http://www.eraren.org/index.php?

Page=DergiIcerik&IcerikNo=40 ASAM - Ermeni Aratrmalar Enstits

Arap ve Ermeni Harfli Trke Hdavendigar Gazetesi

Yrd. Do. Dr. Mehmet KUTALMI* Osmanl Devletinde Ermeni Basn Osmanl Devletinde Osmanlca ilk gazete 1831de neredilmeye balanan Takvim-i Vekyidir. Ayn gazetenin Rumca, Ermenice ve Farsa nshalar da vardr. Tanzimattan sonra Arapa, Farsa, Bulgarca, Srpa, Ulaha, Arnavuta, Krte, ngilizce, Franszca, talyanca ve Almanca gazeteler neredilmitir. Bunlardan bazlar Trke-Rumca, Trke-Ermenice, Trke-Arapa gibi iki dillidir, hatta Selanikte kan 6 dilli gazeteler bile vardr.[1] Ermeniler, gerek Anadolunun deiik blgelerinde yaamalar, gerekse eitim, sanat, ticaret vs. toplumsal alanlara aktif olarak katlmalarndan dolay genellikle iki dilli veya ok dilli idiler. Fakat zellikle byk ehirlerde yaayanlarn nemli bir ksm ana dili Ermenicenin yannda Trke biliyordu veya sadece Trkeye hakimdi. Fatih Sultan Mehmet, Bursa ve Krmdan pek ok Ermeni aileyi stanbula getirmi ve II. Abdlhamide dek Osmanl sultanlar Ermenilere yksek himaye, iltifat ve ayrcalk gstermitir.[2] Krm ve Karadeniz havalisinde Kpak[3] Trkesinin kaydedilmesinde de Ermeni alfabesini kullanan Ermeniler Ermeniceden baka, alfabe olarak Ermeni harflerini fakat dil olarak yaadklar dnemin hakim dili, devlet ve anlama dili olan Osmanl Trkesini kullanarak iir, destan, gazete, dergi ve dn, aktel, roman vs. kitaplar da neretmilerdir.[4] Ermeni basn hakknda Kololu unlar syler: Ermenice basn Takvim-i Vekyinin Ermenice nshasnn basmyla 1832de balamtr. // stanbul genel olarak Ermeni basnn merkezi olarak kalmtr. 1832den 1970e kadar stanbulda 350, zmirde 38, saylar 20ye yaklaan dier il ve ile merkezlerinde de 70 kadar Ermenice gazete ve dergi yaymlanmtr. ki dzine kadar da, Ermeni harfleriyle yaymlanan gazete vardr. En nlleri Manzme-i Efkr (1866), Envr- arkiyye (1867), Avedaper (1870), Cerde-i arkiyye (1885-1913)dir[5] Ermenilerin Trke basn-yayn faaliyetinde neden Ermeni harflerini kullandklarna gelince, bunun birka dayana vardr: Ermenilerin ilk matbaalarnn 1567 ylnda faaliyete getiini dnrsek, ilk Ermeni harfli matbu Trke eser 1727 ylnda baslmtr.[6] Bu iki tarih arasnda yaklak 150 yllk bir sre vardr. Bu srete Ermeni yaymlarnn artmasnn yannda, Ermeni alfabesini renen, eitim grm ama ayn zamanda Ermenicenin yannda veya yalnzca Trkesi daha iyi seviyede olan Ermenilerin saysnn arttn grrz. Bu ayn zamanda Dou halklar arasnda Ermenilerin balatt eitim ve aydnlanma rnn ve bu rda btn vastalarn kullanlmasna ihtiya duyulduunun da bir gstergesidir. [7] Ermeni harflerinin renilmesi, yazlmas ve matbaada dizilmesi Arap harfleriyle kyaslandnda son derece kolaydr. Bilindii gibi Osmanl dneminde matbaalarn nemli bir ksm Ermenilere aittir[8] ve buralarda Ermenicenin yannda Osmanlca, Arapa ve Farsa eserler de baslmtr. Ermenice eserlerin baslabildii bir matbaada, Ermeni harfli Trke eserler basmak ekstra bir renim, masraf, teknik bilgi ve teknik tehizat veya deiiklik gerektirmemektedir. in bir de mill cephesi vardr. Ermeni harfli Trke eserler, sadece Ermenilere yneliktir. Osmanl dneminde isteyen Osmanl vatandalar Ermeni mekteplerinde okuyabilse ve isteyen ok ksa zamanda Ermeni alfabesini renip bu yaymlardan yararlanabilse de Ermeni harfli Trke eserleri okuyan Trkler ok deildir.[9] Ayrca bu eserlerin dili her ne kadar Trke olsa da Ermeni alfabesi Ermenilere dinleri, mezhepleri ne olursa olsun ve hatta anadillerini bilmiyor olsalar da onlarn din ve milliyetlerini canl tutan bir vasta olmaktadr. Osmanl ynetiminde bu, Ermenilere ve Rum, Yahudi, Arap, Krt, Arnavut ve dier halklara bir ltuf ve bir hogr olarak deil, tabi bir insanlk hakk olarak verilmi ve hatta her ynden desteklenmitir. Arap ve Ermeni Harfli Trke Hdvendigr Gazetesi Ermenice basn o derece yaygnlk kazanr ki, dergi ve gazeteler sadece stanbulda deil, Bursa ve zmir gibi byk ehirlerde ve hatta Bahecik / zmit, Hopa / Artvin gibi kk beldelerde bile yaymlanr. Bursa, Osmanl devletinde Ermeni nfusun bulunduu stanbul, Sivas ve Van gibi byk ehirlerden biridir. Ermeni

