DOU AKDENZ NVERSTES PSKOLOJK DANIMANLIK REHBERLK VE ARATIRMA MERKEZ DA-PDRAM

Adres: DA Kuzey Kamps, Salk Merkezi Binas, Zemin Kat, Gazimausa, KKTC Tel: (0392) 630 2251 Faks: (0392) 630 2254 - 2475 E-mail: counsel.pdram@emu.edu.tr web: http://www.emu.edu.tr/servisler/pdram http://pdram.emu.edu.tr DA-PDRAM Uzman ve Grevlileri: Do. Dr. Biran MERTAN (DA-PDRAM Bakan) Uzman Psikolog Yurdagl YKSEL (DA-PDRAM Bakan Yardmcs) Uzman Psikolog Uur MANER Uzman Psikolog Gzde PEHLVAN Uzman Psikolog enel H. BMEN Ynetici Asistan Funda ORTUN Aratrma Grevlisi Majid SOLEIMANINIA Aratrma Grevlisi Nevber KAYACI renci Asistan Ziba SERTBAY renci Asistan Pembe BLEN Yayna hazrlayan: DA-PDRAM Kapak Tasarm: Hseyin Pekn Bask: Dou Akdeniz niversitesi Basmevi Katalou Hazrlayan: Funda ORTUN Bu kitabn her hakk DA-PDRAMa aittir. Kitabn tamam ya da blmleri, kaynak gsterilerek yaplacak ksa alntlar dnda DA-PDRAM Bakanlnn yazl izni olmadan hibir ekilde oaltlamaz. Yayn No: 13

indekiler

nsz ............................................................................................................................................................ 5 Giri ................................................................................................................................................................ 6 1. Aile Nedir? ................................................................................................................................................ 7 2. Aile i iddet Nedir? ....................................................................................................... 7 3. Kadna Ynelik iddetle lgili Yanl nanlar ............................................................................... 8 4. iddet emberi .................................................................................................................................... 10 5. Aile i iddetin Trleri ...................................................................................................................... 12
Fiziksel iddet ..................................................................................................................................... Duygusal iddet ................................................................................................................................

12 12

Ekonomik iddet ...................................................................................................................................12

6. Aile i iddetteki Sreklilik ........................................................................................... 13

7. Aile i iddet emberi Nasl Krlr?.............................................................................. 15 8. Evinizde iddet Grdnz Fark Ettiniz. Ne Yapmalsnz? ................................................ 15 9. Aile i iddetle lgili Sloganlar ......................................................................................16

KADIN ve NSAN HAKLARI 1. Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi ................19 2. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ........................................................................... 27

ALE DDET - EKLLER 1. iddet emberi Modeli ................................................................................................. 10 2. iddet emberi Modeli (Walker, 1970) ......................................................................... 11 3. G ve Kontrol Modeli .................................................................................................. 14

nsz
Mesleki ve toplumsal sorumluluk bilinci ile hazrlanan bu kitapk, sadece Kuzey Kbrsta deil, dnyann tm lkelerinde, toplumlarn her kesiminde aka veya gizlice yaanmakta olan aile ii iddet olgusunu, zellikle kadna ynelik iddeti ele almaktadr. almamz, genelde iddet, zelde kadna ynelik iddet ve haklar konusunda duyarllk ve farkndalk yaratmak iin bir balangtr. Bu konudaki almalarn Kuzey Kbrs nfusunun ve kltrnn hzla deien nitelii ve yaps ile balantl olarak devam ettirilmesi bir gerekliliktir. Konunun derinlii ve tabu yapsndan dolay Kuzey Kbrsta bu konuda yaplan almalar ok az ve yetersizdir. iddete ve her trl insan hakk ihlaline kar, duyarl ve sorumluluk sahibi yurtta abalar yannda, Sosyal Devletin bir gerei olarak, lkede yeni oluan koullara gre yeni sosyal politikalar retilmeli ve halihazrda var olan nsan Haklar ve Kadna Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi ile ilgili yasalar ivedilikle altrlmaldr. Bu topraklarda sosyal adalet ve toplumsal denge kurulduu oranda ada bir lke konumuna ulalacaktr.

iddetsiz yarnlar dileklerimizle, Do. Dr. Biran Mertan Uzm. Psk. Uur Maner

GR

Kzn dvmeyen dizini dver. Kadnn karnndan spay, srtndan sopay eksik etmemek gerek. Kocadr! Sever de, dver de.
Bu ataszleri artk gemie mal oldu diye umutlanmayn sakn! Sadece bulunduumuz corafyada deil, dnyann her kesinde kadna ynelik iddet uygulamalar ve ayrmclk tm gc ile devam etmektedir. iddete ve ayrmcla kar sessiz kalmamak, kader diye boyun ememek, kurtulu yollar aratrmak Kadna Ynelik iddeti nlemenin en nemli yollardr.

Kuzey Kbrsta aile ii iddet yoktur diyebilirsiniz. Kuzey Kbrsn kark toplum yaps iinde siz, bir aile ii iddet kurban olabilirsiniz veya yaknnzda gerekleen iddete tank olmaktasnz. Belki de iddeti uygulayan kiisiniz. Kim olursanz olun, bu kitapk sizin iindir. Daha salkl ve huzurlu bireyler ve ailelerden oluan huzurlu topluma giden yolda bir rehber olmas iin hazrlanmtr.

Bu kitapk, Kadna Ynelik iddet konusunu irdelemek, dinamiklerinin ne olduunun anlalmasn salamak, toplumun bireylerinde farkndalk yaratmak, iddeti yaayanlara rehberlik etmek zere, Dou Akdeniz niversitesi, Psikolojik Danmanlk, Rehberlik ve Aratrma Merkezi uzmanlarnca hazrlanmtr.

Aile Nedir?
Kiilerin beslenme ve bakm gereksinimlerini karlayan, onlara gven duygusu veren, beden ve akl saln koruyan ve gelitiren, en kk toplumsal birime aile denir.

ALE DDET NEDR?

