Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego

szesnastowieczna propozycja
reformy ustrojowej w duchu proweneckim
Ernest KoWALCzyK
Universit di Roma La Sapienza (Italia)
erkowalczyk@gmail.com

Recibido: octubre de 2011

Aceptado: Febrero de 2012

Streszczenie
Artyku przedstawia propozycj reformy politycznej pastwa polsko-litewskiego u schyku XVI wieku,
wysunit przez ukasza Grnickiego w traktacie Droga do zupenej wolnoci. Grnicki podobnie jak
wielu innych pisarzy w Polsce i w Europie - wzoruje si na Wenecji, ktr uwaa za idea dobrze ustanowionej republiki. Jego analiza problemw Rzeczpospolitej oraz proponowane rozwizania s jednym z najciekawszych wyrazw polskiej myli politycznej Renesansu.
Sowa kluczowe: Grnicki ukasz, Droga do zupenej wolnoci, polska myl polityczna XVI wieku, mit Wenecji.
Droga do zupenej wolnoci de ukasz Grnicki - una propuesta proveneciana
de reforma politica del siglo XVI
Resumen
El artculo presenta la propuesta de una reforma poltica del estado polaco-lituano a finales del siglo XVI,
hecha por ukasz Grnicki en su tractado Droga do zupenej wolnoci. Grnicki, como muchos otros escritores en Polonia y en Europa, sigue el ejemplo de Venecia que considera el ideal de una repblica ordenada
bien. Su anlisis de los problemas de Rzeczpospolita, as como las soluciones que ofrece, son una de las ms
interesantes expresiones del pensamiento poltico polaco del Renacimiento.
Palabras clave: Grnicki ukasz, Droga do zupenej wolnoci, pensamiento poltico polaco del siglo XVI,
mito de Venecia.
ukasz Grnickis Droga do zupenej wolnoci - a pro-Venetian proposal
of a political reform from the XVIth century
Abstract
The article presents the proposal of a political reform of the Polish-Lithuanian Commonwealth at the end of
the XVIth century, made by ukasz Grnicki in his treatise Droga do zupenej wolnoci. Grnicki like
many other writers in Poland and in Europe follows the example of Venice, which he considers the ideal of
a well-ordered republic. The analysis of problems of Rzeczpospolita as well as the solutions he offers, are
one of the most interesting expressions of the Polish political thought in the Renaissance.
Key words: Grnicki ukasz, Droga do zupenej wolnoci, Polish political thought in the XVIth century,
myth of Venice.

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

149

ISSN: 1578-1763
http://dx.doi.org/10.5209/rev_ESLC.2012.v12.38733

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

ukasz Grnicki (1527-1603) jest jednym z najciekawszych i wci niedostatecznie zbadanych autorw polskiego renesansu. znany przede wszystkim jako
autor Dworzanina Polskiego1, przekadu, a cilej rzecz ujmujc, parafrazy traktatu
Baltazara Castiglione Il libro del Cortigiano, Grnicki pozostawi po sobie szereg
pism, ktre dowodz jego szerokich zainteresowa, a take sytuuj go wrd czoowych postaci szesnastowiecznej panoramy kulturalnej nad Wis. Co do tego, e
naley go stawia w pierwszym szeregu twrcw renesansowych w Polsce nie ma
wtpliwoci Jakub Lichaski, autor najnowszej biografii Grnickiego, a take serii
pomniejszych prac na jego temat. Dworzanin Polski, bdcy jednym z fundamentw
jzyka polskiego na gruncie prozy, cho przynis saw tumaczowi, by zaledwie
pocztkiem caej serii tekstw, w ktrych Grnicki przyblia polskiemu odbiorcy
intelektualne prdy epoki. To wanie Grnicki w swoim Demon Socratis jako
pierwszy wprowadza tak bezporednie nawizania do dialogw Platona w literaturze polskiej; on take prbuje zapozna swoich czytelnikw z filozoficzn spucizn Seneki tumaczc Troades oraz De Beneficiis2. Jednake nie mniej istotne dla
oglnej oceny Grnickiego wydaj si jego teksty o charakterze zdecydowanie politycznym, bdce jednoczenie wyrazem jego intelektualnej samodzielnoci i oryginalnoci: Rozmowa Polaka z Wochem o wolnociach i prawach polskich oraz
Droga do zupenej wolnoci.
Nie sposb pisa o ukaszu Grnickim w oderwaniu od jego inspiracji intelektualnych majcych swe rdo w renesansowej Italii. Kultura woska bya zreszt
bez wtpienia wzorem do naladowania dla kilku pokole autorw polskiego
odrodzenia, a Pwysep Apeniski by jednym z gwnych miejsc odwiedzanych
przez ciekawych wiata i wiedzy przybyszy znad Wisy. Nazwiska studentw uniwersytetw woskich s jednoczenie nazwiskami czoowych postaci epoki: Mikoaj
Kopernik, Jan i Piotr Kochanowscy, Stanisaw orzechowski, Wawrzyniec Golicki,
Andrzej Patrycy Nidecki, Krzysztof Warszewicki czy Sebastian Petrycy. Kultura
woska miaa rwnie swych rzecznikw w przebywajcych w Polsce Wochach,
wrd ktrych na czoo wysuwaj si dwie postacie: Filippo Buonaccorsi zwany
Kallimachem oraz ona zygmunta I, Bona Sforza dAragona. Nie bez przyczyny
mona mwi o zjawisku fascynacji kultur wosk i czerpania z niej penymi
garciami, swoistej italofilii, obecnej na wielu polach3.
Wrd zdeklarowanych mionikw kultury oraz wzorcw woskich
Grnickiemu zdecydowanie naley si poczesne miejsce. Nie ma podstaw podwaa opinii Jana laskiego, i w peni polskiego Renesansu autor Dworzanina
samotnie reprezentowa italianizm w ksztacie podwczas najpeniejszym4.
1 W ostatnich latach pojawiy si dwie wane publikacje na temat Dworzanina Polskiego: A. GALLEWICz
Dworzanin polski i jego woski pierwowzr. Studium adaptacji, Warszawa 2006 oraz M. WoJTKoWSKA-MAKSIMIK, Gentiluomo-cortigiano i dworzanin polski: dyskusja o doskonaoci czowiek w Il libro del cortigiano Baldassarra Castiglionego i w Dworzaninie polskim ukasza Grnickiego, Warszawa 2007.
2 LICHASKI J. z., ukasz Grnicki sarmacki Castiglione, czyli o problemach bada literatury i kultury I
Rzeczypospolitej czasw renesansu w: SALWA (2005: 9).
3 Podstawowym wprowadzeniem do tej tematyki jest H. BARyCz, Italofile i Italofobi w id. Spojrzenia w przeszo
polsko-wosk, Wrocaw 1965, ss. 48-76. Por. rwnie W. TyGIELSKI, Wosi w Polsce XVI-XVII wieku, Warszawa
2005, rozdz. V oraz C. BACKVIS, Jak w XVI wieku Polacy widzieli Wochy i Wochw w: id. Szkice o kulturze
staropolskiej, Warszawa 1975, ss. 687-769.
4 J. LASKI, Italianizm ukasza Grnickiego, w: NoWoRoLSKA (1993: 69).

