Vous êtes sur la page 1sur 80

T.C.

KAHRAMANMARA ST MAM NVERSTES MHENDSLK MMARLIK FAKLTES TEKSTL MHENDSL BLM

AKRLK LF ESASLI FANTAZ PLKLERN RETM, ZELLKLER VE KULLANIM ALANLARININ ARATIRILMASI

TM417 BTRME PROJES -I-

Hazrlayan 09TM2060 Behzat YILDIRIM

Danman Yrd. Do. Dr. smail TYEK

KAHRAMANMARA Ocak 2013

Tekstil Mhendislii Blm Bakanlna, Burada sunulan alma, tarafmdan ynlendirilmi olup Tekstil Mhendislii Blm'nde BTRME TEZ almas olarak kabul edilmitir.

Danman: Yrd. Do. Dr. smail TYEK

........................

..... / ..... / 2013

Onay;

Burada sunulan almann, Tekstil Mhendislii Blm'nde BTRME TEZ almas olarak kabul edildiini onaylarm.

...... / ...... / 2013 ...................... Prof. Dr. Mehmet TASMACI Tekstil Mhendislii Blm Bakan

ZET
Bu alma, Kahramanmara St mam niversitesi Mhendislik - Mimarlk Fakltesi Tekstil Mhendislii Blmndeki TM417 Bitirme Projesi-I dersi kapsamnda Akrilik lif esasl fantezi ipliklerin retimi, zellikleri ve kullanm alanlar konulu aratrmaya ait bilgileri ve yorumlar iermektedir. Be ana balktan oluan bu bitirme projesinde akrilik esasl fantezi ipliklerin retimi, zellikleri ve kullanm alanlar aratrlmtr. Birinci blmde akrilik lifinin Trkiyede ki yeri, tarihsel geliimi, elde edilmesi, eitleri, fiziksel ve kimyasal zellikleri ele alnmtr. kinci blmde akrilik iplik retimini gerekletiren; koparma, yeniden koparma, ekim, fitil, eirme, bobin ve iirme makineleri zerinde durulmu akrilik lifinin eitli alanlarda rahat kullanm iin iletmede bulunan katlama ve bkm makineleri ele alnmtr. nc blmde fantezi ipliin tanm, tarihsel geliimi, snflandrlmas ve en ok kullanlan fantezi ipliklere yer verilmitir. Drdnc blmde fantezi iplik retimini gerekletiren makinelerden ring iplik makinesi & aparatlar, rotor makinesi, friksiyon makinesi, DREF-2 makinesi, DREF-3 makinesi, oyuk ili fantezi bkm makinesi ve spesifik olarak retilen enil ve makarna ipliklerinin retimi hakknda bilgi verilmitir. Son blmde ise akriliin kullanld fantezi iplikler ve bu ipliklerin kullanm yerleri aratrlmtr. Konu devamnda akriliin kullanld fantezi ipliklere eitli firmalarn rettii fantezi ipliklerle rneklere yer verilmitir.

ABSTRACT
This study, Kahramanmaras Sutcu Imam University, Engineering and Architecture Faculty, TM417 Graduation Project-I the course of the study on the scope of the Department of Textile Engineering Fancy yarns based on acrylic fiber production, properties and application areas contains information and reviews. This final thesis consists of five main headings: acrylic fancy yarn production, properties and application areas investigated. In the first chapter of acrylic fibers, which in Turkey, its historical development, acquisition, types, physical and chemical properties are discussed. In the second part which produces acrylic yarn, breakout, breakout again, shooting, roving, spinning, winding and blow molding machines for convenient use in various areas focuses on acrylic fiber operation is discussed in the folding and bending machines. In the third chapter the definition of fancy yarn, historical development, the most widely used classification and fancy yarns are given. In the fourth chapter the production of fancy yarn ring spinning machine & apparatus for performing machines, rotor machines, friction machines, DREF-2 machine, DREF-3 machine, hollow spindle fancy yarn twisting machine, and specifically the production of pasta produced and provided information about chenille. In the last section uses acrylic yarns and fancy yarns used were investigated. Topic continuation of the use of acrylic yarns, fancy yarns, examples are presented in fancy produced by various companies.

II

NSZ
Doal lifler insan ihtiyalarn karlayamadndan her geen gn sentetik liflere olan ilgi artmaktadr. Sentetik lifler hem ucuz olmas hem de elde edilmesinin kolay olmasndan kullanm artmaktadr. Akrilik lifi ucuz ve kolay elde edildiinden deiik alanlarda kullanm mevcuttur. hracata ynelik olarak balayan fantezi iplik retimi, Trkiyenin modaya dnk katma deeri yksek rnlerin retim ve ihracatnda ki gsterdii gelimelerle birlikte artm bulunuyor. D Pazar kaynakl bu ivmenin yan sra i pazarda ki tketimde kalite anlayn da gelimede fantezi ipliin itici glerinden. plik retiminde sentetik liflerden doal life benzeyen akriliin fantezi iplik yapmnda gsterdii karakteristik zellikler akriliin kullanmn avantajl hale getirmitir. Bu nedenle akrilik esasl fantezi iplik retimi ve kullanm alanlar byk bir ivmeyle art gstermitir. almamn her aamasnda bilgi ve yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Yrd. Do. Dr. smail TYEK e Gsterdikleri sabr ve sevgiyle bugnlere gelmemi salayan aileme ve sevgili dostlarma itenlikle teekkr ederim.

Behzat YILDIRIM Ocak 2013

III

NDEKLER SAYFA ZET ..................................................................................................................................... I ABSTRACT ........................................................................................................................ II NSZ ............................................................................................................................... III RESMLER DZN....................................................................................................... VIII EKLLER DZN ........................................................................................................... X TABLOLAR DZN ........................................................................................................ XI 1. GR................................................................................................................................ 1 2. AKRLK LF ................................................................................................................ 2 2.1. Tarihe ....................................................................................................................... 2 2.2. Akrilik Liflerinin Yaps ............................................................................................ 2 2.3. Akrilik Lif Trleri ...................................................................................................... 5 2.3.1. Yksek ekme zelliine Sahip Akrilik Lifleri ................................................ 5 2.3.2. Su Emici Akrilik Lifleri ...................................................................................... 6 2.3.3. Boyanma zellikleri Farkl Akrilik Lifleri ......................................................... 6 2.4. Akrilik Liflerin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri ...................................................... 7 2.4.1. Akrilik Liflerinin Fiziksel zellikleri ................................................................. 7 2.4.2. Akrilik Lifinin Kimyasal zellikleri .................................................................. 8 3. AKRLK PLK RETM ........................................................................................ 10 3.1. Koparma Makinesi ................................................................................................... 10 3.1.1. Koparma Makinesinin Grevleri ...................................................................... 11 3.1.2. Koparma Yntemleri ........................................................................................ 11 3.1.2.1. Kontrolsz Koparma Yntemi ................................................................................ 11 3.1.3. Koparma Makinesinin alma Prensibi .......................................................... 12 3.2. Re-Breaker (ntegrator) Makinesi ............................................................................ 13 3.2.1. Re-Breaker Makinesinin Grevleri ................................................................... 13 3.2.2. Re-Breaker makinesi alma prensibi ............................................................. 13 3.3. ekme Makineleri .................................................................................................... 14 3.3.1. ekme Makinelerinin Grevleri ....................................................................... 14 3.3.2. ekim lemi ..................................................................................................... 15 3.3.3. Dublaj ilemi ..................................................................................................... 16 3.4. Fitil Makinesi ........................................................................................................... 16 3.4.1. Fitil Makinesinin Grevleri .............................................................................. 16 3.4.2. Fitil Makinesi eitleri ..................................................................................... 16

IV

3.4.2.1. Flayer Fitil Makinesi ............................................................................................... 17 3.4.2.2. Finisr Fitil Makinesi .............................................................................................. 17 3.5. Akrilik plik Eirme Makineleri .............................................................................. 18 3.5.1. plik Eirme Prensibi ........................................................................................ 18 3.5.2. Akrilik plik Eirmede Genel Sistemler ........................................................... 19 3.6. Bobin Makinesi ........................................................................................................ 20 3.6.1. Bobinleme lemi .............................................................................................. 20 3.6.2. Bobinlemenin Amalar .................................................................................... 21 3.7. iirme (Volufil) Makineleri .................................................................................... 22 3.7.1. iirme Makinesinin Grevleri ......................................................................... 22 3.7.2. iirme ilemi ................................................................................................... 22 3.7.3. Bobinleme ilemi .............................................................................................. 23 3.7.4. iirme Makineleri............................................................................................ 23 3.8. Katlama ve Bkm Makineleri ................................................................................ 23 3.8.1. Katlama ve Bkm Makinelerinin Grevleri ................................................... 23 3.8.2. Katlama Makinesi ............................................................................................. 24 3.8.3. Bkm Makineleri ............................................................................................ 25 3.8.3.1. Ring Bkm Makinesi ............................................................................................ 26 3.8.3.2. ift Bkm Makinesi .............................................................................................. 26 4. FANTAZ PLKLER .................................................................................................. 29 4.1. Fantazi pliin Tanm .............................................................................................. 29 4.2. Fantezi pliin Tarihesi .......................................................................................... 29 4.3. Fantezi pliklerin Snflandrlmas .......................................................................... 30 4.3.1. Fantezi pliklerin Yaplarna Gre Snflandrlmas ....................................... 30 4.3.1.1. Tek Katl Fantezi plikler ........................................................................................ 30 4.3.1.2. Efekt Katl Fantezi plikler ..................................................................................... 30 4.3.1.3. rme Fantezi plikler .............................................................................................. 30 4.3.2. Fantezi pliklerin Efekt Verme Yntemlerine Gre Snflandrlmas ............. 30 4.3.2.1. Direkt Ynteme Gre Fantezi pliklere Efekt Verme ............................................. 31 4.3.2.2. ndirekt Ynteme Gre Fantezi pliklere Efekt Verme .......................................... 31 4.3.3. Fantezi pliklerin Elde Etme Yntemlerine Gre Snflandrlmas ................ 31 4.3.3.1. Bkm ve ekim Yolu ile Fantezi plik Oluturma ............................................... 31 4.3.3.2. rme Yntemi ile Fantezi plik Oluturma ............................................................ 31 4.3.3.3. Dier Yntemler ile Fantezi plik Oluturma ......................................................... 31 4.3.3.3.1. Tekstre Fantezi plik Makinelerinde Is Yoluyla Fantezi plik Oluturma .... 31

4.3.3.3.2. Knit-The-Knit Prensibi ile Fantazi plik retimi ............................................. 31 4.3.3.3.3. Haval Sistem le Puntal plik retimi ............................................................ 32 4.3.4. Fantezi pliklerin Verilen Efektlere Gre Snflandrlmas............................. 32 4.3.4.1. Kontrolsz Efekt plikleri ....................................................................................... 32 4.3.4.2. Kontroll Efekt plikleri .......................................................................................... 32 4.4. Temel Fantezi plik eitleri.................................................................................... 33 4.4.1. Muline iplik ...................................................................................................... 33 4.4.2. Bukle plik ........................................................................................................ 33 4.4.3. Lup plik ........................................................................................................... 34 4.4.4. Kvrm plii ..................................................................................................... 35 4.4.5. Nopeli plik ....................................................................................................... 35 4.4.6. Dm plii ..................................................................................................... 35 4.4.7. Sanet plik ......................................................................................................... 36 4.4.8. Gimp plik......................................................................................................... 36 4.4.9. enil plik ......................................................................................................... 36 4.4.10. Makarna plik.................................................................................................. 37 4.4.11. Frize plik........................................................................................................ 37 5. FANTAZ PLK RETM ........................................................................................ 38 5.1. Ring Bkm Makinelerinde Fantazi plik retimi .................................................. 38 5.1.1. Tek Renk Yap Efektler .................................................................................... 38 5.1.1.1. Temel antuk niteleri ........................................................................................... 39 5.1.1.2. oklu Numara niteleri .......................................................................................... 39 5.1.2. Renk efektleri.................................................................................................... 39 5.1.2.1. Bracordraft niteleri ............................................................................................... 39 5.1.2.2. Bracol niteleri ....................................................................................................... 40 5.1.2.3. Hava flemeli Colorflox Sistemi ............................................................................ 40 5.1.2.4. 4 (Drt) Renk Symcol ekim niteleri .................................................................. 40 5.1.2.5. Paracolor 4000......................................................................................................... 40 5.2. Open-End (Rotor) plik Makinelerinde Fantezi plik retimi ................................. 41 5.3. Friksiyon plik Makinelerinde retimi .................................................................... 42 5.3.1. alma Prensibi ............................................................................................... 42 5.3.2. Snflandrma .................................................................................................... 42 5.3.3. Teknolojik likiler ........................................................................................... 42 5.3.4. Bkm Verme ................................................................................................... 42 5.3.5. plik k ve Sarm ......................................................................................... 43

VI

5.4. Dref-2 Makinesinde Fantezi plik retimi ............................................................... 43 5.5. Dref-3 Makinesinde Fantezi plik retimi ............................................................... 43 5.5.1. Kullanlan Hammaddeler .................................................................................. 44 5.6. Oyuk li Fantezi Bkm Makinesi ......................................................................... 45 5.6.1. Oyuk li Fantezi Bkm Makinalarnda Fantezi plik Eldesi ......................... 45 5.6.2. Oyuk li Fantezi pliin Yaps ....................................................................... 45 5.6.3. Oyuk li Fantezi Bkm Makinesi.................................................................. 45 5.6.4. Oyuk ili Eirme Prensibi ................................................................................ 46 5.6.5. Oyuk li Sistemin Avantajlar ......................................................................... 48 5.6.5.1. Eirme le lgili Avantajlar ..................................................................................... 48 5.6.5.2. plik Yaps le lgili Avantajlar .............................................................................. 48 5.7. enil plik retimi ve zellikleri ............................................................................. 49 5.8. Makarna plik retimi ve zellikleri ....................................................................... 53 5.9. Fantezi plik Endstrisindeki Son Teknolojik Gelimeler ....................................... 54 6. AKRLK ESASLI FANTEZ PLKLER VE KULLANIM ALANLARI ............. 57 6.1. Akriliin Kullanld Fantezi plikler ..................................................................... 57 6.1.1. Akrilik Lifinin Kullanld Temel Fantezi plikler .......................................... 57 6.1.2. Akrilik Karml Fantezi pliklere eitli rnekler ......................................... 59 6.2. Akrilik Esasl Fantezi pliklerin Kullanm Alanlar ................................................. 61 7. SONULAR VE NERLER ...................................................................................... 62 KAYNAKLAR ................................................................................................................... 63 ZGEM ....................................................................................................................... 64

VII

RESMLER DZN
RESMLER SAYFA

Resim 2. 1. Akrilik Lifleri ..................................................................................................... 4 Resim 2. 2. Deiik formdaki akrilik lifleri .......................................................................... 4 Resim 2. 3. Liflerin enine kesitlerinin mikroskop altnda grn ..................................... 4 Resim 2. 4. Ya eirme ile Poliakrilonitril lifi retimi .......................................................... 5 Resim 2. 5. Bulking ncesi ve sonras akrilik lifleri ............................................................. 6 Resim 3. 1. Koparma makinesi ........................................................................................... 12 Resim 3. 2. ntegrato Makinesi ........................................................................................... 14 Resim 3. 3. NSC GC30 zincirli baretli ekme makinesi ..................................................... 15 Resim 3. 4. Ksa lif iplikcilik sisteminde kullanlan silindirli ekim sistemi ...................... 16 Resim 3. 5. Flayer ve Finisr makinelerinde elyaf mukavemet verme ksmlar ................ 17 Resim 3. 6. Flayer fitil makinesi ......................................................................................... 17 Resim 3. 7. Dikey sarm ve ekimli finisr fitil makinesi ................................................... 18 Resim 3. 8. Zinser Ring iplik eirme makinesi ................................................................... 20 Resim 3. 9. Tam otomatik bobin makinesi .......................................................................... 21 Resim 3. 10. iirme makinesi ............................................................................................ 22 Resim 3. 11. iirmeyle deiim ......................................................................................... 23 Resim 3. 12. Katlama makinesinde iki iplik katlama iin calk grnm ....................... 24 Resim 3. 13. Katlama makinesinde iki iplik katlama iin calk grnm ....................... 25 Resim 3. 14. Katl bkl iplik ........................................................................................... 25 Resim 3. 15. Ring bkm makinesi..................................................................................... 26 Resim 3. 16. Ring bkm makinesi (calk ksm, eirme blgesi) .................................... 26 Resim 3. 17. ift bkm makinesinde bkm iinin ematik grnm ................................. 27 Resim 3. 18. ift bkm makinesi ...................................................................................... 28 Resim 3. 19. ift Bkm makinesinde bkm.................................................................... 28 Resim 4. 1. Muline iplik rnei ........................................................................................... 33 Resim 4. 2. Muline iplikle retilmi kuma rnei ............................................................. 33 Resim 4. 3. Bukle plik Numunesi ...................................................................................... 34 Resim 4. 4. Bukle iplik numunesi ....................................................................................... 34 Resim 4. 5. Lup iplii .......................................................................................................... 34 Resim 4. 6. Kvrm iplii ..................................................................................................... 35

VIII

Resim 4. 7. Nopeli iplik....................................................................................................... 35 Resim 4. 8. Dml fantezi iplik....................................................................................... 35 Resim 4. 9. Sanet iplik......................................................................................................... 36 Resim 4. 10. Gimp iplik ...................................................................................................... 36 Resim 4. 11. enil iplikler ................................................................................................... 37 Resim 4. 12. Makarna iplik ................................................................................................. 37 Resim 4. 13. Frize iplik numunesi ...................................................................................... 37 Resim 5. 1. O.E. Rotor makinesinde fantezi iplik eldesi ..................................................... 41 Resim 5. 2. Dref-2 Friksiyon iplik makinesi ....................................................................... 43 Resim 5. 3. Dref-3 friksiyon iplik makinesi ........................................................................ 44 Resim 5. 4. Oyuk ili fantezi bkm makinesi ................................................................... 46 Resim 5. 5. Dner bakl enil iplik makinesi .................................................................... 49 Resim 6. 1. eitli liflerin akrilik ile karmndan oluan fantezi iplikler.......................... 58 Resim 6. 2. Riteks firmasna ait akrilik karml fantezi iplikler ........................................ 59 Resim 6. 3. Akrilik esasl fantezi ipliklere eitli rnekler ................................................. 61

IX

EKLLER DZN
EKLLER SAYFA

ekil 3. 1. Seydel makinesinde materyal ak .................................................................... 12 ekil 5. 1. Fantezi ipliin temel yaps ................................................................................ 45 ekil 5. 2. Oyuk ili eirmenin prensibi.............................................................................. 47 ekil 5. 3. Oyuk ili fantezi oluumunu etkileyen faktrler ................................................ 48 ekil 5. 4. enil iplik oluum blgesine ait ematik gsterim ............................................. 50

TABLOLAR DZN
TABLOLAR SAYFA

Tablo 2. 1. Dnya akrilik lif retimi...................................................................................... 2 Tablo 2. 2. Akrilik lifinin fiziksel zellikleri ........................................................................ 7 Tablo 2. 3. Akrilik lifinin kimyasal zellikleri ...................................................................... 8 Tablo 4. 1. Fantezi ipliklerin verilen efektlere gre snflandrlmas ................................. 32

XI

1. GR
Gnmzde zorlu rekabet koullar nedeniyle, tm dnyada Farkl rn tasarmlarnn byk nem kazanmasna paralel olarak fantezi ipliklere olan talepler de artmtr. Artk tasarmclar, rme kumalarda fantezi iplii moda eleman olarak kullanmaktadrlar. Fantezi iplik kullanm sayesinde, normal rme makinelerinde, basit rg yaplaryla dahi zgn tasarmlar ekonomik olarak retilebilmektedir. Yapay liflerden retilen, bir petrol trevi olan akrilik elyafn yaps yne benzediinden neredeyse doal liflerin kullanld btn alanlarda kullanlmaktadr. Bir takm etkilere kar doal lifler gibi fiziksel ve kimyasal tutum sergilediinden fantezi iplik yapmnda uygun olduu tespit edilmitir. Grsel zellii n planda olan kumalar elde edebilmek iin normal ipliklerle kyaslanamayacak kadar deiik yaplar olan pek ok farkl fantezi iplik gelitirilmitir. Akrilik esasl fantezi ipliklerin, kuma yapsna katt stn zellikler nedeniyle kullanm oran gittike artmaktadr. Bu almada akrilikten retilen fantezi ipliklerin geirdii ilemler ve elde edilen ipliklerin kullanm yerleri aratrlmtr.

