HENRYK WISNER

KIRCHOLM 1605
Wydawnictwo
Mi ni sterstwa
Obrony
NarOdowej
HISTORYCZNE BITWY
HENRYK WISNER
KIRCHOLM 1&01
Wydcwnlctwo
Ministerstwa Obrony Narodowej
Warszawa 1987
KIRCHOLM I CHODKIEWICZ
Jedno z najbardziej znanych zwycistw w dziejach Rze
czypospolitej. Jedn z najwikszych wodzw.
Imi hetmana miejsce odiesionego zwycistwa traj
w pamici narodw przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Przedtawiana praca nie kwestionuje ich wielkoci.
Owszem podkres1a geniusz Jana Karola Chodiewicza m
stwo oierzy, trud proadzenia dzia w Infantach. Ukazu
je przecie, e nawet ofiar gotoo d wrzecze nie za
stpi sprawnego dziaania machiny pastwa. Walka, jes1i nie
towarzyszy jej wysiek obywatela i polityka krla skazana jest
na niepowodzenie. A krzepic serca blask zwcistw ni
zasti mdrej iadmoci e b jedyni epizodmi
przegranych wojen.
"
Kircholm
"
nie presdza o ietnoci czy saboci woj
skowoci polskiej XVI wku. Stawia jedak znaki zapytania.
Czasem stwierdza nimono wrokowania. Jeeli udziela
odpowiedzi, to w przekoaniu e winna uzmysawia, i do
tychczasowa ju ni zaala.
Przed wszystkim ma skania d poszukiwa.
NARODZINY KONFLIKTU
Wiek XVI szed przz Europ. Osabia dawne wierzenia czy
te, jak chcieli reformatorzy, przywraca prawdy dane przed ty
sicami lat.
Potomni nazw to Reformacj.
Ucinionym dawa wiadomo wasnego pooenia.
Potomni powiedz -wojny chopskie.
Tworzy nowe pastwa. Trwajcym w trudzie i krwi zwia
stowa przysz potg, gdy innym zdawa si pisa: Mane
Thekel Fares.
Potomni odczytaj, e Polska nierzdem stoi.
Doszo do zerwania unii dusko-szwedzkiej (1523) i do za
warcia przez Polsk i Litw unii nazwanej lubelsk (1569). Do
przeksztacenia si pod rzdami I wana IV Gronego
(1533-1584), przy cej kontrowersyjnoci osignitych wyni
kw, Wielkiego Ksistwa Moskiewskiego.
Zyskiwaa na znaczeniu egluga batycka, szczeglnie jej
cz zwana eglug nrewsk.
Osaby dominujce na wanym dla Europy terenie, w Inf
lantach: Zakon Kawalerw Mieczowych, ar<ybiskupstwo ry
skie, biskupstwa kurlandzkie, dorpackie, Ossel-Wieck. Od
pocy rs napr Szwecji, ze wschodu Moskwy, z zachodu
Danii, przy czym ta ostatnia nie tyle mylaa o rozszerzeniu
wasnego panowania, ile przeszkodzenia innym. Z poudnia za
graay Polska i Litwa, ktrymi kierowaa ch zachowania po
koju z Moskw, a pniewa ten nie by pewny, wsparcia i
umocnienia Infantczykw. Doszo do ukadu w Pozwolu (as
valys) 14 wrzenia 1557 roku i sojuszu litewsko-infanckiego,
ktry jednak mia obowizywa dopiero p wyganiciu wcze-
8
niej szych ukadw obu stron. Obligowao to Wielkie Ksistwo
Litewskie do pomocy po roku 1562, Infanty po 1569. Zarazem
nastpujca zmiana postawy Krymu, jego zblienie z Moskw,
prawda, e przejciowe, zmusio Zygmunta Augusta do zwr
cenia uwagi na poudnie i stworzyo swobod dziaa Iwanowi
Gronemu. W roku 1558 doszo do uderzenia pukw mo
skiewskich na Infanty, a w odpowiedzi przyjcia przez Infant
czykw protekcji Zygmunta Augusta jako wielkiego ksicia li
tewskiego (31 sierpnia 1559 Gothard Kettler, wieli mistrz za
konu, 15 wrzenia Wilhelm, arcybiskup ryski). Do przekszta
cenia si pastwa zakonnego w wieckie, a ostatniego wielkiego
mistrza w ksicia kurlandzkiego oraz lennika Korony Polskiej
i Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Niebawem za, do zapo
wiedzi wcielenia Infant do Polski, a w razie sprzeciwu stanw
koronnych, tylko do Litwy (28 listopada 1561).
Walka o wadztwo w Infantach przecie nie wygasa. Ow
szem, w roku 1563 dziaania dwustronne przeksztaciy si
w wojn nazwan pocn albo siedmioletni. Szwecja w so
juszu z Moskw podja walk z Dani i Lubek, a Polska
i Litwa sprzymierzone z Dani walczyy z Moskw i Szwecj.
Co dalej? Szwedowie was przez morze sigaj
A Infanty wam prawi z garci wydzieraj.
pisa ju w roku 1563, w Satyrze, Jan Kochanowski.
Po upadku Eryka XIV Wazy (1568) i wstpieniu na tron Ja
na III Wazy, brata obalonego wadcy, a szwagra Zygmunta
Augusta, doszo jednak do odwrcenia sojuszy. Szwecja zwrci
a si przeciw Moskwie (1569), zarazem Dania, zainteresowaa
w utrzymaniu i rozwoju eglugi narewskiej, w ogle handlu
z Moskw, skierowa swe okrty przeciw kaprom polskim.
Dziaania przerwano, a raczej zawieszono w roku 1570.
22 lipca 1570 zawarty zosta rozejm midzy Zygmuntem Au
gustem a Iwanem IV Gronym utrzymujcy stan posiadania
obu stron.
15 grudnia 1570, w Szczecinie, osili porozumienie ps
owie Jana III, krla Danii, Fryderyka II i Lubeki. Dla Polski
o tyle niekorzyste, e sygnatariusze nie ua zawartych przez
ni ukadw z Kettlerem i jej zwierzchnictwa nad Inatami.
Nie usunito zreszt ani rnicy de, ani interesw.
9
W roku 1577 Iwan Grony podj kolejn prb przebicia si
do Batyku.
Rzeczpospolita, ju pod berem nowego wadcy, Stefana Ba
torego, odpowiedziaa w roku 1579 uderzeniem na Poock,
w 1580 na Wielkie Luki i Newel, w roku 1581 na Pskw.
Do walki wczya si Szwecja.
Istotne zblienie polsko-szwedzkie jednak nie nastpio.
Stefan Batory ju w roku 1576 da zwrotu Estonii, a przy
najmniej RewIa (Tallinn), ale wysany do Sztokholmu kasztelan
sanocki, Jan Herburt, sukcesu nie odnis. Pniej doszo jed
nak do rozmw w sprawie wspdziaania wojsk. Na danie
Jana III krl ujawni nawet zaoenia kolejnej wyprawy, mia
nowicie pskowskiej, przecie wojska dziaay z osobna. C wicej,
podboje dokonane przez Szwedw w roku 1581, zajcie Narwy,
nastpnie miast: Iwangorod, Jam, Koporje, stay si przyczyn
kolejnego zaostrzenia stosunkw l.
Prbowano zyska potwierdzenie praw Rzeczypospolitej do
cach Infant podczas rozmw poprzedzajcych zawarcie ro
zejmu w Jamie Zapolskim (15 I 1582), jednak bez powodzenia.
Prowadzcy rokowania wojewoda bracawski, Janusz Zbaraski,
marszaek nadwory litewski, Albrycht Radziwi, i pisarz li
tewski, Micha Haraburda, poprzesta musieli na zoeniu
6 stycznia 1582 roku protestacji, w ktrej stwierdzali prawa
polskie do pnocnej Estonii.
Stefan Batory wysa do Moskwy goca, Piotra Wizgirda,
domagajc si wstrzymania dziaa przeciwko Narwie i zam
kom w Estonii.
Do Sztokholmu wyprawiony zosta kuchmistrz koronny,
Dominik Alamani, ktry przedoy danie zwrotu Estonii.
Aby uczyni to mniej upokarzajcym i atwiejszym do speie
nia, krl proponowa przekazanie jej w lenno swemu kuzynowi,
Baltazarowi Batoremu. Inna kwestia, czy nie by to pierwszy
krok, pierwsza prba signicia przez Batorych po wadztwo na
pnocy. W kadym razie, krl obiecywa pomoc dyplomaty
czn w zamierzonych rozmowach szwedzko-moskiewskich,
a gdyby ta okazaa si niewystarczajca, gdyby te nie przynios-
I K. R a s m u s s e n, Die livl/ndische Kriese 1554-1561, Kobenhavn
1973; B. F lor i a, Rossia, Riecz Pospoliraja i koniec liwonskoj wojny, w: .So
wietskoje Slawianowiedienije", 1972, nr 2, s. 25-35.
10
y podanych wynikw, take wojskow. W razie odmowy
Szwedw - grozi im wojn . .,Lepiej ... aby oba Krlestwa
w pokoju i przyjani dawnej zostaway
"
.
Odpowied bya negatywna. C wicej, Jan III na wysunit
grob odpowiedzia moliwoci zgoszenia przez krlewicza
Zygmunta (1566-1632) pretensji do tronu wielkoksicego
Litwy. Krlewicz by synem Katarzyny Jagiellonki i siostrze
cem Zygmunta Augusta; Jagielloczykiem, acz po kdzieli .
.waano za, i to nie tylko w Sztokholmie, e nikt nie jest
wadny wyrzec si praw przyrodzonych, zatem decyzja Zyg
munta Augusta, ktry 13 marca 1564 roku zrzek si w imieniu
wasnym i nastpcw praw dziedzicznych do Litwy, nie ma
mocy wicej 2.
Wojna wydawaa si przesdzona.
Goniec krlewski Hieronim Wasilewski ruszy do Moskwy,
gdzie przebywali dla ratyfkacji rozejmu wielcy posowie: Ja
nusz Zbaraski, Micha Haraburda i Mikoaj Talwosz, z polece
niem przedoenia propozycji zawarcia antyszwedzkiego przy
mierza. Rzeczyposplitej miaoby ono przynie Estoni,
Moskwie - okrg nowogrodzki z I wangorodem. Car odm
wi, ale ustalono przecie jakby sfery interesw obu pastw.
Mianowicie w odrbnym ukadzie zastrzeono, i wojska mo
skiewskie nie uderz na Estoni, polskie za na Nowogrd.
Kres nadziei na dalsze zblienie pooya jednak wiadomo
o zawartym w roku 1583 nad rzek Plus rozejmie moskiewsko
-szwedzkim, o uznaniu przez Iwana Gronego praw Szwedw
do ziem przez nich zajtych, do rezygnacji z Narwy, Koporje,
Jamu i Iwangorodu.
Poraka Batorego i Rzeczypospolitej nie budzia wtpliwoci.
Kwesti otwart pozostaje, dlaczego krl doprowadzi do tak
znacznego zaostrzenia stosunkw ze Szwecj.
Nie wiadomo, czy uwidoczniona od roku 1582 zmiana po
stawy wadcy spowodowana bya porak planw .szwedzkich"
i w ogle infancich w czasie sejmu warszawskiego
(4 X-25 XI 1582), czy ich porzucenie wynikao z nowych pro-
2 Volumina Legum wyd. J. Ohryzko, t. 2, Petersburg 1859, s. 29; Deklaraca
o unii. Z tego wydawnicta wszystkie inne wspomniane w tekcie konstytucje.
BPAN Krakw, rkps 2523; E. T Y s z k i e w i c z, Stefana Batorego dyploma
tyczne rokoania ze Szwedmi w 1582 roku; K. G r z y b o ws k i, Teoria rep
rezentacji w Polsce epoki Odrodzenia Warszawa 1959, s. 15.
11
jektw .,moskiewskich", wreszcie, czy te ostatnie nie byy tylko
odmian powzitego zmysu. A moe bya to ch wymuszenia
na pastwie carw wspudziau w zamierzonej podobno woj
nie z Turcj. Planw, ktrych raczej si domylano, ni wie
dziano o nich.
Odpowied przyniosyby podjte przygotowania, gdyby nie
przeszkodzia im naga mier krla - 12 grudnia 1586 roku.
Rozpoczo si nowe bezkrlewie, trzecie w niespena dwu
dziestoletich dziejach pastwa polsko-litewskiego. Bezkrle
wie, ktre nioso ze sob zagroenie dla granic i trwaoci Rze
czypospolitej, cho take nowe moliwoci rozwizania spraw
sporych, zawizania nowych sojuszw i stworzenia ukadu si,
ktry zapewni mia bezpieczestwo, a przynis pasmo wojen
i klsk.
Dominoway trzy koncepcje.
Elekcji cara, ktra nawizywaa do szczliwego zespolenia
Polski i Litwy. Projekt taki rozwaano ju w latach poprzed
nich. Mia on licznych zwolennikw przede wszystkim w Wiel
kim Ksistwie Litewskim, ale nie brakowao ich take w Koro
nie, a zwaszcza na Mazowszu.
Zwolennicy nowej unii, nie odnisszy sukcesu w latach po
przednich, przypomnieli o niej w roku 1587, wierzc przede
wszystkim w trwae zabezpieczenie granicy, w korzyci pynce
z nowego zwizku, w si ducha praw Rzeczypospolitej, ktry
stawi czoa tyranii. Jak pisa anonimowy autor utworu opatrzo
nego tytuem: Kandydci do Krlestwa Polskiego i sqd o nich 3:
Ziemia obfita
I znamienita
Szaby w dzia wieczni,
A ju bezpiecznie.
Z nim jednoczeie
N as rozmnoenie.
