KURANDAK BELRSZ ANLATIMLAR/MBHEMT SZL DL BALAMINDA BR YAKLAIM

Sleyman Gezer *

Abstract The Ambiguities/Mbhemt in the Quran- An Approaches in the Perspective of the Oral Discourse
This paper suggests a new approach to the ambiguities in the Quran in the perspective of oral language. The fact of existing ambiguities in the Quran is a result of its being formed in an environment of oral language. The people who were firstly addressed to the Quranic revelation were indeed familiar with the personal and geographical names that are left ambiguously in the Quranic text. Indeed, the problem of ambiguity in the Quranic text arises from the structure of spoken language and makes any sense for them who have to read an oral discourse from the written text. Personal and geographical names that are mentioned ambiguously in the natural context of revelation are not in fact in the category of ambiguousness for those who are in that oral speech environment. The ambiguity appears for the people who are far away the natural context of speech either temporally or spatially. Because meaning comes to existence in a time and the references of language are effective on it. Key Words:

1.Giri Gnmz Trkiyesinde Kuran anlama ve yorumlama faaliyetlerinde yeni yntem araylarnn yaygnlk kazandn grmekteyiz. Bu yntem araylarnda ise ncelii, szl dil ve szl gelenee ilikin aklamalar oluturmaktadr.1 Biz de bu makalede mbhemt (belirsiz anlatm)
* 1 Ar. Gr., orum lahiyat Fakltesi Tefsir Anabilim Dal Bu konuda almalarda bulunmu olan yazarlar unlardr. Bkz. Salih Akdemir, Kuran evirilerinde Dikkate Alnmayan nemli Bir slup zellii zerine, slamiyt, c. V, say: I, 2002 ss.143-161,yazar bu makalesinde Kuran evirilerinde, ilevsel dilbilimin verilerinden hareketle evirilerde szl dilin gz nnde bulundurulmamasndan kaynaklanan hatalara deinerek, szl dile dayanan kendi evirilerini sunarak aradaki fark gstermektedir. -

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

254

Ar. Gr. Sleyman Gezer

olarak bilinen Ulumul-Kurana ait bir konuyu szl dil kullanm balamnda irdelemek istiyoruz. Bilindii gibi Kuran- Kerim uzun bir srete nuzl tamamlanan, toplumun ilgi ve ihtiyalarna gre vahyedilen bir kitaptr. Peygamber dneminde Kurann aklanmas ve anlalmasyla ilgili herhangi bir sorun insanlar fazla megul etmemitir. nk Kurana muhatap olan insanlar Kurann tabi balamn ve anlamn oluturmulard. Hz. Peygamberin (otorite yorumcu) vefatyla birlikte Kurann yorumlanmas ve aklanmasyla ilgili birtakm problemler ortaya kmaya balamtr. Kur'an- Kerim yazl kltre mensup olmayan, szl gelenek ve dn tarzna alk olan bir topluma vahyedilmitir. Burada szl kltre alkn bir toplumdan kastmz yaz yazmasn bilmeyenler anlamnda olmayp, yazl kltr alkanlklarna sahip olmayanlar anlamnda kullanlmaktadr. Bunun en byk delili Kur'an- Kerim inmeye balad zaman vahyin Peygamberin kalbinde ve hafzlarn belleinde korunmasdr2. nk szl dil kullanmnn yaygn olduu toplumlarda bellek bilginin korunma aralarndan birisi olmasndan dolay olaanst neme sahiptir. Ayrca konuulan szn kaydedilmemesinden dolay, yoklua karmas bellee nemli bir grev yklemektedir.3 Kurann Arapa olarak ve toplumun dilsel alkanlklarna gre vahyediliyor olmas konuulan dil ve dilsel yapyla vahyin anlam arasnda bir eliki ve aykrln olmamas anlamna gelmektedir. Dilin bir anlamda kltrn iinde sakl olmas ve birbirini ekillendirmesi dilsel yaplarda da etkili olmaktadr. Vahyin Arapa Kur'an4 eklinde nitelenmesi hi kukusuz onun sadece Arap diliyle ifade edilmesinin tesinde bir anlam tamaktadr. Kuran dilinin kelimeleri ifadeleri ve slubu peygamber dneminde kullanlan slam ncesi Araplar tarafndan anlalan ve bilinen bir dildi. Bunun gz nnde bulundurulmas Kuran ifadelerinin doru biimde anlalmasna katkda bulunur. Kuran, diline aina olan ve onu anlayan Araplara hitap etmitir.5 Dolaysyla Arapa hitap etmenin anlam o gnn Arapasyla ve szl dil kurallar iinde gereklemesi anlamna gelmektedir.
mer zsoy, eviri Kuram Asndan Kuran evirisi Sorunu, 2.Kuran Sempozyumu, Bilgi Vakf, Ankara 1995, ss. 252-270; Dcane Cndiolu, Szl Kltrden Yazl Kltre Anlamn Tarihi, Tibyan Yay., stanbul 1997. 2 Peygamber, gelen vahiyleri unutmamak gayesiyle tekrar edince Allah tarafndan uyarlmtr. Ayetin anlam yledir. Vahyin szlerini tekrarlarken dilini hzla oynatp durma nk onu senin kalbine yerletirmek ve okutturmak bizim iimizdir. Kyame 75/16-17, Her ne kadar gelen vahiyler o gnn artlarnda mevcut olan yaz malzemelerine kaydedilse de, bunun ilevsel bir anlam yoktu. nk gelen vahiyler hafzlarn belleinde ve tatbik edilen bir sz niteliindeydi. nk szl bellek ve dn toplumda belirleyici bir faktrd. Bkz. Walter J. Ong, Szl ve Yazl Kltr- Szn Teknolojilemesi, ev.: Sema Postacolu Banon, Metis Yay., stanbul 1993, s. 56. Arapa Kuran nitelemesi eitli ayetlerde gemektedir. bkz. Yusuf 12/2; Taha 20/113; Zmer 39/28 ; Fussilet 41/3; ura 42/7; Zuhruf 43/3. smail K. Poonawala Muhammed zzet Darwaza's Principles of Modern Exegesis: a Contribution Toward Quranic Hermeneutics, Approaches to the Qur'an, edit.: G.R.Hawting ve Abdul-Kadir A.erif, Londra 1993, s. 230.

