Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme (1980-2000) Do. Dr.

bide DOAN* Sdka GKELK**

zet: Bu almada 1980-2000 yllar arasnda yaynlanan iki kiilik oyunlarn zellikleri verilmi ve drt eser de rnek olarak incelenmitir. Bu eserler unlardr: Vsat Bener-pin Ucu, Bilgesu Erenus-kili Oyun, Oktay Rfat Yamur Sknts, Sabahattin Kudret Aksal-Bay Hi. Bu oyunlarda, 1980 sonrasnn politik ve sosyal temalar daha arlktadr. Oyun kiileri akraba ve arkada evresinden seilmilerdir. Oyunlar denge esasna dayaldr. Dengenin kurulup bozulmas ile oyun geliir. Olaylar genellikle odalarda geer. Zaman da oyun kiilerinin psikolojisine gre akam ve gece gibi duygulanmaya uygun saatlerdir. 1960l yllarda Trk tiyatro edebiyat tarihinde rnekleri grlmeye balanan bu tr oyunlar bu dnemde de ilgi grm ve bir ok rnek verilmitir. Anahtar Kelimeler: Trk tiyatrosu, iki kiilik oyun, Vsat Bener, Bilgesu Erenus, S.Kudret Aksal, bireysellik

Giri Trk tiyatro edebiyat tarihinde iki kiilik oyunlarn yazlmas 1960l yllarda gerekleir. 1980li yllara kadar geen yirmi yl iinde Trk tiyatro yazarlarnn yeni biim denemelerine giritikleri, epik tiyatronun yan sra iki kiilik oyun trnde baarl rnekler verdikleri dikkati eker. ki kiilik oyunlarn yaps, ahs kadrosu kalabalk olan oyunlardan farkldr. ki kii ve bir denge zerine oturtulan bu oyunlarda bireysel ve toplumsal, her trl konu ilenmitir. Bu tr oyunlar iki kii arasnda kurulan dengenin zaman zaman taraflardan birinin lehine veya aleyhine bozulmas ve yeniden kurulmasyla geliim ve devinim gsterir. Yazarlar oyun

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Blm / ANKARA abide@hacettepe.edu.tr * * Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits / ANKARA sgokcelik@yahoo.com bilig Gz / 2004 say 31: 127-160 Ahmet Yesevi niversitesi Mtevelli Heyet Bakanl

bilig, Gz / 2004, say 31

kiilerini konutururken denge kuralna uygunluk gzetmeli ve diyaloglarda yer alan szlerin anlalr olmasna dikkat etmelidirler. Bu tr oyunlarda oyun kiileri de bir denge hlindedir. Aralarnda benzerlik ve kartlk vardr. Benzerlik kiilerin ayn evre/aileye ait olmalar, ayn mekn/eyay paylamalar, ayn zevklere sahip olmalar ile ortaya kar. Oyun kiilerinin ou kar kocadan oluur. Benzerliin de kartln da en gzel rnei kar kocadr. Bununla beraber arkada olan iki erkek, birbirini hi tanmayan bir kadn ve erkek de oyun kiisi olabilir. Bu kiilerin genelde- ad yoktur. Kadn ve Erkek olarak anlmalar yeterlidir. Kiiler arasndaki kartlklar snf, miza, cinsiyet ve olaylar karsnda sergiledikleri tutumdan doan farkllklardan oluur. Farkl cins, snf, miza ve anlaya sahip olan oyun kiilerinin oyunun sonunda bir biimde uzlamalar da dikkat ekicidir. Uzlama, hakl olma anlamna gelmese de yine, -erkek egemen toplumda- erkeklerin fikri kabul grr gibi olur. Ancak, dorular kiiden kiiye deiir. Oyun kiileri genellikle yalnzdr. Yalnzln bu kiileri bir araya getirdii sylenebilir. Yallarn ocuklar vardr, fakat bir trl ziyaretlerine gelmezler. Kap ve telefon almaz. Yallara den onlar beklemektir. Bazen kap/telefon aldn sanp kulak kesilen yallar, ocuklar ve torunlaryla ilgili hatralarla avunurlar. ki kiilik oyunlarda oyun kiilerinin d grnlerinden ok, birbirleriyle ve kendileriyle olan ekime ve atmalar nem kazanr. Bu oyunlarda mekn da nemlidir. ki kii genellikle bir apartman dairesinde bir oda, mutfak veya salonda bir araya gelir ve bazen bir oyun oynarlar. Bu meknlar yine genellikle d dnya ile ilgisizdir. Almayan bir kap, almayan bir telefon, tik taklaryla hi gemeyecekmi gibi gelen zaman belirleyen bir saat unutulmuluun ya da yalnzln gstergesi olur. Bu oyunlarda zaman da kiiler ve meknla ilintilidir. Hep bir beklenti iinde olan kiiler iin zamann ok ar ilerledii dikkati eker. Oyunlarda grlen zaman dilimi genellikle akamdan sonraya aittir: Gece, gece yars... Karanlk oyun kiilerinin psikolojilerini etkiler, iinde bulunduklar kmazlar verir. Kartlk ve benzerlik ilkesi ile denge esasna dayanan bir yaps olan bu oyunlar, kiilerin arkada, akraba gibi, aileden saylan kimseler olmas nedeniyle aile dram kategorisinde yer alrlar (ener 1993: 213). Bu aratrmada 1980-2000 yllar arasnda yaynlanm olan drt oyun deerlendirilmeye allmtr. Bunlar, Bilgesu Erenusun kili Oyun, Oktay Rfatn Yamur Sknts, Sabahattin Kudret Aksaln Bay Hi ve Vsat Benerin pin Ucu adl oyunlardr.1
128

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar Bilgesu Erenus, kili Oyun (1981) adl oyununda, 1970-1980 yllar arasnda Trkiye'deki kk burjuva aydnlarnn toplumsal sorunlarn, bir karkoca yaants balamnda ele almtr. Oyun, karkoca olan Nur ile Erol'un Ege kylarnda bir yerde otobsten inmeleri ile balar. lk konumalarndan bu yerin, gitmek istedikleri asl yer olmad, Nurun istei dorultusunda yar yolda otobsten indikleri anlalr. Nur, bilmedii bu yerde birdenbire inmek istediini kocasna sylemitir. Erol, eyalarn tarken kars ile konumak ister; fakat Nur konumaya yanamaz. Olayn bir kr ortamnda gemesi oyun kiilerinin byk sorunlar geride brakmak isterken, doaya ne kadar uzak olduklarn gstermesi bakmndan nemlidir. Bu balamda kar-koca doaya yabancdrlar. Bu yzden bir kelebein uuu karsnda bile ar heyecana kaplrlar. nk her ikisi de doann saf grntsne, masum sesine uzakta, grltnn ve kirli havann hakim olduu kentte yaamaktadrlar. Erolun kamp dzenini kurmasndan sonra Nur bunalmdan kar gibi olur ve uzun sren sessizliini bozar. Nur'un da konumasyla birlikte kar-koca arasndaki atmalar yava yava ortaya kar. lk olarak kent yaamnn kiiler zerindeki etkilerinden bahsedilir. Nur'un iine duyduu nefret, her gn biraz daha artmaktadr. O hem i kadn, hem de ev kadn olmaktan yorulmu ve btn bu kouturmalarndan dolay bir bunalma girmitir. Nur, depresyonda olduu iin, doktorun tavsiyesi zerine, kar-koca bu yolculua kmlardr. Gen kadn, bir hafta boyunca hi konumamtr. Doal hayatn verdii huzur sayesinde dili zlen Nur, kocasna kar saldrgan tutumlar ile dikkat eker. O, kocasna ve yaam standartlarna kar birikmi olan fkesini ve nefretini kusmaktadr. Erol ise, depresyonda olan kars iin elinden geleni yapmakta ve onun bu saldrgan tutumlarna karlk vermemektedir. Onun bir an nce iyilemesi Erolun, gnlk yaamna dnmesi adna, iine gelecektir. Bu anlamda onun mutlu ve neeli olmasn salamak iin anlayl koca rolne girer. Kent yaamnda yetien Erolun kamp dzenini kurmadaki baarszl onu komik klsa da, anlayl koca rolndeki samimiyetsizlii gzden kamaz. Nur kocasna kar sulamalarna balar; eskisi gibi kendisiyle ve ocuklaryla ilgilenmediini, kendisine kar cokusunun kalmadn, toplumsal sorunlar karsnda mcadele etmediini syler. Btn bu sylenenlere sabrla yaklamaya alan Erol, karsnn bu sulamalarn kabul etmez ve bu davranlarnn nedenini aklamaya alr. Bu aklamalar yaparken einin daha fazla saldrgan olmasn nlemek ve ona kendi deer yarglarn daha elenceli bir
129

bilig, Gz / 2004, say 31

ekilde aklayabilmek iin kukla oyunu oynar. Oyun iinde oyun tekniinin uyguland bu blmlerde, Erol bir ok oyun oynar. evreye Dardan Bakmak adl oyunlarnda ilk olarak, Nur'un alt bankadaki memur kadnlarn aralarnda geen gnlk konumalar yanstr (ener 2003: 62). Bu konumalar sradanl ve bayal ifade eder. alanlardan ounun, bakalarnn hayatlarn ekitirerek vakit geirdiklerini anlatr. kinci oyunda ise Erol niversite hocalarnn konumalarn taklit eder ve karsndan az nceki oyunla imdiki oyun arasnda karlatrma yapmasn ister. retmek istedii ey, her iki kurum alanlarnn da kendini beenmi insanlar olmakla beraber, ne kadar sradan ve aciz insanlar olduklarn gstermektir. Erol'un kukla oyunlaryla vermek istedii mesajlar Nura etki eder ve Nur i elikilerinden syrlarak, elenceli bir hava iine girer. ylesine rahatlamtr ki, hibir eyi umursamaz. Birinci perde, kar kocann sevimek zere adra girmesi zerine kapanr. kinci perde, birinci perdede geen konularn yeniden tartlmas ile balar. Gece yars uykudan uyanan Nur, birey olarak topluma kar sorumluluklarndan bir ey kaybetmediini syler. Nurun tek sknts gelien olaylar karsnda hibir ey yapamamas ve bu anlamda hibir eyi istedii ynde deitirememesidir. Bu konuda kendisine kzar. Erol'un ise btn olaylar karsnda tepkisiz kaldn, bir zamanlar savunmakla kalmayp eitli gsterilere katlp uruna sava verdikleri ideolojilerine bile sahip kmadn, bozulan ve istenmeyen dzende yaamaya altn dnp kocasna kar sulayc ve sorgulayc bir tavr iinde olur. Erol, "Evlilik likisine Dardan Bakmak" adn tayan kukla oyunu ile evlilik yaamlarndan kesitler verir. Artk Erolun da sabr tamak zeredir; bu nedenle o da krc ve sulayc olur. Bylece karlkl sulamalar ve aalamalarla srdrlen ypratc bir iliki yuma canlandrlr. atma arttka, kiiler kendi karlar dorultusunda ocuklarn da kullanmaya balarlar. Nur, ocuunun siyas dzlemde kar-koca anlamazlndan kt etkilendiini belirterek, kocasn tutarl olmamakla sular. Oyunun sonlarna doru, oyun kiileri zor bir olay daha atlatrlar. Kar-koca, gazete istemek iin adra yaklaan obandan o kadar korkarlar ki, topluma kar sorumluluklarn da, doaya olan hayranlklarn da unutup bir an nce oradan uzaklamay isterler. Erol'un anlayl koca tavrlar, bu duruma dmelerine neden olan karsna kar korkunun etkisiyle saldrganla dnr. Erol'un birdenbire saldrganlamas Nur'u artr; ancak hibir ey yapamaz. obann uzaklamas ile birlikte rahat nefes alan Nur ile Erol kaldklar yerden devam ederlerken, bir yandan da gitmek iin hazrlklarn srdrrler. Erol'un
130

