AVRASYA ETDLER

39 2011-1

TKA
T.C. BABAKANLIK Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl Turkish International Cooperation and Development Agency

AVRASYA ETDLER
Yl:17, Say:39 (2011/1) TKA adna sahibi Dr. Mehmet YILMAZ Bakan Yayn Kurulu Dr. Mehmet YILMAZ Ali MASKAN Abdullah KAVAKLI Selda ZDENOLU Yaz leri Mdr Abdullah KAVAKLI Editr Dr. Mehmet KAHRAMAN (m.kahraman@tika.gov.tr) (uveyska@windowslive.com) Danma Kurulu
Prof. Dr. Mustafa AKAR Do. Dr. Kemal BALAR Prof. Dr. Ali Fuat BLKAN Prof. Dr. mer AHA Do. Dr. Uur DOAN Prof. Dr. Bra ERSANLI Prof. Dr. Saadettin GME Prof. Dr. Ramazan GZEN Prof. Dr. Osman GM Do.Dr. Nihat IIK Prof. Dr. Ramazan KAPLAN Prof. Dr. Mehmet KARA Do. Dr. Hakan KIRIMLI Prof. Dr. Mehmet Z Prof. Dr. Fikret TRKMEN Prof. Dr. Nasuh USLU Prof. Dr. Ahmet UZUN Prof. Dr. Bahaeddin YEDYILDIZ Prof. Dr. Ekrem YILDIZ Ankara niversitesi Polis Akademisi TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi Fatih niversitesi Ankara niversitesi Marmara niversitesi Ankara niversitesi Abant zzet Baysal niversitesi ankr Karatekin niversitesi Karamanolu Mehmetbey niversitesi Bartn niversitesi stanbul niversitesi Bilkent niversitesi Hacettepe niversitesi Ege niversitesi Krkkale niversitesi Cumhuriyet niversitesi Hacettepe niversitesi Krkkale niversitesi

indekiler / Contents
Nihat IIK Tuba TNEN Trev rnlerin 2008 Kresel Finansal Krizindeki Rol / 7- 48 The Role of Derivative Instruments in 2008 Global Financial Crisis Mehmet ALAGZ Sava ERDOAN Sinem YAPAR SAIK Kazakistan Cumhuriyetinin Ekonomik Performansnn lm: 1992-2008 / 49-75 An Evaluation of Economic Performance of the Kazakhstan Republic: 1992-2008 A. Kadir KKOCAK Gei Ekonomilerinde KOBlere Dayal Kalknma Modeli / 77-98 New Production Model Development and Transition Economies Alaattin KIZILTAN Ali Rza SANDALCILAR Trkiyenin D Ticaretinde Ekonomik birlii Tekilatnn (ECO) Yeri ve nemi / 99-122 The Importance and Place of Economic Cooperation Organization (ECO) in Turkeys Foreign Trade Yaar KALAFAT Derya YELS Trk Halk nanmalarnda Dunganlar / 123-153 The Turkish Folk Beliefs at Dungans Fahri MADEN Arnavutlukun Bamszlk Sreci (1877-1913) / 155-196 Albanias Independence Process (1877-1913)

T.C. Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl Trk nternational Cooperation and Development Agency

AVRASYA ETDLER 38/2011-1 (155-196)

Arnavutlukun Bamszlk Sreci (1877-1913)

Fahri MADEN1
zet Arnavutluk, XV. yzylda Osmanl Devletine dhil edilmiti. Uzun yllar Osmanl idaresinde kalan Arnavutlar, baz istisnalar dnda Osmanl ynetimine bal kalmlar ve byk oranda Mslman olmulard. XIX. yzylda Fransz htilali ile balayan Milliyetilik akmyla Balkanlar, eitli milletlerin isyanlarnn merkezi haline gelmiti. Bu itibarla 1877-1878 Osmanl-Rus savandan sonra balayan Arnavutlukun bamszlk sreci eitli isyanlarla hzlanmt. 1909 ylndan itibaren drt yl st ste yaanan Arnavut isyanlar Osmanl ynetimini zor durumda brakmt. Bu arada Arnavut milliyetilii g kazanm, Avrupa lkelerinin de araya girmesiyle bamszlk sreci daha da hzlanmt. zellikle baz Osmanl devlet adamlarnn Arnavutlarn taleplerine kar kmalar Arnavutlarn Osmanldan kopmalarna sebep olmutu. Nitekim 1912 ylnda Osmanlnn Balkan savalar ile urat dnemde Arnavutluk bamszln ilan etti. Bylece Osmanl Devleti, Edirnenin tesindeki son topraklarn da kaybetmi oldu. Makalemizde Arnavutlukun bamszlk srecinde yaanan olaylar ele alnmaktadr. Arnavut isyanlar karsnda Osmanl ynetiminin ald nlemler ve takip ettii politikalar incelenmektedir. Anahtar kelimeler: Arnavutluk-Arnavutlar, Prizren Birlii, Arnavut Milliyetilii, Balkan Savalar, ttihat ve Terakki Partisi.

Dr. Tarih retmeni, fahrimadenmynet.com

156

Albanias Independence Process (1877-1913)

Abstract Albania was joined to Ottoman Empire in XV. Century. Albanians, who were under Ottoman administration for years, were loyal to Ottoman administration and most of them became Muslims. Balkans became the centre of many rebellions with the nationalism movements which started with French revolution in XIX. Century. So, duration of Albanias independence which started after, 18771878 Ottoman-Russia war quickened with many rebellions. Ottoman administration was in difcult situation by Albanian rebellions which lasted 4 years since 1909. Mean while Albanian nationalism got strength, process of independence gained speed with the effects of European countries. Especially, some Ottomans statements position against Albanians demands caused separation of Albanians from Ottoman. As a matter of fact, Albania declared independence when Ottoman was busy with Balkan wars in 1912. In this way, Ottoman Empire lost the last lands beyond Edirne. In our article, the events which were happened during the duration of Albanias independence are dealt with. Ottoman administrations precautions against Albanias rebellions and their politics are researched. Keywords: Albania-Albanians, Prizren Unity, Albanian Nationalism, Balkan Wars, Ittihat and Terakki Party.

157

Giri Arnavutlar Balkanlarn en eski kavimlerinden biridir. Kkenlerine dair birbiriyle elikili bilgiler bulunmaktadr. Kafkasyann Albania yani Dastan blgesinden olduklar, Yunanllarn eski bir koluna bal bulunduklar ve Traklardan geldikleri iddia edilmektedir. Ancak Arnavutlarn etnik kkenleri ile ilgili Arnavut tarihiler tarafndan da kabul gren gr, onlarn soyunun lliryallara dayanddr.2 Arnavutlukun Osmanllar tarafndan fethi XIV. yzylda balam ve XV. yzyln ikinci yarsnda tamamlanmt. Uzun yllar Osmanl ynetiminde yaayan Arnavutlar, dier Balkan uluslarndan farkl olarak Osmanl ile en fazla zdeleen halkt. Bu itibarla Arnavutlarn ulusal bilincinin olumas dier Balkan uluslarndan daha ge gereklemiti. Zira Arnavutlarn Osmanl hkimiyeti altnda kltrel ve dinsel blnmlklerini srdrmeleri, ayrca zamanla slamlaan Arnavutlarn Osmanlya sk bir ballk ierisinde olmalar aralarnda siyasi birlik kurulmasn engellemiti. Dahas Arnavutlarn meskn olduklar blgelerin nce kodra ve Yanya, sonra bunlara Manastr ve Kosova gibi vilayetler eklenerek ynetilmesi ve nihayet Sultan II. Mahmud dnemindeki merkeziyetilik giriimleri onlar siyasi bir birlikten uzak tutmutu.3 Arnavutlar ancak Balkanlardaki ayrlk ve milliyeti hareketler (Srp, Yunan, Bulgar gibi) ortaya kp bamszlklarn kazanmalarndan sonra ve Tanzimat Fermannn getirdii yeni ynetim anlay sonrasnda milli meselelerini konumaya balamlard. Tanzimatn ilan Arnavut ulusal hareketinin bir avu Arnavut aydn tarafndan kltrel bir hareket olarak domasna neden olmutu. Artk Arnavutlar yaadklar corafyada koruyucu Osmanl gcne de sahip deillerdi. Arnavutlar, art arda gelen milliyeti isyanlar nedeniyle Balkanlarda komu lkeler karsnda korumasz bir hale gelmilerdi. Bu artlar altnda Naum Vekilharc, Thimi Mitko ve Jeronim de Rada gibi Arnavut aydnlar Arnavutluun gelecei konusunda dnmeye, Arnavut dil ve kltrnn gelimesi iin almalar yapmaya balamlard. Arnavutlarn gelecei iin Arnavuta eitim veren okullarn almasn zaruri gren Vekilharc, Arnavutlarn nce eitim yoluyla bilinlendirilmesi, sonra da silahl mcadeleye dayanan ulusal bir kurtulu hareketinin gerekliliini dile getirmiti. Vekilharc,
2 3

Georges Castellan, Balkanlarn Tarihi, ev. Ayegl Yaraman, Milliyet Yaynclk, stanbul, 1992, s. 19. Nuray Bozbora, Arnavut Milliyetiliinin Geliimi, Balkanlar El Kitab, der. Osman Karatay ve Bilgehan A. Gkda, C. I, Karam Yaynlar, Ankara, 2006, s. 570571; Barbara Jelavich, Balkan Tarihi: 18. ve 19. Yzyllar, ter. hsan Durdu, Haim Ko ve Glin Ko, Kre Yaynlar, stanbul, 2006, s. 392393.

158

1825 ylnda Arnavuta bir alfabe, 1850 ylnda ise Romanyada Arnavut Kltr Derneini kurmutu. Bununla birlikte talyada yaayan Jeronim de Rada, 1848de ilk Arnavut gazetesini karmt. Msrda ikamet eden Thimi Mitko ise Arnavut iiri zerine almalar yapm, bylece Arnavut kltrel hareketinin gelimesine katk salamt. Bunlara Osmanl merkezi ynetiminde grevler alm, eitimli ve tecrbeli baka aydnlarn da katlmyla 1864 ylnda stanbulda Arnavut Kltr Dernei kurulmutu. Ayn dnemde Arnavutlukta bata emsettin Sami olmak zere Arnavut aydnlarn ve yurtseverlerin almalar Osmanl yneticilerinin ve Fener Rum Patrikhanesinin tepkilerine ramen srdrlm, Arnavut muhalefetinin domasna ve Arnavuta eitim veren okullarn almas ynndeki taleplerin artmasna olanak salamt.4 te yandan 1875 ve 1876 yllarnda Balkan topraklarnda yaanan ayaklanmalar (Bosna-Hersek ve Bulgaristan) ve bu ayaklanmalar bahane ederek yaylmac emeller izleyen Balkan lkeleri ve Batl lkeler ile, Osmanlnn Rusya ile savan eiine gelmesi Arnavut aydnlarn tekrar harekete geirmiti. Yunanistan, Srbistan ve Karadan yaylmaclk emelleri bir tepki olarak Arnavut milliyetiliinin dourmutu. Arnavut aydnlar 1877 ylnda Abdl Fraheri nderliinde Yanyada bir araya gelip Osmanlnn Arnavut topraklarn koruyamamas durumunda zerk bir idare kurup kendi topraklarn koruyacaklarn bildirmilerdi. Ayrca eitli vilayetlere blnm Arnavutluk blgesinin tek vilayet olarak birletirilip ynetiminin Arnavutlara braklmas, eitim ve yargda Arnavutann geerli olmas gibi taleplerde bulunmulard. Bu talepleri kabul edilmeyen Arnavutlar kendi topraklarn korumak iin Osmanl ordusu ile birlikte Rusyaya kar savamlard.5 Ancak 18771878 Osmanl-Rus sava sonras ilk defa artlarn getirdii zorunlulukla rgtlenmilerdi.6 Bylece ite ve dta pek ok mesele ile uraan Osmanl Devletinin bu sorunlar yumana bir de Arnavut Meselesi eklenmiti. 1. Prizren ve Beja Birlii Arnavutlukun bamszlk srecinin temeli Ayastefanos ve Berlin Antlamalarna dayanmaktayd. 3 Mart 1878 tarihinde imzalanan Ayaste4

Bozbora, agm, s. 572573; Nuray Bozbora, Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1997, s. 189. Bozbora, agm, s. 574; Bozbora, age, s. 190. Hale vgn, Arnavutlarda Milli Bilincin Gelime Srecinde Yaanan Siyasi Olaylar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 147, Aralk 2003, s. 132136.

5 6

159

fanos Antlamasna gre Arnavutlarn meskn olduklar topraklarn ou yeni kurulan Bulgaristan, Srbistan ve Karada ile Yunanistana verilmekteydi. Bunu gren Arnavut aydnlar ve yurtseverleri 30 Mays 1878de stanbulda bir araya gelmiler ve Arnavut Haklarn Savunma Komitesini kurmulard. Ayrca burada Abdl Fraheri, Sami kardeler, kodral Vasa Paa ve Leskovikli Jana Vreto gibi Arnavut aydnlar Prizrende milli bir kongre toplanmas karar almlard. Yine Arnavut halk arasnda da sz edilen antlamaya tepkiler olumaya balamt. Bu gelimeler srasnda Arnavutlar, zellikle Karadaa kar Avusturya ve Osmanl Devleti tarafndan da desteklenmilerdi. Nitekim ilk Osmanl Meclis-i Mebusannda Yanya mebusu olan Abdl Fraherinin giriimi ve Arnavutlukun btn blgelerinden 300 kadar temsilcinin katlmyla Berlin Kongresinden gn nce, 10 Haziran 1878de Prizrende bir kongre toplanmt. Bylece oluturulan Prizren Birlii, Berlin Kongresine katlan devletlere ve Osmanl hkmetine muhtralar gndererek birliin amalarn dile getirmiti. Bu birliin amac Srbistan, Karada ve Yunanistandaki Arnavutlar milli birlik iinde toplamakt. Prizren Birlii bir yandan Arnavut topraklarn yabanc devletlerin igalinden savunmak iin silahl mcadele verirken, dier yandan da Arnavutluka zerk bir stat kazandrmak umuduyla siyasi faaliyetlere balamt. Bu itibarla baz gr ayrlklaryla birlikte kongre, Arnavutlukun tek vilayet altnda toplanmas, diplomatik mcadele ve bamszlk statsnn hazrlanmas noktalarnda almalarn srdrmt7. lk i olarak birlik, anayasa yapmaya ve bylece Arnavut vilayetlerini merkezi Manastr olan tek bir vilayette birletirmeye koyulmutu.8 Ayastefanos Antlamasna kar oluturulan Prizren Birliinin Berlin Antlamasndan beklentisi bykt. Ancak zellikle Bismarkn etkin olduu Berlin Kongresinde Ayastefanos Antlamasnda yer alan Arnavutlarn meskn olduu topraklarn bir ksmnn Karadaa braklmas karar aynen kabul edilmiti. Bismark, Arnavut ulusunun varln reddetmekle aslnda Arnavutlarn milli bilinlerinin olumasna katkda bulunmutu.9 Arnavutlar, Berlin Antlamasndan bekledikleri neticenin kmamas zerine silahl mcadele ierisine girmilerdi. Berlin Antlamasna gre,
7

Necip Alpan, Prizren Birlii ve Arnavutlar, ada Basmevi, Ankara, 1978, s. 8; Bozbora, age, s. 190193. Jelavich toplantya 80 kiinin katldn bildirmektedir. (Jelavich, age, s. 394) Sleyman Kle ise toplantya 38 Mslman ve 5 Hristiyan olmak zere 43 kiinin katldn iddia etmektedir. (Sleyman Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir Yaynlar, zmir, 1944, s. 250) Ycel Yiit, Milliyetilik anda Prizren ttihat Cemiyeti, Turkish Studies, Vol. 4/8, Fall 2009, s. 2469. Prizren Birliinin kurulu amac ve faaliyetleri iin bkz. BOA, Y.PRK.MYD, 2/1-2. Bozbora, age, s. 188.

