Dr Nenad Kecmanovi78

UDC 321.7 321.64

DEMOKRATIJA I NASILJE
Saetak: Autor analizira odreene aspekte odnosa izmeu demokratije i nasilja i ukazuje na to da u savremenom politikom ivotu strane te relacije nisu toliko udaljene koliko na to upuuje njihovo izvorno znaenje. Teorijska argumentacija je oslonjena na radove Stivena Luksa i Miel Fukoa, a konkretizacija teorijskih premisa izvedena u polju meunarodnih odnosa. Pored ostalog, autor pokazuje kako nasilje moe da bude sredstvo za izvoz demokratije, kao i, povratno, demokratija izvor nasilja. Kljune rijei: demokratija, nasilje, drava, meunarodna zajednica. Kada danas u postkomunistikoj Evropi za nekoga kau da je demokrata, tek iz konteksta i intonacije moe se zakljuiti da li to odreenje ima pozitivnu ili negativnu konotaciju. Blaga ironija je gotovo neizostavna. Paradoks demokratije, o kojem je krajem prologa vijeka pisao Entoni Gidens, da su vremenski koincidirali oaranost demokratskom perspektivom na socijalistikom Istoku i razoaranost demokratskom praksom na kapitalistikom Zapadu, do danas je potpuno izblijedio. U demokratiju nisu i dalje razoarani samo stari Evropljani, koji sve manje izlaze na izbore, sve manje potuju institucije i sve manje vjeruju politiarima, nego i novi Evropljani, koji su otkrili da su u zamjenu za politike slobode izgubili egzistencijalnu sigurnost. Uostalom, demokratija u praksi nikada i nigdje, pa ni u svoja zlatna vremena u atinskom polisu, nije bila vladavina naroda. Ipak, demokratija je, drei se istrajno toga imena, od svoga nastanka do danas sauvala kritiki potencijal ideala-snage, koji je uvijek iznova pokretao nove generacije boraca za demokratiju. Nasuprot tom znaenju demokratije kao normativne inspiracije, koju s pravom istiu politiki aktivisti, Karl Poper je skrenuo panju i na suprotnu, ne manje psiholoki razumljivu reakciju iskrenih vjernika demokratije. Ako se narod ili deca ue da ive u sistemu narodne vladavine, kada iznenada postanu svesni da to zapravo nije istina i da ne moe biti istina, oseaju se nezadovoljni, prevareni, ostavljeni na cedilu (...). To moe imati opasne posledice. ak moe dovesti do terorizma (...). Lino sam poznavao takve sluajeve.79 upozorio je Poper juna 1988. na predavanju u Minhenu.

78 Redovni profesor, Univerzitet u Beogradu Fakultet politikih nauka. E-mail: nenad.kecmanovic@fpn.bg.ac.rs 79 Karl Poper, Lekcija ovog veka, Alexandria, Beograd 2002, str. 101.

44

FPN | Godinjak 2009 | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

Njegova aluzija se oigledno odnosila na crveni teror grupe Bader-Majnhof, koja je djelovala u Njemakoj, kao reakcija na neuspjeh studentskog pokreta iz 1968. Dananje asocijacije prije bi se mogle vezati za islamistiki terorizam, koji, kao reakcija na hronian neuspjeh u rjeavanju palestinskog pitanja, okupaciju Iraka i Avganistana, pritisak na Iran i sl., posljednjih godina potresa SAD, Britaniju, Francusku i dr. Ono to im je zajedniko jeste razoaranje u liberalnu demokratiju, koja svojim neispunjenim obeanjima moe da izazove ogorenje, oajanje i gnjev. A od toga je samo korak do atentata na eminentne predstavnike establimenta ili samoubilako nasumino ubijanja civila. Poperova teza objanjava odakle u naem naslovu blizak susret izmeu dva naizgled toliko udaljena pojma kao to su demokratija i nasilje. Veliki prijatelj otvorenog drutva i demokratije, istina, govori o najdrastinijem obliku nasilja, jer terorizam je karakteristika totalitarnih reima i samo najdrastiniji oblik nasilja. Paradoksalno ili ne, ali nezadovoljstvo demokratijom u postkomunistikim drutvima nije se javilo kod boljevike reakcije, koja se najprije povukla bez otpora, a potom brzo pregrupisala i probila u prve, vladine i nevladine, redove borbe za liberalnu demokratiju, nego ba kod veterana revolucije s poetka 90-ih. Danas se malo ko oduevljava stanjem demokratije u evroatlantskom svetu. Neprestano sluamo da amerikoj demokratiji preti svojevrstan judeo-hrianski fundamentalizam Buove administracije, a evropskoj populistiki duh Berluskonija. Epoha globalizacije ispoljava krizu zatitinike drave, prua sliku politike pretvorene u medijski konkurs za mis lepote, avet strukturalne nezaposlenosti i korupcije. Posmatrai ukazuju na ofanzivu politike retorike...80 Uostalom, cenzura i verbalni delikt, zabrana politikog okupljanja i udruivanja, ograniene stvaralake slobode, bili su probem samo za mali procenat intelektualaca, pisaca, naunika, profesora, novinara, umjetnika i sl., jer velika veina naroda je malo itala, a jo manje pisala. Za radniko-seljaku veinu populacije bili su neuporedivo vaniji drutveni stanovi, puna zaposlenost, koliko-toliko sigurne plate, besplatno lijeenje i obrazovanje, beneficirane komunalije, inflatorni krediti. Iz ugla te velike veine, demokratija je promovisala novu politiku elitu, kao to je i marketizacija proizvela nove bogatae, tako da su njih mimoile beneficije po oba osnova tranzicije. U emu je, dakle, nesporazum izmeu postsocijalistikih masa i istorije? Erik Hobsbaum smatra da pad Berlinskog zida, zapravo, nije bi simbol demokratske revolucije, nego svojevrsne narodnooslobodilake revolucije protiv lagerskog ogranienja suvereniteta nacionalne drave. Zigmunt Bauman, opet, tvrdi da pobunjene radnike u brodogradilitu u Gdanjsku sigurno nisu pokrenuli demokratski i trini motivi, nego revolt prema socijalistikoj dravi koja, naprosto, nije vie ispunjavala svoju paternalistiku obavezu da redovno plaa potroaku korpu. Istina, kako bi rekao Adam Mihnjik, demonstracije obino poinju parolom Hoemo hljeba!, a kada policija upotrijebi silu, na novim transparentima pie Hoemo slobodu! Tek kasnije se ispostavi da ne moe oboje istovremeno. Sloboda i jednakost stajali su ruku pod ruku samo na visoko

