SAETAK Aprilski rat ili Operacija 25, kako ju je nazvala njemaka komanda, je kratkotrajni oruani sukob izmeu vojska

sila Osovine i vojske Kraljevine Jugoslavije. Trajao je od 6 17. aprila 1941. godine i u tom periodu daleko nadmonije trupe Sila osovine, koje su inile vojke Njemake, Italije, Maarske, Rumunije i Bugarske, su upotrebom novog naina ratovanja Blitzkriega, porazile vojsku Kraljevine Jugoslavije. Izgovor za Osovinsku invaziju je bio pu izveden 27. marta 1941. godine kada je sruena proosovinska vlada Cvetkovi Maek. Nakon okupacije, teritorij Kraljevine Jugoslavije je raskomadan i podijeljen izmeu sila Osovine, te su stvorene dvije marionetske drave Nezavisna Drava Hrvatska i Nedieva Srbija.

I.

UVOD Ovaj seminarski rad se bavi Aprilskim ratom, razlozima za njegov poetak, samim

tokom ratnih operacija i na kraju samom posljedicom unitenja Kraljevine Jugoslavije. U samom seminarskom ratu se tvrdi koji je razlog poetka rata, kako je njega doekala Kraljevina Jugoslavija i kakav je otpor pruila nadmonijem neprijatelju, te kako je sam rat uticao na daljni ivot Jugoslavije, koja e propau Monarhije ui u jedno novo razdoblje ivota, koje e biti isklesano krvlju. U prvom dijelu ovog seminarskog rada obraen je period od ruenja vlade Cvetkovi Maek 27. marta 1941. godine, demonstracije protiv pakta sa silama Osovine, te reakciji Njemake na demonstracije; u drugom dijelu obraeni su planovi, koncentracija i zadaci sila Osovine i jugoslovenske vojke u predstojeem ratu; u treem dijelu seminarskog rada obraen je sam tok Aprilskog rata, glavni pravci prodora sila Osovine i sam raspad jugoslavenske vojske na frontu; i u posljednjem etvrtom dijelu obraena je posljedica rata te podjela jugoslavenske teritorije izmeu sila Osovine.

II.

APRILSKI RAT I KRAH KRALJEVINE JUGOSLAVIJE

2.1. Pu od 27. marta i poetak aprilskog rata Kada je predsjednik vlade Dragia Cvetkovi 25. marta potpisao akt o pristupanju Jugoslavije Trojnom paktu masovni narodni revolt brzo se irio po cijeloj zemlji, poprimajui ogromne razmjere. U noi izmeu 26. i 27. marta grupa viih oficira i dio buroazije koja je bila zapadno orjentisana, koristei ogroman talas narodnog nezadovoljstva prema polizici faizacije zemlje i kapitulaciji pred silama Osovine, a pod rukovodstvom vazduhoplovnog generala Duana Simovia, izvrili su dravni udar i preuzeli vlast, proglaavajui pri tome punoljetstvo kralja Petra Karaorevia. Komunistika partija i patriotske mase pozdravile 1 su ovu promjenu i oekivani antifaistiki kurs.2 Hitler je zbivanjima u Beogradu bio zateen. Kada je mislio da je problem Jugoslavije rijeio, on se ponovo pojavio. Sada je njegova reakcija bila munjevita: na vijest o vojnom puu u Beogradu odluio je Jugoslaviju vojniki unititi, pa je dao nalog vrhovnoj komandi njemake vojske da pripremi plan vojne akcije. Simovieva vlada je u Berlin uputila poruku s uvjerenjima da je sve to se dogodilo unutarnja stvar Jugoslavije i da nova vlada prihvaa potpisani dokument o pristupu Jugoslavije Trojnom paktu. No Hitler nije mjenjao svoju odluku, pa je bez ikakvog ultimatuma, 6. aprila 1941. godine izvren napad na Jugoslaviju.3 2.2. Planovi i koncentracije i zadaci sila osovine i jugoslovenske vojske Iznenaen i ogoren svenarodnim otporom u Jugoslaviji i dravnim udarom, Hitler je 27. marta odluio da uniti Jugoslaviju kao dravu i izdao odgovarajua uputstva za proirenje njemake intervencije i na Jugoslaviju. Istog dana je naredio da se koncentrinim napadom sa prostora Rijeka Grac i iz rejona Sofije prodre u Jugoslaviju pravcem prema Beogradu da bi se unitila njena vojska, Makedonija odsjekla od ostale teritorije, jugoslovenske snage razdvojile od grkih, uspostavila veza sa italijanskom armijom u Albaniji i proirila baza za produenje njemako italijanske ofanzive protiv Grke. Zbog nepredvienog angaovanja u ratu protiv Jugoslavije, Njemaka je morala odgoditi planirani napad na Sovjetski Savez. Za
1