2. AKRLK LF
2.1. Tarihe lk olarak DuPont tarafndan 1944 ylnda Orlon ticari ismi altnda tantlan akrilik lifleri o zamandan bu yana ok hzl bir gelime gstermi ve gnmzde dnyada en fazla kullanlan drdnc sentetik lif haline gelmitir. lkemizde de polyesterden sonra en ok kullanlan liftir. Bu hzl art hem akrilik liflerinin kullanm alannn genilemesiyle ve hem de zellikle yn fiyatlarndaki art ile dorudan ilikili olarak gereklemitir. Tablo 2. . Dnya akrilik lif retimi (2005 Verileri) lkeler Bat Avrupa USA in Tayvan Kore Japonya Hindistan Toplam retim ( 1000 ton ) 800 115 629 135 127 298 111 2574

Trkiyede 2012 ylndan itibaren akrilik lif retim kapasitesi 340 bin ton civarndadr. Bunun 308 bin tonluk ok byk ksm AKSA Akrilik Kimya Sanayii A..ye aittir. AKSA Akrilik Kimya Sanayii dnya akrilik lif retiminde de % 10luk pay ile 2.srada bulunmaktadr. Ayrca AKSA, btn dnyadaki akrilik lif reticileri arasnda tek at altnda ki en byk akrilik lif reticisi konumundadr. Trkiyedeki ikinci akrilik lif reticisi ise 32 bin ton/yl retim kapasitesiyle stanbul Elyaf Sanayii A..dir. 2.2. Akrilik Liflerinin Yaps Akrilik lif retiminde kullanlan poliakrilonitril (PAN) polimerleri akrilonitril monomerlerinin radikal zincir polimerizasyonu ile elde edilmektedir. Akrilonitril doymam bir karboksilik asit olan akrilik asidin nitrilidir.

CH2 = CH - COOH Akrilik asidi

CH2 = CH - C = N Akrilonitril

Akrilonitril, petrol destilasyon rnlerinden kolay ve ucuz yntemlerle elde edilebilmektedir. Sv haldeki akrilonitril, eitli katalizrler (benzoil peroksit, potasyum perslfat veya hidrojen peroksit + demirslfat karm) kullanlarak polimerize edilir.

Poliakrilonitril

lk elde edilen poliakrilonitril filamentleri % 100 saf polimerden oluuyordu. Bunlarn yapsal zellii nedeniyle ynlenme ve kristallenme oranlar olduka yksektir. Bu nedenle boyanma ve nem ekme gibi zellikleri olumsuzdur ve boyanma gl vardr. Gnmzde poliakrilonitril lifi retiminde % 100 PAN kullanlamaz. Bunun yerine zelliklerinin iyiletirmek ve boyanma yeteneini kazandrmak zere % 15e kadar bir baka momomer ieren akrilonitril kopolimerleri sentez edilerek bunlardan lif retilir. Poli mere eklenen komonomerin yapsnda polar gruplarn bulunmas durumunda polimer zincir polarlk kazanr. Ayn zamanda yapdaki kristalin blgelerin oran azalr. Bylece polimerin baz zclerde znrl ve boyanma yetenei artar. Yapsnda % 15e kadar komonomer ieren poliakrilonitrilden yaplm liflere akrilik elyaf ad verilir. Eklenen komonomerin polarlk zelliklerine gre akrilik lifler, ya anyonik ya da katyonik karakterde olurlar. Poliakrilonitril zincirine komonomer olarak vinil piridin, akrilamid gibi bileiklerin katlmas bileie asidik ortamlarda katyonik karakter kazandrr. Buna karlk akrilik asid ve sodyum vinil benzen slfonat gibi monomerler elyaf negatif ykl klar. Bu nedenle akrilik lifleri iindeki monomerin yapsna bal olarak anyonik modifiye akrilik lifleri ve katyonik modifiye akrilik lifleri eklinde farklandrlr. Bileiminde % 35-85 orannda poliakrilonitril ieren sentetik kopolimerlerden yaplm elyafa modakrilik elyaf denir. Bunlarda komonomer olarak vinilklorr, viniliden klorr ve vinil disiyanr bulunmaktadr. Bunlarn ounda bu ikinci bileenin ya miktar veya tr aklanmaz, patentli olarak saklanr. Akrilik lif retiminde kullanlan poliakrilonitril (PAN) polimerleri akrilonitril monomerlerinin radikal zincir polimerizasyonu ile elde edilmektedir. Poliakrilonitril polimerleri eriyikten lif ekimi iin kullanlan yksek scaklklara kadar stldnda erimeyip kimyasal yapsnda deiiklikler meydana geldii iin eriyikten lif ekimi yntemine uygun deild ir. Dolays ile PAN polimerlerinden eriyikten lif ekimi yntemiyle lif retmek mmkn olmamaktadr. Ancak poliakrilonitril (PAN) polimerleri; uygun zcler ierisinde zlerek lif ekimi iin uygun akkanlkta polimer zeltisi haline getirilebilmektedir. Bu sebeplerden dolay PAN polimerlerinden lif retimi zeltiden lif ekimi yntemine gre gerekletirilmektedir. PAN polimeri bilinen birok zcde znmemektedir. zc (solvent) olarak en ok Dimetil Formamid (DMF) ve Dimetil Asetamid (DMAc) solventleri kullanlmaktadr. PANn zlmesinde kullanlan solventler retilen liflerinin zelliklerinin belirlenmesinde de rol oynamaktadr. Poliakrilonitril (PAN) polimerlerinden hem ya ekim ve hem de kuru ekim yntemleriyle lif retilebilmek mmkn olmakla birlikte, retimin yaklak % 85i ya ekim yntemiyle, kalan ise kuru ekim yntemiyle gerekletirilmektedir. Hazrlanan polimer zeltisinden lif ekimi iin, zerinde ok ince delikler olan dze (spinneret) sistemleri kullanlmaktadr. Bu dzeler zerindeki delik says, kullanlacak ekim yntemine gre ok byk deiiklikler gstermektedir. Ayrca bu delikler dze zerinde segmentler yani gruplar halinde yerletirilmitir. Bu sayede dzelerden fkrtlan filamentlerin arasna koaglantn daha iyi nfuz etmesi salanmaktadr. Kuru ekim ynteminde ekim zeltisi kulesi ierisine yerletirilmi olan dzelerden ekim kulesi ierisine fkrtlmaktadr. Ayn zamanda kule ierisine gnderilen stlm gaz sayesinde dop polimeri ierisindeki solventin byk oranda uzaklatrlmasyla polimerin katlaarak lif haline gelmesi salanmaktadr. Ya ekim ynteminde ise ekim zeltisi, koaglant ieren bir sv banyosuna daldrlm olan dze sisteminden banyo ierisine fkrtlmaktadr. Banyo ierisindeki nonsolvent ile polimer ierisindeki solventin karlkl 3

difzyonu sayesinde polimerin katlaarak lif haline dnmesi salanmaktadr. Ya ekimle akrilik retiminde ilk lif formasyonu koaglasyon banyosu ierisinde gerekletii iin koaglasyon banyosu parametreleri liflerin bilhassa fiziksel zellikleri zerinde belirleyici bir rol oynamaktadr. stee gre yar mat (YM) - parlak (P) eyrek mat (M) hafif mat (HM) retim yaplr. Kullanlan iplik eirme sistemlerine ve taleplerine gre uygun yumuatc ve kayganlatrc (apre) malzemelerin karm ilave edilir (ring apre, open-end apre, vb.).

Resim 2. . Akrilik Lifleri Tow Tops(Bums) Kesik elyaf Mikro elyaf

Resim 2. . Deiik formdaki akrilik lifleri Akrilik % 100 olarak kullanlabildii gibi, dier hammaddeler ile kartrlarak melanj kullanma da uygundur. Sonsuz elyaf (tow) olarak retilen lifler retim srasnda jel boyama veya kontin tow boyama sistemleriyle renklendirilebilirler. Tow rnler kamgam ve yar kamgam sistemi ile iplik yapan iletmeler iin ana girdilerden biridir. Towdan iplik yaplmas iin elyafn belli bir boya getirilmesi gerekir. Bu da iki ayr yntemle yaplr: 1. Towun tambur stndeki bakla kesilmesi (KESK ELYAF) 2. Towun cer verilerek kopartlmas (TOPS/BUMPS) Tops, kontinu halde bulunan tow bantnn konvertr ad verilen koparma makinalarnda belirli miktarda cer (ekim) uygulanarak kopartlm ve belirli bir formda sarlm halidir. Elyaf kesiti daha ok fasulye veya gen olarak retim yaplr. ( Resim 2.3.)

Resim 2. . Liflerin enine kesitlerinin mikroskop altnda grn (yuvarlak, gen, trilobal)

Aada ki Resim 2.4te ya ekim yntemine gre poliakrilonitril lif retim tesisinin ematik grnm verilmitir.

Resim 2. . Ya eirme ile Poliakrilonitril lifi retimi 1-Lif ekimi, 2-Ya gerdirme, 3-Ykama,4-Preparasyon, 5-Kurutma, 6- Ard gerdirme, 7Kvrcklatrma, 8- Buharlama, 9- Soutma, 10- Kesme, 11 - Balya Resim (Tiyek ve Bozdoan 2005). 2.3. Akrilik Lif Trleri Akrilik lifleri kullanm esnasnda kendisinden istenen zelliklere gre; yksek ekme zelliine sahip akrilik elyaf, su emici akrilik elyaf ve boyanma zellikleri farkl akrilik elyaf olarak eitlendirilir. 2.3.1. Yksek ekme zelliine Sahip Akrilik Lifleri Normal akrilik liflerine gre retim srasnda ilave bir germe yaplarak ekme oran (%40) daha da artrlm liflerdir. Bu tip lifler high-bulk (yksek hacimli) iplik yapmnda kullanlrlar. High-bulk iplik: Akrilik lifinin en nemli zellii, scakta % 15-30luk bir gerilme verildiinde uzamann dayankl olmamas ve buharlama yapldnda tekrar ksalarak eski boyutunu almasdr. Bu ekilde gerilme verilmi (%40) ve verilmemi (%60) lifler birlikte erilip iplik yapldktan sonra buharlanrsa, gerilme verilmi elyafta ksalma gzlenirken dierleri ksalmaz. Gerilme verilmemi liflerde, dierinin ksalmasndan dolay bkmler meydana gelir ve iplik hacimli bir grnm kazanr. Bu ileme bulking, elde edilen ipliklere de high-bulk iplik ad verilir. (Resim 2.5.) 5

Resim 2. . Bulking ncesi ve sonras akrilik lifleri Bunlardan yaplan kumalarn doku younluklar dktr, ok scak tutarlar, tueleri, grnmleri ve elastikiyetleri ok iyidir. Akrilik HB iplikleri, rmecilikte yn yerine kullanlr. Yksek hacimli iplikler filament veya stapel elyaftan yaplabilir: Filament elyaftan erilmi yksek hacimli (high bulk) iplikler; Her filamentte buklelerin oluturulmasyla ve filamentlerin birbirine olan paralelliklerinin bozulmas ilemi ile retilirler. Bu ilemle; iplikte kvrmlar, ilmekler ve dalgalar oluur. Hacimli iplikler ekme farkllklarndan yararlanarak ektirilip-esnettirilebilirler. Sonuta elde edilen iplikler; ty gibi yumuak, hacimli ve kabarktr. Stapel elyaftan yaplm yksek hacimli ( high-bulk) iplikler; plik eirme ilemi srasnda dk ve yksek ekme potansiyeline sahip elyaf kartrmak suretiyle oluturulabilir. Daha sonraki buharlama, kuru s veya scak sudaki ilem srasnda; yksek ekme zelliine sahip elyafn daha fazla bzlmesi, ipliin boyunun ksalmasna ve dk ekme zelliine sahip elyafn ipliin etrafnda toplanmasna yol aarak, ipliin hacimliliini arttrr. Yksek ekme potansiyelli elyaftan yaplan ipliin ksalmas, dk ekme potansiyelli olann bukleler oluturmak iin zorlar. Bylece; ipliin ap byr ve iplik kabark bir grnm kazanr. 2.3.2. Su Emici Akrilik Lifleri Snger gibi gzenekli bir ekirdek ile manto ksmndan olumaktadr. Mikro sngere benzeyen i ksm nedeniyle, su emme yetenekleri yksektir. % 38e kadar nem absorplar. Bu tip liflerin ayrca terleyen vcutta hzl ve fazla ter emmeleri, slannca lifler imediinden mamuln hava geirgenliinin azalmamas ve scak tutma zelliklerinin iyi olmas gibi avantajlar vardr. zgl arlklar dk olduu iin bu liflerden hafif giysiler retilir. 2.3.3. Boyanma zellikleri Farkl Akrilik Lifleri Akrilik elyafn eldesi srasnda vinilasetat, vinilklorr, gibi anyonik ve katyonik grup iermeyen komonomerlerin kullanlmas ile liflerin daha dk scaklklarda ve daha kolaylkla boyarmadde almas salanmakta, fakat alnan boyarmadde miktar artmaktadr. Bazik boyarmaddelerle boyanma yeteneini gelitirmek iin; komonomer olarak anyonik grup ieren vinil veya isopropenil bileikleri, anyonik grup olarak da slfonat veya karboksilli asid gruplar tercih edilmektedir. Bu ekilde elde edilen liflerden bazlar ve zellikleri aada belirtilmitir: Orlon Akrilikleri: Orlon akrilikleri olarak retilen liflerin ou % 100 e yakn oranda poliakrilonitril ierir. Orlon filamentlerinin mukavemeti, 2.2-2.6 g/denier; zgl arl ise 1.18 dir. Standart koullarda nem ekme miktar % 1.7 dir. tleme scakl 150 Cdir. Orlon akrilikleri eitli tipte ve saylarla farklandrlarak retilirler. Orlon 42 kesikli lif eklinde retilir ve rg iplikleri yaplr. Orlon 81 ise filament eklinde retilir. Orlon liflerinin, stapel tipi Orlon 39, Orlon 37, Orlon 21 tipleri de vardr. High-bulk olarak retilirler. Ayrca bikomponent lif eklinde retilenleri Orlon Sayelle ad ile bilinir; kvrml bir yapya sahiptir. Orlon tipi lifler, Almanyada Dralon ticari ad ile bilinmektedir. %100 poliakrilonitrilden retilen Orlon akrilikleri, retim srasnda katalizr olarak kullanlan peroksit dislfat ve slfit veya slfat tuzlar nedeni ile polimer zincir ularnda anyonik

karakterde slfit veya slfat gruplar ierirler. Bu nedenle, Orlon akrilikleri anyonik modifiye akrilik lifler olup, zeltilerinde + yk tayan boyarmaddelerle boyanabilirler. Acrilan Lifleri: Acrilan liflerinin bileimlerinde % 10-15 orannda katyonik monomerler bulunur. Genellikle komonomer olarak % 6 vinil asetat ve % 6 vinil pridin ierir. retimi, dimetil asetamiddeki % 20 lik zeltisinden 140 C lik gliserin banyosu kullanlmak suretiyle ya eirme yntemine gre yaplr. Stapel veya filament halinde retilir. Asid, krom, direkt ve metal kompleks boyarmaddelerle boyanabilir. Acrilan 16 demelik ve perdelik yapmnda, Acrilan 26 hal iplii yapmnda, Acrilan 38 ise diki ve endstri iplii olarak kullanlr. Courtelle Lifleri: Kopolimer olarak az miktarlarda metil metakrilat ierir. Bu nedenle anyonik grup tarlar. Polimerdeki anyonik grup oran daha fazla olduundan, katyonik boyarmaddeler kar affinitesi Orlon akriliklerinden daha oktur. Creslan Lifleri: Creslan lifleri komonomer olarak akrilamid ierirler. Monomerin yaps katyonik karakterde olduundan bu tip akrilik lifleri anyonik yapda boyarmaddelerle boyanabilirler. Bunlar hal ve battaniye tipi materyalin yapmnda kullanld gibi, yn ile kartrlarak kamgarn ve strayhgarn kumalar da retilir. Zefran Lifleri: Komonomer olarak vinil pirrolidon ieren akrilik elyaf Zefran olarak bilinir. Daha ok hal iplii olarak retilir. 2.4. Akrilik Liflerin Fiziksel ve Kimyasal zellikleri Lifler yaps itibariyle bir takm zellik gsterir. Bunlar eilebilme, bklebilme, incelik, uzunluk, kvrm, elastikiyet, asit ve bazlara kar dayankllk, gne nlar scaklk gibi parametrelerdir. Daha detayl incelersek; 2.4.1. Akrilik Liflerinin Fiziksel zellikleri Aadaki tabloda akrilik lifinin fiziksel zellikleri grlmektedir. Tablo 2. . Akrilik lifinin fiziksel zellikleri

KRTERLER Mikroskobik Grn Uzunluk ncelik Younluk Renk

AKRLK ELYAFININ FZKSEL ZELLKLER Yzeyi przsz yeknesak bir ubuk grnmndedir. Birka tane dzgnsz, aralkl paralel izgiler ierir. Enine kesitleri farkllk gsterir. Genelde yuvarlak veya 8 biimindedir. Genellikle kesikli (stapel) elyaf halinde kullanlrlar. Filament olarak pratikte kullanm oran ok azdr. retimde istenilen incelik elde edilebilir. 1.16-1.18 g/cm arasnda deien younlua sahiptir. Hacimlilik ve kaplama kabiliyeti iyidir. Younluk poliamidden daha yksektir, dier birok elyafa gre dktr. Beyaz ya da beyaza yakn renkte retilirler. 7

KRTERLER

AKRLK ELYAFININ FZKSEL ZELLKLER Normal halde parlaktr. Ancak, kullanm yerine gre matlatrlabilir. Parlak, yar mat ve mat olabilir. Parlaklk derecesi elyafa ilave edilen pigment cinsine baldr. Orta veya iyi derecede bir mukavemet sahiptir. Mukavemeti ynden daha iyidir. Yaken mukavemette % 10-15 orannda dme gzlenir. yi derecede elastikiyete sahiptir. yidir. Burumaya kar son derece direnlidir. Poliester veya ynden dktr. Pamuk ve ipekten yksektir. Dk nem oranna sahiptir. %65 nisbi nem ve 20 Cde % 12.5tir. Normal koullarda sudan etkilenmez ve emicilii ok azdr. Kesitten su emerler. Akrilik (orlon) elyafnn daha ok stapel kullanlmasnn sebebi de yzeyden deil kesitten nem almasdr. 150 C nin stnde sararma olabilir. 250 C nin stnde yumuama ve yapma sz konusudur. Akrilik elyaf iin 140 C ye kadar t scakl olabilir. Belirli erime noktalar yoktur. Sar alevde yanar ve kl brakr. Orta derecededir. Poliester ve poliamidden dktr. Fazla rahatsz etmez.

Parlaklk Mukavemet (kuru) Mukavemet (ya) Uzama Elastikiyeti Yaylanma

Nem ekme

Scaklk Alev Alma Pilling

2.4.2. Akrilik Lifinin Kimyasal zellikleri Aadaki tabloda akrilik lifinin kimyasal zellikleri grlmektedir.

Tablo 2. . Akrilik lifinin kimyasal zellikleri

ETKENLER

AKRLK ELYAFININ KMYASAL ZELLKLER Hidrofob bir elyaf olmalar nedeniyle ok fazla su ememezler. Su iine brakldklarnda elyaf ularndan su emerler. Ya halde dayanm % 10-20 orannda azalr. Mineral ve organik zayf asidlere kar direnlidir. Nitrik asid ve slfrik asidden deriik zeltisinde znrler. Soukta dayanm iyidir. Ancak, scak ve kuvvetli bazlardan olumsuz etkilenir, sararma ve kahverengiye dnme olur. Ykseltgen aartma maddelerine kar dayanm snrldr. En iyi ekilde asidik ortamda sodyum klorit ile aartlrlar.

Su

Asidler

Bazlar Aartma Maddeleri

ETKENLER

AKRLK ELYAFININ KMYASAL ZELLKLER Kuru temizlemede kullanlan maddelere kar iyi dayanmldrlar. Ancak, dimetilformamid gibi polar zclerde tmyle znrler. Ultraviyole nlara kar ok direnlidir. Gne nlarna kar dayanmlar ok iyidir. Scaklk dayanm snrldr. Yksek temperatrde (120 C nin zerinde) uzun sreli kurutmalarda zarar grrler. Uzun sreli olarak 120 C ye kadar stlabilirler. tleme dk temperatrlerde yaplmaldr (140 C). ok direnlidir. Tamamen direnlidir.

Organik zcler Ik, atmosfer koullar

Scaklk

Kf ve Mantar Gveler, bcekler

3. AKRLK PLK RETM


Aada akrilik iplii retimi iin iletmeye tow halinde gelen yar mamulden iplik elde edilinceye kadar ki mamuln ilem grd makineler aama aama anlatlmtr.

HB plik Eldesi Makine Hatt Koparma

Re-Breaker (relax ve arelax birlikte beslenir )

ekme ( 3 Pasaj )

Finisr

Ring

Bobin

Bkm

iirme
ekil 3. 1. Akrilik iplik retimi ilem admlar 3.1. Koparma Makinesi Suni ve sentetik lifler polimerden filament eldesi sonucunda; ya filament iplik haline getirilir, ya da kesme koparma yntemiyle stapel hale getirilerek iplik eirme sisteminde ilenir. Filament kablosunun kesikli hale getirilme yntemi, allacak iplik eirme sistemini de belirler. Akrilik lifi koparma yntemiyle stapel hale getirilir, ekme makinesine besleme yaplr. Bundan sonraki ilemleri finisr ve iplik makineleridir.

