Vous êtes sur la page 1sur 28

!"!#$%&'! !

)&%*+
!"#$%&'$ )*%+,&#-'.
}on Lvans Iin
,--&-%,.% !)&%*+
!"#$%&'$/ 011#1&%2&%.
ilaia Kiislensen

!)&%*+&,/ #**+)&.,%*+
!3''$4%2/4'$ )4#&'$#/5.
scai Ciespo Aigilay

-#&!.%&0&# #*$.#&/ 1 #*.-!/2* #&!.%30&#*

AIcides Cosla Vaz, Univeisidade de iasIia, iaziI, AIexandie IucciIIe, Univeisidade LsladuaI de
Canpinas, iaziI, Anado Luiz Ceivo, Univeisidade de iasIia, iaziI, Lduaido VioIa, Univeisidade
de iasiIia, iaziI, Andie Moieiia Cunha, Univeisidade IedeiaI do Rio Ciande do SuI, iaziI, Andiea
CoIdslein, Oiganisalion foi Lcononic Co-opeialion and DeveIopnenl, Iiance, Anlonio }oige Rana-
Iho da Rocha, Univeisidade de iasIia, iaziI, CaiIos H. Acua, Univeisidad de San Andies, Aigenli-
na, CIaudele de Caslio SiIva Ville, Univeisidade LsladuaI de Canpinas, iaziI, CIvis iigago, Uni-
veisidade Candido Mendes, iaziI, Ciislina Soieanu IecequiIo, Univeisidade LsladuaI IauIisla, ia-
ziI, Doncio Iioena }nioi, Univeisidade IedeiaI do Rio de }aneiio, iaziI, Liic Heiiing, Univeisily
of iisloI, Uniled Kingdon, Luiico de Lina Iigueiiedo, Univeisidade IedeiaI IIuninense, iaziI, Lx-
pedilo CaiIos Slephani aslos, Univeisidade IedeiaI de }uiz de Ioia, iaziI, Ialio Slefano Lilei, Uni-
veisidade IedeiaI do Rio de }aneiio, iaziI, Iiank D. McCann, Univeisily of Nev Hanpshiie, USA,
Hecloi Luis Sainl-Iieiie, Univeisidade LsladuaI IauIisla, iaziI, }oo CaiIos Kfouii Quailin de Mo-
iaes, Univeisidade LsladuaI de Canpinas, iaziI, }oo Roleilo Mailins IiIho, Univeisidade IedeiaI
de So CaiIos, iaziI, }oige Zaveiucha, Univeisidade IedeiaI de Ieinanluco, iaziI, }uIie Schnied,
Univeisidade de iasIia, iaziI, }uigen iauei, HuII CoIIege of usiness, USA, Ligia Osoiio SiIva,
Univeisidade LsladuaI de Canpinas, iaziI, Loienzo Ieinndez Iianco, Univeisidad ConpIulense de
Madiid, Spain, Lyllon L. Cuinaies, Univeisidade de iasIia, iaziI, Maico Cepik, Univeisidade Ie-
deiaI do Rio Ciande do SuI, iaziI, OIiveiios S. Ieiieiia, Ionlifcia Univeisidade CalIica de So Iau-
Io, iaziI, OsvaIdo Dehon R. Reis, Univeisily of Oxfoid, Uniled Kingdon, IalIo Dieyfus, Viva Rio,
iaziI, IauIo C. Souza Manduca, Univeisidade LsladuaI de Canpinas, iaziI, IauIo Roleilo de AI-
neida, NcIeo de Assunlos Lslialegicos da Iiesidncia da ReplIica, iaziI, Iedio IauIo Alieu Iu-
naii, Univeisidade LsladuaI de Canpinas, iaziI, RauI de Couvea Nelo, Univeisily of Nev Mexico,
USA, ReginaIdo C. Moiaes, Univeisidade LsladuaI de Canpinas, iaziI, ReginaIdo Mallai Nassei,
Ionlifcia Univeisidade CalIica de So IauIo, iaziI, Renalo I. Dagnino, Univeisidade LsladuaI de
Canpinas, iaziI, Ricaido VeIez Rodiguez, Univeisidade IedeiaI de }uiz de Ioia, iaziI, Rolei
Looney, NavaI Ioslgiaduale SchooI, USA, Roleilo Di Sena }nioi, Univeisidade do VaIe do Ilaja,
iaziI, SaIvadoi Raza, NalionaI Defense Univeisily, USA, SanueI AIves Soaies, Univeisidade Lsla-
duaI IauIisla, iaziI, Seveiino CaliaI, Univeisidade Cndido Mendes, iaziI, ShiguenoIi Miyanolo,
Univeisidade de So IauIo, iaziI, Sinon Schvailznan, Inslilulo de Lsludos do TialaIho e Socie-
dade, iaziI, SuzeIey KaIiI Malhias, Univeisidade LsladuaI IauIisla, iaziI.

#*.%,#% 1 #*.%,%*


infoigesip.oig
hllp://vvv.igesip.oig
Rua RinIo 64a - 4A
Rianxo 1592O
Coiunha - CaIiza
(+34) 655O12362
(+34) 9818665O2

4$5/&-2!) 56 1 $7, 4$5/&#,89* )*


"#$%&%'%( )*+,-( ., /$%'.($ .,
0,-'1*#2* "#%,1#*3&(#*+ , .* 4*5
&:;<=>>?@ = ABACA:=DE@F TicuIo Ailes Cificas S.A. &.)G-%+&, H,/!H,
-E<AE=IJB !KALMAEJ@D
62&%$2/&#'2/5 7',$2/5 '8 "%8%2+% 9 3'285#+& 02/5:1#1

.NO P QRRS

ISSN 1887-9284 | D.L. C-2122/O7
-E<AE=IJB !KALMAEJ@D
ISSN 1887-9284 (2OO7) 1

SHICULNOLI MIYAMOTO
0@<TA> A<:AUA>V U=W=>A = >=IM<ADTA
Un novo lenpo, una nova agenda`
*


!"#$% '(")$*+ %$'$,)$ -,% *$)."/01
;%< &#=%1> 2%< /?%24/@
+=>M:@F O lexlo concenlia suas alenes no papeI desenpenhado peIas Ioias Ai-
nadas liasiIeiias, nos pIanos inleino e exleino, especiaInenle nos Ilinos anos, na
viiada do secuIo. Iiocuia-se nosliai as concepes de nundo, e os vaIoies que ie-
gen a condula do eslanenlo niIilai na definio de suas aliiluies, de defesa do
Lslado e das insliluies. Con islo, indicanos as possiliIidades de liansfoinao da
insliluio niIilai, assunindo oulios vaIoies, apoiado en novos naicos conceiluais.
Iondeia-se, ao finaI, solie a necessidade de que inslncias cono as Ioias Ainadas,
envoIvan-se no piocesso de inlegiao, aunenlando o giau de confiana iecpioco,
possiliIilando dessa foina o suiginenlo de concepes que piioiizen a seguiana
no apenas sol o ponlo de visla niIilai, nas sol dislinlas foinas, e a iesoIuo de
confIilos poi necanisnos que no envoIvan o uso da foia e da vioIncia.
4ALAK<A>XBYAK=: foias ainadas, defesa, seguiana, novo pensanenlo niIilai, iasiI.
!2*0"-)03 AB#1 &%*& #1 =/#25: 8'+,1%4 '2 &B% $'5% +/$$#%4 ',& C: D$/E#5#/2 /$=%4 8'$+%1>
C'&B #2 4'=%1&#+ /24 %*&%$2/5 1FB%$%1> 1F%+#/55: #2 &B% 5/1& :%/$1> 4,$#2? &B% =#55%22#,=
&,$2'-%$G 6& 1%%H1 &' ,2-%#5 &B% -#%< '8 &B% <'$54 /24 -/5,%1 &B/& ?,#4% =#5#&/$: +'24,+&
/24 4%8#2% &B%#$ $'5%1> 4%8%2+% '8 &B% I&/&% /24 #&1 #21&#&,&#'21G J&B%$ F'11#C#5#&#%1 8'$ &B%
&$/218'$=/&#'2 '8 &B% =#5#&/$: /$% /51' F'#2&%4 ',&> /1 2%< -/5,%1 =/: /$#1% 8$'= 2%< +'2K
+%F&,/5 8$/=%<'$H1G L#2/55:> &B% 2%%4 &B/& &B% /$=%4 8'$+%1 #2-'5-% &B%=1%5-%1 #2 / F$'+%11
'8 #2&%?$/&#'2> #2+$%/1#2? =,&,/5 &$,1&> #1 +'21#4%$%4> /1 &B% /FF%/$/2+% '8 +'2+%F&#'21 &B/&
F$#'$#&#1% 1%+,$#&:> 2'& '25: 8$'= / =#5#&/$: F'#2& '8 -#%< C,& /51' 8$'= / <#4%$ $/2?% '8
F'11#C#5#&#%1> /24 +'285#+& $%1'5,&#'2 &$',?B =%/21 '&B%$ &B/& &B% ,1% '8 8'$+%G
4$15("%*3 0$=%4 8'$+%1M 4%8%2+%M 1%+,$#&:M 2%< =#5#&/$: &B',?B&M D$/E#5G

INTRODUO

Una das aspiiaes naioies de paile significaliva da sociedade, seno a
naioiia, senpie foi a de que lanlo as ieIaes poIlicas, econnicas, quanlo
sociais ou oulias que se enquadien denlio daqueIas consideiadas noinais,

*
A pioduo desle lexlo conlou con iecuisos do ConseIho NacionaI de DesenvoIvinenlo
Cienlfico e TecnoIgico, aliaves de oIsa de Iiodulividade en Iesquisa concedida ao auloi.
"# ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
inleina e exleinanenle, devessen sei pauladas poi conpoilanenlos que
no piiviIegien, lo sonenle, as dispulas ou a lusca incessanle peIo podei.
A coopeiao, e no o confIilo, deveiia enlo enconliai-se, no cenlio dos
delales, na lenlaliva de iesoIuo dos piolIenas econnicos e sociais, con
os quais a sociedade e as auloiidades se enconlian envoIvidas, e se
conveileiia no eixo oiienladoi dos pIanos goveinanenlais, ou dos dilos
piojelos nacionais. Sol essa peispecliva, a iesoIuo das diveigncias peIo
enlendinenlo, lanlo no pIano doneslico, quanlo no inleinacionaI, usufiuiiia
de Icus piiviIegiado, desIocando o conlencioso paia posies sulaIleinas.
Apesai da fiine aluao de pessoas individuaInenle, de oiganisnos
inleinacionais e de oiganizaes no-goveinanenlais, nuilo ainda len
que sei feilo, paia que as aspiiaes nesse senlido sejan alingidas, pei-
nanecendo espao consideiveI enlie o desejo e a ieaIidade dos falos.
AIgunas insliluies nacionais ln desenpenhado papeI naioi nas
poIlicas dos Lslados, solieludo, naqueIas que dizen iespeilo a pioleo
dos inleiesses nacionais, a solievivncia de seus vaIoies, e as piojees
dos podeies e das infIuncias do pas no ceniio gIolaI. As Ioias Aina-
das, sen dvida aIguna, se siluan denlio dessa calegoiia de insliluio
consideiada iesponsveI peIa solievivncia do Lslado, enquanlo laI, e
cono a conhecenos nos lenpos conlenpoineos.
L inegveI que, no caninhai da Hisliia, o papeI jogado peIa coipoiao
niIilai senpie foi, IileiaInenle faIando, de eslai na fienle, na Iinha de fogo,
conlalendo o ininigo en none da seguiana de seu Lslado. Duianle nuilo
lenpo se podeiia juslificai laI conpoilanenlo, ciedilando-Ihe o falo de que as
fionleiias nacionais eslavan ainda sendo consliudas, poi isso, nesno n-
veis, encoIhendo-se ou eslicando-se confoine as piesses exeicidas denlio ou
foia de seu leiiiliio. s vezes, nen isso foi veidadeiio, poique se conlaleu
en leiiiliios dislanles de suas soleianias, incIusive en conlinenles aIheios.
O Diieilo no se len nosliado suficienle, paia convencei os govei-
nanles e os niIilaies de que as iegias de funcionanenlo do sislena inlei-
nacionaI deveiian sei poi lodos acaladas, oledecendo o piesciilo e assi-
nado en acoidos e lialados, fazendo con que o nundo pudesse opeiai
neIhoi, con iespeilo nluo ao diieilo dos paiceiios. Ou seja, olseiva-se,
cosluneiianenle, a pievaIncia do diieilo da foia solie a foia do diieilo.
O secuIo XX, iecheado poi giandes confIilos, dois deIes de piopoies
desasliosas, con a noile de dezenas de niIhes de pessoas, soIdados e po-
puIaes civis, e un lon exenpIo de cono as poIlicas de podei, de inloIe-
incia, e de lusca ininleiiupla poi ciescenles infIuncias, aIen de danosas a
econonia, a poIlica e ao neio anlienle, afelaian popuIaes inleiias,
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! "$
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
ciiando siluaes, as vezes difceis de ieveilei. O fechai do secuIo paieceu
ieacendei aIgunas espeianas, quando a gueiia fiia finaInenle deu seus I-
linos suspiios. Conjunluia de difciI hainonia, opondo dois agenles leIico-
sos cono noile-aneiicanos e sovielicos, cada un nais vido do que o oulio
poi paiceIas naioies do pIanela, o leinino da gueiia fiia liouxe consigo es-
peianas de que a nova oiden no iepelisse a anleiioi. IeIo nenos no nos
noIdes ale enlo conhecidos. AfinaI de conlas, desde os anos 6O, j havia si-
nais indicadoies de que oulios agenles passaiian a exeicilai papeI de ieaIce
na foinalao das poIlicas inleinas e inleinacionaI.
Assin, a decada de 9O, con as giandes ieunies de cpuIa, onde se
disculiian a polieza, a halilao, piolIenas denogificos e neio an-
lienle paieceu anunciai un novo hoiizonle no iaiai do leiceiio niInio.
Nesse novo conlexlo, cono se conpoilaian oiganizaes cono as Ioi-
as Ainadas, especificanenle, no caso liasiIeiio` Inseiiian-se denlio de
una viso olinisla de liansfoinao de nundo, iunando a una viso paci-
fisla das ReIaes Inleinacionais` Mudaian o foco de suas pieocupaes`
Ou conlinuaian pensando sol os igidos painelios que senpie oiienla-
ian sua condula denlio do pas` Sei en loino de quesles dessa naluieza,
que passaienos a concenliai nossos esfoios a pailii de agoia, nesle lexlo.