160

Arnavutlarn ounlukta olduklar Gosiva ve Plava blgeleri Karadaa verilmiti. Bunun zerine Karada, blgeye asker sevk edince, Arnavutlarla Karada kuvvetleri arasnda sava balad ve Arnavutlar Karada kuvvetlerini geri pskrttler. Arnavut liderler buralar kendi memleketlerinin bir paras olarak gryorlard. Arnavut ayaklanmas genileyince, 1880 ylnn Haziran aynda Berlinde bir konferans daha topland. Konferansta Karadaa Gosiva ve Plavann yerine lgn ve Bar limanlarnn verilmesine karar verildi. Ancak Arnavutlar, lgn ve Bar teslim etmediler. Osmanl Devleti, byk devletlerin de karmaya hazrlandklarn grnce10 olayn ciddiyetini anlayarak, Arnavutluka Dervi Paa komutasnda byk bir askeri kuvvet gnderip, lgn Arnavutlardan alp Karadaa teslim etti. Dervi Paa lgn Karadaa teslim ettikten sonra stanbula dnerken Prizren Birlii, Aralk 1880de yapt toplantda geici bir Arnavut hkmeti kurulduunu ilan etti.11 Bylece Berlin Antlamas, Arnavut bamszlk hareketinin tilini atelemi oldu. Prizren Birlii, Sultan II. Abdlhamidin 1881 ylnn Mart ve Nisan aylarnda blgeye yine Dervi Paa komutasnda balatt askeri hareketle sona erdi.12 Dervi Paa, 29 Nisan 1881de Firzovik yaknlarnda Prizren Birlii glerini malup etmi, bunlardan bazlarn tutuklayp idam ettirmi, ileri gelenlerini ise srgne gndermiti.13 Arnavutlar bu birlikle ilk defa bir araya gelmiler ve seslerini uluslararas arenada duyurabilmilerdi. Birlik, bamszla uzanan Arnavutluk ulusal hareketinin k noktas
10

Avrupa devletleri lgnn Karadaa braklmas iin lgn limann silah atmadan ve karaya asker karmadan iki aydan fazla igal edip, Osmanl ynetimini kendi tebaasyla savaarak lgn Karadaa teslim etmeye zorlamlard. (Sleyman Kni rtem, Osmanl Devletinin Makedonya Meselesi Balkanlarn Krdm, haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul, 1999, s. 117118) Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyas Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003, s. 540542; Jelavich, age, s. 395396; rtem, age, s. 119; vgn, Arnavutlarda Milli Bilincin, s. 143144. Prizren ttihat Cemiyetinin baarsz olmas zerine Arnavut liderleri bir beyanname yaymlayarak durumu 30 Nisan 1881de Osmanl hkmetine iletmiler, burada yabanc glerin provokasyonu ile cemiyetin amacndan saptn, baz art niyetlilerin silaha sarlp isyan ettikleri ifade edilmiti. Ayrca halkn artk vergi verip asker toplanmasna ses kartmayaca ve vilayetlerin birletirilmesi krinden vazgeildii, aksine hareket edenlerin hkmete teslim edilecei bildirilip gven tazelemeye allmt. (BOA, Y.PRK.MYD, 2/1-5; Yiit, agm, s. 2476) Ancak Dervi Paa, blgeden ayrlrken Prizren Mutasarrf brahim Paadan silahlarn toplanmas, vergilerin tahsili ve nfus saymnn yaplmasn istemiti. Ancak ocuklarn askere gndermek istemeyen Arnavutlar, 1884 tarihinde isyan ederek byk bir yangn karmlard. Bunu 1885te halkn elindeki silahlarn toplanmasna kar kartlan bir dier isyan izlemiti. syan ksa srede etrafa yaylnca Osmanl hkmeti Veysel Paay Kosovaya gnderip isyan bastrmt. (Yiit, agm, s. 2478) BOA, A.MKT.MHM, 486/60-79; Yiit, agm, s. 2476. Elbasanda yakalanan Abdl Fraeri, Prizrende yarglanarak idama mahkm edilmi, ancak siyasetle uramamak artyla cezas mebbet hapse evrilip, nce Balkesire sonra stanbula gnderilmiti. (Yiit, agm)

11

12

13

161

olmutu. Balangta Berlin Antlamasyla Arnavutluk blgesine ait bir ksm topraklarn dier Balkan devletlerine braklmas karsnda Arnavutlar arasnda beliren tepkiye Sultan II. Abdlhamid de destek vermiti. Aslnda Prizren Birliinin ulusu almalarndan rahatsz olan Sultan II. Abdlhamid, bu harekete muhafazakr Arnavutlar araclyla dini bir grnm vermek, bylece hareketin ulusu ieriini zayatarak blgedeki yabanc igallerine kar bir direni unsuru olarak kullanmak niyetindeydi. Ancak oluan Prizren Birlii hareketinin Arnavut aydnlar tarafndan Arnavutlukun zerkliini elde etme hareketine dntrlmesi Sultan II. Abdlhamidi rahatsz edince bu hareketi bastrmaya ynlendirmiti.14 Ancak yine de Sultan, Prizren Birliinin bastrlmasnda acele etmemiti. Sultan harekete geiren saik, 25 Mart 1881de Yunanistan ile olan snr anlamazlnn zlmesi olmutu. Sultan, bu birlii blgedeki Slav yaylmaclna kar da bir supap olarak dnm, istedii heden gereklemesi durumunda da ortadan kaldrlmas gerektiine karar vermiti.15 Prizren Birliinin dalmasndan sonra yeraltna ekilen Arnavutlukun zerklii meselesi, 1893 ylnda ba gsteren Makedonya sorunuyla16 birlikte tekrar gn yzne kmt. Bu srada Bulgar komitaclarnn Makedonyaya saldrmalar ve blgenin Bulgaristana ilhak edilmesi tehlikesine kar Berlin Antlamasnda nerilen reformlar gndeme getirmiti. Arnavutlar, Makedonyada reform yaplmas durumunda Slav tehlikesinin artaca ve Arnavut topraklarnn paralanaca endiesine kaplmlar, pek ok toplant yaparak buralarda aldklar Arnavutlarn tek bir vilayet iinde birletirilmesi, kendi dillerinde eitim yapma hakkna sahip olmalar ve Makedonya snrlar iinde Arnavutlarn yaadklar topraklarn reformlardan muaf tutulmas gibi kararlar Sultan II. Abdlhamide bildirmilerdi.17
14 15 16

Bozbora, age, s. 188 ve 197. Age, s. 204205. 1893te Bulgar komitaclarnn faaliyete gemesiyle balayan Makedonya sorunu blgeye zerklik verilmesi noktasna gelmiti. Arnavutlar reformlarn yalnzca blgedeki Hristiyan nfusun koullarnn iyiletirilmesiyle snrl olmasndan ve blgeye Hristiyan jandarmalarn gnderilmesinden rahatsz olmulard. O kadar ki bu reformlardan tatmin olmayan Hristiyan unsurlarn bir de milliyeti eylemlere girimeleri Arnavutlarn gelecei asndan olduka tehlikeli grlmt. (Bozbora, agm, s. 580) Ayrca Makedonyada yaplmak istenen reformlarn Arnavutlar rahatsz eden dier boyutlar iin bkz. Hale vgn, Osmanl Ariv Belgeleriyle 19021908 Yllarnda Makedonya (Rumeli Vilayeti) Sorunu, Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C.XII, S. 12, Ankara, 1996, s. 248253. Bozbora, age, s. 209210. 1896da Dritta Cemiyeti, Arnavutlukta yaplacak slahatn, ounluu Arnavut olan Kosova, Manastr, Yanya ve kodra vilayetlerinin bir eyalet haline getirilip Arnavut vali idaresine verilmesi, Arnavutann resmi dil olmas, Arnavutlarn ayinlerini istedikleri dilde yapabilmeleri gibi esaslara dayandrlmasn istemiti. (rtem, age, s. 123)

17

162

Bu taleplere kar Osmanl hkmetinin sessiz kalmas zerine ise 1896da pekte,18 1897 ve 1899 yllarnda Pejada 500 Arnavut delegenin katld toplantlar yaplmsa da aralarndaki gr ayrlklar nedeniyle Arnavutlarn ortak bir karar almalar mmkn olmamt. Prizren Birliini yeniden canlandrma giriimi olan bu toplantlarn baarsz olmas, Sultan II. Abdlhamid yanls Arnavut bey ve paalarn hl etkin bir konumda olmalarndan kaynaklanmt. Neticede Peja Birlii, kan davasna son verilmesi dnda kesin bir karar alamam, siyasi bir proje retememiti.19 Peja Birlii giriiminin dnda Arnavutlukta 1902ye kadar bamszlk asndan kayda deer bir gelime olmamt. Bu dnemde daha ok Arnavut dil ve kltrnn geliimi faaliyetleri hzlandrlm, yerel sorunlar ile ulusal eitim ve alfabe meseleleri tartlmtr.20 Bununla birlikte 1902de balayan Makedonyadaki anarik olaylar21 Arnavutlar tekrar hareketlendirmi, Makedonyada yaplmak istenen reformlar onlar kart eylemlere ynlendirmiti. Btn bu gelimeler Arnavut bamszlk dncesinin adm adm gelimesine ve glenmesine zemin hazrlamtr. Nitekim 1905 ylnda Manastrda bir grup gen entelektel, Arnavutlukun zgrl in Komite kurup, ete gruplar oluturmaya balamlard. Bu arada ilk Arnavut ete rgt Manastrda Lise Mdr Baja Topulli tarafndan tekil edilmiti. Bunlar 1906 yl Ocak ayndan itibaren daa karak gneyde Trk jandarmalarna ve ayn zamanda Yunanllara kar mcadeleye balamlard. Bu ilk eteyi bir sre sonra dierleri izlemiti.22 Arnavut ete hareketleri Bektailer tarafndan da desteklenmi, Bajo Tapullinin etesi Melsan tekkesinde kurulup tekke eyhi Hseyin Baba tarafndan himaye edilmiti. Arnavutluktaki dier Bektai tekkelerinin de Arnavut etelerine ve bamszlk hareketine katklar olmutu.23 Bylece
18

Hac Zek liderliinde pekte Hamam Caminde yaplan bu toplantnn esin kayna Prizren Birliiydi. Ancak bu yeni oluuma blgede pek Birlii ad verilmiti. (Yiit, agm, s. 2477) Bozbora, agm, s. 577578. Bozbora, age, s. 212225. Bu dnemde talyada almalarda bulunan Arnavut Ulusu Dernei, 1 Ocak 1898de Sultan II. Abdlhamidden Arnavut vilayetlerinde Arnavutann ulusal bir dil olarak kullanmn talep etmi, 1899 tarihinde ise kodra, Kosova, Manastr, Selanik ve Yanya vilayetlerinin Sultann otoritesi altnda blgesel bir komiserlik olarak bir araya getirilmesini istemiti. Yine Napolide kurulan Arnavut Siyasi Komitesi, 1897de Arnavutlukun zerklii iin talyaya bavurmutu. Ksacas Prizren Birlii sonras gerek yurt dnda gerekse Arnavutlarn meskn olduklar blgelerde yaayan Arnavutlar, liderleri arasndaki gr farkllarna ramen Arnavut bamszlk hareketini savunmak ve meseleyi uluslararas alana tamak iin youn bir aba ierisinde olmulard. (Age, s. 261264) Makedonyada yaanan hadiseler iin bkz: vgn, Makedonya (Rumeli Vilayeti) Sorunu, s. 241269. vgn, Arnavutlarda Milli Bilincin, s. 151; Bozbora, agm, s. 580. Nathalie Clayer, Bektailik ve Arnavut Ulusuluu, ev. O. Kololu, Toplumsal Tarih, S. 2, ubat 1994, s. 5861. Bektalerin Arnavut bamszlk srecine verdikleri destek daha geni bir ekilde

19 20

21 22 23

163

1902 ylndan itibaren Arnavutlar arasnda yeniden canlanan ulusu faaliyetler hzla gelimi, 1907 ortalarnda kuzeydeki ve gneydeki Arnavutlar arasnda meydana gelen ortak hareket abalar yabanc devletlerin dahi dikkatini ekmiti. Bu durum Osmanl ynetimini ok sayda Arnavutu tutuklamaya ve pek ounu srgne gndermeye itmiti. Ancak Osmanl idaresinin meseleyi ynetim asndan zme almalar artk Arnavutlar memnun etmekten olduka uzaklamt. 1907 ylnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin Makedonya blgesine ulamas Arnavut bamszlk hareketi iin yeni bir dnm noktas olmutu.24 Haziran 1908de Firzovikte binlerce Arnavutun katld ayaklanma, Sultan II. Abdlhamid rejimine kar faaliyet iinde olan ttihat ve Terakki Cemiyetine II. Merutiyetin ilan konusunda nemli bir destek salamt. Arnavut milliyetileri Sultan II. Abdlhamidden elde edemedikleri zerklii yeni kurulacak olan Merutiyet rejiminden bekliyorlard. Bu sebeple Arnavutlarn nemli bir ksm ki Faik Konitza gibi baz ulusu Arnavut aydnlar Sultan II. Abdlhamid yanls bir politika izlemilerdi- Jn Trk hareketine destek vermilerdi.25 Zira Arnavutlar, Prizren Birliinin datlmasndan ok Makedonya reformlar rahatsz etmiti. ttihat ve Terakki Cemiyeti, Sultan II. Abdlhamidi devirmek adna Arnavutlarn de desteine ihtiya duymu, bu arada Arnavutlarn zerklik beklentilerine yeil k yakmt. Neticede II. Merutiyetin ilan hi de kmsenmeyecek derecede Arnavutlarn desteiyle mmkn olabilmiti.26 2. II. Merutiyetin lk Yllar: Arnavut Bamszlk Srecinin Hzlanmas Arnavutlar, II. Merutiyetin ilann cokuyla karlamlar, yeni ynetim eklini Arnavutlukun zerkliinin tannmasyla sonulanacak reformlarn balangc olarak dnmlerdi. Ancak bu umutlar ksa srede snm ve Arnavutlar hayal krklna uramlard. Geri II. Merutiyetin ilk yllarnda Arnavutlukta yeniden Arnavut okullar ve Bakim kulpleri kurulmu, Arnavuta yaynlar balamt. Hatta 1908 ylnda Bakim Kulb Kuzey ve Gney Arnavutlukta Prizren Arnavut ttihad Kongresi
aratrlmay beklemektedir. Zira bugn Arnavutlukta pek ok Bekta derviinin mezar tanda Arnavutlukun bamszl iin savarken hayatn kaybettii yazldr.
24 25 26

Bozbora, age, s. 253254. Bozbora, age, s. 264270. Gazmend Shpuza, Arnavutlar ve Jn Trk Devrimi, Osmanl, C. II, Ankara, 1999, s. 465; Falma Fshazi, 2. Merutiyet ve Arnavutluktaki Osmanl Algs: Arnavutlarla Osmanlnn Dman Olduu O An, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, S. 38, Mart 2008, s. 169.

164

kararlarn canlandrmak amacyla bir beyanname yaynlamt. Bu beyanname Arnavut politikaclar iin, adeta bir anayasa ilan demekti.27 Bu arada Arnavutlar arasnda kir ayrlklar da devam ediyor, Ortodoks ve Mslman muhafazakar Arnavutlar arasndaki gr farkll ortak kararlar alnmasn zorlatryordu. Kasm 1908de Manastrda toplanan kongrede tek bir alfabe konusunda kir birlii salanamamsa da Arnavuta eitim meselesinde anlamaya varlmt.28 Ancak bir sre sonra ttihat ve Terakki Partisi bu kulp ve okullar kapatp Arnavuta yaynlar yasaklad.29 ttihatlar Arnavutlar milliyeti hareketleri dolaysyla hain olarak grmeye, Sultan II. Abdlhamidin ibirlikisi ve taraftar olarak alglamaya baladlar.30 ttihatlarn Merutiyet zemininden kaymakta olduklarn dnen Arnavutlar ise bamszlk dncelerine bir adm daha ivme kazandrmlar, hatta tekrar isyan hareketlerine baladlar. 2.1. 1909 Arnavut syan Merutiyetin ilan sonrasnda zorunlu askerlik hizmetinin sk bir ekilde uygulanacann anlalmas Arnavutlar rahatsz etmiti. stelik ttihatlarn, Arnavut okullarnda Trkeyi zorunlu ders olarak Arap hareri ile okutmak konusunda srarl davranmalar ve Arnavutlarn silahszlandrlmas dncesinin ortaya kmas mecliste ttihatlarla Arnavut mebuslar kar karya getirmiti.31 Bylece Merutiyetten beklentilerinin tam tersi uygulamalarla karlaan Arnavutlukta, ayrca Avusturya ve talya bata olmak zere yabanc tahrik ve tevikleriyle 1909 ylnn bahar aylarnda kprdanmalar balamt. Nihayet 31 Mart olaylar sonrasnda daha Merutiyetin birinci yl dolmadan, pekte Arnavut isyan meydana geldi. syan bastrmak iin grevlendirilen Cavit Paa, sert tutumu ile balangta isyan kontrol altna alm, fakat daha sonra bu sert tutum Arnavutlarn tepkisini ekerek isyan daha geni alana yaylmt. Arnavut isyanclar, sa Bolatinin tevikiyle Firzovikte toplanmlar, eriatn emrettii vergiler dnda herhangi bir vergi vermeyeceklerini ilan etmilerdi.32
27 28 29 30 31

Celal Bayar, Ben de Yazdm - Milli Mcadeleye Gidi, C. II, Sabah Kitaplar, stanbul, 1966, s. 506. Bozbora, agm, s. 582. Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III, stanbul, 1971, s. 378. Fshazi, agm, s. 174. Bilgin elik, ttihatlar ve Arnavutlar II. Merutiyet Dnemi Arnavut Ulusuluu ve Arnavutluk Sorunu, Bke Yaynlar, stanbul, 2004, s. 352353. elik, age, s. 356357.