Rwnie zacitych zwolenniw, jak i przeciwnikw, mia
zamiar wyboru n ton Rzeczypospolitej Habsburga, a zatem
zwizku z cesarstwem.
Przeciwnicy mwili o absolutystycznych tendencjach pot
ej dynastii, pomijajc, e te znajdoway wyraz raczej w sferze
3 J. N o w a k - D u e w s k i, Okolicznocioa poezja politycza f Pol
sce. Zygunt ll, Wazw 1971, s. 11.
12
marze ni czynw. C wicej, i dla pastw zagroonych na
wa tureck wzmonienie wadzy mogo by zbawieniem.
Zreszt eksponowali grob wcignicia Rzeczypospolitej w or
bit polityki zagraniczej Habsburgw, a zatem wojen z Tur
cj, co istotnie byo prawdopodobne, a zarazem budzio wrd
szlachty naj ywsze obawy:
Turek wnet zbroj
Oblecze Soj
Polsk nawiedzi
Bez odpowiedzi 4.
Mniej zachowao si pism, ktre podkrelay korzyci, jakie
Rzeczypospolitej przyniosoby wybranie Habsburga. Zapewne
byy niszczone, a przynajmniej nie dbano o ich zachowanie,
wbrew bowiem ekspnowanym opiniom wspczesnych, a bar
dziej jeszcze potomnych, stronnictwo Habsburgw byo i silne,
i liczne. Rozpocierao swe wpywy w Wielkopolsce, na Ma
zowszu, w Litwie. Sami Habsburgowie budzili wrd arliwych
katolikw nadziej wsparcia ich w walce z rnowiercami,
a wrd monych skpania si w blasku otaczajcym pierwsz
dynasti chrzecijaskiego wiata. Niepokj wypywajcy z ich
potgi topnia w zestawieniu z moliwociami wynikajcych
std korzyci.
Niemieckoci jeszcze si nie obawiano, bo i Habsburgowie
nie zawsze byli jej uosbieniem, i w Niemcach dopatrywano si
raczej licznych zalet n wad.
Sawni kunsztami
I rzemiosami,
Wiei, prawdziwi
I nie faszywi
pisa w Descriptio gentium, Opisaniu narod, Maciej Kazimierz
Sarbiewski 5, a Wacaw Potoki, i sam Bg rozkaza:
Gdzikolwik pjd mrzem lub po ziemi niskieJ
t
eb nios sowite ich toar zyski 6.
Tae, s. 10.
, D. N a b o r o w s k i, Poezje, oprac. J. Dir-Durski, Warszawa 1961,
s. 87.
6 W. P o t o c k i, Wiersze, wybra i oprac. L. Kukuiski, Warszawa 1966,
s. 16.
13
Wreszcie, c najwaniejsze, ocuwao wasn si.
Obie koncepcje miay zdecydowanego przciwnika w Turcji,
ktra, obawiajc si powstania niekorzystego dla siebie ukdu
si, zwizania si Rzeczypospolitej z cesarstwem lub z Mosk
wrcz ostrzegaa przed elekcj Rurykowicza c Habsburga.
W wysanym w stycziu 1587 roku licie sutan Murad III za
leca, a raczej upomina, aby wybrano krla, kt6ry byby Wyso
kiej Porcie miy. Zarazem obiecywa mu w razie ptzeby p
mo. Interreks, prymas, arcybisup gieski Stisw Kam
kowski, powiadamiajc senator6w o teci pisma pisa l kwiet
nia, i sutan pod pretekstem dawnych zwizk6w na wolnoci
nasze ... sida zakada". Mianowicie gosi, przysz kl wi
nien by przez niego aprobowany 7. W rezultacie interwencja
turecka wzbudzia raczej konsteracj i sprzeciw ni ch p6j
cia za danymi wskazwkami.
Ostati z wielkich projektw nawizywa do tradycji piastow
skiej albo, jak mwiono w Wielkim Ksistwie Litewskim, ja
gielloskiej.
Najmniej prawdopoobny wydawa si wybr kt6rego z pa
nw polskich, a to dlatego, e i Korona bya rozdzielona, i nie
wierzono, by zgodzia si na to Lita, wci nieufna i wci
odczuwajca boldnie ciar podjtych w roku 1569 deczji, na
moy ktrych utacia inkorporowane do Korony Polasie, Wo
y, Ksistwo Kijowskie.
Zapomniano w zasadzie o Piastach lskich, jak i oni zap
mnieli o zwizku z ojczyz wielkich przok6w.
Mylano o Jagiellocyku p kdzieli, urodzonym w roku
1566 Zygmuncie Wazie.
Sauromata wasny a ni cudzozimiec,
Wdziczny podbno, mdr i zacny modzienuc.
Ey z Polki, z Polki spodzon niech n pastwo sidzie,
Dawnych Jagew plemi, dbrze nam z niem bdzie 8.
Wierzono, czy chciano wierzy, elekcja szwedzkiego na-
tpcy tronu, zatem prawdopodobne zjednoczenie, a choby
7 CGIA Misk f. 69 op. Id. 231. Wykad listu ... sutana Amurata 1587
oscateczngo stycznia Konstntnopl. CGIA Mk f. 69 op. Id. 231. Sta
aw Kask d Miocich Pa Pzyjaci, l IV 1587 wic.
8 Lity Anribala z Kapui ... nuncusza f Polsce, o bezkrleiu po Stefan Ba
lorm i pierszych latach pnoia Zygta 11 ... Wazawa 1852, s. 25.
14
wspdziaanie si zbrojnych obu pastw, ldowych Polski
i morskich Szwecji, zapewni pokj na granicach, oddziaa na
polityk celn Danii, spowoduje przejcie przez kupcw pol
skich handlu batyckiego, zwaszcza za moskiewskiego.
Oczekiwano rozszerzenia posiadoci, zgodnie z daniami
Stefana Batorego, i umocnienia bezpieczestwa ju posiada
nych. "Dotd wikszej czci morza a portw poowic nie ma
jc, za ogon Infanty trzymamy".
Powszechnie eksponowano kwesti batyck: "owo panowa
nie i wadza morska, ktr nam omylnie osodzono Francuza ...
od Szwecji jest gotowa", a dalej: "pewne ... maris dominium
Rzeczypospolitej przyniesie" 9.
Staa obecno spraw morza wrd argumentw, ktre miay
przemawia za elekcj szwedzkiego krlewicza, zasuguje zresz
t na szczeglne podkrelenie. Dowodzi bowiem, e nie tylko
stronnicy Zygmunta Wazy, w tym autorzy utworw wzywaj
cych do jego wyboru, byli wiadomi ich wagi, lecz take, i s
dzili, e stanowi argument przemawiajcy do czytelnikw.
"Pastwo morsk wolnoci i pastwem portw ku grze si
wynosi" - pisaa Anna Jagiellonka do sejmikw litewskich,
kiedy staraa si pozyska je dla siostrzeca
l0.
W odniesieniu do stosunkw wewntrznych Rzeczypospolitej
oczekiwano peniejszego podporzdkowania Gdaska, a cilej
umierzenia buty potnego miasta oraz ksit lennych, pru
skiego i kurlandzkiego. Przede wszystkim za pamitano, e
kandydatura Zygmunta Wazy jest do przyjcia zarwno. dla
Polski, jak i Litwy. "To jedno nam remedium tych alw
naszych, e widzimy ich krla ze krwi naszej pochodzcego" -
powie ju po dokonanym wyborze i koronacji wojewoda trocki
Jan Hlebowicz. Prawda, e ubolewa zarazem, i wszystko to
dokonane zostao bez udziau szlachty litewskiej, wbrew uczy
nionemu przez Litw zastrzeeniu, owszem, skary si na og
poczyna Korony wobec Wielkiego Ksistwa 11. Pamitano
wreszcie, i elekcja Zygmunta usuwa grob zgoszenia przez
niego praw do tronu wielkoksicego Litwy, a zatem, zagroe-
9 Os. rkps 228 II k. 9. Relatio pro electione Zygmunta krlewicza ...
10
A. P r z e d z i e c k Jagielloki polski, Krakw, t. 4, 1868, s. 309.
II
Oss. rkps 228/11 k. 37. Mowa . .. Krzysztofa Radziwia (t) do KriaJM
Zygmmta III in Anno 1587.
15
nia unii. Ustayby te pretensje albo prawa, ktre krlewicz
polski szwedzki (ma) na Litw ... jako na pastwo dziedziczne
po matce swej, co samo kiedykolwiek mogoby sprawi wielkie
zamieszanie midzy temi dwiema krlestwami"
1
2.
Pozbawiona gbszej myli politycznej i liczniejszych zwo
lennikw bya kandydatura ksicia Parmy, Alfonsa II. Wrd
nielicznych stronnikw znajdowa si jednak biskup wileski,
Jerzy Radziwi.
Wesoo wzbudzia moliwo elekcji chana krymskiego, Is
lama Gereja.
Tajemnic pozostway i pozostaj nadal zamierzenia pot
nego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, Jana Zamoy
skiego.
Lata . wsppracy ze Stefanem Batorym, szybka kariera
urzdnicza, bezwzgldno w zdobywaniu i rozszerzaniu ma
jtnoci pozbawiy go powszechnej populaoci. Jako obywa
tel, niech przebacz jego cienie, ciki by Panu, ciki i rw
nym" - napisze w roku 1631 znajcy kanclerza osobicie bi
skup pocki, Stanisaw ubieski 13. Doprowadzenie do stra
cenia Samuela Zborowskiego (1584), niejasne okolicznoci,
jakie caej sprawie towarzyszyy, cigny na niego oburzenie,
gniew, nienawi wielu. Moe nawet stawiy tam marzeniom
o koronie dla siebie lub przynajmniej dla bratankw zmarego
wadcy. Nie wystpujc z wasnym kandydatem, zbiera siy
i milcza. Tymczasem wiadomo o chorobie Fiodora I wano
wicza, a zatem obawa, e moe wyznaczy namiestnikiem oby
watela Korony osabia impet litewskich zwolennikw unii
z Moskw.
Nie wiedzieli zreszt, i w czasie rozmw prowadzonych
w Moskwie w aju i czerwcu 1587 roku doszo do porozumienia
midzy stron austriack i moskiewsk, do uzgodnienia, i gdy
by elekcja cara bya niemoliwa, udzielone zostanie poparcie
kandydatowi Domu Habsburskiego 14.
12
Czart. , TN, t. 92 pz. 99. Zdanie dyskursem wyrazone, ktr mial by obra
ny krlem w Polsce.
13 Cyt. z: W. C z a p I i s k i, J. D u g o s z,

ycie codzienne manarerii

polskiej w XVII wieku, Warszawa 1976, s. 11.
1
4 E. W i n t e r, Die polnischen Knigswahlen 1575 und 1587 in der Sic/u
der Habsburger, w: "Insbrcker Historische Studien", Bd I, 1978, s. 61-76.
16
Jako poselstwo moskiewskie, ktre latem 1587 roku przybyo
do Warszawy, skupio uwag na rozmowach z przedstawiciela
mi Litwy. Zawarty w sierpniu podany przez Litwinw ro
zejm obj jednak oba pastwa Rzeczypospolitej, trwa winien
przez lat pitacie, a poniewa zawarto go w dobie bezkrle
wia, co byo rzecz nie zwyk, wymaga potwierdzenia przez
przyszego wadc 15.
Na polu elekcyjnym pozostali, a raczej stanli naprzeciw sie
bie, stonnicy Habsburga i Wazy.
Porozumienia nie osinli.
Porzucenie przez Jana Zamoyskiego demonstrowanej neutral
noci, opowiedzenie si po stronie krlewicza szwedzkiego prze
wayo szal o tyle, e arcybiskup gnienieski, Stanisaw
Kaowski, ogosi Zygmunta nowym wadc Rzeczypospoli
tej. Maksymilianici jednak nie ustpili i w trzy dni pniej
obwoali krlem - Maksymiiana I.
Obaj elekci, mimo ofcjalnego sprzeciwu Wielkiego Ksistwa
Litewskiego, ktre w wyborze udziau nie wzio, przyjli tytu
krla obranego. Zreszt i w Koronie, zwaszcza w wojewdz
twach ruskich, nie brakowao gosw domagajcych si uniewa
nienia wyboru zarwno arcyksicia, jak i krlewicza oraz ogo
szenia nowej elekcji.
Obaj wyruszyli do Polski.
Wczeniej zjawi si Maksymilian, jednak w rkach stronni
kw krlewicza znalazo si miejsce o zwycistwie decydujce,
to jest Krakw. Prba jego opanowania si zakoczya si nie
powodzeniem. Upamiti to miedzioryty Adolfa Lautensa
c 16. Po nieudanym szturmie Maksymilian przerwa oblenie
i ne decydujc si n zmian planw, na mz ku dawnej stoli
cy - Gnieznu, obawiajc si oderwania o granicy psiadoci
habsburskich, bezadzejnie taci czas i szanse.
8 grudnia Krakw otworzy bramy przed Zygmuntem Waz.
10 grudnia zebra si sejm koronacyjny.
27 grudnia 1587 roku arcybiskup gnienieski, Stanisaw
Kaowski, dokona koronacji Zygmunta III.
1
5 M. S z c z e r b a t o w, lstoja rossijskaja S. Peterburg 179, n 8.
1
6
Si
to: Sztrm fsk arcksci Malian n krakok Klcz ora Ob
lie Kra przez fojska arcksicia Makmilia.Obie reprouowae
w prc J. C h r c i c k i e g o, Sztuka i polityka Warszawa 1983, i., il.l29
i 13.
