ABBSLER DNEM TERCME FAALYETLERNN ARAP EDEBYATINA ETKS

M. Akif ZDOAN* zet: Tarihte her medeniyet, bilgi ve kltr birikimini nceki medeniyetlerden veya ayn dnemdeki medeniyetlerle iletiim ve irtibat kurmak suretiyle kendi dillerine nakl ve tercme yoluyla aktarmlardr. Bilgi aktarmnda en nemli rol, tercme faaliyetleri yapar. Milletler, kendi bilgilerini, tercme faaliyetleri ile elde ettikleri bilgilerle kaynatrarak yeni rnler elde ederler. Emevlerle balayp, Abbslerde zirveye ulaan tercme faaliyetleri vastasyla slm dnyasna giren felsefe, mantk ilmi ve Aristonun Poetika ve Retorik adl eserleri ile Fars ve Hint kltrlerinden yaplan tercmelerin Arap edebiyatna metodolojik ierik ynnden nemli etkileri olmutur. Edebiyatn, belgat, iir, edeb tenkit ve nesir alanlarnda kavramlar ortaya konulup, tarifleri yaplm, konular sistematik halde tasnif edilmitir. Edebiyat, tabilik devresinden sanat ve ilim dnemine gei yapmtr. Anahtar kelimeler: Tercme faaliyetleri, Arap edebiyat, etki. Effect of Translation Activities to the Arabic Literature in the Abbasids Period Summary: Every civilization in history gained the accumulation of information and culture which they had, by either from the previous civilizations or making transformations and translations into their own languages by communicating and making contacts with the contemporary civilizations. Translation activities played the most significant role in transferring information. Nations get new product by combining their knowledge with the knowledge they gained from translation activities. Via the translation activities which began with the Umayyad and highly progressed in the period of Abbasids, the sciences of philosophy and logic and the works of Aristo named Poetica and Rethoric which entered Islamic world, significantly effected the Arabic literature. Theories of literature were put forward and defined and the topics were systematically classified in the fields of rhetoric, poem, literary criticism and prose. The science of literature transferred from the period of customary literature to the period of art and science. Keywords: Translation activities, Arabic literature, effect.

Yard. Do. Dr., St mam niversitesi lahiyat Fakltesi. NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005 35

ABBSLER DNEM TERCME FAALYETLERNN ARAP EDEBYATINA ETKS Giri: Eski Yunan medeniyetinin, bilinen en eski uyan hareketi olduu kabul edilir. Son zamanlara kadar bu medeniyet, kendiliinden domu gibi grlp, bu medeniyete Yunan mucizesi deniliyordu. Yaplan aratrmalarla Yunanllarn gleri, g ettikleri yerlerdeki yerleme tarzlar, diyalog kurduklar milletlerden aldklar bilgiler ortaya knca, bu medeniyetin Msr, Smer, Fenike ile kltrel ve bilimsel temaslar neticesinde zirveye ulat tespit edilmitir1. Her medeniyet, Yunanllarda olduu gibi, kendinden nceki medeniyetlerin sahip olduu bilgi ve kltrden istifade ederek, kendi bilim ve kltrlerini gelitirmitir. Bir medeniyetin bykl tarihin eitli devirlerinde, deiik medeniyetlerle diyaloga girerek yeni tesirler karsnda tepki/reaksiyon gsterebilmesine baldr. Medeniyetler aras bilgi transferi ise, tercme faaliyetleri ile balar2. nsanlk tarihinde medeniyetler, kendinden nceki medeniyetlerin bilim ve dnce mirasna sahip karak, geni apl bir derleme ve bunlarn tercmesi ile megul olmulardr. Meden gelime sreci, Yunan, Hint ve ran medeniyetlerinin sahip olduu bilim ve dnce ile ilgili kitaplar Arapaya tercme ile balayan Abbsler, kendi bilgileri ile bunlar kaynatrarak insanlk tarihi boyunca ilkini Yunanllarn gerekletirdii, ikinci kltr intikalini gerekletirmilerdir 3. Medeniyetler gelime dnemlerinde yeni bilgi ve dncelere ak olduklar oranda byme gsterirler. Bu adan btn tesirlere kaplar ak olmal ve her eyden nce tesirlerin serbest olarak arpmas ve tepkilerin olumas gereklidir. Bir millet kendinden nceki ve ayn dnemdeki gelimi milletlere ait bilimi kendi diline sentezleyerek almaldr. Emevlerle balayp Abbaslerle en st dzeye ulaan tercme faaliyetleri byk bir medeniyetin olumasn salamtr 4. Bu faaliyetlerin, dier slm ilimlerde olduu gibi Arap edebiyatnda da byk etkisi olmutur. Bu etkilere olumsuz ynden baklmamal bilakis medeni gelimeyi salayan ok nemli faktr olarak grlmelidir. Dil ve edebiyat ile ilgili tercmeler Arap dili ve edebiyatn zenginletirmitir. Arap edebiyat, Fars ve Trk edebiyatna tesir etmi, modern bat edebiyatna da katkda bulunmutur. A-Abbsler Dneminde Tercme Faaliyetleri Yunan hkmdar Makedonyal skender (m.. 356-323) on sene gibi ksa bir srede Orta Douyu, Msr, ran ve Pencapa kadar uzanan Orta Asyay ele geirmiti. skender, sefere karken bilim adamlarn da yannda gtrerek, Yunan bilim ve kltrn bu blgelere tamt 5. Aristoteles(.384-322)den sonra klasik Yunan dncesiyle bu lkelerin dncelerinin etkileimleri sonucunda ortak bilim dili yunanca olan ve M.. 146 ylnda Roma imparatorluunun hakimiyetine geinceye kadar devam eden Helenistik kltr dnemi balamt 6. Romann Helenistik kltrn hkim olduu bu blgeleri ele geirmesiyle, Yunan bilimine olumsuz tavrlar balam, bu nedenle bu blgelerdeki bilim adamlar doudaki skenderiye, Nusaybin, Harran, Antakya ve Cundiapura g edip, buralarda medreseler aa36 NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005