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

son oyunu olan "Kuramlara Dardan Bakmak" adl oyunda, ana toplum kuram ortaya konur. Erol, kuklalarn simgeledii Kapitalizm'i, Komnizm'i ve Maoculuk'u eletirir. Nur, kocasnn az nceki deiiminin etkisinden henz kurtulamad iin bu oyunu skntyla izler; fakat bu oyun onun son kararn vermesine yardmc olur. Kk burjuva aydn olarak ne kendisinin, ne de kocasnn bir ie yaramad konusunda kendisini ikna eder. Bylece artk ne ailesiyle ilgili sorunlara, ne i yerindeki sorunlara, ne de toplumsal sorunlara kafa yormayacana dair kendisine sz verir. Kocasnn kuklalar gibi, bakalarnn kurduu dzende yaamay kabullenir. Oyun, Erol ile Nur'un bir diskotek mziiyle dans etmeleri, hemen ardndan da donup kalmalar ile son bulur. Oyun kiileri yine kadn ve erkektir. Her ikisi de kk bir burjuva aydndr. Nur, alan kadnlarn ekonomik olarak zgr olduklarna inanmaz. Hem bir i kadn, hem de ev hanm olmaktan yorulmu ve bunalmtr. Topluma kar sorumluluk bilincini tamak istese de bunu baarmakta glk eker. Bu yzden her olaydan ok abuk etkilenir ve bu etkilerden gnlerce kurtulamaz. Toplumdaki dzensizlikten, adaletsizlikten yaknr. Toplumun bir bireyi olarak kendi tutumunu acmaszca eletirir ve bu nedenle depresyona girer. Kocasn da sorunlardan kamakla, korkaklkla sular: Nur- alan kadnn ekonomik zgrl filan yalan, palavra hepsi. Kadnn mutsuzluunu daha da arttrmak iin. Ucuz uysal i gc salamak iin piyasaya ( Erenus 1981: 26). Toplumdaki insanlarn olaylar karsndaki bo vermilikleri Nur'u elikiler iinde brakr. Kendisinin hep bakalar tarafndan ynetildiini dnmek, kendisine olan gvenini sarsar ve zgvenini yeniden kazanmak iin kocasndan yardm ister. Ancak kocasnn umursamaz davranlar Nurun topluma kar sorumluluklarnn yannda kendi evliliini de irdelemesine neden olur. Dndke ypratc bir iliki yaadn ve bu ilikinin kendisini hrpaladn grr: Nur- Televizyonun etki alanna girmeyeceiz diye drt yl direndik de ne oldu? Sonunda biz de aldk ite (Erenus 1981: 48). Nur- Ortak hibir eyimiz kalmad seninle. Konumay bile unuttuk biz. Dmanlatk iyice (Erenus 1981: 51). Olaylar karsnda tepkisiz kald iin bunalma giren Nur, kocasnn kukla oyunlaryla kk burjuva aydn olarak bir ie yaramayacaklar sonucuna varr. Bundan byle stesinden gelemeyecei sorunlar fazla kurcalamayacaktr; yeni toplum dzeninde kukla olmay kabullenecektir:
131

bilig, Gz / 2004, say 31

Nur- (Aynadaki kendine) Kk burjuva aydn olacak sen de... Gen kuaklar mezarmza ieyecek bizim (Erenus 1981: 83). Erol ise, niversitede retim yesidir. Anlayl ve sevecen grnmesine karn bu grntsnde samimi deildir. Gemiinde kars ile birlikte sosyalizm destekli eylemlere katlm olmasna ramen, artk dzenin deitiini ve bu dzende toplumsal sorunlara uzaktan bakmak gerektiini dnr. Ancak onun da kendi iinde bir elikisi vardr. Bu eliki, bir yandan sloganlara tutsak olmamak gerektiini savunurken, dier yandan kent yaamnn yeni dzenini kabullenmesiyle ortaya kar. Kent yaamnda byd iin o da doaya uzaktr; bu nedenle doaya olan hayranl abartldr: Erol- Bak, gelimi lkenin aydn zmlemi meseleyi. Ne yapyor? Olaylara dardan bakyor. Resmen dalga geiyor herifiolu evresinde olup bitenlerle...Az gelimi bir lkenin aydn olarak biz daha da muhtacz buna (Erenus 1981: 31). akalar ve komiklikleri ile karsn neelendirmeye alan Erol, gerekletirdii kukla oyunlaryla orta snfn kadnlarna ve niversitedeki hocalara kar, dolaysyla aydnlara kar sert bir tavr iine girer. Olunun kuklasyla yapt oyunlarn ilkinde Nur'un alt bankadaki kadnlarn taklidini yapar; bylece onlarn bayaln sergilemi olduuna inanr. kinci oyunda ise alt niversitedeki hocalarn gsteri merakn, kendini beenmiliklerini ve renciler tarafndan ynetilen dernekler karsndaki pasif tavrlarn eletirir: Erol- (bi'in yardmyla bankadakileri konuturur.) -Ayol kocann iyisi mi olur, kocann iyisi olsa adn gonca gl korlard. -Seninki gene iyi karde, hi deilse aybalarnda tirink diye eline sayyor kazancn (Erenus 1981: 33). Erol- Geldim bi, kusura kalma. imdi sen hocasn, dersin ortasndayz, tamam m? Kap pat diye alyor. Bir rencimiz gelen, gen bir adam. Arkadalar dernek kararyla yrye katlacak hoca brak tebeiri elinden bi, aresizsin, brakacaksn dersi, zr filan da bekleme, dernek karar alnd ya... (Erenus 1981: 40). Erol, insan haklarnn ve demokrasinin varlna ramen fertlerin ezildiine inanr. Bu nedenle sorunlara dardan bakmak ona bir zmm gibi grnr. Nur, kocasn korkaklkla sular. Erol, kendisini sulayan Nurun ithamlarnda ne kadar hakl olduunu, gazete istemek iin adra yaklaan obana gsterdii
132

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

tepkiyle ortaya koyar. Nur, kocasn birok konuda sulasa da, Erol bu saldrlarn hibirini dikkate almaz: Erol- Heeeyt be yettiniz be... nsanlarn mne bu kadar basmaya ne hakknz var ha... Heey demokrasi, insan haklar, meclisler... Size sylyorum. nsan, bu kadar mutsuz, bu kadar ortalkta olduktan sonra,ie yararsnz siz (Erenus 1981: 25). Erol, kent yaamn bu ekilde eletirdikten sonra, "Kuramlara Dardan Bakmak" adl kukla oyunu ile Kapitalizm'i, Komnizm'i ve Maoculuk'u eletirmeye balar. Her eyin etiketlendii bu dnyada hakl haksz, anlaml anlamsz, adaletli adaletsiz olsun her eye dardan bakmak gerektiine inanr. Aslnda bu dncesi ile sorumluluklarndan da kamaktadr. Bakalarn eletirmekten zevk almakta, doru bildii yoldan amayarak sadece kar kmakta, ancak beenmedii hususlarla ilgili olarak hibir ey yapmamaktadr. Bu da onun beceriksiz ve korkak olduuna iaret eder: Erol, oyunlu eletirileriyle kars zerinde etkili olmay baarr. Nur da kocas gibi ie yaramaz bir aydn olduunu kabul eder ve kendi sal iin bundan byle hibir olayn zerine gitmeyeceine, bakalarnn dayataca yaam biimini sorgulamadan kabul edeceine kendi kendine sz verir. Erol, karsnn ald bu karardan dolay son derece mutlu olur. Bilgesu Erenusun, "kili Oyun" adl oyununda, toplumsal sorunlar kar koca ilikisi erevesinde eletirel bir bak asyla- deerlendirilmitir. Birey olarak topluma kar sorumluluklar, bu sorumluluklarn bireyleri nasl etkiledii oyunda ayrntl bir ekilde incelenmitir. Kadn-erkek ilikisi balamnda deerlendirilen iki kiilik oyunlarn ounda kadn karakterler, eitimsiz, kltr seviyesi dk, genellikle ev hanm olarak karmza karlar. Ancak bu oyunda, dier oyunlardan farkl olarak, Nuru iyi eitimli, kltr seviyesi yksek, idealist bir i kadn olarak grrz. Karkocann oyun boyunca srdrdkleri tartma toplum genelinde tartlan bir sorundur. Sevda ener, tartlan konular hakknda unlar syler: Yetmili yllarn Trkiye'sinde kk burjuva aydnlar toplum sorunlarn yeni bilgiler nda aklayabilmekte ve baz nlemler nermektedirler. Fakat onlarn grleri dorultusunda giriilmi olan eylemler ayn aydn kesiminde duraksamalara neden olmakta, baz kukularn,korkularn belirmesine yol amaktadr. Bu durumda kiiler dncelerini yeniden irdeleme gereini duymulardr. kili Oyun'daki kadn, hem kendi tutumunu, hem kocasnnkini eletirme, topluma kar sorumluluk bilincini diri tutma eilimindedir. alt banka133

bilig, Gz / 2004, say 31

daki iini, ocuuna kar grevlerini, evdeki yorucu, tketici ilerini bu adan deerlendirmeye alr. Kocasn sorunlardan kamakla, korkaklk etmekle sular. niversitede retim yesi olan erkek ise sorunlara daha uzak adan bakmak gerektiine inanmtr. Eylemcilerin elebalarn da, eylemlerden uzak duranlar da ayn kmseyici tavr iinde deerlendirir (ener 1993: 197). Oyunda, Nur ile Erolun zel ilikisi ve kk burjuva aydnnn sorunlar ortaya konur. Nur, zorunlu olarak bulunduu btn ortamlarda insanlarn ikiyzl ve vurdumduymaz olmalarna dayanamaz. zellikle kocasnn eski idealistliini grememesi onu fkelendirir. Ancak gerek bir idealist olarak kabul ettii kendisinin de hibir ey yapamyor olmas karsnda fkelenir. alan bir kadn olarak zgr olmadn, tersine dier kadnlar karsnda daha fazla kullanldn dnr. ki kiilik oyunlarn ounda kadnlar birey olarak sayg grebilmek ve yaamla mcadele edebilmek iin almak isterlerken; bu oyunda Nur, almaktan yorulduunu dile getirir, evinin kadn olmay arzu ettiini belirtir. Kocas ise karsnn btn bu ikyetlerine kar umursamazdr. Kars gibi toplumsal olaylarn iinde olmak istemez; her eye dardan bakmak gerektiini dnr. Kk burjuva aydnn temsil eden bu iki insan, ou dncelerinde birbirlerinden farkl grnseler de gerein iki farkl yz gibidirler. Nitekim Nur, toplumsal sorunlar karsnda tepkisiz kalmay istemese de kar kacak gc kendinde bulamaz; Erol ise zaten olaylarn dnda tutar kendisini. Dolaysyla her iki aydn da sorunlardan kaar. Aralarnda geen atmalar ksr bir ekimedir. Sevda ener'e gre, Bu karkoca yaamlar boyunca kavga edecekler; fakat asla gerek bir kartlkla birbirlerini yok edemeyeceklerdir. nk ikisi de ayn snfn benzer nitelikli insanlardr ve yazarn, ayn kiilerini kar koca olarak semi olmas kendi tezine uygundur (ener 1993: 199). Her ikisinin ayn snftan olmas sebebi ile oyundaki atmalar saldrsavunu, savunusaldr biiminde dengelenmitir. Sevda enerin belirttii gibi, kurulan bu denge sayesinde ise kiiler hibir zaman birbirlerini yok edememiler ve bir ksrdngye hapsolmulardr (ener 1993: 198). Oyun, ak bir meknda, krlk alanda geer. Bu krlk alan, kiilerin kent yaamna kar, doaya uzak olmalarn yanstmas bakmndan nemlidir. yle ki, kar-koca ku seslerinden, temiz havadan abartl bir ekilde sz etmi, ancak adrlarna yaklaan obana bir dmanm gibi davranmlardr. Oyunda zaman, sabah saatlerinde balayp, geceye dek sren uzun bir zaman dilimini kapsar. Yazar, sabahn ilk saatlerinde kiilerini bir otobs yolculuuna karr. lerleyen saatlerde kiiler bilmedikleri bir yerde kamp dzenei kurar.
134

