SAKARYA NVERSTES

OSMANLI TRKES
Hafta 5
r.Gr.Dr. Ceml KARABAOLU

Bu ders ieriinin basm, yaym ve sat haklar Sakarya niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan
bu ders ieriinin btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan ders ieriinin tm ya da blmleri mekanik, elektronik,
fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Her hakk sakldr 2012 Sakarya niversitesi

NTE

Osmanl Trkesinde
Arapa Unsurlar
NDEKLER
5.1. Arapa Kelimelerin Yaps
5.1.1. Arapa Mastarlar
5.1.2. sm-i Fil Kalplar
5.2.3. sm-i Meful Kalplar
5.2.4. sm-i Zamn ve Mekn Kalplar
5.2.5. sm-i Mensb Kalb
5.2.6. sm-i let Kalplar
5.2.7. sm-i Tafdl Kalb
5.2. Arapa oul Kalplar
5.3.1. Arapa Saylar
5.3.2. Ay simleri
5.3.3. Osmanl Trkesinde Kullanlan Baz Arapa Terimler ve Tamlamalar

HEDEFLER
Bu niteyi altktan sonra;
Osmanl Trkesinde bulunan Arapa unsurlar renecek,
Kelimelerin kk-vezin dnmlerini yapabilecek,
Kalplarn gsterebilecek,
Doru telaffuzunu salayabileceksiniz.

NERLER
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;
Arapa sarf-nahiv bilgilerini hatrlaynz.

Osmanl Trkesinde
Arapa Unsurlar
Osmanl Trkesinde birok Arapa kelime, ekseriyetle Arap dilindeki imlalarna riyet
edilerek kullanlmtr. Arapa kelimelerin yaplarna inlk, metnin doru okunmas yan
sra anlalmasn da kolaylatracaktr. Kullanm asndan Trkeye uygun olan Arapa isim
ve mastar trnden kelimeler yaygn ekilde tercih edilmitir.
Arapa, kelimelerin kk yaplarna n ya da son ek getirilmesiyle deil, kk harflerinin
belli bir kalba gre bkmlenip tretilmesiyle yaplr.

5.1. ARAPA KELMELERN YAPISI

Genelde Arapa kelimeler asl harften oluur. Asl harflerden yeni kelime tretilirken,
bu harflerin arasna belli kalplara uygun bir ekilde ilave harfler getirilir. Kalplarda
kelimenin asl harfleri ( ) , ( ) ve ( ) harflerinin yerine getirilir. Dier harflerde
olduu gibi kalr. Bylece kk yapdan tretilmek istenen kelime ve anlam elde edilmi olur.

Fe a le

Ke te be
harfleri kelimenin
asl harfleridir. Bu kkten tretilen farkl vezinlerdeki kelimeler ise u ekildedir:

Kitb

Ktib

Mektb

Mekteb

Kitbe

Ktb(hane)

5.1.1. Arapa Mastarlar

Osmanl Trkesinde Arapadan alnan mastarlar tek balarna isim olarak kullanldklar
gibi, -etmek,-eylemek, -klmak, -olmak, -olunmak, -edinmek gibi yardmc fiillerle birlikte
birleik fiil olarak da kullanlabilir. oka kullanlan baz mastar vezin ve rnekleri unlardr:
FAL ( )

Farz

Akl

Fen, Sanat

FL ( )