rak ilm faaliyetlerini srdrmlerdi. Hristiyan Nastr ve Yakbler bu blgelerde bilimsel faaliyetlerin ncln yapmlard. Mslmanlarn Suriye ve Irak topraklarn ele geirdiklerinde, sadece Yukar Mezopotamyada elliye yakn medresede Yunan ilmi retiliyordu7. Buralarda bulunan medrese ve kiliseler fetihlerle birlikte zgrlklerini devam ettirmilerdir 8. Bu merkezlerde Srynler, Helenistik kltre ait eserleri Srynceye tercme etmilerdi9. Abbsler dneminde bu eserler genellikle Srynceden bazen de Yunancadan Arapaya tercme edilmitir. Arapaya yaplan tercmelerde, mtercimlerin yetersizlii, dil hatas, konulara vakf olamama gibi nedenlerle yaplan hatalar10 zaman ierisinde dzeltilmitir. Fetihler, Emevler ncesinde balamasna ramen, tercme hareketleri bu blgedeki insanlarla tanp kaynama sreci nedeniyle bir asr gecikmeye uramtr. Emevler dneminde tercme hareketi, halife Muviyenin torunu Hlid b.Yezd (.85/704)in gayretleri ile tp alannda evirilerle balar 11. Abbsler dneminde halifelerin verdii byk destek ve imkanlarla felsefe, mantk, dil ve edebiyat alanlarnda tercmeler yaplr12. Abbsler dnemi tercme faaliyetlerinde iki dnem grlr. Birinci dnem, halife Mansr (.18/775)la balar. Mantk, felsefe, dil ve edebiyat, astronomi, tp, matematik gibi ilimlerde tercmeler yaptrtan Mansr, bnlMukaffa (.161/757)ya Aristonun Organon adl mantk klliyatnn ilk kitab ile Porphyriusun sagojisini ve Kelile ve Dimneyi arapaya tercme ettirmi,13 yine Cundipur hastanesinin bahekimi Curcis b. Buhti (.155/771)i Badata davet edip ona yunancadan tercmeler yaptrmtr 14. Mansr, tercme edilen eserleri Hizanetl-hikme adn verdii bir ktphanede toplatmtr15. Tercme faaliyetleri Mansrla nemli yol kat etmesine ramen, olu Mehd(.169/785) dneminde zndklar hareketi nedeniyle duraklama yaamtr. Hrn Red (.193/809)dneminde faaliyetler tekrar canlanm, Ankara ve Amriyyenin fethi ile buralardaki eserler Badata getirilip; Yuhann b. Mseveyh tarafndan arapaya tercme edilmitir 16. Memn (.218/833)un gayretleri ile tercmede ikinci ve nemli bir dnem balam, Beytl-hikme adnda byk bir merkez kurulmutur 17. Memn dneminde tercme faaliyetleri, devletin resmi politikas haline gelmitir. Mslim ve gayr-i mslimlerden mehur ilim adam ve mtercimlere geni maddi imkanlar salayarak felsef ve bilimsel eserleri arapaya tercme ettirmitir18. bnn-Nedm (385/965), Memnun Bizans imparatorundan lkesindeki eski eserleri istediini, Bizans mparatorunun da bir sre tereddtten sonra kabul etmesi zerine stanbula gnderilen Haccc b. Matar, Yuhann b. Batrk gibi bilginlerin ok sayda eser getirdiini ifade etmitir 19. Memn, Anadolunun deiik yerlerinde bulunan Yunanllara ait bilimsel eserleri satn almak suretiyle Beytl-hikmeye getirtmitir20. Halifelerin yan sra, baz zengin aileler de kitap tercmeleriyle yakndan ilgilenmilerdir. Mus b. kirin oullar matematik ile ilgili baz kitaplar Arapaya tercme ederken21, Nevbaht ailesi de tercme faaliyetlerine nemli katklar salamtr22. NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005 37

ABBSLER DNEM TERCME FAALYETLERNN ARAP EDEBYATINA ETKS Abbsler, tercme hareketleri ile ok zengin bir bilgiye sahip olmulardr23. Tercmelerle derinleen dnce yaps, dardan alma ierde ekillendirme prensibinden24 hareketle kendinden nceki kltr ve bilgi mirasna kendi orijinal deerlerini katarak 25 ilim ve kltrde dnemin en byk medeniyeti haline gelmitir26. B-Tercme Faaliyetleri le Arap Edebiyatn Etkileyen Bilim Dallar Abbsler dneminde felsefe ve mantk eserlerinin h.II. asrdan itibaren tercme edilmeye baland, Kind (. 260/873), Frb(.339/950), bn Sn (.428/1037) gibi dnr ve filozoflarn bu eserleri erh etmeye altklar grlr27. Tercme edilen bilim dallar ierisinde felsefe, Yunan dncesinin slm dncesi zerine arln hissettiren en nemli alanlardan biridir28. Felsefe ve felsefi dnce, Arap edebiyatnda, sistematize etme, maddeler arasnda irtibat kurup sebep-sonu ilikisi ortaya koymak gibi alardan tesirini gstermitir. slam dnyasnda ara ilmi olarak grlen mantk, dille alakal olduundan29 Arap edebiyatn felsefeden daha fazla etkilemi, zellikle mantk yntemleri Arap edebiyatnda uygulamaya konulmutur. Mantk ilminin kurucusu kabul edilen Aristonun alt eserden oluan Organon klliyt deiik aralklarla Arapaya tercme edilmitir30. Frb gibi mantklar, Porphyrius (.232/305)un, sagoji adl eserini bu klliytn mukaddimesi olarak kabul edip, Aristonun Poetika ve Retorik eserlerini de dhil ederek alt eserden oluan Organon klliytn dokuza karmlardr. Bu dokuz eser, sagoji, Kategoriler, Hermenutik, Kyas, Burhan, Cedel, Hikmet, Retorik ve Poetikadr31. Poetikay, Eb Bir Mett ve Yahy b. Adiyy Arapaya evirmi, Frb, bn Sn ve bn Rd gibi filozoflar da zetlemitir. Retoriki ise shk b. Huneyn ve brhm b. Abdullh evirmi, Frb ise erhu Kitbil-hatbada bu eseri erh etmitir32. Edebiyata dair bu iki eser dnda Yunan edebiyat ile ilgili tercmeler yaplmad grlmektedir. Bu durum, o dnem bilginlerinin Yunan edebiyatna felsefe ve mantk kadar nem vermediklerini gstermektedir33. Aristo, Poetika adl eserinde genel bir poetika (estetik)y ele almayp, edebiyat ve dil ile ilgili baz problemleri incelemitir 34. Eserinde, sahne sanatlarndan tragedya, komedya ve eposun zelliklerini, karlatrmal olarak ele alp, dilin yaps ile ilgili grlerine yer vermitir. Aristoya gre, iir sanat airlerin karakterlerine gre tragedya, komedya eklinde iki trldr. Birincisi arbal, soylu airlerdir ki, iyi ve soylu kiilerin hareketlerini taklit ederler/yanstrlar. Dieri ise hafifmerep karakterli airler olup, dk ve komik karakterleri taklit ederler35. Retorik adl eserinde ise Aristo, kantlarla inandrmann retorik/hitbet sanatnn z olduunu vurgulayp, bunu politik, trensel ve yargsal retorik olmak zere ksmda inceler. Retorik eitleri ile ilgili fke, utan, acma gibi duygular ele alnarak, doru ve yerinde ko-