3 4 5

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

Kurandaki Belirsiz Anlatmlar (Mbhemat)-Szl Dil Balamnda Bir Yaklam

255

Bu balamda dil olgusu zannedildii gibi bir dizgeden ya da bir szck topluluundan ibaret deildir. Bilakis dil bal bana bir anlam evrenidir. Bir toplumun kainata bak onu kavrama biimi, bu kavray sonucunda oluan adetler ve yaantlar bu dilde somutlar. Yine ayrca bir halkn tm hayat, dnce yaplar, dnya grleri, estetik ve ahlaki deerleri yani btn kltrel unsurlar konuulan dilde sakldr.6 Dolaysyla dil toplumun kltrel, sosyal ve dnce yaplarn yanstan bir aratr. Bu anlamda Kurann indii toplumda kullanlan dili herhangi bir sorgulamaya tabi tutmakszn olduu gibi kullanmasndan sz debiliriz.7 Arap toplumunda her ne kadar okuma yazma bilenler varsa da yazl dil alknlna sahip olmayanlarn ve geleneksel olarak szl toplum ve dil alkanlklarna sahip olan bir toplum olduu tarihen sabittir. Dolaysyla Arap toplumunun ve kullanlan dilin szl dil zerine ekillendiini syleyebiliriz. 2.Szl ve Yazl dil Dilbilimciler yaz dili ve konuma dili arasnda ayrmlar yaparak konuma dilinin yaz dilinden daha nemli olduu ve onu nceledii grndedirler. Onlara gre insan rk yazmadan ok nceleri konumaya balamtr ve gnmzde hala yazl formu bulunmayan pek ok dil ve toplum mevcuttur. ocuk yazmay renmeden konumaya balar ve dil yaps konuma dili zerine ekillenir. Yaz dili konuma diline hibir kayp olmadan aktarlmasna ramen konuma dili iin bu mmkn deildir. Konuma dilinde sadece konuma olaynn kendisi deil bir anlamda konumann resmi izilebilmektedir8. Konuma dili, yaz dilinde kolay kolay gsterilemeyecek olan ok daha arpc zelliklere sahiptir. zellikle dilbilimde kullanlan brnsel (prosodik) yap; yani ifadelerin vezni, seslerin uzunluk ksalk ve vurgusuyla ilgili olan ve paralinguistik zellikler olarak bilinen ses ini k ve vurgu kategorileri konuma diline ait olan yaz dilinde bulunmayan zelliklerdir9. Bu anlamda szl dilin daha dinamik yaz dilinin ise edilgen bir zellie sahip olduunu syleyebiliriz. Yaz diliyle konuma dili arasndaki farklardan birisi konuurken dilsel olmayan pek ok sreler kullanrz. Dolaysyla szl dil kullanmnda konuan -konuulan veya buna bal olarak dinleyenler dorudan bir iletiim ortam olutururlar. Ayrca karlkl konuma biimindeki ya da yazl bildiriimlerin kendine zg kolaylklar ve zorluklarndan sz edilebilir. letiimin szl ya da

6 7 8 9

W. M. Watt, Modern Dnyada slam Vahyi, ev.: Mehmet S. Aydn, Ankara 1982 , s. 47. Turan Ko, eviri ve Kurann Trke evirileri, 2. Kuran Sempozyumu, Bilgi Vakf, 1995, s. 247. F. R. Palmer, Semantik-Yeni Bir Anlambilim Projesi, ev.: Ramazan Ertrk, Kitabiyt, Ankara 2001, s. 20. Ayn eser, ss. 21-22, Ayrca bu yap iin bkz. Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri, Multilingual Yay., stanbul 1998, ss. 113-114.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

