Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Christian Nuntakna Leh Nasep Cidamna Ding A Theihhuai Thu Pawlkhat Ciimnuai Innkuan Thu Ciimnuai Zomi Leh Pilna Ciimnuai Zomi Philippine Tangthu Atom In CZP Leh Pilna Ekleiza A Kingah Theihna Pawlkhat Hih Thu Thangsak Un: Khuado Pawi Itna Sungah Pilna Jesuh Thuneihna Innkuan Nuam Kawlbiakna Sungah Thakuan Dan-1 Khanglui Ngeina Mah Hoih Khuavak Leh Pilna Kei Muhzia Kilaamsang Ni Koi Ah Pai Ding Philippines Ah Lai Siangtho Hilh Hauhna Leh Nopsakna Lampi Mangthang Nuammaw, Mangthang Nuamlo Na Tangthu Hong Sutdih (Tell Your Own Story) Nuntakzia Hong Picing Sak Ding Pilna Pasian Gam Mitsuan In Semni Pasian Leh Leitung Kumpigam Pasian Lungdeih (Gods Decree) Pilna Bulpi Zongni
3 4 5 10 14 16 20 23
Sang Mah Kahkah Lai Maw Tol Sohloh Tuhun Zomite Leh Pilna Tuithuukna Upna Peeng A Piangsak Dawi Thu Upzia Jesuh Maw A Thu Pha Zomi Ading Pilna Sutpi Zomi Leh Pilna Zomi Numei Laisiam Zomite Kei Muhna Pan
121 126 131 137 144 147 154 161 166 170 174 180 188 196
Zomite Sang Laipilna Hong Kipatzia Leh Mailam Kalsuanzia Ding Zomite Tungah Laikhak Zo Ngeina Khuado Pawi Laigelh Teng Tangthu
Thumasa Pasian huhna tawh Ciimnuai Khuavak Volume (2) na hawmkhia kikzo i hih manin i lungdam a, Topa Pasian tungah lungdamna i ko masa hi. Hibang laibuhoih hong piankhat theihna dingin thungetna a kipan vaituamtuam tawh hong panpih mimal kim tungah lungdamna kongko uh hi. Ciimnuai Zomi leh Pilna bulphuh in a kigelh hih laibu pen leitungbup Zomi khempeuh adingin mannei-in, Pasianthu leh leitungthu ah hamphatna tampi hongpia dingin lametna ka nei uh hi. Hih laibu sungah Pasian thuthuk pilna leh leitung thuthuk pilnate kihel a, Zomipih 26 te in pilna thu hong kuppih dingin hong ngak dimdiam uh hi. Biaknapilna, innkuanthu, lailampilna, khuakpilna, ciimna, lokhawhzia, singgahtui bawldan, gankhawidan, singnociinzia, eekleibawldan, cidamnalampilna cihte akipan tulai leitungpilna Computer, Internet pilna nam tuamtuam te kigelh hi. Hih laibu hong piankhiat theihna dingin, adiakdiak in lai hong etdik sak Sia Thang Cin Lian tungah lungdamna lianpi i ko hi. Tua banah laibu tuamna anung leh amai ding geelna bangin hong bawlsak ka lawm Timothy (Filipino) tungah zong lungdamna i ko hi. Zomite simtheih ding leh nuntakna ding khuavak ahi pilna thugil thumanphate a khawnkhong in itna leh veina takpi tawh gelhkhia a, hong piakhia i minam it akua maciat tungah lungdamna lianpi kong ko uh hi. Ciimnuai Khuavak Volume (3) na zong a sawtlo in hong kibawl kikpah zoding cih ka lamen uh hi. Leitung mun tuamtuam aom Zomipihte khempeuh lampikhat teitei panin hih laibu in phattuamna hong pia ding cih upna leh lametna lianpi ka nei uh hi. Laisim mimalkhat kimciat Topa Pasian in leitung pilna thupha leh vantung pilna thupha hong pia kimciat tahen. Gin Khan En Laibu committee
Thu Kong Honna Amasa in hunhoih hunpha hong pia i Topa Pasian tungah lungdamna ka ko masa hi. 2003 kumin a kiphuankhia Ciimnuai Zomi Philippine (CZP) kipawlna khangmoi mahmah hitase mah leh hibang laibu thupi mahmah te i bawlkhiatzawh manin i biak Topa Pasian min i phat hi. Minthana leh ukzawhnate Ama aa hiden tawntung tahen. Hibang Laibu hoih hong piankhiat theihna dingin, pilna siamna, thalengal, sumlepaai, hunleni te bei a asem abawl laibu committee te, CZP makaite leh mimal kimciat tungah lungdamna kongko phapha hi. Vaikhat peuhpeuh geel leh sepkhiat pen baihhetlo ahih manin CZP vei a, laibu hong leisakin a sim mimal khatkimciat tung leh leitung gam tuamtuam aom sanggam Ciimnuai Zomi pihte tungah zong lungdamna kongko uh hi. Topan thupha hong pia in CZP min tawh 2006 kum in Ciimnuai Khuavak khatvei hong kihawmkhia zo hi. Tu kum inzong Pasian huhna leh mimal hanciamna tawh Ciimnuai Khuavak Volume (2) na kizom thei ahih manin lam hong lak huhpa Kha Siangtho tungah lungdamna i pia hi. Mihingte tha bek tawh bang mah kitangtun zolo in, Topa hong hehpihna bek mah i phawk semsem dingin kong pulakkhia nuam hi. Hih laibu pen Zomite khantohna ding deihsakna tawh 2006 laibu sungpan pawlkhat kila kik hi. Banghanghiam cihleh Ciimnuai Khuavak amasa pen deih bangin kihawmkhia zolo ahih manin Zomi sunga lai-it mite leh mi honpi-in a simtheih ding lunggulhna hangin hong kihel kik ahi hi. Hih laibu panin Zomite sungah khantohna leh ki-itna hong khangcing sak semsem laibu ahih theihna dingin lunggulhna lianpi ka nei uh hi. Laibu a sim mi malkim leh Zomi khempeuh tungah Topa Kha Siangtho vandaitui hongtaak suk henla, Ama gam tangzaina ding leh minam kilapsangna ding hong hisak tahen. Thang Sian Lian CZP President 07
BANGHANG ZOGAM AH AN KIKHAMLO DING HIAM? Dr. Vumson (late) I Theih Ding Thu Mihing, ganhing, ngasa, singkung lopa, nuntakna anei khempeuh in amau an ciat nelo in, a nungtatheilo, a khangtheilo, a damtheilo vive i hi hi. Mihing in an nekeileng puksi ding hihang. Tua mah bangin Nganhing, Lopa, Singkungte in annek ding neikei leh siding uh hi. Mihing, Ganhing, Singkung lopate in tui dawnlo ann nelo-in a nungta thei omlo hihang. Mihingte leh Ganhingte in bang anne i hiam cihpen gen kikkik kullo-in tampi theikhin hihang. Ahihang bang an pen ei ading a hoih hiam cihpen a theilo tampi om hihang. Tua pen hih lai sungah hong atkei ning. Hih lai ii ngiimna a bulpi pen Singkung-lopate Zogamah bang ci-in khangthei, hoihthei ding hiam cih ngaihsutna hong pianuam hiing. Gamdang, Mikangte gam ka omna pen kum 40 valta hi. Tua sungah, na sungpan napiangte zonna leh Leitungah innlamna, Lambawlna lam ah na ka semzel hi. Hih innbawl- lambawlna-ah na ka sepciang, gam khangtote in a gam bangcipuah hiam cih ka mu hi. Gam puahna dingin, a lei uh puahkul hi. Leipuah i cih ciangin, Leitung-a po Singkung leh Lopate bangci-in ciingleng hoih ding hiam cihna amau theihzahin bawl uh hi. Zogam pen mualsang leh guamthuk vive ahih manin, Singkung, ankung, lopa ciinna dingin a haksana mun hi. Hih Singkung leh lopate neek ding a leihoihte pen tui-in taaipahpah ahih ciangin, Zomite-in an a khamna ding haksa hi. Kawlgam-zaanggam ah, mualtunga om, leihoihteng tui-in taimanga, Zaanggam ah ngasuk, koihsuk ahih manin zaanggam ah, leipha leihoihteng kikhol hi. Tua hangin zaanggam ah an ciinte hoihtakin piangthei hi. Ei Zomite nuntakdan leh gamtatdan pen, Mikanggam gam khangto nate nuntakna lokhawhna tawh i etkak ciangin, an khamlo hinapi hanghin, i gam i lei i puahlohna hong kilang hi. Gamhoihte zong puahkul ahih ciangin ei adingin, i gam i lei i puah ding thupilua hi.
Bangci A Gam Puah Ding Gam puah ding ka cih ciangin, lam bawlding, sang bawlding, zato bawlding cihna pen i theihkim ahih ciangin, tua thu hih lai sungah kong gelhkei ding hi. Gampuah i cih ciangin bangci-in, i gam sungpan annek ding piangsak thei dinga, i anhuanna ding sing, meikhulna ding sing bangci-in neiding cihthu hi. I pu i pa ten pen munkhat ah khuasat in tuamun kiangkapteng lo a khawhkhit uh ciangin, a gamla na-ah lokhonuamlo ahih uh manun mundangah na taaikhia hi. Tu in pen i mi lah tamciatciat, i innte lah hoihciatciat ahih manin, khuakhat ah sawtpi i om hong kulta hi. Hih khuakhat ah i om ciangin, i lokhawhna hong gamla tektek a, innlamna ding sing i lakna hong gamlata hi. Tua bekhiloin singkung aliante phuk i hih ciangin, a gamla ciatciat namun leh guamthuk luithuk sung bekah innlamna ding a kizangthei ding sing hong omta hi. Tua ahih ciangin innlamna ding gam khuala panin i puak hong kul hi. Hih pen i pu i pate ii khua ana ngaihsutlohhang ahi hi. Hih pen banghanghiam i cihleh ei Zomite in, singkung attan ding phukding cihbek i theihman ahi hi. Gam khangtona aom mite in, singbei ding lau mahmah uh ahih ciangin, mundang pan lakawikawilo in, munkhat mualdungkhat ah, cihbangin singat, singphuk in, sing kungkhat aphuk uh ciangin tua singnamte mah singno suankik hamtang uh hi. Eimite in tua banga, sing ciingkik cih i thei ngeikei hi. Tua hangin i gamah sing hong kolhta-in anhuanna ding zong sing i nei nawnkei hi. A thupi pen ah SING CIIN DING AHI HI. Bangci A Lokho Ding Kum 600 pan kum 700 bang tulai a i teenna gamah i omta hi. Tua sungah, i lokhawhdan i khek ngeikei hi. Tuabek domloin, i ciinngei, i neekngei teng bek mah tawh i lungkim den hi. Na a thakkhat sinding pen i ut kei hi. An thakkhat a ciingnuamte in, koi laiah ciingleeng hoihding hiam, koilai ah hih ankung hoihding hiam cih ngaihsutna leh theihcianna neilopi-in i ciingmawkmawk hi. Mi-in Coffee tawh hong nungta theileh Coffee kung i huan sungah i ciing hi. Lingmaw tawh hong hau uhleh i lo sungah lingmaw i ciing hi. Coffee in avot deuhna mualtunglam ah hoih thei a, lingmaw in a lum deuhna gam ah hoih thei hi cihpen i en nawnkei hi. Tua bek domloin, singkung-lopa i ciin ciangin bang-an duh hiam, bang-an pialeng hih singkung hih lopa, hih an nungta, khangto thei, a gah bangci kine thei ding cih i ngaihsun ngeikei hi.
6
Singkung leh Lopa ankungte in a neek pen uhpen, singteh muat, singmuat leh ganhing muat, ganhing-ek leh zunte ne pen uh hi. Hite i ngaihsun ngeikei hi. I gam pen a tunga ka gensa mah bangin, mualkawm guamkawm ahih manin guahzu leh leihoihteng taaimang pahpah ahih manin, leitungtham letmatkhat letmatnih bangbek ankungte annek theih ding om hi. Hih anuai a leisan leh suangte pen singkung, ankung in ne theilo ahih manin, hih leisan, suang sungah, ankung singkung hoih zolo hi. Gam khangto na gamah, hih singteh, singmuat, ganhing-ek leh zun tawh kibawl leiphate, ciliap in, innbang lam ding cileng, tua leiphateng tawmphot in, munkhat ah kholphot hi. Leihoihtam aneiten zuakin, leimawkmawk bang hiloin hih leite pen manpha thei mahmah hi. Innlam a mankhit uh ciangin, a inn kiangah paak ahizong lopa, singno ciinna ding tengah letmat 6 ciang bang zelhphot in tua sunga lopa, paakte ciing uh hi. Singkung pen leitosukin pi 3 pi 4 ciang bang sungah, leihoih buasukphot in tua ciangin singkung ciingsuk pan uh hi. Ei Zomiten lo i khawh ciangin, tumaneucik tawh leitawm tosukin tua sungah vaimim ahizong buhci ahizong phumsukziau in i ciin tawh i nuntak theih pen, lamdangliang kasa hi. Lo i hal ciangin akang singkeute sungah nitrogen acih uh leite om ahih manin kumkhat bang tua sungah an i ciing thei hi. Tua hilo in vaimim, buh ahizongin, i ciinna ding tengah leiphate phumsukin tualai-ah ciing lehang, kumkhatbek hiloin kum tampi an a kiciing thei ding hicih pen i ngaihsun ngeikei mawk hi. Eimite kicinlahna a thupi pen in, i anciin i ankungte in bang-an duh hiam cih i theihloh hangleh an i piakloh hangin an khamlo i hi hi. Buh leh Vaimim zongin amau deihna gam citciat in, Buh in a lumzawdeuh nadeih in, Vaimim pen alumna zong avotna zongah khangthei kawikawi hi. Coffee, Lingmaw leh seek ciingte inzong Coffee in bang-an duh hiam bawng-ek duhmaw, vok-ek duhmaw, zun duhmaw cih i ngaihsut ding kisam hi. Lingmaw ciingte in, banghang a lingmaw gah pen thukhiam khumhiam cih i ngaihsun ngeikei a, lingmaw, apple, hitaleh seekte zong bang-an pialeng khum ding hiam cih i theihkul hi. I ciinkhit ciang kumsim in, a anneek ding piakthakden ding zong i ngaihsun ngeikei hi. Leisunga aom, a khumna ding apia, datte leh akhanna ding dat apiate pen kicingtak a i piakzawk ding kisam bekdomloin bangmah pia nawnlo i hih ciangin, i singkungte zong sizel hi.
7
Gam khangto gamah leengah, seek, lingmaw khawngte pen bangci, bangzahin khum thei ding ahiam cih tuatin ciing uh a, eklei ahizong leipha ahizongin pia uh in tua ciangin a deih bangun a khumna zong bawl uh hi. Eklei khawng i cihciang fertiliser cihbang zong hipahlo hi. Gam khangto na-ah tua bang ommah hi ahih hangin tuate pen zong singmuat, singtehmuat sungpan mah a laak uh hilel in , tuazah in thupisalo uh hi. Eklei adeih uh ciangin, nganhing-ek bekhiloin, mihing-ek khawng zong keupitawh ekdum sungpan lakhia in, a lo ah poi uh hi. Tua bekhiloin, gamsung singteh kumsim a, a kiate tawmin, dumpi sungah leitawhhel in umcip a, kumkhat kumnih amuatkhitzawh ciangin, an ciinna ding dumneu abawlte sungah hih thiamthiam in sungsukin tua sungah, singno ahizong, ankam leh annek theih ding a ciinte uhpen tua bangin ciingpan uh hi. Ei gam banga mual leh guam om nate ah, terrace agriculture (leicial/leilet) ci-in lampi bangin kawmto in, tuate pen Kawlte lobawl cianga, kawm abawl uh bangin kawmbawl in, tua kawmte sungah, singnah, singluangte muatsakin, alei ahoih ciangin, annek theih ding ciingpan uh hi. Gam khangto gamte i et ciangin, ei gam pen a hampha hihang cih khatveivei ka ngaihsunzel hi. Eigam pen i khuahunvot lah votlualo, sa lah salualo in, omnuam mahmah hi. Gam dangah pen khal ciangin samahmah in, phalbi ciangin votmahmah ahih ciangin, innpua zong kipusuak theilo hi. Gankhawiten ganan dingin lopakeu sakin kemin tutawh vaatmai uh hi. Pasian in i gamah neektheih ding tampi hong bawlsak hi. Gam sungah, thei cihbang, sinkhau cihbang a namnamin pomawkmawk a, tuate pen ein zanghloin, a gahteng i muatsak hi. I gam sungah, a pomawkmawk nektheih ding aomte pen ciinthuahzawk cihthadah i phuktan a, i nuntakna in i zangkei hi. Gamdangte in, ei ii i muatsak theigah khawng lo ah ciing uh a, tuate a gahkeu sakin ahikei aleh bung sungah koihin zuakuh hi. Singzungkhum (thanksing zung) cihkhawngte zong ciingin, anah pan azung ciang avui a abawl uhtawh, bung sungah akoih uhtawh sum ngahtheihna dingin bawlin zuakuh ahih manin nungta thei uh hi. Eimite in lingmaw, apple, seek leh annektheih a dangdangte i ciin ciangin, a minkhit ciang a, nek simloh i theikei hi. Midangte in tua pen atui abawl cihbang ahih keileh atuite huankeu-in, avui ah koihin zuak cihbang a namnamin bawluh hi. Nahtangkhawng zong cileng, nahtangkeukhawng in zuakin, nahtangtui-in zuakuh hi. Leitung ka
8
vakna-ah eimi simloh midang khempeuh in, sa pen a muatlo a koih theihna ding theiciat uh hi. Eimi pen tuabang i thei ngeikei mawk hi. Hih pen banghanghiam i cihleh, i haihang hiloin, khua i ngaihsutloh hang himawk hi. Tedim khua khawngah sing mahmah omnawnkei i gam hoihlo ahih ciang gamdangah taikhiatna ding hong zongin cihpeuh mi-in thu hong gen hi. Kei muhna-ah, gamkhangto i cihte in a gam uh puahin, a gam uh ahoihna ding, singte abeitheilohna ding hanciam uh hi. Inn alam uh ciangin singkung nih leh thum ciin ding inn ngeiah, cihkhawng, tua ahih keileh singkhat naphuk leh adangkhat ciinkik ding cihkhawng upadi nei in, singkhawng pen kumpi permitlo tawh phuktheilo ding cihkhawng upadi in nei uh ahih manleh, a gam uh a siatlohna ding uh hanciam ahihman gamhoih suak hi. Eite in i gam puahnuamloin gam dangte in gampuah a, tua gamte iva luahnop pen maizumhuailua sa-ing ci-in ka dawngkik hi. I gam ah singphuk mangkhin i hih manin zong guah hong tawmzukzaw ding cihpen i theih ding zong kisam hi. Sing phukphuk a, singciing kiklo i hih ciangin, nikhat ni ciangin, i tuite hong kang dinga, i khua i tui pan mundangah i taaikul ding hi. Tua ahih ciangin, mualtung khempeuh ah, singphuktheilo ding, lo a kibawlna-ah zong akiim-apaam singsuan ding cihte upadi in neihding kisam ding hi. Kumsim a lokhawhna ding lovatkulna zong bang ci-in, kumsimin lovatlo-in, munkhat ah, kumsimin leiphabawlna tawh lo kikhothei ding cih ngaihsutna neilehang i gam hong hoihzaw toto ding a, nikhat ni ciang migam bangmahin, i gam i lei mi duhngawhte hong suak ding hi.
CHRISTIAN NUNTAKNA LEH NASEP Zam Khaw Lang Suante Hopihna Leh Thumasa Muntuamtuam aom ulenau sanggam itte kiangah a tunga thulu bulphuh in thapiakna laitawh kong gelhkhia hi. Mikhempeuh in nasep leh nekzonna khatciat kinei a, tuatawh i kivak ding Pasian hong piansak i hi hi. Ahizongin mipawlkhatte in, a baihlambek tawh nuntaksawm uh ahih manin, sepding a kilawmlopi hong semkha uh a, leitungah siatna-tampi piangsak hi. Tua ahih manin a siangtho a nekzonna nasep i sepding Topa deihna ahi hi. Pasian in Adam tungah apiak thumasa in Eden huan khoding, puahding, etlawm sakding ahi hi (Piancil 2:15). Eite inzong i gam leh i leitang i puah ding i mawhpuak ahi hi. Topa Pasian in mipa la-in Edenhuan sungah akem ding leh nasem dingin akoih mah bangin Zomite Zogam apuah dingin Topan hong koih minamte i hi hi. Tuhun Eimite Nasep Dinmun Lokhoh-singpuak [khawhle-eh] i Zogamah nidang bangin kilawhcing nawnlo, nuntakna haksasemsemta, i lote hong tulsemsemta, i leitangin gahpha gahzo nawn taktaklo hi, bangcih nuntak ding? Tua ahih manin nasepzia-ah lampithak leh agahsuah zawding i zon hong kulta hi. Nasepzia lampithak: Eimiten Pasian thu leh pilna siamna a tuamtuam akhomciangkhat i khangtota a, ahizongin i gilvah-khopna ding ciang lokhawh-pilna kinei nailo hi. Tua ahih manin, ei tuailai ten, lokhawhzia bangci-bangin khangto dingcih, Lokho-pilna Agriculture i gam aading sinhuai hi. Hih thu pen thupitakin ngaihsuthuai mahmah a, i gam leitang i puahphat ding hun mahmah ta hi. Mihing lampanin pilna leh sepsiamna kisam a, lungsim leh khalampang panin Pasian zahtak minam i hih ding thupi hi. Topa thuphapiak mah thupi ahihna et-tehhuai ahi, leitung a akhangto pen gamte lakah khat ahi U.S.A te president pa J.W. Bush in God bless America! Pasian in America thupha hong pia acih mah bangin, eiten i Topa Pasian belhhuai zawtham hi. Tua ahih manin, Mipil tampi i kisam a, i minam a it, a vei leh Pasian a zahtak mipil i kisam zawsem lai hi. Leitung tangthu enlehang, Pasian omkei acite a maban uh lawhsam uh a, Pasian I Um Hi
10
In God We Trust cih kammal asumtung nangawn ah a gelh U.S.A te in leitung hong ukzawta uh hi. Tua ahih manin, Topa lamah i kiheikik zelzel ding a thupipen ahi hi. Topa a zahtak minam i hih leh, thuphangah minam, akhangto minamte i suak ding hi. Sumlepaai zonna: Sumzon paizonna lamah zong minam-dangte nungah i kipattawm manin haksatna-tampi kituak hi. I sumzongte in zong agen luatloh uh hangin, haksatna-tampi phulkha uh hi. Midangte sawltak bang maimai kihilel hiam. Vaite sawltak peuh kihilel hileh kilawm?ci-in hong gen theizel uh hi. Minam dangte na-picing, nakalsang mahmah uh a, eibel a kipantawm panphette i hi hi. Himah setaleh, lungduaitak leh pilvangtakin i lungsim picingsakin hanciam lehang, thupha khempeuh i luahtheiveve ding hi. Sumlepaai zonsiamzawkna dingin, i khangthakte Business sum zonsiam pilna mimal tampi-in hong sintheih ding zong deihhuai thapiakhuai hi. Midangte tungpan sintheih: Na khempeuh sintawm mah tawh mite a nungdelh i hihphot manin lungduaitakin midangte tungpan sinsiam lehang phatuam mahmah zawding hi. A sinsiamten amau ahilh siate [teachers] sangin a siamzaw thei uh hi (Psalms 119:99). Pasian in mikhempeuh talent sepsiamna a piapa ahih manin Topa kiangah thungen in midangte tungpan mitmuhin sinsiam, laksiam ni. I tuailaite sumlepaai tawh huhin, pilna siamna sinsak ni. Midangte sepzia etteh-in semkhia lehang kikhiallo ding hi. Minpha leh thupha:: Khangluiten Akiphatte leh Sakhi-ngal ah bangmah baanglo naci uh hi. kei hing! i cih i kiphatsak laitengin mihai i hi hi. Pilna i sinte, tungnun kituhna ding peuh in i ngaihsunkhak laileh i zekailuakha ding hi. I mite laptohnopna takpi tawh pilna i sinleh thupha taktak i suakthei pan ding hi. Laipilna i neihleh, i minam aadingin phattuamna khatteitei piangsaksawm ciat ni. Papite hong gensawn ka thuzakngei adik aleh, British tote hong ukhun pan Socialist party hun dongah, i Zomi makai leh panmun neite, kumpi nasep leh sumlepaai zong thei sunsunte in i mipihten a panmunte a luahtoh ding i kipattah sangsikin, kihaza-in, akhangto ding aom thei sunsunte zong kihaza, kikhaktan uh a, a thuakkha a lungtom-mite in, a uk amakaite tungah khutkhialin na thatkhaliang uh cihzah dongin omngei ci uh hi. Hih lai gelhpa a pianna pu zong tua banga khaktanna thuakkhate lakah khat ahihna thu a tangthu sungah kiciamteh hi. Tua banah amah mimal inzong Topa nasep akipatpan akilawmlopi a khaktanna nathuakngei zel hi. Pasian thu in midang a lamsangten lapsanna ngahding ci ahih manin, i mawhnate pan
11
kisikkik in, i minamte laamsang lehang Topa in hong lamsang hong domsang zawsemlai ding hi. Nasep silbawl leh Nekzonna: A diakdiakin, Kawlgam sung aom Zomite in kumpi nasep leh nasep tuamtuamte ah haksatna phulkha ciat uh hi. Nuainenna, hazatna, suksiatna cihte akipan za(rank) khantoh theihlohna, khaktanna kithuak hi. Asep kihanciam a, anek mite kamsung [gongtawl] ah tumlel tadih hi. Vaigam (India) ah bel kawlgam sangin phatuamdeuh naven, thu-umlo mite tawh nasepkhopnuam cih omtuanlo hi. I gam aading thu nak ngaihsuthuai mahmahta-a, tua haksatnate en in mi tawh nasemkhawm nawnkeileng lah min leh za (rank) i lawh thei nawnkei ding hi. Tua ahih manin haksatnate kawmkal mahah hancaimtak leh lungduaitakin midangte lak-ah a semsiam dingin kisakhol ni. Haksatna i gente kantan in, lawhcinna lamenkawmsa-in, hanciamzawsem ni. Gamdang ah nasep: A diakdiakin Kawlgam pan gamdang pai-a nasemte: Malaysia, Singapore, Japan, Australia, U.K, USA, Canada leh German gam cihte a kipan gamtuamtuam ah nasem-tampi mah kiomta hi. Tuate lakah a tamzawte bel mite khutnuai a nasem kihiphot tadih hi. Ahizongin tuabang hanciamnate mahtawh i nu, i pa, i meltheih sanggamte kivakzo ahih manin thupi mahmah hi. Panmunhoih ngahkha takeilehang zong, maizumhuai-in ka ngaihsunkei a, angtanhuai kasa hi. Tomgen lehang, gamdangah nasep haksasimtham ahih manin, semtanghtangh mah ni-in, i gam i ciah ciangin phattuamna khat-peuhpeuh i septheihna dingin, tupna leh geelnahoih neiciat ni. Gelna tawh maban sutzop kul: Geelna aomloh manin mihingte kisiatna piang hi [Paunak 29:18]. Geelna omlopi sumngah lehang zu, za, khamtheih guihtheih a kipan a mawknapi athupilo nate ah i sumte paikhia dinga beimangpah ding hi. Sum pen metbawl thei lehang, nasepna-ah thazunghoih pen ahi hi. I ngah sumlepaaite pen kei-aa hi, ka ut peuh in zang ning acite hilo in, Topa hong piak thupha hi, ci-a, kepsiamin a pungsak thei, a khangsaksiamte hi ni. Tua hileh, gelna kician, tupna kiciannei-in, i thatang, i neihsa leh i pilnate zangin khantoh leh mainawtsiam ding hihang. Topa Pasian in Leitung mikhempeuh Nasep Guankim: Topa Pasian in huankhat Eden nisuahna lam ah bawl a, tuakhit ciangin mipa tualai ah koih hi (Piancil 2:8). Tua ahih manin nakhuttha khauhsakin, thanemken na hanciamna thaman hong kipahtawi ding hi (2 Khangtangthu 15:7). Nasemten thaman ngah ding kilawm hi cihthu Pasian thubu in hong gen hi. Thuman adik nasempa pen khuapite ki12
uksak cih thugentehna zong Topa Jesuh in gen hi. A koikoi ah nasep thumantak a, asemte valngeilo ding a, za (rank) khangzaw ding hi. A nasep panin zong kihawlkhialo ding hi. Adam in Topa thu amanloh ni a kipanin a naseptaan a, leikeugaw lingkunglakah kihawlkhia hi. Na i sepna pan hong kihawlkhiat aleh a kisamzek himaithei hi. Nakhut septhaman na ne dinga, na lungdam ding hi (Late 128:2). Nasepna khempeuh ah thaman nangah dinga, kambek a genna in zawnna hong tun hi (Paunak 14:23). Pasian in vana vasate anvaak a, himahleh a busungah vakhiat loin, vasaten vazongkhiasak hi. Eite zong tua mah bangin i zon i vaihna tungtawn bekmah panin Topan hongsik hongvaak hi. A niam pen inn nasephuh [innteeng nasep] a kipanin alianpen Kumpipa dongin, i sepna aom bangin Topan hongsik hongvaak hi. Ama hunbit nasemte, thu-um mipite sepna pan SAWMA KHAT (tithes & offerings) tawh Topa in sikin vak hi. Tua ahih manin Pasian a zahtak mite in, sawma khat piakkhiatna pen mantakin biakinn ah tunkim ding hoihpen hi. Tua bangin nasepkeileh, Pasian nasemte leh Topa nangma Pasian mahmah asuam (rob/cheat) na hi hi (Mal. 3:8, 9).
Bangci Nuntak Ding Khangluiten,lung nuntaak cih paunak khat nanei uha, a nungta maimailel cihna in kizang hi. Manphatak i nuntaknopleh hih anuaia nuntakzia thumte kisam hi. a. Pasianthu tawh nuntakna b. Midangte aading phattuam nuntakna c. Ettehthamcing nuntakna (good character) neih ding kisam hi. Thu Khupna Ei Zomiten na i sepkhopna peuhah eite sungpan i paihkhiat ding aphamawh, i maban hong khaktanthei pawlkhat om-a, tuate in: kiphatsakna, kiletsakna, tungnun kituhna, kihazatna, ki-elna, ki huatna, kilangpanna, kideidanna leh kikhennate ahi hi. I minam in na i sepkhopna peuh ah i letkip ding thupi pawlkhat zong om-a tuate in: ki-itna, kilemna, khatlekhat tungah cihtakna, kideihsakna, kipumkhatna, kilungtuakna, pankhop siamna, kihuh siamna cihte ahi hi. Hih thuhoihte i kepsiam aleh, Kawlgam Vaigam ah Zomite midangten hong pahtawi ding a, i Christian nuntakna miten hong mu in, khuavaktate i hihna hong kilang ding hi. Tua bang ki-itnate hangin, eite zong mihampha, thuphangah minamte i piangtakpi ding hi.
13
CIDAMNA DING A THEIHHUAI THU PAWLKHAT Dim Khan Nuam Thumasa Leitung muntuamtuam i et ciangin Nupi (naupaai) te leh naupangte kikepdan ding zahin i kikeptheihloh manin sih hunlopi-in nuntakna abei tammahmah ahih manin theihuai thu pawlkhat hong gennuam hi-ing.
2. Naungeek a suahkhiatzawh nailang sungin a Nu nawitui neekna in natna namkim daal hi. 3. Naupangte a nu nawizu piakpahpahna in nu nawitui tamsak hi. 4. Naunawi piakna in natna-tampi daal bekthamloin Nu leh nau ki- it sak seemseem hi. 5. Khaguk pan tha aom andatte piakding kisam hi. Naupang kumnih ciang dong nu nawi piakding kisam hi. 6. Naunawi pia nupite in a kicing andat, sikdat, mehteh mehgah tampi neekding thupi mahmah hi. Naunawi piakloh manin sungtholh, sungpaina piangsak thei hi. Pumpi sunga tuidatte hupkangmang ahih manin nuntaakna ading in lauhuai hi. Tua ahih manin naupangkhat asung apai leh a neek ngeizah ii a zahnih neekding kisam hi. Piakding ante pen Nu nawizu, buhtui, buhciimtui, a limci singgah, tui minsa leh datsate ahi hi.
15
CIIMNUAI INNKUAN THU Dr. Khup Thang Thumasa Kawlgam, Vaigam leh Bangladesh gama om eimite pen i ham i pau, i ngeinate in, innkuankhat i hihlam hong phawksakin, suulkhat ah a kualkhawmte i hi hi. Pu Songthu, Songza, Zahong, Zakhai, Songkip, Songmang, Songhen, Lunkim leh Lenthang taangthu nei a, khul, chinglung pan kipiang hi aciteng innkuankhat hihang. A zawdeuhin, mintap (minpu) neite, Dawibom (pusa) abiate, Leng Tong Hoih leh Khalvompu, Ching Khup leh Ngambawm, Thang Hou leh Lian Do, Gal Ngam leh Hang Sai, Benglam(Penglam), Neino leh Nantal, Temtatpu tangthu aneite khempeuh, papite pau leh zangkhatsuan i hilel hi. Khatveivei kampau i awkaih tawmcik-khat a kilamdan manin, minamtuampi kisakha in unaukhatkimlai khatlekhat kisimmawh in, kisutuah, kihawlthawh in, i omkhazeel a, gal in kinei in, i na kisimngei hi. Tudong ciang i innkuan (community) sung damthei nailo hi. Bangzahin i kituamgen in, melma (gal) in i kido zongin tunin Tun (Chun) sung khatpan apiang unau sanggam i hih lam phawkciat veni cih pen keima deihna ahi hi. Ciimnuai Tangthu I pu i pa ten khuasatna thu agen uh ciangin, Khul ah kipiang a, Zawm ah kikai hi. Khawlkip ah kikhawl masa a, Tete suangphuhna pan in, Ciimnuai ah kiteng hi.ci-in khang kivaikhakna in na nei uh hi. Hih Ciimnuai i cih pen khamtung gam i tuncil a i teen masakna khuapi i khuapi masapen hi ci-in i thei siangta hi.1420 AD kum pawl hi kha dingin kiseh thei hi. Mikang hong khan hun in, Ciimnuai ah inn 30 om lai a, Twel Nin in hausa sem hi ci-in Mikangten ciamteh hi. Ciimnuai mun pen, Tedim pan saizang zuan a i pai ciang saizang khua lutmadeuh mual a kidawh iueu na munkhang, tualmual nuaiteng hi. Tuhun saizang gamlim dung zui-in cileng, Ciimnuai i cih mun pen Saizang leh Phaileng kikal Meiteigun ciang leh Tedim-Saizang mawtaw lampi khangsiahteng hi. Ciimnuai khua-ah pu Songthu in hausa semin a zitawh ta aneih pahloh ciangin azi i naunu Pi Nem Nep (Nem Neh) tawh tapa
16
khatnei hi. A tapa pen Guite ahi hi. Pu Songthu in azipi tawh tapa hong neikik veve hi. Kampau Thu Theihhuai Ei unauteng Ciimnuaikhua i teenkhop lai-in kampau namkhat bek mah kizangin ki-um a Thado pau ahikha tammaw acizong omkawikawi hihang. Banghanghiam i cihleh Multi-language Dictionary vai a linguistic survey a bawlte in, Zomi/Chin/Asho/Mizo pau a tamzaw pen Thahdo-Kuki pau sungah na kihel ahih manin, kampau lakpan a luipen hikha dingin ummawh uh hi. Carey leh Tuck in, kampau tawh kisai hibangin naciamteh uh hi. Thahdo pau pen a kizatcil hun kiciamteh zolo hun apat (since times immemorial) kawlgam sungah nakizang khinta hi a mauten mibup taangin min a neihloh hangin a kampau uhpen Thahdo pau naci uh hi. Tawlkhatkhit ciangin khlangkhlang kici uh hi. Kampau pen, mikhat in tapathum nei-in, a u pen in Laamzangpau, anihna pa in Thahdo pau, a thumna pa in Vaiphei pau leh pawl khat in Manipore pau na zang uh hi. 1 Thahdo pau pen paului ahi nak leh nidangin Thahdo pau kicilo ding hi. Ciimnuai Innpi pa Pu Thahdo ahi maninleh Thahdo minthanna tawh Thahdo pau na kicikha hithei ding hi. Falam gam, Hakha gam, southern Chin hills, Mizo gam a tengte leh Ciimnuai Zomi i kikhenma i zat pau hikha thei ding hi. Paului pen i omna munciat a pau thak tawh akipsak pawl leh tualgal hang-a paukhem, pausim (secret word) zanga kampauthak azang pawlkhat ki-om kha theih ding hi. Paukhem tamzatte in, pau lui tawmzat ding, paukhem tawmzatte in, paului tamzat khathei ding hi. Paukhem a zanglote in paului zanga pauthak tawh kipsak ding hi. Paului tamzatte pen Chin/Zomi/Kuki kampau adang zang ten zong, paului azatlai uhleh telpah ding hi. I zat kampau, paului tammaw athak tammaw cih eimau ciat in i ciapteh theih ahi hi. Pa Awn Za Pau, Saizang (Deputy Superintending Engineer) in hibangin gen hi, Saizang khua pen i khuapilui ahi hi. Thahdo khan, Thahdote innmunlui, pupa ngeina vanzatte tuni dong ciangin leisung pan kimukhia thei lai hi. Kaphungtong upen Thahdo pau vive ahi hi (10.3.2003). A paisa kum 400-500 hun lai-in Tedim pau,
B.S Carey & H.N. Tuck, The Chin Hills Gazetter, Vol. 1 (Rangon: Government Printing Press, 1895).
1
17
Tedim mi, Tedimlai cihzong na om selo hi. Prof. Thang Za Tuan in, Tedim pau, Tedim mi cihzong omlo in, I pau teng kigawmgawm vek ahih manin Tedim pau (Kamhau pau), Tedimmi i cihkhak hilel hi ci hi. Tedim gam thu lamdang khatin, Tedimpau om a, Tedim mituam omlo hi, omlo cihthu a hihi. Migration Leh Minthak Ngahna Ciimnuaikhua-ah suanlekhak nei-in, gam khamzo nawnlo ahih manin, gamhoih, gamnuam zong dingin kuankhia uh hi. Pu Suantak bawngin sih omna munzang a teng uh ahih manin, Sihzang kici a, Pu Songphut leh Thawmte behteng gamsai pona munah teng uh ahih manin Saizang te kici pah hi. Pu Hang Hill leh a naupa Milun makai-in Balzang zotulak (a votna gam) ah, a teen manun Zote a kici hilel hi ci-in Pu Thang Tuan, Mualpi in gen hi (Sang gam Zoten bel Pu Zo suan hi-ung ci uh hi). Tua mah bangin mual vaiphei a tengte Vaiphei, sim (khua lumna gam) lam a tengte Simte, teipi pona zang atengte Teizang, Khumvumnuai a tengte Khumnuai mi kici pah hi. Tulaitak i kilawhna i beh, i phung i bawng minte pen Ciimnuai ah i teenkhoplai-un, a vengminte hi a, tua minte minammin, behmin peuh i sakkhak ding ka lauthawng hi. Ciimnuai pan i paikhiat ciang kimkhat Tripura leh Bangledesh (c. 1725), tu a Mizoram (c. 1765), Assam leh Manipur (c. 1810-37), Southern Manipur (c. 1870) khawng na tungin, kimkhat Tripura lam tung ten Cuci or Kuki ki cih minthak na ngah dep uh hi. Manipur tung masaten Khong Jai (Khongsai) ci-in minthak naphuak uh hi. 2 I theihloh kalin Mikang leh Vaiten Kuki kici minthak hong pia sawnsawn in, International level ah Kuki zong i hi veve hi. Dorothy Woodman in, Manipur phai (plain) a, a teeng Chin minamte pen Kuki ki-ci-in kilo hi 3 ci-in na ciamteh hi. A nungnung lama Manipur paikhiate in Paite ci-in min kilo hi. Tua ahih manin Ciimnuai-mite pen sak leh khang ah teng kawikawi i hih manin Zomi, Kuki, Chin hikeng acih aleh, thu kankhollo, lai theilo tawh i kibangkha ding hi.
2 3
E. W.Dun, Gazetteer of Manipur, p.55. Dorothy Woodman, The Making of Burma, (1862), p.12.
18
Beh Leh Phung I teenna mun zui-in i pau, i awkaih a kilamdang hibek a, i mi, i beh, i phung a kilamdang i hi kei hi. Sanggam laizom i hihnaleh beh leh phung te tungtawn in tomcik enkik dih ni. Guite beh sung pan Thahdo-Kuki, Zote, Hualngou, Lushei, Ngawn, Paite kam a zang om kawikawi-in, tua in unau ahih lam hong laktel hi. Mipawlkhat in Samte beh pen Zote hici napi-in, Falam gam aom Samte beh khempeuh in, taangtawng a kipan Thahdote mah na kici ung cileuleu uh hi. Sia Sawm mate/taithul, (R.C Khampat), in Mangtuang leh Manlun simloh Zo asit taktak omnawnlo hi ci-in kigen kawikawi ta hi ci hi (29.7.2000), tuakhit ciangin Haokip ten zong amau tawh behkhat in ci-in ciamteh leuleu uh hi. I phung pen milui mimasa Ciimnuai tuul sung aluah masate Pu Songthu, Songza, Zahong, Zakhai, Songkip, Songmang, Songhen, Pu Lunkim, Len Thang te suanlekhak vive hihang. Thukhupna Taangthu i cih pen kheltheih leh behlaptheih a hikei hi. Bangzahin i kituam gengen a, kidangbawl in gal leh sa in i kido zongin unau kitawng unau kido i hilel hi. Tu a kipan hong it Topa Jesu sisan in i pu i pa a kipan i mawh i khelhnate maisakin, innkuan lungtang neiciat in, i omna peuhah tuibang luangkhawmin, kipumkhat na tawh kantohna lam mainawt ciat veni. (Hi ci paper hi Galngam paper (8.2.2004) sunga kalak a tamzaw ahi hi).
