat daha a r t t . Fakat kendini

bunlara kar tabancayla iinde bir bekleme

t r k ' e b a l l n h a y a t y l a d e y e n kimsfeler d e v a r d . O ' n u n dayanamayp, acdan milletvekili dairesinin Salih Bozok, kanlar

yatyordu. Yaverlik nunun nnde

karsndaki

kendini vuran, Atatrk'n bu vefal ve sa

dk arkadan byle kanlar iinde grnce biraz daha fe n a l a t m . Salih Bozok o anda l m e m i , ama ald yarala rn e t k i s i y l e bir yl kadar sonra hayata gzlerini t. Atatrk'n Kpraltnda lmnden bir sre sonra Salih r a s t l a m t m . Elini p t m : sordum. ken kapam Bozok'a

Naslsnz? diye

Nasl olacaz e l e b i Efendi, d e d i . Balad

dini t u t a m a y p Kpraltnda hngr hngr alamaa. Be ni g r n c e eski g n l e r i hatrlam ve m o r a l i bozulmutu. Kendisini Kadky i s k e l e s i n e kadar g t r p u u r l a d m . Bir

ATATRK'N UAI DM

423

daha da g r m e k k s m e t o l m a d . Bir s r e sonra da l d n d u y d u m . A t a t r k ' e bu denli bir s e v g i y l e bal bir insa nn daha o l a b i l e c e i n i cek kiilerdendir, Salih Bozok, k e n d i n i l d r m e e o k t a n karar ti. Atatrk'n hastal ilerledii sralar, kapld vermi znt s a n m y o r u m . Salih Bey, gzmn nnden gsterdii gitmeye fedakrlkla hayatm boyunca

nn etkisi altnda ikide bir bu adam lrse ben yaaya mam, d e m e s i ve bunu yapacana n a m u s ve e r e f i ze rine y e m i n e t m e s i hl g z l e r i m i n nndedir.

Y Z N D E K TLBENT K A L D I R I P

BAKTIM

ATATRK, Dolmabahe

Saraymda Harem

ksmmda,

her zaman yatt odada y a t y o r d u . A r t k bu odaya b a k a m yor, fenalayordum. Yaldzl mobilyalar, zeri yaldzla ss l m a v i t a v a n b i r l m r e n g i n e odada sonsuz uykusunu yastkta yatyordu. Hayattayken brnmt. Atatrk glkurusu rengini bu tek uyuyordu. Geni bir yatakta

sever

di. Yine yle bir renk iinde sonsuz uykusuna dalmt. S a r a y d a Rza a d l b i r s o f r a c arkadam daha vard. ene bir

Onunla beraber yavaa odadan ieri szlmtk.

s i b a l a n m v a z i y e t t e h a r e k e t s i z d u r u y o r d u . ki g e n s u bay, ayakucunda nbet bekliyorlard. A t a t r k ldkten saat kadar sonra stanbul'daki Ordu Mfettii F a h r e t t i n Paa, A n k a r a ' d a n baucunda nbet tutulmaa te lmne verilen emirle balanmt. insan, dnya cenaze Orgeneral treni tarafndan

iin hazrlklara geirilmi, niformal subaylar

bir trl inanamadm o byk

o koskoca t a r i h , biraz ilerde enesi balanm ekilde ya t y o r d u . H e r l m l g i b i O d a g m t F a k a t O, durduka yaayacak ender insanlardan biriydi.

ATAJRK'N UAI \D\M

A25

Bir t r l l d n e i n a n a m a d m . A b a k a l m y z atrdm. Gzyalarm hafif iime ak gi

n, d e d i m . Yzndeki tlbenti tarak yzne, bir daha s a d e c e r e s i m l e r i n d e g r e c e i m y zne uzun uzun b a k t m . Yz biydi. Gerekten i m d i inandm, dedim. sahip siyaht, morarm

O gn nasl g e i r d i i m i b i l m i y o r u m . Kendime taki grevi kim dnr.

d e i l d i m . S a r a y d a n b i r t r l a y r l a m y o r d u m . O anda y a t

Sarayda o gne kadar g r l m e m i iini kurunluyorlard.

bambaka bir a

lma vard. A b a n o z aacndan bir t a b u t y a p l m t . Bunun

Akam st sofrac brahim'le selmlk ksmnda otu rup d e r t l e i r k e n smail Hakk Teke (Paa) g e l d i . b r a h i m ' le bana d n e r e k : Son v a z i f e m i z i de yaptk. Ykand, kefenlendi

dedi. Sonra nbet sras geldi, diyerek niformalarn giyip nbete gitti. Giderken arkasndan yle Beyler, paalar, imdi geldiniz? btn ayrntlarn biliyorsunuz. donanma Do progra iin bekliyorsunuz. Yllarca O'nu raktnz da i m d i m i Cenaze dedim: Atatrk' hepiniz geldiniz.