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

Havann kararmasyla birlikte doaya uzak olan kar koca tedirginlik yaar. Bu tedirginliin yerini gkyznn byl havas biraz arka plana itse de ak havada karanlkta kalmak kiileri daha ok huzursuz eder. Bu da onlarn doadan ve hayattan ne kadar uzak ve savunmasz olduklarn gsterir. ki kiilik oyunlarn kendine zg yaps, oyun iinde oyun ynteminden yararlanabilmeyi de salamaktadr. Nitekim Erol'un, beinci blmde olunun kuklas ile kendi dncelerini ifade etmesi, oyunda bu yntemin kullanldn gsterir. Erolun yapt bu oyunlar, onun dncelerini ayrntl bir ekilde aktarmasna yardmc olur. Oktay Rfatn Yamur Sknts adl oyununda da, dnemin sosyoekonomik koullarnn, kar-koca ilikisi erevesinde eletirel bak asyladeerlendirildiini grrz. Oyun, sabah saatlerinde kar-koca olan Arif ve ncinin k sabahlklar zerindeyken mutfaa girmeleri ile balar. Arif, kahvaltnn olmadn grnce nciyi bir hizmeti gibi azarlar. Bu gergin ortamda nci, yorgun bir ekilde sofrann eksiklerini tamamlamaya alr. Gen kadn, bir yandan sofrann eksikliklerini tamamlarken, bir yandan da kendisini azarlayan kocasna karlk verir. Bylece ortam iyice gerginleir. nci syledii szlerle zeki bir kadn olduunu gsterirken, Arif acmasz bir insan olduunu ortaya koyar. Bylece oyunun ilk sahnelerinde seyirciler/okuyucular kiiler hakknda bilgi edinir. Sabah sabah gelien kar-koca atmas, ncinin kahvalt iin ay suyunu stmay unutmas ile balar. Konumalardan ncinin son gnlerde ok dalgn ve bezgin olduu anlalr. Arif, karsnn bu hallerinden sklmtr. nci de iinde bulunduu duruma kendisini kocasnn ittiini belirtir; bakkala, manava, kasaba olan borlardan ve evine gelen alacakllardan bunalmtr. Kocasnn borlulara olan duyarszl ise onu dier insanlara kar mahcup konuma drr ve nci bu durum karsnda ezildike ezilir. nci bu hususlarla ilgili olarak eini uyardka, onun saldrganl da artar. Kahvalt saatinde balayan atma giderek byr. Konumalar ilerledike ortaya iki gizli gerek kar: Bunlardan biri komisyoncu olan Arifin girdii bir ya ticaretinde yasa ve ahlk d iler evirmesi, dieri ise ncinin Vedatla olan ilikisidir. nsanlar karlar dorultusunda kullanmaktan ekinmeyen Arif, doru bildii yoldan amaz. O dnyadaki dzene gre hareket ettiini dnr; bu dnya dzeninde ise, ikiyzl olmak, insanlar kullanmak, yalan sylemek, yasa d iler evirmek olaan eylerdir. Byle bir dzenin varlna inanan Arif, bu nedenle yapt ilerden tr kendisini olduka rahat hisseder. nci ise kocasnn arkada olan Vedata ak olmutur. Kocasnda bulamad sevgiyi, ilgiyi ve drstl
135

bilig, Gz / 2004, say 31

onda bulur. Ancak Vedat da nciyi baka bir kadnla aldatr. ok gvendii Vedatn nciyi aldatmas ise onun bunalma girmesine sebep olur. nci, girdii bunalm sonrasnda geceleri uyuyamaz, uyuduu zamanlarda da kbuslar grp, tuhaf sesler iitir. Duyduu bu sesler ncinin Vedatla olan ilikisini anlatr; ancak Arif bu sesi duymaz. Arif, karsnn kendisini aldattn renince nce tepkisiz kalr. Sonra karsna, kendisini kiminle aldattn sorar. Arifin asl endiesi karsn Ahmete kaptrmaktr. Ahmet, Arifin en byk rakiplerindendir. Bu yzden onu kskanr, fakat onunla iyi geinmeye alr. Bunun iin karsnn ona cilve yapmasn ister. Ama karsnn Ahmete olan ilgisi gz nnde gelimelidir. Karsnn Arifin arkasndan i evirmesi, onu Ahmet gibi bir adamn karsnda daha da kltecektir. Bu nedenle karsnn kendisini kiminle aldattn renmek iin kabalar ve onu aalar. nci kocasnn bu denli hrnlamasnn asl nedenini bilir: Arif, aldatlmaktan deil, kiminle aldatldndan rahatszdr. Kar-kocann konumalar ortaya iki isim daha karr: Servet Batmaz ve Semra. Servet Batmaz, Arifin hayran olduu zengin bir iadamdr. Servete hayrandr, nk Servet, Arifin hayalini kurduu bir hayat yaar. Servet, bu dnya dzeninde kendi sistemini oturtmutur; Ariften daha dzenbaz, daha akll, daha gsterili ve daha kurnazdr. Bu nedenle Arif, Servet Batmazn seviyesine ulaabilmek iin daha gsterili olmas gerektiine inanr. nk gsteri, insan dier insanlardan ayrr ve daha zengin klar. Arife gre ne kadar ok bor takarsan o kadar zengin saylrsn. nci ise, kocasnn bu dncelerine bir anlam veremez. Borlu olmann kt bir ey olduunu, insanlarn, kendilerini bu sebepten srekli aaladklarn dnr. Nitekim kar-kocann atma yaamalarna sebep olan en nemli konu, bu bor ve gsteri davasdr. Bu noktada kar-kocann ortak bir sorunu daha gndeme gelir. ncinin annesinden kalan skdardaki evini Arif satmak ister, fakat nci kocasna gvenmedii iin bu isteini reddeder. Arif ise iinde bulunduu dar boazdan kurtulmak iin o yerin satlmasnn gerektiini dnr. Karsnn bu zor gnnde kendisine gvenmemesi onu ileden karr. Oyunda ad geen bir dier kii Semradr. Semra, alml, bakml, diiliini kullanmay baarabilen bir kadndr. Btn bunlar ncinin yapamad eylerdir. Bu yzden nci, Semray kskanr. ncinin Semray kskanmasnda iki neden daha vardr. Bunlardan ilki Semrann, kocasn batan karmasdr; dieri ise onun Vedatla pen kadn olmasdr. nci, btn bunlardan dolay Semray kt bir kadn olarak grr, bylece kendisini biraz olsun rahatlatr. Kt bir kadnn her erkei batan karabileceine inand iin Vedata kzmaktan ekinir; onun Semray pmesinde bir kabahati yoktur. nk karsndaki btn erkeklerle be136

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

raber olabilecek kadar dm bir kadndr o. nci her ne kadar kendisini teselli etmeye alsa da bunalma girmekten kurtulamaz. kinci perdede olaylar kald yerden devam eder. nci kocasn aldatt iin kendisini daha gl hisseder. Artk kocasndan nasl intikam almas gerektiini bilir. Bu nedenle Vedatla olan ilikisinin her ayrntsn anlatr kocasna. Vedat Arife kar yceltmek onu mutlu eder. Vedatn kendisini bir baka kadnla aldattn sylemesi ncinin gcn krar; artk gl olan Ariftir. Vedatn nciyi aldattn sylemek Arif iin bir zevk olur. nci bu ihaneti her duyuunda biraz daha yklr. Arif, iyice irkefleir ve nciyi skdardaki evi satmad taktirde kendisini ele gne kar rezil etmekle tehdit eder. zellikle Vedatn karsnda kendisini kk dreceini belirtir. Oyun ncinin bunalmlarnn artmas ve Arifin zorlamas sonucu gen kadnn iki tp uyku ilacn imesi ile biter. Oyun iki kiiden oluur: Kadn ve erkek. nci, gen bir ev hanmdr. Ev ileri dnda bir uras olmad iin ok fazla hayal kurar. Bir zaman sonra hayal dnyas ile gerek dnya arasnda kalr ve kocasnn acmasz yaam dzeni, onun, iinde bulunduu bu ikilemde depresyona girmesine neden olur. Bir yanda kurduu saf ve temiz dzen, bir yanda Arifin ve Arif gibilerin dnyas onu bunalma srkler. Kocasnn ve kocas gibilerin kurduu dzeni yadrgar ve bu sistem iinde kendisini yalnz hisseder. Bu yalnzl ncinin kocasndan uzaklamasna sebep olduu gibi ondan nefret etmesini de salar. Kocasna olan nefreti arttndan onunla birlikte olduu her dakikada kirlendiini dnr: nci- Seninle yaamak istemiyorum. Yaadm kadarndan da ireniyorum. Seninle geen drt ylm unutabilirsem, o gnleri yaamadm diyebilsem kurtulurum belki. Ama yaadm seninle, yaadm ve kirlendim (Rfat 1996: 24). nci, unutkan, dalgn, bir kadn olarak kendine gvenmeyen biridir. Kocasnn alacakllarnn kapsn almasndan bkmtr, onlara kar kendini mahcup hisseder. Ona gre insanlar kullanmak yanltr; hi kimse kandrlmay ve kullanlmay haketmez. Kocasnda bulamadklarn Vedatta bulduuna inanr. O, Ariften ok farkldr; nciye deer verir, onu bir kadn olarak beenir, dncelerine sayg duyar. Ancak Vedatn nciyi aldatmas onu ykar ve kendisini daha da yalnz hissetmesinde sebep olur: nci- Kzamayacam biliyorum Vedata. Kimi adama kzlmaz. Krar, dker, birbirine katar ortal, kzlmaz ona. Kimi adam ufack bir k yapsa, bir pot krsa, stne yrr. Vedata kzamazsn biliyorum. Vedatla yarmyorsun nk. Vedat kendi dnyasnda baka bir adam, baka soydan, baka hamurdan (Rfat 1996: 22).
137

bilig, Gz / 2004, say 31

nci, d dnyada da kendi kurduu dzende olduu gibi sayg grmek ister. Kocas gibi insanlarn kendisini cinsel obje olarak grmesi onu daha da zayf ve gsz klar. Ancak yine de kocasn aldatt iin kendisini kt hissetmez. nk ona gre aldatan deil, aldatmaya zorlayan suludur. Vedatla birlikte olmak; onun iin kocasndan intikam almann en iyi yoludur. Toplumun ahlk ilkelerinin kocas gibi insanlardan dolay kirlendiini dnr. ncinin yaam grnn tam ztt bir dncede olan Arif ise, orta yal bir emlak komisyoncusudur. likilerinde samimi deildir; insanlarn yzne glmek, onun iin kendi karlarn salama almak anlamna gelir. karlarnn tehlikeye dmemesi iin ok akll ve kurnaz olmaya alr. Bu nedenle eline geen hibir frsat karmaz: Arif- Brak bu ipe sapa gelmez dnceleri! Biz kendi yayla kavrulan, ayan yorganna gre uzatan smsk kiilerden deiliz. Bizim ufak tefek hesaplar umurumuzda deil. Geti o bir lokma, bir hrka alar. Bizim gzmz zenginlikte. Borlu olacaksn ki, bor alasn (Rfat 1996: 5).
Arif, yaad dnya dzeninde kurduu deerler sisteminin olmas gereken bir sistem olduunu dnr. Bu sistem iinde akll, acmasz, hilekr, insanlar kullanmaktan ekinmeyen bir yapda olmak gerektiine inanr. Ona gre akl ve duygunun bir arada olmamas gerekir. nk bu sistemde yenik dmek demek, duygusal olmak demektir. Arif, yalnzca komisyonculuk yapmaz; yasal olmayan eitli iler de yapar. Bu da onun kurduu deer sisteminde ne kadar tutarl ve rahat olduunu gsterir. Onun en byk korkusu, kendisinden daha kurnaz, daha akll bir ticaret adam ile kar karya kalmaktr:

Oyunda, Arifin doru bildii bu sistemle, kapitalist dzen eletirilir. Kapitalizmle birlikte gelien rekabet ortam insanlar birbirlerinden uzaklatrm ve yabanclatrmtr. nsanlar her eyin gelip geici olduu bu dzende, geleceklerini garanti altna almak iin daha ok alm ve herkes birbirinin kuyusunu kazmak iin frsatlar aramaya balamtr. Bu anlamda Arif, yeni dnya dzeninde geleneksel deerleri hie sayan, yeni insanlarn yaama biimini temsil eder: -Arif- Ben bu dzenin gereini yerine getirmeye alyorum. Yreimin szlad ok oluyor. Salam bir dzenin komisyoncu Arifi baka bir adam olabilirdi. Yalnz u var: Ahlklk deyince, senin gibi dnenlerin aklna kazma sallayarak aln teriyle para kazanmak geliyor. Yok yle ey! Ben kazma sallamam. Ben boluklardan faydalanarak para kazanrm. Ben aklm kullanrm (Rfat 1996: 19). Arif, karsnn bir sevgilisi olduunu rendii zaman bu sevgiyi ciddiye almamtr. Fakat daha sonra einin kiminle aldattn renmek istemitir.
138