19
CIIMNUAI ZOMI LEH PILNA Zam Khaw Lang Suante Ciimnuai Zomi Philippines (CZP) makaiten, Ciimnuai Zomi leh Pilna cih thulu tawh laigelh dingin hongcial manin ka lungdam hi. Pilna cih kammal tawh kisai a masapen in hilhcianna tawm kamkum masa ni. Pilna pen mikanglai (English) tawh wisdom kici a, siamsinna education tawh eipau in kikawm kawikawi thei hileh kilawm kasa hi. Pilna wisdom pen siamsinna education pan kingah theiding abat-teei hangin, Pasian piak letsong hizaw dingin ka ngaihsun hi. Siamsinna tawh kingah laisiamna leh siamna tuamtuamte: Medical Doctor, Engineer, Science and Arts [BA, MA, PhD], cih banga kilo pilnate pen, mikhempeuh in kisinthei a, ahizongin pilna taktak wisdom pen mi tawmcikte in neikha, ciamkha bek uh hi. Pilna pen anam tuamtuam om a, tuate lakpan namnga in khen lehang: (1) Thucin thutang theih Pilna, (2) Nasepsiamna Pilna, (3) Thukheltheih Pilna, (4) Siamsinna Pilna leh (5) Ngaihsunsiam Pilna te ahi hi. Thucin thutang thei pilna (Intellectual Encyclopedic Knowledge) pen thu kanzo, mite kiang pan tangthu tuamtuam leh, tua tangthute a piankum leh a pianziate a kipan kantel a, lai a gelhkhiat bangin a khuak ah a ciamtehthei mite pen mipil namkhat ahi hi. Ama ngaihsut-tawm theihna sangin, thu omsa, thucin thuvantaang athei mite ahi uh hi. Sepsiamna lam pilna pen khantohna ding a theisiam, nasep silbawlzia ding lampi hoihzaw a musiam mipilte ahi hi. Amaute pen misiam (technical skill) lam amau ngiahsuttawm theihna uh tawh lim leh mel (design) tuamtuamte gelkhiathei uh a, tuabang mite in leitung ah vanzat thak a tuamtuam mukhia (invent) uh hi. Hihbang mipilte tungtawnin pilna kisin kila sawnsawn a, sangnaupangte tua bang mipilte pilna tungtawnin kisinsak a, siamsinna hong khangto sak hi. Siamsinna lam pilna pen hanciamzawh thu, sinzawh thu leh mimal khuak hatzawhna (I.Q) tawh kizui-in kisinthei hi a, a sin zozo in phattuamna leh khantohna kingah thei hi. Mikim (I.Q) kikimlo himahtaleh, laitan (grade/class/standard) leh degree te apualam mite muhin, mikim in kingah thei hi. Hih siamsinna pilna (education) a sangzawsem in kisin toto a, M.A, PhD khawng a sinto mite pilnanei in kiciamteh hi. Zong thupi a, nasep silbawlna ah panmun hoih
20
tuamtuam mikim sinsiamna a om bangin, na kisemsiam thei hi. Hih tawh kisai-in, ei Ciimnuai Zomi Philippine (CZP) mimalkim zong siamsin i hih manin, hih Siamsinna pilna neite lakah i kihelciat hi. Thukheltheih pilna (shrewd/cunning) zong pilna namkhat, (kivakh-na) namkhat mah hi a, thukheltheih bek hilo in, a ngaihsutna tawh midangte sunawngkaisiam mite ahi uh hi. [Ih Zogam ah khelpausiam a aminthang, Pu Song Theu kilimgen pen a, ahizongin, Pu Song Theu pen mihoih, (mitatsialo) ahih manin, hih thukheltheih pilna cinam i gennop tawh kibanglo hi. Pu Song Theu pen a khelno in apau hangin, thuman leh thutak a pholaaksiam mipilpa khat ahi hi]. Thu kheltheih pilna neite-in midangte tawh a kizopna-ah thangkeksa in apang, sa-thangsiahpa tawh kibang hi. A pilna pen ama angsung khualna bek hi a, midangte suksiatna tawh thuahden hi. Hih bang pilna azangsiamte Pasian in hunkhat ciangin ama thangkek mahah awksak kik hicih paunak leh Thuhilhna thubute ah kimu thei hi. Thungaihsunsiam pilna pen thuthuk theihna hi a, midangte phattuamna ding a ngaihsun tawntung mite ahi uh hi. Taanglai thute i sutkik ciangin, mipil Wiseman cih a khang-khang in na om hi. Amaute in thuhoih ngaihsun in, a siading leh a phading khenteltheihna neithei uh a, thuhoih thuman thutang te teltakin muthei bekthamlo-in, mipi phattuamna dingin a pilna uh zatsiam hi. Tuabang mite lakah Apolo, Plato, Pythagoras, Solomon, Gotama Buddha, Jesus Christ, Mohamad, Mahatma Gandhi cihte bang ahi uh hi. Amaute in itna leh hehpihna tawh nasem in, a pilna te uh mikhempeuh phattuamna dingin pekhia tawntung uh hi. Paunak 1:7 ah Topa zahtakna in pilna kipatna hi a, mihaite in pilna leh thuhilhna te donlo uh hi acih mah bangin, pilna pen thuhoih ngaihsutna pan hong khangkhia hi. Mi hazatna lungsim neilo in, khatlekhat tungah ki-itna leh kideihsakna neihding. I lawmte natsak nopna neilo in: ana-asa, adah-akap te thapia in, i sepnate khempeuh ah ei tungah hong kibawlding i deih bangin i CZP mimalte tungah bawlleeng mipilte i hiding hi. Pilna in bangci sepding, bangci gamtatding, bangci-in midangte phattuamna bawlding, cihte teltakin hong musak meivak hi a, i paina lampi khuavak hong taangsak hi. Tua pilna in bulkip leh zungkip hong guan a, innlampa in thukpitak leito in suangtawphah (foundation) akhiat tawh kibangin, hoihtakin hong dingkipsak hi. Lai Siangtho bute lakah, pilna thu a kigentamna laibute pen (1) Paunak, (2) Late (3) Job (4) Thuhilhna leh (5) Jakoh (James) te bang hiphadiak hi. Pilna in nuntaksiamdan ding hong gen hi. Nuntakna pen
21
lungnuntak maimai hilo in, Pasianmi nuntakzia (godly life) neihtheihna ding hipen hi. Hih Lai Siangtho sunga kigen pilna wisdom in gamtathoih gamtat-dingzia hong gen a, gamtatpha mite a nunnuam, a khansau cihbangin zong gen hi. Alang khatah, migilote a khansau in nuamsa uh a, mihoihpipite gentheihna thuak cihzong gen kawikawi hi. Hih Pasian thubu sungah tua bangin mihoihte daupaiding, nuamsading, khansauding cihleh migilte peuh khansau, nuamsazaw cih phunciakna kammal a kigente pen, pilna neite bekin telsiam ding a, pilna neilote-in telsiam theilo ding uh hi. Tua ahih manin mipilte in thu a gen ciang leh kam apau ciangun, thuthuk leh thu manpha, nuntakna thute athu in nasuut uh hi. Mipilte in thu agen ciangin banghanghiam cih dotna leh dawnna gawmkhawm in thugen uh hi. Lamkhat pan in mihingte pen a kikhial thei vive ihih manin, mipil i cihte pen akhelh uh ciangin akhelna uh kimusiam in a kikhelsiam; a hoihlam ah a kilehkik siamte zong mipil ahi uh hi. Khialkha ahih lam thei gegu napi a kikhelnuamlo, a semsuak teitei te mihai -ahih kei lehmipillo ahi hi. A theihlohlam kitheilo a, pil a kisate zong mihai, mipillo ahi hi. Tua ahih manin bangmah peuhah bukim takin a theilo (finite) mi kahicih kitel a, a theihsiamlohte gensia pahpahlo-in, thu theihnopna taktak tawh a kansiamte mipil in kiciamteh hi. Jakoh or James 1:5 ah Pilna nadeih aleh Pasian kiangah ngen in, hong kosialo in, kipaktak in hong hilh ding hi. (Lai gelhpa lettawm). A cihmah bangin pilna deihte in Jakoh Lai Siangtho limtakin sim lehang pilna thu bucingtak mah, lai mainga dim tawh a kisinthei ahi hi. Thuhilhna Lai Siangtho (Ecclesiastes) in bel Pasian thulo tawh nuntak, lokhawh, silbawl, sangkah, ziletaneih, sumlepaai hauh i cihte khempeuh a mawkna hi, cih hong hilh hi. Nidanglai-in eimite in pil a kisak tawp uh pen, mite neihsate bangci bangin ama angsungah huaikhiathei ding cih ngaihsutsiamna peuh na hi leltak mawk hi. Tuhun in zong mitamsimte in angsung pilna, amaubek hamphatna ding lungngai-in, mite neihsate bangci luahkha thei ding cih lam sang ngaisutsiamna leh midang te in ama hamphatna theihpih khalo ding cih ngaihsut in nei uh a, pil kisa mahmah uh hi. A tunga i gen mipilte: Apolo, Plato, Pythagoras, Solomon, Gotama Buddha, Jesuh Khrih, Mohamad, Mahatma Gandhi leh a dangdangte ngaihsutna tawh eimi tampitakte pilna pen kikelkii hi. Ei Cimnuai Zomi Philippine [CZP] siamsin mipilteng in koi ciang pilna i lokha theita i hi uh diam maw?
22
CIIMNUAI ZOMI PHILIPPINE TANGTHU ATOM IN Gin Khan En Ciimnuai Zomi Philippine (CZP) cih kipawlna pen 2003 April kha in Philippines gam, Manila khuapi panin na kiphuankhia hi. Hih hun laitakin CZP mimal a tamzaw pen Lai Siangtho sangnaupang vive, Pawlpi tuamtuam pan hi uh a, pawl khat pen leitung pilna (Secular) sangte ah kah uh hi. Manila khuapi sungah mitam pen ki-om a tua tawh kituakin phualpi dan in kinei hi. Ahih hangin khuapi tuamtuam ah zong pilna sin tampi mah omlai uh hi. Hih CZP kiphuatkhiatna i ngimna leh tupna pi-in: Philippines aom Ciimnuai Zomite khatlekhat dahna, nopna leh haksatna tuamtuamte ah kipanpih, kihuhtheihna ding deihna ahi hi. CZP tawh kisai thukhun, nasepna leh makaite a nuai a bang ahi uh hi. CZP tawh kisai ki-uapna 1. CZP pawlmi sung pan Lukhunelkaai ngahte pahtawina lai kipia ding hi. 2. CZP pawlmi sung pan Mopawi (zi nei/pasal nei) te CZP mintawh P 500 man, van kipia ding hi. 3. CZP Pawlmi sung pan Philippines ah taneithakte CZP min tawh P 500 in makaiten nau-en ding uh hi. Dahna tawh kisai 1. CZP innkuan sung pan sihna tuakkhat aom aleh CZP min tawh P1,000 in dahpihna kilak ding hi. 2. Philippines gampua lam a, innkuanpihte sihna/dahna tuak a om aleh CZP min tawh siatvatna sum kipialo ding hi. Ahih hangin CZP mimal hanciamna tawh ahithei tengin dahpihna, hehnepna, thungetsakna leh thapiakna kinei ding hi. Dongtuakte 1. CZP pawlmi sungah haksatna tuakvat khat peuh a om aleh, amautuak haksatna tawh kizui-in CZP makaite in ahithei bangin panpih ding hi.
23
2. CZP pawlmi sungah damlohna vaikhat peuhpeuh tawh Zato lumte CZP min tawh P500/ in kiveh ding hi. 3. CZP Pawlmi sung damlo khat peuhpeuh CZP makaite vaihawmna tawh Dammawh vehna kinei ding hi. Akum Kumin CZP Makai Teng
2003-2004
1. Sia Thuam Cin Khai 2. Sia Suan Muan Thang 3. Sia David Thang Khen Sing 4. Sia Vum Khan Khual 5. Sia Zam Khua Lang 6. Sianu Don Khawm Huai 7. Sia Disciple Kap Sian Thudotpi (Adivisor) 1. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 2. Rev. Khup Thang 3. Rev. Dal Khan Mang 4. Sia Peter Mangpu Thuvanpi Thuvanpi huh Thusapi Thusapi huh Thu kizaksakna Sumkem Lai tawh kizopna
2004-2005
8. Sia Gin Khan Tuang 9. Sia Suan Muan Thang 10. Sia Nang Khan Khual 11. Sia Thang Sian Lian 12. Sia Zam Khua Lang 13. Sianu Dim Khan Nuam Thudotpi (Adivisor) 5. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 6. Rev. Khup Thang 7. Rev. Dal Khan Mang 8. Sia Peter Mangpu Thuvanpi Thuvanpi huh Thusapi Thusapi huh Thu kizaksakna Sumkem
2005-2006
14. 15. 16. 17. 18. Sia Zam Khaw Lang Sia Lal Biak Zuala Sia Suan Muan Thang Sia Gin Khan En Sia Thang Khan Kim
24
19. Sianu Dim Khan Nuam Thudotpi (Adivisor) 9. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 10. Rev. Dal Khan Mang
Sumkem
2006-2007
20. Sia Thang Khan Kim 21. Sia Kam Za Mang 22. Sia Gin Khan En 23. Sia Thang Cin Lian 24. Sia Thang Sian Lian 25. Sianu Thang Sian Man Thudotpi (Adivisor) 11. Dr. Ginner Thang Ngaihte 12. Rev. Dal Khan Mang Thuvanpi Thuvanpi huh Thusapi Thusapi huh Thu kizaksakna Sumkem
2007-2008
26. Sia Thang Sian Lian 27. Sia Lal Rawng Bawl aa 28. Sia Cing Pum Nem 29. Sia Gin Khan En 30. Sia Suang Cin Dal 31. Sianu Niang Lam Hau 32. Sia Pau Tul Mung Thudotpi (Adivisor) 13. Dr. Ginnei Thang Ngaihte 14. Rev. Dal Khan Mang Nasep Bulpi Teng Dahna tawh kisai zotolum cih ahizong, a ki-at (operation bawl) leh innlam tuahsiatna tuamtuam kituak a, CZP kipawlna mintawh ahizongin, mimalkim in sumlepaai thalengal leh thungetna tawh uap-na kinei hi. Kaamsiatna lianpi tawh CZP innkuan sanggam numei khat mawtaw in hong nawksak a vantung I Pakiang hong zuatsan hi. Lametlohpi-in hibang thulela innkuan sungah hong tunvat ciangin CZP innkuan kipawlna in a hithei bangin panmun kila a, kiitna, hehnepna, dahpihna, thapiakna kinei thei hi. Nopna tawh kisai tampi gending om a a diakdiak in CZP mimal sung panin kumsimphial in lukhunelkaai ngah (B.Th, M.A,
25
Thuvanpi Thuvanpi huh Thusapi Thusapi huh Thu kizaksakna Sumkem Music lam tawh kisai
M.Div., D.Min, M.Th, Ph.D) ki omden hi. Innkuan kibehlap na zong om a, Philippina (philipine numei) te tawh a kiteeng CZP Pawlmisung pan tu-in mithum ki-om ta hi. A tunga ngimna leh thukhun tawh kituakin, CZP ten kumsimin Khuado pawi nopci takin kibawl hi. Kumsim Jesuh suah lungdambawl nuamtakin kibawl den a, kumcin kumthak te zong zanhak-phialphial in kibawlden hi. December 31-1, 2006-2007, Kumcin Kumthak Seminar1, kinei-in lukhunelkaai ngahthak mi 5 in seminar hong pia in, tha kingah mahmah tek hi. Philippino te pen lungdambawl a ngaaklah phadiak mite ahi uh hi. September ni-khat-ni a kipan Mall thupi tuamtuam leh munkhempeuh phial ah Christmas la hong ziahziah ta uh hi. Hibang ngeina pen Jesuh hang a lungdamna leh kipahna taktak ahih ding thupi kasa hi. Mitampite in ani kithupisak a, ani hong piankhiatna pa Jesuh kiphawkkhalothei hi. Hih hunsung losan (fireworks) lei na bekbek pen, million tampibei a, mitampi khuttawng, khetawng leh a si tampi om hi. Losan khu in khuapibup tuam a namsia mahmah in kivakkhia nuamlo hi. Hih pen kumlui dahna teng khahkhiatna leh kumthak thuphathak muakna in nei uh hi. Hih hunsung in CZP te Ankuang umna kinei a tua hunsung ciamnuihna, thapiakna, thungetna leh Pasian tung ah ki-aap thakna cih bangte neih natawh kumthak kimuakzel hi. Pasian huhna leh CZP mimalkim hanciamna tawh Ciimnuai Khuavak Vol.1 2006 kumin kibawlkhia a, leitung muntuamtuam aom Zomi-mipil mi 17 te Thului (Article) kihel hi. Tukum 2007 in CZP min tawh Ciimnuai Khuavak Vol.2 na kong hawmkhia leuleu uh hi. Hibang laibu hong piankhiat theihna dingin kote thabek tawh apiangzo thu hilo in, leitung gamtuamtuam aom thu-ummi akua maciat ii nong pahpihna uh hang tawh a piangzo bek ahi hi. Hi-bang nasepna, huhna leh panpihnate khempeuh Topa minthanna ding hi henla, mun-tuamtuam aom Zomite khempeuh kipumkhatna, khantohna leh ki-it kilem semsemna ahihna dingin Topa Pasian in thupha hong piaksak tahen!
26
CZP Innkuan Min Kaihkhopna, 2003-2007 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. Ching Ngaihte Cin Do Kham Cin Khaw Lian Cin Sian Mung Cing Ciin Lawh Cing En Niang Cing Lian Ciinkham Cing Lam Dimkham Cing Kawh Lun Cing Pum Neam Dal Do Lang Dal Khan Mang Dam Za Nang David Go Lian Suum David Sian Hang Dim Khan Nuam Disciple Kap Sian Do Sian Thang Do Za Pau Don Khawm Huai Esther Dim Lian Cing Father Go Lian Gin Deih Cin Pau Gin Khan En Gin Khan Tuang Ginnei Thang Ngaihte Go Mang Thang Vel Kam Hang Tung Mung Hau Sian Vung Hau Khan Nuam Hau Za Kap Hen Khan Go Jang Kho Mang Jeffrey Pum Lian Pau Joshua Thang Suan Dong
27
46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83.
Man Nun Huai Mang Sen Mang Sian Tuang Nang Khan Khual Neng Za Khup Ngo Lamh Cin Niang Lam Hau Niang Nem Lun Niang Ngaih No Niang Sian Tawi No Deih Nuam Pau Khan Dim Pau Khan Thang Pau Lun Pau Suan Zam Pau Thawn Za Thang Pau Tul Mung Pau Za Thang Paul Gin Dai Thang Peter Mangpu Pum Do Mung S.B Dong Za Hau Sing Khaw Thawn Suan Muan Thang Suang Cin Dal Thang Cin Lian Thang Deih Lian Thang Khan Kim Thang Lam Pau Thang Sian Lian Thang Sian Man Thang Sian Mang1 Thang Sian Mang2 Thang Suan Piang Thawng En Pau Thawng Khan Mung Thawng Sian Mung Thawng Ngaih Lian
37. Kaii Za Dal 84. Thuam Cin Khai 38. Kam Za Mang 85. Vung Za Khup 39. Kap Lian Thang 86. Yam Kho Pau 40. Kem Thang 87. Zam Deih Piang 41. Khup Sian Khai 88. Zam Khan Lam 42. Lian Sian Mung 89. Zam Khaw Lang 43. Lal Biak Zuala 90. Zam Len Mang 44. Lal Ruang Bawl aa 91. Zam Suan Piang 45. Luan Khen Khua Thang 92. Zen Khan Ning CZP pawlmi hinapin hih min kaihkhopna sungah a kihel khalo leh a ki phawkkhalo zong omding a hih man in nong theihsiam nading un Jesuh mintawh kong thum hi!
28
CIIMNUAI ZOMI PHILIPPINE TE SANGKAHNA LEH SANGTHUPI PAWLKHAT Gin Khan En Pasian sapna ngahin Philippines ah Lai Siangtho sang khatpeuhpeuh a kahnuam mipihte khualna leh deihsakna lianpi tawh Address leh Website pawlkhat kong hawmsawn nuam hi. Hih pen Ciimnuai Khuavak Vol. 1 pan pawlkhat puahkikin, kong behlapkik ahi hi. Philippines sangvai tawh kisai na theihnopte midang dotdot kulnawnloin tutmun pan oltakin Website leh Address te hih thului tungtawnin na ngah theita hi. Mipih khatpeuh noptuamna apiankhak leh cin itna leh deihsakna tawh anuai abangin kong gelhkhia hi. Adventist University of the Philippines (AUP) Address: P. O. Box 1834, Manila 1099 Philippines Degree Program: Certificate, Diploma, Associate in Arts, Associate of Science, Bachelor of Arts, Bachelor of Science, and Bachelor of Education. Master of Arts, Master of Science, Master of Public Administration, Master of Business Administration, Master in Public Health, Doctor of Public Health, Doctor of Business Administration, and Doctor of Philosophy. Adventist International Institute of Advanced Studies (AIIAS) Adress: P.O. Box 038, Silang, Cavite 4118, Philippines Phone:[63] (46) 414-4300 - Fax:[63] (46) 414-4310 Website: http://www.aiias.edu Degree Program: Master of Ministry, Master of Arts, Doctor Philosophy in Educational Studies/Religion. Alliance Graduate School (AGS) Address: PO BOX 1095, 1099 Quezon City Philippines Degree Program: Certificate, Diploma in Bible Translation, Master of Arts, Master of Divinity, Master of Christian Studies Website: http://www.abs.edu.ph
29
All Nations College of Missions and Ministry (ANCMM) Address: Loresville Dr., Loreville Subd., Antipolo City 1870 Tel: (632) 697-4692, Fax: (632) 697-4692 E-mail: gcmtc@pacific.net.ph Asia Baptist Bible College (ABBC) Address: 3970 Sociego Street, Sta. Mesa, Manila, Philippines Degree Program: Graduate of Theology and Christian Education, Music Specialization Course, Bachelor of Arts, Bachelor of Science in Theology and Christian Education. Asia Graduate School of Theology (AGST) Address: QCCPO 1454-1154 Quezon City, Philippines 1102 E-mail: agst_phil@pinoymail.com Degree Program: Master of Theology, Doctor of Ministry, Doctor of Missiology, Doctor of Philosophy and Doctor of Education Asia-Pacific Nazarene Theological Seminary (APNTS) Address: Ortigas Avenue Extension, Kaytikling Taytay, 1920 Rizal, Philippines. Phone: 63-2-284-3741, Fax: 63-2-658-4510 www.apnts.org//www.apnts.edu.ph/library Degree Program: Bachelor of Theology; Graduate Diploma Master of Arts in Religious Education; Master of Arts in Christian Communication; Master of Divinity; Master of Science in Theology Asia Pacific Theological Seminary (APTS) Address: PO Box 377, 444 Ambuklao Road, Baguio City, Philippines. Website: http://www.apts.edu Degree Program: Master of Arts, Master of Divinity, Master of Theology, Doctor of Ministry. Asian Institute for Liturgy and Music (AILM) Address: 275 E. Rodriguez Sr. Blvd. Cathedral Heights, Quezon City Philippines. P.O. Box 3167, Manila 1099 Philippines Tel:(632)722-8577, Telefax(632)722-1490
30
E-mail: fffsamba@pacific.net.ph Asian Seminary of Christian Ministries Address: Dr. Lovell R. Cary, ACCM Building 102 Valero St., Salcedo Village, Makati 1200, Philippines Telephone: (632) 819-0697 to 99, Fax: (632) 813-1313 Website: www.ascm.net/ E-mail:info@ascm.net Degree Program: Master of Divinity; Master of Arts in Christian Leadership; Master of Christian Leadership Certificate Program: Teaching English to Speakers of other Languages (TESOL). Certificate in Church Musicianship; Certificate in Basic Radio and Broadcast Production. Under Graduate Programs: Bachelor of Theology; Bachelor of Christian Education Asian Theological Seminary (ATS) PO Box 461, Manila 1099, Philippines Phone: (632) 928-6717, 928-6709, 928-5105 Fax: (632) 928-5114. Web. http://www.ats.ph Degree Program:Graduate Diploma, Master of Arts, Master of Divinity Major Courses: Biblical Studies, Christian Education, Mission, Theology, Counseling, Pastoral. MBA in Biblical Stewardship and Christian Management Email: mba@ats.ph/ website: http://mba.ats.ph Baptist Bible Seminary and Institute (BBSI) Address: P.O. Box 2800, 1000 Manila, Philippines Kaytikling, Taytay, Rizal 1901; 1920 Telefax:658-8455; E-mail:bbsiphil@philonline.com website: netministries.org/see/charmin/CM04501 Bethel Bible College (BBC) Address: Gov. I. Santiago St. Malinta, Valenzuela, Philippines. Degree Program: Bachelor of Christian Ministries (BCM); Major Courses: Pastoral Leadership, Christian Education, and Missions. Website: http://www.bethelbiblecollege.org
31
Biblical Seminary of the Philippines (BSOP) Address: 77-B Karuhatan Road (Bible Street) Valenzuela City, Manila, Philippines P.O. Box 11, 1469 Valenzuela City, Philippines Contact Numbers: (632) 2926795; (632) 2926675 (fax) Website: www.bsop.ph Degree and Program: ABTh - Major in Bible and Theology; Pastoral Studies; Missions; Christian Education; Church Music Education/Conducting; Missionary Aviation (in consortium with Airworks Aviation Academy). Master of Divinity in Biblical Studies; Master of Divinity in Christian Education; Master of Divinity in Pastoral Counseling Central Luzon State University (CLSU) Address: 3120 Munoz, Nueva Ecija, Philippines Degree Program: Bachelor of Science, Bachelor of Arts, Master of Science, Doctor of Philosophy in Agricultural, Engineering, Animal Science, Aquaculture Crop Science, Development Communication, Development Education, Plant Breeding, Rural Development and Master of Arts in Language and Literature, Master in Agribusiness Management, Master of Veterinary Studies and Doctor of Veterinary Medicine. Website: http://www.clsu.edu.ph/ Febias College of Bible (FCB) Address: Karuhatan Road, Valenzuela City P.O. Box 2 Valenzuela City 0550 Philippines Tel:293-0947;445-5948;291-8029 E-mail:febias@mozcom.com website:http://mozcom.com/- febias/ International School of Theology -Asia (ASOT) Address: QCCPO Box 1495-1154, Quezon City, Philippines Website: http://isot-asia.edu.ph Degree Program: Partners in Ministry Certificate Program, Teaching English as a Second Language, Master of Divinity, Master of Arts, Master of Theology and Doctor of Ministry.
32
Foursquare Bible College Address: P.O. Box AC-111 Quezon City 1109 1 F. Castillo Street, Project 4, Quezon City, Philippines, Phone: 438-4229 Email: fbc_phil@yahoo.com// Website: www.fbcmanila.org Degree Program: Bachelor of Theology (BTh) Standard Ministerial Course (SMC) Certificate in Ministerial Studies (CMS) Manila Theological College (MTC) Address: 447 Old Sta.Mesa, Manila, Philippines Degree Program: Certificate, Associate of Pre Medicine, Diploma, Bachelor of Science, Bachelor of Arts, Master of Arts, Master of Divinity, Master of Theology, Doctor of Ministry and Doctor of Philosophy in Religion. Penuel Foundation School of Theology (PFST) Address: 753 EDSA cor Kamuning, Quezon City Tel:09064757959 E-mail:info@penuel.org/ website:http//:www.penuel.org Philippine Baptist Theological Seminary and Asia Baptist Graduate Theological Seminary (PBTS & ABGTS) Address: PO Box 7, Baguio City 2600, Philippines Degree Program (PBTS): Certificate of Church Music, Associate of Church Music, Bachelor of Church Music, Bachelor of Ministry, Bachelor of Christian Education, Bachelor of Theology, Master of Arts, Master of Christian Education, Master of Divinity, and Master of Church Music. Degree Program (ABGTS): Master of Theology, Graduate Specialist in Religious Education, Doctor of Ministry, Doctor of Missiology, Doctor of Religious Education, Doctor of Theology and Doctor of Philosophy. Philippine Missionary Institute (PMI) Address: Biga, Silang, Cavite 4118 Philippines Tel:(046)414-2118; Telefax:(046)414-0561; E-mail:hbelandres@hotmail.com
33
Siena College (SC) Address: Fairview, Quezon City, Philippines Degree Program: Siena College is a Catholic private institution, which offer liberal arts undergraduate program. Siena is accredited by the Philippines government and Catholic colleges in the Philippines. Philippine Christian University-Union Theological Seminary (PCU-UTS) Address: Dasmrinas, Cavite 4114, Philippines Website: http://www.uts.edu.ph Degree Program: Bachelor of Theology, Bachelor of Religious Education, Bachelor of Ministry (TEE), Master of Ministry by Extension, Master of Divinity, Master of Theology, Doctor of Ministry, Doctor of Theology and Doctor of Philosophy.
34
CZP LEH PILNA Dr. Thuam Cin Khai Thumasa Sanggam ulenau mikim tungah hih CZP bawl Magazine article khat at nangin ka kihelkhak manin angtang mahmah ing. CZP piankhiatkum in thuzeekpi (President) semkha ka hih manin zong amasa penin CZP ii khiatna banghiam cih i gen ding hi. C=Ciimnuai, Z=Zomi, P=Philippines hi. Banghangin CZP hi sese ahi hiam? Philippines gam aom Ciimnuai Zomite cihnopna ahi hi. CZP cih hong pian April 2003 ma kum bangzah lai hiam khat pan kipanin Ciimnuai Zomite kimuhtuahna pen Khuado Pawi, Lungdam Pawi leh Kumthak muak hun ciang bekin Manila sung leh mundang tuamtuam aa om Ciimnuai Zomite a kikaikhawm den ahi hi. Ahizongin April kha 2003 kum ciangin CZP cih Ciimnuaimi teng Rev. Dr. Ginneihthang Ngaihte te inn ah thu kikupna pan akua mapeuh thukimna tawh ahong piangkhia kipawlna pen Ciimnuai Zomi Philippines(CZP) ahi hi. CZP kipawlna ii tupna pen dahna i tuah ciangin kihehnem in kihuhding leh lungdam ciangin lungdamkhawm ding cih ahi hi. Tua ahih leh CZP leh Pilna bangci danin hong kizom dendan hiam cih i gennuam leuleu hi. CZP leh Pilna cih thulu pen a kikhen theihlohna adanghang hilo-in, Philippines aa hong pai Ciimnuaimi khempeuh pen Pilna sin ahih kei leh Pilna ahilhkhia professor te ahi uh hi. Genpah seisai lehang, Ciimnuaimite pen biakna pilna (Theology) sin kitamzaw hitse mahleh leitung pilna tuamtuamte zong sina sanglian leh sangthupi (university) te ah kah uh hi. Pasian in thupha hong pia in Lai Siangtho ahilh professor zong i om hi. Tuate lak pan Dr. Cin Do Kham te nupa pen Asia Pacific Theological Seminary, Baguio ah kum bangzah hiam khat Dean of Students leh professor a sepkhit ciangin USA ah ciahkik uh-a tun Oral Roberts University ah professor a seplaitak ahi hi. Tua khit ciang Dr. Ginneihthang Ngaihte innkuan, India in Asian Theological Seminary ah mission professor asep laitak ahi hi. Tun Tg. Lian Sian Mung in Asia Pacific Theological Seminary, Baguio ah Old Testament, Lia Cing Lam Dim Kham in Philippine Baptist Theological Seminary, Baguio ah Church Music leh Pa T. Goumang Dousel in Koinonia
35
Theological Seminary, Davao ah Counseling professor a seplaitak ahi uh hi. CZP innkuan ten kum sialin sang tuamtuam pan in master leh doctor degree akila ziahziah den ahi hi. Pasian minphat hang! CZP i cih pen Koinonia or Ciimnuai fellowship taktak ahi hi. Tua sungah pawltuamtuam pan leh gamtuamtuam pan akigawmkhawm hi a, Ciimnuaimi leh Pasian um mite ahi uh hi. Tua gamtuamtuamte pen Bangladesh, India, leh Myanmar ahi hi. Biakna kipawlna tuamtuam panin akigawmkhawm hi, tuate in Adventist, Assemblies of God, Baptist, Catholic, Methodist, Presbyterian, leh adang tuamtuam pan ahi hi. Hih anuai aa Spiritual Intelligence kong at article pen ka doctorate dissertation sung pan pawlkhat kong at ahih manin akicing hinailo aa, mailamah laibu tawh kong suahsakzawhna dingin thungetna-ah hong panpih lai un. Spiritual Intelligence or Quotient (SI or SQ), Kha Pilna leh Ciimna i cih bang hiam? SQ or SI i cih bang hiam cih i telcian theihna dingin bangci-in hong kipankhia hiam cih amasa pen in i kikum ding hi. Intelligence Quotient (IQ) cih khuakpilna pen i zakzel ahi hi. IQ cih ciangin i khuakpilna, atomin gen leeng a kisinthei pilna ahi hi. Hih khuakpilna (IQ) khaitehna ahi gentehna in, laihuan ciang 100% ahih kei leh Suma Cum Laude, Distinction, A+ angah sangnaupangte hi uh hi. Tua ahih leh tua bang mite apil pen ahi hiam? Tua pen khuaklampilna asiam leh a pankhia Jean Piaget in akhenna khatna-ah nausen pan sangkah theih dong, sangkah theih pan cilpuak, nawibawk dong, pilna zonhun leh zi neih, pasal neih theih hun ahih kei leh taangmi adintheih dong, zi, pasal leh taneih hun pan teek dong, hanmual zuatkik dong ci-in na khentoto hi. IQ asang pente in nasep hong kipat uh ciang alawhcing pen hilo hi ci-in khuaklampilna leh lungpilna asiamten gen uh hi. Banghang hiding hiam? Howard Gardner (1983, 1999), Multiple Intelligence (MI) amukhia pan agenna-ah mihing khuak pilna bek hilo in pausiamna, music tumsiamna, khutsiamna, limsuaihsiamna, mitampi tawh kipawlsiamna, mathematics ahih kei leh technical pilna, sumzuak siamna, pianpihsiamna, omdan khawldansiamna leh siamna tuam tuam mikimin atawm-atam cilo-in neiciat uh hi. Tua tawh akizomin Daniel Goleman (1995), Emotional Quotient amukhia pan bel khuakpilna pen akisinthei pilna, systematize thei pilna hi. Tua khuakpilna pen mihon ading nasepna munah khenneu khat bekin kizang theibek hi ci hi. A thupi penah i
36
lungsim/lungtang sungah telsiampih theihna, mi hehpih theihna, thuman telcian theihna, leh lungsim tawh thu khaikak theihna ahi hi. Tua pen mihing kikal lak nasepna, ahih keileh mapatna khat peuhpeuhah kitelsiamna hong khangsemsem sak hi. A diakdiakin lungsim sung hitaleh telsiampih dinga akilawm i khuakpilna dopphah aa lungsim sungah khatlekhat kihehpih theihna leh thu khaikim theihna adingin athupi mahmah hongsuak hi. Tua ahih manin khuakpilna, lungsim pilna, leh atuamtuam siamna leh pilna tawh mipil, mihau, makai minthang, thukhensiam, suanlemuan dingin hong suak hi. Hitaleh lungnopna, lungkimna, leh khamuanna anei one hundred percent omkhollo hi. Tua ahih leh bangci khamuanna leh lungnopna ngah thei ding i hi hiam? Pil mahmah na pin lungkimna omzolo, hau mahmah napin lungnopna omlo, minthang mahmah napin khamuanna omlo cih mi pen tamlua hi. Tua ahih leh bangci peuhmah ding ci-in mi tampitakin biakna namtuamtuam tawh tua lungkimna, lungnopna, leh khamuanna zong uh hi. Tua pen Spiritual Intelligence (SQ) kammalin gen leeng Howard Gardner in kha tawh akizom pilna ci-in akhiatna na gen hi. A kicianzawin genleeng, Cindy Wigglesworth (2003) in Spiritual Intelligence pen the ability to behave with compassion and wisdom while maintaining inner and outer peace regardless of the circumstances. Frances Vaughan in bel SQ pen spirituality exists in the hearts and minds of men and women everywhere, within religious traditions and independently of tradition. Tua madeuh in James Fowler in upna a dawldawl, a khenkhenin agen na-ah biaknami hihna zong himasalo aa, mikim khatciat lungsim sungah i neih upna pan kipan hi ci hi. Vaughan in zong khapilna i cih pen biaknami hih man hizawlo aa, pianpih ahi hi ci hi. Cindy Wigglesworth gen na etbeh ni. Cindy G. Wigglesworth(2006) in agen na-ah, khapilna pen khenpi li in khen hi. 1. Self Awareness: aituam ading ngaihsut natawh i ngah khapilna hi. Tua pen psychologist ten selfish ci-in a khiatna gen uh hi. Lai Siangtho sungah Cain le Abel te unau biakpiakna thu i mu hi (Gen. 4:1ff). Cain pen KEI cih SELF lungsim gol lua ahih man leh Abel ii biakpiakna Pasian in lungkimzaw ahih manin a sanggam Abel that hi. Tua pen aituam lungsim tawh khapilna, khamuanna zonna ahi hi. 2. Other Awareness: aituam lungsim pan midangten bangci
37
muh ding hiam cih khapilna ahi hi. Tua pen worldview hi-in khat veivei aituam upna pen midangten bang acidiam cih etkak leh khaikak theihna khapilna ahi hi. Lai Siangtho sungaa (Prodigal Son) tapa taimang ahih keileh a aituam gamh la-a azang khialpa (Lk.15:1132) thu i theihsa hi. Amah pen aituam lungsim tawh agamhluah ding teng ngen aa azatkhit ciang kisikkik, alungsim leh amuhdan kikhel aa ahong ciahkikpa ahi hi. 3. Self Mastery: aituam hanciamna tawh lungmuanna leh khamuanna zonna hi. Tua pen hanciamna tawh akingah khapilna hi. Biaknami ahih keileh khami hihna hi-in Buddistte hitaleh Christiante hitaleh Lai Siangtho bubup ciaptehzawhna, antanna, thunget denna, thupha bawlna, adang lungmuanna ngahna ding leh Pasianthu genna tawh khapilnate ahi hi. 4. Spiritual Presence: Tua ahih leh kha ompih pilna pen bang hiding hiam? Abraham Maslow in mihingte kisapbulpi a dawldawlin gen hi. Deficit needs ahi physical needs, safety needs, belonging needs, esteem needs, self actualization tua khit ciang Being needs spiritual needs avekpi aomkul hi ci hi. Tua ahih manin mihing khat ii pumpi kisapna bekhilo-in kha ading kisapna ahi khapilna, kha lungmuanna neilo-a a poi/pelmawh hi. Tua kha ompih pilna pen WISDOM ciimna ahi hi. Ciimna i cih pen Pasian theihna hi a, Pasian theihna ding Jesus Christ theih leh saankul ahi hi. Thukhupna Ka khawlna dingin, tua khapilna khenpi (4) tengpen mikim sungah om in, kha ompihna i neih ciangbekin tua lungmuanna om hi. Banghanghiam cihleh mikhat ciat-in khathu thei-napi-in, i nuntakpih ding pen hamsa mahmah hi. Mipil, mihau, makai minthang, leh khuakpil hihna tawh khamuanna leh lungmuanna akingah hilo a, kha ompih pilna (wisdom) ahi Pasian theihna i neih ciang bekin a kicing khapilna (Spiritual Intelligence) nei i hi hi. Lungdam.
38
EKLEIZA A KINGAH THEIHNA PAWLKHAT Sian Hang Thupatna A masa in Ekleiza tawh kisai a ngahna leh a bawldan tawm khat hong hawmkhia thei ding a Pasian in hunhoih hong pia ahih manin Pasian tungah lungdam ka ko masa hi. Hih Ekleiza pen a koimah peuh ah kisamin ka um hi. Banghanghiam cihleh, tuhun in mi tampi-in mehteh mehgah ciing mah taleng agah ginalo maw ahih keileh a kungginalo pen tamphadiak hi. Tua pen bang kisam hiam cih theikul a, a kisam pen i bawltheih kul hi. Tua ahih manin Ekleiza i bawltheih ding hong kisam ta hi. Tua ahih leh Ekleiza bangci bawl ding i hi hiam? Eilam pen, a diakdiakin khamtung lam ah ankhing khawng i ninthem khawng buamangin paaimang kha hihang, tua ding hilo zawin ninbung pen hoihtak a i neihkul a tua ninbung sung pan zong a hoih mahmah Ekleiza a kingahthei lua na hizen hi. Tua bawldan pen kei mahmah in ka sinkhiatna leh ka sepkhiatna pawlkhat hong hawmsawn nuam ing. Ekleiza a kingah theihna nam nih lak pan a khatna ah: Ninbung Pan A Kingah Theihna I ninbung ding pen i huan ahih zongin lo ahizongin laam khat patle ma ahih keileh laam nih patle cih bangin ninbung bawl in i ankhing neng mehkhing neng te i mawkpaih sangin tua lai-ah kholin hileng aval hihetlo hi. Tua pen kalkhat, khatvei bang tuipia dingin zong tawkzel ding zong kisam hi. Tuateh kha 2 kha 3 bang khitteh ekleiza in hoih mahmah lel hi. Tangtel Pan Kingah Theihna: Tangtel pen khawm dingin leinelpian tawh koih ding in tuipia den ding, tuipuan maw ahih keileh na khatpeuhpeuh tawh khuh dingin Bawng-ek zong gawm ding, a tangtel-ek pen ekleiza hoih penpen a kigen hi. A diakdiakin i nek mehteh mehgah ading a ahoih mahmah hi. Ganhing-ek pan i ngahkhiat ekte i thaneihna/(a khauhna) hih bangin kimukhia thei hi.
39
Ganhing omlohna leh ganhing-ek a haksat aleh, nang mahmah in zong na bawlnop leh hih bangteng tawh zong kibawl thei a, zong a siangtho mahmah namkhat hi. Nu-nun (Papaya) leh cikhum pan zong a kingah theihna. Hih pen Nu-nun kg (1) na hih leh cikhum pen a vomte hiding, eilam bangah cileng thangkhuaikang bang hileh hoihzawlai hi, tua pen kg (1) mah hidingin gawmin mekzan dingin ni (7) sung umding a siin pen laidaalsah tawh siin ding. Ni (7) khitteh ekleiza kizang thei hi. Tua bang mahin nagsaneute leh cikhumkaang mah zong kibawl thei a kg (1) tuak mah hiding gawmding bel ciangtan omlo nabawl zahzah kikimsak ding tua pen laidaal mah tawh siinin ni (14) sung umleteh hoih mahmah hi. Buhkhing zong naneih zahzah tua lianbek mah laidalkhauh mah tawh ni (3) sung umleteh. Tua zong namkhat mahin kizangthei pahlel hi. Tua pen ahih theihleh Gua tawh umding hi. Kawlzaang kawlkaiteh ahizongin, kham am a i kawlkaiteh ahizong anteh khat limlim hiding tua zong cikhumkaang mah tawh hiding kg (1) tuak mah hiding in ni (7) sung umleng ahoih pen a kituat hi. Banghanghiam cihleh hih pen ekleiza bek ahoih hiloin lungno zong dal hi Hih pen a kisam leh a thupi mahmah in ka tuat hi. Hih bangin a semkhiathei dingin mimal kim Topan thupha hong pia tahen.
40
Pasian in Israel te tungah a thupiakte a mangngilh ding uh phallo hi. Tua ahih ciangin hih ka thugente na lungsim uhah ciamtehin na ngaihsun ding uh hi. Na khut tung uhah lim dingin nakhih ding uh a, tuate pen na mitte uh kikalah talsuan hiding hi. Na tate uh tungah na hilh ding uh a, na innsung uhah na lut laitak, lampi-ah napai laitak, nalup ciang uh leh nathawh ciangun tuate genin na nei ding uh hi (Deut:11:19) ci-in a vaikhak hi. Tua thute atu leh tate khang dongin a mangngilh ding zong phallo ahih manin a tate uh tungah gengen dingin thu apia hi. Zomite minam kician, ngeina kician anei minam i hi hi. Tua hangin Khuado pawi azang i hizaw hi. Thu dang hilo in, i ngeina kepcingna in Khuado pawi i zangzaw hi. Pasian in Israel-te tungah a gen bangin eite in i tate tungah gen leh sak in neilo, theisak kei lehang i ngeinate a mangthang ding hi. Ngeina i cih pen kemin cingkei lehang a mangthang thei thu khat ahi hi. Minam tampite ngeina mangthang zota hi cihzong world history i sim ciangin kithei hi. Zomite in lai nei hihang ci-in tangthu om hi. Ahizongin tua lai ki-atna savun ui-in a neek ciangin i lai kimansuah hi. I pu leh pate in i lai pen na keem napi-in na cing khalo ci-in i mu thei hi. Tua lai pen cingin nazang hileh uh mang cih aomkei ding hi. Tua hi a, i ngeina kepding, cinding i tavuan hi. Khuado pawi i cih pen Tedim kampaute i aituam pawi hiloin, i kiimlepaam a i sanggam pau dang azang mite in zong nei hi cih phawk ni. Cristian suahkhit ciangin mi tampite in i pawite nelhsiah in dawi vai-in ngaihsun in zatding zong lunggel khalo hi. Tua ahih manin amaute zong i pawite pen pupa ngeina hi a, kem in cinhuai hi cih theisak ni. Na bukmun khan inla, na teenna puanbukte kizalsak in. Cilbawl keiin. Na khaute sausak inla, na khetphimte khenkip in (Isa 54:2). cih pen hih bang thute mah ding hong cihna ahih mel kua in thei hiam? Nungzuite hun lai in kuamah in ama neihsa kei-a tuam ciloin, a neih khempeuh uh a neikhawm ciat uh hi (Sawl.4:32) ci-in LST sungah zong i mu hi. Upna bek na kibatpih hilo in, na pianpih sanggampa zong na neihsa, lamsa piak ding iksiik huailo a, i pu leh pate tung panin i ngah ngeina leh paiziate kepna zong hilh ding iksiik huailo seem hi. Gen in. Khuado i zat pen i ngeina hi ci-in tangko ni. Nakiim napaam leh, na sanggampa in aphawk keileh zong phongkhia inla hih KHUADO PAWI zatpih in. Tangko inla, Zomi khempeuh zat theih dongin hanciam in. I ngeina keem a kalsuan i hih lam phawk tawntung ni.