harfli Trke gazetelerden baka Bursada baslan Hdvendigr gazetesi rneinde olduu gibi ok kk muhteva farklaryla hem Arap hem de Ermeni harfleriyle Trke yaymlar da yaplmtr. Bu gazetenin ilk gnk says yle balar:

HDVENDGR Nmero Zilkade 1 8

(Hicret 1285) (Milt 1869) Cuma irtesi

ubat 8

ubat- Efrenc 19

imdilik haftada iki defa tab ve ner olunur. Bir yll (100) ve alt ayl (50) gurua ve bir nshnas (20) paradr. Dhil-i vilyetden mad mahaller in posta creti zamm olunur. Menfi-i mmeye ve marif ve edebiyta mteallik sr imzlu olduu halde kabul olunur. Matbaas Brusada hkmet kona dernunda olup stanbul merkezi dahi umm vilyetler matbaas merkezi olan Reid Paa trbesi karusnda Serafim[10] Efendinin krathnesidir. Varlkn Anadoluda kan vilyet gazetelerinin en eskilerinden (1985, 102) biri olduunu bildirdii Hdvendigr gazetesi, 1869 ylndan itibaren nce 4 sayfa halinde sadece Arap harfleriyle Osmanlca kmaya balar. Haftada iki defa yaymlanan bu gazete daha sonra 82. saysndan itibaren hem Arap hem de Ermeni harfleriyle Trke yaymlanr, ierik ksmen ayndr. Ermeni harfleri daha az yer kaplad iin iki sayfalk Ermeni harfli blmndeki kelime says daha fazla olacandan baz nshalarda Arap harfli Trke ksmndan daha fazla konu ve yazya yer verilmektedir. Yars Ermeni harfli Trke yars Arap harfli Trke halinde yaymn srdrm, bu deiiklikten sonra haftada 4 gn 4 sayfa halinde kmaya balamtr. Kaplanolunun 19.02.2002, Bursa Hakimiyet Gazetesinde verdii bilgiye gre, bu gazete 1869dan 1917ye dek Hdvendigr, 1926 ylna kadar Gnlk Hdvendigr, 1937ye kadar Resm Bursa, 1937den itibaren Bursa adyla yaymlanm, 1953 senesinde de kapanmtr. Ermeni harfli nshas 82. saydan itibaren yaymlanmaya balar fakat nshalar eksiksiz olarak bir yerde bulunmadndan mezkr gazetenin Ermeni harfli saysnn ne zaman sona erdii hususu imdilik mehuldr. u andaki bilgilerimize gre Bursa El Yazma Eserler Ktphanesinde 1869-1872 aras, Kaplanolu zel Kitaplnda da deiik yllara ait 800-1000 saylk nshalar mevcuttur. Bu gazete Trk ve Ermeni ilikilerinin her ynden younluk kazand bir dnemde yaymlanm olduundan aydnlanma, gnn sosyal yaant ve olaylar, beer ilikiler gibi pek ok ynden son derece nemli bir kaynaktr. Ayrca Ermeni alfabesi Trkenin nl ve nszlerini Arap alfabesine gre daha iyi yanstabildii iin Trk dili tarihi