32

165

Bu isyan ve Cavit Paann icraatlar meclisteki Arnavut mebuslar tarafndan da tepkiyle karlanmt. O kadar ki, be Arnavut mebus Cavid Paa aleyhine Dhiliye Nazr Ferit Paann yantlamasn istedikleri bir takrir vermiler, Cavid Paadan pekte neden evlere toplarla saldr dzenlediini aklanmasn istemilerdi.33 Sonuta isyan iddetle bastrlm, ancak isyann bu bastrl ekli Arnavutlarn bamszlk srelerini yavalatmaya ve ortadan kaldrmaya yetmemiti. 2.2. 1910 Arnavut syan Merutiyet dneminde Arnavutlukta kan bir baka ayaklanma, 18 Mart 1910 tarihinde duhuliye (oktruva) vergisinin34 kaldrlmasn isteyen bini akn Arnavutun Pritinede baz caddeleri igal etmesi ile balamt. Bunlara nasihat heyeti gnderildiinde isyanclar drt kalem verginin dnda vergi vermeyeceklerini, zgrlk, adalet, eitlik, okul, jandarma ve karakol istediklerini bildirmilerdi. Ayaklanmann en nemli nedenleri arasnda Kosovada uygulamaya konan duhuliye vergisine halkn tepki gstermesi, yumurta ve sakal vergisi alnacana dair sylentilerin yaylmas ve harf sorunu bulunuyordu. syann lideri sa Bolatin, Kosova Valisinin duhuliye vergisini skpte uygulamaya koymasn frsat bilerek, nceden hazrlanan ihtilal programn hayata geirmiti. syanclar yeni konulmu vergilerin kaldrlmasn, mecburi askerlik kanununun deitirilmesini, halkn elindeki silahlarn toplanmas hakkndaki hkmet kararnn geri alnmasn istemilerdi. Meclise de Arnavutlukta asker toplanmas srasnda yolsuzluk yapldn ve hkmet memurlarnn Merutiyete aykr davranlar sergilediklerini ileri sren 24 imzal bir telgraf gnderilmiti. 1910 Arnavut isyannn bastrlmas grevine yine Cavit Paa atanmt. Ancak daha sonra hkmet bunun yaratabilecei skntlar gz nne alarak bu greve evket Turgut Paay getirmiti. Blgede ncelikle rf idare ilan olunmu, ardndan 15 gn ierisinde ahalinin ellerindeki silahlar yetkililere teslim etmeleri, teslim etmemeleri halinde elinde silah bulunanlarn iddetle cezalandrlacaklar bildirilmiti. Sonrasnda ise Harbiye Nazr Mahmut evket Paa bizzat kendisi ayaklanma blgesine giderek sert tedbirler almak suretiyle bu isyan bastrmt.35 Osmanl kuvvetlerine
33 34

Age, s. 369. Giri vergisi anlamna gelen duhuliye, ehir ve kasabalara ticaret maksadyla getirilen eyadan alnan vergi olup Franszcas octroi idi. Bu vergiyle elde edilen gelirler belediye ihtiyalar iin sarf edilirdi. (Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I, MEB, stanbul, 2004, s. 480) elik, age, s. 371378.

35

166

malup olan sa Bolatini ve arkadalar Karadaa snmak zorunda kalmlar, bylece tm Kosovaya yaymaya allan bir Arnavut isyan daha baarszlkla sonulanmt.36 2.3. 1911 Arnavut syan ve Sultan Readn Arnavutluk Seyahati 1911 yl balarnda Kuzey Arnavutlukta Malisrlerin yaadklar blgede yeni bir isyan hareketi daha balad. zellikle Karadaa snan Katolik Arnavutlar, Karadan da teviki ile Osmanl karakollarna saldrya gemi ve isyan ksa srede yayld. Bu gelimeler zerine daha nce olduu gibi konu yine Arnavut mebuslar tarafndan mecliste gndeme getirildi. Mays 1911 tarihinde Avlonyada (Vlore) toplanan bir Arnavut komitesi kodra, Yanya, Kosova ve Manastr vilayetlerinin Osmanl devleti ierisinde zerk bir Arnavutluk tekil edecek ekilde birletirilmesini istedi. Nisan ay banda ise Malisr liderleri byk devletlere sunduklar muhturada Arnavutlukun tamamiyet-i mlkiyesi, Arnavutann lisan- resmi olarak kabul ve blgeye bir Arnavut vali tayini gibi taleplerde bulundular. Oysa Osmanl hkmeti Malisrlere verdii cevapta asilerin gn iinde lkelerine geri dnerek silahlarn teslim etmemeleri halinde kanuni ilemlere balayaca uyarsn yapmt.37 Bu srada bir yl nce kendisine Karada Kral unvann veren Nikola, silah datarak ve snma hakk vererek isyanclar Osmanlya kar desteklemiti.38 1911de Kosova-skp vilayetinde balayp, kodra vilayetine taan isyan, Meclisteki Arnavut milletvekillerinin yumuak bir siyasetle meselenin kapanacan sylemelerine ramen hkmet tarafndan sert nlemlerle bastrlma yoluna gidilmiti. Mahmut evket Paa, 82 piyade taburu gibi ok byk bir kuvvetle Arnavutlukun adeta altn stne getirdi. Marur insanlar olan Arnavut erkekleri kadnlar nnde falakaya yatrlm, sonuta dalk arazide ete savalarna girimelerine ramen Arnavutlar ezilerek isyanlarna son verilmiti. Ancak isyan srasnda Arnavutlarn ounluk tekil ettikleri vilayette (Kosova, kodra ve Yanya) byk huzursuzluk yaanmt. Bu huzursuzluun yaralarn sarmak iin isyan sonras Arnavutlara ynelik genel af ilan edilip, silah tamalarna, okullarnda ve idari ilemlerinde Latin harerini kullanmalarna da izin verildi. Bu arada vergiler de haetilerek idari grevlere Arnavutlarn atanmas
36 37 38

BOA, HR. SYS, 134/3-34; BOA, HR. SYS, 150/16; BOA, HR. SYS, 151/52-82. elik, age, s. 405, 435. Richard C. Hall, Balkan Savalar 19121913 I. Dnya Savann Provas, ev. M. Tanju Akad, Homer Yaynlar, stanbul, 2003, s. 12.

167

yoluna gidildi.39 On bir maddeye kan bu ayrcalklarla isyanclar taleplerinden hemen hemen hepsini elde etmi bulunuyorlard. Ancak Osmanl hkmetinin kabul ettii bu ayrcalklar sadece kodra blgesi Arnavutlar iin geerli olmu, btn Arnavutlar ve Arnavutluku kapsamamt.40 Bu durum dier blgelerde yaayan Arnavutlarn tepkilerine yol am ve ilerideki isyan hareketlerine bir bahane tekil etmiti. te yandan 1911 ylnn Mart aynn sonlarna doru Arnavut asll bir talyan avukat olan Terenc Toi Karada topraklarna girmiti. Grevi Arnavut isyanc Malisrleri hakknda talyan gazetelerine bilgi salamak olan Terenc Toi daha sonra Mirditaya geerek papaz Preng Doi ile beraber 25 Nisan 1911 tarihinde Fan Kilisesinde bir toplant dzenlemiler ve 27 Nisan 1911 tarihinde Arnavutlukun bamszln ilan ederek Terenc Toi bakanlnda bir hkmet kurulmasn kararlatrmlard. Ancak Terenc Toinin manevras, Malisrler zerinde byk bir etkisi olmad gibi Osmanl hkmeti tarafndan da ciddiye alnmamt.41 Zira Arnavutlarn gnln kazanmak iin Sultan Read, Haziran 1911de blgeye seyahate kmt. Kanuni Sultan Sleymandan beri hibir padiah Arnavutlarn yaadklar blgelere ayak basmamt. 16 Haziran 1911de Kosova sahrasna inen Sultan Read, yaklak yz bin Arnavutla cuma namaz klm, Mahmud evket Paann 82 taburla getiremedii bar bylece temin etmiti.42 3. 1912 Arnavut syan 3.1. syann Sebepleri 1912 ylnn ilk aylarnda yaplan ve Sopal Seim ismiyle tarihe geen seimlerde, ttihat ve Terakki Cemiyetinin zorla meclis ounluunu elde etmesi ve neticede yz mebusun meclis dnda kalmas grnrdeki isyan sebeplerinden biriydi.43 Zira seilmekten mahrum kalan mebuslar
39 40 41

Aram Andonyan, Balkan Sava, ev. Zaven Biberyan, Aras Yaynclk, stanbul, 2002, s. 174. elik, age, s. 426427. BOA, HR. SYS, 145/27; 1911 Arnavut isyan hakknda detayl bilgiler iin bkz. Hasan Bello, Osmanl ve Arnavut Kaynaklarna Gre Arnavutlukta 1911 Malisrler syan, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2009, s. 2756. BOA, HR.SYS, 145/57; Ylmaz ztuna, Trkiye Tarihi, C. XII, Hayat Kitaplar, stanbul, 1967, s. 213214; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1947, s. 383. Dnemin gazetelerine gre Sultan karlamak iin yaklak yz bin Arnavut toplanmt. Padiahm ok yaa lklaryla halkn byk bir tezhratta bulunduu grlmt. (Sabah, 17 Haziran 1911, s. 12; ttihad, 18 Haziran 1911, s. 2) Ahmet Turan Alkan, kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit Yaynlar, Ankara, 1993, s. 123.

42

43

168

kendi milletlerini kkrtmaktan geri durmamlard.44 Muhalefet szclerinden Lt Fikri Bey, seim yolsuzluklaryla bu dnemde ortaya kan Arnavut isyan arasnda zaruri bir alaka olduu grndeydi. Ancak Ahmet Hilmi Beye gre ise Arnavutlar seimi bir vesile yapmlard.45 Dolaysyla 1912 seimi isyann tek sebebi deildi. Buna gre 1912 isyannn sebebi bir taraftan hkmetin yanl nazariyeleri, dier taraftan Arnavut reislerinin ihtiras ve menfaatperestliiydi.46 Arnavutlarn isyan etmesinde, ttihat ve Terakki hkmetlerinin, onlardan phe etmeleri ile daima onlar tazyik etmeleri de nemli rol oynamt. zellikle Katolik Arnavutlara silah datlrken, Mslman Arnavutlarn silahlarn toplamak iin iddet kullanlmas onlar gcendirmiti.47 Arnavutlukta silah toplamaya gnderilen askeri kuvvetlerin yaptklar kt muameleye ramen hkmetin bu fenalklar yapan kiiler hakknda cezalandrma yoluna gitmemesi anlalmaz bir durum olarak deerlendirilmiti.48 Arnavut isyann iddetlendii dnemde hkmet kuran Gazi Ahmet Muhtar Paa, olayn sebeplerini yle aklamaktayd: Birincisi eski isyann sonundan beri yer yer ilerinde bulunan zabitlerin ekserisi tarafndan kendilerine kt muamele yaplmas, selam bile verilmemesi, aksine birok tahkir ve hakaretler edilmesi idi. kincisi Hristiyan Malisrlerin isyanda yabanc devletlerin de katklaryla silahlanmalar, ncs ise mebusan seiminde istedikleri kiileri serbeste mebus semeye baladklarnda, iktidarda olan ttihat ve Terakki Frkasnn muhalefeti ile karlamalar, Frkann istedii kiileri de kendileri istemediklerinden, isyan ancak hrriyet hareketlerini mdafaa urunda ba gstermiti. Ayrca Gazi Paaya gre de, isyan denilen bu kyam devlet aleyhinde bir hareket deil, ttihat ve Terakkinin Arnavutlarn hrriyetlerine taarruz etmesine kar bir tepkiydi.49 syanda, asl olmamakla beraber, o gnlerde Arnavutlukta hayli yank bulan devletin namaz, oru ve sakal gibi mukaddesattan vergi alaca
44 45 46 47

eyhlislam Cemaleddin Efendi, Siyasi Hatralarm, Tercman 1001 Temel Eser, s. 76. Alkan, age, s. 123. ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi, Muhalefetin as, Konstantiniyye 1331, s. 32. Ahmet Bedevi Kuran, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, Tan Matbaas, stanbul, 1948, s. 271272; Rfat Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa Bir Osmanl Paas ve Dnemi, Milliyet Yaynlar Tarih Dizisi, stanbul, 1976, s. 376. elik, age, s. 448. Uarol, age, s. 377378.

48 49

169

sylentileri de etkili olmutu. Dnemin muhalif siyasilerinin Arnavutlar desteklemesi onlar isyan hareketlerinde hem tetiklemi hem de atelemiti. Seimlerde, neredeyse tamamen meclis dnda kalan muhalefet iin, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile mcadele edecek meru zemin de daralmt. O gnlerde belli bal btn muhalefet mihraklarnn topland bir odak durumunda olan Hrriyet ve tilaf Frkas, resmi karar ve idare kurullar itibaryla olmasa da Rza Nur gibi tannm bir yesi vastasyla Arnavut isyanna scak bakmt. Celal Bayara gre Arnavut ihtilalcileri temsilci gndererek Hrriyet ve tilaf Frkas ile irtibat kurmak istemilerse de, frka ileri gelenleri buna raz olmamlard.50 Sleyman Nazif ise muhalefetin daha geni apta isyan desteklediini ileri srmekteydi. Nazif, Mslman olan Arnavutlarla, Arnavut olmayan Hrriyet ve tilaflarn birletiini, tilaflarn ne pahasna olursa olsun hkmeti elde etme hrs ierisinde olduklarn aktarmaktayd.51 Rza Nur ise Arnavut isyannn muhtelif reisleri ile muhabere ettiini, bylece Arnavutlar isyana tevik ettiini, bunun zulme kar hak ve kahramanlk olduunu, Arnavutlarn devleti ttihatlardan kurtarmak iin isyan ettiklerini ifade etmekteydi.52 Ayrca 1912 Arnavutluk isyannn 1910 ylnda toplanan silahlarn tekrar iadesini temin etmek sebebiyle kt ileri srlmt. Ancak isyann asl k sebebinin Arnavut reislerin kendilerine imtiyaz elde etmek iin yaptklar kkrtmalar olduu anlalmaktadr. Bunu isyan srasndaki taleplerinden anlamak mmkndr. Bu durumda Arnavut reislerin isyana sebep olmalar ve meclisin feshini istemeleri yalnz kendi kindar hislerinden, mebus olamamaktan gelen ahs intikam arzularndan domutu.53 3.2. syann Balamas ve Geliimi 1911 yl sonlarnda Bablinin gerekli nlemleri almamas halinde yeni bir Arnavutluk ayaklanmasnn kanlmaz olduu hakknda Avrupa basnnda yazlar kmaya balamt. Meclis-i Mebusann datlmas sonucunda eski Arnavut mebuslarn memleketlerine gittikleri, Arnavutlukta mevcut olan honutsuzluun, bu mebuslarn gidiiyle daha da artp bir isyana yol aaca ileri srlmt.54 Bu srada yurtdndaki Arnavutlar da,
50 51 52 53 54