17
Bya ona w istocie zamkniciem walki o tron, chocia doszo
jeszcze do bitwy pod Byczyn i wzicia Maksymiliana do nie
woli (24 I 1588). Wydany z inicjatywy Maksymilianistw mie
dzioryt Lautensacka Bitwa pod Byczyn ukae to niemal jako
pojednanie obranego krla i kanclerza, ironia losu za sprawi,
e zaginie obraz malarza krlewskiego, Tomasza Dolabelli,
ukazujcy oddanie si arcyksicia do niewoli 17. Rok pniej
dojdzie do podjcia rozmw i zawarcia ukadu z Habsburgami,
tzw. ukadu bytomsko-bdziskiego (9 III 1589), a sejm na
zwany pacyfkacyjnym (6 III - 23 IV 1589) udzieli zwolenni
kom Maksymiliana amnestii (konstytucja Adherentowie arcy
ksicia Maksymiliana).
Z osobna prowadzone byy rozmowy z przedstawicielami
Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
Wszystko bowiem, co czyniono, cho determinowao losy
Rzeczypospolitej, byo dzieem jedynie Korony. Litwa pozo
stawaa na uboczu.
Przed wyborem wadcy domagaa si od Korony rozstrzyg
nicia spraw sporych.
Grozia zerwaniem unii, jeli elekcja zostanie przeprowadzo
na bez jej udziau. "Przypominamy, emy jedna Rzeczpospo
lita"
18.
Dzielc sympati midzy Rurykowiczw a Habsburgw nie
popara przecie na polu elekcyjnym adnego.
Na wie o podwjnym wyborze, gdy nie zdoaa powstrzy
ma elektw od przybycia do Polski, postanowia uzna tego,
ktry zostanie koronowany. Chciaa jednak wczeniejszego
potwierdzenia praw, w tym dokonanej korektury prawa litew
skiego, tzw. III Statutu, aprobaty rozejmu z Moskw, roz
strzygnicia po swej myli kwestii wadztwa w Infantach. To
jest penego ich podporzdkowania Wielkiemu Ksistwu Li
tewskiemu.
17 M. P l e w c z y s k i, Bitwa pod Byczyn 24 stycznia 1588 r., w: "Stu
dia i Materia do Historii Wojskowoci", t. XVII, cz. I, 1971; J. C h r -
c i c k i, op. cit. , i. 131; M. T o m k i e w i c z, Dolabella, Warszawa 1959,
passim.
18
AGAD, AR, dz. II nr 168.instrukcja i zleceie ... Janoi Hlebowiczowi ...
Bohdanu Sapiezie ... Lwu Sapiezie ... i posom ziemskim z wojewdztw obranym
... od . .. Pan Rad WXL i wszystkich stanw n Zjedzie Gnym Wilekim
dcych, 31 I 1587 Wilo.
1
8
Do dramatycznych pertraktacji doszo w czasie sejmu korona
cyjnego. Przybye poslstwo litewskie zagrozio, e opuci mia
sto, jeli krl "i stany koronne nie speni przedkadanych da.
Zyskali czciow zgod. Zygmunt Waza obieca aprobat
rozejmu i potwierdzenie praw litewskich, a Korona i Litwa
miay podzieli si Infantami.
28 stycznia 1588 roku Litwa, po zatwierdzeniu przez Zyg
munta wszystkiego, czego od niego dano, uznaa go wadc.
Rzeczpospolita wesza w okres zbierania owocw dokonanego
wyboru. Pierwsze miesice dowiody jednak, e nadzieje na
rodu i denia wadcy s rozbiene.
Zygmunt, jeszcze nim zszed z okrtu, odmwi, mimo nale
ga wysanych przez sejm komisarzy, potwierdzenia przyjte
go przez posw szwedzkich zobowizania inkorporacji Estonii.
Owszem, 7 padzierika 1587 roku zaprzysig w klasorze
oliwskim Pacta corenta, ale z wyjtkiem punktu odnoszcego
si do Infant. I podtzyma to, mimo nalega posw, w czasie
sejmu koronacyjnego.
Inna kwestia, by to wynik zarwno wczeniejszych zobo
wiza, jak i uczu monarchy. Zabezpieczenie sobie drogi po
wrotej.
Wiosn 1587 roku, gdy Zygmunt by jednym z kilku, ubiegaj
cych si o tron polski, naszkicowano w Vadsten (20 V 1587)
jakby zarys jego praw i obowizkw wobec Szwecji oraz sto
sunu Szwecji i Rzeczypospolitej, jeli poczy je unia. Po do
konanym za wyborze nadano temu form ukadu midzy Ja
nem III a Zygmuntem, tzw. statutw kalmarskich albo listu a
ciskiego (15 XI 1587) 19.
Potwierdzono nienaruszalno granic krlestwa, a wspdzia
anie pastw ograniczano do przymierza przeciw Moskwie. Za
strzegano, e Zygmunt jako krl szwedzki winien odwiedza
ojczyzn przynajmniej raz na trzy lata, pienidze z uchwalo
nych podatkw miay pozosta w Szwecji, za rzdy na czas
nieobecnoci wadcy winna sprawowa siedmiosobowa rada,
ktrej szeciu czonkw mianuje Zygmunt, a jednego stryj kr
lewski, ksi sudermaski, Karol.
Stwierdzano, luteraizm zajmuje w kraju miejsce uprzywi
lejowane. Wzbraniao przyjazdu z krlem duchownych kato-
19 K. L e p s z y, Wak stronnictw w pierszych latach panoani Zyg,n
ta 1, Kraw 1929, s. 26 i nt.
19
lickich w wikszej liczbie ni zwyko ich przebywa na dworze,
w adnym za wypadku wicej ni dziesiciu. I ostrzegano, e
niedopenienie przez przyszego monarch warunkw zwalnia
Szwedw od nalenego mu posuszestwa.
Prawda, e statuty nie weszy formalnie w ycie, oddaway
jednak' stosunek narou do zwizku z Rzeczpospolit, ktra
zdawaa si uosabia zagroenie zarwno dla wiary, co byo
nieprawd, jak i dla granic szwedzkich.
Nie speniy si nadzieje co do ce duskich i handlu z Mosk
w
Kwesti otwart pozostaje, jak zawaya elekcja Zygmunta na
pozycji Rzeczypospolitej i Szwecji na arenie midzynarodowej.
Nie moga by nie dostrzeona.
W roku 159 posowie w Moskwie: Stanisaw Radzimiski,
wojewoda podlaski, Gabriel Wojna i Maciej Wojna, podkanc
lerzy i pisarz Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ktrzy przybyli
dla przeduenia rozejmu, poruszali rwnie sprawy szwedzkie.
Zarazem, potwierdzajc zawarty ukad, Zygmunt III uczyni to
jedynie jako krl polski i wielki ksi litewski, zastrzeg za so
bie swobod dziaania jako nastpca tronu szwedzkiego. "Jego
Krlewska Mo protestacj przy przysidze swej uczyni ra
czy, e pana ojca swego i krlestwa szwedzkiego, ojczyzny,
z osoby swej broni chce, nie naruszajc przymierza z Koron
i z Wielkim Ksistwem Litewskim uczynionego" 20. Dopiero
w roku 1595 zawarty zostanie traktat pokojowy midzy Szwecj
a Moskw, midzy Zygmuntem Waz, jako krlem Szwedw,
Gotw, Wandalw a Fiodorem Iwanowiczem, korzysty dla
Szwedw, bowiem raz jeszcze uzyskali potwierdzenie praw do
Estonii i, zwaszcza, do Narwy. Zwrcili natomiast rzecz nie
bez znaczenia dla sytuacji militarnej: Iwangorod, Jam, Kopor
je, Oreszek.
Krl czu si przede wszystkim dziedzicem tronu szwedzkie
go.
W Rzeczypospolitej, uznajc prawo, a niemal obowizek kr
la troski o ojcowizn - Szwecj - chciano, aby by przede
wszystkim krlem plskim.
lO
AGA, AR, dz. V t. 452 nr 17966. Jarosz Woowicz do Krzysztofa Radzi
wia Pioruna, 15 XII 1591 Janowiec.
20
Przyczyn wydarze, ktre wstrzsny krajem ju w pier
wszych latach rzdw Zygmunta III, staa si jednak nie od
mowa wci oczekiwanej inkorporacji Estonii, w ogle rozcza
rowanie do zwizku ze Szwecj, lecz rozczarowanie Zygmunta
Rzeczpospolit, a w nastpstwie zamiar jej porzucenia.
W istocie przeciw krlowi dziaao niemal wszystko.
Niedowiadczenie, w Szwecji bowiem ani nie rzdzi, ani nie
dowodzi samodzielnie.
Nieznajomo wiata, tym wyraniejsza, i zestawiana z wie
dz magnatw polskich.
Modo, bo ludzie zajmujcy czoowe urzdy w pastwie
byli dwa razy starsi. Zarazem upokorzenia, jakich doznawa od
kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, Jana Zamoyskiego,
ktry swym zachowaniem jakby chcia dowie, i dowodzi, e
lekce sobie way osob krlewsk.
Wreszcie ubstwo, bo skarb krlewski wieci pustkami, co
byo tym dotkliwsze, e konfrontowane codziennie z przepy
chem otoczenia.
I jeszcze obawa przd utrat korony szwedzkiej. T co naj
mniej podtrzymywa Jan III, ktry uwaa, e nieobecno sy
na w Szwecji moe mu utrudni przejcie tronu, gdy zawauje.
Decyzj powrotu do ojczyzny Zygmunt podj zapewne
wiosn 1589 roku 21. Nakaza podjcie rozmw z arcyksiciem
Ernestem, synnym Rdestem, jak przekrcaa jego imi szlachta
mazowiecka w toku wczeniejszych elekcji, a ktrych przedmio
tem byaby zamierzona rezygnacja z korony i pomoc w jej zdo
byciu przez Habsburga.
Wywoa niedowierzaie, pniej wzbudzi nadziej.
Jesieni 159 roku projekt ukadu zaaprobowa cesarz Ru
dolf II.
W grudniu, podpisany przez arcyksicia Eresta, przekazano
Zygmuntowi Wazie.
W tekcie zapowiadano zachowanie przez Rzeczpospolit
przyjaznych stosunkw ze Szwecj oraz zrzeczenie si praw do
Estonii. Zaspokojenie pretensji fmansowych dworu szwedzkie
go i samego Zygmunta: wypat posagu Katarzyny Jagiellonki,
2
1 K. L e p s z y, Rzeczpospolita Polska w dobi sejmu inkwizycyjnego
(1589-1592), Kaw 1939, passim.
21
sum pOZyczonych prez Zygmunta Augusta, poparcie stara
o zwrot dugu zaciitego .przez krla Hiszpanii Filipa II
u krlowej Bony.
Ponadto -rozdanie wakancji midzy stonnikw Zygmunta.
Wreszcie zastzegano, e ukad wejdzie w Zycie p wyraeniu
zgody na przekazanie korony przez Rzeczpospolit.
Tymcm, nieoczekiwanie, krl pocz si waha.
Wykorzystujc w, kraju wzrost nastrojw wrogich Zamoy
skiemu, czego wyrazem byy uchway zwoanego przez arcybi
skupa gnienieskiego, Stanisawa Kaowskiego, zjazdu wo
jewdztw wielkopolskich w Kole (10 VIII 159), a nastpnie
sejmu (2 XII 159 - 15 I 1591), odda piecz mniejsz ko
ronn Janowi Taowskiemu, z ktrym Zamoyski by w jak
naj gorszych stosunkach. Decyzje zjazdu kolskiego i sejmu osa
biy wadz hetmana, mianowanie Taowskiego podkancle
rzym osabio, niemal przekrelio moliwo sprawowania
przez Zamoyskiego urdu kanclerskiego. Jako wywoao wy
buch gniewu, obraenie przez butnego ministra krla, wymu
szone przeprosiny.
Zarazem, co jednak miao mniejsze znaczenie, Zygmunt III
zerwa ukady w sprawie maestwa z ksiniczk holsztysk,
protestantk, Krystyn (Christina von Hollstein-Gottorp)
i nawiza rozmowy z Habsburgami, ktre uwieczy mae
stwo z arcyksiniczk Ann (1592). Ironia losu sprawia, e
niemal dokadnie w trzy miesice po weselu krlewskim eks-na
rzeczon Zygmunta plubi jego stryj, ksi Karol, i z tego to
zwizku narodzi si przesawny Gustaw II Adolf (1594-1632).
Wielki m, przedni oierz, waleczny hetman", jak po latach
napisze synny kaznodzieja dominikaski Fabian Birkowski
22.
Bya to jednak przyszo. Tymczasem krl zdawa si otrzsa
ze zniechcenia, jakby szykowa si do istotie samodzielnych
rzdw Rzeczpospolit, jakby chcia wymaza z wasnej pa
mici to, c byo, i - zlekceway pami innych.
Wieci o porozumiewaniu si krla z Habsburgami, o kup
czeniu koron, a zatem Rzeczpospolit, poczy obiega kraj.
Wzbudziy niepokj i oburzenie. Nasilia je zdrada czowieka
22
F
. B i r k o w s k i, Kwiat opadajc albo nagobek Gustafa Adolpha ... ,
Kraw 1632.
22
nda uywajcego t krla obranego Polski, Maksym,
ktry, wbrew wczeniejszej zgodzie n starania brata, wys
posa, Jana Duckera, na obradujce w Lublinie (9 IV 1592)
i w Jdrzejowie (1 VI 1592) zjazdy protestanckie. Ta Ducker
wystpi z protestem przeciwko targom o koron, ktre czynio
ne by miay z uszczerbkiem praw Maksymilianowych.
Kraj zwrci oczy na sejm, ktry 7 wrzenia 1592 rQku roz
poczyna w Warszawie obrady.
W czasie obrad krl zaprzeczy wysunitym oskareniom.