bakmndan da dier Ermeni harfli Trke eserler gibi fevkalde kymeti haizdir. Ayrca bugn kullanlmayan, farkl telaffuz edilen veya doru okunamayan baz Arap harfleriyle yazlm kelime ve tamlamalarn da zlmesine yardm etmektedir. Hdvendigr Gazetesinin erii Hdvendigr Gazetesinin ihtiva ettii madde, konu, blm vs.ye gelince, gazete Arap ve Ermeni harfli nshalarnda (eklerde de grld gibi) iki stun halindedir ve Mevdd- Hussiye (zel maddeler, konular, bahisler), Mevdd- Ummiye (genel maddeler, hediyeler, tevcihler, tayinler, rtbe tenzil ve terfileri, srgn gibi konular) balklar ile Ahbr- Dhiliye (lke iinde meydana gelen olaylar, haberler) ve Ahbr- Hriciye (d haberler) btn saylarnda deimeyen ana balklardr. Ayrca bazen tizr (zr dileme), htar, lan (okul, kraathane, i yeri, iplik veya ipek fabrikas gibi resm ve zel ilanlarn yannda bugnk anlamda reklam diyebileceimiz tarla, iplik, ipek gibi sat ilanlar, nemli duyurular) yer almaktadr. Henz iir, hikaye vs. edeb rnler gazetede yer almaz, fakat sk sk okuyuculardan bu konuda talep ve destek gelirse, ileri saylarda edeb yazlara da yer verilecei, para almadan baslaca beyan edilir ve daha sonraki yllarda bunlar da grlr. Aada verilen alntlarda da grlecei gibi gazetenin dili son derece adaldr. Mesela aalar yerine ecr, k yerine bazen it gibi kelimeler, o gnk konuma dili gz nnde bulundurulduunda olduka ar ve hatta sundir. Fakat bu gazetenin balangta bir vilyet, bir yar-resm gazete; okuyucularnn da o gnn iyi eitim alm kiileri olduu dnlmelidir. Baz saylarda okuyucu mektuplar yer alr. Gazetenin ieriine rnek

olarak Arap harfli nshann deiik saylarndan alntlar yapalm. Mild 1869, 22 Ramazan tarihli 87 numaral nshasnda yer alan d haberlerin tamam yledir: Havdis-i Hriciye Avrupa politikas hakknda gazetelerde yeni bir havdis grlmeyip ancak Fransa imparatoriesi hazretleri keml-i fiyetle ikml-i seyahat ve Parise avdet buyurduklarndan memlik-i arkiyye ahvlinden ve grd ihtirmt- fevkaldeden ziyadesiyle memnun ve mahzz olduklarnn beyan edilmekde olduunu * * *

Ve Fransa vkelsndan bazlarnn tebdili mukarrer bulunmu olduu gibi talya vkels dahi kmilen tebdil olunmu ise de bu devletin umr- dhiliyesince meydanda olan mkilat halen bertaraf edilmemi ve bu mkiltn bir vakit daha devam edecei tahmin olunduu * * *