Celal Bayar, age, C. III, s. 785. Alkan, age, s. 124125. Rza Nur, Hayat ve Hatratm, C. II, stanbul 1992, s. 377378. Tercman- Hakikat, No: 11253, 1 Austos 1912, s. 1. fham gazetesinde isyanc zabitlerin istekleri u ekilde sralanmaktayd: intihabat yolsuz ve nizamsz bir surette icra edilmi olduundan intihabat- mebusann yeniden icras ve kanunda mhim tebeddlat icra edilerek, Hac Adil Beyden maadasnn kabineden ihrac, ttihat ve Terakki Cemiyet-i

170

Makedonya ve Arnavutlukun bamszl iin Bulgar-Makedon komitesi ile ibirliine girmilerdi.55 Nitekim 1912 yl ubat aynn sonunda Simon Doda adl biri, Arnavutlukta ihtilal yapmak iin Ragozaya gelerek gnll kaydetmeye balam ve Rumeli ahalisini isyana tevik etmiti. Nihayet isyan Malisrlerin yeniden harekete gemeleri ile balam, 1912 ylnn Mart ve Nisan aylarnda bata Kosova olmak zere Mslman Arnavutlar da vergi bahanesiyle ayaklanmlard. syan Manastrda telgrafhanenin nnde toplanan binlerce Arnavutun Saraya nce ikyetlerde sonra tehditlerde bulunmalaryla balamlard. Bunlar harekete geirenler ise, ttihatlara dman mebuslar ile isyan bayran am subaylarn arkadalarndan meydana gelen bir rehber kadrosu idi. Arnavutlar, hayatlarn koruyabilmek iin evvelce ellerinden alnm olan silahlarn geri verilmesi, seimin kanun dairesinde ve serbest olarak yeniden yaplmas, skynetimin kaldrlmas ve Merutiyet esaslarnn tamamen uygulanmas gibi istekleri dorultusunda ayaklandklarn sylyorlard. Halaskran Cemiyeti yeleri de Arnavutlukta daa km, isyan adeta tetiklemilerdi. Dier taraftan bata Karada olmak zere baz devletler de bu isyan krklemilerdi.56 Ayrca 13 Mays 1912de smail Kemal ve dier reisler bir takm taleplerde bulunmulard. Bu talepler Arnavutluun snrlarnn izilmesi, eski Arnavut ailelerinden birine mensup bir ahsn Arnavut genel valisi olmas, baka milletlere mensup btn memurlarn Arnavutluktan uzaklatrlp onlarn yerine Arnavutlarn getirilmesi, Latin hareriyle yazlan Arnavut dilinin resmi dil olmas gibi artlar ieriyordu. Bu talepler karsnda 17 Mays 1912de Hac Adil Bey Arnavutlara taviz verme niteliinde tedbirler nermiti. Ancak ayn gn Arnavutluktaki kolordunun komutan smail Fazl Paa bir teblile Arnavutlar ellerindeki silahlar krk sekiz saat iinde teslim etmeye arm, Arnavutlar ertesi gn pek zerine genel bir saldrya geerek bu arya cevap vermilerdi.57 Bunun zerine ibanda bulunan Said Paa hkmeti ilk olarak Dhiliye Nazr Hac Adil Bey bakanlnda bir Islah Heyetini Arnavutluka gndermi, fakat Arnavut eteleri bu heyete saldr dzenmuhteremesinin esas programnn haryyen mevki-i tatbike vaz iin cemiyet azalarnn itimada layk zevattan tekili ve cemiyetin bir frka-i siyasiye olmak zere alenen icra-y hareket eylemesi (fham, No:107, 1 Temmuz 1912; Alkan, age, s. 126.
55 56 57

elik, age, s. 446. Uarol, age, s. 376377. Andonyan, age, s. 175.

171

lemekten geri durmamlard. Hatta Hac Adil Bey Arnavutluku tefti ederken pek ile Yakova arasnda baz Arnavut liderleri tarafndan pusuya drlm, bu pusudan glkle kurtulabilmiti.58 Bu esnada Manastrda Altnc Kolordu Kumandan olan Fethi Paa, Arnavutluk zerine giriilen bu hareketin Rumelinin gelecei iin tehlikeli olaca uyarsnda bulunmutu Ancak onun bu uyars sonusuz kalmt. Keza Fethi Paa yazd bir mektubunda da ayaklanan Arnavutlarla ilgili teftite bulunan Hac Adil Bey ve Mahmud evket Paann tavsiyelerini dikkate almamalarnn kt sonular dourduunu belirtmekteydi.59 Arnavut isyan Yakova, pek ve Pritinede ciddi boyutlara ulamt. 20 Mays 1912de Junik kynde Bayram Curri, Rza Bey ve sa Bolatin liderliinde binlerce Arnavut ile eski mebuslardan Hasan Pritine ve Necip Draga toplanp yeminlemilerdi. Eski Arnavut mebuslar siyasi yollarla deviremedikleri ttihat ve Terakki iktidarn, Sultan II. Abdlhamid gibi silah zoruyla devirmeyi amalyorlard. Ad geen Arnavut liderleri toplant sonunda hazrladklar bir beyannameyi byk devletlerin konsoloslarna iletmiler, ayaklanma gerekelerini aklamlard. Bu beyannamede Arnavut liderler i bandaki hkmetin Kanun-u Esasiye aykr hareket ettiini, seimlere mdahale ettiini, bu seimlerde akla hayale gelmedik birok aykrlklar yapldn, bu politikalarn memleketi ke doru srkleyeceini dndkleri iin gerek merutiyetin kurulmasn salamak amac ile ayaklandklarn belirtmilerdi. Buna karlk Osmanl hkmeti askeri hareketin yan sra isyanc liderlerin elerini tutuklayarak Arnavutlar ok daha fazla kkrtacak bir tutum ierisine girmiti. Nitekim bu tutum isyann daha da genilemesine sebep olmu, Kuzey Arnavutlukta isyanclarn says 15-20 bin kiiye ulamt.60 te yandan Arnavut isyan, devaml olarak Osmanl Meclis-i Mebusannda bir siyasi malzeme olarak kullanlyordu. syanclar devlet merkezinde kendilerini savunacak kii ve guruplardan mahrum kalmyorlard. Meclisteki Arnavut mebuslar, Arnavut ayaklanmasn zulme kar ayaklanma olarak vasandrmlard. 31 Mart vakasnda da isyanc askerleri himaye etmekle sulanan Berat Mebusu smail Kemal Bey, Arnavutluka asker sevkini iddetle eletirmekte, Arnavutlukun bir dman memleketi olmadn, vaktiyle Merutiyete nayak olan Arnavut58 59 60

elik, age, s. 447. eyhlislam Cemaleddin Efendi, age, s. 7778. elik, age, s. 449451.

172

larn imdi tedip edilmee kalklmasnn garipliini dile getiriyordu.61 syanclarn geni kapsaml olmasa da bir aydn gurubunun desteini aldklar grlmekteydi. Eski mebuslardan Pritineli Hasan ve Necip Draga, Sinop srgnnden kaan Yakoval Rza, sa Bolatin ve Sinop mebusu Rza Nur -Arnavut olmamasna ramen- isyan tevik edip ynlendirenler arasndayd. Yine Prens Sabahattin siyasi karlar iin isyana destek veriyordu.62 1912 ylnn bahar aylarnda iyice yaylan Arnavut isyan, ttihat ve Terakki Hkmetinin sert askeri tedbirlerine ramen devam etmi, 21/22 Haziran 1912 gecesi Manastr dndaki ordughtan bir ksm subaylarn kaarak-evvelce Enver, Niyazi ve Eyp Sabri Beylerin yapm olduklar gibi- daa ktklar haberi gelmiti. En kdemlisi yzba rtbesinde olan bu zabitlerin isimleri birka ihtilaa tespit edilebilmiti. Bunlar Yzba Tayyar, Temen Tahsin, Yzba Muhtar, stemen brahim, Temen Celal, Kasm ve Melek Fraeri idi. Saylar yetmii bile bulmayan bir gurup zabitin isyan krini, bir yl kadar nce Kristohor Manastrnda verilen bir ziyafette ortaya attklar da ileri srlmt.63 Bu zabitler yaynladklar beyanname ile mevcut iktidarn drt yldr vatanda kan dkmekten zevk alan, hrs, hyanet ve intikam duygular yznden vatan perian eden, merutiyet rejimine dman kimseler olduklarn; memleketi milli vicdana ramen koyu bir istibdatla idare etmi olan Yldz hkmetinin urad akbete layk bulunduklarn ve pek yaknda da urayacaklarn; Arnavutlukta yllardr sren zulmn, memleketin her tarafnda masum kanna susamasna ilenen facialarn hesabnn sorulacan, vatann iki vilayetini dmana adeta hediye eden menfaatperestlere milli vakar vatansever bir azimle gstermek zere ayaklanan Arnavut vatandalarna katldklarn ilan etmilerdi. stekleri ise hkmetin derhal ekilmesi, meclisin feshi ile serbest seimlerin yaplmas, brahim Hakk, Mahmut evket, Said ve Rfat Paalarla, Talat ve Cavid Beylerin derhal mahkeme edilmeleri idi. Bunlar yaplmadka silah brakmayacaklarn da bildirmilerdi.64 Olayn ilgin yn, bu zabitlerin Arnavutlukun istiklali yolunda bir iddia tamamalar ve isteklerinin tamamen i politikaya ve ksmen mahalli problemlere dnk olmasyd.65 1912 yl Haziran ay sonuna doru ayaklanma, Mirdita blgesi, Tiran ve kodray da iine alan Arnavutlukun byk ksm ile Kosovann
61 62 63 64 65

Cemal Kutay, Paalar Kavgas, Tarih Yaynlar, stanbul, 1964, s. 29. Alkan, age, s. 129. Bayar, age, C. II, s. 499. Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi, (Heyet), C. VI, Gven Basmevi, stanbul, 1972, s. 3481. Alkan, age, s. 126.

173

ou yerine yaylmt. Ayrca ordudaki Arnavut subay ve erler de rar etmeye balamt. 22-23 Haziran gecesi 30 subay ve 400 asker birliklerini terk etmilerdi. Debre ilesinden rar eden Arnavut subay ve erler, Siyah Cemiyet ve Merkez Komitesi gibi adlar altnda faaliyete gemilerdi.66 Trablusgarp meselesinin devam ettii gnlerde, Arnavutlukta isyan kmas ve bir gurup zabitin 1908i hatrlatr tarzda daa karak baz siyasi taleplerde bulunmalar, hkmet zerinde hayli kt tesirler uyandrmt. Hlbuki Harbiye Nezareti tarafndan neredilen teblide hadise ok kk gsterilmekte, bir takm subaylarn maiyetlerindeki Arnavutlarla baz yersiz iddialar ileri srerek daa kt, askerlik hayat iin bir leke tekil eden bu durumun askerlerin politika ile uramalarnn kt bir neticesi olduu, bu hususu men iin bir kanun hazrlanp hkmete tevdi edildii, kanun kncaya kadar subaylarn her trl siyasi faaliyetten ve frka kulplerine devamdan kanmalar gerektii bildirilmiti.67 Ancak hkmet Arnavutluka asker sevk etmekte glk ekmekte, baz taburlar verilen emirlere itaat etmemekte, isyan II. Merutiyetin ilan olan Temmuz nklbna benzetilmekteydi. Bunlarla birlikte Arnavut isyan esnasnda Halaskaran Zabitan Gurubunun68 ortaya kmas ve Manastrda bir ksm subaylarn kaarak daa ktklar haberinin gelmesi, askerin siyasetle ilgisinin kesilmesi iin Said Paa hkmetini radikal nlemler almaya itmiti. Harbiye Nazr Mahmut evket Paa tarafndan hazrlanarak meclise sevk edilen konu ile ilgili tasar, 1 Temmuz 1912 tarihinde ordu mensuplarnn siyasi partilere girmelerini, siyasi toplant ve nmayilere katlmalarn, ksaca siyasetle uramalarn yasaklayan bir kanun olarak mecliste kabul edilmiti.69
66 67 68

elik, age, s. 451. Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi, s. 3482. Halskr Zabitn Grubu, 1912 ylnn Mays ve Haziran aylarnda teekkl etmeye balam ve faaliyetlerini Temmuz aynda su yzne karmt. Erkn- Harp Binbas Gelibolulu Kemal Bey, Erkn- Harp Kolaas Kastamonulu Hilmi Bey, Svari Kaymakam Recep Bey ve Yzba Kudret Bey'den oluan gruba Rosinyol Hsn, Temen Hasan Ali ve Tevk Bey de dhil olmulard. Ayrca Rza Nur, Mahir Said ve Kemal Mithat Beyler, Bahriye subaylarndan brahim Ak Bey de bu harekete katlmlard. Bunlarn dnda birok sivil ve asker kkenli ahslarn da harekete itirak ettikleri bilinmekteydi. Arnavutluk isyan ile Halskr Zabitn Hareketi'nin ayn dneme rastlamas ve her iki hareketin sonucunda meydana gelen olaylarn i ie girmesi, baz ahslarn her iki olayda da dhili bulunmas, ayrca maksatta birlikteliin grlmesi dikkat ekiciydi. Celal Bayar, Halskran hakknda cuntaclar tabirini kullanmaktayd. (Bayar, age, C. II, s. 527, 529 ve 534) devri grm ve birok olaya ahit olmu bir siyasetinin kulland bu tabirin isabetli olduu aktr. Zira burada bir ksm subaylarn belli amalar dorultusunda iktidar deitirmek zere ordunun iinde meru olmayan bir tarzda rgtlenmeleri sz konusudur. Trkiye siyaseti asndan nemli bir dnm salayabilecek olan bu kanunun yrrle girmesi bir hayli gecikmiti. Gazi Muhtar Paa hkmeti Harbiye Nazr Nazm Paa, meclisin kabul ettii bu kanunu Arnavut ve muhalif mebuslarn mhlet taleplerine uygun bir ekilde aydan fazla bir sre geciktirdikten sonra 8 Ekim 1912de yrrle koymutu. (Bayar, age, C. II, s. 506 ve 516)

69

174

3 Temmuz 1912 itibaryla Selanikten, Manastr vakasnn artk eski tesirini kaybetmi olduu haberleri gelmekteydi. Dier taraftan ttihad ve Terakki Partisinin Suriye Kongre Heyeti, stanbula ektikleri telgrafta Arnavut kardelerimizin arasna fesat tohumlar eken baz menfaatperestlerin sebep olduu bu elim hadise karsnda itidalle ve sebatla hareket eden meclis mensuplarn ve i banda bulunan hkmeti takdir ederek bu tavrn devamn arzuladklarn belirtiyordu.70 8 Temmuz 1912ye gelindiinde, kodradan sevk olunan askeri kuvvet Akahisar yaknlarnda isyanclarla karlam ve onlarn perian bir halde dalmalarn salamt.71 Bu arada Arnavutlukta Manastr hadisesini tasvip etmeyen ve seimlerde ttihat ve Terakkinin taknd tavr yerinde bulan Grce halknn bu tavr dikkate deerdi. Grce halk bilhassa seimlerde ttihat ve Terakki ruhuyla hareket etmiti. Blgede isyan hareketlerinin ortaya k Grce halkn da olaylarn iine ekmek isteyen propagandac kiileri harekete geirmi, ancak bu kiiler hi ummadklar bir tepkiyle karlamlard.72 Ancak bu propagandalara Grce halk ne kadar dayanabilecekti? Her yan saran bu isyan atei elbette oraya da srayacakt. Nitekim Temmuz aynn ilerleyen gnlerinde stanbula gelen mektuplar Grce erafndan bir ikisin de isyana katlmak iin rar ettiklerini haber vermekteydi.73 syan hareketinin nderlerinden sa Bolatin ahaliye silah datarak, onlar isyana tevik etmi, hatta bu konuda zorbala bavurmutu. Zorla idaresine ald asilerle Mitrovice civarnda sarp kayalklar arasndaki kartal yuvasn andran kalelere karak mevzilenmiti. sa Bolatinin niyeti skpte Arnavutlukun zerkliini ilan etmekti.74 smail Fazl Paa blgeye yeteri miktarda asker sevk etmi, 12 Temmuz 1912de isyanclarla yaklak 15 saatlik bir sava meydana gelmiti. Asilerle yaplan bu mcadele blgede 23 Nisandan beri sren takibatn bir neticesiydi. Bylece isyanclarn mevzilendikleri kaleler askeri birliklerin eline geti.75 te yandan Arnavut isyan ve Manastrda bir gurup zabitin daa kmas, hkmetin siyasi arlnn sarslmas, ardndan kabine iinde istifalarn birbirini takip etmesi sonucunu dourmutu. nce 9 Temmuz
70 71 72 73 74

Tercman- Hakikat, No: 11226, 4 Temmuz 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11230, 8 Temmuz 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11228, 6 Temmuz 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11231, 9 Temmuz 1912, s. 2. Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi (17741912), C. V, ev. Nilfer Epeli, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2005, s. 522. Tercman- Hakikat, No: 11234, 12 Temmuz 1912, s. 2.