42
ITNA SUNGAH PILNA Niang Lam Hau Thupatna Kaneulai aa kipan ka mangngilh theihloh ka lungsim hong phawngkhaden la-ngaih mahmah khat pen banghiam cihleh It lehang amel ahoih, mudah leng amel asia; phal lehang piak ding om a, phalkei leng piak ding omlo; painuam leng naicik hi a, ut keileng lah gamlapi; ki-itna in khum pen a, muhdahna in kha in kha cih ahi hi. Hih la in Zomite nuntakziateng hong bullot kasa a, Itna neitaktak peuh lehang i melte hoihsemsem in, i nuntakziate khuaizu bangin khum-semsem ding ahihlam hong phawkpha semsem sak hi. Tua ahih manin Itna sungah Pilna cih thulu hong sungkhia ka hi hi. Pilna cihthu i gen ciangin namtampi om ding hi. Pianpih pilna, Sintawm pilna cih bangin namtuamtuam om hi. Ahizongin hih thulu sungah ka bulgennop pen in, ITNA tawh kizom pilna a gennuam ka hi hi. Itna tawh kizom pilna aom mah bangin, itna tawh kizomlo pilna zong na om ahihna thu a kibulkupnuam i hi hi. Itna Tawh Kizom Pilna: Zomite tangthu sung i ettak ciangin itna tawh kizom pilna tampi i muthei hi. I pu i pate leitung pilna sangpipi na neilo uh hi. Ahizongin nopna dahna-ah, thu leh la khat peuhpeuh a vaihawm uh ciangin Itna bulphuh in na vaihawm uh ahih manin tua sungah pilna tampi na kihel mawk hi. Zu-ahawm sa-ahawm uh ciangin na mawkhawmlo uh hi. Itna bulphuh in pilna tawh nahawm uh hi. I paunak leh i la-kamte i ettak ciangin pilna vive na himawk hi. Hih thute i et ciangin Zomite pen Itna bulphuh in pilnanei minam i hihna kilang hi. Itna tawh kizom pilna anei minam i hi hi. Itna Tawh A Kizomlo Pilna Tuhun ciangin leitungah pilna siamna khangto tektek a, mite ni leh kha, aksite tung nangawnah khualvazinta uh hi. Khantohna nasia mahmah napi-in gal leh sa tamsemsem a, buaina ani ani in khangsemsem hi. Mite in pilna neilomaw cileng, pillua kisa-in, a khengval nahizawsop hi. Banghangin leitungah mipil tamsemsem a, kikhualna tawmsemsem hiam ci-in i ngaihsuttak ciangin, itna tawh
43
kizomlo pilna ahih man ahi hi. Tua pilna in angsung pilna, huaiham pilna, guktaak pilna, cihte pawl ahih man ahi hi. Itna tawh kizomlo pilna khangsemsem leh I leitung nuntakna dahhuai semsem ding a, vangam maleepna mun hilo-in hellgam maleepna gam hong suak ding hi. Zopil Lia Leh Taang I pu i pa ten Itna bulphuh in na nungta uh ahih manin, khatlekhat tungah citakin, thuman uh a, thulela tawh na nungta uh hi. Tua ahih manin i minam kiciaptehna dingin Vaphual lim nateel uh hi. Vaphual pen a melhoihna hang, a thahatna hang hilo in, Nupa thu-ah Itna tawh citakin a nungta vasanam ahih manin, Zomite kiciaptehna dingin a nateel uh ahi hi. Tua mah bangin nupa thu-ah citakin ki-it mahmah uh a, teekkun vuaikun in kitulpih uh hi. Cihtakna tawh ki-it uh ahih manin nupa kikalah haigamtatna cihbang omloin, pilgamtatna tawh nungta uh hi. Tua in itna sungah pilnalianpen pen ahi hi. Tuhun khangnote i nuntakzia ki-enkikdih ni. Leitung pilna degree tampipi i ngah a, tuate pilna taktak mah ahi hiam? Nupa thu ah i citak hiam? Nungakte in i lawmngaih tangvalpa tungah i citak i thuman hiam? Tangvalte in i lawmngaih nungaknu tungah thu manin i citak hiam? Ipu i pate Christian zong hilo napi, Christian nuntaakzia tampi na neikhin uh a, Itna bulphuh in na nungta uh ahih manin nuntakna sungah pilna tampi tawh na nungta uh hi. Zomi Christian lia leh taang te i pilna i siamna khempeuh pen Itna tawh kizom pilna ahihna dingin hanciam ciat ni. Tua hileh Zopil lia leh taang te hithei pan ding hihang. Nupa Ki-itna Gamdang ah sangkah in ka omtak ciangin namdang nupate kihozia leh kimakaihzia tampi ka mukhia a, amaute ki-itzia ka muh ciangin noptuak kasa mahmah a, ettehhuai kasa hi. A paina peuh uh ah kikhawlin kizuihialhial uh a, Nupa kitengkhinsa hinapi-in lawm kingaicil mah bang hialhiallai uh hi. Nopna-dahna-ah a nupa un paikawm uh a, khatguak tangpai vauvau cihbang omkhollo hi. Tua bangin paina ding munkhat peuhpeuh aom ciangin zong a nupa un keitawh kisaikei hong zuidahning ci-in kinialnialselo uh hi. Khatlekhat thu kimang diamdiam uh a, paikhawm liailiai uh hi. Market/Mall i pai ciangin a zi/a pasal khat peuhpeuh i muh aleh a khatzong agei-ah na
44
om hamtang hi. Tua bangin nuntak hunnuam zangkhawm hialhial uh hi. Khai leh! Zomi Nupate nuntaakzia enkikdih ni. Nungak tangval hun lai-in guahzu meikai nuai-ah, asuk ato-ah kizuizui napi-in, kiteenkhitteh a kimidang hopahte i hikha hiam? I kiteenkhitteh i nungak i tangval laimah bangin kikhawlhialhial leng khialhna om ding maw? Pawlkhatte leuleu a nungak a tangval laimah in zong a ngaih taktakte kawingamlo, a ngaihkhollohteng bankawikawi, Zo ngeina cipongmawk hihang. Tua bangdan ngeina cihcih dinghun zong hi kasa nawnkei hi. Tua ahih manin Nupa kikalah Itna sungah pilna bucing hong om theihna dingin i nungak i tangval laimah in, i it i ngaihte mah tawh kikhawlin, i kiteenkhit ciangin zong i nungak i tangval laimah bangin, guahzu-meikainuai mahah, asuk-ato mahah kikhawlin, i kizuihliailiai ding pen thupi kasa mahmah hi. Tua pen i Christain nuntakzia zong hong hiding hi. Nupa kizopna leh kihozia, itna kilah cihte pen nakpitakin thupi kasa mahmah hi. Hih thu ah numeite dinmun a thupizia bulphuh in lungngaikhawm ding hihang. Leitungah thuthuk ngaihsun pilna neiten, Leitungah numei om kei leh kahna le hagawina om ding hi ciin na gen uh hi. Man kasa mahmah hi. Innkuan sungah i Pate a ci uh naleh Nu awNu aw..mah cilai veve uh hi. Tua bekthamloin i Nu te vakpakna khat neileh uh zong, i omdannuamlo a, kikhuadakdak hi. Pate bangin na Nu-uh koi ah pai hiam cihamtangse hi. H. Benson in Leitung a galkap hangsan te sangin NU HOIH manpha zaw hi ci hi. Lai Siangtho sungah zong Numei thupi na nalim gen mahmah hi. Pasal pil cihthu kigenlo a, Numeipil in cihthu kilimgen mahmah mawk hi. Tua ahih manin Ei numeite leitung pilna sangpipi, degree tampipi neitase keilengzong, Itna bulphuh in pilna i neih ding thupi hi. Tua pilna in bang hiam Pasian kihtakna in Pilna kipatna hi. Nupate in Pasian kihtakna in, Itna tawh kizom pilna i neihzawh ciatna dingin hanciam ding hihang. Tua in Christian innkuannuam hong piangsak ding hi. Philippines ah Union Theological Seminary D.Min coordinator a hi Dr. Dennis Shu Maung a zi Mrs Par Thluai pen Pasian piak pilna azangsiam nupikhat ahi hi. Kamkhum leh kamnem bek tawh mi hopih zoden ahih manin lenglakhawl mahmah hi. A pasal tungah zong thupha bekmah gennopbel in nei-in hopihsiam ahih manin a pasal in it mahmah hi. A nupa un ki-it mahmah uh ahih manin lenglate in zong nuamsa mahmah hi. Innsung nopna ding pen nute tawh kisai mahmah hi. Numeipil omna innkuan sungpen
45
nuamhamtang hi. Innkuan nuntak anuam cihpen Numeite khutsungah omzaw hi. Paunak khat ah Nauluai alen Nute khut in leitungbup uk hi na ciliang hi. Nute bang zahin thupi a, numeite bangzahtakin thupi i hi hiam! Lai Siangtho sungah numeite thu tawm enlai dih ni. Pilna A Zangsiamlo Zihai Pilna a zangsiamlo zihaithu gen masa dih ni. Piancilna 19 sungah Sodom leh Gomorrah a Siatna thu i muthei hi. Tu in Sodom khuapi ninlua ahih manin Topa in haltum dingin a vantung mite hopih hi. Ahizongin Topa in Lot it in honkhianuam ahih manin abeh, aphung leh amakte kiangah gentheihna ding hun pialai hi. Tua khit ciangin Pasian in Sodom leh Gomorrah khua kaat leh meikuang tawh hal hi. Lotte innkuan zong khua pan taikhia hinapi-in, Lot zi nunghei a, a mah cikhuamsuakin a nuntakna suplawh hi. Hih nupa thu i lungngaih ciangin i phawkthak thutampi om hi. Topa lamlahna zuizolo ahih manin Lot zi nunghei-in sihlawh hi. Innkuan sungah pa pen Pasianthu lamah thahat mahmah in innkuansung makaih mah lehzong zipilloin a hihleh innkuansung siatna leh lungkhamna ding hong tunpih den hi. Hih bang innkuan pen pilna azangsiamlo zihai omna innsung hi cih a gennuam i hi hi. Hih tawh kisai-in India (Calcutta Bible College) ka sangkah lai-in pilna lam ah hong deihsak mahmah ahi ka Principal nupate thu khat ka ipzawhloh omcitciat hi. Chapel service leh Vesper service ciangin sangnaupangte in makai, hunzang, thungetna-ah mawhpuak (tavuan) ka neizel uh hi. Hih bangte-ah pulpit panin sepna, genna, pauna a tuamtuamte ama lungsim tawh a kituah keileh a zi -in a tutna pan hong otsan ahih keileh hun mantakteh mipimai-ah hong taithei ziaumawk hi. Tua bangdan ahih manin sangnaupangte in ka mudahthei mahmah uh a, ahizongin a pasal in a zihaina liah, gum den ahih manin a zi-in thunei mahmah zel hi. Efesa 5:23- Zite lutang in pasal ahi hi ci-in Pawl in gelh hi. Lutang leh pumpi pen a tawntungin kizomden ahih manin, zi leh pasal i cihzong tua bang ding nahizaw hi. Lot zi ahihleh a pasal tawh nisim in kalsuankhawm den ding hinapi-in, Lot sangin kalkhat zekaizaw in a paitakteh ze-etna sungah lutkha in cikhuampisuakin a nuntakna sihlawh hi. A pasal Lot tawh kibangin kalsuanleh Lot in a zi- itnatawh kemding ahih manin siatna-ah tunglo khading hi. Ka
46
nunglamen pakning cin Lot adong hileh phallo ding hi. Ahizongin a pasal theihlohin a gamtatsim manin a innsungah dahna lianpi tung hi. Tuhun in zi in pasal pen lutang in a koihtakpi hiam? Lot zi bangin a nunglam a enkik zi-in ahihleh innsungah siatna, lungkhamna, kitotna leh kiselna bek hong tunpih ding ahi hi. I Zo paunak ah Suumkuang in a likhuat, Numei in a makhual kici hi. Suumkuang leh numei a kibang zahphial in genkak kasa aa, thupi kasa peuhmah hi. Suumkuang bangin lungduai, lungsau, nasepna -ah gimlua cih omngeilo, damdamin a sem paisuakzo, ngimna leh tupna dong a tungzo, guallelngeilo numei picing cihna ahi hi. Numeite in zong Suumkuang bangin ngimna lianpinei-in i innkuansung makaih zawhding nakpi-in thupi kasa hi. I Christian nuntakna-ah zong Topa tawh tonkhop ding thupipen hi. Christian nung lehpai cih omngeilo aa, kimaikahzaw hi. Tua bang mahin nungheilo, nungkiklo in mainawt in Topa khutlen kawmsa in i kalsuan leh haksatna pan in i suaktazo bek ding hi. I Upna panin tawtonloin a maikah dingte i hi hi. I Topa mah lianbel sak ni. Christian nuntakna-ah zong Lotzi bangin i nunghei khak leh meeikuangpi sung atung ding i hi hi. Pilna A Zangsiam Zipil A nihna ah pilna a zang iam zipil tawh genteh ding hihang. I Sam. 25 sungah Nabal leh a zi Abigail thu i mu thei hi. Nabal pen ganhing tampi a nei mihau mahmah khat hi-in Maon khua-ah teng uh hi. A zi Abigail pen numeihoih leh teimahmah athuah khat hi a, a pasal Nabal ahihleh a ki-uk zolo naupang bang lungsim anei mikhat ahi hi. David in huhna ngen dingin a tangvalte a sawl ciangin Nabal in David in kua hi a, ka neihsa anletui ka theihloh mipa tungah piading ka hi hiam? ci-in dawngkik hi. Tua ciangin David heh ahih manin a tangval mihing aza a sim bang tawh kithawi-in Nabal ado dingin hong kuan uh hi. Hih thu Abigail in a theih ciangin anletui letsong pawlkhat tawh hong kithawi a David tawh kimu dingin a tangvalte mah tawh hong kuankhia hi. Abigail in a galmuh ciangin Laa tung panin tuak a David mai-ah bok in thuum hi. Tua ciangin David in Abigail maipha pia a, Hong pailo hile cin, zing ciangin Nabal khutsung pan pasal khatzong hinglo ding hi, ci hi. Zingsang ciangin Nabala zukham aven ciangin a zi-in hih thuteng a kicingin a pasal tungah genkik hi.Hih tangthu i lungngaih tak ciangin zipil a manphatna tampi i muthei hi.
47
Abigail ahihleh pil ahih manin galte khutsung pan a pasal suakta sak hi. Kamnem tawh galte zo hi. A pasal suahtakna ding ahih nakleh galte ading piakkhiatna-ah neihsa bangmah itlo hi. Gal cih pen a sihkhit masiah uh zum leh hiam tawh i do ding hinapi-in, Abigail in pilna tawh na do in zomawk hi. Nabal sihna ding munah a ma nuntakna kikhamngam zahdongin a lawmpa tungah itna lakzen hi. Topa a zahtaak leh a it numei hi aa, kamkhum takin galte mai ah vathum in akun takteh Topa in a galte maipha na ngahsak hi. Itna kip neileng launa omlo hi. (I John 4:18). Abigail bangin a pasal adingin a singam Zomi nupi tampi mah ki-om dingin ka um hi. Numeite kammal, thugen pen nakpi-in vangnei hi. Pasalte lungsim leh ngaihsutna kikhelsak zomawk hi. Numei pil (Abigail) in lampiman tawn ahih manin a pasal hainate liahzo hi. Pasalte thanemna munah numeite in pilna zatsiam ding thupi hi. Tua hileh innkuansungah thusia cihbang piang ngeilo ding hi. India (Carey Baptish Church, Calcutta) ah Pastor a sem ngei Pastor Andrew a zi pen pawlpi sungah (minister) khasum sang ahih loh hangin ahihtheih zahin pawlpi-ah panpih mahmah hi. Sunday school leh Youth lamah a pilna leh siamnate siitloin nakpi takin a pasal nasephuh hi. Pastorpa a omlohteh amah pen hunzang khawngin hong dinglel hi. Ama hih theihna bangbangin a pasal nasep panpih in, ama omloh hun ciang nangawnin , ama tangin sun leh zan ihmuloliangin nasemin manlahden hi. Tua ahih manin mikhempeuh in zahtaka, ama hangin a pasal zong mite mai-ah maipha ngah hi. Zipil in pasal minthanna ahi hi. I Tapidaw nuntakna-ah enkikleng Nabal sihna ding munah Abigail (mawhna a nei lo) in aluang kipheikham in apasal suahtakna ding avaihawm mah bangin, mawhnei nang leh kei adingin mawhna themzong aneilo Jesuh in a nuntakna hong kipiakhia hi. Abigail in galte mai-ah Nabal adingin a thumsak bangin Jesuh in Pasian mai-ah eite adingin hong thumsak hi. Tua ahih manin mawhna pan a suaktate i hi hi. Nisimin kiniamkhiatna tawh Topa mai ah mawhpulak ding pen eite mawhpuak ahi hi. Nabal bangin kiphatsakna lungsim i neih aleh gal i hausemsem ding a, Abigail bangin i pilna i zatsiam aleh i innkuanbuppi- i suahtakpihzo ding hi. Paunak 14:1a Numei pilte in innsung nuntakna khangsak a, a cih bangin a khangto innsung pen numei pil omna hi cih i muthei hi.
48
Thukhupna Zomite ngeina gamtatzia, kihozia leh Topa hong piaksa pianpih pilnate nupa kihotheihna in i zatsiam ding Topa min tawh kongzawn hi. Zomi ki-itnate khahsuahlo-in zangsiam ding hihang. I Paunak ah Nupa kilungtuak khuakhat in zolo, khuakhat kilungtuak khuakua in zolo acih mah bangin kilungtuak in kithukup leng kua mah in hong susia zolo ding hi. Tua hi-in ki-it photphot lehang hong tung ding thulela khempeuh a luanzianopin, a pilvaivive hong hita ding hi. Tua pen Topa in ei Zomite tungah a hong piak thuphate lakpan thuphalian mahmah khat ahih manin, i nuntakna-ah sintawm akullo pilna zangsiam ciatni. Itna neite a lungduai-in migi hi. Itna neite in hazatna lungsim neilo in, zong kisatheilo hi. Itna neite a kilawmlo in gamtalo, hehpakpaklo, mite mawhna ciamtehlo hi. Thumanlote ah lungdam ngeilo uh a, thumante bekah lungdam uh hi. Itna neite lungkia cih omngeilo uh hi; a upna, a lametna, lungduai takin a ngaknate uh a mawkna cih omngeilo hi. Itna pen a tawntungin akip ahi hi. (I Korin 13: 4-8.). Itna neite haigamtat ngeilo a, pilgamtat tawntung hi. Itna sungah pilna oma, tua pilna a zangsiamte milungdam ahi hi. Itna sungah Pilna Zomite pilna khempeuh Itna tawh kizom pilna ahih theihna dingin hanciam in mainawt ciat ni.
49
JESUH THUNEIHNA INNKUAN NUAM Innkuan Biakpiak/ Thunget kikhop Thupi theih leh Zuihhuai te Dr. Nang Khen Khup Im kei ning. Banghanghiam cihleh Topa in Abraham' tunga a ciamsa thu a tun'sak theihna dingin ama khita a tate leh a innkuanpihte in thuman leh thutangin nasepna tawh Topa' thupiakte a zuih theihna dingun a hilh dingin amah ka teelkhin hi, a ci hi. Pian 18:19 Naupang khat a neulai-in lampi man tawnsak lecin a teek dongin lampial nawnlo ding hi. Paunak 22:3 . Tuni-a no kong piak hih thute na lungsim uhah om ding hi. Na tate uh tungah limtakin na hilh ding uh a, na innsung uhah na tut uh ciang, lampi-ah na pai uh ciang, na lup ciang uh leh na thawh ciangun tua thute na gengen ding uh hi. Thkna 6: 6-7. Hih thute, i tate tungah eite in imloin, a hong piang lai ding khang thakte tungah, Topa' minthang nasepna, ama vangliatna, ama sepsa na lamdangte i gen ding hi. Late 78:4 Pate aw, na tate uh a hehtheihna dingin bawl kei un la, Khristiante ngeina tawh kituakin taii-in hilhin pantah un. Efesa 6: 4. Topa in na tapate khempeuh hoihtakin hilh ding a, na tapate daupai mahmah ding uh hi. Isaiah 54:13. Innkuan kikhop, thunget, biakpiakna pen hun ngah ciangbek, innkuankim ciangbek, leengnaneih ciangbek, i thangah ciangbek, a neih ding, bawl ding hiloin; sia/siamah ten sangnaupangte innlai(home work) a piakte bawlloh aphatmawh leh, nasep neite amasep hun ah pelhloh a paiden mah bangin, Pasian hong piak innlai (home work) ahi hi. Nasepnate ah schedules (nasep hun/ni) i neihkholh mah bangin, Innkuan kikhop, thunget, Lai Siangtho sim/sin, cihte zong, innsung nasep (activities) te schedule ah i helloh aphamawh bekthamloin, innkuanbup schedule te lakah a thupipen khat a neih ding ahi hi. Innkuansung nuntakna-ah bangzahin Pasian thupisak, leh Pasian munpia cihpen, innkuan thunget, kikhop, Lai Siangtho sin/sim khopna dingin hun (schedule) bangzahvei pia cih in hong lak ding hi. LAI SIANGTHO LUI sung i etteh, Pasian in makai, mapite ateel pen, amau nungzuite, a nungciang a makai/mapi a pianglai
50
dingte, akhangkhang a, a pianglai dingte muhkholhna, ngaihsut kholhna tawh ateel ahi hi (Piancilna 18:19; Late 78:4). Innkuan kikhop, thunget, Lai Siangtho sim/sin cih lian pen Lai Siangtho sungah kimulo hi. Ahizongin Israel nu leh pa te tungah, innkuansung nuntakzia ding, kimakaihzia dingte Moses tungtawnin Topa Pasian thupiaknate kimuthei hi. Tuni-a no kong piak hih thute na lungsim uhah om ding hi. Na tate uh tungah limtakin nahilh ding uh a, na innsung uhah natut uh ciang, lampi-ah napai uh ciang, nalup ciang uh leh nathawh ciangun tua thute na gengen ding uh hi. Thuhilhkik. 6: 6-7. Na tate thu nahilh ciangin amau mailam ding, nucing, pacing hong suah ding bek deihsakna tawh a hilh na hi kha ding hi. Ahizongin Topa Pasian in tate hilh ding, innkuansung kipattahna ding thu hong piak ciangin, tulaitak a na tate bek ngaihsutna tawh thu hong piahiloin, hong pianglai ding, na tate tate, na tute tate banah nasuan nakhak anunung penpen innkuan dong muhkholhna tawh, thu hong pia ahi hi. Hih thute, i tate tungah eite in imloin, a hong pianglai ding khangthakte tungah, Topa' minthang nasepna, ama vangliatna, ama sepsa nalamdangte i gen ding hi. Late 78:4. Naupangkhat a neulai-in lampi man tawnsak lecin a teek dongin lampial nawnlo ding hi. Paunak 22:3. Naupang aneulai-in lampiman tawnsak ding cihpen, naupang pattah ding, thuhilh ding cihna hi. Lai Siangtho siam Homer Phillips in naupang thuhilh, pattah hun ding pen, na taten nang hong thu hilh, hong taaitheih main, thuhilh, pattah kipanpah in ci hi. Dr. James Dobson in naupang pen kha 14 bang aphak ciang thuhilh kipat ding hoih hi ci hi. Lai Siangtho siamten Paunak 22:3 pen nu leh pate mawhpuak (tavuan) hi-in, naupangte pen aneu tungpan kamtawh gen, pattah ding cihna bekhiloin, nu leh pa in et-tehtaak leh limpha tawh makaih pattah tohtoh ding hi. Naupang pattah pen khatvei gen, hilh bek tawh hitheilo a, a kizompaisuak nasep hi ci hi. Na tate tawh innsung natutkhop, annekkhop, navakkhop, leh hun nangahkhop ciangin, Pasian thu, khalam thu, cihte nakuppih, nagenpih keileh, ganhingte, vasate sangin a nang, a kicianlozaw nasuak ding hi. Vasa, ganhingte nangawn in a note, a tate an zonzia, a kipan pantahin, hilhin, a mau leh amau amapantheih dong kithuahpih kawmin hilhin, pantah uh hi. Pasian in a malim leh meelsuun ding a hongbawl nu leh paten natate, tute, bangzah takin thupi ngaihsutin, pattahhuai zawlo ding ahi hiam! LAI SIANGTHO THAK sungah tate pattahna, pattahzia ding Lai Siangtho lui sung zahin i mukei hi. Kolose pawlpite kiang
51
Sawltak Paul laikhak enleng, innsung paten tate thu limhilh mahmah cih kimu hi. Pate aw, na tate un a thuakzawhloh zah dong dingin thuhilhin taii niloh kei un. (Kol. 3:21). Pate aw, na tate uh a hehtheihna dingin bawl kei un la, Khristiante ngeina tawh kituakin taii-in hilhin pantah un. Ef 6: 4. Paul in Timothy a laikhakna sungah zong innkuansung nuntakzia ding, ki-ukzia ding na limgenpha mahmah hi. Innkuansung ah tate thuman ding pen pate mawhpuakin gen hi. Meigongten atate, atute uh thu ahilhzawhkeileh, api, apute kiangah huhna ngenhen ci hi. (I Tim. 3:4; 5: 4, 8). Tua ahih manin nulepate, adiakdiakin pate pen innkuansung apattah, a sikpa bekhiloin, innkuan ading KHA lam MAKAI pa zong ahi hi. Innkuansung taksalam leh khalam nopsak theihna ding Pate mawhpuak (tavuan) ahi hi. Timothy ii pi Lois in a Pasian upna pen a monu Eunis tungah hawmsawn, gensawn ahih manin Timothy in zong api leh anu upna bangpawl mah neisuakpah hi. (2 Tim 1: 5). Hih tungtawnin Timothy Pasian thu-upna pen innkuansung nulepa tungpan aluahsuk ahihlam kimuthei hi. Thukhat pan in enni cileng, Jesuh Galilee gam avak lai, Jesuh nungzuiten a Topa nasep a nazoplai un, i Lai Siangtho thak pen omnailo, a at dingte nasep a kipanpan uh hipan hi. Tua ahih manin Topa Jesuh in mipi mai a, a simkhiat pen Lai Siangtho luisung pan ahi hi. Hih thu in, sawltakte hunlai-in Pasian in Moses tungtawn a nulepate tunga thupiak, thukhamte, theihsa in nei, zuihloh phamawh cih alungtangsung uhah omkhin leh kilawm hi. Tua ahih manin nulepaten tate pattahlua, thuhilhlua uh ahih zawkmanin, tate thuakzawhloh ding hilhin taiikei-un a naci hizaw hi. A thupipen ah, nulepaten tate pattah ding pen hunneih leh neihloh, siam leh siam loh, thangah leh thangahloh hilozaw a, pelhloh a sepding, seploh theihloh dinga Pasian thupiak ahi hi. Sawltak Paul in limphasuah ding thupisak pen hi. Tu a nanuntaak, na omzia banglianin natate hong gamtattoh ding nalunggulh hiam? Na lunggulh keileh bel, a manlangin kipuahpha a, natate kiangah, Kei gamtat, kampau, luheek danin omun cihtheih ding Lai Siangtho hong hilhna ahi hi. (Cor. 11:1). Pawlpi Makai Masate Hilhna Jesuh suahzawh kum AD 380 pawl, Christian makai masate thukhun gelhna sungah pate tavuan (mawhpuakna) hibangin kigelh hi. Pate aw, natate uh Pasian zahtakna sungah pantah in khansuah
52
un; natate uh Pasian kammal hilh un. A neutung a kipanin Lai Siangtho hilh in, Pasian thu leh nu leh pa thu amanna ding, zuihna dingin hilh un. Bishop Polycarp hilhna-ah, Pasalte aw, nazite uh hanthawnin hilhun, tua hileh nazite un natate uh Pasian zahtakna hilhsawn theipah ding hi. Chysostom a thuhilhna-ah pate nasep ding hibangin ci hi: innkuan annek zawh ciang, innkuanbup dingto khawmin Pasian phatna lasa in thungetna tawh khup (tawp) hi. Innkuan Lai Siangtho simkhop pen thu-um innkuante zuih ngeina ding ahi hi ci hi. Augustine inzong, innkuan biakpiak kikhop pen ka nisim zuih ngeina hi ci hi. Zingsangsim biakinn ah pai-in phatna, biakna late sain, nitak zong tuabang mah, tuateh inn ciahleuleu in, a thumveina leh a li-veina Pasian kiangah phatna leh biakpiak kapaipihden hi ci hi. Tertullian in zong, nupate, nopsak hun, haksat hunte in Pasian phatkhawm, holimkhawm, thungenkhawm bekthamloin, midangte ading leh kumpite ading thu a ngetsakna pulakkhia hi. Martin Luther (1483-1546) pen the freedom of a Christian kici hi. Christian pawlpi (Protestatant) te pa zong kici hi. Luther in innkuankikhop, biakpiakna thupitna tamgen mahmah hi. Luther gennate ah: Pasian in nu leh pa a bawlna/gawmna ahang thupipen in, nu leh pa in tate amau hoihsak bangleh deihbang hiloin, Pasian deihna, Pasian thutawh kituakin hilhin makaih ding Pasian ngimna lianpen ahi hi. Leitung sang kumpi sangte in tate pilna ding ngimna tawh laihilh uh a, nu leh paten ahih leh tate gamtathoihna ding leh Pasian thu (kha) lam nuntakna ding tavuan (mawhpuakna) nei hi. Naupangten thumangloin, a ginatkei uhleh amau mawhsak pahding hilozawin, nu leh pate mawhsak ding hizaw hi. Banghanghiam cihleh, nu leh paten naupang pattah ding, thupi penin neilo, leh natate Pasian zahtak kihtakna sungah pattah in cih thupit ngaihsutkhalo uh ahih man hi. Luther thugenteh na-ah, nu leh pa, a tate thuhilhlo, taiilote pen, ta (no) suak/nei a, a nekik ganhing pawlkhatte tawh genteh hi. Na tate pumpi khantohna ding anletui tawh vaak napi, a khalam nuntakna ding navaak keileh mi-thatte sangin a siahuaizaw na hi hi. Nu leh pa in Pasian thupiak (ahi tate pattah ding, a neutung a kipanin lampimaan tawnsak/tohpih ding), a zuihlohna hangin hih leitungah ki-itna, kilemna, nopna omlo hi. Mite siatna hangin Pasian in leitung daan (punishment) a piakteh miten amau khelhna cih
53
mukhalo in, adangdangte khawng mawhsiat, mawhsak uh hi. Bangbang ahizongin, mikhat in thumanglo, a kisia, tanu, tapa a neihleh, tua atanu, atapa in, ama thuhilhna, pattahna ii gahkhiatte (products) ahi hi. Lai-at siam bekhiloin zuihtawh athuahpah numei Sampson in, Lai Siangtho hun masa laipan kipanin, tate thuhilh, pattahna pen nu leh pate tavuan (mawhpuak) hi a, pilna sinna bulpipen innkuansung pan kingah hi ci hi. Lai Siangtho hunpan kipanin, tate tung, innkuansung thuhilh, laihilh pen, laibu(textbooks), videos, televisionte hiloin, PA te ahi hi. Innkuansung PA te in sia (teacher) leh innkuan pihte tungah Pasian thumaan thutak a puaksukpa ahi hi. A dang Pasian mizatkhat leh Lai Siangtho siam Daniel Wallance in, innkuan biakpiakkikhop pen innkuan hunzat (schedules)te lakah ka neihden uh khat ahi hi. Innkuan biakpiak kikhop/thungetna tungtawnin, naupangten Pasian upna, itna, hehpihna, gualzawhna cihte sinkhia (learned) uh hi. A thupipen ah, ka tapa nihte in, kumnga (5) a phak ciangun Jesus gupkhiatna kitelcianna ngah uh hi ci hi. Nang e? Na innkuan un Pasian thu na kikumngei uh hiam? Kha Siangtho Pasian pen a MA thu a kigen/kikupna munah omnuamsa hi. Ki-etkikna Innkuan biakpiakkikhop, thunget, lasak, Lai Siangtho sim/sin na naneih leh Pasian thupiakna azui nahih manin hahkat semsemin naupangte lunglut theihtheih ding ngimin, geelin zomtosuak in. Nang nahihleh, namai a atu, na muhtheihpah, natate mailam ciangbek namukha ding, nageelkha ding hi. Ahizongin Pasian in muhkholhna tawh a khangkhang a hong suaklai ding natate, natute dong ciang, a thuhilh, a pan-tah in hong mu hi cih phawkin. Innkuansung pa, nu nahih na tawh natate KHA lam makaizolo, pantahzolo na kisak laileh, Pasian mai-ah kisiikkikna maantawh thumin, nang hih theih ciangciang tawh kipat ding khensatpah in. Na zitawh, na pasal tawh kikumkhawm in, sepkhop dingin gelpah in. Naupang pattah pen, hunneihleh neihloh, siamleh siamloh cihte tawh kisailo a, nu hongci om a, pa hongci aom nakleh, aloh theihloh a sepding, hun (schedules) piak, hun geel hamtang ding Pasian thupiak ahi hi.
54
Innkuan thunget, lasak, biakpiak kikhop cihte pen naupang pattahna bek a ngim/neih ding hilo hi. Nu leh pa ading zong ahi hi. Ahizongin, nu leh pa Pasian thu zuihna, upna pen tate tung, khangsawnte tung gensawn, lawhsuksuk theihna ding lampi/ hunhoih pen khat ahih manin, innkuante hun (program) thupipen khat a neih ding ahi hi. Innkuan biakpiak kikhop ding ciang theihding thupi pawlkhat: (Dr. SH Tow lai gelhnapan) A munding teelkhol masa in A hunding khensat in (annek ma, annek zawh, naupangte lupma cihbang) A makai ding sehkhol in (pa, nu, ahih keileh a picingsa khat) Lasak ding teelkhol in (innkuankim saktheih/ ukding, la tomno cihbang) Lai Siangtho sim/sin ding mun teelkhol in (vekpi in simkhawm, khatkhitkhat in sim, Lai Siangtho deihna te tuhun nuntakna tawh kizui-in genkaakkhawm thei ding) Thungenkhawm taang ding (pawlpi ading, Pasian nasemte a ding, khamangthangte, kumpi, meltheihte ading cihbang) Innkuan kikhop khop/ kithuahkhop nuamsa in. Pa Pasian, Topa Jesuh, leh Kha Siangtho Pasian zong hong kihel ahih lam phawkden, phawksakden in. (I John 1: 3) Ngaihsut Piakna Pawlkhat A khengvallua in gelkhia kei-in. Biakinn kikhop bang hilo a, naupangten Pasian it a, Pasian biakpiakna nop a sakna zong ngimna ahi hi. Minutes 10, 15 kiim kicing mahmah hi. Kin ngaihsut, manmawhbawllua kei-in. Amannei hun neihkhop ding thupipen hi. Hong nawngkaisak thei na, van, cihte khempeuh hemkhia den in. Telephone, TV, naupang kimawl theihna tuamtuamte, Hun geel/zatzia nam/dantuamtuam khektheih ding hoih hi. Naupangte lunglut theihding ngaihsun in. Ni khat Lai Siangtho sim/sinna tamzatzaw, a zingteh phatna la tamsakzaw, thunget hun tamlakzaw cihbangin geelsiam, ngaihsutsiam ding thupi hi.
55
Innkuan mimalkim kiheltheih ding gelsiam in. Khat in a dang khat dotna nei-in, adang khat in dawng cihbang danInnkuan sungpan lasak uuk, guitar, piano tum thei aom leh tuate kizattheihna ding lasakna cihte geelpah in. Dotna leh dawnna in mimalkim kihel thei pen leh lunglut huai kipawl khopna khat ahi hi. Innkuan in Moses Thukham 10, Topa thungetna, cihte a kipan Lai Siangtho mun lotngahkhop, simkhop cihte in Pasian deih bekhiloin, innkuansung gualnopna, kithutuahna zong ahi hi. Tate pen midangte ading venghoih, lawmhoih, pawlpimihoih, gammihoih suahsak ding lunggulhna lianpi tawh thungen a, kikup, geelkhop ding thupi mahmah hi. Tua hileh vantung panin Pasian in hong lungdampih dinga, natate hangin a bawlpa Pasian min naphatphat ding hi. Innkuan Ki-it Leeng
Doh is G 1. I kimkot teng kilawmna innkuan ki-it leng; Awging khempeuh lungdamna, innkuan ki-it leng. Lungnopna leh kicinna, kiheina teng maitai na; Hun khempeuh nuam mahmah a, Innkuan ki-it leng. Innkuansung ki-it leeng, Hun khempeuh nuam mahmah a, Innkuan ki-it leng. 2. Bukno khat sung zong nuamna, Innkuan ki-it leng; Huat na een na omlohna Innkuan ki-it leng. I pai na tengah nuamna, Leitung khempeuh lungdamna, Lungdamna dim nuntakna, Innkuan ki-it leng. 3. Pasian zong hong lungdampih, Innkuan ki-it leeng; Leitung teng ki-it nadim, Innkuan ki-it leng. Luiging bek zong la ngaihpi, Vandum bek zong maitai pih, Pasian vanpan hong nuihpih, Innkuan ki-it leng
56
Topa Thungetna Vantunga om kote' Pa aw,Na min siangtho kizahtak hen. Na ukna hun hong tung hen la, Vantung bangin leitungah zong na deih bangin kigamta hen. Nisim khamkhop an hong pia in. Kote tungah a hong mawhte mawh maisakna ka neih bangun, Ko' mawhna zong hong maisak in. Ze-etna lian hong thuaksak ke'n. Gilo' kiang pan hong honkhia in ,(Uk zawhna, vangliatna, minthan'na, na nei tawntung hi. Amen.) Mate 6:9-13.
57
KAWLBIAKNA SUNGAH THAKUAN DAN-1 Dr. Dal Khan Mang Christiante hanciam ding thupoimawh khat om kasa hi. Christian mission nasepdan etkikding hun tungta hi. Pupa ngeina biakna bek-ahhiloin Kawlbiakna sungah lutzawhna ding ngaihsutthamta hi. Christian biakna ahong lutzawh kum 100 valta a, ahizongin Kawlbiakna lak-ahkilutzolo hi. Pawlpi-in banghun ciangin lutsawm i hiam? Bangci lutsawm i hi hiam? Lai Siangtho (LST) in bang lamlahna nei hiam? Bangtengin i masuan hong khak hiam? Hihbang dotnatampi aom lakah Paul ii laikungin bang lamlahna hong pia hiam? Hih mimal muhdanin akicingpah cih hiloin, mapatna hizaw hi. Hih thu tawh kisai-in midang zong ka kikuppih ngei-a, dawnna atuamtuam kangah hi. Pasian samsiat mite hi, hanciamkulkei; Kha Siangtho nasepngak ding hinteh; Buddhist panin Christian ahong suakte nangawnin akinlohpi; aomsa nangawn lenzo keihang, aom nailote kibuaipihmankei ci uh hi. Kidotbehbeh lehang dawnnatampi kingahlai ding hi. Ahizongin khaileh, ngaihsun dihni, aciding i ommah ding hiam cih hong ngaihsunsak hi. LST Lui sungah Pasian lamlakna tawh Israel pawlpi ahong zuan leh apawmte na Pasianmi-in nasang uh hi. Gentehna in, Egypt gam panin Israelte apusuah uh ciangin kahbia pawlkhatin napawm uh hi. Jericho ah Rahab in napawm hi. LST Thak hun ciangin mite poptawm ding kingaknawnlo hi. Sawltakte Tangthu sungah Pawlpi in thu tangko-in manawttakin pawlkai uh hi. Pentekohte pawiah Kha Siangtho kibuak a, Jerusalem, Judea, Samaria leh leitung mongdongin THU kipuak hi. Sawltakpi khempeuhin innngak nasep-semloin gamkuan bukanin tetcipang uh hi. Nungzui atawmnote bekin innngak nasep-nasem uh hi. Bangbang ahizongin LST Thak sungah gamkuan bukan mission nasepna ultungsak uh hi. Ahizongin AD kum 200 sung leh anung lamah Pawlpi nasep pen innngak naseplamah hong kihei hi. Hihbang hun ciangin gamkuan bukan nasep hong zawngkhal hi. Hih zongsatna in abeisa thubekhilo, tutawm thupiang zong ahi hi. Pawlpi sungah hih innngak nasep tawh kibuaiden hi. Buaina apian sialsialin gamkuan bukante lak panin hilo, innngak inncingte lakah kihazatna pan atamzaw hong piang hi.
58
Kawlgamah Pawlpi-in gamkuan bukan nasep sangin innngak nasep ki-ultungsakzaw hi. Gamdang mikangten ahong nusiatzawh akum 100 hong valta hi. Tua ahih manin Paul ii gamkuan bukan nasep pen innngak nasep-in hong khupletphialta hi. Tua hia gamkuan bukan nasep pen zawngkhal in, innngak nasep khauhpai semsem hi. I gamkuan bukanna-ah pawlpi mithakte in hong telpihlo uh hi. Tua hi a Paul ii gamkuan bukan nasep a kimansuah tawh kibang hi. Paul in tua innngak buaina pen adamna ding lampi nadawh hi. Tua natna adamna dingin 1 Cor 9:20, 22 a Paul ii Mikhempeuh tungah nakhempeuh kikum ni. 1 Cor 9: 20,21 ah a masathu pen Mikhempeuh tungah nakhempeuh hia, anihna thu-in Lawkimite laizanga Christian te ahi hi. Pawlkhat kangahna ding, cihpen Paul i tupna hia, tua ngimna apicinna dingin Aituam thuneihna nialin cih ahi hi. Paul in Mipawlkhat ka ngahna ding pen anuai a thukhunte tungah nalam hi. Kiteenna (7:1f). Paul in mikhatpeuh ka ngahna dingin kiteen ding akisapleh kitengin, kisapkeileh kiteengloin, ci-in thu nakai hi. Mi leh Nam kideidanna (7:17f). Paul in mikhatpeuh angahna dingin mi leh nam kideidanna nanial hi. Zineihlohna (7:25f). Pasian nasepna amazan zawkna dingin zineihloh ahoihzawk leh zineiloin, mikhatpeuh angahna ding ahihleh Paul natolteen hi. Milim biakna Sa (8:1f). Milim biaknatau-ah akiapsa (sa siang hise taleh) nekna in mikhatpeuh ka ngahna ding (atuk loh nadingin) ahihleh neloin ka om hi, Paul in ci hi. Sawltakza mimal picinna leh Hamphatna (9:1f). Paul in Sawltakza angah dinga akilawm micingtaak khat ahi hi. Tua Sawltakza tawh a hongpai hamphatna (sumtang tawh huhna leh panpihna) nangawn zong mikhatpeuh angahna ding ahihleh nialin sum thalawhtawm hi. Akhakna-ah Paul in ama aituam thuneihnate nialin mikhatpeuh angahna ding (to win some) na kinngaihsut hi. Paul ii Aituam thuneihna Nialna (9:19f). Paul in Jesuh adingin mingahna nasep adinkhawllohna dingin Pawlpi panin sumlepaai tawh panpihna saangloin, A mah leh amah in sum thalawh hi. Pawlpi panin panpihna saang hileh kamtamna, mawhzonna, hazatna tam dinga, nasepna tangzaitheilo ding cih Paul in mu hi. Tuipuanbuk khui-in sum thalawhin, angahzah tawh gospel asep ciangin kuamahin gospel nasepna-ah buaisaklo hi. Anihna-ah, Paul in misuakta khat hinapi-in mikhempeuh ii sila hong suak hi (9:14f). Misuakta i cih ciangin Paul in amah pen sum tawh akicial thuhilhsia (mammoned minister) ci a Judahmi rabbaite mawhsakna pan kipeng
59
hi. Banghanghiam cihleh Paul in mi atamtheithei ngahnuam hi (to win some). Judahmite lakah Judahmi kasuak hi (9:20) acih ciangin Paul in Pasian thu tawh aki-elpuakkei nakleh mihonlakleh ngeina sungah tualbial hi. Banghanghiam cihleh mi atamtheithei ngahnuam hi. Mose thukham nuaiah aomtelakah thukhamnuai-ah aom bang kasuak hi (9:20). Paul in Jesuh sungah hehpihna tawh gupna ngahkhin hi. Ahih hangin zuihna tawh gupna athalawh Judah biakna ii zehtan thukham leh Judahmite pupa ngeina sungah atualbiallaite angah theihna dingin Judahmi bang ka hi hi, ci hi. Thukham aneilote Gentiles mite ka ngahna dingin Jesuh Khrih ii thukhamnuai-ah aom khin Paul in thukham aneilo ka suak hi, ci hi. Tua bekthamloin, mithanemte kiangah athanem bang ka hi hi (9:22), ci hi. Thanem acih ciangin theihna sanglo (niam) te lakah Lai Siangtho khiamlo leh thumaan leh thukhial mehkoplo-in, mithanemte atamtheithei angahna dingin Paul kiniamsak hi. Hih ahanciamna pen Paul in taai kidemna tawh nagenteh hi (9:24f). Taai kidemna-ah mite in nasiatakin kisek uh hi. Gamtat, luhek, ngaihsutnate gentheihna, natnathuakliangin kidek-kidem, kisittel in mite Jesuh adingin angahzawhna dingin ama nopsakna nanial hi. Amah leh amah taai kidemte bangin kikhalin adeihna kinial hi. Hih Paul ii thukhunte in tuni adingin zong kizanglai hi. Paul ii gamkuan bukan nasep zong tuni-in omlai hi. Paul in Greek minam lak, Roman minamlak, leh Asia minamlakah kuankhiat ding kisam asak bang mahin eizong Kawlbiakna sungah i kuanding kisamlai hi. Hih thu in kong hopsawnnop thu ahi hi. Khatna-ah, tuni-in ei Protestantte lakah sanggam Catholicte tawh tukhawm in thu i kikumkhawm kholkei hi. Tua ahih manin khat veivei Catholicte i pampaihkha hi. Catholicte in ahinna uh amansuah bangin i ngaihsun hi. Ahizongin biakna statistics i et ciangin, Catholicte in missionary (gamkuan bukan) mi 130,000 puakkhiat hunin, Protestantte in mi 88,000 bek kipuakkhiazo hi. I muhna leh apiang thu pen hong kilamdang hi. Nihna-ah Kawlbiakna in Pasian samsiat hi, i ci hi. A piangtaktak pen Buddhism in Christiante kam thugen sangin thumaanna leh zuihna-ah picingzaw uh hi. Leitungah Buddhism in biakna agol 4na hia, Christian, Islam, Hindute in nungzuih pan hi. Kawlbiakna panin Christian ahong suak pen 1-2 percent bangbek om ding hi. Gentehna in kei theih SDA sungah SDA member 24,000 lak panin kawlbiakna pan SDA ahongsuak pen 60 bang pha hi.