Ve Dalmaya isyan henz baslp bitmemi ve itnn takarrub eylemesi cihetle Avusturya askerinin harekt- harbiyesi muvakkaten tatil edilerek silerin dhil-i dire itat olmalar hakknda hkmet-i meralar tarafndan icr edilen vesyya havle sem-i itibar etmedikleri halde devlet-i metbalar tarafndan evvel baharda tedbr-i edde icrs mukarrer bulunduu ve spanyaya gelince geenlerde talya kralnn birderzdesinin kral nasb olunmas kararlam ise de ibu karar henz mevki-i icrya konulamadndan spanyann kraliyet maddesi hl kararsz bir halde kalm id baz gazetelerde grlmdr. * * *

Bu sene k Parisde hkmn iddetle icr etmekde olup deta Rusya memlikinin Sibirya ktas klar gibi olduu gazetelerde rivyet olunmakdadr. * * *

Rusya devletinin pyitaht olan Petersburg ehrinden in memlikinin merkez-i hkmdrisi olan Pekin ehrine bir telgraf hattnn temdid ve inas bir kumpanyaya havle edildii (Punc) nm gazetede grlmdr. Gazetenin 1869 yl, 29 Ramazan tarihli 89. saysnda Mslmanlarn Ramazan bayram ve Hristiyanlarn Paskalya bayramndan dolay gazete karlmad iin okuyuculardan zr dileniyor: tizr Gazetemizin 90 nmerolu nshasnn vakt-i ihrc olan aharanba gn, teerrf olunacak d-i ftra tesdf edecei gibi cuma irtesi gn dah paskalyaya msdif olacandan bu gnleri gazetemizin bittabi tatil klnaca beynna ibtidr olundu. Mild 1869, 9 evval, nmero 90, Mevdd- Ummiye balkl bir yaz yledir: Tevcihat Orman idaresi mdrl r-y devlet zlna ilve rtbe-i l snf- evveli ile sadetl Bedros Efendi hazretlerine tevcih buyurulmudur. Mild 1870, 15 evval, nmero 93 Mevdd- Hussiye balkl bir yaz: Manzmenin Hdvendigr gazetesinin 91 nmerolu nshasna derc olunan mektublar zerine tahkikt- lzime icr olunmakda olduu ve taraf- eref vilyet-penhiden icr-y hakkniyet buyurulaca beyan olunmu ve bu bahisde alnacak malmta bildirilecei irad klnm idi.

1870 Yl 97. Sayl Arap Harfli Nshann lk Sayfas XXXXXX RESM 1 XXXXXXXX

Arap Harfli Nshann lk Sayfasnn Latin Harfli eviriyazm HDVENDGR 1285 *Birinci Sene* Nmero evval (Hicret 1286) (Milt 1870)Knn- sni Knn- sni-yi Efrenc 97 22 *Pazar irtesi* 12 24