75

175

1912de Harbiye Nazr Mahmut evket Paa istifa etmiti.76 Ksa bir sre sonra ise Said Paa mecliste itimat oyu aldktan bir gn sonra 16 Temmuz 1912de ani olarak istifa etmi, bu suretle bir de hkmet buhran balamt. Bu olayn Arnavut asilerin hkmetin istifasn talep ettikleri bir durumda ortaya kmas bunalmn bymesine yol amt. Bu buhran Arnavut isyannda grnrde de olsa bir yatma salandktan sonra meydana gelse idi korkulacak bir ey olmazd. En azndan hkmet bir avu asi nnde malup olmu durumunu dmezdi.77 Keza byle bir ortamda hi kimse nazrlk yapmak istememiti. Arnavut isyanclar kendilerine desteki bulmak amacyla eitli faaliyetlere girimilerdi. Mesela skp civarnda bulunan Bulgar kylerine dattklar beyannamede onlar da vatan iin savamaya davet etmiler, kendilerine katlanlara silah ve mhimmat temin edeceklerini bildirmilerdi.78 Ancak Arnavut asiler Bulgarlardan umduklar yardm talyadan grmlerdi. talya isyann devam ettii gnlerde Arnavutluka para ve silah yardmnda bulunmutu. Arnavutluk sularnda dolaan talyan balk gemileri silah ve mhimmat tamt. Avlonya limanna yanaan Karada bandral birok yelken gemisi de silah nakline tahsis edilmiti.79 Bu srada Karada hkmeti stanbul maslahatgzarl vastasyla Arnavut isyannda tarafsz hareket ettiini, Karadan isyana destek olduu yolunda kan haberlerin doru olmadn Babliye bildirmiti.80 Sultan Readn hkmet kurma grevini Gazi Ahmed Muhtar Paaya vermesiyle 22 Temmuz 1912de Byk Kabine adyla anlan yeni bir hkmet kurulmutu.81 Bu sralarda skpte 10 kadar ecnebi muhabir bulunmaktayd. Bunlardan Kont Ernest isyanclarla yaplan 12 Temmuz msademesi sonras Mitroviceye giderek bir takm mahallerin ve bilhassa sa Bolatin ile asilerin sakland kalenin fotoraarn ekmiti.82 Ayrca Klnische Zeitung gazetesinin skp muhabiri isyanla mcadele srasnda
76

Arnavutluk isyan ve Halskarn Hareketinin en nemli sonucu saylabilecek hadiselerden biri, Harbiye Nazrl gibi nemli bir mevkide olan kudretli bir paann istifas olmutu. Mahmut evket Paa, ttihatlara yaknlyla bilinen etkili bir kumandand ve onlarn hkmetinde grevini srdrmekteydi. Paa, Arnavut isyannda yeterli tedbirler alamad gerekesiyle ve bte grmelerinde baz ihtilaar yznden istifa etmek zorunda kalmt. (Bayar, age, C. II, s. 517 ve 518.) Tercman- Hakikat, No: 11241, 19 Temmuz 1912, s. 1. Tercman- Hakikat, No: 11241, 19 Temmuz 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11241, 19 Temmuz 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11241, 19 Temmuz 1912, s. 2. Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. XIV, Zuhuri Danman Yaynevi, stanbul, 1966, s. 34. Tercman- Hakikat, No: 11235, 13 Temmuz 1912, s. 2.

77 78 79 80 81

82

176

Fazl Paann daveti zerine Temmuz ay balarnda peke gitmi ve seyahati srasndaki izlenimlerini aktarmt. syann en iddetli atmalarnn yaand Mitrovice ve pekle ilgili izlenimleri zetle yleydi: Mitrovice ehri civarnda kutlu bir askeri heyet hkmfermadr. Erzak ve mhimmat nakletmek iin Avusturyadan birok iki tekerlekli araba gelmi. ehre vardmz zaman Arnavutlarn bir gece nce etrafa hcum etmi olduklarn sylediler. Asiler hkmete sadk olan bir beyin evine saldrp tahribat yaptktan sonra tekrar daa rar etmiler. Bir gn sonra yine ihtilal hareketine katlmayan bir ky zerine hcum ederek orada da tahribatta bulunmular. syan aslnda byk derecede nem tamyor. Fakat Makedonyal ekya eteleri halk korkutmak ve her tarafta heyecan uyandrmak iin hem isyan byk gsteriyorlar hem de isyanclara yardm ediyorlar. Mitrovice etrafndaki btn teperlere askeri kuvvetler yerletirilmi. ehirde gece gndz askeri birlikler dolayor. sa Bolatin Mitroviceden peke kadar uzanacak olan ose yolunun inasna engel olduu iin inaat irketi yol yapmn tatil etmeye mecbur olmu. Mitrovice ile pek arasndaki yaklak 70 kilometrelik mesafeyi 12 saatte kat ettik. Yolda birka yerde askeri mfrezelere tesadf ettik. Bu sebeple yolda asilerle karlamadk. Asiler telgraf hatlarn tahrip etmiler. Bununla kalmayp telleri ve direkleri uzak mahallere nakletmiler. Mitrovice kumandan Nazm Paa bizi adrnda kabul etti. Mhendis ile yol inaat hakknda konumaya balad. Nazm Paa yol almalarnn devamn istiyor. Mhendis ise amelenin asilerden korktuklar iin ie balamak istemediklerini syledi. Ayrca hasat mevsimi olduundan yol yapm aksyormu. Nazm Paa askerin belirli bir yevmiye ile altrlmasna msaade edeceini syledi. Nazm Paa ile vedalaarak yolumuza devam ettik. Mitrovicede msademenin eserleri grlyordu. Asiler ehrin etrafndaki byk aalar ksmen kesmiler, aalardan setler ina ederek oralara snmlar ise de asker tarafndan geri pskrtlmlerdir. Her tarafta asker adrlar grlyor. Mitrovicede olaanst hal ilan edilmi. Hi kimse yksek sesle konumuyor. Rast geldiim bir ihtiyara soru sordum. Adam nce etrafna korkarak baktktan sonra bana syan henz son bulmamtr. dedi. htiyar asilerin her gn Mitrovice ileri gelenlerine tehdit mektuplar gndermekte olduunu syledi. Bazlarna gnderdikleri mektuplarda isyana katlmadklar takdirde evlerini yakacaklar tehdidinde bulunmular. Ortalkta dolaan ayialara gre asiler askeri kuvvetlere hcum etmeye hazrlanyorlarm. Fakat bu phelidir. Eer bir ey elde etmeye mit ediyorlarsa aldanrlar. Zira buradaki askeri kuvvetlere kar hibir ey yapamayacaklar aikrdr.83
83

Tercman- Hakikat, No: 11237, 15 Temmuz 1912, s. 2.

177

Gazi Ahmed Muhtar Paa hkmetinin ele ald ilk ilerden biri Arnavut isyan olmutu. 1912 yl Temmuz ay sonlarnda ve Austos ay balarnda gitgide artan Mslman Arnavut kitleleri, Yakovada Sait Paa hkmetine kar tavr alm, 1. ve 20. tmen subaylarnn bir takmyla birlikte skp, Pritine ve peke girmiler, Kosova sahrasnda toplanmlar, birok kyamlar yapmlar, sulular hapishanelerden salvermilerdi. Bu arada Arnavut elebalarndan sa Bolatin, Sultan II. Abdlhamidi yeniden tahta karmak ve hi olmazsa onu Rumeli padiah yapmak iin ant imiti.84 Sava meydanlarndan gelen, savan ve isyanlarn getirdii facialar, zararlar yakndan grm ve bu gibi olaylarda byk tecrbelerin sahibi olmu bulunan Gazi Ahmet Muhtar Paa, isyan hareketlerinde kullanlan askeri tedbirlerin faydadan ok zarar getirdii ve halkn devlete kar souduu dncesindeydi. Bu sebeple isyann bastrlmasn kuvvetle deil, ikna ve onlarn isteklerini kabul yolu ile halletmeye karar vermiti.85 Bunun zerine isyann yattrlmas ve Arnavutlarn ikyetlerinin aratrlmas amacyla Reit Akif Paann bir heyetle Arnavutluka gnderilmesi karar alnm,86 24 Temmuz 1912de hkmet bu heyete verilecek talimat grmt. Ancak Reit Akif Paa hastaln bahane ederek Arnavutluka gitmek istemeyince bu greve, 28 Temmuz 1912de eski Trablusgarp vali ve komutan Mir brahim Paa tayin edilmiti. Bylece yeni hkmet Arnavutlukta kapsaml bir slahat yaplmas krinde olduunu gstermek amacyla isyanclara kar mmkn olduunca uzlamac bir yaklam iine girmiti. Hkmetin gnderdii heyet Pritineye geldii zaman blgenin ileri gelenleri Arnavutlukta yaplmasn istedikleri slahat ieren bir muhtray takdim etmiler, ayrca heyetten meclisin derhal feshedilmesini istemilerdi. Bu arada 1912 yl Austos ay banda Arnavut liderler tekrar Pritinede toplanmlard. Bu toplantda, Arnavut isyanclarnn, hedeerinde bir birlik olmad, iki farkl grn bulunduu anlalmt. Birinci gre gre otonomi talebinde srar edilmeli, dierine gre ise yaplacak reformlarla yetinilmeliydi.87 Austos aynn ilerleyen gnlerinde Osmanl
84 85 86 87

Uarol, age, s. 376. Age, s. 378379. Tercman- Hakikat, No: 11242, 20 Temmuz 1912, s. 2. elik, age s. 458. Arnavut reislerinin aralarnda ihtilafa dmeleri blgeyi ikinci bir tehlikeye sevk etmiti. Keza Arnavut reisleri arasnda bir talep birlii bulunmamaktayd. Bir ksm yalnz baz imtiyazlar elde etmek iin isyan ettiklerini iddia ederlerken, bir ksm Meclis-i Mebusann feshini istemekteydi. 31 Temmuz 1912de Yakoval ve Pritineli reisler arasnda iddetli bir ihtilf zuhur ettii, Yakoval asilerin isyann devamnda srar ettikleri naklediliyordu. (Tercman- Hakikat, No: 11253, 1 Austos 1912, s. 1-2)

178

hkmeti Arnavutluk hadisatnn bitmek zere olduunu, isyanclarla arada mevcut ihtilafta yalnz ve ehemmiyetsiz bir nokta kaldn, bu noktann da en yakn zamanda halledileceini ve hatta edildiini syleyerek kamuoyunu rahatlatmaya almt.88 Ancak artan basklar karsnda hkmet, nce Rumelide askerlik suresi biten yz bin kadar askeri terhis etmi, hatta ttihatlarn etkili olduu meclisi feshetmek zorunda kalmt.89 Bu gelimelerden cesaret bulan Arnavut isyanclar isteklerini arttrmay kararlatrmlard. 7 Austos 1912de nasihat heyeti bakan brahim Paa Arnavut reisleri ile mzakerede bulunmutu. Balangta hkmetin istifas ve meclisin fesh edilmesi talebinde bulunan asiler, istedikleri olduu halde hl dalmamlard. Blgeden kprdanma haberleri gelmekteydi. Austosun banda silahl 400 asinin Prizren ehrine girdii, yine Arnavutlukun deiik blgelerinden gelen 5000 asinin Mitroviceye ulat gelen haberler arasndayd.90 steklerine cevap alamayan Arnavutlar, 15 Austos 1912de atma olmakszn skp igal etmilerdi. skpte sa Bolatin, Bayram Curri ve Hasan Pritine liderliinde yaklak 30.000 Arnavut isyanc toplanmt. Arnavut isyannn srd bu gnlerde i dzensizlik ve huzursuzluk yetmezmi gibi bir de Balkanlarda Osmanl Devleti aleyhinde bir ittifak teekkl etmekteydi. Srplar ve Bulgarlar, Osmanl aleyhinde tamamen anlam durumdayd. Yunan-Bulgar anlamas iin ise grmeler srmekteydi. Trablusgarp savan bir an evvel sona erdirmek ve arzu ettii ekilde bir bar antlamas elde etmek isteyen talyanlar, Arnavutlar kkrtmakta, vasta olarak da Karada kullanmaktayd.91 15 Austos 1912de Arnavutlar Mir brahim Paa vastasyla yap88

Tercman- Hakikat, No: 11271, 19 Austos 1912, s. 1. Bunlardan smail Fazl Paa Arnavutluktaki durumun, maksat ve emelleri bilinen fena niyetli ahslarn mbalaal izahlarna ramen katiyen vahim olmadn, Arnavutluktaki karkln pek az bir sre iinde, hatta bir haftaya kadar teskin olunacan sylyordu. (Bayar, age, C. III, s. 792) Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. IX, TTK, Ankara 1999, s. 297. Meclisin feshi Nuradonkyan Efendinin bulduu ve telkin ettii bir formlle baarlmt. Hkmet Ayan Meclisine bavurmutu. Zira daha nceki meclis 35. maddeden dolay fesh olunduundan Ayan Meclisi fesih karar vermeye yetkiliydi. Bu durumda hkmet Ayan Meclisini meclisin feshine ikna etmeye almt. Ayann gizli oturumunda hkmet durumu kendine gre gayet karamsar bir surette anlatmaya alm, Arnavutluk isyannn ancak meclisin feshi ile sknet bulacan iddia etmi, meclis kapatlmad takdirde ihtilalcilerin istila sahalarn genileteceklerini sylemi, Arnavutluktaki altm taburdan yirmi taburun isyanclarla birletiini ifade etmi, bunlara kar koymak iin eldeki kuvvetin noksanln ileri srmt. Bunun zerine hkmetin istedii fesih karar Ayan Meclisinde mzakere dahi edilmeden ounlukla kabul edilmi, hatta sabah beklenilmeden gece yars padiahn iradesi alnmt. (Bayar, age, C. III, s. 771.) Tercman- Hakikat, No: 11260, 8 Austos 1912, s. 2. Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi, C. VI, s. 3482.

89

90 91

179

lan teklierin Meclis-i Vkelada kabul edilerek tasdiki iin irade-i seniyye istemilerdi.92 Srekli deien ve her geen gn yeni maddeler eklenen Arnavut talepleri u esaslara dayanmaktayd: 1. Hurufat- milliyenin (yani Latin hurufatnn) resmen tannmas. 2. Taraf- hkmetten idare olunmak artyla her yerde mektepler kad. 3. Arnavut vilayetlerinde be kiiden oluan bir kontrol heyeti bulunmas. 4. Her ferde son sistem birer silah itas. 5. Hizmet-i askeriyenin Arnavutlukta icras. 6. Memurlarn Arnavut olmas. 7. Vergilerin mahallinde sarf.93 Bu artlar altnda Arnavut talepleri hkmete incelenmi ve makul bulunmu, konu Meclis-i Vkelada da grlp silahlarn iadesi ve nceki iki hkmetin yarglanmas dndaki istekler kabul edilmiti. 19 Austos 1912de isyanclarla Osmanl hkmeti arasnda meydan gelen uyuma meyvesini vermekte gecikmemiti. Hasan Pritine hkmetin kabul ettii haklar zerine taraftarlarna skp terk etmelerini bildirmi, 20 Austos 1912de isyanclarn byk ounluu ehri boaltmt. Ayrca Hasan Pritine, Orta ve Gney Arnavutluka ektii telgraarla hkmetin Arnavut taleplerini yerine getirdiini, bu nedenle artk mcadeleyi srdrmelerine gerek kalmadn bildirmiti.94 Nitekim 22 Austos 1912de Hariciye Nazr Noradunkyan Efendi yapt aklamada Arna92 93

Tercman- Hakikat, No: 11267, 15 Austos 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11269, 17 Austos 1912, s. 2. Bu istekler 14 maddede toplanmt: 1. imdiki adliye usulnn uygun bulunmad yerlerde, uygulanmak zere bir kanun tasarsnn hazrlanmas. 2. Sava ve olaanst durumlar hari, kura askerlerinin hizmetlerini zellikle Rumelide yapmalar. 3. Daha nce msadere edilen ve eski eserlerden olan silahlarn sahiplerine iadesi. 4. Dil ve yerli gelenekleri bilen memurlarn tayini. 5. Yanya, Manastr ve Kosova dadi mekteplerinin Sultan haline getirilmesi ve yeni Sultan ve Ziraat mekteplerinin almas. 6. Medreselerin dzenlenmesi ve yenilerinin yaplmas. 7. Serbest olarak husus okullarn almasna izin verilmesi. 8. lk ve Ortaokullarda milli dilin okutulmas. 9. Naa, ticaret ve ziraatn dzenlenmesi, yeni yollarn yaplmas. 10. Nahiyeler kurulmas. 11. slam det ve ahlknn korunmas. 12. Hakk ve Sait Paa kabinelerinin Divan- Aliye sevkleri. 13. Son harekete katlm olan btn sululara genel af iln. 14. Harap edilmi ev ve meskenler iin Tanzimat verilmesi. (Bayar, age, s.782783; Uarol, age, s.379380) Aslnda Arnavutlarn talepleri 15 maddeden olumaktayd. On beinci madde Sultan II. Abdlhamidin tahta geirilmesiydi. Ancak hkmetin bu talepler karsnda asker sevkini tekrar gndeme getirmesi asilerin srar etmelerini nlemi ve 14 maddeden oluan talepleri kabul edilmiti. (Ahmed Agayef, Asilerin Metlibi, Tercman- Hakikat, No: 11275, 23 Austos 1912, s. 1.) elik, age, s. 459.

