Li Thuyet So

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT
F7G
GIAÙO TRÌNH
LYÙ THUYEÁT SOÁ
VUÕ VAÊN THOÂNG

MUÏC LUÏC
1 SOÁ NGUYEÂN 3
1.1 Vaønh soá nguyeân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.2 Caùc tính chaát cô baûn cuûa Z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.3 Pheùp chia trong Z . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.4 Bieåu dieãn soá nguyeân . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2 ÖÔÙC CHUNG LÔÙN NHAÁT.
SÖÏ PHAÂN TÍCH RA THÖØA SOÁ NGUYEÂN TOÁ. 13
2.1 Öôùc chung lôùn nhaát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
2.2 Thuaät toaùn Euclid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.3 Ñònh lyù cô baûn cuûa soá hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.4 Phöông trình Diophantus tuyeán tính . . . . . . . . . . . . . . . 19
3 ÑOÀNG DÖ 25
3.1 Khaùi nieäm ñoàng dö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.2 Caùc ñoàng dö tuyeán tính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
3.3 Ñònh lyù phaàn dö Trung hoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3.4 Heä caùc ñoàng dö tuyeán tính . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3.5 Ñònh lyù Wilson vaø ñònh lyù Euler . . . . . . . . . . . . . . . . 34
4 CAÙC HAØM SOÁ HOÏC 43
4.1 Nhaän xeùt chung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
4.2 Haøm Euler ϕ(n). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
4.3 Haøm toång caùc öôùc σ(n) vaø soá caùc öôùc τ (n). . . . . . . . . . . 48
4.4 Haøm Möbius µ(n). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
1
2 MUÏC LUÏC
5 CAÊN NGUYEÂN THUÛY 57

5.1 Baäc cuûa soá nguyeân vaø caên nguyeân thuyû . . . . . . . . . . . . 57
5.2 Caên nguyeân thuyû cuûa soá nguyeân toá . . . . . . . . . . . . . . . 61
5.3 Caùc soá coù caên nguyeân thuyû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
5.4 Chæ soá soá hoïc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
6 THAËNG DÖ BÌNH PHÖÔNG 75
6.1 Thaëêng dö bình phöông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
6.2 Luaät thuaän nghòch bình phöông . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
6.3 Kyù hieäu Jacobi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
6.4 Soá giaû nguyeân toá Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
7 SOÁ b- PHAÂN. PHAÂN SOÁ LIEÂN TUÏC 97
7.1 Soá b-phaân . . . . . . . . . . . . . . .... . . . . . . . . . . . 97
7.2 Phaân soá lieân tuïc höõu haïn . . . . . .... . . . . . . . . . . . 102
7.3 Phaân soá lieân tuïc voâ haïn . . . . . . .... . . . . . . . . . . . 108
7.4 Vaøi öùng duïng cuûa phaân soá lieân tuïc .... . . . . . . . . . . . 118
8 MOÄT VAØI PHÖÔNG TRÌNH DIOPHANTUS PHI TUYEÁN 125
8.1 Caùc boä ba Pythagoras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
8.2 Toång cuûa hai soá chính phöông . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
8.3 Toång cuûa boán soá chính phöông . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
8.4 Phöông trình Pell . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
1
SOÁ NGUYEÂN
1.1 Vaønh soá nguyeân
Vaønh soá nguyeân Z laø môû roäng nhoû nhaát cuûa taäp soá töï nhieân N cuøng vôùi caùc
pheùp toaùn coäng vaø nhaân sao cho phöông trình a + x = b luoân luoân coù nghieäm.
Nghieäm duy nhaát x cuûa phöông trình a + x = b ñöôïc kyù hieäu laø b − a.
Ñònh lyù 1.1. Coù vaønh Z vôùi caùc pheùp toaùn coäng (kyù hieäu: + ), nhaân ( · ) vaø
aùnh xaï f : N −→ Z sao cho:
1. f vöøa laø ñôn caáu nöûa nhoùm coäng vöøa laø ñôn caáu nöûa nhoùm nhaân.
2. Caùc phaàn töû cuûa Z ñeàu coù daïng f (a) − f (b) vôùi a, b ∈ N.
Chöùng minh. Quan heä hai ngoâi treân tích Descartes N × N xaùc ñònh bôûi:
(a, b)(c, d) neáuu a + d = b + c laø quan heä töông ñöông.
Ta kyù hieäu taäp thöông N × N/ laø Z vaø goïi noù laø vaønh (?!) soá nguyeân. Nhö
vaäy, moãi soá nguyeân laø moät lôùp töông ñöông vaø neáu noù chöùa ñaïi dieän (m, n)
ta seõ taïm kyù hieäu noù laø (m, n).
Pheùp coäng vaø nhaân treân Z ñöôïc ñònh nghóa nhö sau:
(a, b) + (c, d) = (a + c, b + d).
(a, b) · (c, d) = (ac + bd, ad + bc).
Xem nhö baøi taäp, yeâu caàu ñoïc giaû töï kieåm tra tính ñuùng ñaén cuûa ñònh
nghóa caùc pheùp toaùn neâu treân vaø chöùng toû raèng (Z, +, ·) laø moät vaønh giao
hoaùn vôùi phaàn töû trung hoaø cuûa pheùp coäng vaø cuûa pheùp nhaân töông öùng laø
3
4 1. SOÁ NGUYEÂN
0 = (0, 0) , 1 = (1, 0).

AÙnh xaï f : N −→ Z xaùc ñònh bôûi: f (n) = (n, 0).
1. Deã daøng thaáy raèng f laø ñôn aùnh vaø:

f (a + b) = (a + b, 0) = (a, 0) + (b, 0) = f (a) + f (b)
f (a · b) = (ab, 0) = (a, 0) · (b, 0) = f (a) · f (b)
2. Giaû söû x = (a, b) ∈ Z. Khi ñoù:

x = (a, 0) + (0, b) = (a, 0) − (b, 0) = f (a) − f (b).
Nhaän xeùt:
1) Ta ñoàng nhaát moãi soá töï nhieân n vôùi aûnh f (n) ∈ Z; do ñoù N ⊂ Z.
2) Neáu a, b ∈ N, a > b thì soá nguyeân x = (a, b) = (a − b, 0) = f (a − b);
do coù söï ñoàng nhaát neân x chính laø soá töï nhieân n = a − b vaø ta goïi noù laø soá
nguyeân döông, ta vieát x = n.
Neáu a, b ∈ N, a < b thì soá nguyeân x = (a, b) = −(b − a, 0) = −f (b − a);
nhö vaäy x chính laø soá ñoái cuûa soá töï nhieân n = b − a vaø ta goïi noù laø soá nguyeân
aâm, ta vieát: x = −n.
Soá nguyeân x = (n, n) chính laø soá 0.
1.2 Caùc tính chaát cô baûn cuûa Z

Vaønh R ñöôïc goïi laø moät mieàn nguyeân neáuu vôùi moïi x, y ∈ R : x = 0, y = 0
keùo theo xy = 0.
Ñònh lyù 1.2. Zlaø mieàn nguyeân, ñeám ñöôïc, chöùa N nhö laø nöûa nhoùm con coäng
vaø nöûa nhoùm con nhaân. Moïi vaønh cöïc tieåu chöùa N nhö laø nöûa nhoùm con coäng
vaø nöûa nhoùm con nhaân ñeàu ñaúng caáu vaønh vôùi Z.
1.2. CAÙC TÍNH CHAÁT CÔ BAÛN CUÛA Z 5
Chöùng minh. Ta ñaõ bieát vaønh soá nguyeân Z goàm caùc soá töï nhieân n vaø caùc soá
ñoái −n; töø ñaây deã daøng suy ra raèng Z laø mieàn nguyeân, ñeám ñöôïc, cöïc tieåu
chöùa N nhö laø nöûa nhoùm con coäng vaø nöûa nhoùm con nhaân.
Giaû söû X laø moät vaønh cöïc tieåu coù aùnh xaï g : N −→ X vöøa laø ñôn caáu nöûa
nhoùm coäng vöøa laø ñôn caáu nöûa nhoùm nhaân. Vaäy thì X chæ goàm caùc phaàn töû
g(n) vaø −g(n), n ∈ N. Deã daøng thaáy raèng aùnh xaï ϕ : Z −→ X, +n −→ +g(n)
laø moät ñaúng caáu vaønh.
Vaønh giao hoaùn R cuøng vôùi moät quan heä thöù töï toaøn phaàn ≤ ñöôïc goïi laø
vaønh ñöôïc saép thöù töï neáuu vôùi moïi x, y ∈ R ñeàu thoûa :
1. ∀z ∈ R (x ≤ y ⇒ x + z ≤ y + z)
2. 0 ≤ x, 0 ≤ y ⇒ 0 ≤ xy
Treân Z ta ñöa ra quan heä 2-ngoâi ≤ nhö sau: x ≤ y neáuu y − x ∈ N. Deã thaáy
ñaây laø quan heä thöù töï treân Z vaø laø môû roäng cuûa quan heä thöù töï treân N.
Ñònh lyù 1.3. Z, ≤ laø moät vaønh ñöôïc saép thöù töï Archimed.
Chöùng minh. Xem nhö baøi taäp cho ñoïc giaû
Trò tuyeät ñoái cuûa soá nguyeân x, kyù hieäu laø |x|, ñöôïc ñònh nghóa:
x neáu x≥0
|x| =
−x neáu x≤0
Caùc tính chaát veà trò tuyeät ñoái xem nhö ñaõ roõ.
Ñònh lyù 1.4. Giaû söû M laø taäp khoâng roãng caùc soá nguyeân. Khi ñoù:
1. Neáu M bò chaën treân thì M chöùa soá lôùn nhaát.
2. Neáu M bò chaën döôùi thì M chöùa soá nhoû nhaát.
Chöùng minh. Chuùng toâi chæ chöùng minh cho tröôøng hôïp taäp M laø bò chaën
treân.
Ñaët A = M ∩ N. Neáu A = ∅ phaàn töû lôùn nhaát b cuûa A seõ laø phaàn
töû lôùn nhaát cuûa M. Ngöôïc laïi, thì soá −b seõ laø phaàn lôùn nhaát cuûa M vôùi
b = min {−x : x ∈ M }.
Ñoïc giaû töï chöùng minh cho tröôøng hôïp taäp M bò chaën döôùi.
6 1. SOÁ NGUYEÂN
1.3 Pheùp chia trong Z

Chuùng ta noùi raèng soá nguyeân a chia heát cho soá nguyeân b = 0, hay a laø boäi
cuûa b, kyù hieäu a :. b, neáuu coù soá nguyeân c ñeå a = bc. Trong tröôøng hôïp naøy
ta cuõng noùi laø b chia chia heát a, hay b laø öôùc (thöøa soá) cuøa a, kyù hieäu b | a.
Ngöôïc laïi, ta noùi raèng a khoâng chia heát cho b, hay b khoâng chia heát a, kyù
hieäu b a.
Ví duï 1.3.1.6 | 12 ; −5 | 20 ; 7 | − 49 ; −8 | − 16 ; 15 | 0 ; 8 12 ;
− 3 8 ; 4 −9 ; −12 −18.
Deã daøng chöùng minh ñöôïc ñònh lyù sau:

Ñònh lyù 1.5. Giaû söû a, b laø caùc soá nguyeân. Khi ñoù:
1. Neáu b | a vaø a > 0, b > 0 thì 1 ≤ b ≤ a.
2. Neáu b | a vaø c | b, thì c | a.
3. Neáu b | a vaø c = 0 thì bc | ac.
4. Neáu c | a vaø c | b, thì c | (ma + nb) vôùi caùc soá nguyeân m, n baát kyø.
Ñònh lyù 1.6. Giaû söû a, b laø caùc soá nguyeân, b = 0. Khi ñoù toàn taïi duy nhaát caùc
soá nguyeân q, r thoûa: a = bq + r vaø 0 ≤ r < |b|.
Chöùng minh. Taäp caùc soá nguyeân M = {bx : x ∈ Z ; bx ≤ a } laø khoâng roãng
vaø bò chaën treân, theo ñònh lyù 1.4, M coù soá lôùn nhaát laø bq. Ta coù bq ≤ a vaø
a < bq + |b|; suy ra 0 ≤ r = a − bq < |b|.
Giaû söû ta coù caùc bieåu dieãn: a = bq1 + r1 = bq2 + r2 ; 0 ≤ r1, r2 < |b|. Theá
thì: |b| · |q1 − q2| = |r1 − r2 | < |b|; suy ra q1 = q2 vaø do ñoù r1 = r2 .
Khi a = bq + r, 0 ≤ r < |b| ta noùi q laø thöông vaø r phaàn dö cuûa pheùp chia a
cho b. Hieån nhieân b | a khi vaø chæ khi r = 0.
Ví duï 1.3.2. Pheùp chia 133 cho 21 coù thöông laø 6 vaø phaàn dö laø 7. Pheùp chia
−50 cho 8 coù thöông laø −7 vaø phaàn dö laø 6. Pheùp chia 50 cho −8 coù thöông
laø −6 vaø phaàn dö laø 2. Pheùp chia −133 cho −21 coù thöông laø 7 vaø phaàn dö
laø 14.
1.4. BIEÅU DIEÃN SOÁ NGUYEÂN 7

Soá nguyeân 1 coù ñuùng moät öôùc döông. Moãi soá nguyeân lôùn hôn 1 ñeàu coù
ít nhaát hai öôùc döông vì noù chia heát cho 1 vaø chính noù.
Soá nguyeân lôùn hôn 1 maø noù coù ñuùng hai öôùc döông, ñöôïc goïi laø soá nguyeân
toá.
Soá nguyeân lôùn hôn 1 vaø khoâng laø soá nguyeân toá, ñöôïc goïi laø hôïp soá.
1.4 Bieåu dieãn soá nguyeân

Chuùng ta ñaõ quen vôùi vieäc bieåu dieãn caùc soá nguyeân trong heä ñeám thaäp phaân
(heä ñeám cô soá möôøi). Baây giôø chuùng ta seõ chæ ra raèng moãi soá nguyeân b > 1
ñeàu coù theå ñöôïc söû duïng laøm cô soá cho vieäc bieåu dieãn caùc soá nguyeân. Vaø
vì moãi soá nguyeân aâm laø soá ñoái cuûa soá nguyeân döông neân ñònh lyù sau ñaây laø
caên baûn.
Ñònh lyù 1.7. Giaû söû b > 1 laø moät soá nguyeân. Theá thì, moïi soá nguyeân döông n
ñeàu vieát ñöôïc moät caùch duy nhaát döôùi daïng
n = ak bk + ak−1 bk−1 + · · · + a1 b + a0
trong ñoù k laø soá nguyeân khoâng aâm, caùc aj laø soá nguyeân vôùi 0 ≤ aj ≤ b − 1 vaø
heä soá ñaàu tieân ak = 0.
Chöùng minh. Töø ñònh lyù 1.6 ta coù:
n = bq0 + a0 , 0 ≤ a0 ≤ b − 1.
Neáu q0 = 0, tieáp tuïc chia q0 cho b ta ñöôïc:
q0 = bq1 + a1 , 0 ≤ a1 ≤ b − 1.
Tieáp tuïc quaù trình naøy ñeán luùc ñaït ñöôïc:
q1 = bq2 + a2 , 0 ≤ a2 ≤ b − 1,
q2 = bq3 + a3 , 0 ≤ a3 ≤ b − 1,
..
.
8 1. SOÁ NGUYEÂN
qk−2 = bqk−1 + ak−1 , 0 ≤ ak−1 ≤ b − 1,

qk−1 = b.0 + ak , 0 ≤ ak ≤ b − 1.
Deã daøng suy ra:
n = ak bk + ak−1 bk−1 + · · · + a1 b + a0
vôùi ø 0 ≤ aj ≤ b − 1, ak = qk−1 = 0.
Ta seõ chöùng minh tính duy nhaát cuûa bieåu dieãn baèng qui naïp theo soá
nguyeân döông n.
Tröôøng hôïp n = 1 ta chæ coù bieåu dieãn duy nhaát vôùi k = 0, vaø a0 = 1. Giaû
söû ta coù
n = ak bk + ak−1 bk−1 + · · · + a1 b + a0 = cm bm + cm−1 bm−1 + · · · + c1 b + c0 . (∗)
Do ñònh lyù 1.6: phaàn dö cuûa pheùp chia n cho b laø duy nhaát, neân a0 = c0. Do
a0 = c0 neân töø (*) ta suy ra:
n1 = ak bk−1 + ak−1 bk−2 + · · · + a1 = cm bm−1 + cm−1 bm−2 + · · · + c1 .
Deã chöùng toû ñöôïc raèng n1 < n, vaäy theo giaû thieát qui naïp ta coù: m = k vaø
a1 = c1 , · · · , ak = ck .
Heä quaû 1.7.1. Moïi soá nguyeân döông ñeàu laø toång caùc luõy thöøa khaùc nhau cuûa 2.
Chöùng minh. Theo ñònh lyù 1.7 vôùi b = 2, ta coù
n = ak 2k + ak−1 2k−1 + · · · + a1 2 + a0 ,
vôùi k laø soá töï nhieân, caùc aj baèng 0 hoaëc 1, ak = 0.

Nhaän xeùt:
1) Soá nguyeân döông n = ak bk + ak−1 bk−1 + · · · + a1 b + a0 trong ñònh lyù
1.7 thöôøng ñöôïc vieát laø (ak ak−1 · · · a1 a0 )b .
2) Vieäc ñoåi soá nguyeân döông (ak ak−1 · · · a1 a0 )q trong heä ñeám cô soá q
sang cô soá b ñöôïc thöïc hieän hoaøn toaøn töông töï nhö thuaät toaùn tìm bieåu dieãn
cuûa soá nguyeân döông trong ñònh lyù 1.7 chæ löu yù laø khi chia cho b (trong heä
q−phaân) thì b ñaõ ñöôïc vieát trong heä q−phaân, sau ñoù caùc soá dö phaûi ñöôïc ñoåi
sang heä b−phaân ñeå bieåu dieãn soá trong heä b−phaân.
Ví duï 1.4.1. Chuùng ta caàn ñoåi soá thaäp phaân 610 sang heä nhò phaân. Vì trong
heä thaäp phaân nhò vaãn ñöôïc vieát laø 2 neân ta thöïc hieän lieân tieáp caùc pheùp chia
cho 2 trong heä thaäp phaân:
106 = 2 · 53 + 0,
53 = 2 · 26 + 1,
26 = 2 · 13 + 0,
13 = 2 · 6 + 1,
6 = 2 · 3 + 0,
3 = 2 · 1 + 1,
1 = 2 · 0 + 1.
Thuaät chia döøng vì thöông ñaõ baèng 0. Caùc soá dö vieát trong heä nhò phaân töông
öùng laø: c0 = 0, c1 = 1, c2 = 0, c3 = 1, c4 = 0, c5 = 1, c6 = 1; vaäy soá ñaõ
cho coù bieåu dieãn trong heä nhò phaân laø 1101010.

Ví duï 1.4.2. Chuùng ta caàn ñoåi soá thaäp phaân 2003 sang heä thaäp luïc phaân. Vì
soá thaäp luïc trong heä thaäp phaân ñöôïc vieát laø 16 neân ta thöïc hieän lieân tieáp caùc
pheùp chia cho 16 trong heä thaäp phaân:
2003 = 16 · 125 + 3,
125 = 16 · 7 + 13,
7 = 16 · 0 + 7.
Thuaät chia döøng vì thöông ñaõ baèng 0. Caùc soá dö vieát trong heä thaäp luïc
phaân töông öùng laø: c0 = 3, c1 = D, c2 = 7; vaäy soá ñaõ cho coù bieåu dieãn trong
heä thaäp luïc phaân laø 7D3.

BAØI TAÄP CHÖÔNG I

10 1. SOÁ NGUYEÂN
1. Chöùng minh tính ñuùng ñaén cuûa ñònh nghóa pheùp coäng, pheùp nhaân treân
Z vaø (Z, +, ·) laø moät vaønh giao hoaùn.
2. Chöùng minh raèng Z laø mieàn nguyeân, ñeám ñöôïc, cöïc tieåu chöùa N nhö
laø nöûa nhoùm con coäng vaø nöûa nhoùm con nhaân.
3. Chöùng minh raèng Z, ≤ laø moät vaønh ñöôïc saép thöù töï Archimed.
4. Chöùng minh ñònh lyù1.5
5. Xaùc ñònh thöông vaø phaàn dö trong pheùp chia cho 7 vaø cho −7 cuûa caùc
soá:
a) 9 b) 99 c) 999 d) 9999 e) 99999
6. Xaùc ñònh thöông vaø phaàn dö trong pheùp chia cho 17 vaø cho −17 cuûa
caùc soá:
a) − 8 b) − 88 c) − 888 d) − 8888 e) − 88888
7. Chöùng minh raèng neáu a, b, c, d laø caùc soá nguyeân vôùi a vaø c khaùc 0 sao
cho a | b vaø c | d thì ac | bd.
8. Giaû söû a, b, c laø caùc soá nguyeân vaø c = 0. Chöùng minh raèng a | b khi vaø
chæ khi ac | bc.
9. Chöùng minh raèng neáu a, b laø caùc soá nguyeân vaø a | b thì an | bn vôùi moïi
soá soá töï nhieân n.
10. Haõy ñoåi caùc soá thaäp phaân 1955, −1973 sang heä sang heä thaäp luïc phaân,
heä töù phaân, heä nhò phaân, heä baùt phaân.
11. Haõy ñoåi soá thaäp luïc phaân ABCDEF sang heää heä nhò phaân, heä töù phaân
vaø heä baùt phaân.
12. Haõy phaùt bieåu vieäc chuyeån ñoåi soá töø heä ñeám cô soá r sang heä ñeám cô
soá rn vaø ngöôïc laïi ? khi r, n > 1 laø caùc soá nguyeân döông.
13. Chöùng minh raèng neáu b < −1 laø moät soá nguyeân thì moïi soá nguyeân
n = 0 ñeàu vieát ñöôïc moät caùch duy nhaát döôùi daïng
n = ak bk + ak−1 bk−1 + · · · + a1 b + a0
trong ñoù k laø soá nguyeân khoâng aâm, caùc aj laø soá nguyeân vôùi 0 ≤ aj ≤
|b| − 1vaø heä soá ñaàu tieân ak = 0.
Haõy bieåu dieãn caùc soá thaäp phaân −7, −17, 61 trong heä cô soá −2.
14. Chöùng minh raèng moïi soá nguyeân n = 0 ñeàu vieát ñöôïc moät caùch duy
nhaát döôùi daïng
n = ak 3k + ak−1 3k−1 + · · · + a1 3 + a0
trong ñoù k laø soá nguyeân khoâng aâm, caùc aj baèng −1, 0, hoaëc 1 vaø heä soá
ak = 0.(Khai trieån thaêng baèng caùnh eùn)
Haõy khai trieån thaêng baèng caùnh eùn caùc soá thaäp phaân: 13, 40, 121.
15. Chöùng minh raèng coù voâ soá soá nguyeân toá.
16. Chöùng minh raèng vôùi moïi soá nguyeân döông n ñeàu toàn taïi n soá töï nhieân
lieân tieáp laø hôïp soá.
17. Chöùng minh raèng neáu a, n laø caùc soá nguyeân döông sao cho a n − 1 laø
soá nguyeân toá thì a = 2 vaø n laø soá nguyeân toá.
18. Chöùn√g minh raèng neáu n laø hôïp soá thì noù coù öôùc nguyeân toá khoâng vöôït
quaù n.
19. Chöùng minh√raèng neáu öôùc nguyeân toá nhoû nhaát p cuûa soá nguyeân döông
n vöôït quaù n thì n/p laø soá nguyeân toá hoaëc baèng 1.
3
12 1. SOÁ NGUYEÂN
2
ÖÔÙC CHUNG LÔÙN NHAÁT.
SÖÏ PHAÂN TÍCH RA THÖØA SOÁ
NGUYEÂN TOÁ.
2.1 Öôùc chung lôùn nhaát
Neáu a, b laø caùc soá nguyeân khoâng ñoàng thôøi baèng khoâng, thì taäp caùc öôùc chung
cuûa a vaø b laø höõu haïn vaø chöùa caùc soá +1 vaø −1. Chuùng ta seõ quan taâm ñeán
soá nguyeân lôùn nhaát naèm trong caùc öôùc chung naøy.
Öôùc chung lôùn nhaát cuûa hai soá nguyeân khoâng ñoàng thôøi baèng khoâng a vaø
b laø soá nguyeân lôùn nhaát chia heát ñoàng thôøi caû a vaø b.
Öôùc chung lôùn nhaát cuûa hai soá nguyeân a vaø b ñöôïc kyù hieäu laø (a, b).
Khaùi nieäm öôùc chung lôùn nhaát cuûa cuûa caùc soá nguyeân khoâng ñoàng thôøi
baèng khoâng a1 , a2 , · · · , an ñöôïc hieåu hoaøn toaøn töông töï nhö khaùi nieäm
öôùc chung lôùn nhaát cuûa cuûa caùc soá nguyeân. Ñoù chính laø soá nguyeân lôùn nhaát
chia heát ñoàng thôøi taát caû caùc aj , 1 ≤ j ≤ n. Öôùc chung lôùn nhaát cuûa cuûa caùc
soá nguyeân a1 , a2 , · · · , an ñöôïc kyù hieäu laø (a1 , a2 , · · · , an ).
Ví duï 2.1.1. Öôùc chung cuûa 24 vaø 84 laø ±1, ±2, ±3, ±4, ±6, ±12. Do
ñoù (24, 84) = 12. Töông töï, ta coù (100, 5) = 5, (0, 44) = 44, (−17, 25) =
1, (17, −289) = 17, (−6, −15) = 3.
(24, −84, 100) = 4, (15, 0, 20, −17) = 1, (10, 20, 30, 40, 55) = 5.
13
14 2. ÖÔÙC CHUNG LÔÙN NHAÁT.SÖÏ PHAÂN TÍCH RA THÖØA SOÁ NGUYEÂN TOÁ.

Chuùng ta cuõng quan taâm ñeán caùc caëp soá nguyeân maø chuùng khoâng coù öôùc
chung lôùn hôn 1. Caùc caëp soá nguyeân nhö vaäy ñöôïc goïi laø nguyeân toá cuøng
nhau.
Hieån nhieân laø (a, b) = (b, a) vaø (a, b) = (|a|, |b|).
Ñònh lyù 2.1. Neáu a, b, c laø caùc soá nguyeân vaø (a, b) = d thì:
1. (a/d, b/d) = 1
2. (a + cb, b) = (a, b)
Chöùng minh. Giaû söû e laø caùc soá nguyeân döông sao cho e | (a/d) vaø e | (b/d).
Theá thì coù soá nguyeân k, l ñeå a/d = ke vaø b/d = le, cuõng vaäy a = dek, b = del.
Vaäy de laø öôùc chung cuûa a vaø b; töø ñoù de ≤ d; suy ra e = 1.
Neáu u laø moät öôùc chung cuûa a vaø b, thì do ñònh lyù 1.5 ta coù u | (a + cb);
vaäy u laø öôùc chung cuûa a + cb vaø b. Ngöôïc laïi, neáu u laø moät öôùc chung cuûa
a + cb vaø b, thì cuõng do ñònh lyù 1.5 ta coù u | (a + cb) − cb = a; vaäy u laø öôùc
chung cuûa a vaø b.
Neáu a, b laø caùc soá nguyeân, ta noùi soá nguyeân daïng ma + nb laø toå hôïp tuyeán
tính cuûa a vaø b, trong ñoù m, n laø caùc soá nguyeân.
Moät taäp M = ∅ caùc soá nguyeân ñöôïc goïi laø moät module neáuu noù coù tính
chaát: neáu m, n ∈ M thì m − n ∈ M.
Töø ñònh nghóa cuûa module suy ra raèng, neáu m, n ∈ M, thì
0 = m − m ∈ M, −n = 0 − n ∈ M, m + n = m − (−n) ∈ M.
Noùi moät caùch khaùc, neáu a, b ∈ M thì caùc toå hôïp tuyeán tính cuûa a vaø b cuõng
thuoäc M. Module M = {0} ñöôïc goïi laø module taàm thöôøng.
Ñònh lyù 2.2. Moãi module khoâng taàm thöôøngM chính laø taäp taát caû caùc boäi
cuûa moät soá nguyeân döông naøo ñoù.
Chöùng minh. Vì M khoâng taàm thöôøng neân noù chöùa soá döông. Giaû söû d laø soá
döông nhoû nhaát cuûa M. Theá thì M chöùa taát caû caùc boäi cuûa d.
Baây giôø giaû söû m ∈ M . Töø ñònh lyù 1.6, ta coù m = dk + c, 0 ≤ c < d.
Do m, dk ∈ M neân c = m − dk ∈ M. Vì d laø soá döông nhoû nhaát cuûa M neân
c = 0, hay m laø boäi cuûa d.
2.2. THUAÄT TOAÙN EUCLID 15
Ñònh lyù 2.3. Giaû söû a, b laø caùc soá nguyeân khoâng ñoàng thôøi baèng 0 vaø d = (a, b).
Khi ñoù module M = {ax + by : x, y ∈ Z } chính laø taäp taát caû caùc boäi cuûa d.
Chöùng minh. Deã daøng thaáy raèng M laø moät module khoâng taàm thöôøng.
Töø ñònh lyù 2.2 ta coù M chính laø taäp taát caû caùc boäi cuûa moät soá nguyeân
döông e naøo ñoù. Do e chia heát moïi phaàn töû cuûa M neân e | a vaø e | b. Suy ra
e ≤ d. Maët khaùc, do d | (ax + by) vôùi moïi x, y ∈ Z neân d chia heát moïi phaàn
töû cuûa M, ñaëc bieät, d | e. Vaäy d ≤ e.
Heä quaû 2.3.1. Giaû söû d = (a, b) laø öôùc chung lôùn nhaát cuûa hai soá nguyeân a
vaø b. Khi ñoù:
1. d laø soá nguyeân döông nhoû nhaát laø toå hôïp tuyeán tính cuûa a vaø b.
2. Moãi öôùc chung cuûa a vaø b ñeàu laø öôùc cuûa d.
Chöùng minh. 1. Heä quaû tröïc tieáp töø ñònh lyù treân.
2. Theo 1, coù x0 , y0 ∈ Z ñeå ax0 + by0 = d. Giaû söû c laø öôùc cuûa a vaø cuûa
b, hieån nhieân: c | ax0 + by0 = d.

Ñònh lyù 2.4. Neáùu a1 , a2 , · · · , an , an+1 laø caùc soá nguyeân khaùc khoâng, n ≥ 2,
thì (a1 , a2 · · · , an , an+1 ) = (a1 , a2 , · · · , an−1 , (an , an+1 )).
Chöùng minh. Moãi öôùc chung c cuûa caùc soá a1 , a2 , · · · , an , an+1 hieån nhieân
laø öôùc chung cuûa an vaø an+1 , do ñoù c laø öôùc cuûa (an , an+1 ). Vaäy c laø öôùc
chung cuûa caùc soá a1 , a2 , · · · , an−1 , (an , an+1 ).
Ngöôïc laïi, hieån nhieân moãi öôùc chung c cuûa a1 , a2 , · · · , an−1 , (an , an+1 )
ñeàu laø öôùc cuûa caùc soá a1 , a2 , · · · , an−1 , an , an+1 .
2.2 Thuaät toaùn Euclid

Ñònh lyù 2.5. Giaû söû r0 = a vaø r1 = b laø caùc soá nguyeân vôùi a ≥ b > 0. Neáu
thuaät toaùn chia ñöôïc thöïc hieän lieân tieáp rj = rj+1 qj+1 + rj+2, 0 < rj+2 < rj+1
vôùi j = 0, 1, 2, ..., n − 2 vaø rn+1 = 0, thì (a, b) = rn , laø soá dö khaùc 0 cuoái cuøng.
Chöùng minh. Töø ñònh lyù 2.1 ta coù nhaän xeùt laø: neáu c = dq + r thì (c, d) =
(c − qd, d) = (r, d) = (d, r).
Theo thuaät toaùn Euclid:
r0 = r1 q 1 + r2 0 < r2 < r1
r1 = r2 q 2 + r3 0 < r3 < r2
..
.
rj−2 = rj−1 qj−1 + rj 0 < rj < rj−1
..
.
rn−2 = rn−1 qn−1 + rn 0 < rn < rn−1
rn−1 = rn qn + 0 .
Töø nhaän xeùt treân, ta coù: (a, b) = (r0 , r1 ) = (r1 , r2 ) = · · · = (rn−2 , rn−1 ) =
(rn−1 , rn ) = (rn , rn+1 ) = (rn , 0) = rn .
Ví duï 2.2.1. Duøng thuaät toaùn Euclid ñeå tìm (610, −1955).
Vì (610, −1955) = (610, 1955) neân ta tìm (610, 1955). Ta coù:
1955 = 610 · 3 + 125
610 = 125 · 4 + 110
125 = 110 · 1 + 15
110 = 15 · 7 + 5
15 = 5 · 3 + 0.
Vaäy (610, 1955) = 5, suy ra (610, −1955) = 5.

Ví duï 2.2.2. Duøng thuaät toaùn Euclid ñeå tìm (1955, 2003). Ta coù:
2003 = 1955 · 1 + 48
1955 = 48 · 40 + 35
48 = 35 · 1 + 13
35 = 13 · 2 + 9
13 = 9 · 1 + 4
9=4·2+1
4 = 1 · 4 + 0.
Vaäy (1955, 2003) = 1, hay 1955 vaø 2003 laø caùc soá nguyeân toá cuøng nhau.

2.3. ÑÒNH LYÙ CÔ BAÛN CUÛA SOÁ HOÏC 17
2.3 Ñònh lyù cô baûn cuûa soá hoïc

Ñònh lyù 2.6. Ñònh lyù cô baûn cuûa soá hoïc. Moïi soá nguyeân lôùn hôn 1 ñeàu vieát
ñöôïc moät caùch duy nhaát thaønh tích cuûa caùc thöøa soá nguyeân toá theo thöù töï
khoâng giaûm.
Tröôùc khi chöùng minh ñònh lyù cô baûn, chuùng ta chöâng minh hai boå ñeà sau
ñaây.
Boå ñeàù 2.6.1. Neáu a, b, c laø caùc soá nguyeân döông sao cho (a, b) = 1 vaø a | bc
thì a | c.
Chöùng minh. Vì (a, b) = 1 neân theo ñònh lyù 2.3, coù caùc soá nguyeân x, y sao
cho ax + by = 1. Nhaân hai veá cuûa ñaúng thöùc naøy vôùi c ta ñöôïc acx + bcy = c.
Theo giaû thieát a | bc ta suy ra a | acx + bcy = c.
Boå ñeàù 2.6.2. Neáu p laø öôùc nguyeân toá cuûa tích a1 a2 · · · ak , ôû ñaây a1 , a2 , · · · , ak
laø caùc soá nguyeân, thì coù i, 1 ≤ i ≤ k ñeå p | ai .
Chöùng minh. Chuùng ta chöùng minh baèng qui naïp theo k. Tröôøng hôïp k = 1
laø taàm thöôøng. Giaû söû p laø öôùc nguyeân toá cuûa tích a1 a2 · · · ak ak+1 . Neáu
p ak+1 ta suy ra (p, ak+1 ) = 1; vaäy theo boå ñeà 2.6.1 ta coù p | a1 a2 · · · ak .
Chöùng minh. Tröôùc heát ta chöùng minh baèng qui naïp theo n raèng moïi soá
nguyeân lôùn hôn 1 ñeàu vieát ñöôïc thaønh tích cuûa caùc thöøa soá nguyeân toá. Tröôøng
hôïp n = 2 laø taàm thöôøng. Soá nguyeân n+1 > 2 neáu laø soá nguyeân toá thì khoâng
coù gì phaûi chöùng minh. Ngöôïc laïi, ta coù n + 1 = ab, vôùi 1 < a, b < n + 1;
theo giaû thieát qui naïp thì a, b ñeàu laø tích cuûa caùc soá nguyeân toá.
Baây giôø ta chöùng minh tính duy nhaát cuûa bieåu dieãn. Giaû söû laø
n = p1 p2 · · · pr = q 1 q 2 · · · q s
vôùi p1 ≤ p2 ≤ · · · ≤ pr , q1 ≤ q2 ≤ · · · ≤ qs laø caùc soá nguyeân toá.