Mirko Bosanac, Udar na Jugoslaviju. Beograd, Sedma Sila, 1964., 14 15. Sa parolom Bolje rat nego pakt komunisti su 27. marta organizovali masovne demonstracije irom zemlje. U Srbiji, na ulicama javno su dijeljeni leci Pokrajinskog komiteta sa parolom Radnici obustavite posao! Graani i omladino na ulice! Vojnici i oficiri, pridruite se narodu! Nek ne prestanu vae demonstracije sve dok se ne ostvari ono zata se itav narod borio i bori! Pakt o uzajamnoj pomoi sa Sovjetskim Savezom... Demokratske slobode za radne mase, narodna vlast... 2 M. Bosanac, Udar na Jugoslaviju, 14. 3 Hrvoje Matkovi, Povijest Jugoslavije. Zagreb, Naklada Pavii, 1998., 240.

operaciju protiv Jugoslavije (Poduhvat 25) i Grke (Marita), njemaka Vrhovna komanda KoV nareenjem od 30. marta, odredila je 12. i 2. armiju. Hitler je pozvao Italiju, Maarsku i Bugarsku da uestvuju u napadu, nudei im teritorijalne ustupke na raun Jugoslavije. 12. armijom, jaine 19 divizija, komandovao je feldmaral Vilhem List, a 2. armijom, jaine 11 divizija, general Maksimilijan fon Vajks. Operacije 12. i 2. armije potpomagala je ojaana 4. Vazduhoplovna armija i dijelovi 10. vazduhoplovnog korpusa iz june Italije, sa ukupno 1500 aviona, i 11. vazdunodesantni korpus. Italijanska 2. Armija, generala Vitoria Ambrozio jaine 14. Divizija, prikupljena je prema italijansko jugoslovenskoj granici, sa zadatkom da naprije, dok Njemci ne prodru sa sjevera, vee za sebe jugoslovenske snage, a zatim da nastupa po grupama. Na albansko jugoslovenskom frontu prikupljeno je 8 divizija 9. Armije. Na italijansko grkom frontu i u Albaniji Italijani su imali angaovane 11. armiju ostatke 9. armije, sa ukupno 22 divizije. Maari su, prema sporazumu sa Njemcima od 5. aprila, pripremili za zaposjedanje dijelova Jugoslavije 8 pjeadijskih i 2 motorizovane brigade, to je odgovaralo snazi od oko 5 divizija. Rumunija je zatvorila granicu prema Jugoslaviji, a Bugarska je osigurala pozdainu njemakoj 12. armiji.4 Jugoslovenska vojska vrila je pripreme za ratne operacije po planu R-40, koji je u februaru i poetkom marta 1941. unekoliko izmjenjen dobivi plan R-41. Izraen je na ideji odbrane svih frontova, izuzev prema Albaniji, gdje je trebalo preduzeti ofanzivu da se u sadejstvu sa Grcima potuku italijanske snage i osigura povlaenje jugoslovenskih trupa na jug preko albanske teritorije; Zadar je trebalo zauzeti prepadom. Uporedo sa tim pod jain neprijateljskim pritiskom, sa drugih frontova trebalo je vriti postepeno povlaenje optim pravcem na jug, u Grku, da bi se tamo ponovo organizovao front sa Grcima i Britancima. Vrhovni komandant bio je osamnaestogodinji kralj Petar II, njegov zamjenik osamdesetogodinji vojvoda Petar Bojovi. Obojica samo nominalne linosti, bez uticaja na operacije kojima je rukovodio predsjednik vlade, general Duan Simovi, ujedno i naelnik taba Vrhovne komande. Ratni plan R-41 predviao je mobilizaciju 28 pjeadijskih i 3 konjike divizije, 18 zdruenih odreda i 16 posadnih pukova, ukupno oko 1 200 000 ljudi u operativnoj i 500 000 u rezervnoj vojsci5. Ali, osim vazduhoplovstva, nijedna operativna
4 5