A TRADIO IOLTICA DOS MILITARLS RASILLIROS

A hisliia da ReplIica liasiIeiia ainda e iecenle, iniciando-se en
1889, con a exlino da Monaiquia, nas desde o seu advenlo, os niIilaies
deIa pailicipan alivanenle. Cono aconlecei nos anos que se seguiio,
oia con vigoi naioi, oia denlio dos Iiniles eslaleIecidos peIos dilanes
denocilicos, as Ioias Ainadas, cono un lodo, naicaio piesena
ionpendo a oiden conslilucionaI, ieivindicando condies saIaiiais dife-
ienciadas das denais calegoiias, nodeinizao de seus equipanenlos,
naioies inveslinenlos, elc. Seja piocIanando o fin do Inpeiio, con na-
iechais e geneiais ocupando as posies nais aIlas do novo nodeIo poI-
lico, no decoiiei dos anos, seja en oulios caigos de piineiia pIana, vis-
veI se apiesenlou a infIuncia niIilai nos deslinos nacionais, desde enlo.
Duianle giande paile do lenpo, os niIilaies liasiIeiios exeiceian poi
inicialiva pipiia, ou a nando aIheio, aquiIo que se convencionou chanai
papeI nodeiadoi, quando as insliluies nacionais poi nolivaes va-
iiadas, enconliaian-se en iisco, de acoido con o significado que eIes
nesnos aliiluan a essas siluaes. Sol esse piisna, quando os inleie-
sses nacionais, conceilo iguaInenle vago, eslavan en jogo, necessiio fa-
zia-se a piesena niIilai paia apiunai os eixos da poIlica liasiIeiia. De-
"% ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
pois disso, saan de cena, deixando o Iugai paia os civis. Hisloiicanenle,
foi assin que o inslilulo casliense niIilai se conpoilou no pas, agindo
escoiado en insliunenlos que os denais segnenlos da sociedade no
delinhan, os fuzis, os lanques e os canhes.
No se pode negai que, na naioi paile das opoilunidades, as Ioias
Ainadas liveian o apoio ou a pipiia Iideiana de civis, en suas inlei-
venes, nudando o cuiso da hisliia con o iufai dos lanloies. Mesno,
nos lenpos nais pixinos, en lon de gaIhofa, laIvez sin laIvez no, o
piesidenle da ReplIica }ose Sainey (15.O3.1985 a 15.O3.199O) enpossado
en un cIina de liagedia nacionaI (con a noile do piesidenle eIeilo, Tan-
ciedo Neves) fieqenlenenle aneaava chanai o Lenidas, paia ie-
soIvei siluaes que coneavan a ficai difceis, ou que no Ihe agiada-
van. O peisonagen, no caso, eia o Minislio do Lxeicilo geneiaI Lenidas
Iiies ConaIves, que iolineiianenle apaiecia ao Iado do piesidenle (an-
ligo poIlico de cepa conseivadoia e liadicionaI iepiesenlanle dos iinces
noideslinos), nesno en soIenidades que no dizian iespeilo a sua Iasla,
e que, poi isso, no se Ihe exigia piesena. O que chanava aleno eia o
falo de que o pas eslava saindo do peiodo olscuio que havia naicado
os Iongos anos de 1964 a 1985. Apesai de, peiiodicanenle, seien
nanipuIados peIas foias civis, nen poi isso, os niIilaies aldicaian de
concelei piojelos pipiios solie as quesles nacionais, incIuindo as
foinas de iesoIv-Ias, len cono os papeis a seien poi eIes ocupados.
Logo aps a decada de 192O, quando ocoiieian conslanles dislilios
nos seloies nedios das Ioias Ainadas (Ieia-se Lxeicilo), as denonina-
das ievoIues lenenlislas, Iedio AuieIio de Ces Monleiio, oficiaI que se
loinaiia infIuenle nos Iuslios posleiioies, aIeilava que se devia fazei a
poIlica do Lxeicilo, nas no no Lxeicilo (cf. Monleiio, 1931). Quei dizei,
no seiia convenienle alenlai conlia a pipiia insliluio, que deveiia se
nanlei cono pielendeia senpie, unifoine en loino de un pensanenlo
unssono e ideaI, de pieseivao dos vaIoies pliios.
CIaio que, ao Iongo dos anos olseivaian-se posluias difeienciadas enlie
os aIlos oficiais do Lxeicilo, especiaInenle solie as coiienles a que se deve-
iian afiIiai, se a aIa piussiana, as lendncias fiancesas ou as nodeinas con-
cepes aneiicanas. Cada una a seu lenpo foi inpoilanle. Mesno diveign-
cias poIlicas e ideoIgicas foian veiificadas con ceila fieqncia.
Se, no leinino do piineiio giande confIilo, paia c veio a Misso
Iiancesa, o ps-Segunda Cueiia MundiaI naicou con nilidez a vanla-
gen do nodeIo noile-aneiicano. Ias que eneigiu con capacidade ale
enlo nunca conhecida, no apenas en leinos poIlicos, nas solieludo,
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! "&
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
econnicos e niIilaies, aIen da piojeo cuIluiaI que aIcanou o nundo
en cuilo espao de lenpo, os Lslados Unidos inpiessionaian vivanenle
os niIilaies liasiIeiios. Ioi isso, nescIaian-se en aIguns nonenlos, a in-
fIuncia da liadicionaI escoIa fiancesa, con a iigidez piussiana, e a efi-
cincia da nquina leIica do Ienlgono. AIis, una das piineiias olsei-
vaes a seien feilas solie a oiganizao niIilai liasiIeiia, consideiando
as lis Ioias (Aeionulica, Lxeicilo e Maiinha), e que nunca houve
honogeneidade inlia ou inlei-foias. }uslanenle o conliiio. Ioi iazes
hisliicas, as foias leiieslies exeiceian papeI de ieIevncia piineiia, oia
paia conquislai e adenliai os seiles dislanles, aliii esliadas e fincai
posles, inleiioiizando o leiiiliio, oia en leinos nuneiicos.
A Maiinha e a Aeionulica paiecen lei-se iesignado a funo de
coadjuvanles, sen dvida inpoilanles, nas no cono aloies cenliais
denlio da liade, peinanecendo anlas na lase da nesna. Ln leinos
foinais, conludo, enquanlo exisliu, o Lslado-Maioi das Ioias Ainadas
(exlinlo en 1999), apesai de sua inpoilncia ieIaliva, seu conando foi
exeicido poi un oficiaI de palenle en Ilino poslo (Tenenle-iigadeiio,
CeneiaI de Lxeicilo ou AIniianle de Lsquadia) , iespeilando-se o ieve-
zanenlo enlie as lis Ioias, a cada peiodo de dois anos.
TaIvez peIo falo de pouco se exeicilaien na veidadeiia Iide da gueiia, as
Ioias Ainadas liasiIeiias apiesenlaian giande pendoi paia as alividades
doneslicas, neIas incIuindo, poilanlo, a piesena aliva na vida poIlica do
pas, escapando do anlienle esliilo da caseina. Inleifeiindo, ou con lenlali-
vas de, en nonenlos difeienles da hisliia poIlica nacionaI, con peinann-
cias nais cuilas, e oulias un lanlo duiadouias, os anos 5O sofieian expeiin-
cias do gneio, enquanlo en neados da decada de 6O, un novo quadio se
configuiou, con a enliada dos niIilaies en cena, poi lenpo indeleininado.
Una das poucas expeiincias ollidas peIos niIilaies, na piineiia
nelade do secuIo XX foi a pailicipao, se len que Iinilada, en canpos
euiopeus. Apesai de quase laidia, a possiliIidade de, peIo nenos una
vez, ieaIizaien aquiIo paia o quaI foian a vida loda lieinados, fez con
que desde enlo passassen a assunii piiviIegios ale enlo pouco conce-
didos, as cuslas do eiiio.
1
A gIiia de leien enpunhado seus fuzis co-

1
Segundo o Ailigo 53 das Disposies Consliluies Tiansiliias da Consliluio
IedeiaI de 1988, Ao ex-conlalenle que lenha efelivanenle pailicipado de ope-
iaes leIicas duianle a Segunda Cueiia MundiaI, nos leinos da Lei n 5.315, de
12 de selenlio de 1967, seio asseguiados os seguinles diieilos: I - apioveilanenlo
no seivio plIico, sen a exigncia de concuiso, con eslaliIidade, II - penso es-
peciaI coiiespondenle a deixada poi segundo-lenenle das Ioias Ainadas, que
"' ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
nlia un dos giandes ininigos, liouxe aos pailicipanles, a chance de se
conveileien nos heiis que deIes se espeiava, e que nunca havia ocoiiido
en pIagas lo Iongnquas do leiiiliio liasiIeiio.
L len veidade que a possiliIidade de conleslao solie o ieaI papeI
poi eIes exeicido nos episdios sangienlos da Segunda Cueiia MundiaI, e
solie sua efeliva inpoilncia, senpie se conveileu en nolivos de speias
ieaes. Ioi isso, na epoca de conenoiao dos 4O anos da expedio lia-
siIeiia, a viso heiica foi nacuIada, segundo os ex-piacinhas, aliaves de
olia que pielendeu juslanenle veiificai o que significou aqueIe conlin-
genle que paia I se desIocaia, causando acusaes desnedidas, Na ieaIi-
dade, lialava-se, sinpIesnenle, de nais un esludo con enfoque joinaIsli-
co, iguaI a cenlenas de oulios, nas que caninhava en diieo inveisa, quei
dizei, a da no gIoiificao sinpIificadoia dos nenlios da Ioia Lxpedi-
cioniia iasiIeiia (aack, 1985).
2
A lilIiogiafia que len lialado das inlei-
venes niIilaies nos negcios do Lslado liasiIeiio e exlensa, coliindo
nguIos dislinlos, desde os inleiesses poIlicos aos econnicos, das afiIia-
es ideoIgicas aos que dizen iespeilo apenas e lo sonenle aos nenlios
da caseina, aqui incIuindo piojelos pailicuIaies.
Os papeis aliiludos as Ioias Ainadas nunca foian oljelo de con-
leslao, nolivo peIo quaI, nas Cailas Magnas, eslo len ielialadas suas
funes. Na Ilina deIas, ouloigada en O5 de oululio 1988, No TiluIo V

