Antik Yunan Tragedyas Ve Kkenleri

15.07.2008 tarihinde Boazii niversitesi Oyuncular'na verilen bir seminerden notlar A. Tarihsel kkenler: Bu blmde arlkl olarak George Thomson'n "Aiskhylos ve Atina" adl eserinden yararlanlacandan yazarn olay ele al biimi hakknda birka sz sylemek gerekir. Thomson "tragedya" olgusuna bir Marksist olarak yaklatndan incelemesini "alt yap", "styap" ve "toplumsal formasyon" gibi kavramlara dayandrmaktadr. Altyap ekonomi alann ve onun iinde yer alan retim ilikilerini, retici gler arasndaki ilikileri tanmlarken, styap siyaset, din, kltr, sanat, dnsel faaliyetler vs gibi toplumsal sreleri iine alr. Toplumsal formasyon ise bir toplumun belli bir tarihsel dnemde ortaya koyduu somut altyap ve styap kurumlarnn bir btndr. Marks'a gre altyap styap zerinde belirleyici bir role sahip olduundan Thomson'n analizinde de "tragedya"nn doumunu hazrlayan sreler sonuta Yunan toplumunun o anki toplumsal formasyonu analiz edilmeden aklanamaz. Bu nedenle Thomson ncelikle Yunan toplumunun bir kabile toplumundan bir devlete dnrken geirdii evrimi inceleyerek ie balar. Thomson'a gre Yunan toplumu ilk nemli devrimi, "Marksist ilerleme emas"nn ngrd biimde avc-toplayc toplumdan tarm toplumuna geile yaad. Bylece retim asndan kendine yetebilen, hatta oluan "art deer"le retimde almayan kesimleri de doyurabilecek bir sosyo-ekonomik yapya kavumu oldu. kinci nemli deiim devletin ortaya kyd. Yunan toplumunda monarinin kkenleri M.. 2000'lere kadar gtrlmektedir. Homeros'un yzyllar sonra hikyesini anlataca bu krallar devri, 11. yzylda Dor istilalarnn bir sonucu olarak yerini byk toprak sahipliine dayal bir aristokrat snfn egemenliine terk etti. M.. 6. yzylla birlikte bu aama da mrn tamamlad ve topraa dayal

snflarn iktidar yerine ticarete ve paraya hkmeden snflarn iktidarn simgeleyen "tiranlk"lar dnemi balad. Bu, aristokrasinin egemenliinden demokrasi ynetimine geii salayacak bir ara dnemdi. Ve sonuta M.. 5. yzylla birlikte merkezi Atina olan antik bir demokrasi modeli ortaya kt. Tm bu sosyo-ekonomik gelimeler toplumun kltrel hayatnda da nemli deiimlere yol at. nce kolektif kabile hayatnn avc ritelleri, yerlerini tarm toplumunun ritellerine braktlar. Devletin ve snflarn ortaya kyla birlikte kolektif ritel yaps paraland ve farkl snflarn zevk ald farkl sanatsal trler ortaya kt. Bu dnemin gzde tr, Homeros ile altn devrini yaayacak olan "epos" idi. "Epik sanat monariyle gelimiti, onunla birlikte de kt" der Thomson. Aristokrasinin egemenlik kurduu dneminde epik kahramanlk anlatlarnn yerini kyllere "bir lokma bir hrka" felsefesini tleyen ve almann "en byk erdem" olduunu vazeden Hesiod iirleri ald. Aristokrat snf ierisinde ise "at", "tren arks", "ilahi" ve "zafer arks" trnden dini boyutu gl bir "koral ark" gelenei n plana kt. Yzyllar ierisinde ortaya kan bu deiik trler ve ierdikleri temalar asla kaybolmadlar. leride tarihsel bir tr olarak tragedyann olumasna hizmet edecek kltrel birikim tm bunlarn bir bileiminden olumaktayd. Aristokrat iktidarn sonunu Ege havzasnda ortaya kan yeni bir deerin, yani parann, ticaret zerinde yapt muazzam dntrc etki hazrlad. D ticaretle geinen ya da onun sayesinde zenginleen ve glenen snflar iktidarda sadece kan bana dayal ayrcalklaryla tutunan soylularla bir iktidar mcadelesine giritiler. Atinal bir aristokrat olan ama ticaretten zenginleen Solon bu iki snf uzlatrmay denedi ama baarsz oldu. Ykselen yeni snflarn bir temsilcisi olarak Peisistratos iktidar ele geirdi ve bir "tiran" olarak 560 ile 527 aras Atina'y ynetti. Antik Yunan tragedyasnn kent kltrnn bir paras olarak ortaya k onun dneminde gerekleti. Kent devrimini baarya ulatrmak iin geni halk kesimlerinin desteini almay amalayan Peisistratos, krsal halk ritellerinin kente tanmasna izin verdi ve dzenledii resmi