38

NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005

numann kurallar ve bununla ilgili tebih, mecaz, istire gibi sanatlar aklanr36. Aristo, Poetika ve Retorik adl eserlerinde, iir, hitbet ve belgatla ilgili kavramlarn tarif, taksim ve tertibinde mantk eserlerindeki yntemi uygulamtr. Abdlfetth Usmn, Poetika ve Retorikin Organon klliytna dahil edilmesinin uygun olmayacan, zira Aristoya gre iirin, tabiattaki varlklarn taklidine dayal ve arnmay salayan dilsel bir sanat olduunu 37 ifade ederek, iirin mantkla irtibatlandrlmas, iirin, akln hakimiyetine girdirilmesi, edebiyatn en nemli unsuru olan hayal roln ihmal etmek anlamna geleceini belirtir38. Aristonun edebiyatla ilgili bu eserleri, iir ve belgatn mantn ve doru hareket etme metotlarn vermektedir. Zaten slam mantklarnn burhan, cedel, hitbet, iir ve safsatatadan oluan be sanat kyasn uygulama yeri olarak grmeleri39, iir ve hitbet (belgat)in mantkla i ie olduunu gsterir. Bir bilim dalndaki usuller ve kavramlar mantk ilmi vastasyla konulur ve genel sonulara ulalr. slm ilimlerdeki usl, kavram ve bunlarn tarifleri mantk ilmine gre yaplmtr. Edebiyatn zevk verme yn ise yntem ve kural koyan mantktan tamamen farkldr. Edebiyat kurallar, mantk gibi doru yneliin anahtarn vermeyi hedefler, ancak bu kurallar fazla ve karmak olduunda, zevk veren edebiyat yerine kuralc ve retici bir edebiyat ortaya kar. Aristo iirde iki temel unsur olan taklit ve zevk vermeden bahsederken 40, mantk kurallar erevesinde bunlar gerekletirecek bir yn kurallar da ortaya koyar. Bu durumda iir kurallar dizisi haline gelerek edeb zevk yok olmaya balar. Fakat Aristonun iirde zevk verme ve taklit/yanstma unsurlar uygulanlrsa edeb gzellik ortaya kacaktr. Aristonun Retorik/el-Hatbe adl eserini Frb gibi mantklarn Organon klliyat ierisinde grmek istemelerinde aadaki grler de nemlidir: Hitbet ikn sanat olduuna gre hatip, muhataplarn ikna etmek iin ihtimal kyaslardan hareket edecek ve dolaysyla diyalektike bavuracaktr. Nitekim Retorikin ilk cmlesi hitabetin diyalektikle yakn bir ilgisi olduunun gstergesidir41. Her ikisi de belli bir ilme bal kalmakszn gayeye ulamak ister. Hatip, kitleleri inandrmak iin mantn temeli olan kyastan yararlanr. Nihayet ikna edebilmek iin konuyla ilgili misallerle benzetmeler yapar. Bylece temsil kyas (anoloji)tan yararlanr.Bu zellikler hitabetin mantkla olan ilikisini ortaya koyma asndan nemlidir42. Helenistik kltre ait felsefe, mantk ve edebiyat bilimi tercme faaliyetleri ile Arap edebiyatn nemli lde etkilemitir. Edebiyat alannda Hint ve Fars edeb eserlerinin de etkisi olmu, ahlak ve hikmet konularna ska yer verilmeye balanmtr. C-Tercme Edilen Eserlerin Arap Edebiyatna Etkisi Tercme faaliyetlerinin Arap edebiyatna etkisi aamal olarak nce belgat daha sonra nesir, iir ve edeb tenkit alanlarnda grlr. Sz yerinde ve zamannda konuma sanat olan belgat, tercme faaliyetlerinin balad NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005 39

ABBSLER DNEM TERCME FAALYETLERNN ARAP EDEBYATINA ETKS dnemlerde, fetihlerle slm toplumuna yeni giren ve slm szde kabul eden insanlarla, slm bilginleri arasndaki tartmalarda ok nemli rol oynayp, ikna arac olarak kullanlmtr. Yunan felsefe, mantk ve belgat ilimlerinden ikn arac olarak yararlanan Kelm ekollerinden Mutezile, slm hakknda birtakm pheler ortaya atan, felsefe, mantk ve belgat ok iyi bilen bu tr insanlarla ancak bu ilimlerin kurallar erevesinde tartlmasnn gerekliliine inanyordu. Mutezile mensuplar hasmlarnn tartmada kullandklar cedel yntemini ve dier ikna usullerini renerek kendilerini savunacak yeni deliller buldular43. Mutezile, belgat alannda yaptklar almalarla Arap belgatnn kurucusu kabul edilerek44 nesrin gelimesinde nemli katkda bulunmutur45. H.II. asrdan itibaren Belgat ile birlikte hitabet, risle, emsl, nevdir, hikmet gibi nesir trleri de gelimeye balamtr. Nesir trnn geliimi Abbs halifelerinin Fars ve Hintlilere ait ok sayda anlat eserlerinin arapaya tercmelerini yaptrtmalar ile balam 46, Emev ve Abbas divanlarnda alan ve geni yetkilerle donatlan bnl-Mukaff, Abdlhamd b.Yahy gibi ktiplerin nesir trlerinde yaptklar almalarla byk gelimeler gstermitir47. ran asll ktip bnl-Mukaffa, resmi yazmalarda nesir trne ait gzel rnekler sunarken; tercme faaliyetlerinde nemli rol alm, hem Helenistik kltrden hem de Fars ve Hint kltrnden tercmeler yapmtr. Onun gelitirdii nesir yntemleri kendinden sonra da etkili olmutur. Sanskriteden farsaya tercme edilen Kelile ve Dimne fabl tr masal kitabn arapaya evirerek hem nesir48 hem de masal ve fabl trnde nclk yapmtr. bnl-Mukaffann el-Edebl-kebir ve el-Edebs-sagr adl eserleri de Fars kltrnn etkisi grlmesi asndan nemlidir. bn Mukaffa, Abdlhamd b.Yahy gibi yazlarnda Yunan, Hint ve Fars tesiri grlen ktipler, tercme faaliyetlerinin salad geni kltr, devlet ilerindeki yazmalarda ve zel edeb almalarnda kullanmlardr 49. Ktipler ve edipler yazlarnda lafz seimine byk gayret gstermiler, kark, anlalmaz szlerden kanmlar, zarif ifadeler kullanmaya zen gstermilerdir50. Ktiplerin yaz ve yazmalarda bilmesi gereken kurallarla ilgili pek ok eser telif edilmitir ki bn Kuteybenin, Edebl-ktib adl eseri bu adan nemli bir kaynaktr51. el-Chize gre ktipler, kelamclardan nde gelip, ou hatipten daha iyi, pek ok belgatdan daha belidir 52. Zamanla ktiplerde sanatsal yap arla urayarak tasn (karmak slb)ye dnmtr ki, bu nesir tr ar belgatl szlerin sylendii bir alan haline gelmitir53. Abbslerin ilk dneminde, geni bir ilim, felsefe ve farkl kltrlerin ortaya k ile sosyal artlara gre ekil alan edebiyatta 54 da ilmi ve yntemsel bir slup ortaya kmaya balamtr. Belgat ve nesir trnn yan sra iir teorileri ve edeb tenkit alannda da tercme faaliyetlerinin nemli etkileri grlmtr. iiri sanat olarak ilk defa Aristonun kabul ettii dncesi 55 tercme faaliyetleri ile Arap edebiyatnda benimsenmitir 56. bn Sellm ((.232/846), Tabakt fuhli-uar adl eserinde sanat kavramn kul40 NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005