150

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Przebywa Grnicki w Italii najprawdopodobniej dwukrotnie, raz jako mody czowiek u progu dorosoci w latach 1545-48, drugi raz jako trzydziestoletni ju
mczyzna w latach 1557-59. Trudno powiedzie cokolwiek o jego formalnym
wyksztaceniu zdobytym podczas tych wyjazdw, wydaje si jednak, e brak jakiejkolwiek wzmianki u samego Grnickiego, jak i nieobecno jego nazwiska na
listach promowanych studentw wiadczy o tym, e nie zdoby tam dyplomu uniwersyteckiego. Nie byoby to jednak niczym dziwnym, gdy wielu modych ludzi
wracao wwczas z zagranicznych podry naukowych nie uzyskawszy formalnego
potwierdzenia zdobytej wiedzy. Grnicki we Woszech z pewnoci nie prnowa:
pozna wietnie jzyk i kultur Italii, za jego fascynacja wkrtce znalaza idealn
moliwo kontynuacji, kiedy autor Dworzanina zosta bibliotekarzem i zarzdc
krlewskiego ksigozbioru zygmunta Augusta na zamku w Tykocinie, a take
sekretarzem wadcy. To wszystko sprawio, e by on oczytany i obyty w stopniu
rzadko spotykanym w wczesnej Polsce.
Grnicki, o czym warto pamita, by rwnie wietnym przykadem czowieka,
ktry zrobi karier midzystanow. Wywodzcy si z mieszczastwa, moliwo
lepszej edukacji, a co za tym idzie awansu spoecznego zyska dziki poparciu
swego wuja, Stanisawa Gsiorka, duchownego i literata obracajcego si w dworskich krgach Krakowa. W 1561 roku zosta nobilitowany, a w dziesi lat pniej
mianowany starost wspomnianego Tykocina. Podobn ciek przeszo wiele
innych czoowych postaci polskiego odrodzenia, by wspomnie tylko Erazma
Cioka, Marcina Kromera czy Stanisawa Hozjusza; z kolei wczesnorenesansowy
poeta aciski Klemens Janicki wywodzi si z rodziny chopskiej. Kariera i awans
spoeczny dobitnie dowodz talentu i zasug Grnickiego na polu kultury intelektualnej, jednak jego mieszczaskie pochodzenie nie mogo pozosta bez wpywu na
jego pogldy. z jednej strony jako homo novus musia liczy si z niechci szlachty rodowej, ktra sprawiaa, e nie czu si z ni zintegrowany. z drugiej za strony
nie by od urodzenia zwizany ze szlacheckimi tradycjami i wartociami politycznymi, w zwizku z czym patrzy na nie z innej, daleko bardziej zdystansowanej perspektywy5. Kwestia tego swoistego zawieszenie midzy dwoma stanami, wydaje si
kluczowa zarwno dla tego artykuu, jak i szerzej - dla analizy caej myli politycznej Grnickiego, gdy pozwala lepiej zrozumie rda specyficznego podejcia
autora do ustroju Rzeczypospolitej oraz jego otwarto na poszukiwanie wzorw
wrd obcych rozwiza.
Na twrczo stricte polityczn ukasza Grnickiego skadaj si dwa dziea.
Dialog Rozmowa Polaka z Wochem o wolnociach i prawach polskich pierwotnie
zosta ogoszony drukiem anonimowo w 1587 lub 1588 roku, jednak bardzo szybko
wycofano go z obiegu, prawdopodobnie na prob samego kanclerza Jana
zamoyskiego, skdind yczliwego Grnickiemu. Ponownie, ju pod nazwiskiem
autora, zostanie opublikowany dopiero ponad dziesi lat po jego mierci, w 1616
roku. Drugie dzieo polityczne Grnickiego, Droga do zupenej wolnoci pisana w
formie traktatu ukae si drukiem jeszcze pniej, bo dopiero w 1650 roku. Nie
ulega wtpliwoci, e publikujc otwarcie swoje utwory za ycia Grnicki ci5

Problem ten sygnalizuje, cho nie rozwija go szerzej, J.z. Lichaski w SALWA (2005: 22).

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

151

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

gnby na siebie odium przewaajcej czci szlachty, za rzeczywista sia oddziaywania jego pogldw i argumentacji byaby bardzo niewielka. Autor jest zreszt
cakowicie wiadom stopnia kontrowersyjnoci zawartych w swoich utworach tez,
czemu daje wyraz we wstpie do Rozmowy, majcej w oczywisty sposb na celu
przygotowanie czytelnika na tekst, ktry zapewne mu si nie do koca spodoba:
Przeciwko wolnoci mwi u wolnych ludzi wcale nienawistna rzecz jest. Lecz gdy
w gbi wejrzysz, przystojna. W tym omyka, i nie wszyscy wiemy, co prawdziwa wolno. Przy cnocie wolno dobra; oprcz cnoty swawola jest. Pod prawem wolno prawdziwa, bez sprawiedliwoci niewola jest. Przeto nie trzeba si obraa, gdy si to gani,
co sobie ludzie za co wielkiego maj, a co prawdziwie za jest rzecz. W Atenach zakazano byo pod gardem, kto by by mia si way wnosi do senatu o dostaniu Salaminy,
ktr Spartani odjli Ateczykom. Solon, widzc, i ten zakaz ojczynie szkodliwy by,
uczyniwszy si szalonym j posplstwo naprzd namawia, acne sposoby dostania
Salaminy ukazujc, na wojn; od posplstwa donioso si rady wszystkiej.
Szalonego nie karali gardem, bo go nie popad, ale obaczywszy, i nie od rzeczy
radzi, na jego gupim rzekomo szalestwie przestali, zebrawszy wojsko Salamin odjli.
Tobie take uczyni przyjdzie. Jeli si ta rozmowa o wolnoci widzi przykra, przyjmij
j tak, jak od szalonego. Tak si acno pomcisz, co si zda za krzywd. Jeli ku rzeczy
mwi, nie wstydaj si szalonego rady sucha a na sobie poprawia tego, co si w
posplstwie nie podoba. (GRNICKI 1961 B: 321-321)

Grnicki przywouje przykad greckiego mdrca w nadziei, e jego czytelnicy

bd w stanie zrozumie proponowan paralel i przyjm jego dzieo z pewnym
dystansem, nie dyskwalifikujc z gry jego, ani zawartych w nim tez tylko dlatego,
e zostaje w nim potraktowany krytycznie idea szlacheckiej wolnoci. Do wtpliwy dla wielu odbiorcw by te zapewne nie tyle pomys skonfrontowania dwch
wizji ustroju i realiw Rzeczypospolitej - Polaka i obcokrajowca -, ktry pojawia
si choby w pismach z czasw pierwszego bezkrlewia6, ale przede wszystkim
fakt, e w tej rozmowie Polak nie odgrywa dominujcej roli. Do pewnego stopnia
podobna sytuacja miaa ju co prawda miejsce wczeniej, w Rozmowie Polaka z
Litwinem napisanej przez Augustyna Rotundusa Mieleskiego jako odpowied na
publikacje polityczne Stanisawa orzechowskiego z poowy lat 60-ych XVI wieku.
Jednake nawet jeli w tym dialogu Litwin dominowa nad Polakiem, naley pamita, e obaj byli poddanymi tego samego krla, przez co dzieo to nie byo oparte
na dychotomii swj-cudzoziemiec sensu stricto. U Grnickiego ten podzia jest
duo bardziej wyrany.
zgodnie ze zdeklarowan italofili autora interlokutorem polskiego szlachcica
jest bezimienny Woch, z ktrym Grnicki wyranie sympatyzuje, co przejawia si
w zdecydowanej wyszoci intelektualnej nad oponentem oraz dysproporcji kwestii
wygaszanych przez obu rozmwcw. Mona z du doz prawdopodobiestwa
przyj, e posta Wocha to porte-parole autora, ktry z jednej strony nie chce
wchodzi w otwarty konflikt ze szlacht, a z drugiej pragnie nada wiksz wag
swoim zakamuflowanym opiniom, wkadajc je w usta przedstawiciela najznamienitszej wwczas kultury w Europie.
6 Por. Dialogi de regis Poloniae electione, w J. CzUBEK, Pisma polityczne z czasw pierwszego bezkrlewia,
Krakw 1906, 665-704.

152

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Ta druga hipoteza w do przekonujcy sposb tumaczyaby wybr