festivallerle bunlara dorudan destek verdi. Bu festivallerde Atinal entelekteller kkenleri binlerce yllk geleneklere dayanan halk kltrne ait bir ok ritel ve faaliyeti yeni bir bak asyla ileyerek yksek bir sanatsal ekol ortaya kardlar ki bu ekolun en nemli rnlerinden birisi de "tragedya" yani tiyatro idi. Yeni kent festivallerinden en nemlisi Dionysos iin dzenlenmekte oland. Krsal Dionysos kltnn tam olarak ne zaman ortaya kt bilinmemektedir ama Thomson onda kabile geleneklerinde nemli yeri olan "erginleme" trenlerinin izlerini bulmaktadr. Bu trenler eski toplumda belli bir yaa gelmi erkek ve kzlarn yetikin bireyler olarak farkl bir statye gemelerini simgelemek amacyla gerekletiriliyordu. Bu genler arklar eliine dzenlenen alaylarla yaam alanndan uzak bir yere gtrlyor, treni erginlenmemi hi kimsenin grmesine izin verilmiyordu. Yetikinlerce yrtlen bir ritelin ardndan ocuk simgesel olarak lyor ve yetikin bir birey olarak yeniden douyordu. Kendisine toplumla ilgili daha nce bilmedii baz gizli bilgiler veriliyor ya da nesneler gsteriliyordu. Kimi toplumlarda bu treni evlenme trenlerinin takip ettii de grlebiliyordu. Bu trenlerin mevsimsel dn olan ilikisi de ilgintir. ocuun lm ve yetikin olarak yeniden douu, doann yeniden doduu bahar mevsimine denk getirilmekteydi ve adeta doayla birlikte toplumun da yenilendiine inanlmaktayd. Thomson'a gre Dionysos klt bu erginlenme ritelleriyle yakndan ilikiliydi. Balangta bu tanrya ynelik tapm bir gizli tarikat yaps ierisinde rgtlenmiti. Mritlerin byk blmn kadnlar oluturmakta, sadece barahip bir erkek olmaktayd. Dnemin yazarlar bu gizli tarikatlar ve onlarn tapmlarn "lgnca" diye tanmlamaktaydlar. Bu riteller gerekten de sistem kart nitelikler tamaktaydlar: arap sayesinde esrime durumu yaayan mritler lgnca dans etmekte ve "dythirambos" ad verilen doalama iirler okumaktaydlar. Sz konusu iirler Dionysos mitini konu ediniyorlard. Mit blgesel olarak nemli farkllklar gstermekle beraber, Thomson Thebai ve Girit versiyonunu u ekilde zetlemektedir: Zeus Kadmos'un kz Semele'ye ak olur ve istedii her eyi vaat eder ona.

Hera bu durumdan ok rahatsz olur ve kza Zeus'tan kendisine kur yapt gibi kur yapmasn istemesini nerir. Zeus Semele'ye olduu gibi grnnce kz korkudan lr. Onun domam ocuunu alan Zeus bebei baldrnda bytr. Dionysos Zeus'un baldrndan doar. Ancak onun grd ilgiliyi ekemeyen Hera Titanlar ocuu karmaya ikna eder. Titanlar ocuu paralara ayrp yerler. Durumu renen Zeus Titanlar cezalandrr ve Dionysos'u hayata dndrr. Mitte len ve yeniden doan tanr figrleri erginlenme motifiyle uyumluluk gstermektedir. Dionysos kltnn bir baka unsuru da tanrnn keilerle olan ilikisiydi. Mitin baz versiyonlarnda rastlanan tanrnn bir keiye dntrlmesi ve bir sre iin bu ekilde yaamaya zorunu tutulmas esiyle de ilikili olarak dinin mritleri tarafndan kei kutsal kabul edilen bir hayvand. "Trage" ve "odia" yani "kei" ve "ark" szcklerinin birlemesiyle oluan "tragedya" szc, bu ilk tiyatro biiminin Dionysos ritellerinde kei postu giymi kiilerce seslendirilen arklardan tredii yolundaki iddialar desteklemektedir. Kent devriminin siyasi nderi olarak geni halk kesimlerinin desteini alan Peisistratos bu "sakncal" riteller yerine kendi amalarna uygun bir kent tapm balatmaya karar verdi. Bunda byyen ekonominin ihtiya duyduu emek gcn karlamak iin kente g eden kalabalk halk kitlelerinin, kent kltr zerindeki dntrc etkisi de belirleyici olmu olabilir. Sonuta bu festivaller Peisistratos'un farkl snflardan gelen Atinallar ortak bir kltr etrafnda birletirme yolundaki giriiminin bir sonucu olarak 6. yzylla birlikte kutlanmaya balad. Elbette ki yeni dzenleme tapm kurallarn da yeniden ekillendiriyordu: Kadnlar krsal ritellerdeki statlerini yitirdiler ve yrnerek sylenen alay arks bir sahnede durarak sylenmeye balad (stasimon). Koronun iinden bir oyuncu ayrld ve koroyla diyaloga balad. Thomson'a gre balangta bu kiinin grevi ritelin sadece mritlerce bilinen gizemli ieriinden haberdar olmayan kentli halk sahnede ne olup bittii konusunda bilgilendirmekti. Sahnede Dionysos mitini merkezine alan bir "ac oyunu" sergilenmeye balad ki Aristo'dan beri tragedyann kkeninin bu olduu dnlmektedir.