94

180

vutlara eski silahlarnn iade edileceini, ayrca silah tevzi etmek zere baz yerlerde silah depolar ina edileceini bildirmiti.95 syanclarla bir uzlamaya varld bu sradaAvusturya-Macaristandan da asileri teskin etmek veya kkrtmak iin alternatif teklier gelmiti. Avusturya-Macaristan devleti Hariciye nazr Kont Berchtoldun teklif ettii program iki maddede toplanyordu: 1. Memalik-i Osmaniyedeki btn anasr iin adem-i merkeziyet tatbiki. 2. Balkan hkmetlerine muhafaza-i skun iin nasihat itas.96 Gazi Muhtar Paa Jurnal gazetesine verdii beyanatta Kont Berchtoldun teklinin kesinlikle ret edildiini ve hibir surette adem-i merkeziyet usulnn tatbik edilmeyeceini, hele hele yabanc talebi kabul etmeyeceini ilan etmiti.97 Ancak Kont Berchtoldun teklini ngiltere ve Rusya hkmetleri kabul ettiklerini aklamlard.98 Fransa hkmeti ise tekli inceleyebileceini sylemiti. Teklife ilk bata hayretle yalaan Almanya olmutu. Almanya hkmeti kendisiyle grlp anlalmadan Kont Berchtoldun kirlerini basna aklamasna kzmt.99 Arnavut isyan ve istekleri kabine deiiklii ve meclisin feshedilmesi gibi ciddi sonular dourmasna ramen sona erdirilememiti. Keza Arnavutlarn elde ettikleri nemli imtiyazlar, blgede heyecana sebep olmu, hatta muhtariyet isteini dourmutu. Zira 1912 yl Eyll aynda Arnavutlukta yeniden hareketlenmeler grlmeye balamt.100 te yandan Arnavutlarn meclisin feshini talep etmeleri eitli tartmalar da beraberinde getirmiti. Dnemin nabzn tutan ke yazarlarndan Ahmed Agayefe gre, Arnavutlarn meclisin feshini istemeleri yersiz bir talepti. Hem bu istek tm Arnavutlar kapsamyor, hem de Arnavutlarn
95 96 97 98 99

Tercman- Hakikat, No: 11274, 22 Austos 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11273, 21 Austos 1912, s. 1. Ahmed Agayef, Bulgaristan ve Biz, Tercman- Hakikat, No: 11279, 29 Austos 1912, s. 1. Tercman- Hakikat, No: 11274, 22 Austos 1912, s. 2. Bayar, age, C. III, s. 793. 2 Eyll 1912de dzenlenen ttihat ve Terakki kongresinde Asilerin hemen btn istedikleri kabul edildii halde gene ekilmediklerini ve hatta Kprly, Selaniki tehdit ettiklerini grnce Hkmetin gz ald. Ancak bu zaman Kprlye nemli bir askeri kuvvet gnderildi. brahim Paa da asileri topla tfekle kesin olarak ezeceini bildirdi. Bu ciddi durumu grnce tabii olarak ihtilalciler ekilmek zorunda kald. ttihat ve Terakkinin kanun siyasetine iddet nam vererek ktleyen hkmet sonunda ayn siyaseti takip etti. denilmekteydi. (Bayar, age, C. III, s. 778)

100

181

tamam fesih isteinde bulunmuyordu. Bir defa Arnavutlarn, Arabistan, Suriye, Anadolu, Ermenistan, Trabzon, Kastamonu ve dier vilayetlerden gelmi olan mebuslarn dalmasn talep etmeye haklar yoktu. Ayrca Arnavutlarn bu isteklerini srf isyan bitsin diye kabul edivermek Osmanl devletinin gelecei iin tehlikeliydi. O gn meclisin feshini talep ederek buna muvaffak olanlar ileride sadrazam, nazrlar ve idare eklini isteyip istemeyeceklerini kim garanti edebilirdi? Seilecek yeni meclisi, mesela Anadolu istemez ise buna ne denilecekti?101 Selanik mebusu ve eski Naa Nazr Cavid Bey basna verdii demete, adeta ttihat ve Terakki fkrasnn szcln yaparak meclisin ancak kanun dairesinde fesh edilebileceini ifade etmiti. Cavid Bey, hkmetin isterse meclisi databilecei, ancak byle bir durumda memlekette daha byk bir ihtilal olaca, bu durumda ttihat ve Terakki fkrasnn merutiyeti korumak iin elinden geleni yapaca krindeydi. Ona gre Arnavut beylerinin Sultan II. Abdlhamidi tekrar tahta geirmek gibi gizli emelleri bulunmaktayd.102 Meclisin feshi konusuna halktan da tepki gelmiti. Selanikten ekilen telgrafta milletin meclisinin birka harisin yalanc tehdidi altnda kalnp fesh edilmesi durumunda, Selanik halknn en kat tedbirlere bavurmaktan ekinmeyecei ifade edilmekteydi. Trabzondan gelen telgraarda da halk merutiyetin muhafazasna alacaklarna dair yemin etmekteydi.103 Eyll 1912de isyann bastrlmas iin yaplan askeri harektla birlikte, blgede adliye tekilat kurulmas almalar balatlmt.104 Dhiliye Nazr Hac Adil Bey mecliste kendisine ynelik sorular yantlarken Arnavutluktaki slahat almalar hakknda olduka ayrntl bilgiler vermiti. Adil Bey konumasnda Kuzey Arnavutluk olaynn 24 Nisan 1912 tarihinde ortaya ktn, pek ve evresinde tedbirler alnarak hkmetin varln hissettirmeye altn, hkmet kona ve halk cahillikten kurtarmak iin okullar ina edildiini dile getirmiti.105 Arnavut asilerin talepleri kabul edilip isyan yattrlmaya baland srada blgede yaayan Hristiyan Malisrlerde de bir hareketlilik grlmt. Sofyada neredilen Mir gazetesinde Arnavutlara her trl imtiyazlar verildii halde Hristiyanlar her eyden mahrum kalmaktadrlar
101 102 103 104 105

Tercman- Hakikat, No: 11250, 29 Temmuz 1912, s. 1. Tercman- Hakikat, No: 11251, 30 Temmuz 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11257, 5Austos 1912, s. 2. fham, No: 1, 22 Eyll 1912, s. 1. elik, age, s. 463.

182

denilmekteydi. Bu haberin daha mrekkebi kurumamt ki birka Malisr airetinin Karadallar ile birleerek Osmanl askeri zerine hcum ettii haberi gelmiti. 22 Austos 1912de ise 400 kadar Malisr balarnda papazlar bulunduu halde Dra zerine hcum etmilerdi. Sabaha kadar devam eden arpmalarda Dra ahalisi de askerle birlemi ve Malisr hcumunu geri pskrtmt. Bu atmalarda 30 Malisr lm, 70e yankn yaralanmt. 1 jandarma ve 5 Dral hayatn kaybetmiti.106 Hkmet Malisrleri bu tr hareketlerinden vazgeirmek amacyla kodra Katolik piskoposunun korumas altnda Mslman ve Hristiyan Arnavut ileri gelenlerinden oluan bir heyeti blgeye gndermiti. Yine Podgorie ehbenderi Talyan Efendi Malisr reislerine Osmanl hkmetinin blgede slahatn icra edilmesi konusunda karar aldn, artk atein kesilmesi gerektiini sylemiti.107 Katolik piskopos ve papazlarnn tahriki, Avusturya ve Karadan teviki ile Katolik Arnavutlar Dra Basknn dzenlediler. Yine Hristiyan Arnavutlardan Malisrlerin isyan btn yaz boyunca devam etti, Eyll aynda kodra ve civarna hcum etmeleri zerine, 19 Eyll 1912de Kosovada bulunan Tahkik Heyeti reisi Mir brahim Paann kodraya gitmesi kararlatrld. Ayrca Malisr isyan hakknda icap eden tedbirlerin alnmas, brahim Paann kodra vali ve komutan Hasan Rza Bey ile birlikte almas kararlatrld.108 22 Eyll 1912de Kuzey Arnavutlukta karklk devam ederken kodra Glnn dousunda da son derece vahim olaylar meydana gelmiti. Osmanl hkmeti bu karkllar karsnda blgeye takviye olarak bir frka asker daha gndermek zorunda kalmt. Ayrca kodra ehri bir ka gnden beri Malisrler tarafndan muhasara edildii iin skpten acil olarak yardm talep edilmek mecburiyetinde kalnmt. Bu arada Karada hududu yaknlarndaki Tuz kasabas zerine Malisrler tarafndan bir hcum olmusa da Osmanl askerleri tarafndan pskrtlmt. Yenipazar sancanda sakin Malisrler de harekete gemi, blgedeki heyecan ve galeyan Slav ahalisine de sirayet etmiti. Talca kazasnda Arnavutlar harektta bulunan bir tabur askere hcum ettikleri gibi ayn kazada Slav kylleri jandarma mfrezesine taarruz etmilerdi.109
106 107 108 109

Tercman- Hakikat, No: 11276, 24 Austos 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11275, 23 Austos 1912, s. 2. Uarol, age, s. 381. fham, No: 1, 22 Eyll 1912, s. 2.

183

3.3. Avrupa Devletlerinin Mdahalesi Osmanl Devletinin bir i meselesi olarak ortaya kan ve sonra uluslararas boyut kazanan ilk olay Arnavutluk meselesi deildi. Daha nce Srp, Yunan, Bulgar, Msr Valisi Mehmet Ali Paa isyanlar i mesele olarak balayp d mdahalelere sebebiyet vermiti. te Arnavut isyan da zamanla uluslararas bir mesele haline getirildi. Rusya, Balkan devletleri aracl ile Osmanl devletini srekli bask altnda tutmay, bu devletleri Slav nfuzu altna alarak boazlara doru yaylmay, yine ayn devletlerden yararlanarak Avusturya-Macaristan mparatorluunun Balkanlarda yaylmasn nlemeye almaktayd. Avusturya ise, Balkanlarda Rus nfuzunu baltalamay, kendisine Selanik dorultusunda bir yol amay ve muhtar bir Arnavutluk kurulmasn salayarak Srbistana Adriyatik yolunu kapatmay dnmekteydi. Avusturya bu politikada Almanyadan da destek grmekteydi.110 Ayrca Avusturyay destekleyen lkeler arasnda talya da vard. Ancak talya gl bir Arnavutluk yerine, Osmanl Devletine bal zayf bir Arnavutluk istemekteydi. Arnavutlukta muhtariyet idaresine gei iin daha 1898 senesinden beri Avusturya ve talyann arasnda bir birliktelik bulunmaktayd. Bunun yan sra, Avusturya-Macaristan hkmeti 1908 ylnda Bosna-Herseki ilhak ettii zaman, Avrupann kaplarn amak iin Arnavutlukta muhtariyet idaresinin tatbikine karar vermiti.111 Bu dnemde talya Hariciye Nazr Msy Titovni yapt aklamada Arnavutluk zerinde talya ve Avusturya devletlerinin kendi karlarna olan hedeerini aklamaktan ekinmemiti. Titovni, beyanatnda, (Arnavutlarn) yalnz limanlarna ehemmiyet veriyoruz. Zira onlar Avusturya ve talya hkmetlerine sevkl-cey nokta-i nazarndan Adriyatikte byk bir k bahedecektir. Binaenaleyh talya hkmeti onlar Avusturyaya terk etmek istemedii gibi Avusturya dahi talyaya brakmak istemiyor. Tarafeynden biri bu bbda bir harekette bulunursa dieri btn kuvvetiyle buna mmnaat edecektir demiti.112 Hkmetin Arnavutlara tand haklarn tatbikine balanaca srada Trkleri Balkanlardan atmak isteyen Balkan devletleri Osmanl Devletine kar birlikte hcum etmeye karar vermilerdi. 8 Ekim 1912de ilk olarak Karada Osmanlya saldrm, 17 Ekim 1912de ise Osmanl ile Bulgaris110 111 112

elik, age, s. 485. Tercman- Hakikat, No: 11386, 28 Ekim 1912, s. 3. Tercman- Hakikat, No: 11258, 6 Austos 1912, s. 1.

184

tan, Srbistan ve Yunanistan arasnda sava balamt. Tam bu srada be Avrupa lkesi (Avusturya-Macaristan, ngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya) Rumeli vilayetlerinde slahat yaplmas konulu bir notay Babliye sunmulard.113 te yandan Balkan savann balamas, Arnavutlar ikiye blmt. zellikle Osmanl kuvvetlerinin malubiyetiyle Arnavutlukun neredeyse tamamnn Balkan devletleri tarafndan igali Arnavutlar iki tercih arasnda brakmt. Ya dman igali altnda esir yaayacaklar ya da zgrlk ve bamszlk elde edinceye kadar savaacaklard. Arnavutlar bu tercihlerden ikincisini kendilerine hedef semilerdi. Bu arada Yanya kalesinde Yunanllara ve kodra kalesinde Karadallara kar btn imknszlklara ve yardm ihtimali olmamasna ramen byk bir direnite bulunmulard.

4. Arnavutlukun Bamszl ve Londra Konferans

Bu ortamda Arnavutlukun her yerinde, zellikle de Kosova ve Makedonyada Anavatann Kurtuluu Gizli Tekilat tarafndan tertiplenen toplantlar yaplmt. Bu gizli tekilat, 16 Kasm 1912de skpte byk devletlere bir beyanname yollayarak, Arnavutlarn, Trk hkimiyetinin devam iin deil kendi memleketlerinin bamszl iin silaha sarlacaklarn bildirmiti. Ayrca drt Arnavut vilayetinde, yabanc hkimiyetinin hibir trne artk msaade etmeyeceklerini ilan etmiti.114 Yine Kasm aynda Romanyadaki Arnavut mlteciler organizasyonu, smail Kemal Bey bakanlnda, Bkrete Arnavut Milli Kongresinin hazrlklar iin toplanmlard. smail Kemal Bey, bu toplantlar sonrasnda AvusturyaMacaristan Dileri Bakan Kont Berchtold ile Budapetede bir grme yaparak Avusturyann desteini salamaya almt. Devam eden gnlerde smail Kemal Bey Triesteye gelmi, oradan Arnavut ileri gelenleri ile Arnavutluktaki belediye ve derneklere telgraf ekerek Avlonyada bir kongre toplanmasn istemiti.115 Bu srada Osmanl bakanlar kurulundan kan bir karar ilgi ekiciydi. Bu karar ile smail Kemal Beyin arkadalar ile Avlonyada Arnavut siyasi meselesi hakknda yapaca kongreye engel olunmamas istenmiti. Hlbuki gazetelerde Arnavutluk muhtariyet ve istikllinden bahsedilmeye balanmt.116 Bu artlar altnda smail Kemal Bey nce Romanya yolu ile Triyesteye, oradan da yolda kendisine katlan Arnavut vatansever ve aydnlardan olu113 114 115 116

Bayar, age, C. III, s. 796. elik, age, s. 487. Age, s. 487. Tercman- Hakikat, No: 11370, 4 Aralk 1912, s. 1.