Tp

Hrs

Fsk

Zulm

Sulh

Hzn

Nefret

Gayret

Davet

Shhat

Hizmet

Dikkat

Thmet

Srat

Hrmet

Zarar

Kerem

Edeb

Hareket

Galebe

Acele

Vakr

Kaz

Devm

Misl

lc

Firr

) ( FUL

) ( FALE

) ( FLE

) ( FULE

) ( FEAL

) ( FEALE

) ( FEL

) ( FL

) ( FUL

)Zkm (Nezle

Sul

Du

Tarvet

Cehlet

Aslet

Ziyde

Riyet

Himye

Vicdn

Nisyn

Hicrn

Bhtn

Hsrn

Noksn

Hezeyn

Fevern

Cereyn

uy

Huss

Cls

Sknet

Shlet

Husmet

) ( FELE

) ( FLE

) ( FLN

) ( FULN

) ( FEALN

) ( FUL

) ( FULE

) ( FEL

Nesm

Yemn

Yakn

Tercme

Vesvese

Anane

Merhab

Man

Mahlas

Masraf

Mansb

Marib

Muhabbet

Maslahat

Makle

Mevize

Maet

Mafiret

mn

hml

hta

Telf

Taksm

Tahkk

Muhfaza

Mrcaat

Mueret

) ( FALELE

) ( MEFAL

) ( MEFL

) ( MEFALE

) ( MEFLE

) ( FL

) ( TEFL

) ( MUFALE

) ( NFL

nklp

nsicm

nirh

Istlh

ftihr

ntizr

Tahakkuk

Tazarru

Tasallut

Tebrz

Telfi

Tenfr

stb

stifde

stirhm

Tezelzl

Teselsl

Tebellr

Celse

Katre

Lahza

bret

Ksmet

Sirkat

FTL ( )

TEFAUL ( )

TEFUL ( )

STFL ()

TEFALL ( )

FALE ( )

FLE ( )

5.2.2. sm-i Fil Kalplar

Fiili yapan belirtmek iin fiilden tretilen ism-i fillerin Osmanl Trkesinde kullanlan
balca kalplar ve rnekleri unlardr:
F L ( )
7

Gzi

Dhil

Chil

Meyyl

Cevvl

Gaffr

Mcbir

Mukm

Muhib

Mrebbi

Muvakkit

Muharrir

Msv

Mlk

Muhbir

Mnhasr

Mnferid

Mndemic

Mltezim

Muhteris

Muhtc

Mteahhid

Mteaddid

Mutaassb

Mtevzi

Mtekib

Mtebih

) ( FEL

) ( MFL

) ( MFAL

) ( MFL

) ( MNFAL

) ( MFTEL

) ( MTEFAL

( MTEFL
)

MSTEFL ( )

Mstakil

Mstehz

Msterik

5.2.3. sm-i Meful Kalplar

Fiilden etkileneni gstermek iin fiilin kk yapsndan tretilen ve genellikle sfat
anlamnda olan ism-i mefullerin Osmanl Trkesinde kullanlan kalplar ve rnekleri u
ekildedir:
MEFL ( )

Mabd

Mahf

Marr

Mulak

Muhkem

Mbh

Muaccel

Muall

Mreffeh

Muhtr

Muhtev

Muteber

Mstazaf

Mstehak

Mstecb

MUFAL ( )

MUFAAL ( )

MFTEAL ( )

MSTEFAL ( )

5.2.4. sm-i Zamn ve Mekn Kalplar

Osmanl Trkesinde kullanlan zamn ve mekn isimleri treten kalplar u ekilde
rneklendirilebilir:
MEFAL ( )

Mahal

Mebde

Melce

Matla

Maktel

Maher

Mahkeme

Memleket

Merhale

Megale

Mefsedet

Mefharet

Mevlid

Mevsim

Marib

Meclis

Mevzi

Merci

MEFALE ( )

MEFL ( )

5.2.5. sm-i Mensb Kalb

simlerin sonuna, bir mensubiyet ( ) s getirilmesiyle yaplan ve isimlere aidiyet anlam
katan sm-i mensb yapsnn Osmanl Trkesinde kullanlan baz rnekleri unlardr:

Adl

Azam

Cerrh

Din

Dnyev

Fevr

Hams

Hasb

Hayl

Kimyev

Vicdn

Zmn

5.2.6. sm-i let Kalplar

10

Osmanl Trkesinde kullanlan let veya eya isimleri treten kalplar ile baz rnekler
unlardr:
MFAL ( )