Grnickiego. Skoro Italia, jak wiemy, bya dla niego niedocigym wzorem cywilizacyjnym, to w naturalny sposb najbardziej autorytatywnym rozmwc, dysponujcym odpowiednim potencjaem intelektualnym i perswazyjnym byby wanie
Woch. Jego uwagi cechuje szersza ni u Polaka perspektywa, zdolno do syntetycznego ujcia poszczeglnych zagadnie, a take krytyczne spojrzenie obcokrajowca, ktry jednak mieszkajc od dugiego czasu w Polsce, zna bardzo dobrze
tutejsz rzeczywisto (TyGIELSKI 2005: 469).
Dialog Grnickiego dzieli si na trzy czci dni, a w kadej z nich porusza inn
kwesti. Pierwszy dzie powicony jest rozmowom na temat pojmowania wolnoci zarwno w najszerszym, oglnym znaczeniu, jak i w odniesieniu do konkretnych
rozwiza ustrojowych: wolnej elekcji oraz wolnoci osobistej w Rzeczypospolitej.
W drugim dniu poruszane s gwnie kwestie prawne, a cilej te z nich, ktre zdaniem Wocha wymagaj doprecyzowania lub uregulowania: m.in. kara za zabjstwo
i cay szereg zagadnie zwizanych z czynnociami procesowymi. Trzeci dzie
powicony jest dywagacjom podsumowujcym wczeniej omwione zagadnienia,
a take do lunym projektom usprawnie dziaania pastwa i prawa. Konkluzja tej
wyjtkowej w skali caej naszej renesansowej literatury rozmowy, cho nie jest
nazbyt kategoryczna, zdradza krytyczny stosunek autora do polskich realiw: Kto
dusze swej uywa nie umie, temu lepiej, eby jej nie mia; take i wolnoci kto uywa nie umie, temu jej szkoda. Wy [czyli Polacy przyp. E.K.] nie umiecie uywa
wolnoci, trzeba si ba, iby jej wam Bg nie odj. (GRNICKI 1961 B: 468-9).
Droga do zupenej wolnoci jest utworem, ktry mona uzna za logiczne uzupenienie, a waciwie rozwinicie pewnych kwestii poruszanych w Rozmowie. o
ile jednak Rozmowa jest utworem przede wszystkim sygnalizujcym problemy
ustroju szlacheckiego oraz prb dyskusji nad nimi, Droga jest propozycj - miejscami szkicow, miejscami bardzo skonkretyzowan reform majcych za cel
napraw le funkcjonujcych dziedzin polskiej pastwowoci. W przeciwiestwie
do Rozmowy autor nie kamufluje ju swoich przekona i wystpuje otwarcie jako
ukasz Grnicki. Droga stanowi zatem kolejny, ostatni ju etap ewolucji postawy
Grnickiego i pomimo swojej niekompletnoci wydaje si by zwieczeniem jego
twrczoci na polu politycznym.
Wiek XVI by epok gwatownego rozbudzenia wiadomoci politycznej
szlachty, jak rwnie dynamicznych zmian ustrojowych. W 1505 uchwalono
konstytucj Nihil novi, w 1569 roku doszo do poczenia Korony Polskiej i
Wielkiego Ksistwa Litewskiego w jeden organizm pastwowy
Rzeczpospolit obojga Narodw, a ju trzy lata pniej, po mierci
zygmunta Augusta w 1572 roku doszo do pierwszej wolnej elekcji, ktra
miaa pozosta obowizujcym sposobem wyboru monarchy na kolejne dwa
wieki. Wyrazem owego ferworu politycznego, ktry ogarn stan szlachecki
by m.in. ruch egzekucyjny oraz dugotrwae spory wok wolnoci religijnej
czy zakresu prerogatyw monarchy. Przez cay XVI wiek pojawiay si z rn
czstotliwoci pisma publicystyczne o charakterze politycznym, wrd
ktrych najbardziej znany jest picioczciowy traktat Andrzeja Frycza
Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

153

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Modrzewskiego De republica emendanda (Krakw, 1551) 7. Polscy autorzy

polityczni poruszali cae spektrum zagadnie spoecznych, prawnych, ustrojowych,
religijnych, etycznych i moralnych istotnych w ich oczach dla waciwego funkcjonowania pastwa, zachowania pokoju oraz wolnoci8.
Droga do zupenej wolnoci Grnickiego sytuuje si w tym samym, krytycznym
wobec polityczno-prawnych realiw Polski szlacheckiej, nurcie, co dzieo Frycza
Modrzewskiego, obok wielu innych, jak rozprawy Andrzeja Wolana De libertate
politica sive civili (Krakw, 1573) albo pniejszego ju dialogu Krzysztofa
Warszewickiego De optimo statu libertatis (Krakw, 1598). z tymi ostatnimi czy
go zwaszcza ywotne zainteresowanie definicj pojcia wolno, ktrej jednak i
Modrzewski powici wiele uwagi. Wszyscy ci autorzy maj zreszt do podobne
spojrzenie na to zagadnienie. Frycz Modrzewski tak pisze w trzecim rozdziale II ksigi De republica emendanda:
Prawdziwa wolno nie polega na swawoli czynienia, co by si tylko zachciao, ani na nadmiernej pobaliwoci prawa dla tych, co si zbrodni gwnych dopucili, ale na poskramianiu
lepych i szalonych namitnoci i na panowaniu nad nimi rozumem, wedle ktrego wskaza
yje si najlepiej i najwitobliwiej, jak te na niezawodnej karnoci w yciu, na sprawiedliwym porzdku praw; na takim samym odnoszeniu si do takich samych spraw bez adnego
wzgldu na osoby; na rwnoci w sdzeniu, wydawaniu wyrokw i wykonywaniu ich. (...)
Porwnaje mi z t wolnoci owych chepliwych chwalcw wolnoci, ktrej naduywaj najczciej nie inaczej ni konie, co bez wdzide i udzienic na siebie wpadaj, zbami i kopytami nawzajem sobie rany zadaj, tak e w kocu nie mog si na nic
przyda Rzeczypospolitej. C zaiste byoby dla tych koni bardziej podane jak poskromienie ich wdzidem, by ani sobie, ani innym nie mogy uczyni nic zego? (...) Lecz
bydlta tego nie rozumiej, a przeto sobie i nie ycz. Ale dla ludzi rozumem obdarzonych nie powinno by nic sodszego, nic milszego, jak kiezna swe namitnoci wdzidem praw i uczynki swe kierowa w szranki dobrego rzdzenia nimi. Moe si to wydawa ptami, ale w kadym razie takimi, ktre powstrzymuj nas od lekkomylnoci,
wyuzdania, okruciestwa i innych wad, a wiod do roztropnoci, skromnoci, ludzkoci
i powinnoci wszystkich cnt. (FRyCz MoDRzEWSKI 2003: 131-132).

Podobne rozumienie wolnoci, bazujcej przede wszystkim na poszanowaniu

sprawiedliwych praw proponuje Wolan:
eby kto dobrze wszytkich dbr swoich uywa, potrzeba tego, aby wolnie uywa. I
za tym to idzie, e wszytko szczcie ludzkie jako w dobrym, tak te i w wolnym dbr
uywaniu naley.
Aby ta wolno w rzeczypospolitej kademu zdrowa i caa zostaa a iby chciwoci i
popdliwoci zych ludzi nie bya otworzysta, ten sposb i obyczaj potrzeba byo wynale, jakoby wszelka zo ludzka i niesforno bya pohamowana. S przeto wynajdzione prawa, w ktrych by si nauka wszelka poczciwej powinnoci zamykaa, i zarazem te
karanie na przestpce jest postanowione, aby ku zachowaniu pospolitego pokiju groz
7 Pierwsze wydanie dziea zostao pozbawione przez cenzur dwch ostatnich ksig: O kociele i O szkole. W kompletnej postaci De republica emendanda ukazaa si w Bazylei w 1559 roku.
8 Pomimo upywu lat wci inspirujcym wprowadzeniem s dwa dusze artykuy powicone tej tematyce: C.
BACKVIS Gwne tematy polskiej myli politycznej w XVI wieku, w id., Szkice o kulturze staropolskiej, Warszawa
1975 oraz E. KoTARSKI, Publicystyka polityczna polskiego odrodzenia; wprowadzenie do problematyki, w: J.
PELC (red.) Problemy literatury staropolskiej, seria druga, Warszawa 1972.

154

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

byli przymuszeni, ktrzy by dobrowolnie pokoju przestrzega nie chcieli. (...)

