Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

EMC ve antenler: I - Tanmlar

EMC mhendisliinde nemli bir konu da antenler. Anten hem test ve llerin en nemli paras olduu iin nemli, hem de iaret tayan her elemann (iletken tel, toprak levhas, ekran kutusu gibi) belli koullarda anten gibi davranmasndan tr nemli. Her eleman bir anten gibi davranabilmekte. Bu nedenle bir EMC mhendisi iin anten nedir ve nemli parametreleri nelerdir sorular nem kazanmakta. Hangi nesne niin anten gibi davranr sorusu yantlanmadan neden olduu EMC problemlerini zmek olas deil.

Anten ift ynl (resiprok) bir dntrc. Verici olarak kullanldnda besleme noktalarna uygulanan Volt byklndeki gerilimi Volt/metre byklndeki elektrik alana dntrmekte. Alc antenlerde ise ortamda bulunan elektromanyetik dalgalardan kapt Volt/metre byklndeki elektrik alan enerjisini ularna Volt byklnde bir gerilim fark olarak dntrmekte. ekil 1 de tipik bir ubuk anten ve etrafnda oluturduu elektrik alan dalm gsterilmekte. Ortasndan beslenen l uzunluundaki bir iletken ubuk (rnein ince bir tel) antenin evresinde oluan elektromanyetik dalgalarn elektrik alan bileeni ubuk eksenine paralel. ekilde sada verilen boyutlu deiim ise elektrik alann youn olduu yerleri gstermekte. Bu durumda antenden uzaklatka belli yerlerde alan iddeti yksek, belli yerlerde ise sfr olmakta. ubuk dorultusunda (z-ynnde) hi ma yapmazken, yatay dorultuda maksimum ma yapmakta.

ekil 1: ubuk anten ve ma diyagram

Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

Antenin ma gc boyu ile dalga boyu (alma frekans) ilikisine bal. Boyu iaret dalga boyundan ok kk antenler de nan g hemen hemen sfr, nedeni anten ma direncinin ok kk olmas. Oysa anten boyu yarm dalga boyuna yakn ise yaylan g en fazla olmakta. Bu tip antenlere rezonansl antenler denmekte. Bu zelliklerin anlalmas temel anten tanmlarnn aklanmasyla olas. Anten mas boyutlu uzayda ve kresel koordinatlarda iki a ile belirtilmekte; dey (zekseni) ile, yatay (x-ekseni) ile yaplan alar. Anten mhendisliinde yatay ve dey dzlemlere ayrca H-dzlemi ve E-dzlemi de denmekte. Bir anten iin nemli parametreler giri empedans, ma direnci, duran dalga oran (DDO), giri gc, ma gc, verim, ma diyagramlar, polarizasyon, etkin yzey, ynelticilik, kazan, demet genilii, yakn/uzak alan, anten faktr ve anten kalibrasyonu olarak sralanabilir. Her eyden nce anten bir iletim hatt zerinden bir kaynak ile beslenen bir devre eleman (ekil 2).

ekil 2: Bir anten devresi Kaynak ile iletim hatt girii ve anten ile iletim hatt sonu arasnda empedans uyumu olmas durumunda kaynaktan ekilen g maksimum olmakta ve bu gcn tamam yke (yani anten) aktarlmakta. Aksi durumda iletim hattnn her iki ucunda da geri yansmalar sz konusu. Bu yansmalar antenin ma gcn azaltt gibi kaynaa istenmeyen g olarak dnmekte ve snmalara neden olduundan kaynak ve iletim hattnn mrn ksaltmakta. Giri Empedans Bir anten, besleme noktasnda iki kapl bir devrenin giri kaps gibi davranr. Bu noktada, besleme gerilim kaynann balanaca ular arasnda bir empedans deeri gsterir. Bu deere giri empedans denir. Ima yaparken besleme ularndaki gerilimin akma oran sz konusu frekanstaki empedans deeri olarak anlmakta. Giri empedans kaynaktan ekilecek ve antene aktarlacak gler iin

Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

nemli. ekil 3te empedans Z k olan kaynak, karakteristik empedans Z 0 olan bir hat zerinden anteni beslemekte. Empedans Z A = RL + Rr + jX A olarak verilen antende RL kayplar, Rr nan gc ve X A depolanan enerjiyi temsil etmekte.