Pniej - potwierdzi zamiar wyjazdu, cho, jak z czasem p
wie, uczyni to dla witego spokoju. Rzecz zaskakujc jest
jednak to, i w testamencie z roku 1623 zaprzeczy rokowa
niom.
"Boga samego bierzemy na wiadka, jakomy z kimkolwiek
bd, ani jawnie, ani skrycie, o zamianie Krlestwa tego nie
stanowili, ani adnych nie uywali rodkw, przez ktre by
uszczerbek jaki dla wolnoci szlachty polskiej mg si sta i na
stpi"23.
Zaskakujce, pamita bowiem naley o rosncej osobistej
pobonoci krla. By moe uwaa jednak, e ce dziaanie nie
byo i nie miao by z istotnym uszczerbkiem praw Rzeczypos
politej, chocia powodowao ograniczenie wolnej elekcji. A ra
czej, przeksztacao j w akt wyraenia zgody lub negacji.
W kadym przecie razie decyzj mia poj nard szlachecki.
W roku 1592 sejm, ktry nazwany zostanie inkwizycyjnym, nie
mogc, mimo prowadzonych dochodze, wyworzy sobie jed
noznacznego obrazu, rozszed si nie podejmujc uchwa. Ko
lejny, z roku 1593, uzna w konstytucji O praktykantach e
podjcie pertraktacji w sprawie elekcji za ycia panujcgo
uznane bdzie za obraz Majestatu i zdrad Rzeczypospolitej ...
Wadca dozna dotkliwej poraki. Jeli jednak zwycistwo
odniosa Rzeczpospolita, byo to zwycistwo pyrrusowe. Za
mano bowiem nie tylko autorytet Zygmunta III, wiar w jego
suszne denia i trosk o dobro kraju, lecz wiar, e poczyna
nia Dworu - rzdu - mog by dla narodu korzyste.
Umocniono przekonanie, e krl i Rzeczpospolita stanowi
21
J.
U.
N i e m c e w i c z, Dzieje panoania Zygunca II, t. 3 Kraw,
186, s. 339.
23
dwie uzupiajce si, ale antagonistyczne wielkoci. Spwo
dowano, kada prba przeprowadzenia reform traktowana
bdzie jako mniej czy bardziej ozywisty zamach na wolnoci
i przywileje. Jako prba zachwiania gmachem Polski.
Ka miesicy pniej dotara do Polski wiadomo, 17 li
stopada 1592 roku zmar Jan III Waza.
UNIA
Na wie o mierci ojca Zygmunt III przybra tytu krla
Szwedw, Gotw, Wandalw etc. etc. Zwoa do Warszawy
sejm walny koronny. W rozesanych na sejmiki instrukcjach
powiadamia o smutej dla siebie nowinie, o koniecznoci
wyjazdu dla uoenia spraw dziedzicznego krlestwa i prosi
o zgod i pomoc.
Sejmiki, jak redzki, ktry gromadzi szlacht kalisk i p
znask, nie wyraziy moe entuzjazmu, przecie uznay przed
oone racje. "A gdzieby si tego by potrzeba pokazaa ... " I.
Podobnie czerski, omyski... Nakazyway prosi krla, eby
pozosta, jednak, gdy nie posucha, zezwalay, by radzono nad
sposobem wyjazdu tak, eby by "cum dignitate et securitate
Regis et Regini". Z nalenym dostojestwem, z zachowaniem
bezpieczestwa Krla oraz Krlestwa Polskiego ... Jedynie, jak
by wykorzystujc sytuacj, przypomniano wczeniejsze nadzieje
na rozstrzygnicie po swojej myli sprawy Estonii, mianowicie,
kiedy ju nad oboma pastwami bdzie sprawowa wadz je
den monarcha, proszono, a niemal dano dokonania inkorpo
racji.
W czasie sejmu, ktry obradowa od 4 maja do 16 czerwca
1593 roku, istotnie najpierw proszono wadc, aby nie jecha.
W imieniu senatu prmas, Stanisaw Karowski, w imieniu
izby poselskiej jej marszaek. Nastpnie, wobec oczywistej nie-
l W. D w o r z a c z e k (wyd.), Akta sejmikowe wojewdztw poznaskiego i
kaliskiego, t. l (1572-1632), cz. l 1572-1616, Pozna 1957, s. 162./nstrukcja
dana posom z sejmiku przedsejmowego ... 26 III 1593. Z tego zbioru i inne
11
chwaly redzkie.
25
monoci przekonania monarchy, omwiono sposb funkcjo
nowania pastwa pod jego nieobecno. czyo si z tym wy
danie przez krla asekuracji powrotu w przewidzianym termi
nie, za przez sejm pzwolenia na wyjazd. Bya to zarazem
gwarancja dochowania nalenego posuszestwa, w tym nie
skadania nowej elekcji i niewybierania innego wadcy. Oprcz
posw i senatorw zaaprobowali j przedstawiciele Krakowa,
a na przeomie sierpnia i wrzenia take Gdaska, Torunia i
Elblga 2. Wreszcie zatroszczono si, aby podr krla miaa,
moga mie, opraw gon wadcy Rzeczypspolitej.
W publikowanych konstytucjach potwierdzono wolno elek
cji i zastrzeono, e wszelkie "praktyki" zmierzajce do "posa
dzenia na stolicy pastw tych", karane bd jak zdrada.
Zlecono przyjmowanie posw, gdyby jacy przybyli, arcy
biskupowi gnienieskiemu, Stanisawowi Kaowskiemu,
z tym e powinien naradza si co do treci odpowiedzi z sena
torami.
Wyjtek czyniono dla spraw moskiewskich - goniec mia
by kierowany do Wilna i otrzyma posuchanie u panw li
tewskich.
Zezwolono, w razie zagroenia granic, na zwoanie pospolite
go ruszenia. Sam konstytucj O pospolitym ruszeniu uznano za
rwnowanI z pierwszymi i drugimi wiciami, trzecie mia wy
da senat. wiadectwem niewiary, eby do tego doszo, czy ra
czej cofnicia si przed zamaniem prawa, ktre dowdztwo
nad pospolitym ruszeniem koronnym zastrzegao dla krla, by
o pominicie, kto po jego nieobecno miaby dowodzi.
Krlowi, "dla poratowania ... na t drog", ze wszystkich wo
jewdztw Wielkiej i Maej Polski obiecano 10 0 z, tyle z
Litwy, ponadto pogwne ydowskie koronne i litewskie, pobr
anowy i czopowe z wojewdztw pruskich, to jest chemiskie
go, malborskiego i pomorskiego.
Dla tych powiatw i wojewdztw, ktrych posowie nie po
jli uchway podatkowej, tumaczc, e nie maj sprawy poboru
w instrukcji, a wadz stanowienia ograniczon krl zwoa no
we sejmiki. Te zebra si winny 20 lipca 1593 roku.
2 BPAN Kr rkps 293 k. 1. Kopia pzwolenia wyjadu do Szecji, 15 VI
1593. BUW rkps 4 nr 48. Asekuracja krla JM., nr 49, Asekurac sranw ko
ronnych ...
26
Nie dokonana zostaa inkorporacja Estonii. Krl obieca jed
nak, to uczyni.
Sejmiki potwierdziy' uchway, wyraziy niezadowolenie z
przebiegu obrad, zwszcza z pozostawienia otwart sprawy
Estonii i, jak redzki, zaday w instrukcji danej wysanym do
monarchy posom, aby inkorporacji dokona jeszcze w czasie
drogi do Szwecji. "Serio si u Jego Krlewskiej Moci doma
wia maj, aby ... bdc w tej drodze swej, do skutku to Jego
Krlewska Mo przywie raczy, tak jakby Koronie jako
wasny czonek jej bya przywrcona". W odpowiedzi monar
cha wyrazi nadziej, e Wielkopolanie poprzestan na tym co i
sejm, zreszt, aby wierzyli, e po powroie dopei obieticy.
U schyku sierpnia orszak krlewski opuci Warszaw.
Pierwsz cz drogi przebyto na pokadzie statkw wila
nych, w Gdasku miano przesi si na okrty szwedzkie. Po
niewa eskadra, ktr dowodzi admira Klas Fleming, liczya
ich zaledwie 27, wynajto jeszcze 30.
Krlowi towarzyszya ona, Anna, i siostra, Anna Wazwna.3
Licznie stawia si szlachta polska i litewska (wielu przyb
dzie w roku nastpnym, wprost do Szwecji), co uzna trzeba za
wiadectwo zaintereswania nowym sojusznikiem. Z ludzi za
cznych, i ktrzy znacznymi sta si mieli, wyruszyli: pc
lerzy koronny Jan Tarnowski, podskarbi koronny Mikoaj Da
niowicz, wojewoda sieradzki Olbracht Laski, kasztelaowie,
nakielski Andrzej Czaowski i czycki Stanisaw Bykowski,
przyszy kanclerz koronny Szczsny Kryski i przyszy wojewo
da lubelski Jakub Sobieski, a ponadto Gabriel Wojna oraz
Adam Stadnicki ...
Mao fortunna okazaa si obecno nuncjusza papieskiego,
Ger Ma1aspino, ktry pyn wiajc wol Klemen
sa VIII.
Gdy papie udzi si nadziej, jeli nie przywrcenia Szwecji
na ono Kocioa rzymskiego, to przynajmniej zyskania przez i
dla katolikw pola dziaania, Szwedzi w obecnoci duchow-
1 BN rkps 4 k. 141. Listy G. Wojny do Mikoaja Krzysztofa RadziwiHa
Sierotki pisae w Sztokholmie; K. Z b Y l i t o W s k i, Droga do S=ecji .. . , w:
K. W. W 6 j c i c k i, Bibliteka staroytna pisarzy polskich t. 2, Warszawa
1843; J. p e r t e k, Polac na morzach i oceanach, t. l, Pozna 1981, passim.
27
nych dostrzegli potwierdzenie swych obaw, wiadectwo wro
goci Zygmunta Wazy wobec luteranizmu oraz zamiar odra
dzania katolicyzmu. W rezultacie, jak pisa nawizujc do wy
darze owych d szczliwy kuzyn krlewski Gustaw II Adolf,
obecno nuncjusza bya cieriem w nodze monarszej.
16 wrzenia 1593 roku fota krlewska wysza w morze.
Podr okazaa si nad wyraz mczca. Burza rozpdzia ok
rty. Cz zatona. Niektre schroniy si w Danii. Szcz
ciem przed rozpoczciem wyprawy nadeszy od Chrystiana IV
paszporty gwarantujc bezpieczestwo. Inne z okrtw kr
lewskich zawijay do Sztokholmu pojedynczo, ale jeszcze w po
owie padziera spord 57, ktre wypyny z Gdaska,
brakowao 24.
Zapowiedzi kopotw by, zdawa si by, przebieg obradu
jcego jeszcze przed przybyciem Zygmunta synodu lutera
skiego w Uppsali. Zgomadzeni w zaaprobowanej przez ksicia
Karola uchwale (25 II 1593) uznali luteranizm za religi pa
stwow, odrzucili liturgi wprowadzon w roku 1576 przez Ja
na III, a opisan w tzw. czerwonej ksidze, i uzalenili prawo
pobytu ludzi innych wyzna od rezygnacji z publicznego wy
znawania wiary. Zarazem jak groba zabrzmiay sowa Nicolasa
Botiensisa, ktry obradami kierowa: "Szwecja to teraz jak je
den m, wszyscy mamy jednego Pana i Boga" 4.
Przyjcie w Szwecji zdawao si jednak obaw nie po
twierdza.
Modego wadc wita stryj, ksi Karol, stany Krlestwa,
tumy ludzi. Powoli przystpowano do rozmw, ktre poprze
dzi miay koronacj. Praw do tronu nie kwestionowano, chcia
no jedynie zyska moliwie duo. Zreszt i Zygmunt Waza, jak
zauwaono, "nie pieszy si ze sprawami szwedzkimi".
Z czasem rozesza si jednak wiadomo, e ksi Karol,
cho nie zdradza wrogoci, chce wadc-katolika uwizi.
Przeszkodzi temu miaa zdecydowana postawa otaczajcych
Zygmunta Polakw, zwaszcza wojewody sieradzkiego, 01-
brachta Laskiego. Za w listopadzie 1593 roku posaniec z li
stami kr61ewskimi znalaz si w niebezpieczestwie ycia zagro
ony przez tych, ktry go mieli przeprowadzi na okrt. Za-
4 Cyt. za I. A n d e r s s o n, Dzieje Szwecji, Warszawa 1967, s. \31.
28
mierzone dziaanie? Przypadek? Uratowa si przecie i wri,
acz pieszo, do Sztokholmu, budzc zdziwienie i gniew. s
Ostatecznie, Zygmunt Waza zyska niejakie ustpstwa dla ka
tolikw, jednak musia zgodzi si na wydanie pierwszego
w dziejach Szwecji tw. zarczenia krlewskiego. Gwarancji za
chowania w caoci przywilejw szwedzkich poddanych oraz
oddania wadzy na czas swej nieobecnoci radzie regencyjnej,
ktrej przewodzi bdzie ksi Karol. Dopiero wwczas,
19 lutego 1594 roku, odbya si w Uppsali, dokonana przez
duchownego luteraskiego, koronacja krla oraz krlowej.
Nastpne miesice zja podr po odziedziczonym krle
stwie, po czym w lipc 1594 roku Zygmunt wrci do Polski.
Zoono sytuacji ukazya si pocza z czasem. Z miesi
ca na miesic, z roku na rok silniej. A raczej - pogbia si
rozdzia midzy Szwecj a Zygmuntem Waz, midzy Szwecj
a Rzeczpospolit, ktra jawia si niby narzdzie, za pomoc
ktrego krl mgby pdj prb zdawienia luteranizmu.