podei sei iequeiida a quaIquei lenpo, sendo inacunuIveI con quaisquei ien-
dinenlos iecelidos dos cofies plIicos, excelo os lenefcios pievidenciiios, ie-
ssaIvado o diieilo de opo, III - en caso de noile, penso a viva ou conpanhei-
ia ou dependenle, de foina piopoicionaI, de vaIoi iguaI a do inciso anleiioi, IV -
assislncia nedica, hospilaIai e educacionaI gialuila, exlensiva aos dependenles, V
- aposenladoiia con piovenlos inlegiais aos vinle e cinco anos de seivio efelivo,
en quaIquei iegine juidico, VI - piioiidade na aquisio da casa pipiia, paia os
que no a possuan ou paia suas vivas ou conpanheiias. Iaigiafo nico. A con-
cesso da penso especiaI do inciso II sulslilui, paia lodos os efeilos Iegais, quaI-
quei oulia penso j concedida ao ex-conlalenle. Cf. hllp://vvv.slf.gov.li/
IegisIacao/consliluicao/pesquisa/ailigod.asp`ilen2312. Acessado en 1O de
junho de 2OO7. Houve, incIusive, pioposlas de Lnenda a Consliluio de 1988,
cono a de nuneio 4O-A, de 2OO3, - ILC 323/O1, do depulado Sino Sessin: "N
2'-/ $%4/OP' /' /$&GQR 4' 0&' 4/1 "#1F'1#OS%1 3'21&#&,+#'2/#1 A$/21#&T$#/1> 4/
3'21&#&,#OP' L%4%$/5U, eslendendo os diieilos dos ex-conlalenles aos ex-piacinhas
que no pailicipaian efelivanenle das opeiaes de Cueiia, nas ficaian a
disposio paia incoipoiao ou aluando en opeiaes especiais, de Ioias de
Iaz, no exleiioi. Vei esla pioposla en Acessado en 1O/O7/2OO7: hllp://
vvv.canaia.gov.li/siIeg/inlegias/149446.pdf.
2
Una oulia veiso solie os piacinhas pode sei enconliada en Maxiniano, 2OO5.
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! ""
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
Da defesa do Lslado e das insliluies denocilicas, CapluIo II, ailigo 142,
define-se o papeI das Ioias Ainadas, deixando cIaio que as nesnas so

consliludas peIa Maiinha, peIo Lxeicilo e peIa Aeionulica, so inslilui-
es nacionais peinanenles e ieguIaies, oiganizadas con lase na hie-
iaiquia e na discipIina, sol a auloiidade supiena do Iiesidenle da Re-
plIica, e deslinan-se a defesa da Iliia, a gaianlia dos podeies consli-
lucionais e, poi inicialiva de quaIquei desles, da Iei e da oiden
3
.

LslaleIecen-se, poi oulio Iado, Iinilaes, una vez que no so ne-
ios agenles plIicos, nas funcioniios do Lslado, nolivo peIo quaI, a
Seo III, que liala dos Seividoies IlIicos MiIilaies, ieaIa en seu Ai-
ligo 42, paigiafo 5, que ao niIilai so pioilidas a sindicaIizao e a
gieve (Cf. 6C#4%=). Ceilanenle, nen senpie, lodas as iegias a eIas
alinenles, funcionaian a conlenlo, veiificando-se, ao Iongo da hisliia ,
pailicipaes en alos que, en piincpio, conliadizen suas pipiias
oiienlaes. Assin, o IegaIisno conslanlenenle apiegoado, sua noeda
foile, inneias vezes foi aliopeIado en favoi de aspiiaes oulias que,
possiveInenle, no condizian con a vonlade da naioiia da popuIao
nacionaI. Lvenlos ocoiiidos na epoca de assuno do caigo piesidenciaI
poi }usceIino Kulilscheck de OIiveiia (31.O1.1956 a 31.O1.1961) e a
deiiulada de }oo eIchioi Maiques CouIail (O8.O9.1961 a O1.O4.1964)
poden sei incIudos enlie aIgunas das expeiincias que naicaian o
posicionanenlo disculveI da oiganizao casliense.

DLILSA L SLCURANA: AS ACLNDAS NACIONAL L RLCIONAL

No foi poi faIla de opoilunidades que a oiganizao niIilai deixou de se
noliIizai, ou eslai alenla a possveis adveisidades, ao Iongo das fionleiias.
Ioi ciicunslncias que j se vo Ionge, as pieocupaes nacionais esliveian,
quase que peinanenlenenle, voIladas paia a paile nais eslieila da Aneiica
do SuI, piecisanenle, onde se IocaIiza seu nais inpoilanle iivaI hisliico.
No passai dos secuIos, o ieIacionanenlo con o pas vizinho janais
deixou de causai apieenso, poi causa de una possveI dispula en loino da
hegenonia no apenas do Cone SuI, nas de loda a geogiafia que se eslende
ale o lopo do sulconlinenle. AIlos e laixos foian, poilanlo, caiacleislicas
peinanenles no inleicnlio enlie poilenhos e Iuso-liasiIeiios: un, oigu-
Ihoso de sua liadio e efeivescncia cuIluiais nais Iigadas ao VeIho Mundo,

3
Cf. 3'21&#&,#OP' 4/ V%FWC5#+/ L%4%$/&#-/ 4' D$/1#5. Lsse docunenlo, acessado en 29
de naio de 2OO7, pode sei enconliado na pgina eIelinica do Senado IedeiaI:
hllp://vvv6.senado.gov.li/con1988/CON1988O5.1O.1988/CON1988.hln.
"( ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
enquanlo nais acina, o pas desde o inicio niscigenado, piineiio con as
popuIaes fIoieslais, e, depois, nais piofundanenle, con os paia c liazidos
cono no-de-olia esciava de aIen-nai, sen conlai as avaIanches de
inigianles de lodas as Ialiludes a pailii das Ilinas decadas do secuIo XIX.
A viso inpeiiaIisla, ou de iguaI caIilie, que leiia peineado con in-
sislncia a poIlica exleina liasiIeiia, olvianenle e o nolivo naioi de in-
salisfaes dos vizinhos, a incIuindo o goveino da Casa Rosada. No se
pode, poilanlo, ainda hoje, eslianhai que o piesidenle loIiviano Lvo Mo-
iaIes ieIenlie a conpia do eslado do Acie liasiIeiio, h un secuIo, de
seus anlecessoies, feila en lioca de un cavaIo, cono chegou a se iefeiii
iecenlenenle. Ou as ciilicas do piesidenle venezueIano Hugo Chavez de
que o Congiesso iasiIeiio e un papagaio que iepele os Lslados Unidos.
No ieslo do conlinenle, as acusaes solie a foina cono o iasiI chegou
ao seu aluaI foinalo geogifico e nolivo conslanle de iessaIvas. AIvo fie-
qenle de denncias, o iasiI len sido lena en canpanhas eIeiloiais dos
pases vizinhos, que o aponlan cono paiceiio a sei vislo con ieseivas, cono
ocoiie no aluaI discuiso dos candidalos paiaguaios a Iiesidncia da ReplIi-
ca en 2OO8. AIguns poIlicos chegaian, nesno, a defendei na decada de
197O, una voIla ao Tialado de ToidesiIhas, fiinado enlie as coioas hispnica
e Iusilana en 1494, paia se iepensai a disliiluio leiiiloiiaI suI-aneiicana.
Lxageios a paile, a giande exlenso leiiiloiiaI das fionleiias liasiIeiias,
en loino de 15 niI quiInelios, senpie se conveileu en nolivo de conslan-
les e agudas inquielaes paia os eslialegislas nacionais. O nolivo e cIaio,
poique, con as dificuIdades geogificas, e o lananho das fionleiias, giande
paile coleila de densas fIoieslas, oulias con iivais hisliicos, inpossiliIida-
de fsica e naleiiaI se coIoca paia pioleg-Ias eficaznenle, ainda que se o de-
sejasse. Ln funo de inneias vaiiveis, cono a IocaIizao das giandes
nalas, as dificuIdades ineienles a esse lipo de neio anlienle, as cadeias
andinas, e o falo de pases vizinhos eslaien voIlados nais paia o Iacifico do
que paia o Lesle, fez con que, en leinos efelivos, a aleno liasiIeiia se con-
cenliasse, de falo, ale iecenlenenle, de foina piioiiliia, na acia do Iiala.
Ioi nessa paile do Henisfeiio que o iasiI deu piovas de suas foias,
no Ilino confIilo con os vizinhos, na Cueiia do Iaiaguai ou da TipIice
AIiana (naio de 1864 a dezenlio de 187O) , na quaI o pas guaiani saiu
deslioado e, possiveInenle, un dos nolivos peIos quais nunca nais se
iecupeiou (Ionei, 198O). Ao conliiio, poien, dos vizinhos, o iasiI
nunca nais se envoIveu en queieIas iegionais. A Aigenlina, poi exen-
pIo, esleve as luiias con o ChiIe poi causa do CanaI de eagIe, gueiie-
ando depois conlia o Reino Unido, en lioca de un punhado de pedias e
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! ")
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
geIo nas IIhas MaIvinas, en 1982. O Ieiu e o Lquadoi, poi sua vez, senli-
ian o piazei da peIeia, iepelindo a dose peiiodicanenle.
A agenda de seguiana iegionaI esleve, deslaile, oiienlada quolidiana-
nenle paia o que aconlecia no Cone SuI. Ioi onde se concenliou, en lodas
essas decadas, paile expiessiva do conlingenle niIilai liasiIeiio, paia ies-
pondei as aneaas que, nesse caso, s podeiian vii do oulio Iado das Iinhas
aigenlinas. Ln viias ciicunslncias, o aciiianenlo das hosliIidades fez con
que as Ioias Ainadas de anlos os pases pensassen seiianenle en hip-
leses de confIilos. IeIo Iado liasiIeiio, no coneo dos anos 8O, ainda sol o
iegine niIilai, ceniios confIiluosos eian desenhados conlia o vizinho
poilenho. Ioi exenpIo, opondo o iasiI ao goveino aigenlino, conlia ai-
genlinos e paiaguaios junlos, conlia aigenlinos e uiuguaios junlos, e, na
viso nais conpIicada, una fienle liasiIeiia conlia os lis sinuIlaneanenle.
LIuculiaes de Iado, esse lipo de iaciocnio Iineai dos eslialegislas
caslienses faz paile conslanle de seus exeiccios de gueiia, un dos nolivos
que juslifican sua pipiia exislncia, j que pensan o nundo de naneiia
conspiialiva. Sol nguIos de laI naluieza, consideiando-se que no exislen
anigos ou ininigos peinanenles, que as aIianas e coaIizes se fazen con a
necessidade do nonenlo, ininigos senpie podeio enconliai-se do oulio
Iado das fionleiias, poilanlo, necessiio se faz piepaiai-se paia o inespeiado.
Deslaile, as poIlicas plIicas inpIenenladas poi cada un dos goveinos
da iegio, so peicelidas, iolineiianenle, cono paile de piojelos nacionais
con inluilos geopoIlicos de piojelai-se na iegio, en leinos poIlicos, econ-
nicos e eslialegico-niIilaies. Na decada de 197O, agudas foian as ieIaes
enlie liasiIeiios e aigenlinos, poi exenpIo, en loino da consliuo da laiia-
gen de Ilaipu, consideiada peIos poilenhos cono paile de un giande piojelo
geopoIlico concelido sol inspiiao do geneiaI CoIleiy do Coulo e SiIva, enlo
nenlio inpoilanle da adninisliao fedeiaI, lendo ocupado caigos de deslaque.
As poIlicas liasiIeiias seiian, assin, fiulo das eIuculiaes, no s
de niIilaies, nas lanlen de civis, con oljelivos cIaianenle definidos:
suloidinai a Aigenlina cono pas secundiio, denlio de sua esfeia de in-
fIuncia, sendo o iasiI poi sua vez IocaIizado na ilila noile-aneiicana.
O goveino de iasIia eslaiia jogando o papeI de pas-chave a seivio dos
inleiesses da Casa ianca. Do Iado aigenlino, niIilaies piincipaInenle da
ieseiva, Ianaian-se aos liados denunciando o sul-inpeiiaIisno liasi-
Ieiio, Iideiados peIo geneiaI }uan Lniique CugIiaIneIIi aliaves de seus
Iivios e esciilos na ievisla 6*0"-078/-N
Ln paile, os aigunenlos dos vizinhos no eslavan apoiados no vcuo.
Os niIilaies liasiIeiios, no peiodo do iegine casliense, desenpenhaian
(* ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
poIlicas agiessivas de seguiana nacionaI, en viios nonenlos. Na eIeies
uiuguaias de 1971, quando concoiieu o iepiesenlanle da Iienle AnpIa,
Llei Seiegni, consideiado hosliI peIo goveino liasiIeiio, pIanejou-se a
Opeiao Tiinla Hoias, paia ocupao do leiiiliio uiuguaio, no caso de
viliia desse candidalo. Do nesno jeilo, conliiluiu con a queda de }uan
CaiIos Toiie e ascenso do geneiaI Hugo anzei en 1971, na oIvia. Ou
enlo con a queda de SaIvadoi AIIende, dois anos depois no ChiIe.
O iegine de exceo, olvianenle, favoieceu iaciocnios dessa naluie-
za, de neuliaIizao de possveis ininigos do oulio Iado de suas fionlei-
ias, con o que ficou conhecido cono leoiia do ceico, segundo a quaI o
pas ficaiia iIhado, con douliinas adveisas espiias coIadas en seu le-
iiiliio. Lia poi iazoes idnlicas que iepiesenlanles da Maiinha pensa-
van, nos nesnos anos, a ciiao do Iaclo do AlInlico SuI, en anaIogia a
oiganizao do Henisfeiio Noile, paia fazei fienle ao ininigo soIeile,
nesse caso, os iepiesenlanles do KienIin.
A iecusa de iasIia en assinai o Tialado de No-IioIifeiao Nu-
cIeai, foi oulio nolivo de apieenso iegionaI, poique o donnio desse
lipo de lecnoIogia leiia lanlen un aIvo pie-deleininado. Ioi isso foi
nolivo de denncias lanlo do goveino aigenlino, quanlo do geneiaI Cu-
gIiaIneiIIi. A assinaluia, en 1975, do Tialado de Coopeiao NucIeai
con a ReplIica IedeiaI da AIenanha lanpouco ajudou nesse senlido,
aunenlando as desconfianas iegionais.
A exislncia da LscoIa Supeiioi de Cueiia (LSC), suloidinada diiela-
nenle ao Lslado-Maioi das Ioias Ainadas, e que duianle aIgun lenpo
exeiceu infIuncia no pIanejanenlo das poIlicas plIicas, e, enloia nescIas-
se civis e niIilaies, foineceu aigunenlos suficienles a lodos os vizinhos de
que as poIlicas nacionais apiesenlavan senpie o vies geopoIlico e niIilai,
oiiundas poilanlo, das concepes caslienses de donnio iegionaI. Dessa
insliluio fizeian paile o naiechaI Hunleilo de AIencai CasleIo ianco
(15.O4.1964 a 15.O3.1967), os geneiais Lineslo CeiseI (15.O3.1974 a 15.O3.1979) e
CoIleiy do Coulo e SiIva, oulios civis e niIilaies, ainda que a infIuncia ieaI
da enlidade se desse apenas en poucos anos de lodo o iegine niIilai.
Lsses lenas e inslilulos foian, na segunda nelade do secuIo XX, foco
de aleno piineiia en leinos de poIlica de defesa e seguiana nacionaI,
ainda que poi nolivos difeienles, e en nonenlos dislinlos da hisliia do
peiodo, ale poi causa da infIuncia naioi ou nenoi de cada lendncia
que se apossaia do podei, peIo nenos duianle un nandalo piesidenciaI.
Se a Maiinha insislia na consliuo de seu sulnaiino alnico, aliaves do
piojelo Aianai, ou se a Aeionulica delinha a vonlade poIlica de consliuii
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! (+
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
ailefalos nucIeaies, con a ase do Cachinlo no Noile do pas, esses falos,
aIiados ao nonenlo de se eslai vivenciando un peiodo de goveino excep-
cionaI, con foiles iesliies denocilicas, ludo islo en conjunlo seiviu de jus-
lificalivas paia que cilicas fossen quolidiananenle diiigidas paia as poIlicas
plIicas nacionais cono un lodo. Cono nuilos esludos nais iecenles leini-
naian poi ieafiinai, lais ciilicas eslavan Ionge de coiiespondei a veidadeiia
ieaIidade dos falos, poique a naioiia das decises na foinuIao das poIlicas
liasiIeiias do peiodo Ievava en conla pailicuIainenle as vaiiveis econnicas.