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

Korktuu ya da zld tek ey karsnn kendisini rakibi olan bir kiiyle aldatmasdr. ncinin kendisini bu ekilde aldatmas ise onun rakibi karsnda yenik dmesi anlamn tar. Kabul ettii deerler sisteminde ise yenik dmeyi, bir daha var olamamak eklinde yorumlar. Eser, iki kiilik bir oyun olmasna karn, gndemde olan iki kii daha vardr. Bunlar Servet Batmaz ve Semradr. Arifin Servete kar, ncinin de Semraya kar pek tahamml yoktur. nk ad geen iki kii de kar-kocann sahip olmak istedikleri yerdedirler. Servet Batmaz, batma tehlikesini atlatm, bu dzen iinde kurduu sistemi dier insanlara benimsetmi olan bir kiidir. Semra ise, bakml, alml, diiliini kullanmay bilen bir kadn olarak ncinin nefretini kazanmtr. nk nci, aslnda zayf bir kadn olmay deil, gl alml, istedii erkee sahip olabilen bir kadn olmay ister. Ayrca Semra, ncinin ak olduu adam da elinden almay baarm bir kadndr. Sevda ener, oyunda kurulan denge ile ilgili olarak unlar syler: Yazar bu amansz savam daha byk kartlklar ve savamlar dndrecek biimde ele almtr. Bir kar-koca ilikisi iinde ciddi bir toplum sorununu ieren kritik bir duruma deinir. Bu durum bir eylem retir. Eylem atmalarla geliir ve sonulanr. Oyunun toplumsal temas bu geliime sindirilmitir. Byle bir mcadele ortamnda gl hakszlarn, gsz hakllar her zaman yeneceini gstermi, ortamn yanlll zerinde dnlmesini salamtr (ener 1993: 196). Sevda enerin de belirttii gibi, oyunda bir gl-gsz, hakl-haksz, akllduygulu, kurnaz-drst sava vardr ve bu kartlklar birbirleriyle dengelenemez. Birinin yendii bir durumda bir dieri yenilmek zorundadr. Oktay Rfat, Yamur Sknts adl oyununda, kili Oyunda olduu gibi, bireyle toplum arasndaki ilikiyi ele alr; toplumsal sorunlar kar-koca ilikisinde deerlendirir. Oyun, kar-koca olan Arif ve ncinin karlkl konumalar ile balar ve biter. Bu diyaloglardan, Arif ve nciyi tanrz. Sabah belli belirsiz kan atmada kiiler kendileri hakknda ilk izlenimi verirler. Yaam karsnda iki asal tutumu simgelerler. Orta yal olan Arif, zengin biri olabilmek iin, kapitalist dzenin iinde kendi sistemini kurar. Kurduu bu sistemde acma, sevgi gibi duygulara yer yoktur; insanlar olabildiince kullanmak, ikiyzl davranmak, frsat ve kurnaz olmak bu dzende tutunabilmek iin gerekli olan niteliklerdir. Bu nedenle Arif, becerikli ve kurnaz bir insan olarak yeni dnya dzeninde belli bir kesimi temsil eder. Sevda ener Arif iin; toplumdaki ekonomik sis139

bilig, Gz / 2004, say 31

temin ve bu sisteme bal olarak ortaya kan ahlk kntsnn rndr. Oyunda Arif gibilerden oluan bir evreden sk sk sz edilmesi byle bir genelleme yapldn gsterir der. (ener 1993: 192). nci, gen bir ev kadndr. Ailenin ocuksuz olmas kar-kocann bir anlamazlk iinde bulunduunu gsterir. Kocasndan nefret eder; onu dtan olduka temiz, iten ise ok kt grnmesinden dolay sular ve ona acr. Para ile hibir eyin satn alnamayacan dnr. O, toplumdaki ou kadn gibi daha ok duygusaldr; bu nedenle olaylara duygusal adan yaklar. Kocasnn kendisini bir hizmeti gibi kullandn dnr. Ev ileri dnda yapacak pek fazla bir eyi olmad iin ou zaman hayaller kurar. Ancak kocas sebebiyle gereklerle kurduu hayaller birbirini dengeleyemez. Bu ise ncinin kendisini zayf ve gsz hissetmesine neden olur. Bu balamda Arif ve nci ayn ortamda bulunmalarna karn ok farkl bak alarna sahip olan iki farkl dzenin insanlardr denilebilir. Oyunda mekn, bir apartman dairesinin mutfadr. Mutfaktaki eyalar, olay ile btnletirilerek eseregereklik kazandrlmtr. Arifin, nciye ay suyunu kaynatmay unuttuu iin nciyi azarlamas, pantolonunu tlettirmesi gibi tavrlar da ona olan tutumunu yanstrken, ncinin gndelik hayatndan da kesitler verir. Ayrca, iyi denmi bir evde kahvalty mutfakta yeme alkanlnn srdrlmesi , Arifin sahneye sabahln sryerek girmesi gibi ayrntlar , ailenin kltr tabann belirtecek biimde kullanlmtr (ener 1993: 193). Oyunun kiilerini sabah kahvalt srasnda yaanan kk anlamazlklar ile tanmaya balarz. Bu nedenle zaman, sabah saatleridir. ncinin kahvalt masasn hazrlamas, ay demlemesi oyundaki zaman daha gereki klmtr. Bu ortamda, ay demleme, kahvalt etme, dme dikme, t yapma gibi gnlk iler yaplacaktr. Oyunda daha sonra zerinde dnlmesi gereken deer yargs, insanca deerler gibi kavramlarn doru alglanmas ve somut yaama balanabilmesi iin bu gereki ayrntya gerek vardr (ener 1993: 193). Bu eser de denge ve atmalar zerine kurulmu, ayn zamanda kiilerin ruh tahlillerine de nem verilmitir. Sabahattin Kudret Aksal'n Bay Hi (1991) adl oyununun konusu ise, toplumsal basklardan bunalarak bireysel yalnzlklara gmlm olan iki kii ve bu kiilerin varlklarn hile ile dengelemeye altklar hayat mcadeleleridir. Oyun, bir apartman dairesinde orta halli bir oturma odasnda geer. Akam yemeinden sonra, vazodaki ieklerin suyunu deitiren Kadnn alnan kapy amasyla oyun balar. Kadn, akam vakti bilmedii bir adamn kaps140

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

n almasndan huzursuz olur. Kapy alan Erkek ne istediini bilmeden Kadnn evine girmek ister. Hi tanmad bir erkein evine girme isteini yadrgayan Kadn korkmaya balar. Kap nnde gerekletirilen ilk konumalardan, Erkek'in uzun zamandan beri sadece n gzledii bu eve, herhangi bir beklentisi olmakszn geldii anlalr. Erkek, kap nnde Kadn'n beklenmedik bu yabanc misafire kar duyduu korkularn gidermeye alr; daha sonra da zorla ieri girer. Bu yabanclk Erkek'i rahatsz etmez, fakat Kadn' korkutur ve onun tanmad bu yabancya eitli anlamlar yklemesine sebep olur. Oyun, Kadn'n, Erkek'in kim olduuna dair ykledii anlamlarla geliir. Erkek, Kadn'n n kendi karanlnda bir aydnlk olarak grdn ve umutlarn yitirmemek iin buraya geldiini syler. Ancak Kadn bu anlatlanlara inanmaz. lk olarak, Erkek'in yalnzlktan kurtulmak istediini ve bu efkati kendisinde bulmak iin buraya geldiine inanr. Erkek'i bir hasta olarak kabul eder ve gnll olarak ona ok iyi bakacan syler. Erkek, bunun yle olmadna Kadn' inandrr. Daha sonra Kadn onun bir ozan olduuna ve ilham almak iin kendisine geldiine inanmaya balar. Ancak Erkek, Kadn'n yine yanldn belirtir. Btn bunlardan sonra Kadn, Erkek'in gazetede grd bir kan emici ya da kocasnn kendisini takip ettirmesi iin gnderdii bir arac olduunu dnr. Btn tahminlerinde yanlan Kadn, en sonunda Erkek'in bir hrsz olduuna kanaat getirir. Ne var ki, Erkek bu saylanlarn hibiri olmadn, sadece ve sadece umutlarn korumaya alan bir ''hi'' olduunu syler. Oyun, Erkek'in btn kentin ve kent insannn kendisini hilie doru srklediini anlatmas ile devam eder. Kadn tkenmiesine btn yaktrmalarndan vazgeer ve onu bir ''hi'' olarak kabul eder; mutsuzluundan ve yalnzlndan Bay Hi ile evlenerek kurtulacan dnmeye balar. Kadn, Bay Hi'i kendisiyle evlenmesi iin ikna etmeye alr; ona ne isterse yapacan syler. Hayatta birbirine hi yaklamayan, birbirinden hi uzaklamayan rmaklar gibi denge kurabileceklerinden bahseder. Erkek ise Kadnn bu dncelerine bir anlam veremez. nk o, karanlkta bulduu aydnla bir anlam yklememitir. Bu nedenle aydnl kararmadan, umudu yklmadan geldii gibi gitmek ister. Erkek, kent yaamnn uzaklarnda kurduu dzen yklmadan, babasndan kalan koltuuna gmlerek tekrar ayn izlemek iin gitmek ister. Kadn, Erkek'in bu isteine anlam veremez; ancak engel de olmaz. Oyun, Kadn'n gzlerini kapayarak oturduu koltukta, Erkek'in sessizce gitmesiyle son bulur. Bay Hi adl oyun, birbirini tanmayan iki kii arasnda geer. Bunlardan biri kadn, dieri ise erkektir. Kadn, otuz be yalarnda yalnz yaayan biridir.
141

bilig, Gz / 2004, say 31

Toplumun ahlk ilkelerine baldr. Bu nedenle hi tanmad bir erkein kapsna dayanmas onu kayglandrm ve korkutmutur. Kadnn, sevgiye olan inanc ve duygululuu ayn zamanda toplumun trelerine, det ve geleneklerine balln ifade eder. Kadnn yaam grn, anlamlar ve beklentiler oluturmaktadr. Bu nedenle Erkekin hibir beklentisi olmadan evine gelmesine anlam veremez. Korkusunu, erkee yklemeye alt anlamlarla giderir. Erkekin yaam grnn karsnda yer alan Kadn, kaderine boyun emek durumunda kalr. Kaderine kar kamayacandan karamsarlnn farknda deildir. Hep bir beklenti iindedir: Kadn- (Alamakl) Kocaman kentin iinde, sizi benim bama saran yazgm, imdi kapmn nnden kula duyan bir kiiyi geirtecek deildi ya! Kula duysayd eli aya tutmaz olurdu belki de (Aksal 1991: 33). Gemi yaantsnda kocasnn kendisinden ayrlmasn kabul edememitir. Bu yzden kendisini, kocasnn arzulad bir kadn olarak deitirmeye alm ve bir gn kocasnn geri dnmesiyle yalnzlndan kurtulacana inanmtr. Hep birilerine snarak yaayabileceini dnmtr: Kadn- Gidin syleyin ona, tam onun istedii gibi yayorum ben, yapayalnz, bir kurt gibi! ime yalnz gidiyor, yalnz geliyorum. Yalnz uyuyor, yalnz uyanyorum, tam onun istedii gibi! Gidin anlatn ona! (Bir susu) Dnsn evine! (Bir susu) Dnecek mi dersiniz? (Aksal 1991: 45). Kadn, kendi ayaklar zerinde duramayan ve bakasndan sahiplenilme bekleyen bir varlk konumundadr. O, beenilmekten holanan, bakasnn korumasna muhta olan vasat bir dii cinstir. Nitekim Erkeke ykledii ilk anlamlara baktmz zaman Erkekin ncelikle beenilen, ilham verebilen bir kadn olduu iin kendisine geldiini dnr. Btn bunlar Kadnn hi tanmad bir erkek dahi olsa beenilme arzusunu duyduunu kantlar niteliktedir. Ancak Erkekin , hibir anlam ve beklenti olmakszn kendisine geldiini sylemesi, bir kadn olarak reddedildiini ifade eder. Bundan sonra Kadnn Erkeke ykledii anlamlarda hep iddetin ve ktln hakim olmas ise reddedilen bir kadnn krlan onurunu kurtarmak adna ortaya koyduu savunmalarn gstergesidir. Erkek ise, krk yalarnda yalnz yaayan biridir. Akl ve bamszl temsil eder. Kent ortamnn grltsnden kaarak sessizlie snmtr. Onun, Kadn gibi balanmaya ihtiyac yoktur; mutluluu ve huzuru sessizlikte, sessizlii ise karanlktaki d gcnde bulur. Huzurun ve sessizliin kentlemenin getirdii yeni yaam tarz ile kaybolduunu ve btn gzelliklerin beton ynlarnn altnda kaldn, her eyin kirlendiini syler. Onun bu konulardaki dncelerini aadaki repliklerden reniriz:
142