Znamiennym przykadem siy przeciwiestw, saboci krla,
zdecydowania poddaych, bya uchwaa radzcego w SOderko
ping riksdagu (sejmu), ktry w roku 1595 usun katolikw
z granic krlestwa.
W rezultacie w grudniu tego roku pad ostatni bastion kato
licyzmu szwedzkiego, przeywajcy okres rozkwitu klasztor
brygidek w Vadsten, ktrego zakonnice, zmuszone do opu
szczenia kraju, znalazy schronienie w - Polsce. 6
Kwesti otwart pozstaje, ile na przebiegu zdarze zawaya
osobowo gwnych bohaterw dramatu, krla i ksicia Karo
la, ile obraz Rzeczypospolitej, jaki istia w Szwecji, ile za
niedogodno powstago zwizku dla kadego z tworzcych go
pastw, a zwaszcza d Szwecji.
O sporze Zygmunta z Karolem, krla i ksicia, powiedzie
mona, e jego znacznie jest przeceniane.
Szwecja wiadoma bya nie rozstrzygnitych po rok 1595 sto
sunkw z Moskw. Ta trwajcego zagroenia ze strony Da
nii. Groby wybuchu wojny domowej, mniejsza nawet, i miaa
to by wojna religijna, ktra w istiejcej sytuacji grozia nieob-
, BN rkps 4 k. 145. Gabriel Wojna do Mikoaja Krzysztofa RadziwiHa
Sierotki, 2 XI 1593 Sztokhlm.
R. W e h n e r, Jesire i Nod Paderbor 1974, s. 28 i nast.
29
liczalnymi konsekwencjami. Z Polsk nie czyo j nic, dzieliy
denia, interesy, odcucia: ch panowania na Batyku i nad
jego wybrzeami, pozucie zagroenia granic i wiary lutera
skiej przez polski katolicyzm, wasne ubstwo oraz ch jego
rekompensaty.
Krl, ktry przebywa w Polsce, cho stwarza nadziej na
wzrost potgi poszceglnych rodw i grup, nie zapewnia ani
sprawnej obrony granic, nie mwic o ich rozszerzeniu, ani
bezpieczestwa wewntznego. Nieobecny w Szwecji, musia
by przez kogokolwiek zastpiony. Tumaczyoby to wyran
rozbieno postaw stojcego na czele rady pastwa ksicia Ka
rola oraz krla, a zem brak znamion osobistej nienawici
czy, u ksicia, bezwzgldnego denia do korony krlewskiej.
W rezultacie prby przeciwdziaania swoistemu usamodziel
nianiu si ojcowizy, jakie poejmowa Zygmunt Waza, jego
denie do zapobieenia narastajcym przedziaom, nie daway
i nie mogy dawa pdanego rezultatu. Najmniej szczliwym
pomysem bya prba odziaania poprzez Rzeczposplit.
Obradujcy w Warszawie sejm walny 1596 roku (26 III -
13 V 1596) uchwali wysanie do Szwecji poselstwa, kt6re miao
upomnie szwedzkich podanych Zygmunta, by dochowywali
krlowi nalenego psuszestwa.
Listy wierzytelne, opatzone dat 7 maja 1596 roku, podpisa
pierszy senator Rzezypospolitej, arcybiskup gnienieski,
Stanisaw Kowski.
Posowie, Stanisaw Dziaski, kasztelan elblski, Stanisaw
Cikowski, podkomorzy krakowski, i Mikoaj Sapieha, wojewo
dzie miski, do kt6rch doczyli wyznaczeni przez krla jego
szwedzcy doradcy: Bonde, Brahe, Stenbock, 6 padzier
1596 roku otrzymali audiencj u stan6w szwedzkich.
23 padzierika udzieli odpowiedzi ksi Karol, ktry zara
zem ogosi, e w zaistiaej sytuacji wycofuje si w zacisze
domowe 7. Byo to jednak ustpstwo pzore, a raczej odwle
czenie wybuchu i rozstrzygnicia. W roku nastpnym, 1597,
riksdag, kt6ry zebra si w Arbodze, udzieli ksiciu poparcia,
potwierdzi postanowienia synou z Uppsali i wezwa Zyg
munta do przybycia.
7 A pssta: E. B a r w i s k i (wd.), Dirusze sejme. R. 1597,
Kaw 197, s. 185-239.
30
W Rzeczypospolitej godzono si, e wadcy naley udzieli
pomocy, uznano bowiem, e wszystko to pachnie buntem, r
niono si jedynie w opiniach, czy ma to by pomoc dyplomaty
czna, ponowne wywarcie presji na Szwedw, czy inna. Gdy w
czasie wotw senatorskich podczas sejmu 1597 roku jedni radzi
li sucha relacji z odbytego poselstwa, inni, jak wojewoda wi
leski, hetman wielki litewski, Krzysztof Radziwi Piorun,
opowiadali si za dziaaniem . .Nard Polski i Wielkiego Ksi
stwa Litewskiego wiary swej i wszelakiej pomocy ... dla bezpie
czestwa ... Panw swych nigdy nie aowali"8. Owszem,
wszystkich tych, ktrzy temu si sprzeciwiali, uznawa za zdraj
cw ojczyzny i nie chcia mie w kraju.
Z do rnym przyjciem spotka si zamiar wyjazdu, ktry
krl przedstawi w instukcji rozesanej na sejmiki przed zwoa
nym na 8 marca 1598 roku sejmem.
Szlachta kaliska i pozaska prosia, aby nie odjeda, eby
raczej rad ni broni chcia rozwiza konfikt, aby ponownie
wysano do Szwecji posw. Dopiero gdyby wszelkie proby
o zmian postawy krlewskiej zawiody, miano rozwaa, jakby
to wszystko przeprowadzi, eby byo i bezpiecznie, i z godno
ci nalen wadcy, i bez wcignicia Rzeczypospolitej w spra
wy szwedzkie: "bez zacignicia Krlestwa".
Sejmik mudzki, ktry owiadczy, e "obecno Jego Kr
lewskiej Moci ze wszech miar nam zawdy potrzebna i mia
jest", pisa, e nie chce krlowi zagradza drogi, owszem, y
czy, aby j odby 9.
Podobnie przebiegay obrady sejmu (8 III - 13 IV 1598).
W atmosferze rozbienoci opinii i przekonania o koniecznoci
ustpienia wadcy.
W podjtej uchwale krl przyzna, i by usilnie proszony,
aby nie odjeda, .gdy te pastwa obecnoci krlewskiej po
trzebuj", gdy jednak owiadczy, .e o zatrzymanie i uspoko
jenie tamtego krlestwa szwedzkiego idzie", zezwolono na wy
jazd. Monarcha musia jednak raz jeszcze wyda pisemn gwa
rancj swego powrotu w oznaczonym czasie, stany Reczypos-
8 Ct., T, t. 97 pz. 6. Wota seatorskie.
9 AGAD, AR, dz. II nr 243. Intrkcja. . . Ksistwa

mudzkigo n sejm,
21 I 1598.
31
politej za udzieliy zapewnienia dohowania nalenego psu
szestwa.
Zreszt powtarzano konstytucje sejmu 1593 roku, ktre z
pwi miay bezpieczstwo granicom i spk6j obywatelom na
czs nieobecoci monarchy.
Samemu Zygmuntowi ofarowano na koszta wyprawy
30 0 z z Korony i 1 ( 0 z z Litwy.
WOJNA
Do dziedzicznego krlestwa Zygmunt Waza jecha jao jego
wadca "dla uacnienia tych tam trudnoci i dla gruntownego
postanowienia onego".
Oddziaami, ktre prowadzi -4 ludzi -dowozi sena
tor Rzeczypospolitej, wojewoda wendeski, Jerzy Farensbach.
Wojsko opacone byo z pienidzy ofarowanych przez sjm.
Prawda, e zacignito je w sub Zygmunta Wazy jao kla
Szwedw, Gotw, Wandalw etc. etc., przecie nie zmieniao
to wywoanego wraenia. W Szwecji widziano przede wszyst
kim, e krl przyby na czele obcych wojsk, a zatem zama
prawa Krlestwa. Pozwolio natomiast pozostawa w zgoie
z prawami Rzeczypospolitej, ktre wzbraniay podejmowaia
wojen bez aprobaty sejmu, jak rwnie z powszechnym prz
konaniem, e Polska winna wspomc i wspomaga wadc, je
nak bezporednio, sama, w sprawy szwedzkie si nie miesz.
Wierzono, take Zygmunt i jego szwedzcy doradcy, e dzie'
to nie wojna ze Szwecj, a nawet nie wojna domowa, lecz st
mienie jej zacztkw. I wypraw wespr ci wszyscy, ktrz
pozostali wieri prawowitemu monarsze, a przynajmniej byli
przeciwni ksiciu Karlowi: Szwedzi i Finowie, std pra
krla bya odmowa przepuszczenia odziaw przez teryorium
pastwa moskiewskiego, mianowicie przez zwrony w rk
1595 Iwangorod.
Zdaniem Zygmunta Wazy dochowywaa mu wieroci za
komita wikszo narodu, co istotie nadawaoby wrawie
charakter przybycia krla dla uporzdkowania spraw klestwa.
Jak wykaza bieg wydarze, jeli nawet bya to cz znaczc,
to zarazem biera, a to z racji trwajcego pozucia zroenia
wiary, granic, wasnego bezpieczestwa, zreszt umiejte wy-
Rotmistr hur
Wg o 8. G
z
nyZygllll
i K ru
16
Husare z koca XVI
i pcztku XVII wie
ku
Bita p Kircholmem
Krzsof Radiw
MI, r Df WI
w M. MIY
J. Lr, llr.f w mir z rou 16
Jan Karol Chokiewic
Portrt pi lIXVII w.
Zygmunt III
Bitwa pod Kircholmem
Mai. W.Konak
Stanisaw kiewski
Portret nieznanego malarza
Jan Karol Chodkiewicz
Wg poretu A. van Dyca rl. G.
Segher, rt. J. Meynl
Bitwa pod Kokenhauzen
J. Lauro, litografia wg miziorytu z
roku 163
Zdyc Koeue
J.lr.lr w myz ru 16
33
korzystywanego przez ksicia Karola. W roku 1 60 jeden
z czoowych rowiercw litewskich, Janusz Radziwill, wspom
n, i "za ostatim byciem Jego Krlewskiej Moci w Szwecji
udawa to gupiemu ludowi, e hajducy mae dzieci jedz" I.
Z niejakim uproszczeniem mona przyj, e po stronie krla
opowiedziaa si moa i najmoniejsza szlachta, gdy ksicia
popar wpywowy kler luteraski, wolni chopi, mieszczanie.
Przygotowania zakoczono u schyku lata.
3 sierpnia 1 598 roku fota krlewska, ktr tworzyo 85 stat
kw, w czci poyczonych, w czci wynajtych, wreszcie
aresztowanych, co zreszt przesdzao o jej wartoci, podniosa
kotwic i opucia Gdask.
.
Mimo burzy rejs i pierwsze kroki na ziemi szwedzkiej byy
pomylne.
Zajto Kalmar, twierdz, o ktrej z racji jej pooenia m
wiono, e 'stanowi klucz do krlestwa, a przecie teraz otworzy
a bramy przed krlem.
Do przypadkowo - Sztokholm. Mianowicie jeden z okr
tw burza zagnaa pod miasto. Polacy, dowodzeni przez Sa
muela Laskiego, po wyjciu na ld przekonali si, e zamek
pozbawiony jest wojska, a mieszczanie do walki si nie kwapi.
Sam krl do stolicy jednak nie dotar. Ju w pocztkach drogi
jego fot rozpdzia kolejna burza (wypraw ldem uniemoli
wio, a przynajmniej utrudnio zrzucenie mostw i zasieki na
drogach. Po latach w instrukcji przed sejmem 1600 roku uzna
to za jedn z przyczyn niepowodzenia, niemonoci szybkiego
i bardziej zdecydowanego dziaania). Gdy zatrzyma si w swym
zamku Stmgebro, doszo do spotkania z ksiciem Karolem
i rozmw, w ktrych w roli mediatorw wystpili posowie kur
frsta brandenburskiego, margrabiego Anspachu i ksicia me
klemburskiego 2. Poprzedzone niezamierzonym starciem, a ra
czej potyczk, skoczyy si niepowodzeniem. Jak pisa Zyg-
I BUWi F 3 n 273, s. 97. Janusz Radziwi do Krzysztofa Radziwia
Piorna, 21 XI 160 Kokenhauzen.
2 Biblioteka im. M. Sahykowa-Szczedrina. Leningrad. Otdie Rukopisiej.
Sobranije N. N. Dubrowskogo. Awrografy 152 k. 6. Zygmunt III d N
17 XI 1598 Gdask (cyt. dalej Awtografy). Awtografy 234 n 177. Krzysztof
Radziwi Piorun do Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, 6 XI 1598 Koj
danw. BPAN Krik rkps 293 k. 19. Ksi Karol do Stanw Szwecji, 4 XI
1598 Nykoping.
34
munt Waza, z winy ksicia, ktry przedstawi warunki, jakich
monarcha bez uchybienia swej godnoci nie mg przyj.
Rozmowy jednak wznowiono, ju po odjedzie posw ksit
niemieckich, poprzez przedstawicieli obu stron i ponownie bez
powodzenia. Owszem, krl poczu si zagroony przemieszcza
niem wojsk ksicych i rozkaza odwrt do pobliskiego Linko
ping. W lad za nim ruszy ksi. Krl wyprowadzi wojsko
w pole, ale ksi przed bitw si uchyli. Do starcia doszo pod
nieobecno wodzw, kiedy oddziay ksice podjy prb
opanowania mostu przez rzek dzielc obozy. Samorzuty
atak piechoty krlewskiej, Niemcw i Wgrw, przynis jej
pocztkowo sukces, przeciwnik zosta odparty, gdy jednak lu
dziom ksicia przybyy posiki, gdy piechoty nie wspara kr
lewska jazda szwedzka, zwycistwo przerodzio si w porak.