80 Adam Mihnjik, Vreme je za egzistencijalnu revoluciju, u: NIN, 11. decembar, 1998.

Dr Nenad Kecmanovi | DEMOKRATIJA I NASILJE

45

podignutim zastavama Velike francuske graanske revolucije. im su se spustila na zemlju, ova naela su se razila, i svako je krenuo na svoju - desnu odnosno lijevu - stranu ideolokog spektra. Onaj trei ideal, koji je oznaavao bratstvo u smislu bliskosti, sapatnitva, solidarnosti, humanizma, trebalo je da uravnotei i povee prva dva. Ali, danas se jedino javlja u medijskim oglasima dobrotvornih organizacija koje prikupljaju novac za teko oboljelu djecu siromanih roditelja, kojima jedino skupa operacija u inostranstvu moe da spasi ivot. Moda su ba ti nesreni roditelji poslije pada Berlinskog zida itavu posljednju deceniju XX vijeka naivno vjerovali kako e prodati akcije privatizovane dravne firme u kojoj su godinama radili, otvoriti svoju porodinu firmu i izabrati vlast koja e, od prikupljenih poreza, finansirati kolovanje i lijeenje njihove djece. Ispostavilo se, meutim, da se na putu u razvijeni kapitalizam, ba kao to je to bilo i na putu u komunizam, isprijeio neizvjesno dug prelazni period, samo to se onda zvao socijalizam, a sada tranzicija. Ono to je u onom ranijem prelaznom periodu cinino nazivano rtvovanje za neke budue generacije, sada tranzitolozi struno nazivaju istorijsko nestrpljenje. No premda je period konsolidacije novog poretka daleko od kraja, a bjekstvo od slobode (From) iroko rasprostranjeno, povratak u sigurnost vie nije mogu. Zato? Zar to demokratskom veinom ne moe da izvede jo uvijek vrlo brojna generacija vremenih i dobrodreih nostalgiara za uruenom lijevom utopijom? Zar nemaju veinu ni u taktikoj koaliciji sa jo brojnijim i vitalnijim sredovjenim oajnicima, koji bi, uhvaeni u stupicu izmeu izgubljenog posla i jo daleke i nedovoljne penzije, lako podlegli vajmarskom sindromu traenja spasa u desnom autoritarizmu? Pa mlada generacija, koja bi im se eventualno suprotstavila, jer je, po definiciji, poletna i energina, eljna promjena i spremna na rizik, u ostarjelom bjelo-kunom drutvu ionako je malobrojna. Minus mladii i djevojke koji su ve otili ili pakuju kofere naoruani bolonjskim diplomama i engenskim vizama. Praktino, jedino pripadnici nedorasle politike i sumnjive poslovne elite, nerijetko na diskretnoj vezi sa onom mafijakom, kao usamljeni beneficijari divlje tranzicije grevito brane status quo. Ali, predstavnici te sprege elita toliko su malobrojni da, bez podrke srednje klase koja je praktino nestala, predstavljaju sasvim zanemarljiv kvantitet birakih glasova. Kako onda ovakav poredak uopte opstaje kada je, ako nita drugo, ta 90 procentna velika veina materijalno osiromaenih i drutveno marginalizovanih bar jednom u etiri godine u prilici da utne bagru. A, potom, izabere najbolje, koji e utvrditi porijeklo imovine, revidirati nomenklaturnu privatizaciju, sprovesti lustracije, kazniti korupciju, utvrditi odgovornost za iznevjerena obeanja demokratije? ELE BELE U KALKUTI Kauik Basu81, profesor Univerziteta Kornel, savremenu demokratiju poredi sa djeijom varkom ele bele koju je kao mali nauio u Kalkuti. Poto klinci koji nisu vjeti loptanju obino gnjave vrnjake da ih ukljue u igru, ovi ih povremeno puste da uestvuju,