Aile ii iddet bir kiinin eine, ocuklarna, anne babasna, kardelerine ve/veya yakn akrabalarna ynelik uygulad her trl saldrgan davrantr. Bu tanma sadece kaba kuvvet ieren davranlar deil, aalamak, tehdit etmek, ekonomik zgrln kstlamak, zorla evlendirmek, almaya zorlamak veya almaktan men etmek ve kiiyi aile ve dostlarndan uzaklatrmak gibi, iddet gren kiinin kendisine olan saygsn, kendisine ve evresine olan gvenini azaltan, korku duymasna sebep olan pek ok davran da girer. Aile ii iddetin uyguland kiilere gre trleri ise, elere, ocuklara veya evdeki yallara iddet uygulanmas biiminde olabilir. Eler aras iddet uygulamalar aratrmalar, erkeklerin, kadnlara ynelik iddet uygulamasn nemli oranda daha yaygn olarak karmza karmaktadr. Batdaki aile ii iddet almalarnda iddeti uygulayan SALDIRGAN, iddet gren ise KURBAN veya iddetten KURTULAN (survivor) olarak adlandrlmaktadr. SALDIRGAN, deimesi gereken davranlar olan etir. KURBAN/KURTULANn ise kendine ynelen iddette hibir ekilde sorumluluu yoktur. Dnyada yaplan bilimsel aratrmalarn sonularna gre aile ii iddeti en fazla kadnlar yaamaktadr. Birlemi Milletler 1999 ylnda, 25 Kasm tarihini Kadna Ynelik iddetin Ortadan Kaldrlmas iin Uluslararas Mcadele ve Dayanma Gn olarak ilan etmitir. Bu kararn amac, tm lkelerde kadna ynelik iddetin nemli lde artmakta olduunu vurgulamak ve hkmetlerin iddeti nlemek iin yeni nlemler ieren politikalar retmelerini ve uygulamalarn salamaktr.

UZAKTA ARAMAYIN! TEHLKE EVN NDE!

Kadna Ynelik iddetle lgili Yanl nanlar

1. ok az sayda kadn iddet grmektedir.
GEREK: Aile ii iddet, utandran ve tabu saylan yapsndan dolay ok fazla konuulmamakta, bu nedenle de aratrmalarda ortaya kan saylar gerei yanstamamaktadr.

2. Aile ii iddet sadece sosyo-ekonomik dzeyi dk ailelerde yaanmaktadr.

GEREK: Aile ii iddet toplumun tm kesimlerinde yaanmaktadr. Dk gelirli ailelerin yaad iddet devlet kurumlarna daha fazla yansmaktadr. Bu yzden says kabarktr.

3. iddet uygulayan koca, eini sevmemektedir.

GEREK: stismar yaanan ilikilerde bir iddet dngsnn varl bilimsel olarak saptanmtr. iddet uygulayan ein bazen dnceli, sevecen e, bazen iddet uygulayan canavar ee dnt bilinmektedir.

4. iddet uygulayan insanlar saldrganlklarn kontrol altna alamazlar.

GEREK: iddet uygulayanlar bu fikre snrlar. Bylece verdikleri zararn sorumluluundan kurtulurlar. Oysa ev dndaki ilikilerinde kontrolldrler.

5. iddet uygulayan insanlarn akl sal yerinde deildir.

GEREK: Yaplan klinik almalar bu inanc desteklememektedir. Bu kiiler ev dndaki yaamlarn saygn ve dengeli bireyler olarak yaamaktadrlar. Her meslek grubundan ve toplumsal snftan olabilirler.

6. Kadnlar istismar edilmekten zevk duyarlar.

GEREK: Birok kadn iddet yaamasna ramen eitli nedenlerle (korku, ekonomik bamllk vb.) einden ayrlamamaktadr.

7. Kadn gerekten isterse iddet yaad ilikiyi bitirebilir.

GEREK: Yaplan aratrmalar, kadnlarn te birinin, kocalarn terketmeleri halinde balarna geleceklerden korktuklar iin ilikiyi srdrdklerini gstermitir. rnein;

Kendilerine veya ocuklarna ynelik daha youn iddet yaama korkusu. Toplumdan kopuk yaama korkusu; iddet gren kadnlarn ou zaman kendilerine baml ocuklar vardr veya yara
bereleri ile toplum nne kmamay tercih etmektedirler. Bu kopukluktan dolay yardm isteyecekleri birini de bulamazlar.

Maddi bamllk. Toplumun boanm kadna ynelik olumsuz tutumu. Elerine duyduklar sevgi ve onlarn deiebilecei beklentisi. iddet yaayan kadnn uzun sre grd fiziksel, duygusal ve szel iddet sonucu zgveninin zayflamas.
8. Baz kadnlar istismar hakederler.
GEREK: iddeti hakl gsterecek hibir neden yoktur. iddet yaanan ilikilerde kadnlarn iddetten kanmak iin hereye boyun edikleri bilinmektedir. Bu tr ilikilerde erkek baskndr, ynetendir.

9. Alkol kullanm iddete neden olur.

GEREK: iddete gereke olarak basit ve tek bir neden gsterilemez.

10. iddet grenler bu konuyu abartmaktadrlar.

GEREK: iddet madurlar ou zaman kendilerini madur olarak grmezler, hatta yaadklar iddeti olduundan daha nemsiz, affedilebilir gsterirler.

iddet emberi

Bir davran bilimi olan psikoloji disiplini ierisinde eitli kadn almalar, 1900lerden sonra kadn bilim insanlarnn saylarnn artmasyla younlamtr. O tarihe kadar kadn ve erkekler arasnda varolduu savunulan birok kiilik ve yetenek farkllklar yeniden ele alnarak aratrlmtr. Bu aratrmalar insan haklarn temel alarak, kadn ve erkek eitliini n plana kartmtr. Aada sunulan iddet emberi Modeli, 1970 ylnda kadn akademisyen Lenore Walker tarafndan nerilmitir. iddet emberi Modeli kurban ve istismar eden kiinin davranlarn ayr aamada aklamaktadr.

Balay (zr dileme) dnemi iddet patlamas dnemi Gerginliin artmas dnemi

iddet emberinin nesilden nesile tandn gsteren pek ok aratrma, hem kurban hem de istismar edenin iyiletirme ve glendirme programlarna katlmalarnn, konuyla baetmelerinde yararl olduunu savunmaktadr.

ekil 1: iddet emberi Modeli

10

ekil 2: iddet emberi Modeli (Walker, 1970)

Aile i iddetin Trleri

Aile ii iddet, uygulan ve iddetin uyguland kiiler dikkate alndnda farkl ekillerde ortaya kabilir. iddet uygulayan kii, karsndakini fiziksel, duygusal (psikolojik), cinsel ve sosyal olmak zere pek ok ekilde istismar edebilir. Aadaki paragraflarda fiziksel, duygusal ve ekonomik iddet ksaca aklanmaktadr.

1- Fiziksel iddet
Aile ii iddetin en sk olarak uygulanan biimidir. Sarsma, hrpalama, tokat atma, dayak atma, bireye cisimler atma, duvarlara vurma, sandan tutup yerlerde srkleme, itme, sopa ve odun ile dvme, ellerini kollarn balama, zorla cinsel ilikide bulunma, kesici delici aletlerle zerine yrme, ve bunlar kullanarak kiiyi yaralama, ateli silahlar kullanma ve kiiyi ldrme giriimi gibi durumlar fiziksel iddet uygulamalardr.