lanm ve dier ilim ve sanatlarda olduu gibi iirde de ehlinin bilebilecei sanat ve kltr vardr ifadesi ile iiri sanat olarak deerlendirmitir 57.bn Kuteybe (.276/889)de iiri sanat asndan: lafz gzel-anlam iyi, lafz gzel-anlaml, anlam iyi-lafz kusurlu, anlam da lafz da kusurlu olarak drt ksmda ele almtr58. Bu iki edip iirde ilim ve sanata nem vermelerine ramen edebiyat snrlad gerekesiyle mantk ilmine kar kmlar, eserlerinde edeb zevke nem vermilerdir. Daha sonralar bn Tabtab (.322/933), Iyr-ir, Saleb (.291/903), Kavid-ir adl eserlerinde iire baz kurallar getirmelerine karn bu kurallar ekilci ve kurall olmayp, edebi zevk n planda olmutur. Mutezileden olup, belgatn kurucusu saylan el-Chiz (.255/869), tercmelerle edindii bilgileri eserlerine yanstmaya almtr. Felsefe ve mantk ilimlerinin baz kavramlarn kullanan el-Chizde, felsef dnn izlerini grmek mmkndr. Th Huseyn, el-Chizin tercme faaliyetlerinden fazla istifade etmediini belirterek u grlere yer verir: Yunanllarn bilgisi konusunda tereddtl olan el-Chiz, onlarn felsefede iyi olduklarn, ancak kayda deer hatipler karmadklarn savunur. Aristonun dilinin iyi olmayp, belgat zellii tamadn ancak szn ayrt edilmesinde ve anlamlandrmada iyi olduunu belirtir59. Belgatn Araplara ait olduunu savunurken60; eserinin farkl yerinde baka milletlere ait belgat tarifleri verir61. Kitaplara ulaamayp, nshalardan bilgi edinen el-Chiz, kurallar koymayp, ynlendirmeler yapmtr. Aristonun Retorik adl eserini tercme edilmediinden grememitir. Aristodan sadece insan konuan bir hayvandr szn nakletmitir62. Th Huseynin el-Chiz hakknda syledikleri bu ifadelerden onun Retoriki grmediini ve belgatn kurucusu kabul edilen el-Chizin bu eserden etkilenmedii sonucunu karmak mmkndr. Ancak el-Chiz, Aristo bata olmak zere Yunanllara ait pek ok bilim eserlerini okumu, ok ynl bir ilim adamdr63. el-Chizin el-Beyn adl eserinde belgatn tarifi, soru cevap eklinde ele alnr, sofistler gibi tartma ve mnazaralar yaplr, szn zellikleri ve sanat yn incelenir64. Mantktaki kyas ekillerini belgat kaidelerine tatbik edip, lafz ve anlamda belgat zelliklerini inceleyen el-Chizin, akl ve takrr teoriler yolunu aan ilk edip olduu grlr. Eserlerinde belgatn yan sra hitabet konusuna da geni yer vermi, 65 felsefe asndan iire itibar etmemi, yzeysel bakmtr. Mantk ve felsefenin ekilci ve kuralc slbunu eserlerinde pek yanstmam ve edeb zevk n planda olmutur. elChiz, dardan alp ieride ekillendirme teorisini nemli lde gerekletirerek, zden bir ey kaybetmemitir. bnl-Mutezz (.296/908) ise tercme edilen eserlerle Yunan felsefe ve kltrnden yararlanm66, Aristonun Retorik adl eserini incelemi 67 ve dneminde ortaya kan eski-yeni iir tartmalarnda eski iirin yeni iirden farkl olmadn belirtmek amac ile el-Bed adl eserini telif etmi68 ve burada on sekiz bed sanatn ele almtr. Th Huseyn, bnl-Mutezzin ele ald bu sanatlar Aristonun Retorik adl eserinden etkilenerek incelediNSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005 41

ABBSLER DNEM TERCME FAALYETLERNN ARAP EDEBYATINA ETKS ini savunur69.Muhammed Mendr da, ele alnan bu sanatlarn o dnemde yeni olduunu, bu yzden onlar Aristodan alm olabileceini kabul ederken, bu durumun bnl-Mutezzin stnln glgelemeyeceini, zira bu sanatlarla ilgili Kurn, snnet ve eski iirden bol rneklerde edeb zevki yansttn ve okuyucusuna haz verdiini savunmaktadr 70. Kavramlara verdii adlarda ve baz ifadelerinde Retorikten etkilendii grlen bnlMutezzin, sanatlar ele al ve edebi zevke nem vermesi, mantk ve felsefenin bu eserinde fazla etkili olmadn gsterir. nceleri tatbik olarak kullanlan sanatlara adlarn verilmesi tercmenin getirdii yeni bilgilerin bir getirisi olmutur. Bu adlarn kullanlmasna kar kmak, yeni gelimelere gzleri kapamak anlamna gelecek, ilm gelimelere alm salanamayacaktr. te bn Sellm, bn Kuteybe, bn Tabtab, Saleb, el-Chiz, ve bnlMutezz gibi edipler tercme faaliyetlerinin ortaya koyduu zengin bilgi birikiminden yararlanmlar, etkilenmiler, bu etkilenmeyi yer yer eserlerine yanstmlar ancak bu etkilenme ekilci olmayp, dtan alma ieride ekillendirme biiminde olmutur. Felsefe ve mantk ilimleri ile Aristonun ad geen iki eserinin esasl etkisi Kudme b. Cafer in Nakd-ir adl eserinde grlr. Kudme, yeni bir tarz, allmam bir slup gelitirerek teori ve tarifler, tariflerin mantk tahlillerini yapmtr71. Felsefe, mantk ve edebiyat eitimi alm ve dneminde bu alanlarda hret olan Kudme 72, Aristonun Poetika ile hitabet ve belgat hakknda yazd Retorik adl eserleri incelemitir. Kudmenin, Aristo dnda pek ok yunanl filozofun eserlerinden istifade ettii grlr. Ayrca Hint ve Fars dillerinden tercme edilen pek ok eserden yararlanmtr. Kudme, felsefe-mantk ilimlerinden, Poetika ve Retorik eserlerinden ald yntem ve bilgiler altnda Nakd-ir adl iir, belgat ve edebi eletiri ierikli eserini telif etmitir. Kudme, Nakd-ir adl eserini daha nceki ediplerin eserlerinden farkl olarak iirin iyisini ktsnden ayrt etme amacna ynelik telif ettiini, byle bir giriime ilk defa kendisinin teebbs ettiini belirtir73. Kudme, eserine balarken daha nceleri iir hakknda telif edilen eserlerin arz-vezin, kfiye-makta, garb-dil, anlam ve delaleti konular zerinde younlatn, iire iyi ve kusurlu adan deinmediklerini, kendisinin bunu yapmaya alacan ifade eder74. Kudme eserini blmde ele alr. Birinci blmde iirin tarifini Bir manaya iaret eden vezinli, kafiyeli szdr, eklinde Aristonun mantk ayrmna gre yapar 75. Ona gre, sz ifadesi, iirde cinsi gsterir. Vezn ifadesi vezinli iiri, vezinli olmayan iirden ayrr (fasl). Kafiyeli ifadesi, kafiyeli olan, kafiyeli olmayan iirden ayrr (fasl). Mana ifadesi ile de iirin bir anlam ifade etmesini gsterir 76. iir sanat olduuna gre icra edilen her sanatta ok iyi, ok kt ve orta zelliklerin bulunacan belirten Kudme, ikinci blmde lafz, anlam, vezin ve kafiye ve bunlarn birlikte oluumu ile ilgili zellikleri ve sanatlar geni olarak ele alr. nc blmde ise bunlarn kusurlu ynlerini aklar 77. Kudmenin iirin zellikleri ve kusurlar ile ilgili taksim ve deerlendirmeleri, edeb ten42 NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005