81 Kauik Basu, Igra u demokratiji ili igra demokratije, u: Danas, Beograd, 22-23 novembar 2003.

46

FPN | Godinjak 2009 | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

ali samo prividno. Oni jadni tre uzdu i poprijeko terena, dodaju i primaju loptu, daju golove, bacaju se, preznojavaju i vesele rezultatu potpuno nesvjesni da je sve namjeteno i da svi ostali, u dogovoru, samo simuliraju utakmicu. Ele bele je naziv surove varke, ali onoga koji je njena namagarena rtva. Moglo bi se rei da su u savremenim demokratijama svi uesnici, zapravo, ele bele, dok su reiseri simulirane igre dobro sakriveni negdje van terena. Nasilje se ne vidi, nikoga ne osjea, prosjean ovjek ne moe da identifikuje njegove izvore i nosioce, ali ono time nije manje prisutno. U ranijim epohama nasilnici su imali ime i prezime, a nasilje je bilo vidljivo, opipljivo i fiziki bolno, pa su pobornici demokratije znali adresu svoga protesta i otpora. Sada je ono anonimno i fluidno, i potreban je veliki intelektualni napor da bi se otkrilo i lociralo. Samim tim, izmeu politikog nasilja u irem smislu, sa jedne, i demokratije, sa druge strane, mogu se uspostaviti i znatno ire i kompleksnije veze. Sofisticirani argumenti i dobra kamuflaa vinovnika demokratskog nasilja oteavaju nauno ispitivanje. Iako sama zastupa jedno bitno drugaije shvatanje nasilja, Hana Arent podsjea da postoji saglasnost izmeu i levih i desnih politikih teoretiara da nasilje nije nita drugo doli najoiglednije ispoljavanje moi.82 Drugim rijeima, identifikovanje demokratskog nasilja zahtijeva prethodnu analizu odnosa moi u demokratskim sistemima. Prema Veberovoj iroko prihvaenoj definiciji, drava je legitimni monopol nasilja, a za Milsa je politika borba za mo, kao to je i krajnji oblik moi nasilje. Institucionalno gledano, demokratija je oblik vlasti koji se vri u dravi. Pored toga to je zasnovana na konstitucionalnim premisama, koje istovremeno i ograniavaju i legitimiu upotrebu nasilja, demokratija je i nosilac represije nad drutvom koje je, prema Hobsu, po prirodi anarhino. Obuzdavanje samovolje drutva i njeno podvoenje pod ogranienu slobodu koju garantuje monopol fizike sile jeste osnovna uloga svake, pa i demokratske vlasti. Od te sudbine ni demokratija ne moe pobjei. Tradicija politike teorije od Makijavelija i Hobsa do Bertranda de uvenela i Karla mita, izjednaava mo i vlast, a kako smo ve naveli, u ovu ekvivalenciju legitimno se ukljuuje i nasilje. Zar se onda ne bi moglo zakljuiti da su sve druge manifestacije moi samo blai, benigniji, suptilniji itd. oblici nasilja? Zato bismo upotrebu policijskih pendreka, suzavca, gumenih metaka, vodenih topova i sl. protiv demonstranata, ili pak ruilake demonstracije u kojima stradaju policajci i unitava se dravna imovina ili privatna imovina graana, nazvali nasiljem, a ne bismo, istovremeno, nasilnikim nazvali i demokratski poredak koji je te ljude ostavio bez posla i istjerao na ulicu, a njihove sugraane i sapatnike pod uniformama natjerao u sukob sa njima? Razlika je samo u tome to e u prvom sluaju posljedice nasilja biti neposredne, oigledne i kratkotrajne, a u drugom posredne, manje vidljive i dugoronije. itave porodice e ostati na ivici egzistencije, bez odgovarajue ishrane, krova nad glavom, grijanja, struje, medicinske njege itd. Naprotiv, naizgled blai, benigniji i suptilniji oblici nasilja po posljedicama mogu da budu mnogo gori, ali samo prikriveniji i perfidniji. Pokuaemo da damo dva primjera: jedan na nivou teorijske apstrakcije, a drugi empirijski iz neposredne prolosti.