256

Ar. Gr. Sleyman Gezer

yazl yaplmasna gre dilsel yaplar farkllk gsterir ve her iki anlatm biiminin anlatmnda deiiklikler olur.10 Szl bir anlatm anlamak iin, gndergelerini anlamak gerekir. Yani kim nerede ve ne zaman bu bildiriyi retti sorular szl bir bildirinin anlalmas iin gerekli olabilir. Okurun bildiri dnda bir hareket noktas olmayacandan verici bildirisinin gndergesel dayanaklarn ak seik belirler. Tek bir bildiride anlalmayan eksik tmceler olabilir ya da duruma gre bildirinin tamam anlalmayabilir. Ancak bir sre olarak devam eden karlkl konumada bir ok durum konuma balam iinde anlalabilecektir.11 Yazl sylemin, metnin bir zellii de kendisini tm grnr gndermelerden kurtarmas grnmez gndermelere yol amasdr.12 Modern dilbilimin verilerden rendiimize gre szl hitap veya dilde yazl olmayan pek ok unsurla mesela ses- el kol hareketleri vb. karlamaktayz. Bu anlamda yaz duraan ve ar bal olmasna karn sz dinamik ve o anda olup biten bir eydir. Bu anlamda szl dn bir imdi ierisinde ortaya kan ve balamn imdi ierisinde olutuu bir dil ortamdr. Yazda ise tam tersi bir hareketle szn olutuu balamn bilinmesini sz ortamnn canl tasvirini gerektirmektedir. Bu anlamda sz veya szl sylem konuulduu andan itibaren yoklua karr. Yazl sylem bunun tam aksine yaznn kamuya mal edilmesi ve szn resminin izildii dil ortamdr. Ayrca szl sylemde hep grnr bir dnyaya gnderme yaplr. Yani betimlenmek anlatlmak, temsil edilmek istenen snrlar belirli bir dnya vardr. Bu, szl sylemde diyaloga katlan muhataplarn katld ortak bir konumun bulunmas anlamna gelir. Yazl metinde ise nasl metnin anlam yazarn niyetinden ve metnin balamndan bamszlamsa, grnmeyen gndermelerin kurduu gerek grnr dnya dan farkl, snrsz bir dnyadan sz edebiliriz.13 Szl sylem zorunlu olarak sylem anndaki kiiyi ya da kiileri muhatap kabul ederken yazl sylemin muhataplar, diyalog durumunun eit koullarnda yer almayan okuyuculardr. Bu haliyle yazl sylem diyalog olaynn anlk snrlarn ve konumadaki yz yze olmann kstlklarn aarak evrensel bir nitelik kazanm bilinmeyen, grnmeyen bir okuyucu kitlesi sylemin aralksz muhatab haline gelmitir.14 Dolaysyla szl ve yazl olarak retilen metinlerin kendilerine ait birtakm dilsel kalplarnn olmas ve yorumlama srecinde metin trnn gz nnde bulundurulmas bu metinlerin anlalmasnda nemli olmaktadr.

10 11 12 13 14

Doan Gnay, Metin Bilgisi, Multilingual Yay., stanbul 2001, s. 26 Ayn eser, ss. 29-30. Erol Gka ve Dierleri, nce Sz Vard, Vadi Yay., Ankara 1999, s. 79. Ayn eser, s. 78. Ayn eser, ss. 77-78.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

Kurandaki Belirsiz Anlatmlar (Mbhemat)-Szl Dil Balamnda Bir Yaklam

257

3.Kuran ve Szl Dil Tenkitilerin zerinde durduklar konulardan birisi yazya geirilen metinlerin arkasnda szl bir gelenein bulunduu hakikatidir. Szl edebiyatn yazl olana ekilsel bir etkisi olduunu ve onun farkl anlatmlarn ve farkl metinlerin sebebi olduunu ortaya koymaktadr.15 Buna gre her anlatm hayat iinde farkl bir yere sahiptir. Bu bakmdan kimin konutuu dinleyicilerin kim olduu, ne syledii, nerede sylendii amacn ne olduu sorular srekli sorulur. Bu sorular ile metnin ortaya kt siyak ve sibak ortaya konur. Bilindii gibi Kur'an yirmi ksur yl ierisinde toplumsal talep ve ihtiyalara gre nazil olmu olan bir kitaptr. Her ne kadar vahyin kayna ilahi olsa da kulland dil ve konutuu toplum beeri dzlemde olan ve o toplumun dilsel kalp ve dn tarzlaryla ekillendii bir dildir. Yani bir anlamda vahiy Arap toplumunun dil yaps ve dn biimiyle oluturulmutur. Arap toplumunda her ne kadar yaz yazma bilenler varsa da genellikle szl dil gelenei ve dn yaps toplumda hakim faktrd. Bu yzden Kur'an yzeysel anlamda okuyan birisi bile bir rpda Onun slup ve muhtevasnn farkl olduu sonucuna varacaktr.16 Szl dn ve szl dil yaps, Kur'ann slup ve muhtevasna etki etmesi bir zorunluluk olarak kendisini gstermektedir. Bu anlamda Kur'ann dil yaps nihayetinde Allah'n tarihe mdahalesi ve toplumla ilikiye gemesi sonucu olumutur. nk vahiyler hibir zaman bolukta durmaz ve bolua inmemitir. Bu anlamda vahyin dil yapsnn ilikiye girdii toplumun dil yapsyla yakn bir ilikisinin olmasnn zorunluluundan sz edebiliriz. Kuran tarihin belli bir dneminde, o dnemin somut tarihi ve toplumsal gerekliine atfta bulunan mesajlar btn eklinde Arapa olarak inmitir. Somut tarihe ve toplumsal gerekliklere yaplan bu gndermeler salt zihni veya teorik dzeyde olmayp muhataplarnn hayatlarn deitirmeyi hedefleyen iletiler btndr.17 Bu somut tarihe ve toplumsal gerekliklere yaplan gndermeler canl sz niteliinde ve muhataplarnn belli olduu bir dil dizgesi ierisinde gereklemitir. Kuran- Kerim her ne kadar ilahi bir vahiy olsa da bu balamda toplumsal kalp ve dncelerle ekil kazand ortadadr. Kuran- Kerimin yakndan incelenmesi byle bir karmn varln gerektirmektedir. Kuran gerek slup, gerekse muhteva asndan szl dilin zelliklerini yanstt
15 16 Mehmet Paac, Kutsal Kitaplarda lm tesi, Ankara Okulu Yay., Ankara 2001, s. 39. Kuran- Kerimde szl dile ait unsurlar daha fazla dikkat ekmektedir. Kuranda kullanlan yeminler, mbhemler, nida edatlar, hitap tarzlar, cevab olduu halde sorusu bulunmayan ifadeler vb. bunlar temelde szl dile ait unsurlar olup, Kurann yazl bir metin olarak oluturulmad anlamna gelmektedir. Yeminler karlkl konuma dilinde olan fakat yazl bir metinde olmayan bir uslup zelliidir. Karlkl konuma biimindeki bildiriimlerde muhatab iknaya dnk bir dil kullanmndan bahsedilebilir. Yeminler hakknda bkz. Angelika Neuwirth, mages and Metaphorsin the ntroductory Sections of the Makkan Sures, Approaches to the Qur'an, edit., G.R.Hawting ve Abdul-Kadir A.erif, Londra 1993, s. 4. Turan Ko, Kuran Dili Asndan Sz -Anlam likisi, Kuran ve Dil Sempozyumu, Van 2001, s. 25.