O IIM DO CICLO MILITAR : NOVAS CONCLILS`

Chegando ao finaI de un piocesso iniciado no coneo da decada an-
leiioi, con a dislenso giaduaI, Ienla e seguia, o iegine niIilai agonizou
ale o finaI, nas essa no se liansfoinou en condio suficienle paia que
as infIuncias desse nodo de pensai fossen uIliapassadas.
LspecuIou-se, duianle aIgun lenpo, solie una ciise de idenlidade que
leiia se alalido solie as Ioias Ainadas, agoia sen papeI de ieIevo, j que
eslaiian desIocadas do cenlio de podei. O que paiece lei ocoiiido, na iea-
Iidade, foi que peIo falo de leien duianle una geiao se coIocado no cen-
lio das alividades poIlicas nacionais, o aluaI ceniio se Ihes apiesenlava
neluIoso, e eslavan agoia pisando en canpos novedios, a piocuia da de-
finio das novas iefeincias paia se ieposicionai. Sen giandes ieceios, lo-
davia, peIa liansio pacifica olseivada no piocesso de nudana de ie-
gine, e peIa gaianlia do no ievanchisno. Houve, enlielanlo, nudanas
nlidas, no que se iefeie a quesles ieIacionadas con a defesa e a seguiana
nacionais. Sinais aIenladoies foian nosliados assin que o novo goveino
civiI assuniu as iedeas do podei. IeIo nenos qualio inicialivas foian len
iecelidas, peIa sociedade, e que possiliIilavan iepensai assunlos que ocu-
paian espao inpoilanle na agenda dos goveinos anleiioies.
A piineiia, o iealanenlo con o goveino de Cula, con quen as ieIa-
es dipIonlicas havian sido suspensas no inicio do goveino do naie-
chaI Hunleilo de AIencai CasleIo ianco (15.O4.64 a 15.O3.1967). Vislo
cono expoiladoi de ievoIues paia a Aneiica Lalina, poilanlo, de dou-
liinas consideiadas nocivas, que alenlavan conlia os vaIoies da civiIiza-
o ocidenlaI ciisl, o iegine de IideI Caslio ficou senpie a naigen dos
inleiesses liasiIeiios. Con }ose Sainey (15.O3.1985 a 15.O3.199O), essa in-
leipielao passou a sei nininizada, ieslaleIecendo-se os canais dipIo-
nlicos enlie anlos, a pailii de 14 de junho de 1986.
(# ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
Oulio ilen que ocupou aleno especiaI dos niIilaies ale enlo, se iefeiia
ao AlInlico SuI peIo falo desse sei vislo, en leinos geo-eslialegicos, apenas
cono un giande Iago, con a exislncia de iegines consideiados hoslis do
oulio Iado, cono AngoIa (doninado poi lendncias naixislas), e na viiada
do calo suI afiicano poi Moanlique, de lendncia seneIhanle, anlos ex-
coInias Iusilanas. Ioilanlo, Lslados polenciaInenle vislos cono peiigosos,
poi iecelei infIuncias e iecuisos oiiundos da Unio Sovielica. Cula ou da
China, ainda que, denlio da viso do piagnalisno iesponsveI da eia Li-
neslo CeiseI, livessen sido ieconhecidos peIa dipIonacia liasiIeiia. A opo-
sio ao conpoilanenlo do Minisleiio das ReIaes Lxleiioies se nanifeslava
juslanenle aliaves de niIilaies, que vian nisso un iisco desnecessiio a se-
guiana do pas, poi causa do pouco que se ganhaiia en lioca desses geslos.
A leiceiia, foi quando nessa iegio, se ciiou, en 27 de oululio de
1986, poi inicialiva liasiIeiia, en iesoIuo apiovada no nlilo da Oiga-
nizao das Naes Unidas, a Zona de Iaz e Coopeiao no AlInlico SuI
(ZOIACS). Lssa linha cono oljelivo nanlei a iegio Iivie de nedidas
de niIilaiizao, da coiiida ainanenlisla, da piesena de lases niIilaies
esliangeiias e, solieludo, de ainas nucIeaies, e envoIveu pialicanenle
lodos as naes iileiiinhas de anlos os Iados do giande Iago oceano.
4

Lsses lis lenas dizian iespeilo a inleiesses decIaiadanenle niIila-
ies, poique envoIvian piolIenas diielanenle vincuIados con a segu-
iana nacionaI, fienle a un nodeIo poIlico e ideoIgico oposlo, lendo-se
olseivado posicionanenlos difeienles enlie niIilaies e dipIonalas.
A quaila inicialiva, se len que liiIhasse poi caninhos paiecidos,
alaicava inleiesses nais anpIos, e hisloiicanenle senpie se conveileia en
lena espinhoso aos diveisos agenles iesponsveis peIas poIlicas nacionais
naqueIa paile do conlinenle. Tiala-se dos 24 piolocoIos de inlegiao
assinados en 29 de juIho de 1986 peIos ex-piesidenles liasiIeiio }ose Sainey
e aigenlino RauI Ricaido AIfonsin, nosliando que, aIen, das liadicionais
iivaIidades, finuIas difeienles podeiian sei pensadas paia apaiai as
aieslas e apiofundai o inleicnlio iegionaI, favoiecendo os dois Lslados.
Anlos havian assunido o goveino, en nonenlo adveiso peiodo
de liansio poIlica inleina -, de luiluIncia econnico-financeiia no con-
linenle, e que j linha apiesenlado cono iesuIlado o pedido de noialiia
da divida exleina, peIo goveino nexicano, aIguns anos anles, en 1982.
Cono se veiia, posleiioinenle, fienle ao novo quadio que se configuiava,

4
Vei Minisleiio das ReIaes Lxleiioies X AssenlIeia da ONU apiova iesoIuo
que decIaia o AlInlico SuI cono zona de paz e coopeiao. V%1%2B/ 4% Y'5Z&#+/
)*&%$#'$ 4' D$/1#5> )4#OP' I,F5%=%2&/$G iasIia: Minisleiio das ReIaes Lxleiioies.
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! ($
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
con a Ilina Rodada do CATT no Uiuguai, e o suiginenlo da Oiganiza-
o MundiaI do Coneicio, o piocesso de inlegiao foi se apiofundando
nos anos sulseqenles, leininando na consliuo do Meicado do Cone SuI
(MLRCOSUL), con os dois oulios paiceiios nenoies da iegio. Apesai das
luiluIncias enfienladas desde enlo, o MeicosuI alsoiveu novos nen-
lios, deixando de Iado sua caiacleislica eninenlenenle suIisla.
Oulias inicialivas desse poile foian olseivadas ainda no goveino de
}ose Sainey, con as ieunies enlie os Lslados Maioies das Ioias Aina-
das aigenlino e liasiIeiio, apiesenlando iesuIlados significalivos. Ln
duas opoilunidades, en evenlos denoninados Sinpsio de Lsludos Ls-
lialegicos, ieaIizados en uenos Aiies ( 31 de naio a 2 de aliiI de
1987) e So IauIo (5 a 7 de aliiI de 1988) , con a piesena de oficiais, joi-
naIislas e acadnicos de anlos os Iados da fionleiia, fIoiesceu inpoi-
lanle diIogo, piocuiando-se fonenlai o aunenlo do giau de confiana
iecpioco, que podeiia passai a oiienlai as fuluias ieIaes poIlicas, di-
pIonlicas e niIilaies na iegio do Cone SuI.
5