10

Tablo 3.1. Koparma Makinesinde akrilik lifini kesikli hale getirme yntemleri

Tow to Tops

Kesme Yntemi

Koparma

Ezerek Kesme

Efektif Kesme

Kontrolsz Koparma

Kontroll Koparma

3.1.1. Koparma Makinesinin Grevleri Tow balyasndaki elyafn istenilen aralklarda germe ekme yntemi ile istenilen arlk ve gramajda stabil hale getirilmesini salamak. Otoklav (t) ve buhar blgesinin farkl zamanlarda almas ile High - Bulk ipliin yaplmasna yardmc olmak. Godetler yardmyla istenilen lif aralnda koparma ilemini gerekletirmek. Kvrm blm ile istenilen kvrm verilerek doal liflere benzetmek. Ayn zamanda koparlan liflerde tutuculuu salamak ve mukavemeti arttrmaktr. stenilen metrajda band kovalara helezonik olarak doldurmak. Filament kablosundan tops retimi (tow to tops) yukardaki tabloda belirtildii gibi kesme yntemi ve koparma yntemi olmak zere 2 farkl yntem ile yaplr. 3.1.2. Koparma Yntemleri Filament kablolar, makine giriinden itibaren artan bir gerilimle ekmeye alnr. Bu ekme ilemi kablonun kopuuna kadar devam eder. Koparma yntemi, kontrolsz ve kontroll koparma olmak zere iki ekilde yaplr. Akrilik iplik retiminde kullanlan yntem ise kontrolsz koparma yntemidir. 3.1.2.1. Kontrolsz Koparma Yntemi Bir veya birka kablo makineye sevk edilir. Gerdirilir, sevk silindirlerinin farkl hzlarndan dolay kontrolsz olarak lifler kopmaya balar. Elde edilen kontrolsz koparma band fikse (sabitletirme) edilmemi konumdadr. Daha sonra buhar etkisine braklarak fikse edilir. Bu blmde, akrilii kesikli hale getiren kontrolsz koparma makinesine deinilmi olup makine ekil ve rnekler Seydel 870 ve NSC TB1 1 den verilmitir

11

Resim 3. . Koparma makinesi

ekil 3. . Seydel makinesinde materyal ak 3.1.3. Koparma Makinesinin alma Prensibi Sonsuz ekilde retilen akrilik kablosu, balya halinde iletmeye sevk edilir. Balya ierisindeki tow, koparma makinesinin besleme ksmna yerletirilir. Koparma makinesinde besleme iletim silindirleri ile salanmaktadr. Burada towun iletiminin yan sra gerginlik verme ve dzgnletirme ilemleri de balar. Tow maksimum genilik ve rahatlkla gerdirilerek germe ekme blgesine sevk edilir. Beslemeden geen tow germe-ekme blmne gelir. Bu germe - ekme silindirlerinden sonra otoklav (t) bulunmaktadr. Otoklavda birbirine paralel iki stc plaka bulunur. Bunlarn grevi; ekim esnasnda elyaf starak yumuamas salamak, bylelikle koparma ncesi tow zerindeki gerginlii arttrmaktr. Otoklav ncesi germe - ekme silindirleri

12

ile otoklav sonras 1. n koparma silindirleri arasnda az miktarda ekim bulunmaktadr. Towlar buradan n koparma blgesine gelir. n koparma blgesi iki adet koparma silindir sisteminden olumaktadr. Bu silindirler arasndaki (1.n koparma silindirleri-2.n koparma silindirleri) ekim sonucu koparma ilemi balar. Bu ekimle birlikte balayan koparma ilemi esas koparma blgesine hazrlktr. Istlarak(t ile) belli bir ekime tabi tutulan filamentler esas koparma blgesine gelir. Esas koparma ilemi burada gerekletirilir. Koparma ilemini gerekletiren silindirlere godet denir. Godetler makinede ilenecek olan filamentin cinsine (akrilik, polip vb.) gre farkl slarda ayarlanabilir. Burada godetler arasndaki hz farkndan dolay ekim oluur bu da filamentin kopmasna neden olur. Bylece koparma ilemi gerekletirilir. Godetler arasndaki mesafe istenilen lif uzunluuna gre ayarlanabilir. Godetlerden kan stapel band, kvrm blgesine gelir. Bu blgede istenilen oranlarda doal liflere benzetmek amacyla kvrm verilir. Koparma makinesinde kvrm blgesinden sonra buhar (fikse) blm bulunmaktadr. Akrilik elyaf buhar nitesinden geirilecekse bataki otoklav blm kapatlmaktadr. Eer materyal otoklavdan gemi ise kvrm blgesinde sonra, gememi ise buhar blgesinden sonra kovalama tertibat ile kovalara aktarlr. Otoklav kapatlarak buhar verilen materyalde elyaf boy stabilitesi salanr. Gerginlik ortadan kalkar. Bu ekilde buharlanarak elde edilen elyaf relax zelliktedir. Otoklav blmnn alt durumlarda buhar kapatlmaktadr. Bu ekilde elde edilen band arelax zelliktedir. Bu makinede; Otoklav almaz buhar alr ise relax Otoklav alr buhar almaz ise arelax zellikte band elde edilir.

Relaks ve Arelaks bantlar istenen oranlarda ntegrato (re-breaker) makinesinde kartrlarak beraber beslenir. Bu ekilde retilen bantlardan elde edilen iplie HB ( High Bulk) iplik denir. 3.2. Re-Breaker (ntegrator) Makinesi 3.2.1. Re-Breaker Makinesinin Grevleri 1. Koparma makinesinden gelen koparma bantlarn ikinci bir koparma ilemine tabi tutarak istenilen stapel uzunlua ulalmasn salamak 2. Koparma bantlarn kartrarak homojenlii artrmak 3. Renk harman yapmak 4. Relaks ve arelaks bantlar bir araya getirmek 5. ekim ilemi ile paralelletirme, dzgnletirme ve istenilen gramajda bant elde etmek 6. Statik elektriklenmeyi nlemek iin yalama yapmak 7. Tops halinde veya helezonik olarak kovalara sarm yapmak 3.2.2. Re-Breaker makinesi alma prensibi Koparma makinesinde kesikli bant haline gelen filamentler, ntegrato makinesine beslenir. ntegrato makinesine ikinci bir (yeniden koparma) koparma makinesi de denilebilir. Bu makinede hem koparma hem de ekme ilemi mevcuttur. ekme esnasnda baretler vastasyla liflerin paralellii arttrlr.

13

Resim 3. . ntegrato Makinesi Koparma makinesinde istenilen uzunlukta kopmayan lifler, ntegrato makinesinde silindirler aras ekartman-ekim ilikisi ile istenilen boyda kopartlr. Bu makine ile band ierisindeki tm liflerin kesikli hale gelmesi salanr. ntegrato makinesine beslenen materyal ilk olarak koparma blgesine gelir. Koparma ilemi Koparma makinesine benzer 5li silindirler yardmyla yaplmaktadr. Bantlar, iletme artlarna bal olarak ntegrato veya ekme makinelerinde yalanr. ntegrato da yalama yaplacak ise ya baretlerden nce ya da baretlerden sonra yalama ilemi gerekletirilir. Genelde yalama ilemi baretlerden nce yaplr. letme artlarna ve elyaf karakteristiine gre integrato da yalama yaplmam ise yalama birinci ekmelerde yaplr. ok ince elyaf allyor ise yalama yaplmamas nerilir. Koparma blgesinden kan bantlar yalandktan sonra ekim blgesine gelir. ekim blgesinde genellikle 2/2 ekim sistemi mevcuttur. ekim silindirleri arasnda baretler bulunur. Baretlerin grevi band ak ynnde tarayarak, band ierisindeki liflerin paralelliini salamaktr. ekim blgesinden kan elyaf tlbenti, hunilerden geerek bant formunu alr. Silindirler yardmyla kovalara aktarlr ya da istee bal olarak tops (yumak) haline getirilir. 3.3. ekme Makineleri 3.3.1. ekme Makinelerinin Grevleri a) b) c) d) ekim ilemi ile elyaf dzgnletirmek, engellerini (kvrml ular) dzeltmek, Dublajla homojenlii artrmak, stenen numarada band elde etmek, Bandn numarasn dzgnletirmektir.

14

Resim 3. . NSC GC30 zincirli baretli ekme makinesi 3.3.2. ekim lemi Ekseni ift ineli ekim sistemleri kullanlr. Bunlarda yap ekilleri taramadaki gibidir. Tek taraf kullanlr. Tek tarafl ineli ekim sistemi yksek ekmeli ekim sistemleri ince iplik makinelerindeki ekim sistemine uygulandnda ikisi birlikte muta kaa eder. Bu ekim silindirleri n iplikhanenin sr parmana konmutur. Buradan kan ince ve kaln bantlar iyi bir ekime uratlr. Bu tek tarakl ekim sisteminde 4den 6ya kadar ekim yaplabilir. Yksek ekim ve flayerde bu ekim 30a kadar kar ama pratik olarak 15 ile 20 arasnda yaplr. Modern n iplikhane takmnda daha evvel sylediimiz gibi eskisine nazaran daha azdr. Bu iplikhanelerde ilk pasaj otomatik bant ayarlaycs bulunan ift tarakl ineli ekmeli cer kullanlr. ekme makinelerinde ekartman ayar ok nemlidir. Besleme silindiri ile verim (k) silindirleri arasndaki mesafe, ekartman mesafesidir. ekim sahasna giren elyafta, elyaf uzunluu ekartman mesafesinden byk ise elyaf kopar, bu istenmeyen bir durumdur. Eer elyaf uzunluu ekartman mesafesine eit ise beslemeden kurtulur kurtulmaz k silindiri ile yakalanr. Bu durum ideal olmasa bile normal bir durumdur. Ekartman ayar elyaf boyundan ok az bir miktar fazla olmaldr. ekim sahas iindeki elyafn" en uygun hareketi bu ekilde salanr. Elyaf uzunluu ekartman mesafesinden fazla kk ise, yzen elyaf meydana gelir. En istenmeyen durumdur. ka varmadan giri tarafndan braklan elyaf kontrol edilemez ve buna ekim verilemez. Besleme silindiri ile ekim silindiri arasna bir takm ineler konur ve yzen elyaf bylece kontrol edilir. Banttaki ksa elyaf yzdesi ok nemlidir. Bunlar uzun elyaflarn hareketini bozarlar. Ekartman ayarnda elyaf boyu olarak banttaki en uzun elyaf boyu alnr.

15

Resim 3. . Ksa lif iplikcilik sisteminde kullanlan silindirli ekim sistemi A: Besleme silindiri, E: k silindiri 3.3.3. Dublaj ilemi Dublaj, ekim yaplacak bantlar (6 veya 8 adet) bir araya getirmek ve birletirmektir. Dublaj yaplan bantlar ekimle inceltilerek tekrar erit haline getirilir. Bant boyunca ince ve kaln yerler vardr. Bantlarn dzeltilmesi birka bandn dublaj yaplmasyla mmkndr. Bantlardaki ince ve kaln yerler muhtelif yerlerde bulunurlar. Ayn sray takip etmezler. Birka band yan yana getirecek olursak, bir bandn kaln yeri, dier bandn ince yerine tesadfi olarak yan yana gelir ve birbirini tamamlar. Bylece kta elde edilen band numaras dzgnletirilmi olur ve homojenlik artar. Dublaj ile kalnlaan bant, ekim ilemi ile eski formuna kavuur. 3.4. Fitil Makinesi 3.4.1. Fitil Makinesinin Grevleri 1) ekmelerden gelen bantlar ekerek istenilen incelie getirmek 2) stenilen incelie getirilmi fitil eridine ovalama veya bkmle gerekli ola n mukavemeti kazandrmak. 3) Fitili iplik makinesinde kullanlacak bobin eklinde sarmak 3.4.2. Fitil Makinesi eitleri Hazrlama dairesinin en son makinesi olan fitil makinelerinden elde edilen fitil, iplik makinesinde kullanma hazr hale gelmi olur. Fitil makineleri iki deiik teknolojiye sahip olup, temelde ikiye ayrlr. Flayer fitil makinesi Finisr fitil makinesi Bu makinelerin en temel farkll, flayer makinesinde fitile mukavemet vermek iin bkm kullanlrken; finisr makinesinde mukavemet vermek iin ise ovalama teknii kullanlr.

16

Resim 3. . Flayer ve Finisr makinelerinde elyaf mukavemet verme ksmlar Ovalama hareketi ile kazandrlan mukavemet, ksa ve kaba liflerden oluan ince bantlarda tam olarak salanamaz. 3.4.2.1. Flayer Fitil Makinesi Uzun stapel iplikiliinde kullanlan flayer fitil makineleri, pamuk iplikiliinde kullanlan standart flayerlerle ayn prensipte alrlar. Farklar, ekim silindirleri arasndaki ekartmann ve ekim silindirlerinin aplarnn byk olmasdr.

Resim 3. . Flayer fitil makinesi Akrilik-Pamuk karmlarnda da flayer fitil makineleri kullanlmaktadr. Bu makinelerde fitile hakiki (gerek) bkmle mukavemet kazandrlr. Flayer Fitil makinesi ksmda incelenebilir. 3.4.2.2. Finisr Fitil Makinesi Ksa elyaf iin erilmeye daha uygun olan fitillerin elde edilmesi iin kullanlan iplik hazrlk ilemlerinin son makinesi finisrdr. Fransz sistemi olarak bilinen finisr fitil makinelerinin dier fitil makinesine gre en nemli zellii, fitil mukavemetini bkmsz olarak ovalama teknii ile salamasdr. 17

Yalanc bir bkm u iki hareketin toplam eklindedir. 1. ekim silindirindeki ekim noktasnda, fitilin k ynne paralel bir dnme hareketi. 2. Belirli bir frekansta k ynne dik olarak etki eden yatay ve dorusal (ovalama) hareketi. Bu ekilde elyaf birbirine daha ok tutunur, kolay sarlr, tanrken karma tehlikesi olmaz. Elyaflar aras srtnme arttndan ekilirken kontrol edilmesi de kolaylar. Topslar baretli ekme makinelerinden geirilirken kademeli ve yava olarak dzgnletirilir, ekilir ve inceltilirler. ekim esnasnda dublaj yaplarak dzgnln artmas salanr. Bantlarn durumu elyafn kalitesine, cinsine, tipine ve elde edilecek fitil numarasna baldr. Makinelerin seimi ve ayarlanmas bu deikenlere gre yaplr. nceltilen bu bantlar ovalamal ekim makinelerinde fitil haline getirilirler. Ovalamal ekim makinelerinde 5 - 11 ekim ve genellikle 2 dublaj vardr. Dublaj olmad zaman finisr bobinleri ikiz fitil olarak sarlr. Bu fitiller eirme makinesi iine beraber balanr. Verilen ekim istenilen numaraya gre deiir.

Resim 3. . Dikey sarm ve ekimli finisr fitil makinesi 3.5. Akrilik plik Eirme Makineleri 3.5.1. plik Eirme Prensibi plik eirme, elyaf hammaddesinin bir seri ilem kademesinden sonra elde edilen, gerekli temizlik, paralellik, incelik deerine sahip n ipliin (erit, fitil veya bandn), herhangi bir eirme sistemi ile iplik haline getirilmesidir. plik eirme devaml ve aralkl olarak yaplabilir. a. Aralkl (Diskontin) Eirme plik retimi ve bobinlere sarlmasnn aralklarla yapld ksa elyaf eirme sistemine aralkl (kesintili, diskontin) eirme denir. Bunun en bilinen rnei, bugn iin pek kullanlmayan seyyar vargel eirmesidir.

18

b. Devaml (Kontin) Eirme Silindirlerden besleme, bkme ve masuraya sarma ilemleri arka arkaya ara vermeden yaplan eirmeye devaml (kontin) eirme denir. apkal, merkezkal, kelebekli ve open-end eirme buna rnek olarak verilebilir. Genel olarak eirmeye hazrlamak iin elyafn ilenmesi balca sistemle yaplr: 1. Pamuk sistemi. 2. Kamgarn veya uzun elyaf sistemi 3. Strayhgarn sistemi Bu sistemler yalnz doal elyafn kullanld zamanlarda gelitirilmitir. Dolaysyla elyafn deiik zellikleri, rnein uzunluklar, kullanlan ilemin biimlendirilmesinde yardmc olmutur. Yapay kesik tapel uzunluuna bal olarak bu sistemlerin hepsinde kullanlabilir. Akrilik iplik eirme sistemlerinde, yani kamgam veya strayhgarn sisteminde pamuk sisteminden daha az iplik retilmektedir. 3.5.2. Akrilik plik Eirmede Genel Sistemler plik temel eirme sistemleri drt eittir: 1. 2. 3. 4. Ring (bilezikli) eirme sistemi, Kelebekli eirme sistemi apkal eirme sistemi Seyyar vargel eirme sistemi

kinci, nc ve drdnc yntem bugn pek uygulanmamaktadr. En ok ring iplik makineleri kullanlmaktadr. 1. Ring (Bilezikli) Eirme Prensibi: Kamgam endstrisinde kullanlanlarla pamuklu sistemde kullanlan makineler ayndr. Ancak yn, bir pamuk makinesinde almaz, baz kk farklarn olmas gerekir. Bu fark, genelde makinelerin ekim sistemindedir. Manon aplar, bilezik, ekartman ynde daha byktr. 2. Kelebekli Eirme Prensibi: Bu yntem ngiliz flayer sistemine benzer. alma sistemi ayn flayer fitil makinesinde olduu gibidir. plik k silindirlerini terk ettikten sonra ipliin sarm merkezi konumunda bulunan bir rehberden (ksmen atallarn birinin etrafndan ve atal kolunun rehberinden geip) bobine sarlr. 3. apkal Eirme Prensibi: Dolgun, kaba ve bkml az ipliklerin retiminde kullanlr. apkal sistemde verilen bkm n silindir hzna gre deiir. ekim, bkm ve sarm kontin bir proses halinde olur. devri says ekim blgesi k silindiri sevk hzna baldr. 4. Seyyar Vargel Eirme Prensibi: Bu sistemde eirme ilemi iki kademelidir. Fitil arabann da k hareketinde ekilir, ieri doru hareketinde bklerek masuraya sarlr. Ring Eirme Makineleri

Elyaf eridinden iplik elde edilen makinelerdir. Daha geni ekliyle doal veya sentetik kesikli elyaftan oluan fitil veya elyaf bandnn istenen incelie ekilip bkldkten sonra elde edilen ipliin masura veya kopsa ya da baka bir patrona sarld makinelerdir Akrilik iplikiliinde kullanlan ring iplik makineleri kk aksesuar deiiklikleri dnda pamuk iplikiliinde kullanlanlarn ayndr. erit besleme ve ekim ve sarm sistemlerinde bir takm farkllklar vardr. 19

Resim 3. . Zinser Ring iplik eirme makinesi Ring iplik makinelerinde hemen her tr iplik retilmektedir. Pamuk, sentetik, kamgarn, yar kamgarn, trayhgarn iplik retilebilir. Seyyar vargelden daha verimli olan bu makine daha mukavemetli, ancak daha az yumuak yn iplii retir. eitli ring iplik makine konstrksiyonlar vardr. Bunlar retilen ipliin kalitesi, elyaf besleme ekli ve dier makine konstrksiyonlarna gre deiiklik gsterir. 3.6. Bobin Makinesi 3.6.1. Bobinleme lemi Bobinleme ilemi ipliin sarl olduu kops veya bobinden baka bir bobine aktarlmasdr. Bu ileme bobin aktarma da denir. plikler retildikten sonra kopslara veya openend eirme sisteminde olduu gibi bobinlere sarlrlar. Bu aamadan sonra iplik iin iki yol vardr. Ya son mamul olarak piyasaya sunulacak ya da iletme iinde bir ara rn olarak ele alnp dokuma veya rme nitesine sevk edilecektir. Eer iplik halinde piyasaya srlecekse kops halinde satlamayaca iin uygun bir ekilde mteriye sunmak amacyla bobinleme ilemi yaplr.