82 Hana Arent,O nasilju, u: edomir upi (ur.), Politika antropologija, igoja tampa, Beograd, 2002, str. 159.

Dr Nenad Kecmanovi | DEMOKRATIJA I NASILJE

47

Mankur Oslon, u djelu Mo i razvoj, na osnovu cost/benefit analize pokuava da utvrdi zbog ega i u kojoj mjeri se dravi isplati da se ponaa kao dobroiniteljski nasilnik.83 Oslon upotrebljava inspirativnu metaforu obinog kriminalca i organizovane mafije. Obini lopov kraom nae imovine ini dva prekraja zakonski i moralni. Zakonski, jer nas je otetio za nau imovinu, moralni jer je otetio drutvo za jednu jedinicu produktivnosti, ime je ono osiromaeno kao cjelina. Organizovana mafija izbegava i jednu i drugu osudu zahvaljujui upotrebi suptilnijih metoda. Olson primjeuje da svaka dobro organizovana mafija nikada nee koristiti metode direktne krae, ve e se postaviti kao zatitinik od pojedinih kriminalaca ili neke druge mafijake grupe koja e nasrnuti bez prethodnog upozorenja i ponude sporazuma. Drugim rijeima, mafija se bavi reketiranjem. Zakonski, to nije kraa, jer pojedinci dobrovoljno, pa makar to bilo i fiktivno, daju mafiji reket. Moralno, to se takoe moe opravdati, jer e mafija, da bi oprala pare i ostvarila profit, ulagati u legalne poslove, i to u kraju u kome inae operie. Dakle, mafija podie optu inicijativu za rast produktivnosti, a vea produktivnost znai i vei reket, pa tako postaje dobroinitelj onih koje krade. Dobar primjer predstavlja i razlika izmeu zatvora i psihuke u doba staljinizma, ali i u kasnijim godinama sovjetske istorije. U prvom sluaju, politiki disident je uhapen i stavljene su mu lisice, optuen je i osuen na robiju iza reetaka. Ali, ipak mu je organizovan, makar i samo montiran, sudski proces. Postoje tuilac i optuba, optueni i advokat, publika koja sve to prati itd., bez obzira na to to i sudija i advokat pomau tuiocu, to i optueni sa njima sarauje iznuenim priznanjem, a preparirana publika trai najteu kaznu ... U drugom sluaju ishod je isti (izolacija, vezivanje, reetke), ali po skraenoj proceduri. Hospitalizaciju vre robusni bolniari i korumpirani ljekari, u ime medicinske nauke i etike, na neodreen rok i bez prava albe. Iako se u oba sluaja radi o nasilju, prvi postupak se obino naziva dravni teror, a drugi zdravstvena njega. Bilo da govorimo o direktnoj primjeni fizike sile ili o perfidnom nasilju nad ljudima koji ostaju bez posla i egzistencijalnih sredstava u ime ekonomskog razvoja, odnosno o rtvovanju pojedinaca u ime demokratskih interesa kolektiva, mi, zapravo, govorimo o kontroli nad ivotima drugih, odnosno o moi. Mo je, najjednostavnije reeno, sposobnost da se drugome nametne vlastita volja batinom, trgovinom, poljupcem, manipulacijom itd. Savremeni teoretiari moi ukazuju na njene tri dimenzije. Robert Dal je svojom pluralistikom analizom dobacio do prve dimenzije, po kojoj se radi o sukobu u kome monik nailazi na otpor podanika, ali pobjeuje u borbi dvije nejednake moi. Barak i Barac su bihejviorisikim ispitivanjima ukazali na drugu dimenzije, po kojoj se isti sukob nadmoi i nemoi zavrava bez borbe, jer je podanik unaprijed predvidio ishod i nee da preduzima uzaludan otpor. Stiven Luks je otkrio treu dimenziju, kako on sam kae radikalnu, po kojoj nema ne samo borbe nego ni sukoba jer monik tako vjeto manipulie nemonim da ovaj nije svjestan da mu se bilo ta namee i ima iluziju da se ponaa potpuno slobodno. Dok se u prvom sluaju rtva nadmoi, poraena, povlai sa poprita borbe, uz psiholoke,