185

an bir gurupla Draa gitmiti. Osmanl Devletinin harbi kesin olarak kaybettii inancyla Drata 26 Kasm 1912de bamszlk ilan edilmiti. Fakat Dra halk Osmanllarn yenildiine inanmadklarndan ve kendi askerlerinin kodradan Karadaa kar savatklarn dnerek smail Kemal Beye uymamlard.117 Bunun zerine yine smail Kemal Bey liderliinde, Avlonyada Mslmanlar, Ortodokslar ve Katolikleri temsil eden 83 delegenin itirak ettii, Arnavut Milli Kongresi toplanmt. Kongre, grmeler sonunda 28 Kasm 1912de Arnavutlukun bamszln kesin olarak ilan etmiti.118 4 Aralk 1912de ise Avlonyada ilk Arnavut geici hkmeti ve 18 kiilik bir milli meclis kurulmutu. Ayrca Geici Arnavut Hkmeti bakan smail Kemal Bey, ayn tarihte Babliye u telgraf gndermiti: imdiye kadar Hkmet-i Osmaniyyeye sadk kalan, bu sadakati nkz her trl ahvalden ictinab eden, daima Hkmet-i Osmaniyyeye yardm eyleyen kodra ve Yanya vilayetleri hukuk- milliyelerinin muhafazas iin, mstakil hareket eylemee mttehiden karar verdiklerinden Hkmet-i Osmaniyenin kendilerine diri-i muvenet buyrulmasn reca eylerler.119 Bu telgraf stiklal yani bamszlk anlamna gelmekteydi. Oysa birka ay nce smail Kemal Bey Korfuda bir Yunan gazetesine Arnavutluk meselesi hakknda yapt aklamada mstakil Arnavutluk peinde kotuunu sylemekte, ancak cmlemizin saadeti hsn-i idareye malik bir Trkiyenin mevcudiyeti ile kaimdir demekteydi.120 Tercman- Hakikat yazar Ahmet Agayefe gre Arnavutlarn bamszlk istemeleri ve bu amaca ulamalar hem kendileri hem de Osmanl devletinin gelecei iin tehlikeliydi. Drt tarafndan eitli millet ve kavimlerle evrili olan Arnavutlukun yalnz bana yaamas mmkn gzkmemekteydi. Osmanldan ayrldktan sonra g koullar altna decekleri akt. Arnavutluk Osmanl Devleti asndan Batda koruyucu bir siper vazifesi grmekteydi. Arnavutlar bamszlk istemekle kendilerini ve btn Osmanll tehlikeye atmlard.121
117 118 119

Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III, s. 378. Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi, C. VI, s. 3498; Bozbora, agm, s. 586. smail Hakk Okday, Yanyadan Ankaraya, Sebil Yaynlar, stanbul, 1994, s. 79. Ayrca Osmanl hkmetine gnderilen ve bamszl bildiren bir telgraf iin bkz. ATASE, A49557, D4, F2. Tercman- Hakikat, No: 11257, 5 Austos 1912, s. 2. Ahmed Agayef, Tercman- Hakikat, No: 11260, 8 Austos 1912, s. 1. Bir taraftan da 10 Aralk 1912de Saraybosnaya rar ve hicret etmi olan Arnavutlar bir meclis oluturarak mzakerelerde bulunmular, sonu olarak Kont Berchtold, ngiltere kral ve bavekiline mracaata karar vermilerdi. Yaptklar mracaatta Kont Berchtold ve ngiltere hkmetinden, Arnavutlarla meskn olan vilayetlerin birbirinden ayrlmasna imkn braklmadan mstakil Arnavut hkmetinin tesisine almalarn istemilerdi. (Tercman- Hakikat, No: 11376, 10 Aralk 1912, s. 2.)

120 121

186

Geici Arnavut Hkmeti, bamszln tantabilmek iin byk devletlere telgraa bavurdu. Bunun zerine 3 Aralk 1912de talya ve Avusturya konsoloslar smail Kemal Beye hkmetlerinin Arnavut kavmi hakknda gzel hisler beslediklerini, Arnavutlarn ilerlemesine ve refahna ehemmiyet vermi olduklarn ve Arnavutlua manevi destekte bulunacaklarn beyan etmilerdi.122 Osmanl hkmeti ise ald karar ile smail Kemal Beye Osmanlya bal ve Arnavutlarn yaad yerleri kapsayacak ekilde zerk ynetimin kurulmasn desteklediklerini, ancak bamsz Arnavutluk krine kar olduklarn, Arnavutluk iine byk devletlerin karmalarn kabul etmeyeceklerini, bu nedenle de kir ayrlna dlmemesinin nemini hatrlatm, Arnavutlardan Avusturya ile talyann telkinlerine kaplmamasn istemiti.123 Gelimeler ilgin bir ekilde 1878 ylndaki Berlin Antlamas ncesi ve Prizren Birliinin ortaya kyla benzerlikler gstermekteydi. Osmanl hkmetinin Geici Arnavut Hkmetinden beklentisi kendisine bal kalmalarn salamakt.124 Tercman- Hakikat gazetesi Arnavutlukun bamszlnn gndemde olduu bu tarihlerde zm nerileri sunmutu. Bu cmleden olarak gazete, Arnavutluk iin nasl bir idarenin daha uygun olacan ortaya koymutu. Buna gre Arnavutluk iin trl idare tarz tasavvur olunabilirdi: 1. Eskisi gibi tamamyla Osmanl vilayetleri olarak kalmas. 2. Bsbtn istiklal ile bir beylik tekil etmesi. 3. Osmanl hkmranl altnda idari bir muhtariyete sahip olmas. Osmanl basnna gre Arnavutlukun bsbtn istiklal kazanp bir beylik tekil etmesi mmkn gzkmyordu. Bir defa hkmetin riyasetini ele alacak zat kim olacakt? Bu bir Arnavut beyi olamazd. nk hemen her kasabada mevcut olan Arnavut beyleri birbirlerini kabul etmiyorlard. Zira ok az iyi tahsil grm olan bu beyler birbirlerini ekememekteydi. Bu sebeple hkmet bakannn Romanyada, Bulgaristanda, Yunanistanda
122 123

Tercman- Hakikat, No: 11370, 4 Aralk 1912, s. 2. elik, age, s. 488. Avlonyada smail Kemal Beyle baz beylerin istiklal ilan etmeleri Arnavut kavmine gcenilmesini gerekli klmad, nk bu beylerin Arnavut kavmi ile olan alakalarnn ehemmiyet verilecek deerde olmad yorumlar da yaplmt. Buna gereke olarak da Arnavutlardaki din ve ahlak duygularnn kuvvetli olduu, Trklerle asrlardan beri savata, barta, karada, denizde kanlarn kartran Arnavutlarn her vakit hilafet makamna ve Trkle tam ve samimi bir ballk gsterdikleri ileri srlmt. (Tercman- Hakikat, No: 11370, 4 Aralk 1912, s. 1) elik, age, s. 488489.

124

187

olduu zere Avrupa hkmet ailesinden bir prens olmas gerekmekteydi. Hlbuki bu memlekette ahali byk ekseriyetle Hristiyan olduu halde Arnavutlukta ahali ounlukla Mslmand. Yani Arnavutluk bir slam memleketiydi. Bir slam memleketine Hristiyan birinin kral tayin edilmesini Arnavutlar kabul edecekler miydi? Ayrca mstakil bir hkmete lazm olan yalnzca bakan deildi. Sosyal ve siyasi btn ileri grecek daireler de lazmd. Btn bu iler iin gerekli bir bte, asayii temin iin polis ve jandarma, hudutlar muhafaza iin ordu gerekiyordu. Bunlar nasl olacakt? Arnavutlukta yol, imendifer, mektep, ziraat, ticaret, zanaat, hemen hibir ey yoktu. Bunlar az zamanda nasl vcuda getirilecekti? Arnavutluka teden beri pek alakal olan Avusturya-Macaristan ile talya mstakil bir Arnavutlukun muhta olaca eyleri yapacak myd? Bunlar, meselenin hep aktan yazlabilecek olan d yzyd. Meselenin i yzne baklacak olursa mstakil bir Arnavutluk, zararl bir hayaldi. Bu durumda en makul olan nc idare tarz idi. Zira Arnavutlukun bulunduu corafyada gl bir Osmanl devletine ihtiyac hi de inkr edilemeyecek bir hakikatti. Bu hakikati gerek dini ballk ve gerekse tarihi gemi zorunlu klmaktayd.125 Yine Tercman- Hakikatta 6 Aralk 1912de Arnavutlukun muhtariyeti hakknda u kirler ne srlmekteydi: O halde Osmanl hkmranl altnda muhtar bir Arnavutluk nasl olur? lk nce, Arnavutluka Osmanl devlet adamlarndan, dnyaca takdr edilmi olan bir muktedirin, belirli mddetle umumi vali olarak tayni gerekmektedir. Burada dikkat edilecek nokta, bu valinin Arnavut ve Hristiyan olmamasdr. Valinin refakatinde, yine belirli miktarda, mesela Osmanl, Avusturya-Macaristanl, de talyal, dokuz zattan oluan bir istiare heyeti bulunabilir. Bundan sonra ahalinin seimiyle bir millet meclisi teekkl etmelidir. Arnavutlukta seim meselesi gayet mhimdir. Arnavutlukta zabit ve jandarma tekilinde de Avusturya-Macaristanl ve talyal jandarma zabitlerinden istifade olunabilir, yalnz burada pek dikkate ayan bir nokta vardr: Arnavutlukta bilhassa imali ve garbi ksmlarnda bu devletlerin teden beri mevcud nfuz mntkalar vardr. Jandarmann tekil ve tenski iin mezkr memleketlerden zabit ve mrebbi getirilecei vakit, vaktiyle Makedonyada olduu gibi, mntka mntka tensik daireleri ayrlmamal, bu zabitleri her mntkada muhtelit bir surette istihdam etmelidir. Bu suretle iki devlet arasnda rekabet husulne mani olunmu olur. ktisadi teebbsler iinde
125

Tercman- Hakikat, No: 11371, 5 Aralk 1912, s. 1.

188

teekkl edecek irketlerin muhtelit olmasna dikkat olunmamaldr. Arnavutluk, bugn kendi geliriyle kendini idare edemez. Hayli zaman da idare edemeyecektir. Muntazam bir btesi yaplp da geliriyle masraf tanzim edildikten sonra kalacak noksan biz tela etmeliyiz. Vereceimiz bu para istiksar olunacak bir ey deildir, zan ederiz. Zaten iktisadi teebbsler sayesinde Arnavutluk az zaman da bu nakd muavenetten kendisini kurtarr. Arnavutluk bir slam memleketidir. Bize maddi ve manevi ball vardr. Muhtariyeti zaruridir. Arnavutlukta en byk nfuz hissesi bizde kalmak zere ksmen beynelmilel bir idare ekli bulunmaldr. O vakit Arnavutlukun Trkiye, Avusturya-Macaristan, talya ve Arnavutlukta haylice Ulah bulunmak hasebiyle Romanya arasnda bu balant ve itilaf noktas olmas kabildir. Bundan Arnavutluk her suretle mstefd olur. Ne Islav hkmetleri, ne de Yunanllar tarafndan tecavze urayamaz. Binaenaleyh muhtar Arnavutluk hidiviyetine doru bir adm atlmasn temenni edelim.126 10 Aralk 1912de Rus diplomatlar, Arnavutlukun Trk hkimiyeti altnda kalmak zere muhtariyetle idaresini ve byk devletlerin hi birinin burada imtiyazl bir mevkide bulunmamasn ne srmekteydi. Bunun yan sra Rusya hkmeti uluslararas bir konferans toplanmasn gereksiz olarak grmekte, sadece elilerden oluan bir konferansn buna lzum brakmayaca kanaatini tamaktayd.127 Rusya bu beyanat vere dursun, ayn tarihte iki slam ve bir Katolik Arnavuttan oluan bir heyet Bkree gitmek zere hareket etmi bulunmaktayd. Bu heyete Bkrete iki Ortodoks Arnavut katlacak ve heyet Avrupada Arnavut meselesi lehinde siyasi temaslarda bulunduktan sonra Elbasana avdet edecekti.128 Bu dnemde (15 Aralk 1912de) Srbistan ise Arnavutlarn milliyetilik hislerinden mahrum olduuna dair kirler beyan etmekteydi. Srplar, Arnavutlukun bamszln ngilterenin himayesinde teekkl ettii takdirde Srbistan ve Yunanistan tarafndan kabul olunacan ifade etmekteydi.129 Oysa bu srada Avusturya ve talya hkmetleri, Arnavutlar tarafndan bamszlklarnn kabul hususundaki bavurularna olumlu cevap vermilerdi. Bylece Arnavutluk, bir Avrupa devleti eklinde telakki edildiinden tarafszl byk devletlerce teminat altna alnmt. Bununla birlikte
126 127 128 129

Arnavutlua Dair 3, Tercman- Hakikat, No: 11372, 6 Aralk 1912, s. 1. Tercman- Hakikat, No: 11376, 10 Aralk 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11376, 10 Aralk 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11381, 15 Aralk 1912, s. 2.

189

Arnavutlukun tarafszl hakknda alnacak karar Londrada toplanacak serler konferansna braklmt.130 Osmanl taraf ise, konferans srasnda Arnavutlukun Osmanl hanedanndan bir prens tarafndan ynetilmek zere Osmanl padiahnn hkimiyetinde muhtar bir ynetime kavuturulmasn teklif etmiti.131 Osmanl teklini kabul eder grnen Londra Konferans, Arnavutluk bamszln 17 Aralk 1912de tanyarak baz kararlar alm, snrlarn tespitinin yine byk devletler araclyla yaplacan ilan etmiti. Buna gre, Osmanl egemenlii altnda kendi imknlaryla yaayabilecek zerk bir Arnavutluk kurulacak ve bu zerklik byk devletlerin himaye ve kefaletine dayanacakt. zerk Arnavutlukun snrlar Yunanistan, Srbistan ve Karada snrlarna uzanacakt. Ayrca Arnavutluk kylarnda Srbistana byk devletlerin kefaletine dayanan serbest bir ekonomik mahre verilecekti. Ancak snrlarn tayini meselesinde anlamazlk km, Arnavut delegasyonu iki milyondan fazla nfuslu bir Arnavutluk kurulmasn, Balkan lkeleri ise ancak drt yz bin nfuslu bir Orta Arnavutluk kurulmasn istemilerdi. Ocak 1913e gelindiinde Arnavutluk zerinde trl projeler retilmi bulunuyordu. Balkan projesi, Arnavutluka hudut olarak Derin havalisini, Batda Karaderinden Ohri glne kadar olan mntkay, Gneyde de Adriyatiki Avlonyaya balayan aksam brakyordu. Bu proje Karadaa kodray, Srplara btn Epir ktasn brakyordu. Avusturya kendi himayesi altnda bulunan Katolik Malisrlerin Arnavutluktan ayrlmamasn istiyor, hatta kodrann bile esasen Arnavutlukta bulunmasn, dolaysyla bu mntkaya katlmasn talep ediyordu. Bu halde Arnavutluk hududu Kuzeyde peke kadar uzanacak ve bu suretle Ohri glne doru Debre ile Yakovay ihata edecekti. Baka bir bak asyla Avusturya projesi Pritineye kadar uzanacakt. Hatta Avusturya, Byk Arnavutluku savunmakta, kodra ve Yanyadan baka pek ve Prizren gibi yerlerin de Arnavutluka balanmasn istemekte, kodrasz, Yanyasz ve Prizrensiz bir Arnavutlukun, kalbi ve midesi olmayan bir vcuda benzeyeceini ifade etmekteydi. Bu iki bak as arasnda byk devletler bir birleme noktas aramlar, talya bamsz fakat zayf bir Arnavutluk istediinden kodrann Karadaa braklmas hususunda srar etmi, Rusya Srbistan iin Yanya ve Yakova havalisini braktrmak istemiti.132
130 131 132

Tercman- Hakikat, No: 11383, 17 Aralk 1912, s. 1. elik, age, s. 489. fham, No: 112, 13 Ocak 1913, s. 2; Armaolu, age, s. 671672.