Zamanla devletin maddi desteinin artmas ve oyunlarn prestij kazanmasyla birlikte bu oyunlar yarma eklinde rgtlenmeye balad. Yazarlar bata drt trajedi ve bir satir (yani kaba komedi), daha sonra trajedi ve bir satirden oluan oyunlarn seici komiteye sunmaya baladlar. Seilen oyunlar festivallerde sergilenmeye balad. Balangta koro ve baoyuncu (tanr) arasnda geen bu oyunlar zamanla mitolojinin dier alanlarndan farkl temalar konu olarak semeye balad. lk kez Aishkylos ikinci bir oyuncuyu sahneye soktu ve bylece diyalog balam oldu. Sofokles de nc bir oyuncuyu ekledi ve arka plana diyaloglarn getii mekn somutlatracak bir resim izdirdi. Euripides koronun ilevini azaltt ve oyuncularn nemini arttrd. lk tragedyalarda leme kendi iinde bir btn olmak zorundayd, zamanla bu kural kalkt ve her oyun tek bana ele alnmaya balad. Bylece "tragedya" aama aama belirgin kurallara sahip seyirlik bir tr haline geldi. Thomson'a gre ykselen yeni snflarn yapt kent devriminin bir sonucu olan "tragedya", yine bu snflarn kurduu sistemin yozlamasnn bir sonucu olarak parlak gnlerinden uzaklat. Atina devletinin gittike emperyalist bir nitelik kazanmaya balamas ve askeri stnlk sayesinde ele geirilen farkl toplumlara ait zenginliklerin Atinallar "hazr yiyici" bir toplum haline getirmesi sonucu eski erdemlerini kaybeden bu snfn sanat da eski prltsn yava yava yitirdi. Aristo "Poetika"y yazdnda bir tr olarak "tragedya" altn gnlerini tamamlam ve en yetkin yaptlarn zaten vermiti. B. Yapsal zellikler: Bir tr olarak "tragedya"y anlayabilmek iin Joachim Latacz'n belirttii gibi ncelikle bu tarihsel trn "retim ve almlan koullar"n anlayabilmeliyiz. Tragedya bir tr olarak "drt bamllk" zerine kurulmutur:

1. Yer bamll Tragedya "theatron"da oynanr. zel bir mimari biime sahip olan bu bina yzyllar ierisinde olduka byk bir evrim geirmi olmasna ramen temel nitelii ayn kalmtr: Seyircinin sahne zerinde srmekte olan etkinliklere odaklanmasn salamak. Dolaysyla "kolektif ritellerin" aksine "tragedya" bandan itibaren seyircioyuncu ayrmn temel alan meknsal bir tasarm ierisinde var olmutur. 2. Ama bamll Tragedya klasik bir repertuar tiyatrosu anlay ierisinde retilmi bir oyun deildir. Kutsal bir trende ve tek sefer oynanmak zere retilmitir. Bu durum "mkemmeliyetilii" zorunlu klar. Ayrca seilen temalarn kutsal bir referans sistemine atfen mitolojiden alnmasn da zorunu hale getirir. 3. Yarma bamll Sonuta yazlan tragedya ancak yarmada seilmeyi baarrsa oynanabilecektir. Bu da yksek kalite ykmlln beraberinde getirir. 4. Ara bamll Tragedya yazarndan oyununu belli aralara bal kalarak yazmas talep edilecektir. Bunlardan bir ksm maddidir: oyun alan (orkestra), kulis (skene), oyuncularn zerinde durduu platformlar (logeion) ve koro ve oyuncularn gei yapt pasajlar (paradoi). Bir ksm ise kiilere dayaldr: koristler, tekil oyuncular, sessiz oyuncular (figranlar) ve mzisyenler. Tragedya yazar bu aralar araclyla eserine hayat verecektir. Sonuta bu artlar altnda ortaya kan sanat eserinin belli bir biimi olacaktr. Bu biimsel zellileri en iyi anlatan eser Aristo'nun "Poetika"sdr. "Poetika"da Antik Yunan tragedyasnn seyircide oluturmak istedii bir hedeften bahsedilir: Seyircide ac ve korkudan