iki cahil sofracnn eline b

treninin

Cenaze Sarayburnu'ndan Zafer torpidosuyla Yavuz'a alnp, zmit'e doru yol alrken, O'nu izleyen yabanc n n g e r i s i n d e n S a v a r o n a y a t y l a biz d e b u l u n u y o r d u k . nanmay Adalara dek izledik. nce cenaze treni

m n a biz a l n m a m t k . F a k a t S a v a r o n a ' n n o d n e m d e s varisi bulunan Sait Kaptan, yat protokole sokabilmek Saraya Onun : B y k a d a m l a r l m n d e at i l e y a t t a k i p e t m e unutmayacam. gitmi ve ekie ekie istediini yaptrmt.

lidir, szn hi

LDKTEN

SONRA

ATATRK ldkten sonra Cumhurbakan nn, Savarona yatn gittik. hi Y a t n e b o l u ' y a a r d l a r . Biz d e S a v a r o n a ile

olan

smet

grmemi. Gezmei

istemi.

nebolu'ya demirle

Orada yle rhtm falan yok. Kydan uzakta b e e n d i . Ksa bir y o l c u l u k yapp nebolu'dan etti. Aradan yla yakn bir zaman

dik. smet nn m o t o r l a yata geldi. Her tarafn gezdi ve Zonguldak'a hareket 1941, gittik. nn orada yattan inerek trenle Ankara'ya

gemiti. Yl

H a z i r a n 22... A t a t r k ' n l m n d e n s o n r a b e n y i n e D e n i z yollar letmesi kadrosunda Savarona yatnda g r e v l i y d i m . Artk eski imtiyazl durumum kalmamt. Yani Trkiye Cumhurbakan A t a t r k ' n h i z m e t i s i d e i l d i m . Gadecs s m e t nn yata g e l i n c e h i z m e t i n i y a p y o r d u m . Hepsi o ka dar. O zamann Babakan olan Refik Saydam'la, ile Savarona yatna binmiler. Gelibolu'ya Dileri nn gezi Bakan k r S a r a o l u stanbul'a g e l m i l e r . s m e t doru bir

y a p y o r l a r d . G v e r t e d e s m e t nn ile Refik S a y d a m ba

ATATRK'N UAI DM

427

baa v e r m i l e r k o n u u y o r l a r d . K o n u , k i n c i D n y a da b u l u n u y o r d u k . Derken salondan : gverteye

Sava

ve Trkiye'nin nazik d u r u m u y d u . O zaman ok zor d u r u m Saraolu d kt. Cumhurbakanyla nr vaziyette grnce B a b a k a n b y l e ba b a a

Yahu ne var bunda d n e c e k ? Tarafsz

olduu

muzu iln ettik, anlattk. Buna r a m e n atarsa atar, harp yaparz. atmazsa zaten m e s e l e yok. Bu g r m e d e n s o n r a a n a k k a l e kaldlar. O zaman drt bir yanmz atele sarlmt. kinci Dn ya S a v a t m h z y l a s r y o r d u . A l m a n l a r , S t a l i n g r a d Vloskova k a p l a r n a d a y a n m l a r d . 1-Ier an b a m z d a like anlar alyordu. Her zin s i n i r l e r i bozulmutu. birok general ve yksek rtbeli kurmay durumu yap sabah gzlerimizi, atein iinde bulabileceimiz bir gne ayorduk. Gelibolu'da ve teh Boazna d o r u ha reket etitk. Refik Saydam ve kr Saraolu stanbul'da

kendimizi Hepimi

subay yata g e l d i l e r . G v e r t e d e yine m e m l e k e t i n ve sava gc konuuluyordu. nn herkesin

dncelv;-

r i n i d i n l i y o r v e n o t a l y o r d u . Biz d e h i z m e t i d z e n l i de arlamak istiyorduk. kurmay subayna yle sordu : muvaffak : yenerler, diyerek kilometre olur

maa, pot k r m a m a a alyorduk. Konuklar en iyi e k i l nn, gen bir

Almanlarla harp edersek " P a a m , bizi A l m a n l a r bel

muyuz? faket

Subay d n m e d e n u cevab verdi Trakya'da Anadolu'da balarna Bunun zerine kendi anlatmaa imdi : saatte seksen oluruz.

s m e t n n yaaa

balad ilerli yenilir alrz.