20

Resim 3. . Tam otomatik bobin makinesi 3.6.2. Bobinlemenin Amalar Genel olarak bobin sarmann ana amac daha sonraki makineler iin byk ve ayn uzunlukta iplik ihtiva eden bobinlerin hazrlanmas, ayrca kopu ve dokuma hatalarna neden olacak iplik hatalarnn giderilmesidir. Bobinleme ileminin amalar u ekilde sralanabilir: 1. Dorudan piyasaya sunulacak ipliklerin sat iin uygun bobinlere sarlmas bobinleme ilemiyle gerekletirilir. 2. Atk sarma, zg makinesi, bkm makinesi, rme makineleri ve benzeri durumlar iin ekonomik alma ynnden iplik bobin halinde sarlmaldr. nk iplik dairesinden gelen kopslar 100-105 gr iplik ierir. Bobinleme ile daha byk apta iplik ieren bobinler elde edilir. Bylece makine verimlerinin de artmas salanr. 3. Ring iplik makinesinde bkm ksa bir mesafede verilir. Bkm dalm dzgn deildir. plik kops halinden bobin haline geerken bkm dalm dzgnlemi olur. 4. Bobinler boyama amacyla sarlabilir. Boyann ierden darya dardan ieriye geebilmesi gerektir. pliin bobin halinde boyanabilmesi iin, delikli paslanmaz metal patronlara gevek olarak sarlr. Boyama ileminden sonra, yeniden bir bobinleme ilemi yaplr. 5. Bobin makinesinde iplik hatalar ( ekleme hatalar, kaln ve ince ksmlar, koza ve kabuk paralar, uuntular v.b. ) giderilir ve iplik temizlenir. 6. plik bobinlenirken frenlenerek belli bir gerginlikte sarlr. plik zerinde bulunan zayf ve ince yerler koparlarak dmleme srasnda iplikten atlr. 21

Bylece, iplik bobinleme srasnda kesintisiz randmanl almas iin byk bobinler haline getirilirken; zayf yerler giderilerek dokumada kopmamas da salanr. Ayn zamanda kuma yzeyinde ortaya kacak iplik hatalar da temizlenerek kuman kaliteli ve randmanl dokunmas salanr. 7. rme iplikleri iin gerekli olan parafinleme ilemi de bobinleme ile salanr. 3.7. iirme (Volufil) Makineleri 3.7.1. iirme Makinesinin Grevleri Akrilik ipliklerinin ve akrilik karml ipliklerin s ile bzlmesi ve bzme ilemi sonrasnda ipliklere yksek hacim kazandrlmas grevlerini yapan makinelerdir. 3.7.2. iirme ilemi iirme ilemi akrilik liflerinin koparma ilemi srasnda gerilmeyle kazand uzunluun s etkisiyle ile tekrar eski haline dnebilme zelliinden yararlanlarak yaplr. Bu amala akrilik lifleri gerilmi ( relax-koparma makinesinde tden geirilmemi) ve gerilmemi (unrelax- koparma makinesinde tden geirilmi) olarak ekme makinelerinde kartrlarak iplik haline getirilir. Oluan iplik iirme makinesinde sl ileme tabi tutulur. Isnn etkisiyle erilmi olan lifler eski uzunluuna dnerken gerilmemi lifler zerinde kvrmlar oluturur. Neticede iplik bu kvrmlarn etkisiyle hacim kazanm olur. Aadaki resimlerde iirme ilemi ncesi ve sonrasnda ipliin grnm verilmitir.

Resim 3. . iirme makinesi

22

iirme ncesi

iirme sonras

Resim 3. . iirmeyle deiim 3.7.3. Bobinleme ilemi iirme ilemine tabi tutulan iplikler bobin formunda olup bzlmeden sonra iplikler tekrar sarm nitesi vastasyla bobin formuna getirilir ki ilem normal bobin makinelerinde olduu gibi gerekletirilir. 3.7.4. iirme Makineleri Akrilik liflerinin iirilmesinde kullanlan makineler genel alma prensibi olarak ayn zellikleri iermektedir. Piyasada mevcut olan makinelerde en byk fark stma blgesinde grlmektedir. Istma blgesinde iplikler ya doymu buharla stlarak ektirilmekte ya da buharsz stlarak ektirilmektedir. Buna gre iirme makineleri 2 ana grup altnda toplanr: Buharl iirme makineleri Elektrikli iirme makineleri

Genel olarak ise iirme makineleri 2 ana blmden oluur: Istma - iirme blm ( buharl veya buharsz ) Sarm blm

3.8. Katlama ve Bkm Makineleri 3.8.1. Katlama ve Bkm Makinelerinin Grevleri Klasik veya konvansiyonel katl bkl iplik retimi iki admdan olumaktadr. lk olarak konvansiyonel ring iplik eirme sisteminde tek katl olarak retilen iplikler bobinleme ilemi ile bobinlere aktarlmaktadr. kinci admda ise iki bobin iplik katlama makinesinde birbirine katlanmakta ve sonra bkm makinelerinde bklmektedir. Katlama ve bkm ilemleri ile iplik zelliklerini gelitirmek ve tek katl ipliklerle salanamayan iplik veya kuma performansn artrmak amalanmaktadr. Katlama ve bkm makinelerinin grevleri u ekildedir: 1. Katlama makinelerinin grevi; katlama yapmak yani birden fazla tek kat iplii bkm vermeden bir araya getirmektir ve katl iplik elde edilir. Baz durumlarda iplikler saf veya uygun kimyasal maddeler ilave edilmi suya batrlmak suretiyle slak katlama yaplabilir. 2. Bkm makinelerinin grevi; tek kat filament iplie, iki veya daha fazla tek kat iplie veya katlanm ipliklere bkm kazandrmaktr ve katl bkl iplik elde edilir. 23

3.8.2. Katlama Makinesi Katlama makinesi ematik olarak incelendiinde; birden fazla tek katl iplik bobinleri, iplik klavuzlar, ipliklerin birleim rehberi, katlanm iplik bobini ve sarm tertibatndan olutuu grlmektedir. Katlanacak tek kat iplik bobinleri makinenin calk ksmna yerletirilerek her bir iplik klavuz ve iplik gerdiriciden geirilir. Katlanan iplik sarm blgesinde masura zerine paralel veya apraz olarak bobin biiminde sarlr. Bobin sarma ilemi yzeyden veya eksenel tahrikle salanabilmektedir. Bobin sarma ve deitirme sistemleri bobin makinelerindeki gibidir. Manuel yolla bobin deitirme ilemi yapld gibi otomatik olarak da salanabilmektedir.

Resim 3. . Katlama makinesinde iki iplik katlama iin calk grnm a) Tek kat iplik bobinleri, b) Tek kat iplikler, c) plik klavuzlar, d) Gerginlik ayarlayclar, e) Katlama noktas, f) Katlanm iplik, g) Yarkl kasnak Katlama makinelerinin sarm hz bobin makinelerinden daha azdr. Kopular her iplik iin iplik yoklayclar tarafndan ayr ayr kontrol edilir ve kopu olduunda sarm du rdururlar. Kopan iplikler splicier (siplayzr) dmleyici ile tekrar balanrlar. Ayrca iplik gerginlii ayarlanabilir ve her sam alannda balon krclar bulunmaktadr. Elastik ipliklerin katlanmasnda da katlama makinelerinden yararlanlr. Elastik filament ile normal bir iplii katlayarak uygun yapda elastik iplik oluturulabilmektedir ve zellikle dokuma kuma oluumunda tercih edilmektedir.

24

Resim 3. . Katlama makinesinde iki iplik katlama iin calk grnm a) Tek kat iplik bobinleri, b) Tek kat iplikler, c) plik klavuzlar, d) Gerginlik ayarlayclar, e) Katlama noktas, f) Katlanm iplik, g) Yarkl kasnak 3.8.3. Bkm Makineleri Bkm makineleri, birden fazla iplii katlayp, bkm veren makinelerdir ve katlama makineleri ile benzerlik gsterirler. Bkm makineleri ile katlama makineleri arasndaki en nemli fark; katl bkm makinelerinde bkm tertibatlarnn bulunmas ve iplie katlama ilemine ek olarak bkm de verilmesidir. Bkm; ipliklerin mukavemetlerinin artrlmas, dzgnszlklerin azaltlmas (dz bkm) veya deiik efektler kazandrlmas (fantezi bkm) iin yaplr Bu amala dz bkmde kullanlan katl bkm makinelerinden ring bkm sistemi ve ift bkm sistemi gnmzde yaygnlkla tercih edilmektedir.

Resim 3. . Katl bkl iplik 25

3.8.3.1. Ring Bkm Makinesi Ring bkm makinelerinde bkm ilemi, ring iplik makinesinde olduu gibi bilezikli sistemler sayesinde gerekletirilir. Bilezikli bkm makinelerinde elde edilen katl bkml iplik kopslar daha sonra bir aktarma ilemiyle istenilen formda bobinlere sarlrlar.

Resim 3. . Ring bkm makinesi Ring bkm makinesinde; cala kat adedine gre dizilen tek iplik veya katl ipli k bobinlerinin iplikleri klavuzlardan geirilir. k silindiri ile kopa arasnda bkm kazandrlr. Bkm, iin dn ile bilezik zerinde hareket eden ve iplie taklm olan kopann dn ile olumaktadr. Ayn zamanda planga tertibat tarafndan aa-yukar hareket ettirilen bileziin ve kopann yardmyla bklen katl iplik masura zerine sarlr. Ring bkm makinelerinde iplik, kops biimini aldktan sonra bobin aktarma ileminden geirilir. Ring iplik makinesi ve ring bkm makinesinin eirme prensibi tamamen ayndr ancak makine konstruksiyonunda baz farkllklar bulunmaktadr. Ring iplik makinesinin ekim sisteminin iptal edilip calk ksmnn dzenlenmesi suretiyle ring bkm sistemine dntrlmesi mmkn olabilmektedir.

Resim 3. . Ring bkm makinesi (calk ksm, eirme blgesi) 3.8.3.2. ift Bkm Makinesi ift (bire iki, two for one) bkm makinesi, gnmzde yaygnlkla kullanlan bir iplik bkm makinesidir. ift bkm makineleri, bkm iinin her bir devrinde iplie iki bkm verir. ift bkm makinelerinde ayr bobinlerden gelen tek kat iplikler bklmekle beraber,

26

daha nce bkmsz katlanm ipliklerin bklmesi de modern makinelerde verimlilii ve hz artrr. Bu sebeple ipliklerin ift bkm makinesine verilmeden nce katlama ileminden geirilmesi ve bkmsz katlanm iplik bobinlerinin makineye beslenmesi retim asndan son derece avantajldr. ift Bkm Makinelerinin Genel Yaps ift bkm makinesinde bkm, iplie her dnnde iki bkm veren i ile gerekletirilir. Tek kat iplik bobinlerinden gelen iplik stten ii bo bkm iine girer. Dnen i iinden geerken yani A ve B noktalar arasnda iplikler bir bkm alr. in iinden geen iplik alt ksmda bir diskin iinden karak kova iinden yukar doru sevk edilirken B ve C noktalar arasnda ikinci bkm kazanmaktadr (ekil). plikler bobinden saldktan sonra bkm verilmesi esnasnda i, disk ve bobin kovas aracl ile iplik klavuzuna gelir ve bobinlenir. ift bkm makinelerinde, bkm ii zerine yerletirilen katl iplik bobini ve bunun zerinde dnen bir rehber vardr. Bobinden kan katl iplik rehberden geer, bobinin zerinde bulunduu bo iin ierisinden girer ve alttaki boluktan karak bkm diskine sarlr ve sonra iplik klavuzu, iplik yoklayc ve iplik gerilim nitesinden geerek sarm nitesinde bobin formunda sarlr. ift bkm ii ile bkml ipliklerin sarld bobin ii birbiriyle balantldr. Herhangi bir ekilde sarmn gerekletirildii bobin dn durduunda veya bobin deitirme esnasnda makine durur. Sarm durduunda bu durum balant kollaryla ift bkm iine hareket veren kaya iletilir. Kayla, kay dndren kasnak arasndaki balant kesilir. in hareketi bu ekilde durdurulur. ift bkm makinesinde ayarlanabilir besleyici sistemler sayesinde bobinde uygun uniformite salanr. Besleyici sistemler ayn zamanda bobine sarlan iplik uzunluunu da lebilirler. Bu sayede katl bkl iplik bobininde bulunan ipliin uzunluu belirlenebilir ve istenilen uzunlukta sarm yaplabilir. ift bkm makinelerinde bobin deitirme ilemi, tpk bobinleme ve katlama makinelerinde olduu gibidir. Bobin dolduunda, bobin ii yukar kalkar, dolu bobin kartlarak yerine yeni bobin patronu taklr ve sarma ilemine devam edilir. Sarm ilemi balarken ilk nce Resim 3. . ift bkm makinesinde bkm iinin rezerve sarm ilemi gerekletirilir. Bobin ematik grnm dolduka hacmi byd iin yukar a) Bobin kovas, b) Bkm ii, c)Katl iplik bobini, doru kalkar. Yukar doru kalkma srasnda basky ayarlayan bir yay sistemi d) Bkm diski, e)Katl bkl iplik; vardr. Bobin, sarm srasnda yay direncini A-B-C: Bkm oluum noktalar yendike ykselir. Yeterli dolulua ulatnda da direnci tamamen yenerek bobin yukar kalkar, tahrik ve sarm durur. ift bkm makinelerinde otomatik bobin 27

deitirmenin yan sra, dolan ve deien bobinlerin evki de gerekletirilebilmektedir. Bobin deitikten sonra makinede transfer kanalna itilir. Bu kanal vastasyla bobinler makineden baka bir yere sevk edilir. ift bkm makinelerinin sistem ve alma prensipleri ayn olmakla beraber retim verimini artrmak iin baz konstruksiyon farkllklar ve zel donanmlar yer alabilmektedir. stenilen materyale, ilem amacna, ilem tekniine ve gelien teknolojiye gre konstrksiyon deiiklikleri yaplabilmektedir. Mesela rme iplikleri iin parafin nitesi eklenebilmektedir.

Resim 3. . ift bkm makinesi

Resim 3. . ift Bkm makinesinde bkm

28

4. FANTAZ PLKLER
Fantezi iplikler, iplik yaps yannda grnm, estetik yn ar basan, deiik formlarda retilen iplik trleridir. Bu iplik tr yaratc grlere ve enteresan bululara yer vermektedir. Gnmzde dnyadaki tm moda desinatrleri, dokuma ve rme kumalarda fantezi iplii moda eleman olarak kullanmaktadrlar. Fantezi iplikle salanan zgn tasarmlarla basit rgler ve kumalar normal retim makinalar ile ekonomik olarak retilmektedir. Fantezi iplik ticaretinde kullanlan terminoloji hala standartlamadndan fantezi iplik iin eitli tanmlamalar bulunmaktadr. Bu tanmlar u ekildedir ; fantezi iplikler, ipliin eklinde, renginde, parlaklnda, hammadde kalitesinde vb. karakteristik zelliklerinde deiim gsteren, en az kuma bitim ilemiyle belirli bir kuma estetiini salayan ipliklerdir. Normal dz ipliin apnda, hacminde ve renginde kastl olarak meydana getirilen dzensizlikleri yapsnda barndran ipliklerdir. Malzeme, renk, yumuaklk, kalnlk, bkm miktar ve yn itibar ile farkllk gsteren ipliklerin bkm ile katlanmas ile oluturulan ve yapsnda aralklar ile kaln ince yerlerin bulunduu ipliklerdir, tesadfi veya periyodik olarak dalan gayri muntazamlklar her trl formda bnyesinde bulunduran ipliklerdir. Bu gayri muntazamlklar, iplik kalnln, materyal tipini ve benzer zellikleri deitirerek veya bunlarn kombinasyonuyla oluturulmaktadr (Tekolu, 2007). 4.1. Fantazi pliin Tanm Tekstil endstrisinin geneline bakldnda fantezi iplik kesimi iplik, dokuma, boya -apre ile kyaslandnda nispeten daha kk apl grnmektedir. Bir dnemde fantezi iplik terimi, ipliin fantezi katlama makinesinde retildiini belirtmek iin sylenirdi. Bazlarna gre bu terim hala geerlidir. Fantezi iplik ticaretinde kullanlan teknoloji hala standartlamadndan karklk sadece farkl fantezi iplik eitlerinin tanmnda deil, ayn zamanda fantezi iplik teriminde de meydana gelmektedir. Bir tanma gre ipliin eklinde, renginde, parlaklnda, hammadde kalitesinde vb. karakteristik zellikler gsteren, en az kuma bitim ilemi ile belirle bir kuma estetiini salayan ipliklerdir. Baka bir tanmda normal dz ipliin iyapsnda, lif kompozisyonunda ve renginde sapma olarak nitelendirilir. Ama aslnda u tanm kullanlacaktr; fantezi iplik, tesadfi ve periyodik olarak dalan gayri muntazamlklar her trl formda bnyesinde bulunduran ipliktir. Bu gayri muntazamlklar, iplik kalnln, materyal tipini ve benzer zellikleri deitirer ek veya bunlarn kombinasyonu ile oluturulmaktadr. 4.2. Fantezi pliin Tarihesi Fantezi iplik yapmnn tarihi 19. asrn sonlarna kadar gider fantezi iplik makinelerinin ncleri C.Hamel , Whitin ve Collins irketleridir. 1885te Alman Carl Hamel piyasaya ham kontroll fantezi bkcleri srd. Bu makinede, kam vastasyla kol ve dm dzeyini ilikilendirerek hav tahtasnn yukar ve aa hareket etmesiyle, materyalin az / ok ksmlar temel iplie eklendi ve kk dm ve trtl efektleri oluturuldu. Ancak bir fantezi iplii oluturmak ok uzun zaman alrd. Kumataki desenlemeyi engellemek amacyla, eksantrik milleri zerine vidalanm kam zincirleri kullanld. kinci Dnya savandan sonra, basit elektromekanik kontroll silindir kumandal makineler yapld. 1954-1959 yllar arasnda Hamelin elektromat makinesi ortaya kt. Bu makinenin besleme silindir kumandalar kayma temas ile kontrol edildi. Ayn zamanda Berliner Maschinenfabrik Schwarzkopf ve Weller fotoselli daha gelimi kontroll makineler yaptlar.

29

Fantezi iplik retimi, ring makinelerine, open-end rotor makinelerine, dref makinelerine, cer makinelerine ve tarak makinelerine eitli aparatlarn eklenmesiyle ve boyama, harmanlama ve deiik bitim ilemleriyle bugne dek srmektedir. Oyuk i prosesinin bulunmasndan nce en ok kullanlan sistem, iki aamal ring bkm prosesiydi. lk aamada uygun besleme ile fantezi efekt elde edilir. Daha sonraki aamada bu iplik bir balama iplii ile sabitlenir ya da bobinlere sarlan bu iplikler sonra dorudan ift katl bobin makinesine aktarlrd. ki veya daha fazla aama yerine tek aama ile fantezi iplik retme fikri olan oyuk i prosesi fikrini Bulgaristan Tekstil ve Konfeksiyon Enstitsnden Prof. George Mitov gelitirdi. Son yllarda fantezi iplik sektr byk bir gelime gsterdi. zellikle byk firmalarn rekabet iinde olmas ve fantezi ipliklerin moda oluu bu gelimenin en nemli etkenlerindendir. Saurer-Allma, Gemmill & Dunsmore, Lezzani , Bigagli , Mackie ve Galan piyasann nde gelen kurulularndandr. 4.3. Fantezi pliklerin Snflandrlmas Fantezi iplikler, deiik ynlerden snflandrlmaktadr. Bu snflandrmalar: 1. 2. 3. 4. Yaplarna gre fantezi iplikler Efekt verme yntemine gre fantezi iplikler Elde etme yntemlerine gre fantezi iplikler Verilen efektlere gre fantezi iplikler

4.3.1. Fantezi pliklerin Yaplarna Gre Snflandrlmas Yaplarna gre snflandrmada, fantezi iplikler tek katl, efekt katl bkml ve rme fantezi iplikler olarak 3e ayrlr: 4.3.1.1. Tek Katl Fantezi plikler Tek katl iplikler, eirme srasnda tek kat olarak kan ipliklerdir. Bunlarn retiminde iki prensip vardr: Ringde oluturulan antuk iplik elde edilmesi ve Knit the Knit prensibi (Ard 2002). 4.3.1.2. Efekt Katl Fantezi plikler Bu tip iplikler birden fazla materyalden ve bunlarn katlanp bklmesi ile elde edilmektedir. Bu ipliklerin retimi iin farkl bkm yntemlerine ihtiya vardr (Tekolu 2007). 4.3.1.3. rme Fantezi plikler Bu iplikler rme makinelerinde 2-3-4-8-10 veya 12 ine ile RL rg prensibinde rlen ve hacimli, dolgun rg kazaklarnn elde edilmesinde kullanlan rlm rme fantezi ipliklerdir. Bu ipliklerde kendi aralarnda RL dz (sade) rme iplikler, RL fantezi (havl -sakall) rme iplikler ve RL fantezi bkml sakall rme iplikler olarak e ayrlmaktadr (Tekolu 2007). 4.3.2. Fantezi pliklerin Efekt Verme Yntemlerine Gre Snflandrlmas Efekt verme yntemlerine gre snflandrmada, fantazi ipliklerin oluumu direkt ve indirekt yntem olmak zere ikiye ayrlr:

30

4.3.2.1. Direkt Ynteme Gre Fantezi pliklere Efekt Verme Bu ynteme gre fantezi ipliklere efekt verme ilemi dorudan fantezi bkm makineleri zerinde gerekletirilmektedir. Bu yntemde efekt oluumu 4 farkl ekilde olabilmektedir: ekim deitirerek, ilave efekt materyal beslenerek, farkl bant besleme yntemiyle, lineer materyal ilavesiyle. Bu yntemlere gre efekt vermek fantezi bkm makinelerinde, ring bkm makinelerinde ve yeni iplik eirme teknolojilerinden faydalanarak bunlara ilave aparatlarn eklenmesiyle yaplabilmektedir. 4.3.2.2. ndirekt Ynteme Gre Fantezi pliklere Efekt Verme Bu yntem normal iplik elde edilmesi srasnda fantezi bkm makinelerinde gerekli dzenlemeleri yaparak oluturma esasna dayanmaktadr . Genelde ring iplik makinelerinde uygulanmakta olup, Open-end Rotor (ak-u) iplikiliinde de uygulanabilecek efektlerdir. Bu efektlerin yapm yerleri; ring iplik makinesi, harman halla, tarak makinesi, cer makinesi, fitil makinesidir. Yapm yntemi ise; bant besleme, nope serpitirme, boyama ve ardonlama gibidir. 4.3.3. Fantezi pliklerin Elde Etme Yntemlerine Gre Snflandrlmas Elde etme yntemleri asndan incelendiinde , fantezi iplikler bkm ve ekim yolu ile rme yntemi ile ve dier yntemler ile retilen fantezi iplikler olmak zere gruba ayrlabilirler. 4.3.3.1. Bkm ve ekim Yolu ile Fantezi plik Oluturma Fantezi bkm makinelerinde elde edilen bu yntemde esas; ana iplie efekt ipliin sarlmas ve bu ikisinin bir balama iplii ile sabitlenmesidir (even 2007). Bkm yoluyla elde edilen fantezi iplikler, bkm makinesinde farkl boylarda ve eitli numaralardaki ipliklerin birbirleriyle bklmesi sonucunda elde edilirken, ekim yoluyla elde edilen fantezi iplikler; fitil veya band olarak kullanlan ana iplie filament sarm sonucu elde edilmektedirler (Tekolu 2007). 4.3.3.2. rme Yntemi ile Fantezi plik Oluturma rme yntemi ile fantezi iplik oluturma, ine salnml dz konstrksiyonlu zgl rme makinelerinde veya yuvarlak rme makinelerinde yaplmaktadr (Tekolu 2007). 4.3.3.3. Dier Yntemler ile Fantezi plik Oluturma Tekstre yntemi, Knit the Knit (rme-skme) prensibi ve haval sistem ile fantezi iplik oluturma olmak zere gruba ayrlmaktadr. 4.3.3.3.1. Tekstre Fantezi plik Makinelerinde Is Yoluyla Fantezi plik Oluturma Uygulanan ekil verme ve sl ilemlere gre ilikler deiik seviyelerde hacimlilik, matlk, parlaklk ve scak tue gibi zellikler kazanr (okkeser ve even 2010). 4.3.3.3.2. Knit-The-Knit Prensibi ile Fantazi plik retimi Bu yntem ile fantazi iplik elde etmede iplikler nce zel bir rme makinesinde rlrler. rlm olan yap fikse kazanlarnda s ile ilem grerek fiskelenir ve daha sonra soumaya braklr. Soumu olan rg yzey daha sonra skme makinesinde sklerek bobine sarlr (okkeser ve even 2010). 31

4.3.3.3.3. Haval Sistem le Puntal plik retimi Puntalama; filaman iplik zerine souk hava akm gndererek, filamanlarn birbirinden ayrlm blmler aras nda birbirine karm blmler olu turmak (punta) ve sayede iplik boyunca ara ara puntal toplu bir yap meydana getirmek amacyla yaplan bir ilemdir (okkeser ve even 2010). 4.3.4. Fantezi pliklerin Verilen Efektlere Gre Snflandrlmas Verilen efektlere gre snflandrmada, fantezi iplikler kontrolsz ve kontroll efekt iplikleri olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Kontrolsz efekt ipliklerde ek bir iplik, srekli olarak ana iplie ya ayn anda, ya da daha yksek bir hzla beslenmektedir. ki hz arasndaki fark efekti meydana getirmektedir. Kontroll efekt ipliklerde, hem ana iplik, hem de efekt ipliin besleme hznda ilem yapan birok kontrol sistemi bulunmaktadr. Bu kontrol sistemleri ile materyalin ylma noktalar belirlenmekte ve ilem belirli bir yerde gerekletirilmi olmakta efekt nceden programlanabilmektedir (Tekolu 2007). Bu iki grup da, kendi ilerinde iplik efekti ve eirme efekti olmak zere alt gruplara ayrlmaktadr. Bkm yolu ile fantezi iplik eldesi olan iplik efektinde fantezi iplik, dorudan farkl boy ve numaralardaki ipliklerin birbirleri ile bklmesi sonucunda elde edilmektedir. ekim yolu ile fantezi iplik eldesi olan eirme efektinde ise fantezi iplik, fitil veya bantlarn ekim sisteminden geirilerek zerlerine filament sarlmas sonucu elde edilmektedir. Fantezi ipliklerin verilen efektlere g re snflandrlmas Tablo 4.1. de verilmitir. Tablo 4. . Fantezi ipliklerin verilen efektlere gre snflandrlmas Kontrolsz Efekt plikler Kontrolsz plik Efektleri * Bukle iplik * Lup iplik * Dalga iplii * Kvrm iplii * Frote iplik Kontrolsz Eirme Efektleri * Dalga iplii * Frize iplik Kontroll Efekt plikler Kontroll plik Efektleri * Dm iplii * Trtl iplii Kontroll Eirme Efektleri * Eirme Hav iplii * Ekleme Hav iplii * Eirme Trtl iplii * Havl Bukle iplii

* Eirme Lup iplii * Ters yn * enil iplii * Bukle iplii * Trtl iplii

* Muline iplik 4.3.4.1. Kontrolsz Efekt plikleri Kontrolsz ipliklerde ek bir iplik srekli olarak ana iplie ya ayn anda ya da daha yksek bir hzda beslenir. Hzlar arasndaki fark, efekti meydana getirir. plik efektlerinin efekt blm, bir iplik veya filament iplikten oluur. 4.3.4.2. Kontroll Efekt plikleri Bu iplikler, srekli ve kesikli aralklarla temel iplik veya iplikler zerinde iplik veya lif birikimi ile oluurlar. Yani nceden programlanrlar.

32

4.4. Temel Fantezi plik eitleri Fantezi iplikler insanlarn hayal gc ilgili olduundan olduka geni bir eitlilik sunmaktadr. Yani renk ve biimlerin istenildii kadar kullanlabilmesi sadece bir iplik trnn bile aratrlmasnn ne kadar geni olacan gstermektedir. Gnmzde sklkla kullanlan fantezi iplik trleri lup, bukle, dm ve dz ipliklerdir. 4.4.1. Muline iplik En basit fantezi iplik eididir. ki veya daha fazla renkte iplik, eirme bkmne ters ynde bklmektedir. Muline iplik yaps, ayn numara ve bkmde fakat farkl renklerde iki ipliin dengeli bir form oluturmasyla meydana gelmektedir. Basit bir biimde katlamal iplik seklinde grlmektedirler. Yksek deerdeki pamuklu veya viskon filamentinden olumaktadr. Ayn veya farkl elyaflar kullanlarak iplik elde edilebilmektedir. Bu ipliklerden elde edilen kumalar genellikle sert tueli olup d giyimde kullanlmaktadr. Bu iplikler zellikle erkek giyiminde izgisel efektler yaratmak ve ince, dzensiz rme kumalar retmek iin kullanlmaktadr. Baz durumlarda rme kumalar iin eitli, ancak az olan efekt, ayn anda beslenen iki iplik tarafndan kazandrlmaktadr, bu durum ift katl prosesin eleminasyonu olup maliyetleri azaltc bir durumdur (Tekolu 2007). Muline ipliin grnm Resim 4.1.de verilmitir.

Resim 4. . Muline iplik rnei

Resim 4. . Muline iplikle retilmi kuma rnei 4.4.2. Bukle plik Yzeyinde bukleli kntlar oluturmak iin efekt ipliinin ana iplik etrafna sarlmasyla oluan bir ipliktir. Efekt eldesi, ipliin fazla beslenmesiyle salanmaktadr. Bukle iplikler yar dairesel luplardan meydana gelmektedir. Silindirler arasndaki yzeysel hz fark 33

nedeni ile verilen bkm, efekt iplii sarmaya yetmemekte ve bukleler meydana gelmektedir (even 2007). Bukle iplik retiminde ring ve oyuk ili eirme sistemleriyle bu ikisinin birleimi olan kombine eirme sistemleri kullanlmaktadr. Kombine eirme sistemlerinde sarlan ipliklere oyuk iin alt tarafnda bulunan ring eirme sistemi tarafndan gerek bkm deeri verilmektedir. pliklerde iki eit bkm bulunmaktadr. Bunlardan birisi zemin ve efekt ipliklerinin kendi kendilerine sarld bkm, dieri birbirine balanan ipliklerin zemin ve efekt iplikleri etrafna sarld bkmdr (Tekolu 2007). Bir bukle iplik tr olan basit bukle iplik, ynl grnml kuma yaratmak iin zellikle sonbahar ve klk rme retimlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu iplikler, efekt oluturmak iin planlanan farkl renk dilimleri vastasyla renk harman yaratlmasn mmkn klmtr. Bu efekt rme bukle ipliklerde kendini gstermektedir (Tekolu 2007). Bukle ipliin grnm Resim 4.3.de verilmitir.

Resim 4. . Bukle plik Numunesi

Resim 4. . Bukle iplik numunesi 4.4.3. Lup plik Lup iplik, basite bir ana iplik ve birde efekt ipliinden meydana gelmektedir. Efekt iplie, k silindirinin nnden beslendiinden n iplik ad da verilmektedir. Efekt iplii ekim sisteminden gememektedir. Lup iplii oluum itibari ile bukle iplie benzemektedir. Fakat efekt ipliinin ince ve bkml oluu ile birlikte daha yksek fazla besleme oranlarna klmas iplik yzeyindeki kntlarn daha dairesel olmasna neden olmaktadr. Lup ipliin yaps ve grnm Resim 4.5.de verilmitir. Resim 4. . Lup iplii

34

4.4.4. Kvrm plii Ana iplikten kan kvrmlar bnyesinde bulunduran bir ipliktir. Elde edilii lup iplii ile ayndr. Fakat esnek efekt iplii kullanm yerine yksek bkml bir iplik kullanlmaktadr. Bylece, n silindirde gerilim serbest kalnca luplarn yerine kvrmlar oluur. Kvrm ipliinin sklk ve boyutu, besleme ve eirme gerilimi efekt ipliklerindeki bkm kademesinin kontrol sayesinde salanmaktadr. Kvrm iplii kumalarda kullanldnda seyrek ve kll krk efekti seklinde ortaya kar. Kvrm iplikleri, lup ve bukle iplikleri gibi tm kumalarda kullanlr. Kaln numaralarla birlikte mukavemeti yksek tektre rmeler retebilmekle birlikte ince numaralarla ise rme kumalar iin zor bulunan renk eitlilii retilebilmektedir. Kvrm ipliin yaps ve grnm Resim Resim 4. . Kvrm iplii 4.6. da verilmitir. 4.4.5. Nopeli plik Nopeli iplik bir veya daha fazla iplik bileenine sahip belirgin grup iermektedir. plik uzunluu boyunca dzenli veya dzensiz aralklarla dizilmitir. ki ift silindire sahip cihazlar kullanlarak retilmektedirler. Nopeli iplik bariyer sisteminin altnda temel iplie katlmakta ve bkm ilemiyle bir araya gelmektedir. Bariyerin dikey hareketi, ipliin, uzunluu boyunca yaylmasna sebep olmaktadr. Nopeli iplik dm iplii efekti gsterir ancak dm iplii gibi lif ynndan deil de dolanm iplikten retilmektedir (Tekolu 2007). Nopeli iplik grnm Resim 4.7. de verilmitir.

Resim 4. . Nopeli iplik 4.4.6. Dm plii Uzunluu boyunca dzenli veya dzensiz aralklarla bir ya da daha fazla iplik materyalinin oluturduu dmlerden oluan ipliktir. plik genellikle bamsz alan iki ift silindirin kullanlmas ile elde edilmektedir. Ana iplik aralkl, efekt materyal ise devaml olarak sevk edilmektedir. Besleme silindirinin ani durular efekt materyalin ylmasna ve dmlerin olumasna neden olmaktadr (Tekolu 2007). Ar dm efekti kuma yzeyinde gl varyasyonlar retmekte olup tm rme kumalarda kullanlabilmektedir. plikteki kaln yer, ince yer tarafndan hzla takip edilir, bu durum iplikte zayf noktalar oluturur, bunu nlemek iin ise besleme hzlar dengeli bir ekilde ayarlanmaktadr. Dm iplik grnm Resim 4.8.de verilmitir.

Resim 4. . Dml fantezi iplik 35

4.4.7. Sanet plik Sanet iplik eidi olan kurdele tipindeki iplik, rme yoluyla retilmekte ve rldkten sonra yaplan t ile birlikte katl erit efekti salamaktadr. rlen bu erit iplikler rme giyiminde kaliteli efektler yaratmak iin kullanlr. Sanet iplikler rme giyiminde ok geni bir alanda kullanlmaktadr. Sanet ipliin temel parametresi: ilmek younluu, beslenen ipliin numaras, cinsi ve allan rme inelerin numarasdr. Eirilmi ya da filament ipliklerle, 6-20 ine kullanlan kk apl yuvarlak rme makinesinde retilmektedir. Sanet iplik grnm, Resim 4. . Sanet iplik besleme ipliinin kalitesinden etkilenmektedir. Parlakln artmas ve dolgun kalnlk edesiyle birlikte besleme ipliklerinin sanet iplik grnmn gelitirdii grlmektedir. Kadn d giyim, spor giyim, el rme iplikleri ve ev tekstilinde, polyester ve pamuk sanet iplikleri kullanlmaktadr. Sanet iplik grnm Resim 4.9.da verilmitir. 4.4.8. Gimp plik Bkml z ipliin atk etrafndaki efekt ipliiyle birlemesinden olumakta, bu yzden yzey zerinde dalgalym gibi grnmektedir. Bkmn karlmas, tamamlanan ipliin asl uzunluundan daha uzun olan efekt ipliinin oluturulmasndan bu yana dalgal bir grnm yaratmtr. Bu iplikler numara ve parlaklkta farkl materyaller gstermektedir. Gimp iplikler, Muline iplikleri gibi ortalama ift katl ereve zerinde veya ring eirme sisteminde retilebilmektedirler. Gimp ipliklerde balaycya ihtiya duyulmakta ve bu yzden ring eirme sistemi zerinde iki aamada retilmektedirler. Yazlk rme kumalarda kaliteli tekstre iplikleri meydana getirirler. Gimp iplik yaps ve grnm Resim 4.10.da verilmitir.

Resim 4. . Gimp iplik

4.4.9. enil plik Fantezi iplik grubu ierisinde yer alan ve zel bir neme sahip olan bir iplik tr de senli ipliidir. enil kelimesi Franszca olup kelime anlam trtl veya tyl trtl dr. enil iplik yumuak, tyl ve sra d bir yzeye sahiptir. enil iplikleri, liflerin iki eksenel iplik etrafnda helisel dzenlendii kesik havl bir yapdadr. Bu helisel yap sebebiyle iplik yzeyinde ok ho bir dalgal grnt ile kuma yzeyi zerinde de parlaklk olumaktadr. Hav ipliinin zemin ipliinden ayrlmasn nlemek iin kilit ve hav iplikleri arasnda mekanik friksiyon kuvvetleri meydana gelmektedir (Babaarslan ve ilhan 2005). enil iplik retiminde iki tip iplik kullanlmaktadr: Hav (efekt) iplii ve kilit (temel, z, ekirdek) iplik. Bu ipliin oluumunu salayan efekt, kilit iplik ad verilen 2 adet yksek bkml, ince ve mukavim ipliin beraberce katlanmas. Ve kesikli liflerden erilmi veya flaman yumuak bkml bir ipliin kesilmesi ile oluturulan havlarn, oluan temel ipliin uzunluu boyunca verilen bir bkm ile sabitlenmesi (sktrlmas) esasna dayanmaktadr.

36

Resim 4. . enil iplikler 4.4.10. Makarna plik Makarna ipliin literatrdeki tanm, temel iplik zerine fitil beslenerek oluturulmu dalgal grnme sahip iplik seklindedir. Makarna iplik retiminde 3 tip iplik kullanlmaktadr: Efekt materyali, esas (temel, direkt, ana) iplik ve balama iplii Efekt materyali; makarna iplikteki efekt ksmn oluturduundan en nemli bileendir. Makarna iplie estetik deer kazandrr. Efekt materyali, salam bir yapya sahip deillerdir. Makarna ipliklerden kuma retildiinde efekt materyali kuma yzeyinde kalr ve kumaa deiik grnm Resim 4. . Makarna iplik kazandrr. Lif tipine ve uzunluuna bal olarak 250-2000 tex aras fitil efekt materyali olarak kullanlmaktadr.

4.4.11. Frize plik Yap olarak bukle ipliine benzeyen bu iplik bukle ipliine gre daha dar ve ince buklelere sahiptir. Bu nedenle, dz ve kapal bir karakter gsterir. Efekt ipliinin esas iplie nazaran bir miktar fazla beslenmesiyle oluturulan fantezi ipliklerdir. Besleme hzlar ve miktarlar arasndaki fark artarsa dalgalar byr ve bukleli (ilmekli) yap oluur. Eer efekt ipliinin beslenmesi periyodik olarak deitirilirse bu durumda flame iplikler elde edilir. pliklerin renklerine, kalnlklarna ve besleme hzlarna gre deiik varyasyonlar elde edilir. Fazla besleme oran 1.1-1.3 arasndadr.

Resim 4. . Frize iplik numunesi

37

5. FANTAZ PLK RETM


Fantezi iplik retmek iin genellikle kullanlan makine tipi bkm makinesidir. Son yllarda abalar pazardaki fantezi iplik retimini ucuzlatmak ve daha verimli hale getirmek iin younlamtr. Bu nedenle gelitirilen bkm sisteminin fantezi iplik endstrisine salad retim hz art ve ayn zamanda ok renkli ve deiik fantezi iplik elde etme olana sayesinde gelien sektr belli bal tekstil makine reticileri hkim olmutur. Makinelerde ki gelimelerden kaynaklanan geni seeneklerin yan sra fantezi iplik retimine yatrm yapanlarn bilgi birikimi olduka byk nem tayor. Geleneksel iplik sistemlerinde makinenin retimdeki belirleyici roln fantezi iplikte kullanc belirliyor. Devaml yeniliklere ve gelimelere ak olmas gereken fantezi iplik iletmeleri mteri isteklerini ve retilen ipliin kullanm alanlarn da dikkate alarak bilgilerini kabiliyetleri ile birletirmelidir. Normal bkm makinelerinin yan sra fantezi bkmde piyasann farkl arzularn karlamak iin ok eitli makinelere ihtiya vardr. Fantezi iplik endstrisinde kullanlan makineler arasnda kullanm alanlar itibariyle Saurer Allma, lezzeni ve Gemmil&Dunsmore fantezi bkm makineleri ba eken makinelerdir. Ayrca hammel firmasnn Lycra ile kaplama ilemi yapan ElastoTwister modeli Trkiye pazarnda 2 yldr byk bir k yapm bulunuyor. Fantezi iplik yapmnda sektre hkim olan bu fantezi bkm makinelerinin yan sra hava ile puntolama, ilemi ile Fadis, bask iplik ilemi iin kullanlan SWA, enil iplii retimi iin yeni gelitirilen enil bkm makinesi ve iplie nope verme ileminde Caipo ile Bruno Amsler makineleri tekstil firmalarnn bkm tesislerinde yerlerini almaktadr. Fantezi iplik retimi, bkm sisteminin yan sra ring iplik ve kaplama makinelerinde kullanlan ekipmanlarla da yaplabilmektedir. Ring iplik ve open-end iplik makinelerinde elastan ipliklerle pamuk ipliinin erilmesi iin Pinter Payas ve Bruno Amsler ekipmanlar kullanlmaktadr. Baz denim reticileri open-end iplik makinelerin da bu tip ekipmanlarla pamuk kapl elastan iplik retmektedir. 5.1. Ring Bkm Makinelerinde Fantazi plik retimi Fantezi iplik retiminde eskiden ok yaygn olarak kullanlan ve hala kullanlmakta olan bir metottur. silindirli bkm makinesi kullanlr. Silindir hzlar istenilen efektin verilebilmesi iin ayarlanr. Fantezi iplik eldesi iki aama olarak gerekleir: 1. Aamada, efekt materyal (bant, fitil veya iplik) ile bir veya daha fazla ana iplik, istenilen fazla besleme oranlar verilerek birlikte bklrler. Efektin yaps bu ilemle belirlenir. 2. Aamada ise; bklm efekt materyal ile ana iplik yeterli mukavemeti ve stabiliteyi salamalar iin yine ring iplik makinesinde balama iplii ile birlikte ilk aamann tersi ynde bklrler. Temel prensibi; fantezi iplik ne kadar ince olursa ring bkm prosesinin o kadar ekonomik olmasdr. Baka bir metot ise ilk aamann bklm iplikleri balama iplii ile katlanr ve bobinlere sarlr. Daha sonra bu bobinler ift bkm makinesine aktarlr. Bu ilem daha uzun alma sreleri yksek hzlar bekteki azalma nedeni ile balama prosesinin maliyetini ok belirgin olarak azaltr. Buradaki dezavantajlar balama ipliinin fazla besleme olaslnn olmamasdr. Ayrca hav ve dm efektli fantezi ipliklerin eldesi de hemen hemen imknszdr. Ayrca normal iplik retiminde kullanlan ring iplik makinelerine ilave aparatlar ekleyerek de fantezi iplik retilebilir. 5.1.1. Tek Renk Yap Efektler Temel antuk niteleri ve oklu numara niteleri ile salanr.