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

Erkek- Biliyor musunuz, her yazarn bir yerde sakl bir konusu vardr. Btn i bulmaktr onu. Bir hamlede hem de. Onu buldu mu kurtulur ya da batarbsbtn. Benim de konum bu k, bu pencereydi. ykm bunun stne kurdum. Kafamda buldum sizi, bu n yoluyla (Aksal 1991: 17). Erkek, almann sadece bir geim kayna olmas bakmndan nemli olduunu dnr. Her sabah caddelerde kouan insanlarn durumlarna bir anlam veremez. Kent yaamnn bunaltc ve tiksindirici kalabal, onu yalnzla ve karamsarla itmitir. Bu nedenle hep ky yaamn ve orann masum insanlarna, saf umutlarna zlem duyar. Topluma ve toplum kurallarna bakaldrr. Diledii gibi yaamak ister. zgr olduunu iddia eden insanlara inanmaz; nk btn insanlarn yeryznde bir eyler olmak istediine inanr. Bu nedenle herkesin taklit yoluyla birbirine benzediini dnr: Erkek- Resimler izecektim, daha bulunmam renklerle hem de. Belki de yontular yapardm bykl kkl. Bo levha, bombo! Ne demektir? Bo bir alan, hem de kocaman. Bir dans olacak, dans edecektim arada... Bugne dein var olmam biimlerle dans edecektim. Koacak, karacak, yakalayacaktm. Tanrsal bir ezginin eliinde koacaktm. Yeryznn yaratl diye baracaktm anlamayanlara, yeryznn yaratl bu ite! Ya da yeryznn sonu (Aksal 1991: 42). Erkek- ok istiyorsa, istedii de tekse, ne isterse olur insan bu yeryznde bayan! Okuyan da okumayan da, bilen de bilmeyen de, tkren de tkrlen de. Bense hi olmak istiyordum. ok istiyordum, stelik tek isteimdi bu (Aksal 1991: 53). Erkek, kentin ve kent insannn kendisini hilie ynelttiini syler. Yaam kendisine ykledii hilik deeri ile dengelemeye alr. nsanlarn deersiz bulduu, aalad biri olmaktan rahatsz olmaz. Onun tek istedii kendini gvende hissedecei bir yerde olmaktr. Yllarca hayalini kurduu bu gvenli sessizlik ise Kadn tanmasyla bozulur ve Erkek umutlarn yitirmeden yeniden kendi yalnzlna dner: Erkek- ok daha gzeldi bana kabuumda smklbcek olmak! (Aksal 1991: 57). Erkek, birbirine benzeyen insanlar grmekten, onlarla ayn havay solumaktan bkmtr. Bu nedenle, yalnzln da mutluluk getirebileceini renmitir. Uzun zaman n gzledii ev ise, onun aydnln karartmtr. Bu oyundaki kiiler, anlam ile anlamszlklarn, beklenti ile beklentisizliklerin, karanlk ile aydnln karlkl dengelerinin simgesel varlklardrlar. Oyunda Erkekin duyarszl, Kadnn duyarllyla; Erkekin beklentisizlii, Ka143

bilig, Gz / 2004, say 31

dnn beklentileriyle; Erkekin karanlktaki aydnl, Kadnn aydnlktaki karanl ile dengelenmitir. Erkek, d gc ile kurduu dnyasnda kendi yalnzl ile yaar. Kent toplumundan ve bu yaamn yaratt insanlardan holanmaz. Kitle kltrnn oluturduu tektiplilie kardr; nk insanlarn dnmeden ve sorgulamadan birbirlerine benzetildiklerini dnr. Dolaysyla insan kendi zn yaayamamaktadr. Bu nedenle evine ekmek getirecek paray karlamasnn dnda sokaa kmaz. Babasndan miras kalan koltuk, onun aydnla ulamasn salar. Kurduu d dnyasnda hep o eski koltuk vardr. Eski koltuk aslnda, Erkekin yalnzlnda ona g veren simgesel bir varlktr. Erkek, toplum kurallarn yadsyarak yaam hilik ile dengelemeye alr. Mikadonun pleri adl oyundaki Erkek gibi, o da bamszl temsil eder. Kentin ve insanlarn grltsnden kamak isteyen, hilii ile topluma ve toplum kurallarna bakaldran biridir. Mikadonun plerindeki Erkek yaam nasl nefret duygusu ile dengelemeye alyorsa, Bay Hi de yaam, hilikle dengelemeye alr. Bu nedenle kendisine, karanln iinde tutunabilecei bir k seer. Kadna beklentisiz bir yaamn da olabileceini gstermek ister. Ancak Erkek, i dnyasnda elikilidir. Uzaklardan setii bir kendisine g verecek aydnl kabul etmi, ancak bir zaman sonra n tanmak iin n ait olduu eve gitmitir. Bu gidie kendi iinde bir anlam verememesi onun eliki iinde olduunu gsterir. Yazgy kabul etmese de a yneliine engel olamadn sylemesi bu elikiyi kantlar niteliktedir. Kadn ise yaam karsnda Erkeke olduka kart bir gr ierisindedir. Kadnn sevgi ve mutlulua olan inanc Erkekin grleriyle akr. Kadn, toplum kurallarna ve ahlk ilkelerine ball temsil eder. Bunun bir dourgusu olarak da hi tanmad bir erkein evine girmek istemesini balangta yadrgar; ancak konutuka bu rahatszln yerini baka duygular alr. Kadn olduka kskantr ve ou kadn gibi o da terkedilmilii hazmedememektedir. Ne olursa olsun banda bir erkein bulunmasn ister. Bu zellikleri ile Kadn, toplumdaki dii cins tipinin bir rneidir. Yalnz yaayan Kadn, kocas tarafndan terkedilmi olup dul biri olarak yaamaktan yorulmutur; bu nedenle srekli bir aray ve beklenti ierisinde snaca birini arar. Evine gelen Erkekin anlamszln anlamlandrmak iin urar ve onu trl kimliklere sokar. Kadn hep bir beklenti iinde olduundan ou zaman hayal krkl yaar. Erkekin bylesine beklentisiz olmas onu artr. Ona gre yaad dzende beklentisiz olan bir kiinin yaama hakk yoktur.

144

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

Erkek, ad olmayan eylere inanmaz; ad konulmam olaylarn gerek olmayacan dnr ve ou zaman hibir ey bilmek istemez. Bu balamda Kadnla aralarnda srekli bir atma vardr. Erkek, dnyasnda kendine ykledii hilik deeriyle yaadnn farkndadr. Geen zaman iinde Erkek, Kadnn, kendisinin bile farknda olmad, bir d dnyasnda yaadn anlar. Beklentilerin dayanlmaz arlndan kaan Erkek, Kadnn beklentilerine anlam veremez ve onu kaybetmemek iin, geldii gibi gitmek ister. Kadn ise yaadklar bu atmann son bulacana inandrmtr kendisini. Bu noktada denilebilir ki oyunda, insann iinde yaad toplum ve evren karsndaki amazlar i ie dile getirilmi ve iki farkl tutum bir Erkek, bir de Kadn olmak zere iki farkl cinse bilinli bir ekilde yaatlmtr. Yazar kent yaamn ve bu yaamn getirdii toplumsal dzenin birey zerindeki etkisini ok ynl olarak ele almtr. Oyun bu bakmdan deerlendirildiinde yazar, Erkeki tercih edilen bir yalnzlk iinde brakm, Kadn ise varolan dzende kalabalk yalnzlklara srklemitir. Kadnn yalnzln itiraf edecek kadar glenmesi ile Erkek ve Kadn ortak bir noktada bulumutur ki, bu da ta ynlarnn altnda kalan gzelliklerin varldr. Oyun bir odada geer. Orta halli bir oturma odasnda byk bir pencere vardr. Bu pencerenin oyun boyunca alp kapanmas oyun kiilerinin d dnyaya katlma ya da d dnyaya uzaktan bakmak istediklerini ifade eder. Oyundaki zaman, akam yemeinden sonray gsterir. Bu zaman, Erkekin karanln iindeki bir kla aydnlanmak isteini; Kadnn ise karanlklardan kurtulup aydnlk iinde yaama isteini belirtmektedir. Oyunda kiilerin ruh tahlillerine arlk verilmitir. Kiilerin iinde bulunduklar durum, kent yaamnn olumsuz etkileriyle aklanmtr. Bylece kent yaamna eletiri getirilmitir. Vs'at Benerin pin Ucu ( 1999) adl oyununda ise, yazld yllarn toplumsal zellikleri verilmi, dnemin ekonomik dzeni, eitim sistemi ve politik yaps eletirel bir bak asyla- deerlendirilmitir. Bu bakmdan oyun sosyo-gldr niteliindedir. ki perdeden ve on bir tablodan oluan oyunda bir kiinin kendisini ikiletirmesi ile iki kii karmza kar. AA esas kii olmakla birlikte, A, AA'nn yaratt kiidir. Birinci perdenin ilk tablosunda AA'nn i elikilerine tank oluruz. Burada AA, kendisinin ne olduunu bilmeyen/bulamayan bir kiidir; kendisini yani A'y ldrmek ister. Fakat din duygularndan tr kendisini ldrmekten ekinir. Bu nedenle kendisini bu duruma iten artlar yeniden dnmeye balar. Oyun AA'nn bu durumlar yeniden ele almas ve sorgulamasyla geliir.
145

bilig, Gz / 2004, say 31

kinci tabloda AA ile A arasnda bir konuma geer. Burada AA, A'nn babas olduunu syler. A ise babas ile ayn yata olduunu, kendisi ile AA'nn benzemekten te tpklatn belirtir. Bunun zerine aralarnda bir srtme olur. AA, A'nn fesat, kaypak ve bozguncu biri olduunu; A ise AA'nn zm merakls bir salak olduunu syler. Aralarnda geen bu srtme her ikisinin de her ann bir balang olduu ve bu balangcn tutulabileceine dair ortak bir fikirde bulumalar ile sona erer. nc tablo, koronun arklar ile balar. Koronun sona ermesiyle AA ve A, "imdi okullu olduk, snflar doldurduk..." dizesini uyumsuz bir sesle sylemeye balarlar. AA bu uyumsuzluun bilinsiz olan belleklerinden kaynaklandn dnr. A ise uyumsuzluun, seslerinin eitimsiz olmasndan kaynaklandn ve bymeden bydklerini syler. Bunun zerine AA, sonray nceye, nceyi sonraya almamak gerektiini belirtir ve A'dan kendisini brakmasn ister. A ise AA'ya dlek olduunu ve asl onun kendisini brakmadn syler. nc tablo AA ve A'nn yaamak istediklerini syleyip birbirlerine sarlmalar ile sona erer. Oyunun drdnc tablosunda AA'nn srtnda bir papaz cbbesi vardr; A ise bebek klnda iskemlede oturmutur. Ortada ise kafesli gnah karma penceresi vardr. AA, Tanr'nn gcn, kudretini anlatmaya balar ve Tanr'nn insanlara canla birlikte snrsz akl verdiini syler. AA, Aya kurallarn insanlar tarafndan konulduunu ve yine insanlar tarafndan bozulduunu syler. A, AA'nn hakl olduunu belirttikten sonra onu konumak iin yreklendirmek ister. AA ise grevinin insanlar dinlemek olduunu ifade eder. Bunun zerine A, insanlarn kurallar gibi pederlerin de yasaklar olduunu belirtir. AA ise bunlarn kural deil buyruk olduunu ve buyruun, tersini akla getirmeye bile olanak bulunmayan birtakm eyler olduunu dile getirir. AA, A'nn bu sorgulamalarndan sklmaya balar ve A'ya bir an nce konumasn, kendisinden baka kiilerin de gnah karmak iin beklediini hatrlatr. A, merakn gidermek iin AA'ya Hz. sa'nn, gnah karma hcrelerinden birine girip girmediini sorar. AA, A'ya bir ocuk olduunu ve zaman gelince her eyi reneceini syler. A ise bunu zamana brakmak istemediini belirtir. AA, A'nn merakn gidermek iin anlatmaya balar ve Hz. sa'nn bir gn barahibe giderek annesini Tanr'nn gebe koyduuna bir trl inanmadn ve annesini hamile koyan bir hergelenin olduuna inandn, bu hergeleyi bulduu zaman namusunu temizleyeceini sylediini anlatr. A, anlatlanlar zerine Hz. sa'nn inansz olduunu anlar; fakat sadece Tanr'nn hakl olduuna inanan bir pederin bu gerei bilmesine ramen insanlarn neden hl Hz. sa'nn Tanr'nn olu olduuna inandklar fikrini sorgulamaya balar. AA ise kimsenin itiraz ede146