Töø boå ñeà 2.6.2 ta deã daøng suy ra raèng r = s vaø p 1 = q1 , · · · , pr = qs.
Chuù yù:
1. Moïi soá nguyeân n > 1 ñeàu coù bieåu dieãn duy nhaát
n = pα1 1 ... pαk k , vôùi 1 ≤ k, 0 < α1 , · · · , αk .
2. Neáu daõy taát caû soá nguyeân toá ñöôïc saép theo thöù töï taêng daàn:
p1 = 2 < p2 = 3 < p3 = 5 < p4 = 7 < p5 = 11 < · · ·
thì moïi soá nguyeân döông ñeàu vieát ñöôïc moät caùch duy nhaát duôùi daïng

+∞
n= pαk k ,
k=0
trong ñoù αk ≥ 0 vaø baèng 0 vôùi haàu heát, tröø moät soá höõu haïn caùc giaù trò
cuûa k.
Boäi chung nhoû nhaát cuûa hai soá nguyeân a = 0 vaø b = 0, kyù hieäu laø [a, b], ñöôïc
hieåu laø soá nguyeân döông nhoû nhaát chia heát cho caû a vaø b.
Deã daøng thaáy raèng [a, b] = [b, a] vaø [a, b] = [|a|, |b|].
Boäi chung nhoû nhaát cuûa caùc soá nguyeân khaùc khoâng a1 , a2 , ..., ak , kyù hieäu
[a1 , a2 , ..., ak ], laø soá nguyeân döông nhoû nhaát chia heát cho taát caû caùc soá aj , 1 ≤
j ≤ k.
Ñònh lyù 2.7. Neáu caùc soá nguyeân döông a, b coù söï phaân tích ra thöøa soá nguyeân
toá

+∞
+∞
a= pαk k vaø b = pβkk
k=0 k=0
thì

+∞
+∞
(a, b) =
min{αk ,βk }
pk , [a, b] =
max{αk ,βk }
pk vaø (a, b) · [a, b] = ab.
k=0 k=0
Chöùng minh. Deã daøng thaáy raèng

+∞
+∞
c= pγkk laø öôùc cuûa d= pθkk khi vaø chæ khi vôùi moïi k : γk ≤ θk .
k=0 k=0
Töø ñaây deã daøng suy ra

+∞
min{αk ,βk }

+∞
max{αk ,βk }
(a, b) = pk , [a, b] = pk .
k=0 k=0
2.4. PHÖÔNG TRÌNH DIOPHANTUS TUYEÁN TÍNH 19
Ta coù

+∞
min{αk ,βk }+max{αk ,βk }

+∞
(a, b) · [a, b] = pk = pαk k +βk = ab.
k=0 k=0
Ví duï 2.3.1. Öôùc chung lôùn nhaát cuûa 2100 = 22 · 3 · 52 · 7, 40 = 23 · 5 baèng

22 · 5 = 20. Boäi chung nhoû nhaát cuûa 2100 vaø 40 baèng 23 · 3 · 52 · 7 = 4200.
2.4 Phöông trình Diophantus tuyeán tính

Caùc phöông trình maø chuùng ta chæ xeùt chuùng trong taäp soá nguyeân thöôøng
ñöôïc goïi laø phöông trình Diophantus.
Phöông trình Diophantus tuyeán tính laø phöông trình coù daïng
a1 x1 + a2 x2 + · · · + an xn = c
trong ñoù a1 , a2 , · · · , an = c laø caùc soá nguyeân.

Ñònh lyù 2.8. Giaû söû a, b laø caùc soá nguyeân khaùc khoâng vaø d = (a, b). Khi ñoù:
1. Neáu d c thì phöông trình ax + by = c khoâng coù nghieäm nguyeân.
2. neáu d | c thì phöông trình ax + by = c coù nghieäm nguyeân. Hôn theá nöõa,
phöông trình coù caùc nghieäm nguyeân laø
x = x0 + (b/d)m, y = y0 − (a/d)m , m ∈ Z
vôùi x = x0 , y = y0 laø moät nghieäm rieâng.

Chöùng minh. 1. Giaû söû x, y laø caùc soá nguyeân sao cho ax + by = c. Do
d | a vaø d | b neân d | ax + by = c, voâ lyù vôùi giaû thieát d c.
2. Theo heä quaû 2.3.1 thì coù caùc soá nguyeân s, t ñeå
as + bt = d.
Vì d | c neân coù soá nguyeân e sao cho c = de. Suy ra

c = de = (as + bt)e = a(se) + b(te).
Vaäy phöông trình ax + by = c coù nghieäm.

Deã daøng thaáy raèng
x = x0 + (b/d)m, y = y0 − (a/d)m , m ∈ Z
thoaû phöông trình ax + by = c.

Giaû söû ax + by = c vaø ax0 + by0 = c. Khi ñoù ta coù
a(x − x0 ) + b(y − y0 ) = 0,
suy ra
a(x − x0 ) = b(y0 − y),
hay
(a/d)(x − x0 ) = (b/d)(y0 − y).
Theo ñònh lyù 2.1 thì (a/d, b/d) = 1. Söû duïng boå ñeà 2.6.1 ta suy ra (a/d) |
(y0 − y).Vaäy coù soá nguyeân m ñeå y0 − y = (a/d)m, hay y = y0 − (a/d)m.
Thay vaøo heä thöùc a(x − x0 ) = b(y0 − y), ta ñöôïc x = x0 + (b/d)m.

Ví duï 2.4.1. Phöông trình 15x − 6y = 20 khoâng coù nghieäm nguyeân vì

(15, −6) = 3 20.
Phöông trình 15x − 6y = −9 coù nghieäm nguyeân vì (15, −6) = 3 −9; hôn
nöõa, vì x0 = −1, y0 = −1 laø moät nghieäm rieâng neân phöông trình 15x − 6y =
−9 coù nghieäm laø x = −1 − 2m, y = −1 − 5m, m ∈ Z.
Ñònh lyù 2.9. Giaû söû a1 , a2 , · · · , an laø caùc soá nguyeân khaùc khoâng, n ≥ 2 vaø
d = (a1 , a2 , · · · , an ). Khi ñoù:
1. Neáu d c thì phöông trình a1 x1 + a2 x2 + · · · + an xn = c khoâng coù nghieäm
nguyeân.
2. neáu d | c thì phöông trình a1 x1 +a2 x2 +· · ·+an xn = c coù nghieäm nguyeân;

hôn theá nöõa, phöông trình coù voâ soá nghieäm nguyeân phaân bieät.
Chöùng minh. 1. Giaû söû coù caùc soá nguyeân x1 , x2 , · · · , xn sao cho
a1 x1 + a2 x2 + · · · + an xn = c.
Do d | aj vôùi moïi j, 1 ≤ j ≤ n, ta suy ra d | a1 x1 +a2 x2 +· · ·+an xn = c;

ñieàu naøy voâ lyù vôiù giaû thieát d c
2. Ta seõ chöùng minh baèng qui naïp.
Vôùi n = 2 thì ñaây chính laø ñònh lyù 2.8.
Xeùt phöông trình
a1 x1 + a2 x2 + · · · + an xn + an+1 xn+1 = c.
Theo ñònh lyù 2.4, ta coù

d = (a1 , a2 , · · · , an−1 , an , an+1 ) = (a1 , a2 , · · · , an−1 , (an , an+1 )).
Do d|c neân theo giaû thieát qui naïp: phöông trình

a1 x1 + a2 x2 + · · · + an−1 xn−1 + (an , an+1 )y = c
coù nghieäm.
Maët khaùc, töø ñònh lyù 2.8 ta thaáy: vôùi moãi soá nguyeân y, phöông trình
an xn + an+1 xn+1 = (an , an+1 )y ñeàu coù voâ soá nghieäm.

BAØI TAÄP CHÖÔNG II
1. Giaû söû a laø soá nguyeân döông. Haõy tìm (a, a + 1), (a, a + 2), (a, a + 3).
2. Chöùng toû raèng neáu (a, b) = 1 thì (a + b, a − b) baèng 1 hoaëc 2.

3. Chöùng toû raèng caùc soá 6k − 1, 6k + 1, 6k + 2, 6k + 3, 6k + 5 laø ñoâi moät
nguyeân toá cuøng nhau, vôùi moïi soá nguyeân k.
4. Chöùng toû raèng neáu (a, b) = 1 vaø c | a + b thì (c, a) = (c, b) = 1.
5. Chöùng toû raèng neáu (a, b) = (a, c) = 1 thì (a, bc) = 1. Toång quaùt hôn,
neáu (a1 , b) = (a2 , b) = · · · = (an , b) = 1 thì (a1 a2 · · · an , b) = 1.
6. Chöùng toû raèng neáu a1 , a2 , ..., an laø caùc soá nguyeân khoâng ñoàng thôøi
baèng khoâng vaø c laø soá nguyeân khaùc khoâng, thì (ca1 , ca2 , · · · , can ) =
|c| · (a1 , a2 , · · · , an ).
7. Chöùng minh raèng neáu a, b, c, d laø caùc soá nguyeân b > 0, d > 0, (a, b) =
(c, d) = 1 vaø a/b + c/d laø soá nguyeân thì b = d.
8. Giaû söû a, b laø caùc soá nguyeân döông. Chöùng minh raèng


 a neáu a = b

2(a/2, b/2) neáu a, b cuøng chaün
(a, b) =



(a/2, b) neáu a chaün vaø b leû
(a − b, b) neáu a, b cuøng leû vaø a > b.
AÙp duïng ñeå tìm (2106, 8318).
9. Giaû söû
a, m, n laø caùc soá nguyeân döông vaø a > 1. Chöùng minh raèng
(a − 1, an − 1) = a(m,n) − 1.
m
10. Chöùng toû raèng neáu m, n laø caùc soá nguyeân döông thì (fm , fn ) = f(m,n) ,
trong ñoù fk laø soá Fibonacci thöù k.
11. Phaân tích caùc soá 111111, 4849845 ra thöøa soá nguyeân toá.
Giaû söû p laø soá nguyeân toá vaø n laø soá nguyeân döông. Neáu pα | n, nhöng
pα+1 n, ta noùi pα chia heát ñuùng n, kyù hieäu pα n.
12. Chöùng minh raèng neáu pa m vaø pb n thì pa+b mn.
13. Chöùng minh raèng neáu pa m vaø pb n, vôùi a = b thì pmin{a,b} m + n.
14. Giaû söû a, b, c laø caùc soá nguyeân. Chöùng toû raèng [a, b] | c khi vaø chæ khi
a | c vaø b | c.
15. Chöùng minh raèng neáu p laø soá nguyeân toá, a, n laø soá nguyeân vaø p |
an , n > 0, thì p | a.
16. a) Chöùng minh raèng neáu a, b laø caùc soá nguyeân döông vôùi (a, b) = 1 thì
(an , bn ) = 1 vôùi moïi soá töï nhieân n.
b) Chöùng minh raèng neáu an | bn vôùi soá nguyeân döông n thì a | b.
17. a) Giaû söû a | c, b | c. Chöùng minh raèng [a, b] | c.
b) Giaû söû aj | c, 1 ≤ j ≤ k. Chöùng minh raèng [a1 , a2 , ..., ak ] | c.
18. Chöùng minh raèng neáu a, b, c laø caùc soá nguyeân döông thì [a, b, a] =
[a, [b, c]], ([a, b], c) = [(a, c), (b, c)], [(a, b), c] = ([a, c], [b, c]).
19. Chöùng minh raèng neáu a, b, c laø caùc soá nguyeân döông thì
abc(a, b, c)
[a, b, c] = .
(a, b)(a, c)(b, c)
20. Chöùng minh raèng neáu a, b, c laø caùc soá nguyeân döông thì (a, b, c)[ab, ac, bc] =
abc, [a, b, c](ab, ac, bc) = abc.
21. Chöùng minh raèng neáu a, b, c laø caùc soá nguyeân döông thì ([a, b], [a, c], [b, c]) =
[(a, b), (a, c), (b, c)].
22. Chöùng minh raèng coù voâ soá soá nguyeân toá daïng 4k − 1, k ∈ Z.
23. Giaûi phöông trình Diophantus:
a) 12x + 15y = 50 b) 3x + 4y = 7
c) 30x + 47y = −11 d) 102x + 1001y = 1
24. Tìm taát caû caùc nghieäm nguyeân cuûa phöông trình:
a) 2x + 3y + 4z = 5; b) 7x + 21y + 35z = 8; c) 101x + 102y + 103z = 1
25. Giaûi heä phöông trình Diophantus:
x + y + z = 100 x + y + z = 100
a) x + 8y + 50z = 156
b) x + 6y + 21z = 121
1 1 1
26. Tìm taát caû caùc nghieäm cuûa phöông trình Diophantus + = .
x y 14
3
ÑOÀNG DÖ
3.1 Khaùi nieäm ñoàng dö
Giaû söû m laø soá nguyeân döông vaø a, b laø caùc soá nguyeân. Chuùng ta seõ noùi a
ñoàng dö vôùi b modulo m neáuu m | (a − b).
Neáu a ñoàng dö vôùi b modulo m, ta vieát a ≡ b (mod m). Ngöôïc laïi, ta noùi
a khoâng ñoàng dö vôùi b modulo m, kyù hieäu a ≡ b (mod m).
Ví duï 3.1.1. 22 ≡ 4 (mod 9) vì 9 | (22 − 4) = 18; −24 ≡ 3 (mod 9) vì

9 | (−24 − 3) = −27; 13 ≡ 5 (mod 9) vì 9 (13 − 5) = 8; 24 ≡ −5 (mod 9)
vì 9 24 − (−5) = 29.

Deã daøng thaáy raèng, a ≡ b (mod m) khi vaø chæ khi coù soá nguyeân k sao
cho a = b + km.
Ñònh lyù 3.1. Ñoàng dö modulo m laø quan heä töông döông treân Z, töùc laø coù caùc
tính chaát:
1. Phaûn xaï: a ≡ a (mod m);
2. Ñoái xöùng: a ≡ b (mod m) ⇒ b ≡ a (mod m);
3. Baéc caàu: a ≡ b (mod m), b ≡ c (mod m) ⇒ a ≡ c (mod m).
Chöùng minh. Ñaây laø baøi taäp deã, daønh cho ñoïc giaû.
25
26 3. ÑOÀNG DÖ
Quan heä ñoàng dö modulo m chia Z thaønh caùc lôùp töông ñöông. Taäp caùc lôùp
töông ñöông modulo m, thöôøng ñöôïc kyù hieäu laø Z/mZ, goàm caùc lôùp töông
ñöông ñoâi moät khoâng giao nhau.
Hieån nhieân laø caùc soá nguyeân 0, 1, ..., m − 1 thuoäc veà caùc lôùp ñoàng dö
khaùc nhau modulo m. Vì raèng moãi soá nguyeân n ñeàu vieát ñöôïc n = mq+r, 0 ≤
r ≤ m − 1, neân soá n naøy ñoàng dö vôùi moät trong caùc soá 0, 1, ..., m − 1. Vaäy
coù ñuùng m lôùp töông ñöông modulo m.
Ví duï 3.1.2. Z/4Z goàm boán lôùp töông ñöông ñoâi moät khoâng giao nhau:
· · · ≡ −8 ≡ −4 ≡ 0 ≡ 4 ≡ 8 ≡ · · · (mod 4)
· · · ≡ −7 ≡ −3 ≡ 1 ≡ 5 ≡ 9 ≡ · · · (mod 4)
· · · ≡ −6 ≡ −2 ≡ 2 ≡ 6 ≡ 10 ≡ · · · (mod 4)
· · · ≡ −5 ≡ −1 ≡ 3 ≡ 7 ≡ 11 ≡ · · · (mod 4).
Ñònh lyù 3.2. Giaû söû a, b, c, m laø caùc soá nguyeân, m>0 vaø a ≡ b (mod m).
Khi ñoù:
1. a + c ≡ b + c (mod m)
2. a − c ≡ b − c (mod m)
3. ac ≡ bc (mod m)
Chöùng minh. Deã, ñoïc giaû töï chöùng minh, xem nhö baøi taäp.
Chuù yù laø: Töø heä thöùc ac ≡ bc (mod m), noùi chung khoâng theå suy ra a ≡ b
(mod m); chaúng haïn 6·2 ≡ 1·2 (mod 10), nhöng 6 ≡ 1 (mod 10). Tuy nhieân
ta cuõng coù ñònh lyù sau.
Ñònh lyù 3.3. Neáu ac ≡ bc (mod m), d = (c, m) thì a ≡ b (mod m/d). Ñaëc
bieät, neáu ac ≡ bc (mod m), (c, m) = 1 thì a ≡ b (mod m).
Chöùng minh. Töø ac ≡ bc (mod m), ta suy ra m | (ac − bc) = c(a − b). Vaäy
coù soá nguyeân
k ñeå c(a − b) = km. Suy ra (c/d)(a − b) = k(m/d), hay
(m/d) | (c/d)(a − b). Vì (m/d, c/d) = 1 neân (m/d) | (a − b), hay a ≡ b
(mod m/d).
3.1. KHAÙI NIEÄM ÑOÀNG DÖ 27
Ñònh lyù 3.4. Neáu a ≡ b (mod m) vaø c ≡ d (mod m) thì:
1. a + c ≡ b + d (mod m)
2. a − c ≡ b − d (mod m)
3. ac ≡ bd (mod m)
Chöùng minh. Töø ñònh lyù 3.2 ta coù
1. a + c ≡ b + c (mod m) ≡ b + d (mod m)
2. a − c ≡ b − c (mod m) ≡ b − d (mod m)
3. ac ≡ bc (mod m) ≡ bd (mod m)
Töø ñònh lyù treân, ta coù theå ñònh nghóa pheùp coäng vaø pheùp nhaân treân Z/mZ
nhö sau.
Giaû söû A vaø B laø caùc lôùp ñoàng dö modulo m, töông öùng chöùa caùc phaàn
töû a vaø b. Khi ñoù A + B vaø A · B ñöôïc hieåu laø caùc lôùp ñoàng dö modulo m,
töông öùng chöùa caùc phaàn töû a + b vaø ab.
Deã daøng thaáy raèng (Z/mZ, +, ·) laø moät vaønh giao hoaùn. Phaàn töû 0 cuûa
nhoùm naøy chính laø lôùp goàm caùc boäi cuûa m. Phaàn töû ñoái cuûa lôùp chöùa a chính
laø lôùp chöùa −a.
Ñònh lyù 3.5. Neáu m1, m2 , ..., mk laø caùc soá nguyeân döông vaø a ≡ b (mod m1 ),
a ≡ b (mod m2 ), ..., a ≡ b (mod mk ) thì a ≡ b (mod [m1 , m2 , ..., mk ]).
Chöùng minh. Ta coù mj | (a − b), 1 ≤ j ≤ k. Töø baøi taäp 17, ta coù
[m1 , m2 , ..., mk ] | (a − b), hay a ≡ b (mod [m1 , m2 , ..., mk ]).

28 3. ÑOÀNG DÖ
3.2 Caùc ñoàng dö tuyeán tính

Trong muïc naøy chuùng ta chæ xeùt caùc ñoàng dö tuyeán tính moät bieán. Ñoù laø caùc
ñoàng dö daïng
ax ≡ b (mod m)
trong ñoù x ñöôïc hieåu laø soá nguyeân.
Tröôùc heát ta coù nhaän xeùt raèng, neáu x = x0 laø nghieäm cuûa ñoàng dö ax ≡ b
(mod m) vaø x1 ≡ x0 (mod m) thì ax1 ≡ ax0 ≡ b (mod m), hay x − 1 cuõng
laø moät nghieäm. Nhö vaäy, neáu moät phaàn töû cuûa lôùp ñoàng dö modulo m laø
nghieäm thì taát caû caùc phaàn töû cuûa lôùp naøy cuõng laø nghieäm. Töø ñaây, vaán ñeà
ñöôïc ñaët ra laø: coù bao nhieâu lôùp ñoàng dö modulo m laø nghieäm.
Ñònh lyù 3.6. Giaû söû a, b, m laø caùc soá nguyeân, m > 0 vaø d = (a, m). Khi ñoù:
1. Neáu d b thì ax ≡ b (mod m) khoâng coù nghieäm
2. Neáu d | b thì ax ≡ b (mod m) coù ñuùng d nghieäm khoâng ñoàng dö nhau
modulo m. Ñaëc bieät, neáu (a, m) = 1 thì ax ≡ b (mod m) coù duy nhaát
nghieäm modulo m.
Chöùng minh. Ñoàng dö ax ≡ b (mod m) laø töông ñöông vôùi phöông trình
Diophantus tuyeán tính hai bieán ax − my = b. Soá nguyeân x laø nghieäm cuûa
phöông trình ax ≡ b (mod m), khi vaø chæ khi, coù soá soá nguyeân y vôùi ax −
my = b. Töø ñònh lyù 2.8 ta coù:
1. Neáu d b thì ax ≡ b (mod m) khoâng coù nghieäm.

2. Neáu d | b thì ax − my = b coù caùc nghieäm laø
x = x0 + (m/d)t, y = y0 + (a/d)t
trong ñoù x0, y0 laø moät nghieäm rieâng.

Vaäy x = x0 +(m/d)t laø taát caû caùc nghieäm cuûa ñoàng dö ax ≡ b (mod m).
Baây giôø chuùng ta xaùc ñònh soá caùc nghieäm x khoâng ñoàng dö nhau modulo
m. Ta thaáy:
x1 = x0 + (m/d)t1 ≡ x2 = x0 + (m/d)t2 (mod m)
3.2. CAÙC ÑOÀNG DÖ TUYEÁN TÍNH 29
khi vaø chæ khi
(m/d)t1 ≡ (m/d)t2 (mod m)
Vì (m/d, m) = m/d vaø dònh lyù 3.3 neân heä thöùc treân töông ñöông vôùi
t1 ≡ t2 (mod d).
Do coù ñuùng d lôùp ñoàng dö modulo d neân ax ≡ b (mod m) coù ñuùng d

nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo m. Coù theå laáy d nghieäm khoâng
ñoàng dö nhau modulo m laøx = x0 + (m/d)tj , 0 ≤ j ≤ d − 1.

Ta ñaõ bieát, ñoàng dö ax ≡ 1 (mod m) coù nghieäm khi vaø chæ khi (a, m) | 1.
Trong tröôøng hôïp naøy nghieäm laø duy nhaát modulo m vaø noù ñöôïc goïi laø nghòch
cuûa a modulo m.
Ví duï 3.2.1. Nghòch ñaûo cuûa 3 modulo 10 baèng 7, vaø ngöôïc laïi, nghòch ñaûo
cuûa 7 modulo 10 baèng 3, vì 3 · 7 = 7 · 3 ≡ 1 (mod 10). Nghòch ñaûo cuûa 1 vaø
cuûa 9 modulo 10 baèng chính noù vì 1 · 1 ≡ 1 (mod 10) vaø 9 · 9 ≡ 1 (mod 10).
Caùc soá 0, 2, 4, 5, 6, 8 khoâng coù nghòch ñaûo modulo 10.

Giaû söû a laø nghòch ñaûo cuûa a modulo m. Khi ñoù deã daøng thaáy raèng ñoàng
dö ax ≡ b (mod m) coù nghieäm duy nhaát modulo m, ñoù laø x ≡ ab (mod m).
Ví duï 3.2.2. Chuùng ta caàn xaùc ñònh taát caû caùc nghieäm cuûa ñoàng dö 7x ≡ 4
(mod 12). Vì (7, 12) = 1 neân phöông trình coù duy nhaát nghieäm modulo
12. Chuùng ta chæ caàn xaùc ñònh moät nghieäm cuûa phöông trình Diophantus
7x + 12y = 4. AÙp duïng thuaät toaùn Euclid, ta coù:
12 = 7 · 1 + 5,
7 = 5 · 1 + 2,
5 = 2 · 2 + 1,
2 = 1 · 1.
Suy ra
1=5−2·2
30 3. ÑOÀNG DÖ
= 5 − (7 − 5 · 1) · 2
=5·3−2·7
= (12 − 7 · 1) · 3 − 2 · 7
= 12 · 3 − 5 · 7.
Hay: 1 = 12 · 3 − 7 · 5. Suy ra nghòch ñaûo cuûa 7 modulo 12 baèng −5.
Vaäy
x ≡ −5 · 4 = −20 ≡ 4 (mod 12) laø nghieäm duy nhaát cuûa 7x ≡ 4
(mod 12).
3.3 Ñònh lyù phaàn dö Trung hoa

Ñònh lyù 3.7. Ñònh lyù phaàn dö Trung hoa. Giaû söû m1, m2 , ..., mk laø caùc soá
nguyeân döông ñoâi moät nguyeân toá cuøng nhau. Khi ñoù heä caùc ñoàng dö


 x ≡ a1 (mod m1 )

 x ≡ a2 (mod m2 )
..


 .
 x≡a (mod mk )
k
coù duy nhaát nghieäm modulo M = m1 m2 ...mk .

Chöùng minh. Ñaët Mj = M/mj , 1 ≤ j ≤ k. Khi ñoù, do (Mj , mj ) = 1 neân coù
soá nguyeân yj thoaû ñoàng dö Mj yj ≡ 1 (mod mj ). Ñaët
x = a1 M1 y1 + a2 M2 y2 + · · · + ak Mk yk .
Do mj | Mi , vôùi moïi i = j, neân: x ≡ aj Mj yj ≡ aj (mod mj ), 1 ≤ j ≤ k.

Baây giôø giaû söû x1 , x2 laø caùc nghieäm cuûa heä. Theá thì vôùi moïi j, 0 ≤ j ≤ k,
ta ñeàu coù x1 ≡ x2 (mod mj ). Suy ra, vôùi moïi j, 0 ≤ j ≤ k, mj | (x1 −x2). Vì
caùc soá m1 , m2 , ..., mk ñoâi moät nguyeân toá cuøng nhau neân M = m1 , m2 , ..., mk |
(x1 − x2 ); hay x1 ≡ x2 (mod M ).
3.4. HEÄ CAÙC ÑOÀNG DÖ TUYEÁN TÍNH 31
Ví duï 3.3.1. Giaûi heä 
 x≡1 (mod 3)
x≡2 (mod 5)

x≡3 (mod 7)
Do caùc soá 3, 5, 7 laø ñoâi moät nguyeân toá cuøng nhau, neân ta ñaët M1 = 5 · 7 =
35, M2 = 3 · 7 = 21, M3 = 3 · 5 = 15. Giaûi caùc ñoàng dö
35y1 ≡ 1 (mod 3)
21y2 ≡ 1 (mod 5)
15y3 ≡ 1 (mod 7)
ta ñöôïc y1 = 2, y2 = 1, y3 = 1. Vaäy heä ban ñaàu coù coù duy nhaát nghieäm
x = 1 · 35 · 2 + 2 · 21 · 1 + 3 · 15 · 1 ≡ 52 (mod M = 3 · 5 · 7 = 105).

3.4 Heä caùc ñoàng dö tuyeán tính

Trong muïc naøy chuùng ta chæ xeùt heä caùc ñoàng dö tuyeán tính daïng


 a11 x1 + a12 x2 + · · · + a1n xn ≡ b1 (mod m)

 a21 x1 + a22 x2 + · · · + a2n xn ≡ b2 (mod m)
..


 .
 a x + a x + ··· + ann xn ≡ bn (mod m)
n1 1 n2 2
Heä treân coù theå vieát moät caùch ngaén goïn laø AX ≡ B (mod m), neáu duøng kyù
hieäu ma traän:
     
a11 a12 · · · a1n x1 b1
 a21 a22 · · · a2n   x2   b2 
     
A= ..  , X =  ..  , B =  ..  .
 .   .   . 
an1 an2 · · · ann xn bn
Tröôùc heát, chuùng ta ñöa ra quan heä ñoàng dö modulo m treân caùc ma traän soá
nguyeân.
Ma traän A = (aij )n×n ñöôïc goïi laø ñoàng dö vôùi ma traän B = (bij )n×n
modulo m, kyù hieäu A ≡ B (mod m), neáuu vôùi moïi i, j : 1 ≤ i, j ≤ n, ta ñeàu
coù aij ≡ bij (mod m). Ñoïc giaû töï chöùng minh raèng ñaây laø quan heä töông
ñöông.
32 3. ÑOÀNG DÖ
Ñònh lyù 3.8. Giaû söû A = (aij ), B = (bij ), C = (cij ), D = (dij ) laø caùc ma
traän nguyeân, caáp n × n, A ≡ B (mod m) vaø C ≡ D (mod m). Khi ñoù:
1. A + C ≡ B + D (mod m)
2. A − C ≡ B − D (mod m)
3. AC ≡ BD (mod m)
Chöùng minh. Töông töï nhö trong chöùng minh ñònh lyù 3.4, ta chæ caàn chöùng
minh A + C ≡ B + C (mod m) vaø AC ≡ BC (mod m).
1. Töø ñònh lyù 3.2, ta coù aij + cij ≡ bij + cij (mod m). Vaäy
A + C ≡ B + C (mod m).
2. Theo ñònh lyù 3.2 thì aik ckj ≡ bik ckj (mod m). AÙp duïng ñònh lyù 3.4, ta
coù n
n
aik ckj ≡ bik ckj (mod m);
k=1 k=1
suy ra AC ≡ BC (mod m).

Giaû söû ma traän A laø ma traän nguyeân caáp n × n. Ma traän nguyeân B ñöôïc goïi
laø nghòch ñaûo cuûa A modulo m, kyù hieäu A, neáuu AB ≡ BA ≡ I = (δij )n×n
(mod m). Ñoïc giaû coù theå töï chöùng minh raèng: neáu B ≡ A (mod m) thì B
laø nghòch ñaûo cuûa A; ngöôïc laïi, neáu B1 , B2 ñeàu laø caùc nghòch ñaûo cuûa A
thì B1 ≡ B2 (mod m).
Ñoái vôùi ma traän A caáp n×n, chuùng ta kyù hieäu adjA laø ma traän caáp n×n,
vôùi phaàn töû cij laø tích cuûa (−1)i+j vôùi ñònh thöùc cuûa ma traän nhaän ñöôïc töø
A baèng caùch boû ñi phaàn töû doøng j coät i.
Ñònh lyù 3.9. Giaû söû A laø ma traän nguyeân caáp n × n, (det A, m) = 1, vaø ∆ laø
nghòch ñaûo modulo m cuûa ∆ = det A. Theá thì A = ∆(adjA), laø nghòch ñaûo
cuûa A modulo m.
Chöùng minh. Ta coù
A · adjA = adjA · A = (det A)I = ∆I.
3.4. HEÄ CAÙC ÑOÀNG DÖ TUYEÁN TÍNH 33
Suy ra
AA = AA = ∆(adjA)A = ∆∆I ≡ I (mod m).

Ví duï 3.4.1. Giaû söû coù ma traän: A =
3 4
2 5
. Vì 2 laø nghòch ñaûo cuûa
7 = det A modulo 13, neân ta coù

5 −4 10 −8 10 5
A=2 = ≡ (mod 13).
−2 3 −4 6 9 6

Ñònh lyù 3.10. Giaû söû A laø ma traän nguyeân caáp n × n, (det A, m) = 1. Khi
ñoù heä phöông trình ñoàng dö AX ≡ B (mod m) coù duy nhaát nghieäm X ≡ AB
(mod m).
Chöùng minh. X ≡ AB (mod m) laø nghieäm cuûa heä vì AX ≡ A(AB) =
(AA)B ≡ B (mod m).
Ngöôïc laïi, neáu X laø moät nghieäm cuûa heä AX ≡ B (mod m) thì baèng caùch
nhaân traùi caùc veá vôùi A, ta ñöôïc
A(AX) ≡ AB (mod m); vaäy X ≡ (AA)X = A(AX) ≡ AB (mod m).

Ví duï 3.4.2. Xeùt heä ba ñoàng dö

 2x1 + 5x2 + 6x3 ≡ 3 (mod 7)
2x1 + x3 ≡ 4 (mod 7)

x1 + 2x2 + 3x3 ≡ 1 (mod 7)
Ta coù det A = −5, (det A, 7) = 1. Nghòch ñaûo cuûa det A modulo 7 baèng 4.
   
2 5 6 −2 −3 5
Nghòch ñaûo cuûa A =  2 0 1  laø A = 4 −5
 0 10  (mod 7).
1 2 3 4 1 −10
Vaäy heä coù nghieäm laø
         
x1 −2 −3 5 3 −52 4
 x2  ≡ 4  −5 0 10  ·  4  =  −20  ≡  1  (mod 7).
x3 4 1 −10 1 24 3

34 3. ÑOÀNG DÖ
3.5 Ñònh lyù Wilson vaø ñònh lyù Euler

Ñònh lyù 3.11. Ñònh lyù Wilson. Neáu p laø soá nguyeân toá thì (p − 1)! ≡ −1
(mod p).
Chöùng minh. Ñònh lyù laø ñuùng trong tröôøng hôïp p = 2, 3. Ta xeùt tröôøng hôïp
p > 3.
Ñoái vôùi moãi soá nguyeân a, 2 ≤ a ≤ p − 2, do (a, p) = 1 neân töø ñònh lyù 3.6
suy ra a coù nghòch ñaûo duy nhaát a modulo m : 1 ≤ a ≤ p − 1. Maët khaùc,
a = a; vì neáu khoâng thì a2 ≡ 1 (mod p), suy ra (a − 1)(a + 1) | p, vaø ñieàu
naøy khoâng theå xaûy ra vôùi 2 ≤ a ≤ p − 2. Vaäy thì, baèng caùch nhoùm töøng caëp
a vaøa ta döôïc
2 · 3 · (p − 3)(p − 2) ≡ 1 (mod p).
Nhaân caùc veá vôùi (p − 1) ta coù
(p − 1)! ≡ 1 · (p − 1) ≡ −1 (mod p).
Ñònh lyù Wilson neâu leân ñaëc tröng cuûa soá nguyeân toá vì ñaûo laïi cuûa noù vaãn
ñuùng.
Ñònh lyù 3.12. Neáu soá nguyeân n > 1 maø (n − 1)! ≡ −1 (mod n) thì n laø soá
nguyeân toá.
Chöùng minh. Giaû söû n laø hôïp soá; ta coù n = ab vôùi 1 < a, b < n. Ta coù
a | (n − 1)! vì 1 < a < n. Maët khaùc, vì a | n vaø n | (n − 1)! + 1, ta suy ra
a | (n − 1)! + 1 − (n − 1)! = 1, vaø ñieàu naøy khoâng theå xaûy ra vôùi a > 1.
Giaû söû m laø soá nguyeân döông vaø a = bm + r, 0 ≤ r ≤ m − 1, ta seõ noùi raèng
r laø thaëng dö khoâng aâm nhoû nhaát cuûa a modulo m, kyù hieäu: a mod m = r.
Ví duï, 17 mod 5 = 2; −8 mod 7 = 6.
Taäp caùc soá nguyeân ñöôïc goïi laø heä thaëng dö ñaày ñuû modulo m neáuu moïi
soá nguyeân ñeàu ñoàng dö modulo m vôùi ñuùng moät soá nguyeân cuûa heä.
Deã daøng thaáy raèng: moät heä caùc soá nguyeân laø thaëng dö ñaày ñuû modulo m
khi vaø chæ khi heä naøy coù ñuùng m soá ñoâi moät khoâng ñoàng dö vôùi nhau modulo
m.
3.5. ÑÒNH LYÙ WILSON VAØ ÑÒNH LYÙ EULER 35
Ví duï 3.5.1. Neáu m laø soá nguyeân döông thì:

1. Heä 0, 1, ..., m − 1 laø moät heä thaëng dö ñaày ñuû modulo m; chuùng ta seõ
goïi heä naøy laø heä thaëng dö khoâng aâm nhoû nhaát modulo m.
2. Neáu m laø soá leû thì heä
m−1 m−3 m−1
− , − , ..., −1, 0, 1, ...,
2 2 2
cuõng laø heä thaëng dö ñaày ñuû modulo m; heä naøy ñöôïc goïi laø heä thaëng
dö tuyeät ñoái nhoû nhaát modulo m.