Grupa autora, Vojna enciklopedija. Beograd, Vojnoizdavaki zavod, I, 1970., 187 188. Branko Petranovi, Istorija Jugoslavije (1918 1988). Beograd, I, Nolit, 1981., 393., Jugoslavija nije imala moderno naoruanje, avijaciju, mehanizovane jedinice, teku artiljeriju, niti veu vojnu industriju. Jugoslovenska vojska nala se u aprilskom ratu slabo naoruana: raspolagala je jednim milionom modernih puaka i imala 19 000 mitraljeza, 20 000 pukomitraljeza, 50 000 raznih pitolja i revolvera, 300 000 nagaznih, oko 120 00 mina za ruenje i oko 7 500 artiljerijskih orua. Za ovo oruje je karakteristino da je poticalo sa raznih strana, bilo razliitie proizvodnje i dijelom zastarjelo. Municije nije bilo dovoljno. Benzinom su se mogle zadovoljiti potrebe za 2 3 mjeseca rata. Snadbjevanje municijom uveliko je oteavala raznovrsnost artiljerijskog orua.

jedinica nije bila u potpunosti mobilisana. Vii tabovi, jedinice za vezu, vei dio artiljerije, vozarski bataljoni nisu bili ni izbliza spremni za akciju. Samo se 11 nepotpunih divizija 6. arpila u zoru nalazilo priblino na svojim koncentracijskim prostorima. Plan R-41 nije odgovarao situaciji, ak i da su mobilizacija i koncentracija izvrene na vrijeme, po planu i bez uticaja neprijatelja. Jugoslovenska vojska je pola u rat protiv ogromno nadmonijeg neprijatelja, rascjepkana, nespremna, dezorjentisana, obezglavljena, bez ikakvih perspektiva.6 2.3. Tok Aprilskog rata U toku noi 5/6. April bez objave rata njemake jedinice iz Rumunije zauzele su Sipski kanal i sprijeile da se izvri planirano zatvaranje plovidbe Dunavom. Oko 5 sati jaki sastavi njemake avijacije napali su vojne aeodrome kod Skoplja, Kumanova, Nia, Zagreba i Breica. U 6 sati i 30 minuta otpoei su vazduni terirostini napadi na Beograd 7, ponovljeni oko podne i predvee, sa ukupno 484 bombardera uz pratnju od oko 250 lovaca. Bombardovanje je produeno cijelog dana na eljezniki i drumski saobraaj u oblasti Skoplja, Nia, Beograda, u Banatu i Bakoj, Srijemu i Sloveniji i na vie mjesta u Crnoj Gori, Dalmaciji, Hercegovini i Bosni. Njemaka 12. Armija pola je u napad u 5 sati i 20 minuta, uz podrku avijacije. Otpor graninih jedinica i dijelova Bregalnike, Moravske i umadijske divizije i Strumikog odreda Njemci su brzo slomili: 9. Oklopna divizija zauzela je Krivu Palanku i Stracin, 73. Pjeadijska divizija izbila je do Koana, a 2. Oklopna divizija prodrla je u Strumicu, odakle je dio snaga uputila prema Dojranu. Na sjeverozapadnom frontu manje njemake snage zauzele su Koren Sedlo, Ljubelj, Jezerski Vrh i tjesnac u dolini Drave kod Dravograda, Radgonu i Mursku Sobotu i vei dio Prekomurja. Italijansko vazduhoplovstvo bombardovalo je Boku kotorsku, Split, Divulje, ibenik, Mostar i dr. Jaim snagama jugoslovenska avijacija je bombardovala eljeznke stanice kod Sofije, Kjustendila, Temivara, Arade i Graca, a slabijim snagama aeodrome i trupe kod Skadra. Jugoslavenska mornarica je ostala uglavnom neaktivna do kraja rata.8 Sedmog aprila9, Njemci su nastavili operacije u Makedoniji: 9. Oklopna divizija potpomognuta iz vazduha, zauzela je Kumanovo i Skoplje. Time je presjekla jugoslovenskoj
Jugoslovenska armija imala je 60 zastarjelih francuskih tenkova, ali i 50 modernih iste proizvodnje od 12 tona, naoruanih kalibrom 37 mm. 6 G. autora, Vojna enciklopedija, 188 189. 7 Branko Petranovi, Istorija Jugoslavije (1918 1978). Beograd, Nolit, 1980., 184., General pukovnik Aleksandar Ler komandovao je njemakom vazdunom flotom koja je bezobzirno bombardovala Beograd 6. aprila, sijui smrt meu civilnim stanovnitvom, iako je uoi aprilskog rata prijestoljnica bila proglaena za otvoreni grad. Hitler se svetio za slobodarsko ponaanje Beograana 27. marta. 8 G. autora, Vojna enciklopedija, 189. 9 Velimir Terzi, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941. Titograd, Grafiki zavod Titograd, 19., 436., Ovog dana Njemci su nastavili glavnu ofanzivu na makedonskom frontu, a pomonu iz Austrije i zapadne Maarske.