60
Kawlbiakna zui million 30 lak panin mi 60 bek SDA suak pan hi. Million 1 apha Shan-kawlbiakna lak panin SDA pen 1 or 2 bek kinei hi. Thai million 50 panin SDA pen 2000 hibek hi. Clifton Maberlys Buddhism and Adventism: A Myanmar Perspective pen, Buddhism adingin lampi kidawhnai-mahmahlo hi, cihding longal bangmah omlo hi.
I. Ahia Ahikei Zongin, SDA Sung Bek Hilo In, Kawlgam Sungah Aom Christian Buppi In Kawlbiakna Ei Challenge I Maingat Ding Kisam Hi
A. Theological challenge: 1982 US Gallup poll ah American mi 4 lakah 1 in mi-sunglut upna um uh hi. Protestant lakah mi 100 sungpanin 21 in mi-sunglut upna kinei hi. Barna poll ah American percent 64 te in Christiante, Jewte, Muslimte leh Buddhistte in Pasian khat biakhawm uh hi, ci-in um uh hi. B. Spiritual challenge: National Catholic Reporter, December 1999 ah Creeds, bylaws doctrine kihilhna azang Protestantte in Buddhism ii meditation lamah kihei uh hi ci hi. C. Social challenge: Christian biakna in innkuanlungsim khahsuah uh a, Buddhism in innkuanlungsim nei lai-a, namkhat cikhat hihna tawh kikhihthei lai uh hi.
II. Evangelical, Orthodox, Reformed, Na Hia, Pentecostal Na Hizongin, Christian Upna Tawh Anungta Kawlgam-mite In I Theih Dingin, Kawlbiakna Ei ChallengePpen Kiam Lo, Khang Semsem Ahihna Phawk In
Hih challenge nate nang bangci phul ding na hiam? Khanlawh hun ding hita hi. Kawlbiakna sungah hoihna tampi om hi, phawk in. Christian biakna in ITNA ah kibulphuh hi. ITNA in inn leh biakinnte lawh ding hi a, na teenna mun ii ngeinate zuih ding leh zahtak ding hun ahi hi. Buddhistte ii awlmawh ding na utleh na kam zang kei-in, na bil zangin. Buddhism in thumaanna thupi sak hi. Gospel na hopnop leh Buddhistte hoihna zong khia-in. Amau tawh kikoptheihna ding lampi zongin. Christian biakna in mizawngte kepna, gilkialte anvakna, cinate khoina hi. Tua sepnate Buddhistte in thupi sa hi. Kawlbiakna in zung pan adawn akahto biakna hi. Zung in mihing tangsapnate huhna hi a, adawn in khuakzanga Pasianthu genna hi.
61
Na gospel nasepna-ah zong susia lampi zanglo in kamciamtangtun lampi tawnzaw in. Kawlbiakna in kilemna, thumaanna, kumpihoih neihna bulphuh a, tuapen Christian te kilemna/shalom hilhna dingin lampi ahi hi. Buddhism ii kamzat in thuaksiatna (sihna) hi a, Christian biakna in mawhna hi. Hih tegel in shalom lamna dingin akitehkak thei thumungpi nihte ahi hi.
III. Ngaihsutna
Christian leh Kawlbiakna azuite kikal-ah upna leh zuihna akibatnate lam masa in. Thuaksiatna leh sihna in mihing siatna gen a, thumaanna leh siangthona in siatna abeina ding lampi ahi hi. That kei-in cihleh sanek lohna zong tehkak theih khat ahi hi. Christian te asiangtho nuntakna zong Buddhistte thumaanna tawh kitehkak thei hi. Thubulte telkheh in. Christian te hehpihna bek leh Kawlbiaknate eile-ei kigupna; Christiante gupkhiatna (justification, sanctification leh glorification) leh Buddhistte wholistic view of man telkheh in. Khalam nuntakna leh thungetna uang gen in. Kawlbiakna in ki-apna, biakinn paina, piakkhiatnate thupi sak hi. Thunget sakna zong Buddhistte in zadah ngeilo hi. Khalam hatsatnate telsiam sak in. Kawlbiakna in Satan bawlsiatna pupa ngeina panin ngah uh hi. Ciliap pih in. Biakna sunga innkuan lungsim mangngilh sak kei-in. Lawmbawlna dingin an nekkhopna, anpiakna thupi hi. Kawlbiakna in lawmtatna, pawlbawlna lunggulh mahmah uh hi. Sepna in kampau sangin thugen zaw hi. Pasian kiang pana ahong pailian ahilo ngeinate amun tawh kituakin laih in. Biakpiakdan atamzaw pen ngeina panin hong piang hi. Tu a Khristiante biakpiakdan pen mikang, Latin, Spanish pan akila hizaw hi. Midangte a zang selo in, nang mun tawh akituak biakpiakdan bawltawm in. Biakinn ah tutphah tungah na tutse sangin sual tungah tuzaw in. Numei pasal zong tukhawm sak in. Biakpiak laitakin dingzel, tuzel, khukdinzel cihte, tual kam zanglo a mikangkam zatnate, la zong mikang aw zatna, mikang music zatnate pel in. LST laimal tawh phuisapna bawl in. Biakinn zong mikang dan hilo, kawldan in lam in (1 Cor 9:30,32).
62
V. Adapting Methods
Buddhistte Christian asuah mateng Christian gospel pen amau tawh akinaih thei pen dingin suihsak in. Khristian lakah i gen dan tawh kibang theilo ding hi. Thu gendan leh pawlpi nuntakna akilamdan laiteng anung ciangin mansuahna tam ding hi. Kawlbiakna lakah Buddhist Christian ahong suah ciangin koilamah paipih sawm na hiam? Pupa Christian ngeina sungah lutpih ding maw? Ahih keileh Kawlte ngeina sungah bialpih ding? Christian lah hiveve ding, ahih hangin pupa ngeina pawlpi tawndan panin paikhiatpih ding maw? Kawl Buddhist lakah Christian biakna a kizopzawhna dingin Kawl Buddhist Christian suaksak ding maw? Mite amau omna sung pan mahah na ngahna dingin hanciamin, amaute omna (culture) panin lakhia in Christian (mikang culture) suahsak ding hilo hi. Amaute omnaangeina kipte, abiakna kipte, angaihsutna kipte, leh akhalam tawndan kipte akizattheih laiteng zatding, gospel thu thunding geel in. Thugenpa in a Christian ahihna mansuahlo in, a upna khahsuahlo in, Kawlbiakna zuite tawh akihotheih ding kisam hi. Kawlte biakpiakna sungah kihel in nuamsa in. Na Christian biakna in a tawntungin akihong huang suaksak lecin Kawlbiakna azuite in angeina, atawndante uh nusiatse kullo in Christian upna pawmin Pasian biakna ciangkhat (level) hong nei ding uh hi.
63
VI. Kizekkhiatna
Kawlbiakna ngeina kipte ah tualbial in. Kawl mihonte nuntakzia zil-in. Buddhist Christian biakpiakdan ding sui-in. Na bawl biakpiakdan in Kawlbiakna azuite biakpiakdan tawh akinaithei pen dingin ngaihsut in. Lasakna omkeileh hoihzaw ding hi. Kawlbiakna biakpiakna ah lasakna omlo hi. Biakpiakna-ah lasakna nazatsawm veve leh kawl-aw, kawl-music zangin. Paul ii lamlahna zui-in.
64
KHANGLUI NGEINA MAH HOIH Dr. Dal Khan Mang Banghangin mite kitaaipih? Lawm kingaite banghangin gu dawn? Banghangin khangnoten zatui zang? Banghang naupangte kibawlsia? Banghangin nupa kikhen? Banghangin innkuan kitam? Banghangin nukia ahih keileh pakia innkuan hong laang? (single parenting). Ahang thu tampi aom ahiphial zongin Lai Siangtho kiteendan i theihlohman zong hizek hi. Lai Siangtho ah athu in na kigen lualo, ahih hangin na kizangzaw hi. Pupa masate in zong gensangin na zangzaw hi. Theibaih lehang maizum leh dai tampi akipelthei ding na hi hi. Nupa kiteenna pen Piancil ah Numei leh Pasal akibawlkhit phetin na kipan pah hi. Innkuan hoih, Behhoih, khuahoih, pawlpi hoih leh gamhoih i neih paisuak zawhna dingin Pasian hong piak kiteenna thupha i theihsiam ding kisam hi. Tu hun ciangin a khangto gamte ah numeilenumei, pasallepasal kiteenna akiphalna tawh kiteenna ngeina thelthang sak hi. Ahizongin kiteenna thu ah akibuai hilozaw a, kiteenna ngimna-ah akibuai hita hi. Eden huan ah suanlekhak apianna ding tupna tawh Pasian in kiteenna na pia a, tua kiteenna-ah suanlekhak apianna dingin nulepa omkhopna (sex) kisam cih na hi hi Piancil 2:18-25 ah: Tua ahih manin, pasal in anu leh apa nusia in azi tawh kigawm ding a, amaute in pumkhat asuak ding uh hi. (v24), ci hi. Hih munah kiteenna-ah suangthu abang THU 3 na kisituah hi: Nusia: Beh leh phung thu (social aspect), Kigawm: Khatlekhat kitheih kithuahna thu, (romantic or affective aspect), Pumkhat: Nulepa omkhopna thu (sexual aspect) ahi hi. Hih thu hangin Lai Siangtho in kiteenna pen Gupna-ah Pasian leh mihing, leitung kizopna ii lim, leh Pasian, Pawlpi leh Leitung thuciam kizopna lim na hi hi. Hih in kiciamna-ah thu 3 na kawkmuh hi. Tuate in: Pasianmite leh leitung a kizopna (Social Relationship with people); thu-umte leh leitungmite akizopna (Affective Relationship With The World). Thu-umte leh Pasian akizopna cih ahi hi.(Intimate Relationship with God)
65
Kiteenna Ah Apiangthei Thu Kiteenna-ah thukhat bek bulphuh leng adangte mitsuak thei hi. Thu khat bekah ding kenkon leng kiteenna votsak thei hi. Thu 3 thakhat thu in domkang lengh, kiteennna kipsak thei hi. Tua ahih manin Kigawm-kiteenna in behlephung panpihna tawh kip theizaw hi. Indiate in ciin ding pau khat na nei uh hi. Kigawmna in ki-it-kiteenna sangin kippaisuak theizaw hi cih agennuam ahi hi: Mehtuisa pen kuangvot sungah sung leteh vot ding hi, Mehtuivot pen kuangsa sungah sung leteh lumsuak ding hi. na ci uh hi. Mehtuisa pen nulepa omkhopna acihnopna hi. Asa/avot kuang in behlephung leh khatlekhat ki-unau thuahna agen ahi hi. Behlephung leh khatlekhat kithuahna alum/asat ciangin sex zong lum tawntung lel ding hi, aci nuam ahi hi. Lai Siangtho Gentehnate Buaina Atawm Kiteenna: Abram leh Sara: Kuangsa leh mehtuivot. Isaac leh Rebecca: Kuangsa leh mehtuivot. Jacob leh Leah/Rachel: Kuangsa leh mehtuivot. Ruth leh Boaz: Kuangsa leh mehtuivot. Joseph leh Mary: Kuangsa leh mehtuivot. Sexual aspect masaklo in, behlephung pai ahihmanin buaina tawmin kitulpih uh hi. Buaina Atam Kiteenna Samson leh Delilah: Mehtuisa leh Kuangvot. David leh Bethsheba: Mehtuisa leh Kuangvot. Absolom leh Tamar: Mehtuisa leh Kuangvot. Sex akizopna athupi sakin, behlephung lungkimpihna leh kiunau thuahna awlmawhlo ahih manin buaipih in tulpihlo hi. Asian Ngeina Leh Lai Siangtho Kiteenna Ngeina Asian ngeina-ah Kiteenna pen beh/phung/pau/ minam khatlekhat kikhuituahna hi. Kiteenna ah sex in suanlekhak neihna ding hi a, sex in kiteenna ii mungtup hi masalo hi. Tua ahih manin upna kibang kiteenna Lai Siangtho in hanthawn hi. Thu-umte leh leitungmi kizopna-ah gupna khaici vawhding mungtup na nei hi.
66
Ciimnuai Zomi Ngeina-ah zong suanlekhak neihding kibulphuh hi. Sex thu masalo hi. Suanlekhak neihna bekin behkhat leh behkhat hong khuituahthei bek hi. Sex in kiteenna ii metna (sideproduct) hibek hi. Zo ngeina-ah i pu i pate in, kiteenna omlo in ta neihna hua mahmah uh hi. Zawlta bang pen asi dingin nawi pialo, hanah koihin nusia uh hi. Anu nangawn kihopihlo in kipeel hi. Hih Khanglui Zo ngeina i zatna-ah munkhat pan munkhat, behkhat panin behkhat, hunkhat panin hunkhat kilamdang khading hi. Ahizongin kiteenna omlo a ta neihna pen Zomite in deih masalo uh hi cihpen i thukhunna hiden hi. Tuni dongin tua thukhun mah kizuilai hi. Hih thu tungtawnin, Lai Siangtho ngeina kip in Zomite tungah huzapna nei ahihna kilang hi. Pasian aneih ma-un Zomiten Lai Siangtho ngeina mah nazang hi. Christian ahi Zomite adingin tua ngeina kipzawlai ding hi. Thukhupna Zomite lakah kikhenna, innkuan kitapna, kithahna, zatui guihna, leh adangdangte atawm theihzawkna dingin Lai Siangtho in agen kiteenna thu i theihsiam ding kisam hi. Nitumna lamah aom mite zualzanna in ei Zomite lakah ahong lutlohna dingin Lai Siangtho tawh akituak i ngeinate i letkip ding zong kisam hi. Behlephung, khatlekhat ki-unau thuahna leh sex kidomkim in i khangkhan ciangin ki-itna maan pianga, kiteennakip paisuak hi. Eite masuan azom dingin suanlekhak i neih ciang bekin innkuannuam, pawlpinuam hong piang panding hi. Kiteenna sangin sex i thupi sakzawk leh taakloh hun hong tung ding a, kikhenna leh buaina hong vaitut ding hi. Kiteenna thu na ngaihsut sialin Ciimnuai Zomite ngeina na lungngai-in. Zo ngeina in Lai Siangtho ngeina tawh kithuhual hi. Lai Siangtho banglianin nuntakna in Zomi itna, Zo ngeina kepcingna hi. Pasian na itleh na minam a-it na hi hi. Pasian itlo in mimal ki-it paisuak zolo ding hi.
67
KHUAVAK LEH PILNA KEI MUHZIA Gin Khan En Thupatna Khuavak i cihpen mihingte nuntakna dingin a kisam peelmawh aomloh theihloh (indispensable) khat ahihi. Mihingten khuavak bangcipian a, kuabawl cih i kan theikei hi. Tanglai miten suang-leh-suang tuahin mei hong bawlkhia uh a tua pen khuavak ci uh hi. Lai Siangtho sungah olive oil singgahthau pan a kingah khuavak pen Pasian kammal tawh na genteh hi. Mi pilna khangsemsem a electric light i cih, namgimtui, huih, nitaang, gas, sathau, tui cih bangte pan a kingah khuavak kizang pen a, nitang, khatang zong a mungei nawnlo mi tampi omta uh hi. Ahih hangin Khuavak namcinte leh hong piankhiatna a gennuam ka hikei a, khuavakbulpi kei muhzia leh Pilna tawh kisai thupi kasak pawlkhat hong gennuam ka hizaw hi. Tuate tawmkhat a nuai ah kikumkhawm ni. Khuavak I Cih Bang Hiam? Khuavak i cihpen a genham mahmah Na khat hi a, Oxford Dictionary sungah khuavak i cihpen Na-te a kimusak nakhat in na gen hi. Alang khat ah enleng, hih pen khuamialhilo ciin hong genkik hi. A khiatna dang hong pia leuleu a, Zogam a i zatzel ahi lalcin/meipi (lamp) cihte tawh hong genteh hi. Tua pen namgimtui/sathau cihte pan a akingah khuavak ci-in hong genkhia uh hi. A tawpna ah khuavak i cihpen hong piankhiatna mite telzawhloh khat omding cih ka ngaihsun hi. A nuai-a mipil scientists te gendan ensuklai ni. Mipil (scientists) te Gen Khuavak Scientists mipil pawlkhat in khuavak hong kankhiat ciangin, khuavak i cihpen khuamial omlo (the absence of light) cih hong gen hi. A taktakin khuamial cih mukhialo uh a khuavak aomloh man a amial cizaw uh hi. Khuamial cih i theihna dingin khuavak kisam a tua khuavak hangin khuamial cih kithei bek hi. Khuavak atawm atam cih om a khuamial atawm atam cih om tawh a kibat hangin (in the presence of light) khuavak hang bekin khuamial ciuciau cihbek kigen
68
thei hi. Tua leh khuamial cihpen khuavak omvetlo cihna hizaw hi. Mipilten khuavak manlan na nagen a khuamial manlanna hong genlo uh hi. Tua mah tawh kituakin a lumna leh a votna zong hong genlai hi. Votlua cihpen alum aomloh man hi-a avot aomhilo zaw hi. Mikhangto gamte ah, a lumtha tawh avot adeih bangin bawl hi. Ahih hangin avottawh alum kibawltheilo hi. Votlua cihpen alum omlo cihna hi. Khuavak cihpen Na thupi mahmah khat hi a, khuavak tanglo cihpen khuamial kihelta cihna hi. Lai Siangtho gen khuavak ensuklai ni. Lai Siangtho Gen Khuavak Lai Siangtho sungah khuavak i cihpen 346 valbang kigen a, tua pen Pasian kiangpan hong pai bekthamloin Pasian mahmah zong KHUAVAK ci-in nagen hi. Hih khuavak mipilte genna tawh kituak kasa a, khuavak i cihpen bang mah tawh a kisusia theilo leh a kinawng kaisak theilo amathu a atawntung akip van khat ahi hi. Lai Singtho Lui sungah khuavak (light) i cih lalcin/lamp, olive-thau namgintui pan a a kingah khuavak na ci hi. Tua tawh kituakin Late laiat pa in: Nathu in ka khe aading meivak hi a ka lampi aading khuavak hi ci hi (Late 119:105). Pasianthu pen khuavak a hong genteh hi. Lai Siangtho Thak ah zong Pasianthu pen khuamial sungah atang khuavakin nagenteh hi (2 Peter 1:19). Hih Lai Siangtho mun tegel in Pasian thupen lamp i cih tanglaimite zattawh gentehna nei hi. Itazilah miten lamp/lalcin acih uh pen meivakbawm aneukhat sungah olive-thau cihte meitawh vak-a ei lalcin bang danin atang kieukiaukhat ahi hi. Hih pen nungak siangthosawmte a kigentehna-ah zong nagen hi (Matt. 25:1ff). Lai Siangtho gen meivak pen kihawmkhialo thei bekthamloin a khuavak pen midangte aading kicinglo ahih manin nungak ngaten mopawi simkhalo uh hi. Pasianthu i cih pen meivak tawh kigenteh a tua Pasianthu (meivak-khuavak) akemkhalote khuamial sungah paitheilo uh a khuamialmite ahi uh hi. Cihnopna-ah, Pasianthu omvetlo cihna hi. Mikhat i Pasianthu zuihna pen midangkhat aading kicinglo hi. Meivak taanglo ahih hangin atawipa aading kicing-a avei atak pukloin paithei hi. Meivak tanglo i cihte pen Pasian umnapin haksat hunciangin khuamial leh khuavak ameh pahpahte hikha thei ding hi. Pasianthu pen Zomite aading khuavak hitakpi hi. I pu i pate Pasianthulo tawh
69
nungta a gamdang miten hong deepmangta uh hi. Zogamah Pasian kammal mikangten hong puak a laphuakpa in Zogam khuamialpi sun ni bang hong tang na ci hi. Tuhun ciangin i ngaihsut ding thukhat om kasa hi I meivakkiam kasa a, khuamial hong kilang kieukiau kasa ta hi. Pasian kammal i cihpen khantohna hong pia leh i nuntaakna hong bawl kammal ahih mah bangin tu-ni-in Zomiten thuhoih ahi kammalte thudonin nuntaakpih sawmleng tangtakin lam i paithei ding hi. Pilna I Cih Bang Hiam? Pilna i cihpen mikangten atom pen in nagen a thumaan leh thumaan lo theihtel theihna na ci hi. Thumaan i cih bang hi a, thu-maanlo i cih banghiam cih zong kigentheilo a, gam kumpite thukhun tawh kituakin kikhensat hi. Genteh nan, Sengamah mitamlua ahih manin nauthahna (abortion) pen kumpi-in phal a tuapen amau aadingin thumaan ahi hi. Tua leh ei Pasian thu-umte aadingin thumaan i ci thei diam? Thumaan thutak cihpen mihingte pilna tawh akikhen hi a, tuapen mikim aading leh Pasian muhna panin thumaan hikimlo ding hi. Lai Siangtho Gen Pilna leh Pilna Ngahzia Ding Lai Singtho sungah pilna (wisdom) i cihpen 218 val bang gen a, abulpi pen Pasian ahi hi. Mihingten pilnaneilo a Pasian piak pilnabek ahi hi. Mitampiten pilna kizongthei hi ci a, man kasa hi. Late 111:10; Paunak 1:7; 9:10, te ah Topa kihtaakna in pilna kipatna hi ci hi. Pilna phungpi (source of wisdom) pen Topa hi cihna ahi hi. Pilna adeihten Topa zahtaak bek dinghilo a kihtaak ding ahi hi. Tua leh pilna bangci zonding/pilna bangci ngahding? Solomon kumpi pa pilna kilimgen mahmah a Egypt gambup khempeuhah a demzo omlo ci hi (1Kumpite 4:30). Solomon kumpipan Topa zahtaakna leh kihtaakna tawh pilna ngen a Topan piapah hi. A sihmain thukhat hong gen a khangnote I khangno na tawh kituakin Pasian in thu hong khenkik ding cih na gen hi. Pasian a kihtalote thukhenna tampitak thuak ding a cihna ahi hi. Mipilten pilna namtampi-in hong khenkhia a, zontheih pilna, pianpih pilna, leh Pasian piak pilna cih bangin khen uh hi. Lai Singtho in Topa kihtaakna in pilna hi ci ahihleh pilna adeihten Topa kihtaak ding hipah hi. Tua leh Pasian akihtalo mipiltampite pilna koilai pan hong pai ahitam? Tua leh Pasian aum mite hau ding cih Lai Siangtho
70
in gen a, bang hang Pasian aum mi tampi zawng mahmah hiam? Hihte pen kong dawng theikei a, ahih hangin Pasian in mipil a cihleh mihau a cih mihingte muhna tawh kibanglo khathei ding hi ci-in ka um hi. Sangkahlo khempeuh haulo a, sangkah khempeuh mipil hilo in, a hanciam khempeuh zong piltuanlo hi. Aum khempeuh haulo aumlo khempeuh zawnglo hi. Tuapen mihingte sang avanglianzaw (supernatural being) khat om hi cihna ahi hi. Pasian in mipilte zangnuam napin a kiphasak leh a kipilsakte tawh nasemkhawm theilo hi. Tuhun ciangin pilnasin dingin Zomite muntuamtuam ah kitungta a mipil zong tampi ki-omta hi. A dahhuai thukhatin, Zomi mipiltampi tak khantom kasa a, banghanghiam cih ka theizokei hi. Mihingte nuntaakna Topa khutsungah om cih tawh ka kihehnemzel hi. Ahih hangin lungngaihhuai kasak thukhat om a, tua in pilna kemsiam ding cih thu ahi hi. Bangcih Pilna Kemding? Pilna kemsiam ding kacih ciangin, kikemsiamlo ka cihna a hipahkei a, tawmkhat kiphawkkikna ding ka deihna ahizaw hi. Pilna kepsiamna sungah, mikangten your whole being a cih i pumpi, i kha kepsiam ding cih om hi. Pawlkhatten, Pilna limzonlua ahih manin a cidamna ding donmanlo khazawzen thei hi. Tua pen pilna ahitam? Ngaihsuthuai kasa hi. Sangnaupang khat in academiclaipilna thupisaklua ahih manin Lai Siangtho sim ding zong hunpia mannawnlo a ka khathakiam mahmah hi cih nagen hi. Tua zong pilna taktak ahi diam? Ngaihsuthuai kasa hi. Ka gennop pilna pen i zontheihpilna bek ahikei a akizongtheilo leh a kileitheilo, eile-ei, nanglenang theihtawm-pilna zong ahi hi. Lai Siangtho in napumpi na it bangin na lawmte na it in ci hi. Pasian in mihingte tungah abawlsa na dangdangte akem ding uuknaza rulership na pia-a tuain singkung-lopa leh tua ganhingte kepsiamna ding stewarship ahi hi. Na pumpi-itmasa ding tua hileh midang pumpi zong it thei ding cihna ahi hi. Nang leh nang ki-itlo a midangte pumpi it mahmah ing na cihleh nanglenang a kikhemna hiding hi. Pumpi itna-ah pilna kepsiamna ding hong gen a, na pumpi nakepsiam leh napilna sauveipi a kizangthei ding hi. Tua pen pilnamaan hi ci-in ka mu hi. Pilna limzonluan i sihmasak khak ding lauhuai kasa a, pammaih kasa hi. Ka gennop pilna pen neih ding bekhilo a, tua pilna tawh i gam bangci puah ding; i mipihte nuntaakna
71
bangcih huh ding, tawisang ding cih leh ei nuntaakna tawh bangci-in khuavak tangkhiasak ding cih ahi hi. Tuni-in ah zomiten Pilna i cihpen zontheihpilna bekin ngaihsunlo in, hong luankhiatna i Topa kihtakawmsa in i neih pilnate kemsiamin saupitak i zattheih ding thupi kasa hi. Computer sunga i koih laite (documents/files) lungno (virus) alut ciangin phiatmangkul bekthamloin a computer zong siatheilai hi. Pilna pen Pasian hong piak i pumpi (computer abang) pilna kholna leh zatkhiatna a, a kizang ahih manin i kepcing ding thupi kasa hi. Zomite pilna i ngahtheihna dingin Topa kihta nin la i ngahpilnate kemsiamin ei aading leh midangte phattuamna dingin zangin khuavak bangin tangkhiasak ciat ni. Thukhupna Khuavak i cihpen mihingte nuntak nang leh kalsuan nang ah a thupi mahmah Na khat hi a, tua in i nuntaaklaiteng a kisam mahmah Na khat ahi hi. Lai Siangtho sungah tua khuavak pen Pasianthu in nagenteh a Pasianthu adon leh azuimite khuavak sungah pai uh a khuavaktate ahi uh hi ci hi. Mipil i cihten, Topa kihta uh a athu zuipah hi. Topathu zuihna-in khuavak hong tangsak a Jesuh thu a-umlomite aading khuavak ahi hi. Tua pilna pen Pasian kiang pan hong pai hi a, kua man kiphatsakpih theilo hi. Tua pilna tawh ka pumpi bangci siangsak ding, kemcing ding leh, nungta ding cih hong theisak a, Pasianthu tawh na nuntaakteh khuamial (leitung mawhna gam) sung nagamtatdan ding leh napaizia ding hong theisak ding hi. Pasianthu (the Word of God) ahi khuavak pua nahih manin na paina peuhpeuh ah miten na khuavakmu ding a Pasian min na thangsak semsem ding hi. Tua bang gamtatna in pilna maantaktak hi a, Pasian lungdeih a tangtungsak na hi a Zomite phattuamna dingin, khuavaklianpi na suak ding hi. Zomite khantohna dingin Pasianthu leh nuntaakna ding thuhoih, kammalhoihte zui-in, pomin nungta ciatni ci-in Jesuh min tawh kong hanthawn hi.
72
KILAAMSANG NI Thang Sian Lian Minam itna Zomite pen aki-it minamkhat i hih manin lungdamhuai kasa a, zomikhat a ka piankhiat pen ka angtang mahmah hi. Zomite pen Topa a it minamkhat i hi hi. A beisa kumlom tampite enkikleng minamdangte sungah zomi pen namneu bang kisak dekphial in kithanem mahmah hi. Topan zomite mit hong honsak in tuhun ciangin minamdangte tawh akikhawlthei bekthamloin, mikang, misan, mivom te tawh innkuan in kinei ziahziah theita in gamtuamtuam ah ki-omta hi. Namdang zi leh ta nei dingin tuma kum tampi lai-in Zomiten akingaihsun ngamlo bekthamlohin, a ki ngaihsun thei mahmah nailo i hi hi. Eizomite pen i ki-it luatman hiam, kimukeileng kiphawklua liangin kigengen in kimuleng lah ki-it semsem i hih manin i leitang pianziakhat hiding hiam cin ka ngaihsun theizel hi. Moses i nuntaakzia enleng Pharaoh innsung pan khangkhia-in nuam asa mahmah khat hi. A mipihte Egypt gamah saltang in honpikhat kumtampi sungna om uh hi. Nikhat a mipih Hebrew mite nasepna-ah vahawh in Egypt galkap khat in a mipihkhat a satgawp Moses in amuh ciangin omtheilo-in amipa vahun in Egypt mipa hong that-ek hi. Tua panin buaina hong kipanin Egypt galkapte Moses matdingin hong delhta uh hi. Moses in a mipihte a itna hangin nuam asak mahmahna neekledawn akicingna Egypt kumpi-inn nusiain gamlapi mundangah galtai-in haksatna tampi thuak hi. Lai Siangtho sungah, Moses in a mipihte a itna pen thupi kasa mahmah a, ettehhuai kasa hi. Moses in a mipihte a it bangin ei ZOMI te ki-it in kipanpih, kideihsak ding leh kihuai diamdiam ding thupi hi. Zomite (logo) vaphual ki-itna ngaihsun dih ni. Hih vasa nupa ki-it nate pen ki-itna man hi cin ka ciamteh hi. Tuahsiatna tawh anu ahizong apa ahizong khatpeuhpeuh akithahsak leh anungtalai khatzawin vansang tungpekah lengto-in thakhat in lei ah kikiasakin ama nuntaakna pia in sihpih hi. Banghangin amah leh a mah kithat hiam cihleh a ki-itna uh lianmahmah ahih manin kisihpihngam uh hi. I mipihte, sumlepaai tawh i kipanpihpah zokeiphial zongin khatlekhat itna nei-in tha kipia lehang i zomi sungah nopsakna leh kilemna in mun hong la dingin a, zogam hong paalsemsem ding hi.
73
I Minam Dinmun Zomite pen minampicingkhat i hih manin i minam sungah mipil misiam i siapi, makaite hoihtakin pahtawi-in tha i piaktheih bangin panpihleng minamdangten i siapite i makaite hong etneusak ngamlo ding hi. Sengam, vaigam ah i omphial zongin zomi leh zogam enzuun keileng kua-in hong zuunsaklo ding ahih manin i mitnautate hongin i sep keileh minamdangten hong en-in nuammahmah ding uh hi. I zomi momno tuailaite i hih theihzahin panpihin thapia lehang hunkhatni ciangin i zogam sungah mipil, milian, makaipicing i nei ding hi. Blessed is the nation whose God is the LORD, the people he chose for his inheritance. Psalm 33:12. Zogam sungah i Topa munpia in, Zomi adingin Topa mah muangin zuan lehang i leitang leh i zomite thupha angah gam leh minam i hiding hi. Tuhun tak ciangin i zogam ah mipil-misiam tampitak kisamin tua khaici i ngah theihna dingin mihingte khut sungah omlo ahih manin, Topa kiangmah zuan ni. Zomite i kipumkhat theihna dingin khatlekhat i kipahtawi theihkeiphial lezong minam dangte mai-ah positive mind nei-in, omsiam ni. Tua pan miten minampi i hihnate hong tel dingin zomite i cih mi mawkmawk i hihlohna hong kilang semsem ding hi. Innkuan kipatahna Nidang hunin nu leh pa ten tate khangmengmeng ding ngaklah mahmah uh hi. A diakdiakin tapasalte hong gol dingin zi hong neihding uh pen nu leh pa te ngaihsutna ahi hi. Ahang pen monei leh nasem ding, lokhuanpih ding cikhawngbek nangaihsunzo uh hi. Tuhun tak ciangin hun leh ni te hong kilaihin i muhna hong sangto (tangzai) semsemta hi. Tate pattahzia ding kitheito semsemta ahih manin lungdamhuai kasa mahmah hi. Mi khatlekhat i muhna kibangloin tate hilhdan zong kibanglo dingin ka um hi. Innkuankhat sungah unau mili bang aom leh a ngaihsut na uh namli ompah ahih manin nu leh pa ten i tate i pattahsiam ding thupi mahmah hi. Nu leh Pa te hoih mahmah napin a tapathum lakah khat pen zuukham ankham zolo, ginalo in aom khawng tampitak i gam sungah om hi. Tua pen a tapa gitnatlohna hikhinloin nu leh pa kiciatlohna 75 % bang omhi cih ka mu hi. Pawlkhat in tate itlua ci-in bangmah sawlngamlo thuhilhngamlo a khasiat ding uh lauzawzen thei hihang. Tua ding hiloin amau kum leh a ngaihsut theihna tawh kituakin thuhilh leh nasep sinsak ding kisam mahmah hi. A lungsim ngaihsutna
74
leh asisan uh ahat laitak mahin hoihtak a, i pattahtheih ding thupi hi. Hunkhat lai-in a suakmasa a uhpa pente ahihleh nasem dingci-in nu leh pa ten ah neulaipekin khamkhawlhsadan khatin koihin lai leh pilna sangah kahsaklo uh hi. Tua pen i muhna tawh hong kisai mahmah mawk hi. Tuhun ciang i gamah Pasianthu hong kizelta in i mitte hong kihongin i muhnate hong tangzaizaw deuh hi. Tuma kum sawtnailo hun sungin tanu-tapa upa pen nasem ding cihdanin kingaihsun hi. A beisa kumtawm sung leuleu ciangin, tapa u pen a hih ciang Lai Siangtho sangkah ding cin uttakei leh gumkahsak khawng ki-omthei mawk hi. Nidang hun tawh tehna-in zomite kikhangtozaw deuh hi. Tawmkhat i khuamuhna kisamlai deuh dingin ka um hi. Tate pattahzia ding atomin kikumpaklai dih ni. Gentehna-in na innkuan sung ah tanu-tapa thum nei na hihleh amau omzia natheihkul hi. Bang tawh kisai uuk hiam cih (observe) enkakin na theihtel ding kisam hi. Tua tawh kizui-in pilna, na sinsak theih ding kisam masapen hi. Laisim sangkah sangin (engine) setvan tawh kisai khawng a ukzawk leh laisim theihna ding ciang beek ahi zongin pantahin tua khii ciangin (engine workshop) tawh kisai sangkahsak zawh nangin nahanciampih kul hi. Lasak sawlfa leh tumtheih atuamtuam a uukte Music sangah, laisim uukte education hoihna sangah, kimawl uukte kimawlna sangah cihdan khawng i tate puakzoleng mite nuai-ah ki-omlo ding hi. Tua banah nu leh pa ten tate thapiak den ding leh thu ngetsak den ding thupi mamah hi. I tate pen mipi leh midangte mai-ah kamkhauh tawh taibawlloin, inn ah hoihtak leh aw-nemtak tawh i thuhilh theih ding nakpitakin thupi hi. A kilawm akituakin zong pahtawi theih dingzong thupi mahmah hi. Tua danin hoihtakin pantahthei lehang, amauzong hong zahtak dingin khamuanna nei bekthamlohin taten nu leh pate hong zahtak bawl ding uh hi. Mikangte bang hangin khangto hiam cih enkak lehang, anu apa te un hih bangin hoihtakin atate uh donin napantah uh hi. Tua bangin i tate ahoih theipen dingin thapia in hanthawn ding hihang. Tua bangin hoihtakin pantah lehang, i innkuan sungah nopna leh mapaina i mu ding hi. Eitekhang maban hong zomto ding khangthak i tanote Pasianthu tawh lamlakin pantah ding hihang. Mite maiah lamsangin pahtawi ding hihang. Tua hileh i innkuan sungah nopna leh daihna hong om ding a, tua panin i vengsung, i khuasung leh i minam sungah hong kizelthei pan ding hi. Zomite minampicing khat i suahtheihna dingin i tanote lampimaan ah kha-in pantahin lamsang ni. Innkuannuam leh minampicing i cihcih Zomite innkuan sungah hong lutciaiciai ta ei, laamsang ni khangthak momnote!