Std dostatecznie uway si moe, co to jest wolno, o ktrej tu mwimy: to jest
wszytkich dbr, o ktrych si na wierzchu mwio, spokojne i bez strachy adnej krzywdy dzierenie, w dobrym a przystojnym ich uywaniu zczone. Abowiem tak uczciwe
prawa pospolit wolno ze wszech stron czaj, a kto by ich le uywa, i swoj, i cudz
wolno gwaci, srodze uka. Bo wszyscy praw i uczciwych ustaw gwaciciele i swoj
zarazem, i innych wolno targaj.9

Rwnie i Warszewicki zauwaa istotny problem z rozumieniem oraz zachowaniem wolnoci w wczesnej Rzeczypospolitej obojga Narodw:
zaiste kiedy wzmaga si ludzka niegodziwo, prawa naley nie tylko mnoy, ale i
zaostrza. To konieczne jest wszdzie, a szczeglnie w Polsce, ktr zowi woln. Nazbyt,
niestety, jest ona wolna, zepsuta mnogoci stronnictw i spokojem, ktry wszelako zapowiada wielk zawieruch! Tym bowiem usilniej poszukuje si wymwek dla nieprawoci,
im gorliwiej broni si nieposkromionej wolnoci. (WARSzEWICKI 2010: 278)

Droga do zupenej wolnoci nie jest dzieem atwym do jednoznacznego zakwalifikowania. Powszechnie uwaana jest za traktat10, aczkolwiek o do specyficznej
strukturze. Jakub Lichaski zaproponowa ostatnio, by spojrze na Drog przez
pryzmat zabiegw retorycznych uytych przez Grnickiego i w ten sposb doszed
do wniosku, e utwr ten powiela schemat mowy doradczej (LICHASKI 1998:
79-82).). Droga sprawia rwnie wraenie utworu wewntrznie niejednolitego,
pisanego z myl o gbokich zmianach, jednak koczcego si do zdawkow
konkluzj oferujc okrojony w stosunku do wczeniejszych propozycji program
reform. By moe jednak sam autor, zdajc sobie spraw z kontrowersyjnoci swoich tez wiadomie proponuje z pocztku wersj maksymalistyczn, by ostatecznie
przeforsowa cho program minimum.
Definicja wolnoci Grnickiego w Rozmowie... jest rozmyta, gdy naley jej szuka w kilku rnych wypowiedziach Wocha. Wynika to std, i przybysz z Italii stosuje metod ironii sokratejskiej i obala krok po kroku proponowane przez Polaka
faszywe koncepcje wolnoci. Cay dialog pomidzy obiema postaciami zdradza
zreszt wyrane inspiracje utworami Platona w warstwie kompozycyjnej i argumentacyjnej11. W tej sytuacji najbardziej spjna i lapidarna definicja wolnoci znajduje si
we wspomnianym ju wyej wstpie12. Sdzc z tytuu wydawa by si mogo, e w
Drodze do zupenej wolnoci Grnicki zdecyduje si na bardziej szczegowe teoretyczne podejcie do tej kwestii i zaoferuje jej kompletn definicj. Autor jednak zaskakuje w tym przypadku swoich czytelnikw, ponownie unikajc jasnego i dobitnego
sformuowania, czym jest w jego oczach wolno. zamiast tego, ponownie proponuje
z pocztku seri stwierdze, mwicych o tym, czym wolno nie jest:
9 WoLAN (2010: III, 4-6.). Cytowane teksty podaj w tumaczeniu Stanisawa Dubingowicza z polskiej edycji
dziea Wolana, wydanej w Wilnie w 1606, O wolnoci rzeczypospolitej albo lacheckiej.
10 R. PoLLAK, Wstp do: GRNICKI (1961) , Pisma, t. I, s.35.
11 Innym, moe nawet lepszym przykadem wyranie platoskich inspiracji Grnickiego jest utwr Demon
Socratis, bdcy dialogiem pomidzy zodziejem, a czartem, przy czym ta ostatnia posta nie jest inkarnacj diaba, lecz raczej tytuowym sokratejskim gosem wewntrznym, okrelanym greckim sowem .
12 Patrz przypis 6.

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

155

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Samo to, e taka swawola w Polszcze jest, e tak lekkie uwaenie prawa, e do sprawiedliwoci tak trudny przystp, aza to nie choroba, za to nie skaza Rzeczypospolitej gwatowna? (GRNICKI 1961 A: 481)
Rzeczpospolita nasza barzo jest chora, barzo nadpsowana, czci obyczajmi zymi, przyniesionymi z cudzych ziem, czci zym wychowaniem ludzi modych a nader askawym prawem, na one dawne dobre ludzi postanowionym; gdy obojga trzeba do dobrze postanowionej rzeczypospolitej, to jest i obyczajw dobrych, i dobrego prawa; abowiem jako dobre obyczaje, eby si nie skaziy, potrzebuj dobrego prawa, tak te dobre prawa, eby zostay cae,
dobrych obyczajw potrzebuj. ze zych tedy obyczajw i ze sabego prawa urosy wielkie a
gwatowne w Polszcze zoci tak, i ile jest ludzi monych w Polszcze a zego sumnienia, tyle
jest tyrannw. Nasi przodkowie gdy do wolnoci przyszli, zabiegali temu wszelakim obyczajem, eby krl tyrannem by nie mg, eby mi majtnoci, ony, dzieci bra nie mg, ebych
siedzia na swym bezpiecznie bez strachu adnego, a temu nie zabiegali, eby mi ssiad
moniejszy tyrannem nie by. A tyran daleko to ciszy i wicej ich by moe, ni gdyby mi
krl opanowa i zniewoli. (GRNICKI 1961 A 483-4)

z tych fragmentw nie wynika jednoznacznie, co Grnicki rozumie pod pojciem

zupenej wolnoci, o ktrej wspomina w tytule swojego traktatu. Dowiadujemy si
natomiast, e kondycja pastwa nie jest najlepsza, co jest wynikiem w ocenie autora
swawoli, stojcej w opozycji do prawdziwej wolnoci, lekcewaenia praw, skdind
samych w sobie nieskutecznych i nie do koca sprawiedliwych oraz zych obyczajw i
niewaciwego wychowania. Pitnowane zjawiska sprzyjaj swawoli innych, ktrzy tym
samym urastaj do rangi tyranw, czyli osb, ktre nie tylko pozbawiaj wolnoci
wspobywateli, ale wrcz doprowadzaj kraj do ruiny. Wiadomo ju zatem, co wolnoci nie jest. I wanie losy pastwa, owej dobrze postanowionej rzeczypospolitej, ktre
to sformuowanie jest kalk z aciskiej terminologii szeroko stosowanej na Pwyspie
Apeniskim res publica bene instituta zajmuj kluczow pozycj w koncepcji zupenej wolnoci Grnickiego. Przeprowadziwszy wywd swoich propozycji zmian ustrojowych, z nieskrywan nut pesymizmu konkluduje:
Bacz ja, e tym, ktrzy dostojestwa, poytki od krlw apali, ten porzdek nie bdzie k
myli. Jako trudni tych do wolnoci przycign, ktrzy pod wadz i szafunkiem krlewskim
ty zwykli. Bo w rzeczypospolitej wolnej, gdzie nie sam krl, ale rzeczpospolita rzdzi, trudno tam inym czym wskura, jedno cnot a dzielnoci; a gdzie krl sam wszytkim szafuje, tam
szczciem do wiela rzeczy przy si mo. Nadto gdzie rzeczpospolita wada, rzdzi i sdzi,
tam o miosierdzi trudno; a gdzie krl, tam miosierdzia zawdy jest nadzieja. ot takowi
ludzie wolno pospolit mieliby za wielk swoj niewol. I pki s tacy ludzie, pty trudno
myli o prawej, jaka by ma, wolnoci polskiej. (GRNICKI 1961 A: 526).

Nawet dla osoby nieznajcej szczegowych propozycji Grnickiego powyszy fragment jest jasny w swojej wymowie: prawdziw wolno mona osign tylko w
pastwie, w ktrym obywatele bd rwni wobec siebie i wobec prawa, za jedyn moliwoci zrobienia kariery jest wykazanie si autentycznymi przymiotami osobistymi, a nie
poleganie na krlewskiej asce13. Propozycja taka miaa w renesansowej Polsce szla13

owa koncepcja wolnoci jest do bliska definicji wolnoci zaproponowanej przez Quentina Skinnera dla pastw
republikaskich przeomu redniowiecza i nowoytnoci. Uczony przedstawia interpretacj, w myl ktrej wolno jednostki jest podrzdna wobec wolnoci pastwa, rozumianej zarwno jako niezaleno od obcego najedcy, jak i od
wasnego despoty. Paradoksalnie zatem wolno indywidualna moe by utrzymana tylko wtedy, gdy gwnym celem
dziaa ludzkich staje si dbao o interes publiczny wolnego pastwa. Szersze omwienie koncepcji Skinnera wraz z
odniesieniami do poszczeglnych tekstw proponuje Anna GRzEKoWIAK-KRWAWICz (2000: 165-174).