38

5.1.1.1. Temel antuk niteleri ekim sisteminde ekimin kontroll olarak azaltlmas sonucu antuk olarak isimlendirilen konik ulu kalnlklar olutururlar. Modler tip sistemler, eirme makinelerinin ekim hareketlerinde elektronik olarak kontrol edilen deiiklikler retilir. plik apnn, antuk uzunluklar ve mesafesinin programlanmas iin, ST 6300 mikro ilemci kontrol nitesi ve yksek hzl servo motor ile entegre edilmi, antuk diferansiyel dili sistemi ieren sistem yksek hz dilisi olarak tanmlanmtr ve iplik zorlanmaz. Modem yksek hzl dokuma ve rme makinelerinde fantezi iplik kullanmnda nemli bir nokta olan, antuk sonras ince yerlerin oluumunun nlenmesi ve iplik kalitesinin garantilenmi olmasdr. Ring iplik makinelerindeki antuk, orta ve arka silindirlerin ksa ivmeleriyle oluur. ekme, program kontrolldr ve bu yzden mkemmel kontroll antuklar retilir. Open-End rotor ipliklerde de besleme silindiri program kontroll ve ksa ivmelidir. 5.1.1.2. oklu Numara niteleri plikte tesadf olarak sral farkl numara oluur. Dier bir deyile ekim deitii halde bkm sabiti de limitler iinde arttrmak mmkndr. oklu numara niteleri, fantezi iplikleri en esnek retimine izin vermektedir. Servo ekim motoru kullanlarak, antuk ve zel yapl iplikler retilmektedir. Servo bkm motoru kullanarak, zel bkm deiimleri elde edilmektedir Servo motor kontroll ekim ve bkm sistemlerinin birleik kullanmna, zellikle ince iplik numaralar iin ok numaral iplikler erilebilir. 5.1.2. Renk efektleri Bu grup aparatlar renkli lifleri belli bir programa gre besleyerek oklu renk efektlerinin elde edilmesi salanr. Esas olarak tm AMSLER renk efekt niteleri her bir besleme elemannn besleme hznn programl bir kontrol aparat yardm ile sfrla maksimum deer arasndaki bir ekime tam olarak ayarlanaca biimde tasarlanmtr. 5.1.2.1. Bracordraft niteleri ekim ileminde kan lif ve renk karm efektlerinin kesin kontrol iin konvansiyonel ekim hattna ilave edilen sistemlerdir. Bu ekilde hazrlanm efekt bantlar herhangi bir makinede tesadfi renk sras ve materyal kombinasyonu ile erilebilir. Efekt yap bir temel renk ve drt ilave renkten olumaktadr. Deiik renklerdeki drt bant ayr ayr kontrol edilebilir, besleyiciler ile iki temel bant arasna yerletirilebilir. stenilen rengin besleme uzunluu ve tekrar aral istee bal olarak programlanabilir. Drt adet besleme rapora snrsz olarak programlanm lif ekimlerine imkn verir. Besleme elemanlar drt adet ift apron nitesi ile drt ift n ekim silindiridir. Bracordraft nitesi drt ekim silindirli n ekim sistemi ile donatlm olup bunlar tayc bantlar renk ilavesi iin hazrlarlar. Bu ileme de sandvi sarma ismi verilir. Bracordraft II deitirme donanm tercihen iki bant k imkn ile donatlm herhangi bir ekim nitesine balanabilir. zellikle eer efekt dolu bantlar direkt olarak iplik makinesine besleniyorsa liflerin daha iyi karm iin, ineli tarakl, ineli silindirli veya zincir ine ubuklu ift tarakl ekim makineleri tercih edilir. Eirme makinesindeki drt mafsall renk besleme sistemlerinin kolayca havaya kaldrlmas ile efekt iplik retimi derhal normal iplik retimine dnr. Kullanm yerleri: Drt rengin kullanma kolayl, deiik lif materyallerinin kullanlma imkn, deien bant arl ve niversal stapel uzunluu nedeni ile hal iplikleri, dekoratif iplikler, ev tekstilleri, el ve makine rg iplikleri ve elbiselik kuma gibi ok geni kullanm alanlar vardr. Bracordraft efekt ekim nitesi zellikle melanj efektleri ve renk 39

kombinasyonlar iin ekonomik olup, hali hazrda iletmelerde hazrlama makinelerinde veya materyalde yaplan bu ilem bracordraft ile nispeten daha kolay olarak gerekletirilebilir. Sonra eirme ilemlerinde ekilen lif efektleri ekim blgesinde ekime uramadan geen ksa lif uzunluklar veya tutumlar ile birleebilirler. Bracordraft ekim makinesinde hazrlanan efekt bantlar kullanlan life bal olarak ring iplik makinelerinde veya 0.E. makinelerinde ilenebilirler. Bundan baka dier bir tek renkli cer bantlar ile dublaj yapma veya efekt bkmde efekt bant olarak kullanlma veya ii bo ili eirme makinesinde kullanlma olanaklar vardr.

5.1.2.2. Bracol niteleri


Bu tip niteler zellikle 120 mm aralkl yar kamgarn iplik makineleri iin uygundur. Renk efekti iki renkli fitilin eirme blgesinde tesadfi kanm oranlarna izin verecek ekilde beslemesi ile elde edilir. Mevcut ekim aparatndaki bir temel rengi amsler ilave ekim biriminde bir efekt bant ilave edilir.

5.1.2.3. Hava flemeli Colorflox Sistemi


Bu sistem friksiyon iplik eirme makinelerine, rnein dref 2 ye olduu kadar, bracordraft efekt ekim hattna da istee bal olarak uygulanabilir. Sistemin zellii, retime giren 4 - 8 renkte lif denetiminin ekime uramayp dorudan iplie temel lif yapmas oluturmasdr.

5.1.2.4. 4 (Drt) Renk Symcol ekim niteleri


Elektronik ekim kontrol sisteminden ibaret olan bamsz efekt ekim aparat pratik olarak herhangi bir tipteki ii bo ili makineye, fitil makinesine veya drt efekt band ayr ayr ekilebilmektedir. Yeni Symcol R ekim sistemi kavram drt efekt fitilin bamsz ekim kontrolnn ve bunlarn ii bo iin tek bir k noktasna beslenmesinin programlanmasna imkn verir. Bir sarka kolunun her iki yan kullanlarak ve filament iplik kullanarak bamsz ekim kartrma oranlarnda ve ayrca herhangi bir besleme frekans ile kontroll gerek drt efektleri elde etmek mmkndr. Bir salnm mekanizmasnn eklenmesi ile iki boyutlu simetrik bir tasarm mmkndr. zel yoklama sistemi efekt kaba fitilleri ve filamentleri olduu kadar, sarg filamentlerini de kontrol eder. Hata meydana geldiinde ayn durdurma mekanizmas hatal retim yapan ii durdurur ve ayn anda drt kesikli lif beslemesine de otomatik olarak keser. plik kopular da dier ileri durdurmadan giderilebilir. Bantlarn girii iin i basma drt kovaya ihtiya vardr. Bant besleme nitesi tersine istee bal olarak finisr veya flayer fitilleri kullanlabilir. Zengin efekt eitleri buklet efektinin programlanabilir. Kontrol imknlar ile de gsterilebilir ki bu durum beinci efekt mili ile salanmtr. ekim silindirini deitirerek buklet yaplabilir. Herhangi bir efekt, buklet ve drt renk efektinin karm ile de elde edilebilir. Bunlardan baka farkl cins lifleri ve materyalleri kullanarak da daha fazla kombinasyon elde etmek mmkndr. 5.1.2.5. Paracolor 4000 Amsler tarafndan tanmlanan ve monte edilen Paracolor 4000 iplii ii bo ili eirme makinesi iindeki STG mikro ilemci kontrol nitesi ile optimize bir sistem olarak symcol 4 renkli ekim nitesinden oluur.

40

5.2. Open-End (Rotor) plik Makinelerinde Fantezi plik retimi Rotor iplik makinesinde fantezi iplik retmek iin makineye ek bir aparat taklmas sz konusudur. Ek aparat bir besleme silindir ifti ve bir besleme kafasndan meydana gelir. Efekt malzemesinin besleme pozisyonu ok nemlidir. Efektlerin gerek bkm blgesine ok yakn olmas istenir. Rotor iplik makinesinde optimal noktay bulmak iin ok aratrma yaplmtr. Dorudan rotora besleme yapldnda ksa ve kaln balantl efektler elde edilirken, ama silindirine besleme yapldnda kusursuz balantl efektler elde edilmitir. ekilde grld gibi ek aparat vastas ile ama silindirine bant beslenir. Bantlar istenilen efekte bal olarak eitli renkler ve farkl elyaflarn karmlarndan meydana gelebilir. Ayrca baz bantlara nceden neps serpilerek dm efekti gsteren fantezi iplikler retilir, ancak bu durumda temizleme blmnn kapatlmas gerekmektedir; nk dmler ve ksa lifler darya atlabilir. Besleme silindirinin periyodik olarak altrlmas ile de hav (antuk) efekti elde edilir. Bu efekt, balangc ve bitii ile niform ve simetrik bir yapya sahiptir. Bu ilem srasnda rotor hz drlmelidir. Dikkat edilecek bir baka nokta da kaygan yapl elyafta ekim silindirinin elyaf tamamen tutabilecek bir biimde ayarlanmasdr. Rotor iplik makinesinde elde edilen fantezi iplikler dier ipliklerden farkldr. Rotor efekti genelde kalndr ve dzensiz olarak incelir. Klasik efektlerin aksine rotor efekti simetrik deildir.

Resim 5. . O.E. Rotor makinesinde fantezi iplik eldesi

41

5.3. Friksiyon plik Makinelerinde retimi 5.3.1. alma Prensibi Bu iplikilik sistemi giriteki lif topluluu (cer eridi) tamamen tek lif halinde alp daha sonra yeni bir lif topluluu (iplik) oluturmak zere tekrar toplandndan (Open- End) ak u iplikilik snfna girer. Yeni bir lift topluluu oluturmak zere liflerin, dnmekte olan ak iplik ucuna getirilmeleri, delikli silindirlerin ierisinden hava emiiyle salanr. Liflerin iplik iine dhil olmalar, iplie mukavemet kazandrma iki silindir arasndaki ipliin srekli dn ile olur. pliin dn iki silindirin dn ve silindir yzeyi ile iplik arasndaki srtnme, dolays ile yaplr. Oluan iplik bir yandan da srekli dar ekiler ek bobin halinde sarlr. Oluan ipin incelii, birim zamanda beslenen lif ktlesinin iplik k hzna oran ile belirlenirken bkm, iplik dn ve k hz arasndaki iliki ile belirlenir. pliin ald bkm miktar, iki silindir arasndaki ipliin dn says ile hesaplanan bkm miktarndan daha dktr. ounlukla bu farkn nedeni olarak ok kompleks olan iplik oluumu srasnda meydana gelen kopma gsterilmektedir. 5.3.2. Snflandrma Bu iplikilik sisteminde yaplmas gereken ilemler, rotor iplikilii iin gerekli olanlarn aynsdr. Bunlar; 1. 2. 3. 4. 5. Lif topluluunun almas Liflerin yeni bir lif topluluu halinde toplanmalar Bkm ilemi ile mukavemet kazandrma Oluan ipliin alnmas apraz bobin olarak sarlmas

Ama ileminde, rotor iplikiliinde kullanlan dzenlerin ayns kullanlr. Liflerin toplanmas hareketli veya sabit yzeylerde yaplabilir ve bkm bu yzeylerden kuvvetlerin transferi ile deiebilir. Birok farkl ekillerdeki yzeyler ve iplik toplama ekli kullanlabilir. Buna gre birok friksiyon iplikilik sistemi mevcuttur. 5.3.3. Teknolojik likiler Rotor iplikiliinde lifler, toplanma esnasnda daha da ivmelendirilerek dzeltilmesi salanr, ancak friksiyon iplikiliinde bunun tam tersi olur. Lifler kendilerinden ok yava hareket eden bir yzeyle temas ederler. Bunun sonucu olarak lifler katlanr ve lif oryantasyonu bozulur, lifler iplik ierisine ilmekler halinde dhil olur. Bu durum iplik incelendiinde aka grlr ve uzun lifler kullanldnda daha da belirgin hale gelir, Bu yzden friksiyon ipliinin mukavemeti rotor ipliklerinden daha azdr. Ak yn bakmndan lifler silindirler ve ak u zerine iplik k ynne dik a yapacak ekilde (dref) veya ayn ynde ya da ters ynde gelebilir. 5.3.4. Bkm Verme Bkm verme ilemindeki problemler, toplanma ve balamadaki problemler kadar nemlidir. Serbest haldeki lifler bkm, silindirler ile olan friksiyon sayesinde almaktadr, yksek bir temas basn sayesinde deildir. Dnn iplie transferi, friksiyon kat saysna ve temas basncna baldr. Bu her iki deerin pozisyonlar aras ve zaman ierisinde sabit tutulmas ok zordur. Belirgin bir kayma vardr ve miktar deikendir. Sonu olarak friksiyon ipliinin nemli bir zellii verilen bkm miktarnn kesin olmamasdr. Buna ramen teknik ve ekonomik adan bu bkm verme metodu byk avantajlara sahiptir. Pratikte dier tm

42

bkm verme nitelerinde ipliin bkm almas iin nitenin bir kez dnmesi gerekirken iplikiliinde bkm elemannn bir dn ile birok bkm verilir. Bunun nedeni ise silindir ve iplik aplar arasndaki byk farklardr. 5.3.5. plik k ve Sarm Dier ou iplikilik sistemlerinin tersine bu sistemde iplik gerilimi iplik nitesi knda ok dktr. Bylece kopu says da olduka azdr. Dolaysyla gerilimin eirme limiti zerinde bir etkisi yoktur. plik apraz sarml bobinler halinde sarlr ve bylece konvansiyonel iplikilikte olan aktarma ilemi ortadan kaldrlm olur. 5.4. Dref-2 Makinesinde Fantezi plik retimi Friksiyon makinelerinde fantezi iplik elde etmek iin byk modifikasyonlara gerek olmamas bu sistemin en nemli avantajdr. Ancak baz zel efektler retme durumlar iin bir takm modifikasyonlara ihtiya duyulmaktadr.

Resim 5. . Dref-2 Friksiyon iplik makinesi Her bir eirme pozisyonu 15-30 g/m lk bantlar tarak tamburuna beslenir ve burada alr. Hava ak yardm ile oluan santrifj etkisiyle tek lif haline gelirler ve ayn ynde dnen iki delikli silindir arasna derler. Bu silindirler hava vakumlu olduklarndan fler silindirlere yapp ve srtnme etkisiyle bklrler. Ana iplii ve efekt materyali bkmek iin bir modifikasyona ihtiya vardr. Ana iplii beslemek iin genellikle makinenin n tarafna kk bir platform kurulur. Ana iplik eirme blgesine eksenel olarak beslenir. Yani oluan ipliin merkezine otomatik olarak yatrlr. Bylece efekt iplik yzeyde grlr. plik yz tamamen rtldnde bant says bant arlndaki varyasyonlar, iplikte kk dzensiz efektten materyal efektine kadar farkl derecelendirmelere neden olur. 5.5. Dref-3 Makinesinde Fantezi plik retimi Dref 3 iplikilik sisteminde friksiyon iplikilik prensibine gre demet iplik oluturulur. Esas olarak sistem Dref 2 ye friksiyon silindirlerinden (4) nce bir ekim dzeneinin (2) konulmas ile oluturulur. ncelii 2,5-3,5 ktex olan bir cer eridi ift apronlu bir ekim nitesinden (2) geirilir. Yaklak 100-150 ekime uram olan lif topluluu (3) ekim nitesinin k silindirinden karak iki delikli silindirin (4) arasndaki blgeye gelir. Bir silindir ifti ise lif topluluunu bu blgeden alarak eirme ksmndan uzaklatrr. 43

Bir btn halindeki lif topluluunu k silindirleri (7) ve ekim nitesi (2) arasnda sktrp bu iki nokta arasnda delikli silindirler ile (4) dndrlr. Bu durumda ekim nitesi ve delikli silidirler arasnda bkm verilirken, k silindiri ve delikli silindirler arsnda lif topluluu hkmsz kalr. Ancak bu esnada kesikli fler serbest halde uarak (5) delikli silindirler zerine gelir ve gelen bu lifler yatay olarak hareket etmekte olan lif topluluu etrafna delikli silindirlerin dn nedeniyle sarlrlar. Bylece demet eklinde iplik meydana gelir. Serbest halde umakta olan lif topluluu (5) yukardan iki ama silindirli bir ekim nitesinden gelir. Bu ekim nitesine incelii 2,5-3,5 ktex olan 6-8 erit beslenir. k silindirlerinden (7) kan iplik sarm nitesine gelir ve bobin halinde sarlr.

Resim 5. . Dref-3 friksiyon iplik makinesi 5.5.1. Kullanlan Hammaddeler Bu ilem ile dier birok iplikilik sisteminde kullanlan problem yaratan lifler (aramide ve karbon lifleri gibi) dhil olmak zere hemen hemen tm lif tipleri erilebilir. ounlukla merkezde poliamid ve poliester lifleri, d tarafta ise pamuk lifleri kullanlr. D taraftaki liflerin oran % 15-60 arasnda deiir. Merkezde srekli filamentler de kullanlabilir. Uygun lif incelikleri 0,6-3,3 dtex aralndadr. Efekt materyali 20-220 mm uzunluundaki herhangi bir kesikli elyaf olabilir. Geri kazanlm lifler de efekt materyali olarak kullanlabilir. Bu makinelerde bukle, lup ve hav efektleri elde etmek mmkndr. Lup efekti oluturabilmek iin, ana iplik ayn iplik materyal snrlarndan lif komponenti ve life componentizing sabitletirecek bir elyaf materyali gerekir. Ana iplik eirme aralna beslenir. Dk gerilimli lup komponenti onun evresine sarlarak luplar oluturmaya yardmc olan yalanc bkm meydana gelir. Luplarn sabitlenmesi beslenen bant ile olur. DRL makinelerinde hav iplik retimi iin ek aparat olarak enjektrler kullanlr, Eirme srasnda hav komponentleri enjektrler vastasyla eirme aralna be slenir. Hav kompononentleri, delikli tamburlardaki ie doru olan hava akm nedeni ile iplik yzeyine ekilirler. Havlarn dzenli olarak tekrarlanmas iin eskiden kullanlan delikli teyplerin artk mikroprosesrler almtr. Efekt oluumuna makine parametreleri etki eder. rnein; tamburlarn dn hzlar artarsa luplarn says artar plik kopular, sarm hzlarnn 110-200 m/dk arasnda olmasna ramen ok az olmas nemli bir avantajdr.

44

5.6. Oyuk li Fantezi Bkm Makinesi 5.6.1. Oyuk li Fantezi Bkm Makinalarnda Fantezi plik Eldesi Bu blmde, Oyuk ili fantezi ipliin yaps, Oyuk ili fantezi bkm makinesini oluturan elemanlar, Oyuk ili eirme prensibi, Oyuk ili fantezi iplik zelliklerine etki eden faktrler, Oyuk ili fantezi iplik oluum ekilleri, Oyuk ili sistemin avantajlar, anlatlmtr.

5.6.2. Oyuk li Fantezi pliin Yaps Oyuk ili fantezi ipliin temel yaps ekil 3.1.de grlmektedir Efekt, materyal, fantezi iplikteki efekt ksmn oluturduundan en nemli bileendir. Ana iplik, fantezi ipliin temelini oluturur. Fantezi ipliin kalitesi ve tutumu, ana ipliin pozisyonu ve gerilimi ile ilgilidir. Balama iplii, fantezi ipliin kalcln ve mukavemetini arttran bir edir. hzna bal olarak, efekt ve ana ipliin etrafna sarlarak bu iki iplii sabitler.

ekil 5. . Fantezi ipliin temel yaps 5.6.3. Oyuk li Fantezi Bkm Makinesi ekil 4.4.'de oyuk ili fantezi bkm makinesinin temel ekli verilmitir. Buradan da grld gibi, makine ekim sistemi, oyuk i, bkm verici kanca ve besleme silindirinden meydana gelir. ekim sisteminden geen efekt iplii, k silindirinden beslenen ana iplikle karlar. Fazla besleme ile efekt iplii ana iplik zerinde ylmalar ve dolays ile efektler meydana getirir. Fazla besleme oran, k silindiri hznn besleme silindiri hzna oranna denir. Efekt iplii ve ana iplik birlikte oyuk iin iine girerler. Burada dnen balama iplii ile birlikte bklerek besleme silindirinden sarm nitesine giderler. Oyuk i, zerinde balama iplii kopsu veya flanl bobin bulunan dnel bir paradr. Hemen altnda bkm verici kanca tutturulmutur. Oyuk ili fantezi bkm makinesinin en nemli paralar oyuk i ve bkm verici kancadr.

45

Besleme silindiri, ipliin k hzn yani retim hzn belirler. Fazla besleme orann belirleyerek verilen efektin yapsna etki eder. Kontroll efektlerde yavalayp hzlanarak efektin olumasn salar.

Resim 5. . Oyuk ili fantezi bkm makinesi 5.6.4. Oyuk ili Eirme Prensibi Bu sistemde, genellikle ana elyaf hattnn etrafna flament balama iplii sarlr. Sarma ilemi, oyuk i giriinde yaplr. Bu metodu Suessen, Mackie ve Ratti firmalar kullanmaktadr. zellikle, Suessen' nin PL-1000 ve PL-2000 makineleri sargl iplikilik konusunda olduka sz sahibidir (okkeser ve even 2010) Yalanc bkm vericili sistem, ekil 5.2.'de gsterilmektedir. ekilde, solda iplik oyuk i iinden sfr k hzyla (V=0) geiyor. Fakat i dndnden oyuk iin etrafndaki bkm verici iplii bkyor. Bylece ie giren ipliin tersi ynde bkm veriliyor. Yani Z bkml olarak oyuk ie giren iplik, bkm vericiden sonra S bkm alyor. Ortadaki ekil, ekimin ve k silindirinin etkisini gsteriyor. Burada, k hz sfrn zerinde olduundan, giriteki Z bkml iplik, bkm vericiden sonra iplik bkmsz hale gelir. Sadaki ekilde ise, balama iplii i iinden bkm vericiye kadar ekiliyor. . Bkm verici kancada ekilen materyal ile balama ipliiyle birlikte sarlr. Yani gerek bkm, bkm alm olan ana iplik ve efekt materyaline bkm vericide balama iplii tarafndan verilir ve bylece efektler sabitlenmi olur.