kit asndan ok nemli kabul edilmi ve edeb tenkdin ilmi bir hviyet kazanmasnda byk rol oynamtr. Kudmenin, Aristonun Poetikada ele ald iirin tarifi ve eitleri ile ilgili konular zellikle de Aristonun iirin z olarak kabul ettii taklit teorisini anlayamad grlr78. Aristoya gre iir tabiattaki varlklarn taklidi/yansmas olup haz verme amacna ynelir79. Kudme ise taklit teorisinden ve haz vermekten bahsetmez. Th Huseyn, Kudmenin Poetikay henz tercme edilmediinden ya da yunanca veya srynice metinden inceledii iin anlayamadn belirtir. evk Dayf ise, Kudmenin el-Kindnin yapt telhisten Poetikay incelediini, Ynus b. Mettnn tercmesini grm olsayd taklit nazariyesini anlayabileceini belirterek; onun genel hatlar ile hem Poetikay hem de Retoriki anladn ancak taklit teorisi gibi baz konular anlayamadn belirtir. evki Dayf, Poetikann nemli konularndan tragedya ve komedya sahne sanatlarn Kudamenin medih ve hiciv olarak anlamasnn nemli olduunu vurgular80. Zaten Poetika, tragedya ile komedya sanat trlerinin zellikleri zerinde durur81. Th Huseyn, Kudmenin Retorik adl eserin birinci ve ikinci blmlerinde yer alan bilgilere yabanc olduundan anlayamadn, nc blmnde yer alan ibre/uslb konularna aina olduundan daha iyi anladn, tebh, mecz, mukbele gibi sanatlardan yararlandn belirtir 82. Kudme, shhatt-taksm, shhatt-tefsir, tetmm, iltift, fasl sanatlar ile ahlak, duygu, erdemlik gibi vasflar nakletmi, mbalaa ve guluv konusunda Aristodan etkilenmitir. Aristonun tragedya ve komedya sahne sanatlar trlerinden hareketle davranlar medh ve hicv olarak iki ksmda ele alm, medh trnde akl, adalet, cesaret, iffet unsurlarndan etkilendii grlr. Kudme, Poetikada yer alan taklit nazariyesi, iir trleri ile Retorikte yer alan politik, trensel ve yargsal hitabet trleri hakknda bilgisi olmadndan bu konular iyi anlayamamtr. Aristonun tecrbeci, sistematize edici, eletirici ve didaktik zelliklerinden yararlanan Kudme83, ekli ynden baarl olup, edebiyata usul ve ller getirmitir. Eserinde konudan konuya atlama, uzatma olmayp dzenli ve yerli yerindedir. slbu, szlerin seimi, cmle dzeni skntldr. Lafz ve anlam grkemlilii pek grlmeyip, kaynaklar azdr 84. Btn bu zellikleriyle Kudme, iir ve belgatn, ekli ve donuk hale gelmesine neden olmutur. Araplarn alk olmad bu tarzda gelime gsteren edebiyatta, edeb zevk kaybolmaya balam, akl ve felsefe ne gemitir. Eer Kudme daha tabi olup, edebiyat zevkine uygun olarak konular ileseydi, iir, belgat ve edeb tenkit alannda nemli bir eser ortaya karabilirdi. Ancak bu hali ile de edeb tenkit alannda nemli bir kaynaktr. Taha Hseyn, Kudmeye izafe edilen Nakdn-nesr adl eserin ona ait olmadn ancak Abdulhamd el-bdnin bu eseri nerederek Kudmeye izfe ettiini belirtir85. evk Dayf ise bu eserin, Kudmenin ada shk b. brhm b. Sleymn tarafndan telif edildii ifade eder 86. Eserde, Arap belNSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005 43