83 Vidjeti: Mankur Olson, Mo i razvoj, Stubovi kulture, Beograd, 2006.

48

FPN | Godinjak 2009 | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

moralne i fizike traume koje raaju elju za pobunom i osvetom, a u drugom se taktiki povlai jer je svjesna da je otpor beskoristan, ali uz potisnuto nezadovoljstvo koje samo eka prvu priliku, u treem je situacija sutinski drugaija. Nemoni objekat nadmoi nije ni svjestan da mu je tua volja nametnuta, nego, i vie od toga, osjea zadovoljstvo jer vjeruje da se ponaa u skladu sa vlastitim opredjeljenjem. Norman Beri smatra da ono to spreava pojedince da postanu autonomni akteri koji su u stanju da ostvare svoje prave interese jeste prisustvo (nevidljive) moi. Mo se manifestuje kao manipulisanje eljama ljudi, a ne kao njihovo guenje.84 Nasilje u posljednjem sluaju nije manje nego, naprotiv, neuporedivo vee nego u prethodna dva, ali je poinjeno bezbolno, a anestezija, tavie, proizvodi osjeanje slobodnog lebdenja. U toj taki se moe jasno prepoznati veza izmeu sofisticiranog nasilja i savremene demokratije, koja sve vie funkcionie kao medijsko oblikovanje javnog mnjenja masovnog drutva za raun skrivenih centara otuene politike odnosno ekonomske moi. Koliko god demokratski poreci, na jednoj strani, animiraju graane da uestvuju na izborima i referendumima, da se ukljue u politike partije i nevladine organizacije, te u druge oblike participacije, na drugoj strani, razvijaju nove mehanizme da ih iskljue iz procesa donoenja politikih odluka. O ovom demokratskom nadzoru nad ponaanjem posebno govori Miel Fuko. U savremenim svijetu univerzalizacije lane demokratije, mo, kako bi rekao Fuko, konstruie, kreira i generie realnost uz pomo diskursa. A diskurs je nain prezentacije stvarnosti, nae znanje o svijetu koji predstavlja i otjelovljenje odnosa moi u drutvu. Mi, znanje, naime, stiemo u okviru odgovarajueg institucionalnog okvira moi, a to je, pored ostalog, sistem obrazovanja, koji nam namee nezaobilazne propise, pravila, procedure, kriterijume, autoritete ocjene , nadzor, sankcije. Isto vai i za druge izvore znanja, kao to su kuno vaspitanje, crkvene propovijedi, medijsko informisanje, iskustvo na radnom mjestu, u vremenu odmora, u svakodnevnom ivotu itd. ta emo tretirati kao istinu jeste samo produkt opisanog konteksta moi, odnosno vladajueg diskursa, a ne rezultat saznanja kako ga obino shvatamo. Fuko poredi savremenu dravu (demokratsku ne manje nego onu koja to nije) sa panoptikumom neostvarenim projektom zatvora koji je opisao Deremi Bentam. U sredini se nalazi toranj sa koga se kroz zastakljene stropove prua pogled na unutranjost svih elija, a, zahvaljujui specijalnom osvjetljenju, zatvorenici ne mogu da vide u kom trenutku ih uvari posmatraju. Zbog toga moraju neprestano da se povinuju strogim zatvorskim pravilima i stalno uvjebavana pokornost pretvara se u disciplinu, a disciplina u samodisciplinu. Na kraju, znanje/mo proizvodi pasivna tijela i apatian duh, koji ne samo da ne prijete poretku moi/nasilja nego postaju njegovi stubovi i generatori. Nasilje u kompetitivnim drutvima, kakva je demokratija, ima svoju dublju, geneoloku osnovu. Kako primjeuje Robert L. Karneiro85, moemo utvrditi da je kompetencija izmeu i unutar drutava opta konstanta nae civilizacije, a opti metod za

84 Norman Beri, Uvod u modernu politiku teoriju, Slubeni glasnik, Beograd, 2007, str. 134. 85 Vidjeti: Robert. L. Karneiro, Politika ekspanzija kao izraz principa eliminacije kroz kompeticiju, u: edomir upi (ur.), ibid.

Dr Nenad Kecmanovi | DEMOKRATIJA I NASILJE

49

pobjedu u nadmetanju nasilje u svom krajnjem vidu, odnosno rat. Drugim rijeima, kako se gustina stanovnitva u takvim podrujima (suprazajednicama N.K) poveavala, ... dolo je do konkurentskog nadmetanja... oni suparnici koji su poraeni... morali su da ostanu na svojim mestima i da budu podjarmljeni od strane pobednika.86 Drugim reima, opta je konstanta da dve vrste, koje zauzimaju i koriste isti deo prebivalita, ne mogu zajedno i beskonano da koegzistiraju. Pre ili kasnije jedna od njih e odstraniti drugu.87 Ako je to tako, moramo se zapitati da li se produkovanje i reporodukovanje nasilja od strane drave, kao i njenog kolonizovanja drutva (Habermas) najee i najefikasnije odvija u demokratijama? Da li je najee, jer je demokratija prototip kompetitivnog drutva, odnosno da li je najefikasnije, jer svi imaju psiholoku zabludu da su ba oni pobjednici? U tom produkovanju i reprodukovanju nasilja ukida se relacija izmeu subjekta i objekta nasilja, a demokratija predstavlja poredak koji u taj circulus viciosus, bar po svojoj etimolokoj ambiciji, ukljuuje sve ili barem veinu. Zato bismo u svjetlu Fukoove analize mogli otii i korak dalje od Poperovog upozorenja, koje smo naveli na poetku izlaganja, da neminovno razoaranje u demokratiju moe da odvede u terorizam. Radikalan zakljuak bi glasio da savremena demokratija jeste jednako nasilje. Islamistiki terorizam nasumice ubija (nevine civile) i, istovremeno, samoubija (teroristu), tako da su njegove rtve svi akteri nasilja. A poto smo, prema Fukou, takoe svi, i vinovnici nasilja, da li to onda znai da smo samim tim i njegove legitimne teroristike mete? NAIVNE NEDOUMICE Ovakva pitanja izbjegavaju oni koji demokratiju jo uvijek doslovno shvataju kao vladavinu naroda ili bar vladavinu veine u okvirima nacionalne drave. Milan Mati primjeuje da iako tolerantna kod kue, liberalno-demokratska drava na spoljnjom planu deluje kao militantna, despotska i neumoljiva. Pre svega u kolonijama i na osvojenim i zavisnim teritorijama, na ijoj se eksploataciji izgrauje liberalni mir u sopstvenom domu.88 U savremenom svijetu globalizovane demokratije, vox populi ili veinsku volju predstavlja meunarodna zajednica, a konkretno je formuliu i saoptavaju UN i EU, Svjetska trgovinska organizacija i Sjevernoatlantski pakt, MMF, Svjetska banka, Pariski i Londonski klub, Meunarodni sud pravde u Hagu i istoimeni sud za ratne zloine, Internacionalna krizna grupa i Karnegijeva fondacija za svjetski mir, Soros fondacija i Random haus, te mnoga druga meuvladina i nevladina tijela. Veina njih u svome nazivu nosi atribut svjetskog, kosmopolitskog, meunarodnog, planetarnog, globalnog, internacionalnog. To treba da sugerie da je rije o

86 Ibid., str. 207. 87 Ibid., 208. 88 Milan Mati, Liberalizam, populizam i demokratija, Institut za politike studije Slubeni glasnik, Beograd, 2002, str. 44.