2- Duygusal iddet
Kiiye barma, bakalar nnde kk drme, gururunu incitme, kiiyi fiziksel iddet uygulamakla tehdit etme, kiinin duygu ve dncelerini aka ifade etme zgrln elinden alma, kendi gibi dnp davranmaya zorlama, kiinin hareket zgrln kstlama, kendi aile bireyleriyle veya arkadalaryla iletiimini yasaklama, kiinin istedii gibi giyinme zgrln kstlama gibi fiziksel bir bask olmakszn uygulanan ve bireyin psikolojik saln bozucu eylemlerin tm duygusal iddet kapsamndadr.

3- Ekonomik iddet
Kiilerin alma ve gelir salama zgrlklerinin ellerinden alnmas, mal alp satmalarnn engellenmesi, gelirlerine el konulmas, gelir salamak zere altrlmaya zorlanmas gibi eylemlerdir.

12

Aile i iddetteki Sreklilik

Aile ii yaantlarda iddet emberinin her tekrarlannda iddettin dozu da artmaktadr. Dolaysyla fiziksel iddetin youn olduu ailelerde, fiziksel iddet uygulamalar, basit itme, tokatlama gibi hareketlerden daha ciddi, boma, silahla vurup ldrme gibi sulara doru gidebilmektedir. Duygusal iddet ise, eletirme, lakap takma, deersiz olduunu syleme gibi szl istismar davranlaryla kiiyi dlayarak, aalanm hissetmesine ve intihar giriiminde bulunmasna neden olabilmektedir.

Erkeklerin kadnlara kar kullandklar iddet ile ilgili birok neden olabilecei ortaya atlmtr.

Bozuk aile dzeni Salksz aile ii ilikiler Stres Madde bamll Ekonomik skntlar

Bu nedenlerin ortadan kalkmas, erkeklerin iddet kullanmasn her zaman iin ortadan kaldrmamaktadr.

iddet, karsndakini denetim altnda tutma yntemi olarak kullanlmaktadr.

ekil 3: G ve Kontrol Modeli

14

Geleneksel olarak ALE NDE DDET KULLANMA bir su olarak kabul edilmemektedir. iddet kullanan kiiler:

Herhangi bir sosyo-ekonomik snftan, Herhangi bir yata, Veya herhangi bir kiilik zelliine sahip olabilirler.

ALE DDET EMBER NASIL KIRILIR?

Kadn niye bu kt ilikiyi brakp gitmemektedir (gidememektedir)?

Terketmeyi zorlatran ekonomik gvence yokluu, korku, aile desteinin olmamas, toplum basks gibi etkenlerin yannda, ee duyulan sevgi, onun deiebilecei midi, ocuklar vb. nedenlerlede bu ac veren iliki srer gider. Aile ii iddet dngs iinde hapsolan kadn, zaman iinde zgvenini tamamen kaybeder ve kurtulabilecei midini yitirir. Bu durumda yaplmas gereken ilk ey iddete maruz kalan kiinin glenmesini salamaktr. Hi kimsenin iddeti hak etmedii ona anlatlmal ve kii bu ypratc sreten kurtulma yollarn dnmeye zendirilmelidir. Bu ypratc sreten kurtulmak, zor ve zahmetli bir sretir ama imkansz deildir. liki iinde gc ve kontrolu elinde tutan ve iddeti uygulayan birey kontrolu kaybedecei tehlikesini hissederse, bu, iddetin dozunun artmasna ve ilikinin tehlikeli bir hal almasna neden olabilir. Bu nedenle ok dikkatli hareket edilmeli, riskler gzetilmelidir.

Gerekesi ne olursa olsun, hi kimse iddeti hak etmez.

15

EVNZDE DDET GRDNZ FARK ETTNZ. NE YAPMALISINIZ? YALNIZ DELSNZ!

DANIMAK N: DA-PDRAM: 630-2251 e-mail: counsel.pdram@emu.edu.tr http://pdram.emu.edu.tr/Index.htm DAHA FAZLA BLG N: Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi (CEDAW) http://www.die.gov.tr/tkba/cedaw-tr.htm nsan Haklar Evrensel Bildirgesi http://www.ihb.gov.tr/mevzuat/um_bm_sozlesmeleri/bm_ih_evrensel_beyannamesi.htm

16

Aile i iddet Sloganlar

Aile ii iddet sanld gibi sadece sosyo-ekonomik dzeyi dk ailelerde deil, toplumun her kesiminde yaanmaktadr.

Nedeni ne olursa olsun, hi kimse iddeti hak etmez.

Aile ii iddete son!

Erkeksen vurma, kadnsan susma!

iddet bir insan haklar ihlalidir. Hibir neden aile ii iddeti hakl karmaz.

iddeti yaayan can kula ile dinleyiniz. Hi kimsenin iddeti hak etmediini ona anlatnz.

nne geilmedii taktirde, aile ii iddet, dozu artarak devam eder.

Aile ii iddet bir tabudur, konuulmaz. Oysa Kuzey Kbrsta aile ii iddet yaanmaktadr. 17

KADIN ve NSAN

HAKLARI
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Cumhuriyet Meclisi'nin 8 Mart 1996 tarihli birleiminde kabul olunan Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi (Onay) Yasas, (5/1996) 22 Mart 1996 tarih, 39 sayl Resmi Gazetede yaynlanp yrrle girmitir.