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

meyeceini, herkesin inanmak zorunda olduunu syler. A ise Tanr'nn insanlara bir can verdii iin yalanlara inanmak zorunda olmadn dnr. Drdnc tablo AA ve A'nn diskoya gitmek zere kol kola kmalar ile sona erer. Beinci tablo, dardan gelen ddn temposuna uyarak nce AA'nn sonra da A'nn sahneye girmesiyle balar. A, dardan ynetilmenin houna gitmediini syler. AA ise insanlarn mutlaka bakalar tarafndan ynetildiini, insanlarn kendi dorular ve deer yarglaryla yaayamadn belirtir. A ise bu duruma kar kar. AA, btn insanlarn dardan ynetilmesine ramen her insann kendisini evrenin merkezi sandn dnr. AA iin nemli olan bu dnyada umutsuz yaayabilmektir. Altnc tabloda AA yine papaz, A ise bebek klnda kar karmza. A'nn AA'dan bir ricasn dile getirirken kulland kelimelerden AA'nn hibir ey anlamamas ve A'y Trk Dil Kurumu'na ikyet edeceini sylemesi dikkat eker. A, zavall bir vatanda olarak kendisini gvence altna almak ister; arkasz olan insanlarn bu dnyada yaayamayacan dnr. AA ise yaamann insann en doal hakk olduunu belirtir. A, birini ldreceini; AA ise bunun balanamaz bir gnah olduunu bildirir. Bunun zerine A, AA'nn sevmedii Musa'y karsnda grnce ne yapacan sorar. AA onu bulduunda bir kak suda boacan syler. A ise btn sorunlarn zmnn dokunulmazlkta olduunu ve dokunulmazl ya da madd gc olmayan insanlarn yaayamayacan, hatta bu insanlarn konuma zgrl bir yana, dnme zgrlnn bile olmadn savunur. AA, A'ya bu kadar derinlere inmemek ve sadece yaamak gerektiini telkin eder. Altnca tablo AA'nn "Trk n, al, gven", AA'nn ise "Tanr Trk korusun" sylemleri ile sona erer. Oyunun ikinci perdesinin ilk tablosunda AA bir retmen, A ise renci klndadr. Oyun AA'nn sahneye girmesiyle balar. Snfn bo olduunu grnce A'ya dier rencilerin nerede olduklarn sorar. A, dier arkadalarnn ldn syler. Bunun zerine AA, eitim sistemini eletirerek; snflarn altm yetmi kiilik olmasndan, rencilerin snflarda el bombalaryla oynamalarndan, bir Trke retmenin hl "Filtn filtn mefln" kalplarn retmesinden yaknr. Btn bunlar dile getiren bir retmenin en kt ekilde zarar greceini dnr. A ise retmenin rencilerden srekli kalem, defter istemelerinden ikyetidir. rencilerin ou eyi bildiini, fakat snfta konuma zgrl olmad iin, kendilerini yaptklar eylemlerle dile getirmeye altklarna inanr. kinci perdenin ilk tablosu A'nn Trke'deki yerli taklardan kelime tretmesi ile sona erer. Tretilen kelimeler ise Trkiye'nin iinde bulunduu durumu yanstmas bakmndan olduka dikkat ekicidir: vurguncu, tefeci, blc, politikac, yalanc...
147

bilig, Gz / 2004, say 31

kinci tablo, AA ile A'nn oynadklar oyunun bir gldr olduunu ve bu gldr iin ok dn verdiklerini anlatmalar ile balar. Gncel konularn gelip geici olduunu dnrler. A, kalc olmak iin halkn manev hislerine hitap etmek gerektiini, zellikle de fakir insanlarn umutlarn besleyecek ifadelerin dile getirilmesinin yeterli olacan syler. AA, A'y bu dncelerini aa vurmamas iin uyarr. kinci tablo dardan gelen seslerin Pir Sultan Abdal'dan alnan "Kalsn benim davam, divana kalsn." cmlesi ile biter. nc tabloda AA bir yarg, A ise bir sanktr. A, dncelerini dile getirmesinden dolay yarglanr. AA, katibi uyandrmak iin bandan aa bir kova zemzem suyu dker. A, insanlarn bir ie zemzem suyu iin milyonlarca dviz harcayarak kbelere kadar gittiklerini hatrlatr. AA, dvizin ne olduunu anlamaz; A dvizin yabanc paras olduunu syledikten sonra AA neden yabanc para kullandklarn sorar. A, kendi paralarnn ty gibi olduunu ve srekli havalandn ve onlar kimsenin tutamadndan bahseder. Bunun zerine AA, yabanclarn paralarnn tatan m yapldn sorar. A ise yabanclarn paralarnn der gibi olduu dnemlerde birlik ve beraberlik ruhu iinde resim ektirip paralarnn iine top, tfek, tank, fze gibi ar eylerin resimlerini gizlediklerini syler. AA, A'dan kendi ressamlarnn olup olmadn renmek ister. A ise ressamlarnn olduunu, fakat onlarn daha ok elma, armut gibi resimler yaptklarn anlatr. lkedeki ressamlarn eitim almalar iin yabanc lkelere gnderildikleri zamansa ounun lkelerine dnmediini belirtir. AA, A'nn lkesindeki paralar grdn ve onlarn zerinde barajlarn, kprlerin olduunu syler. A ise onlarn bor har iinde bakalar tarafndan yaptrldn ifade eder. AA, A'ya bahsettii toplarn, tfeklerin, fzelerin ne ie yaradn sorduunda A, insanlarn birbirlerini ldrmek iin bunlar kullandklarn syler. AA, bu resimleri almamalarn belirtir. A ise kendisinin de ayn fikirde olduunu, fakat kazn ayann yle olmadn anlatmaya balar. nc tablo AA'nn A'y yarglamasnn mmkn olmadn syleyip, baka bir grevli mahkemeye sevk edilmesi zerine sona erer. Drdnc tabloda A'nn yarglanmasna baka bir yargla devam edilir. AA, A'nn dava dosyasn incelerken A mrldanmaya balar, AA ise A'y ya tam konumas ya da hi konumamas konusunda uyarr ve A'dan politika yapmamasn ister. A ise AA'nn bu isteini yerine getirerek susar. AA, davann sonucunu gerekli belgelere yazmak iin kalem ararken A, devletin btesine yk olmamas iin AA'ya bir kurun kalem uzatr. AA'nn varlan karar aklamas ile drdnc tablo sona erer. Oyunun beinci tablosunda AA, infaz savcs kimliiyle, yarglanan A'y ziyaret eder. AA, A'nn bir sanatkr olduunu belirtir; lmnden sonra dikilecek
148

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

olan heykellerinden, sokaklarn drt bir yann ssleyecek olan posterlerinden bir pay alabilmek iin A'dan yazl bir belge ister. A, belgeyi vermek zorunda kalr ve AA'ya kfretmeye balar. Bunun zerine AA ile A birbirlerine girerler. AA, A'y bir yumrukla devirir. A'dan kimseye bir ey sylememesini ister. Oyunun sonunda A, Tanr'ya kendi kendini yarglama frsat verdii iin kreder; zgr istemiyle kendini yok edebilecei iin mutludur. A, ipi boazna geirir ve iskemleyi ayaklaryla devirir. Iklar kararr. Karanlkta birinin yuvarland duyulur. Ik aldnda sahnede sadece AA vardr. AA, boynundaki ipi yoklayarak, Tanr'ya neden kendisini ldrmek iin izin vermediini sorarak isyan eder. AA, dardan gelen "Yaamak gzel be kardeim!" cmlesini tekrarlayan sesi hakl bulduu kadar haksz da bulur. Perde AA'nn "Yaamak, ama nasl yaamak?" sorusu ile kapanr. Oyunda iki kii olmasna ramen asl kii AA'dr. A ise AA'nn kendisini ikiletirmesiyle ortaya kan kiidir. lk tabloda A, bir iskemleye srt seyirciye dnk olarak ters oturur. AA ise, bol gmlei, buruuk pantolonu ve patlak ayakkabsyla A ile ayn klktadr. AA, kim ya da ne olduuna dair bir aray ierisindedir. A'nn kendisinin yaratt bir kii olduunu belirtir: AA- (Skmasna kvranr) Tam sras. Kendimi ldrmm, iim geliyor. Hay Allah! (Piposu snmtr; ateler ve derin derin soluklanr. A'nn bana dikilir. fkeyle bararak) ldracam! Kendimi de ldrdm. Kiminle kavga edeceim imdi ben? Hayvan herif, hani kendini ldrmekle i biter diyordun, hani ruh muh da yoktu? Peki ben neyim imdi sylesene. Bari bu konuda, bylesine nemli bir konuda yalan sylemeseydin, aldatmasaydn beni. Hi deilse yaplamayacaklarn en yaplamazn yaptm ya! Bu da bir ey saylmaz m? (Ann kollarndan yapr, ayaa kaldrmaa alr, A duramaz, ykldka dik durdurmay dener, sonunda brakverir; A bo bir uval gibi ylr. AA gler:) nsan kendi lsn de kaldramazsa vay bakalarnn haline (Bener 1999: 12). kinci tabloda AA, A'nn babasdr. AA kendisinin bymeden A'nn bymesini beklediini syler. A'ya gre AA zm merakls bir salaktr. AA'ya gre ise A bozguncu, fesat, kaypak biridir: AA- Tpklayoruz, benzemekten te. A- Tpklatk bile (Bener 1999: 16).

149

bilig, Gz / 2004, say 31

nc tabloda A, ksa pantolonludur. AA da soyunur ve ksa pantolonla kalr. AA belleklerin bilinsiz olmasndan yaknr. Zaman kendince yaamak ister. A ise tersine yaamak gerektiini syler. A yaamak, AA ise lmek ister. Bu nedenle birbirlerinden kopmak isterler. Drdnc tabloda AA, bir papaz; A ise bebek klnda gnah karan biri olarak ortaya kar. Papaz, gnah karmak isteyenleri dinlemekle grevli olduu iin burada pasif konumdadr. AA'nn iinde bulunduu ortamda pasif bir birey olarak yaamn srdrmesi ile papaz olarak karmza kmas bu bakmdan deerlendirilebilir. A, bebek klnda her eyi sorgulayp, var olan dzeni bozmak istemeyen insanlara isyan eder. Doru olmad bilinen eylere insanlarn neden inanmakta direndiklerini anlayamaz. AA, Tanr'nn insanlara sadece bir can ve snrsz akl verdiini; kurallar ise insanlarn koyduunu syler. AA, her insann bir eylere inanmak zorunda olduunu dnrken, A bunun ok sama olduunu belirtir. Beinci tabloda AA ve A bir tartma ierisindedirler. A, dardan ynetilmekten holanmaz. AA ise herkesin dardan ynetildiine inanr. A buna kar kar ve insanlarn neden boyunduruk altnda kaldn anlayamaz. AA ise insanlarn bakalar tarafndan ynetilmesine ramen her insann kendini evrenin merkezi sayarak yaadn dnr. AA'ya gre yaamda en nemli olan umutsuz yaayabilmektir; nk ona gre umut, insanlar bo bir hayata srkler: Altnc tabloda AA papaz, A ise bebek klndadr. AA yeni kuan kulland kelimeleri yadrgar; o, kullanlan dilin sadeliinden yanadr. A, sade bir vatanda olarak bu dnyada yaamann zor olduunu syler; her eyin maddi g ile satn alnabileceini, toplum dzeninde bir insann dokunulmazlk zrhn kuand taktirde istedii ekilde yaayabileceini dnr. A'ya gre yeni dnya dzeninde dostluk kalmamtr; her ey parann gc altnda ezilmitir. A, insanlarn zgrce yaayamadn savunur; insann dnmesi bu yzden ok tehlikelidir. AA ise papaz olduu iin toplumda saygn bir statye sahip olduundan bir nevi dokunulmazlk iindedir; bu nedenle sade vatandan derdini anlamaz: A- Efendim, malumunuz olduu vehile, evamir-i aere terkibiyle bilinen... AA- Ne demek malum, terkip, vehile, evamir, haere? A- Haere deil efendim aere. AA- Her neyse ite, anlamadm. A- Haklsnz, yeni kuaklara anlatmak g bunlar.
150