vojsci odstupnicu na jug i dovela je u teku situaciju. Jedinice 73. Pjeadijske divizije zauzele su tip i Veles; dijelovi 2. Oklopne divizije zauzeli su Radovi i izbili na Vardar kod Valandova, a glavnina divizije prodrla je do Dojrana; dijelovi Moravske i Ibarske divizije kod Preeva zadrali su prodor jedne kolone 9. Oklopne divizije. Na frontu prema Albaniji 3. Armija prela je u ofanzivu: Komanski odred od Gusinja preko Prokletija, pravcem Raja Puka; Kosovska divizija prela je granicu na prizrenskom pravcu i izbila do rijeke Drima; Vardarska divizija imala je manjeg uspjeha kod Debra. Ostale jedinice 3. Armije bile su jo u prikupljanju. Na Dravi su slabe snage 46. Motorizovanog korpusa prele na desnu obalu kod ekenjaa i Bara i obrazovale mostobrane na pravcima prema akovcu, Koprivnici i Virovitici. Na pravcu Maribora i Ptuja zatitnice Dravske divizije povukle su se na desnu obalu Drave, zadravi mosobrane na lijevoj obali kod Ptuja i Maribora. Na frontu Trupa primorske armijske oblasti pobunile su se neke jedinice; otpoelo je rastrojstvo usljed ega Dinarska divizija nije mogla da krene za Sarajevo. Jadranska divizija je nekoliko dana tukla artiljerijom italijanske poloaje u blokiranom Zadru, ali ga nije napala jer je izvukla znatne snage za zapreavanje puteva iz pravca Like. Njemaka avijacija nastavila je dejstvo najveim dijelom za podrku trupa, dok je jugoslovenska avijacija sa krajnjim portvovanjem uzela uee u borbama na krivorekom pravcu, a pri bombardovanju eljeznike stanice u Peuju i Segedina pretpjela je teke gubitke. Vrhovna komanda zbog pokidanih veza nije bila u stanju da prati tok operacija, nije imala ni rezerve da na njih utie. Tog dana je vlada naredila optu mobilizaciju i objavila je rat Njemakoj i Italiji, ali nije bilo mogunosti da se to saopti vojnim i graanskim vlastima.10 Osmog aprila zbog neoekivano brzog uspjeha u Makedoniji, njemaka Vrhovna komanda je naredila da 1. oklopna grupa 12. armije preduzme ofanzivu na niavskom pravcu i da njemaka 2. armija ubrza pripreme za prelaz u ofanzivu na sjeveru. Italijanske snage na zapadnom frontu preduzele su pregrupisanje radi predstojeih ofanzivnih operacija.11 Prva oklopna grupa prela je u 5 sati i 30 minuta u napad sa 3 divizije u prvom ealonu: Toplika divizija ealonirana po dubini nije izdrala napad i uz teke gubitke povlaila se pred poslije tekih borbi, zauzele su utvrene poloaje sjeverno od druma Caribrod Pirot, zarobivi vei dio Toplike divizije i prinudivi slabije dijelvoe da se povuku prema Svrljigu. U Makedoniji su jedinice 9. Oklopne divizije zauzele Stari Kaanik i
10 11