156

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

checkiej wydwik niemal rewolucyjny i musiaa wydawa si szerszej publice czym na

ksztat herezji politycznej, Grnicki by jednak gboko przekonany co do susznoci swoich postulatw, ktre miay ustanowi pastwo kompletne, umiejce sprawnie funkcjonowa zarwno w okresie pokoju, jak i wojny (GRNICKI 1961 A: 527).
Jak zatem wyglday konkretne propozycje? Podstawowym postulatem
Grnickiego jest utworzenie staego Sejmu. Jak wiemy, od czasw uchwalenia artykuw henrykowskich przy okazji pierwszej wolnej elekcji Sejm zwoywany mia
by przynajmniej raz na dwa lata na okres szeciu tygodni. Autor Drogi uznaje
takie rozwizanie za kompletnie nieadekwatne do potrzeb nowoczesnego i potnego pastwa14. Trzy stany sejmujce: krl, rada senatorska oraz wybierani na roczn
kadencj i opacani z kasy pastwowej posowie powinni stale przebywa w jednym
miejscu i debatowa nad biecymi sprawami Rzeczypospolitej i jej obywateli.
Propozycja Grnickiego byo do radykalna, gdy majc na celu zwikszenie efektywnoci dziaa pastwa w oparciu o centralizacj oraz zapewnienie cigoci sprawowania wadzy, odcinaa si od dotychczasowych praktyk i tradycji politycznych.
Rozwizanie to byo homologiczne, cho nie analogiczne, do rozwiza stosowanych w monarchiach absolutnych, gdzie dwr monarchy by centrum wadzy, przez
co proces decyzyjny by skrcony do niezbdnego minimum. Grnicki nie by jednak zwolennikiem monarchii absolutnej tylko usprawnienia dziaa pastwa.
Autor Drogi nie poprzestaje jednak na modyfikacjach istniejcych ju rozwiza oraz urzdw, lecz idzie dalej w swoich rozwaaniach i proponuje wprowadzenie nowych:
Chciabym ja stanowic niektre urzdy nowe, eby ten naprzd by urzd postanowiony,
ktry by tylko trwa puroka: czterech z rady polskiej a czterech z litewskiej, take te czterech z posw polskich a czterech z posw litewskich; wszytkich szesnacie, eby obrano
ludzi mdrych a niemodych (). Ci, nie bawic si innymi rzeczami, eby obmylali dobre
Rzeczypospolitej; oni do rady naprzd, oni niedostatki Rzeczypospolitej eby uznawali i ukazywali krlowi, radzie i posom w kupie siedzcym. (GRNICKI 1961 A: 489).

Grnicki nazywa w urzd grnym albo pierworadnym, za za jego pierwowzr uzna naley Rad Mniejsz (Consiglio Minore), rezydujc na stae przy
weneckim doy. Jej zadaniem miaaby by analiza biecych zagadnie politycznych, administracyjnych i dyplomatycznych, a nastpnie przedstawienie jej wynikw krlowi. Te, wraz z ewentualnymi poprawkami krlewskimi, stanowiyby projekty ustaw, gosowanych przez sejm i senat na wsplnym posiedzeniu. W przypadku, gdyby czonkowie Rady Gwnej mieli odrbne zdania, kade z nich byoby
poddane pod gosowanie. Pocztkowo Grnicki proponuje gosowanie poprzez
powstanie i w zalenoci od pogldu przejcie na praw stron sali (zgoda), lew
stron (sprzeciw) lub pozostanie w miejscu (wstrzymanie si od gosu), jednak przy
okazji omawiania procedury gosowania nad kandydatami na poszczeglne urzdy
bez adnych ju wewntrznych oporw postuluje wykorzystanie rozwiza znanych
z ustroju weneckiego:
14 Ustawicznego sejmu tak wielkie krlestwo potrzebuje jako dla spraw koronnych, ktre co godzina nadchodz,
tak te dla sprawiedliwoci nieodwocznej, eby j kady mg mie, sejmu dwuletniego nie czekajc.
(GRNICKI 1961 A: 486-7).

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

157

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Ni takie rozchodzenie, daleko by lepsze i snadniejsze byo balotowanie, jako w

radzie weneckiej balotuj, to jest pieczkami pciennymi, jakoby gaeczkami, odprawuj zdania abo wota swoje. (GRNICKI 1961 A: 494).

Nastpnie bardzo dokadnie opisuje ca procedur gosowania w Wenecji, cznie z podaniem wymiarw urn dwie puszcze okrge toczone, a z wierzchy zadnione i zaprawione, dugie ze wszytkim na putrzeciej wierci kada, a szerokie na
wier bez putora palca (GRNICKI 1961 A: 494). Grnicki deklaruje si jako
zdecydowany przeciwnik rozwlekych deliberacji parlamentarnych, w ktrych
kady ma prawo zgosi swoje poprawki w zwizku z czym proces decyzyjny
wydua si niemal w nieskoczono. Autor Drogi przyznaje Radzie Grnej prerogatyw inicjatywy ustawodawczej, za zadaniem parlamentu ma by nie dyskutowanie nad projektami, ale gosowanie15. Sejm powinien zosta zreformowany
poprzez zmniejszenie liczby posw ze 170 do 124 tak, by nie mieli oni liczebnej
przewagi nad senatorami (ktrych byo 140) przy jednoczesnym wprowadzeniu
wyborw z wojewdztw, a nie z powiatw oraz zwolnieniu posw z obowizku
przestrzegania instrukcji sejmikowych na rzecz wikszej niezalenoci podczas gosowania. Wadca powinien posiada moliwo wskazania na poszczeglne urzdy
cztery kandydatury, gosowane nastpnie przez parlament. Autor Drogi wzywa
rwnie do zreformowania legislacji, za jako osoby naturalnie do tego predestynowane wskazuje doktorw prawa nie dlatego, ebymy nasze prawo zarzucili a
cudzego si jli [powszechny zarzut przeciwnikw kodyfikacji w oparciu o prawo
rzymskie przyp. E.K.], ale dlatego, i ludzie uczeni z gruntu rzeczy prowadz,
przyrodzenia naladuj, przyczyny, dlaczego co by ma, ukazuj, daleko patrz i, co
z czego ur moe, widz. (GRNICKI 1961 A: 512).
Drugim urzdem, ktry naleaoby w opinii Grnickiego - wprowadzi w Polsce
na wzr republiki weneckiej jest Rada Dwunastu lustrzane niemal odbicie Consiglio
dei Dieci, odpowiedzialnego za bezpieczestwo publiczne i porzdek pastwa. Urzd
tedy ten dwunastu mw, a krl jego mo trzynasty, ma na pieczy mie zdrowie
Rzeczypospolitej, eby wtlona nie bya abo niezgod, abo buntowaniem, abo jak
chytr a szkodliw Rzeczypospolitej rad. (GRNICKI 1961 A: 502).. Grnicki jednak widzi zagroenie dla porzdku pastwa duo gbiej, ni na poziomie spiskw czy
buntw, przyznajc Radzie Dwunastu istotne prerogatywy sdowe w sprawach kryminalnych: gwatach, morderstwach, a nawet bigamii. Wydaje si, e w tym konkretnym przypadku propozycje autora osigny stopie zupenej political fiction, gdy o
ile jeszcze mona sobie wyobrazi, cho nie bez powanych zastrzee, prby wdroenia w ycie wczeniejszych postulatw Grnickiego, to nie sposb zakada, by
przywyka do zotej wolnoci szlachta zgodzia si na ustanowienie tak restrykcyjnego urzdu o naturze bliskiej trybunaom inkwizycyjnym.
W swoim programie naprawy Rzeczypospolitej Grnicki nie ogranicza si jedynie do
zagadnie polityczno-prawnych, ale wykazuje rwnie ywe zainteresowanie kwestiami
militarnymi oraz ekonomicznymi. Podstaw obrony powinien by stay rdze armii oparty
15 Lepiej baliotowa, ni oracyje stroi. I Rzym wtenczas zgin, gdy najwicej wymownych ludzi w nim si nalazo. (GRNICKI 1961 A: 496).