bu gazete dhiliye ve hriciye havdisi ve her drl mebhisi mil olarak haftada drt defa yani pazar irtesi ve sal ve penenbe ve cuma irtesi gnleri karlr. Bir yll (100) ve alt ayl (50) gurua bir nshas (20) parayadr. Dhil-i vilyetden mad mahaller in posta creti zamm olunur. Menfi-i mmeye ve marif ve edebiyta mteallk sr imzlu olduu halde kabul ve meccnen tab olunur. Matbaas Brusada hkmet kona dernundadr. Mevdd- hussiyye Balkesirde Ermeni milletinin etfl-i zkr ve insna mahsus olarak akdemce kd olunmu olan Haykyan Varjaran nam mektebde tahsil-i ilim ve hnere almakda bulunan kirdnn vakt-i imtihanlar hull eyledii cihetle mekteb-i mezkrun muhdis ve mcidi olan murahhasa vekili hrmetli Der Atam Efendi tarafndan mahall memurlar davet olunarak geen ehr-i tern-i snnin yigirmi beinci gn akd olunan cemiyyetde kirdnn imtihanlar icr olunan sule kirdn tarafndan cevb- b-savb it olunarak sye-i marif-vye-i hazret-i ehinhde gzel gzel tahsil-i destmye-i marif eyledikleri nmyn olmu ve d-y mefrzuled-y hazret-i pdih tilvet ve tezkr ve kirdn tarafndan yek-zebn olarak pdihm ok yaa ediye-yi mahssas keml-i tazm ve ihtirm ile kerre tekrar olunmu olduu Karasi mutasarrflndan b-mazbata makm- cell-i vilyete arz ve ir olunmu ve bir kta imtihn cedveli gnderilmi olduundan cedvel-i mezkr zrde aynen derc olunmudur. Sret-i cedvel Snf- evvel Ermenice Esme-i kirdn Keork Karabetyan Haadur Manukyan Karabet Kerovpeyan Agop Hovhannesyan stepan Vrtanesyan Lisan Sarf 45 45 45 42 42 42 42 42 40 40 Ermenice Osmanlca Osmanlca Okumak 40 40 40 39 39 11 10 10 10 11 Yazmak 40 39 38 38 37 lm-i rakam 178 176 170 169 169 Yekn

Rupen Serkizyan Kirkor Mikayelyan Agop Aprahamyan Vartan Kirkoryan Artin Torosyan Yeprem Apelyan Karabet Beyleryan

42 40 40 50 39 38 30

40 39 39 38 33 36 32

39 38 38 37 38 36 32

10 10 11 30 10 10 9

37 35 35 32 31 31 28

168 169 161 156 152 145 137

Kz sbyan mektebi snf- evvelinin dersleri Ermenice okumak yazmak ve dival ve kroe ve kaneva, fenleri ve envayi diki ve el hnerleri

1870 Yl 97. Sayl Ermeni Harfli Nshann lk Sayfas XXXX RESM 2 XXXXX

Ermeni Harfli Nshann lk Sayfasnn Latin Harfli eviriyazm HDVENDGR Birinci sene Nmero 97 1287 evval 22 1870 Hunvar 12 Pazar irtesi Alafranga Yunvar 24

bu gazete dahiliye ve hariciye havadisi ve her drl mebahisi amil olarak haftada drt defa yani pazar irtesi ve sal ve penenbeh ve cuma irtesi gnleri karlr. Bir yll (100) ve alt ayl (50) gurua bir nshas (20) parayedir. Dahili vilayetden maada mahallerin posta creti zamm olunur. Menafii ammeye ve maarif ve edebiyate mtealk asar imzalu olduu halde kabul ve meccanen tab olunur. Matbaas Brusada hkmet kona derunndadr.

Mevadd hususiye

Balkesirde Ermeni milletinin etfali zkur ve nasna mahsus olarak akdemce kad olunmu olan Haykyan Varjaran nam mektebde tahsili ilm ve hnere almakda bulunan akirdann vakti imtihanlar hulul eylediyi cihetle, mektebi mezkurun muhaddis ve mucidi olan merahasa vekili hrmetli D. Atam Efendi tarafndan mahalli memurleri davet olunarak geen ehri terini saninin yigirmi beinci gn akd olunan cemiyyetde akirdann imtihanleri icra ve olunan suale akirdan tarafndan cevab basavab ita olunarak sayeyi maarifvayeyi hazreti ehinahide gzel gzel tahsili destmayeyi maarif eyledikleri nmayan olmu ve dayi mefruzl edayi hazreti padiahi tilavet ve tezkr ve akirdan tarafndan yekzeban olarak padiahm ok yaa ediyeyi mahsusesi kemali tazim ve ihtiram ile kerre tekrar olunmu olduu, Karesi mutasarrflndan bamazbata makam celili vilayete arz ve iar olunmu, ve bir kta imtihan cedveli gnderilmi olduundan, cedveli mezkur ziyrde aynen derc olunmudur.