17

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

258

Ar. Gr. Sleyman Gezer

malumdur. Kuran- Kerim bu adan szl bir metindir, bu bakmdan ifadelerinde konuma dilinin zelliklerine arlk vermesi son derece doaldr; nk karsnda, hayatlarn deitirmeyi amalad muhataplar bulunmaktadr. Bu muhataplar da Kuran kendilerine bildiren peygambere karlk vermektedirler, bu balamda Kuran- Kerim karlkl konuma slubun zelliklerini yanstt bir vakadr.18 Dolaysyla Kuran- Kerimin oluum dneminde kullanlan szl dil ve gelenek yaps Kurann gerek muhtevasna gerekse slubuna yansmtr. Mevdudi, tefsirinin giriinde Kurann oluum tarihinde szl dil kullanmnn farkna vararak szl hitap ve dil kullanmnn tercme ve yorumlama faaliyetlerinde kullanlmas gerektiini; zira konuma diline gre oluturulan bir metin yazl bir metin gibi algland vakit metinde birtakm eksikliklerin doal olduunu vurgulamtr. Bunun ise Kurann oluumunda szl hitap dilinin etkili olmasndan kaynaklandn ifade eder. Aada alntlayacamz metin Mevdudinin grlerini zetler mahiyettedir:
Motamot tercmenin tad zaaflardan en nemlisi, Kur'an'n slbunun, yazl metin uslbu olmayp, bir hitabet biimi olduunu dikkate almaydr. Kur'an'n sz konusu hitabet biimi, yazya dklrken, bu zellii dikkate alnmakszn kelime kelime tercme edilirse ayet, ifadede bir kopukluk meydana gelir. Kur'an'n balangta bir risale eklinde yaynlanmad herkesin malumudur. Kur'an slam davetinin geliim sreci ierisinde, muhtelif zamanlarda Hz. Peygamber'e (s.a) hitabet paralar eklinde tedricen nazil olmu, Hz. Peygamber de (s.a) hemen orackta bunlar muhataplarna okumutur (letmitir). Yaz dili ile konuma dili arasnda ok nemli bir fark vardr. Szgelimi bir meseleyi yazarak izah edeceksek, nce sorunu ortaya koyar, sonra izah etmeye geeriz. Oysa hitabette, zaten szkonusu meseleyi ortaya atanlar hazr bulunduundan, muhaliflerin her dediini beyan etmeye her zaman gerek duyulmaz. Ancak konumac, szn gelii ierisinde bir cmleyle onlarn dediklerine deinir. Yazarken baka bir hususa deinilmek istenildiinde, szn aknn bozulmamas iin, bu husus ara bir cmleyle ele alnr. Fakat konumac ses tonunu kullanarak birok ara cmleler kullanabilir ve buna ramen szn aknda bir kopukluk meydana gelmez. Yine bir konu yazlarak ifade edilecekse, konunun getii ortam hi deilse bir iki cmleyle ayrca aktarmaya gerek duyulur. Oysa konuma esnasnda ortam ile konuma doal olarak bantldr ve konumac evreye iaret etmeye gerek duymakszn konusa dahi, konumada bir kopukluk ortaya kmaz. Konumac mtekellim ve muhatap sigalarn (birinci ve ikinci tekil kipler) srekli deitirerek kullanabilir. Konuma yeteneine gre, konumac yer ve zaman unsurlarn dikkate alarak, karsnda hazr duran toplulua, bazan gaip sigasyla (nc tekil), bazan muhatap sigasyla, bazan tekil, bazan oul olarak, bazan kendi adna, bazan ilah bir kuvvet adna, bazan ilah kuvvetin kendisinden naklen konuabilir. Ve tm bunlar bir konumann en gzel ynleri olarak takdir toplar. Fakat ayn uslp yaz yazlrken kullanlrsa bir irtibatszlk, bir kopukluk meydana gelir.19

18 19

Salih Akdemir, Kuran evirileri, s. 152. Ebul Ala el-Mevdudi, Tefhimul-Kuran, ev.: Muhammed Han Kayani ve Dierleri, stanbul 1996, ss. 9-10.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