18

Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi

Madde 1: bu Szlemeye gre Kadnlara kar ayrm deyimi kadnlarn medeni durumlarnabaklmakszn ve kadn ile erkek eitliine dayal olarak politik, ekonomik, sosyal, kltrel, medeni ve dier alanlardaki insan haklar ve temel zgrlklerinin tannmasn, kullanlmasn ve bunlardan yararlanlmasn engelleyen veya ortadan kaldran veya bunu amalayan ve cinsiyete bal olarak yaplan herhangi bir ayrm, mahrumiyet veya kstlama anlamna gelecektir. Madde 2: Taraf Devletler, kadnlara kar her trl ayrm knar, tm uygun yollardan yararlanarak ve gecikmeksizin kadnlara kar ayrm ortadan kaldrc bir politika izlemeyi kabul eder ve bu amala aadaki hususlar taahht ederler: a) Kadn ile erkek eitlii ilkesini kendi anayasalarna ve dier ilgili yasalara henz girmemise dahil etmeyi ve yasalar ile ve dier uygun yollarla bu lkenin uygulanmasn salamay; b) Kadnlara kar her trl ayrm yasaklayan ve gerekli yerlerde yaptrmlar da ieren yasal ve dier uygun nlemleri kabul etmeyi; c) Kadn haklarnn erkeklerle eit temelde himayesini, yetkili ulusal mahkemeler ve dier kurulularla kadnn her tr ayrmcla kar etkin bir ekilde korunmasn salamay; d) Kadnlara kar herhangi bir ayrmc hareket yaplmasndan veya uygulanmasndan kanmay ve kamu yetkilileri ile kurulularnn bu ykmlle uyumlu olarak hareket etmelerini salamay; e) Herhangi bir kii veya kuruluun kadnlara kar ayrm yapma giriimini nlemek iin btn uygun nlemleri almay; f) Kadnlara kar ayrmclk oluturulan mevcut yasa, ynetmelik, adet ve uygulamalar deitirmek veya feshetmek iin yasal dzenlemeler de dahil gerekli btn uygun nlemleri almay; g) Kadnlara kar ayrmclk oluturan btn ulusal cezai hkmleri yrrlkten kaldrmay. Madde 3: Taraf Devletler kadnn tam gelimesini ve ilerlemesini salamak iin,zellikle politik, sosyal, ekonomik ve kltrel alanlar bata olmak zere btn alanlarda, erkeklerle eit olarak insan haklar ve temel zgrlklerinden yararlanmalarn ve bu haklar kullanmalarn garanti etmek amacyla yasal dzenleme dahil btn uygun nlemleri alacaklardr.

Madde 4: a) Kadn ve erkek eitliini fiilen salamak iin Taraf Devletlerce alnacak geici ve zel nlemler, ibu Szlemede belirtilen trden bir ayrm olarak dnlmeyecek ve hibir ekilde eitsizlik veya farkl standartlarn korunmas sonucunu dourmayacaktr. Frsat ve uygulama eitlii hedeflerine ulald zaman bu nlemlere son verilecektir. b) Anneliin korunmas amacyla ibu Szlemede belirtilenler dahil, Taraf Devletlerce alnacak zel nlemler, ayrmc olarak nitelendirilmeyecektir. Madde 5: Taraf Devletler aadaki bu tze uygun nlemleri alacaklardr: a) Her iki cinsten birinin aal veya stnl fikrine veya kadn ile erkein kalplam rollerine dayal n yarglarn, geleneksel ve dier btn uygulamalarn ortadan kaldrlmasn salamak amacyla kadn ve erkeklerin sosyal ve kltrel davran kalplarn deitirmek; b) Anneliin sosyal bir grev olarak anlalmasn ve ocuklarn yetitirilmesi ve geliiminde kadn ve erkein ortak sorumluluunun tannmasn ngren ve her durumda ocuklarn karlarn hereyden nce gzeten anlaya dayanan bir aile eitimini salamak. Madde 6: Taraf Devletler, kadn ticareti ve fahieliin istismarnn her ekliyle nlenmesi iin yasama dahil gerekli btn nlemleri alacaklardr. Madde 7: Taraf Devletler, lkenin politika ve kamu hayatnda, kadnlara kar ayrm nlemek iin tm nlemleri alacaklar ve zellikle kadnlara erkeklerle eit artlarla aadaki haklar salayacaklardr: a) Btn seimlerde ve halk oylamalarnda oy kullanmak ve halk tarafndan seilen organlara seilebilmek; b) Hkmet politikasnn hazrlanmasna ve uygulanmasna katlmak, kamu grevinde bulunabilmek ve hkmetin her kademesinde kamu grevleri ifa etmek; c) lkenin kamu ve politik hayat ile ilgili hkmet d kurululara ve derneklere katlmak. Madde 8: Taraf Devletler, kadnlara, erkeklerle eit artlarda ve hibir ayrm gzetmeksizin, hlarmetlerini uluslararas dzeyde temsil etmek ve uluslararas kurulularn faaliyetlerine katlmak frsatn salamak iin gerekli btn nlemleri alacaklardr. Madde 9: a) Taraf Devletler, tabiiyetin kazanlmasnda, deitirilmesinde veya muhafazasnda kadnlara erkekler ile eit haklar tanyacaklar ve zellikle bir yabancyla evlenmenin veya evlilik srasnda kocann tabiiyetini deitirmesinin, kadnn da otomatik olarak tabiiyet deitirmesine. tabiiyetsiz kalmasna veya kocann tabiiyetini zorla almasna yol amamasn saIayacaklardr. b) Taraf Devletler, ocuklarn tabiiyeti konusunda kadnlara erkeklerle eit haklar salayacaklardr.

20

Madde 10:Taraf Devletler zellikle arasndaki konularda kadn-erkek eitlii esasna dayanarak eitimde erkeklerle eit hakka sahip olmalanrn salamak iin kadnlara kar ayrm nleyen btn uygun nlemleri alacaklardr: a) Meslek ve sanat ynlendirilmesinde krsal ve kentsel alanlarda btn dallardaki eitim kurumlarna girite ve diploma almada okul ncesi, genel, teknik, mesleki ve yksek teknik eitimde ve her eit meslekde eitimde eit artlarn salanmas; b) Kadnlarn erkeklerle ayn ders programlarndan yararlanmalar, ayn snavlara katlmalar, ayn seviyedeki niteliklere sahip eitim grevlilerine, okul, bina ve malzemesine sahip olmalar; c) Kadn ve erkein rolleriyle ilgili kalplam kavramlarn eitimin her eklinden ve kademesinden kaldrlmas ve bu amaca ulalmas iin karma eitimin ve dier eitim ekillerinin tevik edilmesi, zellikle ders kitaplarnn ve okul programlarnn yeniden gzden geirilmesi ve eitim metodlarnn bu amaca gre dzenlenmesi; d) Burs ve dier eitim yardmlarndan faydalanmalar iin kadnlara erkeklerle eit firsatlarn tannmas; e) zellikle kadn ve erkekler arasnda mevcut eitim an en ksa zamanda kapatmaya ynelik olarak, yetikin ve fonksiyonel okuma-yazma pro mesi; f) Kz rencilerin okuldan ayrlma oranlarnn drlmesi ve okuldan erken ayrlan kz ocuklar ve kadnlar iin eitim programlar dzenlenmesi; g) Spor ve beden eitimi faaliyetlerine aktif olarak katlmalar iin erkeklerle eit frsatlar tannmas; h) Kadnlarn, ailelerin salk ve refahn salamaya yardm edecek, aile planlamas bilgisi dahil, zel eitici bilgiyi salamalar. Madde 11: 1. Taraf Devletler, istihdam alannda kadnlara kar ayrm nlemek ve kadn-erkek eitlii esasna dayanarak eit haklar salamak iin zellikle aada belirtilen konularda btn uygun nlemleri alacaklardr: a) Btn insanlarn vazgeiImez hakk olan alma hakk; b) stihdam konularnda eit seim kstaslarnn uygulanmas da dahil, erkelerlerle eit istihdam imkanlarna sahip olma hakk; c) Serbest olarak meslek ve i seme hakk, terfi, i gvenlii, hizmetin tm artlar ve avantajlarndan faydalanma hakk, raklk ileri mesleki eitim ve bilgi yenileme eitimi dahil, mesleki eitim ve srekli eitim grme hakk; d) Sosyal yardmlar dahil eit cret hakk, edeerdeki ite eit muamele ve iin cinsinin deerlendirilmesinde eit muamele grme hakk; e) cretli izinle birlikte, zellikle emeklilik, isizlik hastalk, sakatlk, yallk ve dier alamama hallerinde sosyal gvenlik hakk; f) Gvenli artlar iinde alma hakk ve saln ve bu arada dourganln korunmas hakk.