50

FPN | Godinjak 2009 | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

autoritetu koji je demokratski superioran u odnosu na parcijalne, minorne, provincijalne, primitivne, sebine itd. interese nekog malog naroda unutar uskih i ogranienih okvira nacionalne drave. Meutim, znamo da to nema mnogo veze sa realnou. UN su strogo hijerarhijski ustrojena organizacija sa izvrnom vlau Savjeta bezbjednosti, u kojem pet najjaih zemalja imaju stalno lanstvo, a sve ostale tek jedno promjenljivo mjesto. Poznato je, takoe, da EU ni izdaleka ne zadovoljava demokratske kriterijume koje stavlja pred svoje lanice, pa je meu samim evrokratama omiljena cinina opaska da evrokratija nikada ne bi poloila prijemni ispit koji je pripremila za sve ostale. U MMF, NATO, STO i sl. takoe vlada kruta vertikala uticaja, unutar koje o svemu odluuje mala manjina, a velika veina samo statira. Ni sa monim globalnim nevladinim organizacijama nije drugaije. Iza danas toliko frekventne sintagme meunarodna zajednica ne stoji nikakav planetarni konsenzus, ili bar demokratska veina u kojoj participiraju i Kongoanci, i Peruanci, i Moldavci, i Mongoli i dr., odnosno njihovi predstavnici, nego neprikosnoveni uticaj politikih elita iz svega nekoliko centara globalne moi. Preciznije, o svemu na ovom svijetu se, prije svih, pita Vaington, pa onda mnogo manje Brisel, pa napokon jo uvijek neuporedivo manje Moskva i sve vie Kina. Ali, neograniena mo jedine supersile koja ignorie Savjet bezbjednosti UN, koja sebe izuzima od Meunarodnog suda za ratne zloine u Hagu, koja odbija da potpie protokol iz Kjota, koja kidnapuje graane drugih drava i transportuje ih u ilegalne zatvore u treim zemljama i sl., ima potrebu da se zaodjene floskulom meunarodna zajednica. INVAZIJA KATEGORIJA Ogoljeno nasilje, odnosno prijetnja silom, korumpiranje novcem i kontrauslugama, te osvajanje srca i razuma demagogijom i drugim mehanizmima manipulacije, dopunjeno je osvajanjem monopola na tumaenje pojmova. Kada se samo malo zamislimo, jasno prepoznajemo da iza politike meunarodne zajednice u kriznim podrujima mahom stoje direktive Bijele kue, da se iza evropskih standarda, koji se upadljivo diferencirano stavljaju pred kandidate za EU, nerijetko kriju kompromisi izmeu Berlina, Pariza i Londona koje odobrava Vaington, da se iza irenja demokratskih vrijednosti po svijetu, u velikoj mjeri mogu otkriti strateki interesi razvijenog Zapada na elu sa SAD. Manjim i slabijim namee se politika volja monih na osnovu ekonomske, medijske, kulturne i, u krajnjoj liniji, vojne sile, koja uvijek od prijetnje moe prerasti u nasilje. Latentno i manifestno politiko nasilje mnogo se bolje moe sagledati u odnosima izmeu drava nego u odnosima unutar drava. Dok je legitimni monopol sile u okviru nacionalnih drava koncentrisan i ogranien mnotvom relativno efikasnih mehanizama (konstitucionalizam, podjela vlasti, predstavnika vlada, stranaki pluralizam, slobodni izbori, nezavisni mediji itd.), dotle se u meudravnim, odnosno u meunarodnim odnosima ispoljava u mnogo otvorenijoj i neposrednijoj, a nerijetko i sasvim ogoljenoj formi kao nasilje. Konsekventno, u meunarodnoj zajednici vlada najistija forma makijavelizma. Ako ve ne moe da se uspostavi mir i saradnja (Makijaveli bi rekao ljubav), alternativa je kontrola uz prijetnju nasiljem (odnosno, mrnja). Poto je teko sloiti ovo dvoje,