Almanlar

y o r l a r . Bu d u r u m k a r s n d a R u s l a r b i r b u u k a y d a l e r . Bu b i z i m i i n d e b y k k a z a n o l u r . K a f k a s l a r

T r k i y e ' n i n n f u s u da o t u z s e k i z m i l y o n o l u r (o z a m a n n -

428

ATATRK'N UAI DM Baku ge

fusumuz sadece on sekiz m i l y o n d u ) . Ayn zamanda petrollerine de nn kavuuruz. i i n d e y d i . Kabna samyor, adeta sevin

l e c e k t e k i T r k i y e ' y i y a a r g i b i o l u y o r d u . Bu s r a d a y a n n da b u l u n a n A m i r a l k r O k a n ' a d n e r e k : Rus d o n a n m a s n e o l u r ? d e y i n c e : Paam, Beykoz nlerinde demirler. Gemilerin ka Fahrettin Altay,

malarn alr, savan sonunu bekleriz, karln ald. Bu g r m e s r a s n d a y a t t a b u l u n a n nn'ye : Paam, ran savaa g i r e r mi? d i y e bir s o r u sor

mu ve u karl almt : iran'a harp yok. belki azmdan laf karrm iin aksilikler konuulacaklar duymamak olur. ne olmaz. Fakat

Bunlar duyunca ileride diye k o r k t u m . Daha fazla kamarama ekildim. Ne

korktuka zerime geliyordu., Baktm smet nn'nn yirmi yllk hizmetkr : buuk Os

man Efendi, kamaramn kapsn aralam Cemal, imdi

Hitler radyoda, Ruslarn bir

ayda yklacaklarn syledi, d e y i n c e ben de : Yklrsa y k l s n , bize ne? d e d i m . Gbels radyoda Ruslarn bir buuk ayda ykla

Biraz s o n r a y i n e ayn arkada geldi : can syledi, deyince, ben de gayet saf bir ekilde : U l a n a p t a l l n l e m i y o k . Bu i bir buuk ayda

olmaz. diye, Ruslarn sanld kadar hafif s m e t Paayla ayn d n c e d e b u l u n m a d m Bizim bu konumalarmz m e e r aya y e t i t i r m i .

olmadklarn, syledim. not

kamarot Faruk

e d e r d u r u r m u . F a r k n d a b i l e d e i l d i m . H e p s i n i s m e t Pa

YATAK

ARAFLARI

S A V A R O N A y a t e r t e s i g n esl<i I\/leclis Bal<an A b dlhalik Rend&iie ocuklarn almak iin Bandrma'nm yolu nu t u t t u . Bandrma'ya g e l m e d e n bir saat nce Bayan M e v hibe nn beni ard: yince: Hayr, fakat d e i t i r i n , b i z i m araflardan o l s u n , " Franko'dan ve ar diye karlk v e r d i . B i z i m a r a f l a r d e d i i , y i n e b e n m Lazzari yaptrdm patiska araflard. Peki e m r e d e r s i n i z , d e y i p e m i r verdim aflar deiti. K a m a r a m a g e l d i i m z a m a n D o k t o r Fazl B e y l e a r k ba H s e y i n v e ikinci ark M u h i t t i n zee vard. Ne o Cemal, cann sklm senin? deyince ken Bir ey yok, d i y e karlk v e r d i m . Fakat onlar s dimi toparladm: rar ediyorlard: Renda'nn kamarasnn yatak araflarn Hanmefendi, araflar deiti de rin, d e d i . pis mi buldunuz?

430

ATATRK'N UAI DM

E v e t c a n n slclm s e n i n , n e n v a r s y l e ? d e y i n ce b e n d e : araflar beenmediler. diye dediler. Sanki babalarnn evin ne Bunun de byle gzel araf grmler k a d a r da g z e l d i g r s e n i z , zerine: Aldrma geer, gibi. Keten araflar karlk v e r d i m .