75
KOI AH PAI DING PHILIPPINES AH Thang Cin Lian Meltheihte tawh lampi-ah i kituak ciangin, dammaw? Koi ah pai ding cih pen eimite kihopihna kammal masa penleh i kamsiam hi a, tua bangin kihopihkei lehang nuam kisalophial cihding hi. Pawlkhatte leuleu kamsiamlua in koi ah pai ding, bangsem ding, bangtan sawt ding, kuateng tawh ci-in thu kante bangin hong dongdiudeu thei hi. Nikhat Yangon Passport zumah ka pai aleh koi ah pai ding hong kici pahlian a, passport bawl ding hipan ing ka cihleh, koi gam pai ding ci-in hong kidongteitei a, dawngpak theilo ka hih manin, a lemna peuhpeuh ka ci hi. Ka paina ding mun a kitelkhit ciangin Koi ah pai ding ci-in hong kidotteh Philippines ah! pai ning ci-in ka dawngkik hi. Philippines Ah Pai Ding Na Hih Aleh Yangon pan Philippines Visa laleng $30 bei hi. Visa hong pialo thei hi. Ahizongin Visalo (without Visa) tawh kipaithei ahih manin, Kawlgam mite adingin Visa omlo tawh gamdang paitheihna leitung gamkhat ahi hi. Philippines a tungsuak Vanleng omlo ahih manin, Bangkok, Singapore, etc.. khatpeuhpeuh ah Vanleng laih (Transit) kul hi. Philippines Manila Vanlengtual (Ninoy Aquino International Airport) i tuntak ciangin Immigration ten Visa ni 21 hong pia ding uh a, sum piakkullo hi. A gamsung i tunkhitteh Visa pen kilabehbeh thei hi. Kawlgam pan TG Vanleng tawh Bangkok transit in i pai ciangin Philippines pen nitak 7:30pm pawl in kitung hi. Vanlengtual (Airport) pan i pusuah ciangin Lampi nih (2) kantankul hi. Pawlkhatte in lampikhatna pan Taxi kawmpah ahih manin hong dawnte tawh kipelhkhazel uh hi. Hongdawn, hongmuak aom aleh i kimuhdong Taxi kawmloh ding thupi hi. Lampi nihna i kantankhit ciangin hong dawnte in tualaimun-ah nangak ding uh hi. Sangkah Ding Na Hih Aleh Philippines ah sangkah ding na hih aleh Kawlgam panin a kisam bawlding namnih (2) om hi. Khatna-ah Kawlgam pan laitan sang penpen onna matsazian (Transcript) leh nihna-ah Yethauhkhansa (Police Clearance) hite nih pen peello in kisam hi. Tuate
76
nih pen Yangon, Pansodan ah Notary Public bawlsak ding a, tua khitteh Ministry Of Foreign Affairs,(MOFA), Naypyidaw ah lahna dingin Myanma Economic Bank, Branch-3 ah bawlphotkul hi. Tuateng i zawhteh MOFA bawl dingin Naypyidaw paikul hamtang hi. Tuakhit ciangin Philippines Embassy, Yangon ah khat ciangin $25 (nih ciangin $50) tawh bawlsak ding ahi hi. Hite nih pen sangnaupang khat in neihloh bawlloh a phamawh ahi hi. Pawlkhatten telkhial in a dangdang bawlkhathei uh ahih manin, Philippines tun ciangin buaimahmah uh hi. (Kumpi-in Biakna transcript te hong bawl sak nuamlo a, ahizongin hilai pan vaihawm theihna lampi om hi). Bang Hun In Pai Ding Sangkah hun pen Kawlgam sangkah hun mah tawh kibang hi. Gentehna in: June 2007 pan March 2008 kikalsung hi. Ahizongin Sangkah kum pen Semester nih in kikhen hi. Semester masa pen (June-October) hi a, Semester nihna pen (November-March) hi. I kah ding hun Semester tawh kituak dingin pai ding ahi hi. Sumlepaai, Silhleteen, Nekledawn Philippines gam ah sum thalawhna ding omlo ahih manin sum hamsa mahmah hi. Mundang gamdang pan sumthalawhte huhna leh scholarship nei i hih kei aleh, nuntakzia hamsa in vantunglambek i et-hun sauveithei hi. Sum thalawhna ding omlo ahih manin Philippines gam mite mundang gamah sum thalawh (oversea worker) pen mi 1,000,000 (10 million) val om uh hi. A sum uh pen Peso(Piso) ki ci-in ($1=46 peso, June 2007) kikim hi. Sum neiten bank ah sum khol uh a, ATM Card nuamtak in kizang thei hi. Kawlgam sum ahilo leitung sum dangdangte suaktatakin kikhekthei, kileithei, kizangthei hi. Bus-saap piak ciangin sumnen (sumtang) kilimzat mahmah hi. Sangnuapang I.D na neih aleh Bus saap pen mipite sangin tawmzawdeuh hi. Silhleteen pen thupi ngaihsuthetlo uh ahih manin, neihloh hong gummahmah cihding hi. Nidangin numeiten nikteng uh a, tuhun ciangin nikteng omnawnlo uh hi. Mi 90% bangin Jean pants tengzaw uh hi.. Mikangpau limzat mahmah napi-in Mikangte puansilhdan pen limzathetlo hi. Amau minampuan leh T.Shirt limzat pen uh hi. Annek tuidawn pen Kawlgam mah tawh a kibang tampi om hi. A mehte uh akhum lampang tamsimsim hi, athak (zasan) tam
77
neklo uh hi, zasan limneklonapi-in zasanteh limnek mahmah uh hi. Meipumsa (Bawngsa..etc.) tamman mahmah hi. Mehlim asak mahmah khat uh pen sa-em (Barbecue) ahi hi. Philippines gam ah Balut kici aktui minsa a sungah ano aom (aktuidah tawh kibangpian...ahih hangin amau aapen adahhilo) tua pen thupi asak mahmah khat hi. Tha-om mahmah ci a, papite adingin hoih phadeuh ci uh hi. Niangtui a omlo zah in tawm a, Coffee vive kidawnzaw hi. Manila-ah vanzuakna sai lianpi (Mall) lian penpen Mall of Asia leh Mega Mall hi-in, Asiagam sungah Sumbuuklianpen in minthang hi. Vanzuakna sumbuuk-innpi minthang namnih om in Robinsons leh SM hi-in, a munmun ah omkawikawi hi. Sumbuk a hon ma un Lai Siangtho sim masa uh a, thungen in,gamlapi sa uh hi. Tua khitteh sumbuuk (Mall) hong pan uh hi. Sunkimlaitak inzong thungetna hunkhat nei uh a, nitak Mall khak ding ciangin zong tua bang mahin biakpiakna hunkhat nei uh hi. Philippines Gammin, Minam Leh Kampau Philippines gammin pen alungluthuai mahmah thu khat ahi hi. Banghanghiam cihleh amau tawh kisaina omhetlo minkhat pen amau minambup min leh gammin hong suakdihdih mawk hi. A thu omzia pen hibangdan ahi hi. Philippines gam pen Tuipi tunga om gam khat hi a, tuikulhneuneu tampi kigawmkhawm gamkhat ahi hi. Tuikulh 7100 val omzen hi. Nidang lai-in Sen (Chinese) sumbawl mihaute in, hih gam pen Ma-yi ci-in min na phuakngei uh a, a khiatna pen kham omna gam cihna ahi hi. AD 90-168 pawl hun ciangin Gamlimsuai minthang Greek mi Claudius Ptolemy in Maniolas ci-in min na phuakngei hi. Hibang bilbialteng sung panin Spain ten hong uk uh a, Spain kumpipa (King Philip II) min pen amau minambup min hong suakdihdih muak hi. A taktak in cilehang midang, gamdang mikhat min pen minambup min leh gammin hong suak cihpen asanhak mahmah ding thu ahi hi. Ahizongin lamdang leh thupi ka sak ah tudong kumpi kipsak min Philippines Philippino cih tawh buaina omlo hi. Min tawh a buaiphadeuh eimite adingin etteh huai kasa hi. Tuakhit ciangin American ten hong uk ciangin Philippine Tuikulh (Philippine Islands) ci-in min hong laih uh hi. 1946 kum suahtakna (Independence) hong ngah uh ciangin a gammin dingin The Republic of the Philippines ci-in min hong phuak uh hi. Asia gam sungah Christian gam a masa penleh i neihsun ahi hi. Leitung
78
minam tuamtuam teenna Christian gam khat hi a, Professor H. Otley Beyer genna ah Philippines gamah a teng minamte pen: Negrito 10%; Indonesia 30%; malay 40%; Chinese 10%; Indian 5%; European leh American 3% leh Arab 2% cih bangin minam tuamtuam kigawmkhopna gamkhat hi ci-in na ciamteh hi. Philippines gam pen tuikulh tampi om ahih mah bangin pau zong namtampitak om hi. Richard Pitman in ama ciaptehna-ah Philippines gam ah Minam pau (native language) 55 om in, minam neunono te pau (dialect) 12 om hi ci-in ciamteh hi. Philippines ah mikhempeuh in Mikangpau theikimciat a, leitungbup gam Mikangpau zang lakah a thumna in kiciamteh hi. A minampau dingin kumpi-in a kipsak pen Tagalog (common language) hi. Senpau (Fukien) leh Spain pau azang mi tampi om a, Tagalog sungah zong tampikihel hi. Philippino te pen a nugil sungpan laam leh lasak a siamsa in hong suak hileh kilawm cihzahkhopin lasak leh laam siamin kiva mahmah uh hi. Gam Omna Mun Leh Khua Hun Philippines gam pen 115,800sq. Miles azai tuikulhpi hi a, mihing million 80 val omna gamkhat ahi hi. Nisuahna lam ah Pacific tuipi (Pacific Ocean) om in, Nitumna lam ah Sen tuipi (China Sea) om a, Saklam ah Bashi gunpi leh khanglam ah Zulu leh Celebes gunpi om a, tuateng in a umcih tuikulhgam ahi hi. A gam uh pen khenpithum in khen uh a, Luzon, Visayas leh Mindanao ahi hi.Nidangin a khuapi uh pen Maynila ci uh a, tu in Metro Manila kici-in mihing million 15 val om hi. Philippines gam pen khuahun nihbek om hi. Tuuk hunleh khuakhal hun ahi hi. Phalbi hun omlo hi. Hih gam pen tuikulh ahih mah bangin Huihpi (Typhoons) nung theizel a, meimual puaktham in zinling zel ahih manin dipkua theizel hi. Tua ahih manin inn sangpipi kilam ngamlo hi. 1978 kum October kha huihpi nunna hangin mihing 444 si a, 479 ten liamma ngah a, innlelo nei nawnlo innkuan tampi om hi. 1863 kum June 03 ni-in meimual phuakkham in zin nakpitakin ling a hih manin taihinn sang 47 kicim in, inn 560 val sia in, mihing 400 val siin, 2000 val te in liamma ngah uh hi. Hih pen Philippines gam ah a mangngilh theihloh uh zinlin ahi hi. Philippines gam ah meimual (Volcano) 50 kiim om in tua sungah Mount Mayon meimual pen a minthang penpen ahi hi. Hi meimual pen leitungbup meimual minthang giat sungah khat in kihel
79
hi. 1616 kum pan tuni dong ciangah (30) vei Puakkhamkhin hi. Meimual Mt. Pinatubo pen kum 400 sung khatvei zong puakkhamlo ahih manin, puakkham nawnlo dinghi ci-in a ngaihsutlaitak un, 1991 kum lametloh laitakin puakkham ahih manin gam khenneu guk (province) lok mangin, mihing tulsawm (10000) valte in liamma ngah uh hi. Hibang meimual puakkhapna hangin khuahun (climate) nangawn kikhelzoliang hi. Meimual Taal pen leitungbup ah a neupenpen leh a niampenpen meimual hi ci-in kiciamteh a, Philippines gam ah om hi. Leitungah tuipithuk pen Pacific tuipi hi a, pi 37732 thukin, tua pen Philippines gam Mindanao pan nisuahna saklam 89 kilometers a gamlatna mun santak ahi hi. Kipawlna Leh Kizopna Pawlkhat 1830 kum in Francisco Rodriguez in Filipino bank ci-in Manila ah hong phuankhia masa hi. 1851 kum ciangin Bank of Philippine Islands (PBI) hong kiphuankhia leuleu in, Philippines gam bank lakah aham (kum tam) penpen ahi hi. 1891 kum in British kumpi-in meilenglam Manila khua sungah bawlsak masa hi.1854 February 01 ni-in Lailu (Postage Stamp) zat hong kipan uh hi. 1854 kum ciangin Manila leh Hongkong Laito tawh laikhakna (Post) hong nei uh hi. 1783 kum in sikkhausat (telegraph) zatzia siamkhin uh hi. 1890 kum ciangin Telepone hong zangta uh hi.1848 kumin Tembaw hong tungta hi. Tu laitak pen Philippines gam ah Cell Phone (mobile) pen Kawlgam a, ballpen zatbang liangin mikhempeuh in zangin communication hoih mahmah hi. Philippines ah Newspaper pen English leh Tagalog tawh nam 36 val nisim in kihawmkhia den hi. Bus pen Kawlgam mah bangin tak-hawl hi-in, Bus stand cih aom teei hangin i utnamun peuhpeuh ah kikhawlsak in tuangthei, tuakthei hi. Bus tuan pen lempeuhmah cih ding hi. Khuasung i vak ciangin gamdangmite Palik leh Galkap ten thudotna omseselo hi. Gamdangmite kineu-et cih zong omlo hi. Ei suahtak bang tekin a kinungta hi. Bus sungah eipau mah tawh kiawng vakvak theilel hi. Gam Ki-ukna Thu Philippines gam pen Spain te in kum 333 (1565-1898) sung uk a, tuasung hun pawl mah in Spain te in Mexico zong uk uh hi. Spain te in Philippines gam pen Mexican te zangin kum 256 (1565-1821) sung ukzen uh hi. Tua ahih manin Philippines te in Latin America te
80
Ngeina (culture) tampi zatpih uh hi. 1821 kum ciangin Mexico te in Spain te khutsung panin suahtaakna hong ngah a, tua ciangin Philippino te leh Mexican te kizopna hong kitat uh hi. Kum zalom 16 (16th century) hun ciangin Spain kumpi PhilipII ukna gam pen nitum ngeilo gam (The sun never set on Spanish soil) ciliang uh hi. A khiatna-ah pen Philippines gam ah ni a tum ciangin Spain gam ah nisuak ta ahih manin, ama ukna gam nitum ngeilo hi ci-in minvawh uh hi Hibangin Spain te in kum saupi Philippines gam hong uk tak uh ciangin, Philippino gam it pawlkhat in America te tawh kipawl in Spain te hong lehdo uh a, 1898 April 25 ni-in Spain te hong zo uh hi. American te in Philippines gam kum 48 (1898-1946) sung hong uk leuleu uh hi. Hibang danin Philippines gam pen Spain te ukna , England te ukna, America te ukna, Japan te ukna cih bangin gamdangte ukna sungah kum saupi hong om uh hi. Hibangin gam khatkhit khat khutsungah hong tung kawikawi uh hi. 1946 June 12 ni petpet ciangin Suahtakna (Real Independence) hong ngah uh hi. Gam suahtakna dingin a hanciamnate uh mangngilh theilo uh ahih manin, tuni dongin mitmuh theih dingin a thu leh a vanzatte hoihtak in kemcing uh hi. Rev. Dr. Capt. Adolfo A. Juan makaihna tawh September 22, 2006 (Friday) ni-in galkap museum teng ka kava enkawikawi uh a, gam suahtaakna dinga hanciam gam-it makaite nasepna tampi ka va mukha uh hi. Leitung galpi nihna hunlai America galkap site phawkna han zong ka vapai uh a, mualpumpikhat hi-in paakhuan tawh kibangin hoihin nopci mahmah hi. Tua lai munah Leitung galpi nihna hunlai gal kikapna leh galphualpite gamlimlianpi in kisuai a, Kawlgam sungah Tedim, Mandalay leh Yangon khuapi thum kihel ka mu hi. Tua khitteh Philippines kumpite han ka vapai uh a, tua lai-ah kumpi hong nusia khinte han thupi leh zahtaakhuai takin a kibawl ka mu hi. Tuate sungah Philippines kumpi kumsaupi asem Marcos kivuina han ka mukei hi. Ahang ka dot aleh tuni dong kumpite han ah phum/vui theihna dingin phalna omnailo a, tua bangin aluang kikem lai ahihna thu hong gen uh hi. Tua hanmual ah gambupdial (flag) kikhai a, khuam ii akimciang bekah gambupdial kikhai ka mu hi. Gam makai Uliante kumpite sihna pen gambup dahna leh zahtakpiakna lim ahihlam ka phawk a, thupi ka sa peuhmah hi. Philippines gam pen democracy gam ahih banah American tawh thupi takin kizom uh hi. 2003 kum in Philippines kumpinu Gloria Macapagal Arroyo pen USA gam ah vahawh a, USA kumpi
81
Gorge W. Bush in Whitehouse ah thupitakin kumpi nitak ankuang umkhopna (state dinner) neihpih hi. Gam ki-uknavai tawh kisai holimna zong nei uh hi. Philippines gam tangthu sungah a thupi mahmah khat in kiciamteh hi. Tua mah bangin 2003 kum October 18 ni-in USA kumpipa Gorge W. Bush zong Philippines hong hawh a, Philippines kumpinu Arroyo leh gam makaite in kumpi Bush pen kumpi nitak ankuang umkhoppihna (state dinner) thupi takin neihpih uh hi. Philippines Kumpite (Presidents of the Philippines) 1. Emilio Aguinaldo (January 23, 1899April 1, 1901) 2. Manuel Quezon (November 15, 1935August 1, 1944) 3. Jose Laurel (October 14, 1943August 14, 1945). 4. Sergio Osmea (August 1, 1944- May 28, 1946). 5. Manuel Roxas (May 28, 1946April 15, 1948). 6. Elpidio Quirino (April 17, 1948December 30, 1953). 7. Ramon Magsaysay (December 30, 1953March 17, 1957). 8. Carlos P. Garcia (March 18, 1957December 30, 1961). 9. Diosdado Macapagal (Decembner 30, 1961December 30, 1965). 10. Ferdinand Marcos (December 30, 1965February 25, 1986). 11. Corazon Aquino (February 25, 1986June 30, 1992). 12. Fidel V. Ramos (June 30, 1992June 30, 1998). 13. Joseph Estrada (June 30, 1998January 20, 2001). 14. Gloria Arroyo (January 20, 2001- At present). Marcos in kumpi hong sep ciangin ama deih bangin (Dictatorship) tawh kum 14 sung Philippines gam hong uk hi. 1972 kum September 21 ni a kipan galkap ukna (martial law) hong zang uh a, democracy tawh ki-ukna hong beita hi. Tua ciangin Marcos ukna deihlo in mipite kiko uh ahih manin mi 50000 (tulsawmnga) valte thonginn ah khum uh hi. Thongkia mitampite a nuntakna nangawn beilawh sihlawh uh hi. Thongkia mite sung pan mipil mahmah ahi Ninoy Aquino pen thah dingin akoih uh hi na pi-in Marcos in hehpihhuaisa in, thatlo in 1980 kum ciangin USA gam ah puak hi. USA gam apuak ciangin Ninoy Aquino zong omthei tuanlo in, a gam leh minamte itna leh veiluatna tawh Philippines ciahkik dingin vai hong hawm hi. Ciah leh kithat ding cihpen theikholkhin hinapi-in USA gam ah bangmah semtheituanlo in ka om sangin ka gam ah ciahin ka mipihte adingin kammalkhatbek ahizongin genkhia in
82
thapia leng minam leh gam adingin hoihzaw dinghi ci-in ngaihsun ahih manin Philippines ah hong ciahkik hi. 1983 kum August 21 ni-in America pan Philippines gam vanleng tawh hong ciah a, vanlengtual pan hong tuahkhiat zawh, leitang akhe tawh hong siksuk ciangin galkap nih in veiletak pan dawntuah in, thakhat thuin suamlum uh ahih manin, tualai mun ah anuntaakna gam leh minam adingin hong piakhia hi. 1983 August 31 ni-in a luanghawm kivui a, sihvui na-ah mipi 2,000,000 (two million) val in dahna lianpi tawh hanmual ah kha uh hi. Tuni dong ciangah Philippines gam sihvuina-ah mi a tampenpen in kiciamteh hi. Ninoy Aquino phawkna in Manila Vanlengtualpi pen Ninoy Aquino International Airport ci-in minvawh uh hi. Hih mun pen Philippines a pai mikhempeuh in leitang a sik masakna penpen mun ahi hi. Mipi lungsim sungah tuiso bangin so ahih manin 1986 February 22 ni-in Edsa lampi dungah mipiten Marcos kumpipa adeihlohna pulak in, kumpi hepkhiat ding awng People Power Revolutionuh ahih manin February 25, 1986 ni-in Marcos USA ah tai a, mipi-in Ninoy Aquino zi Mrs Corazon Aquino kumpi semsak uh hi. 1992 kum ciangin kumpi kitelna (eclection) om a, Fidel V. Ramos in hong ngah hi. Tuakhit ciangin Joshep Ejercito Estrada in hong sem a, tulaitak pen Gloria Macapagal Arroyo in asep laitak ahi hi. Arroyo kumpinu pen a melneu in a thatom kiukeuh khat ahi hi. Biakna Thu Asia gam sungah Christian gam khat i neihsun pen Philippines gam ahi hi. Mibuppi sung pan in 93% pen Christian hi a, tua sungpan in 83% pen Roman Catholics (RC) ahi uh hi. Banghangin RC biakna tam pen hiam cihleh Spain ten kum 333 (1565-1898) sung ukcip ahih manin, Spain te biakna a zui uh ahi hi. Spain te in a uk uh ciangin RC biakna leitungah a tangzai semsem asuahna ding hanciam uh hi. American ten hong uk uh ciangin Baptist, Methodist, Episcopalians, Pentecostals, leh Protestant biaknate hong lut leuleu hi. 1914 kum ciangin Felix Manalo a kici pa in Iglesia ni Cristo cih biakna phuankhia a, hih biakna pen leitung gam dangte ah omlo hi. Pawlpi in pawlpi mite nasep zonsak in, pawlpi mitten sawmah khat thuman citakin Pawlpi ah piakik uh hi. Tua ahih manin hih Pawlpi pen haumahmah a, Pawlpimite azawng cihbang omlo hi.
83
Tuhun ciangin Philippines gamah Kawlgam mah bangin biakna tuamtuam tampi omta hi. Lai Siangtho sang zong tmapitak om hi. Biakna lam tawh kisai-in lukhu nelkai khukna hunpite ah hunpi kipat ding ciangin Mipi dingin gamlapi sa masa uh hi. Tua khitteh hun kipan pan uh hi. Philippines gam pen Roman Catholics gam ahih mah bangin Good Friday ni pen thupisan mahmah in, Jesuh thuak leh kibawlsiat bang mahin mawh sutna leh Jesuh thuaknate phawkna in mitampitak khautep tawh amaule-amau kisat in lampi ah pai uh hi. Munkhat bekhiloin Philippines gam muntuamtuamte ah om hi. Sisan tawh a pumpi tungteng kidim uh hi. Pawlkhatte leuleu pen Singlamteh tungah kikhai uh a, akhut akhe te uh sik tawh kilh uh hi. Minutes 15 sung bang kikhai a, tua khitteh lakhia in Siavuanten hoihtakin zatui tawh bawl uh hi. Nidangin a sihlawh zong omci uh hi. Tuhun ciangin zatuizaha tawh hoihtakin kigingkhol bawlkhol uh ahih manin, a silawhliangbel omnawnlo uh hi. Leitung gamtuamtuam panin a en dingin mi tampi hong pai uh hi. Philippines gam pen sumzonna ding munhilo in Biakna thu leh leitung pilna tuamtuam sinna dingin gamnuam leh gamhoih mahmah khat ahi hi. Leitung gam khat peuhpeuh i zitma in a gamthu leh mite nuntakzia theikhol lehang noptuamna tampi om ahih manin, Philippines gam a paiding khatpeuh adingin phattuamna aom khakleh cih ngaihsutna tawh Koi Ah Pai Ding Philippines Ah! cih thului hong gelhkhia ka hi hi. Etkak Laibu: Shahani, Leticia Ramos. The Philippines: The Land and People. New York: Sterling Publishing, 1969. Zaide, Gregoria F. Histiry of Asian Nations. Metro Manila: National Book Store, 1980.
84
LAI SIANGTHO HILH HAUHNA LEH NOPSAKNA LAMPI Dr. Gin Khan Tuang Ahau khempeuh minuamsa hilo a, anuamsa khempeuh zong ahaute hikimlo in, nopsakna khempeuh zong, hauhna hang hikimlo hi. Nasem leh semlo, azong leh azonglo, acitak leh acitaklote a kilam dan hangin, nasepna bangin kingah kimlo thei hi. I gam omzia pen Hagai in Isrealte tungah a gen tawh kibang ka sa hi. Tu laitak na omzia uh limtakin ngaihsun un. Khaici tampi natuh uh hangin, an tawmbek na la uh a, annek ding na ngahtei uh hangin, na khamkei uh hi. Puansilh ding na neihtei uh hangin, a lumkhop ding na neikei uh hi. Sum na thalawh uh hangin, ip vangsunga akhol tawh na kibang uh hi (Haggai 1:6). Banghang ahi tam? Pasian in, a zawng ding, a nuamsalo dinga hong tel maw? Nopsak Ding Pen Pasian Deihna Hi Eden huan sungah, Adam adingin, Pasian in, a kisam omlo in na khempeuh bawlsakin, koihsak hi (Pian.,1:19). Topa Jesuh, mihing hong pianma in, nopsakna leh hauhna tawh kidimin om hi. Mihing hong suahin, bawngkuang sungah hong suah hangin, mipil ten, kham, paknamtui leh, a manpha nate tawh vabia uh hi (Mate 2:11). Ama nasep na-ah nupihau pawlkhat inzong na panpih hi (Luke 8:1-3). Topa Jesuh vanzatte pen gunkuang, inn, zinbuk, laa cihte hi a, a sih ciang zong mihaute han ah kivui hi (Maku 15:42-46). Topa Jesuh haunapi-in zawnna hong thuakna pen, eite hauhna ding ahi hi (2Cor. 8:9). Ahizongin, AMANLO A HAUHNA IN NOPSAKNA piangsaklo hi. Amanlo-a hauhna, hauhnopman a, lampiman zuihlohna inzong nopsakna paingsaklo hi: A citak mipa in thupha ngah ding a, a haubaih nuam mipa in gimna thuak pelmawh ding hi (Paunak 28:20b). Zawnna A Piangsak Thei Lampi Gukte Huaihamna (Paunak 28:22). Cilna (Paunak 11:24). Thadahna (Paunak 20:13; 24:30-34).
85
Thu kihilhna thudonlohna (Paunak 13:18). Neihsate thangzatna, zatkhiatna (Paunak 23:21; 28:19, 20). Khialhna imcipna (Paunak 28:13) te ahi hi.
Hauhna Leh Nopsakna Apiangsak Nate A. Pilna Pilna omom na-ah hauhna in zui tawntung hi: Pilna in nuntakna hong nuamsak-a hauhna leh pahtawina hongpia hi (Paunak 3:16). Pilna adeihte ka hausak dinga a inndim in neihlelam ka piading hi (Paunak 8:21). Mipilte minthanna lukhu in hauhna ahi hi (Paunak 14:24). Solomon in Pasian kiangah pilna ngen in, Pasian in hauhna leh minthanna piathuah hi (I Kum. 3:13). Tu laitaka akhangto i cih gamte enleng, a kipatcil in, azawng mahmah gamte mah nahi a, ahizongin, amakaite in pilna thupisak in, mipil tampi a pianna dingin vaihawm in, gam khangto gamte ah pilna siamnate sinsak in, mipil tampi ten na hong sepkhop uh ciang agam uh a khangto na hizaw hi. B. Dikna (Diktatna) Pasian tunga nopsakna in a tawntung ading manpha hi ( ITimothy 4:8).Thuman mite a kinutsiat lam leh atu atate, khutdawh ngen aom, ka neu pan kamu kei ci-in David kumpi pan na gen hi (Late 37:25). Lungsim thutang/dik mite leh Topa a zahtakte inn ah hauhna leh nopsakna om ding hi ( Late 112:1-3). Thu-um-mite Pasian in dikkisakna, Jesuh hangin hong tang sak sa ahih manin a diktat ding, na hoih semding a hong kitel kholsate i hi hi. (Rom. 5:8; II Cor 5:21; Ephet 2:10). C. Lungdam/Kipah Na Lungsim A lungdam akipak lungtang in atawntungin pawibawl tawh kibang hi.(Paunak 15:15). Isreal mite midangte sila asuahna a hangin lungdam lohna, phunna, hawmtawhden na hang ahi hi: Hih atampi nate khempeuh omnapi-in, note in lungdamna leh lungsim kipahna tawh Topa note Pasian na semlo nahih manun, Topa in note langah ahong sawlding nagalte uhna, gilkialna leh dongtuahna, pumguak-a om naleh
86
na khempeuh kitangsapna tawh nasem ding uh hi(Thuhilhkikna 28:47-48). Lungdamna leh kipahna tawh apiate Pasian in it hi (II Cor. 9 : 7). Nopsakna dimhauhna pen lungdamna leh kipahna lungtang pan kipan hi. D. Itna Itna leh thumanna (obedience) na tonkhawm den hi. Topa Pasian thumang in, a thupiakte khempeuh nazuih uhleh leitung minam khempeuh lakah a lianin hong bawlin a mei in hongbawllo in, makai-in kong bawl ding hi (Khang 28:11,13). Thuciam thak sung ah thukham khempeuh thu nih in na gawm hi. Na Topa Pasian, na lungsim khempeuh, na nuntakna khempeuh, na pilna khempeuh leh na hatna khempeuh tawhna it un cihleh, Na pumpi na it bangin midangte na it in cih ahi hi (Maku 12:30-31). Pasian itna leh midang te it na tawh thukham khempeuh kizo thei hi. Topa thupiak te zuihna in hauhna thupha tungsak hi. Pasian leh mite itna in thupiakte zuihna ahi hi. Tua ahih manin, itna (Pasian le mite) in hauhna piangsak hi. Itna kihello hauhna in nopsakna piatheilo hi. Acing mite hau semsem a, midang ahuhte in huhna mah ngahkik ding hi(Paunak 11:25). E. Piak Khiatna Sumzonna lampi manin, sumzat dan siamding kisam hi. Piakkhiatna tawh kisai Lai Siangtho sunga om pawlkhat en ni: 1. Sawm ah khat Sawm ah khat pen ei a hilo in Pasian a hi a, sawm ah khat na piakciang Pasian a pia hilo in, Pasian a, a paipih leh Na khempeuh ama-a ahihna i pulakna hizaw hi. Sawm ah khat in, hamsiatna pan in thupha piangsak hi. Thupha cih ciang in, sepna khempeuh ah maipha ngahna ahi hi. Amasa pen Sawm ah khat Abraham in na pia hi (Pian 14:20b). Sawm ah khat pen Topa a hi-a Topa adingin siangtho hi (Siampi 27:30). Sawm ah khat biakinn ah a paipih kiklote Topa ama na gu-in hong ciamteh hi (Mal 3:8). Sawm ah khat piakna hang-a akingah thuphate
87
o Vantung kongkhakte kihongin Pasian thuphate hong bua; o Kisapna khempeuh hong sik; o Hong bawlsianuam nate khempeuh Pasianin hong dosak; o An kikham (Hau); o Sepna khempeuh ah maitang- daupai-in; o Thuphangah ci- in hong kiciamteh (Mal 3:10-12). 2. Sumpi piakna (Citpiakna) Hih piakkhiatna pen, sawm ah khat tawh kisailo in, i lungsim banga piakna ahi hi. Na piakna bangin nang tungah hong kibawl dingcih Lai Siangtho hong hilhthu khat ahi hi (Luka 6:38). Piakkhiat zawhna dinga na neihleh na zat upna pen, thupha ngahna dinga a kisam upna zah hipah hi. Bangzah pia cihsang bangzah Topa a dingin zangkhia cih thupizaw hi. Piaknopna lungsim tawh apiate Pasian in deih hi (2Cor 9:7). 3. Nasep kho na ( Kha lam ah nasepkhopna) Hih nasep na-ah thunih om hi. Pasian tawh nasepkhop naleh Pasian nasemte tawh sepkhopna ahi hi. Pasian tawh na sepkhopna pen gahmasa (Anpal) piakna ahi hi. Anpal i piak ciangin Pasian pen nasep hong guan pa, hong huhpa, anpal hong lasak Pasian in anlak hun zong hong pia ding hicih, pulakna leh lungdam kohna ahi hi. Tua bekthamlohin, sepna khempeuh ah hong panpihna ding Pasian tawh kiciamna (covenant) zong ahi hi ( Pau. 3:9). Pasian nasemte tawh pankhopna pen, sawm ah khat pan hilo, sumpi pan hilo, anpal pan hilo bekthamloh ut hunhun a, ut zahpeuh, ut khatpeuh tunga piakkhiatna hi lo-in, manman in, ahunhun a, na ciamnazah Pasian na sepna ding na gelsa tunga, thumantak a piak ngiatngaitna ahi hi. Atawpna Sum deihluatna (the love of money) in siatnakim bulpi hi (ITim 6:10). Sum zonna sum hauhna pen siatna hipahlo in, sum ngahna lampi leh i zatdan in siatna hong tungsak hi. Amanlo a hauh nopna in hauhna piangsaklo in, hauhna khempeuh in nopna
88
piangsak tuanlo hi.Tua ahih manin, i gam leh i lei-in nopna kihel hauhna aneih theihna dingin Lai Siangtho hong hilh bangin Pasian in anuamsa dingin hong deihna thei-in, amanlo a sum ngahna lampite zuikhalo-in, Topa hong piakna sepna tel a, nopna kihel hauhna a piang sak lampite i pom a i zuih leh i gam ah nopna hong omding a, thupha ngah minamte hong kici ta ding hi.
89
MANGTHANG NUAMMAW, MANGTHANG NUAMLO Rev. Khup Za Go (late) Leitung minam khempeuh in minam vanglian, gam leh lei nei, biakna, ngeina kician nei, lai leh pau kician nei hi hong kicih ding i utciat hi. Gam leh lei neilo, pau leh lai kicianneilo, biakna leh ngeina kicianneilote pen minam mangthang leh mi tavaite kici hi. Tua banga kumpi vaihawmte leh leitung minam dangte in mi mangthang leh mi tavai a hong cih ding kuamah i utkei ciat hi. I utloh mawk hangin utlohna bek tawh hong kisaikhin theilo hi. Mihaite pen ahai ahih lam uh a kitheilote mah hi. Ahai ahihlam uh a kitheite in a pil nang uh zongpah hi. Mikhat in cina ahih lam a kitheih ciangin adam nang zatui zaha a zongpah hi. Tapa taimang in zong amang ahihlam a kiphawk ciangin innlam hong delhpah vilvelin a pa kiang hong kidenna a, a manglo hiziau hi. Minam mangthangte in zong amau mangthang kisalo khading hi. Mite in minam mangthang khatin hong ngaihsun hi, a mangthang minam hihang cih a kitheite pen kibawlpha-in, kipuahpha ding uh a, mangthanglo takpi ding uh hi. Tua pen eima khut sungah om gige hi. Na um maw? Leitungah minam min kician, gam leh lei kician leh lai leh pau kician khat a neite pen minam mangthang khata sehding kilawmlo hi. Kumpikhat ahih lianloh hangin gam ukkhat sung kumpikhat sungah zong minam tuamtuam omthei a, minam kician leh minam mangthang hilo hicih theihding minam kician cih theih nang mah om veve hi. Tua ahihleh ei minam pen bang dinmun ngel ah i ding hiam I ki-etna dingin leitung minam pawlkhat enpaksai dihni. Sen (Chinese) te in kumpi gamkhat ahi China kici gamkhat nei a, pau zong tampi aneih hangun zattang diak Mandarin pen Senkam hi ci-in kiseh hi. Sente omna khuapi tampi aom hangin Beijing pen amau khuapi hi a, mite in zong Sente khuapi mahin sehsak hi. Sen minam mah in Taiwan kici kumpi gam tuamkhat zong nei a, tua-ah Taipei kici a khuapi uh hi. Tua gamah Madarin mah laileh paupi-in zang uh hi. Leitung gam tuamtuam ah, kumpi uk tuamtuam ah Sente aom kawikawi hangun minam mangthang in kisehlo hi. German minamte in Germany kici gamkhat nei a, Berlin kici pen a khuapi uh hi. German lai leh pau cihzong om hi. German mite
90
Europe gam sung mun tuamtuam ah aom hangun minam mangthang kici thei tuanlo hi. Mikang (English) minamte pen England gam bekah hiloin leitung mun tuamtuam ah aom kawikawi hangun England ah kumpi nei uh a, England khuapi leh phualpi London pen Mikang minam khempeuh khuapi-in kisim hi. Pau leh lai zong English ci-in a kician, a thupikhat nei uh a, American English cihbang aom tei hangin English-te pen minam manghtang in kisim tuanlo hi. Nidangin India gam a kici pen lian mahmah hi. Sri Lanka, Burma, Pakistan, Bangladesh kici gamte India pan a leengkhia vive hi. Tua ahih hangin tuin zong India mite in India gam cihding nei hi. Tua sungah Kolkata, Chennai, Mumbai, Bangalore, Delhi cihbang khuapilian tampi om hi. Ahih hangin tua sungah Delhi pen kumpi vaihawmna leh phualpi-in kiciamteh hi. India gam sungah kampau nam tampi-Assamese, Bengali, Gujarati, Hindi, Kannada, Kashmiri, Konkani, Malayalam, Manipuri, Marathi, Nepali, Oriya, Punjabi, Sanskrit, Tamil, Telegu, Urdu, Sandhi cihbang a kizat hangin Hindi pen India lai leh paupi hi ci-in kiciamteh hi. India mite leitung gam tuamtuam ah sum thalawh, kuli, sangsia, kumpi nasem aom kawikawi hangun minam mangthang kici theilo hi. Banghanghiam cihleh kumpi gam India, India khuapi Delhi, leh India gambup kampau Hindi gam khat anei, minam ngeina kiciankhat anei mahin kingaihsun hi. Kawlte in Burma (Myanmar) kici kumpi gamkhat nei a, Rangoon (Yangon) pen kumpi phualpi leh munpi hi. Kawllai leh pau mah kumpi-in azang bek hiloin Kawl kici minamte in lai leh pau namkhat anei suak hi. Kawlte pen minam mangthang hi cihding kilawmlo hi. Bengalite in Bangladesh kumpi gam anei a, Dhaka khuapi a vaihawmna uh hi a, Bangali (Bangla) kici pau leh lai nei hi. Tua banah India gam sungah West Bengal kici State khat nei uh a, Kolkata kici khuapi leh phualpi nei uh hi. Hih State ah zong Bengali pau leh lai mah nei veve uh hi. Gam nih ah a kikhen hangun khuapi kici thei a kicianin omtuak a, tua gamah minam min kician Bengali leh lai leh pau kician Bengali zangtuak ahih ciangun minam mangthang cihhuai tuanlo hi. Nepali (Gurkha) minamte pen India, Burma, Bangladesh, Pakistan leh England gam dongah sum thalawh, kuli, kongcing,
91
galkap, palik, kumpi nasem cihbangin om kawikawi uh hi. Laipil kimlo, hau kimlo ahih manun mite in neu-etin, simmawh pian kawikawi hi. Ahih hangin gam kiciankhat Nepal gam nei-in tua-ah kumpi nei uh hi. Kathmandu pen Nepali minamte khuapi leh vaihawmna hi. Nepali lai leh pau nei uh hi. Minam min anei, gam anei, lai leh pau anei, khuapi kiciankhat anei Nepali mite pen gam tuamtuam ah aom zelzul kawikawi hangun minam mangthang cih theih laizang ding hilo hi. Hih banga leitung minam tangthu tawmkhat i lah pakna panin minam kician kicite khempeuh in minam min kiciankhat, gam kiciankhat, khuapi kiciankhat leh pau leh lai kiciankhat nei hamtang uh hicih i mu hi. Tun ei minamte ki-encian dihni. Minam min Chin, Kuki, Lushai, Mizo, Laimi, Zomi, Shou, Chou, Zo cihbang tampi i nei zihziah hi. Gam zong Magwe Division, Sagaing Division, Chin State, Mizoram, Manipur, Nagaland, Assam, Meghalaya, Tripura leh Chittagong Hill Tracts ah i nei kawikawi hi. Gam i neihna mun dang zong theilai ding hiteh. Khuapi zong Tonzang, Tedim, Falam, Haka, Thantlang, Matupi, Mindat, Kanpetlet, Paletwa, Champhai, Aizawl, Lunglei, Lawngtlai, Saiha, Kolosib, Parbung, Thanlon, Singngat, Lamka, Henglep, Kangvai, Kangpokpi, Motbung, Molvom, Haflong, Agartala, Jowai hi a, a dangzong na theibeh lai ding hi. Pau leh lai zong kihau bilbel a, dozen nih val-Tedim, Falam, Haka, Khumi, Dai, Zanniat, Ngawn, Hualngo, Siyin, Lusei, Hmar, Mara, Bawm, Biate, Ralte, Paite, Simte, Gangte, Thahdou, Ashou, Zotung, Zou, Chou, Chote, Chorei, Chiru, Hrangkhol, Mara pau ci-in i kiciau zihziah hi. Hih banah ko pau zong kihel naikei lai na cinuam khading hi. A tunga i gensa minam kician leh a mangthanglo minam i gensa bangin i minammin, i gammin, i phualpi leh khuapimin leh i lai leh i pau cihding khatkhat dawhkhiat ziauziau ding neilo i hih manin minam kician, gam kician, khuapi kician leh phualpi kician leh lai leh pau kician anei sinsen minam i hi hi. I kicihnop hangin suaktheilo thong hi. Kawlgam sanggamte cihdanin a kingahlo ngiat hi. Tua hi-a eimite pen Mizogam Leisanzote cihbang a i khauhpai nop hangin piang zolo hi. Minam kiciankhat suah nang in: Painuam leng naicik hi a, Utkei leng lah gamlapi Cih la i apply thei ding hiam? Mizogam Murlen khua galah mual sangpi khat om hi. Ciamnuih ahat mahmah Pa Khai Do Thang kici khat in, Hat
92
mahmahleng lengin gala mualpi pen ka khetawh suikhia, pekkhiazo ding hing, a cih laizang leh, a lawmte in umloin nialhuan uh hi. Ahih hangin amahin, Hat mahmah peuhleng suikhiazo ding hing, a ci teitei hi. Tua zahin minam kiciankhat suahding ut mahmahin a tunga i gensa i minte pan minpi dingin khat teelkhiain, gam tuamtuam ah i kikhen hangin atung a i teenna gamte lakpanin khat pen gampi dingin bulbawlin, khuapi i neih sungpanin khat pen i minam khuapi minvawhin, pau leh lai tampi i neih zihziahna sungpanin khat penpen paupi, pautaang dingin minvawh lel lehang olnoin naicikin minam kiciankhat suakziau ding a, mite in hong simmawh theilo ding a, eite zong kigawmin, kilomkhatin nasemkhawm peuh lehang i thahat ding hi. Hat mahmah peuhleng cihbangin ei kithutuakin ut mahmah peuh lehang kawlkumpi, India kumpi, Bangladesh kumpi, leh UNO kumpi nangawn in hong khamzo ding ahih lohpi! Gentehna in kawlgam, Vaigam leh Bangladesh gam donga a kikhen, aom eimitengin Zo minam i hi hi, Chin State pen i pu i pa gam hi, Tedim pen i khuapi hi a, tua khua-a kizang Tedimpau pen i paupi hi , cinuam lehang kuamah hehna ding omlo hi. Atungin tua pen Kawlkumpi, India kumpi leh gam dang kumpite in hong phawksakpah tuan nailo ding hi. Ahih hangin ei a mihingte in kiptakin Lenin, tua bangin zangzang peuh lehang a sawtna ciangin kumpi ngeina bangin ciaptehna (recognition) i ngah veve ding hi. Tua mah bangin Mizoram i gam hi a, Aizawl khua pen i khuapi hi a, Lusei (Mizo) pau pen i paupi hi, cinuam lehang kuamah hehna ding thu omlo hi. Hih atung a i gensa bangin i minammin, i tenna gam, i tenna khua, i kampau zatte sungpanin khat peuhpeuh lungkihualin teel theidiam lehang eimau thu hilel hi. Leitungbup Zomite a pilta, a khangtota i hi hi cihna hilel hi. Leitungbup in minkhat, gamkhat leh, pau leh laikhat anei, minam kiciante ci-in hong ciamteh ding hilel peuh hi. Tua banga kithukim diama kicih ding a vaihawm thei i omkei a, i kicih nopkei lehlah, Tamu khua Sia Gin Khat Suan in a nuntak laia a gentheihzel mah bangin eimite lah tawmsi, haisi, zawngsi, a cih ngakngak theihzel mah bangin kuama phawkloh minam, minam mang-thang lah a kici nuam hetlote hizenhoh vehang. Tua tak ciangin eite kisikin i khe tawh lei siksikin gam leh minam ka it hi ci-in i kikoko hangin Sawltak Paul cihmah bangin Ka
93
phattuamna bangmah omlo hi cihmah hong hiveve ding hi. Lai Siangtho Thuhilhna bu in a cihmah bangin a mawknapi, a mawknapi, na khempeuh a mawknapi i suak ding hi. Jeim in a gen niloh mah bangin gamtatna in a zuilo upna guak pen a si ahi hi. A cih tangtang mah bangin gamtatna, sepna leh suplawhngamna tawh a kitonlo gam leh minam itna zong a mawkna hong hiding hi. Tua tak ciangin gam lah anei, min lah anei, pau leh ham lah anei, minam ngeina lah anei hi napi-in minam mangthangte i suak veve ding hi. Tua lah utlo ciat i hih ciangin Zomi aw, Khanlawh hunta cih la mah i saksak kullai ve! Sumlepaai ahau mahmah khat leh nih i neih man, laipil mahmah khat leh nih i om man, kumpi ulian khat leh nih i neih manin minamkhat, gamkhat, pau leh lai khat anei minam kiciante cihna a kingah ding hilo-a, kiniamkhiat ciata Chin State, Mizoram, Manipur, Assam leh i minamte tenna leitangkhat peuhpeuh pen i gam hi ci-a i sanciat dingin, Haka, Falam, Tedim, Lushei, Thadou, Paite, Hmar, Biate, Hrangkhol, Bawm cihbang kampau i neihte pen i kampau hi ci-a sangciat a, Haka, Falam, Tedim, Mindat, Aizawl, Lunglei, Lamka, Kangpokpi, Haflong, Tripura cihte i khuapite hi ci-a i sanciat nop ciangin gamkhat anei, khuakhat anei, paukhat anei minam kisuak pah ding hi. Hih i pau tuamtuamte pen kisinnuam taktak lehang theihlah ding omlo hi. Kihaza-a ei aalo buang ci ciata i om lenlan ciatleh akta duhgawl kilawhkhuh cihbangin gam kician, khua kician leh lai leh pau kician neilo minam kisuak ding a, tuzawh kum sawmnga, kumza pawl ciangin ei sanga minam tamzawte in hong deepmang ding hi. Ut mahmah in ki-it mahmah lehang minam kiciankhat hih ding ol mahmah hi. Kiliansak, kiphasak, ciatin kihaza ciatin akta lal kuan kitutu cihbanga eile-ei ui leh kel i batden a, faro lungtang vomin kinawknawk lehang utlopi-in minam mangthang i suak ding hi. Tu hun globalization i cihcih in tua bangin hong hei ding hi. Mangthang nuamzaw maw, mangthang nuamlo? A dawnna pen eimau thu hi.
94
NA TANGTHU HONG SUTDIH (Tell Your Own Story) Dr. Khup Lian Pau Thumasa Leitung ah gamkhat minamkhat in sutding leh gending tangthu kinei tekin ka um aa, tua sung pan in ei Zomite bang diak i sunmang leh i tangthu cihte pen a kitheih mawhbawlte i hikei aa, a cing leh azang phadeuh minam na kihi citciat hi. Banghangin tangthu kithupi sak hiam cihleh tangthu i cihin beisa i pu leh i pate na koici nuntak uh cih a kimuhtheih mah bangin mailam ah tangthu a suakding tuhun i nuntakziate in mailam eimite kalsuanzia ding leh i pianzia ding hong mukhol sak hi. I pu i pate in AD kum 1000 hun pawl in Ciimnuai khua hong sat masa uh a, tua lai ah kum 300 bang hong omkhit uh teh, innmun logam hoih kidelh in mun tuamtuam ah kikhenthang uh hi. Tua hun a kipan tuhun dong ei Zomite khantohzia atomthei penin enkik pakleng: (1) Tanglai mimasate hun (Primitive stage) (2) Khuakhat behkhat a omhun (Tribal stage) (3) Gamkhat minamkhat a omhun (National stage) (4) Minambup leh gambup a omhun (International stage) ci-in, khenpi lite sungpan, tulaitak a lina ahi International stage ah a tungtung ki-omta i hih manin, thu ngaihsuthuai pawlkhat i ngaihsut khopding kong zawnnuam hi. Tulaitak ei Zomite in, i nuntakzia leh i omdan i kiteltheihna dingin atung a thulite ngaihsun kawmin anuai a dotna thumte i nuntaakna -ah i kidotciat dingin thupi kasa hi. Tuate in, (1) Kei kua ka hi hiam? (Who am I?) (2) Koi pan kipan khia ka hiam? (Where did I come from?) (3) Koi ah pai ka hi hiam? (Where am I going?) Hih dotna thumte eile-ei kidong kawmin kikup ding thupi kasa hi. Banghanghiam cihleh tulaitak nuntakna zonna hangin i gam i lei pan kipuapialkhia in mun tuamtuam ah kithehthangin om kawikawi i hih manin i omnaciat pan i hihna leh i hihlohna hong telsak thei pen ding cih ngaihsun ka hih manin kong telkhiat hi.