kaynaklanan bir arnma hissi oluturmak (katharsis). Oyun yazar bu hedefi gerekletirmek iin konuma, ark, dans ve jestlerden yararlanr ama btn bunlarn tesinde asl olarak bir yk yardmyla yapar bunu. Bir tragedyann dsal biimini u eler oluturur:

Koronun syledii arklar. Koro balangta oyun alanna gelirken bir ark syler (parodos); bu al arksndan sonra oyun ak ierisinde koro zaman zaman araya girer ve baka arklar da seslendirir (stasimon). Dionysos trenlerinde seslendirilen ilahilerden treyen bu arklara zaman zaman dans da elik etmekteydi. Tekil oyuncularn konumalar. Balangta, Dionysos mitine bal bir "ac oyunu"nun bakarakteri olan tanry canlandran tek bir oyuncu vard. Tekil oyuncu biimde kendini ifade edebilirdi: uzun bir konuma (rhesis), ezgili bir konuma (parakatalog) ve bir ark (mele) yoluyla. Yazar bu biimlerden hangisini kullanmak istediine, seyirci zerinde nasl bir etki yaratmak istediini belirleyerek karar verirdi. Koroba ya da koro ile oyuncu arasndaki konuma. Balangta sahnede tek oyuncu olduundan koronun arklar ve oyuncunun konumalar dnda iki tr konuma daha olabilirdi: Oyuncu ya tm koro adna konuan bir kiiyle ya da onun temsilcilii olmadan dorudan tm koroyla diyaloga girebilirdi. Oyuncular arasndaki konuma (diyalog). nceden de sylediimiz gibi Aishkylos ve Euripides oyuncularn saylarn arttrdlar. Bylece iki ve daha fazla oyuncu arasnda geen konumalar da oyun biimine dhil edilmi oldu.

Bir tragedyann blmleri saptanrken yukarda ksaca bahsedilen fiziksel biimlerin ard ardna dizilii temel alnrd. Koronun ark syleyerek oyu alanna yerletii arkdan (parados) nceki blme prologos, koronun sabit biimde syledii arklar (stasimon) arasnda kalan blmlere epeisodion, koronun oyun alann terk etmesinden sonra sergilenen blme de eksodos ad veriliyordu.

Ancak tm bu biimsel zellikler bir yana bir tragedyann "kalbi", Aristo'nun da syledii gibi ykyd. Oyun yazar yukardaki biimsel zellikleri kullanarak sonuta bir yk anlatmaya alyordu. Bu yk aamal olarak seyircide beklentiler oluturuyor, merak duygusu uyandryor, artlar birden deierek seyircide aknlk duygusu uyandryor, belirli gerilim eleri beliriyor ya da ortadan kayboluyor ve sonuta tm karmak duygular yaadktan sonra sergilenen oyunun seyircide yukarda bahsedilen arnma duygusunu oluturmas amalanyordu. Bir yazarn ustaln, yky kurmadaki yetenei belirliyordu. Sonuta belirli bir evrim ierisinde ortaya kan tarihsel bir tr olarak Antik Yunan tragedyas 2500 yl nce ortaya kmasna ramen, tiyatronun ilk tr olmas balamnda bugn de birok tiyatrocunun gndeminde olan sorular ilk kez ortaya koymu ve kendi dnemi ierisinde bunlara uygun zmler bulmay baarmtr. C. TRAGEDYANIN TARHSEL BR TR OLARAK ELETRS Aristo'nun tragedyann en yetkin rnlerini grdkten sonra kaleme ald "Poetika"da ortaya koyduu sanatsal kurallar yzyllar boyunca tiyatro uygulamaclar zerindeki etkisini deiik biimlerde srdrd. Romallar, Ortaa uygulamaclar ve Rnesans aydnlar bu kuralar kendi dnemlerine uyarlayarak kullanmann yollarn aradlar. Aristo'nun ve onun ortaya koyduu biimiyle tragedyann ciddi bir eletiriye tabi tutulmas iin 20. yzyl ve zellikle de Brecht'i beklemek gerekecekti. Bertolt Brecht iki dnya sava arasnda Almanya'da ekillenen entelektel ortamn da etkisiyle ilk kez Aristo'nun ortaya koyduu sanatsal kuram ciddi biimde sorgulamaya balad. Balangta "epik tiyatro", ilerleyen yllarda "diyalektik tiyatro" adyla nitelendirecei kendi tiyatro kuramn oluturmaya alrken de 2500 yl nce ortaya atlan bu kuramla srekli bir polemik halinde oldu. Kendi tiyatro pratiini "anti-Aristocu" olarak tanmlarken kar kt nemli unsur katharsis idi. nk Brecht kendi oyunlaryla seyircilerde bir arnma