Ñònh lyù 3.13. Neáu caùc soá r1 , r2 , ..., rm laø moät heä thaëng dö ñaày ñuû modulo m
vaø a nguyeân toá cuøng nhau vôùi m thì heä
ar1 + b, ar2 + b, · · · , arm + b
cuõng laø moät heä thaëng dö ñaày ñuû modulo m.
Chöùng minh. Chuùng ta chæ caân chöùng minh raèng, neáu 1 ≤ i < j ≤ m thì
ari ≡ arj (mod m).
Thaät vaäy, neáu ari ≡ arj (mod m) thì arj − ari | m, hay a(rj − ri ) | m.
Do (a, m) = 1 ta suy ra (rj − ri ) | m vaø ñieàu naøy khoâng theå xaûy ra vì
0 < rj − ri < m.
Ñònh lyù 3.14. Ñònh lyù nhoû Fermat. Neáu p laø soá nguyeân toá vaø p a thì
ap−1
≡ 1 (mod p).
Chöùng minh. Khoâng coù soá naøo trong caùc soá a, 2a, · · · , (p − 1)a laø chia heát
cho p; vì neáu p | ja thì do (a, p) = 1 neân p | j voâ lyù vôùi 1 ≤ j ≤ p − 1. Maët
khaùc, deã daøng thaáy raèng (p − 1) soá a, 2a, · · · , (p − 1)a laø ñoâi moät khoâng
ñoàng dö vôùi nhau modulo p; do ñoù chuùng ñoàng dö modulo p vôùi heä
1, 2, · · · , p − 1.
Vaäy:
a · 2a · · · (p − 1)a ≡ 1 · 2 · · · (p − 1) (mod p).
Suy ra:
ap−1 (p − 1)! ≡ (p − 1)! (mod p).
Vì ((p − 1)!, p) = 1, neân theo ñònh lyù 3.3 ta coù: ap−1 ≡ 1 (mod p).
36 3. ÑOÀNG DÖ
Nhaän xeùt:
1. Ñònh lyù nhoû Fermat noùi raèng neáu n laø soá nguyeân toá vaø b laø soá nguyeân
baát kyø thì bn ≡ b (mod n). Ñieàu naøy cuõng coù nghóa laø neáu coù soá nguyeân
b ñeå bn ≡ b (mod n) thì n laø hôïp soá hoaëc n = 1.
2. Neáu b laø moät soá nguyeân döông, n laø hôïp soá vaø b n ≡ b (mod n) thì ta
noùi n laø soá giaû nguyeân toá cô sôû b.
3. Hôïp soá n ñöôïc goïi laø soá Carmichael neáu bn ≡ b (mod n) vôùi moïi soá
nguyeân döông b maø (b, n) = 1.
Ñoái vôùi moãi soá nguyeân döông n, chuùng ta kyù hieäu ϕ(n) laø soá caùc soá nguyeân
döông khoâng vöôït quaù n vaø nguyeân toá cuøng nhau vôùi n. Haøm soá ϕ(n) ñöôïc
goïi laø phi-haøm Euler.
Taäp goàm ϕ(m) caùc soá nguyeân ñöôïc goïi laø heä thaëng dö thu goïn modulo
m neáu moïi soá nguyeân nguyeân toá cuøng nhau vôùi m ñeàu ñoàng dö vôùi ñuùng
moät soá nguyeân cuûa heä.
Deã daøng thaáy raèng: moät heä caùc soá nguyeân laø heä thaëng dö ûthu goïn modulo
m khi vaø chæ khi heä naøy coù ñuùng ϕ(m) soá, nguyeân toá cuøng nhau vôùi m vaø
ñoâi moät khoâng ñoàng dö vôùi nhau modulo m.
Ví duï 3.5.2. Caùc soá 1, 3, 5, 7 laø heä thaëng dö ûthu goïn modulo 8. Caùc soá
−3, −1, 1, 3 cuõng laø heä thaëng dö ûthu goïn modulo 8.
Heä goàm (p − 1) : soá 1, 2, · · · , p − 1 laø heä thaëng dö thu goïn modulo
nguyeân toá p.

Ñònh lyù 3.15. Neáu caùc soá r1 , r2 , ..., rϕ(m) laø moät heä thaëng dö thu goïn modulo
m vaø a nguyeân toá cuøng nhau vôùi m thì heä
ar1 , ar2 , · · · , arϕ(m)
cuõng laø moät heä thaëng dö thu goïn modulo m.

Chöùng minh. Heä ar1 , ar2 , · · · , arϕ(m) goàm ϕ(m) soá nguyeân.
Töø (a, m) = (rj , m) = 1 deã daøng suy ra (arj , m) = 1; vaäy moãi soá cuûa heä
nguyeân toá cuøng nhau vôùi m.
Neáu coù 1 ≤ i < j ≤ ϕ(m) ñeå ari ≡ arj (mod m) thì m | a(ri − rj ). Do
(m, a) = 1 ta suy ra m | (ri − rj ), hay ri ≡ rj (mod m), ñieàu naøy voâ lyù vôùi
giaû thieát ri ≡ rj (mod m).
Ñònh lyù sau ñaây laø moät môû roäng cuûa ñònh lyù Fermat
Ñònh lyù 3.16. Ñònh lyù Euler. Neáu m laø soá nguyeân döông vaø (a, m) = 1 thì
aϕ(m) ≡ 1 (mod m).
Chöùng minh. Laáy heä thaëng dö thu goïn ar1 , ar2 , · · · , arϕ(m) . Do (a, m) = 1,
neân töø ñònh lyù treân ta coù ar1 , ar2 , · · · , arϕ(m) cuõng laø heä thaëng dö thu goïn.
Vaäy caùc soá cuûa heä naøy ñoàng dö modulo m vôùi caùc soá cuûa heä kia. Vaäy
ar1 ar2 · · · arϕ(m) ≡ r1 r2 · · · rϕ(m) (mod m)
Hay
aϕ(m) r1 r2 · · · rϕ(m) ≡ r1 r2 · · · rϕ(m) (mod m)
Vì (r1r2 · · · rϕ(m) , m) = 1 ta suy ra aϕ(m) ≡ 1 (mod m).
Ñònh lyù Euler coù raát nhieàu öùng duïng. Chaúng haïn, ta coù theå deã daøng xaùc
ñònh nghòch ñaûo a cuûa soá nguyeân a modulo m. Ta ñaõ bieát raèng soá nguyeân
a coù nghòch ñaûo modulo m khi vaø chæ khi (a, m) = 1. Do Ñònh lyù Euler:
a · aϕ(m)−1 = aϕ(m) ≡ 1 (mod m), ta coù a = aϕ(m)−1 .
Ví duï 3.5.3. Tìm nghòch ñaûo modulo 10 cuûa 3. Giaûi phöông trình 3x ≡ 8
(mod 10).
Ta coù 3 = 3ϕ(10)−1 = 34−1 = 27 ≡ 7 (mod 10).
3x ≡ 8 (mod 10) ⇔ 3·3x ≡ 3·8 (mod 10) ⇔ x ≡ 7·8 (mod 10) ⇔ x ≡ 6
(mod 10)
BAØI TAÄP CHÖÔNG III

38 3. ÑOÀNG DÖ
1. Giaû söû
a, b, c laø caùc soá nguyeân, c > 0. Chöùng minh raèng neáu a ≡ b
(mod c) thì (a, c) = (b, c).
2. Giaû söû a, b, k, m laø caùc soá nguyeân, k, m > 0, (a, m) = 1. Chöùng
minh raèng neáu ak ≡ bk (mod m) vaø ak+1 ≡ bk+1 (mod m) thì a ≡ b
(mod m)
3. Chöùng minh raèng neáu p nguyeân toá vaø k nguyeân döông thì nghieäm duy
nhaát cuûa ñoàng dö x2 ≡ x (mod pk ) laø x ≡ 0 hoaëc x ≡ 1 (mod pk ).
4. Giaû söû m1, m2 , ..., mk laø caùc soá nguyeân döông ñoâi moät nguyeân toá cuøng
nhau, M = m1m2 · · · mk vaø Mj = M/mj . Chöùng minh raèng
M1 a1 + M2 a2 + · · · + Mk ak
chaïy treân heä thaëng dö ñaày ñuû modulo M khi a1 , a2 , ..., ak töông öùng
chaïy treân heä thaëng dö ñaày ñuû modulo m1, m2 , · · · , mk .
5. Chöùng minh raèng vôùi moãi soá nguyeân döông m ñeàu coù voâ soá soá Fibonacci
fn laø boäi cuûa m.
6. Giaûi caùc ñoàng dö sau
a) 19x ≡ 30 (mod 40) b) 103x ≡ 444 (mod 999)
c) 980x ≡ 1500 (mod 1600) d) 3x ≡ 2 (mod 7)
e) 6x ≡ 3 (mod 9) f) 17x ≡ 14 (mod 21)
g) 15x ≡ 9 (mod 25) h) 128x ≡ 833 (mod 1001)
7. Giaûi caùc ñoàng dö hai bieán sau
a) 2x + 3y ≡ 1 (mod 7) b) 2x + 4y ≡ 6 (mod 8)
c) 6x + 3y ≡ 0 (mod 9) d) 10x + 5y ≡ 9 (mod 15)
8. Giaû söû p laø nguyeân toá leû vaø k nguyeân döông. Chöùng minh raèng ñoàng
dö x2 ≡ 1 (mod pk ) coù ñuùng hai nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo
pk , ñoù laø x ≡ ±1 (mod pk ).
9. Chöùng minh raèng ñoàng dö x 2 ≡ 1 (mod 2k ) coù ñuùng boán nghieäm khoâng
ñoàng dö nhau modulo 2k , ñoù laø x ≡ ±1 (mod pk ) hoaëc x ≡ ±(1 + 2k−1
(mod pk ) khi k > 2. Chöùng toû raèng khi k = 1 thì chæ coù moät nghieäm vaø
khi k = 2 thì coù ñuùng hai nghieäm khoâng ñoàng dö nhau.
10. Giaû söû p laø nguyeân toá leû vaø a nguyeân döông khoâng chia heát cho p.
Chöùng minh raèng ñoàng dö x2 ≡ a (mod p) khoâng coù nghieäm hoaëc coù
ñuùng hai nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo p.
11. Giaûi caùc heä ñoàng dö sau

 x ≡ 1 (mod 2)
x ≡ 4 (mod 11)
a) x ≡ 3 (mod 17)
b) 
x ≡ 2 (mod 3)
x ≡ 3 (mod 5)
12. Chöùng minh raèng heä ñoàng dö

x ≡ a1 (mod m1 )
x ≡ a2 (mod m2 )
coù nghieäm khi vaø chæ khi (m1, m2 ) | (a1 − a2 ); trong tröông hôïp coù
nghieäm thì nghieäm laø duy nhaát modulo [m1 , m2 ].
Haõy phaùt trieån cho baøi toaùn toång quaùt



 x ≡ a1 (mod m1 )

 x ≡ a2 (mod m2 )
..


 .
 x≡a (mod mk )
k
x + 3y ≡1 (mod 5) 4x + y ≡2 (mod 5)
a) 3x + 4y ≡2 (mod 5)
b) 2x + 3y ≡ 1 (mod 5)
2x + 3y ≡5 (mod 7) 4x + y ≡5 (mod 7)
c) x + 5y ≡6 (mod 7)
d) x + 2y ≡ 4 (mod 7)
40 3. ÑOÀNG DÖ


 2x + 3y + z ≡ 3 (mod 5)
a) 
x + 2y + 3z ≡ 1 (mod 5)
2x + z ≡ 1 (mod 5)

 3x + y + 3z ≡ 1 (mod 7)
b) 
x + 2y + 4z ≡ 2 (mod 7)
4x + 3y + 2z ≡ 3 (mod 7)

 2x + y + z ≡ 3 (mod 11)
c) 
x + 2y + z ≡ 1 (mod 11)
x + y + 2z ≡ 2 (mod 11)
15. Baèng caùch söû duïng ñònh lyù Wilson haõy chöùng toû raèng neáu p laø soá
nguyeân toá vaø p ≡ 1 (mod 4) thì ñoàng dö x2 ≡ −1 (mod p) coù hai
nghieäm khoâng ñoàng dö nhau laø x ≡ ±((p − 1)/2)! (mod p).
16. Chöùng minh raèng neáu p laø soá nguyeân toá vaø a laø soá nguyeân thì p |
(ap + (p − 1)! a).
17. Chöùng minh raèng neáu p nguyeân toá vaø 0 < k < p thì (p − k)!(k − 1)! ≡
(−1)k (mod p).
18. Haõy söû duïng ñònh lyù Fermat ñeå tìm thaëng dö döông nhoû nhaát cuûa 21000000
modulo 17.
19. Haõy söû duïng ñònh lyù Fermat ñeå tìm chöõ soá cuoái cuøng cuûa 3100 trong heä
ñeám cô soá 7.
20. Haõy söû duïng ñònh lyù Fermat ñeå giaûi caùc phöông trình
a) 7x ≡ 12 (mod 17) , b) 4x ≡ 11 (mod 19).
21. Chöùng minh raèng neáu p, q laø caùc soá nguyeân toá khaùc nhau thì pq−1 +
q p−1 ≡ 1 (mod pq).
22. Chöùng minh raèng neáu p laø soá nguyeân toá, a, b laø caùc soá nguyeân vaø
ap ≡ bp (mod p) thì ap ≡ bp (mod p2 ).
23. Haõy söû duïng ñònh lyù Euler ñeå tìm chöõ soá cuoái cuøng cuûa:
a) 71000.
b) 51000000 trong heä thaäp luïc phaân.
24. Haõy tìm moät heä thaëng dö thu goïn modulo 2m.
25. Chöùng minh raèng neáu m > 2 vaø c1 , c2 , · · · , cϕ(m) laø heä thaëng dö thu
goïn modulo m thì c1 + c2 + · · · + cϕ(m) ≡ 0 (mod m).
26. Chöùng toû raèng
ϕ(m1 ) ϕ(m2 ) ϕ(mk )
x ≡ a1 M1 + a2 M2 + · · · + ak Mk (mod M )
laø nghieäm duy nhaát cuûa heä ñoàng dö



 x ≡ a1 (mod m1 )

 x ≡ a2 (mod m2 )
..


 .
 x≡a (mod mk )
k
trong ñoù caùc mj ñoâi moät nguyeân toá cuøng nhau, M = m1 m2 · · · mk , Mj =

M/mj , 1 ≤ j ≤ k.
42 3. ÑOÀNG DÖ
4
CAÙC HAØM SOÁ HOÏC
4.1 Nhaän xeùt chung
Haøm soá hoïc laø haøm nhaän giaù trò thöïc hoaëc phöùc vaø xaùc ñònh treân taäp soá
nguyeân döông.
Haøm soá hoïc f khoâng ñoàng nhaát baèng 0, ñöôïc goïi laø coù tính nhaân neáuu
f (mn) = f (m)f (n), vôùi (m, n) = 1. Haøm soá hoïc f khoâng ñoàng nhaát baèng
0, ñöôïc goïi laø coù tính nhaân ñaày ñuû neáuu f (mn) = f (m)f (n), vôùi moïi soá
nguyeân döông m, n.
Hieån nhieân, haøm coù tính nhaân ñaày ñuû laø haøm coù tính nhaân. Haøm f coù
tính nhaân thì f (1) = 1.
Ví duï 4.1.1. Haøm ñoàng nhaát baèng moät, f (n) = 1 vôùi moïi n, coù tính nhaân
ñaày ñuû, vì f (mn) = 1 = f (m)f (n). Haøm ñoàng nhaát, f (n) = n vôùi moïi n,
cuõng coù tính nhaân ñaày ñuû, vì f (mn) = mn = f (m)f (n).

Coù nhieàu haøm soá hoïc laø khoâng chính qui. Bôûi theá ngöôøi ta thöôøng khoâng
xeùt haøm soá hoïc f maø xeùt haøm toång cuûa noù, ñoù laø

N
F (N ) = f (n).
n=1
Sau ñaây laø moät soá tính chaát cuûa haøm soá hoïc coù tính nhaân.
43
44 4. CAÙC HAØM SOÁ HOÏC
Ñònh lyù 4.1. Giaû söû f laø haøm coù tính nhaân vaø n = pα1 pα2 1 2
· · · pαk k laø khai trieån
luõy thöøa nguyeân toá cuûa soá nguyeân döông n thì
f (n) = f (pα1 1 )f (pα2 2 ) · · · f (pαk k ).
Chöùng minh. Vì i = j thì pi vaø pj laø caùc soá nguyeân toá khaùc nhau, ta suy ra
α
(pα1 1 pα2 2 · · · pk−1
k−1
, pαk k ) = 1, töø ñoù
α α
f (pα1 1 pα2 2 · · · pk−1 pk ) = f (pα1 1 pα2 2 · · · pk−1
k−1 αk k−1
)f (pαk k ).

Ñònh lyù 4.2. Neáu f coù tính nhaân thì haøm

g(n) = f (d)
d|n
cuõng coù tính nhaân.

Chöùng minh. Haøm g khoâng ñoàng nhaát baèng khoâng, vì

g(1) = f (1) = 1.
d|1
Giaû söû m = pα1 pα2 · · · pαr vaø n = q1β q2β · · · qsβ laø khai trieån luõy thöøa nguyeân
1 2 r 1 2 s
toá töông öùng cuûa caùc soá nguyeân döông m vaø n. Neáu (m, n) = 1 thì pi vaø qj
laø caùc soá nguyeân toá khaùc nhau. Töø ñaây ta suy ra, moãi öôùc d cuûa
mn = pα1 1 pα2 2 · · · pαr r q1β1 q2β2 · · · qsβs
ñöôïc vieát moät caùch duy nhaát thaønh tích cuûa caùc öôùc nguyeân toá cuøng nhau d1
cuûa m vaø d2 cuûa n. Vaäy

g(mn) = f (d) = f (d1 d2 ).
d|mn d1 | m
d2 | n
Vì f coù tính nhaân vaø (d1 , d2 ) = 1 neân f (d1 d2 ) = f (d1 )f (d2 ), suy ra

g(mn) = f (d1 )f (d2 ) = f (d1 ) f (d2 ) = g(m)g(n).
d1 | m d1 | m d2 | n
d2 | n

4.1. NHAÄN XEÙT CHUNG 45
Ñònh lyù 4.3. Neáu haøm soá hoïc f coù tính nhaân vaø
f (pm ) → 0 khi pm → ∞
trong ñoù p laø soá nguyeân toá vaø m laø soá nguyeân döông, thì
f (n) → 0 khi n → ∞.
Chöùng minh. Vì f (pm ) → 0 khi pm → ∞ neân ta coù nhaän xeùt raèng f thoûa
caùc ñieàu kieän sau:
1. Coù haèng soá döông A sao cho vôùi moïi m vaø p ta ñeàu coù
|f (pm )| < A.
2. Coù haèng soá döông B sao cho

|f (pm )| < 1 neáu pm > B.
3. Vôùi moïi ε > 0 ñeàu coù soá N (ε), chæ phuï thuoäc vaøo ε, sao cho
|f (pm )| < ε neáu pm > N (ε).
Giaû söû
n = pα1 1 pα2 2 · · · pαk k
laø khai trieån luõy thöøa nguyeân toá cuûa soá nguyeân döông n > 1. Theá thì
f (n) = f (pα1 1 )f (pα2 2 ) · · · f (pαk k ).
Vì chæ coù höõu haïn caùc soá daïng pα maø pα ≤ N (ε), neân ta suy ra raèng
chæ coù höõu haïn caùc soá nguyeân maø taát caû caùc luõy thöøa nguyeân toá cuûa
noù ñeàu khoâng vöôït quaù N (ε). Ñaët P (ε) laø caän treân cho caùc soá nguyeân
nhö vaäy.
Neáu n > P (ε), thì trong khai trieån thaønh luõy thöøa nguyeân toá cuûa n phaûi
coù ít nhaát moät thöøa soá pα maø pα > N (ε). Goïi C laø soá caùc luõy thöøa
i i
nguyeân toá pα maø pα ≤ B. Theá thì töø nhaän xeùt treân ta suy ra
|f (n)| < AC ε.

4.2 Haøm Euler ϕ(n).

Phi-haøm Euler, kyù hieäu ϕ, ñöôïc xaùc ñònh bôûi: ϕ(n) laø soá caùc soá nguyeân
döông khoâng vöôït quaù n vaø nguyeân toá cuøng nhau vôùi n.
Ñònh lyù 4.4. Phi-haøm Euler coù tính nhaân.
Boå ñeàù 4.4.1. Giaû söû m, n laø caùc soá nguyeân döông nguyeân toá cuøng nhau; {ai :
1 ≤ i ≤ m } vaø {bj : 1 ≤ j ≤ n } töông öùng laø caùc heä thaëng dö ñaày ñuû
modulo m vaø n. Khi ñoù ta coù {ai n + bj m : 1 ≤ i ≤ m, 1 ≤ j ≤ n } laø heä
thaëng dö ñaày ñuû modulo mn.
Chöùng minh. Taäp {ai n + bj m : 1 ≤ i ≤ m, 1 ≤ j ≤ n } coù caû thaûy mn soá
nguyeân. Ta chæ coøn phaûi chöùng minh raèng caùc soá naøy ñoâi moät khoâng ñoàng
dö nhau modulo mn.
Giaû söû ai n + bj m ≡ ai n + bj m (mod mn). Theá thì ai n + bj m ≡
1 1 2 2 1 1
ai n+bj m (mod m). Suy ra m | (ai −ai )n. Do(m, n) = 1 neân m | (ai −ai ),
2 2 1 2 1 2
hay ai ≡ ai (mod m). Vì {ai : 1 ≤ i ≤ m } laø heä thaëng dö ñaày ñuû neân
1 2
i1 = i2 . Töông töï, ta coù j1 = j2 .
Chöùng minh. Baây giôø chuùng ta chöùng minh ñònh lyù.

Vì (m, n) = 1 neân ϕ(mn) laø soá caùc phaàn töû cuûa heä {ai n + bj m : 1 ≤ i ≤
m, 1 ≤ j ≤ n }, thoaû (ai n + bj m, mn) = 1. Nhöng (ai n + bj m, mn) = 1 töông
ñöông vôùi

(ai n + bj m, m) = 1 (ai n, m) = 1 (ai , m) = 1
⇔ ⇔
(ai n + bj m, n) = 1 (bj m, n) = 1 (bj , n) = 1
Vì coù ϕ(m) caùc ai thoaû (ai , m) = 1 vaø ϕ(n) caùc bj thoaû (bj , n) = 1 neân coù
caû thaûy ϕ(m)ϕ(n) caùc ai n + bj m thoaû (ai n + bj m, mn) = 1.
Ñònh lyù 4.5. Neáu p nguyeân toá vaø α nguyeân döông thì ϕ(pα) = pα (1 − 1/p).
Chöùng minh. Caùc soá nguyeân döông khoâng vöôït quaù p α vaø khoâng nguyeân toá
cuøng nhau vôùi pα chính laø caùc soá nguyeân döông khoâng vöôït quaù pα vaø chia
heát cho p. Ñoù chính laø caùc soá kp maø 1 ≤ k ≤ pα−1. Coù caû thaûy pα−1 soá nhö
vaäy, do ñoù ϕ(pα) = pα − pα−1 = pα (1 − 1/p).
Töø caùc ñòng lyù 4.1, 4.4,4.5 ta coù ngay ñònh lyù sau ñaây ñeå tính ϕ(n).
4.2. HAØM EULER ϕ(N ). 47
Ñònh lyù 4.6. Neáu n = pα1 pα2

1 2
· · · pαk k laø khai trieån luõy thöøa nguyeân toá cuûa soá
nguyeân döông n thì
1 1 1
ϕ(n) = n(1 − )(1 − ) · · · (1 − ).
p1 p2 pk
Ví duï 4.2.1.
1 1
ϕ(100) = ϕ(22 52 ) = 100(1 − )(1 − ) = 40
2 5
vaø
1 1 1
ϕ(720) = ϕ(24 32 5) = 720(1 − )(1 − )(1 − ) = 192.
2 3 5

Töø ñònh lyù treân ta thaáy, neáu n = pm vôùi p > 1/ε laø soá nguyeân toá vaø
m ≥ 1, thì
1
n > ϕ(n) = n(1 − ) > n(1 − ε).
p
Töø ñaây ta nhaän ñöôïc ñònh lyù sau
Ñònh lyù 4.7.
ϕ(n)
lim = 1.
n→∞ n
Tuy nhieân ta cuõng ñaùnh giaù ñöôïc caáp ñoä cuûa haøm ϕ.
Ñònh lyù 4.8. Vôùi baát kyø δ > 0 ta ñeàu coù
ϕ(n)
lim = ∞.
n→∞ n1−δ
Chöùng minh. Vì haøm
n1−δ
f (n) =
ϕ(n)
coù tính nhaân vaø do ñònh lyù 4.3 neân ta chæ caàn chöùng toû raèng
f (pm ) → 0 khi pm → ∞.
Thaät vaäy, ta coù
pm(1−δ) pm−mδ p−mδ
0 < f (pm ) = = = ≤ 2(pm )−δ → 0 khi pm → ∞.
ϕ(pm ) pm (1 − 1/p) 1 − 1/p

Ñònh lyù 4.9. Neáu n laø soá nguyeân döông thì

ϕ(d) = n.
d|n
Chöùng minh. Chuùng ta phaân caùc soá nguyeân m töø 1 ñeán n thaønh caùc lôùp Cd .
Soá nguyeân m, 1 ≤ m ≤ n, thuoäc lôùp Cd neáuu (m, n) = d. Theá thì m ∈ Cd
khi vaø chæ khi (m/d, n/d) = 1. Nhö vaäy, moãi lôùp Cd coù ñuùng ϕ(n/d) soá. Vaäy

n= ϕ(n/d) = ϕ(d).
d|n d|n
4.3 Haøm toång caùc öôùc σ(n) vaø soá caùc öôùc τ (n).
Haøm toång caùc öôùc, kyù hieäu bôûi σ, ñöôïc xaùc ñònh bôûi: σ(n) laø toång taát caû caùc
öôùc döông cuûa soá nguyeân döông n.
Haøm soá caùc öôùc, kyù hieäu bôûi τ, ñöôïc xaùc ñònh bôûi: τ (n) laø soá caùc öôùc
döông cuûa soá nguyeân döông n.
Ví duï 4.3.1. σ(2) = 3, σ(3) = 4, σ(4) = 7, σ(5) = 6, σ(6) = 12, σ(7) = 8;
τ (2) = 2, τ (3) = 2, τ (4) = 3, τ (5) = 2, τ (6) = 4, τ (7) = 2, τ (8) = 4.

Ñònh lyù 4.10. Caùc haøm σ vaø τ laø coù tính nhaân.
Chöùng minh. Caùc haøm f1 (n) = n vaø haøm f2 (n) = 1 laø coù tính nhaân. Theo
ñòng lyù 4.2, ta suy ra caùc haøm

σ(n) = d= f1 (d) ; τ (n) = 1= f2 (d)
d|n d|n d|n d|n
laø coù tính nhaân.

Ñònh lyù 4.11. Neáu n = pα1 pα2 1 2
· · · pαk k laø khai trieån luõy thöøa nguyeân toá cuûa soá
nguyeân döông n thì

k
pαi +1 − 1
k
i
σ(n) = ; τ (n) = (αi + 1).
i=1
pi − 1 i=1
4.3. HAØM TOÅNG CAÙC ÖÔÙC σ(N ) VAØ SOÁ CAÙC ÖÔÙC τ (N ). 49
Chöùng minh. 1. Vì pα chæ coù (α + 1) öôùc döông laø pi , 0 ≤ i ≤ α, neân
pα+1 − 1
σ(pα ) = 1 + p + · · · + pα = .
p−1
Vaäy

k
k
pαi +1 − 1
σ(n) = σ(pαi i ) = .
i=1 i=1
pi − 1
2. Vì pα chæ coù (α + 1) öôùc döông laø pi , 0 ≤ i ≤ α, neân τ (pα ) = (α + 1).

Vaäy

k
k
τ (n) = τ (pαi i ) = (αi + 1).
i=1 i=1

Ví duï 4.3.2.
52 − 1 172 − 1 232 − 1
σ(1955) = σ(5 · 17 · 23) = · · = 2592
5 − 1 17 − 1 23 − 1
τ (1955) = τ (5 · 17 · 23) = (1 + 1)(1 + 1)(1 + 1) = 8

Töø ñònh lyù 4.11 ta thaáy τ (n) coù theå lôùn tuyø yù. Tuy nhieân ta coù
Ñònh lyù 4.12. Vôùi baát kyø δ > 0 ta ñeàu coù
τ (n)
lim = 0.
n→∞ nδ
Chöùng minh. Vì haøm
τ (n)
f (n) =
nδ
coù tính nhaân vaø do ñònh lyù 4.3 neân ta chæ caàn chöùng toû raèng
f (pm ) → 0 khi pm → ∞.
Thaät vaäy, ta coù
m+1 2m 2 log pm 2 log pm
0 < f (pm ) = ≤ = · ≤ · → 0 khi pm → ∞.
pmδ pmδ log p pmδ log 2 pmδ

Nhieàu vaán ñeà coù lieân quan ñeán haøm σ, chaúng haïn vaán ñeà veà soá hoaøn haûo.
Ngöôøi coå Hylaïp goïi soá hoaøn haûo laø caùc soá maø σ(n) = 2n.
Ví duï 4.3.3. Caùc soá 6 vaø 12 laø caùc soá hoaøn haûo, vì
σ(6) = 1 + 2 + 3 + 6 = 12,
σ(28) = 1 + 2 + 4 + 7 + 17 + 28 = 56.
Ñònh lyù 4.13. Soá nguyeân döông chaün laø soá hoaøn haûo khi vaø chæ khi n =
n
m
2 (2 m+1
− 1), trong ñoù m laø soá nguyeân döông vaø 2m+1 − 1 laø soá nguyeân toá.
Chöùng minh.
⇒ . Giaû söû n = 2m N laø soá hoaøn haûo chaün, m ≥ 1 vaø N laø
soá leû. Do
σ(n) = σ(2m N ) = σ(2m )σ(N ) = (2m+1 − 1)σ(N ),
vaø n = 2m N laø soá hoaøn haûo neân

(2m+1 − 1)σ(N ) = 2m+1 N.
Vì (2m+1 − 1, 2m+1) = 1, ta suy ra 2m+1 − 1 | N. Ñaët N = (2m+1 − 1)N , thì

N < N, σ(N ) = 2m+1 N . Nhöng N + N = 2m+1 N = σ(N ), vaø vì N, N
ñeàu laø öôùc cuûaN neân N khoâng coøn öôùc naøo khaùc; vaäy N laø soá nguyeân toá
vaø N = 1. Do ñoù N = (2m+1 − 1) laø soá nguyeân toá.
⇐ . Giaû söû n = 2m (2m+1 − 1),

trong ñoù m laø soá nguyeân döông vaø
p = 2m+1 − 1 laø soá nguyeân toá. Theá thì
σ(n) = σ(2m )σ(p) = (2m+1 − 1)(p + 1) = (2m+1 − 1)2m+1 = 2n.
Vaäy n laø soá hoaøn haûo.
Nhö vaäy, vieäc tìm caùc soá hoaøn haûo chaün gaén lieàn vôùi vieäc tìm caùc soá nguyeân
toá daïng 2m −1. Caùc soá nguyeân toá nhö vaäy ñöôïc goïi laø soá nguyeân toá Mersenne.
4.4. HAØM MÖBIUS µ(N ). 51
4.4 Haøm Möbius µ(n).

Haøm Möbius, kyù hieäu µ, ñöôïc xaùc ñònh bôûi:
i) µ(1) = 1;
ii) µ(n) = (−1)k , neáu n laø tích cuûa k soá nguyeân toá khaùc nhau;
iii) µ(n) = 0, neáu n coù öôùc chính phöông khaùc 1.
Töø ñònh nghóa ta coù ngay ñònh lyù sau ñaây
Ñònh lyù 4.14. Haøm Möbius µ coù tính nhaân.
Ñònh lyù 4.15.
1, neáu n = 1,
µ(d) =
0, neáu n > 1.
d|n
Chöùng minh. Giaû söû n = pα1 1 pα2 2 · · · pαmm laø khai trieån luõy thöøa nguyeân toá cuûa
soá nguyeân döông n > 1. Öôùc d cuûa n maø µ(d) = 0 coù daïng
1, p1 , ..., pm , pi pj (i < j), pi pj pk (i < j < k), ..., p1 p2 ...pm .
Theá thì

µ(d) = µ(1) + µ(pi ) + µ(pi pj ) + · · · + µ(p1 p2 ...pm )
d|n i i<j
Vaäy
m m m
µ(d) = 1 − + − · · · = (1 − 1)m = 0.
1 2 1
d|n

Nhaän xeùt raèng, haøm Möbius coù theå ñöôïc ñònh nghóa nhôø ñònh lyù 4.15. Caùc
aùp duïng quan troïng cuûa haøm naøy thöôøng döïa treân caùc qui taéc bieán ñoåi coù
teân Möbius.
Ñònh lyù 4.16. Bieán ñoåi ngöôïc Möbius thöù nhaát. Giaø söû f laø haøm soá hoïc.
Khi ñoù ta coù:
g(n) = f (d)
d|n
khi vaø chæ khi n

f (n) = µ(d)g( ).
d
d|n
Chöùng minh. ⇒ .

Ta coù
n
µ(d)g( ) = µ(d) f (d ) = µ(d)f (d ) = f (d ) µ(d).
d n
d|n d|n d |d dd |n
n
d |n d| d
Theo ñònh lyù 4.15 thì

n
µ(d) = 0 neáu >1 vaø µ(d) = 1,
d
d| dn d| n
n
neân ta suy ra
n
µ(d)g( ) = f (d ) µ(d) = f (d ) µ(d) = f (n).
d d =n
d|n d |n
n
d| d n
d| n

⇐ .
Vì n
f (n) = µ( )g(d),
d
d|n
ta suy ra
n n n
f (d) = f( ) = µ( )g(d ) = µ( )g(d ).
d n
dd
dd
d|n d|n d|n d | d dd |n

n
µ(d) = 0 neáu >1 vaø µ(d) = 1,
d
d| dn d| n
n
neân ta suy ra
n n

f (d) = µ( )g(d ) = g(d ) µ( ) = g(d ) µ(d) = g(n).
dd dd
d|n dd |n d |n n d =n
d| d n
d| n

Ví duï 4.4.1. Xeùt moät trong caùc aùp duïng cuûa ñònh lyù treân. Ta ñaõ bieát haøm

g(n) = ϕ(d) = n.
d|n
Theo dònh lyù 4.16, ta coù

n n µ(d)
ϕ(n) = µ(d)g( ) = µ(d) = n .
d d d
d|n d|n d|n

[x]

Ñoái vôùi soá thöïc x, ta kyù hieäu ñeå chæ , vaø toång ñöôïc hieåu laø baèng 0
n≤x n=1
neáu noù khoâng chöùa soá haïng naøo.

Ñònh lyù 4.17. Bieán ñoåi ngöôïc Möbius thöù hai. Giaû söû f laø haøm bieán soá thöïc
xaùc ñònh vôùi x ≥ 1, vaø x
g(x) = f ( ).
n≤x
n
Khi ñoù, vôùi x ≥ 1 x

f (x) = µ(n)g( )
n≤x
n
vaø ngöôïc laïi.

Chöùng minh. ⇒ . Töø ñònh nghóa cuûa haøm g, khi x ≥ 1, ta coù
x x x
µ(n)g( ) = µ(n) f( )= µ(n)f ( )
n≤x
n n≤x x mn 1≤mn≤x
mn
m≤ n
Nhoùm toång sau cuøng theo mn = r, 1 ≤ r ≤ x, ta ñöôïc

x x
µ(n)f ( )= f( ) µ(n) = f (x).
1≤mn≤x
mn 1≤r≤x
r
n|r

⇐ . Töø x
f (x) = µ(n)g( ),
n≤x
n
ta suy ra
x x x
f( )= µ(n)g( )= µ(n)g( ).
m≤x
m m≤x x mn 1≤mn≤x
mn
n≤ m
Cuõng nhö tröôùc, ta coù

x x
µ(n)g( )= g( ) µ(n) = g(x).
1≤mn≤x
mn 1≤r≤x
r
n|r
BAØI TAÄP CHÖÔNG IV
1. Tích Dirichclet cuûa hai haøm soá hoïc f, g ñöôïc ñònh nghóa bôûi

(f ∗ g)(n) = f (d)g(n/d).
d|n
Chöùng minh raèng: f ∗ g = g ∗ f ; (f ∗ g) ∗ h = f ∗ (g ∗ h).