G. autora, Vojna enciklopedija, 189. V. Terzi, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941, 455 456.

Tetovo; 73. Pjeadijska divizija zauzela je Prilep, a SS motorizovana divizija Adolf Hitler prebacila se u Veles. Za to vrijeme 2. Oklopna divizija prodrla je pored Dojranskog jezgra u Grku i zauzela Kilkis. Ostaci Bregalnike i umadijske divizije dijelom su odstupili za Grku i prema Bitolju a dijelom su zarobljeni. Na albanskom frontu, izuzev Vardarske divizije, koja je zbog pada Skoplja i ugroenosti pozadine obustavila napad, dijelovi Zetske divizije prodirali su drumom Podgorica Skadar; Komski odred se prebacio preko Prokletija i izbio do Koljgecaja u dolini rijeke Valjbone; Kosovska divizija je irokim frontom izbila na Drim. Na frontu 4. Armije njemaka 14. Oklopna divizija je zauzela Viroviticu, a 132. Pjeadijska divizija Maribor; italijanska 3. Alpska grupa zauzela je Kranjsku Goru.12 Devetog aprila njemake snage su nastavile napade na Jugoslaviju sa juga, istoka i sjevera. S obzirom na vrlo povoljan razvoj operacija 12. armije, na znatne uspjehe prednjih dijelova 2. armije, kao i na politike prilike u Jugoslaviji, naroito u Hrvatskoj i Sloveniji, njemaka Vrhovna komanda je naredila 2. armiji da 10. aprila pree u opti napad ka Sarajevu, ne ekajui dijelove koji jo nisu stigli, poto se u jugoslovenskoj vojsci pojavilo rasulo. S obzirom na uspjean razvoj njemakih operacija u Jugoslaviji i Grkoj, italijanski Generaltab je ovoga dana izdao direktivu br. 10, kojom je nareeno komandantu italijanske 2. armije da dovri pripreme za otoinjanje ofanzive protiv Jugoslavije. Istovremeno je nareeno komandantu italijanske 9. armije da preuzme ofanzivne operacije na kosovkom, debarskom i ohridskom pravcu radi sadejstva sa njemakim snagama koje nadiru iz Bugarske.13 Na niavskom pravcu 11. Oklopna divizija slomila je slabo organizovanu odbranu dijelova 2. Konjike, Toplike i Drinske divizije na Ploi, zauzela u 9 sati Ni i nastavila prodor preko Aleksinca na sjever, a slabijim dijelovima prema Prokuplju i Doljevcu. Na lijevu obalu Velike Morave hitno su se povukli Kalnski odred prema Aleksincu, Timoka divizija prema Staleu i Krajinska divizija glavnim snagama prema Parainu, a pomonim prema agubici i Majdanpeku. Dijelovi 9. Njemake oklopne divizije zauzeli su Uroevac i Prizren, a drugi dijelovi preko Tetova zauzeli su Gostivar i produili prema Debru i Kievu; SS motorizovana divizija Adolf Hitler zauzela je Bitolj i uputila prednje dijelove prema Resnu i Florini, 73. Pjeadijska divizija prikupila se u rejonu Velesa i Prilepa. Na albanskom frontu Zetska divizija napredovala je na skadarskom pravcu, Kosovska divizija obustavila je napad
12 13

G. autora, Vojna enciklopedija, 189. V. Terzi, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941, 473 474.

zbog pojave njemakih trupa u prostoru Prizrena; Komski odred zadrao se na rijeci Drimu. Na frontu 4. Armije Njemci su zauzeli Koprivnicu i proirili mostobran kod Virovitice. Ostaci rasutih jedinica 4. Armije povukli su se na liniju: Papuk Bilo gora Kalniko gorje Ivanica; 7. Armija je napustila Ptuj i ubraza povlaenje desnog krila optim pravcem Novo Mesto Karlovac. Manje njemake oklopne jedinice iz sastava 41. Motorizovanog korpusa ule su u Banat kod Vatina i Malog ama, gdje su zadrane otporom Banatskog odreda. Zbog nepovoljnog razvoja situacije Vrhovna komanda je naredila da preostali dijelovi 5. Armije i 6. Armije organizuju odbranu na liniji: Rudnik Aranelovac Mladenovac Varovnica Grocka Beograd; da se porue mostovi na Velikoj Moravi; da se brane prijelazi na pravcu Svilajnica, abar i Poarevac; da se zatvori Bagrdanski tjesnac. Prva i 2. Armija da se povuku sve jedinice, osim posadnih trupa iz Bake i Baranje na desnu obalu Dunava i Drave; 5 armiji pridata je Cerska, a 6. Armiji Unska divizija.14 Desetog aprila Njemci su nastavili prodiranje u dubinu jugoslovenske teritorije, preduzimajui snanu ofanzivu i sa svojom 2. armijom sa pravca sjeverozapada, prema Zagrebu i Bosanskoj krajini. Italijanske snage na zapadnom frontu su zauzele definitivan raspored za sutranji napad, dok su jedinice italijanske 9. armije u Albaniji pojaale otpor na pravcu Skadra i vrile pritisak na front Kosovke i Vardarske divizije.15 Njemci su ovladali Makedonijom, izuzev oblasti Ohrid Kievo Debar Struga, gdje su trupe Vardarske divizije jo pruale otpor. Izviaki dijelovi SS motorizovane divizije Adolf Hitler prodrli su u Grku, zauzeli Florinu i doli u dodir sa britanskim trupama. Na frontu prema Albaniji Zetska divizija napredovala je prema Skadru; Komski odred i desna kolona Kosovske divizije nastupali su desnom obalom Drima prema Skadru radi spajanja sa Zetskom divizijom; srednja i lijeva kolona Kosovske divizije prela je u odbranu zbog ugroene pozadine od njemakih trupa. Avioni iz Boke kotorske bombardovali su luku Dra. U dolini Velike Morave 2 oklopna divizija zauzela je Parain, upriju i Jagodinu i odsjekla dijelove 5. Armije, koji su se nalazili istono od Velike Morave; Toplika divizija bila je veim dijelom razbijena i zarobljena, dok su dijelovi 2. Konjike divizije zadravali Njemce kod Prokuplja; 5. i 6. Armija ubrzano su se povlaile zapadno od June i Velike Moravske i juno od Dunava, a dijelovi 6. Armije zatvorili su Bagrdanski tjesnac; snage 1. i 2. Armijenastavile su neometano povlaenje iz Bake i Baranje. Trupe 49. i 51. korpusa
14 15