Mifer

Mikleb

Makas

Mi(a)raba

Minkale

Miskale

Mzrb

Mikdr

Mzn

MFALE ( )

MFL ( )

5.2.7. sm-i Tafdl Kalb

EFAL ( ) kalbyla yaplan ve isimlere en stnlk anlam katan ism-i tafdl
rnekleri unlardr:

Elzem

Enfes

Ehem

5.2. ARAPA OUL KALIPLARI

Cemi Mzekker Slim ( - ) eklindeki oullar nadir olarak kullanlmtr:

Hzrn

Memrn

Cemi Mennes Slim eklindeki oullar isimlerin sonuna ( ) harflerinin getirilmesiyle

yaplr:

Mlhazt

Vridt

Hissiyt

Cemi Mkesser eklindeki oul kalplar ve rnekleri ise unlardr:

EFL ( )

Ekbir

EFL ( )

Emsl

11

EFL ( )

Enbiy

EFLE ( )

Elbise

TEFL ( )

erit

FELE ( )

Melike

FEL ( )

ebb

FL ( )

Kibr

FELL ( )

Ansr

FUL ( )

Kffr

FEL ( )

Baky

FEL ( )

Ahl

FEAL ()

Ases

FAL ()

Milel

FUAL ()

Dvel

FUAL ()

Gurab

FLN ()

hvn

FEALE ()

Aceze

FEL ()

Mevt

FUL ()

Hutt

FEVL (
)

Havdis

MEFL (
)

Mersim

MEFL (
)

Masrf

5.3.1. Arapa Saylar

Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa ve Farsa saylar birlikte kullanlmtr. Bu
saylarda sralan Trkedekinin tam tersinedir. Yani saylar nce birler sonra onlar, yzler
ve binler basama sralamasyla okunur. Arapa saylarn yazllar ve okunular u
ekildedir:

12

1-

Vhid

4-

Erbaa

7-

Seba

2-

snn

5-

Hamse

8-

Semniye

3-

Selse

6-

Sitte

9-

Tisa

10-

Aara

40-

Erba n

70-

Sebn

20-

rn

50-

Hamsn 80-

Semnn

30-

Selsn

60-

Sittn

90-

Tis n

100-

Mie

Elf

2000-

1000-

Elfn

5.3.2. Ay simleri
Osmanl Trkesinde, tarihlerde yaygn olarak hicr takvim ve kameri aylar kullanlmtr.
Bu aylarn isimleri ve okunular u ekildedir:

1-Muharrem

2-Safer

3-Rebul-evvel

4-Rebul-hir

5-Cumdel-l

6-Cumdel-hire

7-Receb

8-abn

9-Ramazn

10-evvl

11-Zil-kade

12-Zil-hicce

5.3.3. Osmanl Trkesinde Kullanlan Baz Arapa Terimler ve Tamlamalar

Al mertibihim

Derecelerine gre

Alel-acele

abucak

Alel-de

det olduu zere; normal

Beynel-milel

Milletler aras; uluslar aras

13

Bil-mhede

Grerek; Gzlemleyerek

Binen-aleyh

Bunun zerine; bundan dolay

B-huss

zellikle; bilhassa

Bit-tab

Tabiatyla; doal olarak

ndel-hce

Gerektii zaman; gerektiinde

ttiban

Uyarak; takip ederek

Keen-lem-yekn

Hi olmam gibi

Kl u kl

Dedi kodu

L-edr

Sahibi-syleyeni mehul

M-l-Kelm

Sz yok; sz gtrmez

Ndirl-vuk

Ender; seyrek olan

Srran ve alniyyeten

Gizli ve ak olarak

Yevmen- fe- yevmen

Gnden gne

ZET
Osmanl Trkesinde kullanlan Arapa kelimeler, telaffuzdaki baz ses deiimlerine ramen, yazmda
Arapadaki ekilleriyle yazlmtr. Harflere seslerini kazandran harekelerin olmamasndan dolay bu
kelimelerin doru ekilde telaffuzlar ancak kalplar zerinden yaplabilir. Bu sayede kelimeler doru ekilde
anlalp gnmz Trkesine aktarlabilir. Bu yzden bu nitede Arapa kelimelerdeki kk ve vezin
ekillenmesi, kalplarla birlikte rnekler zerinden aklanmaya allmtr. Bunun yannda kelimelerin
Trkeye aktarmlar ve anlamlar verilerek Osmanl Trkesinde kullanlan kelime ve yaplara anlk
kazanlmas amalanmtr.
Kullanmda yaygn ekilde tercih edilen Arapa mastar, ism-i fil, ism-i mefl, ism-i zamn-mekn, ism-i
mensub, ism-i let ve ism-i tafdl trnden kelimelerin kalplar rneklendirilerek verilmitir. Cem mzekker,
mennes ve mkesser kalplar rneklele gsterilmitir. Verilen bu bilgiler dorultusunda Osmanlca metinlerde
karlalacak bilinmeyen Arapa kelimelerin daha kolay tannmas ve zmlenmesi hedeflenmitir. Genellikle
tarih yazmlarnda ya da muhtelif evraklarda ska karlalan saylar ve ay isimleri de bu nitede ksaca
belirtilmitir.
Osmanl Trkesinde ska kullanlan baz Arapa terimler ve tamlamalar tabloda gsterilerek, bu
unsurlarn telaffuz ve anlamlarna dair aklayc bilgi verilmitir.

5.3. DEERLENDRME SORULARI

1. kelimesinin kalb ve isim grubu aadakilerden hangisidir?
a) sm-i Fil
b) sm-i Fil
c) sm-i Mefl
d) sm-i Mefl
14

e) sm-i Mefl

2. Aadaki kelimelerin hangisi isim grubu olarak dierlerinden farkldr?

a)
Muvakkit
b)
Muhib
c)
Gaffr
d)
Mndemic
e)
Merci
3. Aadaki oul kalplarndan hangisi dierlerinden farkldr?
a)
Vridt
b)
Mevt
c)
Gureb
d)
Ahl
e)
Enbiy

.
4. Yukardaki metinde geen tarih aadakilerin hangisinde doru ekilde
verilmitir?
a)
15 Muharrem 1706
b)
15 Muharrem 1076
c)
10 Muharrem 1067
d)
10 Muharrem 1076
e)
15 Muharrem 1706
5. Yukardaki metinde yer alan alt izili kelimenin kalb ve isim grubu
aadakilerden hangisidir?
a)

sm-i Fil
b)
sm-i Fil
c)
Mastar
d)
sm-i let
e)
Cem Mkesser
Cevaplar: 1) B

2)E

3) A

4) D

5) C

5.4. KAYNAKLAR
Develi, Hayati, Osmanl Trkesi Klavuzu I-II, stanbul 2009.
Doan, Mehmet, Byk Trke Szlk, stanbul 1996.
Ermi, Hamza, Trkelemi Arapa Kelimelerin Tasnifi ve Kk Analizi, stanbul 2007.

15

Arapadan Trkelemi Kelimeler Szl, stanbul 2008.

Trkede Kullanlan Arapa oul Kalplar, Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi

Dergisi, 15/2007, Sakarya 2007.

Karaman, Hayrettin- Topalolu, Bekir, Arapa Dilbilgisi Sarf-Nahiv, stanbul 2010.

Timurta, Faruk Kadri, Osmanl Trkesine Giri, stanbul 1987.
Toparl, Recep- enli, M.Sadi, Osmanlcada Kullanlan Arapa ve Farsa Edat Zarf Deyim ve Terkipler,
Erzurum 1990.
emsettin Smi, Kms- Trk, stanbul 1996.

16