2. Haøm soá hoïc ι ñöôïc ñònh nghóa bôûi

1 neáu n = 1
ι(n) =
0 neáu n > 1

(Nhôù laïi: ι(n) = µ(d).)
d|n
a) Chöùng minh raèng haøm ι laø coù tính nhaân.

b) Chöùng minh raèng ι ∗ f = f ∗ ι = f vôùi moïi haøm soá hoïc f.
3. Haøm soá hoïc g ñöôïc goïi laø nghòch ñaûo cuûa haøm soá hoïc f neáuu f ∗ g =
g ∗ f = ι.
a) Chöùng minh raèng haøm soá hoïc f coù nghòch ñaûo khi vaø chæ khi f (1) = 0.
b) Chöùng minh raèng neáu haøm soá hoïc f coù nghòch ñaûo thì nghòch ñaûo
cuûa noù laø duy nhaát.
4. Chöùng minh raèng neáu f, g laø caùc haøm coù tính nhaân thì tích Dirichlet
f ∗ g cuõng coù tính nhaân.
5. Chöùng minh raèng

ϕ(2n) =
ϕ(n) neáu n leû
2ϕ(n) neáu n chaün
6. Chöùng minh raèng neáu n coù k öôùc nguyeân toá leû khaùc nhau thì 2k | ϕ(n).
7. Chöùng minh raèng neáu m, k laø nguyeân döông thì ϕ(m k ) = mk−1ϕ(m).
8. Chöùng minh raèng neáu a, b laø caùc soá nguyeân döông thì
ϕ(ab) = (a, b)ϕ(a)ϕ(b)/ϕ((a, b)).

9. Duøng bieán ñoåi ngöôïc Möbius vaø coâng thöùc n = d|n ϕ(n/d), haõy chöùng
minh raèng:
a) ϕ(pk ) = pk − pk−1
b) Haøm ϕ coù tính nhaân.
10. Haõy tính soá öôùc vaø toång caùc öôùc cuûa caùc soá: 2100 , 53 74 115 , 30!
11. Haõy xaùc ñònh caùc soá nguyeân döông coù ñuùng:
a) Ba öôùc döông,
b) Boán öôùc döông.
Haøm σk (n) laø toång caùc luõy thöøa k cuûa caùc öôùc döông cuûa soá nguyeân
döông n,
σk (n) = dk .
d|n
12. Ñöa ra coâng thöùc tính σk (pα), vôùi p nguyeân toá vaø α nguyeân döông.
13. Chöùng minh raèng haøm σk coù tính nhaân.
14. Ñöa ra coâng thöùc tính σk (n), khi n coù khai trieån thaønh luõy thöøa nguyeân
toá n = pα1 pα2 · · · pαk .
1 2 k
15. Tìm taát caû caùc soá nguyeân döông n thoûa ϕ(n) + σ(n) = 2n.
16. Chöùng minh raèng coù ñuùng τ (n2 ) caëp coù thöù töï hai soá nguyeân döông
vôùi boäi chung nhoû nhaát baèng n.
17. Giaû söû n ≥ 2 laø soá nguyeân. Daõy caùc soá nguyeân n1 , n2 , n3 , ... ñöôïc xaùc
ñònh bôûi n1 = τ (n), nk+1 = τ (nk ), k = 1, 2, 3, .... Chöùng minh raèng coù
soá nguyeân döông r sao cho 2 = nr+k vôùi moïi soá töï nhieân k.
18. Ñaët

N
T (N ) = τ (n).
n=1
a) Chöùng minh raèng

N
N
T (N ) = .
n=1
n
b) Chöùng minh raèng

√
[ N]
√ 2 N
T (N ) = −[ N ] + 2 .
n=1
n
100
AÙp duïng tính n=1 τ (n).
√
c) Chöùng minh raèng T (N ) = N ln N + (2γ − 1)N + O( N ).
(γ laø haèng soá Euler)
19. Tính ñònh thöùc cuûa n × n−matraän A vôùi caùc phaàn töû aij = (i, j).
20. Giaû söû θ laø haøm coù tính nhaân vaø µ laø haøm Möbius. Chöùng minh raèng
neáu n coù khai trieån thaønh luõy thöøa nguyeân toá n = pα1 pα2 · · · pαk thì
1 2 k

µ(d)θ(d) = (1 − θ(p1 ))(1 − θ(p2 )) · · · (1 − θ(pk )).
d|n
5
CAÊN NGUYEÂN THUÛY
5.1 Baäc cuûa soá nguyeân vaø caên nguyeân thuyû
Trong phaàn naøy chuùng ta seõ nghieân cöùu caùc thaëêng dö döông nhoû nhaát modulo
n cuûa luõy thöøa cuûa soá nguyeân a. Chuùng ta seõ baét ñaàu baèng söï nghieân cöùu
baäc cuûa soá nguyeân a modulo n.
Theo ñònh lyù Euler neáu m laø soá nguyeân döông vaø a laø soá nguyeân sao
cho (a, m) = 1 thì aϕ(m) ≡ 1 (mod m). Ñieàu naøy noùi leân ñoàng dö ax ≡ 1
(mod m) coù nghieäm nguyeân döông.
Soá nguyeân döông nhoû nhaát x thoûa ax ≡ 1 (mod m) ñöôïc chuùng ta goïi laø
baäc cuûa a modulo m vaø kyù hieäu laø ordm a.
Deã daøng thaáy raèng, vôùi n > 1 thì soá nguyeân a coù baäc modulo n khi vaø
chæ khi (a, n) = 1.
Ví duï 5.1.1. Ta caàn xaùc ñònh baäc cuûa 2 modulo 7. Ta thaáy
21 ≡ 2 (mod 7), 22 ≡ 4 (mod 7), 23 ≡ 1 (mod 7).
Vaäy ord7 2 = 3.
Töông töï, ñeå tìm baäc cuûa 3 modulo 7, ta coù:
31 ≡ 3 (mod 7), 32 ≡ 2 (mod 7), 33 ≡ 6 (mod 7)
34 ≡ 4 (mod 7), 35 ≡ 5 (mod 7), 36 ≡ 1 (mod 7)
Vaäy ord7 3 = 6.
57
58 5. CAÊN NGUYEÂN THUÛY
Ñònh lyù 5.1. Giaû söû n laø soá nguyeân döông vaø (a, n) = 1. Theá thì: soá nguyeân
döông x laø nghieäm cuûa ñoàng dö ax ≡ 1 (mod n) khi vaø chæ khi ordn a | x.
Chöùng minh.
⇒ . Neáu ordn a | x, thì x = k · ordn a vôùi k nguyeân döông.
Khi ñoù
ax = ak·ordn a = (aordn a )k ≡ 1 (mod n).

⇐ . Theo thuaät toaùn chia, x = q · ordn a + r, 0 ≤ r < ordn a. Ta coù
ax = aq·ordn a+r = (aordn a )q ar ≡ ar (mod n).
Vaäy neáu ax ≡ 1 (mod n) thì ar ≡ 1 (mod n). Do 0 ≤ r < ordn a neân

r = 0.
Ví duï 5.1.2. Chuùng ta caàn xaùc ñònh xem 108 vaø 2003 coù laø nghieäm cuûa
ñoàng dö 2x ≡ 1 (mod 7) hay khoâng. Ta ñaõ bieát ord7 2 = 3. Nhö vaäy, x = 108
laø nghieäm cuûa 2x ≡ 1 (mod 7) vì ord7 2 = 3 | 108; coøn x = 2003 khoâng laø
nghieäm cuûa 2x ≡ 1 (mod 7) vì ord7 2 = 3 2003.

Heä quaû 5.1.1. Neáu n laø soá nguyeân döông vaø (a, n) = 1, thì ordn a | ϕ(n).
Chöùng minh. Baøi taäp daønh cho ñoïc giaû.
Ví duï 5.1.3. Chuùng ta caàn xaùc ñònh baäc cuûa 5 modulo 17. Vì ϕ(17) = 16
vaø(5, 17) = 1 neân ord17 5 | 16 = ϕ(17). Do 16 chæ coù caùc öôùc döông laø
1, 2, 4, 8, 16 vaø
51 ≡ 5 (mod 17), 52 ≡ 8 (mod 17), 54 ≡ 13 (mod 17), 58 ≡ 16 (mod 17)
neân ord17 5 = 16.

Ñònh lyù 5.2. Giaû söû n laø soá nguyeân döông vaø (a, n) = 1. Theá thì vôùi moïi
i, j > 0: ai ≡ aj (mod n) khi vaø chæ khi i ≡ j (mod ordn a).
5.1. BAÄC CUÛA SOÁ NGUYEÂN VAØ CAÊN NGUYEÂN THUYÛ 59
Chöùng minh. ⇒ . Giaû söû ai ≡ aj (mod n) vaø i ≥ j. Do ai = aj ai−j neân

aj ai−j ≡ aj (mod n).
Vì (aj , n) = 1 neân töø ñoàng dö treân ta suy ra

ai−j ≡ 1 (mod n).
Theo ñònh lyù 5.1 ta coù ordn a | i − j, hay i ≡ j (mod ordn a).

⇐ . Giaû söû i ≥ j. Töø giaû thieát i ≡ j (mod ordn a), suy ra coù soá nguyeân
k ≥ 0 ñeå i = j + k · ordn a. Theá thì
ai = aj+k·ordn a = aj (aordn a )k ≡ aj (mod n).
Ví duï 5.1.4. Giaû söû a = 3, n = 14. Ta coù ord14 3 = 6. Töø ñònh lyù treân
ta coù: 5
3 ≡ 3 11
(mod 14) vì ord14 3 | (11 − 5); vaø 36 ≡
320 (mod 14) vì
ord14 3 | (20 − 6).
Ñònh lyù 5.3. Neáu ordm a = t vaø u laø soá nguyeân döông thì
t
ordm (au ) = .
(t, u)
Chöùng minh. Giaû söû s = ordm (au ), ν = (t, u), t = t1 ν, u = u1 ν. Theá thì
(t1 , u1 ) = 1.
Ta coù
(au )t1 = (au1 ν )t/ν = (at )u1 ≡ 1 (mod m).
Töø ñònh lyù 5.1 ta coù s | t1 .
Maët khaùc, do
aus = (au )s ≡ 1 (mod m)
neân theo ñònh lyù 5.1 ta coù t | us. Do ñoù t1 ν | u1 νs, cuõng vaäy t1 | u1 s. Nhöng
(t1 , u1 ) = 1 neân t1 | s.
Töø s | t1 vaø t1 | s ta suy ra s = t1 = t/ν = t/(t, u).
Ví duï 5.1.5. ord14 3 = 6, ord14 9 = ord14 32 = 6/(6, 2) = 3,

ord14 27 = ord14 33 = 6/(6, 3) = 2, ord14 81 = ord14 34 = 6/(6, 4) = 3,
ord14 243 = ord14 35 = 6/(6, 5) = 6, ord14 729 = ord14 36 = 6/(6, 6) = 1.

Giaû söû n laø soá nguyeân döông. Chuùng ta seõ quan taâm ñeán caùc soá nguyeân a
coù baäc modulo n ñuùng baèng ϕ(n). Sau naøy chuùng ta seõ thaáy raèng neáu coù soá
nguyeân a nhö vaäy, thì taäp taát caû caùc luõy thöøa döông cuûa a chính laø heä thaëng
dö thu goïn modulo n.
Giaû söû n laø soá nguyeân döông. Soá nguyeân r ñöôïc goïi laø caên nguyeân thuyû
modulo n neáuu ordn r = ϕ(n).
Chuù yù raèng khoâng phaûi soá nguyeân döông n naøo cuõng coù caên nguyeân thuyû.
Ví duï 5.1.6. 3 laø caên nguyeân thuyû modulo 7 vì ord7 3 = 6 = ϕ(7); 3 laø caên
nguyeân thuyû modulo 14 vì ord143 = 6 = ϕ(14).
2 khoâng laø caên nguyeân thuyû modulo 7 vì ord7 2 = 3 = ϕ(7).
Soá 8 khoâng coù caên nguyeân thuyû, vì ϕ(8) = 4 vaø ord8 1 = 1, ord8 3 =
ord8 5 = ord8 7 = 2.

Ñònh lyù 5.4. Neáu (r, n) = 1 vaø r laø caên nguyeân thuyû modulo n thì
r1 , r2 , · · · , rϕ(n)
laø heä thaëêng dö thu goïn modulo n.
Chöùng minh. Chuùng ta chæ caàn chöùng toû raèng (rk , n) = 1 vôùi 1 ≤ k ≤ ϕ(n)
vaø ri ≡ rj (mod n) vôùi 1 ≤ i = j ≤ ϕ(n).
Töø (r, n) = 1 deã daøng suy ra (r k , n) = 1 vôùi moïi soá nguyeân döông k.
Giaû söû 1 ≤ i, j ≤ ϕ(n) vaø ri ≡ rj (mod n). Theo ñònh lyù 5.2 ta coù i ≡ j
(mod ordn a = ϕ(n)), nhöng 1 ≤ i, j ≤ ϕ(n) neân i = j.
Ví duï 5.1.7. Do 3 laø caên nguyeân thuyû modulo 7 vaø ϕ(7) = 6 neân caùc soá:
31 = 3, 32 = 9, 33 = 27, 34 = 81, 35 = 243, 36 = 729
laäp thaønh heä thaëng dö thu goïn modulo 7.
5.2. CAÊN NGUYEÂN THUYÛ CUÛA SOÁ NGUYEÂN TOÁ 61

Ñònh lyù 5.5. Giaû söû m > 1 vaø r laø caên nguyeân thuyû modulo m; u laø soá nguyeân
döông. Theá thì: ru laø caên nguyeân thuyû modulo m khi vaø chæ khi (u, ϕ(m)) = 1.
Chöùng minh. Theo ñònh lyù 5.3 thì
ordm r
ordm (ru ) = (u,ordm r)
ϕ(m)
= (u,ϕ(m))
.
Nhö vaäy, ordm (ru ) = ϕ(m) khi vaø chæ khi (u, ϕ(m)) = 1.
Ñònh lyù 5.6. Neáu soá nguyeân döông m coù caên nguyeân thuyû thì noù coù caû thaûy
ϕ(ϕ(m)) caên nguyeân thuyû khoâng ñoàng dö nhau modulo m.
Chöùng minh. Giaû söû r laø moät caên nguyeân thuyû cuûa m.
Theo ñònh lyù 5.4 thì r1 , r2 , · · · , rϕ(m) laø heä thaëng dö thu goïn modulo m.
Do ñònh lyù 5.5, ru laø caên nguyeân thuyû modulo m khi vaø chæ khi (u, ϕ(m)) =
1. Vaäy coù ñuùng ϕ(ϕ(m)) caùc soá u nhö vaäy, hay m coù ñuùng ϕ(ϕ(m)) caên
nguyeân thuyû khoâng ñoàng dö nhau modulo m.
Ví duï 5.1.8. Giaû söû m = 11. Do (2, 11) = 1 neân ord11 2 | ϕ(11) = 10.
Ta thaáy 21 ≡ 2 (mod 11), 22 ≡ 4 (mod 11), 25 ≡ 10 (mod 11); suy ra
ord11 2 = ϕ(11). Vaäy 11 coù 2 laø caên nguyeân thuyû, do ñoù 11 coù caû thaûy
ϕ(ϕ(11)) = ϕ(10) = 4 caên nguyeân thuyû khoâng ñoàng dö nhau modulo 11. Ñoù
laø: 21 = 2, 23 = 8, 27 = 128, vaø 29 = 512; hay cuõng vaäy: 2, 8, 7, vaø 6.

5.2 Caên nguyeân thuyû cuûa soá nguyeân toá

Trong muïc naøy chuùng ta seõ chæ ra raèng moïi soá nguyeân toá ñeàu coù caên nguyeân
thuyû. Ñeå ñaït ñöôïc ñieàu naøy, tröôùc heát chuùng ta caàn khaûo saùt vaøi tính chaát
cuûa ñoàng dö ña thöùc.
Giaû söû f (x) laø ña thöùc vôùi heä soá nguyeân. Chuùng ta seõ noùi soá nguyeân c
laø nghieäm cuûa f (x) modulo m neáuu f (c) ≡ 0 (mod m). Deã daøng thaáy raèng,
neáu c laø nghieäm cuûa f (x) modulo m thì moïi soá nguyeân ñoàng dö vôùi c modulo
m cuõng laø nghieäm.
Ví duï 5.2.1. Ña thöùc f (x) = x2 + x + 1 coù ñuùng hai nghieäm khoâng ñoàng dö
nhau modulo 7, cuï theå laø x ≡ 2 (mod 7) vaø x ≡ 4 (mod 7).
Ña thöùc g(x) = x2 + 2 laø khoâng coù nghieäm modulo 5.
Ñònh lyù Fermat cuõng chæ ra raèng, neáu p laø soá nguyeân toá thì ña thöùc
h(x) = xp−1 − 1 coù ñuùng p − 1 nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo p, cuï theå
laø x ≡ 1, 2, 3, · · · , p − 1 (mod p).

Ñònh lyù 5.7. Ñònh lyù Lagrange. Giaû söû p laø soá nguyeân toá; f (x) = an xn +
an−1 xn−1 +· · ·+a1 x+a0 laø ña thöùc vôùi heä soá nguyeân, coù baäc n ≥ 1, (an , p) = 1.
Theá thì f (x) ≡ 0 (mod p) coù khoâng quaù n nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo
p.
Chöùng minh. Chuùng ta chöùng minh ñònh lyù baèng phöông phaùp qui naïp.
Khi n = 1, ta coù f (x) = a1 x + a0 vôùi p a1 . Nghieäm cuûa f (x) modulo p
chính laø nghieäm cuûa ñoàng dö tuyeán tính a1 x ≡ a0 (mod p). Ta ñaõ bieát neáu
(a1 , p) = 1 thì a1 x ≡ a0 (mod p) coù duy nhaát nghieäm modulo p.
Giaû söû ñònh lyù ñaõ ñuùng cho caùc ña thöùc baäc n − 1. Neáu ña thöùc f (x) =
an xn +an−1 xn−1 +· · ·+a1 x+a0 coù quaù n nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo
p. Theá thì coù caùc soá nguyeân c0 , c1 , · · · , cn khoâng ñoàng dö nhau modulo p sao
cho f (ck ) ≡ 0 (mod p) vôùi moïi 0 ≤ k ≤ n. Khi ñoù ta coù
f (x) − f (c0 ) = an (xn − cn0 ) +an−1 (xn−1 − cn−1
0 ) + · · · + a1 (x − c0 )
= an (x − c0 ) (xn−1 + xn−2 c0 + · · · + xcn−2
0 + cn−1
0 )+
+an−1 (x − c0 ) (x n−2
+ x c0 + · · · + xc0 + c0 ) +
n−3 n−3 n−2
..
.
+a1 (x − c0 )
= (x − c0 )g(x) .
trong ñoù g(x) laø ña thöùc baäc n − 1 vôùi heä soá baäc cao nhaát cuõng chính laø an .
Töø heä thöùc treân ta coù
(ck − c0 )g(ck ) = f (ck ) − f (c0 ) ≡ 0 (mod p).
Nhöng vôùi moïik, 1 ≤ k ≤ n, ck ≡ c0 (mod p); hay (ck − c0 , p) = 1. Vaäy

g(ck ) ≡ 0 (mod p), vôùi moïi k, 1 ≤ k ≤ n; ñieàu naøy maâu thuaãn vôùi giaû
5.2. CAÊN NGUYEÂN THUYÛ CUÛA SOÁ NGUYEÂN TOÁ 63
thieát qui naïp: g(x) coù khoâng quaù n − 1 nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo
p.
Ñònh lyù 5.8. Giaû söû p laø soá nguyeân toá vaø d laø öôùc cuûa p−1. Theá thì xd −1 ≡ 0
(mod p) coù ñuùng d nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo p.
Chöùng minh. Ñaët p − 1 = de. Ta coù
xp−1 − 1 = (xd )e − 1 = (xd − 1)(xd(e−1) + xd(e−2) + · · · + xd + 1) = (xd − 1)g(x).
Vì p nguyeân toá neân xp−1 − 1 = (xd − 1)g(x) ≡ 0 (mod p) khi vaø chæ khi
(xd − 1) ≡ 0 (mod p) hoaëc g(x) ≡ 0 (mod p).
Do xp−1 − 1 ≡ 0 (mod p) coù ñuùng p − 1 nghieäm vaø g(x) vôùi baäc p − 1 − d
seõ coù khoâng quaù p − 1 − d nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo p; ta suy ra
xd − 1 ≡ 0 (mod p) coù khoâng ít hôn d nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo
p. Do ñònh lyù 5.7 ta suy ra xd − 1 ≡ 0 (mod p) coù ñuùng d nghieäm khoâng
ñoàng dö nhau modulo p.
Ñònh lyù 5.9. Giaû söû p laø soá nguyeân toá vaø d laø öôùc cuûa p − 1. Theá thì coù ñuùng
ϕ(d) soá nguyeân khoâng ñoàng dö nhau modulo p vaø coù baäc baèng d modulo p.
Chöùng minh. Kyù hieäu F (d) laø soá caùc soá nguyeân döông nhoû hôn p vaø coù baäc
d modulo p. Vì taát caû caùc soá nguyeân döông nhoû hôn p ñeàu coù baäc vaø baäc laø
öôùc cuûa p − 1 neân
p−1= F (d).
d|p−1
Maët khaùc, theo ñònh lyù **refdl39 ta coù

p−1= ϕ(d).
d|p−1
Vaäy
F (d) = ϕ(d).
d|p−1 d|p−1
Ñeå keát thuùc vieäc chöùng minh ñònh lyù, ta chæ caàn chöùng minh raèng F (d) ≤ ϕ(d)
vôùi d | p − 1.
Neáu F (d) = 0 thì F (d) ≤ ϕ(d) laø hieån nhieân. Ngöôïc laïi, neáu ordp a = d
thì
a, a2 , · · · , ad
laø caùc soá ñoâi moät khoâng ñoàng dö nhau modulo p. Moãi moät trong caùc soá naøy
ñeàu laø nghieäm cuûa (xd − 1) ≡ 0 (mod p), vì (ak )d = (ad )k ≡ 1 (mod p). Töø
ñònh lyù 5.8 ta suy ra raèng, moãi nghieäm cuûa (xd − 1) ≡ 0 (mod p) ñeàu ñoàng
dö modulo p vôùi moät luõy thöøa ak cuûa a, 1 ≤ k ≤ d. Ñònh lyù 5.5 laïi noùi raèng,
ak coù baäc baèng d = ordp a khi vaø chæ khi (k, d) = 1. Nhö vaäy coù ñuùng ϕ(d)
soá khoâng ñoàng dö nhau modulo p vaø coù baäc baèng d. Vaäy F (d) ≤ ϕ(d).
Heä quaû 5.9.1. Moïi soá nguyeân toá ñeàu coù caên nguyeân thuyû.
Chöùng minh. Giaû söû p laø soá nguyeân toá. Theo ñònh lyù treân, vôùi d = p − 1,
ta coù caû thaûy ϕ(p − 1) soá khoâng ñoàng dö nhau modulo p vaø coù baäc baèng
p − 1 = ϕ(p).
5.3 Caùc soá coù caên nguyeân thuyû

Trong muïc naøy chuùng ta seõ chæ ra taát caû caùc soá coù caên nguyeân thuyû. Tröôùc
heát chuùng ta chæ ra raèng caùc luõy thöøa cuûa moãi soá nguyeân toá leû ñeàu coù caên
nguyeân thuyû.
Ñònh lyù 5.10. Neáu r laø caên nguyeân thuyû cuûa soá nguyeân toá leû p thì r hoaëc r + p
laø caên nguyeân thuyû modulo p2 .
Chöùng minh. Vì r laø caên nguyeân thuyû modulo p neân ordp r = ϕ(p) = p − 1.
Ñaët n = ordp r, ta coù
2
rn ≡ 1 (mod p2 ).
Suy ra
rn ≡ 1 (mod p).
p − 1 = ordp | n.
Ta cuõng coù
n = ordp2 r | ϕ(p2 ) = p(p − 1).
Vì p − 1 | n vaø n | p(p − 1) ta suy ra n = p − 1 hoaëc n = p(p − 1). Neáu
n = p(p − 1) thì r laø caên nguyeân thuyû modulo p2 vì ordp2 r = n = ϕ(p2 ).
Ngöôïc laïi, neáu n = p − 1 ta coù
rp−1 = rn ≡ 1 (mod p2 ).
5.3. CAÙC SOÁ COÙ CAÊN NGUYEÂN THUYÛ 65
Ñaët s = r + p. Do s ≡ r (mod p) neân s cuõng laø caên nguyeân thuyû modulo p.

Töông töï nhö treân, ta coù ordp s = p − 1 hoaëc ordp s = p(p − 1). Cuõng töông
2 2
töï nhö treân, ñeå chöùng minh s laø caên nguyeân thuyû modulo p2 chuùng ta chæ caàn
chöùng toû raèng ordp s = p − 1. Ta coù
2
p−1
sp−1 = (r + p)p−1 = rp−1 + (p − 1)rp−2 p + rp−3 p2 + · · · + pp−1
2
vaø rp−1 ≡ 1 (mod p2 ) neân

sp−1 ≡ rp−1 + (p − 1)prp−2 ≡ 1 − prp−2 (mod p2 ).
Vì (r, p) = 1 neân prp−2 ≡ 0 (mod p2 ), suy ra

sp−1 ≡ 1 (mod p2 ),
hay ordp s = p − 1.
2
Ví duï 5.3.1. Ta ñaõ bieát r = 3 laø caên nguyeân thuyû modulo p = 7. Söû duïng
ñònh lyù ?? ta coù ord49 3 = p − 1 = 6 hoaëc ord49 3 = p(p − 1) = 42. Do
r6 = 36 = 729 ≡ 1 (mod 49)
ta suy ra r = 3 laø caên nguyeân thuyû modulo 49.

Ñònh lyù 5.11. Neáu p laø soá nguyeân toá leû thì pk coù caên nguyeân thuyû vôùi moïi soá
nguyeân döông k. Hôn nöõa, neáu r laø caên nguyeân thuyû modulo p2 thì r laø caên
nguyeân thuyû modulo pk vôùi moïi soá nguyeân döông k.
Chöùng minh. Heä quaû 5.9.1 noùi raèng p coù caên nguyeân thuyû, vaø do ñoù theo
ñònh lyù 5.10 ta suy ra p2 cuõng coù caên nguyeân thuyû. Giaû söû r laø caên nguyeân
thuyû modulo p2.
Tröôùc heát, baèng qui naïp chuùng ta chöùng minh raèng vôùi moïi soá nguyeân
k ≥ 2 ñeàu coù
k−2 (p−1)
rp ≡ 1 (mod pk ).
Khi k = 2, ta coù rp (p−1) = rp−1 ≡ 1 (mod p2 ), vì ordp r = ϕ(p2 ) = p(p−1).
k−2
2
Giaû söû raèng vôùi soá nguyeân k ≥ 2 ta ñaõ coù

k−2 (p−1)
rp ≡ 1 (mod pk ).
Vì (r, pk−1) = 1 neân theo ñònh lyù Euler, ta coù

k−2 (p−1) k−1 )
rp = rϕ(p ≡1 (mod pk−1 ),
vaø ñieàu naøy keùo theo k−2 (p−1)

rp = 1 + dpk−1
trong ñoù p d vì rp
k−2 (p−1)
≡ 1 (mod pk ). Luõy thöøa p hai veá cuûa ñoàng dö
treân, ta ñöôïc
k−1 (p−1)
p
rp = (1 + dpk−1 )p = 1 + p(dpk−1 ) + (dpk−1 )2 + · · · + (dpk−1 )p .
2
Suy ra k−1 (p−1)
rp ≡ 1 + dpk (mod pk+1 ).
Nhöng p d neân
k−1 (p−1)
rp ≡ 1 (mod pk+1 ).
Baây giôø chuùng ta seõ chöùng minh raèng r laø caên nguyeân thuyû cuûa pk vôùi k ≥ 2.
Ñaët n = ordp r. Ta coù
k
n | ϕ(pk ) = pk−1 (p − 1).
Maët khaùc, vì rn ≡ 1 (mod pk ) neân rn ≡ 1 (mod p); suy ra

p − 1 = ϕ(p) | n.
Do n | pk−1 (p − 1) vaø (p − 1) | n neân n = pt (p − 1) vôùi t naøo ñoù, 0 ≤ t ≤ k − 1.

Tröôøng hôïp n = pt (p − 1) vôùi 0 ≤ t ≤ k − 2 khoâng theå xaûy ra, vì neáu
0 ≤ t ≤ k − 2 thì
k−2 (p−1)
= (rp (p−1) )k−2−t = (rn )k−2−t ≡ 1
t
rp (mod pk ),
vaø ñieàu naøy voâ lyù vôùi ñieàu ñaõ ñöôïc chöùng minh laø rp k−2 (p−1)
≡ 1 (mod pk ).
Vaäy n = pk−1 (p − 1), vaø ñieàu naøy noùi leân raèng ordp k r = ϕ(pk ), hay cuõng
vaäy: r laø caên nguyeân thuyû cuûa pk .
Ñònh lyù 5.12. Neáu a laø soá leû vaø k > 2 thì
k )/2
aϕ(2 ≡1 (mod 2k ).
5.3. CAÙC SOÁ COÙ CAÊN NGUYEÂN THUYÛ 67
Chöùng minh. Chuùng ta chöùng minh baèng phöông phaùp qui naïp theo k.
Khi k = 3, ñaët a = 2b + 1. Vì 2 | b(b + 1) neân
3 )/2
aϕ(2 = (2b + 1)2 = 4b(b + 1) + 1 ≡ 1 (mod 23 ).
Giaû söû ñaõ coù aϕ(2 )/2 ≡ 1 (mod 2k ), ta caàn chöùng minh raèng aϕ(2 )/2 ≡ 1
k k+1
(mod 2k+1 ). Vì ϕ(2n ) = 2n (1 − 1/2) = 2n−1 neân töø giaû thieát qui naïp ta coù
a2
k−2
≡1 (mod 2k ),
suy ra
a2
k−2
= 1 + d2k .
Bình phöông caû hai veá, ta ñöôïc
a2 = 1 + d2k+1 + d2 22k ≡ 1
k−1
(mod 2k+1 ),
ñieàu naøy keùo theo

k+1 )/2
= a2
k−1
aϕ(2 ≡1 (mod 2k ).

Nhaän xeùt:
1. Ñònh lyù treân noùi leân raèng taát caû caùc luõy thöøa döông cuûa 2, tröø hai soá 2
vaø 4, ñeàu khoâng coù caên nguyeân thuyû.
2. Caùc soá 2 vaø 4 ñeàu coù coù caên nguyeân thuyû.
Ñònh lyù 5.13. Neáu soá nguyeân döông n khoâng laø luõy thöøa nguyeân toá hoaëc hai
laàn luõy thöøa nguyeân toá thì n khoâng coù caên nguyeân thuyû.
Chöùng minh. Giaû söû n coù caên nguyeân thuyû r, vaø coù khai trieån thaønh luõy thöøa
nguyeân toá
n = pt11 pt22 · · · ptmm .
Goïi p laø thöøa soá nguyeân toá cuûa n, do (r, pt ) = 1 neân
rϕ(p ) ≡ 1
t
(mod pt ).
Ñaët
U = [ϕ(pt11 ), ϕ(pt22 ), · · · , ϕ(ptmm )].
Vì ϕ(pti ) | U neân theo ñònh lyù Trung hoa veà phaàn dö ta coù
i
rU ≡ 1 (mod n).
Ñieàu naøy keùo theo

ordn r = ϕ(n) ≤ U.
Nhöng
ϕ(n) = ϕ(pt11 )ϕ(pt22 ) · · · ϕ(ptmm ),
ta suy ra
ϕ(pt11 )ϕ(pt22 ) · · · ϕ(ptmm ) ≤ [ϕ(pt11 ), ϕ(pt22 ), · · · , ϕ(ptmm )].
Vaäy
ϕ(pt11 )ϕ(pt22 ) · · · ϕ(ptmm ) = [ϕ(pt11 ), ϕ(pt22 ), · · · , ϕ(ptmm )].
Ñaúng thöùc cuoái cuøng xaûy ra chæ khi caùc soá nguyeân ϕ(pt1 ), ϕ(pt2 ), · · · , ϕ(ptm )
1 2 m
laø ñoâi moät nguyeân toá cuøng nhau.

Vôùi chuù yù raèng ϕ(pt ) = pt−1 (p − 1) ta thaáy ϕ(pt) laø soá chaün neáu p leû hoaëc
p = 2 vaø t ≥ 2. Nhö vaäy, caùc soá nguyeân ϕ(pt1 ), ϕ(pt2 ), · · · , ϕ(ptm ) laø khoâng
1 2 m
ñoâi moät nguyeân toá cuøng nhau, ngoaïi tröø tröôøng hôïp m = 1 hoaëc m = 2 vaø
n = 2pt maø p laø soá nguyeân toá leû.
Ñònh lyù 5.14. Neáu p laø soá nguyeân toá leû vaø t laø soá nguyeân döông thì 2pt coù
caên nguyeân thuyû. Cuï theå hôn: neáu r laø caên nguyeân thuyû modulo pt vaø r leû thì
noù cuõng laø caên nguyeân thuyû modulo 2pt ; ngöôïc laïi neáu r laø caên nguyeân thuyû
modulo pt vaø r chaün thì r + pt laø caên nguyeân thuyû modulo 2pt .
Chöùng minh. Goïi r laø caên nguyeân thuyû modulo pt , ta coù
rϕ(p ) ≡ 1
t
(mod pt )
vaø khoâng coù soá muõ nguyeân döông naøo nhoû hôn ϕ(p t ) coù tính chaát naøy. Ta
coù ϕ(2pt) = ϕ(2)ϕ(pt) = ϕ(pt ). Vaäy
rϕ(2p ) ≡ 1
t
(mod pt ).
Neáu r leû thì

rϕ(2p ) ≡ 1
t
(mod 2).
5.4. CHÆ SOÁ SOÁ HOÏC 69
Vì (2, pt ) = 1, ta suy ra
rϕ(2p ) ≡ 1
t
(mod 2pt ).
Deã thaáy khoâng coù soá muõ nguyeân döông naøo nhoû hôn ϕ(2p t ) = ϕ(pt ) coù tính
chaát treân, do ñoù ord2p r = ϕ(2pt ).
t
Neáu r chaün thì r + pt laø soá leû. Do ñoù

(r + pt )ϕ(2p ) ≡ 1 (mod 2).
t
Maët khaùc, vì r + pt ≡ r (mod pt ) neân

(r + pt )ϕ(2p ) ≡ 1
t
(mod pt ).
Suy ra
(r + pt )ϕ(2p ) ≡ 1
t
(mod 2pt ).
Cuõng thaáy raèng khoâng coù soá muõ nguyeân döông naøo nhoû hôn ϕ(2p t) = ϕ(pt )
coù tính chaát treân, do ñoù ord2p (r + pt ) = ϕ(2pt ).
t
Töø caùc ñònh lyù 5.11, 5.12, 5.13 vaø 5.14, ta coù ñònh lyù sau
Ñònh lyù 5.15. Soá nguyeân döông n > 1 coù caên nguyeân thuyû khi vaø chæ khi
n = 2, 4, pt , 2pt
trong ñoù p laø soá nguyeân toá leû vaø t laø soá nguyeân döông.
5.4 Chæ soá soá hoïc

Giaû söû soá nguyeân döông coá ñònh m coù caên nguyeân thuyû r. Vìù caùc soá nguyeân
r1 , r2 , · · · , rϕ(m)
laøm thaønh heä thaëng dö thu goïn modulo m, neân moãi soá nguyeân a nguyeân toá
cuøng nhau vôùi m ñeàu toàn taïi duy nhaát moät soá nguyeân x, 1 ≤ x ≤ ϕ(m), maø
rx ≡ a (mod m).
Soá nguyeân x nhö vaäy ñöôïc goïi laø chæ soá cuûa a vôùi cô sôû r modulo m, kyù
hieäu x = indr a.
Nhö vaäy aind a ≡ a (mod m). Töø ñònh nghóa ta cuõng thaáy ngay raèng, ñoái
r
vôùi moïi soá a, b nguyeân toá cuøng nhau vôùi m, heä thöùc a ≡ b (mod m) laø töông
ñöông vôùi indr a = indr b.
Coù moät soá tính chaát cuûa chæ soá töông töï nhö cuûa logarithm, chæ coù ñieàu
thay daáu baèng bôûi daáu ñoàng dö modulo ϕ(m).
Ñònh lyù 5.16. Giaû söû soá nguyeân döông m coù caên nguyeân thuyû r, vaø a, b laø
caùc soá nguyeân toá cuøng nhau vôùi m. Theá thì:
1. indr 1 ≡ 0 (mod ϕ(m)).
2. indr (ab) ≡ indr a + indr b (mod ϕ(m)).
3. indr ak ≡ k · indr a (mod ϕ(m)) vôùi k nguyeân döông.
Chöùng minh. 1. r ϕ(m) ≡ 1 (mod m), keùo theo indr 1 = ϕ(m) ≡ 0
(mod ϕ(m)).
2. r indr (ab) ≡ ab ≡ rindr a · rindr b ≡ rindr a+indr b (mod m). Theo ñònh lyù 5.2
ta coù
indr (ab) ≡ indr a + indr b (mod ϕ(m)).
3. k
r indr a ≡ ak ≡ (rindr a )k ≡ rk·indr a (mod m), keùo theo
indr ak ≡ k · indr a (mod ϕ(m)).