21

2. Evlilik ve analk sebebiyle kadnlara kar olan ayrm nlemek ve etkin alma hakkn salamak amacyla, Taraf Devletler uygun nlemleri alacaklardr: a) Hamilelik ve analk izni sebebiyle veya evlilie bal olarak iten karma ayrmn yasaklamak, bu ayrm yapanlar cezalandrmak; b) nceki i, kdem ve sosyal haklar kaybedilmeksizin, cretli olarak aralk izni veya benzeri sosyal ierikli tazminatlar vermek; c) zellikle ocuk bakmevleri ann tesisi ve gelitirilmesi yoluyla anne ve babann aile ykmllklerini; grev sorumluluklar ve kamuhayatna katlma ile birletirmeyi mmkn klan destekleyici sosyal hizmetlerin salanmasn tevik etmek; d) Hamilelik sresince zararl olduu kantlanan ilerde kadnlara zel koruma salamak. b) Bu maddede yer aIan konulara ilikin koruyucu yasalar bilimsel ve teknik bilgi altnda periyodik olarak yeniden gzden geirilecek ve gerekirse deitirilecek, kaldracak veya uzatlacaktr. Madde 12: a) Taraf Devletler, aile planlamas dahil salk bakm hizmetlerinden kadn ve erkein eit olarak yararlanmas iin, salk alannda kadnlara kar ayrm ortadan kaldrarak btn nlemleri alacaklardr. b) Bu maddenin 1. paragrafnda ngrlen hkmler sakl kalmak kaydyla Taraf Devletler kadna hamilelik, lohusalk ve doum sonras dnemde gerekli hizmetleri salayacaklar, hamilelik ve emzirme srasnda yeterli beslenme ile birlikte, gerektiinde cretsiz hizmet vereceklerdir. Madde 13: Taraf Devletler, kadnlara kar ekonomik ve sosyal hayatn dier alanlarnda erkeklerle kadnlarn eit olarak haklardan yararlanabilmelerini salayarak kadnlara kar ayrmcln nlenmesi iin gerekli ve zellikle aadaki nlemleri alacaklardr: a) Aile zamm hakk b) Banka kredisi, ipotek ve dier mali kredileri elde etme haklar; c) Elence, spor ve kltrel hayatn btn ynlerine katlma haklar. Madde 14: a) Taraf Devletler, krsal kesim kadnlarnn, karlatklar zel sorunlar ve ekonominin parasal olmayan sektrndeki almalar dahil ailelerinin ekonomik bakmdan ayakta kalmas iin oynadklar belirgin rol gz nnde tutacak ve ibu Szleme hkmlerinin krsal kesimdeki kadnlara uygulanmasn salamak iin gerekli btn nlemleri alacaklardr. b) Taraf Devletler, kadn ve erkeklerin eitlii prensibine dayanarak, krsal kalknmaya katlmalarn ve bundan yararlanmalarn salamak iin krsal kesimdeki kadnlara kar ayrm ortadan kaldran tm uygun nlemleri alacaklar ve zellikle krsal kesim kadnlarna aadaki haklar salayacaklardr:

22

c) d) e) f) g) h) i) j)

Her seviyedeki kalknma planlarnn grme ve uygulanmasna katlmak; Aile planlamas konusunda bilgi, danma ve hizmetler de dahil olmak zere yeterli salk hizmetlerinden faydalanmak; Sosyal gvenlik programlarndan dorudan yararlanmak; Teknik yeteneklerini gelitirmek amacyla tm toplumsal ve yaygn hizmetler ile birlikte fonksiyonel okur-yazarlk dahil, resmi ve gayri resmi eitim ile retimin her trnden yararlanmak; Ekonomik frsatlardan kendi iinde alma veya tam istihdam yoluyla eit olarak yarararlanmak amacyla kendi kendine yardm gruplar ve kooperatifler oluturmak; Btn toplumsal faaliyetlere katlmak; Toprak ve tarm reformunda ve bunun yansra yeniden iskan projelerinde eit muamele ve tarmsal kredi ve borlanma, pazarlama kolaylklar ile uygun teknolojiden yararlanmak; zellikle konut, salk, elektrik ve su temini, ulatrma ve haberleme konularnda yeterli yaam standartlarndan yararlanma haklarn salamak.

Madde 15: a) Taraf Devletler kadnlara kanun nnde erkeklerle eit haklar tanyacaklardr. b) Taraf Devletler medeni haklar bakmndan kadnlara erkeklerinkine benzer hukuki ehliyet ve bu ehliyeti kullanmak iin eit frsatlar tanyacaklardr. zellikle, kadnlara akit yapmada ve mlk idaresinde eit haklar verecekler ve Mahkemelerde davalarn her aamasnda eit muamele edeceklerdir. c) Taraf Devletler, kadnlarn hukuki ehliyetlerini kstlamaya ynelik hukuki sonu douran her eit szlemenin ve dier zel muamelelerin tamamnn geersiz olduunu kabul ederler. d) Taraf Devletler, kadn ve erkee hukuki olarak ikametgah seme tamada eit yasal hak tanyacaklardr. Madde 16: 1. Taraf Devletler kadnlara kar evlilik ve aile ilikileri konusunda ayrm nlemek iin gerekli btn nlemleri alacaklar ve zellikle kadn-erkek eitlii ilkesine dayanarak kadnlara aadaki haklar salayacaklardr: a) Evlenmede erkeklerle eit hak; b) zgr olarak e seme ve serbest ve tam rza ile evlenme hakk; c) Evlilik sresince ve evliliin son bulmasnda ayr hak ve sorumluluklar; d) Medeni durumlarna baklmakszn, ocuklarla ilgili konularda ana ve babann eit hak ve sorumluluklar tannacak, ancak her durumda ocuklarn karlar en n planda gzetilecektir;

