Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
[kw] se detona simplemente cu o bien uc. Con respecto a las vocales la ortografía
tradicional no suele marcar la cantidad vocálica (a veces se marcan las largas con ¨ ).
Ortografía fonológica. La ortografía fonológica (adyacente a la tradicional en el
glosario) es: oclusivas simples: / p, t, k, /; oclusiva labiovelar: / kw /; sonorantes: / m,
n, l /; sibilantes / s, š /; africadas: / ts, tš, tl /; semivocales / y, w /. Vocales breves: / a, e,
i, o /, vocales largas: / , ¥, ¯, ¿ /. (Los sonidos africados y de articulación doble se
representan mediante dos letras)
Contenido:
1. Vocabulario básico
2. Préstamos léxicos (del castellano)
3. Prefijos
4. Sufijos
Vocabulario básico
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica1
1
Los puntos separan los diferentes morfemas de la palabra. El asterisco significa que la descomposición
morfológica está hipotéticamente reconstruida (y por tanto puede no ser exacta).
Los elementos entre paréntesis ( ) a elementos opcionales que aparecen sólo en algunos compuestos con
ese morfema. Los corchetes [ ] encierran la parte de un morfema que ha sufrido reduplicación.
Las vocales [i] epentéticas (y por tanto no fonológicas) se escriben como superíndices i.
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
2
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
3
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
4
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
5
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
6
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
7
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
8
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
9
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
10
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
i
icxipilli / icxocpilli kši.pil.tli ‘dedo del pie’
i
icxiquextlan kši.keš.tlan ‘tobillo: donde se unen pierna y pie’
i
icxitl kši.tl ‘pie, pierna’
i
icxitlan kši.tlan ‘a los pies de alguien’
i
icxopalli kš(i).opal.tli ‘planta del pie’
iczan *¯k.san ‘hace mucho tiempo, antiguamente’
iczantlacatl ¯k.san.tlka.tl ‘antepasado, ancestro’
ihcih *isi ‘temprano’
ihôn *i.k.on ‘así, de esa manera’
ihcuac i.kwk ‘cuando’
ihiya *¯.iya ‘odiar / to be grouchy’
[t / r]
ihnaloc * inal.(o).k ‘por/durante la mañana’
ihnaltzin * inal.ts¯n ‘de buena mañana’
i i
ihtetl / ihtic te.tl / ti.tl ‘barriga, tripa, estómago’
i
ihtic ti.k ‘en el interior de, en la barriga de’
i
ihzotla [r] sotla ‘vomitar’
ilhuicatl ilwi.ka.tl ‘cielo’
i
ihlia .lia ‘decir’
i
ihtoa .t.oa ‘decir’
ilacatzihui ilakatsi.wi ‘torcerse’
ilhuitl ilwi.tl ‘día; víspera festiva’
ilnami *ilnami ‘recordar’
ilpotzaltia il.p¿tsa.l.tia ‘repetir’
immanon *imma.non ‘luego, entonces’
imoztlatica ¯.m¿s.tla.tika ‘al día siguiente’
inin in.in ‘este, esta’
inon in.on ‘ese, aquel’
itequi *ite.ki ‘fecha’
intla in.tl ‘si’
itacatl itaka.tl ‘comida’
itlah i.tla ‘algo’
itlahcualli i.tla.kwal.tl(i) ‘cosa sin valor’
itta itta ‘ver’
itzcuin *itskw.in ‘perro (?)’