A conliapailida lanlen exisliu. Lnquanlo islo se sucedia de un Iado,
as piesses inleinacionais, oiiundas de seloies dislinlos, lanlo goveina-
nenlaI, quanlo de oiganizaes inleinacionais, e de oiganizaes no-go-
veinanenlais, se avoIunavan desde a decada anleiioi, con as cilicas
solie a faIla de cuidado do goveino con a pieseivao anlienlaI, con a
depiedao da fauna e da fIoia anaznica, con a conlaninao dos iios
con neiciio, con a desliuio das popuIaes fIoieslais siIvcoIas.
Dianle de un discuiso j anligo solie a inleinacionaIizao da
Anaznia, consideiada na epoca cono o puIno do nundo, as pieocu-
paes goveinanenlais paia a iegio adquiiiian conolao lasicanenle
niIilai, sol o piisna da defesa e da seguiana nacionaI, en vez de se ie-
coiiei puianenle aos liadicionais canais dipIonlicos. A iesposla, agoia,
se fazia de oulia naneiia, con oulios necanisnos.
Iaia dai conla das piesses, e nanlei inqueslionveI a soleiania so-
lie essa paile sulslanliva do leiiiliio nacionaI (61), con una exlenso
de 5.2 niIhes de quiInelios quadiados, pailiu-se paia una ieliica na-
cionaIisla e una poIlica efeliva de pioleo niIilai do espao anaznico,
enloia envoIvesse inslncias civis. Concelido en 1985, a naigen da so-
ciedade, o Iiojelo CaIha Noile, cujo liluIo conpIelo e DesenvoIvinenlo e
seguiana na iegio ao noile das caIhas dos iios SoIines e Anazonas

5
Os lexlos apiesenlados nos dois sinpsios poden sei enconliados na ievisla
Y'5Z&#+/ % )1&$/&[?#/> So IauIo, Sociedade iasiIeiia de CuIluia-Convvio, iespecli-
vanenle, voI. V, n 3, juIho/sel. de 1987 e voI. VI, n 3, juIho/sel. de 1988.
(% ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
(posleiioinenle denoninado Iiogiana CaIha Noile-ICN), veio con
una seiie de inlenes, e paia dai conla, enlie oulios, dos seguinles pio-
lIenas: coneicio fionleiiio, inleinacionaIizao da Anaznia, conlia-
lando do epadu, lifico de diogas e gueiiiIhas.
Con a Lxposio de Molivos nneio O18/85, de 19 de junho de 1985,
encaninhada ao Iiesidenle da ReplIica, e assinada peIo geneiaI Rulens
ayna Denys, na dupIa funo de chefe de Calinele MiIilai da Iiesidn-
cia da ReplIica e Secieliio CeiaI do ConseIho de Seguiana NacionaI, o
ICN nada nais eia do que a nfase na conlinuidade das pieocupaes
liadicionais, que nodeIaian a condula do eslanenlo niIilai.
6

Nesse conlexlo, o ICN ia conlia as denais inicialivas, que podeiian sei
enlendidas cono de ieIaxanenlo das lenses iegionais, nas nen poi isso, se
descuiou de piolIenas naioies, fazendo vaIei a peicepo de aneaa de que
esl en iisco a seguiana das insliluies e a inlegiidade do leiiiliio. Ioi
oulio Iado, o ICN dava piosseguinenlo ao Tialado de Coopeiao Anaz-
nica (TCA) , lanlen inicialiva liasiIeiia, assinado en 3 de juIho de 1978 con
nais sele pases da iegio, nas que se nosliava ineficienle e insuficienle paia
dai conla de piolIenas da nagnilude que se eslavan apiesenlando.
7
AIen
do nais, un dos oljelivos naioies do TCA foi o de ionpei o lIoqueio esla-
leIecido peIo Tialado de Cailagena (Iaclo Andino) de 1969, que inpedia o
acesso de piodulos nanufaluiados liasiIeiios ao neicado andino.
O conlnuo aunenlo das piesses inleinacionais, incIusive aliaves de
pionuncianenlos do ex-piesidenle Iianois Milleiiand que defendia a
soleiania conpailiIhada paia a Anaznia, a vinda de nenlios do Le-
gisIalivo liilnico e noile-aneiicano, liveian efeilo conliiio, eslinuIan-
do o goveino a adolai nais iapidanenle poIlicas niIilaies, iesuIlando no
piojelo nais anlicioso dos anos 9O, consliludo peIo Sislena de VigiIn-
cia da Anaznia/Sislena de Iioleo da Anaznia (SIVAM/SIIAM)
8
.
LnvoIvendo vuIlosos cuslos, acina de 1.6 liIho de dIaies, e nolivo de
dispula enlie os foinecedoies inleinacionais peIos equipanenlos a seien

6
Cf. O docunenlo oiiginaI eIaloiado peIa Secielaiia CeiaI do ConseIho de
Seguiana NacionaI "%1%2-'5-#=%2&' % 1%?,$/2O/ 2/ $%?#P' /' 2'$&% 4/1 +/5B/1 4'1 $#'1
I'5#=S%1 % 0=/E'2/1 X Y$'\%&' 3/5B/ ;'$&%G iasIia, SC-CSN, 1985, nineogiafado.
7
Cf. Minisleiio das ReIaes Lxleiioies A$/&/4' 4% 3''F%$/OP' 0=/E]2#+/G iasIia:
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies, 1978. Assinaian o docunenlo: ReplIica da
Cuiana, Ieiu, Suiinane, VenezueIa, oIvia, iasiI, CoInlia e Lquadoi.
8
Infoinaes solie esse conpIexo poden sei ollidas en acessado en 31 de naio
de 2OO7: hllp://vvv.sivan.gov.li.

"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! (&
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
uliIizados no conpIexo, essa inicialiva goveinanenlaI veio conpIelai o
Iiogiana CaIha Noile, de iepensai a pioleo no apenas a pailii das
fionleiias, nas do leiiiliio anaznico cono un lodo, fienle a aneaas que
se fazian cada vez nais piesenles. Iaia dai conla desses peiigos, en viilude
da exlenso do leiiiliio, havia, segundo as Ioias Ainadas, a necessidade
de se nanlei aIeila, fienle ao ininigo, desejoso de ionpei a soleiania
nacionaI, e inleiessado en usufiuii das iiquezas naluiais aqui exislenles.
Lssas iessaIvas solie o conpoilanenlo inleinacionaI, linhan sido j
failanenle delalidas lanlo peIa inpiensa faIada e esciila, peIa conuni-
dade acadnica, oiganizaes no-goveinanenlais nacionais e inleina-
cionais, nas pailicuIainenle denlio do Congiesso NacionaI, poi ocasio
da feiluia da nova Consliluio de 1988. Cono se pode olseivai, peIo
aconpanhanenlo das sesses ocoiiidas no LegisIalivo, foian inlensos os
delales solie a queslo nineiaI, solie a denaicao de leiias indgenas,
se conlinuas ou no ao Iongo das fionleiias na naigen de 15O quiIne-
lios, solie a pieseivao dos iecuisos anlienlais de naneiia geiaI, a pie-
sena das popuIaes fIoieslais, indgenas ou no, posseiios e giiIeiios,
gaiinpeiios e nineiadoies, aIen da piesena de seilas ieIigiosas e giupos
econnicos, que no sofiian quaIquei conlioIe no leiiiliio, nesno do
Inslilulo NacionaI de CoIonizao e Refoina Agiiia (INCRA) e de
oulios oiganisnos dos goveinos esladuais e fedeiaI.
A defesa solie a soleiania da Anaznia pode sei cIaianenle peicelida,
lanlo en alos inleinos, quanlo en soIenidades inleinacionais ieunindo os ie-
piesenlanles dos goveinos da iegio. Nuna deIas, ieaIizada en naio de
1989, eslando piesenles os chefes de Lslado anaznicos, en neio a avaIan-
che de ciilicas solie a deleiioiao anlienlaI, ao assinaien a DecIaiao da
Anaznia ieafiinava-se o diieilo soleiano de cada pas de adninisliai Iiv-
ienenle seus iecuisos naluiais, lendo piesenle a necessidade de pionovei o
desenvoIvinenlo econnico e sociaI de seu povo e a adequada conseivao
do neio anlienle
9
. O CeneiaI Lenidas Iiies ConaIves, en paIeslia na Ls-
coIa Supeiioi de Cueiia lalia duio nas ciilicas inleinacionais. Iaia eIe a cuIpa
eia dos pases indusliiaIizados, e no das naes en desenvoIvinenlo.
1O

O Iiogiana Nossa Naluieza, concelido paia cuidai das quesles an-
lienlais anaznicas liiIhava os nesnos caninhos. Segundo os poIicy-
nakeis a Anaznia passa a lei un vaIoi eslialegico sen piecedenles no

9
Cf. DecIaiao da Anaznia, in V%1%2B/ 4% Y'5Z&#+/ )*&%$#'$ 4' D$/1#5, iasIia,
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies, n 61, aliiI/junho de 1989, p. 28.
1O
O pionuncianenlo do geneiaI Lenidas Iiies ConaIves Anaznia: ecoIogia
e soleiania, enconlia-se disponveI na LscoIa Supeiioi de Cueiia (R}).
(' ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
ceniio inleinacionaI, iepiesenlando un inpoilanle faloi de negociao
poIlica paia os pases signaliios do Tialado de Coopeiao Anaznica,
e nuilo pailicuIainenle paia o iasiI
11
.
Ioi incIusive paia fazei fienle a essas denandas inleinacionais, e na
lenlaliva de neuliaIiz-Ias, que o goveino de Ieinando CoIIoi de MeIIo
(15.O3.199O a O2.1O.1992) assuniu o conpionisso de ieaIizai no Rio de }a-
neiio en 1992, a Confeincia MundiaI das Naes Unidas paia o Meio
Anlienle e DesenvoIvinenlo (CNUMAD LCO 92).
No neio das giandes liansfoinaes gIolais ocoiiidas no incio da
decada de 199O, con o fin da Cueiia Iiia, e sol a expeclaliva de consliu-
o de una noveI oiden nundiaI nais jusla e equnine, houve , en lei-
nos liasiIeiios e iegionais, una dinnica dupIa: con o apiofundanenlo
da inlegiao iegionaI no Cone SuI, as pieocupaes liadicionais de un
Iado aiiefeceian, peIo nenos nonenlaneanenle, de oulio, poien,
assuniian novo palanai, fienle as consideiadas novas aneaas, que
eneigian con vigoi, en un nundo que eslava se ieesliuluiando.
Havendo necessidade de se iepensai o novo conlexlo, e de se aIleiai as
pipiias insliluies nacionais voIladas paia o lena, divuIgou-se en 7 de no-
venlio de 1996, o docunenlo IoIlica de Defesa NacionaI. Vian-se aqui nli-
das pieocupaes, no nlilo iegionaI, con as zonas de inslaliIidade que
poden conliaiiai inleiesses liasiIeiios. Mas chanava-se, iguaInenle,
aleno paia a conlinuidade da ieIevncia de conceilos liadicionais cono
soleiania, aulononia, aulodeleininao e idenlidade nacionaI. Ioien, no-
vos ilens foian incoipoiados. Iazia-se iefeincia a ao de landos ainados
que aluan en pases vizinhos, nos Iindes da Anaznia liasiIeiia, e o ciine
oiganizado inleinacionaI so aIguns dos ponlos a piovocai pieocupao.
12

Ainda que no se lialasse de un lexlo delaIhado, nas de una sinpIes
ninula de lialaIho, conveilida aliaves de acoido de Iideianas do Con-
giesso NacionaI, no docunenlo oficiaI solie o lena, piocuiou-se sisle-
nalizai aIgunas infoinaes. A giande nudana se veiificaiia pouco
depois en nveI goveinanenlaI. Lslanos nos iefeiindo aqui, a ciiao do
Minisleiio da Defesa en 1999, que passou a sei assunido, desde enlo,

11
Lsse docunenlo foi pioduzido peIa Iiesidncia da ReplIica, aliaves da
Secielaiia de Assessoianenlo da Defesa NacionaI Y$'?$/=/ ;'11/ ;/&,$%E/G Re-
Ialiio da Conisso Lxeculiva insliluda peIo Decielo n 96.944/88. iasIia: SA-
DLN, feveieiio de 1989, nineogiafado, p. 26