G. autora, Vojna enciklopedija, 189. V. Terzi, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941., 489.

potiskujui zatitnice 7. Armije, izbile su do linije, otanj Vitanje Slovenska Bistrica Ptujska gora; 14. Oklopna divizija, 46. Motorizovani korpus u 19 sati i 30 minuta uli su u Zagreb, gdje je istog dana proglaena Nezavisna Drava Hrvatska 16. Poto su Italijani iz Rijeke bez otpora prodrli na jug, komandant Sjevernog sektora pomorske odbrane naredio je da se unite sve zgrade komande i radio stanica i potope svi brodovi dodjeljeni sektoru. U vee 10. Aprila stanje jugoslovenske vojske bilo je kritino: Trupe 3. Armijske oblasti i 4. Armije takorei nisu vie postojale; 2. i 7. Armija i Trupe primorske armijske oblasti bile su u povlaenju ka Dinari; 5. Armija bila je dijelom opkoljena, a dijelom s juga ugroena; bokovi 6. i 1. Armije bili su takoer ugroeni, to je ubrazlo njihovo povlaenje, dok je 3. Armija u sjevernoj Albaniji postigla daleko manje uspjeha nego to je oekivano.17 U periodu od 11. do 13. aprila vei dio jugoslovenskih armija bio je u rasulu. Napad italijanske 2. Armije i trupa iz Zadra sa graninog fronta prema Sloveniji i Hrvatskoj, nastupanje maarskih trupa u Bakoj i Baranji i napad njemakog 41. Korpusa iz rumunskog dijela Banata otpoeli su 11. Aprila. Tog dana Njemci su uveli u dejstvo u Srbiji 5. Oklopnu diviziju i 60. Motorizovanu diviziju radi pojaanja 1. Oklopne grupe, koja je naila na otpor jugoslovenske 5. i 6. Armije. Njemake i italijanske trupe su do 13. Aprila zauzele Vojvodinu i Sloveniju, a Hrvatsku i zapadnu Bosnu do linije Karlobad Gospi Biha Kostajnica. U naputeni Beograd 12. Aprila u vee ule su trupe 41. Motorizovanog korpusa, a 8. Oklopna divizija i 16. Motorizovana divizija upale su preko apca, Bosanskog amca i Bosanskog Broda u Srbiju i sjevernu Bosnu. Na skadarskom pravcu desno krilo Zetske divizije bilo je prinueno da se povue na rijeku Pronisat, gdje se odralo do kraja rata. U periodu od 14. do 18. aprila dolo je do potpunog rasula jogoslovenske vojske na svim frontovima. Najvei dio bio je koncentrinim prodorima napadaa opkoljavan, razdvajan i zarobljavan. Jugoslovenska vlada je na sjednici 13 14. aprila odluila da napusti zemlju 18,
16

Hrvoje Matkovi, Povijest Nezavisne Drave Hrvatske. Zagreb, Naklada Pavi, 2002., 26., Poslije napada Njemake i Italije na Jugoslaviju (6. travnja 1941.) i poetka ratnog stanja, Maek se vratio u Zagreb. Njemake trupe ubrzo su stigle nadomak Zagreba. Dok se oekivao njihov ulazak u grad, Veesenmayer je sa Slavkom Kvaternikom pripremao proglaenje samostalne hrvatske drave, nastojei za taj in dobiti Maekovu potporu. Maek se tome nije usprotivio. Tako je Slavko Kvaternik 10. travnja 1941., dok su njemake postrojbe ulazile u Zagreb, preko radio postaje Zagreb proitao proglas u uspostavi Nezavisne Drave Hrvatske, a odmah nakon toga proglasa proitana je i Maekova izjava, kojom on poziva hrvatski narod, pristae HSS-a i nie organe vlasti, da surauju s novom vladom. 17 G. autora, Vojna enciklopedija, 189. 18 B. Petranovi, Istorija Jugoslavije (1918 1978), 401., Krajna taka vladinog povlaenja bila je Niki, gdje je i donijeta odluka o evakuaciji graanskog vrha: kralja, dvora, vlade, generala, efova stranaka sve u svemu, oko 200 ljudi. Kralj Petar II je po savjetu patrijarha Gavrila odletio s nikikog aeodroma u Grku 14. arpila 1941. godine. Sutradan je za Grku poletila i vlada s grupom politiara, koristei 10 12 preostalih aviona. Vlada se spustila na aeodrom Agrinion, a odatle nastavila za Atinu. Prilikom evakuacije nesrenim sluajem je