A raczej w jej zapowied. Walk przerwao bowiem wysanie
przez ksicia parlamentariuszy ... Rozdzielono walcych, po
czym wznowiono rozmowy, ktrych ukoronowaniem sta si
zawarty 29 wrzenia ukad w Linkoping.
Wadca przyrzek zwoa w lutym 1599 roku riksdag, wzi
udzia w obradach, radzi nad przywrceniem spokoju w kraju.
Obiecywa przebaczy winnym i odprawi bdcych w jego
subie Szwedw. W tym, czy raczej przede wszystkm, piciu
doradcw, a mianowicie: Gustawa Banera, Stena Banera, Er
Sparre, Ture Bielke orz GOrana Posse.
Nie czekajc wynikw ugody, umoniwszy Kalmar, Zyg
munt Waza ruszy jednak do Gdaska. Do Polski wrci w po
cztkach listopada przekonany o koniecznoci prowadzenia
walki, nie za przetargw z poddanymi, zwaszcza e ukad si
w riksdagu zdecydowanie sprzyja ksiciu Karolowi.
By wiadomy pogarszania si sytuacji.
Obradujcy w Jonkoping riksdag wezwa krla, aby w prze
cigu 4 miesicy zwoa zgromadzenie stanw i wzi udzia
w jego obradach. Gdy tego nie uczyni, 24 lipca 1599 roku
pozbawi go tronu n rzecz syna, urodzonego w roku 1595 kr
lewicza Wadysawa, zastrzegajc jednak, e chopiec winien
by w przecigu 6 miesicy przywieziony do Szwecji i tu,
w wierze luteraskiej, wychowany. Przez krla i ojca zostao to
i musiao zosta odrzucone, ale efekt tego osabi brak si, kt6re
umoliwiyby dziaania na miar powagi sytuacji.
Szukajc pomocy Zygmunt Waza zwrci si do papiea.
35
Prbowa zblienia z prawosawnym wadc Moskwy. Obesa
poselstwami katolikw: Habsburgw, cesarza i krla Hiszpanii
oraz protestantw, krla Danii i Anglii, ksita Rzeszy i miasta
Hanzy.
Wystpowa jako krl Szwedw, Gotw, Wandalw etc. etc.,
ale wiedziano, e jest wadc potnej Rzeczypospolitej, ktrej
postawa wiele znaczya w europejskich ukadach.
Prosi o wspdziaanie w walce ze zbuntowanymi pod
danymi.
Przychylny odzew zyska w Hiszpanii, gdzie Filip III naka
za zatrzymanie bdcych w portach statkw szwedzkich. Krt
kotrway wrd Lubeczan. Gdy bowiem fota szwedzka pocza
zagaria ich statki, cfnli zadeklarowan pomoc.
Nie przyniosa spodziewanego efektu misja Samuela Laskie
go, ktry u ksit Rzeszy, zwaszcza u elektora brandenbur
skiego Joachima Fryderyka, mia si stara o subsydium na za
kup statkw i zaci oierzy.
Penym niepowodzeniem zakoczyo si poselstwo Adriana
Rembowskiego u cesarza. Rudolf II nie zgodzi si na przerwa
nie handlu ze Szwecj, na prowadzenie w pastwach Rzeszy
zacigw, na sojusz z Lubek. Owszem, mwi o chci ksicia
Karola do zgody 3.
Jednoczenie rysowaa si groba zwrconego przeciw Polsce
zblienia Szwecji z Moskw, ktr sygnalizowaa yczliwa po
stawa Borysa Godunowa (1598-1605) wobec ksicia Karola 4.
Jakby w odpowiedzi, w roku 1600, po wstpnej korespondencji,
Zygmunt III wysa do Moskwy wielkich posw, Lwa Sapie
h, Eliasza Pielgrzymowskiego, kanclerza oraz referendarza li
tewskiego, i Stanisawa Warszyckiego, kasztelana warszawskie
go, ktrzy mieli nie tylko przeduy rozejm, lecz t, a raczej
przede wszystkim, wystpi z projektem unii obu pastw, mo
skiewskiego i Rzeczypospolitej 5.
l B. J a n i s z e w s k a - M i n c e r, Rzeczposolira PolsM w larach
1600-1603, Bydgoszcz 198, passim. BPAN Kri rk ps 14poz. 8. Odpo
wied csarza na pselstwo Adriaa Rembowskiego, 5 III 160.
B. F lo r i a, Pribarijskie goroda i wnieszniaja polirika russkogo prawiriel
sIwa w konce XVI -naczale XVII w., w: MiedunaTodnyje otnoszeija w Ce
IralnoJ i Wosrocznoj JewToie i ich isrorografia Moskwa 196, s. 10-25.
K. T Y s z k o w s k i, Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 1600 T., Lww
1927, passim.
36
Zgodie z propozycj obaj wadcy zachowywali swe preroga
t, ale po mierci Borysa jego miejsce zajmowa krl. Jeli
pierwszy zmarby Zygmunt III, dokona miano by elekcji,
w ktrej pierwszestwo zastrzegano dla krlewiczw, a dopiero
po nich wybra cara. W kadym wypadku byoby to istote
ograniczenie wolnej elekcji. Elektorami pozosta miaaby caa
szlachta Rzeczypospolitej i posowie moskiewscy ...
Utrzymujc odrbno terytorium, przewidywano swobod
przemieszczania si ludnoci.
dano tolerancji wyzaniowej, cho ograniczonej do katoli
k6w i prawosawnych.
Mwiono o wsplnej mennicy.
Chciano zaoy wsplny skarb w Kijowie dla potrzeb obro
ny przed najazdami tatarskimi oraz utworzy wspln fot.
W razie uzyskania zgody, godzono si uzna tytu carski
wadcy Moskwy, o ktry posowie moskiewscy toczyli boje je
szcze w czasie rozmw w Kiwerowej Horce i przed czym
Rzeczpospolita dotychczas si bronia.
Projekt by korzysty dla Rzeczypospolitej, a przynajmniej
nie traktowa obu przyszych czy raczej ptencjalnych pare
rw, rwno. Bojarzy orzucili go przecie nawet nie pejmu
jc dyskusji, zgodzili si natomiast (nie bez wpywu byo t
rozczarowanie przybyym rwnozenie do Moskwy posel
stwem szwedzkim) na przeduenie rozejmu do roku 1622.
W Polsce uznano to za minimum tego, czego ozekiwano. "I
nie we wszystkim stao si dosy ekspktacji naszej ... c cy
ni, Panu Bogu to pruczy" pisa po powrie Lwa Sapiehy
arcybiskup gnieieski, Stanisw Kowski 6.
W kadym wypadu, usuwao gro wojny z dwoma naraz
ssiadami, a zwaszc z t, kt6rego si obawiano, choia
i samo ptwierdzenie ukadu nie obyo si b tudnoci.
Gdy bowiem przyszo do zaprzysienia rozejmu prez)6la,
okazao si, e psowie moskiewscy, Micha Satykow-Moro
zow, Wasilij Oleszczejew i Maasij Wsiew, nie przyzaj mu
t kla Szwed6w, Got6w, Wadalw etc. etc., a tae o-
6
Rela psw: I. T u r g i e n i e w, Akr irDzeskje ornnczjesa
kRosni ... , S. Petersburg, t. 2, 182, s. 52. Lew Sapieha, Stanisw Warzyci,
Eaz Pielowsli do Zygunta III, 16 III 161 MOjsk. BPAN Kraw
rkps 352 k. 120. Stanisaw Kaowski do Lwa Sapiehy, 29 IV 161 owicz.
37
noszcych si do Infant. Zagroono, e krl kae im wraca
z niczym. "Moskwa powiedziaa, choia i zaraz gotowimy e
gna". Ostatecznie, ustpi ten, ktremu bardziej zaleao,
Zygmunt III. Zgodzi si zaprzysic ukad w przedstawionym
brzmieniu tumaczc, e czyni to jako krl polski i wielki ksi
litewski i do Polski oraz Litwy traktat si odnosi. Nakaza jedy
nie zapowiedzie posom, e "owiadczy si przed Panem Bo
giem, wszystkim wiatem i wami samymi, e sobie swego tytu
... prawa swego, nie upuszcza". Posowie odpowiedzieli: "to
wszystko Pan Bg bdzie wiedzia i Hospodar nasz" 7.
Zwracajc si do Rzeczypospolitej Zygmunt III wskaza, e
dziaalno ksicia Karola zagraa jej wadztwu w Infantach.
W instrukcji przed zwoanym na dzie 9 lutego 1600 roku
sejmem inforowa o zblieniu zbuntowanych z Moskw, co
stanowi jawn grob i dla granic Litwy. Pisane to przecie by
o przed zawarciem ukadu rozejmowego:
"Idzie i o Infanty, na ktre wielki koszt uczynia Rzeczpos
polita, idzie i o bezpieczestwo Wielkiego Ksistwa Litewskie
go, na kre t wicej oko mie tzeba za spiknieniem si tch
obydwu, Moskiewskieo.i Karolusa".
Wzya do narad, ale wskazywa zarazem i na potrzeb
sprawniejszego n w latach poprzednich ich prowadzenia.
Dla siebie prosi o pzwolenie ruszenia do Szwecji, gdy na
dejdzie dogodny moment, aby przeszkozi dalszemu umac
nianiu si przciwika.
"Ludzie tameczni ... mogliby sta przy Krlu Jegomoci jako
Panu swm, gdyby go z sob widzieli" 8.
Jao, 2 maja 1599 roku, skapitulowa pozbawiony dostaw
ywnoci Ka.
Rejs 8 okrtw krlewskich jesier tego roku, prba ldo
wania w Avsbrgu i wywoania pwstana zakoczya si re
powonem. Nie tl klsk w walc, ile brakiem ozewu.
Nie oniesiono sukcsu w bezporednich starciach zbroj
nych.
Dowozone przez wojewo wendeskiego Jerzego Farens
bacha odzia, n ktre skdao si 6 jady Kaspra Tyzen-
1 Awtogaf 152 k. 671 O pzez z Mosk 5/-2 //62 Wio.
8 W. D wo r z a c z e k, o. ct., 5.212. Lgaca d k. A. Opik . . .
n semk ptdr, 2 XI 159.
38
hauza, oKoo 10 szlachty infanckiej i nieco estoskiej, we
wrzeniu 1599 roku dotary do Rewia. Do miasta jednak ich nie
wpuszczono. Gdy nadesz wiadomoci o sukcesach ksicia Ka
rola w Finlandii, Farensbach rozpuci szlacht i wrci w gra
nice Rzeczypospolitej 9.
Karol opanowa wier Zygmuntowi Wazie Finlandi,
a w pierwszej poowie 1600 roku prbujc pozosta na uboczu
toczcego si konfiktu Estoni, po czym oddziay szwedzkie
wkroczyy do Infant.
W Polsce instrukcj przyjto yczliwie.
Jan Zamoyski za szybkim rozstrzygniciem absorbujcego
krla problemu opowiedzia si ju w grudniu 1598 roku.
Rozumiabym, abymy zaraz na dobr jak potno Jego
Krlewskiej Moci zezwolili, eby trudnoci tego tam krlestwa
mg jako naj prdzej uprztn" pisa do wojewody wileskiego
i hetmana wielkiego litewskiego, Krzysztofa RadziwiHa Pioru
na
10.
Powszechnie upominano si o przyczenie Estonii.
Niekiedy, aby uatwi decyzj, przed ktr krl broni si od
chwili wyboru, wskazywano, e pozwoli to na przeksztacenie
Infant w ksistwo i oddanie go krlewiczowi Wadysawowi, co
z kolei utoruje mu drog do tronu Rzeczypospolitej
11.
C do moliwoci wyprawy do Szwecji, pzostawiono to
zgodzie ogu. Uchwalenie podatkw uzaleniono jednak od
speienia przedkadanych postulatw, zreszt ostateczn ak
ceptacj zastrzegano dla sejmiku relacyjnego.
Dla biegu wydarze istotne byo, a raczej by miao, e go
dzono si na wojn o prowincj. Chciano walczy, cho nie
z myl o opanowaniu Szwecji i oddaniu tronu Zygmuntowi,
lecz obrony, a w istocie opanowaniu Estonii. 12 marca 16 ro
ku Zygmunt Waza ustpi bowiem i inkorpracji dokona.
Sejm rozszed si nie podejmujc uchwa, ale decyzj krlew
sk przyjto do wiadomoci. Owszem, pytano, czy a inkorp
racyjny zosta wydany i gdzie si on znajduje? Obradujce za
S. H e r b s t, Wona infancka 160-1602, Warszawa 1938, s. 2-3.
10 Archiwum Domu Radziwiw. Wyd. A. Sokoowski, Krakw 1885, s. 142.
Ja Zoyski do Krzysztofa Radziwia Piorua, 14 XII 1598 Zo.
II
BPAN Krik rkps 32 k. 35. Use ,e:1
C
o seeoa lieeski
g
o d Krla
Jegoc b. d.
39
po sejmie sejmiki, cho wojny nie uchwalono, zgodziy si na
pobr, ktry przeznacono na zacigi.
Pozorie oznaczao to zerwanie z dotychczasow polityk.
W istocie jednak, i w latach nastpnych, godzc si, a nawet
aprobujc wysiki Zygmunta III podejmowane dla odzyskania
ojcowizny, czyniono to w obronie wasnych interesw.