Dr Nenad Kecmanovi | DEMOKRATIJA I NASILJE

51

mnogo je sigurnije, kada ovek ve mora biti bez jednog, da te se boje nego da te vole.89 Globalne i regionalne organizacije, koliko god bile naoruane meunarodnim pravom i mirovnim trupama, pokazale su se nesposobne da zaustave permanentne meudravne sukobe irom svijeta, iz jednostavnog razloga to iza njih ne stoji naddrava koja bi planetarnim monopolom nasilja mogla da garantuje mir. Naprotiv, one su, formalno ili neformalno, pod direktnom dominacijom najmonijih nacionalnih drava, pa se nerijetko pretvaraju samo u instrument legitimizacije njihovog nasilnikog ponaanja. Krajnja konsekvenca jeste uspostavljanje jednog poretka, koji se po Hobsu zasniva tako da jedna osoba, ija volja, ugovorom svih... moe upotrebiti svu mo i sposobnost svih pojedinih osoba radi odravanja mira (...) budui da nijedan ovek ne moe svu svoju mo preneti na prirodan nain, treba samo da odustane od prava na otpor (kurziv N.K).90 injenica da su to demokratske zemlje i da nastupaju u ime irenja demokratije ne mijenja na stvari ili ak stvar ini jo gorom. Demokratije, istina, kako je to na odreen nain tvrdio jo Kant, meusobno ne ratuju, ali sastavni dio liberalno demokratske tradicije Zapada jesu i rasizam i kolonijalizam. Kada je Klinton ovu teoretsku sintagmu izgovorio, pa potom i primijenio, vidjeli smo kakvi su bili rezultati po svjetski demokratski poredak. Dvostruki standardi jedni u metropoli za domau upotrebu, drugi na periferiji - za izvoz. Nekad se to pravdalo civilizatorskom misijom u nerazvijenom i primitivnom vanevropskom svijetu, sada se objanjava zatitom graanskih prava i ljudskih sloboda. I, kako se trei ili etvrti talas globalnog irenja demokratije razbija o hridi drugih tradicija, religija, kultura i sistema vrijednosti, demokratizacija postaje borbeni pokli takozvanih humanitarnih intervencija na vie udaljenih lokacija istovremeno, a jedina supersila postaje svjetski policajac. Ljubomir Tadi je dobro primjetio ove hobsijanske tendencije demokratije u momentu kraja istorije: (...) NATO, pozivajui na bezbednost i saradnju, ak i u momentu iezavanja Varavskog pakta, ograniavaju suverenost zemalja lanica, razume se uz njihov pristanak. Na taj nain se stvaraju supranacionalni sistemi u svetskoj politici.91 S druge strane, reakcija na teroristiku reakciju izazvala je bumerang efekat: stanje permanentne ratne mobilizacije u ime ljudskih prava i demokratije dovela je do vanrednog stanja i njihove suspenzije u vlastitoj kui. Patriot akt je samo metafora za aktivizaciju itavog arsenala mjera koje su inae predviene samo u vrijeme ratne opasnosti, a njihovu mirnodopsku nelegalnost vlada Bua juniora domiljato je pokuavala da rijei istragama koje su sprovoene izvan nacionalnog vazdunog prostora i u zatvorima na inostranim teritorijama. OPASNE RELATIVIZACIJE Demokratija se bitno razlikovala u gradu-dravi i u dravi-naciji, kao to oigledno biva sasvim drugaija u dravi-EU. Ili ak u dravi-globalizovanom svijetu o kojoj

89 Makijaveli, Vladalac, Ue, Beograd, 2004, str. 70-71. 90 Tomas Hobs, O oveku i graaninu, Hedone, Beograd, 2006, str. 95. 91 Ljubomir Tadi, Nauka o politici, BIGZ, Beograd, 1996, str. 201.

52

FPN | Godinjak 2009 | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

zavodljivo pie Dejvid Held, ali u apstraktno-humanistikim kategorijama kosmopolitske demokratije. Njoj bi moda realnije bilo suprotstaviti ideju planetarnog izbora domaina Bijele kue, ako ne i lanova senata i predstavnikog doma. Zato da ih ne biramo svi kada domai politiari u veem dijelu demokratskog svijeta ionako, manje ili vie, moraju da idu kod amerikog ambasadora po miljenje svog naroda. Mala aljiva izborna priredba koju, simbolino birajui predsjenika SAD, svake etiri godine izvode stanovnici jednog sicilijanskog sela, djeluje kao ideja politiki trezvenije nego sve meunarodne konferencije, diplomatski pregovori i drugi demokratski rituali koji simuliraju suverenitet, ravnopravnost i samoodreenje i starih, a pogotovo novih demokratija. Ipak, pod uticajem diplomatskih formulacija u slubenim saoptenjima koje sreemo na televiziji, radiju i u tampi, mi i sami disciplinovano ponavljamo: meunarodna zajednica, evropski standardi, demokratske vrijednosti, postepeno zaboravljajui da stvari nazovemo pravim imenom. Demokratija je postala spektakl kojim upravljaju rivalski timovi spin-doktora koji odreuju politiku agendu, vre selekciju ogranienog broja tema, insceniraju ih i personalizuju, medijski oblikuju javno mnjenje itd. U onim sluajevima gdje su znak i oznaeno u tako dramatinom raskoraku da to bode i ve zamagljene oi i vrijea ve pomueni zdrav razum, pribjegava se relativizujuim atribucijama. Ograniena demokratija, dozirana demokratija, dirigovana demokratija, nadzirana demokratija, deficitarna demokratija, nametnuta demokratija, defektna demokratija, jo ne demokratija jesu samo dio repertoara koji se neprestano obogauje kako bi se kakvom-takvom demokratijom mogli krstiti ak i rezultati koji su oigledan podbaaj demokratizacije, odnosno izvoza demokartije. ta stoji iza ovakve pojmovno-terminoloke redukcije demokratije koja, prema Buhtajnu i Jerkeu, najavljuje vrijeme postdemokratije ? Sa jedne strane, to je njena normativna skromnost, a sa druge sposobnost spajanja sa empirijskim istraivanjima demokratije. Jer, lako je i jeftino na osnovu apstraktnih idealnih predstava , konkretno postojee politike sisteme kritikovati kao nedemokratske. Pored takvog idealistikog pogrenog suda, postoji i opasnost sputanja minimalnog normativnog standarda. Pitanje mora da glasi: kada se stie do take u kojoj se olako kienje plemenitim atributom demokratski preokree u realistiki pogrean sud? Ve inae supstancijalno sporan pojam, jer je odavno bremenit veim brojem alternativnih znaenja koja ne iskljuuju jedno drugo, demokratija se u dananje vrijeme toliko rasplinula da moe da znai sve i svata, a to e rei da ne znai nita. Sadrajno ispranjena, zadrala je, prije svega, sugestivno znaenje. Zato se moemo istovremeno sloiti i sa Klausom fon Bejmeom da je demokratija postala sinonim za sve lijepo i dobro u jednom drutvu i sa Bernardom Krikom da je demokratija postala najbesmislenija rije u svijetu javnih poslova. Ako je demokratija u posljednjoj deceniji bila ura-pojam, to ne znai da ve do polovine XXI vijeka nee postati ua-pojam. Deavali su se ve takvi antidemokratski obrti tokom, koliko duge, toliko diskontinuirane istorije demokratije: od tiranije tridesetorice na zalasku atinske demokratije do njenog sumraka izmeu dva svjetska rata, i to ne samo u faistikim revolucijama u Italiji i Njemakoj nego i graanskim diktaturama irom Evrope. ak i u kolijevci moderne demokratije, Velikoj Britaniji, o Vestminsterskoj palati se govorilo kao o parlamentarnoj brbljaonici. Musolini