95
aw kei-in kua ka hi hiam? Ci-in na kidong lecin na tangthu na sutkik theiding aa tua pen in mailam hun i kalsuanna ding lampihoih pen khat hong suak dingin ka lamen hi.
ding zong kisam kasa hi. Tulaitak khantohlam manawh eimite in a suanlekhakte ading khualna in amau mahmah khaici-in kingaihsun a, gamnuam leh leitanghoih vazuan uh hi. Hih bangdan in kalsuanto lehang gamnuam ah apiang i suan i khak ten hun khat ciangin ka pu ka pate in amau pianna hilo, hih munah hong tutpih ci-in a lungdam koh hun khat aom theipan tam? Bangbang ahizongin Mikangte in Life is Journey. It may take you to be far away place, it might be even separate you from your loved ones, but you will only have one home one family acih bangin koikoi tungta lehang leitung pen i khualzinna hi a, ei adingin nuntakna zonna hangin i it i ngaihte tawh tawlkhat hong kikhensak bekthamloin a kimukik nawnlo zong omthei hi. Atawpna-ah nuntakna zonna in mun tuamtuam hong tunpih hangin, athupi ah i kipatkhiatna mun leh i nawkkhak, i tuahkhak thute i ngaihsut kikkik ding kisam kasa hi.
kiteng a, kum 2000 khitteh za-ah sawmnga (50%) khuapi ah kitengta hi. Tua bekthamloin leitung ah pau namkhat bek zattang theihna ding hun bang a hong tung phialta ahi hi. II Piter 3:13 Eite in Pasian hong ciamsa, thuman bekbek a kizatna ding mun vanthak leh leithak a ngak i hi hi. acih mah bangin munnuam gamnuam khuapi khualian ah i om hangin a dang khuapithak i lamen veve hi. Roger Green in, Wherever your heart is, there your feet will soon to take you acih bangin i lung gulhna peuh ah tuntheih hun hita a, i ut bangbang zong a kihithei ding dinmun ah a kitung hita hi. Hih tawh kizui-in Paunak 4:23 ah Na lungsim ngaihsutnate, nuntakna nak hi a, na neihsa a manpha pen bangin nakep ding ahi hi. acih bangin mailam nuntakna ding gelna-ah ngaihsutna pen thupi mahmah hi. Mi tampite lunggulhna leh tunnate zong ei adingin thupha na hikhollo thei hi. Pasian lamlahna tawh kizui-in i khensatna pen ei adingin thupha na hizaw hi. Philippine Senate President a sem lui Jovito Salonga in hibangin na genngei hi. Money can buy pleasure, but it can not buy happiness (sum tawh ih lunggulh khat kilei thei aa, a hi zongin lungdamna leh lungnop na kilei theilo) a cihthute ban ah And the truth is that the things that money can not buy are that things that really matter in life(sum tawh i lei theihloh nate in sum tawh i leitheih nate sangin nuntakna aading a thupizaw leh a kizang thei na hi gige) cihthu a genngei pen thupi leh theihhuai kasa mahmah hi. Tua ahih manin Topa Jesuh in mikhat peuh in leitung khempeuh angah hangin a nuntaakna (Kha) mangthang leh bang phattuamna omding hiam?(Mk. 8:36). Thu khupna Hun khat lai-in Tedim pen i khuapi-in kikoih aa eimi a pil, a siam, a hau, a zawng, ulian, uneute in tenna in a neih hangun tuhun teh tuate muh theihin om nawnlo uh koi ah tung khinta ahi uh hiam? I Vaphualte bek e leh aom lai mah a hia? Bangbang ahizongin khua hun paizia in eizia hong zui hilo aa, eite in khua hun paizia a zuizuite i hih zawk manin hih thute a hongpiang na hizaw hi. Tulaitak Leitung mun khempeuh tawh khuatakhat bang aa i om theihna (Global Village) ding thu in hong huamkhat ahih manin tua tungtawn in eimi nambek cih tentan na pan minam dangte tawh zong kigawm theihna (Intermixing ) cihthute kipomta hi. Biaknalam pan in en lehang, kei biakna bekbek cih tentan na pan midangte Biakna zong san theihna
99
(Plurallism) cihthute in hong kimkot ahih lam i telsiam ding leh pilvang takin i ngaihsut ding hong zawnnuam ingh. Union Theological Seminary ah Siapi asem ngei, Dr. Apilado (Former UTS-President) in a laibu at khat The Dream Need Not Die sungah Phillipine mite sunmang Taang lungtup-Lia lungtup, Tuun lungtup- Zua lungtup pen a hun a cinteh po in gah hamtang cihpen amau nuntakna sungpan a kimuhtheih mah bangin tulaitak khantohlam a manawh eimite in i sunmang bang ciang tungta cih ngaihsutkik huai kasa hi.Tulaitak Philippine Christian University a, President asem Dr. Oscar S.Suarez in hong genngei thu khat thupi ka sak leh man ka sak thu in If you do not tell your own story, then some one else will tell your story, but that can (or) can not be true story. Na tangthu nang man na sut keileh midang khat peuh in hong sutsakleh athu tuampi hong suakkha maithei ding hi. Tua ahih manin tulai khantohlam a manawh eimite in i tangthute a hun tawh kizui-in i sut zawhna ding leh mikhat tungtawn in athei panphingte i suahlohna ding deih sakna lianpi tawh kong hanthawn hi. Khaileh Guaite! I Tangthu Sutkik in i Zailate awikik dih ve ni!
100
NUNTAKZIA HONG PICING SAK DING PILNA Dr. Nang Suan Kham A khangtosa gam tampite ah nuntakzia sangkhin mahmah hi. Mihingte in nuntakna bektawh kilungkim zolo hi. I khansung i nuntak sungin lungmuangtak aa omzawhna leh nungta zawkciang hihna kikal ah alo-theilo kilam danna i ngahtheih dingte utlam zawzaw teel theihna neihna hi. Eithu, eile-ei in vaihawm theihna abulpi hi. I nuntak sungin eimau thu eimau vaihawm theihna ding cihna hi. Mihing khat ii nuntakzia aniam asangpen aman ateeltheihna ding khensatna nei masa ding hi. A zenzen in mikhat in ama thu in a utna lam teelkhuan neihkhaklohna, kikhaktannate a om laiteng, a ngimna a daldal khat om gige hicih ngaihsundan kha ding ahih man alung ngaingai khading hi. Nuntak sungin mihing khatlekhat kizopna, kiholimna, omdan khawldan kikupkhop, kiholimna pan inzong nuntak nuam aa omtheihna ding lampi kimukha thei hi. Khatlekhat kihuh diamdiam na-in zong nuntakzia a olzawk deuh nading, anuamzaw, kiimlepaam ah teen theihna dingin, ngimna a taangtun theih nang leh lungkimna i ngahzawh theih nading kisampha mahmah hi. Gam tuamtuam ah gam-uk, gammakai, amipilte ii a muan, asuan hongsuak te in mipi nuntakzia asan theihzawh nadingin lampi hong honsak thei hi. Tua banga sepsak theih nadingin vaihawm sakna dingzong ngetna zong omthei zel hi. Nuntaakna sang aa om theihna'ng cihna sungah pumpi kimlo, mipoi, angal langte nuntaak nading zong akihel aa ngaihsut khopding ahi hi. Kumkhat sungin mikhat peuhpeuh in a haupen, apilpen ii suak khawmzo keiding hi. I nuntaakna sungah khantoh theih na'ng lampi pen a mundang tuamtuam pan huhna ngahtheihna panzong kimu thei hi. I khantoh theih nadingin thukhun, thumeilet zuihding tuamtuam zong omthei mah ding hi. Ahizongin suaktatak aa pulaak khiat theihna leh i ngimnate a kicin theihna dingte hong kidalna a tamluat leh nuntaakna a niamlam amanawh theizaw sop hi. Tua bangin dalna khaktanna tuamtuam omlo in suaktataka a ngimnate ata'ang tuntheih nading sepkhiat theihna a-om nuntakzia kilamdang in khangto thei hi. A kisapna munmun ah a suakta luate zong dal kiukiu ding a kisap hunzong omtheizel hi. Tua hileh nuntakna-ah khantohna lampi hong kihong thei panding hi. Tuabang aa ahoih
101
theih nadingin mipilte, siamna neite, mailam ading geelkholhsiamte in ahoih theipen aa honggeel dinguh kisam hi. Mihingte nuntaakzia hong khantoh semsem natawh kizui-in ngaihsutna, pulaak nopna, pilna zonnopnate zong hong khangto semsem ding nahi panmawk hi. Nuntaakzia innlelo, neihsa lamsate hong picin semsem mahbangin ii laileh ii ngeina hoih tuamtuamte zong hongkhangto khawm diamdiam ding hi. Khatlekhat kipawlna tuamtuam tezong ah ii kingai ding aa nasep khopding ii lawp semsemna hong khangtolai ding hi. I phawkkholh dingah, nuntaakna thakhat in hong kikhelciang eile-ei kimuanna asan luatkhak leh honguk kumpite' deihna tawh akilemtanglo hong om khaleh a kisam lopi buaina piangsak thei hi. Gam khantohna ding leh mipi nuntaakzia akhantoh semsemna dingin i sumzon paizon nate (economic) suaktatak aa septheih nading leh i bawlkhiat i van tuamtuamte i zuakkikciang sumdonna tuamtuam tamlua lo-a mipikim leizawh, zatzawh ding aa i hawmkhiat theihna tungtawnin a lawhcing sumzon paizonna hongpiang theiding nahi panhi cihpen Zomi Ciimnuai ta Tedimmi akoikoi aa omte'n phawkhuai mahmah thu ahi hi. Mikiim ii leiloh aphamawh neekledawm mantam masa keipen leh mipi sumzonte akisam dang tuamtuam ah kizeekzo pan ding dinmun ah Zomi Ciimnuai ta te'n ii mipih ii sapih te omna Tedim khuapi ah sulbang hei aa ii puah ii zuunding hun ahi hi. Mihingte nuntaakzia leh omdan khantoh natawh a kituak, ngaihsutna thak, a luisang aa hoihzaw ngimna aom masiah ngaihsutnalui mahtawh kalsuan ding ahi hi. Ahizongin ngaihsutna, pilna siamna kidemna hangin i kiginkholh dingin a kisam khat in thuthak, thupiang thakte tungtawn aa suaktatak aa ei muhdan kikup na neikhawm in tuatung tawnpan ii nuntakna ah ii zatkhiat ding ahi hi. Khatveivei ei khantoh theihna ding hong nawngkaisak theite, thu i ptuakte i phuai leuleu hi. I minam ading phattuamna hongpia thu ciintuakte aomleh kumpite aa zong i ciinpihpah ding ahi hi. Nuntaaknazia picing semsem in omna teennate hongnop semsem theih nadingin hong makaih kumpite in gammipi aading honglunglut mahmah dingzong thupi hi. Mipi-in zong gam ading i sep i bawlna tawh kizui-in ahizongin thuman tawh nasepna-ah ahizongin nuntaak nuam ahong sikzo thaman ngah theihding zong kilunggulh hi. Leitung mun tuamtuam leh gam tuamtuam te-ah Zomi Ciimnuai ta Dimtui Vontawi Lia leh Taang te leh ii gam ah a-om tezong minam dangte mahbangin kikhangtokhawm ahih manin pilna leh siamna tawh anungtazo, akhangtozo i suak ngeingei theihna dingin pilna thupi sakin mainawt in kalsuan ni.
102
PASIAN GAM MITSUAN IN SEMNI Dr. Chin Khaw Khai Lai Siangtho siamten tu aa kipan Pasian Gam mitsuan kim leeng (common focus), kitelkhialhna tawmin, kipawlkhawm aa sepkhopna om thei pen ding hi ci-in gen uh hi. Abeisa hunsung pawlpi tuamtuam ii nasep nate enkik leeng, kipawlkhawm aa nasepna, kipanpih a nasepna, ngiimna leh lametna khat tawh nasepkhopna cihte tawm mahmah hi. I pawlpi upna ciat leh eimau sepciat bek kithupisak hi. Tua in pawlpi khatlekhat kitelkhialhna tampi piang sak hi. Ahang pen Pasian Gam i cih banghiam cih kitelcianlo, i Lai Siangtho pomzia leh khiatzia kibanglo, i zak i sim i theihna tawmlua, hong kihilh sunsun te zong a kikhaikim (balance) tak aa hilhcianna leh pomna saangin uang (extreme) tak aa hilhna leh pomna cihte hang hiin ka um hi. A tom in cileeng, thu-um te in Pasian Gam mitsuan loin i pawlpi ciat mitsuan in na kisem hi. Tun ahih leh Pasian Gam mitsuan gige aa i sepkhop ding hunta hi. Pasian Gam (Kingdom of God) I Cih In Pasian pen van leh lei, la sung aa om na khempeuh a piangsak pa leh a ukpa ahi hi. Ama ukna in na khempeuh, hun khempeuh huamkhin hi. Ahizong thukhun thak ah Pasian Gam a gen takteh Pasian in a tapa tungtawn aa a mite hong ukna a gen na ahi hi. A dangkhat in cileeng Jesuh Khrih ii hong gupkhiatna tawh kipawl a thuneihna, ukna, vaangliatna (authority, Lordship, power) leh tua ukna a mang mite nuntakna a gen ahi hi. Thukhunlui-in Khrih tungtawn aa hongpiang ding Pasian Gam pen mailam aa hong tung ding aa kilamen hotkhiatna (messianic hope) in gen hi (Isai. 9:6,7; Dan. 7:13-22; Hab. 2:14). Tuiphum John in Khrih mitsuan in Pasian Gam hong naita hi, na mawhnate uh kisik kik un ci-in taangko hi (Matt. 3:1-12; Maku 1:14). Khrih ii nasepna-ah a thubulphuh (ministry theme) in Pasian Gam hi aa, thugentehna tampi zangin hilhcian hi. (Maku 4:11-14; Matt. 13:36-46). Tua banah ama ii nasepna pen taanglai pekpan a kilamen den Pasian Gam hong tunna hi (Matt 11:1-6; Luke 4:14-44; 17:21) hi ci-in hilh hi. Nungzui John in Pasian Gam alutte nuntaak tawntungna angah in gen (3:3-16)
103
hi. Sawltakte in Khrih pen tua honpa leh Topa (Messiah and Lord) in kipsak in, Kha Siangtho nasepna pen a ma kumpi gam ii lim (signs) in na gen hi (Sawl. 2:30-36). Paul in Pasian Gam pen Khrih in a galte a khenuai ah a koihdong a ukna (reign) (Col. 1:3; 1 Kaw. 15:25,26) leh tulaitak aa Kha Siangtho nasepna (John 14:17) in gen hi. Mangmuhna-ah Khrih in a galpa Satan meikuang ah akhiat madong aa a ukna (Mang. 19:11-20:15) in gen hi. Hih atung aa teng i etteh, Pasian Gam pen Khrih ii ministry tawh leitungah hong kiphut aa, tulaitak in thu-um mite nuntakna sung ah maang (reign) in (present reality), mailam ah a lamdangzaw vaangliatna tawh hong kilanglai ding (future hope) ahih na i muthei hi. Pasian Gam In Khuamial Gam Galdo Taanglaipek pan Israel minamte in kamsaangte genkholh Pasian Gam hong tun ding lamen pha mahmah uh hi. Hih leitunghun (age) a beikuan in, messiah hongpiang in a galte khut sungpan suakta sak aa, a vaanglian David kumpi gam amau tungah piakik ding ci-in lamen uh hi. Ahizong amau lamet hong banglo in, kiniamkhiatna, itna, dikna leh thumanna masuan in Kha Siangtho vaangliatna tawh Khrih in Pasian Gam hong puak hi. Amau lamet tawh akibatloh manin Israel miten tuni dongin Khrih pen messiah in saang theilo hi. Hih bang aa lamet banglo in hong tung aa, tun zong om gige in, mailam ah a lamdang zaw aa hong kilang ding a hihna pen Lai Siangtho siam ten a kiselthusim (mistery) ci uh hi. Khrih naungek a suak phet in vantungmi ten gumpa (Savior) suak hi ci-in taangko uh hi (Luke 2:10-14). Simeon in Kha Siangtho ompihna tawh Khrih naungeek amuhphet in ka lametet Pasian gupkhiatna ka mit in mu ingh ci-in kipak takin gen hi (2:29-32). Khrih in Kha Siangtho tawh kidim in, Pasian Kha Siangtho kei tungah hong tung mittawten khua amuhna ding leh a kihencipten suahtakna a ngahna ding, Topa lungdamna thupha a taangko dingin ci aa kamsangpa Isaiah genkholh pen tuni-in note mitmuh ah taangtung hi ci-in gen khia hi (Luke 4:16-19). Tuiphum John in Khrih pen Leitung mawhna a puakhia Pasian tuno ci-in mihon mai ah pulak hi (John 1:29). A sawtlo in Khrih kiangah gumpa dang ka lamen laiding uh hiam ci-in adot sak takteh, Khrih in, dawite kihawlkhia, mittawten khuamu, lungdamna thu kitaangko
104
hi ci-in kamsangte genkholh gumpa (messiah) ahih lam telcian sak hi (Matt. 11:1-6). Khrih in Judah upa Nicodemus tungah Pasian Gam lutna ding Kha Siangtho tawh suakkikna kisam aa, tapa (Khrih) a umten nuntak tawntung (gupkhiatna) ngah hi ci-in hilh aa (John 3:3-16), Pasian Gam leh nuntak tawntungna thukhat ahih lam lakkhia hi. Paul in Khrih lungdamna thu agen pen Pasian Gam thu a taangko in kigen hi (Sawl 28:31). Hih gam in kigi (boundary) a nei leitung kumpigamte tawh kibanglo hi. Pasian Gam in kha galdo in leitungah hong pai hi. Hi leitung pen Dawimangpa nasepna ahi khuamial (mawhna) ukcipna gam na suak hi. Mawhna sungah a nungta mite khuamial tate kici aa a pa uh Dawimangpa ci-in Lai Siangtho in hong gen hi. Tua khuamial gam susia in khuavak hong puak dingin Pasian in a tapa Khrih Jesuh hong paisak hi. Khrih in Dawimangpa nasep nate langpan in do aa dawite hawlkhia, cinate damsak, mawhneite maisak in Pasian diktansakna hong puakna hi hi (Isa. 9:6-7; Eph. 1:20-22; Heb. 1:3-8; Rev. 1:5). Pasian Gam pen kha-gam (spiritual realm) sung aa a piangthu hi aa, muhtheih lawntheihnate (physical realm) tawh kipiangsak hi masalo hi. Pasian Gam in pawlpi piangsak hi. Thu-um mi tampi in Pasian Gam leh pawlpi a kibangsa kha uh hi. Pasian Gam pawlpi sungah om in, pawlpi in Pasian Gam sungah nungta ahih manin a kitelkhial thei mah ding hi. A tatak pen, Khrih in a pawlpi piangsak aa, pawlpi-in Pasian Gam ii zia leh ngeinate (principles) tawh nungta kalsuan hi. Pasian Gam pen ukna, vangliatna, thuneihna tawh kipin om aa, pawlpi pen thuum mite ii kipawlkhopna (organic body) ahi hi. Tua hi aa, Pawlpi nasep abulpi in khuamial vangliatna do aa, hih leitung ah khuavak gam ahi Pasian Gam zaisak semsem ding ahi hi. Khuavak tate in tua Pasian Gam ii ngeina (principles) te tawh i kalsuanteh i nuntakna-ah Pasian Gam hong kimuthei hi. It in cih pen Pasian Gam ii ngeina khat hi aa, i ki-it lam midangten hong muhteh a kimuthei gam hong suak hi. Kha Siangtho vaangliatna tawh dawite hawlkhia aa cinaten damna a ngahteh, a kimuthei gam hong suak hi. Thuman (justice) na tawh nungta kalsuan in i nuntakna in i kim i paam (society) hong zelh takteh Pasian Gam hong kimuthei hi. Hih gam ah kigi (boundary) omlo, minam kideidanna omlo aa, tuinak khatbek pan in kidawnkhawm ciat hi. Hih gammite Khrih nungzuite, thu-um mite, Pasian tate, midikte kici hi.
105
Pasian Gam Mitsuan in Semni Tua hi aa, Pawlpi ii nasep abulpi pen in Pasian gam leh a dikna taangko aa, tua gam keek in zaisak semsem ding ahihi. Pawlpi nasep tuamtuamte khempeuh in tua gam leh adikna zonna, kipsakna, leh gamkekna ding ahihi. Tua bang a pian keileh kisittelkik ding kisam hi. Tu aa kipan pawlpi khempeuhin Pasian gam lungngai leh mitsuan aa na i sep ding hun ahi hi.
106
PASIAN LEH LEITUNG KUMPIGAM Dr. Suan Muan Thang Pianthakna i gam sung hong tunpan kipanin piangthak pawlin i veipi pen banghiam cihleh Matt. 28:18-19 sunga mikhempeuh nungzuihoih suahsak ding ahi hi. Tua tawh kizui-in i muh peuhpeuh, Na Piangthak nai hia ci-in i dongpahpah hi. Hih banga nasepna pen thupi mahmah hi. Tua bang nasepna hangin mitampi-in Pasian hong theihlawh uh hi. Ahih hangin tua nasepna pen sawlnalianpi gen kimkhatbek hipan hi. Sawlnalianpi i cih in mikhempeuh Pasian theisak ding bekhiloin nungzuihoih suahsak ding ahi hi. Tu hunteh kamtawh piangthaklo i omkei. Ahih hangin nungzuihoih i tawmmahmah in ka mu hi. Inn kikhop, thunget-kikhop, tentan (seminar), antan thunget, mualtung thunget cih i tamzat mahmah a lungdamhuai kasa mahmah hi. Mahatma Gandhi in Jesuh thugente thupi kasa-a zong ka um hi. Ahih hangin a nungzuite ka muhteh Jesuh nungzui ka suaknuamkei ci hi. Banghanghiam cihleh Jesuh nungzuiten Jesuh gamtat bangin gamtalo uh ahihman ahi hi. Tapidaw nuntakdan tawm enkikleng ei Pasian thuzuiteng mahin sumngah nang hipeuhleh zuau ahizong, kumpi deihloh van ahizong, Pasian min paulamin sum zonna tuamtuam, sponsor ngah nang peuh tawh pawlpiphuan athu umlote lakah semloin pawlpi omsate i khenkhamzel, nulepa mawhnalah uangsemsem, nupa kikhenlah phamawh salo zong kitamta. Kuamah apeng i omtuankei hi. Pawlkhat bang khamitektek innkuansung buaitektek zong i om man khasiathuai dinmun i tung hi. Tua kawmkalah gamsung haksatna tuamtuamten i nuntakna vokkhum bangin hong khumciplai hi. Tua ahih manin nungzuihoih i cih bang tawh tehding i hi hiam? Kaalkhat khatvei antanna maw? Kamtuampau man maw? Sumpipiak hatman maw? Nikhat nai bangzah thunget cih maw? Thunget hatleh daupai ding, antang in mualtungah thungen leh hauding cihkhawng peuh tawh siaten thu i hilhmawk hi. A haulote Pasian tung thungenlo hi cih bekhiloin nahauh keileh upna na neihlohman hi cihdan a thuhilh zong i tammawk ta hi. Pasian pen leitung nopsak nang leh hauhna ngah nang vanzat bangin i zangthei zelmawk hi. Pasian sangin leitung
107
van i thupisakzawzel hi. Tua pen mihingten ngaihsut tawh tehna ahi hi. Pasian tehna tua bang nahilo hi. Tua ahih leh Lai Siangtho in Nungzuihoih acih bang ahiam? Nungzuihoih i cihpen atung aa i gente tawh kitehlohin nisim na nuntakna-ah Jesuh bangcih nuntakpih nahiam cih hizaw hi. John 14:15, Kei nong it uhleh kathute nazui ding uh hi ci hi. Tua ahih leh Pasian kammal bangcih nuntakpih i hia? Jesuh hong paibaih ding cihbek tawh mitampi tungah Pasianthu i gen a mitampi-in Pasian hong thei uh hi. Tua hinapin aban i zom nawnkei a nungzuihoih taktak i suaksak nawnkei hi. Banghanghiam cihleh biakinnbek ah thu i gen a, sumbawlte, kumpi nasemte, sangnaupangte kiangah bangmah i sem nawnkei hi. Siate mahmah inzong mipite Pasianthu genzia, nungzuihoih suahsak nang cihte i pantahzokei hi. Pawlpi miten zong i nasepna munkhat peuhpeuhah Pasianthu i genkei a, zong i nuntakpihkei hi. Mimal phattuam nang ahih nakleh pumpi nangawn sihding laulo, Pasian lah laulo, kumpi thukhunte-lah laulo in i semngam mawk hi. Pasian nasemten zong Pasian min sangin aituam phattuam nang i ngaihsunthei zawzel mawk hi. Tua ahih leh i gambup nungzuihoih asuak thei dia? Gupna thu in i gamsung vai hong khelzo tam? I gamsung khantoh nangleh Pasian adingin lamet aom diam? Hihte dawnna dingin Pasianthu in migam bangcih khelcih tawm endih ni. Tuma kum 1500 hunlai-in Ireland gam pen milimbia gam, sila koltang kizuakna leh a kileina gam ahi hi. Khangkhatsung bekin hih Ireland gam hong kikhelin gamhoih, Pasian nasemmi tampi leh mipil, misiam tampi hong piankhiatna gam hong suak hi. Laibu minthang mahmah ahi, How the Irish Saved Civilization in a genna-ah Ireland gam kikhelna pen mimalkhat nasepna tampen hi ci hi. Patrick in kum 30 sung Pasian na Ireland gamah sem a, pawlpi 700 leh Pasian nasem 3000 nungzuihoih suaksak hi. Tua bekhiloin Ireland kumpi vaihawmzia hoihtak panpih ahih manin kumpi thukhun (Constitution) te ahoihlamin vahuh a, sila (slavery) sumbawlna Ireland kumpi-in hong beisak hi. England Gam Ah Sila Beina William Vilberforce pen kum 21 aphakin (gam-uk makai) parliament ah nihvei kitel hi. William in hibang in gen, ka sep ding
108
naseppi (mission) namnihbek ka nei hi. Tuate in sila (slavery) te suaktasak ding leh mite gamtathoih nang (moral) ahi hi ci hi. William kum 40 tawntung silate suahtaak nang, thukhunkhel nang leh ngeinahoihlote abei nangin tawlngalo in sem hi. 1833 July 26, William asihma ni 3 ni-in England kumpi-in silate suahtakna pia uh hi. Hih bang nasepna pen Pasian nungzuihoih khat i nasep ahi hi. Pasian leh gam leh mi ading nasemnuamte Pastor suahsese kisamlo ahihlam hong phawksak hi. Pilna Tawh Pasian Nasepna 1768 kum in Scotland gamah pastor asem John Witherspoon in pastor sepna pan tawpin New World ah pilna hong sin hi. Pastor a tawp hangin a upna leh Pasian nasepna pan a tawphilo hi. Biakinn ah pastor sepna pan pilnalam tawh Pasian nasem cihna hizaw hi. Asawtloin US gam, New Jersy sangah sangsiapi hong sem hi. Tua sang panin Pasian nasem tampitak hong piangkhia bekthamloin tua sang panin USA-te kumpi-khat, Vice-President-khat, cabinet10, Senator 21,congressman 39, thukhenmang 1, USA independent bawlciang a la sasiam mi 5 ah khat, USA-te gamsung thukhenpi vaihawmte mi 6 ah khat tua sang pan hong piangkhia hi. Hih mipa John Witherspoon pen USA miten, America vaihawmpite siapipa ci-in ciamteh uh hi. Kammal dangin cileng USA makai tampi nungzuihoih a suaksakpa ahi hi. Thukhupna Tuni-in eigam sungah tua bang mi i kisam hi. Pulpittung leh biakinn sungtengbeka thugen tawh kicingsak nawnkei ni. I gamsung a kihhuai thute, thumanlopi a kibawlsiate, zawngkhal daipam meingong cimawhte, anduh-dangtaak cimawhte, pilna leh siamna deih napin sangkahzolote ei Pasian nasemte, Zomi mihaute leh mipil misiamten i huh ding Topa deihna ahi hi. Tua bang hamsate Zomi pawlpite mawhpuak zong ahi hi. Hih nasep pen Pasian um ing aci takpi mikhempeuh ii nasep zong ahi cih Lai Siangtho ah teltakin i mu hi. Tua ahih manin tuni pan kipan nang bangsem ding na hiam? Tuni in Pasian mai-ah dingin Pasian in kei ading bangsem na hiam hong cileh bangci nadawn tam? Pasian thuzui pawlkhat in Samaritan mihoihpa bangin Zogam, Kawlgam leh India gamte ah mizawng leh
109
mi cimawhte huhnatampi pia hi. Topan tuate thuphatampi piasemsem hi. Nang zong mizawng leh mihehpihhuaite ahuh dingin Topan hong deih hi. Abeisa in bang mah nasepnaikei aleh lungkham ken. Pasian in hun hong pialai ahih manin hih lai hong simsak ahi hi. Hih lai nasimkhitphet-in nahoih sep kipanpah in. Zekailo hiteh. Hunbeisate kuamah in khelkik theilo hi. Ahihhang mailam hun ding pen tuni pan kikhelthei hi.
110
PASIAN LUNGDEIH (GODS DECREE) Suang Cin Dal Pasian Lunggulhna (Gods desire) Pann Pasian Lungtup (Gods will) Lungdeih (Gods decree) Lungdeih cih kammal pen hibang danin kizang hi. "Lungdeih tuangtung! Lungdeih lii bang kicinna kham khuapi nuam!" cih bangdan in kizang hi. Lungdeih cih kammal pen kamthuk mahmah khat hi a, lungsim tawngah deih takpi, it takpi cihna hi. Lungdeih cih kammal pen i ngah hamtang ding i sep hamtang dingte le i nuntaakna mahmah piakhia ngiat-a, a tuam vilvel khensatna tawh i lah itna nam ah a kizang kammal ahi hi. Lungdeih cih kammal sungah tupna, khentatna le utna za-ah-za ki hel hi. Lungtup i cih leuleu pen lunggulhna pan hong kipankhia hi-a, lungdeih ahih leh lungtup ii gah ahi hi. (Lungdeih is the result of lungtup from its origin lunggulh). Tua ahih leh lunggulh i cih bang hiam? Lunggulh (common desire) Lunggulh cih pen kiphalna, lungsim kiphaltawmna cih thu hiphot hi. Khatvei ka Filipino syapa Recman in cell-phone asia puah theihna teentaan (training) khat om lunggulh lo na hiam? ci-in hong dong hi. Keizong lunggulh mah ing ka cih leh, ka lunggulh ci-a, banghang pailo na hiam? hong ci hi. Keizong sya aw tua bang hilo hi. Kei pen cell-phone sia-puah ding ka hi kei-a, misia puah dingin teentaan (training) a kahkah lai ka hih manin, hun ngahlo hing ka ci hi. Duh omna le ngaih omna kici hi ven, a tum taktak lo, a kin taktak lo, a uk taktak lo na'i ta ve hong ci hi. Keizong atawpna ah sya aw ka lunggulh hang na cih mah bangin, ka lungsim tawng taktak ah khensatna (lungdeih) omlo hi. "I have a desire to go to the training but I didn't decree it to go" ka cih leh maan samahmah hi. Tua mah bangin mihing te'n zong i lunggulh khempeuh ki deih kimlo, kingah kim zolo, zong kisem kimlo baan-ah, i lunggulh khempeuh in phattuamna hong pia khinlo hi. Paul in I Cor 6: 12na ah "Ka ut peuhpeuh ka hih theihna ding thu om hi, a ci om kha ding hi. Ahi zongin nakhempeuh hih ding kilawmlo hi. Keizong ka ut khempeuh
111
ka hih theih hangin tua bang gamtatna khat peuhpeuh' sila ka suak nuamkei hi" a cih mah bangin i lunggulh ii sila pan in i lungdeih ii sila i suahzawh ding hanciam huai hi. Nungak khatna lunggulhna sila panin, zi-ding-ta-ding taktak-a na khensatna lungdeih ii sila suak zaw in. Tua hi leh i nahlawh peek zaw ding hi. Tu in "lungdeih" cih kammal le "lunggulh" cih kammal ii kilamdanna tawm i tel khinta hi. Hi bangin i gen ciangin Pasian' lungdeih le lunggulhna te ki keelki ei a ci nuam ihi kei hi. Pasian in a lunggulh thu khempeuh tawh a lungkim lohna dingin, khensatna (lungdeih tuam khat) neisim khian hi cih bang danin a gennuam ihi hi. Pasian Lungdeih Le Lungulh Lai Siangtho (LST) sung tungtawnin Pasian in a teelsa mite a tatkhiatzia ding lungdeih le, mawhnei khempeuh a hotkhiat nopzia lunggulhna (God's decree to save his elect and his desire to save all sinners) iki kumkhawm nuam hi. LST pen a kitukalh hetlo Pasian kammal hi-napin, a ki tukalh a bang pawl khat om hi. Tua pen Manglai in PARADOX ki ci hi. Mawhnei mi khempeuh aading lunggulhna tawh Jesuh Khazih in sihna hong thuak mah ta-leh, Ama deih mite tung bek ah nopna tung mawk hi. Hi ci-a i ngaihsutna le i muhna ah a khial ding le a ki tukalh ngawp abat hangin, a tatak-a ana maan mahmah zaw thute gennop ciangh kammal PARADOX ki zang hi. Matthai 22: 14na ah ka sap mi tam ding-a ka teel mi tawm ding hi ci liang hi. A lunggulh mi tam in a lungdeih mi tawm cihna thu kilang hi. Pasian in hong lunggulh luat manin mi khempeuh a huampi in hong ki sam hi phot hi. Cihnopna ah Pasian in mawhnei mi khempeuh akihotkhiat ding lunggulh napin Hell gam tung mawhnei mi tampi om hi. Corin masa 1: 18na ah Banghang hiam cih leh sihna a thuak mite adingin singlamteh tunga Khrih sihna thu pen a haihuai thu ahi hi. Ahizongin tatkhiatna a ngah eite aadingin Pasian vangliatna ahi hi a na cih mah bangin, Jesuh Khrih sihna pen a lungdeih taktak mite tungah tuangtung (effective) mahmah bek ding hi. Tua ahih manin deihna nei sihna hi-a, (particular atonement) ki ci hi. Banghang hiam cih leh tua Tapa in ama mite a mawhna uh panin tankhia ding na ci bek hi (Matthai 1: 21). Ahizongin Pasian in lunggulh sak
112
mahmah napin a lehdo sihna a thuak mawhnei mite aadingin Jesuh hong sihna pen a haihuai thu hi-in (general atonement) ki ci hi. General atonement cihteh hanciam leng kampha leh tatkhiatna ngah mai theitak cih bangdan hi. Hi upna nei mite' aadingin Jesuh hong sihna in, tatkhiatna kician piangsak zolo hi. Ataktak in ci lehang nang le kei bang-a hong teelsa (chosen/elected) mawhnei mite tung bek ah tatkhiatna bucing piang bek hi. Banghang hiam cih leh Ama mai-ah eite pen paubaanna a neilo, mi siangthote ahi ding le Khrih hangin ama mite ahi dingin leitung a pian ma pek nangawn-in Pasian in a hong telsa ihi uh hi. Pasian in Jesuh Khrih hangin ama tate ahi dingin eite a hong bawl ding, a sehkholhsa hi a, tua bangin a hong bawl ding pen ama tupna le a utna (lungdeih) ahi hi na ci hi (Efesa 1: 4, 5). Teeltuam cih teh Kau nei ki sungsia acih bangin kei hong ki teel kei leh Pasian a thumaan lo aive cih bangdan a ngaihsut ding hilo in (Rom 9: 1723), nang le kei bang mawhnei mi khat upna tawh Jesuh kiang zuan in a nuntaakna a ki kheelna na muh sialsial in Pasian teel mi-nu mi-pa hong kipholaakkhia hi ci-a, ngaihsut ding hizaw hi (Rom 8: 19, 30). Aki elpuak A Bang Thu Maan Dotna (The Paradox in Question) I gensa mah bangin a ki-elpuak thumaan cihteh, a ki-elpuak bang napi'n na ki elpuak lo in amau' dinmun tuak ah ki neih khemlo tak in thumaan mahmah-a, na ki pumkhat zaw hi. (Gtn: Kawl nambat (number) tong-sehh-li le, Maang nambat 69 te a kilehngat lenlan abat hang, hih nihte geel a dinkhop ciang bek in khiatna le deihna nei naakhat hong piang thei pan hi.) cih bangdante pawl hi. Pasian Lungtup (Gods will) Pasian lungdeih le lunggulh kikaal ah thusim hi. Pasian in mi khempeuh tatkhiat ding ngaihsun in lunggulh ahih leh, banghang mi khempeuh kitankhia lo? Banghanghiam cihleh, Pasian lunggulhna pan a lungtup pen kuamah in ki nial theilo hi. Pasian in a lungtup bangin na khempeuh sem thei hi (Late 115: 3; 135: 6; Isaiah 46: 10) cih ki mukhia thei hi. Ki dong pha kik rehang Pasian in lunggulh ahih leh banghangin Pasian lunggulh mi khempeuh kitankhia (kigumkhia) lo hiam? Calvin in Kha Siangtho in ana khoihkhian mite lobuangin
113
Pasian kiang zuan theilo mah hi. Tua ahih leh, mawhnei mi khempeuh tatkhiat ding ka lunggulh ci napin, banghang mi khempeuh Amakiang tunpihlo hiam? ci hi. Calvin mah in, Pasian in mi khempeuh a tatkhiatnopna thumaan za-ah-za lakkhia-in pholaak khia hi. Ahih hang tua lunggulhna ciang tawh a lungkim lohna dingin Pasian mahmah in khensatna nei khian kik hi na ci hi. Thomas Manton in, Pasian lunggulh lungdamna in Pasian lungtup lungdeih banto zolo hi na ci hi. Bang na ci lai hiam cih leh, Pasian in mi khempeuh a tatkhiat ding lunggulh hi kici thei hi. Ahi zongin tua lunggulh in phattuamna pia lungtup hi nailo hi ci lai hi. Manton cih mah bangin Pasian in mawhnei mi khempeuh a tatkhiat ding a lungdeih (decree) a piak loh hang, kineihkhem hetlo in mawhnei mi khempeuh akihotkhiat, aki tatkhiat, akigupkhiat ding zaah-za thumaan tawh lunggulh hi. A Paubaang Mite Adingin Paupen Theihna LST Munte Israel ten a kumpi dinguh mi khat a nget pen mawhna hi (1 Sam. 12: 17), ahi ta zongin Israel miten kumpi khat aneih dinguh Pasian deihna hi kha ding hi, banghang hiam cih leh Pasian in a kumpi dingin Sawl na pia hi (1Sam. 15: 1). Taanglai in Israel mite adingin Pasian pen a Kumpi uh le a Topa uh hi pah napin, a mau sung pan mi khat Pasian in a kumpi dingin a seh sak ding a ngetna un Pasian lungkimlo sak hi. Hi mah ta leh Pasian in phalzel hi. Rom 13: 1-7na tungtawn in Pasian in mihingte mihing mah ahi kumpiten hong uk ding phalna nei-a, tua kumpite thu i man ding zong lunggulh hi. Ahita zongin Buddhist kumpite sepzia khempeuhte Pasian deihna tawh kituaklo ahih manin, a cih bangbang uh man haihai ding hilo hi. This is the paradox. Joseph pen a sanggam ten Egypt ah zuak hi, ahita zongin hih thu ah Pasian phalna (lungtup) ki hel hi (Piancilna 45:5-8; 50: 20). This is the paradox. Mihing thahna tawh biakpiakna pen Pasian in mudah hi. (Late 106: 34-39; Jer. 19: 5; Ezek. 16: 20). Ahi zong tua Pasian in Isaac tawh biakpiakna a piak nadingin a lungtupna Abraham tungah na kal hi (Pian 22: 2). Tua ahih manin hih Pasian kalh thu pen a kamciam thu tawh a kisongsawlawi tawh kibang hi (Pian 17: 16, 19). This is the paradox.