ABBSLER DNEM TERCME FAALYETLERNN ARAP EDEBYATINA ETKS gatnn, felsefenin etkisine girmi olduunu grlr. Mellif eserini elChizin el-Beyn adl eserine alternatif olarak yazdn, eserde bilgilerin dank olduundan, belgat tam olarak ifade edemediini belirtir 87. Kyas konusuna geni yer veren mellif, eserinde mantk ilminden yararlanm, kurallarn tarif ve aklamalarnda ar gitmi, Nakd-ir kadar baarl olamamtr 88. Tercme faaliyetlerinin getirdii yeni bilgi ve kltr birikimi sayesinde, Kudmenin Nakd-ir adl eserini yazd dnemde airler lafz, anlam, sanat, slp gibi konularda yenilik getirmilerdir 89. Ber b. Brd (.167/890)n kurucusu kabul edilen muhdes ekolnn en nemli temsilcilerinden Eb Temmm (.231/845) ve daha sonra gelen el-Mtenebb (.354/965), iirlerinde daha nce grlmeyen90 yeni anlamlar, bol sanatlar, karmak kelime ve cmleler, yeni medeniyette sk kullanlan tabir ve ifadeleri kullanmlardr. el-Buhtur (.284/897)nin nclk ettii eski iire bal ekol ise, yeni ekole kar kmlardr. Her iki ekoldeki airleri, baz edip ve tenkitiler, yazdklar eserlerinde eletirmilerdir. irler arasnda bu tr tartmalar devam ederken, Kudmenin etkisi ok gemeden iir, belgat ve edeb eletiri alannda grlmeye balanr. Kudmenin ynteminden bata Ebu Hill el-Asker (.395/1004) olmak zere bn Rek el-Kayravn (.456/1063) ve dnemindeki baz ediplerin etkilendii grlr. el-Asker, Kitbs-Sinateyn adl eserinde91 Kudmenin metodunu takip ederken, edeb sanatlarn saysn oaltp, ayet, hadis ve iirlerden bolca rnekler verir. el-Asker, bu eserinde onun iir ve iirin tenkidinde balatt yenilikleri devam ettirmeyi, nesir trn de incelemeyi hedeflemitir92. Kudmenin, medh konusunda Aristodan ald akl, adalet, cesaret, iffet gibi zellikleri inceler. el-Asker, belgat kurallarn aklarken ilmi bir mantk kullanr. Eserinde kurallar hakim olduundan edeb zevk nemli lde kaybolur93. bn Rek, el-Umde f mehsini-ir ve dbih ve nakdih adl eserinde kavramlar tarif ve tasnif etme ynnden Kudmeden etkilenmekle birlikte, kendi sade slbu, konularn anlatmnda verdii bol rnekler ve konular ar kurallarla skc hale getirmemesi ynyle farkllk arz eder. bn Rek yaad dneme kadar iir, belgat ve edeb tenkit ile ilgili konular bu eserinde gzel bir ekilde tasnif ederek ele alm ve ok nemli bavuru kayna ortaya koymutur94. bn Rek, Tezyf Nakdi-ir adl eserinde Kudmenin yapt yanllklar dile getirir. Eski iir taraftarlarna destek veren el-mid (.384/994) ise Kudmeyi Tebyin galati Kudme fi nakdi-ir adl eserinde eletirse de lafz, anlam, slp gibi konularda onun tesirinden tamamen kurtulamaz95 . Aristonun Poetika ve Retorik adl eserlerine Kind, Frb, bn Sn gibi filozoflar tarafndan erhlerin yaplmas, mantkla ilgili alma olarak grlm, bu nedenle mantk klliyatnn ierisinde kalmtr. Th Huseyn, bn Sn dndaki felsefecilerin Poetika ve Retorik hakknda yaptklar erhlerde 44 NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005

skntlar olduunu, bn Snnn da Poetikay tam olarak anlayamadn, bununla birlikte Retoriki daha iyi anladn, if adl eserinde bununla ilgili tahliller yaptn ve taklit nazariyesini de iyi anlamakla birlikte tahlilleri soyut olduundan anlamlarn yerli yerince oturmadn ifade eder96. bn Sn gibi filozoflarn Retorik eseri hakknda yaptklar erh ve yorum almalar bir sre mantk eserleri ierisinde kalrken; Abdlkhir elCrcn bu bilgilerden genie yararlanr. el-Crcn, Arap edebiyatnda tercme faaliyetlerinin en youn etkisi grlen ediptir. el-Crcni, Yunan felsefe, mantk ilimleri ile Aristonun iki edebiyat eserinin erh ve yorumlarn, dier milletlerden tercme edilen edebiyat eserlerini, kendinden nceki ediplerin telif ettikleri kitaplar inceleyip, sentezleyerek edeb zevkin hkim olduu Esrrl-bela ve Delill-icz adl eserleri telif etmitir. el-Crcn, hem Yunan felsefe ve mantn, hem de Arap edebiyatnn mevcut birikimini ok gzel derleyip, sentez yaparak gnmze kadar etkisi srecek grler ortaya koymutur97. el-Crcn, Esrrl-belga adl eserinde, bn Snnn, Aristonun Retorik adl eserinden yapt erhlerin ibare blm zerinde incelemeler yaparak, hakikat ve mecz konularn ele alp, doru sonulara ulamtr. Aristonun, cins ismi, neve; nevi ismi, cinse; nevi bir ismi baka bir neve hamletmesine, mecz- mrsel, suret dedii tebihe dayal mecza ise istire adn vermi, bu sanatlar daha nce ele alnmam bir ekilde derinlemesine incelemitir. Ancak ele ald konularda Aristoyu aamamtr98. el-Crcn Esrrl-Bela adl eserini telif ettiinde Aristoyu ok iyi yorumlayan, aklayan felsefeci konumundayd99.Taklit nazariyesinin Araplarda zellikle de el-Crcnde yansmas mecz, tebh ve kinye eklinde olmutur100. el-Crcn, Delill-cz adl eserinde, gzelliin cmlede, slpta olduunu ifade ederek cmleyi geni olarak ele alarak, atf harflerinin manaya etkisinden bahseder 101. Aristonun dil ve belgat ile ilgili grlerinden yararlanarak nahiv felsefesini ele ald ve kendisinin de menin-nahv ya da nazm dedii men ilmini sistemli bir ekilde kurmutur. el-Crcnye gre nazm, szn nazm ile eyalar arasnda irtibat kurmaktr. Bu da nahiv ilminin kurallarn, szde kullanmak ve tatbik etmekle gerekleir. Kelimeler tek bana fasih olmayp ancak cmle iinde fasih ve beli olabilir. Szn de beli olabilmesi iin, nahiv kurallarna uygunluu arttr. Szn nazm ile eya arasnda irtibat yollar olarak grd nahiv kurallarndan atf harfleri, takdm-tehr, hazf, mbted ve haberin hazfi, hal cmlesindeki vavn hazfi v.b. konularn nemini vurgulayp, cz, itnb, vasl, kasr ve muktezy- hli mana iin gerekli grmtr 102. Gramer ile belgat kurallarn sentez yapt bu eserinde grameri, canl, fonksiyonel ve pek ok anlam ifade eden bir ilim haline getirmitir. el-Crcniden sonra telif edilen edeb eserler genellikle onun bu eserlerini anlamaya, erh etmeye ynelik olmutur ki, bu tr almalar erh ve haiye dnemini balatp, kelm ekol adn almtr. erhler dneminde ortaya kan edebiyat eserlerinde felsefe, mantk, kelm, usl bilgileri bol miktarda NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005 45