e) ocuk saysna ve ocuklarn ne zaman dnyaya geleceklerine serbeste ve sorumlulukla karar vermede ve bu haklar kullanabilmeleri iin bilgi, eitim ve dier vastalardan yararlanmada eit haklar; f) Her durumda ocuklarn kar en st dzeyde tutularak ulusal yasalarda mevcut veli, vasi, kayyum olma ve evlat edinme veya benzeri messeselerde eit hak ve sorumluluklar; g) Aile ad, meslek ve i seimi dahil her iki e (kadn-erkek) iin, eit kiisel haklar; h) cret karl olmakszn veya bir bedel mukabilinde maln mlkiyeti, kazanm, iletmesi, idaresi, yararlanlmas ve elden karlmasnda her iki ee de eit haklar. 2. ocuun erken yata nianlanmas veya evlenmesi hibir ekilde yasal saylmayacak ve evlenme asgari yann belirlenmesi ve evlenmelerin resmi sicile kaydnn mecburi olmas iin, yasama dahil gerekli tm nlemler alnacaktr. Madde 17: a) bu Szlemenin uygulanmasndaki gelimeleri gzden geirmek amacyla, Szleme yrrle girdii zaman 18, Szlemeye taraf 35 devletin onay veya katlmasn takiben, ibu Szlemenin kapsad konularda yksek itibar ve ehliyete sahip 23 uzmandan oluan, Kadnlara Kar Her Trl Aynmcln nlenmesi Komitesi (Bundan byle Komite diye anlacaktr.) kurulacaktr. Uzmanlar, Taraf Devletlerce kendi vatandalar arasndan seilecek ve kendi ahslar namna hareket edecekler, seimlerde dengeli corafi dalm ve belli bal hukuki sistemlerle birlikte farkl uygarlklarn temsili de gz nne alnacaktr. b) Komite yeleri Taraf Devletlerin aday listesinden gizli oy ile seilecektir. Her Taraf Devlet kendi vatandalanndan bir kiiyi aday gsterebilecektir. c) lk seim ibu Szlemenin yrrle girmesinden alt ay sonra yaplacaktr. BM Genel Sekreteri seimlerden en az ay nce Taraf Devletlere adaylarn iki ay iinde bildirmelerini isteyen bir mektup gnderecektir. Genel Sekreter, aday gsteren taraf Devletleri de belirmek suretiyle, adaylarn listesini alfabetik sraya gre hazrlayacak ve Taraf Devletlere gnderecektir. d) Komite yelerinin seimi. BM Genel Merkezinde. Genel Sekreter tarafindan arlm Taraf Devletler toplantsnda yaplacaktr. Taraf Devletlerin te ikisinin yetersav oluturaca toplantda da en fazla oy veren toplantda hazr bulunan ve oy veren Taraf Devletler temsilcilerinin salt ounluunun oylarn alan adaylar Komiteye seileceklerdir. e) Komite yeleri 4 yllk bir dnem iin seileceklerdir. Bununla beraber. ilk seimde seilen dokuz yenin sresi ikinci yln sonunda bitecek. dokuz yenin isimleri ilk seimden hemen sonra Komite Bakan tarafindan kura ile tesbit edilecektir. f) Komitenin 5 ilave yesinin seimi 35 inci onay veya katlmay takiben bu maddenin 2, 3 ve 4nc paragraflar hkmlerine gre yaplacaktr. Bu ekilde seilen iki yedek yenin grev sresi iki yln sonunda sona erecek ve bu iki yenn ismi Komite Bakan tarafndan kura ile tesbit edilecektir. g) Bo yerlerin doldurulmas iin uzmann Komitedeki grev sresi sona eren Taraf Devlet kendi vatandalar arasndan Komitenin onayna bal olmak zere baka bir uzman atar.

24

h) Komite yeleri BM Genel Kurulunun onay ile ve GeneI Kurulun Komitenin sorumlulusunun nemini gz nnde tutarak kararlatraca artlar ve hkmlerle Birlemi Milletlerden cret alacaklardr. i) Birlemi Milletler Genel Sekreteri, ibu Szleme uyarnca komitenin grevlerini etkin bir ehilde yerine getirebilmesi iin gerekli personel ve kolaylklar salayacaktr. Madde 18: 1. Taraf Devletler, ibu Szleme hkmlerine etkinlik kazandrmak ve kaydedilen ilerlemeleri belirtmek amacyla aldklar yasal, adli, idari ve dier nlemler hakkndaki bir raporu: a) Szlemenin, ilgili devlet bakmndan yrrle girmesini takiben bir yl iinde; b) Bilahare, her drt ylda bir ve ileride de Komitenin talep ettii zamanlarda, Komite tarafndan incelenmek zere, BM Genel Sekreterine sunmay taahht ederler. 2. Raporlarda ibu Szleme ykmllklerinin gerekletirilmesini etkileyen unsurlar ve glkler belirebilir. Madde 19 a) Komite kendi usul kurallarn saptayacaktr. b) Komite grevlilerini 2 yllk bir sre iin seecektir. Madde 20: a) Komite ibu Szlemenin 18inci maddesi uyarnca sunulan raporlar incelemek zere normal olarak ylda iki kere ve azami hafta sre iin toplanacaktr. b) Komite toplantlar Birlemi Milletler Merkezinde veya Komite tarafndan uygun bulunan herhangi bir yerde yaplacaktr. Madde 21: a) Komite, Ekonomik ve Sosyal Konsey araclyla faaliyetleri hakknda BM Genel Kuruluna yllk raporlar sunacak ve Taraf Devletlerden salanan bilgiler ve raporlarn incelenmesine dayanarak tekliflerde ve genel tavsiyelerde bulunabilecektir. Bu teklif ve genel tavsiyeler, Taraf Devletlerin olabilecek yorumlanyla birlikte Komite raporuna dahil edilecektir. b) Genel Sekreter Komite raporlann Kadnn Stats Komisyonunun bilgisine sunacaktr. Madde 22: Uzman kurulular, faaliyet alanlanna giren ibu Szleme hkmlerinin uygulanmasnn grlmesi srasnda temsil edilme hakkna sahip olacaklardr. Komite, uzman kurulular Szlemenin uygulanmas hususunda, faaliyet alanlarna giren konularda raporlar sunmaya davet edebilir. Madde 23: bu Szlemedeki hibir husus kadn ve erkek eitliinin gereklemesinde daha etkin olan: a) Taraf Devletin yasasndaki veya b) O devlet iin yrrlkte olan herhangi bir Uluslararas Szleme, andlama veya anlamadaki hkmleri etkileyemecektir Madde 24: Taraf Devletler ibu Szleme ile tannan haklarn tam olarak gerekletirilmesi iin ulusal seviyede gerekli btn nlemleri almay taahht ederler.