158

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

o ustanowione w drugiej poowie XVI wieku wojska kwarciane i piechot wybranieck,

rozlokowane na granicach, sprawnie opacane i zaopatrywane. Drugim elementem powinna by konsekwentna budowa sieci fortec, przy czym Grnicki znajc do powszechn niech co do ich zasadnoci (gdzieby u nas zamki byy, tedy nieprzyjaciel wziwszy je opanowaby ziemi; a kiedy zamkw nie masz, tedy nieprzyjaciel nabrawszy si, co mu potrzeba, z ziemie wynidzie, a obywatelom j zostawi (GRNICKI 1961 A: 516) przedstawia
ca seri argumentw logicznych i historycznych przemawiajcych na ich korzy.
Skarb (wsplny dla Polski i Litwy) zarzdzany by winien przez czterech podskarbich: dwch koronnych i dwch litewskich, za o wydatkach powinny decydowa wsplnie wszystkie trzy stany sejmujce. Najistotniejsz innowacj proponowan przez Grnickiego miaby by stay podatek ale tak may, eby nikomu ciki
nie by, cho po kilka groszy z anu (GRNICKI 1961 A: 521), ktry obejmowaby take stan duchowny, ktrego ciganiem miaby si zaj oddzielny dla kadego wojewdztwa skarbnik. Majc zapewnione cige dochody, pastwo i jego struktury zyskiway pewno oraz spokj nawet w trudnych czasach16.
Rozwaania Grnickiego w Drodze do zupenej wolnoci nad pastwem polskolitewskim, jego stanem oraz propozycjami reform koczy nie mniej gorzka konkluzja, jak w przypadku wczeniejszej Rozmowy Polaka z Wochem. Autor zdaje sobie
spraw z faktu, e jego obserwacje i postulaty nie maj szans odbi si szerszym
echem w krgach szlacheckich, a tym bardziej spotka si z pozytywnym odzewem.
W ostatnich akapitach Drogi mona si doszuka czego na ksztat kasandrycznej
frustracji osamotnionego myliciela, ktry, dostrzegajc bdy i problemy, wie zarazem, e nie zostanie wysuchany. Podejmuje wic ostatni prb przekonania swoich czytelnikw do reformy minimalistycznej, ktr widzi nastpujco:
A jeliby wszytko si to, co tu napisano, ludziom nie podobao, wic wszytko to
zarzuci, a to tylko zostawi, eby krl na jednym miejscu mieszka z rad i z posy; a
tam eby sejm by ustawiczny, bymy si te posom na straw do roku poborem jakim
susznym przykada mieli. (GRNICKI 1961 A: 529)

Wiele, by nie powiedzie wrcz wikszo, propozycji Grnickiego w Drodze do

zupenej wolnoci czerpie swoje rdo z weneckiej tradycji politycznej. Nie by on w
swoim podziwie dla Serenissimy odosobniony. Kilka lat po mierci zygmunta Augusta
dyplomata Giovanni Correr relacjonowa senatowi Wenecji: Spord wszystkich
cudzoziemcw najwiksz skonno do narodu woskiego w szczeglnoci za do
Wenecjan wykazuj Polacy. (TyGIELSKI 2005: 472). z kolei Girolamo Lippomano,
inny wenecki pose pisze w swojej relacji po powrocie w 1575 roku, e [nasz rzeczpospolit] Polacy bez wtpienia wysoko szacuj, upatrujc w niej podobiestwo do skadu rzdu swojej Rzeczypospolitej, jako te dlatego, e nie byo nigdy midzy nami adnego zajcia mogcego zrodzi niech (RyKACzEWSKI 1864: 286). Wygosiwszy
swoj mow przed krlem i stanami sejmujcymi Lippomano spotka si z bardzo cie16 Tym sposobem, podug zdania mego, skarb koronny byby bogaty i wszytkie potrzeby Rzeczypospolitej i wydatek na posy, na pany grne, na dwanacie mw, na skarbniki odprawiby si dobrze i sia by jeszcze nad wydatek na kady rok pienidzy w skarbie zostao. A przyszaby nawalna wojna, wnet by si do tego skarbu rzuci
mogo. Nie tak jako teraz: gdy walczy przychodzi, dopiero do sejmw, dopiero do poborw, ano wszytko niesporo i takimi gwatownymi poborami niszczy si Rzeczypospolit. (GRNICKI 1961 A: 522-23).

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

159

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

pym, serdecznym wrcz odbiorem gospodarzy, ktrzy nie mogli dosy wyrzdzi mi
czci, ani si nachwali mdroci senatu weneckiego (RyKACzEWSKI 1864: 286).
opisujc za okolicznoci pierwszej elekcji wspomina o tym, e:
znaleli si tacy ktrzy chwalc publicznie prawa i porzdki naszej Rzeczypospolitej,
ktre opisane przez kardynaa Kontarini na swj przetumaczyli jzyk, zachcali szlacht wybra krla tym sposobem jakim bywa obierany doa wenecki. Inny wnosili aby
wysano w imieniu szlachty posw do naszego senatu, jak to niegdy uczynia rzeczpospolita norymberska, ktra za czasu przodkw naszych przysaa posw z prob o
prawa Rzeczypospolitej weneckiej (RyKACzEWSKI 1864: 263).

Na ile relacje weneckich dyplomatw, mwice o zainteresowaniu, przychylnoci,

a nawet fascynacji kultur ich ojczyzny nad Wis naley uzna za miarodajne? W
kocu jest rzecz normaln, e dyplomacja rzdzi si swoimi prawami, operuje specyficzn retoryk, nierzadko uwidaczniajc te kwestie, ktre s istotne dla wzajemnych
relacji. Nie musi to oznacza, e w szerszej skali zainteresowanie Wenecj byo tak
wielkie, jak to opisuj jej dyplomaci. Wydaje si jednak, e ich doniesienia nie byy
przesadzone. zaskakujco wierne potwierdzenie relacji Correra i Lippomana odnale
mona u autora, ktrego raczej trudno by posdza o popieranie obcych rozwiza politycznych. Stanisaw orzechowski, bo o nim mowa, uznawany jest powszechnie, i nie
bez racji, za czoowego obroc zotej wolnoci szlacheckiej, a take gorcego zwolennika polskiej tradycji prawno-ustrojowej, ktry ostro polemizowa m.in. z
Andrzejem Fryczem Modrzewskim. Niemniej jednak tene orzechowski, spdziwszy
wiele lat we Woszech, take nie jest wolny od fascynacji wzorcami weneckimi. W
Rozmowie albo dyjalogu okoo egzekucyjej polskiej korony (1563) tak o nich pisze:
Wenecja jest miasto spraw sw we wszytkich rzeczach swoich chwalebne, tam ksi z
konsyliarzami swoimi i ze wszytkiem swojem senatem nic o sdziech tych osobliwych nie
wie; s na to sdziowie wysadzeni, ktrzy privata sdz. A gdy Norymberg, miasto rzdem
barzo Wenecyi podobne, okoo tych sdw wielkie niezgody w sobie miewao, tedy
Norymbergcanie do Wenetw posali, proszc ich, aby Wenetowie im sposb i prawa
Rzeczypospolitej swej przysali, co Wenedowie radzi udziaali; wedle ktrego weneckiego
sposobu jako sawne miasto Norymberg jest, syszycie. Ale wy o tym czytajcie Petrum
Bembum in historia Reneta, nie sromota jest rzeczy potrzebnej i te poytecznej, ktrej
doma niemasz od ssiada prosi. Nie wstyda si Rzym XII tabula od Aten wzi i te prawem obcym sw rzeczpospolit rzdzi, a czemubymy si te my od Wenetw albo od
Rzymu rzdu prosi, ktrego doma nie mamy, wstydzili. Daj panie Boe nam tego ducha i
t pokor, abychmy od inych ludzi przykady brali, ktremibymy si lepiej wdy kiedy
sprawowali, a nili si teraz sprawujemy. (oRzECHoWSKI 1919: 132-3).

z duym prawdopodobiestwem mona zaoy, e opinie, z ktrymi zetknli si

Correr oraz Lippomano 10 lat pniej, byy uksztatowane wanie przez pogldy
zaproponowane lub utrwalone w bardzo popularnych dzieach Stanisawa
orzechowskiego, ktrymi zaczytywaa si polska szlachta i ywo je dyskutowaa.
Konkretniejszy w swoich propozycjach, a przez to bliszy Grnickiemu, jest
Andrzej Wolan, ktry we wspomnianym ju traktacie De libertate politica sive civili kilkakrotnie odwouje si do rozwiza weneckich, wypowiadajc si na ich temat
z szacunkiem i podziwem. Szczeglnie sprawiedliwy i przydatny wydaje mu si
sposb wyboru urzdnikw poprzez losowanie:
160

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Ten zwyczaj gdybymy chcieli wprowadzi w nasz Rzeczpospolit a nie tylko

urzdniki tworzc, ale te i w zdaniach naszych, naladowalibymy ustaw sawnej
Rzeczypospolitej Weneckiej, i nie tak bymy wiele czasw tracili na zjazdach naszych i
z witszym poytkiem wszytkie sprawy w Rzeczypospolitej odprawowalibymy.
(WoLAN 2010: XV, 12).