Dr Nenad Kecmanovi | DEMOKRATIJA I NASILJE

53

je po novinskim anketama bio najpopularniji inostrani dravnik. lanovi kraljevske porodice su se oduevljavali Hitlerom. eril je na kraju II svjetskog rata olako zakljuio da je demokratija najgori poredak ukoliko iskljuimo sve ostale. A savremeno iskustvo ukazuje da je moda najgori, ukljuiv i sve ostale, jer unitava nadu da je mogue bilo ta bolje. Slijedei razmiljanja Eduarda Baladira o prolaznim modama i trajnim uvjerenjima u politikom ivotu, mogli bismo rei da je demokratija i jedno i drugo. Trajno uvjerenje je samim tim to je stara ve dvije i po hiljade godina, ali i prolazna moda, jer se u velikim razmacima obnavljala, i to u gotovo neprepoznatljivo razliitim oblicima, koje je bezmalo jedino povezivalo uvijek jedno te isto lano predstavljanje kao narodna samovladavina. Nekada je ta la bila u funkciji nasilja nad robovima, enama i strancima. Kasnije u funkciji terora veine nad manjinskim grupama i pojedincima. Danas je u funkciji sofisticiranog nasilja nad zdravim razumom u zemljama demokratski razvijenog svijeta i sirovim nasiljem nad itavim nacijama, regionima pa i kontinentima. LITERATURA
Adam Mihnjik, Vreme je za egzistencijalnu revoluciju, U: NIN, Beograd, decembar, 1998. Hana Arent, O nasilju, U: edomir upi (Ur.), Politika antropologija, igoja tampa, Beograd, 2002. Endru Hejvud, Politika, Klio, Beograd, 2004. Endru Hejvud, Politike ideologije, Zavod za udbenike, Beograd, 2006. Karl Poper, Lekcija ovog veka, Alexandria, Beograd 2002. Kauik Basu Igra u demokratiji ili igra demokratije, U: Danas, Beograd, 22-23 novembar, 2003. Ljubomir Tadi, Nauka o politici, BIGZ, Beograd, 1996. Makijaveli, Vladalac, Ue, Beograd, 2004. Milan Mati, Liberalizam, populizam i demokratija, Institut za politike studije Slubeni glasnik, Beograd, 2002. Mankur Olson, Mo i razvoj, Stubovi kulture, Beograd, 2006. Robert. L. Karneiro, Politika ekspanzija kao izraz principa eliminacije kroz kompeticiju, U: edomir upi (Ur.) Politika antropologija, igoja tampa, Beograd, 2002. Tomas Hobs, O oveku i graaninu, Hedone, Beograd, 2006. Vojislav Stanovi, Politika teorija I, Slubeni glasnik, Beograd, 2008.

54

FPN | Godinjak 2009 | I DEO: Politika teorija, politika sociologija, politiki sistem

Nenad Kecmanovi DEMOCRACY AND VIOLENCE Abstract: The author analyzes certain aspects of relations between democracy and violence and points out that in contemporary political life the sides of that relation are not that distant as indicated by their original meaning. Theoretical argumentation relies on the works by Steven Lux and Michel Foucault, while the theoretical assumptions have been concretized in the field of international relations. Besides, the author shows how the violence can be the means for export of democracy same as, on the contrary, democracy can be a source of violence. Key words: democracy, violence, state, international community