ekil 3: Anten edeer devresi ve tanmlanan empedanslar Kaynak empedansnn sanal ksm anten giri empedansnn sanal ksmn yok edecek ekilde (rnein biri endktif dieri kapasitif) ) ise devrede g birikimi sz konusu olmaz. Ayrca kayplarn minimize edilmesi durumunda RL sfr kabul edilirse antenin kaynaktan ekecei gcn tamam nan g olur ki idealde istenen durum budur. Genelde kaynak direnci ve iletim hatt karakteristik empedans 50 seilir ve hesaplar ona gre yaplr. Alc anten iin bir edeer devre ekil 4te resmedilmekte.

ekil 4: Alc anten edeer devresi Uzaydan kapt elektromanyetik enerjiyi ularna bir V A gerilimi eklinde aktaran alc anten bu enerjiyi alc devre giriini temsil eden bir Z Y empedans zerinde harcamakta. Ykn grd anten empedans ise Z A ise yine yk, iletim hatt ve anten empedans arasnda uyum olmas durumunda antenden maksimum g ekilmekte (antenin etkin yzeyi yksek olup ortamdan yksek elektromanyetik g ekmesine karn bunun tamamn alc devreye aktarmas iin empedans uyumu

Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

art. Yine idealde hesaplar iletim hatt karakteristik empedansnn ve ykn 50 olmasna gre yaplr. Anten etkin yzeyi Ima gc Pt olan izotropik bir antenden R kadar tede g younluu Pt / 4R 2 dir. Watt/metrekare boyutunda olan g younluu anteni evreleyen kapal bir yzey zerinde toplandnda (yani 4R 2 ile arpldnda) ma gcn verir. Kaypsz ortamlarda bu enerji korunumu ilkesinin salanmasndan baka bir ey deil. Ortam kaypl (yani ortamn iletkenlii sfrdan farkl) ise elektromanyetik dalgalar yayldka ortam tarafndan yutulacak ve zayflayacak. Bu durumda enerji korunumu kapal bir yzeyde yaylan g ve yutulan gcn toplam anten ma gcn verecek ekilde olur. Anten, etrafndaki g younluundan g ektiine gre ekilen g, varolan g younluu arp metrekare boyutunda bir yzey eklinde hesaplanmal. te bu metrekare byklndeki parametreye etkin yzey denmekte. Parabolik ve horn benzeri antenlerde etkin yzey anten yzeyi ile ilikili iken, rnein ubuk antenlerde byle bir iliki sz konusu deil. Basit ve dk kazanl antenlerde etkin yzey Ae = Gt 2 / 4 eklinde hesaplanmakta. Duran Dalga Oran Anten giri empedans genelde ularna balanan besleme kaynann empedansndan farkl olduundan kaynak, iletim hatt ve anten arasnda bir empedans uygunsuzluu sz konusu. Bu farkn belirledii oranda antene gelen gcn bir ksm geri yansmakta. Ayn ekilde kaynak ucunda da bir uyumsuzluk sz konusu olduundan burada da bir g yansmas olmakta. Anten giriinde yansyan ve giden gerilim dalgalarnn oluturduu maksimum gerilimin minimum gerilime oran duran dalga oran (DDO) olarak isimlendirilir. DDO, anten giriinde geri yansyan gc belirten bir parametre. Ima Gc ve Direnci Antenin ma gc Pt , uzaya elektromanyetik dalga olarak yayd g. Ima gc ile zerinden akan akm arasnda Ohm yasasna gre bulunan dirence de ma direnci denmekte ve Rr ile gsterilmekte ( Pt = I 2 Rr ). Ima direnci anten gc ile zerinden akan akm birbirine balayan sanal bir diren.

Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

Yakn alan Uzak Alan Anten ya da herhangi bir ma elemanna yakn olan blge yakn alan olarak tanmlanmakta. Yakn alan, elektrik ve manyetik alan bileenlerinin dzlem dalga karakteri gstermedikleri blge, ilikiler karmak ve lmler zor. Daha ok reaktif enerji birikimi olur. Uzak alan ise dzlem dalga yaklam yaplabildii blgedir. Yakn ve uzak alan tanmlar anten cinsine ve etkileimlere gre, frekans, anten boyutlar, gibi parametreler cinsinden belirlenmekte. Basit ve dk kazanl antenler iin uzak alan snr R / 2 olarak alnabilmekte. Daha karmak ve yksek gl antenlerde ise D antenin uzun kenar (ya da ap) olmak zere uzak alan snr

R 2 D 2 / eklinde hesaplanmakta. Bu tanm, antenin yaratt elektromanyetik

dalgalarn e faz yzeylerinin belli bir hata ile dzlem kabul edilebildii uzaklk olarak verilir (ekil 5). rnein D=50 cm anten boyu ve 300 MHz iaret frekans (=1 m) iin 0.5 m olan uzak alan snr 3 GHz de (=10 cm iin) 5 m olur.

ekil 5: Reflektr anten ve uzak alan snr tanm Anten Verimi Antenin kaynaktan ektii gcn bir ksm sl kayp olarak antende harcanr. Ima gc ve sl kayplarn toplam kaynaktan ekilen gce eit. Anten verimi ma gcnn kaynaktan ekilen gce oran olarak tanmlanmakta. Isl kayplar ne kadar az ise verim o kadar yksek olur. Polarizasyon Polarizasyon, elektrik alannn zamanla izdii ekle gre tanmlanr. Antenin yayd elektromanyetik dalgalar iin iletim boyunca elektrik alan eer zemine dik ise dey, paralel ise yatay polarizasyonlu dalga adn alr. En genel polarizasyon elips biimindedir. Bunun zel hali dairesel polarizasyon, dairesel polarizasyonun iki bileeni de yatay ve dey polarizasyon.

Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

Anten Ynelticilii ve Kazanc Anten ynelticilii ve kazan belli bir referans antene gre tanmlanan iki nemli parametre. Bir noktasal kaynak her yne eit ma yapar. Bu kaynaa izotropik kaynak ad verilir ve referans olarak kullanlr. zotropik kaynan her yne yayd gce eit gc belli bir dorultuya yayabilme zelliine anten ynelticilii denir. rnein, ekil 1de verilen ubuk antenin ma diyagram simit biiminde. zotropik antene gre ksa dipol antenin ynelticilii 1.5 (1.75 dB), yarm dalga dipolnn ynelticilii ise 1.64 (2.15 dB). Kaypsz antenlerde ynelticilik ayn zamanda anten kazancdr. Ancak, kaypl antenlerde kazan ynelticilik ile kayp orannn (verimin) arpmna eit. Anten ynelticiliinin analitik olarak hesaplanabilmesine karn kazan ancak referans antene gre yaplan llerle bulunabilir. Anten kazanc ile dorudan ilgili olan dier parametre ise etkin yzeydir. Anten etkin yzeyi, uzaydaki elektrik alanlardan anten ularna g aktarabilme yetenei olarak tanmlanr. Demet genilii Anten demet genilii, ynelticilii olan antenlerde ynelticiliin bir ls. Maksimum ma dorultusundaki gcn yarya (3 dB) dt (yatayda yada deyde) asal genilik anten ma demeti olarak tanmlanr. Anten Faktr zellikle EMC gibi pratik mhendislik problemlerinde nemli bir tanm ve kavram anten faktr. Anten faktr tanm, antenin tanmnda yer almaktadr. Anten ift ynl (elektrik alan gerilime, gerilimi elektrik alana dntren) bir dntrc.
AF = E / V eklinde tanml alc anten faktr daha ok uygulama asndan anlaml.

Ele alnan bir elektrik alan l aleti ve ona bal bir alc anten ile ortamdaki elektrik alan deeri llmekte. Bir ubuk anten, bunun ularna deiik konnektrlerle balanm bir koaksiyel kablo, bu kablonun bir baka konnektrle alc giriine balanmasnn tm etkileri anten faktr tanmnn iinde. Kullanlan kablonun zerindeki imalat hatalar, ezilmeler veya bklmeler anten faktrn dorudan deitirmekte. Anten faktr ideal durumlarda hesaplanabilmekte, EMC problemlerinde ise frekansla deien grafiklerle ya da tablolarla verilir. Ima Diyagramlar Ima diyagramlar, antenlerin hangi yne ne kadar g yaydn gsteren ekiller. Ima diyagram her hangi bir dzlemde sz konusu olsa da, genelde, yatayda yada

Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

deydeki diyagramlarla ilgilenilir. Ima diyagram ve yneltmi antenlerde kullanlan tanmlar unlar:

Ana ma kulak : Antenin en fazla ma yapt yndeki demet. Yan kulakklar: ana kulakk etrafnda oluan istenmeyen kulakklar. Arka kulakk: Antenin gerisinde oluan kulakk n-Arka bastrma oran: Ana kulakk arka kulakk g oran n- yan bastrma oran: Ana kulakk yan kulakk g oran Ima demeti: Ana kulakk gcnn yarya (3 dB) dt noktalar arasndaki a

Ortadan / Utan mal antenler Antenler gerek bireysel olarak gerekse bir dizi oluturulduunda farkl ynlere ma yapabilirler. Demet oluturmal ya da demet taramal anten dizileri ad verilen bu sistemlerde iki farkl ma yn ayrca belirtilmekte; ortadan mal antenler (diziler) ya da utan mal antenler (diziler). ekil 6!da bu tanmlra bir rnek gsterilmekte. Be elemanl izotropik antenlerden oluturulan dizilerde ma dizi eksenine dik ynde ise ortadan mal (boresight), ma dizi eksenine paralel ise utan ma (end-fire) adn almakta.

ekil 6: Ortadan (solda) ve utan (sada) mal anten dizileri Amaca uygun anten tasarm kadar satn alacanz anten zelliklerinin de belirlenmesi nemli. nternet zerinde EMC antenleri gibi birka anahtar szck ile yaplacak aramada onlarca firma ve yzlerce rn karnza kmakta. nemli olan anten zelliklerinin verilen tablolardan okunabilmesi. Bir rnek, Poynting firmas rn geni bandl Log-periyodik anten ve firma tarafndan verilen zellikler ekil 7de gsterilmekte. Frekans bandndan balant konnektrne, polarizasyondan anten kayplarna kadar bir ok parametrenin zenle incelenmesi gerek. rnein

Endstriyel & Otomasyon, Austos 2005

tablodan bu antenin yatay ve dey polarizasyonlu

elektromanyetik iaretlerin

llmesinde kullanlabilecei, frekans bandnn 30 MHz ile 2 GHz arasnda tasarlandn, bu band ierisinde DDOnn tipik 1.5, en fazla 2.0 olduunu gryoruz.
PA-LP6-302000 (www.poynting.co.za)
Kazan Frekans band VSWR Besleme noktas Giri empedans Giri konnektr Polarizasyon Boyutlar(en x boy) Malzeme Arlk Rzgar direnci > 6dBi 30 - 2000 MHz Tipik 1.5:1, Maksimum 2.0 Sadece alc 50 Ohm N-Tipi (dii) Yatay veya dey 5000 mm x 6111 mm Alminyum, fiberglas ve paslanmaz elik 38 kg 160 km/h

ekil 7: Tipik bir EMC anteni, log-perioyik dipol ve zellikleri DDO anten giri gc ile ilgili bir parametre. Anten giri ularnda giri empedans ile iletim hatt karakteristik empedans arasndaki uyumun / uyumsuzluun bir gstergesi. DDD ile gerilim yansma katsays arasndaki iliki
DDO = Vmaks 1+ | | = Vmin 1 | |

(1)

eklinde. ekil 7deki anten iin band snrlarnda (30 MHz ve 2 GHzde) DDO = 2 olmas (1) denkleminden yansma katsaysnn | |= 1 / 3 olmas demek. Yansyan g | | 2 ile orantl olduundan gcn 1/9u (% 11i) geri yansmakta. Bu durumda faydal g 1 | | 2 ile orantl olacandan gcn % 89u yke aktarlmakta. Dizi oluturma ve anten faktr tanmlar EMC mhendisliinde iki nemli konu, o nedenle ayr ayr aka yazlarda ele almakta yarar var. Gelecek sayda bulumak dileiyle ... L. Sevgi Dou niversitesi Elektronik ve Haberleme Mhendislii Blm (lsevgi@dogus.edu.tr)