Ví duï 5.4.1. Chuùng ta caàn giaûi ñoàng dö 7x ≡ 6 (mod 17). Deã daøng xaùc ñònh
ñöôïc ϕ(17) = 16 vaø 3 laø caên nguyeân thuyû modulo 17. Nhö vaäy, baèng caùch
laáy chæ soá vôùi cô sôû 3 modulo 17 caû hai veá, ta coù
ind3 7x ≡ ind3 6 = 15 (mod 16).
Vì
ind3 7x ≡ x · ind3 7 ≡ 11x (mod 16),
neân
11x ≡ 15 (mod 16).
Do 3 laø nghòch ñaûo cuûa 11 modulo 16, neân
x ≡ 3 · 15 = 45 ≡ 13 (mod 16).

Giaû söû m, k laø caùc soá nguyeân döông vaø (a, m) = 1; ta seõ noùi a laø thaëng dö
luõy thöøa k cuûa m neáuu ñoàng dö xk ≡ a (mod m) coù nghieäm.
Khi m coù caên nguyeân thuyû, ñònh lyù sau ñaây seõ cho moät tieâu chuaån ñeå
xem soá nguyeân a nguyeân toá cuøng nhau vôùi m coù laø thaëng dö luõy thöøa k cuûa
m hay khoâng.
Ñònh lyù 5.17. Giaû söû m coù caên nguyeân thuyû, k laø caùc soá nguyeân döông vaø
(a, m) = 1. Theá thì: ñoàng dö xk ≡ a (mod m) coù nghieäm khi vaø chæ khi
aϕ(m)/d ≡ 1 (mod m)
trong ñoù d = (k, ϕ(m)). Hôn nöõa, neáu ñoàng dö xk ≡ a (mod m) coù nghieäm
thì coù ñuùng d nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo m.
Chöùng minh. Giaû söû r laø caên nguyeân thuyû cuûa m. Ñoàng dö
xk ≡ a (mod m)
töông ñöông vôùi

k · indr x ≡ indr a (mod ϕ(m)).
Ñaët d = (k, ϕ(m)), y = indr x, hay cuõng vaäy x ≡ ry (mod m).
Ta ñaõ bieát ñoàng dö ky ≡ indr a (mod ϕ(m)) khoâng coù nghieäm y khi
d indr a, hay cuõng vaäy, khoâng coù x thoûa
xk ≡ a (mod m).
Trong tröôøng hôïp d | indr a, ñoàng dö ky ≡ indr a (mod ϕ(m)) coù ñuùng d caùc
nghieäm y khoâng ñoàng dö nhau modulo ϕ(m), do ñoù coù ñuùng d nghieäm x cuûa
xk ≡ a (mod m)
khoâng ñoàøng dö nhau modulo m.

Maët khaùc, ta coù
d | indr a
töông ñöông vôùi
(ϕ(m)/d)indr a ≡ 0 (mod ϕ(m)),
hay
indr aϕ(m)/d ≡ indr 1 (mod ϕ(m)).
Ñoàng dö cuoái cuøng laïi töông ñöông vôùi
aϕ(m)/d ≡ 1 (mod m).

Trong ñònh lyù treân, neáu m = p laø soá nguyeân toá vaø (a, p) = 1 thì a laø thaëng
dö luõy thöøa k cuûa p khi vaø chæ khi
a(p−1)/d ≡ 1 (mod p)
trong ñoù d = (k, p − 1).

Ví duï 5.4.2. 1. Caàn xaùc ñònh xem 4 coù laø thaëng dö luõy thöøa naêm cuûa 11
hay khoâng, nghóa laø xeùt xem ñoàng dö
x5 ≡ 4 (mod 11)
coù nghieäm hay khoâng.

Ta coù
410/(5,10) = 42 = 16 ≡ 1 (mod 11),
vaäy 4 khoâng laø thaëng dö luõy thöøa naêm cuûa 11.
2. Ta coù 4 laø thaëng dö bình phöông cuûa 11 vì
410/(2,10) = 45 = 1024 ≡ 1 (mod 11),
vaäy 4 laø thaëng dö bình phöông cuûa 11.

BAØI TAÄP CHÖÔNG V

1. Haõy tìm baäc cuûa caùc soá sau:

ord5 2; ord10 3; ord13 10; ord10 7;
ord11 3; ord17 2; ord21 10; ord25 9.
2. Haõy tìm taát caû caùc caên nguyeân thuyû cuûa caùc soá sau:
2; 3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10.
3. Chöùng minh raèng:
neáu ā laø nghòch ñaûo cuûa a modulo m thì ordm a = ordm ā.
4. Chöùng minh raèng:
neáu (a, m) = (b, m) = (ordm a, ordm b) = 1 thì ordm (ab) = ordm a·ordm b.
5. Chöùng minh raèng neáu (a, m) = 1 vaø ordm a = st thì ordm at = s.
6. Cho p laø soá nguyeân toá leû. Chöùng minh raèng r laø caên nguyeân thuyû
modulo p khi vaø chæ khi
r(p−1)/q ≡ 1 (mod p)
ñoái vôùi moïi öôùc nguyeân toá q cuûa p.
7. Chöùng minh raèng neáu r̄ laø nghòch ñaûo cuûa r modulo m vaø r laø caên
nguyeân thuyû cuûa m thì r̄ cuõng laø caên nguyeân thuyû cuûa m.
8. Giaû söû m = an − 1, vôùi a, n laø caùc soá nguyeân döông. Chöùng minh raèng
ordm a = n vaø n | ϕ(m).
9. Cho p, q laø caùc soá nguyeân toá leû khaùc nhau. Chöùng minh raèng pq laø soá
giaû nguyeân toá cô sôû 2 khi vaø chæ khi ordq 2 | (p − 1) , ordp 2 | (q − 1).
10. Cho p, q laø caùc soá nguyeân toá leû khaùc nhau. Chöùng minh raèng pq laø soá
giaû nguyeân toá cô sôû 2 khi vaø chæ khi Mp Mq = (2p − 1)(2q − 1) laø soá giaû
nguyeân toá cô sôû 2.
11. Xaùc ñònh soá nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo 11 cuûa caùc ña thöùc
sau
x2 + 2; x2 + 10; x4 + x2 + 1.
12. Xaùc ñònh soá nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo 13 cuûa caùc ña thöùc
sau
x2 + 1; x2 + 3x + 2; x4 + x2 + x + 1.
13. Cho p laø soá nguyeân toá leû. Chöùng minh raèng ñoàng dö x 2 ≡ −1 (mod p)
coù nghieäm khi vaø chæ khi p ≡ 1 (mod 4).
14. Giaû söû q vaø p = 2q + 1 laø caùc soá nguyeân toá, 1 < a < p − 1. Chöùng minh
raèng p − a2 laø caên caên nguyeân thuyû modulo p.
15. Caùc soá nguyeân naøo trong caùc soá töø 1 ñeán 100 coù caên nguyeân thuyû.
16. Xaùc ñònh taát caû caùc caên nguyeân thuyû modulo 22, modulo 25, modulo
38.
17. Chöùng minh raèng m coù caên nguyeân thuyû khi vaø chæ khi ñoàng dö x2 ≡ 1
(mod m) chæ coù caùc nghieäm laø x ≡ ±1 (mod m).
18. Giaû söû n coù caên nguyeân thuyû. Baèng caùch söû duïng caên nguyeân thuyû,
haõy chöùng minh raèng tích cuûa taát caû caùc soá nguyeân döông nhoû hôn n
vaø nguyeân toá cuøng nhau vôùi n laø ñoàng dö vôùi −1 modulo n. (Khi n laø
soá nguyeân toá, ta nhaän ñöôïc ñònh lyù Wilson.)
19. Xaùc ñònh taát caû caùc nghieäm cuûa ñoàng dö:
a) 3x5 ≡ 1 (mod 23); b) 3x14 ≡ 2 (mod 23);
c) 3x ≡ 2 (mod 23); d) 13x ≡ 5 (mod 23).
20. Tìm caùc soá nguyeân a ñeå ñoàng dö sau coù nghieäm:
a) ax4 ≡ 2 (mod 13); b) 8x7 ≡ a (mod 29).
21. Söû duïng chæ soá vôùi cô sôû 2 modulo 13 ñeå tìm nghieäm cuûa 2x ≡ x
(mod 13).
22. Xaùc ñònh taát caû caùc nghieäm cuûa ñoàng dö: xx ≡ x (mod 23).
23. Cho p laø soá nguyeân toáû leû vaø r laø caên nguyeân thuyû cuûa p. Chöùng minh
raèng indr (p − 1) = (p − 1)/2.
24. Giaû söû
p laø soá nguyeân toáû leû. Chöùng minh raèng ñoàng dö x 4 ≡ −1
(mod p) coù nghieäm khi vaø chæ khi p ≡ 1 (mod 8).
25. Chöùng minh raèng coù voâ soá soá nguyeân toá daïng 8k + 1.
6
THAËNG DÖ BÌNH PHÖÔNG
6.1 Thaëêng dö bình phöông
Giaû söû m laø soá nguyeân döông. Chuùng ta noùi raèng soá nguyeân a laø thaëng dö
bình phöông cuûa m neáuu (a, m) = 1 vaø ñoàng dö x2 ≡ a (mod m) coù nghieäm.
Neáu ñoàng dö x2 ≡ a (mod m) khoâng coù nghieäm thì ta noùi a laø khoâng thaëng
dö bình phöông.
Ví duï 6.1.1. Ñeå tìm caùc thaëng dö bình phöông cuûa 11 chuùng ta tính bình
phöông cuûa taát caû caùc soá 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10. Ta thaáy 12 ≡ 102 ≡ 1
(11), 22 ≡ 92 ≡ 4 (11), 32 ≡ 82 ≡ 9 (11), 42 ≡ 72 ≡ 5 (11), 52 ≡ 62 ≡ 3
(11). Nhö vaäy, caùc thaëêng dö bình phöông cuûa 11 laø: 1, 3, 4, 5, 9; caùc khoâng
thaëng dö bình phöông cuûa 11 laø: 2, 6, 7, 8, 10.

Chuùng ta seõ chæ ra raèng neáu p laø soá nguyeân toá leû thì soá caùc thaëng dö
bình phöông baèng soá caùc khoâng thaëng dö bình phöông cuûa p trong daõy
1, 2, · · · , p − 1.
Ñònh lyù 6.1. Neáu p laø soá nguyeân toá leû vaø p a thì ñoàng dö x2 ≡ a (mod p)
hoaëc khoâng coù nghieäm hoaëc coù ñuùng hai nghieäm khoâng ñoàng dö nhau modulo
p.
Chöùng minh. Giaû söû ñoàng dö x2 ≡ a (mod p) coù nghieäm x = x0 . Ta thaáy
x = −x0 cuõng laø nghieäm, vì (−x0 )2 = x20 ≡ a (mod p). Nhöng x0 ≡ −x0
(mod p); vì neáu traùi laïi thì p | x0 − (−x0 ) = 2x0 , ñieàu naøy keùo theo p | x0 ,
vaø nhö vaäy p | a.
75
76 6. THAËNG DÖ BÌNH PHÖÔNG
Giaû söû
x = x1 laø moät nghieäm cuûa ñoàng dö x2 ≡ a (mod p). Theá thì
x21 ≡ a ≡ x20 (mod p). Suy ra p | x21 − x20 = (x1 − x0 )(x1 + x0 ); ñieàu naøy keùo
theo p | (x1 − x0 ) hoaëc p | (x1 + x0), hay cuõng vaäy x1 ≡ x0 (mod p) hoaëc
x1 ≡ −x0 (mod p).
Ñònh lyù 6.2. Neáu p laø soá nguyeân toá leû thì soá caùc thaëng dö bình phöông baèng
soá caùc khoâng thaëng dö bình phöông cuûa p trong daõy 1, 2, · · · , p − 1.
Chöùng minh. Ñeå xaùc ñònh taát caû caùc caùc thaëng dö bình phöông cuûa p trong
daõy 1, 2, · · · , p − 1 chuùng ta tính caùc thaëng dö döông nhoû nhaát modulo p
cuûa bình phöông cuûa taát caû caùc soá 1, 2, · · · , p − 1. Vì coù caû thaûy p − 1 caùc
bình phöông vaø moãi ñoàng dö x2 ≡ a (mod p) hoaëc khoâng coù nghieäm hoaëc
coù ñuùng hai nghieäm, ta suy ra coù ñuùng (p − 1)/2 caùc thaëng dö bình phöông,
vaø do ñoù coù p − 1 − (p − 1)/2 = (p − 1)/2 caùc khoâng thaëng dö bình phöông
cuûa p.
Giaû söû p laø øsoá nguyeân toá leû vaø p a. Ta ñònh nghóa kyù hieäu Legendre
a
:=
1 neáu a laø thaëng dö bình phöông cuûa p
p −1 neáu a laø khoâng thaëng dö bình phöông cuûa p
Ví duï 6.1.2. Trong ví duï tröôùc ñaõ chæ ra
1 3 4 5 9
= = = = = 1,
11 11 11 11 11
2 6 7 8 10
= = = = = −1.
11 11 11 11 11

Sau ñaây chuùng ta ñöa ra tieâu chuaån cuûa soá nguyeân laø thaëng dö bình
phöông cuûa soá nguyeân toá.
Ñònh lyù 6.3. Tieâu chuaån Euler. Neáu p laø soá nguyeân toá leû vaø p a thì
a
≡ a(p−1)/2 (mod p).
p
a
Chöùng minh. Tröôøng hôïp = 1. Khi ñoù, ñoàng
dö x2 ≡ a (mod p) coù
p
nghieäm, giaû söû laø x = x0 . Theo ñònh lyù Fermat, ta coù
a(p−1)/2 ≡ (x20 )(p−1)/2 = xp−1
0 ≡1 (mod p).
6.1. THAËÊNG DÖ BÌNH PHÖÔNG 77
a
Tröôøng hôïp = −1. Khi ñoù, ñoàng dö x2 ≡ a (mod p) khoâng coù nghieäm.
p
Vôùi moïi i, 1 ≤ i ≤ p − 1, ñeàu coù duy nhaát j, 1 ≤ j ≤ p − 1 ñeå ij ≡ a
(mod p); nhöng do x2 ≡ a (mod p) voâ nghieäm neân i = j. Nhö vaäy ta coù theå
nhoùm caùc soá 1, 2, · · · , p − 1 thaønh (p − 1)/2 caëp coù tích ñoàng dö vôùi a modulo
p. Vaäy
(p − 1)! ≡ a(p−1)/2 (mod p).
Theo ñònh lyù Wilson, (p − 1)! ≡ −1 (mod p), neân ta suy ra
a(p−1)/2 ≡ −1 (mod p).

Heä quaû 6.3.1. Neáu p laø soá nguyeân toá leû thì
−1
neáu p ≡ 1 (mod 4)
1
=
p neáu p ≡ −1 (mod 4)
−1
Ñònh lyù 6.4. Neáu p laø soá nguyeân toá leû vaø p a, p b thì
a b
a) Neáu a ≡ b (mod p) thì = .
p p
ab a b
b) = .
p p p
a2
c) = 1.
p
Chöùng minh. a) Neáu a ≡ b (mod p) thì x2 ≡ a (mod p) coù nghieäm khi vaø
chæ khi x2 ≡ b (mod p) coù nghieäm, hay
a b
= .
p p
b) Theo tieâu chuaån Euler, ta coù
ab a b
(p−1)/2 (p−1)/2 (p−1)/2
≡ (ab) =a b ≡ (mod p).
p p p
a
c) Do = ±1, neân
p
a2 a a
= = 1.
p p p

Ñònh lyù 6.5. Boå ñeà Gauss. Neáu p laø soá nguyeân toá leû vaø (a, p) = 1 vaø s laø soá
caùc thaëng dö döông nhoû nhaát lôùn hôn p/2 cuûa caùc soá a, 2a, · · · , ((p − 1)/2)a
thì a
= (−1)s .
p
Chöùng minh. Giaû söû u1 , u2 , · · · , us laø caùc thaëng dö döông nhoû nhaát lôùn hôn
p/2 vaø v1 , v2 , · · · , vt laø caùc thaëng dö döông nhoû nhaát nhoû hôn p/2 cuûa caùc
soá a, 2a, · · · , ((p − 1)/2)a. Vì (ja, p) = 1 vôùi moïi j, 1 ≤ j ≤ (p − 1)/2 neân
caùc thaëng dö döông nhoû nhaát thuoäc 1, 2, · · · , p − 1.
Chuùng ta seõ chæ ra raèng taäp {p − u1 , p − u2 , · · · , p − us , v1 , v2 , · · · , vt }
chính laø taäp {1, 2, · · · , (p − 1)/2}. Vì (p − 1)/2 soá p − u1 , p − u2 , · · · , p −
us , v1 , v2 , · · · , vt ñeàu nhoû hôn (p − 1)/2 neân ta chæ caàn chöùng toû raèng
chuùng khoâng ñoàng dö nhau modulo p. Hieån nhieân p − ui ≡ p − uj (mod p)
cuõng nhö vi ≡ vj (mod p) neáu i = j; vì neáu khoâng thì ta suy ra ma ≡ na
(mod p), hay m ≡ n (mod p), vaø ñieàu naøy khoâng xaûy ra vôùi m = n maø
1 ≤ m, n ≤ (p − 1)/2. Töông töï, chuùng ta cuõng thaáy p − ui ≡ vj (mod p); vì
neáu khoâng thì −m ≡ n (mod p), vaø ñieàu naøy khoâng theå xaûy ra khi m = n
vaø 1 ≤ m, n ≤ (p − 1)/2.
Vaäy thì
p − 1
(p − u1 )(p − u2 ) · · · (p − us )v1 v2 · · · vt = !
2
hay
p − 1
(−1)s u1 u2 · · · us v1 v2 · · · vt = !
2
Do
p − 1 p − 1
a(p−1)/2 ! = a · 2a · · · a ≡ u1 u2 · · · us v1 v2 · · · vt (mod p)
2 2
Suy ra
p − 1 p − 1
(−1)s a(p−1)/2 !≡ ! (mod p).
2 2
Vì (p, ((p − 1)/2)!) = 1 neân
(−1)s a(p−1)/2 ≡ 1 (mod p).
Suy ra a
≡ a(p−1)/2 ≡ (−1)s (mod p).
p

6.1. THAËÊNG DÖ BÌNH PHÖÔNG 79
Ñònh lyù 6.6. Neáu p laø soá nguyeân toá leû thì
2 2 −1)/8
= (−1)(p .
p
Do ñoù, 2 laø thaëng dö bình phöông cuûa moïi soá nguyeân toá p ≡ ±1 (mod 8) vaø
khoâng laø thaëng dö bình phöông cuûa moïi soá nguyeân toá p ≡ ±3 (mod 8).
Chöùng minh. Theo boå ñeà Gauss, goïi s laø soá caùc thaëng dö döông nhoû nhaát
lôùn hôn p/2 cuûa caùc soá 1 · 2, 2 · 2, · · · , ((p − 1)/2) · 2, thì
2
= (−1)s .
p
Vì taát caû caùc soá 1 · 2, 2 · 2, · · · , ((p − 1)/2) · 2 ñeàu nhoû hôn p neân soá caùc
thaëng dö döông nhoû nhaát lôùn hôn p/2 chính baèng soá caùc soá lôùn hôn p/2 trong
daõy 1 · 2, 2 · 2, · · · , ((p − 1)/2) · 2.
Soá chaün 2j, vôùi 1 ≤ j ≤ (p − 1)/2, khoâng vöôït quaù p/2 khi j ≤ p/4. Vaäy
s = (p − 1)/2 − [p/4]. Suy ra
2
= (−1)(p−1)/2−[p/4].
p
Ñeå keát thuùc chöùng minh ñònh lyù, chuùng ta chæ caàn chöùng toû raèng
p−1
− [p/4] ≡ (p2 − 1)/8 (mod 2).
2
Xeùt tröôøng hôïp p = 8k + 1, ta coù
p−1
− [p/4] = 4k − [2k + 1/4] = 2k ≡ 0 ≡ ((8k + 1)2 − 1)/8 (mod 2).
2
Tröôøng hôïp p = 8k + 3, ta coù
p−1
−[p/4] = 4k +1−[2k +3/4] = 2k +1 ≡ 1 ≡ ((8k +3)2 −1)/8 (mod 2).
2
Tröôøng hôïp p = 8k + 5, ta coù
p−1
−[p/4] = 4k +2−[2k +5/4] = 2k +1 ≡ 1 ≡ ((8k +5)2 −1)/8 (mod 2).
2
Cuoái cuøng, vôùi p = 8k + 7, ta coù
p−1
−[p/4] = 4k +3−[2k +7/4] = 2k +2 ≡ 0 ≡ ((8k +7)2 −1)/8 (mod 2).
2

Ví duï 6.1.3. Caàn xaùc ñònh xem 111 coù laø thaëng dö bình phöông modulo 43
hay khoâng. Vì 111 ≡ −18 (mod 43) neân ta coù
111 −18 −1 18 9 2 3 2 2 2
= = =− =− =− = 1.
43 43 43 43 43 43 43 43 43
Vaäy 111 laø thaëng dö bình phöông modulo 43.

6.2 Luaät thuaän nghòch bình phöông

Giaû söû p, q laø caùc soá nguyeân toá leû khaùc nhau vaø ta ñaõ bieát raèng p coù laø thaëng
dö bình phöông modulo q hay khoâng. Nhôø vaäy, lieäu ta coù theå noùi ñöôïc gì veà
vieäc q coù laø thaëng dö bình phöông modulo p?
Luaät thuaän nghòch bình phöông seõ cho ta caâu traû lôøi veà vaán ñeà naøy. Ñeå
chöùng minh luaät thuaän nghòch bình phöông, tröôùc heát chuùng ta chöùng minh
ñònh lyù sau.
Ñònh lyù 6.7. Neáu p laø soá nguyeân toá leû vaø a laø soá leû khoâng chia heát cho p thì
a
= (−1)T (a,p) ,
p
vôùi
(p−1)/2

T (a, p) = [ja/p].
j=1
Chöùng minh. Giaû söû u1 , u2 , · · · , us laø caùc thaëng dö döông nhoû nhaát lôùn hôn
p/2 vaø v1 , v2 , · · · , vt laø caùc thaëng dö döông nhoû nhaát nhoû hôn p/2 cuûa caùc
soá a, 2a, · · · , ((p − 1)/2)a. Theo thuaät toaùn chia, ta coù
ja = p[ja/p] + rj ,
trong ñoù rj laø moät uj hoaëc vj . Nhö vaäy,

(p−1)/2 (p−1)/2

s
t
ja = p[ja/p] + uj + vj .
j=1 j=1 j=1 j=1
6.2. LUAÄT THUAÄN NGHÒCH BÌNH PHÖÔNG 81
Nhö trong chöùng minh boå ñeà Gauss ñaõ chæ ra raèng taäp {p−u1 , p−u2 , · · · , p−
us , v1 , v2 , · · · , vt } cuõng chính laø taäp {1, 2, · · · , (p − 1)/2}, neân
(p−1)/2

s
t
s
t
j= (p − uj ) + vj = ps − uj + vj .
j=1 j=1 j=1 j=1 j=1
Suy ra
(p−1)/2 (p−1)/2 (p−1)/2

s
ja − j= p[ja/p] − ps + 2 uj ,
j=1 j=1 j=1 j=1
hay
(p−1)/2

s
(a − 1) j = pT (a, p) − ps + 2 uj .
j=1 j=1
Vì a, p leû neân ta suy ra

T (a, p) ≡ s (mod 2).
Vaäy a
= (−1)s = (−1)T (a,p) .
p

7
Ví duï 6.2.1. Ñeå xaùc ñònh 11
, ta tính

5
[j · 7/11] = [7/11] + [14/11] + [21/11] + [28/11] + [35/11] = 7.
j=1
Vaäy 7
= (−1)7 = −1.
11

Ñònh lyù 6.8. Luaät thuaän nghòch bình phöông. Neáu p, q laø caùc soá nguyeân toá
leû khaùc nhau thì p q p−1 q−1
· 2
= (−1) 2 .
q p
Chöùng minh. Chuùng ta xeùt caùc caëp soá nguyeân (x, y) vôùi 1 ≤ x ≤ (p − 1)/2
vaø 1 ≤ y ≤ (q − 1)/2. Coù caû thaûy p−1
2
· q−1
2
caëp nhö vaäy. Chuùng ta chia caùc
caëp naøy thaønh hai nhoùm. Tröôùc heát ta coù nhaän xeùt laø qx = py vôùi moïi caëp
(x, y).
Nhoùm thöù nhaát goàm caùc caëp (x, y) maø qx > py, vaø nhoùm thöù hai goàm
caùc caëp (x, y) maø qx < py.
Ta thaáy nhoùm thöù nhaát goàm caùc caëp (x, y) maø 1 ≤ x ≤ (p − 1)/2 vaø
1 ≤ y ≤ qx/p. Ñoái vôùi moãi x coá ñònh, 1 ≤ x ≤ (p − 1)/2, coù ñuùng [qx/p] caùc
soá y thoaû 1 ≤ y ≤ qx/p. Nhö vaäy nhoùm thöù nhaát coù soá caëp laø
(p−1)/2

[qj/p].
j=1
Töông töï, ta thaáy nhoùm thöù hai coù soá caëp laø
(q−1)/2

[pj/q].
j=1
Vaäy
(p−1)/2 (q−1)/2
p−1 q−1
[qj/p] + [pj/q] = · ,
j=1 j=1
2 2
söû duïng kyù hieäu cuûa ñònh lyù 6.7 ta coù
p−1 q−1
T (q, p) + T (p, q) = · .
2 2
Theo ñònh lyù 6.7 ta suy ra
p q p−1 q−1
= (−1)T (p,q) · (−1)T (q,p) = (−1)T (p,q)+T (q,p) = (−1) 2
· 2
.
q p

Nhaän xeùt:
 q

 neáu p ≡ 1 (mod 4) hoaëc q ≡ 1 (mod 4);
p 

p
= q
q 


 neáu p ≡ q ≡ 3 (mod 4).
p
6.2. LUAÄT THUAÄN NGHÒCH BÌNH PHÖÔNG 83
713
Ví duï 6.2.2. Chuùng ta caàn tính 1009
. Do 713 = 23·31 vaø caùc soá 23, 31, 1009
laø caùc soá nguyeân toá neân ta coù
713 23 31
= .
1009 1009 1009
Vì 1009 ≡ 1 (mod 4) neân
23 1009 31 1009
= , = .
1009 23 1009 31
Do 1009 ≡ 20 (mod 23) vaø 1009 ≡ 17 (mod 31) neân
1009 20 1009 17
= , = .
23 23 31 31
Ta thaáy
20 22 5 2 2 5 5
= = = .
23 23 23 23 23 23
Nhöng 5 23 3 5 2
= = = = = −1
23 5 5 3 3
neân 23
= −1.
1009
Töông töï, ta coù
17 31 14 2 7 7 17 3
= = = = = = ,
31 17 17 17 17 17 7 7
hay 31 3 7 4 2 2
= =− =− =− = −1.
1009 7 3 3 3
Cuoái cuøng ta ñöôïc
713 23 31
= = (−1) · (−1) = 1.
1009 1009 1009

6.3 Kyù hieäu Jacobi

Kyù hieäu Jacobi laø söï toång quaùt hoaù cuûa kyù hieäu Legendre, noù coøn ñöôïc duøng
ñeå ñònh nghóa moät daïng cuûa soá giaû nguyeân toá.
Giaû söû n laø soá nguyeân döông leû coù phaân tích thaønh luõy thöøa nguyeân toá
n = pt1 pt2 · · · ptm vaø (a, n) = 1; khi ñoù kyù hieäu Jacobi ñöôïc ñònh nghóa
1 2 m
a a t1 a t2 a tm

:= ··· .
n p1 p2 pm
Khi n laø soá nguyeân toá thì kyù hieäu Jacobi chính laø kyù hieäu Legendre; tuy
nhieân giaù trò cuûa kyù hieäu Jacobi khoâng noùi leân raèng khi naøo ñoàng dö x2 ≡ a
(mod n) coù nghieäm.
a
Neáu ñoàng dö 2
x ≡ a (mod n) coù nghieäm thì = 1. Thaät vaäy, neáu
n
x ≡ a (mod n) coù nghieäm, thì vôùi öôùc nguyeân toá pi cuûa n, ñoàng dö
2
a a
x2 ≡ a (mod pi ) cuõng coù nghieäm, hay = 1, suy ra = 1. Tuy nhieân,
pi n
ñieàu ngöôï c laïi laø khoâ ng ñuùng. Chaúng haïn vôùi n = 15 vaø a = 2, ta
2 2 2 2
coù = := = (−1) · (−1) = 1, nhöng x2 ≡ 2 (mod 15) voâ
15 3·5 3 5
nghieäm vì x2 ≡ 2 (mod 3) cuõng nhö x2 ≡ 2 (mod 5) ñeàu voâ nghieäm.
Ñònh lyù 6.9. Neáu n laø soá nguyeân döông leû vaø (a, n) = (b, n) = 1 thì
a b
a) Neáu a ≡ b (mod n) thì = .
n n
ab a b
b) = .
n n n
−1
c) = (−1)(n−1)/2,
n
2
d)
2
= (−1)(n −1)/8 .
n
Chöùng minh. 1. Neá u p laø öôùc nguyeân toá cuûa n, ta coù a ≡ b (mod p), theo
a b
ñònh lyù 6.4 thì = . Suy ra
p p
a a t1 a t2 a tm b t1 b t2 b tm b
= ··· = ··· = .
n p1 p2 pm p1 p2 pm n
6.3. KYÙ HIEÄU JACOBI 85
ab a b
2. Theo ñònh lyù 6.4, neáu p laø öôùc nguyeân toá cuûa n, thì = .
p p p
Suy ra
ab ab t1 ab t2 ab tm
a t1 b t1 a tm b tm
= ··· = ··· =
n p1 p2 pm p1 p1 pm pm
a t1 a t2 a tm b t1 b t2 b tm a b
= ··· ··· = .
p1 p2 pm p1 p2 pm n n
−1
3. Theo ñònh lyù 6.4, neáu p laø öôùc nguyeân toá leû cuûa n, thì = (−1)(p−1)/2 .
p
Suy ra
−1 −1 t1 −1 t2 −1 tm
= ··· = (−1)t1 (p1 −1)/2+···+tm (pm −1)/2
n p1 p2 pm
Ta coøn phaûi chöùng toû raèng (n − 1)/2 ≡ t1 (p1 − 1)/2 + t2 (p2 − 1)/2 +
· · · + tm (pm − 1)/2 (mod 2). Do (pi − 1) laø soá chaün neân
(1 + (pi − 1))ti ≡ 1 + ti (pi − 1) (mod 4),
suy ra
(1+t1 (p1 −1)) · · · (1+tm (pm −1)) ≡ 1+t1 (p1 −1)+· · ·+tm (pm −1) (mod 4).
Vì
n = (1 + (p1 − 1))t1 (1 + (p2 − 1))t2 · · · (1 + (pm − 1))tm
neân
n ≡ 1 + t1 (p1 − 1) + t2 (p2 − 1) + · · · + tm (pm − 1) (mod 4),
hay
(n − 1)/2 ≡ t1 (p1 − 1)/2 + t2 (p2 − 1)/2 + · · · + tm (pm − 1)/2 (mod 2).
2
4. Theo ñònh lyù 6.4, neáu p laø öôùc nguyeân toá leû cuûa n, thì = (−1)(p
2 −1)/8
.
p
Suy ra
2 2 t1 2 t2 2 tm 2 2
= ··· = (−1)t1 (p1 −1)/8+···+tm (pm −1)/8
n p1 p2 pm
Ta coøn phaûi chöùng toû raèng (n2 − 1)/8 ≡ t1 (p21 − 1)/8 + t2 (p22 − 1)/8 +
· · · + tm (p2m − 1)/8 (mod 2). Do (p2i − 1) laø chia heát cho 8 neân
(1 + (p2i − 1))ti ≡ 1 + ti (p2i − 1) (mod 64),
suy ra
(1+t1 (p21 −1)) · · · (1+tm (p2m −1)) ≡ 1+t1 (p21 −1)+· · ·+tm (p2m −1) (mod 64).
Vì
n2 = (1 + (p21 − 1))t1 (1 + (p22 − 1))t2 · · · (1 + (p2m − 1))tm
neân
n2 ≡ 1 + t1 (p21 − 1) + t2 (p22 − 1) + · · · + tm (p2m − 1) (mod 64),
suy ra
(n2 − 1)/8 ≡ t1 (p21 − 1)/8 + t2 (p22 − 1)/8 + · · · + tm (p2m − 1)/8 (mod 8).

Ñònh lyù 6.10. Luaät thuaän nghòch cho kyù hieäu Jacobi. Neáu m, n laø caùc soá
döông leû nguyeân toá cuøng nhau thì
m n
· 2
m−1 n−1
= (−1) 2 .
n m
Chöùng minh. Giaû söû m, n coù phaân tích thaønh luyõ thöøa nguyeân toá laø
m = pα1 1 pα2 2 · · · pαr r , n = q1β1 q2β2 · · · qsβs .
Khi ñoù ta coù m s

m βi
r
pj βi αj
s
= =
n i=1
qi i=1 j=1
qi
vaø n r
n αj
s
qi αj βi
r
= = .
m j=1
pj j=1 i=1
pj
Theá thì m n r
pj qi αj βi
s
=
n m i=1 j=1
qi pj
6.4. SOÁ GIAÛ NGUYEÂN TOÁ EULER 87
Do luaät thuaän nghòch bình phöông

p q pj −1 q −1
i
j i
= (−1) 2 2 ,
q i pj
neân
m n
s
r
αj
pj −1 qi −1 si=1 rj=1 αj pj −1 βi qi −1
2 βi 2 2 2
= (−1) = (−1) .
n m i=1 j=1
Chuù yù raèng

s
r
pj − 1 q i − 1 pj − 1 q i − 1
r s
αj βi = αj βi ,
i=1 j=1
2 2 j=1
2 i=1 2
neân laäp luaän nhö trong phaàn c) cuûa ñònh lyù 6.9 ta ñöôïc:

r
pj − 1 m−1
s
qi − 1 n−1
αj ≡ (mod 2) vaø βi ≡ (mod 2).
j=1
2 2 i=1
2 2
Vaäy

s
r
pj − 1 q i − 1 m−1 n−1
αj βi ≡ · .
i=1 j=1
2 2 2 2
Suy ra m n m−1 · n−1
2 2
= (−1) .
n m

6.4 Soá giaû nguyeân toá Euler

Nhôù laïi raèng, hôïp soá n ñöôïc goïi laø soá giaû nguyeân toá cô sôû b neáuu bn ≡ b
(mod n).
Hôïp soá leû n ñöôïc goïi laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b neáuu
b
b(n−1)/2 ≡ (mod n).
n
Ví duï 6.4.1. Cho n = 1105 vaø b = 2. Ta coù 2552 ≡ 1 (mod 1105).