25

Madde 25: 1. bu Szleme btn Devletlerin imzasna ak olacaktr. 2. Birlemi Milletler Genel Sekreteri ibu Szlemenin depozitr olarak tayin edilmitir. 3. bu Szleme onaya baldr.0nay belgeleri BM Genel Sekreterine tevdi edecektir. 4. bu Szleme btn Devletlerin katlmasna aktr. Katlma belgesinin BM Genel Sekreterine tevdi edilmesiyle katlma gerekleecektir. Madde 26: 1. bu Szlemenin tadili teklifi Taraf Devletlerden biri tarafndan herhangi bir zamanda Birlemi Milletler Genel Sekreterine hitaben yazl bir bavuru ile yaplabilir. 2. BM Genel Kurulu gerekli grd takdirde byle bir teklifle ilgili olarak yaplacak ilem hakknda karar verecektir. Madde 27: 1. bu Szleme 20nci Onaylama veya katlma belgesinin Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi edilmesini takip eden 30 uncu gn yrrle girecektir. 2. 20nci onay veya katlma belgesinin tevdnden sonra, ibu Szlemeyi onaylayan veya katlan her devlet iin Szleme, kendi onay veya katlma belgesinin tevdnden sonraki 30uncu gn yrrle girecektir. Madde 28: 1. BM Genel Sekreteri, onaylama veya katlma srasnda yaplan ekincelerin metinlerini alacak ve btn Taraf Devletlere datacaktr. 2. bu Szlemenin hedef ve amacna uymayan hibir ekinceye msaade edilmeyecektir. 3. ekinceler, BM Genel Sekreterine hitaben herhangi bir zamanda yaplacak ihbar ile geri alnabilir. Genel Sekreter bu ihbardan btn Devletleri haberdar edecektir. Byle bir ihbar alnd tarihte geerli olacaktr. Madde 29: 1. ki veya daha fazla Taraf Devlet arasnda ibu Szlemenin yorum veya uygulanmasndan doan ve mzakere ile zmlenemeyen herhangi bir uyumazlk, birinin talebi ile hakem kuruluna gtrlecektir. Taraflar tahkimname talebinden itibaren 6 ay iinde hakem kurulunun teekkl tarznda anlamazlarsa, taraflardan herhangi biri uyumazl Uluslararas Adalet Divanna, Divan Stats uyarnca gtrebilir. 2. Taraf Devletlerden her biri ibu Szlemenin imzalanmas veya onay srasnda veya katlma srasnda, kendisini bu maddenin birinci paragraf ile bal saymadn beyan edebilir. Dier Taraf Devletler, byle bir ekince koymu olan Taraf Devlet karsnda ayn paragrafla bal olmayacaktr. 3. Bu maddenin 2nci Paragrafna gre ekince koyan her Taraf Devlet, BM Genel Sekreterine ihbarda bulunarak her zaman ekincesini geri alabilir. Madde 30: Arapa, ince, ngilizce, Franszca, Rusa ve spanyolca metinlerinin eit derecede geerli olduu, ibu szleme Birlemi Milletler Genel Sekreterince muhafaza edilecektir.

26

Yukardaki hususlar tasdiken, imzalar aada bulunan yetkili temsilciler ibu Szlemeyi imzalamlardr.

nsan Haklar Evrensel Beyannamesi

Madde 1: Btn insanlar hr, haysiyet ve haklar bakmndan eit doarlar. Akl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine kar kardelik zihniyeti ile hareket etmelidirler. Madde 2: Herkes, rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasi veya dier herhangi bir akide, milli veya itimai mene, servet, dou veya herhangi dier bir fark gzetilmeksizin ibu Beyannamede ilan olunan tekmil haklardan ve btn hrriyetlerden istifade edebilir. Bundan baka, bamsz memleket uyruu olsun, vesayet altnda bulunan, gayri muhtar veya sair bir egemenlik kaytlamasna tabi lke uyruu olsun, bir ahs hakknda, uyruu bulunduu memleket veya lkenin siyasi, hukuki veya milletleraras stats bakmndan hibir ayrlk gzetilmeyecektir. Madde 3: Yaamak, hrriyet ve kii emniyeti her ferdin hakkdr. Madde 4: Hi kimse klelik veya kulluk altnda bulundurulamaz; klelik ve kle ticareti her trl ekliyle yasaktr. Madde 5: Hi kimse ikenceye, zalimane, gayriinsani, haysiyet krc cezalara veya muamelelere tabi tutulamaz. Madde 6: Herkes her nerede olursa olsun hukuk kiiliinin tannmas hakkn haizdir. Madde 7: Kanun nnde herkes eittir ve farksz olarak kanunun eit korumasndan istifade hakkn haizdir. Herkesin ibu Beyannameye aykr her trl ayrdedici mualeleye kar ve byle bir ayrdedici muamele iin yaplacak her trl kkrtmaya kar eit korunma hakk vardr. Madde 8: Her ahsn kendine anayasa veya kanun ile tannan ana haklara aykr muamelelere kar fiilli netice verecek ekilde milli mahkemelere mracaat hakk vardr. Madde 9: Hi kimse keyfi olarak tutuklanamaz, alkonulanamaz veya srlemez. Madde 10: Herkes, haklarnn, vecibelerinin veya kendisine kar cezai mahiyette herhangi bir isnadn tespitinde, tam bir eitlikle, davasnn bamsz ve tarafsz bir mahkeme tarafndan adil bir ekilde ve ak olarak grlmesi hakkna sahiptir.

27

Madde 11: a) Bir su ilemekten sank herkes, savunmas iin kendisine gerekli btn tertibatn salanm bulunduu ak bir yarglama ile kanunen sulu olduu tespit edilmedike masum saylr. b) Hi kimse ilendikleri srada milli veya milletleraras hukuka gre su tekil etmeyen fiillerden veya ihmallerden tr mahkum edilemez. Bunun gibi, suun ilendii srada uygulanabilecek olan cezadan daha iddetli bir ceza verilemez. Madde 12: Hi kimse zel hayat, ailesi, meskeni veya yazmas hususlarnda keyfi karmalara, eref ve hretine kar tecavzlere maruz braklamaz. Herkesin bu karma ve tecavzlere kar kanun ile korunmaya hakk vardr. Madde 13: a) Herkes herhangi bir devletin snrlar dahilinde serbeste dolama ve yerleme hakkna haizdir. b) Herkes, kendi memleketi de dahil, herhangi bir memleketi terketmek ve memleketine dnmek hakkna haizdir. Madde 14: a) Herkes zulm karsnda baka memleketlerden mlteci olarak kabul talep etmek ve memleketler tarafndan mlteci muamelesi grmek hakkn haizdir. b) Bu hak, gerekten adi bir crme veya Birlemi Milletler prensip ve amalarna aykr faaliyetlere mstenit kovuturmalar halinde ileri srlemez. Madde 15: 1. Her ferdin bir uyrukluk hakk vardr. 2. Hi kimse keyfi olarak uyrukluundan ve uyrukluunu deitirmek hakkndan mahrum edilemez. Madde 16: a) Evlilik ana varan her erkek ve kadn, rk, uyrukluk veya din bakmndan hibir kstlamaya tabi olmakszn evlenmek ve aile kurmak hakkna haizdir. Her erkek ve kadn evlenme konusunda, evlilik sresince ve evliliin sona ermesinde eit haklar haizdir. b) Evlenme akdi ancak mstakbel elerin serbest ve tam rzasyla yaplr. c) Aile, cemiyetin tabii ve temel unsurudur, cemiyet ve devlet tarafndan korunmak hakkn haizdir. Madde 17: Her ahs tek bana veya bakalaryla birlikte mal ve mlk sahibi olmak hakkn haizdir. Hi kimse keyfi olarak mal ve mlknden mahrum edilemez.