12
Cf. Iiesidncia da ReplIica (1996). IoIlica de Defesa NacionaI, Y/$+%$#/1
)1&$/&[?#+/1> iasIia, Cenlio de Lsludos Lslialegicos, voI. 1, n 2, p. 7-15.
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! ("
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
poi civis iaiefeilos ao assunlo da Iasla, as vezes ale desasliosos, lians-
foinando-se as lis Ioias en Conandos MiIilaies especficos (Aeionu-
lica, Lxeicilo e Maiinha), con seus liluIaies nanlendo slalus ninisleiiaI.
Na decada de 9O, peIo nenos nais dois eIenenlos piecisan sei consi-
deiados, nas concepes eslialegicas liasiIeiias. O piineiio, o falo de o
pas peilencei a Oiganizao dos Lslados Aneiicanos (OLA). L inpoi-
lanle iessaIlai essa condio, poique Iogo aps o finaI da Cueiia Iiia,
ciiou-se no inleiioi da OLA, a Conisso de Seguiana Henisfeiica
(CSH), que se conveileu no Icus iegionaI paia o lialo de quesles ieIa-
cionadas con a defesa e seguiana iegionaI. Segundo o piesidenle da
Conisso LspeciaI solie Seguiana Henisfeiica (ciiada en 1992, depois
liansfoinada na CSH en 1995) Heinn M. Ialio Mayei, una viso in-
legiada da seguiana iegionaI deveiia sei ieoidenada a pailii de esque-
nas de inlegiao e coopeiao, sulsliluindo o cailei cIssico niIilai
ofensivo-defensivo que leve ale o piesenle (Ialino Mayei, 1993). Iosle-
iioinenle, passou-se a lialaIhai con conceilos aleilos, engIolando as
novas aneaas, sol un ponlo de visla nuIlidinensionaI, confoine ieso-
Iues lonadas peIa AssenlIeia CeiaI da OLA.
O oulio diz iespeilo as ieunies infoinais que passaian a sei ieaIiza-
das desde 1995 (a piineiia deIas nos Lslados Unidos da Aneiica, en i-
IIiansluig-VA), enlie os ninislios da Defesa das Aneiicas. Nesses en-
conlios, aIen das ieconendaes feilas en leinos nuIliIaleiais, ieaIizou-
se un sen nneio de enconlios e acoidos liIaleiais, enlie os diveisos ie-
piesenlanles, paia lialai de assunlos especficos de seus paises. O inleies-
sanle a olseivai, enlielanlo, e que no evenlo ieaIizado no iasiI enlie 16 a
21 de oululio de 2OOO, na capilaI do eslado do Anazonas, se fixou peIo
ilen 9 da DecIaiao de Manaus, que a seguiana e a defesa de cada pas
consliluen iesponsaliIidade da sociedade cono un lodo e no apenas
dos niIilaies, o que lona inpiescindveI a foinao de civis en assunlos
de defesa e a inlegiao enlie civis e niIilaies nos delales.
13

L Ievando en consideiao esses faloies en conjunlo, que se pode
avaIiai, poique houve avanos e iecuos na posluia liasiIeiia solie o
lena, oia ciiando a expeclaliva de se ieIegai quesles desse poile a pIano
secundiio, oia loinando-se nais agiessiva en face das pipiias piesses
inleinacionais. No Iinile, pode-se dizei que no se lialou de avanos e ie-

13
Cf. IV Confeincia MinisleiiaI de Defesa das Aneiicas DecIaiao de Ma-
naus. DisponveI en acessado en 3O de naio de 2OO7: hllp://vvv.oas.oig/
CSH/poiluguese/docninislOO.asp.
(( ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
cuos, nas lo sonenle, da inpIenenlao e foinuIao de poIlicas que
foian consideiadas nais adequadas Ievando-se na devida conla, as ins-
laliIidades exislenles lanlo no pIano iegionaI quanlo inleinacionaI.

A ACLNDA MILITAR NO INCIO DO NOVO SLCULO

O aIvoiecei do leiceiio niInio pouco liouxe en leinos de nudanas
sulslanlivas solie as pieocupaes liasiIeiias, conceinenles a defesa e
seguiana nacionais, ou nais anpIas, en leinos iegionais e gIolais. De
falo, desde neados da decada anleiioi j se havia foinuIado o docu-
nenlo IoIlica de Defesa NacionaI, seguido, lis anos depois, peIo ad-
venlo do Minisleiio da Defesa. Ioilanlo, pouco havia nais a sei feilo. O
ieslo, ceilanenle, dependia do conlexlo nundiaI.
Os alaques as loiies gneas en 11 de selenlio de 2OO1, nos Lslados
Unidos, no seiviian de eslnuIo paia que novas iefIexes fossen feilas,
ou incoipoiadas a agenda nacionaI, poi viios nolivos. Un deIes, poi-
que, novinenlos ou giupos leiioiislas janais liveian aluao en leiiil-
iio nacionaI, apesai da novinenlao de giupos poIlicos consideiados
cono laI, ao Iongo das fionleiias do Noile anaznico, e junlo a lipIice
fionleiia aigenlino-liasiIeiio-paiaguaia, segundo acusaes e denncias
fieqenles do goveino noile-aneiicano. Ioi isso, esse lena no enliou na
paula nacionaI con a foia que se podeiia supoi, peIa conoo geiada
en lodo o nundo aps a deiiulada do oiId Tiade Cenlei.
Con ceileza, laI conpoilanenlo seiia dislinlo en ieIao ao pas
poilenho, que j enfienlaia piolIenas seneIhanles ao ocoiiido nos Lsla-
dos Unidos. Nos 9O, os alenlados a Associao MuluaI IsiaeIila-Aigenlina
(AMIA), ocasionaian dezenas de laixas, havendo, incIusive, insalisfaes
das auloiidades aigenlinas que ciilicaian iasIia poi pouco fazei paia
ajudai a invesligai ou IocaIizai os iesponsveis peIos alenlados, e que
eslaiian en leiiiliio liasiIeiio.
Lvidenlenenle, conpoilanenlos cono esses, senpie neieceian ie-
pdio do goveino liasiIeiio, no apenas oficiaInenle aliaves dos canais
dipIonlicos e das denais esfeias goveinanenlais, nas de loda a sociedade,
j que e a popuIao civiI a diielanenle afelada, e que aica con os naioies
piejuzos. Mas, poi oulio Iado, o goveino liasiIeiio nanifesla pieveno
conlia iluIos, e a lenlaliva do uso da leininoIogia leiioiisno inleinacionaI,
nos diveisos fiuns que passaian a sei ieaIizados. Da nesna foina,
ciilicou os Lslados Unidos e aIiados que, na juslificaliva de dai conla dessa
aneaa vigoiosa, passou a uliIizai, cono expedienles noinais, a foia e a
vioIncia de naneiia indisciininada no Iiaque e no Afeganislo.
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! ()
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
Ioi oulio Iado, en face da conjunluia do ps-Cueiia Iiia e da ecIoso
de un sen nneio de giaves siluaes en lodo o nundo, o goveino lia-
siIeiio, denlio da eslialegia de caplao de volos, de sinpalia, e piocu-
iando nosliai que esl piepaiado paia assunii iesponsaliIidades cono
nenlio peinanenle do ConseIho de Seguiana da ONU passou a confe-
iii giande inpoilncia as nisses onde se fizessen necessiias, seja na
fiica, no Tinoi Lesle, ou assunindo papeI de deslaque con a Misso
das Naes Unidas paia LslaliIizao do Haili (MINUSTAH), ciiada en
3O de aliiI de 2OO4, aliaves da iesoIuo 1542 do ConseIho de Seguiana
da ONU, peinanecendo naqueIe pas ale o piesenle nonenlo.
Na agenda liasiIeiia peinaneceian, e passaian a iecelei aleno
naioi as quesles ieIalivas a seguiana nacionaI e iegionaI, pailicuIai-
nenle a piineiia. Assin, en 2OO5, foi pionuIgada a veiso nais con-
pIela da IoIlica de Defesa NacionaI, onde se eslaleIecen dois giandes
Ioci de aluao liasiIeiia.
14
De un Iado, a iegio anaznica conlinuou a
iecelei deslaque especiaI. Apenas paia efeilo iIuslialivo podeianos ex-
pIicilai que, en 195O, havia un niIhai de soIdados na Anaznia, au-
nenlando paia cinco niI en 1985, sendo que aluaInenle, o lolaI dos con-
lingenles alinge a cifia de vinle e cinco niI. De oulio, o AlInlico SuI,
consideiando que poi essa paile ciicuIa paile consideiveI de supei-pe-
lioIeiios, e enlaicaes iesponsveis peIo coneicio inleinacionaI, do
quaI o iasiI conliilui con 1.1 en leinos gIolais. AIen do nais, e iola
paia o conlinenle anlilico. A inensido do AlInlico SuI passou a sei
conhecida, en anaIogia ao Noile do pas, cono a Anaznia AzuI.
A pieocupao especiaI con o AlInlico SuI, se deve, incIusive, ao falo
de en 17 de naio de 2OO4, o pas lei denandado junlo a Connission on
lhe Linils ol lhe ConlinenlaI SheIf (CLCS), da ONU, o aunenlo de seu
espao nailino, uIliapassando aqueIe anleiioinenle eslipuIado, e sol
seus donnios. Apiovada en aliiI de 2OO7, essa nova iea incoipoiada ao
leiiiliio leiieslie aunenlou paia 12,7 niIhes de quiInelios quadiados
o espao geogifico lolaI no quaI o pas len que aluai.
15


14
Cf. Minisleiio da Defesa Y'5Z&#+/ 4% "%8%1/ ;/+#'2/5G iasIia: Minisleiio da Defe-
sa, 2OO5, especiaInenle p. 1O, 11 e 17.
15
Aceica da ieivindicao liasiIeiia feila en 17 de naio de 2OO4, vei: ONU
Oceans and Lav of lhe Sea. Division foi Ocean Affaiis and Lav of lhe Sea. Co-
nnission on lhe Linils of lhe ConlinenlaI SheIf (CLCS) Oulei Iinils of lhe conli-
nenlaI sheIf leyond 2OO naulicaI niIes fion lhe laseIines: Sulnissions lo lhe
Connission: Sulnission ly iaziI. DisponveI en aces- en O6 de naio de 2OO7:
hllp://vvv.un.oig/Depls/Ios/cIcsnev/sulnissionsfiIes/sulnissionlia.hl
)* ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
Ioi isso nesno, ln sido conslanles as colianas dos conandos ni-
Iilaies junlo a Iiesidncia da ReplIica, e seloies econnicos, solie a ne-
cessidade de se pieslai aleno a sulsliluio, nodeinizao e anpIiao
dos equipanenlos niIilaies. O ninislio do Lxeicilo, geneiaI Lnzo Mailins
Ieii, en aliiI de 2OO7 fazia iefIexes nesse senlido, aIeilando que as vei-
las disponiliIizadas nas Ilinas decadas, no ln conseguido alendei as
denandas da Ioia.
16
Ln funo da ciise que afelou o conlioIe do espao
aeieo liasiIeiio, aps o choque de duas aeionaves no noile do pas, os ie-
piesenlanles da Aeionulica, incIusive apioveilaian a visila de nenlios
do Congiesso NacionaI que visilavan o Cenlio Inlegiado de Defesa Ae-
iea e ConlioIe de Tifego Aeieo (CINDACTA) en iasIia, iecenlenenle,
en naio de 2OO7, paia inslaIai a Conisso IaiIanenlai de Inqueiilo so-
lie o apago , paia denandai iecuisos.
17
Na passagen do conando da
Maiinha, no dia 1 de naio de 2OO7, o AIniianle }Iio Soaies de Mouia
Nelo que assuniu o poslo enfalizou a necessidade de se dai piossegui-
nenlo ao Iiogiana de ReapaieIhanenlo da Maiinha, sol pena de o po-
dei navaI loinai-se olsoIelo nuilo iapidanenle.
18

Na ieaIidade essa pieocupao dos conandos niIilaies, aIen de pen-
saien na necessidade de usufiuien de equipanenlos consideiados salis-
faliios paia alendei as piioiidades eslaleIecidas no docunenlo nacionaI,
de foina adequada, apiesenla oulio nolivo, pensado en escaIa iegionaI.
Tiala-se, poi exenpIo, das poIlicas assunidas poi naes vizinhas, que
ln inveslido iazoaveInenle no seloi leIico, casos da VenezueIa e do
ChiIe que, poi iazes difeienles assin ln agido. No fundo, apesai das
dislinlas nolivaes, o ceilo e que lanlo o goveino de Sanliago, quanlo o
de Caiacas len usufiudo ale o nonenlo, de iecuisos adequados paia
aquisio de ainanenlos. A Lei do Colie peinile ao ChiIe inveslii dez
poi cenlo do aufeiido con a expoilao do piodulo, paia o seloi niIilai,
enquanlo a venda do peliIeo venezueIano len supiido a denanda peIa
aquisio e nodeinizao do paique leIico daqueIe pas. Ainda que no se

n. Solie o assunlo, vei, lanlen Monleiio (2OO7:A8).
16
Vei a enlievisla concedida peIo geneiaI Lnzo Mailins Ieii, a Codoy (2OO7).
17
Cf. Lopes (2OO7). O episdio en paula iefeie-se ao caos sofiido peIo iasiI, no sislena
de lianspoiles aeieos, desde o finaI de 2OO6, geiando dispulas enlie seloies civis e
niIilaies solie o piolIena do conlioIe e da seguiana do espao aeieo nacionaI.
18
ConsuIlai as olseivaes do AIniianle }Iio Soaies de Mouia Nelo na Oiden
do Dia N2/2OO7, de 1 de naio de 2OO7. Lsse docunenlo pode sei enconliado
no sile da Maiinha: hllps://vvv.nai.niI.li/nenuv/cn/paIaviascn2.hln.
Acessado en 2O de naio de 2OO7.