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

AA- Brak imdi kua mua! Trk Dil Kurumu'na curnallarm sonra seni, dzeltirler (Bener 1999: 49). Oyunun ikinci perdesinin ilk tablosunda ise, A ksa pantolonlu, okul formal; AA ise kravatl, gzlkl ve savruk giyimlidir. AA, Trkiye'deki retmen profilini; A ise Trkiye'deki renci profilini izer. AA, eitimretimdeki aksaklklar bilmesine ramen, sicilinin bozulaca ya da daha kt bir yere srlecei endiesiyle, okul mdrne dahi sylemez. Olaylara i sesi ile tepki gsterir; dncelerini dile getirmenin sakncal olduunu, bu nedenle dnmemek, konumamak gerektiini savunur. A ise dnen, tartan bir rencidir. Dndn syleme zgrln bilim yuvas olan snflarda dahi bulamayan rencilerin bu serbestlii eylem yaparak yakaladklarn dnr. retmenlerin, rencilerden srekli kalem ve defter istemesine anlam veremez. kinci perdenin ikinci tablosunda AA ile A, bir tiyatro oyunu sergilediklerini aklarlar. ada tiyatro ilkelerine uygun bir oyun yazamadklarnn endiesini tarlar. nsanlarn biimsellie verdikleri nem kadar muhtevaya nem vermediklerini dnrler. A bu tr sanat dallarnda keyi dnebilmek iin halkn manev hislerine hitap etmek gerektiini, bylece zellikle dk gelirli olan kitlelerden yana talebin artacan dnr: A- Aptal. yle deil ki! Dolmu mzii yapacaktm ben, yap plak, doldur kaset, dinlesin millet... Btn dolmularda, taksilerde, radyolarda, televizyonlarda... Her Allah'n gn... (Bener 1999: 82). nc tabloda AA yarg, A ise st ba perian bir sanktr. A, dndn syledii ve sorgulanmamas gereken konular sorgulad iin yarglanr. Burada siyas, kltrel ve ekonomik sisteme youn eletiri vardr. Bu bakmdan A'nn perian ve a bir ekilde sahneye girmesi olduka byk nem tar: Drdnc tablo nceki tablonun devam niteliindedir. A, bir nceki tabloda olduu gibi yine yarglanr. Bu tabloda AA dier bir yarg rolndedir. Dava bir nceki tabloda karara balanamad iin A'nn dosyas bir ipin ucuna balanarak baka bir yargca gnderilir. Beinci tabloda AA infaz savcs rolndedir. Ann yarglanmas burada da devam eder. Burada deer kavram sorgulanr ve popler kltrdeki deer anlay sorgulanr. Popler kltrde insanlarn elenceli vakit geirmeleri ve bu ynde tketime ynelmeleri amalanr. Bu yzden popler kltr iin reklamlar olduka nemlidir. Bu anlamda popler kltrde bir sanatkrdan ok, onun getirecei tiraj nemlidir. AA burada, yaad dnemde kymeti bilinmeyen bir insann lmnden sonra byk bir poplerlik kazanacan bilir ve bu poplerlikten yararlanabilmek iin Adan yazl bir belge ister.
151

bilig, Gz / 2004, say 31

Altnc tabloda A sahneden kar. AA, boynundaki iple bir sre yerde kprtsz kalr. Kendine geldii zaman yaratt kiinin artk olmadn grr; bir ryadan uyanm gibidir. Kendini ldremedii iin Tanr'ya isyan eder: AA- Hay Allah, u ie bak. p kopmu. Beni kandrdn! Ne biim Tanr'sn sen! Sana yllarca insanca rica ettim, yalvardm! Beni benden bakasna, dahas beni bana kul etme, dedim! Tanrm neden yardm etmiyorsun bana! Neden brakmyorsun beni kendimi ldreyim? (Glmser, mrldanr gibi:) "Yaamak gzel ey be kardeim." yle mi dersin? Haklsn, hakl olduun kadar da hakszsn, gk gzlm, koca ozan, byk usta.Yaamak, gzelse de, deilse de yaamak... (Sesi fsltya dnr) Ama naslyaamak?... (Bener 1999: 117118). Vs'at Bener, "pin Ucu" adl oyunu ile 1980 ylnda Abdi peki dl'n kazanmtr. Sosyogldr olan oyunda insanlarn nasl yaadklar sorgulanr; ekonomik yaplanma, eitim sistemi, politik dzen ve toplumun deimeyen kalp yarglar eletirilir. Oyun iki perdeden oluur; birinci perde alt tablodan, ikinci perde be tablodan meydana gelmitir. Her bir tabloda sorun ieren bir durum ele alnmtr. Oyunun ilk perdesinin birinci tablosunda, birey olarak elikilerinden, kayglarndan kurtulmaya alan AA'nn kendisinin ne olduunu bulmas ve sorunlardan bunalarak lm tercih etmesi ilenir. Burada "lm", topluma yenik dm bireyin bakaldrs niteliini tar. Nitekim oyunda kiilerin "ipin ucu..." sylemi, kontrolden kan olaylar simgeler. pin ucunun kamas ise AA'nn istedii toplum dzenine asla kavuamayacan gsterir; nk bandan yakalanamayan ya da tartlma imkn olmayan sorunlarn dzeltilme imkn yoktur. kinci tablo, birbirine ok benzeyen iki insann, yneten ve ynetilenler zerine konumalar ile geer. AA, herkesin birileri tarafndan ynetildiini ve insanlarn kendi deer yarglar ile yaayamadklarn belirtir. A ise insanlarn kendilerini ynetenlerin szn dinlemeyerek onlara kar kmalar gerektiini syler. Burada bir bakma kitle kltrnn yaratt kitle toplumuna bir eletiri vardr. Bu balamda zellikle medya glerince ynlendirilen insanlar artk zgr deildirler. Zevkleri, deer yarglar, sosyal yaamlar ve buna benzer bir ok unsur bakalarnn sunduu deer yarglaryla ekillenmektedir. Bu bakmdan tpklaan insanlar artk kendilerine uzak ve yabanc konumdadrlar. nc tablo, koro ile balar. Burada epik tiyatronun zellikleri grlr. Bu tabloda ele alnan sorun, insanlarn dnmekten yoksun olular ve bilinsiz belleklere sahip olmalardr. AA, kendi dorular ile yaamn srdren insan152

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

larn zlemini yanstrken, A var olan dzenin bozulmamas gerektiini dnen insanlarn zavallln yanstr. Drdnc tabloda AA srtnda bir papaz cppesi ile A ise bebek klnda karmza kar. Burada AA, dnmeden, sorgulamadan inanan bir insan; A ise sorgulayan, dnen bir insan temsil eder. Sorgusu yaplan esas konu, insanlarn doru olmadn bildii eylere dahi neden inandklardr. Burada dinin insanlar zerindeki baskc konumu eletirilirken, bu konuda sulananlar halk din ynden smren kiilerdir. Bu kiiler, insanlar zerinde bask kurmakta ve olan olduu gibi deil, karlar dorultusunda olacak ekilde aktarmaktadrlar. Bu anlamda din, onu kullananlarca bir smr unsuru haline gelmekte ve farkl bak alarn yok etmektedir. Bu da insanlarn din vecibeleri sorgulamamasna neden olmakta ve bylece din bakalarnn onu kulland biimiyle yaanmaktadr. Oyunun beinci tablosunda her insann kendisini evrenin merkezi sanmas dile getirilmi ve insanlarn umut dnyasnda yaadklar belirtilmitir. Umudun ise ikiyzl, avutkan ve insan afyon yutmua dndren bir g olduu ileri srlmtr. Burada her insann kendisini evrenin merkezi sanmas, zellikle kapitalizm ile birlikte madd gcn nem kazanmas sonucunda insanlarn her eyi parayla satn alabilecekleri duygusuna kaplmalar ile aklanabilir. Nitekim burada yine kitle kltrnn etkisinden sz edilebilir. Kitle kltrnde her eyin tketim nesnesi olarak grlmesi, gelip geicilik sorununu da beraberinde getirmitir. Bu da nesnelerin bir g, stat ve prestij gstergesi olarak alglanmasn salamtr. Bu nedenle insanlar, bilinsizce tketime yneldike, birbirlerinden uzaklamlar ve birbirlerini aalamaya balamlardr. Birinci perdenin son (altnc) tablosunda, "dokunulmazlk" kavram zerinde durulur. Burada orulu azn bozmaktan kanmaya alan papaz AA'nn, A'y kulland kelimeler iin Trk Dil Kurumu'na ikyet etmesi dikkat ekicidir. AAnn burada papaz olarak karmza kmas onun toplum dzenini evrensel dzeyde eletirmek istemesinden kaynaklanr. A, siyas dzenin aslnda bir dzensizlik ve adletsizlik olduunu dnr ve dokunulmazl olmayan insanlarn rahata yaayamadklarn, dncelerini dile getiremediklerini, buna karn ou zaman haksz yere yarglandklarn belirtir. AA ise aslan olmaktansa asan olmay tercih eder, bu nedenle o, olaylarn derinine inmeden, sorgulamadan, var olan dzeni bozmadan yaayan insanlar temsil eder. Oyunun ikinci perdesinin ilk tablosunda Trk Milli Eitim sistemi eletirilir. AA, Trkiyedeki retmen profilini, A ise renci profilini izer. AA, Trke retmeni olduu halde "Filtn filtn mefln" kalplarn niin rettiklerini anlayamayan, altm kiilik snflarda retimin yaplmasna kar ka153

bilig, Gz / 2004, say 31

mayan, retimdeki aksaklklar sicilinin bozulaca dncesi ile okul mdrne iletemeyen ve suskunluunu bozamayan bir retmen profilini izmitir. A ise, konuma zgrlnn snflarda bile olmadn dnen, bu nedenle rencilerin eyleme yneldiklerini savunan bir rencidir. kinci tabloda keyi dnen/popler olan ou sanatnn, halkn manev hislerini kullanp, duygu smrs yaparak kendilerini dinlettikleri ve bylece mehur olduklar dile getirilir. Burada zellikle 1980lerde yaygnlk kazanan postmodernizmin popler kltre yansmas ile oluan alt kimliklere, bir eletiri vardr. Yaanlan bu kimlik bunalmnda oluan her alt kimlik kltr aslnda insanlarn manev hislerini kullanmaktadr. rnein arabesk kltr, halkn ezilmilii, hor grlml, mutluluk dleri ellerinden alnm insanlarn hayat mcadeleleri gibi duygular araclyla sylemini yaygnlatrr. nc tabloda, ekonomik dzenin adaletsizlii eletirilir. Bu tabloda epik tiyatro zellikleri vardr. Kiilerin korodan sonra sahneye kmalar bu anlamda dikkat ekicidir. A, ekmek bulamayan insanlar ile milyonlarca dviz harcayp Kbe'lere kadar gidenlerin ayn lkede yaadn dile getirir. Burada bir lkenin kendi parasn kullanmayp, yabanc paralara yatarm yaparak mill paralarn deersizletiren ya da buna zorlanan kitleler eletirilir. lkesini uygarlk dzeyine karabilmek amacyla baka lkelere eitim almalar iin gnderilen aydnlarn lkelerine bir daha dnmemeleri eletirilir. Dvize yatrm yapan her insann aslnda Trkiye ekonomisine zarar verdii belirtilir. Drdnc tabloda, dndn dile getiren bir bireyin insafszca yarglanmas ele alnr. Madd olarak snf farknn en u dzeyde yaand lkemizde alt snf insanlarnn hor grld, aaland ve adaletsiz bir ekilde yargland; st snf insannn ise adaleti bile satn alabilecek gte olduu eletirilir. Oyunun beinci tablosunda, aydn ve sanatkrlarn birounun deerlerinin anlalabilmesi iin lmelerinin gerekli olduu belirtilip, toplumun kltr seviyesinin dkl sorgulanr. Her tabloda farkl bir sorunun ele alnd bu oyunda, her bir sorun yaam karsnda iki asal tutum ile verilir. Bu tutumlar ise bir kiinin kendisini ikiletirmesi ile tartlr. Tartlan konular, insanln ortak gerekleridir. Nitekim oyun kiilerinin adlarnn olmamas bir genelleme yapldn gsterir. ki kiilik oyunlarn kendine zg yapsndan biraz farkl zellikler tayan bu oyunda, dikkati eken en nemli noktalardan biri koronun bulunmas ve meknn bir tiyatro sahnesi olarak belirtilmi olmasdr. Oyunda meknn belirtilmesinden ziyade kiilerin kyafetleri belirtilmi; bylece yanstlan durum daha gereki klnmtr.
154