28

Madde 18: Her ahsn, fikir, vicdan ve din hrriyetine hakk vardr; bu hak, din veya kanaat deitirmek hrriyeti, dinini veya kanaatini tek bana veya topluca, ak olarak veya zel surette, retim, tatbikat, ibadet ve ayinlerle izhar etmek hrriyetini ierir. Madde 19: Her ferdin fikir ve fikirlerini aklamak hrriyetine hakk vardr. Bu hak fikirlerinden tr rahatsz edilmemek, memleket snrlar mevzubahis olmakszn malmat ve fikirleri her vasta ile aramak, elde etmek veya yaymak hakkn ierir. Madde 20: a) Her ahs saldrsz toplanma ve dernek kurma ve dernee katlma serbestisine maliktir. b) Hi kimse bir dernee mensup olmaya zorlanamaz. Madde 21: a) Her ahs, dorudan doruya veya serbeste seilmi temsilciler vastasyla, memleketin kamu ileri ynetimine katlmak hakkn haizdir. b) Her ahs memleketin kamu hizmetlerine eitlikle girme hakkn haizdir. c) Halkn iradesi kamu otoritesinin esasdr; bu irade, gizli ekilde veya serbestlii salayacak muadil bir usul ile cereyan edecek, genel ve eit oy verme yoluyla yaplacak olan devri ve drst seimlerle ifade edilir. Madde 22: Her ahsn, cemiyetin bir yesi olmak itibariyle, sosyal gvenlie hakk vardr; haysiyeti iin ve ahsiyetinin serbeste gelimesi iin zaruri olan ekonomik, sosyal ve kltrel haklarn milli gayret ve milletleraras ibirlii yoluyla ve her devletin tekilat ve kaynaklaryla mtenasip olarak gerekletirilmesine hakk vardr. Madde 23: a) Her ahsn almaya, iini serbeste semeye, adil ve elverili alma artlarna ve isizlikten korunmaya hakk vardr. b) Herkesin, hibir fark gzetilmeksizin, eit i karlnda eit crete hakk vardr. c) alan her kimsenin kendisine ve ailesine insanlk haysiyetine uygun bir yaay salayan ve gerekirse her trl sosyal koruma vastalaryla da tamamlanan adil ve elverili bir crete hakk vardr. d) Herkesin menfaatlerinin korunmasi iin sendikalar kurmaya ve bunlara katlmaya hakk vardr. Madde 24: Her ahsn dinlenmeye, elenmeye, bilhassa alma mddetinin makul surette snrlandrlmasna ve muayyen devrelerde cretli tatillere hakk vardr.

29

Madde 25: a) Her ahsn, gerek kendisi gerekse ailesi iin, yiyecek, giyim, mesken, tbbi bakm, gerekli sosyal hizmetler dahil olmak zere sal ve refahn temin edecek uygun bir hayat seviyesine ve isizlik, hastalk, sakatlk, dulluk, ihtiyarlk veya geim imknlarndan iradesi dnda mahrum brakacak dier hallerde gvenlie hakk vardr. b) Ana ve ocuk zel ihtimam ve yardm grmek hakkn haizdir. Btn ocuklar, evlilik iinde veya dnda dosunlar, ayn sosyal korunmadan faydalanrlar. Madde 26: a) Her ahsn renim hakk vardr. renim hi olmazsa ilk ve temel safhalarnda paraszdr. lkretim mecburidir. Teknik ve mesleki retimden herkes istifade edebilmelidir. Yksek retim, liyakatlerine gre herkese tam eitlikle ak olmaldr. b) retim insan ahsiyetinin tam gelimesini ve insan haklaryla ana hrriyetlerine saygnn kuvvetlenmesini hedef almaldr. retim btn milletler, rk ve din gruplar arasnda anlay, hogr ve dostluu tevik etmeli ve Birlemi Milletlerin barn idamesi yolundaki almalarn gelitirmelidir. c) Ana baba, ocuklarna verilecek eitim trn semek hakkn ncelikle haizdirler. Madde 27: a) Herkes, topluluun kltrel faaliyetine serbeste katlmak, gzel sanatlar tatmak, ilim sahasndaki ilerleyie itirak etmek ve bundan faydalanmak hakkn haizdir. b) Herkesin yaratt, her trl bilim, edebiyat veya sanat eserlerinden mtevellit manevi ve maddi menfaatlerin korunmasna hakk vardr. Madde 28: Herkesin, ibu Beyannamede derpi edilen hak ve hrriyetlerin tam tatbikini salayacak bir sosyal ve milletleraras nizama hakk vardr. Madde 29: a) Her ahsn, ahsiyetinin serbest ve tam gelimesi ancak bir topluluk iinde mmkndr ve ahsn bu toplulua kar grevleri vardr. b) Herkes, haklarnn ve hrriyetlerinin kullanlmasnda, sadece, bakalarnn haklarnn ve hrriyetlerinin gereince tannmas ve bunlara sayg gsterilmesi amacyla ve ancak demokratik bir cemiyette ahlkn, kamu dzeninin ve genel refahn hakl icaplarn yerine getirmek maksadyla kanunla belirlenmi snrlamalara tabi tutulabilir. c) Bu hak ve hrriyetler hibir vehile Birlemi Milletlerin ama ve prensiplerine aykr olarak kullanlamaz. Madde 30: bu Beyannamenin hibir hkm, herhangi bir devlete, zmreye ya da ferde, bu Beyannamede ilan olunan hak ve hrriyetleri yoketmeye ynelik bir faaliyete girime ya da eylemde bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz.

30