2
Vì
1105 ≡ 1 (mod 8), neân = 1. Do ñoù
1105
2
552
2 ≡ (mod 1105).
1105
Maø 1105 laø hôïp soá neân noù laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû 2..

Ñònh lyù 6.11. Neáu n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b thì n cuõng laø soá giaû
nguyeân toá cô sôû b.
Chöùng minh. Neáu n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b thì
b
b(n−1)/2 ≡ (mod n).
n
Bình phöông ñoàng dö treân, ta ñöôïc
b 2 b
bn−1 ≡ =1 (mod n), do = ±1.
n n

Chuù yù laø, khoâng phaûi moïi soá giaû nguyeân toá ñeàu laø soá giaû nguyeân toá Euler.
Chaúng haïn, soá 341 khoâng laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû 2 maëc duø noù laø soá
giaû nguyeân toá cô sôû 2.
Hôïp soá n ñöôïc goïi laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b neáu noù traûi qua
ñöôïc kieåm tra Miller cô sôû b; töùc laø: neáu n − 1 = 2st, trong ñoù s ≥ 0 vaø t leû
thì bt ≡ 1 (mod n) hoaëc b2 t ≡ −1 (mod n), vôùi r naøo ñoù 0 ≤ r ≤ s − 1.
r
Ví duï 6.4.2. Cho n = 2047 = 23 · 89. Ta coù n − 1 = 2 · 1023. Vì 21023 =

(211 )93 = 204893 ≡ 1 (mod 2047), neân 2047 laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû
2.
Ñònh lyù 6.12. Neáu n laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b thì n cuõng laø soá giaû
nguyeân toá Euler cô sôû b.
Chöùng minh. Neáu n laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b thì n − 1 = 2s t,
trong ñoù s ≥ 0 vaø t leû thì bt ≡ 1 (mod n) hoaëc b2 t ≡ −1 (mod n), vôùi r
r
naøo ñoù 0 ≤ r ≤ s − 1. Giaû söû n coù khai trieån thaønh luyõ thöøa nguyeân toá,
n = pα1 1 pα2 2 · · · pαmm .
Xeùt tröôøng hôïp bt ≡ 1 (mod n). Giaû söû p laø moät öôùc nguyeân toá cuûa n.
Vì bt ≡ 1 (mod p), ta suy ra ordp b | t. Vì ordp b leû vaø ordp b | ϕ(p) neân
ordp b | (p − 1)/2. Vaäy
b(p−1)/2 ≡ 1 (mod p).
Töø tieâu chuaån Euler, ta suy ra
b
= 1.
p
Theo kyù hieäu Jacobi, ta coù
b m
b αj
= = 1.
n j=1
pj
Suy ra b
(n−1)/2
b ≡ ≡1 (mod n),
n
hay n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b.
Baây giôø ta xeùt tröôøng hôïp b2 t ≡ −1 (mod n), vôùi r naøo ñoù 0 ≤ r ≤ s − 1.
r
Giaû söû p laø moät öôùc nguyeân toá cuûa n. Ta coù

b2 t ≡ −1
r
(mod p).
Bình phöông hai veá, ta ñöôïc

b2
r+1 t
≡1 (mod p),
ñieàu naøy keùo theo ordp b | 2r+1t, nhöng ordp b 2r t, do ñoù

ordp b = 2r+1 c,
trong ñoù c laø soá leû. Vì ordp b | (p − 1) vaø 2r+1 | ordp b, neân 2r+1 | p − 1. Vaäy
thì p − 1 = 2r+1d vôùi d laø soá döông. Vì
b(ordp b)/2 ≡ −1 (mod p),
neân ta coù
b
≡ b(p−1)/2 = (bordp b/2 )(p−1)/ordp b ≡ (−1)(p−1)/(2
r+1 c)
(mod p).
p
Nhöng c leû neân
b
= (−1)(p−1)/(2
r+1 )
= (−1)d , trong ñoù p = 2r+1d + 1.
p
Vaäy

m
m
m
n= (2r+1 dj + 1)αj ≡ (1 + 2r+1αj dj ) ≡ 1 + 2r+1 αj dj (mod 22r+2 ).
j=1 j=1 j=1
Töø ñoù

m
2 s−1
t = (n − 1)/2 ≡ 2 r
αj dj (mod 2r+1 ),
j=1
keùo theo

m
2 s−1−r
t≡ αj dj (mod 2)
j=1
vaø mj=1 αj dj
b(n−1)/2 = (b2 t )2 ≡ (−1)2
r s−1−r s−1−r
= (−1) (mod n) .
Maët khaùc, ta coù
b m
b αj
m m mj=1 αj dj
= = ((−1)dj )αj = (−1)αj dj = (−1) .
n j=1
p j j=1 j=1
Vaäy b
b(n−1)/2 ≡ ≡1 (mod n),
n
hay n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b.
Cuõng löu yù raèng khoâng phaûi moïi soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b ñeàu laø soá
giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b. Chaúng haïn, soá 1105 laø soá giaû nguyeân toá Euler
cô sôû 2 vì 2
2(1105−1)/2 = 2552 ≡ 1 = ,
1105
trong khi 2
2(1105−1)/2 = 2276 ≡ 781 ≡ ±1 (mod 1105).
Tuy nhieân ta cuõng coù ñònh lyù sau
Ñònh lyù 6.13. Neáu n ≡ 3 vaø n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b thì
(mod 4)
n cuõng laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b.
Chöùng minh. Vì n ≡ 3 (mod 4) neân n − 1 = 2 · t, trong ñoù t = (n − 1)/2 laø
soá leû. Do n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b neân
b
(n−1)/2
b =bt
≡ (mod n).
n
b
Vì = ±1, neân bt ≡ 1 (mod n) hoaëc bt ≡ −1 (mod n); theo ñònh nghóa
n
ta coù n laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b.
b
Ñònh lyù 6.14. Neáu n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b vaø n
= −1, thì n
cuõng laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b.
b
Chöùng minh. Giaû söû n − 1 = 2s t, trong ñoù s > 0 vaø t leû. Vì = −1 vaø n
n
laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû b neân
b
b2 = b(n−1)/2 ≡
s−1 t
= −1 (mod n).
n
Theo ñònh nghóa thì n laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôû b.
BAØI TAÄP CHÖÔNG VI
1. Giaû söû a, b laø caùc soá nguyeân khoâng chia heát cho p. Chöùng minh raèng
hoaëc laø moät, hoaëc laø caû ba soá a, b, ab ñeàu laø thaëng dö bình phöông
modulo p.
2. Chöùng minh raèng neáu p laø soá nguyeân toá leû thì
−2 1 neáu p ≡ 1 hoaëc 3 (mod 8)
=
p −1 neáu p ≡ −1 hoaëc − 3 (mod 8)
3. Chöùng minh raèng neáu q laø soá nguyeân toá khoâng chia heát n vaø n coù phaân
tích thaønh luyõ thöøa nguyeân toá n = p2t1 +1 p22t +1 · · · pk2t +1 p2tk+1 p2tk+2 · · · p2tm
1 2 k k+1 k+2 m
thì n p p p
1 2 k
= ··· .
q q q q
4. Chöùng minh raèng neáu p laø soá nguyeân toá vaø p ≡ 3 (mod 4) thì [(p −
1)/2]! ≡ (−1)t (mod p), trong ñoù t laø soá caùc soá nguyeân döông nhoû hôn
p/2 khoâng laø thaëng dö bình phöông modulo p.
5. Chöùng minh raèng neáu b laø soá nguyeân döông khoâng chia heát cho soá
nguyeân toá p thì
b 2b 3b (p − 1)b
+ + ··· + = 0.
p p p p
6. Giaû söû p laø soá nguyeân toá vaø a laø thaëng dö bình phöông cuûa p. Chöùng
minh raèng neáu p ≡ 1 (mod 4) thì −a cuõng laø thaëng dö bình phöông
cuûa p, trong khi p ≡ 3 (mod 4) thì −a khoâng laø thaëng dö bình phöông
cuûa p.
7. Xeùt ñoàng dö baäc hai ax2 + bx + c ≡ 0 (mod p), trong ñoù p laø soá nguyeân
toá, a, b, c laø caùc soá nguyeân vôùip a.
a) Chöùng toû raèng ñoàng dö treân coù nghieäm khi p = 2.
b) Khi p leû, ñaët d = b2 − 4ac. Chöùng toû raèng ñoàng dö ñaõ cho töông
ñöông vôùi ñoàng dö y 2 ≡ d (mod p), trong ñoù y = 2x + b. Töø ñoù haõy suy
ra raèng, neáu d ≡ 0 (mod p) thì ñoàng dö ñaõ cho coù ñuùng moät nghieäm
modulo p, neáu d laø thaëng dö bình phöông cuûa p thì coù hai nghieäm khoâng
ñoàng dö nhau, neáu d khoâng laø thaëng dö bình phöông cuûa p thì ñoàng dö
ñaõ cho voâ nghieäm.
8. Tìm taát caû caùc nghieäm cuûa ñoàng dö baäc hai sau:
a) x2 + x + 1 ≡ 0 (mod 7)
b) x2 + 5x + 1 ≡ 0 (mod 7)
c) x2 + 3x + 1 ≡ 0 (mod 7)
9. Tìm taát caû caùc nghieäm cuûa ñoàng dö sau:

a) x2 ≡ 1 (mod 15)
b) x2 ≡ 58 (mod 77)
c) x2 ≡ 207 (mod 1001)
10. Xaùc ñònh soá nghieäm cuûa ñoàng dö sau:

a) x2 ≡ 31 (mod 75)
b) x2 ≡ 16 (mod 105)
c) x2 ≡ 46 (mod 231)
11. Chöùng toû raèng coù voâ soá caùc soá nguyeân toá trong moãi caáp soá coäng sau:
a) 8k + 3 b) 8k + 5 c) 8k + 7.
12. Giaû söû p laø soá nguyeân toá leû vôùi r laø caên nguyeân thuyû vaø a laø soá nguyeân
khoâng chia heát cho p. Chöùng minh raèng a laø thaëng dö bình phöông cuûa
p khi vaø chæ khi indr a laø soá chaün.
13. Chöùng minh raèng moãi caên nguyeân thuyû cuûa soá nguyeân toá leû p ñeàu
khoâng laø thaëng dö bình phöông cuûa p.
14. Giaû söû p laø soá nguyeân toá leû. Chöùng minh raèng coù (p − 1)/2 − ϕ(p − 1)
soá khoâng thaëng dö bình phöông ñoàng thôøi khoâng laø caên nguyeân thuyû
cuûa p.
15. Haõy tính caùc kyù hieäu Legndre sau:
3 31
a) , d) ,
53 641
7 111
b) , e) ,
79 991
15 105
c) , f) .
101 1009
16. Söû duïng luaät thuaän nghòch bình phöông, haõy chöùng toû raèng neáu p laø soá
nguyeân toá leû thì
3
=
1 neáu p ≡ ±1 (mod 12)
p −1 neáu p ≡ ±5 (mod 12)
17. Haõy chöùng toû raèng neáu p laø soá nguyeân toá leû thì
−3
=
1 neáu p ≡ 1 (mod 6)
p −1 neáu p ≡ −1 (mod 6)
18. Xaùc ñònh bôûi ñoàng dö cho caùc soá nguyeân toá coù:
a) 5 laø thaëng dö bình phöông
a) 5 laø thaëng dö bình phöông.
19. Chöùng minh raèng coù voâ soá soá nguyeân toá daïng 5k + 4.
20. Haõy tính caùc kyù hieäu Jacobi sau:
5 1009
a) , d) ,
21 2307
27 2663
b) , e) ,
101 3299
111 10001
c) , f) .
1001 20003
21. Xaùc ñònh caùc soá nguyeân döông n sao cho:
15 30
a) = 1, b) = 1.
n n
22. Giaû söû

a, b laø caùc soá nguyeân toá cuøng nhau, b laø soá döông leû vaø a=
(−1) 2 q vôùi q leû.
s t
Chöùng minh raèng
a 2 q
b−1
.s+ b 8−1 .t
= (−1) 2 .
b b
23. Chöùng minh raèng 561 laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû 2.
24. Chöùng minh raèng 15841 laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû 2, laø soá giaû
nguyeân toá maïnh cô sôû 2 vaø laø soá Carmichael.
25. Chöùng minh raèng neáu n laø soá giaû nguyeân toá Euler caùc cô sôû a vaø b thì
n cuõng laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû ab.
26. Chöùng minh raèng neáu n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôûø b thì n cuõng
laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôû n − b.
27. Chöùng minh raèng neáu n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôûø 2 vaø n ≡ 5
(mod 8) thì n laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôûø 2.
28. Chöùng minh raèng neáu n laø soá giaû nguyeân toá Euler cô sôûø 3 vaø n ≡ 5
(mod 12) thì n laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôûø 3.
29. Haõy xaùc ñònh moät ñoàng dö cho soá giaû nguyeân toá Euler n cô sôûø 5 ñaûm
baûo cho n laø soá giaû nguyeân toá maïnh cô sôûø 5.
30. Coù bao nhieâu soá nguyeân b, 1 ≤ b < 561 ñeå 561 laø soá giaû nguyeân toá
Euler cô sôûø b? Cuõng hoûi nhö vaäy nhöng thay soá 561 bôûi 1729.
7
SOÁ b- PHAÂN. PHAÂN SOÁ LIEÂN
TUÏC
7.1 Soá b-phaân
Trong chöông naøy chuùng ta seõ baøn ñeán söï bieåu dieãn soá höõu tæ cuõng nhö soá
voâ tæ döôùi daïng soá b-phaân vaø phaân soá lieân tuïc. Tröôùc heát ta xeùt bieåu dieãn cô
soá b cuûa soá thöïc, vôùi b laø soá nguyeân lôùn hôn 1. Giaû söû α laø soá thöïc döông,
a = [α] laø phaàn nguyeân vaø γ = α−[α] laø phaàn phaân cuûa soá α; ta coù α = a+γ,
vôùi 0 ≤ γ < 1. Chuùng ta ñaõ bieát raèng, soá nguyeân a coù bieåu dieãn trong cô soá
b vaø bieåu dieãn laø duy nhaát. Baây giôø chuùng ta seõ chæ ra raèng, phaàn phaân γ
cuõng coù bieåu dieãn trong cô soá b vaø bieåu dieãn laø duy nhaát.
Ñònh lyù 7.1. Giaû söû γ laø soá thöïc, 0 ≤ γ < 1 vaø b laø soá nguyeân döông, b > 1.
Theá thì γ ñöôïc vieát moät caùch duy nhaát döôùi daïng

∞
γ= cj /bj ,
j=1
trong ñoù caùc heä soá cj laø nguyeân vôùi 0 ≤ cj ≤ b − 1, vaø vôùi haïn cheá laø ñoái vôùi
moïi soá nguyeân döông N ñeàu coù soá nguyeân n ≥ N maø cn = b − 1.
Chöùng minh. Ñaët γ0 = γ vaø ñaët
vaø γ1 = bγ0 − c1 = bγ0 − [bγ0 ],
c1 = [bγ0 ]
thì 0 ≤ c1 ≤ b − 1, 0 ≤ γ1 < 1 vaø
c1 γ1
γ= + .
b b
97
98 7. SOÁ B- PHAÂN. PHAÂN SOÁ LIEÂN TUÏC
Chuùng ta xaùc ñònh baèng qui naïp daõy ck , γk , k = 2, 3, ... bôûi

ck = [bγk−1 ] vaø γk = bγk−1 − ck ,
thì 0 ≤ ck ≤ b − 1, 0 ≤ γk < 1 vaø
c1 c2 cn γn
γ= + 2 + ··· + n + n.
b b b b
Do 0 ≤ γn < 1 vaø b > 1 neân n→∞
lim γn /bn = 0. Vaäy

∞
γ= cj /bj .
j=1
Baây giôø chuùng ta seõ chuùng toû raèng bieåu dieãn laø duy nhaát. Giaû söû traùi laïi,

∞
∞
j
γ= cj /b = dj /bj
j=1 j=1
vaø k laø soá nguyeân döông nhoû nhaát maø ck > dk . Theá thì

∞
0 = (ck − dk )/b + k
(cj − dj )/bj ,
j=k+1
cuõng vaäy

∞
(ck − dk )/b =
k
(dj − cj )/bj .
j=k+1
Vì (ck − dk )/bk ≥ 1/bk trong khi

∞
∞
1/bk
(dj − cj )/b <j
(b − 1)/b = (b − 1) j
= 1/bk ,
j=k+1 j=k+1
1 − 1/b
vaø ta gaëp maâu thuaãn.

Chuoãi ∞ j=1 cj /b ñöôïc goïi laø bieåu dieãn trong cô soá b cuûa soá γ vaø döôïc kyù
j
hieäu laø (.c1 c2 c3 ...)b .

7.1. SOÁ B-PHAÂN 99
Ví duï 7.1.1. Giaû söû (.c1 c2c3 ...)8 laø bieåu dieãn trong cô soá 8 cuûa soá γ = 1/6.
Ta coù
1 1 1
c1 = [8 · ] = 1, γ1 = 8 · −1=
6 6 3
1 1 2
c2 = [8 · ] = 2, γ2 = 8 · −2=
3 3 3
2 2 1
c3 = [8 · ] = 5, γ3 = 8 · −5=
3 3 3
1 1 2
c4 = [8 · ] = 2, γ4 = 8 · −2=
3 3 3
2 2 1
c5 = [8 · ] = 5, γ5 = 8 · −5=
3 3 3
...
Nhö vaäy
1/6 = (.1252525...)8 .
Chuùng ta seõ baøn ñeán bieåu dieãn cô sôû b cuûa caùc soá höõu tæ.
Bieåu dieãn (.c1c2 c3 ...)b trong cô sôû b, ñöôïc goïi laø höõu haïn neáuu coù soá
nguyeân döông n sao cho cn = cn+1 = cn+2 = · · · = 0; khi ñoù ta vieát laø
(.c1 c2 c3 ...cn−1 )b .
Ñònh lyù 7.2. Soá thöïc α, 0 ≤ α < 1 coù bieåu dieãn höõu haïn khi vaø chæ khi α laø
soá höõu tæ coù daïng α = r/s, 0 ≤ r < s, (r, s) = 1 vaø moïi öôùc nguyeân toá cuûa s
ñeàu laø öôùc nguyeân toá cuûa b.
Chöùng minh.
⇒ . Giaû söû α, 0 ≤ α < 1 coù bieåu dieãn höõu haïn α =
(.c1 c2 c3 ...cn )b . Theá thì
c1 c2 cn c1 bn−1 + c2 bn−2 + · · · + cn
α= + 2 + ··· + n = .
b b b bn
Töø ñaây ta suy ra α laø soá höõu tæ. Nhö vaäy, neáu
c1 bn−1 + c2 bn−2 + · · · + cn
α = r/s = , 0 ≤ r < s, (r, s) = 1
bn
thì moïi öôùc nguyeân toá cuûa s ñeàu laø öôùc nguyeân toá cuûa b.

⇐ . Giaû söû laø α = r/s, 0 ≤ r < s, (r, s) = 1 vaø moïi öôùc nguyeân toá
cuûa s ñeàu laø öôùc nguyeân toá cuûa b. Theá thì coù soá nguyeân döông N sao cho
s | bN . Nhö vaäy
bN α = bN r/s = ar,
trong ñoù a laø soá nguyeân döông. Vì moãi soá nguyeân döông ñeàu coù bieåu dieãn
trong cô soá b neân ta giaû söû ar coù bieåu dieãn laø (am am−1 ...a1 a0 )b . Suy ra
am bm + am−1 bm−1 + · · · + a1 b + a0
α = ar/bN = = (0.00...am am−1 ...a1 a0 )b ,
bN
vaø nhö vaäy α coù bieåu dieãn höõu haïn trong cô soá b.
Chuù yù raèng, soá coù bieåu dieãn höõu haïn trong cô soá b, (.c 1 c2 c3...cn )b coù theå vieát
döôùi daïng (.c1 c2 ...cn−1 an an+1 an+2 ...)b , vôùi an = cn − 1, an+1 = an+2 = · · · =
b − 1. Chaúng haïn, soá (.12)10 = (.119999...)10. Haïn cheá ñöôïc ñöa ra trong ñònh
lyù 7.1 coát ñeå cho bieåu dieãn laø duy nhaát.
Bieåu dieãn voâ haïn (.c1 c2 c3 ...)b trong cô soá b, ñöôïc goïi laø tuaàn hoaøn neáuu
coù caùc soá nguyeân döông N vaø k øsao cho cn+k = cn vôùi moïi n ≥ N. Ñoái
vôùi soá tuaàn hoaøn nhö theá, ta vieát (.c1 c2 c3...cN −1 cN ...cN +k−1 )b . Khi N vaø k
laø nhoû nhaát thoaû maõn cn+k = cn vôùi moïi n ≥ N, ta noùi (.c1 c2c3 ...cN −1 )b laø
tieàn chu kyø vaø (cN ...cN +k−1 )b laø chu kyø. Chaúng haïn, trong heä thaäp phaân, soá
1/6 = (.166)¯ 10 coù phaàn tröôùc chu kyø laø 1 vaø chu kyø laø 6. Ñònh lyù sau ñaây noùi
leân raèng caùc soá höõu tæ chính laø caùc soá thöïc coù bieåu dieãn höõu haïn hoaëc tuaàn
hoaøn trong cô soá b.
Ñònh lyù 7.3. Giaû söû b laø soá nguyeân lôùn hôn 1. Theá thì bieåu dieãn tuaàn hoaøn
trong cô soá b laø soá höõu tæ. Ngöôïc laïi, soá höõu tæ coù bieåu dieãn trong cô soá b laø
höõu haïn hoaëc tuaàn hoaøn. Hôn nöõa, neáu 0 < α = r/s < 1 vôùir, s laø caùc soá
nguyeân döông nguyeân toá cuøng nhau vaø s = T U sao cho (U, b) = 1 vaø caùc öôùc
nguyeân toá cuûa T ñeàu laø öôùc cuûa b thì bieåu dieãn cuûa α trong cô soá b coù ñoä daøi
chu kyø baèng ordU b vaø ñoä daøi tieàn chu kyø baèng N, trong ñoù N laø soá nguyeân
döông nhoû nhaát maø T | bN .
Chöùng minh. ⇒ . Giaû söû α = (.c1 c2 c3 ...cN cN +1 ...cN +k )b . Theá thì
cN 1 cN +1 cN +k
∞
c1 c2
α= + 2 + ··· + N + + · · · +
b b b j=0
bjk bN +1 bN +k
7.1. SOÁ B-PHAÂN 101
c1 c2 cN bk cN +1 cN +k
= + 2 + ··· + N + k + · · · + ,
b b b b − 1 bN +1 bN +k
vaø ñaây laø soá höõu tæ. ⇐ . Giaû söû 0 < α = r/s < 1 vôùi r, s laø caùc soá
nguyeân döông nguyeân toá cuøng nhau vaø s = T U sao cho (U, b) = 1 vaø caùc
öôùc nguyeân toá cuûa T ñeàu laø öôùc cuûa b. Khi ñoù coù soá nguyeân döông nhoû nhaát
N ñeå T | bN . Ñaët bN = aT, vôùi a laø soá nguyeân döông. Tröôøng hôïp U = 1
thì α coù bieåu dieãn trong cô soá b laø höõu haïn, nhôø ñònh lyù 7.2. Xeùt tröôøng hôïp
U > 1. Ta coù
r ar C
bN α = bN = =A+ ,
TU U U
vôùi A, C laø caùc soá nguyeân, 0 ≤ A < b , 0 < C < U vaø (C, U ) = 1. Giaû söû
N
A = (an an−1 ...a1 a0 )b . Tröôøng hôïp U = 1 thì α coù bieåu dieãn trong cô soá b laø
höõu haïn, nhôø ñònh lyù 7.2. Ñaët ν = ordU b, ta coù bν = tU + 1 (mod U ) vôùi t
laø soá nguyeân naøo ñoù. Vaäy
C (tU + 1)C C
bν = = tC + .
U U U
Nhöng ta coù bieåu dieãn C/U = (.c1 c2c3 ...)b , vôùi
cm = [bγm−1 ], γm = bγm−1 − [bγm−1 ], vôùi γ0 = C/U,
neân
C c c2 cν γν
1
bν = bν + 2 + · · · + ν + ν = c1 bν−1 + c2 bν−2 + · · · + cν + γν .
U b b b b
Suy ra γν = C/U = γ0 . Do ñoù ta coù
C
= (.c1 c2 ...cν )b .
U
Suy ra
bN α = (an an−1 ...a1 a0 .c1 c2 ...cν )b ,
hay
α = (.00...an an−1 ...a1 a0 c1 c2 ...cν )b ,
(chuyeån daáu chaám trong bN α sang traùi N vò trí ).
Baây giôø ta coøn phaûi chöùng toû raèng tieàn chu kyø coù ñoä daøi baèng N vaø ñoä
daøi chu kyø baèng ν. Giaû söû α = (.c1 c2 ...cM cM +1...cM +k )b . Theá thì
c1 c2 cM bk cM +1 cM +k
α= + 2 + ··· + M + k + · · · +
b b b b − 1 bM +1 bM +k
(c1 bM −1 + c2 bM −2 + · · · + cM )(bk − 1) + (cM +1 bk−1 + · · · + cM +k M k

= b (b − 1).
)
Vì α = r/s vaø (r, s) = 1 neân s | bM (bk − 1). Suy ra T | bM vaø U | (bk − 1).
Vaäy M ≥ N vaø ν | k.
Chuùng ta coù theå aùp duïng ñònh lyù treân ñeå tìm ñoä daøi cuûa tieàn chu kyø vaø ñoä
daøi chu kyø trong bieåu dieãn thaäp phaân. Neáu 0 < α = r/s < 1 vaø (r, s) = 1,
s = 2s 5s t, (t, 10) = 1 thì tieàn chu kyø coù ñoä daøi laø N = max{s1 , s2 } vaø chu
1 2
kyø coù ñoä daøi laø ordt 10.

Ví duï 7.1.2. Vôùi soá α = 5/28 ta coù 28 = 22 · 7 neân trong heä thaäp phaân, soá
5/28 coù bieåu dieãn tuaàn hoaøn vôùi tieàn chu kyø coù ñoä daøi baèng 2 vaø chu kyø coù
ñoä daøi baèng ord7 10 = 6, 5/28 = (.17857142).

Cuõng do ñònh lyù treân, neáu α coù bieåu bieãn b phaân voâ haïn khoâng tuaàn hoaøn
thì α laø soá voâ tæ.
Ví duï 7.1.3. Soá α = .101001000100001000001... laø voâ haïn khoâng tuaàn hoaøn
neân α laø soá voâ tæ.

7.2 Phaân soá lieân tuïc höõu haïn

Baèng caùch söû duïng thuaät toaùn Euclid, chuùng ta coù theå bieåu dieãn caùc soá höõu
tæ nhö laø caùc phaân soá lieân tuïc höõu haïn.
Ví duï 7.2.1. Xeùt soá höõu tyû 62/23. Vì
62 = 23 · 2 + 16
23 = 16 · 1 + 7
16 = 7·2 + 2
7 = 2·3 + 1
2 = 1·2 ,
neân
62 16 1
=2+ =2+
23 23 23/16
7.2. PHAÂN SOÁ LIEÂN TUÏC HÖÕU HAÏN 103
23 7 1
=1+ =1+
16 16 16/7
16 2 1
=2+ =2+
7 7 7/2
7 1
=3+ .
2 2
Suy ra
62 1
=2+
23 23/16
1
=2+
1
1+
16/7
1
=2+
1
1+
1
2+
7/2
1
=2+ .
1
1+
1
2+
1
3+
2
Vaäy soá 62/23 ñöôïc bieåu dieãn döôùi daïng phaân soá lieân tuïc höõu haïn:
62 1
=2+
23 1
1+
1
2+
1
3+
2

Phaân soá lieân tuïc höõu haïn, kyù hieäu [a0 ; a1 , ..., an−1 , an ], laø bieåu thöùc daïng
1
a0 +
1
a1 +
... + 1
1
an−1 +
an
trong ñoù a0 , a1 , ..., an−1 , an laø caùc soá thöïc vôùi a1 , ..., an laø caùc soá döông. Phaân
soá lieân tuïc ñöôïc goïi laø ñôn giaûn neáuu a0 , a1 , ..., an−1 , an laø caùc soá nguyeân.
Ñònh lyù 7.4. Phaân soá lieân tuïc höõu haïn ñôn giaûn bieåu dieãn soá höõu tæ.
Chöùng minh. Ta seõ chöùng minh baèng qui naïp theo k raèng phaân soá lieân tuïc
höõu haïn ñôn giaûn [a0 ; a1 , ..., ak ] bieåu dieãn soá höõu tæ.
Khi k = 0, hieån nhieân raèng a0 laø soá höõu tæ.
Xeùt phaân soá lieân tuïc höõu haïn ñôn giaûn [a0 ; a1 , ..., ak , ak+1 ]. Ta coù
1
[a0 ; a1 , ..., ak , ak+1 ] = a0 + .
[a1 ; ..., ak , ak+1 ]
Theo giaû thieát qui naïp thì [a1 ; ..., ak , ak+1 ] laø soá höõu tæ, töø ñoù ta suy ra
1
[a0 ; a1 , ..., ak , ak+1 ] = a0 +
[a1 ; ..., ak , ak+1 ]
laø soá höõu tæ.

Baây giôø chuùng ta seõ chæ ra raèng moïi soá höõu tæ ñeàu bieåu dieãn ñöôïc döôùi daïng
phaân soá lieân tuïc höõu haïn ñôn giaûn.
Ñònh lyù 7.5. Moïi soá höõu tæ ñeàu bieåu dieãn ñöôïc döôùi daïng phaân soá lieân tuïc
höõu haïn ñôn giaûn.
Chöùng minh. Giaû söû x = a/b, vôùi a, b laø caùc soá nguyeân vaø b > 0. Ñaët r0 = a
vaø r1 = b. Thuaät toaùn Euclid cho ta
r0 = r1 q 0 + r2 vôùi 0 < r2 < r1 ,
r1 = r2 q 1 + r3 vôùi 0 < r3 < r2 ,
...
rn−2 = rn−1 qn−2 + rn vôùi 0 < rn < rn−1 ,
rn−1 = rn qn−1
trong ñoù caùc q1 , q2, ..., qn−1 laø caùc soá nguyeân döông. Theá thì
a r0 r2 1
= = q0 + = q0 +
b r1 r1 r1 /r2
r1 r3 1
= q1 + = q1 +
r2 r2 r2 /r3
...
rn−2 rn 1
= qn−2 + = qn−2 +
rn−1 rn−1 rn−1 /rn
rn−1
= qn−1 .
rn
Suy ra a/b ñöôïc bieåu dieãn döôùi daïng phaân soá lieân tuïc höõu haïn:
a/b = [q0 ; q1 , q2 , ..., qn−1 ].
Caàn chuù yù raèng, phaân soá lieân tuïc cuûa soá höõu tæ laø khoâng duy nhaát. Töø ñaúng
thöùc
1
an = (an − 1) +
1
ta coù
[a0 ; a1 , ..., an−1 , an ] = [a0 ; a1 , ..., an−1 , an − 1, 1]
khi an > 1.
Vôùi k laø soá nguyeân khoâng aâm khoâng vöôït quaù n thì ta noùi phaân soá lieân
tuïc [a0 ; a1 , a2 , ..., ak ] laø giaûn phaân thöù k, kyù hieäu Ck , cuûa phaân soá lieân tuïc
[a0 ; a1 , a2 , ..., an ].
Ñònh lyù 7.6. Giaû söû a0 , a1 , a2 , ..., an laø caùc soá thöïc vôùi a1 , a2 , ..., an laø caùc soá
döông vaø daõy caùc soá p0 , p1 , p2 , ..., pn , q0 , q1 , q2 , ..., qn ñöôïc xaùc ñònh bôûi
p0 = a0 q0 = 1
p1 = a0 a1 + 1 q1 = a1
vaø
pk = ak pk−1 + pk−2 qk = ak qk−1 + qk−2
vôùi moïi k = 2, 3, ..., n. Theá thì giaûn phaân thöù k , Ck = [a0 ; a1 , ..., ak ] thoaû
Ck = pk /qk .
Chöùng minh. Chuùng ta chöùng minh baèng qui naïp.

Khi k = 0 ta coù
C0 = a0 = a0 /1 = p0 /q0 .
Khi k = 1 ta cuõng coù
1 a0 a1 + 1 p1
C1 = [a0 ; a1 ] = a0 + = = .
a1 a1 q1
Khi k = 2 ta cuõng coù
1 a2 a2 (a0 a1 + 1) + a0 p2
C2 = [a0 ; a1 , a2 ] = a0 + = a0 + = = .
1 a1 a2 + 1 a2 a1 + 1 q2
a1 +
a2
Baây giôø ta giaû söû khaúng ñònh ñuùng cho soá töï nhieân k, vôùi 2 ≤ k < n. Vì
pk ak pk−1 + pk−2
Ck = [a0 ; a1 , ..., ak ] = =
qk ak qk−1 + qk−2
vaø pk−1 , pk−2 , qk−1 , qk−2 khoâng phuï thuoäc vaøo ak neân ta coù
1
Ck+1 = [a0 ; a1 , ..., ak , ak+1 ] = [a0 ; a1 , ..., ak−1 , ak + ]
ak+1
(ak + 1/ak+1 )pk−1 + pk−2

=
(ak + 1/ak+1 )qk−1 + qk−2
ak+1 (ak pk−1 + pk−2 ) + pk−1
=
ak+1 (ak qk−1 + qk−2 ) + qk−1
ak+1 pk + pk−1 pk+1
= = .
ak+1 qk + qk−1 qk+1

Ví duï 7.2.2. Vôùi phaân soá lieân tuïc [3; 6, 1, 7] = 173/55, ta coù
p0 = 3 q0 = 1
p1 = 6 · 3 + 1 = 19 q1 = 6
p2 = 1 · 19 + 3 = 22 q2 = 1 · 6 + 1 = 7
p3 = 7 · 22 + 19 = 173 q3 = 7 · 7 + 6 = 55 .
Theá thì
C0 = p0 /q0 = 3/1 = 3
C1 = p1 /q1 = 19/6
C2 = p2 /q2 = 22/7
C3 = p3 /q3 = 173/55.

Ñònh lyù 7.7. Giaû söû Ck = pk , qk , 1≤k≤n laø giaûn phaân thöù k cuûa phaân soá
lieân tuïc [a0 ; a1 , ..., an ] vaø pk , qk ñöôïc xaùc ñònh trong ñònh lyù 7.6 thì
pk qk−1 − pk−1 qk = (−1)k−1 .
Chöùng minh. Vôùi k = 1 ta coù

p1 q0 − p0 q1 = (a1 a0 + 1) · 1 − a0 a1 = 1.
Giaû söû khaúng ñònh ñaõ ñuùng cho k vôùi 1 ≤ k < n. Theá thì
pk+1 qk − pk qk+1 = (ak+1 pk + pk−1 )qk − pk (ak+1 qk + qk−1 )
= −(pk qk−1 − pk−1 qk ) = (−1)k+1 .