Sureti cedvel Snf evvel Ermenice Ermenice Esameyi akirdan Keork Karabedyan Haadur Manukyan Karabed Kerovpeyan Hagop Hovhannesyan Sidepan Vrtanesyan Rupen Sarkisyan Kirkor Mikayelyan Hagop Aprahamyan Vartan Kirkoryan Harutn Torosyan Yeprem Apelyan Karabed Beyleryan Lisan 45 45 45 42 42 42 40 40 50 39 38 30 Osmanlca Sarf 42 42 42 40 40 40 39 39 38 33 36 32 Okumak 40 40 40 39 39 39 38 38 37 38 36 32 Osmanlca Yazmak lm-i rakam Yekn 11 10 10 10 11 10 10 11 10 10 10 9 40 39 38 38 37 37 35 35 32 31 31 28 178 176 170 169 169 168 169 161 156 152 145 137

Kz sbyan mektebi snf evvelinin dersleri Ermenice okumak yazmak, ve dival, ve kroe, ve kaneva, fennleri, ve envayi diki ve el hnerleri.

Not: Yukarda da belirtildii gibi, Ermeni alfabesi Arap alfabesine gre daha az yer kapladndan, Ermeni harfli nshada iki yarm stunluk fazla yaz vardr. ki alfabeli nshalar karlatrma dncesinden dolay envayi diki ve el hnerleri cmlesinden sonra gelen iki yarm stunun okunular aada verilmemitir.

[1] S. N. Gerek, Trk Matbaacl I, (stanbul, 1939), s.? ve O. Kololu, Osmanl Basn: erii ve Rejimi, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, 1985a, stanbul, ss. 68-93 [2] Y. G. ark, Trk Devleti Hizmetinde Ermeniler, (stanbul, 1919), s. 13 [3] Some Kipchak groups became Christians and used the Armenian script for writing ecclasiastical and secular text. Afterk the great migration of the armenians to Asia Minor, some Ottoman groups also adopted the Armenian script (Rona-Tas 1998, 135). [4] Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Kololu 1985a; 1985b; Kopta 2003; Koz 1994; Kut 1985; 2003; Kutalm 2003; Levonyan 1934; Pamukciyan 2002; Stepanyan 1987). [5] Kololu, Osmanl Basn..., s. 97. Ayrca bkz. K. Pamukciyan, Ermeni Harfli Trke Metinler, (stanbul, 2002)

[6] Stepanyan, Hayadar Turkeren Krkeri Madenakidutyun 1727-1968, (Ermeni Harfli Trke Kitaplar Bibliyografyas 1727-1968), (Erivan, 1987), s. ?. [7] M. C. nanalp, Ermeni Mes-i lmiyyesi: Venedikde Sen Lazar Dervileri Akademisi (Osmanlcadan Latin harflerine aktaran: smail Akay). Mteferrika, Say 10, stanbul, ss. 201-210 [8] Gaspral 1895 tarihli Tercman gazetesinde kan bir yazsnda o dnemi yle tasvir eder: Ey Trkler, nedir bizde bu haller? Tifliste ilmhal tabederiz, Karakayan matbaasnda; Bakde Krolu nerederiz, Adamyan matbaasnda; Karabada iir veya mersiye nerederiz, Vanilyan matbaasnda (Krmer 1996, 189). [9] A. Muhtar, Kendi Kendine Ermenice Yahut Mkemmel Ermenice Elifba, (stanbul, 1333/1917), s. ?.

[10] Gazete'nin dier saylarnda geen fakat birinci saysnda yer almayan Sarafim kelimesi, sehven yer almad dncesiyle tarafmdan eklendi. ---------------------* Fatih niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm, retim yesi, stanbul - ERMEN ARATIRMALARI, Say Say 12-13, K 2003 - lkbahar 2004

www.eraren.org