odreujui samo novog naelnika Vrhovne komande Danila Kalafatovia, dotadanjeg komandanta pozadine. General Simovi predajui dunost naelnika taba Vrhovne komande, izdao je 14. Aprila Kalafatoviu u svojsvu predsjednika Ministarskog savjeta nareenje da odmah zatrai primirje sa njemako italijanskim snagama, navodno da bi se dobilo u vremenu i olakala situacija vojske. U stvari, bilo je to nareenje za kapitulaciju. Vlada generala Simovia nije bila dosljedna narodnom raspoloenju i zahtjevima od 27. Marta. Traei kompromis sa Hitlerom zapostavila je nune ratne pripreme, poetkom rata izgubila rukovodstvo i pobjegla u inostranstvo bez ikakve proklamacije narodu, ne izdavi nikakvo uputstvo ni civilnim, ni vojnim vlastima. Time je iznevjerila nade jugoslovenskih naroda i dovela zemlju do propasti i punog sloma. Novoodreeni naelnik taba Vrhovne komande istog dana je preduzeo mjere radi zakljuivanja primirja. Meutim, Njemci i Italijani nisu to prihvatili, ve su produili nastupanje zahtjevajui bezuslovnu kapitulaciju jugoslovenske vojske. Oni su 14. aprila zauzeli Knin, Jajce, Doboj, Zvornik, Valjevo i Kruevac, sutradan zarobili Vrhovnu komandu i zauzeli ibenik, Split, Sarajevo, Uice, Kraljevo i Raku, a 16. aprila Mostar, Priboj, Sjenicu, Novi Pazar, Kosovsku Mitrovicu i Podgoricu. Sljedeeg dana Italijani su uli u Boku. itava flota i ostali brodovi ratne mornarice, osim jedne podmornice i dvije motorne torpiljarke koji su napustili Jadransko more i preli britanskoj floti u Sredozemlju, i razaraa Zagreb koji su porunici bojnog broda Milan Spasi i Sergej Maera unitili, pali su neoteeni u italijanske ruke. Bugarska je 15. aprila prekinula diplomatske odnose sa Jugoslavijom i njene trupe zaposjele su istonu Makedoniju i dijelove istone Srbije. Aleksandar Cincar, ministar vanjskih poslova vlade koja je obrazovana 27. marta i general Radivoje Jankovi potpisali su 17. aprila bezuslovnu kapitulaciju. Toga dana okupirana je Crna Gora, Hercegovina i Juna Dalmacija, a 18. aprila u 12 sati obustavljena je borba, shodno odredbama bezuslovne kapitulacije.19

2.4.

Posljedice kapitulacije Aprilski slom vojske Kraljevine Jugoslavije nije bio samo vojni, nego i politiki

dogaaj od osobitog znaaja ne samo za Kraljevinu Jugoslaviju, nego i za napadake sile Osovine. Ma koliko da je osovinska oruana snaga bila premona i ma da su osovinski
poginuo Marko Davidovi. 19 G. autora, Vojna enciklopedija, 190.