Kurandaki Belirsiz Anlatmlar (Mbhemat)-Szl Dil Balamnda Bir Yaklam

259

Kurann yorumlanmas ve tercme faaliyetlerinde iine dlen hatalardan birisi Kurann nasl bir metin olduu sorusuna doru drst bir cevap verilmeden yorumlama abasna giriilmesidir. Bu ise maalesef bir takm yanl yorumlama ve anlama anlaylarn ortaya karmaktadr. Bu anlam yanllarnn ortaya kmas Kurann metin trnn ortaya konulmamasndan kaynaklandn dnmekteyiz. Dolaysyla Kuran bir metinse nce metnin ne anlamda kullandmz ortaya koyma zorunluluu vardr. Metin belirli bir bildiriim balamnda bir ya da birden ok kii tarafndan szl ya da yazl olarak retilen bir dil dizgesi btndr. Bir baka deyile bildiriim deeri tayan eyleme ynelik devingen bir btndr. Bildiriim ilevi olamayan yazl ve szl bir belge metin deildir.20 Dolaysyla bir eyin metin olabilmesi iin bildiriim ilevi grmesi ve szl ya da yazl bir metin olmas arttr. Bildiriim ilevi olmayan bir ey anlalamayan ve bir ey sylemeyen anlamsz bir yapdr. Bildiriim ilevi gren anlaml eylemler gz krpmak glmsemek vb. bunlar da bir metindir fakat yazl ve szl bir metin gibi anlalmalar gerekmez. Ayrca karlkl konuma biiminde ya da yazl trdeki bildiriimlerin kendine zg kolaylklar ve zorluklarndan sz edilebilir. letiimin szl veya yazl yaplmasna gre dilsel yaplar deiiklik gsterir ve anlatm yaps kullanlan dile gre ekillenir.21 Ayrca, daha nce bahsettiimiz gibi yazya geirilen metinlerin arkasnda szl bir gelenein bulunduu, szl edebiyat ve gelenein sonraki yazl metinlere ekilsel etkisi olduunu syleyebiliriz.22 zellikle bu yntem bat dnyasnda kutsal kitaplarn anlalmasnda bir yntem olarak benimsenmekte ve form tenkiti olarak kendi kutsal kitaplarnn yorumlanmasnda kullanlmaktadr. Dier yandan bir metnin trnn bilinmemesi metnin yanl anlalmasna ve yorumlanmasna yol aabilir. nk bir szcn anlam bir tmce iinde, bir tmcenin anlam paragraf iinde, paragrafn da kitabn kendi edebi gelenei iinde anlam ortaya kmaktadr.23 Dolaysyla metinlerin ne trden bir bildiriime ve hangi metin trne ait olduunun saptanmas metinlerin doru ve kendi edebi btnl ierisinde anlalmasna yardmc olmaktadr. Kur'an uzun srede metinlemesi Kur'an- Kerimin metin gibi alglanmas ve okunmas bizi bir takm sorunlara gtrmektedir. Bu sorunlar yle zetleyebiliriz. Kur'an metninde tekrarlar mevcuttur, sure ii btnlk yoktur, sistematik bir tertip yoktur, i btnle sahip olmaktan uzak bir metindir, cevab vardr fakat sorusu ortada yoktur, ahs zamirleri srekli yer deitirir,24 somut ve hayata yakn bir dil kullanm vardr, bu
20 21 22 23 24 Doan Gnay, Metin Bilgisi, s. 31. Ayn eser, s. 26. Paac, lm tesi, s. 39. H.P. Rickman, Anlama ve nsan Bilimleri, ev.:Mehmet Da, Ett yay., Samsun 2000, s. 68. mer zsoy, eviri Kuram Asndan Kuran evirisi Sorunu, 2.Kuran Sempozyumu, Bilgi Vakf Yay., Ankara 1995, s. 262.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

260

Ar. Gr. Sleyman Gezer

saydmz zellikler Kur'an metninin yazl metin formuna uymadnn gstergeleridir. Bu saydklarmz Kuran iin bir zaaf deil, tamamen Kurann oluum sreci ve szl dil kullanmndan kaynaklanan sorunlardr. Dolaysyla Kur'an metninin anlalabilmesi iin sz d balamn bilinmesi ve metnin szl dil asndan kurgulanm olduu gereinin gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Hepsinin btnszlke indirgenmesi mmkn olan bu zellikler, bir metin iin kusur kabul edilebilecek niteliklerdir.25 Buradaki sorun Kurann metin trnn eviri ve yorumlarnda gz nnde bulundurulmamas yazarn dikkat ektii sorunlara bizi gtrmektedir. Dolaysyla Kurann szl metin olma zellii Kurann doru anlalmas asndan gz nnde bulundurulmas gereken ok nemli bir zelliktir.26 4.Szl Dil Balamnda Mbhemtul-Kuran/Belirsiz Anlatmlar Peygamber dneminde ve sahabe dneminde Kuran ilimlerinin telifine gerek duyulmamtr; nk nzulu mahade edenler bizzat peygamberin tedrisatndan gemiler ve Kurann tabi balamn oluturmulard. Sahabe dneminin sonlarna doru slam topraklarnn genilemesiyle birlikte Kurann anlalmas, yeni gelen nesle aklanmas ve aktarlmas sorununun ortaya kmasyla birlikte slama ve Kurana ilikin pek ok tedvin yaplmtr.27 Szl dil ve geleneklere alkn olan bir toplumdan yazl kltre geile birlikte bilginin sistemli bir ekilde aktarlmas ve renilmesi ihtiyacndan dolay birtakm telifler yaplmtr.(nk yazl dil ve kltr daha sk bir dil dizgesi ve buna bal olarak bilginin sistemli ekilde dzenlenmesini beraberinde getirir) Kurann tabi balamn oluturan insanlarn vefatlaryla birlikte Kurann anlalmas ve daha sonraki nesle iletilmesi sorunu ba gstermeye balad. Dolaysyla bu durum Kurann aklanmas ve yorumlanmasna ilikin birtakm dilsel ve metinsel kurallarn ortaya konmasn gerektiriyordu Kuran ilimlerinin gayelerinden birisi az nce bahsettiimiz durumla yakndan ilintilidir. Kuran ilimlerinden Esbab- Nzul, Mbhemtu'l-Kuran, Mekki ve Medeni vb. konularn bu abalarn rn olarak sayabiliriz. Dolaysyla Mbhemtul-Kuran konusu da teden beri Mslman alimlerin dikkatini ekmi ve bu konuda birtakm telifler yaplmtr. Kurann kendine has ifade zelliklerinden biriside kssalarn sunuluunda ve dier anlatm zelliklerinde yer, zaman ve ahs isimlerini fazlaca n plan karmamasdr. Kuran bylesi durumlarda ism-i iaret, ism-i