Kilka powyszych przykadw nie wyczerpuje bogactwa odniesie do Wenecji,

ktre pojawiaj si w szesnastowiecznej literaturze i publicystyce polskiej17.
zjawisko to nie naleao do rzadkoci tym bardziej, e w XVI wieku uniwersytet w
Padwie, podporzdkowanej politycznie Serenissimie, by masowo odwiedzany
przez studentw znad Wisy, wrd ktrych odnale mona praktycznie cay pierwszy szereg intelektualistw polskiego odrodzenia.
oczywicie bdem byoby zakada, e admiratorzy oraz propagatorzy doskonaoci politycznej Wenecji w Polsce byli grup dominujc. Najlepszym na to
dowodem jest fakt, e adne z proponowanych rozwiza utrzymanych w duchu
weneckim nigdy nie zostao wprowadzone, ani nawet na powanie rozwaane.
Pomysy tego typu byy raczej elementem szeroko rozumianej debaty publicznej i
nawet jeli ich zwolennicy byli gboko przekonani co do susznoci takich posuni, w zetkniciu z ogem szlachty musiay one okaza si politycznymi efemerydami. Nie mona jednak odmwi proweneckiej grupie pewnego rozgosu: w kocu
jej czonkowie rekrutowali si z absolutnych elit intelektualnych renesansowej
Polski. Ich propozycje byy wystarczajco rozpowszechnione w wczesnej dyskusji
politycznej, by skoni niechtnego im Piotra Skarg, autora Kaza Sejmowych
(1597), do - uywajc sformuowania Stanisawa Kota - odpowiedzi majcej
omieszy dosy bezlitonie wenecjomani polskiej szlachty (KoT 1987: 314).
Wyksztacony w Rzymie przez jezuitw spowiednik krla zygmunta III, a jednoczenie zwolennik silnej wadzy monarszej, napomina w szstym kazaniu:
Przezacni Panowie! Nie czycie z krlestwa polskiego niemieckiego rzeskiego miasta, nie czycie malowanego krla jako w Wenecyjej. Bo weneckich rozumw nie macie
i w jednym miecie nie siedzicie. SKARGA (2003: 136).

W innym miejscu Skarga obala w bardzo przekonywajcy sposb tez, i wielowiekowe trwanie Wenecji dowodzi jej doskonaoci politycznej i podkrela zasadnicze rnice pomidzy ni a RoN:
Na Wenecyj nie potrzeba patrzy, i tak dugo, to jest 1100 lat stoi. Bo tam lud
pospolity nie rzdzi, tylo w rzeczach maluczkich i nienaleytych zdania ich pytaj, lecz
rzeczy powane do trzech si przy ksiciu staczaj, i oni wszytkim wadn. A te w jednym miecie, jako pod jednym pokrycim, takie rzeczy acne. Lecz gdzie si pastwo kilkaset mil szerzy, trudno si wszystkich przednich obywatelw dokada. (SKARGA
2003: 120-121).

17

z istniejcych na ten temat prac w jzyku polskim warto poleci artyku Wenecja w oczach Polakw na przestrzeni dziejw, w: S. KoT, Polska Zotego Wieku a Europa. Studia i szkice, Warszawa 1987. Bardziej od strony
literackiej zagadnienie to analizuje M. BRAHMER, Pod urokiem Wenecji w id., Powinowactwa polsko-woskie,
Warszawa 1980.

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

161

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

oywione zainteresowanie Wenecj w Polsce nie bya zjawiskiem lokalnym, ale

czci szerszego zjawiska fascynacji tym miastem oraz jego rozwizaniami ustrojowymi, ktre trwao w caej Europie z rnym nateniem do XVIII wieku, czyli
upadku Serenissimy. Wielka w tym bya zasuga weneckiego kardynaa, Gasparo
Contariniego, ktrego aciski traktat De magistratibus et republica Venetorum
(1543) by znanym i szeroko komentowanym wprowadzeniem do ustroju politycznego Wenecji i doczeka si w przecigu szesnastego stulecia licznych wznowie i
tumacze. W tym samym okresie (1540) ukaza si woski dialog florentyczyka
Donato Giannottiego, Libro della repubblica de viniziani, bdcy wyrazem podziwu intelektualistw z innych stron Pwyspu Apeniskiego dla Wenecji.
Serenissima w powszechnym odbiorze wyrastaa na pastwo o ustroju, ktry jeli
nawet nie by idealny, by najbardziej doskonay z istniejcych. Nie bez powodu
nieco pniejsze dzieo innego weneckiego autora, Paolo Paruty, nosi tytu Della
perfettione della vita politica czyli O doskonaoci ycia politycznego. W odniesieniu do Wenecji oraz informacji krcych na jej temat po caej Europie mona
otwarcie mwi o swoistym micie, wytworzonym przez jej obywateli, rozpowszechnionym przez jej autorw i dyplomatw (w epoce odrodzenia wenecka
dyplomacja uchodzia za najlepsz) i chtnie podchwyconym na caym kontynencie.
William Bouwsma sugeruje, e na mit politycznej mdroci Wenecji skadao si
wiele rnych elementw (BoUWSMA 1973: 454-456). Po pierwsze, wielowiekowe, niezmienne trwanie Wenecji jako pastwa pomimo rnych najrniejszych
przeciwiestw losu byo dowodem na to, i bya ona czym szczeglnym i wyjtkowym na mapie wiata. oczywicie wane byo, co otwarcie stwierdza Contarini,
szczeglnie dogodne pooenie miasta, ktre sprawiao, i jakakolwiek prba podboju bya z gry skazana na porak. Bezpieczni za naturaln barier wodn
Wenecjanie mieli jednak co wicej: skuteczny i dobrze zorganizowany rzd, ktry
umia utrzyma spokj i porzdek w miecie. We Woszech na przeomie redniowiecza i renesansu, gdzie walki o wadz pomidzy rnymi stronnictwami byy na
porzdku dziennym, a do wadzy co i rusz dochodzili tyrani, taka pokojowa koegzystencja musiaa budzi podziw. obok dobrze pomylanych struktur rzdowych
Wenecja miaa te skuteczne i sprawiedliwe prawo, ktre cile egzekwowano.
Kolejnym elementem bya przemylana polityka zagraniczna, ktra stawiaa sobie
za cel unikanie konfliktw, zwaszcza z potniejszymi przeciwnikami. Wreszcie
nieodzownym elementem weneckiej legendy politycznej byo hodowanie cnotom
politycznym i nacisk kadziony na wychowanie w duchu obywatelskim. Wiele z
tych elementw mona odnale w Drodze do zupenej wolnoci, gdzie peni zadanie dodatkowego wzmocnienia argumentacji Grnickiego.
obraz rysujcy si w tym wietle by faktycznie jedynie upikszonym odbiciem
rzeczywistoci. Mimo to Wenecja przez pewien czas do skutecznie wspzawodniczya z regularnie stawian za wzr pastwem rzymskim, jako nowoytna reinkarnacja idealnego ustroju republikaskiego. opisywana doskonao miaa charakter propagandowy, jednake w czasach, kiedy Morus czy Campanella tworzyli idealistyczne koncepcje swoich utopii politycznych, za antyczny Rzym przypomina o
swojej wielkoci jedynie w tekstach Polibiusza, Liwiusza albo Cycerona, funkcjonujcy skutecznie model pastwa weneckiego wydawa si wobec nich ciekawsz,
162