Heä quaû 7.7.1. Giaû söû Ck = pk , qk , 1 ≤ k ≤ n laø giaûn phaân thöù k cuûa phaân
soá lieân tuïc ñôn giaûn [a0 ; a1 , ..., an ]; pk , qk ñöôïc xaùc ñònh trong ñònh lyù 7.6 thì
pk vaø qk laø nguyeân toá cuøng nhau.
Chöùng minh. Deã, daønh cho ñoïc giaû.
Heä quaû 7.7.2. Giaû söû Ck = pk , qk , 1≤k≤n laø giaûn phaân thöù k cuûa phaân
soá lieân tuïc [a0 ; a1 , ..., an ]; pk , qk ñöôïc xaùc ñònh trong ñònh lyù 7.6 thì
(−1)k−1
Ck − Ck−1 =
qk qk−1
vôùi 1 ≤ k ≤ n. Cuõng vaäy
(−1)k ak
Ck − Ck−2 =
qk qk−2
vôùi 2 ≤ k ≤ n.
Chöùng minh. Theo ñònh lyù 7.6 ta coù

pk pk−1 pk qk−1 − pk−1 qk (−1)k−1
Ck − Ck−1 = − = =
qk qk−1 qk qk−1 qk qk−1
Ta cuõng coù
(−1)k−1 (−1)k−2
Ck − Ck−2 = (Ck − Ck−1 ) + (Ck−1 − Ck−2 ) = + =
qk qk−1 qk−1 qk−2
(−1)k 1 1 (−1)k qk − qk−2 (−1)k ak qk−1 (−1)k ak
= − = · = · =
qk−1 qk−2 qk qk−1 qk qk−2 qk−1 qk qk−2 qk qk−2

Ñònh lyù 7.8. Giaû söû Ck , 0 ≤ k ≤ n, laø giaûn phaân thöù k cuûa phaân soá lieân tuïc
[a0 ; a1 , ..., an ]. Theá thì
C 1 > C3 > C5 > · · · ,
C 0 < C2 < C4 < · · · ,
vaø moãi giaûn phaân thöù leû C2j+1 ñeàu lôùn hôn giaûn phaân thöù chaün C2i.
Chöùng minh. Vì heä quaû 7.7.2 neân vôùi k = 2, 4, 6, ... ta coù
(−1)k ak
Ck − Ck−2 = ,
qk qk−1
suy ra Ck < Ck−2 neáu k leû vaø Ck < Ck−2 neáu k chaün.
Cuõng theo heä quaû 7.7.2 ta coù
(−1)2m
C2m+1 − C2m = > 0,
q2m q2m−1
cuõng vaäy C2m+1 > C2m . Do ñoù, neáu 2j + 1 > 2i thì C2j+1 > C2j ≥ C2i . Coøn
neáu 2j + 1 < 2i ta cuõng coù C2j+1 > C2i vì C2j+1 > C2i+1 vaø C2i+1 > C2i.
7.3 Phaân soá lieân tuïc voâ haïn

Ñònh lyù 7.9. Giaû söû raèng chuùng ta coù daõy voâ haïn caùc soá nguyeân a0 , a1 , a2 , ....
vôùi a1 , a2 , .... laø caùc soá döông vaø Ck = [a0 ; a1 , a2 , ..., ak ]. Theá thì daõy soá
C1 , C2 , C3 , ... laø hoäi tuï.
7.3. PHAÂN SOÁ LIEÂN TUÏC VOÂ HAÏN 109
Chöùng minh. Töø ñònh lyù 7.8 ta coù daõy soá C1 , C3 , C5 , ... laø ñôn ñieäu giaûm vaø
bò chaën döôùi; cuõng vaäy, daõy soá C0 , C2 , C4 , ... laø ñôn ñieäu taêng vaø bò chaën
treân. Theá thì caùc daõy soá C1, C3 , C5 , ... vaø C0 , C2 , C4 , ... laø hoäi tuï. Ñaët
lim C2n+1 = α1
n→∞
vaø lim C2n = α2 .
n→∞
Theo heä quaû 7.7.2 ta coù

(−1)2n 1
C2n+1 − C2n = = .
q2n+1 q2n q2n+1 q2n
Nhöng vôùi ñònh nghóa cuûa qk trong ñònh lyù 7.6 vôùi caùc soá a1 , a2 , a3 , ... laø
nguyeân döông, thì deã daøng suy ra raèng q k ≥ k. Töø ñoù ta coù
1 1
0 < C2n+1 − C2n = ≤ .
q2n+1 q2n (2n + 1)2n
Vaäy
lim (C2n+1 − C2n ) = 0,
n→∞
hay
lim C2n+1 = lim C2n .
n→∞ n→∞
Giôùi haïn cuûa daõy soá Ck trong ñònh lyù treân ñöôïc xem nhö laø phaân soá lieân tuïc
voâ haïn [a0 ; a1 , a2 , a3 , ... ].
Ñònh lyù 7.10. Giaû söû raèng a0 , a1 , a2 , .... laø daõy voâ haïn caùc soá nguyeân vôùi
a1 , a2 , .... laø caùc soá döông. Theá thì [a0 ; a1 , a2 , a3 , ... ] laø soá voâ tæ.
Chöùng minh. Giaû söû α = [a0 ; a1 , a2 , a3 , ... ] vaø Ck = pk /qk = [a0 ; a1 , ..., ak ].
Khi n laø soá nguyeân döông, töø ñònh lyù 7.9 thì C2n < α < C2n+1, hay cuõng vaäy
1
0 < α − C2n < C2n+1 − C2n = ,
q2n+1 q2n
ñieàu naøy keùo theo

1
0 < αq2n − p2n < .
q2n+1
Giaû söû α = a/b laø soá höõu tæ, b > 0. Theá thì
b
0 < aq2n − bp2n < ,
q2n+1
ñieàu naøy khoâng theå xaûy ra vì aq2n − bp2n laø soá nguyeân vaø khi q2n+1 > b.

Ñònh lyù 7.11. Giaû söû α0 = α laø soá voâ tæ vaø daõy soá a0 , a1 , a2 , ... ñöôïc xaùc ñònh
bôûi
ak = [αk ] , αk+1 = 1/(αk − ak )
trong ñoù k = 0, 1, 2, .... Theá thì α laø trò cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn
[a0 ; a1 , a2 , ... ].
Chöùng minh. Vì ak = [α] laø soá nguyeân vaø αk laø soá voâ tæ neân ta coù
1 < αk+1 = 1/(αk − ak )
laø soá voâ tæ. Nhö vaäy ta coù daõy voâ haïn caùc soá nguyeân a0 , a1 , a2 , ... vôùi
a1 , a2 , a3 , ... laø döông. Töø αk+1 = 1/(αk − ak ), ta suy ra
1
αk = ak + .
αk+1
Do ñoù
1
α = α0 = a0 + = [a0 ; α1 ]
α1
1
= a0 + = [a0 ; α1 , α2 ]
1
a1 +
α2
..
.
1
= a0 + = [a0 ; a1 , ..., ak , αk+1 ].
1
a1 +
... + 1
1
ak +
αk+1
Nhö vaäy
αk+1 pk + pk−1
α = [a0 ; a1 , ..., ak , αk+1 ] = .
αk+1 qk + qk−1
Ñaët Ck = [a0 ; a1 , ..., ak ] laø giaûn phaân thöù k cuûa phaân soá lieân tuïc voâ haïn
[a0 ; a1 , a2 , ... ], ta coù
αk+1 pk + pk−1 pk −(pk qk−1 − pk−1 qk ) (−1)k

α − Ck = − = = .
αk+1 qk + qk−1 qk (αk+1 qk + qk−1 )qk (αk+1 qk + qk−1 )qk
Vì
αk+1 qk + qk−1 > ak+1 qk + qk−1 = qk+1 ,
neân
(−1)k 1 1
| α − Ck |=| |< ≤ .
(αk+1 qk + qk−1 )qk qk qk+1 k(k + 1)
Vaäy
α = [a0 ; a1 , a2 , ... ].

√
Ví duï 7.3.1. Vôùi soá α = 6, ta coù
√
√ 1 6+2
a0 = [ 6] = 2, α1 = √ = ,
6−2 2
√
6+2 1 √
a1 = [ ] = 2, α2 = √ = 6 + 2,
6+2
2 ( 2
) −2
√
√ 1 6+2
a2 = [ 6 + 2] = 4, α3 = √ = = α1 .
( 6 + 2) − 4 2
Vì α3 = α1 , neân a3 = a1 , a4 = a2 , .... Do ñoù
√
6 = [2; 2, 4, 2, 4, 2, 4, ... ].
Ñònh lyù 7.12. Neáu hai phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn [a0 ; a1 , a2 , ... ] vaø
[b0 ; b1 , b2 , ... ] bieåu dieãn cuøng moät soá voâ tæ thì ak = bk vôùi moïi k = 0, 1, 2, ....
Chöùng minh. Giaû söû raèng α = [a0 ; a1 , a2 , ...]. Theá thì C0 = a0 , C1 = a0 +1/a1 ,
vaø theo ñònh lyù 7.9 thì
a0 < α < a0 + 1/a1 ,
nhö vaäy a0 = [α]. Do ñoù

α = lim [a0 ; a1 , a2 , ..., ak ]
k→∞
1
= lim (a0 +
k→∞ [a1 ; a2 , ..., ak ]
1
= a0 +
lim [a1 ; a2 , ..., ak ]
k→∞
1
= a0 + .
[a1 ; a2 , ... ]
Nhö vaäy: neáu α = [a0 ; a1 , a2 , ... ] = [b0 ; b1 , b2 , ... ] thì a0 = b0 vaø [a1 ; a2 , ... ] =
[b1 ; b2 , ... ].
Baây giôø ta giaû söû raèng ak = bk vaø [ak+1 ; ak+2 , ... ] = [bk+1 ; bk+2 , ... ]. Laäp
luaän töông töï nhö treân ta seõ coù ak+1 = bk+1 vaø
1 1
ak+1 + = bk+1 + ,
[ak+2 ; ak+3 , ... ] [bk+2 ; bk+3 , ... ]
ñieàu naøy laïi keùo theo

[ak+2 ; ak+3 , ... ] = [bk+2 ; bk+3 , ... ].

Giaûn phaân cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn laø xaáp xæ toát nhaát cuûa soá
voâ tæ α. Heä quaû cuûa ñònh lyù sau ñaây seõ chính xaùc hoaù khaùi nieäm naøy.
Ñònh lyù 7.13. Giaû söû α laø soá voâ tæ vaø pk /qk laø giaûn phaân thöù k cuûa phaân soá
lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn cuûa α. Neáu r, s laø caùc soá nguyeân vôùi s > 0 sao cho
|sα − r| < |qk α − pk |
thì s ≥ qk+1 .
Chöùng minh. Giaû söû |sα − r| < |qk α − pk | nhöng 1 ≤ s < qk+1 . Xeùt heä hai
phöông trình p x+p y =r
k k+1
qk x + qk+1 y = s.
Nhaân phöông trình thöù nhaát vôùi qk vaø phöông trình thöù hai vôùi (−pk ) roài coäng
laïi, ta coù
(pk+1 qk − pk qk+1 )y = rqk − spk .
Vì pk+1qk − pk qk+1 = (−1)k neân
y = (−1)k (rqk − spk ).
Töông töï, ta coù

x = (−1)k (spk+1 − rqk+1 ).
Neáu x = 0 thì spk+1 = rqk+1 , do (pk+1 = qk+1) = 1, ta suy ra qk+1 | s, voâ lyù
vôùi ñieàu ta giaû söû 1 ≤ s < qk+1; vaäy |x| ≥ 1. Neáu y = 0, töø caùc phöông trình
ta coù r = pk x vaø s = qk x, nhö vaäy
|sα − r| = |x| |qk α − pk | ≥ |qk α − pk |,
vaø cuõng voâ lyù vôùi giaû thieát |sα − r| < |qk α − pk |; vaäy y = 0.
Chuùng ta seõ chæ ra raèng x vaø y laø traùi daáu. Tröôøng hôïp y < 0, do
qk x = s − qk+1 y neân x > 0. Tröôøng hôïp y > 0, do q k+1 y = qk+1 > s vaø
qk x = s − qk+1 y neânx < 0.
Do α naèm giöõa pk /qk vaø pk+1 /qk+1 neân qk α − pk vaø qk+1α − pk+1 laø traùi
daáu.
Töø heä phöông trình ta suy ra
|sα − r| = |x(qk α − pk ) + y(qk+1 α − pk+1 )|.
Nhöng x(qk α − pk ) vaø y(qk+1α − pk+1 ) laø cuøng daáu, neân

|sα − r| = |x(qk α − pk )| + |y(qk+1 α − pk+1 )| ≥ |x| |qk α − pk | ≥ |qk α − pk |.
Heä quaû 7.13.1. Giaû söû α laø soá voâ tæ vaø pk /qk laø giaûn phaân thöù k cuûa phaân soá
lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn cuûa α. Neáu r, s laø caùc soá nguyeân vôùi s > 0 sao cho
|α − r/s| < |α − pk /qk |
thì s > qk .
Chöùng minh. Giaû söû s ≤ qk vaø |α − r/s| < |α − pk /qk |. Do 0 < s ≤ qk neân
s|α − r/s| < qk |α − pk /qk |,
hay |sα − r| < |qk α − pk |, vaø ñieàu naøy maâu thuaãn vôùi ñònh lyù 7.13.
Ví duï 7.3.2. Phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa soá π laø
π = [3; 7, 15, 1, 292, 1, 1, 1, 2, 1, 3, ... ].
Theá thì caùc xaáp xæ höõu tæ toát nhaát cuûa soá π laø
p0 p1 22 p2 333 p3 355 p4 103993
= 3, = , = , = , = , ....
q0 q1 7 q2 106 q3 113 q4 33102

Ñònh lyù 7.14. Neáu α laø voâ tæ vaø r, s laø caùc soá nguyeân vôùi s > 0 sao cho
|α − r/s| < 1/(2s2 )|
thì r/s laø giaûn phaân cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn bieåu dieãn α.
Chöùng minh. Giaû söû r/s khoâng laø giaûn phaân cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn
bieåu dieãn α. Goïi k laø soá maø qk ≤ s < qk+1, theo ñònh lyù 7.13 thì
|qk α − pk | ≤ |sα − r| = s|α − r/s| < 1/(2s).
Suy ra
|α − pk /qk | < 1/(2sqk ).
Nhöng do |spk − rqk | ≥ 1, neân
1 |spk − rqk | pk r pk r 1 1
≤ = − ≤ α − + α − < + 2.
sqk sqk qk s qk s 2sqk 2s
Vaäy
1 1
< 2,
2sqk 2s
keùo theo qk > s, vaø ñieàu naøy voâ lyù vôùi giaû söû qk ≤ s < qk+1.
Phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn [a0 ; a1 , a2 , ... ] ñöôïc goïi laø tuaàn hoaøn neáuu
coù caùc soá nguyeân döông N, k sao cho an = an + k vôùi moïi n ≥ N.
Ñònh lyù 7.15. Ñònh lyù Lagrange. Phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn cuûa soá α
laø tuaàn hoaøn khi vaø chæ khi α laø soá ñaïi soá baäc hai, nghóa laø α laø nghieïâm cuûa
ña thöùc baäc hai vôùi heä soá nguyeân vaø khoâng laø nghieïâm cuûa ña thöùc baäc thaáp
hôn 2,vôùi heä soá nguyeân.
Ñònh lyù treân ñöôïc chöùng minh bôûi caùc boå ñeà sau ñaây.
Boå ñeàù 7.15.1. Neáu phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn cuûa soá α laø tuaàn hoaøn
thì α laø soá ñaïi soá baäc hai.
Chöùng minh. Giaû söû
α = [a0 ; a1 , a2 , ..., aN −1 aN aN +1 ...aN +k−1 ].
Ta kyù hieäu
β = [aN ; aN +1 ...aN +k−1 ].
Theá thì
β = [aN ; aN +1 ...aN +k−1 , β].
Suy ra
βpk−1 + pk−2
β= ,
βqk−1 + qk−2
trong ñoù p−1k/qk−1, pk /qk laø caùc giaûn phaân cuûa phaân soá lieân tuïc [aN −1 ; aN , ..., aN +k−1 ].
Suy ra
qk−1 β 2 + (qk−2 − pk−1 )β − pk−2 = 0.
Do β coù bieåu dieãn phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn neân β laø soá voâ tæ vaø do
ñoù khoâng laø nghieäm cuûa ña thöùc heä soá nguyeân coù baäc nhoû hôn 2.
Boå ñeàù 7.15.2. Neáu α laø soá ñaïi soá baäc hai thì coù caùc soá nguyeân P0 , Q0 =
0 vaø d > 0 sao cho
√
α = (P0 + d)/Q0 vaø Q0 | (d − P02 ).
Vôùi k = 0, 1, 2, ... ta ñònh nghóa
√ 2
αk = (Pk + d)/Qk , ak = [αk ], Pk+1 = ak Qk − Pk , Qk+1 = (d − Pk+1 )/Qk .
Theá thì α = [a0 ; a1 , a2 , ... ].

Chöùng minh. Do α laø soá ñaïi soá baäc hai neân coù caùc soá nguyeân a, b, c vôùi c > 0
khoâng laø soá chính phöông ñeå
√ √
a+ b a|c| + bc2
α= = .
c c|c|
Laáy P0 = a |c| , d = bc2 , Q0 = c |c|. Hieån nhieân laø P0 , Q0 = 0 laø caùc soá
nguyeân vaø Q0 = c |c| | (d − P02 ) = bc2 − a2 c2 = c2 (b − a2 ).
Tröôùc heát, baèng qui naïp chuùng ta seõ chöùng toû raèng Pk , Qk laø caùc soá
nguyeân vôùi Qk = 0 vaø Qk | (d − Pk2 ). Töø giaû thieát qui naïp ta suy ra Pk+1 =
ak Qk − Pk laø soá nguyeân. Ta cuõng coù
2
Qk+1 = (d−Pk+1 )/Qk = (d−(ak Qk −Pk )2 )/Qk = (d−Pk2 )/Qk +(2ak Pk −a2k Qk ).
Vì giaû thieát qui naïp Qk | (d − Pk2 ), ta suy ra Qk laø soá nguyeân. Do d khoâng
laø soá chính phöông neân Qk+1 = (d − Pk+1 2
)/Qk = 0. Ta laïi coù
2
Qk = (d − Pk+1 )/Qk+1
laø soá nguyeân neân Qk+1 | (d − Pk+1

2
).
Ñeå keát thuùc vieäc chöùng minh ñònh lyù ta chæ caàn chöùng toû raèng
αk+1 = 1/(αk − ak ) hay cuõng vaäy (αk − ak ) = 1/αk+1 .
Ta coù
√ √ √
Pk + d d − (ak Qk − Pk ) d − Pk+1
αk − ak = − ak = =
Qk Qk Qk
2
d − Pk+1 Qk+1
= √ = √ = 1/αk+1 .
Qk ( d + Pk+1 ) ( d + Pk+1 )

Boå ñeàù 7.15.3. Neáu α laø soá ñaïi soá baäc hai thì phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa
α laø tuaàn hoaøn.
Chöùng minh. Vì α = [a0 ; a1 , ..., ak−1 , αk ] neân
pk−1 αk + pk−2
α= .
qk−1 αk + qk−2
√ √
Vôùi soá x = (a + b)/c ta kyù hieäu x = (a − b)/c. Theá thì
pk−1 αk + pk−2
α= .
qk−1 αk + qk−2
Töø phöông trình treân ta suy ra

−qk−2 α − pk−2 /qk−2
αk = · .
qk−1 α − pk−1 /qk−1
Vì
lim pn /qn = α
n→∞
neân
α − pk−2 /qk−2
lim = 1.
k→∞ α − pk−1 /qk−1
Do ñoù coù soá nguyeân M sao cho αk <0 vôùi moïi k ≥ M. Nhöng vì αk >0
khi k ≥ 1 neân
√ √ √
P + d P − d 2 d
αk − αk =
k k
− = > 0,
Qk Qk Qk
hay Qk > 0 khi k ≥ M. Vaäy vôùi k ≥ M thì

2
0 < Qk ≤ Qk Qk+1 = d − Pk+1 ≤ d.
Töø ñaây ta cuõng coù

√ √
2
Pk+1 < d, hay − d < Pk+1 < d
vôùi moïi k ≥ M. Vaäy coù caùc soá i < j thoaû Pi = Pj vaø Qi = Qj . Töø ñònh nghóa
cuûa caùc αk ta suy ra αi = αj ; cuõng vaäy ai = aj , ai+1 = aj+1 , ai+2 = aj+2 , ... .
Theá thì
α = [a0 ; a1 , ..., ai−1 , ai , ai+1 , ..., aj−1 ].

7.4 Vaøi öùng duïng cuûa phaân soá lieân tuïc

Tröôùc heát, nhôø phaân soá lieân tuïc ta coù theå tìm nghieäm rieâng cuûa phöông trình
Diophantus tuyeáân tính
ax + by = c.
Nhôù laïi laø, phöông trình treân coù nghieäm khi vaø chæ khi d = (a, b) | c. Trong
tröôøng hôïp naøy, baèng caùch chia caû hai veá cho d, neân ta coù theå giaû söû raèng
(a, b) = 1.
Giaû söû (a, b) = 1 vaø a/b = [a0 ; a1 , ..., an ]. Vì a/b = pn /qn , vaø (a, b) =
(pn /qn ) = 1 neân
a = pn , b = q n ,
trong ñoù pk /qk kyù hieäu cho giaûn phaân thöù k cuûa phaân soá lieân tuïc [a0 ; a1 , ..., an ].
Nhöng
pn qn−1 − pn−1 qn = (−1)n−1 ,
neân
aqn−1 − bpn−1 = (−1)n−1 ,
keùo theo
a(−1)n−1 cqn−1 + b(−1)n cpn−1 = c.
Heä thöùc treân chöùng toû x0 = (−1)n−1cqn−1, y0 = (−1)ncpn−1 laø moät nghieäm
rieâng cuûa phöông trình ax + by = c (Nhôù laø coù giaû thieát (a, b) = 1).
Vaäy trong tröông hôïp (a, b) = 1 phöông trình ax + by = c coù nghieäm toång
quaùt laø
x = x0 + bt, y = y0 − at, vôùi t ∈ Z.
Ví duï 7.4.1. Giaûi phöông trình 62x + 23y = 2. Vìù

62 = 23 · 2 + 16
23 = 16 · 1 + 7
16 = 7·2 + 2
7 = 2·3 + 1,
2 = 1·2
7.4. VAØI ÖÙNG DUÏNG CUÛA PHAÂN SOÁ LIEÂN TUÏC 119
neân ta coù bieåu dieãn daïng phaân soá lieân tuïc: 62/23 = [2; 1, 2, 3, 2]. Ta coù
p0 = a0 = 2, q0 = 1
p1 = a1 a0 + 1 = 3, q1 = a1 =1
p2 = a2 p1 + p0 = 8, q2 = a2 q1 + q0 = 3
p3 = a3 p2 + p1 = 27, q3 = a3 q2 + q1 = 10
Vì (62, 23) = 1 neân phöông trình 62x + 23y = 2 coù nghieäm rieâng
x0 = (−1)3 2q3 = −20, y0 = (−1)4 2p3 = 54.
Vaäy nghieäm toång quaùt cuûa phöông trình 62x + 23y = 2 laø
x = −20 + 23t, y = 54 − 62t, vôùi t ∈ Z.

Cuoái cuøng chuùng toâi ñöa ra söï aùp duïng phaân soá lieân tuïc ñeå phaân tích soá n
ra thöøa soá. Neáu n laø hôïp soá thì phöông trình x2 − y2 = n coù nghieäm nguyeân
x, y thoaû x − y = 1. Phaân tích n thaønh thöøa soá cuõng coù nghóa laø tìm caùc soá
nguyeân x, y thoaû
x2 ≡ y 2 (mod n), 0 < y < x < n, vaø x + y = n,
vì khi ñoù (n, x − y) vaø (n, x + y) seõ laø caùc öôùc cuûa n khaùc vôùi 1 vaø n.
Ví duï 7.4.2. Vì 292 − 172 = 552 ≡ 0 (mod 69) neân (29 − 17, 69) = (12, 69)
vaø (29 + 17, 69) = (46, 69) laø caùc öôùc khaùc 1 vaø 69 cuûa 69. Söû duïng thuaät
toaùn Euclid ta coù 3 vaø 23 laø caùc öôùc khoâng taàm thöôøng cuûa 69.

√
Phaân soá lieân tuïc cuûa n ñöôïc söû duïng ñeå tìm nghieäm cuûa ñoàng dö x2 ≡ y2
(mod n) khi n khoâng laø soá chính phöông.
Ñònh lyù√ 7.16. Giaû söû n khoâng laø soá chính phöông. Ñaët P0 = 0, Q0 = 1, αk =
(Pk + n)/Qk , ak = [αk ], Pk+1 = ak Qk − Pk , Qk+1 =√(n − Pk+1 2
)/Qk vôùi
k = 0, 1, 2, ... . Khi ñoù neáu pk /qk laø giaûn phaân thöù k cuûa n thì
p2k − nqk2 = (−1)k−1 Qk+1 .

√
Chöùng minh. Ta ñaõ bieát n = [a0 ; a1 , ..., ak , αk+1 ] vaø
√ αk+1 pk + pk−1
n= .
αk+1 qk + qk−1
Suy ra √
√ (Pk+1 + n)pk + Qk+1 pk−1
n= √ ,
(Pk+1 + n)qk + Qk+1 qk−1
hay
√ √
nqk + (Pk+1 qk + Qk+1 qk−1 ) n = (Pk+1 pk + Qk+1 pk−1 ) + pk n.
Do n khoâng laø soá chính phöông neân heä thöùc treân cho ta
nqk = Pk+1 pk + Qk+1 pk−1 vaø Pk+1 qk + Qk+1 qk−1 = pk .
Nhaân ñaúng thöùc ñaàu vôùi (−qk ) vaø ñaúng thöùc ñaàu vôùi pk roài coäng laïi, ta ñöôïc
p2k − nqk2 = (pk qk−1 − pk−1 qk )Qk+1 = (−1)k−1 Qk+1 .

Töø ñònh lyù treân ta thaáy p2k ≡ (−1)k−1Qk+1 (mod n). Vì vaäy neáu k leû vaø
Qk+1 = s2 laø soá chính phöông thì pk , s laø nghieäm cuûa ñoàng dö x2 ≡ y 2
(mod n).
Ví duï 7.4.3. Giaû söû n = 1037. Ta coù
√ P0 = 0, √ Q0 = 1,
α0 = (P0 + 1037)/Q0 = (0 + 1037)/1, a0 = [α0 ] = 32
P√1 = a0 Q0 − P0 = 32,√ Q1 = (1037 − P12 )/Q0 = 13,
α1 = (P1 + 1037)/Q1 = (32 + 1037)/13, a1 = [α1 ] = 4
P√2 = a1 Q1 − P1 = 20,√ Q2 = (1037 − P22 )/Q1 = 49,
α2 = (P2 + 1037)/Q2 = (20 + 1037)/49, a2 = [α2 ] = 1.
Vì Q2 = 49 = 72 laø soá chính phöông, 2 − 1 = 1 laø soá leû neân

p21 ≡ Q2 (mod 1037).
Maët khaùc, vì p0 = a0 = 32, q0 = 1, p1 = a1 a0 + 1 = 129, ta suy ra
1292 ≡ 72 (mod 1037).
Vaäy 61 = (1037, 129 − 7) vaø 17 = (1037, 129 + 7) laø caùc öôùc cuûa 1037.
BAØI TAÄP CHÖÔNG VII
1. Tìm bieåu dieãn baùt phaân cho caùc soá sau:

1 1 1 1 1 1
, , , , , .
3 4 5 6 12 22
2. Xaùc ñònh phaân soá coù bieåu dieãn sau:

(.123)7 , (.123)6 , (.17)11 , (.ABC)16 .
3. Haõy xaùc ñònh ñoä daøi tieàn chu kyø vaø chu kyø trong bieåu dieãn thaäp phaân
cuûa caùc phaân soá sau:
7 11 1 10 13 1
, , , , , .
12 30 75 23 56 61
4. Haõy xaùc ñònh ñoä daøi tieàn chu kyø vaø chu kyø trong bieåu dieãn thaäp nhò
phaân cuûa caùc phaân soá sau:
1 1 7 5 17 7
, , , , , .
4 8 70 24 132 360
5. Cho b laø soá nguyeân döông. Chöùng toû raèng bieåu dieãn cô sôû b cuûa phaân
soá 1/m coù ñoä daøi chu kyø baèng m − 1 khi vaø chæ khi m laø soá nguyeân toá
vaø b laø caên nguyeân thuyû cuûa m.
6. Vôùi caùc soá nguyeân toá p naøo maø bieåu dieãn thaäp phaân cuûa phaân soá 1/p
coù ñoä daøi chu kyø baèng:
a) 1, b) 2, c) 3, d) 4, e) 5, f) 6.
7. Haõy xaùc ñònh bieåu dieãn cô sôû b cuûa caùc phaân soá sau:
1 1
a) , b) .
b−1 b+1
8. Chöùng toû raèng

1 1 1 1 1 1
+ 4 + 9 + 16 + 25 + 36 + · · ·
b b b b b b
laø soá voâ tæ neáu b laø soá nguyeân lôùn hôn 1.
9. Cho daõy voâ haïn caùc soá nguyeân lôùn hôn moät: b1, b2 , b3 , · · · . Haõy chöùng
minh raèng moïi soá thöïc ñeàu bieåu dieãn ñöôïc döôùi daïng
c1 c2 c3
c0 + + + + ···
b1 b1 b2 b1 b2 b3
trong ñoù c 0 , c1 , c2 , c3 , · · · laø caùc soá nguyeân maø 0 ≤ c k < bk vôùi k =

1, 2, 3, · · · .
10. Haõy chöùng minh raèng moïi soá thöïc ñeàu bieåu dieãn ñöôïc döôùi daïng
c1 c2 c3
c0 + + + + ···
1! 2! 3!
trong ñoù c0 , c1 , c2 , c3 , · · · laø caùc soá nguyeân maø 0 ≤ ck < k vôùi k =
1, 2, 3, · · · .
11. Giaû söû p laø soá nguyeân toá vaø bieåu dieãn cô sôû b cuûa 1/p laø (.c1 c2 ...cp−1 )b ,
vôùi ñoä daøi chu kyø baèng p − 1. Haõy chöùng toû raèng neáu m laø soá nguyeân,
1 ≤ m < p thì
m/p = (.ck+1 ...cp−1 c1 c2 ...ck−1 ck )b ,
trong ñoù k = indb m modulo p.
12. Chöùng minh raèng neáu p laø soá nguyeân toá vaø 1/p = (.c 1 c2 ...ck )b vôùi ñoä
daøi chu kyø k = 2t laø soá chaün thì cj + cj+t = b − 1 vôùi moïi j = 1, 2, ..., t.
13. Haõy xaùc ñònh caùc phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn bieåu dieãn caùc soá sau:
16 22 19 5 −943 873
, , , , , .
5 7 29 999 1001 4867
14. Haõy xaùc ñònh caùc giaûn phaân cuûa caùc phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn trong
baøi taäp 13.
15. Cho fk laø soá Fibonacci thöù k. Haõy xaùc ñònh phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn
bieåu dieãn phaân soá fk+1 /fk , trong ñoù k laø soá nguyeân döông.
16. Giaû söû α > 1 coù bieåu dieãn phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn α = [a0 ; a1 , a2 , ..., ak ].
Chöùng minh raèng 1/α coù bieåu dieãn phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn 1/α =
[0; a0 , a1 , a2 , ..., ak ].
17. Chöùng toû raèng neáu a0 = 0 thì

pk /pk−1 = [ak ; ak−1 , ..., a1 , a0 ]
vaø
qk /qk−1 = [ak ; ak−1 , ..., a2 , a1 ],
trong ñoù k ≥ 1 vaø pj /qj laø giaûn phaân thöù j cuûa phaân soá lieân tuïc
[a0 ; a1 , a2 , ..., ak ].
18. Chöùng minh raèng qk ≥ fk vôùi k ≥ 1, Ck = pk /qk laø giaûn phaân thöù k
cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn [a0 ; a1 , a2 , ..., an ] vaø fk laø soá Fibonacci
thöù k.
19. Chöùng minh raèng moãi soá höõu tæ coù ñuùng hai phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn.
20. Giaû söû [a0 ; a1 , ..., an−1 , an ] laø phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn bieåu dieãn phaân
soá r/s vôùi (r, s) = 1 vaø r ≥ 1. Chöùng minh raèng phaân soá lieân tuïc laø
ñoái xöùng, töùc laø a0 = an , a1 = an−1, ... khi vaø chæ khi s | (r2 + 1) neáu n
leû vaø s | (r2 − 1) neáu n chaün.
√ √ √ √
2, 3, 5, (1 + 5)/2.
22. Phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn bieåu dieãn soá e laø
e = [2; 1, 2, 1, 1, 4, 1, 1, 6, 1, 1, 8, ...]
a) Haõy xaùc ñònh taùm giaûn phaân ñaàu tieân.

b) Haõy xaùc ñònh xaáp xæ höõu tæ toát nhaát cuûa soá e vôùi maãu soá khoâng vöôït
quaù 536.
23. Giaû söû α laø soá voâ tæ coù bieåu dieãn phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn α =
[a0 ; a1 , a2 , a3 , ...]. Chöùng minh raèng phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn cuûa
−α laø [−a0 −1; 1, a1 −1, a2 , a3 , ...] neáu a1 > 1 vaø laø [−a0 −1; a2 +1, a3 , ...]
neáu a1 = 1.
24. Giaû söû α > 1 laø soá voâ tæ. Chöùng minh raèng giaûn phaân thöù k cuûa phaân
soá lieân tuïc ñôn giaûn bieåu dieãn 1/α baèng nghòch ñaûo cuûa giaûn phaân thöù
(k − 1) cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn bieåu dieãn α.
25. Phaân soá lieân tuïc voâ haïn [a0 ; a1 , a2 , ...] ñöôïc goïi laø tuaàn hoaøn thuaàn
khieát neáuu coù soá nguyeân n sao cho an+k = ak vôùi moïi k = 0, 1, 2, ... .
Chöùn√g minh raèng phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn voâ haïn cuûa soá voâ tæ α =
(a + √ b)/c > 1 laø tuaàn hoaøn thuaàn khieát khi vaø chæ khi −1 < α =
(a − b)/c < 0.
√ √ √ √
a) 1+ 2, b) (2 + 5)/3, c) (5 − 7)/4, d) (13 − 2)/7.
27. Haõy xaùc ñònh caùc soá coù bieåu dieãn phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn laø:
a) [2; 1, 5], b) [2; 1, 5], c) [2; 1, 5], d) [1; 2, 3], e) [1; 2, 3], f) [1; 2, 3].
28. Haõy xaùc ñònh caùc soá coù bieåu dieãn phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn laø:
a) [3; 6], b) [4; 8], c) [5; 10], d) [6; 12].
√
29. Chöùng minh raèng neáu d laø soá nguyeân döông thì d2 + 1 = [d; 2d ].
√ √
30. Chöùng minh raèng neáu d ≥ 2 laø soá nguyeân thì d2 − 1 = [d−1; 1, 2d − 2 ], d2 − d =
[d − 1; 2, 2d − 2 ].
√
31. Chöùng minh raèng neáu d √
≥ 3 laø soá nguyeân thì d2 − 2 = [d−1; 1, d − 2, 1, 2d − 2 ]
vaø d nguyeân döông thì d2 + 2 = [d; d, 2d ].
32. Haõy söû duïng phaân soá lieân tuïc ñeå phaân tích caùc soá sau ñaây thaønh thöøa
soá:
a) 119, b) 1537, c) 13290059.
8
MOÄT VAØI PHÖÔNG TRÌNH
DIOPHANTUS PHI TUYEÁN
8.1 Caùc boä ba Pythagoras
Moãi tam giaùc vuoâng coù ñoä daøi caùc caïnh laø caùc soá nguyeân thì caùc soá nguyeân
naøy ñöôïc goïi laø moät boä ba Pythagoras, chuùng chính laø nghieäm nguyeân cuûa
phöông trình
x2 + y 2 = z 2 .
Giaû söûx, y, z laø moät boä ba Pythagoras, vôùi (x, y, z) = d. Theá thì x1 =
x/d, y1 = y/d, z1 = z/d cuõng laø moät boä ba Pythagoras, vôùi (x1 , y1 , z1 ) = 1.
Nhö vaäy, ta chæ caàn tìm taát caû caùc boä ba Pythagoras nguyeân thuyû, töùc laø caùc
boä ba Pythagoras: x, y, z maø (x, y, z) = 1.
Deã daøng thaáy raèng neáu x, y, z laø boä ba Pythagoras nguyeân thuyû thì (x, y) =
(x, z) = (y, z) = 1. Cuõng deã daøng thaáy raèng neáu x, y, z laø boä ba Pythagoras
nguyeân thuyû thì trong hai soá x, y phaûi coù moät soá chaün vaø moät soá leû.
Ñònh lyù 8.1. Caùc soá nguyeân döông x, y, z laø boä ba Pythagoras nguyeân thuyû
vaø y laø soá chaün khi vaø chæ khi coù caùc soá nguyeân döông m, n nguyeân toá cuøng
nhau, m > n vôùi m chaün vaø n leû hoaëc m leû vaø n chaün, sao cho
x = m2 − n2 , y = 2mn , z = m2 + n2 .
Chöùng minh.
⇒ . Giaû söû x, y, z laø boä ba Pythagoras nguyeân thuyû, y chaün
vaø x, z leû. Ñaët r = (z + x)/2 vaø s = (z − x)/2. Töø x2 + y2 = z 2 ta suy ra
125
126 8. MOÄT VAØI PHÖÔNG TRÌNH DIOPHANTUS PHI TUYEÁN
(y/2)2 = rs. Giaû söû d = (r, s), ta coù d | (r + s) = z vaø d | (r − s) = x, do

giaû thieát x, z) = 1 neân d = 1. Vì (r, s) = 1 neân töø (y/2)2 = rs ta suy ra
r = m2 , s = n2 , (m, n) = 1. Ta coù
√
x = r − s = m2 − n2 , z = r + s = m2 + n2 , y = 2 rs = 2mn.
Hieån nhieân m > n vaø trong hai soá m, n coù ñuùng moät soá leû.