W obronie granic. Aby przeszkodzi przeksztaceniu Batyku
w wewntrzne jezioro szwedzkie. Walczc o dostp do morza.
Bez wzgldu bowiem na motywy, jakimi kierowa si Zyg
munt III, jego denia, przynajmniej w czci, ktra zakadaa
wyparcie wojsk Karola, to jest szwedzkich, z Infant, byy
zgodne z obiektywnym interesem Rzeczypospolitej i z da
niami spoeczestwa.
Ryga speiaa wobec Litwy rol podobn do tej, jak od
grywa Gdask w stosunku do ziem koronnych.
Parawa (Pai i Narwa sta si mogy emporiami, przez
nie bowiem prowadziy szlaki czce Moskw z Europ za
chodni . .Ich towary przez naszych kupcw rce z naszym po
ytkiem i musz" pisano w okresie poprzedzajcym elekcj
Zygmunta III.
Bogate starostwa, z ktrych dorpackie, trzymane przez Jana
Zamoyskiego, obejmowao 6372 km
2
, liczyo 412 wsi i 14 fol
warkw, take powstae w nastpstwie dokonanej reformy ad
ministracji urzdy stanowiy rdo zysku oraz nadziei zy
sku
1
2
.
Z osobna Koci katolicki, czy cz tylko duchowiestwa,
podejmie prb nadania wojnie jakby charakteru wyznaniowe
go. Wojny w obronie wiary katolickiej oraz jej przywrcenia
w Infantach. Znajdzie to wyraz midzy innymi w modach na
intencj pokonania heretykw, ktre nakaza prymas, Stanisaw
Karowski, w roku 1601 i, silniej jeszcze, w kazaniu Piotra
Skargi wygoszonym w chwili wyjazdu krla z Wilna, a nastp
nie wydanym drukiem. Kazaniu, ktre wzbudzio nieprzyjazne
echa nawet poza granicami Polski. Jak groba brzmiay sowa:
.Poznaj co to Bg katolicki i jako swoich broni a blunier
ce niesprawiedliwe ponia umie".
1
2
A. T a r D a w s k i, Dziaalno gospodarcza Jana Zamoyskiego, Lww
1935, s. 10; E. T a r ve l, Folwark pan i podnyj, Talin 196, passim.
40
J ak wyzwanie - sowa zwrcone do wielowyznaniowego
wojska wielowyznaniowej Rzeczypospolitej:
"Wszystko wojsko jednego i prawego Boga katolikw chwali
i jemu suy. Jeli co jest trocha heretykw, tych bycie radzi
Panu Bogu pozyskali ... modlc si, aby towarzystwo ich, ktre
go uj nie moecie, szkody wam na asce Boskiej nie czynio i
gniewu Jego na was nie przywodzio" 13.
Zygmunt Waza zyska pomoc Rzeczypospolitej. Bezcenn,
bo nie byo innej. Wojskow oraz dyplomatyczn, wobec wad
cw postronnych. Wszystko to okupione drogo, bo ogranicze
niem swobody postpowania. Dziaanie siami Rzeczypospolitej
oznaczao bowiem, bez wzgldu na trudnoci z przedarciem si
do Szwecji i goszon celowo przeniesienia tam dziaa, woj
n w Infantach. Ta z, w istocie, przekrelaa nadziej na suk
ces ostateczny, na odzyskanie korony. C najwyej, nie pozwa
laa zapomnie o pretensjach do niej.
W roku 1600 na poczynania krla dawni poddani odpowie
dzieli pozbawieniem praw do tronu caej "plskiej" linii Wazw
i ofarowaniem korony przyrodniemu bratu Zygmunta Wazy,
przebywajcemu w Szwecji ksiciu Janowi (1 589-1618). Ten
jej nie przyj. Propozycj ponowiono i gdy zostaa raz jeszcze
odrzucona, zwrcono si do ksicia Karola, ktry w roku 164
wstpi na tron przyjmujc imi Karola IX.
3 marca rozpoz si proces doradcw Zygmunta. Dwa t
godnie pniej, 17 marca 1600 roku, Gustaw i Sten Banerowie,
Sparre oraz Bielke zostali skazani na mier i 20 marca straceni,
a Posse skazany n banicj opuci kraj.
Trway, a raczej rozlatyway si, traciy charakter wojny do
mowej, dziaania zbrojne.
Pierwszy ich okres, zwaszcza lata 1 600-1602, znany jest
dziki znakomitej pracy Stanisawa Herbsta, w ktrej m.in.
zamieszczono analiz geografczno-historycn Infant 14.
W lad za autorem powtrzy trzeba, e by to obszar wiel
koci okoo 83 000 km2, rozdzielony na mao zaludnione niziny,
13 P. S k a r g a, Wsiadnie na wojn. Kazanie, gdy niezwciony i Bogu mi
krl polski i szwedzki Zygmunt II... n konia swego do Inflant z wojskiem
ws ma . . . Krakw 162 ora w tomie Kazania przygodne, 1 61 0. Patrz te
S. H e r b s t, o. cit., 5.1 14.
" S. H e r b s t, op. ct., s. 1 1 j nast.
o miasta poniej 5000 mieszkanc
km
41
po czci porose puszczami, oraz wyyny, na ktrych domino
way pola uprawne i pastwiska.
Klimat by surowy i dla dziaa wOjennych niekorzystny.
Przeryway je wiosenne i jesienne roztopy, a dugie, surowe zi
my utrudniay pobyt wojska w polu.
Wszystko to powodowao, e wojska dziaay wzdu nieli
cznych traktw komunikacyjnych. Podnosio to zarazem zna
czenie miast lecych w punktach wzowych, zwaszcza RewIa
(Tallinn), Fellina (Viljandi) i Dorpatu (Tartu). Szwedzi ponad
to mogli wykorzystywa drog morsk.
W marcu 1600 roku doszo do narad w Warszawie z udzia
em krla, wojewody wileskiego i hetmana wielkiego litew
skiego, Krzysztofa Radziwia Pioruna, wojewody wendeskie
go, Jerzego Farensbacha, oraz kanclerza litewskiego, Lwa Sa
piehy. To, co postanowiono, suyo raczej przewlekaniu wojny
ni jej prdkiemu koczeniu.
Zygmunt Waza z niechci myla o przekroczeniu przez od
dziay Rzeczypospolitej dawnych granic szwedzkich. By moe
zawaya tu obawa przed wraeniem, jakie wywoa to i w Szwe
cji, i w Estonii, skd napyway wieci o nieprzychylnych Polsce
nastrojach miejscowej szlachty. Przede wszystkim nie pogodzi
si chyba z decyzj, ktr musia podj, by zyska niezbdn
pomoc, z dokonan inkorporacj, ktra wci jeszcze oznaczaa
raczej oderwanie Estonii od dziedzicznego krlestwa ni przy
czenie do elekcyjnego. Ostatecznie podzieli opini Jerzego
Farensbacha, aby ograniczy si do posuni obronnych, c
tumaczy mona saboci wojska, nie przesdzi sprawy do
wdztwa nakazujc wodzom, Radziwiowi i Farensbachowi,
porozumiewanie si, wreszcie, zastrzeg dla siebie decyzj w
odniesieniu do akcji ofensywnych wykraczajcych swym zasi
giem poza ziemie Rzeczypospolitej. 30 sierpnia 1600 roku, o
powiadajc na list Krzysztofa Radziwia Pioruna, ktry pyta,
czy oddziay mog wkroczy do Estonii, przypomnia, het
man mia porozumie si z Farensbachem i wstrzyma decyzj
do czasu otrzymania wsplnej oceny sytuacji. "Na adn (si)
stron ze zdaniem naszym nie skaniajc, oczekiwa responsu
Uprzejmoci Waszej bdziemy" 15.
" Racz. rkps 72. Zygmunt III do Krzysztofa RadziwiHa Pioruna, 30 VIII
16 Warszawa.
42
Bdne, a co najmniej niezrczne, co w wypadku Zygmunta
Wazy stanowio ewenement, byy decyzje personalne.
Hetmanowi wielkiemu litewskiemu, Krzysztofowi Radziwi
owi Piorunowi, pozostawi co przygotowa prowadzonych
w Litwie. Odmwi odania buawy polnej, a choby regimen
tarstwa nad oddziaami zacinymi Januszowi Radziwiowi.
Nie znalaz godnego tej funkcji wrd wymienionych przez
hetmana. .Moe tam komu inszemu poruczy - pisa
w czerwcu 160 roku Jarosz Woowicz - byle nie z tych, co
na regestrze posae Wasza Ksica Mo, gdy te przygani
im, e nie bywali nigdy na wojnie"
16.
W istocie, urodzony w roku 1579 starszy syn hetmana, Ja
nusz Radziwi, walczy w czasie pobytu we Francji pod
Amiens (1597. Pniej pojawi si na Wgrzech, w obozie
arcyksicia Macieja, gdzie wprawdzie w bojach udziau nie
bra - .w potzebie adej nie by, bo jej te nie byo, kilkam
tylko harcw widzia" -przyglda si przecie szacom, oko
pm, efetom prac oblniczych, ktre doprowadziy do kapitu
lacji Budzinia 17.
W sumie krl moe nie zniechci hetmana do prac, jakie ob
ciay go z t peionej funkcji i miejsca zajmowaego
w Litwie, przecie i nie zchci.
Krzysztof Radziwi Piorun mg si czu uraony, e nie
moe uprosi u wadcy podanej nominacji. Hetman uraony
by musia, bo monarcha podawa V wtpliwo prawa zawarte
w day mu przywileju, zgodnie z ktrym w mia gos
niemal decydujcy w obsadzie wszystkich urzdw wojsko
wych.
W kadym razie, gdy w padzieriku 160 roku Zygmunt
III z si do ksicia, aby z wasnej szkatuy zaci o
nierzy gwarantjc zt wyoonych sum po wpyniciu uch
walonych przez przyszy sejm poborw, ten owiadczy, e pie
nidzy ... nie ma.
Nad miar moliwoci speienia byy nadzieje pokadane
16
AGAD, A, <. V t. 452 n 17966. Jaosz Woowicz do Krzysztofa R
dziwi Piorna, 3 VI 160 Waszwa.
1
7 BUWi F 3 n 273. Jausz Radziwill do Prwa Pakosz, lipiec 1597 Pa
ry, s. 5. Jausz Raziwi do Krzysztofa Radziwia Pioruna, 7 XI 1598 Bu
d, s. 67,20 XI 1598 Preszburg, s. 54, 26 XI 1598 Preszburg, s. 5, 18 XII
1598 Kw, s. 71.
43
w wojewozie wendeskim, Jerzym Farensbachu. Cho uta
lentowany, nie sta w hierarchii Rzeczypospolitej wysoko. Cho
senator, traktowany by jak cudzoziemiec. W efekcie wystpo
waa przeciw niemu szlachta, acz moe nie bez inspiracji pot
nego Krzysztofa Radziwia Pioruna, zreszt nie ukrywajcego
swojej niechci. Std Farensbach dziaa zwykle sam, na czele
zacignitych przez siebie oddziaw cudzoziemskich oraz
szlachty infanckiej, c uzna trzeba za strat nieodaowan nie
tylko ze wzgldu na rozdzia wojska, lecz take dlatego, e by
jednym z naj wybitniejszych ludzi tej wojny. Czowiekiem, kt
rego koncepcje, gdyby je zrealizowano, zaway mogy na jej
przebiegu.
Czciowym naprawieniem bdu stao si powierzenie przy
gotowa w Koronie, a pniej kierowanie dziaaniami, kancle
rzowi koronnemu, hetmanowi wielkiemu, Janowi Zamoyskie
mu. Niestety, tylko cciowym, bo korzyci z tego byy ogra
niczone do sfery organizacyjnej.
Wielcy przeciwnicy, krl i minister, pogodzili si ju przed
laty, gdy Zygmunt rusza w sw pierwsz wypraw do Szwecji.
Jak si uwaa, pewn rol odegra w tym kaznodzieja krlewski,
Piotr Skarga. W roku 1597, kiedy podkanclerzy koronny Jan
Taowski zosta przesunity na biskupstwo poznaskie, a jego
miejsce zaj protegowany kanclerza Piot Tylicki, Zamoyski po
czci odzyska wpywy w kancelarii. Zagonia. Z atakiem na
krla i jego polityk wystpi dopiero podczs ostatiego sejmu,
w ktrym bra udzia, to jest sejmu z 1605 roku. Tymczasem
rozpoz przygotowania do dziaa w Infantach, co jednak
mimo wysikw i talentu organizacyjnego odbywao si nie
zmiere wolno.
Od uchwalenia przz sejm poboru do wniesienia pienidzy
do skarbu upywao zwykle kilka miesicy. Sejm 161 roku,
ktry zakoczy obrady 13 marca, wyznaczy poborcom termin
ostateczny przekazania pienidzy podskarbim ziemskim -
24 czerwca. Podobnie sejm 1603 roku: odpowiednio 5 marca
i 24 czerwca.
Tym razem ocia machina skarbowa Rzeczypospolitej,
a zatem i wojskowa, dziaay jeszcze wolniej, bowiem sejm
(1600) rozszed si 21 marca nie podejmujc uchwa. Przeszo
tydzie pniej, 29 marca, krl zoy sejmiki dla omwienia
sposobu dziaania) zwoania pospolitego ruszeniI i uchwalenia
4
poborw. Sejmiki ziemskie zebra si miay 15 maja, a general
ne 29 maja 160 roku.
Trzeba byo miesicy i kwartaw na rozdanie listw przy
powiednich, zaciniie oierzy, jeli nie na kredyt, na przy
bycie chorwi do obozu.
W roku 1649, gdy pczucie zagroenia byo w Litwie nie
rwnie wiksze, po tzech kwartaach stawio si w obozie 70
procent (7287) tych, ktrzy stawi si powinni (lO 4).