ya da rahatlama duygusu deil, tam tersine tiyatrodan ktktan sonra onlar dnyay deitirmeye itecek bir huzursuzluk, vicdani bir rahatszlk duygusu oluturmay amalamaktayd. Brecht'in fikirleri politik tiyatro yapmay amalayan birok uygulamacya yaratc ipular sunmutur. Ama onun Aristo'yla hesaplamak iin kaleme ald "Kk Organon"un yeni bir "Poetika" olabilmeyi baardn sylemek zordur. "Ezilenlerin Tiyatrosu" kuramnn yaratcs Augusto Boal de Brecht'in izinden giderek kendi kitabna "Aristo'nun Baskc Tragedya Sistemi" adl bir blm yazmtr. Bu blmde katharsise dayal bir sanat estetiinin, nasl Yunan ehir devletinde yaayan yurttalar yasalara uymaya aran bir politik araca dntn ayrntl bir biimde ortaya koyduktan sonra sz konusu blm u szlerle bitirir: "Aristo devrim de dhil genel kabul grmeyen her eyi gereklemeden nce bertaraf etme amacn tayan ok gl bir arndrc sistem formle etmitir. Onun sistemi bugn klk deitirmi bir halde televizyonda, sinemalarda, sirklerde, tiyatrolarda boy gstermektedir. Birok farkl biimde ve ortamda ortaya kmaktadr. Ama z deimemektedir: Bireyi dizginleyecek ve nceden mevcut olana uyduracak ekilde tasarlanmtr. Eer istediimiz buysa Aristotelesi sistem bu amaca dierlerinden daha iyi hizmet eder; tam tersine eer seyirciyi yaad toplumu deitirmesi, devrimci eyleme katlmas iin uyarmak istiyorsak, baka bir poetika yaratmalyz!" Burada son olarak, Boal'in bu szleri yazdktan yaklak yirmi sene sonra, teatral kariyerinin ilerleyen yllarnda edindii deneyimler dorultusunda yazd "Arzu Gkkua" adl eserinde katharsis estetiinin Aristocu olmayan kullanmlarnn da mmkn olabilecei dncesine ulatn da belirtmeliyiz.

KAYNAKA

Aristoteles; "Poietika"; (Yunanca aslndan eviren) Nezile Kalayc; Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara 2005. Augusto Boal, "Ezilenlerin Tiyatrosu"; (eviren) Necdet Hasgl; Boazii niversitesi Yaynevi, stanbul 2003.

Bertolt Brecht; "Epik Tiyatro"; (eviren) Kamuran ipal; Cem Yaynevi, stanbul 1990. George Thomson; "Aishkylos ve Atina"; (eviren) Mehmet Doan; Payel Yaynlar, stanbul 1990. Joachim Latacz; "Antik Yunan Tragedyalar"; (eviren) Ylmaz Onay; Mitos-Boyut Yaynlar, stanbul 2006. Marvin Carlson; "Tiyatro Teorileri"; (evirenler) Eren Bulallar ve Bar Yldrm; De Ki Yaynlar, Ankara 2007. Mehmet Fuat; "Tiyatro Tarihi"; Varlk Yaynlar, stanbul 1970. Sevda ener; "Dnden Bugne Tiyatro Dncesi"; Dost Kitabevi, Ankara 1998.