190

Konferansta bu tartmalar yaplrken Balkan mttek devletleri Yanya ve kodradan baka hemen btn Rumeliyi ele geirmilerdi. etin bir savunmadan sonra 20 ubat 1913te Yanya, 23 Nisan 1913de kodra teslim olmutu. kodray nce Hasan Rza Paa, onun Esat Paa Toptani tarafndan ldrlmesinden sonra da Esat Paa savunmutu. Osmanl Devleti, 30 Mays 1913 tarihinde Birinci Balkan Sava sonunda imzalanan Londra Bar Antlamas ile Arnavutlukun snrlarnn izilmesini byk devletlere brakmt. Bylece Osmanl Devleti, Arnavutlukun bamszln tanyarak Arnavutluk zerindeki haklarndan vazgemek zorunda kalm ve Balkanlarda Arnavutlarn yaadklar topraklar da kaybetmiti.133 Londra Konferans kararlarna gre, 29 Temmuz 1913te Arnavutluk alt byk devletin kefaleti altnda tarafsz ve veraset sistemine dayanan bir prenslik olacak,134 Prens bu devletler tarafndan seilecek, Osmanlnn Arnavutluk zerindeki btn egemenlik balar kesilecek, milletleraras bir denetleme komisyonu (iinde bir Arnavut temsilci bulunmak artyla) hkmetin idare ve maliyesine nezaret edecek, Arnavutluk Devletinin jandarmas Avrupal subaylar tarafndan kurulacak ve dzenlenecekti. Ayrca Londra Konferansnn tayin ettii snrlara gre Arnavutluk kendi istekleri karsnda yar yarya klmt. Kurulan bu Arnavut Prenslii, Arnavut etnik unsurunun yaad corafya ile kyaslandnda olduka dar bir alan iermekteydi. Manastr Srplarla Bulgarlar arasnda paylatrlm, Karadaa da kuzeyde kodra Vilayetinden baz topraklar verilmiti.135 Neticede Balkan Savalar sonunda Arnavutluk 25.734 km geniliinde ve 800.000 nfuslu bir devlet olarak Osmanldan ayrlmt.136 Batl devletlerce oluturulan yeni prenslik, Balkanlarda yaayan 1,5 milyon Arnavut halkn ancak bu kadarnn izilen yeni snrlar iinde kalabildiini gstermekteydi. Konferans bamszl tanrken, Arnavut halk da uzun ve kark bir siyasi hayata balamt. Zira Arnavutlukta gelimeler bamszlk sonras farkl boyutlara ulamt. 14 Ekim 1913te Esat Paa, Toptani Avlonya hkmetini tanmayarak Drata yeni bir hkmet kurmutu. 24 Ocak 1914te ise bu defa smail Kemal Bey, Arnavutluktaki ikilie son vermek iin hkmetten ekilerek talyaya gitmiti. Bu arada Arnavutluun bana gemek zere pek ok aday ortaya kmt. Albert Gika ve Aladro Kastriyoti gibi kendilerini ok nceden bu
133

Oktay Gkta, Balkanlarn Anahtar lkesi Arnavutluk, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1995, s. 1. Andonyan, age, s. 173. Castellan, age, s. 392393. Ylmaz ztuna, Rumelini Kaybmz 93 ve Balkan Savalar, tken, stanbul, 1990, s. 185.

134 135 136

191

prenslie aday gsterenlerin dnda, Osmanl ehzadeleri, Arnavut asll baz Osmanl paalar ile Msrdaki Kavalal Mehmet Ali Paann torunlar da adaylar arasndayd.137 Daha nce 6 Aralk 1912de Prens Sabahaddin Beyin Arnavutluk prensliine tayini meselesi gndeme gelmiti.138 Yine ayn dnemde Roma ve Viyana hkmetleri, aslen Arnavut olup Msr Hidivinin amcas olan Prens Fuad Paann Arnavutluk prensliine tayinine scak bakyorlard. Prens Fuad Paa Viyanada ikamet ettii birka hafta zarfnda Kont Berchtoldun ilgisini ekmeye muvaffak olmutu. Ayrca Prens Fuad Paann Arnavutluk prensliine aday gsterilmesi baz siyasi guruplarca da kabul edilmekteydi. Zira Fuad Paa, aktan aa talyan yanll yapan Hidiv Mafurun biraderiydi. Ayn zamanda harbiye mektebinde tahsil grm, bir istihkm topu alaynda mlazm rtbesiyle vazife almt. Prens Fuad Paann kodra, Yanya ve Prizren de dhil olmak zere byk bir Arnavutluk tesisi krinde olduu ve ayrca byk devletlerin Fuad Paann tahta gemesiyle tarafsz bir Arnavutlukun teekklne taraftar olduu grlyordu.139 27 Aralk 1912de Prens Ahmed Fuad Paann Arnavutluka gidecei bildirilmi, Avlonyadan veyahut oraya yakn sahil noktasndan emrinde yeterli miktarda bir kuvvetle karaya karak Arnavutluk hkmetini iln etmek ve bu suretle bir emri vaki yapmak emelinde bulunduu yazlmt.140 8 Mart 1913te gelen haberler Arnavutluka bir namzedin daha ortaya ktn gsteriyordu. Dk Domanpanisenin Arnavutluk prensliine tayini byk devletlerce kabul grmekteyse de henz Roma ve Viyana basn bu kiinin Arnavut prensliine namzetliini dorulam bulunmuyordu.141 Sonunda birok adayn talip olduu Arnavut Prensliine byk devletler Alman asll Prens Wiedi semilerdi. Arnavutluk Prensliine bir Alman prensin getirilmesi, talyann Almanya ile ztlamasna sebep olduysa da, Prens Wied, 17 Mart 1914te Wilhelm I. san ile talyan, Fransz ve ngiliz birliklerinin eliinde Draa gitmiti. I. Wilhelm, Turhan Paa bakanlnda ilk hkmeti kurmu, fakat Arnavutlukta sadece 6 ay kalabilmi, kan karklklar nedeniyle142 lkeyi terk etmek zorunda kalmt.143
137 138 139 140 141 142 143

elik, age, s. 521. Tercman- Hakikat, No: 11372, 6 Aralk 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11385, 19 Aralk 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, No: 11390, 24 Aralk 1912, s. 2. Tercman- Hakikat, 11 ubat 1913, s. 2. Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III, s. 378 Castellan, age, s. 392393.

192

Osmanl Devleti kendisinden ayrlarak kurulan Arnavutluku tanmakta acele etmemiti. Babli Arnavutlukun bamszln 9 yl resmen deil zmnen tanm, buna gereke olarak da kurulu tarihinin kendisine resmen bildirilmediini gstermiti. Ancak iki lke arasnda ekilen telgraarn cretlerinin bltrlmesi meselesi ortaya knca Arnavutlukun hangi tarihten itibaren Osmanldan ayrld mevzuu bahis olmu, Osmanl Hariciye Nezareti Arnavutlukun 11 Austos 1913 tarihinde kurulduunu ve bu tarihten itibaren Osmanl Devletinden ayrlm addolunmas gerektiini Sadrazamla bildirmi ve bu tarih Meclis-i Vkelada grlp kabul edilmiti.144 Sonuta Tanzimat Fermannn ilanyla balayan ve I. Meruiyet dneminde g kazanan Arnavut bamszlk hareketi, 18771913 arasnda 35 yllk bir srecin sonucunda baarya ulamtr. Bu srecin baarya ulamasnda Arnavutlarn siyasi ve askeri mcadelelerinin yan sra eitim ve kltr faaliyetlerinin de byk etkisi grlmt. Bu arada Osmanl ynetiminin izledii politikalar ile Balkan lkeleri ve Batl devletlerin meseleye mdahil olmalarnn itici bir g meydana getirdii aikrdr. Uzun sre kendi ilerinde bir birlik oluturamayan Arnavutlar, bu ok ynl etkileimlerin sonunda milli bir bilince kavumulardr. Bu srete tm yaananlar Arnavut ulusal hareketini destekleyenleri birbirine balad gibi, bamszlk sreci Arnavutann yan sra Arnavut kltrnn gelimesine de ciddi bir katkda bulunmutur. Neticede Balkanlarda ilk kez Mslman bir unsur bamsz bir devlet olarak ortaya kmtr.

144

Yasemin Saner Gnen, Osmanldan 1913te Ayrlmt, Babli Arnavutluku Neden 9 Yl Resmen Tanmad?, Toplumsal Tarih, C. XII, S. 71, Kasm 1999, s. 45; hsan Burak Birecikli, Arnavutluk Meselesi zerine Bir Deerlendirme, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi (Prof. Dr. Reat Gene Armaan zel Say-II), C. XXIX, Ankara, Temmuz 2009, s. 10391040.

193

KAYNAKA
Arnavutlua Dair 3, Tercman- Hakikat, No: 11372, 6 Aralk 1912. Arnavutluk, Trk Ansiklopedisi, C. III, stanbul 1971. Bulgaristan ve Biz, Tercman- Hakikat, No: 11279, 29 Austos 1912. Agayef, Ahmed. Asilerin Metlibi, Tercman- Hakikat, No: 11275, 23 Austos 1912. Alkan, Ahmet Turan. kinci Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit Yaynlar, Ankara, 1993. Alpan, Necip. Prizren Birlii ve Arnavutlar, ada Basmevi, Ankara, 1978. Andonyan, Aram. Balkan Sava, ev. Zaven Biberyan, Aras Yaynclk, stanbul, 2002. Armaolu, Fahir. 19. Yzyl Siyas tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2003. Bayar, Celal. Ben de Yazdm - Milli Mcadeleye Gidi, C. II-III, Sabah Kitaplar, stanbul, 1966. Bello, Hasan. Osmanl ve Arnavut Kaynaklarna Gre Arnavutlukta 1911 Malisrler syan, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2009. Birecikli, hsan Burak. Arnavutluk Meselesi zerine Bir Deerlendirme, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi (Prof.Dr. Reat Gene Armaan zel Say-II), C. XXIX, Ankara, Temmuz 2009, s. 10231046. Bozbora, Nuray. Arnavut Milliyetiliinin Geliimi, Balkanlar El Kitab, der. Osman Karatay ve Bilgehan A. Gkda, C. I, Karam Yaynlar, Ankara, 2006, s. 568588. Bozbora, Nuray. Osmanl Ynetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusuluunun Geliimi, Boyut Kitaplar, stanbul, 1997. Castellan, Georges. Balkanlarn Tarihi, ev. Ayegl Yaraman, Milliyet Yaynclk, stanbul, 1992. Clayer, Nathalie. Bektailik ve Arnavut Ulusuluu, ev. O. Kololu, Toplumsal Tarih, S. 2, ubat 1994, s. 5861. elik, Bilgin. ttihatlar ve Arnavutlar II. Merutiyet Dnemi Arnavut Ulusuluu ve Arnavutluk Sorunu, Bke Yaynlar, stanbul, 2004.

194

Danman, Zuhuri. Osmanl mparatorluu Tarihi, C. XIV, Zuhuri Danman Yaynevi, stanbul, 1966. Danimend, smail Hami. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. IV, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1947. Fshazi, Falma. 2. Merutiyet ve Arnavutluktaki Osmanl Algs: Arnavutlarla Osmanlnn Dman Olduu O An, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, S. 38, Mart 2008, s. 161178. Gazmend, Shpuza. Arnavutlar ve Jn Trk Devrimi, Osmanl, C. II, Ankara, 1999, s. 465473. Gkta, Oktay. Balkanlarn Anahtar lkesi Arnavutluk, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 1995. Hall, Richard C. Balkan Savalar 19121913 I. Dnya Savann Provas, ev. M. Tanju Akad, Homer Yaynlar, stanbul, 2003. rtem, Sleyman Kni. Osmanl Devletinin Makedonya Meselesi Balkanlarn Krdm, haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel Yaynlar, stanbul, 1999. Jelavich, Barbara. Balkan Tarihi: 18. ve 19. Yzyllar, ter. hsan Durdu, Haim Ko ve Glin Ko, Kre Yaynlar, stanbul, 2006. Jorga, Nicolae. Osmanl mparatorluu Tarihi (17741912), C. V, ev. Nilfer Epeli, Yeditepe Yaynevi stanbul, 2005. Karal, Enver Ziya. Osmanl Tarihi, C. IX, TTK, Ankara, 1999. Kuran, Ahmet Bedevi. nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, Tan Matbaas, stanbul, 1948. Kutay, Cemal. Paalar Kavgas, Tarih Yaynlar, stanbul, 1964. Kle, Sleyman. Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir Yaynlar, zmir, 1944. Okday, smail Hakk. Yanyadan Ankaraya, Sebil Yaynevi, stanbul, 1994. ztuna, Ylmaz. Rumelini Kaybmz: 93 ve Balkan Savalar, tken, stanbul, 1990. ztuna, Ylmaz. Trkiye Tarihi, C. XII, Hayat Kitaplar, stanbul, 1967. Pakaln, M. Zeki. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I, MEB, stanbul, 2004.

195

Resimli-Harital Mufassal Osmanl Tarihi, (Heyet), C. VI, Gven Basmevi, stanbul, 1972. Rza Nur. Hayat ve Hatratm, C. II, stanbul, 1992. ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilmi. Muhalefetin as, Konstantiniyye, 1331. eyhlislam Cemaleddin Efendi. Siyasi Hatralarm, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1978. vgn, Hale. Arnavutlarda Milli Bilincin Gelime Srecinde Yaanan Siyasi Olaylar, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 147, Aralk 2003, s. 132136. vgn, Hale. Osmanl Ariv Belgeleriyle 19021908 Yllarnda Makedonya (Rumeli Vilayeti) Sorunu, Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C. XII, Say 12, Ankara, 1996, s. 241269. Uarol, Rfat. Gazi Ahmet Muhtar Paa Bir Osmanl Paas ve Dnemi, Milliyet Yaynlar Tarih Dizisi, stanbul, 1976. Yasemin, Saner Gnen. Osmanldan 1913te Ayrlmt, Babali Arnavutluku Neden 9 Yl Resmen Tanmad?, Toplumsal Tarih, C. XII, S. 71, Kasm 1999, s. 47. Yiit, Ycel. Milliyetilik anda Prizren ttihat Cemiyeti, Turkish Studies, Vol. 4/8, Fall 2009, s. 24622491. Ariv Belgeleri Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), A.MKT.MHM, 486/60-79. BOA, HR.SYS, 145/57. BOA, HR.SYS, 134/3-34. BOA, HR. SYS, 150/16. BOA, HR. SYS, 151/52-82. BOA, HR. SYS, 145/27. BOA, Y.PRK. MYD, 2/1-5. BOA, Y.PRK.MYD, 2/1-2. Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi (ATASE), A-49557, D-4, F-2.

196

Gazeteler fham, No: 1, 22 Eyll 1912, s.12; No: 107, 1 Temmuz 1912; No: 112, 13 Ocak 1913, s. 2. ttihad, 18 Haziran 1911, s. 2. Sabah, 17 Haziran 1911, s. 1-2. Tercman- Hakikat, No: 11226, 4 Temmuz 1912, s. 2; No: 11228, 6 Temmuz 1912, s. 2; No: 11230, 8 Temmuz 1912, s. 2; No: 11231, 9 Temmuz 1912, s. 2; No: 11234, 12 Temmuz 1912, s. 2; No: 11235, 13 Temmuz 1912, s. 2; No: 11237, 15 Temmuz 1912, s. 2; No: 11241, 19 Temmuz 1912, s. 1-2; No: 11242, 20 Temmuz 1912, s. 2; No: 11250, 29 Temmuz 1912, s. 1; No: 11251, 30 Temmuz 1912, s. 2; No: 11253, 1 Austos 1912, s. 1-2; No: 11257, 5Austos 1912, s. 2; No: 11258, 6 Austos 1912, s. 1; No: 11260, 8 Austos 1912, s. 1-2; No: 11267, 15 Austos 1912, s. 2; No: 11269, 17 Austos 1912, s. 2; No: 11271, 19 Austos 1912, s. 1; No: 11273, 21 Austos 1912, s. 1; No: 11274, 22 Austos 1912, s. 2; No: 11275, 24 Austos 1912, s. 2; No: 11276, 24 Austos 1912, s. 2; No: 11370, 4 Aralk 1912, s. 1-2; No: 11371, 5 Aralk 1912, s. 1; No: 11372, 6 Aralk 1912, s. 2; No: 11376, 10 Aralk 1912, s. 2; No: 11381, 15 Aralk 1912, s. 2; No: 11383, 17 Aralk 1912, s. 1; No: 11385, 19 Aralk 1912, s. 2; No: 11386, 28 Ekim 1912, s. 3; No: 11376, 10 Aralk 1912, s. 2; No: 11390, 24 Aralk 1912, s. 2.