⇐ . Giaû söû coù caùc soá nguyeân döông m, n nguyeân toá cuøng nhau, m > n
vôùi m chaün vaø n leû hoaëc m leû vaø n chaün, sao cho
x = m2 − n2 , y = 2mn , z = m2 + n2 .
Ta coù
x2 + y 2 = (m2 − n2 )2 + (2mn)2 = (m2 + n2 )2 = z 2 ,
coù nghóa x, y, z laø boä ba Pythagoras.
Giaû söû d = (x, y, z) > 1. Khi ñoù coù soá nguyeân toá p laø öôùc cuûa d. Do d = 2
vaø d | (z − x) = 2n2 , d | (z + x) = 2m2 neân d | m2 vaø d | n2 , ñieàu naøy khoâng
xaûy ra vì (m, n) = 1.
Ví duï 8.1.1. Sau ñaây laø moät soá boä ba Pythagoras nguyeân thuyû
m n x = m2 − n2 y = 2mn z = m2 + n2
2 1 3 4 5
3 2 5 12 13
4 1 15 8 17
4 3 7 24 25
5 2 21 20 29
5 4 9 40 41
6 1 35 12 37
6 5 11 60 61

8.2 Toång cuûa hai soá chính phöông

Trong phaàn naøy chuùng ta seõ traû lôøi cho caâu hoûi: caùc soá nguyeân naøo laø toång
cuûa hai soá chính phöông?
8.2. TOÅNG CUÛA HAI SOÁ CHÍNH PHÖÔNG 127
Ñònh lyù 8.2. Neáu p laø soá nguyeân toá khoâng coù daïng 4k +3 thì coù caùc soá nguyeân
x, y sao cho x2 + y2 = p.
Chöùng minh. Khi p = 2, ta coù 2 = 12 + 12 .
Giaû söû p laø soá nguyeân toá coù daïng 4k +1. Do (−1) laø thaëng dö bình phöông
modulo p neân coù soá nguyeân x, 0 < x < p ñeå x2 + 12 = p vôùi soá nguyeân naøo
ñoù. Goïi m laø soá nguyeân döông nhoû nhaát sao cho phöông trình x2 +y2 = mp coù
nghieäm nguyeân x, y. Hieån nhieân laø m < p, vì p = x2 +12 ≤ (p−1)2 +1 < p2 .
Chuùng ta seõ chöùng toû raèng m = 1.
Giaû söû laø m > 1. Goïi a, b laø caùc soá nguyeân −m/2 < a ≤ m/2, −m/2 <
b ≤ m/2 vôùi a ≡ x (mod m) vaø b ≡ y (mod m), ta coù
a2 + b2 ≡ x2 + y 2 = mp ≡ 0 (mod m).
Theá thì coù soá nguyeân k sao cho a2 + b2 = km. Suy ra

(a2 + b2 )(x2 + y 2 ) = (km)(mp) = km2 p.
Töø ñaúng thöùc

(a2 + b2 )(x2 + y 2 ) = (ax + by)2 + (ay − bx)2
vaø a ≡ x (mod m), b ≡ y (mod m), ta coù

ax + by ≡ x2 + y 2 ≡ 0 (mod m)
ay − bx ≡ xy − yx ≡ 0 (mod m).
Nhö vaäy (ax + by)/m vaø (ay − bx)/m laø caùc soá nguyeân vaø
ax + by 2 ay − bx 2 km2 p
+ = = kp.
m m m2
Chuùng ta coøn phaûi chöùng toû 0 < k < m. Ta coù
0 ≤ km = a2 + b2 ≤ 2(m2 /4) = m2 /2,
keùo theo 0 ≤ k ≤ m/2. Vaäy k < m. Neáu k = 0, thì a2 + b2 = km = 0, keùo

theo a = b = 0. Theá thì x ≡ y ≡ 0 (mod m). Nhöng x2 + y2 = mp, neân
m2 | mp, hay m | p, vaø ñieàu naøy khoâng xaûy ra vì 0 < m < p.
Ñònh lyù 8.3. Soá nguyeân döông n laø toång cuûa hai soá chính phöông khi vaø chæ
khi moãi thöøa soá nguyeân toá daïng 4k + 3 cuûa n xuaát hieän vôùi soá muõ chaün trong
khai trieån n thaønh tích caùc luyõ thöøa nguyeân toá.
Chöùng minh. ⇒ . Giaû söû ngöôïc laïi laø coù thöøa soá nguyeân toá p ≡ 3 (mod 4)
cuûan coù soá muõ leû 2j + 1 vaø n = x2 + y 2 . Ñaët d = (x, y), a = x/d, b =
y/d, m = n/d2 , thì (a, b) = 1 vaø
a2 + b2 = m.
Giaû söû pklaø luyõ thöøa lôùn nhaát cuûa p chia heát d. Theá thì m chia heát cho
p2j−2k+1
vôùi 2j − 2k + 1 laø soá nguyeân döông, vaäy p | m. Nhöng p a vì neáu
p|a thì p | b = m − a2 , vaø ñieàu naøy voâ lyù vôùi (a, b) = 1.
Goïi z laø soá nguyeân maø az ≡ b (mod p). Theá thì
m = a2 + b2 ≡ a2 + (az)2 = a2 (1 + z 2 ) (mod p).
Vì p | m neân p | a2 (1 + z 2). Nhöng (a, p) = 1 neân p | 1 + z 2 , hay z 2 ≡ −1

(mod p) vaø ñieàu naøy khoâng xaûy ra khi p ≡ 3 (mod 4).

⇐ . Giaû söû phaân tích cuûa n khoâng coù thöøa soá nguyeân toá daïng 4k + 3
vôùi soá muõ leû. Khi ñoù ta coù n = t2 u trong ñoù u khoâng coù thöøa soá nguyeân
toá daïng 4k + 3. Vì moãi thöøa soá nguyeân toá khoâng coù daïng 4k + 3, theo ñònh
lyù 8.2 ñeàu laø toång cuûa hai soá chính phöông vaø heä thöùc (r2 + s2 )(v2 + w2 ) =
(rv + sw)2 + (rw − sv)2 ta suy ra u laø toång cuûa hai soá chính phöông. Giaû söû
u = x2 + y 2 , ta coù n = (tx)2 + (ty)2 .
8.3 Toång cuûa boán soá chính phöông

Baây giôø chuùng ta quan taâm ñeán caâu hoûi: soá nguyeân döông nhoû nhaát n laø bao
nhieâu ñeå moïi soá nguyeân döông ñeàu laø toång cuûa n soá chính phöông?
Ta thaáy raèng soá 7 khoâng laø toång cuûa ba soá chính phöông. Chuùng ta seõ
chæ ra raèng moïi soá nguyeân döông ñeàu laø toång cuûa 4 soá chính phöông.
Ñònh lyù 8.4. Neáu m, n ñeàu laø toång cuûa boán soá chính phöông thì tích mn cuõng
laø toång cuûa boán soá chính phöông.
8.3. TOÅNG CUÛA BOÁN SOÁ CHÍNH PHÖÔNG 129
Chöùng minh. Giaû söû m = x2 + y2 + z 2 + w2 vaø n = a2 + b2 + c2 + d2 . Ta coù
mn = (x2 + y 2 + z 2 + w2 )(a2 + b2 + c2 + d2 = (ax + by + cz + dw)2 +
+(bx − ay + dz − cw)2 + (cx − dy − az + bw)2 + (dx + cy − bz − aw)2 .

Ñònh lyù 8.5. Neáu p laø soá nguyeân toá thì coù caùc soá nguyeân x, y, z, w sao cho
2 2 2 2
x + y + z + w = p.
Chöùng minh. Tröôøng hôïp p = 2, hieån nhieân ta coù 12 + 12 + 02 + 02 = p.
Tröôùc heát chuùng ta chöùng toû raèng neáu p laø soá nguyeân toá leû thì coù caùc
soá nguyeân x, y, vôùi 0 ≤ x, y < p/2 sao cho x2 + y2 + 1 = p. Vì ñoàng dö
x2 ≡ y 2 (mod p) keùo theo x ≡ ±y (mod p) neân caùc soá
p−1 2
02 , 12 , · · · , ( )
2
laø ñoâi moät khoâng ñoàng dö modulo p. Cuõng vaäy, caùc soá
p−1 2
−1 − 02 , −1 − 12 , · · · , −1 − ( )
2
ñoâi moät khoâng ñoàng dö modulo p. Vì
p−1 2 p−1 2
{02 , 12 , · · · , ( ) , −1 − 02 , −1 − 12 , · · · , −1 − ( )}
2 2
coù caû thaûy p + 1 soá neân coù 0 ≤ x, y < p/2 sao cho x2 + y2 + 1 = p. Goïi m laø
soá nguyeân döông nhoû nhaát sao cho phöông trình x 2 + y2 + z 2 + w2 = mp coù
nghieäm nguyeân x, y, z, w. Hieån nhieân laø m < p, vì p = x2 + y2 + 12 + 02 ≤
2((p − 1)/2)2 + 1 < p2 . Chuùng ta seõ chöùng toû raèng m = 1; hay cuõng vaäy, neáu
m > 1 thì seõ daãn ñeán ñieàu voâ lyù. Giaû söû m > 1.
Neáu m chaün. Theá thì taát caû caùc soá x, y, z, w ñeàu laø soá chaün hoaëc ñeàu laø
soá leû, hoaëc hai trong chuùng laø soá chaün vaø hai soá coøn laïi laø soá leû. Nhö vaäy,
khoâng maát tính toång quaùt, ta coù theå giaû söû raèng x ≡ y (mod 2) vaø z ≡ w
(mod 2). Khi ñoù caùc soá (x − y)/2, (x + y)/2, (z − w)/2, (z + w)/2 ñeàu laø
soá nguyeân vaø
x − y 2 x + y 2 z − w 2 z + w 2
+ + + = (m/2)p,
2 2 2 2
ñieàu naøy voâ lyù vôùi giaû thieát veà tính nhoû nhaát cuûa m.
Baây giôø giaû söû m laø soá leû. Goïi a, b, c, d laø caùc soá nguyeân sao cho
a ≡ x (mod m), b ≡ y (mod m), c ≡ z (mod m), d ≡ w (mod m)
vaø
−m/2 < a < m/2, −m/2 < b < m/2, −m/2 < c < m/2, −m/2 < d < m/2.
Ta coù
a2 + b2 + c2 + d2 ≡ x2 + y 2 + z 2 + w2 (mod m).
Do ñoù
a2 + b2 + c2 + d2 = km,
vôùi k laø soá nguyeân naøo ñoù. Nhöng
0 ≤ a2 + b2 + c2 + d2 < 4(m/2)2 = m2
neân 0 ≤ k < m. Neáu k = 0 ta coù a = b = c = d = 0 cuõng nhö x ≡ y ≡ z ≡

w ≡ 0 (mod m). Ñieàu naøy keùo theo m2 | mp, hay m | p; vaø ñieàu naøy khoâng
xaûy ra vì 1 < m < p. Theá thì k > 0. Ta coù
(x2 + y 2 + z 2 + w2 )(a2 + b2 + c2 + d2 ) = mp · km = m2 kp.
Theo ñònh lyù 8.4 ta coù

m2 kp = (ax + by + cz + dw)2 + (bx − ay + dz − cw)2 +
+(cx − dy − az + bw)2 + (dx + cy − bz − aw)2 .

Töø
a ≡ x (mod m), b ≡ y (mod m), c ≡ z (mod m), d ≡ w (mod m)
ta coù
ax + by + cz + dw ≡ x2 + y 2 + z 2 + w2 ≡ 0 (mod m)
bx − ay + dz − cw ≡ yx − xy − xz + yw ≡ 0 (mod m)
cx − dy − az + bw ≡ zx − wy − xz + yw ≡ 0 (mod m)
dx + cy − bz − aw ≡ wx + zy − yz − xw ≡ 0 (mod m).
8.4. PHÖÔNG TRÌNH PELL 131
Suy ra
X = (ax + by + cz + dw)/m
Y = (bx − ay + dz − cw)/m
Z = (cx − dy − az + bw)/m
W = (dx + cy − bz − aw)/m
laø caùc soá nguyeân. Ta coù
X 2 + Y 2 + Z 2 + W 2 = m2 kp/m2 = kp,
vaø ñieàu naøy voâ lyù vôùi giaû thieát veà tính nhoû nhaát cuûa m.
Ñònh lyù 8.6. Moïi soá nguyeân döông ñeàu laø toång cuûa boán soá chính phöông.
Chöùng minh. Khi n = 1 laø hieån nhieân. Khi n > 1 thì n laø tích cuûa caùc soá
nguyeân toá. Theo caùc ñònh lyù 8.4 vaø 8.5 ta suy ra ñieàu phaûi chöùng minh.
8.4 Phöông trình Pell

Phaàn naøy chuùng ta seõ nghieân cöùu caùc phöông trình Diophantus daïng
x2 − dy 2 = n,
trong ñoù d vaø n laø caùc soá nguyeân coá ñònh. Khi d < 0 vaø n < 0 thì phöông
trình voâ nghieäm. Khi d < 0 vaø n > 0 thì phöông trình neáu coù thì chæ coù höõu
haïn nghieäm. Cuõng chuù yù raèng khi d = D 2 laø soá chính phöông thì phöông
trình ñöôïc ñöa veà heä
x + Dy = a
x − Dy = b
trong ñoù a, b laø caùc soá nguyeân vôùi ab = n, do ñoù neáu phöông trình coù nghieäm
thì noù cuõng chæ coù höõu haïn nghieäm vì chæ coù höõu haïn caùc soá nguyeân a, b.
Nhö vaäy, chuùng ta chæ quan taâm ñeán phöông trình x2 − dy2 = n, trong ñoù
d vaø n laø caùc soá nguyeân vôùi d khoâng laø soá√chính phöông. Ñònh lyù sau ñaây
chæ ra raèng phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa d ñöôïc söû duïng ñeå nghieân cöùu
phöông trình naøy.
Ñònh lyù 8.7. Giaû√söû d vaø n laø caùc soá nguyeân vôùi d > 0 khoâng laø soá chính
phöông vaø |n| < d. Khi ñoù neáu caùc soá döông x,√y thoaû x2 − dy2 = n thì x/y
laø giaûn phaân cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa d.
Chöùng minh. Tröôùc tieân ta xeùt tröôøng hôïp n > 0. Vì x2 − dy2 = n neân
√ √
(x + y d)(x − y d) = n.
√
Töø phöông trình treân ta suy ra x > y d, hay
x √
− d > 0.
y
√
Vì 0 < n < d neân
√ √
x √ x−y d x2 − dy 2 n d 1
− d= = √ < √ < √ = 2.
y y y(x + y d) y(2y d) y(2y d) 2y
√
Do 0 < x/y − d vaø √ ñònh lyù 7.14 ta suy ra x/y laø giaûn phaân cuûa phaân soá
lieân tuïc ñôn giaûn cuûa d.
Khi n < 0. Chia hai veá cuûa phöông trình x2 − dy2 = n cho (−d) ta ñöôïc
y 2 − (1/d)x2 = −n/d.
Do (−n/d) > 0, neân lyù luaä n nhö treâ√ n ta suy ra y/x laø giaûn phaân cuûa phaân
soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa 1/d = 1/ d. Nhöng do giaûn phaân thöù k cuûa 1/α
chính laø nghòch ñaûo cuûa giaûn phaân thöù (k − 1) cuûa α, neá√u α > 1 neân ta suy
ra x/y laø giaûn phaân cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa d.
Nhôù laïi ñònh lyù√7.16 : Giaû söû d khoâng laø soá chính phöông. Ñaët P0 = 0, Q0 =
2
1, αk = (Pk + d)/Qk , ak = [αk ], Pk+1 = ak Qk − Pk , Qk+1 √ = (n − Pk+1 )/Qk
vôùi k = 0, 1, 2, ... . Khi ñoù neáu pk /qk laø giaûn phaân thöù k cuûa d thì pk − nqk2 =
2
(−1)k−1 Qk+1 . Ñònh lyù naøy seõ giuùp chuùng ta xaùc ñònh taát caû caùc nghieäm cuûa
phöông trình Pell: x2 − dy2 = 1, cuõng nhö cuûa phöông trình: x2 − dy2 = −1.
Ñònh lyù 8.8. Giaû söû d > 0 khoâng laø soá chính phöông, pk /qk laø √ giaûn phaân thöù
k vaø n laø ñoä daøi chu kyø cuûa phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa d. Khi ñoù, neáu
n chaün thì caùc nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus x2 − dy 2 = 1 laø
x = pjn−1 , y = qjn−1 , j = 1, 2, 3, ... vaø phöông trình Diophantus x2 −dy 2 = −1
voâ nghieäm. Neáu n leû thì caùc nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus
x2 − dy 2 = 1 laø x = p2jn−1 , y = q2jn−1 , j = 1, 2, 3, ... vaø caùc nghieäm cuûa
phöông trình Diophantus x2 − dy2 = −1 laø x = p(2j−1)n−1, y = q(2j−1)n−1, j =
1, 2, 3, ... .
Chöùng minh. Theo ñònh lyù 8.7, neáu x0 , y0 laø nghieäm cuûa phöông trình x2 −
dy 2 = ±1 thì x√0 = pk , y0 = qk , vôùi pk /qk laø√giaûn phaân cuû
√a phaân soá lieân tuïc
ñôn giaûn cuûa d. Vì phaân soá lieân tuïc cuûa d coù daïng d = [a0 ; a1 , ..., an ]
neân Qjn = Q0 = 1 vôùi j = 1, 2, 3, ... , trong ñoù Pj , Qj , αj , aj ñöôïc xaùc ñònh
trong ñònh lyù 7.16. Ta coù
p2k − nqk2 = (−1)k−1 Qk+1 ;
suy ra, trong tröôøng hôïp n chaün thì

p2jn−1 − dqjn−1
2
= (−1)jn Qjn = 1.
Cuõng vaäy, neáu n leû thì

p22jn−1 − dq2jn−1
2
= (−1)2jn Q2jn = 1
vaø
p2(2j−1)n−1 − dq(2j−1)n−1
2
= (−1)(2j−1)n Q(2j−1)n = −1.
Ñeå chöùng toû caùc Diophantus x2 − dy2 = 1 vaø x2 − dy2 = −1 khoâng coøn
caùc nghieäm khaùc, ta chæ caàn chöùng toû raèng Qk+1 = 1 seõ keùo theo n | k vaø
Qj = −1 vôùi j = 1, 2, 3, ... .
√
Vì Qk+1 = 1 thì αk+1 = Pk+1 + d vaø αk+1 = [ak+1 ; ak+2 , ... ] coù bieã
√u dieãn
phaân soá lieân tuïc√tuaàn hoaøn thuaàn chuûng. Töø ñoù −1 < α = Pk+1 − d < 0.

Suy ra Pk+1 = [ d], cuõng vaäy αk = α0 vaø n | k.

√
Giaû söû Qj = −1 vôùi j ≥ 1 naøo ñoù. Theá thì αj = −Pj − d. Vì αj coù √ bieãu
dieãn phaân soá lieân tuï
√
c tuaàn hoaøn thuaà√n chuûng neân −1 < αj = −Pj + d < 0

vaø αj > 1. Suy ra d < Pj < −1 − d, vaø ñieàu naøy khoâng theå xaûy ra.
√
Ví duï 8.4.1. Vì phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa 13 laø [3; 1, 1, 1, 1, 6 ] neân caùc
nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus x − 13y2 = 1 laø x = p10j−1, y =
2
q√10j−1 , vôùi p10j−1 /q10j−1 laø giaûn phaân thöù (10j − 1) cuûa phaân soá lieân tuïc cuûa
13, j = 1, 2, 3, ... . Nghieäm döông nhoû nhaát cuûa phöông trình x2 − 13y 2 = 1
laø x1 = p9 = 649, y1 = q9 = 180. Caùc nghieäm döông cuûa phöông trình
Diophantus x2 − 13y2 = −1 laø x = p10j−6, y = q10j−6, vôùi j = 1, 2, 3, ... .
Nghieäm döông nhoû nhaát cuûa phöông trình x2 − 13y2 = −1 laø p4 = 18, q4 = 5.

√
Ví duï 8.4.2. Vì phaân soá lieân tuïc ñôn giaûn cuûa 14 laø [3; 1, 2, 1, 6 ] neân caùc
nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus x − 14y2 = 1 laø x = p4j−1, y =
2
q√4j−1 , vôùi p4j−1 /q4j−1 laø giaûn phaân thöù (4j − 1) cuûa phaân soá lieân tuïc cuûa
14, j = 1, 2, 3, ... . Nghieäm döông nhoû nhaát cuûa phöông trình x2 − 13y 2 = 1
laø x1 = p3 = 15, y1 = q3 = 4. Phöông trình Diophantus x2 − 14y2 = −1 voâ
nghieäm.

Ñònh lyù 8.9. Neáu x1 , y1 laø nghieäm döông nhoû nhaát cuûa phöông trình Diophan-
tus x2 − dy2 = 1 vaø soá nguyeân döông d khoâng laø soá chính phöông thì taát caû
caùc nghieäm döông xk , yk ñöôïc cho bôûi
√ √
xk + yk d = (x1 + y1 d)k , vôùi k = 1, 2, 3, ... .
Chöùng minh. Chuùng ta seõ chöùng toû raèng xk , yk laø nghieäm cuûa phöông trình
vaø moãi nghieäm döông cuûa phöông trình ñeàu coù daïng naøy.
√ √ √ √
Vì xk + yk d = (x1 + y1 d)k neân xk − yk d = (x1 − y1 d)k . Suy ra
√ √ √ √
x2k −dyk2 = (xk +yk d)(xk −yk d) = (x1 +y1 d)k (x1 −y1 d)k = (x21 −dy12 )k = 1.
Baây giôø ta giaû söû X, Y laø nghieäm döông cuûa phöông trình nhöng khoâng baèng
moät xk , yk naøo caû. Theá thì coù soá nguyeân döông n sao cho
√ √ √
(x1 + y1 d)n < X + Y d < (x1 + y1 d)n+1 .
Suy ra
√ √ √ √ √
1 < (x1 + y1 d)−n (X + Y d) = (x1 − y1 d)n (X + Y d) < (x1 + y1 d).
Ñaët √ √ √
r + s d = (x1 − y1 d)n (X + Y d).
Ta coù √ √
r2 − ds2 = (r − s d)(r + s d)
√ √ √ √
= (x1 + y1 d)n (X − Y d)(x1 − y1 d)n (X + Y d)
= (x21 − dy12 )n (X 2 − dY 2 ) = 1.
√
Vì r, s laø nghieäm cuû√a phöông trình √Diophantus x2 − dy2 = 1 vaø 1 < r + s d
ta suy ra 0 < (r + s d)−1 = (r − s d) < 1. Do ñoù
1 √ √
r= (r + s d) + (r − s d) > 0
2
vaø √ √
1
s= (r + s d) − (r − s d) > 0.
2
√ √
Nhö vaäy thì r, s laø nghieäm döông cuûa phöông trình maø r + s d < x1 + y1 d
vaø ñieàu naøy voâ lyù giaû thieát veà x1, y1 .
Ví duï 8.4.3. Chuùng ta ñaõ bieát x1 = 649, y1 = 180 laø nghieäm döông nhoû
nhaát cuûa phöông trình x − 13y = 1, vaäy phöông trình coù taát caû caùc nghieäm
2 2
döông xk , yk maø √ √
xk + yk 13 = (x1 + y1 13)k .
Chaúng haïn
√ √ √
x2 + y2 13 = (x1 + y1 13)2 = 842401 + 233640 13
neân x2 = 842401, y2 = 233640 laø nghieäm döông nhoû nhaát cuûa phöông trình
x2 − 13y 2 = 1, khaùc x1 = 649, y1 = 180.
BAØI TAÄP CHÖÔNG VIII
1. Chöùng minh raèng neáu x, y, z laø boä ba Pythagoras nguyeân thuyû thì hoaëc
x hoaëc y laø boäi cuûa 3.
2. Chöùng minh raèng neáu x, y, z laø boä ba Pythagoras nguyeân thuyû thì coù
ñuùng moät trong ba soá x, y, z laø boäi cuûa 5.
3. Chöùng minh raèng neáu x, y, z laø boä ba Pythagoras nguyeân thuyû thì coù
moät trong ba soá x, y, z laø boäi cuûa 4.
4. Chöùng minh raèng moãi soá nguyeân döông lôùn hôn 2 ñeàu laø moät thaønh
phaàn cuûa ít nhaát moät boä ba Pythagoras.
5. Ñaët x1 = 3, y1 = 4, z1 = 5 vaø vôùi n = 2, 3, 4, ... ñaët
xn+1 = 3xn + 2zn + 1
yn+1 = 3xn + 2zn + 2

zn+1 = 4xn + 3zn + 2.
Haõy chöùng toû raèng xn, yn , zn laø boä ba Pythagoras vôùi moïi n.
6. Chöùng toû raèng neáu x, y, z laø boä ba Pythagoras vôùi y = x + 1 thì x, y, z
laø boä ba Pythagoras trong baøi taäp 5.
7. Tìm taát caû caùc nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus x2 +2y2 = z 2 .
8. Tìm taát caû caùc nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus x2 +3y2 = z 2 .
9. Tìm taát caû caùc nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus:
w 2 + x2 + y 2 = z 2 .
10. Tìm taát caû caùc boä ba Pythagoras chöùa soá 12.
11. Tìm taát caû caùc boä ba Pythagoras x, y, z vôùi z = y + 1.
12. Tìm taát caû caùc boä ba Pythagoras x, y, z vôùi z = y + 2.
13. Chöùng minh raèng soá caùc boä ba Pythagoras x2 + y2 = z 2 vôùi x coá ñònh,
baèng (τ (x2) − 1)/2 neáu x leû, vaø baèng (τ (x2/4) − 1)/2 neáu x chaün.
14. Tìm taát caû caùc nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus x2 +py2 = z 2 ,
trong ñoù p laø soá nguyeân toá.
15. Tìm taát caû caùc nghieäm döông cuûa phöông trình Diophantus:
1/x2 + 1/y 2 = 1/z 2 .
16. Haõy vieát caùc soá sau thaønh toång cuûa hai soá chính phöông:
13, 29, 50, 377, 650, 1450, 18850.
17. Xaùc ñònh xem soá naøo trong caùc soá sau vieát ñöôïc thaønh toång cuûa hai
bình phöông:
19, 25, 29, 45, 65, 80, 99, 999, 1000.
18. Chöùng minh raèng soá nguyeân duông laø hieäu cuûa hai soá chính phöông
khi vaø chæ khi noù khoâng coù daïng 4k + 2.
19. Chöùng minh raèng soá nguyeân duông khoâng laø toång cuûa ba soá chính
phöông khi noù coù daïng 8k + 7.
20. Chöùng minh raèng soá nguyeân duông khoâng laø toång cuûa ba soá chính
phöông khi noù coù daïng 4m (8k + 7), vôùi m ≥ 0.
21. Haõy vieát caùc soá sau thaønh toång cuûa boán soá chính phöông:
7, 15, 34, 105, 510, 238, 3570.
22. Chöùng minh raèng moïi soá nguyeân n ≥ 170 ñeàu laø toång caùc bình phöông
cuûa naêm soá nguyeân döông.
23. Chöùng minh raèng soá 2 m khoâng laø toång caùc bình phöông cuûa boán soá
nguyeân döông, vôùi moïi soá leû m.
24. Chöùng minh raèng neáu p nguyeân toá vaø a khoâng chia heát cho√p thì coù
caùc soá nguyeân x, y sao cho ax ≡ y (mod p) vaø 0 < |x|, |y| < p.
25. Tìm taát caû caùc nghieäm cuûa caùc phöông trình Diophantus sau:
a) x2 + 3y2 = 4
b) x2 + 5y2 = 7
c) 2x2 + 7y2 = 30
26. Tìm taát caû caùc nghieäm cuûa caùc phöông trình Diophantus sau:
a) x2 − y2 = 8
b) x2 − 4y2 = 40
c) 4x2 − 9y2 = 100
27. Phöông trình Diophantus x2 − 31y 2 = n coù nghieäm vôùi nhöõng giaù trò
naøo cuûa n cho sau ñaây:
a) 1, b) − 1, c) 2, d) − 3, e) 4, f) − 45.
28. Tìm nghieäm döông nhoû nhaát cuûa caùc phöông trình Diophantus sau:
a) x2 − 29y2 = −1, b) x2 − 29y2 = 1
29. Tìm ba nghieäm döông nhoû nhaát cuûa phöông trình Diophantus x2 −37y2 =
1.
30. Phöông trình Diophantus x2 − dy 2 = −1 coù nghieäm vôùi nhöõng giaù trò
naøo cuûa d cho sau ñaây:
a) 2, b) 3, c) 6, d) 13, e) 17, f) 31, g) 41, h) 50.
31. Chöùng minh raèng neáu d laø soá nguyeân döông chia heát cho soá nguyeân
toá daïng 4k + 3 thì phöông trình Diophantus x2 − dy2 = −1 khoâng coù
nghieäm.
32. Cho d, n laø caùc soá nguyeân döông.
a) Chöùng toû raèng neáu r, s laø nghieäm cuûa phöông trình Diophantus x2 −
dy 2 = 1 vaø X, Y laø nghieäm cuûa phöông trình Diophantus x2 − dy 2 = n
thì Xr ± dY s, Xs ± Y r cuõng laø nghieäm cuûa phöông trình Diophantus
x2 − dy 2 = n.
b) Chöùng toû raèng phöông trình Diophantus x2 −dy2 = n hoaëc voâ nghieäm,
hoaëc coù voâ soá nghieäm.
33. Chöùng minh raèng caùc phöông trình Diophantus sau ñaây khoâng coù nghieäm
khoâng taàm thöôøng:a) x4 − 2y4 = 1, b) x4 − 2y2 = −1.

Li Thuyet So

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Li Thuyet So

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC ÑAØ LAÏT

LYÙ THUYEÁT SOÁ

VUÕ VAÊN THOÂNG

5 CAÊN NGUYEÂN THUÛY 57

0 = (0, 0) , 1 = (1, 0).

1. Deã daøng thaáy raèng f laø ñôn aùnh vaø:

f (a · b) = (ab, 0) = (a, 0) · (b, 0) = f (a) · f (b)

2. Giaû söû x = (a, b) ∈ Z. Khi ñoù:

1.2 Caùc tính chaát cô baûn cuûa Z

1.3 Pheùp chia trong Z

Deã daøng chöùng minh ñöôïc ñònh lyù sau:

1.4 Bieåu dieãn soá nguyeân

qk−2 = bqk−1 + ak−1 , 0 ≤ ak−1 ≤ b − 1,

n1 = ak bk−1 + ak−1 bk−2 + · · · + a1 = cm bm−1 + cm−1 bm−2 + · · · + c1 .

vôùi k laø soá töï nhieân, caùc aj baèng 0 hoaëc 1, ak = 0.

BAØI TAÄP CHÖÔNG I

2.2 Thuaät toaùn Euclid

2.3 Ñònh lyù cô baûn cuûa soá hoïc

vôùi p1 ≤ p2 ≤ · · · ≤ pr , q1 ≤ q2 ≤ · · · ≤ qs laø caùc soá nguyeân toá.

Chöùng minh. Deã daøng thaáy raèng

Töø ñaây deã daøng suy ra

Ví duï 2.3.1. Öôùc chung lôùn nhaát cuûa 2100 = 22 · 3 · 52 · 7, 40 = 23 · 5 baèng

2.4 Phöông trình Diophantus tuyeán tính

trong ñoù a1 , a2 , · · · , an = c laø caùc soá nguyeân.

vôùi x = x0 , y = y0 laø moät nghieäm rieâng.

Vì d | c neân coù soá nguyeân e sao cho c = de. Suy ra

Vaäy phöông trình ax + by = c coù nghieäm.

thoaû phöông trình ax + by = c.

Ví duï 2.4.1. Phöông trình 15x − 6y = 20 khoâng coù nghieäm nguyeân vì

2. neáu d | c thì phöông trình a1 x1 +a2 x2 +· · ·+an xn = c coù nghieäm nguyeân;

Do d | aj vôùi moïi j, 1 ≤ j ≤ n, ta suy ra d | a1 x1 +a2 x2 +· · ·+an xn = c;

Theo ñònh lyù 2.4, ta coù

Do d|c neân theo giaû thieát qui naïp: phöông trình

BAØI TAÄP CHÖÔNG II

2. Chöùng toû raèng neáu (a, b) = 1 thì (a + b, a − b) baèng 1 hoaëc 2.

Ví duï 3.1.1. 22 ≡ 4 (mod 9) vì 9 | (22 − 4) = 18; −24 ≡ 3 (mod 9) vì

Chöùng minh. Töø ñònh lyù 3.2 ta coù

Chöùng minh. Ta coù mj | (a − b), 1 ≤ j ≤ k. Töø baøi taäp 17, ta coù

[m1 , m2 , ..., mk ] | (a − b), hay a ≡ b (mod [m1 , m2 , ..., mk ]).

3.2 Caùc ñoàng dö tuyeán tính

1. Neáu d b thì ax ≡ b (mod m) khoâng coù nghieäm.

trong ñoù x0, y0 laø moät nghieäm rieâng.

Do coù ñuùng d lôùp ñoàng dö modulo d neân ax ≡ b (mod m) coù ñuùng d

3.3 Ñònh lyù phaàn dö Trung hoa

coù duy nhaát nghieäm modulo M = m1 m2 ...mk .

Do mj | Mi , vôùi moïi i = j, neân: x ≡ aj Mj yj ≡ aj (mod mj ), 1 ≤ j ≤ k.

3.4 Heä caùc ñoàng dö tuyeán tính

suy ra AC ≡ BC (mod m).

3.5 Ñònh lyù Wilson vaø ñònh lyù Euler

Ví duï 3.5.1. Neáu m laø soá nguyeân döông thì:

cuõng laø moät heä thaëng dö thu goïn modulo m.

BAØI TAÄP CHÖÔNG III

11. Giaûi caùc heä ñoàng dö sau

12. Chöùng minh raèng heä ñoàng dö

Haõy phaùt trieån cho baøi toaùn toång quaùt

13. Giaûi caùc heä ñoàng dö sau

14. Giaûi caùc heä ñoàng dö sau

laø nghieäm duy nhaát cuûa heä ñoàng dö

trong ñoù caùc mj ñoâi moät nguyeân toá cuøng nhau, M = m1 m2 · · · mk , Mj =

cuõng coù tính nhaân.

2. Coù haèng soá döông B sao cho

4.2 Haøm Euler ϕ(n).

Chöùng minh. Baây giôø chuùng ta chöùng minh ñònh lyù.

Ñònh lyù 4.6. Neáu n = pα1 pα2

a a t1 a t2 a tm

Khi ñoù ta coù m s