25 26 27

zsoy, Kuran evirisi Sorunu, s. 262. Akdemir, Kuran evirileri, s. 150. Ahmet Nedim Serinsu, Kurann Anlalmasnda Esbab- Nzuln Rol, ule Yay., stanbul 1994, s. 34.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

Kurandaki Belirsiz Anlatmlar (Mbhemat)-Szl Dil Balamnda Bir Yaklam

261

mevsul ve zamirleri kullanmaktadr.28 Mbhemtul-Kuran da Kuran'da geen bu anlatm tarzn kendisine konu edinmi ve belirsiz anlatm olarak geen ayet ve kelimelerin medlullerini bulmaya almtr. Mbhem kelimesi lgatte anlalmas ve alglanmas zor olan ayrc bir zellii olmayan ifade, kendisinden maksadn ne olduunun ak seik olmayan sz ve ifadeler anlamna gelmektedir. Ksaca Kuranda, kendisinden ne kastedildii kesin olarak tayin edilmemi kelimeler olduunu syleyebiliriz.29 Ayrca Kuranda geen zamirler, cins isimleri, belirsiz zaman zarflar, belirsiz mekan zarflar, ism-i mevsuller ve ism-i iaretlerde mbhem kategorisine girmektedir.30 Bizim amacmz bunlar aklamak ve Kurandaki kullanmlarn tespit etmek olmayp Kuran da bizim amzdan niin byle belirsiz anlatmlarn ve ifade biimlerin olduunu ortaya koymaktr. Ayrca bu anlatm biiminin Kurann kulland dilsel yapdan kaynaklandn ve bu dilsel yapnn ise arlkl olarak szl hitap erevesinde ekillendiini dnyoruz. Belirsiz anlatmlar Ulumul Kuranda baz gerekelerle aklanmtr.Bu gerekeleri yle zetleyebiliriz. 1. Kurann baka bir yerinde tekrar zikredilerek anlatmda zenginlik salanmas. Bu konuda Fatiha suresinin 7. ayeti olan kendilerine nimet verdiklerinin eklinde belirsiz braklan kimseler Nisa suresinin 69. ayetiyle aklanmtr. Allahn nimet verdii peygamberler, sddklar, ehidler ve salihlerle beraberdir bu ayetle nimet verilenler belirtilmitir. 2. Mbhem braklmasnn bir dier sebebini Ulumul Kuran mellifleri mbhemin herkes tarafndan bilinmesine ve mehur olmasna balamlardr. Bakara suresinin 35. ayetinde sen ve zevcen cennette otur ayetinde Ademin einin zikredilmemesinin sebebini herkes tarafndan bilinmesiyle aklamlar ve Havva olarak belirtilmesinin gereksiz bir aklama olarak deerlendirmilerdir. 3. Mphemin belirtilmesinde fazla bir yarar olmamasndan dolay. Bakara suresinin 259, Araf suresinin 163. ayetlerinde geen karye kelimesi bu konuda rnek verilebilir. Buradaki kasabann ismi Beytul-Makdistir. Onlara deniz kysnda bulunan kent halknn durumunu sor.31 4. Mbhem olarak belirtilmesinin daha beli olaca dncesiyle. Bakara suresi 204.ayeti yledir. nsanlardan ylesi var ki, dnya hayatna dair sz, senin houna gider. Kalbinde olan a Allah ahit tutar. Oysa o, hasmlarn en yamandr. Rivayetlerden rendiimize gre buradaki

28 29 30 31

Halis Albayrak, Kurann Btnl zerine, ule Yay.,stanbul 1992, s. 107. Halis Albayrak, Mbhematul- Kuran lmi ve Kuran Tefsirindeki Yeri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXXII, Ankara 1992, ss. 156-157. Ayn makale, s. 157. Celleddn es-Suyti, el-tkan fi UlumilKuran, Beyrut 1993, c. II, ss. 1089-1091.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