ABBSLER DNEM TERCME FAALYETLERNN ARAP EDEBYATINA ETKS yer alrken, edeb zevk ve kabiliyeti gelitirici zellikler grlmez 103. Fahruddn er-Rz (.666/1267), el-Crcnin belgatla ilgili eserlerini telhs ettii eserinde ekle ok nem verir ve donuk, edeb zevkten uzak kurallar ortaya koyar. es-Sekkk (.626/1229) de mantk, felsefe, usl, nahiv bilgilerini belgat ilminin tasnifinde kullanr ve yeni bir tasnif yapar. el-Kazvn (.739/1338), es-Sekkknin Mifthl-ulm adl eserinin nc blmne yapt erhle onun grlerine tamamen bal kalmayp kendi grlerini ve daha nceki belgatlarn grlerini ortaya koyar 104. Kelm ekolne karn, Arap edeb zevkine sahip, bn Sinn el-Hafc (.466/1073), bnul-Esr (.637/1239) gibi edipler, felsefe ve mantk kurallarna kar edeb almalarn srdrmse de fazla etkili olamamlardr105. Sonu: Emevlerle balayp Abbslerle zirveye ulaan tercme faaliyetlerinin Arap edebiyatnn belgat, iir ve nesir trlerinde nemli etkisi olmutur. Helenistik kltrden tercme edilen felsefe, mantk kitaplarnn, Arap edebiyatnda daha nce yaplmayan kavram ve teoriler, bunlarn tarifi, taksim ve snflandrlmas, cins ve fasllara gre izahlarnn yaplmas gibi metodolojik ynden nemli tesirleri olmutur. Aristonun Retorik ve Poetika kitaplar ise tercmelerden ve Yunan edebiyatn tanmamaktan kaynaklanan nedenlerle muhtevas ksmen anlaldndan, bu eserlerin muhteva ynyle tesiri az olmutur. Bu eserlerdeki mantk ve felsefe etkisindeki metodolojiden geni lde yararlanlmtr. bn Mukaffa gibi devlet divanlarnda hem ktip hem de mtercimlik yapan Fars asll pek ok edip farsa ve hinteden eviriler yapm ve sahip olduklar bilgileri de bizzat devlet kademesinde ve kendi yazdklar edeb eserlerde kullanmas nesir edebiyatnn gelimesini salamtr. Farsllar, Arap edebiyatna ahlak, hikmet gibi zellikler ve bol sanatl, ssl, grkemli bir slp ile tesir etmilerdir. iir ve belgat ilim olarak gren Kudme b. Cafer, felsefe ve mantk ilimlerindeki yntemlerin tesiri ile iir- belgat ve edeb tenkit alannda ekilci kurallar koymu, edeb zevki arka plana atmtr. el-Asker gibi edipler, onun yntemini edeb zevki fazla ihmal etmeden takip ettirmilerdir. Abdlkhir el-Crcn, mantk, felsefe yntem ve kurallar ile edeb zevki ll bir ekilde kullanp, belgat, iir ve edeb tenkitte gzel bir sentez yapmtr. Bu adan tercme faaliyetlerinin en verimli tesiri el-Crcnde grlmtr. Ancak ondan sonraki almalarda edeb zevk ihmal edilmi, mantk, felsefe ve usl bilgilerinin youn olduu erh ve haiyeler ortaya kmtr.

46

NSHA, YIL: V, SAYI: 16, KI 2005

Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, stanbul, 1935, 23; Necip Taylan, Anahatlaryla slm Felsefesi, stanbul, 1985. 2 H. Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 19. 3 Bekir Karla, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkisi, Litera yay., stanbul, 2004, 175. nsanlk tarihinin tank olduu nc kltr intikali ise, XI. Asrda balayp XII asrn sonlarna kadar arapa, latince ve ibranice bata olmak zere Bat dillerine yaplan tercmelerle gereklemitir. 4 Kenan Demirayak, Abbs Edebiyat Tarihi, afak yay., Erzurum, 1998, 10. 5 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, lken yay., stanbul,1990, 15, Cavit Sunar, slamda Felsefe ve Farab, Ankara , lahiyat Fak., yay., 72; Mehmet Bayraktar, slm Felsefesine Giri, T.D.V. yay., Ankara, 1997, 30. 6 Hilmi Ziya lken, slam Felsefesi, 15, 72; Mehmet Bayraktar, slm Felsefesine Giri, 30. 7 Mustafa Demirci, Antik Yunan Kitaplarnn Abbasiler Badatna Yolculuu, slamiyat, VII, say II, Nisan-Haziran 2004, 43. 8 M. emsettin Gnaltay, Antik Felsefenin slam Dnyasna Girii, sad. rfan Bayn, Kakns yay., stanbul, 2001, 61. 9 Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, ev. Azmi Yksel-Rahmi Er, maj yay., 1993, Ankara; M.emsettin Gnaltay, Antik Felsefenin slam Dnyasna Girii, 53; Necip Taylan, slam Felsefesi, 136. 10 Henry Corbin, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatemi, I, letiim, 2002, stanbul, 53. 11 bnn-Nedm, el-Fihrist, Drl-marife, Beyrut, 1997, 12 Kenan Demirayak, Abbs Edebiyat Tarihi, 5. 13 Ahmet Subhi Furat, Arap Edebiyat Tarihi, stanbul . Edebiyat Fakltesi yay., stanbul, 1996, 207, Mahmut Kaya, Beytl-Hikme mad., DA, VI, 88. 14 Ahmet Subhi Furat, Arap Edebiyat Tarihi, 207. 15 Mahmut Kaya, Beytl-Hikme mad., DA, VI, 89. 16 Ahmet Subhi Furat, Arap Edebiyat Tarihi, 209. 17 Mahmut Kaya, Beytl-Hikme mad., DA, VI, 89; Clement Huart, Arab ve slm Edebiyat, ev.Cemal Sezgin, Ankara, tsz, 273. 18 Mehmet Bayraktar, slam Felsefesine Giri, 36-41. 19 bnn-Nedm, el-Fihrist, 301. 20 Carl Brocelman, slam Uluslar ve Devletler Tarihi, ev. Neet aatay, T.D.K.Y., Ankara, 1992. 21 H.brhm Hasan, slam Tarihi, ev. Komisyon, III, 173. 22 Hilmi Ziya lken, Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 104. 23 Ahmed Emin, en-Nakdl-edeb, Mektebetn-nahza, Khire, 1965. 24 Fuat Sezgin, slm ve Bilim, stanbul, 1993, 206. 25 Necip Taylan, slm Felsefesi,139. 26 Hasan Zeyyt, Trhul-edebil-arab, Matbaatr-risle, Khire, 1939, 210. 27 bnn-Nedm, el-Fihrist, 333; Necip Taylan, Mantk, Marmara . lahiyat Fak. Yay., stanbul, 1996, 40. 28 Mehmet Bayraktar, slam Dncesi:Etkilenmesi ve Etkisi, slamiyat, VII, say II, Nisan-Haziran 2004, 29. 29 Necati ner, Klasik Mantk, Ankara . lhiyat F. Yay., Ankara, 1972, 30 Mehmet Bayraktar, slam Dncesi:Etkilenmesi ve Etkisi, 29. 31 bnn-Nedm, el-Fihrist, 307; Necip Taylan, Mantk, 40. 32 Bekir Karla, slm Dncesinin Bat Dncesine Etkisi, 223. 33 hsan Abbas, Melmhun Ynniyye, el-Messesetl-Arabiyye, Beyrut, 1977, 23. 34 smail Tunal, Aristonun Poetika adl eserin nsznde, 1. 35 Aristo, Poetika, ev. smail Tunal, Remzi K., stanbul, 1963. 36 bkz. Aristo, Retork, ev. Mehmet H. Doan, Y.K. yay., stanbul, 1998. 37 bkz. Aristo, Poetika, 20. 38 Abdlfetth Usmn, en-Nakdl-arabiyyil-kadm, Khire, 1991, 293. 39 Necati ner, Klasik Mantk, 171. 40 Aristo, Poetika, 2. 41 Aristo, Retorik, ev. Mehmet H. Doan, Y.K. yay., stanbul, 1998, 33. 42 Mahmut Kaya, slam Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, 114-115. 43 Hilmi Ziya lken,Uyan Devirlerinde Tercmenin Rol, 99. 44 evk Dayf, en-Fenn ve mezhib fin-nesril-arab, Drl-marif, Khire, 1984, 132. 45 evk Dayf, en-Fenn ve mezhibuh, 127-128 46 Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, 93. 47 Osman Keskiner, Arap Edebiyatnda n Sanatnn Gelimesi,Baslmam Doktora Tezi, Samsun, 1996,186. 48 Necip Taylan, slm Felsefesi, 136. 49 evki Dayf, en-Nakd, Drl-marif, Khire, 46; Osman Keskiner, Arap Edebiyatnda n Sanatnn Gelimesi,185. 50 Kenan Demirayak, Abbs Edebiyat Tarihi, 134. 51 bkz. bn Kuteybe, Edebl-ktib, ne. Muhammed kir, Drl-marif, Khire,1966, Beyrut, 1985; el-Kalkankaandnin Subhul-a adl ansiklopedik eserinde de katiplerin bilmsi gerekli konular geni olarak ele alnr. 52 el-Chiz, el-Beyn vet-tebyn, A. Muhammed Hrn, Mektebetl-Hnc, Khire, 1968, I, 139.