114
Isaac taang-a ki pia tuno, mawh neilo Jesuh Khrih in mihingte mawhna hangin sihna hong thuak hi. Ahi zongin tua thu in Pasian hehna damsak zo bek hi (Luke 22: 22; John 19: 11; Sawltaak 2: 23; 4: 27-28). Upna le Muanna tawh ki sai Upna na-ngawn Pasian teel mite bek in um thei hi (John 6: 44; 10: 26), bekthamloin Ka Pa in kei tungah a hong piak mi peuhmah ka kiangah hong pai ding-a na ci lai hi (John 6: 37; 10: 26, 27). Tua hi-a upna le muanna mahmah zong Pasian letsong (gift) ahi hi. Tua ahih leh Pasian in a um ding-a a sehloh mite banghang mawhsak hiam? Bekthamlo-in mawhsakna thukhenna a thuak khinta ahi uh hi ci lai hi (John 3: 18; 5: 40). Upna le muanna pen Pasian letsong (faith itself is the gift of God) hi na pin (Efesa 2: 8) uplohna pen mawhna hi miikmeek hi (John 16: 9). These are Biblical paradoxes in general. Lungdeih Dinmun A Tunzolo Pasian Lungdeih panmunte Pasian in, Jerusalem aw kong siansuah khin-a, ahih hangin a nin mahin na om lai veve hi ci hi (Ezek. 24: 13). Pasian in a siansuah zolo tawh ki bang hi. Pasian in, Mawhnei mi khat a si ka muh ciangin nuam ka sa het kei hi ci napin mawhnei mi tampi sihna hell sung tung ding cih pen gen vet loh hi (Ezek. 33: 11). Pasian in mawhnei mi khempeuh a tankhia lah tawh ki bang hi. Jesuh in, Pa aw, amaute in bang hih ihi hiam, cih theilo uh ahih manin a mawhna uh na maisak in, ci hi (Luke 23: 34). Tua ahih leh Jesuh mawhmaisakna thungetna in a teeltuam mite ading bek maw? Hi peuh mahlo hi. Jesuh in lunggulhna tawh ama galte khempeuh mawhmaina ding thu a ngen hi lel hi. Ahih leh amah galte khempeuh vantunggam a tung kim diam? Tung kim peuh mahlo ding hi. Pasian lungdeih ahih loh hangin Pasian lunggulh thu pawl khat om hi. Tua lunggulhna tawh Jesuh in amah a thatte ading mawhmaisakna thu na ngen mah aive cih ding hi. A tom in, i lunggulh khempeuh kingah kim zolo hi cih ding hi-a, (He desired something He had not decreed) cih ding ahi hi. Bangbang hita leh Ama deihna bang a sem
115
dingin Pasian in a hong sap, Amah a it eite adingin naakhempeuh ahoih lamin piangsak hi, ci-in i thei hi (Rom 8: 28). Pasian lunggulhna (Gods desire) LST mun dangte Thuhilhkikna 5:29; 30: 15-20; 32: 29; Khangtaangthu masa 24:18-19; Late 81:8,11,13; Pau 1:24-25; Isa 48:18; 65:2; Rom 10:21; Isa 65:12; 66:4; Jer 44:4-5; Ezek 18:23,30-32; 2:30; 3:7; 5:3; Zeph 3: 2,7; Matt 23:37; Luke 13: 34; Mark 10:21-22; Mangmuhna 3:14-20; Rom 2:4; 1Tim 2: 3-4; 2Pet 3:9. Hi bang bialbual teng mah zong pen Pasian lungtup ahi hi (These are the will of God). Paul in, 1 Timoti 2: 4na ah, Mi khempeuh in tatkhiatna ngahin, thuman a theihkim ding Pasian in a lunggulh hi na ci hi. Ding (will) cih kammal pen Pasian lunggulh tawh ahi-a, Pasian lungdeih tawh ahi zongin ki bulh khawm thei hi. Khempeuh cih kammal pen mi namkhempeuh cihna hi. Mivom, mikaang, misan, mizawng, mihau, Judah mi, Gentile mi ki deidanna omlo mi namkhempeuh cih bangdan hi. (God decrees all sorts of men to be saved). Judah minam sung pan Judas Siakazuh piapua le Topa Jesuh veilam a misuampa bang vantunggam tunglo ngel ding uh hi. Ahi zongin hi thu-te in khempeuh cih kammal ii a deihna su-mit zolo ding hi. A mun a mual tawh ki zui in khempeuh cih kammal ki zang thei hi. Hi lai ah Paul in khempeuh kammal azat ciangh teeltuam mite tungbek maw teel tawh teelloh tawh mi a kici khempeuhte tungah, koizaw hiam azat dan? Ngaihsun kaak dih ni. Khempeuh Teeltuam mi khempeuh bek tatkhiat ding Pasian lungdeih hi (Hih lungdeihna in Pasian lunggulhna za-ah-za pua zolo sak hi) Teel tawh teelloh tawh mi khempeuh a vekpi in tatkhiat ding Pasian lungdeih hi. (Hih lungdeihna in mi khempeuh tankhia lo ahih manin lungdeih ki cinna hilo hi). Teeltuam mi khempeuh bek tatkhiat ding Pasian' lunggulh hi. (Hih lunggulhna ah teelloh mite zong na kihel lai uh ahih manin, hih lunggulhna ah kilamdanna piangzo nailo hi. Teeltuam mite pen Pasian lungdeih ahi uh hi). Teel tawh teelloh tawh mi khempeuh a vekpi in tatkhiat ding Pasian lunggulhna hi (Lungtup ii gah lungdeih a pian khiattheihna
116
dingin lunggulhna mun pan hong kipankhia phophot ahih ban ah, hih mun ah mi khempeuh kihelkim thei ahih manin a li-na pen maan pen hi. Banghanghiam cihleh khempeuh le lunggulh hang ahi hi. Pasian in mi khempeuh a kibangin hong lunggulh hi. Kuamah Teeltuam mite kuamah a siatlohna ding Pasian lungdeih thu hi (hi bek hi ziau leh Pasian a thumaanlo suah hi). Mawhnei mite kuamah a siatlohna ding Pasian lungdeih thu hi (A mawhna hang-a hell a tungding pawlkhatte Pasian in a tankhia zolo tawh ki bang hi). Teeltuam mite kuamah a siatlohna ding Pasian lunggulh thu hi (Teeltuam mite bek lunggulh lo in teelloh te zong na lunggulh hi. Lunggulh kammal pen teelloh te ading hizaw hi). Mawhnei mite kuamah a siatlohna ding Pasian lunggulh thu hi (Teel tawh teellohte tawh akibangin mawhnei ahi uh hi) Tua ahih manin hih a li-na maan pen hi. Banghanghiam cihleh Pasian in kuamah in siatna a thuaklohna dingin hong lunggulh mahmah hi. Therefore Paul says, God our Saviour, who desires all men to be saved and to come to the knowledge of the truth (1 Tim. 2: 3-4). Lastly, the reason behind why some sinners are saved and some are not is because of the fact that God's decree to save his elect and his desire to save all sinners! It is clear, then, God desired something which he didn't decree, for if he had decreed it, they would have feared him, they would have got their priorities right, they would have heeded his commands. Tua ahih manin Pasian in a lunggulh khempeuh ah a lungdeih (decree) na chiahlo cih kilang hi. A lungdeih (decree) chiah taktak leh a lungdeih bangin piang ding-a, a thukhamte kizui kimzo ding hi. Pasian in a lungdeih (decree) chiahlo a hih man-a a thukhamte a zui kimzo kuamah a omloh laitak mahin Matt 3:17na ah lametna awkhat hong gin a, tua in, Hipa pen ka it mahmah ka Tapa hi a, ama tungah ka lungkim mahmah hi, cihthu ahi hi. Pasian thukham khempeuh a zuizo le a lungkim sakzo mi khat bek om a tua pa pen Jesuh Khrih ahi hi. Tua hi-a Amah a um mi khempeuh in tua thukham hang-a mawhsaknate thuak nawnlo ding uh hi. (John3: 18). Tua ahih manin upna in zawhna hi. Faith is our victory! (1 John 5:4).
117
Thu Khupna Lam na pai ciang na mailam ngat in na khukbuk (knee) a kikhep lianlian mah bangin, na nunglam ngat in na kiu (elbow) zong na kikhep lianlian hi. Tua mah bangin i Zolai zong a paisan-san ki-om a, a tawm kikkik zong ki-om hi. Deidan neilo in hong lunggulh Pasian angsung pan mawhnei mi tektek zong kunglam zuan-a taitai le anungtolh-tolh-mi namnih om hi. Lunggulh, lungtup, lungdeih=deihna cih ziau ding hi lel e a-ci zong om ding a, tua bang hi kei khiatna tuamtek nei hi a-ci zong om ding hi. Zo kammal ahi lunggulh, lungtup le lungdeih cihte a mau panmun ciat ah khiatna nei le muibun tak-a aki zat theihna dingin laigelhpa in lim ngaihsut hi. I Zo kammalte pen gamtang sak ding, singsing ding, tattat ding, panmun kician nei sak ding, a ki lamdang khiatna nei-a khen dimdiam ding kisam hi. Tua ahih man in i kammalte nasep (tavuan) guan ding hi hang. Tualo pen na theology thu-thuk theih zah in na mite hawmsawn zo ngeilo ding hi teh. Tu in Buddhist kumpi ten i Zolai a bei mang theihna dingin panla mahmah uh hi. Banghang hiam cih leh i thu-upna uh pen i Lai sung uh ah teng hi cih ei sang mukhia masa zaw uh ahih manin kipattaak sa uh hi. Tua ahih manin na kampau le na zat lai (script) kep cing kipan ta in. Tua hikei leh nisim hong pantah a hong vaak tua kampau le lai pan na ngah na-upna na mansuah kha ding uh hi. Zomite tuma galpi khatna le nihna kikaal sung khawngin kipau bek-a lai kinei nailo hi. American Missionaries te lak ah Cope topa in Ciimnuai-Zomi te aading phonetic system tawh mikaang laimal A-Z te zangin i aw-kaih tungtawnin lai hong bawlsak hi. 1932 kum-a Cope topa in thuciamthak Tedim Zolai-a na letkhiat pen i laibu neihte lak ah a masa pen hikhasawp ding hi. Ahizongin tu in i Zolai a nei ei Zomi khangno tampi takte mah in i kinloh leuleu banah Buddhist kumpi ten Zolai sin ding khaktan lailai ahih manin i lai pen i kam bek ah kipuapian ta a, i pu i pa te savun tung a a laiat ui-in tuahsak cih a kigen mahbang in midangte in i lai hong sukmit sak khaklohna dingin kemcing ciat ni.
118
PILNA BULPI ZONGNI (Pau. 3:15-17; 2:3-6) Mang Tungg Thang Thumasa Christian Lai Siangtho bu enleng i theihsa mah bangin Lai Siangtho Lui pen khen 4 in kikhen hi: 1. Pentateuch (Thukhun bu), 2. History Books (Tangthu bu), 3. Poetry & Wisdom Books (Lanam leh Pilna bu), 4. Books of the Prophets (Kamsaangte thubu). Tua mah bangin LST thak zong khen 4 mah in kikhen hi: 1. The Gospels (Lungdamna bute), 2. Historical Book (Tangthu bu), 3. Epistles (Lai khakte), 4. Prophecy (Mangmuhna). Dr. Vum Son ii thugen khat ka mangngilh theikei hi. Tua pen Rev. Khoi Lam Thang (Translation Officer, Bible Society, Yangon, Myanmar) tunga Singapore ah a genngei ci hi: Christiante haitak uhteh laibu bu 2 (OT+NT) bek simin kipilsak mahmah lai, gen ding tampipi thei. Tuni-in hih thu zong a dawngnuam i hi hi. Tuni i kimuhkhopna thu thupisa mahmah ing. Na zonsawm (na kansawm) thu-uh thudang dingin ka ngaihsunkei hi. Lai Siangtho lui sungah Pilna bu (Wisdom Books) acih bu 4- Job, Late, Thuhilhna, Paunak cihte a kigelhna Lai Siangtho thu a kansut dingin hong tel ing. Hih pilna bu limtak a sinsawm a hong paite tawh kimuhkhopna ahih manin thupisa mahmah diak ing. Ken um ing: hih pilna bu a kiciteng 4 pen limtakin asim a, a teltaktak mi pen minuai ah omhetlo ding hi ci-in ka um hi. Tuni pen li (4) thu i limgen mahmah ni-in ka ciamteh hi. Lai Siangtho siampa khatin gen hi: Lai Siangtho pen, 1) Thutheihna dingin simin, 2) Gupngahna dingin umin, 3) Sianthona dingin zui-in cihbangin atomin thu 3 na gen hi. Maan hi: I theih dingbek thupeuh upsawm in, i up ding thupen zuihsawmleng kikhial mahmah kha ding hi. Tua hi-in koipen theih ding/up ding/zuih ding cih hong kansut unla, hong khensiam un. Mi pawlkhat amkhamin khensiamlo ahih manin buaipih mahmah uh hi. Khensiamin telsiam peuhleng buaipih ding Lai Siangtho hisamlo hi. I Lai Siangtho simna-ah i muh mah bangin pilna (wisdom) in bangzahtakin thupi a hiam? cih i thei hi. Pilna in pahtawina, minphatna, hauhna hong pia ding ci hi. Tua ahih manin hih pilna anei
119
Topa kiangah hih a thupi (mannei) PILNA pen i hih theihtawp a i zon ding a thupipen in ka mu hi. Tua hi a thudang khempeuh sangin pilna pen a zontaakzaw ahihlam kimuthei hi. Mt. 6:33 ah Pasian gam leh amadikna zongmasa un. Pilna/hauhna zongmasa un ci-in hong sawl masalo hi. Tha lakna dingin Mipil 3 ii kampau thu 4 kong hawm-sawn nuam hi. Pilna tawh kisai thuthuk amu penpenpa ahi Aristotle {384322BC} Scientist leh Philosopher, Plato ii sangnaupang, Macedonia gammi, Zatosiam khat ii ta ahi hi): (1) The roots of education are bitter, but the fruit is sweet. Pilna pen abaihlam in a kingahlo ahihna thu a genna hi. Manpha ahih manin a ngah a haksatna a gen ahi hi. IT lam asiam Sir Thomas John Watson (1874-1956) founder of International Business Machines (IBM) Corporation (1924) Dell Computer -1999 in bawl) in a lungkiabaihte adingin a genna-ah: (2) If you want to increase your success rate, double your failure rate. Khialh ding akihta mite a thapiakna i mu hi. Pasian mizat minthang ahi Martin Luther (Nov 10,14831546), German theologian and religious reformer) in zong thu-um mi hihna tawh a nungta lametna neihding thupisak hi: (3) Everything that is done in the world is done by hope. Lametna ii a thupitna limgen mahmah hi. Pilna ii thusim a mukhia Aristotle ii laisinna tawh kisai agen thupi en laini. (4) Learning is an ornament in prosperity, a refuge in adversity, and a provision in old age. Thu Khupna Topa thuthuk sinna i kalsuanna-ah Singlamteh lampi phawkden ni. Martin Luther in ci hi: Christian theology is Theology of the cross rather than theology of glory. Na khempeuh abaih a kingah omlo hi. Aman piaka i ngahte mah manpha toto hi. Aristotle thugen maan hi. I baih ngahte sawtkimanglo thei hi. Tua ahih manin lungkialoin i hahkattohtoh ding ahi hi. Tua ahih manin Pilna leh Pasian khenkhia khakei ni. Pilna ii bulpi Pasian kiang pana hong pai ahihlam phawkin zong ni. Pasian mahmah zongmasa ni. Tu ni-in hih pilna bu ahi Pasian thubu (LST) bu limtaka kan a, azong mi-in Pilna bulpi ahi Topa mutaktakin azon pilnataktak zong mulai ding hi. Topan thupha hong piaciat tahen.
120
SANG MAH KAHKAH LAI MAW Zam Len Mang Thupatna Neulai sangkahpihte tawh kimuhkik ciangin, pawlkhatte zi leh ta tawh nuamsa uh a, pawlkhatte kumpi sungah milian mithupi nahita uh hi. Pawlkhatte ahih leh khualzinin mihau milian minuamsa na hita uh hi. Ahih hangin kei ka hihleh tuni dong sang mah kahkahlai ka hih manin, lawmten LawmSang mah kahkahlai maw? Ci-in hong dong theizel uh a, midangte bangin ka dawnna dingdang omtuanlo ahih manin, Hi sang mah kahkahlai-ing ei, ci-in ka dawngkikzel hi. Nidang hunin Sang i kahnop mahmah hangin khuakim ah sang omkimzolo a, sang ii manphatna zong mipi-in kitheinailo hi. Tua ahih manin Sangkah pen tangthakuan bangin ngaihsuthun om hi. Tangthakuan tawh kibang cihnopna-ah innkuansung pan a manpenpen khat sangkah kisawllel hi. Tua khit hunkhat ciangin Sang thupilam kithei a, Sang omna munah khuadang pan Sangkah dingin kipai hi. Tuhun ciangin khuakimphialah sang hong omta hi. Tua ahih manin tulai khangno pilna asinnuamte adingin lampi kihong mahmah cihding hita hi. Tua ahih manin i pu i pate hunlai-in galmat-samat tawh nakidem uh a, tuhun ciangin khangthakte in Pilna Degree tawh i kidemhun hong hita hi. Tuhun ciangin mihing khat tangthu a kikan ciangin Sang koitengah kahngei a, degree bangteng ngah a, bangteng semngei hiam, ci-in kikanmasa hi. Sangkah ngei mikhat pilna pen laitan (class) a zawhzah leh a degree te tawh kitehmikmek mawk hi. Lai Siangtho sungah Cinate adingin Zato om acih mah bangin Pilna deihte adingin Sang om hi cihthu a kibulkupnuam i hi hi. Sang I Cih Bang Hiam? Thu patna-ah i gen mah bangin Pilna deihte adingin Sang om hi. Tua ahih manin Sang i cih pen Pilna sinna, Pilna tawkna hipah hi. Sangkah mikhat pen Pilna deih hi a, Pilna deihte Sang mah akah hipah hi. I neulai kumnga i cinnakleh sangah ki-ap in sang kikahthei hi. I kum phazah i telkeileh siate in i khut tawh i luzaang khengin i bildawn hong lawngsak-a i batleh sangkah thei-in hong ciamtehpah
121
hi. Naupang pawlkhatte in akum cingnailopi a ute sangkah zui-in hong paithei uh hi. Ut ahih teh sangnaupang in sangni cihbang hitheituanlo hi. Sang in zong ciangtan leh khalna khat na nei hi. Tuhun ciangin sangkah nuamlo in mivakvai kitawm mahmah hi. Sangkah in pilna zong tek i hih bang mahin laitan (class) tansawm tawh lokho-in zinei-pasalnei tawh, gamdang pai khualzin-in ahau tawh, kumpi nasem in ulian asuak tawh, biakna Sia semin a minthang cihbangin atuamtuam ki-om hi. Tua pilna tawh kivakna a neite bek ading sang a thupi hizenzenlo hi. Sang i cih pen mikim ading laipilna ngahna bekhilo thutuamtuam sinna zong ahi hi. Leitung gam ki-ukna thu, kiimlepaam thu leh sumzon paaizondan a kipan pilna namkim sinna Sangpi ahi hi. Mihon tawh hong kikhawlsak, Siate makaihna sungah hong nungtasak, thukhun tawh kituakin hong gamtasak thei hi. Sang innpi-in leitungmi ii hihna tawh kizui-in, kiimlepaam mite tawh kizop kipatna bulpi ahi hi. Tua ahih manin ahih thei zahin Sanginn pen khuasungah a kilangpenleh ahoihpen mah hileh kilawmin i khua i tui hong tawisang mahmah ding hi. Pilna namkim sinna sang innpi pen i teenna bi-inn (gampa-inn), sikkang innte sangin, ahoihzawleh akilawmzaw in i lamkhop ding thupi mahmah hi. Banghanghiam cihleh Sanginn i cih pen Kumpi tawh kopin khuazaangbup, innkuan mimal ngalletha, sumlepaai te kigawmkhawm in kilam pilna sinna innpi ahi hi. Khuami Nu leh Pa te hanciamna tawh kizui-in kumpi-in sanginn hong lapsangtosak dinga, tua hun ciangin, sang tawh kisai thu mah hong kanmasa ding uh hi. Kumpite in khuamite hanciamna, sang naupangte lai deihna leh Siate hanciamnate bulphuh in hong kanding uh a, Primary School, Middle School, High School, College, University cih bangin hong khangtoto ding hi. Tua ahih manin khuakim ah Sanghoih Sangthupi-i neihkim zawhciatna dingin Zomi akua mah ciatin citakin hanciamciat ding hihang. Mailam ah i gam i lei hong makaih ding khangno mipil misiamte mundang pan hong piangkhia ding hilo in, i khua Sangpi ciat mah panin hong piangkhia ding ahi hi. Hun leh sum tampibei-in pilna siamna sinin Sang i kah a, i Sangkah hun sungin i sin laipilna bekhiloin, pilna siamna tuamtuamte i sin ding thupi mahmah hi. Ka mangngilh theihloh thukhat in BEMS, Saizang ah ka kahlai-in, Siapi Mang Za Suan in laisimbu (textbook) ahilo, pilna siamna (general knowledge) tuamtuam hong sinsak hi. Gentehna in, khua pan-a piang leibelseek leh zabelseek a siamte samin hong sinsak hi. Tua khit ciangin leibel leh zabel Sang
122
naupangten seekin ka zuak uh a, ka ngah uh sumte tawh Laibusaal (library) khat ka lam uh hi. Tua hun lai-in TV, Computer cihbang hong tungnailo ahih manin, nuntaak-nekzon theihna siamna tuamtuamte sinbeh ka hih manun phattuamna tampi hong pia hi. Tuhun ciangin leitungah nahoih tuamtuam hong pian mah bangin sangah i sin laipilna bek tawh lungkim ding hun hinawnlo a, leitungbup tawh kituakin i kalsuan theih ding hun hita hi. Sangkah kawmkawm mah in mailam ah i tat nang kikhualkholh theih ding kisam hi. I paunak sungah, Sakhi-in atat nang kuamkua khual acih mah bangin, tulai khangnoten zong i Sangkah hun hoih i neih laitak mah in pilna siamna tampi sin-in, kanin, i zon ding hun ahi hi. Tua hih leh mailam i nuntaak i khuasakzia ding lungmuangtakin i kalsuan thei ding hi. Pilna I Cih Bang Hiam? Hih thu pen mitangpi-tangta kidong lehang pilna pen sang bek mah pan kingah thei hi cin hong dawng dingin ka um hi. Eimite in pilna i cih ziauziau pen sangpan sintawm-a ngah laipilna a gennuam hi-in ka um hi. Kei muhna-ah pilna i cihpen a zaipi- in ka tuat hi. Pilna pen sangpan i top ding mah ahi hi. Sang pan in laitan/laipilna neilopi-in kei pen a tangpilngiat cih tawh hong kisanglo dinga, leitung in mipilkhat in cikmah hun in hong ciamteh ngeilo ding hi. Tua ahih manin leitung ah mipilkhat i hih theihna dingin leitung Sang mah zong i kah hamtang ding kisam hi. Ahizongin leitung sang pan leitung pilna ciimna khempeuh a kingahkhin hipahlo a, i nisim nuntakna kiimlepaam panin zong tampi kingahthei ahihna thu a gennuam i hi hi. Sang ah i sin pilnate pilna tawphah in pilna tuamtuam i zonbeh ding ahi hi. Pilna sungah ciimna leh teina zong kihel hi. Ciimna (wisdom) nu leh pate in laipilna neilo napin nuntaakzia tatzia ding kilawmthei-in vaihawmzia siammahmah uh hi. Teina(Instinct) i cihtak ciangin i mihing nuntakna-ah midangte mithek, luhek theibaihin a kilawm a kituakin gamta theipah a, hilh tawmtawm kulseselo hi. Teina pen Pasian hong piak letsong deuh in ka tuat hi.Tua ahih manin mipicing khat i suahna dingin Ciimna, teina leh laipilna hih thuthum teng kisam pelmawh hi. Hih thuthum teng sungpan khat peuhpeuh ah thanem in i tawikhaina a kikimloh ciangin i mihing nuntaakna sungah i lawhcin ding zahin kilawhcing zolo hi. Ka pilna sin kicingta-ei aci mi kuamah omlo ding a, pilna sinhun in beihun/tawphun nei theilo hi. Tua ahih manin Pilna i cih
123
pen nisim in kanin behlaptohtoh ding a kisam ahi hi. Khangmoi khanghaam tawh zong kisailo hi. Pilna sinna in hun ciangtan neilo hi. Temta zangsemsemleng hiamsemsem acih mah bangin pilna zong zangkhia semsemleng pilna khang-semsemzaw hi. Gentehna in: zumlai-at khat in nisim in lai-at hitase mahleh sazian bawldan leh ahunzui-in computer vanzatdan atuamtuam theih ding kisamtoto lai hi. Sangsia sem khat i hih aleh zong nisim lai hilhden hi napi-in, moonman thintan (Teacher Refresher Course) kahden ding kisam veve mawk hi. Tua in a khuak uh sawpin, na vaksak a, nosuahsak zel hi. Kumsim in a hilh laibu (textbook) kibangden tase mahleh thutuamtuam thei-in tua tawh helhkak zodenleh, sangnaupangte lawpin amau zong nuamsa uh hi. Hih danin sia makaite mahmah zong pilna behlap in sangnaupang te bang mahin a tawntungin i sinbeh i kanbeh dending kisam hi. Tua mah bangin biakna sungah zong a minthang mahmah Pastor khat i hizongin, khuahun zui-in pawlpimite kisap Kha-an leh leitung khantohna tawh a tonkhawm thu leh late ah i makaihzawh ding thupi hi. Tua bekthamloin Pawlpi tuamtuamte tawh zong khuahun zui-in kipawlkhawm a, nasepkhop theih ding kisam mahmah hi. Leitungthu leh biaknathu ah pilna siamna a neite in i pil i siamnate cilbawllo in i zatkhiat ziahziah ding thupi mahmah hi. Mipiten zong tua bangin pilna siamna neite mawk om sakloin i minam leh i gam adingin zangin i pahtawisiam ding kisam hi. Tua hileh i minam kilamsangtozo pan ding hi. Pilna Leh Sum Atonkhop Kul hi Khuakhat ah sangnaupangkhat pen laipil mahmah a, tanthum a zawh ciangin sum haksatna hangin a nu leh a pa in sangtawpsak hi. Sangkah ding utmahmah ahizongin nisim in lolambek ah kitonpih hi. Sum omlo ahih manin utin akapkap hangin piangthei peuhmahlo hi. Hih thu in ka lungsim nakpitakin hong lawngkha a, mipawlkhatte sangkahnuam mahmah hinapi-in sum hamsatna hangin kahzolo uh a, pawlkhatte ahih uhleh sumhau mahmah napi-in sang-kahnuamhetlo leuleu uh hi. Tua ahih manin leitung pilna i sintheihna dingin sumlepaai mah zong kisam a hihna thu a gennuam ka hi hi. Leitung pilna tuamtuam i ngahtheihna dingin sum leh hun kisam a, sum omlohna hangin Zomi tampite in i ngahding pilna zah a ngahzolo mitampi ki-om hi. Gam leh minam a it sumhau tampite in, i gam leh i minam sungah pilna sinlaitakte leh a sinlai dingte a hun om sungin thapia in i huhding thupi mahmah hi. Sangkah maban zomthei
124
dingte huhna a piathei ding sum anei tampi a kisap mah bangin, ahuhtaak sangnaupang i hih ding zong thupi hi. Khatvei lai-in Lai Siangtho sang khatah sangnaupangten huhnangen ngeingai uh a, Tedimmi sangnaupangte sungah angah khatzong omlo uh hi. Ahangpen Tedim mite hauthei mahmah uh, huhna (scholarship) kisamkei-inteh cihthu nahi mikmekmawk hi. Hihthu lawmte tawh ka kikup uh ciangin I mipihte hauhpen ein cihmawhlawh khonghang ee ka kici uh hi. Tuhun ciangin nidang hun bang hinawnloin eimite zong khua kimuta a, pilna sinten zong sumhaute kinoptuampih mahmah ta hi. Tua ahih manin nidang hunin sumhaute leh pilna neite a tuamtek bangin i ngaihsut hun om hitase mahleh, tuhun ciangin tua bang hithei nawnlo a, sum leh pilna a tonkhoplohin Zomite mual i suakzokei ding hi. Thukhupna Pasian huhna tawh Zomite leitung minam tuamtuamte tawh liangko kikimin kal i suankhawm theita a, pilna siamna, ciimna leh teinate ah midangte nuai ah i omnawnkei hi. Nidang hunlai bangin galmat-samat tawh kidemhun hinawnloin, pilna tawh kidemin nungta kalsuan khuasa theita i hih manin lungdamin i kipaak mahmah hi. Tua ahih manin hunneilai khangnoten thu dangdang sangin Pilna mah amasapen in koihin i hanciam ding tha kong pianuam hi. Lai Siangtho sungah, Naneih nalamteng bei-in pilna zongin acih bang mah in Pilna, Ciimna leh Teinate a bucingin i ngah zawhna dingin kanin, sinin, zongin hanciam ding hihang. Tua mah bangin i minam sungah a neizawdeuhte inzong Pilna sin khangnote thapia in sumlepaai tha mah tawh nakpitakin huhin panpih ding hihang. Tua ciang bekin Zomite lungtup tuibang tungzo pan ding hi. Tua hileh sumlepaai tampi aneite zong sumhaubek hinawnloin, mi haupa (mi tampi a pantahpa) hong hiding uh hi. Sum leh pilna tonkhawmsak ding hihang. Sumneite leh pilnaneite mapangkhawmin nasemkhawm ding hihang. Topa Pasian in Zomimal khat kimciat tungah pilna, ciimna leh teina bucing tawh mipicing asuak kimciat dingin thupha hong piakim tahen. Amen.
125
TOL SOHLOH Zu hoihna a gensawm ka hi kei hi. Dr. Hau Za Cin Ciinzu akibilh ciangin amalhpahna dingin tol kisawh hi. Tol pen zu-umna dingin a kizang buhhum pan kibawl hi. Buhhum tui ah kidiahmalh a, a kigawizan zawh ciangin kilom, kimeekkhawmkik a, kiphokeu hi.A kizat ding ciangin kinuaizaan in buhhuan minsa tungah kiphulh a, enzymatic fermentation omsak hi. Hih fermentation in carbohydrates te alcohol, zu i cih pen suaksak hi. Buhmanzu khumzaw a, buhham zong kibawl veve hi. Zu pen ciin sungah ki-um zawdeuh ahih manin a minsia ciin zu a tangsuak hi. Ahizongin bel sung, um sungah zong ki-um veve a, lawhta sungah nahphah inzong ki-um thei hi. Mipinek dinghilo inkuannek ding lel ahih manin tampi kibawlngeilo a, lawhtadimkhat (approx.2Kg) khawngbek ki-um hi. Ciinzu pen ahazong kine ahih manin a kizat ciangin zune kici a, zudawn kicilo hi. Gualnopna leh pawihun ah kizanglo a, vaitun dangkeukapna ding leh lengla dona cihkhawngin kizangbek hi. Zomite ngeina-ah tol sawhloh zu in pawi kikhaamngeilo hi. Khuaizu leh bawngnawi tawh pawi kikhaamngeilo hi. Tangvaak, Tonko, Sialsawm pawi, Khuado pawite ah tol soh zu vive kizang hi. Ahizongin mipinek ding, mipidawn ding zu pen atuam vilvel in kibawl a, tua pen Zupi kici hi. Khualzin gamvakte dawn dingin zu kikhaih a, tua pen Zuhang kici hi. Tua pen thawl sungah kithun a, puakkawikawi theih a, tuisik hita ahih manin siathei nawnlo hi. Zupi leh Ciinzute tua bangin kipuatheilo ahih manin insungzu ahih keileh pawizu kici thei hi. Zuhang pen ahihleh vakhat a, gamlekin, a khuahek zong manlang a, tampi luvai-in tuksak hi. Zomite commercial zu kici thei ding hi. Tol sohloh in ciinzu kibawltheilo a, tol sohloh in luvaizolo a, tolomlo in ningzu kidawntheilo hi. Tol soh cih ciangin a bawldan genna hi. Ciinzu pen hih bangin kibawl hi. Buhtang (buhman hiam, buhham hiam) nek ding bang mah in kihuan a, amin ciangin lawhpi sungah kithuukkhia in, a khindong (20 minute ding khawng) kikoih a, tua ciangin a tungah tol, thoza banga malh, tanghovui tawh akibang pen kiphulhin hoihtakin kitokkim a, tua zawh ciangin a umna ding ciin hiam, bel hiam,lawhta hiam sungah nithum ki-umcip hi. Nithum sung kisincip a, huthe leh tho hoihlothei ahih manin a
126
huthetkhaklohna dingin khautang tawh kihencip hi. Belneihma in ciinsia sungah ki-um ahih manin ciinzu a kici hi aciin sung bekah kium hituanlo hi. Zomite vanneih hong kibehlap ciangin belsung, umsung leh sikbelsung natawm ah ki-umta a, sumngo bel sungah zong a umzo omtalo ding hiam ka ci hi. Nithum zawh ciangin kihong a, a tuiciilte ataw ah datdihdiah a tua pen kikhaihkhia in zuning kici hi. A ning pen limmahmah hi (ka dawn nailoh hangin)! Aha leh a ning haipi sungah kisuakkhia a, tua zawh ciangin ...(nangthu thu hita ei Pa Sawng)! Tol Bang Hiam? Tol pen yeast kici a, enzyme namkhat hi. Buhhum apo ding ciangin life process tampi piang hi. Tua apotuung buhham in enzymes tampi buhtang sungah piangsak a, tuate fermentation, ahih kei leh buh-umna dingin kizang hi. Buhtang sunga glucose te ethanol (zu) suak hilel hi. An zong i nek ciangin i gilpi sung leh gilzang sung ah muatin glucose leh ethanol piangsak a, tuate sisan ah lutin thahatna hong pia hi. Tolsawh pan kibawl zu pen anhoih mah hi a, tolsawhloh i nek buhsih anhoih mah hi a, sisan ah luanglutin thahatna hong pia hi. Atui adawn leh aha a baak hilel hi. A sunga anhoih (nutrients) kibang veve hi. A tui ah atee (residue) omlo a, a hoihteng kineziau a, aha ah atee (residue) tampi-om hi. Tua manin buhsihne Zomite in ekhau a, innuai vawkpi-in thaulawh hi. Vokpithau leh Khuado Pawinuam hizel. Vaimim i nek leh ateetam a, ekthak ding tam a, sisan ah a paitawm. Bal, kawlkai, hakai, habial, mai, nga, be, maiteh, ankam, lothang, zasan, at. (*at = a tuamtuam; etc cihna) cihte ah bang anhoih pen hiding hiam? Tua leh tol pen anhoih bawlna, a hoihlote ahoih suaksakna kici thei hi. A nektaklo khat alim suaksakna. Nu leh pa in a tate uh a tai, a sat uh ciangin a pattah tol soh bang hi a, atee a khaihkhia bang hi; tua hi keileh lokhohlohma bang ding a mak kul ding a, nek ding ngahlo ding hi. Bawngnawi leh khuaizu pen tol sohloh hi. Helpih neilo, a siang sitset, a kikhaihkhialo, a kilamdangsaklo, a hihna bangbang ahi suak hi. A hihna kheklo - dausaklo, zong ciiltuam sak tuanlo cihna hi. Tol pen ahoih bawlna, ahoih pan a hoihseem bawlna ahih manin buhvui maimai abat hangin thupi hi. Leitung zinsuk i zintohna-ah zong a hoihzaw ding aom leh i ciing pah a, a hoihlo aom leh i khek hi. Tua pen khantohna hi.
127
I nuntaakna ah tol sohloh i hih hun tamveipi om hi. Buhsih tungah tol i sawh ciangin tua an hoihna, a vitamin i cihteng tuisikin hong luangkhia a, tua vitamin pen a tui-in i dawnziau mah bangin i nuntakna-ah a hoihte midang dawnziau theih dingin i luikhiat pahpah ding thupi hi. Buhsih tol sohloh pen kamsungah kibakin, hapi-in gawizan in, gawl ah kivalhsuk a, gilpi-in sinkhatui leh kamsung pan i nek ci-al leh tuisikte tawh helgawpin um-uih a, a zan ciangin ahoih, a vitaminteng sisan ah huplut hi. Sisangui zui-in pumpi tungah hawmkawikawi a tha hong pia hi. Tol soh ahih ciangin kamsungah hapi tawh gawizankullo, gilpi-in a-ummuatsa, anhoih glucose teng a khaihsiang (extract) khit ciangin readymade in thagui ah direct in kihawmkhia hi. Tua manin glucose tuite pen tha hong piapah an ahi hi. Buhsih pen gilpi in a khaizan zawh ciangin tha hong piapan, thatang hong piapan ahi hi. Mihing nuntakna-ah zong tol sohloh leh tol soh nuntaakna om hi. Na nu leh pa hong itna na hih theihtan a nang zong itna nalah kik pen tol soh nuntaakna hi. Ka hauh ciangin, ka nopsak ciangin ka nu leh pa pahtawining na cihpen tol sohloh nuntaakna hi. Ka khankhit ciangin piangthakning, ka sihma in Pasian kiangah ki-apning na cih pen tol sohloh nuntaakna hi. A process saulua hi. Lengkul, nungak-tangval zineihakte tol sohloh hi. Gahhak hi, a gah kilohak hi. Tol soh leh tol sohloh nuntaakna mihing ah omtham tham hi. Nanga a koi pen hiam? Ka hauh ciangin missionary ka vak ding, ka hauh ciangin sawm-ah-khat ka pia ding hi, ka hauh ciangin kong huh ding hi na cih pen a process sau a, tungpahlo hi. Khatveivei gilpi a tun ciangin luaksuak in annek khempeuh kiluakhia kik a, a thapia glucose pen thagui ah lutmanloin a lutna kamvang pan hong lengkhiakik a ak-an, ui-an suakin akgilpi, uipigilpi sung tungin midangin nopsaklawh uh hi. Tol sohloh pen snail mail bang hi a, tol soh pen email bang hi. Lai Siangtho sungah Israelte in TOL SOHLOH pawi nei uh hi. Tua pen siangtho takin Pasian zahtak takin, kuamah kinawngkai sakloin, kuamah zukham-ankham buai omlo in mikhempeuh in nuamtakin a zang uh hi. Zomite pawi tuamtuamte i et ciangin zu leh sa tawh nuamsa uh hi. Lamgui lampheisai-in ningzukhum leh lenkhuang ngaih tawh sunkhua-zankhua na zang uh hi. Taikhua aval nopleh valhen, bu-al a khuannopleh khuanghen ci-in hun leh nite a pai hangin a nopsakna uh ahih buai ding deihlo uh a, laulo uh hi. I nopsakni amtakin zangni acihna uh hi.
128
Mihing nuntaakna-ah nopsakni tamveipi hong tunghetlo hi. Nang pailecin keizuanglo dingmaw lawm, kua tan hehluan hong neemzo dingmaw lawm? ci-in tua zanbei-in, zingkhuavak leh kikhenkul, nasep mabantekah mazopkul ci-in mutnathang phamawhlo, ihmutlohhang phamawhlo ci-in zansung khempeuh lamin, lasa-in lam uh a, kikhenngamlo uh hi. Khual pan hong paite bang amau khualamciat zuanin kikhen ding, a omlaite lunglengin khuadakdak ding cih a ngaihsutna uh tawh lasasa in kikhentheilo uh a, zingkhua hong vak takciangin lah mabantek zopkulin pheiphung nem mahmah uh hi. A dingkhia dingte lah lungzuang tuanglam tungah pheiphung ka neemlawh diam aw ci-in lama pai zawhloh ding uh lau, nungkaih a vei ding dan uh, a paisante uh a phawk ding dan uh la tawh koihin, la tawh awiawi in awicimtheilo uh hi. A inngakte lah lungleng khuadakdak, tun koiciang a tungtatam, khuamual a khumtatam ci-in khuahekhek uh hi. Mihing nuntaakna sungah i mizia tol soh pawlkhat om inteh. Tol sohloh zong om ding hi. Mi hong telsiam pahpahna, hong telsiamloh pahpahnate tol soh hi a, mi hong telsiam theihlohnate pen tol sohloh cihna hi. Bekan a ki-um ciangin tol kisawhlo hi. Bekan tang kihuanmin dipdep a, tua zawh ciang lawhpi sungah kisungkhia in a tui sitkang in, ahateng nahkiateh hiam, aiteh ahih keileh sialnah tawh kituun a puansia tawh ki-uplum in khin tungah meilum mu dingin kikoih hi. Nithum zawh ciang tho a, a uih thetthet leh hoih a, a nak uih zawh deuhleh hoih kici hi. A uih ciangin a malh niknek ding hi a, aphuan bang kaizezen dingin khawmma baal bangin kangleelaa leh hoih kici zawlai hi. Tua dingin a kigendanin nupi pawlkhat in nik tawh umhi ci-in ciamnuihna in kigen theizel hi! Bekan tol kisohlo hi. Bekan pen anhoih hi a, protein tammahmah ahih manin besunga sa kiphum (vegetable meat) zong kici hi. A guakin neleng limlo a, bedang bangin mehin huanleng limlo ahih manin akeu-in kine a, a gawivui-in kine a, a hingin kinengeilo hi. A limna ki-enlo a, a uihna hangin kipampaihlo hi. A hoihna hangin kine a, anhoih ahihna hangin minthang hi. Sa-um zong khin tungah ki-um in, tol kisohlo hi. Sa-um pen vawksathau huanminsa thawlgongneu khat sungah kithun a, a lumlai mah in khintungah meilummu dingin kikhai hi. Meilum ah akikoihna hangpen sa-um a lumna ding, a uihbaihna ding, amuatbaihna ding hi. Vitamin tampi omkhollo ahih manin hih pen a limna tawh kine himai hi. Sathaunam cihna bek hi a, mehsung khahleng mehnamtuisak a, zasan gawina-ah helleng zasannamtuisakin ankamlimsak hi. Tua
129
manin sa-um pen ankamlimna (appetizer) bek himai hi. Sathaubek ahih manin anhoih ahihna omlo hi. Mikangpau in Banana pen nahtang a ci-om, banla aci zong om hang. Banla pen a ngau ciangin kiphuk in, a kaite a khilkhil in kiatkhia a sai-ippi sungah guangin khintunglum ah kikoih hi. Nithum pan ninga sungin hong min a, tol kisawhlo hi. Nahtang minsa zong ki-atleem in banlazu or nahtangzu kibawl a, ahizongin a-umna ah tol kisawhlo leuleu hi. A anhoihna ki-en a, ekthak nuamsak in, gilzang siangtho sak a, fibre tam ahih manin cidamna dingin hoih hi. I nek ciang kamsungah amaknena hangin a sungah akhumngeungeu khat om hi. Theimin tuamtuam - theihia, hai, kawlsing, lenggah, apple, bawkthawk, khelzut, lumlel, keipi, keineu, zuanmuat, suaklu, theipi, theineu, atuamtuam zong ki-um thei hi. Ahizongin a malhna (fermantation) dingin tol kisawhlo hi. Ankamteh, belawiteh, samphok, manta, zasan leh mehtuamtuam zong ki-um thei a, ahizongin tol kisohlo hi. An leh thei umna-ah tol akisawh ciangin zu (alcohol) piangsak ahih manin a dawnte luvaisak a, atamdawn uhleh asisan uh lumsakin, athagui uh zawsaka zukham i cihte ahi hi. Tol soh peuhpeuh in luvaihna piangsakzaw a, tol sohloh in luvaihna omsaklo hi. A hoihna (vitamin) a kibangin kingah ahih manin tol sohloh pen minautang adingin cidamzaw, khuasung, vengsung leh minam adingin cidampen hi. I Topa Jesuh inzong Paisan Pawi aa siim na-ah tol sohlohzu bek kihawm ahih manin tua bekmah dawn ding uh hi.
130
TUHUN ZOMITE LEH PILNA Gin Khan Mang Thu Patna Tuhun leitung khantohzia manlang mahmah aa khuavakzaha manlang kizopnate kinakzat mahmah hi. Leitung mongkhat pan mongkhat olnotakin kihothei bekhiloin melkimuthei cihzah donga pilna akikhangto hita hi.Tua ahih manin leitung pen khuatakhat (global village) naci ziauta uh hi. Hih banga Pilna khantohna pen Leitung mipilte'n tuihualpi thumin nakhen uh hi. Amasa khantohna Tuihualpi pen Kampau, lai (language) kiciana neihna naci uh hi. Anihna khantohna Tuihualpi pen tua ii Kampaute lai-in gelhthei leh, laikhetna tawhkhenin hawmkhiatna naci leuleu uh hi. Athumna khantohna Tuihualpi pen tuhun hi-in Computer zanga leitung munkhat pan munkhat melkimusa-in kiho, laikikhak, thuthangte tuletu in kizasak, kithei, kimu cih bangin nakhento diudeu uhhi. Adang khatin tuhun pen Pilna khang (Knowledge Age) na cilai uh hi. Tua banga leitung mipilte khenna namthum sungah Ei Zomi Ciimnuai ta Tedim kampaute bang dinmunah ki-om cihpen alung ngaihtuahhuai thu khat ahi hi. Tua banah Zomi Ciimnuai tate'n Pilna bangcih zon ding, leitung pilna amanlangtaka atai koicih delhhuai cihte lungphutna aom bangteng kawlgam, vaigam, saklehkhang, leh tuipigal aom sanggamte tungah anuai abangin kong luikhia hi. Pilna Mikangten pilna namnihin nakhen uh aa ciimna (wisdom) leh theihna (knowledge) naci uh hi. Ciimna pen pianpihpilna kici thei hi. Hihpen mihing khatciat neihhi aa tua ciimna pen azatna tungtawnin kimukhia theibek hi. Theihna (knowledge) pen sangkah a sinna leh kantelna pan kingah pilna kici hi. Tua in ciimna khangcingsakin mipil hong suah hi. Tua ahih manin asia leh apha, phattuamna leh phattuamlohna khentel theihna pen pilna kici theipah hi. Pilna kipatnabulpi koipan hi-a, bangzah in thupi, tua-in bangzahtak a, phattuamna hongpia cihte theihmasakloh aphamawh thu ahi hi. Leitunga mipil minthangte laibugelhte enzoleng tampitak omding himahtaleh tuate tunga atuang ii Lai Siangtho sung enlehang kicingpen kha ding hi. Pilna hong kipatkhiatna pen Lai Siangtho in
131
natelgen mahmah hi. Pilna bulpi hong kipatkhiatna pen Pasian hi-in Amah theihtelna leh zahtakna pan kingah ahihzia Paunak 1:7; 9:10; Late 111:10; leh Jakoh 1:5 hihte sungah nagenngiat hi. Pilna zon ding athupitdan Paunak 2 sungah teltakin honglak hi. Pilna pen Paunak 2:4 sungah Ngun, ahih keileh a kiseelsum manphazon bangin hahkatin pilna zongin, 9:11 Pilna in nakhang hong khan dinga, na nuntaakna hong sausak dinghi, cingiat ahih manin mihing nuntaakna-ah athupipen in Pilna hi cih hipah hi. American President George W. Bush in Pilna tawh a nuntaakna akivak mi-in mimanpha mahmah mi hi, na cilai hi. Tua ahih manin khamlezang, simlemal, leh tuipigal khat aa aom sanggam ulenau, nu leh pa te aw ii sanggam pilna sinte, pilna deihnatakpi tawh azongte gensiasia lozaw aa ii hih theihzahin panpih tumzaw tek ni. Professor C. Thang Za Tuan in Pilna pen Pasian kiang pan hi-in sanginn, biakinn ah sinna, zaknate pan kikhuaphawk-beh aa tuhun in tuate pan bek hinawnloin nasepna pan, mite tawh kikholhna pan, innkuansung pan, mipite thu kizakna ahi tadensa, radio, TVpan, Internet leh Cybercafe te pan, leh mundangdang pan kingah theita hi"ci hi. Tuabang hina pi-in ii Tuunnu Zogam Ciimnaui khuamun omna Tedimgam ah hibangte sehsawmsuah sehkhat in a zangthei tamcih dinmun ah ki-om laimawk hi. Pilna bangzah in thupi cihpen mundang gamdang aa atung sanggam nu leh pa, ulenau te'n telngel ding nahih manun ii Thangho leh Liando tangthu lungngaihtuahna ii neih ding thupi kasa hi. Abeisa Hun Zomite Leh Pilna Zogam ah pilna laisin pen Kayin Siate makaihna tawh Tedim, Khuasak, Tonzang, Hakha leh Thantlang te ah kawllai sinna 1901 kumin na kipankhia uh hi. Tua pen ei Zomite adingin sanglaipilna sin kipatcilna (formal Schooling) hipah hi. Kuamah sangkah nuam kiomlo ahih manin akipatcillamin sangkah dingte sumtawh khasimin kiguailiang aa sang akah uh ahi hi. Japan galma ciangciang sangkah nuam tamnailo aa kumpi ki-ukna amapai theihnang in amau utleh utloh thutawh kisailo in sangkikahsak a, kumpin khakhat Stipend leh a nekledawn ding, akisam van leh nate vanpih in sangkah uh hi. Pawlkhat sangkah nuam napin kumpite leh hausa-upate kham hituanlo in, nute pate in sangkah laisim pen zinghuan nitakhuan in kizang theilo ding ahih manin lokuansak zaw uh ciliang hi.