262

Ar. Gr. Sleyman Gezer

kii Ahnes b. eriktir. Daha sonra bu ahsn iyi bir Mslman olduu rivayet olunmutur.32 Bu konuda eser yazanlardan birisi de bn Cumadr. Mbhemle ilgili birtakm rivayetlere yer vermitir. Mesela Bakara suresinde ite bu kitap eklinde geen kitabn Kuran olduunu bildirir.33 Bakara suresinin 14. ayetinde geen iman eden insanlar gibi ayetinde insanlarn Ebu Bekr, mer ve Ali olduunu rivayetlerden aktarr.34 Yine ayn ekilde Kehf suresinde geen kehf ashabnn isimleri vermektedir.35 Yine Zuhruf suresinin 4.ayetinin geen Ummul-Kitap (Kitaplarn Anas) ifadesinin Levh-i Mahfuz olduunu aktarr.36 nikak suresinin 6.ayetinde geen kat kat ifadesini bir durumdan baka duruma gei eklinde aklanmtr.37 Bakara suresinin 189. ayetinde sana yeni doan aydan sorarlar rivayetlerden anlamaktayz ki yeni doan aylar soranlar arasnda Muaz b. Cebel ve Salebe b. Ganem zikredilir.38 Muhataplarn belli olmasndan dolay buradaki bizim amzdan belirsiz olan kiiler ilk muhataplar iin mbhem deildir. nk karlkl konuma veya canl sz ortamnda bu kiiler bakalar tarafndan bilinir ve anlamn tabi balamn olutururlar. Muhammed Abduh mbhemt konusunda Kuran tarafndan aklanmayan bir ifadenin aklanmaya allmamas gerektiini vurgular. Mesela Bakara suresinin (2/58)39 ayetinde hangi kente gnderme yapt belirtilmemitir. Mfessirler bu ehrin Kuds veya Filistindeki Eriha kenti olduunu dnrler. Abduh buradaki tavrn yle aklar. Kuran- Kerim buradaki ehir hakknda sustuu gibi bizde bu konuda susarz40 Mbhem anlatmla ilgili bir rnek daha vermek gerekirse Enbiya suresinin 91. ayetini verebiliriz. Ayet yledir. O rzn korumu olan da an; ona ruhumuzdan bir ocuk flemi, kendisini ve olunu alemlere ibret yapmtk. Kuran burada Hz. Meryemin ismini zikretmeksizin ism-i mevsulle anlatmtr. Eer Kurann indii toplumda Hz.Meryem tannmasa veya ismi duyulmasa bu ekilde bir anlatm belirsiz kalacaktr ve muhataplar rzn koruyan kim sorusunu peygambere yneltebileceklerdi. Dolay32 33 34 35 36 37 38 39 Suyuti, tkan, c. II, ss. 1089-1091. bn Cuma, Bedruddin Muhammed b.brahim el-Kinai el-Hamevi, Gurerut-Tbyan fi Men Lem Ysemme fil-Kuran, Beyrut 1990, s. 195. Ayn eser, s. 197. Ayn eser, s. 315. Ayn eser, s. 367. Ayn eser, s. 367. smail Cerraholu, Tefsir Usul, T.D.V. Yay., Ankara 1989, s. 189. Ayet mealen yledir. . ve yine biz bu beldeye girin ve yiyeceklerden dilediiniz kadar bol bol yiyin; fakat kapdan boyun eerek girin ve gnahlarmzn ykn zerimizden kaldr deyin ki gnahlarnz balayaym ve iyilik yapanlara snrsz mkafat vereyim demitik. Muhammed Reit Rz, Tefsirul-Menar, Drul- Fikr , ts., c.I/324. Ayrca bu tr bir yorum iin bkz. J.J.G Jansen, Kurana Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklamlar, ev.: Halilrahman Acar, Fecr yay., Ankara 1993, s. 52.