iuhqui *iwki ‘así, de esa manera’
i
ixca ška ‘calentar, cocinar’
i
ixhua š.wa ‘nacer (una planta), germinar’
i
ixmahui š.mwi ‘(estar) asustado’
i
ixmahuitl š.mwi.tl ‘asustado’
i
ixmatzahtic * š.matsa.ti.k ‘color rosa’
i
ixotia šo.tia ‘cuidar’
ixpantzinco ¯. š.pan.ts¯n.ko
i
‘en frente de’
i
ixpoloa š.pol.oa ‘echar a perder’
ixtetotl, ixtelolohtli * ¯.š.tet¿.tl ‘ojo, globo
*¯.š.teloloh.tli del ojo’
11
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
12
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
13
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
14
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
15
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
16
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
17
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
18
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
19
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
[t / r]
tlalli tll.tli ‘tierra, suelo’
tlaloa [r] tlal.oa ‘huir, correr’
tlalolinastli tll.ol¯nas.tli ‘terremoto’
tlaltepoztli tll.tepos.tli ‘azadón’
tlatia / *tletia tla.tia / tle.tia ‘quemar; hacer arder’
tlama tla.m ‘cazar’
tlamachticalli tla.matš.ti.kal- ‘escuela’
tlamachtiqui tla.matš.ti.ki ‘maestro’
tlamatqui tla.mat.ki ‘sabio’
tlamatcatli tla.mat.ka.tli
tlamanalli tla.man.al.tli ‘ofrenda’
i
tlamanitiztli tla.man.iti.lis.tl ‘costumbre’
tlami tlam.i ‘acabarse’
tlamia tlam.i.a ‘terminar’
tlamo tl.mo ‘si no’
-tlan -tla.n (locativo)
tlanahuatia *tla.nawa.tia ‘mandar’
tlanahuatihqui *tla.nawa.ti..ki ‘jefe, gobernador’
tlanamaca tla.na.maka ‘vender algo’
tlancuaitl tlankwa.itl ‘rodilla’
tlancuaquetza tlankwa.kets.a ‘arrodillarse’
*tlancua(yo)tl tlan.kwa(yo).tl ‘muela’
tlaneci tla.nes.i ‘amanecer’
tlanemihya *tla.nemi..ya ‘estar abierto’
tlani ‘ganar’
tlantli tlan.tli ‘diente’
tlanixtelotl tlan.iš.tel¿.tl ‘luz’
tlapalli *tlapal.tli ‘pintura’
tlapanqui *tla.pnki ‘estar roto’
tlapechtli tlapetš.tli ‘cama’
tlapohuia *tla.po.wia ‘conversar’
tlaquentl / tlak¥m.tli ‘venda, ropa’
tlaquemitl
tlaquichilia tlakitši.lia ‘raspar’
tlatlacah [tl]tlaka.h ‘gente’
tlatlahtia tla.tlat.ia ‘rogar’
tlatlacoyoctli *tlatlakoyok- ‘agujero’
tlatzacacuahuitl tlatsa. ‘ciprés’
kwawi.tl
tlatzihuiztli *tla.tsiwis.tli ‘cansancio, debilidad’
tlatzitzilini *tla.tsitsi.lini ‘resonar’
tlatzitzilitz-tepoztli tla.tsitsi.lits. ‘campana’
tepos.tli
tlauhcopa tlaw.ko.pa ‘hacia oriente’
tlaxcalli tlaškal.tli ‘tortilla’
20
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
21
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
22
Náhuatl Clásico
Ortografía Ortografía
tradicional Fonológica
23
Préstamos léxicos
Formas equivalentes:
(i) Las marcadas con * son términos formados por raíces nativas: tepoz.toto.tl
‘aparto-pájaro’ o ‘pájaro artificial’, mihcatzinyoliliztli ‘vida de los difuntos’.
(ii) Las formas con (?) son palabras náhuatl que podrían servir de equivalentes.
(iii) Las casillas con ? corresponden a los casos para los que no me consta
equivalente, bien porque no exista, bien por desconocimiento mío.
24
En los préstamos se observa:
(1) castellano [θ] > náhuatl [s]
(2) castellano /gV/, /VgV/ > náhuatl ∅
(3) Vocal tónica /V/ > Vocal larga /V:/
(con posible cambio de acento si la palabra castellana no es llana)
Prefijos
Náhuatl clásico
Ortografía Fonología
traditional2
2
Las letras entre paréntesis se omiten si el prefijo se añade a una palabra que empieza por vocal.