"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! )+
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
faIe en coiiida ainanenlisla, e no haja conlenciosos de naioi giavidade
na iegio, e visveI que, ao se ainai, un pas foinece ao oulio ou denais
vizinhos, juslificalivas suficienles paia agiien de foina seneIhanle.
Lsses dois ponlos expIicilanenle nencionados, consliluen-se, ofi-
ciaInenle, en ieas piioiiliias na poIlica de defesa. Mas pode-se adi-
cionai oulia, que e exalanenle a da lipIice fionleiia liasiIeiio-aigenlino-
paiaguaia. Sen se pieocupai con giupos leiioiislas Iigados ao HezloIIah,
ou oulios, que financiaiian os novinenlos leiioiislas no Oiienle Medio, a
pailii de ienessas de iecuisos peIa Ciudad deI Lsle (Iado paiaguaio), e peIa
Ioz do Iguau (Iado liasiIeiio), as pieocupaes goveinanenlais eslo
concenliadas nessa iegio, poi oulios nolivos, Iigados a evaso de ieceilas.
Islo poique, aliaves do Iado paiaguaio se ieaIiza giande quanlidade de
conlialando paia o iasiI, de neicadoiias nanufaluiadas e eIelinicos de
lodo gneio piovenienles do Oiienle, e de ainas, e onde se concenlian,
faciIilado peIa IocaIizao geogifica de lipIice nacionaIidade, giupos
Iigados ao ciine oiganizado e ao lifico de diogas. Ioi esses nolivos, a
aluao do pas len sido foile e peinanenle nessa paile do Cone SuI.

NOTAS IINAIS

No decoiiei dos Ilinos vinle anos, especiaInenle, a pailii do finaI do
cicIo do iegine niIilai, aIgunas olseivaes inleiessanles poden sei feilas,
solie os lenas das Ioias Ainadas, defesa e seguiana nacionais. Apesai de
apenas una geiao lei decoiiido, desde enlo, houve una significaliva
neIhoiia nas condies en que passou a se piocessai o diIogo enlie os
neios civis e niIilaies. Tenas poi exceIncia de naluieza niIilai, as quesles
de defesa e seguiana, ale enlo iesliilos quase que excIusivanenle aos
eslialegislas dos Lslados Maioies das inslncias caslienses, e de aIguns que
noinaInenle se enconliavan eslieilanenle idenlificados con os nesnos, o
lena chegou finaInenle a sociedade poi necanisnos diveisos.
Iode-se conslalai, conludo, duas oulias coisas. Iiineiio, que o lenpo
decoiiido ainda e ieIalivanenle iecenle, nolivo peIo quaI, apesai do dis-
cuiso denocializanle, e de anpIiao dos pailicipanles en lenas que di-
zen iespeilo a loda a sociedade e ao Lslado, peinanece nos aIlos escaIes
niIilaies una ceila dificuIdade en alsoivei olseivaes e infIuncias
aIheias ao pipiio neio, solieludo as nais cilicas. Islo se deve, piova-
veInenle, ao falo de que, ainda hoje, lodos os aIlos caigos eslo pieenchi-
dos poi niIilaies que liveian paile significaliva de sua foinao sol ou-
lias condies, onde os vaIoies denocilicos nen senpie eian os que
)# ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
nais inpoilavan e se exeician denlio das acadenias. Ioi oulio Iado,
enlie a oficiaIidade nais joven, esse conpoilanenlo len nudado, lanlen
giadalivanenle, o que Ieva a pieviso de que, nesse senlido, un piazo de
una geiao nais seiia adequado paia que os piocessos de sociaIizao do
seloi casliense, sol oulias condies, possa sei consideiado salisfaliio.
CIaio que, denlio dos Iiniles pipiios de una oiganizao apoiada nos
eIenenlos anleiioinenle cilados cono discipIina e hieiaiquia.
O ieIacionanenlo civiI e niIilai, assin, len sofiido piogiessivanenle
neIhoias, poi exenpIo, con a pailicipao en evenlos diveisos, paia dis-
cusso de lenas especficos, paia pensai os giandes piolIenas nacionais, en
anlienles nais iesliilos, ou en espaos naioies no pIano nacionaI. O Lnco-
nlio NacionaI de Lsludos Lslialegicos, cuja selina edio sei ieaIizada en
novenlio do coiienle ano, en iasIia, auspiciada peIa Secielaiia de Assun-
los Lslialegicos e Inslilucionais, pode sei consideiado un lon exenpIo do
inleicnlio iniciado en neados da decada de 199O e que, enloia, ocoiiendo
de foina iiieguIai, len aiieginenlado cenlenas de inleiessados, piovenienles
de lodos os segnenlos, nas diveisas sesses que ln sido feilas. Iaia esse ano, os
giandes eixos no quaI as alenes eslaio voIladas, conlenpIaio a Seguiana e
Defesa, ReIaes Inleinacionais, Cincia TecnoIogia e Tenas Sociais.
Tanlen de naneiia iiieguIai, disculiian-se lenas vaiiados solie
niIilaies, en nveI esliilanenle acadnico , con a ciiao de Ciupos de
Lsludos solie Ioias Ainadas, Lslado e Sociedade, en ieunies anuais
ieaIizadas no inleiioi da Associao NacionaI de Is-Ciaduao e Iesquisa
en Cincias Sociais (ANIOCS). Cono iesuIlado do inleiesse dos acadnicos
nesses assunlos suigiu en 2OO6, a Associao iasiIeiia de Lsludos de Defesa
(ALD), que eslai paliocinando seu piineiio enconlio nos donnios da
Univeisidade IedeiaI de So CaiIos (UISCai), en selenlio do coiienle ano.
A foinao de iecuisos hunanos na iea len sido favoiecida aliaves
de aIguns piogianas. Ainda que islo possa sei conleslado, un deIes, con
os cuisos ofeiecidos peIo Depailanenlo de Defesa noile-aneiicano, en
ashinglon-DC. Denlio da NalionaI Defense Univeisily, poi inleinedio
do Cenlei foi Henispheiic Defense Sludies, aIgunas dezenas de piofi-
ssionais vincuIados a insliluies diveisas, goveinanenlais, dipIonlicas
e niIilaies, e, pailicuIainenle, jovens ps-giaduandos das univeisidades
ln fieqenlado cuisos de 3 senanas. Islo se apIica lanlo paia os candi-
dalos liasiIeiios as vagas nos cuisos, quanlo de loda a Aneiica Lalina.
No iasiI, desde a ciiao do MD aIgunas inicialivas no senlido de
apioxinai civis e niIilaies, insliluies niIilaies e a acadenia, ln apie-
senlado en lons dividendos. Assin, paia se pensai o que se deveiia en-
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! )$
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
lendei peIo novo conceilo eslialegico liasiIeiio, foian ieaIizadas oilo io-
dadas con giupos iesliilos, paliocinados peIo Minisleiio da Defesa, na ci-
dade de Ilaipava, no eslado do Rio de }aneiio, e na quaI senpie se encon-
liavan, peIo nenos dois acadnicos, enlie os delaledoies. Os iesuIlados
finais, posleiioinenle pulIicados en 4 voIunes peIo MD, incIusive, poden
sei confeiidos na pipiia pgina eIelinica da insliluio.
19

Iaia incenlivai os esludos na iea, o Minisleiio da Defesa lanlen
passou a pieniai as disseilaes de nesliado e leses de douloiado de-
fendidas solie lenas coiieIalos, e que deve se consliluii en pionoes
anuais, Nessa diieo, con iecuisos do Minisleiio da Defesa e do Minis-
leiio da Cincia e TecnoIogia, passou-se a eslinuIai a foinao de iecui-
sos hunanos, pieocupados con a lenlica, nos cuisos exislenles de ps-
giaduao en ReIaes Inleinacionais do pas, ciiando-se iea especifica
solie Iaz, defesa e seguiana inleinacionaI, poi exenpIo, no piogiana
inleiinslilucionaI da Univeisidade LsladuaI IauIisla-Univeisidade Lsla-
duaI de Canpinas-Ionlifcia Univeisidade CalIica de So IauIo.
2O

Se conpaiado con nonenlos anleiioies, no iesla dvida de que a
siluao aluaI e sensiveInenle neIhoi no que diz iespeilo aos delales so-
lie os assunlos niIilaies, lanlo denlio cono foia da acadenia. Ale o finaI
do iegine niIilai, havia una dificuIdade especfica do nonenlo en que
se vivia, en que lais lenas no eian Ievanlados. Lian poucos, denlio das
univeisidades, que o fazian. Tanlo peIa dificuIdade no acesso as infoi-
naes, quanlo peIa desconfiana dos dois Iados. Do Iado dos niIilaies,
inleiessados en salei quaI a ieaI finaIidade de civis eslaien inleiessados
en lais assunlos, piiviIegio que consideiavan de sua excIusiva aIada,
lanlo cono esludiosos quanlo cono agenles do piocesso poIlico. Denlio
da acadenia, havia a suspeila de que aqueIes que conseguian lialai de lais
assunlos, assin o fazian, poique linhan cono ollei infoinaes, ou seja,
acesso aos pipiios niIilaies, poilanlo seiian conivenles con a siluao
poIlica, ou sinpalizanles do pipiio nodeIo inslauiado desde 1964 sol a
egide da foia. Ioi isso, duianle giande lenpo, loda a pioduo eia feila
lasicanenle aliaves dos oIhaies dos pesquisadoies esliangeiios, especiaI-