132
Tuhun in zong tuamah tawh kibang laimai hi. Banghanghiam cihleh sangkah ding sangin lokhawh hinawnloin gamdang ah paisak in sumzon ding bekbek kithupisak hi. Tua in Zomi Ciimnuai tate mailam makai ding tampi hong vatmai sak hi. Pilna zonhun om aa sumzon hunzong omhi cileng kikhiallo khangel ding hi. Pilna zonna ding sum kisam pen aman mahmah hi. Tua bang aci nu leh pa sanggam ulenau tezong khialkhin tuanlonapin pilna zonmasak ding hanthot aa ahithei zahin panpih ding thupizaw hi. Sangkah ding lawpna leh uttawmna pen hun kikhelna tawh kizui-in khangto aa leitung galpikhatna (1914-1918) masang in galpikhit Zomi Ciimnuai ta Tedim kampau Piantit (France) kuante hong tunkikkhitzawh ciangin Pilnadeihna hong khangsan pan hi. Japante hong uk (1943-1944) sungin Mikang kumpite galvanleng in bomb khiat ding laupipi mahin Thuklai, Mualbem, Saizang khuate akipan khuapawlkhatte ah sangkah mah om veve ci uh hi. Japangal venkhit lian, 1945 kum kipatin kuama sawl, hanthotsa cihbang kulnawnloin sangkah ding nalawpta-uh ahih manin mipil milian tampi na omtopah uh hi. Tua bang ahih sam hangin numeite bel sangkah ding kihah sawlcihbel omnailo cita leuleu uh hi. Kawlgam suahtakkhit (1947-1985) sungin sangkah abeisa sang kitamzawdeuh naci uh hi. Khuagamla pipi Haiciin pekpan leh Tedimkiim tai 7,8 gamlatna panin pilna zong uh hi. Hostel ah ompah uh aa amau anguaiciatmah tawh amau huantawm uh ci hi. Mei-inn (lantern) zong neilo uh ahih manun meikhuatvakin nihlethum bang ki-umlinglengin agingloin laisimin hanciam uh cilai hi. Tuaban ah zanpuanlum zong neiloin Japan gallai a sakolpuan/kambal (comforter) te mulcilh-sapipi-in nihlethum bang lumkhawm uhci tanghial hi. Phalbi zanngial bang akisukkhak natebek luma, kiheiheileng khua hong vak theisam nacibek uha pilna zongci uh hi. Tuhun inzong ii gamsung nuntaak-khuasak ollohnaziak hang mahzonglah hikawmin hihmah abang pen Zomi Ciimnuaita Tedimmite sungah za-ah sawmsagih (70%) bang ki-omlai dinmun ahi hi. Tua bangin haksapipi mah aa pilna azon manun mipil kiciaptehna Luyechun thuapnih, thuapthum ngahtopah uh aa tuhun in ii zahtak leh muanlesuan makaite hong suakpah uh hi. Tuhun Zomite Leh Pilna Tawh Nuntakzia Tuhun in ahih leh pilna thupi kisa, kideih mahmah ta hi. Ahizongin pilna zonna ding nuntaak-khuasak hamsatnate hangin
133
lungnuamtakin zongtheilo tampi ki-om hi. Tuaban ah sakah khangah, tuipigal ah kizinin sum kizongzaw hi. William Shakespeare in If money goes before, all ways lie open, dangka masuan peuhleng makhempeuh vangkhin hi acih pen kisangtheizaw hong suakmawk hi. Banghanghiam cihleh hihpen ii gamsung nuntaakna ii huzap haksatna tampite hang zong ahi hi. Sangsum dontam banah sangsiaten khasumkhamlo ahih manin tuition, border hong uh aa tua munah akahzote bekin laithei zawdeuh uh hi. Tuate huhau in pilna sangin sumdeihna hong khangzawsak mawk hi. Napoleon Bonaparte in The word impossible comes from the fools mouth, hizokei cihkam malpen mihaite kampan hong paikhia hi, naci hi. Hih kammal pen ei Zomi Ciimnuaita Tedim kampaute'n nuntakpihhuai mahmah hi. I biak Sianmang in zong misila ding aa ahong siam hituanlo hihang. Hanciam peuhleng milian, mipilleh kumpi suakthei ding a zong hongsiam hi. Pilna kisinna kicing neihtheihlohna hangin ii gam, ii leitang, ii minam zong ki-it zolo suak hi. Ei Zomi anei zawdeuhte enlengzong pilna a neihloh manin a hauhpualahin ama nunsung nangawn akhomzo ii tamkeipah hi. Minamdang mihaute enleng amau apil manun amauneihsa atu ata ten gaizolo uh hi. Tua ahih manin pilna mah thupisak masak ding akisam nahi gige hi. Pilna neihlohna ii a hoihloh dan pen kawlten zong paunak in nanei uh aa hih bangin na ci uh hi: Pilna neilo misila, cihnopna-ah pilna ii neihkeileh midangte ii sila suakding cihthu hong telsak hi. Melhoih ningtui kidawn theilo cihmah bangin kawlten zong a paak ahoih hangin namtuinaneilo paak tawh kibang na ci uhhi. Zomi Ciimnuai tate Mailam Ading Vaipuak Pilna tawh ii nuntak khuasak theihna ding pen leitung nuntaaksung athupipen ahihna Lai Siangtho sungah teltak in hong gen hi. A diakdiakin Paunak sungah kiciantak kimuthei hi. Tua ahih manin Zomi Ciimnuai khua paakbang apalluunna ding pen Zo vontawi Nu leh Pa, Ulenau, Simlemaal, Kawlgam, Vaigam leh Tuipi galkhat aa a-omte vaipuak ahi hi. Banghanghiam cihleh mipilten agam, aminam akhantoh theihna dingin ama pianna gam, akhuapuah in amipih, asapihte nuntaakna akilapsang theihna ding anuntakna pia in sem hi cihpen Mahadma Gandhi, Boyoke Aungsan, leh Marthin Luther King te tung pan kitelmahmah hi.
134
Mailam ah Zomi Ciimnuai taten ii Zogam paakbang hongpaallun semsemna dingin sepding vaipuak namguk konglakkhia hi.Tuate anuai aa bang ahi hi. (1) Pilna sinnuamnapi bangmahneilo, pilnazonna ding avaihawmpih ding leh apanpih ding a omlote khuangaih tuahna in hostel (border) pikhatlamin laihilh ding Siapa leh Sianu cialsakngiat aa Pasianthu leh Leitungpilna tawh akhanna dingun pantah ding, (2) Agape Zatopikhat hongin tualai-ah Zomi Ciimnuai vontawi lia leh taang Siavuan sinna akicingneite cialding leh Zatui leh zaha atawm theipenpen in zuakding, (4) Mipikhua muhna atangzaina ding, minam itna akhanzawkna ding, Pasianthu leh leitungthu ah makaipicing neihzawhna ding leh micitak gammakai hong omtheihna dingin Laibusaal hong ding (Laibusaal ah laibu akicingtak aa koihding zong kisam mahmah hi.), (5) Ngeinate kepcingna ding Museum neih aa tua lai-ah ii ngeina vante koihding leh khuahun khantohna tawh kizui-in ngeinate puahtheihna ding zong tua lai mahah kipawlna zumtawh neikhawm ding, leh (6) Zogam Ciimnuai khua mahmah ah leitung mongkhat pan mongkhat meltawh, laitawh kizopna aa akizang computer, internet cihte nasiatak akizattheihna ding cihte ahi hi. A tung aa thunam gukteng pen ii Tuunnu Zogam Ciimnuai khuapi pan patding leh zatding tummasa dingin Pilna leh Siamna anei, asin, nuntaakna khuasak kivakna ding azong a-om Simlemal, Saklekhang, Kawlgam, Vaigam leh Tuipigalkhat aa a-omte khempeuh kong theisak hi. I paunak ah Nupa kilungtuak khuakhat in zolo, khuakhat kilungtuak khuakua in zolo, cih ii neihmah bangin tua bang aa kilunghualin semkhawmleng Zomi Ciimnuai tate paakbang paallun bektham-loin midang namdangten hong enpipan ding hi. A tung thunamgukteng pen Pasianthu leh leitungthu ahuamkimpen leh nuntakkhuasakna ading athupipen ahi hi. Tua ahih manin nang leh kei-in malobang panni, labek-in ii Zagam itna sakei ni, athubek-in lelkei ni! Thu Khupna Tuhun ciangin leitungpilna khantohna tuihualpi thumna-ah aomlaitak hun hi. Ahizong ei Zomi Ciimnuaita Tedimmite leitung
135
mipilte ciaptehna khantohna Tuihualpikhatna leh nihna kikalah kiomlai hi. Leitungah mite internet tawh kizomziahziahta aa en pilna ii neihloh manin misila peuhin ki-om aa haksatna tampitak kithuakkha hi. Pilna zonding thupisalo hiloin sumlepaai haksat manin Diaspora Jews te bangin munkipneilo, gamleh lei hoihneilo bang aa kham leh zangah kithehin lungsim tuibang-gawmding haksata hi. Hihthu lungngaikawmin ii Zogam Ciimnuai Tedim kampau minam makai dingin ii mipih ii sapih leitungpilna, leh biaknapilna sinte minam dangte lakah gualhuai-in lailungnuamtak asin theihna ding vaipuak lianpi-in ii ngaihsuttek ding khuangaihhuaita kasa mahmah hi. Kawlgam, Khamtung gamah lungdamna thugen aa hong pai Pasian nasemte mission nasep mabang azom eiten ii minam Pasianthu leh leitungthu ah kilbang akhan na'ng nakpitakin sepsankul mahmah hilo ahi hiam? Ekkak Laibu: Prof. C. Thang Za Tuan, Tedim BEHS No (1) Sangpi Golden Jubilee Magazine. Prof. C. Thang Za Tuan, Zolus Magazine No (10) Rev. Job Nang Khaw Thawng, Na Khangno Na Kuamah Kisimmawh Sakken.
136
TUITHUUKNA Fr. Andrew Go Lian Tuithuukna lam ah na gunkuang hot inla, na ngen khuhin(Luke 5 : 4). Tuidaihna mun sangin, tuithukna-ah hamsapi leh hamciam in ngasa beng, ngasa huai, ngasa sawk, ngen khuh, dynamo peileng ngasa pen a tamzaw leh a limci tam kiman theizaw cihpen i thei hi. Ei Christian te Pasianthu lam leh leitung taksalam ah picing semsem leh kicing semsem a, i om theina dingin, a masa in anuai a te ah picinna leh thahatna i neih ding kisam kasa masa hi. (a) Spiritual (Kha lam ah thahatna ding); (b) Intellectual (Pilna lam ah thahatna ding); (c) Physical (cidam semsemna ding); (d) Social ( lumuhzii lam, tahsa am ah khantoh theina dingin a masa in ANIMATION a kici nuntat kilapsangna thu, i teltheih ding hoih kasa hi. Tua Animation a cih (Nuntak kilap sangna) a cih kammal pen Anima a kici Latin kammal pan hi a, a khiatna pen Soul (kha) a cihna hi. Animate (verb) pen nuntakna pia hi, nungtasak hi, khanglosak hi, khangtosak hi; lamlak hi, theisak hi, pilna pia hi, hilh hi cihbang ahi hi. ANIMATION cih ciangin, i gamtat-i luheeknate hi-in, tua in... nuntakna piakna, suahtak sakna, nuntaklui lapsanna, lamlak siamna, pilna piakna, theihnailo khat theih sakna, hilhcianna, theihsa khat peuh telsiamna ding a hilhna, phawk sakna, lungsim thakhauh sakna, ciin kikhia thei hi. Tua leh ANIMATION (Nuntak kilapsangna) pen Topa Jesuh in na pankhia masa hi cihpen i muthei hi. Banghanghiam cihleh Topa Jesuh pen (a) khualzin kawikawi in Pasian thugen kawikawi, (b) lamhoih lampha lak, (c) gamtathoih lak, (d) vangliatna tuamtuam bawl, (e) damlote damsak, (f) a mah a lamente deihna kicingsak (g) misi thosak, cihbangte ahi hi. Tua ahih ciangin ANIMATION cihpen a tawntung in, a tung aomte ahi ; pilna lam, kha lam, cidamna lam leh leitung taksa lam ah khantoh semsemna ding a pilna piakna, lungsim lapsang na, problemsolving (thusia pen thuhoih a bawlna), decision-making (thukhen satna), mun leh mual khantohna ding a pilna piakna, eile-ei kitodelh theihna ding a (Self-reliance) pilna piakna, ngasa matdan, betdan hilhna cihbangte ahi hi. Gnt English Proverb khat ah Mikhat pen nisim a ngasa na lei sakden sangin tua pa pen ngasa matdan (or)
137
ngasa betdan, ngen khuhdan, ngakuai siahdan hilh lecin amah leh amah in nuntak pihzaw ding hi, ci hi.
bangin, a masa in i ngaihsut, i ngimna pen khauhpai sak ding (Vision leh Mission) ngaihsutna leh sepkhiatnate nei teitei ding kisam hi. (a) Kha lam ah khantohnate i nei semsemna dingin nisim a Pasian tawh i kizopna pen neiden ding, eile-ei Pasian kammal nawizu banga, duhden ding (Mt. 6:33; Ps 37:5; Jer 33:3; Hos 2:15; Acts 3:1920, 2Chr 7: 14). (b) Pilna lam ah hanciam semsem ding, kammal zaa (100) leh laimal khat kikim, a cihmah bangin lailam ah i san leh i minam zong sang ding, pilna pen mihing manphatna hi cihthute telsiam ding, zomi a kici peuh mah zokam pauthei, zolai atthei, simthei teitei ding, i khuaciat ah eile-ei Library (Laibu saal) neih zawhna ding hanciam ding, laitheilote pen a mawkna in hilh ding, lai-ukte panpih ding, sangkah zolote huhin kahsak ding, beh leh phung, pawlpi leh minamin sangkah zolote, a kisikzo nawnlote pantah in huh ding cih bangte ahi hi. (c) Cidamna tawh kisai-in eimah leh eimah i pumpi siangthona dingin hanciam ding, i innkuanpihte cidamna ding vaihawm den ding, kiimlepaam cidamna ding, siangtona ding vaihawm ding, tuiminsa bek dawn ding, zunbuuk dailenbuuk hoih takin bawl ding, an siangtho bek ne ding, thopuan khungden ding cih bangte hi. (d) Leitung taksa khantohna dingin, innkuan khat in vokkhawi, akkhawi teitei ding, huanbawl hamtang ding, mite ankam, mehteh mehgah, anpalte duhgawhlo ding, eimah leh eimah in semin nei ding, singkung suanna, ngasa khawina, gan khawina tuamtuamte nei ding, kikhual ding, sumzatciil ding, mite tawh kipawl in sum bawlna tuamtuamte neikhawm ding, Share lut in bawlkhawm ding, Association min tawh vanzuak na tuamtuamte neikhawm ding, Sial, bawng, sakol, keel, vok, te leh i ak te limtak a cing ding, kemcing ding, cih bangte ahi hi. (e) Tua ban ah pilna lam, kha lam, cidamna lam, khantona lam tawh kisai-in, kumsim khua khempeuh ah, biakinn khempeuh ah, sang khempeuh ah mundang pan leh kiimlepaam pan tuate tawh kisai a, pilna neite, Pastor te, sang siate, siavuan te, NGO makaite cial in thu leh la te zong gen sak zelleng hoih mahmah ding hi.
cih kikumkhawm in, (Root Cause) or main cause (a hang a kipatna bulpi) zong khawm ding, tua leh hih haksatna pi (main cause, or problem) pen koipan a hong pai ahiam, banghanghiam cihthu pen zong leuleu ding, tua khit ciangin hih haksatna pi main cause or main problem pan bang result or consequence (buaina dang) hong piangkhia hiam cih zong, zongkhawm leuleu ding, tuakhit ciangin hih problem or main cause haksatnapi pen kua in solve (phisian ding, vaisiangsak ding) hiam i cih leh midang hiloin eiteng mah (I, You, We) te in zong khawmciat ding, kikumkhawm in ahoih pen lampi zong khawmin i khial leh khialkhawm, i man leh mankhawm a i om ding kisam hi.
V. Bang Method (dan) Zangin Solve (entel, zongkhia, phisian, vaisiangsak) Ding Hiam?
Man is a social being Mite pen lawm leh gual tawh a kikhawl den mite a na cihmah bang a,midangte tawh kipawl-khawm theih ding kisam masa hi. Tua ciangin Community Organizing a kici mite tawh kithuahkhawm thei a pawlbawl theina, Community Organizing Participatory Action Research (COPAR) (i vekpi a kipawlkhawm thei a, eile-ei i haksat napen, or i main cause or problem pen zongkhawm, enkhawm ding, result or consequence pen mukhia teitei ding, solving (phisian khawm, enkhawm, zongkhawm) teitei ding. Gtn.. in Lusei te in nopna dahnate ah Young Men Association (YMA), khangno kipawlknate in vai khempeuh ah mawhpuakna (tavuan) (duty & Obligation) a nei mah bangun eite in zong ettehhuaite zong etteh theih ding kisam hi. Midangte tawh kipawlkhop theihna, kipumkhatna (Peace, Unity leh Organizing ) leh Unity is strength kipumkhatna pen tha leh ngal hi a cih mah bang a midang tawh semkhawm, bawlkhawm theihnate i neikei a, Community Spirit, Family Spirit, kipawlkhop theihna lungsim, innkuan lungsimte i neikei leh i khantohnate pen angei angei mah ah i omom lai ding hi Eimah teng mahin i mi i sate, i pawlpite bang kisam cihpen i ettel den ding hi-in, amaute tawh, eiteng tawh khutkhat tawi, khekhat khai a semkhawm, bawlkhawm a i omtheh ding kisam hi. Pasian thu-um masate in nekhawm, dawnkhawm, neikhawm in, kipumkhat in om uh hi a cihmah bangin (Cf. Acts 4:32 ), tangpi van, pawl van, ngeina van, minam van, minam lai, minam ngeina, pawlpi tangthu, i khua tangthu, i beh tangthu, i khua leh i pawlpi ading hong kipia vankhat peuhpeuh eima i aituam a banga i kepsiam ding, a kisiatlohna ding leh a thel
140
thanglohna ding a limtak a i kep ding, i behlap ding, i zuun ding hiin, haaltum ding, zuakmang ding, paihmang ding hilo a diakdiak in i zolai, i zo lakam, i zo paunak, i zo Lai Siangtho te nang tawh, kei tawh, eiteng in i kepkei a, i zuunkei a, i pomkei a, i lapsangkei aleh midang namdangte in eisangin hong kinsak zawk ding uh kilawmzaw ding hiam? Tu a banga nasep nate ah effort (hanciam na), sacrifice (kidekna leh dedication) kipum apna, kipum piakna) te nei-in, Charity or Mercy (hehpihna), genthei thuahna, deihsakna tawh na i sep tanghtangh keileh pen gualzawhna (victory) i neizokei ding hi. Tua ahih manin a tawntung a i lungngaih ding ah: eite in mihingte pumpi, kha leh taksa khantohna dingin mawhpuakna (tavuan) (duty and Obligation) i nei hi cihthu pen i teltheih ding hoih kasa hi. Israel te in Jerusalem kulhpi ciangpha kikni (Neh 2:17) a na cih bangun, i minam, i gam leh i pawlpi, i khua khantohna ding in vai khempeuh ah miksi sazawn bangin, kipumkhatna tawh a semkhawm thei a i omna dingin hanciam in khatlekhat zong tha kipia ciatni (Cf: Acts 4:32). A tawntung in eite pen We are not to be served, but to serve) mite ading a nasem i hih nate i kitheihsiam ding zong hoih kasa hi.
VI. Bangci Bangin, CO, COPAR Pen Practical In Zang Thei Ding?
A tawntungin One way system lampikhat bek tawnloin, Two ways system (lampi 2 a tawn kawm) a i omding kisam hi. Cihnopnaah ei i ngaihsutna bek a tawntung a, ahoih pen leh adik pen a genlo ding, kiimlepaam in zong bang aci ngaihsut uh hiam cihthute en zelzel ding. We must be flexible (khauh ding a kisap leh khauhding a, nemding a kisap leh nemding), mi khempeuh tawh kihothei, kipawlthei ding, (Eg. Topa Jesuh zong minamkim tuamtuam tawh zong na kipawl in na kiho thei hi).
VII. Khua Khempeuh, A Diak-diak In Inn 100 Leh A Tungsiah Khuate Ah A Nuai Ate Neihhuai, Bawlhuai Mahmah In Ka Um Hi
(1) (2) (3) (4) (5) Kumpi tan 8 sang pen neizo teitei na ding; Gamsung gampua tawh kizoptheihna ding - TELEPHONE neihzawhna ding; E-mail & Internet Service neihzawhna ding; Khanglui vante kepcingna Room or Hall (MUSEUM); Laibu saal (Library);
141
(6)
Multi purpose Hall or Common Hall ( Khuazangbup kikhop theihna ding Hall ); (7) Mei a tanzawh kim theihna ding; (8) Cidamna zatoneu (Clinic); (9) Khangno khempeuh kipawl theihna Association (Vision Mission); (10) Kum 1 in 1 veita, khuasung khangno khempeuh Picnic paizeelna; (11) Gamhallo ding, meikang, gamkang aom leh vapai-in vaphelh ding; (12) Singkung suan ding (kum sim in); (13) Luidung khempeuh ah Ngasa za/Guza khialo ding; (14) Gante hoihtakin cingding, kemding; (15) Khuazangbup kum 1 in 1 vei, Pasian phatna (Praise and Worship) nei ding; (16) Khuasat zawh kum ( ) cin lungdam kohna Jubilee abawl zoten bawl ding; (17) Innkuankhat in vokkhawi, akkhawi, mehteh mehgah cing teitei ding, dailenbuuk nei hamtang ding, i huang pen limtakin daikaai-in uum ding; (18) Pawlpi khempeuh ah Vision Mission te nei ding; (19) Khuaciat leh pawlpiciat ah a hun lemtang tawh kizui-in, zolai sinnate nei ding; (20) Khangno min tawh khuagei munkhat ah singlamteh phuh huai ( Cf: Gal 6 : 14 ); (21) Khuamin tawh sumbuuk khat nei-in, saidang sangin manolsak zaw ding; (22) Kum 1 in 1 vei, khuazangbup kimawlna neikhawm ding; (23) Khanglui ngeina khempeuh lai tawh, mualsuang tawh, Video tawh kemcing ding; (24) Khuaveng tuamtuamte tawh kitanau (kilawmtatna), kimawlna tuamtuam, Gospel khatlekhat kipaizel nate neih huai. Hih tung a thu khempeuhte pen Pastor te, Hausa upate, sangsia te leh khuasung a thuthei latheite in genden ding. Hih bangin i gam i lei, i minam, i pawlpi, i khua khantoh theih semsemna ding a, i neihna zahciat, i pilna zahciat, i siamna zahciat, i theihna zahciat tawh, Eph 4:5 ah Upna khat, Topa khat, Tuisawpna khat a na cih na leh St. Paul in, 2 Cor 3:2, Note pen mi khempeuhte i sim ding a ki-at laite na hi uh hi hong cihna ciamteh in, mi khempuehte mai ah a
142
etlawm a i om tawntungna dingin, i hanciamden ding, khatlekhat ading thungetna tawh kiphawkden ding kisam hi. Tua hileh Topa Jesuh in, Tuithuukna lam ah na gunkuang hot inla, na ngen khuhin (Luke 5:4 ), a cihmah bang a, genthei thuak, hanciam a i sep leh pen St. Paul in 2Cor 9:6. Na vawh bangin na-at ding hi a cihna leh Ps 126:6. Khitui tawh khaici avawhte in lungdamin an a la ding uh hi a cihmah bangin, i sep thaman Pasian in hong pia teitei ding hi cihthu a telsiam dingin Kha Sianghto Pasian in i lungsim kongkhakte hong honsak tahen? Amen.
143
UPNA PEENG A PIANGSAK DAWI THU UPZIA Langh Suan Thawn Thupatna Zomite sungah Christian biakna hong tun main, dawi biakna (Nat worship) na omkhin hi. Kawlgam sung aa om Buddhism pen dawi biakna tawh a kihelh biakna hi ci-in a kigen mah bangin, Zomite sunga Christian biakna zong dawibiakna thu-upzia tawh a kihelh khakna na om hi. Kumtampi sung i cilesa sungah hong tengcipkhin a hi dawi biakna thu ngaihsutzia (thinking system) ahih keileh thu-upzia in, i Christian nuntakna sung hong deep mahmah thu khat ahi hi. Tua Dawithu upzia tawh i Christian upna i pomkhak ciangin, upnapeeng ahih keileh i upna manlo hong neisak hi. Hih thu tawh kisai-in thu thum ensuk ni.
thei hi. Pasian i itna leh i upna tawh amah bia in, thungen in, antangin, neihsate i piakkhiat sangin, amah kiangpan ngah ding lametna tawh hihte kisemkha theizaw hi. Amah kiang pan lametna leh thuphangah ding deihnabek tawh Pasian biakna (worship) in biaknaman, piaknaman hiloin, i pu i pate i dawi a thoih tawh kilamdanglo hi. Tua ahih manin Christian suahzawh kum 100 a cingkhin Zomiten Pasian i biakei a, Pasian i thoihlai hi. Dawite i lung kimsaksawm bangin Pasian i lungkimsak sawm a, namkhat panin Pasian i neu ngaihsutna ahi hi. Dawite i khem bangin Pasian i khem a, Pasian pen dawite, mihingte zahbekin i mukha hi. Tua ahih manin hibang dawithu upzia tawh Pasian i up ciangin upnapeeng hong nei sak hi.
145
146
JESUH MAW A THU PHA Pau Za Thang Thupatna Zogam ah lungdamna thu (the gospel of Christ) hong tunzawh kumzacin kibawlkhinta a, Pasian i biakna hangin zong thupha tampitak kingahkhinzo a, ahih hangin thupha nungzui-in Pasian phawknawnlo mitampitak zong ki-om khin bekthamloin Pastor, Evangelist, Pasian thugen tuamtuamte nangawn a nuntakna uh nop asak deuhteh Pasian thugen ding sangin Pasian kiangpan a pai thuphate peuh tawh lungkimnuam zawta uh a thugen ding natawm sapham pianpianta ahih manin tuni-in Jesuh thupizaw maw ahih keileh Jesuh thupha thupizaw cih tomnokhat i kikumnuam hi.
I. Thupha Ngahma
Thupha i ngahma in thupha ngahnuam in muncin gamcin tengah Pasian thugen in kapliang in antang in khukpoon liangin khukdin in hauhna thupha, nopsakna thupha, ngahna ding anisim in thungen in Pasian zong i zahtak takpi a, thupi mahmah kasa hi Pasian pen zahtak takpi ding mah ahi a, nawlkhin ding hilo in sungtansak ding ahi hi. Thupha ngahma in lungdamkohna khawng neikeei-in lamin tawnin nuamsa in om in Pasian zong lungdam takpi ding mahin ka-um hi Pasian pen phatphat ding hi a, manggilh den ding hilo hi. Mawhna pan hong tankhia in sihna pan in a tawntung nuntakna-ah hong kalsuanpih khinta ahih manin ama hong paikikma dong thumanna leh cihtakna tawh khawllo a i biakden ding ahi hi. Thupha ngah mikhat in a thusim pen thumanna tawh Pasian biak ding pen ka thusim hi ci hi. Thupha ngahna dingin thupha a hong luankhiatna bulpi mah ah vapaileng thupha kingah den hi tuinak panin tui i ngahnop leh tuizawn tawh na lakkul a tuinakhoihtak napuahden kul hi. Inn ah tuitampi neita ing ci'n na lungmuang in tuinak napuah kei a, na zawnte hoihtak napuah keileh leikhalkhawng ninthemkhawng in khakin tui nangah ding bangin na ngah zokei ding hi. Tuipen ama tawm in hong pailo ding a ahi hangin nangma lamsialna tungtawn a hong luang ding a hizaw hi. Tuinak puahloin tua na inn a naneih teng tawh na lungkim leh inn a na neihsa teng damdam in hong bei ding a asawtna teh tui kisam a na om ni takteh tuinak mah a napuahkik kul
147
hi. Tua mah bangin tatsatlo a thupha i ngahnop leh i thupha nak ahi i biak Pasian mah bia in liansak lehang i thuphate hong kanglo ding hi. Pasian tawh i kikawmkal ah i thupha ngahna ding dawimang pan hong khaktannuam ahih manin thungetna hat mahmah kul hi. Pasian tawh na kikawmkal ah dawimangpa nasepna lutsak ken.
ahi hi. Tua i thuphate zangkhial i hih manin i innkuan suangah haksat na lianpi hong tung ahi hi. Pasian i inn sungah hong sungtang ngam taktak hiam? Ahih keileh en Pasian i inn sungah honglut ding phallo hizaw i hiam? Thupha nung i zuih laiteng thupha bek mah tawh Pasian kiang pan i gammang dinga Pasian i zuih laiteng thupha namkim in ei hong umcih den ding ahizaw hi. Thupha ngah khitteh thupha a hong piapa taisan pah valval cihbang om theilo a ama hong piak thuphate mah tawh amah in biakkik ding a thupi penpen ahih lam i phawk tawntung ding thupi mahmah hi. Israel mite in a saltanna uh pan a suahtakkhit uh teh amau neihsa teng tawh lungkim in amau ahuhpa Pasian mangngilh bawlin Pasian itna theilo in a utut un om in amuhdahhuai leh aginahetlo sagawh biakpiakna, amau deihloh amuhdahhuaite tawh Pasian na biamawk uh hi ahonkhiapa, thupha a piapa Pasian theilo in thupha a piapa Pasian sangin a thuphate adeihzawk na hangun Pasian hehna a tunguh ah tungin ,aleitang uh pan a piang ankungte kauphe in neektum mangsak in a gam sunguh ah kialpi nasia takin na tung hi. Tuni-in i Pasian biakdan bangci hiam cih khatvei kisittel lai dihni. Pasian pen siangtho ahih manin a siangtho mah tawh i biakkul hi tua bekthamlohin sawmahkhat pen ei a hilo a Pasian a ahih lam zong i phawk ding kisam pha mahmah hi. Pasian mahmah deih photphot ni. Americanten Pasian liansakin asum tung nangawn uh ah In God we trust (Pasian sungah muanna i nei hi) na ci hi. Pasian liansak uh ahih manin aminam in thupha ngah in, agam in thupha ngah in, asum mahmah in zong vangnei-in leitungbup ah amanpha pen ahih lohhang a kizang penpen hong suak hi. Banghanghiam i cih takteh Pasian number khatna-ah a koih hang uh ahi hi. A sumlepaii te uh a neihlelam te uh teello in Pasian mah na telzaw uh ahih manun athuphate uh Pasian kiang pan in kitatsat ngeilo hi. Pasian leh a ma hong piak thupha koi thupi zaw cih i telkim theita dingin kong lamen a atel zaw semsem zong i biak Pasian in kha pilna hong pia kimtek lai tahen. Amen. To Maw Sila Na hauhma in sila suak ngeilo napin nahauh khitteh bang hang sila suaksese na hiam? Kileh ngat (bulh) lua kasa hi. Hauhma in sila suak cih ka tam zakzaw a ahih hang tuhunteh i zogam ah hauh khitteh sila suak cih kalim zak zaw hi. Banghanghiam cihleh Pasian
149
hong piaksa hauhnate tawh hongpiapa i langdokik na hangin i neihsa teng hong beikik, vasa lensuah na banglel a buipi suaktum tuak bang in khutkuak bek mah masuan in cihna ding theilo in asawtna teh cihna ding theilo in sumtawi-in gamdang pai-in mi khutnuai ah sila i suak hi. Tua sila i suahlam theilo kimkhatte utut in awng in utut in pau ekek in nuamsalua in kumpiza ngah bang akisa honkhat om hi. Kumpi ii hi kei-a kumpi ding kimlai To suak ding kimlai sila asuak i hizaw hi. I thuphate tawh kumpibang a nuamsa ding kimlai thuphate tawh taimangin hong piapa mangngilh i hih manin sila munah uttaleng uttakeileng khitui naptui tawh akidiah i hi hi. Innkuan sung nopna omtheinawnlo in siatnabek mah hong tungkik zel hi. Hih atunga thute banghang hong hi cihpian cih i ngaihsut takteh Pasian mangngilhna hang ahi hi. Israel mite bangin Pasian thu donlo i hih manin i gam i lei ah zawnna leh kialtunna tawh a kidiah minamte i hita hi hi. Pasian in kongit hi cina pin, Pasian aw nong itna koi ah om a hia? Ci-in na dong kik hi. A muhdahhuai biakpiakna tawh Pasian bia in Pasian a ding ahoih penpente Pasian adingin pialoin, Pasian in amuhdahhuai biakpiakna ka sabuai tungah nong luui uh hi ci napi'n bang amuhdahhuai biakpiakna hong paipih ka hi uh hiam naci a, keima neihsa sawmahkhat nong guksak uh hi ci nap'in na neihsa bang hong guksak ka hi uh hiam na ci hi. I Pasian biakdan lamman theiloin adeihhuailo biakpiakna leh akilawmlo a muhdahhuai nate Pasian maiah paipih bekthamloin nang mahmah zong zukhampi khawng a na omom na hangin Pasian hehna na tungah hong tungin zawnna in hong umcih in To ding kimlai sila asuak na hi hi. Thupha pen adeihlo omlo in deihding leh zonding himah hi ahih hangin thupha sila sangin Pasian sila hizawleng thupha in hong umcih in i masuan ah lawhcinna hong tungzaw ding hi. Thupha ngahta-ing ci-a Pasian a taisan valval theihpah hiloin tua thupha ingah theihdenna dingin Pasian pen i nuntakna sungah ki-uk sakden lehang thupha in hong nusia ngeilo dinga thupha ngah minam, thupha ngah innkuan hong kici ding hi. Amen. Pasian In Ata itte Thuhilh (Heb 12:6) Pasian in itna tawh hong thuhilhthei hi bangci bangin hong thuhilh? Zawnna tawh hong thuhilh theihi banghun teh hong thuhilh? Amah i mangilhhun teh amah i phawkkik theihna dingin ata
150
itte hong thuhilh hi, ahih keileh amah zuilo in ama i hong piak thupha nung i zuihkhakteh keihong zuikik in ci-in zong hong thuhilh thei hi. Ciangkang tawh hong satlo napin na mahmah in kikap ngekngek thei hi. Pasian in hong sat a hong thuhilhteh i lungdam ding a hizaw hi banghanghiam cih eh Lai Siangtho sungah Pasian in ata it taktakte tai hi na ci hi. Pasian thupha tawh nuamsalua in Pasian i mangngilh theih hangin Pasian in ei hong it luatmanin hong mangngilh ngeilo hi. Tua ahih manin i Christian nuntakna sungah Pasian mah numbatkhat in koih ni. Pasian in hong thuhilh a hong taiteh thangpailo in Pasian in kei bang a hong zangnuam hiam cih i kisittel ding hizaw hi, a thuphate tawh lungkim in amah i manggilhteh aman hongitlua ahih man in amah tawh i lungkim ding hong deih hizaw a hong mawktai hilo hi. Khat veiei teh ei hihtheihna, ii pilna, ii siamnate zong kimuang in ii thahatna tawh ii zonzawh nate pen kong pan hong paihiam cih theilo in ei theihna tung leh ii hihzawhna tungah i kingakhun tampi tak aom hi Nang Hihtheihna Suang Kei-in (Paunak 3:5) I zakhang in, i nasepna-ah i daupai-in i mavanteh thunget ii hat semsem kul hi. Khat veivei teh ei hih theihna i muangkha theizel hi. Paunak 3:5 sungah na lungsim khempeuh tawh Topa muang inla nang theihna suangkei-in na cihi ei hih theihna, i za neihnate, kisuangthei khazel hi. Tua hih theihna, zaneihnate pen koipan hong pai hiam cih theilo in ei thalawh theih kisakha pahpah hi, zakhanna mavanna, daupainate pen Pasian kiang pan hong pai thupha hi a, eile-ei a ii thalawh zawh hilo hi. Ei hih theihna tungah i kingak laiteng ei hih theihna ciangbek mah i ngah dinga, Pasian hih theihna tungah ii kingak leh nang hih theih nasang azahtampi na hih thei zawkan lai ding hi. Lai Siangtho in Topa pen Pasian a anei minam thupha ngah minam ci napin en thupha pen Pasian banga i neihkhakloh ding kisampha mahmah ding hi. Thupha i ngah mana Pasian kinei hilo in Pasian i neih mana thupha kingah ahizaw hi. Pasian Tawh Kilawm Biakpiakna Pasian ka neici Christian tampitakin Lai Siangtho neilo zuleza leina dinga lah sum thalawh liang napin Lai Siangtho leina ding sum neizolo ahihang Lai Siangtho sangin a tammanzaw Zusan, Beer, cihte ah hau mahmah den tua bang nengneng hangin Pasian hehna i tungah hong tun takteh ei hih theihna suanglua ii hih manin i
151
mawhsak ding kuamah dang omlo hi. Pianthakzawh kum sawmnga (50) Golden Jubilee bawl peetmahta tuibuk muamkawm, zateepkawm Lai Siangtho nasimteh mite muhna-ah kilawmhetlo cileng Pasian muhna-ah kilawmlo kan ding hi. Lai Siangtho i cihteh lai maimai hilo in Pasian kammal siangtho cihna ahih manin siangtho nuntakna sungah i kalsuanpih, i nuntakpih ding a thupi mahmah ahi hi. Thei Napin Zuilo Guihtheih khamtheih hoihkei Pasian in zong deihkei cih thei mahmah kitelsak mahmah teinapin i zuihkeileh eile-ei kibawlsia bekhiloin Pasian Kha Siangtho teenna biakinn susia na hi hi. Hoih i kisak mahmah zong mite lakah i kihelteh puankilh khial veivai theilai cileng hoih keileng mite maiah zumhuai mahmah ding hi. Galpi tunlai-in mite lau in kitaai a, tua a kitaaina pen galte akilauman ahi hi. Tuhun teh gal kitaainawnloin galte kilaulo in i patepeuh lauin ahih keileh paten tate khawngpeuh lau-in asi bupden zong kitam mahmah ta a, tuapen tualgal cileng kikhiallo bekthamloin na innkuan suangah galpi thumna adodo na hi gige hi. I ngaihsutna khauk sangin ii gilpi khawngpeuh a hatzawkteh thatang hoihpha mahmah ahih manin taktha hatna muangin kilailai khawngpeuh nuam asa kitam mahmah lai hi. I theihloh tamzaw thamtham ahih manin hoihhi ci-a i theih tawmnote beek zui-in zangni. Pasian hong piak thuphate guihtheih khamtheih in zanglo in tua thupha ahong piapa ading mahin zang zawni hoihhi ci-a ii- theihte ahoih in zui-in siahi ci-a i theihte nawlkhin in i innkuan suangah Pasian mah ki-uksak ciat ni. Keibek Hikeng Kapa Zong Hi Pawlkhatte pen a tapate tawh zunekhawm in siatna bawlkhawm uh hi, tangval khat zukham in siatna bawlin palic (police) ten amat a thu asit takteh keibek hikeng ci-in na kitan a athu sitpan nangbek na hih keileh kua tawh na hiam? a cihleh zukham tangval pan kei bek hikeng kapa zong hi naci hi. Tuhun pata zukhamkhop pen kithutuahna hoihhetlo khat ahih lam i phawkkik ding thupi mahmah hi. Dawimangpa (Satan) lungdam in na kiangah hong nuihsan hiuhiau hi ci-in tuniin athak a, natel taktak dingin akisampha mahmah ahi hi. Pasian hongpiak thuphate tawh amah hong piapa lehdo nan zang keini. Topa thuphate tawh lungkim in nuam i sakmah bangin tu-in Pasian tawh nopsakhun, nei theita ding i hih manin a lungdamhuai thupha pikhat ahi hi. Pasian mah i nuntakna sungah a
152
masa pen in ngaihsun lehang i lungdeih tuang hong tung ding hi. Ciimnuai vontawi lia leh taang ten lungngaikawm in Pasian kiangah i lungsim, i kha, i nuntakna ki-apkik ciat ni. Hih theihna kimuannate pan in Pasian muangin i lungsim, i kha, i hatna khempeuh, tawh amah i it ding kitangsam ahihna athak a i phawkkik ding zong ka deih hi. I nuntakna sungah Pasian nawlkhin nawnlo in sungtangsak ta ni. Pasian hong piak thuphate sangin thupha ahong piapa Pasian nung mahmah zuizawleng athuphate akangtheilo guntuiluang bangin i nuntakna sungah hong luangden ding hi. Thukhupna Tuni-in bang hangin zawng i hiam cih atel dingin kong lamen hi. I zawnnate pen eile-ei a i kibawl hilel hi. I thupha naak ahi i biak Pasian mahmah manggilh in a thuphate tawh i lungkim pahpah khakna hangin Pasian hehna i tungah hong tungin zawnna in i inn sungah panmun hong la ahi hi. Ei hih theihna kimuannate panin Pasian muangin i lungsim, i kha, i hatna khempeuh, tawh amah i it ding kitangsam ahihna athak a, i phawkkik ding zong ka deih hi. I nuntakna sungah Pasian nawlkhin nawnlo in sungtangsak ta ni. Tuniin Pasian mah liansak in a thuphate bek tawh tai valval nawnlo in tua thupha a hong piapa zong taipih valval tani, tua hileh abei theilo hauhna, leh nopna thuphaten na inn sungah thu hong nei dinga zawnna, dahnate leh guallelhna ten byebye hong ci-in zoheisapaak bangin na nuntakna apaallun ding hi.
153
ZOMI ADING PILNA SUTPI Cing Pum Neam Thumasa Zo innpikhat alam ding hilehang innkhuam tampitak kiphut a, tua innkhuam khempeuh sungah SUTPI pen athupi penpen innkhuam, innpi akipna dingin a MUNGPI ahi hi. Inn MUNGPI pen mite muhin zong kilang selo napi, inn buppi adingin abulpi nahi gige hi. Tua bangmah in Zomite ading i Sutpi ahi i Pilnate lungngai kika gamkip leh minam khangto i hih theihna dingin, ZOMI ADING PILNA SUTPI ci-in mipil pawlkhatte ii muhdante tawh etkak in i mailam kalsuanzia ding ngaihsutna pawlkhat i gen ding hi. Hih thului na ngimna ahih le, laisim khempeuh in: Pilna a thupitna hongtel semsem theihna ding; Gam khat khantoh nadinga kalsuanziate akimuhkhiat beh theihna ding; Pilna leh gam khantohna akizopziate telsiam semsem theihna ding; leh Zomite in Pilna tungtawnin Gam leh minam khantoh theihna ding, ma-akipankhop theihna ding; deihna bulpi ahi hi.