Bu k o n u m a srasnd -3 b e n f a r k n d a d e i l d i m . K a m a r o t F a r u k y i n e o r a d a y m . B e n i m bu i k i n c i k o n u m a m da g a nimet bilmi. Hemen jurnal etmi. A r a d a n o n b e g n g e t i k t e n s o n r a s t a n b u l P o l i s iVldr Selhattin Beyle iki sivil p o l i s m e m p r u v e Denizyol lar G o n e l M d r K e m a l B a y b o r a iki m o t o r l a g e l i p k a m a ram aradlar. Allahtan beni btn polis tanyordu : dediler. O srada ben M a k s i m Gorki'nin bir romann de, okuduum Rus e s e r i . O n u n l a rafnda okuyor d u m . B e n i g t r m e l e r i i i n b i r b a h a n e g e r e k t i . Bu b a h a n e sulandracakla-d. d e i l , d a h a da Raftan kitab oku duruyor. indirdi alp. Evet. d e d i m . K i t a p hemen oraya benim Sen b i r kitap okuyormusun, o kitap nerede?

madm. Gne Salonunun . Polisler Tiyatrosunda

kotular.

ler. Baktlar k i . M a k s i m G o r k i ' n i n Ayak takm adl ehir o y n a n a n p i y e s i . D e r k e n bizi y a k a p a a gtrdler. Emniyet Mdrlne

Birinci ubenin st kattaki misafirhanesinde gayet g z e l b i r l o c a . A l l a h t a n ki y a t a k l . P o l i s l e r bana : Tek y a t a k l d a m y a t m a k i s t e r s i n , y o k s a i f t Tabi t e k y a t a k l d a , d i y e k a r l k v e r d i m . . polislerinden. Yoksa halim sahip ya t a k l da m ? d i y e s o r d u l a r . B e n d e : A l l a h raz o l s u n o d e v r i n c gn sorgular tekrar

y a m a n d . T a m g n g a y e t n a z i k m u a m e l e g r d m . n b a l a d . F a k a t b u kez s o r u l e r i i l e r i B a k a n Faik z t r a k , E m n i y e t M d r t i n , V a l i L t f i K r d a r , S k y n e t i m K o m u t a n Rza Selhat Artunkal

ATATRK'N UAI DM g i b i n e m l i k i i l e r d i . Bu bir konuma geti : kadar? kadar. dodum. Senin t a h s i l i n ne Altnc snfa Nerelisin? zmirliyim. Salihli'de Baban nereli? O d a o r a l . Senin Ruslardan tandn falan var m? idare adamlaryla aramda

431 yle

Derken damdan dercesine u soruyu sordular : Trklerden dahi yok. Ben yllarca A t a t r k ' n hiz Tandm k i m s e l e r ya s o f r a c , ya ofr, milletten iin olduumuz

metinde kaldm.

y a da m i l l e t v e k i l i , b a k a n g i b i k i m s e l e r . Y a b a n c kimseleri t a n m a m . Bizler daima takipte kendi arkadalarmdan bakasyla Beni sorguya e k e n l e r e ik z t r a k , p o l i s m d r n e : : ilgilenmedim.

S e r b e s t m i y i m ? d i y e s o r d u m . i l e r i Bakan Fa Bu a d a m n i i n g e t i r d i n i z ? d i y e s o r d u . S o n r a b e braktlar. gelen sekiz arkada da s e r b e s t b gn smet nn'nn stanbul'u telefon

ni s e r b e s t

Benimle beraber

r a k l d . F a k a t h e p s i b a k a n l k e m r i n e a l n m t . Bu v a z i y e t t a m krk gn s r d . Bir geldiini duyunca ettim : Bir adamn i f a d e s i y l e sekiz on aileyi nasl s r n Ben y a p m y o r u m , kanun yapyor, d e d i . Hangi kanunla t e v k i f ettiniz, hangi kanunla ser Benim drrsnz? diye sordum. Umum Ktip Kemal Gedele'e

b e s t b r a k t n z ? P o l i s b e n i a r a d , t a r a d , ne b u l d u ?

ihtiyacm yoktur, fakat br arkadalarm oluk ocuk sa hibidir. Hi olmazsa onlarn ilerini veriniz, d e d i m . Pekl, onlarn ilerini veririz, ilerine alnd. A m a dedi. Savarona'ya deil, Arkadalar

432

ATATRK'N UAI DM gelince, t a m sekiz yl polisin gz git gibi

b a k a g e m i l e r e . Bana hapsinde kaldm.

Beikta'taki evimi sattm. zmir'e devam etti. Baktm olacak bu vaziyetin

t i m . O r a d a da gz h a p s i

deil. Kalktm Ankara'ya g i t t i m . ankaya'da Kemal le'le grtm. Kendisinden

Gede-

dzeltilmesini

ve tekrar Denizyollarna d n m e m i istedim. Neyse bu iste i m kabul e d i l d i . Y e n i d e n g e m i l e r e kumanyac olarak aln dm. Bu a n l a t m Emniyet olduum notlar, konuk dosyamda olarak kaldm Mdrlndeki bulunmaktadr.