40

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

Kurandaki Belirsiz Anlatmlar (Mbhemat)-Szl Dil Balamnda Bir Yaklam

263

syla ilk muhataplar tarafndan tannd iin ism-i mevsulle bir anlatm yolu seilmitir. Bu ise tamamen dilin szl hitap erevesinde ve konuma dili zerine ekillendiini gsterir. Zaten Kurann baka bir yerinde (Tahrim 66/12) mrann kz Meryem eklinde nitelendirilmektedir.41 Burada vermi olduumuz rnekler bizim amzdan mbhem olan durumlardr. nk Kurann inzal srecinde vahye muhatap olanlar bir kelime veya kii olsun bununla neyin kastedildiini anlamalar gerekir. nk vahyin balamn oluturmalar, karlkl konuma biiminde ve canl sz ortamnda bildiriim gereklemesi bunu gerektirmektedir. Dolaysyla bizim amzdan belirsiz olan anlatmlar vahyin ilk muhataplar asndan mbhem olmayan anlatmlardr. Bu ise dilin kullanmndan kaynaklanan bir durumdur. Szl sylemde belirli gndergelere atf yaplr, yukarda akladmz gibi yazl dil belirsiz gndermelere yol aar ve anlam tabi balamn yitirir. Dolaysyla szl anlatm anlamak iin, gndergelerini anlamak gerekir. Yani kim nerede ve ne zaman bu bildiriyi retti sorular szl bir bildirinin anlalmas iin gerekli olabilir. Okurun bildiri dnda bir hareket noktas olmayacandan verici bildirisinin gndergesel dayanaklarn ak seik belirler. Tek bir bildiride anlalmayan eksik tmceler olabilir ya da duruma gre bildirinin tamam anlalmayabilir. Ancak bir sre olarak devam eden karlkl konuma da bir ok durum konuma balam iinde anlalabilecektir.42 nk konuma veya hitap ortamnda konuulan szn arkasnda bilinen bir eyler her zaman mevcuttur. Diyelim ki iki kii birbirleriyle bir eyler konuuyor ve konuulan konu bir arkada evresinden veya yaad toplumun kltrel, geleneksel veya gncel bir olay hakknda olsun, Bunlar zerinde konuurken bir anlama sorunu domaz zira ikisi konumann tabi balamn oluturur. Fakat ikisi arasnda geen konuma yazya geirilse ve bu konumadan haberi olmayan birisine (nk metni okuyan kii hem zaman hem de mekan bakmndan olaydan uzaklam ve anlam tabi balamndan artk kopmutur.) okutulsa bir takm anlam sorunlar ba gsterecektir. Mesela Trke olarak 1960 ruhu diye bir ifade kullansak bu ifadeye yabanc olan birisi asndan anlam sorunu ortaya kacaktr. Dolaysyla yazya geirilen metinler szn kendisini deil, szn resmini bize vermektedirler. Vahyin tabi balamnda belirsiz olarak aktarlan yer isimleri, ahs isimleri, mekan isimleri hitap ortamnda olanlar iin mbhem belirsiz kategorisine girmez nk szl sylemde sylemin konuan zneye yapt bu gnderme bir imdi-buradalk zellii gsterir. Konuan znenin znel niyeti ile sylemin anlam yle bir rtr ki konumacnn ne demek istedii ile sylemin ne anlama geldiini anlamak ayn ey olur. Ne demek istiyorsun ifadesi ile bu ne demek szleri ayn

41 42

ffetini korumu olan mran kz Meryem de bir misaldir. Ona ruhumuzdan flemitik; rabbinin szlerini ve kitaplarn tasdik etmiti. O, bize gnlden itaat edenlerdendi. Bkz. Gnay, Metin Bilgisi, ss. 29-30.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2

264

Ar. Gr. Sleyman Gezer

anlama gelmektedir.43 nk sylem annda anlamn delaleti aktr ve kapal olsa bile amlanma imkan hala mevcuttur. (peygamberin vahyin ieriinde kapal gndermeleri aklama grevinin olduuna dikkat edilmelidir). Gnderme yaplan ahslar yer isimleri vb. vahyin ilk muhataplar tarafndan bilinen ve Kurann dolayl muhataplar (bizim) amzdan ise belirsiz kalacak ifadelerdir. Ayrca szl sylemdeki gnderme grnr bir gndermedir.44 Bu anlatm tarzna Kuranda Allah az szle ok anlam ifade etme gibi muciz bir anlatm semi ve bu cmleden olmak zere ounlukla yer, zaman, kii adlarn aka zikretmek yerine ism-i iaret, ismi mevsul vb. kullanmak suretiyle mbhem brakm45 eklinde yaklamak szl dil zelliklerinin dikkate alnmamasndan kaynaklanmaktadr. Sonu Btn bunlar esasen konuma dilinin yapsndan kaynaklanan ve hitab yazl metinden okumak zorunda kalanlar iin bir anlam ifade eden sorunlardr. Kuran dinleyenler iin varid olmayan fakat yazl metinle yz yze gelen insanlarn karlatklar anlatm zeliklerdir. Kuranda kullanlan mbhemt bizim amzdan belirsiz olan fakat Kuran ortamnda yaayan ve balamn oluturanlar asndan mbhem olmayan anlatmlardr. nk dilin canl konuma ortamlarnda gndergeleri belirgindir. Szl dil kullanmnda anlamda kapal yerler varsa aklanma imkan vardr ve anlam bir imdi-buradalk zellii gsterir. zet
Bu makale Mbhemtul-Kurana (belirsiz anlatmlar) szl dil balamnda yeni bir yaklam nermektedir. Kuran- Kerimde mbhemlerin (Mbhemtul-Kuran) varolmas Kurann szl dil ortamnda olumasnn bir sonucudur. Kurann nzulune muhatap olan insanlar Kuran metninde mbhem braklan ahs ve yer isimlerini bilmekteydiler. Btn bunlar esasen konuma dilinin yapsndan kaynaklanan ve hitab yazl metinden okumak zorunda kalanlar iin bir anlam ifade eden sorunlardr. Kuran dinleyenler iin varid olmayan fakat yazl metinle yz yze gelen insanlarn karlatklar anlatm zeliklerdir. Vahyin tabi balamnda belirsiz olarak aktarlan yer isimleri, ahs isimleri, mekan isimleri hitap ortamnda olanlar iin (mbhem) belirsiz kategorisine girmez. Szn tabi balamndan hem zaman hem de mekan bakmnda uzakta bulunan insanlar iin belirsiz anlatmlar ortaya kar. nk szl dil kullanmnda anlam bir imdi ierisinde ortaya kar ve dilin gndergeleri belirgindir.

43 44 45

Paul Ricoeur, Anlaml Eylemi Bir Metin Gibi Grmek, Toplum Bilimlerinde Yorumcu Yaklam, Hrriyet Vakf Yay., ev.: Taha Parla, stanbul 1990, s. 30. Ricoeur, Anlaml Eylemi Bir Metin Gibi Grmek, s. 30. Mustafa ztrk, Mbhematul-Kuran ve mamiyye ias, Dini Aratrmalar, c. 3, say: 8, s. 117.

orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/2