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

bo blisz rzeczywistoci, kontrpropozycj. Wenecja nie bya, bo nie moga by,

politycznym nauczycielem innych pastw Europy, jednak wywodzce si stamtd
wzorce ustrojowe, prawne i etyczne okazay si porednio lub bezporednio inspirujce dla pokole intelektualistw a do czasw owiecenia.
Wyjtkowo Grnickiego wrd pisarzy politycznych szesnastego stulecia nad
Wis polega nie tyle otwartym zdiagnozowaniu problemw pastwa polsko-litewskiego, co na zaproponowaniu konkretnych reform wzorowanych na istniejcych
gdzie indziej rozwizaniach, nie za powrotu do mitycznego, dawnego wieku zotego, ktry w powszechnej percepcji wielkiej czci wczesnej szlachty by remedium na wszystkie kopoty. Jego dystans jako mieszczanina z urodzenia oraz
miejscami do krytyczna ocena tradycji szlacheckich w naturalny sposb pozwala
mu pitnowa istniejce nad Wis problemy w sposb trudno osigalny dla szlachty rodowej. z tego samego powodu bez wikszych oporw zwraca si ku innym,
dobrze w jego opinii funkcjonujcym, modelom ustrojowym, a zwaszcza modelowi weneckiemu. W wyborze tym, jak wiadomo, nie by odosobniony: italofilw oraz
wenecjomanw szczeglnie w krgach intelektualistw wyksztaconych w
Padwie - w szesnastowiecznej Polsce nie brakowao. aden z nich nie posun si
jednak tak daleko jak Grnicki: aden z nich nie zaproponowa tak gbokiej, spjnej i tak jednoznacznie opartej na wzorcach weneckich reformy pastwa.
Nie moe zatem dziwi, e Droga do zupenej wolnoci przeleaa ponad p
wieku w rkopisie i ukazaa si drukiem dopiero w 1650 roku. Wydaje si naturalne, e gdyby Grnicki opublikowa swj traktat za ycia cignby na siebie gromy
ze wszystkich stron. Pamita naley, e duo agodniejsza w swojej wymowie
reformatorskiej i o wiele bardziej wywaona Rozmowa Polaka z Wochem zostaa
nie tylko ogoszona anonimowo, ale bardzo szybko wycofana prawdopodobnie z
inicjatywy kanclerza zamoyskiego, notabene wyksztaconego we Woszech, bliskiego ideom Grnickiego, a nawet otwarcie przyznajcego si do czytania dzie
Machiavellego. W takiej sytuacji duo dalej idca Droga wzburzyaby z pewnoci szlacht, przywizan do swoich tradycji politycznych i przekonan o wyszoci ustroju pastwa polsko-litewskiego nad jakimkolwiek innym. Grnicki pozosta
na dziesiciolecia autorem tekstw znanych tylko wskiej grupie rodziny i przyjaci. oprcz treci stricte politycznych, dodatkowym elementem wpywajcym zniechcajco na polskich czytelnikw musiaa by intelektualizacja jego tekstw,
penych erudycji i fachowej wiedzy. ograniczao to w istotny sposb ilo potencjalnych odbiorcw tekstw Grnickiego w porwnaniu do poczytniejszych autorw renesansowych. (DUBISz 2007: 87)
ukasz Grnicki, silnie zapatrzony w Pwysep Apeniski nobilitowany mieszczanin obdarzony zmysem krytycznej obserwacji, w wietle jego pism politycznych, a zwaszcza Drogi do zupenej wolnoci wyrasta na miaego wizjonera i autora jednego z najciekawszych projektw reformatorskich renesansowej Polski. Po ich
lekturze w naturalny sposb nasuwa si pytanie: jak potoczyyby si losy
Rzeczpospolitej obojga Narodw, gdyby postulaty Grnickiego udao si wcieli
ycie? Jego propozycje wychodziy daleko poza horyzonty wikszoci wspczesnych mu Polakw i wyprzedzay o wieki ich mentalno. zreszt nie tylko
Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

163

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Polakw: do powiedzie, e angielscy pisarze polityczni z czasw angielskiej

wojny domowej: James Howell i James Harrington bd p wieku po Grnickim
wychwala model wenecki, a jego zaoenia stawia jako wzr dla szukajcego rozwiza ustrojowych po rewolucji Cromwella pastwa18.
z drugiej jednak strony warto pamita, e wprowadzenie w ycie wzorcw
wywodzcych si z zupenie obcej tradycji politycznej pastwa geograficznie,
demograficznie, ekonomicznie, spoecznie i kulturowo tak dalekiego od polskich
realiw byo cakowicie niemoliwe. Paradoksalnie proponowanie istniejcego i
dziaajcego modelu Serenissimy byo niczym innym, jak tylko utopi, wanie dlatego, e istnia on i dziaa jedynie w warunkach weneckich. Jednake, cho caociowa recepta naprawy Rzeczypospolitej autorstwa Grnickiego wedug wszelkiego prawdopodobiestwa bya nie do zrealizowania, dua cz jego obserwacji, a
take jednostkowych postulatw bya zadziwiajco trafna i nie stracia wiele na
aktualnoci. Cz z nich, mutatis mutandis, mona zreszt odnale wrd obecnie
obowizujcych rozwiza ustrojowych. Wydaje si zatem, e doceniajc absolutnie pierwszoplanow rol ukasza Grnickiego na polu renesansowej translatoryki,
nie naley zapomina o jego istotnym wkadzie w szesnastowieczn polsk myl
polityczn.
Bibliografia
rda:
FRyCz MoDRzEWSKI, A. (2003): Wybr pism, ossolineum-DeAgostini, Wrocaw.
GRNICKI, . (1961 A): Droga do zupenej wolnoci, w: id. Pisma, (red. R. Pollak), T. II,
PIW, Warszawa, ss. 475-529.
GRNICKI, . (1961 B): Rozmowa Polaka z Wochem o wolnociach i prawach polskich
w: id. Pisma, T. II, PIW, Warszawa, ss. 327-474.
oRzECHoWSKI, S. (1919): Rozmowa albo dyjalog okoo egzekucyjnej polskiej korony w:
id., Polskie dialogi polityczne (wyd. J. o), Nakadem Akademii Umiejtnoci, Krakw.
RyKACzEWSKI, E. (1864): Relacje nuncjuszw apostolskich i innych osb o Polsce od
roku 1548 do 1690, tom I, Berlin.
SKARGA, P. (2003): Kazania sejmowe, ossolineum-DeAgostini, Wrocaw.
WARSzEWICKI, K. (2010): o najlepszym stanie wolnoci (t. K. Nowak) w: K. KoEHLER
(red.) Krzysztofa Warszewickiego i Anonima uwagi o wolnoci szlacheckiej, seria
Humanitas. Studia Kulturoznawcze. rda, Wysza Szkoa Filozoficzno-Pedagogiczna
Ignatianum-Wydawnictwo WAM, Krakw.
WoLAN, A. (2010): De libertate politica sive civili, Wydawnictwo Neriton, Warszawa.
opracowania:
BACKVIS, C. (1975): Szkice o kulturze staropolskiej, PIW, Warszawa.
BARyCz, H. (1965): Italofile i Italofobi w id. Spojrzenia w przeszo polsko-wosk,
ossolineum Wrocaw, ss. 48-76.
BoUWSMA, W. (1973): Venice and the political education of Europe, w: J.R. HALE (ed.)
18 Por. z. S. FINK Venice and English Political Thought in the Seventeenth Century, Modern Philology, Vol. 38,
No. 2 (Nov., 1940), ss. 155-172.

164

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

Ernest Kowalczyk

Droga do zupenej wolnoci ukasza Grnickiego...

Renaissance Venice, Rowman and Littlefield, London, 445-466.

BRAHMER, M. (1980): Pod urokiem Wenecji w id., Powinowactwa polsko-woskie,
PWN, Warszawa, ss. 206-236.
DUBISz, S. (2007): ukasz Grnicki retor i translator, w Przegld humanistyczny, I, ss.
83-91.
FINK, z. S. (1940): Venice and English Political Thought in the Seventeenth Century,
Modern Philology, Vol. 38, No. 2 (Nov., 1940), ss. 155-172.
GRzEKoWIAK-KRWAWICz, A. (2000): Quentin Skinner i teoria wolnoci republikaskiej, w: Archiwum Filozofii i Myli Spoecznej, t. 45, ss. 165-174.
KoRANyI, K. (1967): La costituzione di Venezia nel pensiero politico della Polonia (Et
del Rinascimento), w: M. BRAHMER (a cura di). Italia, Venezia e Polonia. Tra
Umanesimo e Rinascimento, ossolineum, Wrocaw, ss. 206-214.
KoT S. (1987): Wenecja w oczach Polakw na przestrzeni dziejw, w: id, Polska Zotego
Wieku a Europa. Studia i szkice, PIW, Warszawa, ss. 307-322.
KoTARSKI, E. (1973): Publicystyka polityczna polskiego odrodzenia; wprowadzenie do
problematyki, w: J. PELC (red.) Problemy literatury staropolskiej, seria druga,
ossolineum, Wrocaw, ss. 271-329.
LICHASKI, J. z. (1998): ukasz Grnicki: Sarmacki Castiglione, DiG, Warszawa.
(red.) NoWoRoLSKA, B., STEC, W. (1993): ukasz Grnicki i jego czasy, Biaystok.
(red.) SALWA, P. (2005): ukasz Grnicki i jego woskie inspiracje, Semper, Warszawa.
TyGIELSKI, W. (2005): Wosi w Polsce XVI-XVII wieku, Biblioteka Wizi, Warszawa.

Eslavstica Complutense
2012, 12 149-165

165