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

Oyunda kiilerin kyafetleri, onlarn dnce yaplarn ortaya koymakta ve iletilen mesaj daha da ekici hale getirmektedir. lk tabloda AA'nn seyirciye arkas dnk bir ekilde oturmu olmas ve srtna yar yarya sokulmu byk bir ban bulunmas seyirciyi kiilerin psiik durumlar hakknda bilgilendirir. Drdnc ve altnc tablolarda AA'nn bir papaz cppesiyle, A'nn ise bebek klnda sahneye kmalar dikkat ekicidir. AA, birey olarak topluma yenik dt iin lm tercih eder; yani artk yaam karsnda pasif durumdadr. Papazn grevi ise sadece gnah karmak isteyen insanlar dinlemektir; dolaysyla papaz da pasif bir insandr ve AA ile papaz bu anlamda zdeleir. A'nn ise bebek olarak karmza kmas ve olaylar sorgulamas yaam karsnda kontrol bandan ele almak isteinden kaynaklanm olabilir. Nitekim var olan dzeni kabul ettikten sonra olaylar sorgulamann bir anlam yoktur; oyunun adndan da anlalaca gibi, her eyde ipin ucunu batan yakalamak gerekir. pin ucu karldnda ise i iten gemitir. Oyunun ikinci perdesinin birinci tablosunda AA'nn kravatl, gzlkl bir retmen, A'nn ise ksa pantolonlu, okul formal bir renci olarak karmza kmas dikkat ekicidir. Ksa pantolonu ile A, Trkiye'deki ekonomik eitsizlii; her eyi kendi iinde mrldanan ve eitimdeki aksaklklar okul mdrne dahi sylemekten ekinen AA ise eitimdeki arpkl dile getirir. nc tabloda A'nn stnn bann perian olmas sradan bir vatandan ektii eziyetleri simgelerken; AA'nn srtna melek kanatlar taklm, etekleri yerleri spren bir cppeyle dolamas parann ve hretin gcn simgeler. ki kiilik oyunlarn yapsndan farkl olarak, oyunda zaman kavram belirtilmemitir. Perde saysna ve ele alnan konulara bakarak oyunun, geni bir zamana yayld sylenebilir. Bu geni zaman diliminde kiiler eitli klklarda karmza kar ve bir sorunu ele alp, farkl tutumlar karsnda tartma yaratrlar. ki kiilik oyunlarn en nemli zellii olan kartlklarn dengelenmesi ise oyunda, AA'nn yaamdaki zlemleri, beklentileri, isyanlar ve benzeri duygu ve dncelerini A'ya yanstmas ile salanmtr. Bylece bir bireyin toplumdaki gerek yaam ile arzulad yaam bir arada verilmitir. Sonu 1980-2000 yllar arasnda yaynlanan iki kiilik oyunlarda dnemin sosyoekonomik sorunlarnn genellikle kar koca ilikisi erevesinde ele alnd, yazarlarn bu konular karsnda eletirel bir tutum sergiledikleri gzlenir. 1980 sonrasnn siyas, sosyal ve ekonomik artlarnn kiiler zerindeki yansmalarn Vsat Benerin pin Ucu, Bilgesu Erenusun kili Oyun, Oktay
155

bilig, Gz / 2004, say 31

Rfatn Yamur Sknts ve Sabahattin Kudret Aksaln Bay Hi adl oyunlarnda grmek mmkndr. Oyunlarn adlar bile bir ipucu vermektedir. 1980 sonrasnda, tpk 1960l yllarda olduu gibi kent yaamnn skcl, kiiler zerindeki etkisi, ky yaamna zlem duyma, toplum kurallarna bakaldrp diledii gibi yaama isteinin bu tr oyunlarda ele alnd grlr. rnein, Bay Hi adl oyunda kent yaam ve kent insanlarnn, bireyi hilie ynelttii vurgulanr. Oyun kiileri d gcyle kurduklar dnyalarnda kendi yalnzlklarn yaama zlemi iindedirler. Yeni bir insan tipinin yaratlmaya alld bu dnemde zellikle kadnlarn alma hayatnda daha sk grlmesi, ekonomik ynden zgrlk salasa da, bu durum alan kadnn skntlarnn artmasna neden olmutur. rnein, kili Oyunun kadn olan Nur, ekonomik zgrln palavra olduunu dnr. ocuklaryla yeteri kadar ilgilenememesi, olaylar istedii gibi ynlendirememesi, insanlar olaylar karsnda vurdumduymaz bir tavr iinde grmesi vb. bir ok ey onu rahatsz edecek boyuttadr. Nur her eyin farknda olmakla beraber deien hayat artlar karsnda aknla dp, kendisini aresiz hisseder. almak bile istemez. Kocasnn 1980 ncesi dinamizminden eser kalmamasn da eletirir. Ama kendisi de pasiftir. Nur, yeni ekonomik dzenin ortaya kard kadnlardan sadece biridir. 1980 sonras ekonomik dzenin olumsuz ynlerini Yamur Skntsnda grmek mmkndr. Bir kar koca ilikisi erevesi iinde ele alnan oyunda, Arifin keyi kolay tarafndan dnmek istemesine, i hayatnda yasa ve ahlk d iler evirmenin kt grlmediine; dzenbazlk, kurnazlk, iki yzllk, yalanclk, insanlar kullanmak ve gsterili bir yaam srmek gibi eylerin bu dnya dzeninde olaan grndne ahit olur okuyucu/izleyici. Dnemin ekonomik, politik ve eitim sisteminin, insanlarn bu dzen iindeki yaamlarndan kesitler verilerek eletirildiini pin Ucunda bulmak mmkndr. pin Ucu ile kontrolden kan olaylarn/sorunlarn dzeltilme imknnn olmamas anlatlr. Oyun kiileri yine kadn ve erkekten ibarettir. Ancak Bay Hi ve pin Ucu dndaki oyunlarda kadn ve erkein adlar vardr. pin Ucunda ise kiiler A ve AA biiminde adlandrlmlardr. Bir kiinin kendini ikiletirmesi sonucu, AA, Ay yaratm ve bylece bir bireyin yaad hayat ile yaamak istedii hayat verilmek istenmitir. ncelenen drt oyunda meknlar farkllk gsterir. 1980 ncesindeki oyunlarda mekn genellikle kapal mekn yani oda, mutfak, salon gibi evin blmlerinden biri iken, bu oyunlardan ikisinde farkl meknlarla karlarz. rnein,
156

Doan ve Gkelik, Trk Tiyatrosunda ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme

kili Oyunda, oyun kiilerini Ege kylarnda, bir kr ortamnda tanrz. pin Ucunda ise A ile AAnn brndkleri rollere gre meknlar da deiir. Snf, kilise, mahkeme salonu bunlardan birkadr. Bay Hite mekn oturma odas, Yamur Skntsnda ise mutfaktr. Mekn ister geni olsun ister dar, oyun kiilerinin i eliki ve atmalarn belirten meknlarda birileri ile beraber yaadklar; bu durumun da iki kiilik oyun kurallarna uygun olduu sylenebilir. Ele alnan oyunlarn zamanlar da nceki dnemin oyunlarna nazaran farkllk gsterir. rnein Yamur Skntsnda zaman sabah saatleri iken, kili Oyunda ok belirgin deildir. pin Ucunda ise oyun kiilerinin girdikleri rollere gre deien mekn ve zaman szkonusudur. ki kiilik oyunlarn yapsna en uygun oyun olarak Bay Hii grrz. Bu oyunda zaman, genel yapya uygun olarak akam yemeinden sonray gsterir. 1980-2000 yllar arasnda yaynlanan bu drt oyun, kendinden nceki (19601980) dnemin oyunlarndan kii, zaman, mekn ve tema bakmndan baz farkllklar gsterir. Temelde bu farkllklarn dnemin siyas, sosyal ve ekonomik koullarna bal olarak gelitiini sylemek mmkndr. Kaynaklar
AKSAL, Sabahattin Kudret (1991), Bay Hi, stanbul: Cem Yaynevi. AND, Metin (1983), Cumhuriyet Dnemi Trk Tiyatrosu (1923-1983), stanbul: Bankas Yaynlar. BENER, O. Vsat (1999), pin Ucu , stanbul: letiim Yaynlar. ERENUS, Bilgesu (1981), kili Oyun, stanbul: Yaln Yaynlar. ERKO, Glaye (1993), Trk Tiyatrosunda 1960-1970 Dnemi (Yaymlanmam Doktora Tezi), Ankara: Ankara niversitesi. RIFAT, Oktay (1986), Yamur Sknts, Ankara: Devlet Tiyatro Yaynlar. ENER, Sevda (1993), Oyundan Dnceye, Ankara: Gndoan Yaynlar. ENER, Sevda (2003), Geliim Srecinde Trk Tiyatrosu, stanbul: Alkm Yaynlar. YKSEL, Ayegl (1997), ada Trk Tiyatrosunda On Yazar, stanbul: Mitos Boyut Yaynlar.

Aklama
Bundan nceki almalarmzda Adalet Aaolunun Tombala, k ve Bir Kahramann lm; Glten Aknn Batak adl oyunlar Kadn Yazarlarmzn 157
1

bilig, Gz / 2004, say 31

ki Kiilik Oyunlar zerine Bir Deerlendirme bal altnda inceleme konusu yaplmtr. Bu oyunlar 1980li yllara ait olmakla birlikte, ayr bir makalenin konusunu oluturduundan burada tekrar zerinde durulmamtr. 1960-1980 yllar arasnda yaynlanan Sabahattin Kudret Aksaln Kahvede enlik Var, Melih Cevdet Andayn Mikadonun pleri, Aziz Nesinin Bir Kadn in Det, Hazr Ol ve Tut Elimden Rovni ile Diner Smerin Eski Fotoraflar adl oyunlar ise bir baka yazmzda ele alnmtr. Prof. Dr. Sevda enerin ve Prof. Dr. Ayegl Ykselin ad geen oyunlarn bazlaryla ilgili ok deerli almalar bulunmaktadr. Bu makalelerin almalarmza nemli katks olduunu ifade etmek isteriz.

158

An Evalicaton of Two Persons Plays in Turkish Theatre

Assoc.Prof. Dr. bide DOAN* Sdka GKELK**

Abstract: In this study characteristics of the plays written for two persons, published between 1980-2000 are given and as an example four plays are investigated. The plays are as follows: pin Ucu by Vsat Bener, kili Oyun by Bilgesu Erenus, Yamur Sknts by Oktay Rfat and Bay Hi by Sabahattin Kudret Aksal. In this plays political and social issues after 1980 were mainly covered. The key persons of the plays were chosen amoung friends and relatives. The plays were based on equalibrium and proceeded with the information and destruction of this equalibrium. All events generally proceeded inside the rooms. The events occur in the evening or at nght according to the psycology of individuals at which people become more sentimental. This type of plays gained more attention in the history of Turkish theatre literature in 1960s and gave many examples. Key Words: Turkish theatre, two persons plays, Vsat Bener, Bilgesu Erenus, S. Kudret Aksal, individualism

* *

Hacettepe University, Faculty of Letters, Department of Turksh Language and Literature/ANKARA abide@hacettepe.edu.tr Hacettepe University, Institute of Social Sciences / ANKARA sgokcelik@yahoo.com bilig Summer / 2004 Number 31: 127-160 Ahmet Yesevi University Board of Trustees

bilig Zima 2004 vpusk: 31: 163-202 Popeitel#skiy Sovet Universiteta Axmeta Wsavi