10

propagandistiki krugovi govorili o munjevitom ratu i o lakoj pobjedi nad Jugoslavijom, ipak se po mnogim znacima vidjelo da im je pobjeda nad vojskom Kraljevine Jugoslavije znaila jedno rastereenje i zato dola veoma dobro. U vojnikom pogledu kapitulacioni akt od 17. aprila 1941. predstavljao je za sile Osovine potvrdu njihove konane i potpune pobjede nad oruanim snagama Kraljevine Jugoslavije, dok je za vojsku stare Jugoslavije taj akt predstavljao izraz likvidacije kao ratujue stranke u ratu protiv sila Osovine. Za oruane snage drava Osovine kapitulacija Vrhovne komande Kraljevine Jugoslavije izraavala je, uklanjanje opasnosti za sile Osovine u pogledu daljnjih njihovih imperijalistikih planova, napose prema evropskom Istoku. U politikom pogledu ta je kapitulacija za Kraljevinu Jugoslaviju predstavljala potvrdu njeina ne samo vojnikog nego i politikog sloma. Kapitulacija je u punoj mjeri razotkrila neodrivost sistema, koji je u najteim danima zemlje na tako drastian nain pokazao svoju nepodesnost za rjeavanje osnovnih pitanja drave, a napose svoju nesposobnost, da oko sebe okupi sav narod u obrani osnovnih interesa zemlje.20 Nakon aprilskog rata na teritoriju bive jugoslavenske drave uspostavljen je sloen okupacijski sustav. Osnovna podjela je bila: njemako i italijansko interesno podruje koje je odvojeno demarkacijskom linijom. Svako od tih podruja bilo je zaposjednuto njemakim i italijanskim vojnim jedinicama, a unutar svake od tih dviju okupacijskih zona organizirana je vojno civilna vlast razliitog ustrojstva. Neki su dijelovi bili potpuno anektirani, tj. pripojeni Njemakoj i Italiji ili njihovim saveznicima Maarskoj i Bugarskoj. U drugim su formirane domae vlasti, ali pod punim nadzorom njemakih ili italijanskih opupacijskih snaga. Njemci su anektirali sjeverni dio Slovenije koji je graniio s Austrijom. Juni dio Slovenije s Ljubljanom anektiran je Italiji, pa je tu organizirana Ljubljanska pokrajina s italijanskom upravom. Italija je u svoj dravni okvir ukljuila i dio hrvatskog teritorija uz jadransku obalu i gotovo sve jadranske otoke. Crna Gora je postala italijanski posjed kojim je upravljao od italijanske vlade imenovani guverner uz kojega je upravne poslove vodio Privremeni administrativni crnogorski komitet. Vojvodina je bila podjeljena na zapadni dio kojega je anektirala Maarska i istoni (Banat) koji je stavljen pod njemaku upravu. Srbija (svedena na granice iz 1912. godine, tj. prije balkanskih ratova) bila je pod njemakom okupacijom uz ustrojavanje pomonih domaih organa uprave (najprije je bio Savjet komesara, a potm vlada generala Milana Nedia). Vei dio Makedonije (njen sredinji i istoni dio) anektirala je Bugarska, dok je zapadni dio Makedonije uz albansku granicu prikljuen tzv. Velikoj Albaniji

20

Ferdo ulinovi, Slom stare Jugoslavije. Zagreb, kolska knjiga Zagreb, 1951., 322 323.

11

kojoj je pridruen i zapadni dio Kosova. Hrvatska sa Srijemom i Bosna i Hercegovina inile su poseban dravni teritorij kao Nezavisna Drava Hrvatska.21

III.

ZAKLJUAK U Aprilskom ratu, koji je trajao od 6. do 17. aprila 1941., praktiki je prestala da

postoji drava koja je stvorena prvodecembarskim aktom 1918. No, kako je Drugi svjetski rat bio u tijeku, njezin nestanak nije bio i konaan. Odlazak jugoslavenske vlade i kralja u izbjeglitvo u mnogim krugovima od poetka je shvaen kao nastavak borbe. Kralj i vlada
21

H. Matkovi, Povijest Jugoslavije, 242 243.

12

prihvaeni su na zapadu kao nosioci poslijeratne obnove Jugoslavije. I u samoj Jugoslaviji, okupiranoj od Osovinskih sila, organizirale su se snage s ciljem obnove jugoslavenske drave. Meutim, one su se sukobile u koncepciji ureenja obnovljene drave. etnici predvoeni Draom Mihaljoviem podravali su stari poredak, dok su drugi pod vodstvom Komunistike partije Jugoslavije i Josipa Broza teili preureenju Jugoslavije.

LITERATURA Bosanac Mirko, Udar na Jugoslaviju. Beograd, Sedma Sila, 1964. ulinovi Ferdo, Slom stare Jugoslavije. Zagreb, kolska knjiga Zagreb, 1951. Grupa autora, Vojna enciklopedija. Beograd, Vojnoizdavaki zavod, I, 1970.

13

Matkovi Hrvoje, Povijest Jugoslavije. Zagreb, Naklada Pavii, 1998. Matkovi Hrvoje, Povijest Nezavisne Drave Hrvatske. Zagreb, Naklada Pavi, 2002. Petranovi Branko, Istorija Jugoslavije (1918 1988). Beograd, I, Nolit, 1981. Petranovi Branko, Istorija Jugoslavije (1918 1978). Beograd, Nolit, 1980. Terzi Velimir, Jugoslavija u Aprilskom ratu 1941. Titograd, Grafiki zavod Titograd, 1963.

14