53 54

Hann el-Fhr, el-Cedd fil-Edebil-arab, Mektebetl-Lbnniyye, Beyrut, 1968, V, 418. Th Huseyn, el-Beynl-arab, Kudme b. Caferin Nakdn-Nesr Adl Eserinin Giri Makalesi, Drl-ktbil-ilmiyye, Beyrut, tsz, 8. 55 Aristo, Poetika, 18. 56 Ysuf Huseyn Bekkr, Binl-ksde, 43. 57 bn Selm el-Cmah, Tabakt fuhli-uar, nr. Muhammed kir, Khire, 1953, 4. 58 bn Kuteybe, e-ir ve-uar, nr. Ahmed Muhammed kir, Drl-marif, Khire, 1966, I, 33. 59 el-Chiz, el-Beyn vet-tebyn, III, 12. 60 el-Chiz, el-Beyn vet-tebyn, III, 12. 61 Th Huseyn, el-Beynl-arab, I. 62 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 2. 63 Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatr, 94. 64 evki Dayf, en-Nakd, 57. 65 Mahmd el-Huseyn el-Mrs, Mefhm-ir fin-nakdil-arab, Drl-marif, 1983, 191. 66 el-Mrs, Mefhum-ir, 235. 67 Mahmd el-Huseyn el-Mrs, Mefhm-ir, brahm Selmenin Belgat Aristo beynel-Yunan vel- Arab adl eserinden naklen, 194. 68 bkz. bnl-Mu tezz, Kitbl-Bed, ne. Ignatus Kratchkovsky, Londro, 1935, Bedev Tabne, Dirsat, Matbaatl-fenniyye, Khire, 1965, 288. 69 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 12. 70 Muhammed Mendr, en-Nakdl-menhec, Drn-nahza, Khire, 1976, 60. 71 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 17. 72 bnn-Nedm, el-Fihrist, 163. 73 bkz. Kudme b. Cafer, Nakd-ir, Drl-ktbil-ilmiyye, Beyrut, tsz., 74 Kudme b. Cafer, Nakd-ir, 61. 75 Bedev Tabne, Kudme b. Cafer ven-nakdl-edeb, Mektebetl-encl, Khire, 1958, 157. 76 Kudme b. Cafer, Nakd-ir, 64. 77 Kudme b. Cafer, Nakd-ir, 78 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 17. 79 Aristo, Poetika, 2. 80 evk Dayf, el-Belga trhan ve tatavvuran,Khire, 1965, 81. 81 bkz. Aristo, Poetika. 82 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 17. 83 Mahmut Kaya, Aristo mad., DA., III, 375. 84 Bedev Tabne, Kudme b. Cafer ven-Nakdl-edeb,125. 85 bkz.Taha Hseyn, el-Beynl-arab. 86 evk Dayf, en-Nakd, 70. 87 bkz. Kudme b. Cafer, Nakdn-nesr, Drl-ktbil-ilmiyye, Beyrut, tsz. Abdlhamd el-bd bu eseri nerederek Kudmeye izafe etmitir. 88 evk Dayf, en-Nakd, 70. 89 Kenan Demirayak, Abbs Edebiyat Tarihi, 117. 90 Mendr, en-Nakdl-menhec, 76. 91 bkz. Eb Hill el-Askeri, Kitbl-Bed, ne. A. Muhammed el-Bicv, Ebul-Fazl brhm, Khire, 1971. 92 Abdlazz Atk, Fi Trhil-belatil-arabiyye,Drn-nahza, Beyrut, tsz., 192. 93 Abdulmuttalib Mustaf, ttichtn-nakd, Drl-endels, 17. 94 bkz. bn Rek, el-Umde f mehsini-ir ve dbih ve nakdih, ne. Muhyiddn Abdlhamd, Drl-cl, Beyrut, 1982. 95 Abdlmunim Hafc, Nakd-irin nairi, 45-58. 96 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 24. 97 el-Crcnnin nazm teorisi, Yapsalclk akmnn ortaya kmasnda etkili olmutur. 98 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 29. 99 Th Huseyn, el-Beynl-arab, 29. 100 Muhammed Azzm, Mustalahtn nakdiyye, Dimek, 1995, 236. 101 evk Dayf, el-Belga, 160. 102 Abdulkhir el-Curcn, Delill-icz, nr. Red Rz, Drul-marife, Beyrut, 1978, 44-50. 103 evki Dayf, en-Nakd, 128. 104 Ahmed Matlb, el-Belga indes-Sekkk, Mektebetn-nehza, Badat, 1964, 399. 105 Abdulkdir Huseyn, el-Muhtasar f trihil-belga, Dar-urk, Kahire, 1982, 13.