46

ekil 5. . Oyuk ili eirmenin prensibi ekil 5.3.de oyuk ili fantezi ipliklere etki eden faktrleri gstermektedir. Kullanlan efekt materyali, ana ipliin ve balama ipliinin numaras, lif tipi ve lif uzunluu fantezi iplik zelliklerine etki eder. Makine ve retim parametreleri olarak ta ekim oran, fazla besleme oran fantezi iplik yapsna etki eder. Kullanlan efekt materyali, ana ipliin ve balama ipliinin numaras, lif tipi ve lif uzunluu fantezi iplik zelliklerine etki eder. Makine ve retim parametreleri olarak ta ekim oran, fazla besleme oran fantezi iplik yapsna etki eder.

47

Makine parametreleri *ekim oran *Fazla besleme

Balama iplii Tipi ve numaras

Lif tipi

Oyuk ili fantezi iplik

Lif incelii

Ana iplik tipi, Bkm ve numaras

Lif uzunluu

ekil 5. . Oyuk ili fantezi oluumunu etkileyen faktrler 5.6.5. Oyuk li Sistemin Avantajlar 5.6.5.1. Eirme le lgili Avantajlar Bunlar ksaca aklayabiliriz: Eirme blgesindeki dk gerilim Sarma ileminde gerekli olan hassas eirme hareketi, istenen ipliin keskindeki lif saysn azaltr. Bu nedenle, ince iplik sektrnde kullanlabilen iplik numaras araln geniletmek mmkndr (Overington 1986). Yksek Hz Oyuk ili eirmede, i balama iplii bobinini dndrmek zorunda olmasna ramen, bu arlk ring iplikilii ile kyaslandnda olduka dktr. Yksek i hz, retim hznn art anlamna gelir. Son zamanlarda yaplan oyuk ili fantezi iplik makinelerinde, flanl bobin kullanldnda i hz 12500 d/dk ve kops kullanldnda i hz 25000 d/dk' lk hzlara kadar kabilmektedir. 5.6.5.2. plik Yaps le lgili Avantajlar Bu avantajlar u balklar altnda toplayabiliriz: pliklerde minimum katlanma (bklmlenme) eilimi

48

Yksek emicilik yetenei Yksek rtme yetenei Yksek elastisite Az tyllk Daha az lif ile ring ipliklere gre daha kuma tutumu Bitim ilemlerinde daha az maliyet ve daha basit ilemler Az hatal iplik yaps (Anonim 1984) 5.7. enil plik retimi ve zellikleri

enil iplii oluum prensibi aklanrken, gnmzde yaygn olarak kullanlan enil iplik makinelerinde enil ipliinin retimi esas alnmtr. enil iplii, tyl bir yzeyin salanmas amacyla nceden belirlenmi uzunlukta otomatik olarak kesilecek olan hav (efekt) iplii ve bu hav ipliinin havlarn kalc bir ekilde tutabilmek (sabitlemek) amacyla bkm verilen kilit (temel) ipliklerin makineye beslenmesi ile oluturulmaktadr. Kilit ve hav iplikler enil iplik makinesinde n planda yer alan calktan beslenirler ve enil iplii oluturacak ekilde bir araya gelerek makinenin alt ksmnda geleneksel ring bkm sarm mekanizmas vastasyla masuralara sarlmaktadrlar (even 2007). Drt adet kilit iplii ve iki adet hav iplii makinedeki her kafaya beslenmektedir. enil iplik retiminde iki i iin bir adet kafa nitesi bulunmaktadr. Kafa nitesi enil ipliinin olutuu yerdir. Kafa nitesine beslenen kilit ile hav ipliklerinin besleme hzlar ayn deildir, arada hz fark mevcut olup hav iplikler kafa nitesine birim srede daha fazla miktarda salmaktadr. Kilit iplikler calktan salrken iplik gerilim dzenleyicilerinden ve iplik klavuzlarndan geerek kafa nitesine gelmektedirler. Kilit iplikler burada toplama silindiri (yuvarlak kontrplak) zerine beslenmektedirler (even 2007).

Resim 5. . Dner bakl enil iplik makinesi ekil 5.4.de enil iplik oluum blgesine ait ematik gsterim yer almaktadr. plik gerilim dzenleyicileri ve iplik klavuzlarnn enil iplik iin rol byktr. plik gerilim dzenleyicilerinin ayar, enil ipliin yapsn oluturan temel ve efekt ipliklerinin 49

mukavemetine gre yaplmaktadr. Burada nemli noktalardan bir tanesi de makineye beslenen temel ipliklerin kafa nitesine ayn gerilimde, ayn hzda girebilmesini salayacak dzenlemeyi yapmaktr (even 2002).

a) a) silindir b) kalibre

b)

ekil 5. . enil iplik oluum blgesine ait ematik gsterim Efekt iplikleri, iplik klavuzu ve gerilim dzenleyicilerinden sonra enil iplik makinesinin en hzl devriyle dnen (8000-18000 d/dk) efekt bana ulamaktadr. Efekt bann dn Z veya S ynnde olabilmektedir. Efekt iplikler burada makarann ierisine beslenirler. Efekt banda yksek devirde dndrlen efekt iplikleri, kafa nitesinde yer alan kalibre ad verilen parlak metal gvdenin boyun ksmnn etrafna sarlmaktadrlar. Kalibre ayn ekilde kafa nitesinde yer alan bak veya jilet aparatnn 1-1,5 mm stnde yer almaktadr (even 2007). Kalibre, efekt ipliinin de sarld u ksmnn metrik genilii ile adlandrlmaktadr. Kalibre lleri 0,7-3 mm arasnda deimektedir. Kalibre, karbon oran dk elikten hassas tolerans snrlarnda imal edilmektedir. Kalibre retim aamasnda ok fazla kuvvete maruz kaldndan, zellikle bak tarafndan andrlmas sk karlalan sorunlardandr. Bu anma, retilen enil iplik kalitesini dorudan etkilediinden, dayanm yksek kalibre kullanmak iplik kalitesi iin nem arz etmektedir. enil iplik makinesinde kalibre hav apn baka bir deyile enil iplik apn, sonuta iplik numarasn belirleyen en nemli parametrelerden biridir. Kalibre haricinde enil iplik numarasn belirleyen dier parametreler: kilit ve hav ipliklerinin numaralar ve adedi, bkm, hav uzunluu ile hav younluudur. Kalibrenin ba ksmnn hemen altnda, kafa nitesine beslenen temel ipliklerden ikisinin getii bir oyuk bulunmaktadr. Bu oyuk kalibrenin her iki yannda da bulunur. Her bir oyuktan bir temel iplik gemektedir. Kalibrenin hemen altnda bulunan dner bak veya jilet, kalibre zerinde yksek devirde sarlan efekt ipliini ortalayarak kesmektedir. ki paraya kesilen efekt iplii; tekerlekler tarafndan getirilen kilit ipliklerinin arasna atlmaktadr. Kilit ipliklerden birisini zerine alarak enil oluum blgesine getiren toplama silindirinin altnda, yay vastasyla sktrma hareketi veren bir yardmc silindir bulunmaktadr (even 2002). Kilit ipliklerden birisi kalibre oyuundan aaya inmektedir. ki kilit iplii aklndan kesilen efekt iplii atlmaktadr. Efekt iplii araya atldktan sonra kilit iplikler aras aklk, iki kilit ipliin birbirine bklmesiyle tamamen kapanmaktadr. Kilit ipliklerin aaya salnm hz ile kesilen efekt ipliinin hz arasndaki fark vardr. Bu fark birim alana atlan efekt ipliinin skln, dolaysyla da retilen nil ipliinin numara deerini belirlemektedir (even 2007). Bak, enil iplik retimine direkt etkiyen nemli bir parametredir. Kafa ksmnda kullanlan bak sistemi iin eitli alternatifler sz konusudur: Normal jilet tipi kesici bak ve

50

dairesel dner bak. Ban her iki yznn eit keskinlikte olmas, kesilen efekt ipliinin homojen kesimi iin gerek arttr. Homojen kesimi salanmam efekt iplii enil ipliinin yapsn bozmakta, incelik kalnlk farklarna yol amakta, hav yapsnda bozuklukla ra sebep olmaktadr (okkeser ve even 2010). Genelde 1 mm incelie sahip baklar kullanlmaktadr. Bakla kalibre arasnda nemli bir iliki mevcuttur: Baa besleme kalibre tarafndan yaplmaktadr. Bak, kalibrenin iki ucunun arasna yaklak olarak 0,5-3 mm kadar girmektedir. Bakla kalibre arasndaki temas mesafesi ok nemlidir; bu mesafenin retim esnasnda deimemesi gerekmektedir. Genelde kalibrenin konumu sabittir. Bak, konumunu sabit durumdaki kalibreye gre ayarlamak zorundadr. Ayrca bakla kalibre arasndaki mesafeyi, ilikiyi sabitlemede, kalibrenin her iki yannda bulunan silindirlerin rol de byktr. Bu silindirler ban hareketi ile saa sola gitme eilimi olan kalibrenin ularna bask uygulayarak, kilit ipliklerle hav iplikler arasndaki temas, ay sabitlemektedir. Bak kalibrenin arasna eit mesafede girmezse retilecek enil ipliinde sorunlar yaanabilmektedir. ki iden birisinde ince dierinde kaln iplik retilmektedir. Bu durumun olumasnn nedeni kalibreye sarlan hav ipliinin bak tarafndan eit oranda kesilememesidir. Daha sonra kesilen hav ipliinin oluturduu enil ipliinin hav ap kk olacandan, istenilen numara deerinden sapma oluacaktr. Bu da retim esnasnda istenmeyen bir durumdur (even 2007). Bak-kalibre-silindir ilikisi dorudan enil ipliinin kalitesini etkilediinden, retim esnasnda bu nitelerin birbirleri ile konumu devaml gzetim altnda tutulmaldr. Makine retici firmalar bu nedenle 1 mm inceliindeki bak yerine 0,2 mm lik baklar kullanmay tercih etmektedir. Bu sayede numara varyasyonlar byk lde ortadan kaldrlmaktadr. Temel ipliklerden birisini zerine alarak enil oluum blgesine getiren tekerlein altnda, yay vastasyla sktrma hareketi veren bir bask tekerlei bulunmaktadr. Oluan enil iplii tekerlekle bask tekerlei arasndan geerek aaya inmektedir. Tekerleklerin bir grevi de kalibreyle baa bask uygulamaktr. Bu bask kafa ksmna beslenen ipliin ve de hzlarn oranna gre verilmektedir. Tekerlekler hareketini redktr kutusundaki V hareket oranndan sonra mesnetler yardmyla almaktadr. Tekerlekler ileri geri oynayabilen paralardr. Temel ipliklerin kesilen efekt ipliklerine merkezlenmesi, tekerleklerin, kalibrenin pozisyonu baz alnarak ileri geri getirilmesiyle salanmaktadr. Tekerlein stnde iplik olarak giren mamul tekerlein alt ksmna doru enil iplii olarak kmaktadr (okkeser ve even 2010). Kafay terk eden enil iplii iki iplik klavuzunu ve balon emberlerini geerek kopaya kadar ulamaktadr. Kopa bilezik zerinde hareket etmektedir. Kopayla bilezik sehpas arasnda kalan enil iplii, hz farkndan dolay bkm alarak kopsa sarlmaktadr. Kopa gramajna gre numaralandrlmaktadr. 160-180-225-250-355-450 enil iplik retiminde en ok kullanlan kopa numaralardr. Kullanlan kopa numaras arttnda kopann gramaj artacandan kopa ile bilezik sehpas arasnda kalan enil iplii daha fazla gerilmeye maruz kalacak; bu da iplik kopu saysnn artmasna dolaysyla retimin dmesine neden olacaktr. enil iplii bilezik sehpasnn aa yukar hareketi ile kopsa sarlmaktadr. Banko hareketi, bir ucu yaklak 10 kg arla bal yass kayn motordan ald tahrikle olumaktadr. Yass kayn dier ucu bilezik sehpasna baldr (even 2007). Takm dolma sresi bilgisayardan manuel olarak ayarlanabilmektedir. stenilen kops ap bilgisayara girilmekte, bu sayede takm dolma sresi de ayarlanmaktadr. Takm dolma sresine etkiyen en nemli faktr kops apdr. Kops apnn verimlilik asndan maksimum dzeyde olmas istenmektedir. Kops aplar ayn olan farkl Nm deerlerine sahip iki kopstan, Nm deeri daha dk olann takm dolma sresi daha ksa olacaktr (even 2007). Kopsa dzgn bir sarmn elde edilebilmesi iin banko hareketinde bilezik sehpasnn yukarya kma, aaya inme hzlarnn da dikkate alnmas arttr. Bilezik sehpasnn yukar kma, aa inme hzlarnn i turuyla, efekt turuyla, retim hzyla uyum gsterebilecek snrlarda olmas gerekmektedir. Ayrca retilecek enil ipliinin mukavemet deerleri de gz 51

nne alnmaldr. Gerekenden fazla yukar kma hz iplik kopularna sebep olabilmektedir. Bilezik sehpasnn yukar kmasnda enil iplii ters ynde, dolaysyla daha fazla gerilmelere maruz kalacandan her zaman yukar kma hz aaya inme hzndan daha dk tutulmaktadr. Bilezik sehpasnn yukar kma, aa inme hzlarndaki dkln de dezavantajlar vardr. Bu dklk enil ipliinin bobin halinde boyaya girmesinde kendini gstermektedir. stenilen kops gramajnda % 3lk bir sapma meydana gelmektedir ki bu durum boyamada sorun yaratabilmektedir. enil ipliklerin zellikleri pek ok faktr tarafndan etkilenmektedir. plik zellikleri ve ipliin karakteristik yaps zerinde etkili olan faktrler makineye beslenen hammadde ve makine parametrelerinden olumaktadr. Bu parametreler iplik zelliklerine direkt ve dolayl olarak etki etmektedir. Hammadde Parametreleri: Temel ve efekt iplik malzemesi Temel iplik ve efekt iplik tipi (iplik elde etme metotlar) Temel iplik numaras, efekt iplik numaras Efekt iplikteki lif numaras (ipliin kesitinde bulunan lif says) Temel iplik bkm, temel iplik ve enil iplik bkm yn ilikisi Besleme kafas devir says (hav skln belirler) devir says (bkme etki eder) Sarm hz (retim hzn, bkm ve numara deerini etkiler) plie verilen bkm Makara ap Kalibre numaras (hav uzunluunu belirler)

Makine Parametreleri:

Kilit ve hav iplik malzemesi ayn veya farkl olabilir. Bununla birlikte filaman iplikler, hav iplikleri ile olan dk srtnme zellikleri sonucunda oluan kolay hav kayb nedeniyle kilit iplik olarak kullanlmamaldrlar. enil iplik makinesine beslenen bileen iplik numaralar genellikle Nm 20 ile Nm 50 arasnda deimektedir. retilen enil ipliklerin nihai numaras Nm 1 ile Nm 15 arasnda deimektedir. Makineden kmas istenen enil iplii numara deerini, makineye beslenen giri iplii numara deeri direkt olarak etkilemektedir (even ve zdemir 2006). enil ipliin artan poplaritesi ile birlikte, kalite iin daha byk beklentiler adeta bir gereksinim halini alm ve bu durum da son kullanclarn bu ipliin olumsuz zellikleri karsnda daha dikkatli olmalarn salamtr. enil ipliklerin anma dayanmlar nemlidir nk istenilen efekt havn kadifemsi grntsdr. Gerek daha sonraki ilemlerde gerekse kullanm esnasnda, hav oluturan efekt ipliinin uzaklamas kilit ipliklerinin grnmesine sebep olacak ve bu da enil kumalarn kullanlabilirlik mrn azalmas ile sonulanacaktr. Bu istenmeyen sonucu engellemek iin pek ok seenek bulunmaktadr. Bunlarn arasnda hav kaybnn azalmasn salayan uzun hav kullanlmas yer almaktadr, ancak bu seenein tercihi ipliin arzu edilen grn ile ilgilidir. Dier seenekler ierisinde efekt ipliklerin ierisindeki liflerin uzun seilmesi ve enil ipliine verilen bkmn yksek tutulmas yer almaktadr. Lifler aras srtnmenin arttrlmas amacyla hav ve kilit ipliinin dikkatli seilmesi hav (efekt) kaybnn nlenmesine yardmc olacaktr. Renk deiimi de enil ipliklerde dikkat edilmesi gereken bir zelliktir. Bu durum ou zaman havlarn arplmas ile oluur. Bu fenomen birok kadife-tipi kumalarn tipik zelliidir. Ayrca su bazl malzemeler de bazen havlarn biimlerinin bozulmasna yol aabilmekte ve etkilenen alan aartlm bir grnme sahip olabilmektedir. Gne nn, arka kaplamalarn ve havlarn arplmasnn da bu durumda ve bazen kalc grsel deiimlerde paylar vardr. Solvent bazl (kuru temizleme) kimyasallar genelde daha gvenilir olmasna karn seyrek

52

olarak kullanlmaldr. enil kumalar genellikle lateks arka-kaplama ilemi ile salamlatrldndan, herhangi bir solvent ile ilgili en nemli sorun lateks i zarara uratabilme ihtimalidir. Baz kaplamalar hav kaybna, ekstrem durumlarda ise kumata yrtlmalara sebebiyet verebilir (even 2007). 5.8. Makarna plik retimi ve zellikleri Makarna iplikler oyuk ili fantezi bkm makinelerinde retilmektedir. Oyuk ili fantezi bkm makinesi calk, ekim sistemi, ana iplik gerilimi silindiri, oyuk i, bkm verici kanca, besleme silindiri ve sarm sisteminden meydana gelmektedir. Baz makine modellerinde enjeksiyon silindirleri de bulunmaktadr. Bu silindirler aralkl olarak eitli renk ve formdaki paralar iplie eklemektedir (Tekolu 2007). ekim sisteminden geen efekt materyali, k silindirinden beslenen ana iplikle karlamaktadr. Fazla besleme ile efekt materyali ana iplik zerine ylmalar ve dolaysyla efektler meydana getirmektedir. Fazla besleme oran, k silindiri hznn besleme silindiri hzna oranna denmektedir. Efekt materyali ve ana iplik birlikte oyuk iin iine girmektedir. Burada dnen balama iplii ile birlikte bklerek besleme silindirinden sarm nitesine gitmektedirler. Oyuk i, zerinde balama iplii kopsu veya flanl bobin bulunan dnel bir paradr. Hemen altnda bkm verici kanca tutturulmutur. Oyuk ili fantezi bkm makinesinin en nemli paralar oyuk i ve bkm verici kancadr. Besleme silindiri, ipliin k hzn yani retim hzn belirlemekte, fazla besleme orann belirleyerek verilen efektin yapsna etki etmektedir. Kontroll efektlerde yavalayp hzlanarak efektin olumasn salamaktadr. Calk: niversal bir calkta her bir i iin makara dzeni, fitil makaras tutucular, birka adet apraz ve rezerve bobin ileri bulunmaktadr (Tekolu 2007). ekim Sistemi: Genellikle silindirli ve ift apronlu manonlardan oluan ekim sistemleri kullanlmaktadr. Silindir aralklar sabittir. Kanal alm manonlar kullanlarak 220 mm uzunluktaki lifler ile allabilmektedir. Elyafn niteliine bal olarak, manon basklar da deitirilebilmektedir. Ana plik Gerilim Silindiri: Genellikle besleme silindiri zerindeki bir varyatrle tahrik edilmektedir. Varyatr ayar makine kafas nnden kademesiz olarak yaplmaktadr. Yaplan aratrmalar sonucunda, ana iplik gerilim silindirinin fantezi ipliin kalitesine nemli lde etkidii grlmtr. Oyuk : Oyuk i, zerinde kops ya da flanl bobin tayan ve dnme hareketi yapan bir paradr. zerinde tad balama ipliini ana iplik ve efekt materyaline sararak onlar sabitler ve bkm vermektedir. lerin zerine konacak kops ve flanl bobinlerin arlklar i hzn etkilemektedir. Oyuk i zerinde kops varken i hz 30.000 d/dk olurken flanl bobin i hz 12.000 d/dk olmaktadr. Oyuk iler dkm olarak imal edilmekte ve titreimsiz olarak yataklanmaktadr. alma, fren ve deitirme olmak zere 3 pozisyonlar bulunmaktadr (Tekolu 2007). Bkm Verici Kanca: Bkm verici kanca oyuk iin altna tutturulmu metal bir paradr. nce ve kaln fantezi iplik retimine gre kullanlan kanca uzunluu farkldr. Kaln numaralarda uzun bkm verici kancalar kullanlmaktadr. Anan bir ksm olduundan deitirme konusu dikkate alnmaldr. k silindiri ve besleme silindiri arasnda kalan iplikl er belirli bir ynde dndrlrse belirli bir bkm olumaktadr. Eer i saat ynnde dnyorsa, bkm vericinin zerindeki ksm Z bkm almaktr. Buna karlk bkm vericinin altndaki ksm ise S bkm almaktadr. Besleme Silindiri: Besleme silindiri ipliin k hzn yani retim hzn belirlemektedir. ekim sisteminden geen efekt materyali, k silindirinden beslenen ana iplikle karlamaktadr. Fazla besleme ile efekt materyali ana iplik zerinde ylmalar oluturmakta ve dolays ile istenilen efektler meydana getirilmektedir. Fazla besleme oran, 53