19
Os inleiessados poden consuIlai a veiso inpiessa dos lexlos en AIneida Iinlo,
RanaIho da Rocha, Iinho da SiIva, 2OO5. De iguaI inleiesse, so os iesuIlados do
seniniio ieaIizado peIa Conisso de ReIaes Lxleiioies e de Defesa NacionaI da
Cnaia dos Depulados en 2OO2: ReleIo, Ieinandes, Oigs., 2OO3.
2O
Lsle piogiana do quaI o auloi desle lialaIho, faz paile, e a nica insliluio no-
niIilai liasiIeiia voIlada paia eslas quesles, confoine pode sei veiificado en
RLSDAL (2OO7). ConsuIlai, especiaInenle, pgina 88, do capiluIo 7.
)% ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
nenle os noile-aneiicanos (liaziIianislas), que linhan fciI acesso as aulo-
iidades e fonles, e iecuisos financeiios paia ieaIizai suas pesquisas.
Lvidenlenenle, no eslanos, ainda, en condies que podeiian sei con-
sideiadas ideais de desenvoIvinenlo da iea. Os esludos ainda coslunan sei
vislos, peIa viso duia do ieaIisno, peIa lica confIiluosa, ieIegando a pIano
secundiio oulias vaiiveis socielais. Viias ieunies acadnicas ln saIien-
lado essas dificuIdades, e suigido pulIicaes que caninhan nessa diieo,
de se pensai as quesles da defesa e da seguiana sol oIhaies diveisos, que
piiviIegien a sociedade, e no aos inleiesses excIusivos do Lslado. Os as-
sunlos que dizen iespeilo a loda a sociedade, no poden sei Iidos e enlendi-
dos, nen eIaloiadas eslialegias que consideien apenas o vies niIilai, cono
os lenas denogifico, anlienlaI, fundiiio ou indgena.
H que se pensai en aIleinalivas que, efelivanenle, conlenpIen lo-
dos os inleiesses de una sociedade nuIlifacelada cono a liasiIeiia.
Conludo, denlio de un conlexlo en que se apiesenlan, ainda Iinilaes,
paia discusses solie lenas dessa naluieza, pode-se dizei que o diIogo
enlie civis e niIilaies lende a se foilificai, desde que no se alandonen
as inicialivas que se ln veiificado. InpensveI h pouco nais de una
geiao, nesses Ilinos anos len sido conun, a piesena de enpiesiios,
niIilaies, iepiesenlanles de oiganizaes no goveinanenlais e acadni-
cos, en seniniios e enconlios. Toinou-se possveI delalei, poi exenpIo,
quesles ieIacionadas con a defesa da fionleiia Noile do pas, cono
aconleceu iecenlenenle nos anlienles da Univeisidade IedeiaI de Ro-
iaina, en oa Visla, lendo naicado piesena o coioneI SaIono Kieines
Tavaies, iepiesenlando o Minisleiio da Defesa, e o geneiaI LIiesei Ciio
Monleiio IiIho, do Conando MiIilai da Anaznia.
21

IeIo nenos duas condies so necessiias paia que o diIogo, no
fuluio se consoIide, e que se aunenle a piesena civiI nos delales de foi-
nuIao solie as poIlicas de defesa e seguiana liasiIeiias. A piineiia,
apenas o lenpo iesoIvei, islo e, a sulsliluio, ainda que Ienla, de lodos

21
Refeiino-nos, aqui, ao III Seniniio InleinacionaI de Lcononia Anaznica e
desenvoIvinenlo suslenlveI de Roiaina, ieaIizado nos dias 17 e 18 de naio de
2OO7 en oa Visla, capilaI de Roiaina. O lena desle ano esleve focado en O
MeicosuI anaznico: inlegiao, seguiana e defesa na faixa de Iionleiia Noile.
IguaInenle en O3 e O4 de dezenlio de 2OO7 sei ieaIizado en eIen, eslado do
Iai, o 1 Seniniio de ReIaes Inleinacionais e Defesa na Anaznia, pionovi-
do peIa Univeisidade IedeiaI do Iai, nos nesnos noIdes do de Roiaina.O auloi
desle lexlo pailicipou lanlo do evenlo en Roiaina, quanlo da IV Rodada de De-
lales pionovida peIo Minisleiio da Defesa, en Ilaipava, Rio de }aneiio, nos dias 6
e 7 de dezenlio de 2OO3, e eslai lanlen piesenle no seniniio en eIen.
"#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4. ! )&
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
os caigos de conando das esfeias niIilaies, poi oulios que liveien sua
foinao sedinenlada lasicanenle no peiodo ps-auloiilaiisno. Ligado
a essa, a nanuleno dos vaIoies denocilicos do nodeIo poIlico.
A oulia condio lsica e o foilaIecinenlo dos esludos eslialegicos
nos neios acadnicos, incIuindo-se ieas, poi exenpIo, solie iesoIuo
de confIilos e cuIluia da paz, ciiando-se una viso cilica de cono esses
piolIenas deven sei anaIisados, cono poden sei neIhoi equacionados,
e cono a sociedade pode inleifeiii na foinuIao dessas poIlicas, j que
paia lodos os efeilos, nada nais so do que poIlicas plIicas, e que no
poden nen deven sei pensadas de vies alendendo apenas una calegoiia
especfica, nas aos inleiesses de loda a sociedade. Ceilanenle no e
exeqiveI lo sonenle apiegoai a exlino das Ioias Ainadas, aIgo
inpensveI paia una polncia nedia que len aspiiaes inleinacionais.
Mas pode-se, poi oulio Iado, iefIelii cono lenas desse poile deven sei
aloidados, lanlo no pIano inleino de ieIacionanenlo da esfeia niIilai
con a civiI, e do Lslado no ceniio iegionaI ou nesno nais Iongnquo.
Ao seien alendidas essas condies, no iesla dvida de que a peicepo
de que as Ioias Ainadas ln, en leinos de defesa e seguiana, de que ludo
deve sei iesoIvido apenas na ponla das laionelas, sei giadalivanenle
aIleiada (cono len en paile sido feilo). Sei incoipoiada cada vez nais a
infIuncia de segnenlos diveisos da sociedade liasiIeiia, enlendendo-a cono
peifeilanenle noinaI, denlio do jogo denocilico, e que no ven
excIusivanenle na foia os necanisnos ideais paia o lon andanenlo das
ieIaes inleinacionais, nen paia se iesoIvei pendncias doneslicas.
Oulias funes que peiiodicanenle se Ihe lenlan inpulai, cono
conlalei o ciine oiganizado, o lifico de diogas e o conlialando, enlie
nuilas sugesles, laIvez no se consliluan na neIhoi soIuo paia as
Ioias Ainadas, vislo que seu lieinanenlo no conlenpIa alividades
desse gneio. Consideie-se, ainda, que exislen, cono senpie aconleceu,
igos especficos paia conlalei lais iIcilos, cono a IoIcia IedeiaI e as
niIcias esladuais. Aliiluii-Ihes novas funes, seiia cono anpIiai seu
papeI, incIuindo, poilanlo, capacidade naioi de inleiveno en assunlos
inleinos, nuilo dislanle de suas laiefas haliluais. A no sei que ocoiies-
sen anlienles de piofunda ciise, en que a pipiia solievivncia das
insliluies esleja en iisco. Mas essa j seiia una siluao exliena.
RLILRNCIAS

)' ! "#$%&'()*$ ,$-./)0)1 2)34.5 .3/.6.51 6'7'5. ' 5'%&3.(4.
"03.0'%$89:.*&.0$)( (2OO7) 1
AIneida Iinlo, }.R. de, RanaIho da Rocha, A. }., Iinho da SiIva, R. Doiing, oigs. (2OO5).
Y%21/=%2&' C$/1#5%#$' 1'C$% 4%8%1/ % 1%?,$/2O/. iasIia: Secielaiia de Lsludos e de Coopeiao.
Codoy, Roleilo (2OO7). Oianenlo no alende as necessidades da Ioia. J )1&/4' 4% IP'
Y/,5', 3O de aliiI, p. A5.
Ces Monleiio, Iedio AuieIio de (s/d, 1931`). 0 V%-'5,OP' 4% ^_R` % / 8#2/5#4/4% F'5Z&#+/ 4'
)*[$+#&'. Rio de }aneiio: Andeisen Ldiloies.
ConaIves, Lenidas Iiies (1989). 0=/E]2#/a %+'5'?#/ % 1'C%$/2#/. DisponveI na LscoIa
Supeiioi de Cueiia, Rio de }aneiio: SNT nineogiafado.
Lopes, Lugnia, Doningos, }oo (2OO7). No Cindacla, queixas de faIla de veilas a CII. J
)1&/4' 4% IP' Y/,5', 15 de naio, p. A7.
Maxiniano, Cesai Canpiani (2OO5). A$#2+B%#$/1 4/ =%=T$#/ C$/1#5%#$/ 2/ +/=F/2B/ 4/ 6&N5#/>
^_bbK^_bQ. Tese de Douloiado en Hisliia defendida na IacuIdade de IiIosofia, Lelias e
Cincias Hunanas da Univeisidade de So IauIo.
Minisleiio da Defesa (2OO5). IoIlica de Defesa NacionaI. iasIia: Minisleiio da Defesa.
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies (1978). A$/&/4' 4% 3''F%$/OP' 0=/E]2#+/. iasIia:
Minisleiio das ReIaes Lxleiioies.
Monleiio, Tnia (2OO7). ONU auloiiza iasiI a anpIiai Iiniles de sua fionleiia nailina.
J )1&/4' 4% IP' Y/,5', 6 de naio, p. A8.
Ialio Mayei, Heinn M. (1993). Apoile a un nuevo conceplo de seguiidad henisfeiica
seguiidad coopeialiva en Iinha. DisponveI en: hllp://vvv.sei2OOO.oig.ai/ailicuIos-
ievisla-sei/ievisla-4/nayei4.hln. Acessado en 3O de naio de 2OO7
Ionei, Len (198O). 0 c,%$$/ 4' Y/$/?,/#G 0 ?$/24% &$/?[4#/ $#'F5/&%21%. So IauIo: CIolaI.
Iiesidncia da ReplIica (1996). IoIlica de Defesa NacionaI. Y/$+%$#/1 )1&$/&[?#+/1, voI. 1,
n. 2, dezenlio, pp. 7-15.
ReleIo, AIdo, Ieinandes, Lus, oigs. (2OO3). Y'5Z&#+/ 4% "%8%1/ F/$/ ' I[+,5' dd6. iasIia:
Cnaia dos Depulados - Cenlio de Docunenlao e Infoinao.
RLSDAL (2OO7) 0&5/1 +'=F/$/&#-' 4% 5/ "%8%21/ %2 0=[$#+/ e/&#2/, Ldicion 2OO7.
uenos Aiies: hllp://vvv.iesdaI.oig.ai/Iilios/Aichivo/alIasO7-cap7.pdf.
aack, iIIian (1985). 01 4,/1 8/+%1 4/ ?5T$#/a / L)D -#1&/ F%5'1 1%,1 /5#/4'1 % #2#=#?'1. Rio de
}aneiio: Nova Iionleiia.
,
IB#?,%2'5# f#:/='&' e Iiofessoi TiluIai de Cincia IoIlica e ReIaes In-
leinacionais no Inslilulo de IiIosofia e Cincias Hunanas da Univei-
sidade LsladuaI de Canpinas (Unicanp). Ciaduado en Cincias So-
ciais, ieaIizou un Mesliado en Cincia IoIlica e e Douloi en Cincia
IoIlica peIa Univeisidade de So IauIo (USI).


-E<AE=IJB !KALMAEJ@D









Indexing CalaIogao

TilIe
AZ&,5'
Slialegic LvaIualion : InleinalionaI }ouinaI on Defence and
ConfIicl AnaIysis
Ldiloi

Rianxo (CaIiza) : Inslilulo CaIego de Lsludos de Seguiana
InleinacionaI e da Iaz, 2OO7
Iiequency
Y%$#'4#+#4/4%
AnnuaI
02,/5
Slail/Lnd
62Z+#'gL#=
N. 1 (2OO7)
Renaiks
;'&/1
Texls in Ioiluguese, Spanish LngIish
A%*&'1 %= F'$&,?,h1> %1F/2B'5 % #2?5h1
ISSN 1887-9284
LegaI Deposil
"%FT1#&' e%?/5
C-2122/O7
Indexes
35/1#8#+/OP'
355(O5)
327(O5)
Suljecls
f/&[$#/1
Defence Sludies-IeiidicaIs
InleinalionaI ReIalions-IeiiodicaIs


)1&,4'1 4% "%8%1/XY,C5#+/OS%1 F%$#T4#+/1
V%5/OS%1 62&%$2/+#'2/#1XY,C5#+/OS%1 F%$#T4#+/1




The Aulhois | Os Auloies, 2OO7
Inslilulo CaIego de Lsludos de Seguiana InleinacionaI e da Iaz, 2OO7

Copying foi peisonaI and educalionaI use is peinilled
Y%$=#&%K1% / +TF#/ F/$/ ' ,1' F%11'/5 % %4,+/+#'2/5

Aulhois have fuII iesponsaliIily ovei lhe conlenl of lheii ailicIes
J +'2&%W4' 4'1 /$&#?'1 [ 4/ #2&%#$/ $%1F'21/C#5#4/4% 4'1 /,&'$%1

Vous aimerez peut-être aussi