25
Prefijo sujeto de 1ª persona singular n(i)- n.(i)-
‘yo’
Prefijo posesivo de 1ª persona singular n(o)- n.(o)-
‘mío’
Prefijo reflexivo de 1ª persona singular n(o)- n.(o)-
‘me’
‘recíprocamente’ na- na-
Prefijo posesivo indeterminado ne- ne-
‘de alguien’
Prefijo objeto para 1ª persona singular nech- n.¥tš-
‘me, a mí, para mi’
‘Muy (aumentativo, intensificador)’ nel- nel-
Marca del pretérito o- ¿-
Direccional: ‘por aquí, cerca’ on- on-
qui, c < ki
Prefijo objeto para 3ª persona plural quim kim- + [P, M, V]
‘los, les’ quin kim- + [T, K, ...]
Prefijo posesivo indefinido para humanos te- t¥-
Prefijo sujeto de 2ª persona singular t(i)- t.(i)-
‘tú’
Prefijo sujeto de 1ª persona plural t(i)- t.(i)-
‘nosotros’
Prefijo posesivo de 1ª persona plural t(o)- t.(o)-
‘nuestro’
Prefijo reflexivo de 1ª persona singular t(o)- t.(o)-
‘nos’
Prefijo objeto para 1ª persona plural tech- t.¥tš-
‘nos, a nosotros, para nosotros’
Prefijo posesivo indefinido para no humanos tla-
Marca verbal de optativo, ‘si’ tla- / tla tl-
tlaca- / tlaca tl.ka
Prefijo sujeto de 1ª persona sing/plural -
‘él, ella, esa cosa, ellos, ...’
26
Sufijos
Classical Náhuatl
Ortografía Fonología
traditional3
3
Las letras entre paréntesis se omiten si el prefijo se añade a una palabra que empieza por vocal.
Classical Náhuatl
Ortografía Fonología
traditional
28
Classical Náhuatl
Ortografía Fonología
traditional
29
Fonemas consonánticos
Nasales: m (labial), n (dental o alveolar)
Oclusivas: p (labial), t (dental), k (velar), kw (labio-velar), (glotal)
Africadas: (alveolar), (palatal), λ (lateral)
Fricativas: s (alveolar), w (palatal),
Semivocales: j (palatal), w (labio-velar)
Laterales: l
Aparentemente una oclusiva se pronuncia como oclusiva sonora cuando sigue a una
nasal, es decir /np/, /nt/, ... suenan [mb], [nt], ... . Es posible que también se de la
sonorización de otros fonemas en esta posición ya que el náhuatl tiene un importante
sistema de asimilación regresiva.
Con respecto a la africada lateral /tl/ [λ] su origen histórico es la influencia del
fonema fricativo /_/ del totonaco (por lo que es posible que en época antigua la
articulación de /tl/ fuera idéntica a la del totonaco).
Fonemas vocálicos
Breves: a, e, i, o
Largos: a:, e:, i:, o:
Los fonemas /o/ y /o:/ tienen varios sonidos (alófonos) dependiendo de los fonemas
adyacentes, así /o/ puede sonar [o] o [u], y por su parte /o:/ puede sonar [o:] o [u:]. Los
fonemas [u] y [u:] se dan entre otros contextos detrás de /k/.
Como puede verse la existencia de pares vocal larga / vocal breve implica que el
rasgo de cantidad vocálica es relevante. El contraste entre vocales largas y breves es
léxicamente importante: chichitl ‘perro’ / chichi:tl ‘pecho’, tetl ‘piedras’ / te:tl ‘gente’.
30
Mutaciones consonánticas
secuencia fonología pronunciación Ortografía tradicional
(1) l + tl /l + tl/ *[lλ] > [ll] ll
l+y /l + y/ *[lj] > [ll] ll
4
C denota aquí cualquier consonante excepto m, p o w (labiales).
5
El signo U denota una vocal que puede ser según el caso [o], [u], [o:] o [u:].
31