k silindiri hznn, besleme silindiri hzna oranna denmektedir. Fazla besleme oran ile verilen efektin yapsna etki edilebilmektedir. Sarm Sistemi: Oyuk ili fantezi bkm makinesinde elde edilen fantezi iplikler makinenin alma prensibine gre makinenin alt ya da st tarafnda bulunan konik bobinlere sarlmaktadrlar. Oyuk ili eirme prensibinde, genellikle ana elyaf hattnn etrafna filament balama iplii sarlmaktadr. Sarma ilemi oyuk i giriinde yaplmaktadr. Bu sistemde fantezi iplik oluumu 3 aamada aklanmaktadr. Birinci aamada yalanc bkm vericili sistemde iplik oyuk i iinden sfr k hzyla (V=0) geer. Fakat i dndnden oyuk iin tabanndaki bkm verici iplii bker. Bylece ie giren ipliin tersi ynde bkm verilir. Yani Z bkml olarak oyuk ie giren iplik, bkm vericiden sonra S bkm alr. kinci aama ekimin ve k silindirinin etkisini gstermektedir. Burada, k hz sfrn zerinde olduundan, giriteki Z bkml iplik, bkm vericiden sonra bkmsz hale gelmektedir. nc aama balama iplii i iinden bkm vericiye kadar ekilmektedir. Bkm verici kancada, ekilen materyal ile balama iplii birlikte sarlmaktadr. Yani, gerek bkm, bkm alm olan ana iplik ve efekt materyaline bkm vericide balama iplii tarafndan verilmekte ve bylece efektler sabitlenmi olmaktadr. Kullanlan efekt materyalinin, ana ipliin ve balama ipliinin numaras, lif tipi ve lif uzunluu fantezi iplik zelliklerine etki etmektedir. Makine ve retim parametreleri olarak da ekim oran ile fazla besleme oran fantezi iplik yapsna etki etmektedir. Oyuk ili sistemin avantajlar eirme ve iplik yaps ile ilgili olmak zere iki grup altnda incelenebilir: Eirme ile ilgili avantajlar Eirme blgesindeki dk gerilim: Sarma ileminde gerekli olan hassas eirme hareketi, istenen ipliin kesitindeki lif saysn azaltmaktadr. Bu nedenle, ince iplik sektrnde kullanlabilen iplik numaras araln geniletmek mmkndr Yksek Hz: Oyuk ili eirmede i, balama iplii bobinini dndrmek zorunda olmasna ramen, bu arlk ring iplikilii ile kyaslandnda olduka dktr. Yksek i hz, retim hznn art anlamna gelmektedir. Son zamanlarda yaplan oyuk ili fantezi iplik makinelerinde, flanl bobin kullanldnda i hz 12500 d/dk ve kops kullanldnda i hz 25000 d/dk lk hzlara kadar kabilmektedir. plik yaps ile ilgili avantajlar pliklerde minimum katlanma (bklmlenme) eilimi Yksek emicilik yetenei Yksek rtme yetenei Yksek elastisite Az tyllk Daha az lif ile ring ipliklere gre daha iyi kuma tutumu Bitim ilemlerinde daha az maliyet ve daha basit ilemler Az hatal iplik yaps

5.9. Fantezi plik Endstrisindeki Son Teknolojik Gelimeler Son yllarda fantezi ipliin moda elementi olarak ok fazla kullanlmas bu endstrinin gelimesine byk etken olmutur. Milano ITMA-1996da sergilenen makinelerde bu gelime aka grlebilir.

54

Saurer-Allma nn ESP 1, ESP 2, ESP 3, ESP F, ESC 1 ve ESC F modellerinde materyal olarak her trl elyaf, 60-220 mm lif uzunluu olan bant ve fitil, efekt ve ana iplik olarak Nm 1-120 arasnda her tr iplik, balama iplii olarak tex 4,4 - 33 filament iplii veya Nm 6 120 kesikli iplik kullanlabilmektedir. hz, balama iplii olarak kops kullanldnda 25000 d/dk olmaktadr. 150m/dk ya varan retim hzlar mmkndr. Mikroprosesr ile verileri girmek olana vardr. Snrsz efekt oluumu, efekt materyalin ve a na ipliklerin monitrle izlenmesinin yan sra, kullancy uyaran ve giri verilerinin otomatik dorulanmas ile yanl veri giriini engelleyen kontrol sistemi de bulunmaktadr. ESP 1 ve ESP 2de iki ekim hatt bulunmaktadr. ESP 3 modelinde tane ekim hattnn bulunmas ok renkli ipliklerin oluumunu mmkn hale getirmektedir. Gemmill & Dunsmore nin Tritex modelinde ekim sistemi bulunmaktadr. 220 mmye kadar lif uzunluklar ekim sistemine girebilir. Programlama nitesiyle her trl iplik tasarm yaplabilmektedir. Ayrca 80 tane deseni kaydedebilir. Gelimi adm motorlar doru ve tam kontrol salar. Herhangi bir arza ve sorun annda elektronik kontrol sistemini devreye sokma olana vardr. Duotex modelinde de Tritex teki tm olanaklar geerlidir. Tek fark, Duotex in iki ekim hattna sahip olmasdr. GDM M4 makinesi, kontroll ipliklerin retimini yksek hzlarda salamak amacyla yaplmtr. 18 iliktir ve 8er ilik eklemeler ile uzatlabilir. Nm 0,5-3 numara aralndaki iplikler retilmesini salar. Bigagli nin Novafil modeli, tek pasajda ring ii ve oyuk iinin birleimi ile fantezi iplik elde eder. ift aamal iler iplie dengeli ve kalc bir bkm verir. Oyuk iden geen iplik daha sonra ring iine gelir ve burada ayarlanabilen miktardaki balama bkmn tekrar aarak dengeler. Dili arklar ve elektromanyetik kavrayclar yerini frasz ve vektrel motorlara brakmtr. Sorun halinde elektronik kontrol sistemi devreye girer. Mikroprosesr kullanm ile veri girii ve program yapma olana vardr. Novafil BR-400, iki ekim hatl, BR-1 bir ekim hatl ve BR-2 drt ekim hattna sahiptir. Ring ap 90-140, iplik numaras Nm 4-20 arasnda deiirken, maksimum oyuk i hz 12500 d/dakika, maksimum ring hz 8800 d/dk dr. Lezzeni nin TF-DFC modeli, iki tane birbirinden bamsz oyuk iden meydana gelir. Dm, hav vb. gibi kontroll fantezi iplikleri retmek mmkndr. 38 programa kadar saklama imkn vardr. says 96 ve i hz 22000d/dk dr. 100 m/dk lk retim hzna ulaabilir. TF-DS modeli, bir oyuk i ve bir ring iinden oluan bir makinedir. Bilinen tm klasik efektler retilebilirler. ler ve k silindirleri doru akm motorlar ile kumanda edilir. 92 programa kadar saklama imkn vardr. Makine ift tarafldr. 240 i konulabilir. Nm 0,8-70 numara arlnda retim yaplmaktadr. Makinenin tm kontrol ve programlanmas mikroprosesr araclyla yaplmaktadr. Galan n CR-F-20P modeli, bir oyuk i ve bir ring iinden oluan bir makinedir. almas tek aamada olup, oyuk iden gelen iplik aadaki ring iine gelerek tekrar bklr. Makineler 2 veya 3 silindir hattyla retilir. Silindirlerin almas bir mikroprosesr veya elektromanyetik kumanda sistemi ile olmaktadr. Makine ift tarafldr. 85 mm lik ap ile 64,128 ve 192 tane i kapasitesine sahiptir. Ayrca, istenilirse 100,120 ve 140 mm ring aplar da konabilir. Gigliotti & Gualchieri nin E.P.T/1 modeli, 4 motorlu, 52 bal ve 104 ili bir enil iplik makinesidir. Ba gruplarnn e zamanl olarak deitirebilme olana, makine hareket ederken gruplarn hzn otomatik olarak deitirebilme olana ve otomatik olarak parametrelerini ayarlama olana vardr. Onarm ve makine duruunu azaltmak amacyla motor says snrlanr. Bylelikle enerjiden tasarruf edilir. Buruno Amsler in fantezi iplik retimi iin gelitirdii aparatlar yle sralayabiliriz: BRACODRAFT niteleri, cerlerdeki lif ve renk karm efektlerinin kesin kontrol iin konvansiyonel ekim hattna eklenen sistemlerdir. Efekt yaps, bir temel renk ve drt ilave renkten olumaktadr. Bu ekilde hazrlanm efekt banlar herhangi bir makinede tesadf renk sras ve materyal kombinasyonu ile erilebilir.

55

BRACOL niteleri, zellikle 120 mm aralkl yar kamgarn iplik makineleri iin uygundur. Renk efekti, iki renkli fitilin eirme blgesinde tesadfi karm oranlarna izin verecek ekilde beslenmesiyle elde edilir. Hava flemeli COLORFLOX niteleri, friksiyon eirme makinelerine olduu kadar BRACODRAFT efekt ekim hattna da istee bal olarak uygulanabilir. Sistemin zellii retime giren 4-8 renkte lif demetlerinin ekime uramayp, dorudan temel lif yapsn oluturmasdr. Drt renk SYMCOL ekim nitesi elektronik ekim kontrol nitesinden ibaret olan bamsz efekt ekim aparat oyuk ili fantezi iplik makinesine, fitil makinesine veya kaba numara iplik eiren makineye balanabilmektedir. Sistemde iki veya drt efekt band ayr ayr ekilebilmektedir. PARACOLOR 4000, drt renk ekim sistemi, dinamik servo motor sistemi ve ekran kontroll programlanabilir. STG 3000 mikro ilemciden oluan Suessen- Parafil 2000 oyuk ili makinesiyle kombine edilmi oyuk ili fantezi iplik makinesidir.

56

6. AKRLK ESASLI FANTEZ PLKLER VE KULLANIM ALANLARI


19. asrn sonlarnda Avrupal sanatkrlar tarafndan balatlan fantezi iplik retimi, grsellii n plana alan kumalar elde etmek iin sentetik liflerin kullanmyla gnmze kadar gelmitir. Teknolojik gelimelere ak olmas ve artan rekabet ortamnn getirdii yenilik aray, fantezi iplik sektrnn atlm yapmasndaki faktrlerdendir. Tekstil sektrndeki yatrmlar son yllarda fantezi iplik rneinde olduu gibi farkl retim kalemleriyle eitlenmeye balad. D ve i pazarlardan gelen talepler dorultusunda yatrmlar fantezi iplik, demelik, ev tekstili, gmleklik kuma gibi alt sektrlerde uzmanlaarak sryor. 6.1. Akriliin Kullanld Fantezi plikler Akrilik elyaf ucuz olmas, hacimli olmas ve doal elyafa benzemesi nedeniyle, %100 veya karm materyal olarak fantezi iplik ierisinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Akrilik lifleri, yksek k ve iklim artlarna kar dayanklln gerektii yerlerdeki tm dokuma veya rme kumalar iin kullanm alan bulmutur. Akrilik lifleri yne ok benzediinden rg ynleri (Orlon 42), battaniye (Orlon 39), hal ve kilim (Orlon 37) yapmnda kullanlr. High -bulk iplik retiminde acrilan lifleri uygundur. Ayrca akrilik lifleri spor giysileri, demelik kumalar, oto demeleri, viskon ve ynle kartrlarak erkek ve kadn kumalar, erkek ve kadn oraplar, bayrak kumalar, tyl kumalar, pelular, taklit krkler, yer hallar, non-wowen rnler ve bu rnler iin kullanlan fantezi ipliklerinin yapmnda kullanlr. Akrilik lifinin fantezi ipliklerde kullanlarak iplie katt zellikler zerine yaplan aratrmalardan da anlalaca zere hem farkl grnm hem de kullanm rahatl salad avantajn gzler nne sermektedir. Akrilik lifinin bize salad avantajlardan yararlanarak fantezi iplikte ana iplik, balayc iplik veya efekt materyal bileenlerinde kullanmaktayz. 6.1.1. Akrilik Lifinin Kullanld Temel Fantezi plikler 1) enil iplik 2) Muline iplik 3) Makarna iplik 4) Lup iplik 5) Kvrm iplik 6) Dm iplik 7) Sanet iplik 8) Gimp iplik 9) Frize iplik 10) Melanj iplik %100 ve karm akrilikten retilen fantezi ipliklere daha ok rnek vermek gerekirse;

57

CANGO (Polyamid+Akrilik)

DALDA (Viskos+Akrilik)

KARDELEN (Elit+Akrilik)

FRZB (Naylon+Akrilik)

KOBRA (Elit+Naylon+Akrilik)

MLANO (Elit+Akrilik)

FRZE (Naylon+Akrilik)

PANO (Polyamid+Akrilik)

Resim 6. . eitli liflerin akrilik ile karmndan oluan fantezi iplikler (Rita Kimya ve Tekstil San. Tic. A.. rn Kataloglar Aralk 2012)

Rita firmasnn rettii dier fantezi iplikler;

AELYA

AKRVS

BRUMEL

BUKLET

BUKLET

GRANADA

LLA

REGATA

58

RKA

SBEL

YOSUN

MAKARNA

Resim 6. . Rita firmasna ait akrilik karml fantezi iplikler

(Rita Kimya ve Tekstil San. Tic. A.. rn Kataloglar Aralk 2012)


6.1.2. Akrilik Karml Fantezi pliklere eitli rnekler

Visconelle %50 viscose %50 dralon Nm: 30/2

Cotonelle %50 combed cotton %50 microacrylic Nm: 30/2

Cottonmiscal %83 Cotton %17 Strech PA Nm:22

Melba Fne % 60 Viscose % 40 Dralon Nm: 30/2

Campana %24 Dralon % 76 Polyamid Nm: 5,9

Leeds % 56 Viscose % 44 Acrylic Nm: 3,2

59

Adel / Adel Space % 80 Exoline(PES) % 20 Polyamide Nm: 6

Barba % 43 PES % 17 Polyamide % 40 Acrylic Nm: 7,5

Lidya Space %60 Viscose %40 Dralon Nm: 1,6

Norma Fne % 60 Cotton %40 Dralon Nm: 30/2

Miskal % 85 Acrylic %15 Strech PA Nm: 16

Soft Acrylic Space % 100 Soft Acrylic Nm: 15/1 26/1 28/1

Roma %42 Acrylic %42 Wool % 16 Polyamide

Pelly % 97 Acrylic % 3 Lycra Nm: 6,9

Flamme % 75 Cotton % 17 Acrylic % 8 Polyamide Nm: 3,6

60

Jasmin Wooly % 70 Acrylic % 30 Wool Nm: 15/3

Robin Wooly %54 Acrylic % 23 Exoline (PES) % 23 Wool Nm: 4

Sandra % 65 Acrylic % 22 Exolin (PES) % 13 Polyamide Nm: 3,1

Resim 6. . Akrilik esasl fantezi ipliklere eitli rnekler (Fista Fantezi plik San. ve Tic. A.. 2004-2005 Sonbahar-K koleksiyonu) 6.2. Akrilik Esasl Fantezi pliklerin Kullanm Alanlar lk olarak akrilik esasl fantezi iplikler bay/bayan d giyiminde kullanlmak zere dokuma fabrikalarnda atk iplii olarak yer alyordu. Gnmzde ise en ok moda eilimlerine gre zellikle d giyimde moda desinatrleri dokuma ve rg kumalarda fantezi iplii bir moda elementi olarak kullanyorlar. Ceket, pantolon, etek, buluz, atk, elbise gibi rnlerin kumalarnda, rgden elde edilmi elbise, bluz, rg, al vb. bay/bayan d giyim rnlerinde kullanlmakla birlikte gn getike kullanm alanlar geniliyor. Ev tekstilinde de kullanlan akrilik esasl fantezi iplikler bu alanda youn olarak demelik kumalar, perdeler, masa rtleri ve hallarda dokunmaktadr. Kuma elde etme yntemi olarak fantezi ipliin en fazla kullanld retim metodu triko olarak adlandrlan dz rme ve dokumadr. Kaplama iplik yapmnda da kullanlan akrilik, eitli dokuma kumalarn yan sra, oraplk, i amar sanayilerinde bu tr ipliklerden bayan fantezi i amar ve klotlu orap retilmektedir. Lycra bata olmak zere kaplama elastan iplikler dokuma ve yuvarlak ve rme arlkldr.

61

7. SONULAR VE NERLER
Akrilik esasl fantezi iplikler balkl bu tezimde. Akrilik lifinin elde edilmesi, retimi, fantezi iplikler, fantezi iplik retim yntemleri aratrlmtr. Elde edilen veriler sonucu akrilik liflerinin fantezi ipliklerde kullanm yllara gre art gsterdii anlalm ve bu kullanm gn getike artt tespit edilmitir. Akrilik lifi zellikle Gaziantep piyasasnda enil iplik yapmnda oka kullanld gzlemlenmitir. Akrilik lifinin fantezi iplik yapmnda kullanldnda gsterdii karakteristik zellikler doal lifler kadar iyi olmasa da sentetik lifler ierisinde iyi bir rnek tekil etmektedir. Akrilik lifler fantezi ipliklerde %100 kullanlabildii gibi dier liflerle kartrlarak melanj kullanma uygundur. Dnyada akrilik lifi reten lkeler arasnda olmak ve birok rgte ye olmak bizi avantajl hale getirmitir. Trkiyenin yeni vizyonu, Katma deer rnler reterek daha ok kar elde etmek. Bu yeni felsefeye uyum salamak iin reticiler fantezi iplik yapmna daha ok nem vermelidir. Bu sayede zorlu rekabet artlarna uyum salanacaktr.

62

KAYNAKLAR
1. even E. K., enil iplik zelliklerini etkileyen parametreler zerine bir aratrma, Doktora tezi, Uluda niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Bursa, 4-14, (2007) 2. lhan ., Ring iplik makinesi iin elektronik kontroll antuk sisteminin gelitirilmesi ve antuklu iplik zelliklerinin incelenmesi, Doktora Tezi, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Adana, 28-40, (2010) 3. Tiyek , Bozdoan F., Akrilik lif retiminde kuaglasyon banyosunun nemi, Mhendislik Bilimleri Dergisi, 11, 3, 319-323, (2005) 4. Kul E., Pes/viskon/elastan ierikli iplik tiplerinde kalite iyiletici proses almalar ve dokuma kumalarda kalite analizi, Yksek Lisans Tezi, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Adana, 42-52, (2005) 5. Tekolu O., Fantezi iplik kullanmnn rme kuma performansna etkileri, Yksek Lisans Tezi, Uluda niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Bursa, 2-34, (2007) 6. Ar Y., elikel D. C., Uyank S., Akrilik iplik retimi, 1 -10, 36-37, 56-59, 8789, 110-114, 130-131, 148-150, 178-184, (2010) 7. zdemir . even E.K., 2001, enil plik Makinalarndaki Teknolojik Gelimeler, Tekstil & Teknik Dergisi, Say 198, 155-160. 8. ztekin M., Ring ve O.E. makinelerinde fantezi iplik donanmlar 9. okkeser H. K., even E. K., rme yapl fantezi iplikler, Tekstil Tekn olojileri Elektronik Dergisi, 4, 2, 67-72, (2010) 10. Fista Fantezi plik San. ve Tic. A.. 2004 -2005 Sonbahar-K koleksiyonu 11. Fista Fantezi plik San. ve Tic. A.. Voile Collection 1 12. Fista Fantezi plik San. ve Tic. A.. Voile Collection 2 13. Rita Kimya ve Tekstil San. Tic. A.. rn Kataloglar Aralk 2012

http://www.riteks.com.tr/urunler.html
14. Aksa Akrilik Kimya Sanayii A.. 01.01.2012-30.06.2012 Ara hesap dnemine ait faaliyet raporu 15. Anonim, Trkiye de fantezi iplik retimi, http://www.belgeler.com/blg/6yw/fantezi-plik 16. nternet, Core-spun yarn production by Friction spinning system http://maxatex.blogspot.com/

63

ZGEM
1989 ylnda anlurfada dodu. lk ve orta renimini Gaziantepte tamamlad. Mehmet Rt Uzel Endstri Meslek Lisesi Tekstil/plik blmnden 2006 ylnda mezun oldu. 2008 ylnda Gaziantep Meslek Yksek Okulu Tekstil Blmn kazanarak, 2010 ylnda mezun oldu. 2010 ylnda Kahramanmara St mam niversitesi Tekstil Mhendislii Blmn kazand. Halen ayn blmde renimi devam etmektedir.

64

Vous aimerez peut-être aussi