Tymczasem, w maju 1600 roku, Zygmunt III mia jedynie
50 0 z i wojsko zamierzano dopiero zcia. Jak pisa do
hetmana litewskiego, Radziwia, zaakceptowana ju jego pro
pozycja zacinicia 70 ludzi musiaa by skorygowana
18.
Krl poleci przekaz 23 850 z Jerzemu Farensbachowi na
zaci 4 rajtarw.
Podpisa listy przypowiednie na 10 husarzy (20 mia za
cin wojewoda paawski, Maciej Dembiski, 200 podcza
szy litewski, Janusz Radziwi, 100 Ludwik Wejher, 100 Jan
Gratus Taowski, pozostaych rotmistrzw winien wybra
sam hetman) i 100 piechoty (rotmistrzowie wedug uznania
hetmana).
W sumie 24 ludzi, ktrych utrzymanie wymagao 54 850 z
kwae. od husarza wynosi bowiem w roku 1600 - 19 z
kwae, pachoa (piechura) - 4 z miesiczie.
Ponadto sam hetman, uprzedzajc krla, wezwa do stawienia
si w obozie, zgodnie z cicym na nich obowizkiem, Tata
rw litewskich. Zapewne paruset ludzi. Zyska pohwa wad
cy. Pozosta problem wyboru dodawanego im dowdcy, c
Zygmunt III pozostawi decyzji Radziwia. Ten waha si
midzy podkomorzym trockim, Bohdanem Ogiskim, i starost
uwiackim, Jerzym Druckim-Sokoliskim. Ostatecznie wybra
tego drugiego, ale Tatarzy nie czekajc niemiego opiekuna ru
szyli sami. Z czasem zasyn raczej rozbojami ni postaw na
polu bitwy 19.
Zawiody nadzieje na wystawienie 300 piechoty przez Ryg,
18
Rc. rkps 72. Zygmunt III do Krzysztofa Radziwi Piorna, 3 V 16
Warszwa.
19 Racz. rkps 72. Zygmunt III do Krzysztofa Radziwia Pioruna, 13 i 19 IX
16 Warszawa. Awrograf 1 16 nr 5. Jerzy Drucki-Sokolski do Krzysztofa
Radziwia Pioruna, l X 160 Sokolnia. List z pro o wydanie uniwer do
Tatarw pwiadamiajcgo o nominacji. Tae, pismo hetma, 11 X 16.
45
do czego miasto byo zobowizane. Na posiki z tzw. traktu pil
tyskiego, ktry pozostawa podwczas w zalenoci od ksicia
pruskiego, na pomo ksit kurlandzkich, Fryderyka i Wil
helma Kettlerw.
Tymczasem, 19 sierpnia, ksi Karol przyby do RewIa.
Gwne siy szwedzkie: 10 00 onierzy pod jego osobistym
dowdztwem, ruszyy na Paaw. Druga grupa w sile 40,
ktr dowodzi Per Stolpe, opucia Narw i skierowaa si na
Dorpat.
Dziaania zbrojne poprzedzia akcja propagandowa. Rozesa
ne zostay listy, w ktrych oskarano czy raczej zniesawiano
krla i poddanych, Zygmunta III i Rzeczpspolit. Dowodzo
no praw szwedzkich do Estonii i wzywano do niestawiania op
ru wkraczajcym odziaom. Kwesti otwart pozostaje, czy li
sty te byy tak skutecze, czy trafay na grunt tak podatny.
Przekonyway czy te gosiy to, co sysze chciano.
W kadym razie w samych Infantach szlachta co najmniej
nie kwapia si do walki.
Brakowao chtych d zaciw . .Salomon i on mdry, by
zmartwychwsta, wtedy by si wdzie w Infanciech na towa
rzysz adn yw miar nie zdoby" stwierdza w listopadzie
1600 roku Janusz Radziwi 20. C gorsza, nie poddawano si
i obwiowi wspdzi w obronie wsplnej Rsp
litej. Nawet zjawiwszy si na miejscu popisu, spiesznie rozje
dano si do domw lub, c gorsz, jechano do obozu przeciw
n. Prb umoienia Inftczykw w wieroci bya uchwa
lona przez sejm 1601 roku konstytucja O zastosoaniu przy
posesjach obwatel ifanckich. Jej tekst gwarantowa wszyst
kim, ktrych dobra dziedziczne albo krlewszczyzny zna
si na terenie czasowo, jak wierzono, opaowanym przez nie
przyjaciela, p wyzwolenu oni lub ich ptomkowie ot
j je ponownie. W latch nastpnych, w roku 1607, wobec ma
sowego przchonia szlachty na ston szwedzk, uchwalono
konstytcj Ordynaca Zi Infanckij, ktra ogaszaa o kon
skacie dbr zdrajcw, to jest ludzi, ktrzy walczyli po stronie
ksicia, pniej krla Karola. Inna kwesta, dao to wnik
owroty o zamierzonego. Obojtym, maoduszym, a cho-
l BU i F 3 n 273 s. 1 07. Jausz RadziwiH do Krzysztofa RwlPo
r, 27 XI 16 Kokehauze.
46
by ustpujcym wobc przemocy zamknito drog powro
tu, zarazem otworzyo si pole do naduy dla bezwzgldnych.
Konfskowane dobra przeznaczano bowiem, przynajmniej po
czci, dla delatorw .
Mieszczanie, w wikszoci, niemal bez walki otwierali bramy
zarwno przed Szwedami, jak i oddziaami polskimi. Prawda,
e umocnienia znajdoway si w aosnym stanie, zag prawie
nie byo, odsiecz zdawaa si odlega i mao prawdopodobna.
Wytrawnych oierzy nie byo nawet dla twierdz tak wa
nych, jak strzegcy linii Dwiny Kokenhauzen oraz pooony
u jej ujcia Dynemund ab Dyjament (Daugavgriva). Owszem,
u schyku roku 1600 czy na pocztku 1601 Zygmunt III od
mwi wydania listw przypowiednich na majce je obsadzi
oddziay, tumaczc, nie ma pienidzy
21.
Chopstwo przechodzio na ston najedcy i czynnie poma
gao wkraczajcym odziaom.
Jego postaw ksztatowaa polityka Szwedw: moliwo
poprawy pooenia oraz czynnik wyznaniowy. W listopadzie
Janusz Radziwi przekazywa ojcu wiadomo .0 dziwnych
fortelach i sposobach, ktrymi Karol lud prosty pociga do sie
bie, to jest ludzkoci wielk a obietic wielkich wolnoci".
Zarazem, e .mie to udawa, jakoby Jego Krlewska Mo
Pan nasz mia mie prozumienie z papieem, aby wszystkie
ewangeliki z pastw swych wytraci i takowymi rzeczami pro
stoie ozy mydli
"
22.
To ostatie zasuguje na szczeglne pokrelenie, jest bo
wiem opini przekazywan przez jednego z czoowych rno
wiercw Rzeczypospolitej take o swoim wadcy, Zygmuncie
III. Krlu, ktremu ptomni zca bd brak tolerancji i z
jad nienawi do wszystkiego, c nie rzymskie i nie katolickie.
We wrzeniu 160 roku byo w Infantach:
750 piechoty litewskiej. T Jerzy Farensbach rozesa po
najwaniejszych twierdzach prowincji. Do Parawy i Dorpatu
ruszyo po 300 ludzi, do Fellina - 150.
Okoo 70 jazdy, ktra gromadzia si pod Bureck:
21
AGAD, A dz. V t. 452 nr 1796. Jarosz Woowicz do Krzysztofa Ra
dziwi Piora, 17 i 19 I 161 Drw.
2
2
BUWi F 3 nr 273 s. 97. Jausz Radziwi do Krsztofa Radziwi Pioru
n, 21 XI 1 6 Kolenauz.
47
Ar k a b u z e r z y
Henryk Ramel, Herman Wrangel, Kasper Tyzenhauz po 10
ludzi
Hu s a r i a
Wawrzyniec Rudomino 10 ludzi
Janusz RadziwiH, dwie chorgwie 20 (?) ludzi
moe te, na ktre otrzyma list przypowiedni. Obie chorgwie,
zdaniem Farensbacha, wybore.
K o z a c y
Niewiarowski, Krzyszof Siemaszko p 50 ludzi
Obie chorwie wysane zostan dla wzmocnienia zaogi Par
nawy.
Ponadto oczekiwano chorgwi husarskiej Jana Piotra Sapiehy
i Ludwika Wejhera, kada w sile 150 ludzi (ta ostatia wiksza
ni wynikaoby to z listu przypowiedniego), Tyszkiewicza, wo
jewody brzeskiego i Szczsnego Niewiarowskiego.
Niekorzystie rozstgnito spraw dowztwa.
Dowdc chorwi litewskich hetman wielki wyznaczy 15
wrzenia 160 roku kasztelana dorpackiego, Macieja Lenka,
ktry zreszt nominacj przyj niechtnie. Usuwajc w cie
wojewod wendeskiego, Jerzego Farensbacha, tracono i wo
dz, i zagraano jednoci wojska ... 23
Sam hetman wielki Krzysztof RadziwiH Piorun przebywa
w gbi Litwy, co wywoa zoliw uwag anonimowego poty,
autora Wojny infanckej:
Kr6tko m6iqc, do ciebie rzecz mam Radziwille,
Obaczam co hetmanem teraniejszej chwili.
Oto Karol! SzykOa wojsko swe w Infanciech,
Ciebie czeka a ty si bawisz przy galanciech. 24
I dalej:
Dla prwaty niezbdny wolae Infanty
Na misne wd jatki midzy szwedzki fanty.
Pomijano, e nie mia z kim do Infant i ani, nkany cho
robami, mg.
2
3 Awrogafy 321/1 nr 5. Uniwer het, 15 IX 1 6 i zoa M. L
na objcie dowtwa. Licbno chorwi rajtarkich Farensbacha, patn
S. H e r b s t, o. cr., s. 25.
24 BPAN Kw, rkps 107 k. 23.
4
Jesieni 1600 roku Parawa stawia opr, co byo niema
zasug dowdcy obrony, starosty laiskiego, Andrzeja Orze
chowskiego, gdy jednak sprowadzono cikie dziaa i podjto
regulae oblenie, skapitulowaa 17 padzierika. Umoliwio
to Szwedom podjcie tydzie pniej, 25 padzierika, marszu
na Fellin. W drodze wydzielony zosta liczcy 1500 ludzi od
dzia, ktry pod wodz naturalnego syna krlewskiego, Karla
Karissona Gyllenhielma, mia opanowa Karkus (Karksi),
zreszt dziedziczny zamek Farensbachw. Gdy Szwedzi za
trzymali si na noc w pobliu dworu Karija, Jerzy Farensbach,
ktry sta najpierw pod Renceni, a nastpnie pod Helme, chcc
dziaa w zalenoci od poczyna nieprzyjaciela, raczej broni
wasnego ni atakowa cudze terytorium, podszed skrycie. Do
czeka witu, chyba 29 padzierika 1600 roku, zaatakowa szy
kujcych si do wymarszu, rozbi i ciga a po obz si gw
nych. Nie zdoa przecie przeszkodzi upadkowi Fellina 3 li
stopada, a nastpnie, wobec przewagi si, i Karkus, 23 listopada.
W sumie, jak pisa Janusz Radziwi, Infantom tak idzie,
jako mej babie ze wschodu. Im dalej, tym gorzej".
Nie zdeprymowao to przecie szlachty polskiej ani nie zmie
nio lekcewacego stosunku do przeciwnika. Mimo alarmuj
cych listw sdzono, e straty s nie tyle efektem dziaa ksi
cia Karola, ile bezczynnoci wasnej 25.
Zygmunt III ju w poowie padzierika 1600 roku wyda
uniwersay, w ktrych wzywa szlacht Litwy, jej powiatw
nadganiczych, aby gomadzia si dla dania odporu nieprzyja
cielowi. Hetman wielki 28 padzierika wyznaczy szlachcie
sonimskiej i woowyskiej miejsce zborne: Zelburg (Selpilis)
i termin: 3 listopada. Podobnie jak i Jarosz Woowicz wt
pi jednak, aby dao to powaniejszy skutek. Jak si okazao, nie
bez podstaw
26.
Tak jak akceptowano wojn - a raczej przyczenie Esto-
25 BUi F 3 n 27 s. 1 04. Janusz Radziwi do Krzysztofa Radziwia Pior
n, 15 XI 1 6.
2
6 R
. rkps 72. Zygmut III do Krzysztofa Radziwia Pioruna 16 XI 1 6
Borc. Awtogafy 1 27 nr 41 i 52. Uniwersay hetmwlskie do szlachty sonim
skiej i wokowyskiej, 28 X 160 Nowogrek. AGA D, AR, dz. V t. 452
nr 1 7966. Jarosz Wol!owicz do Krz)'sztofa Radziwia Pioruna, 16 XI 160 No
we Miasto.
49
nii -w sowach, a nawet uchwaach podatkowych, tak uchyla
no si od osobistego w niej udziau.
Stwierdza to w kwietniu 1601 roku arcybiskup gnienieski,
Stanisaw Karowski: "Ozibo taka ... w Wielkim Ksistwie
Litewskim do wojny infanckiej w wielkim u wszystkich podzi
wieniu" 27.
Powtarza to w maju 1601 roku biskup wileski, Benedykt
Wojna: "Niech wielka w naszej modzi do dziea rycerskiego
i dawni rotmistrzowie, co byli pienidze pobrali, suy nie
chc"
28.
Pisa w roku 1602 uczestnik zmaga Janusz Radziwi:
,0 rocie nie myl i tego mi al, em j kiedy wid, bo i suga
mj aden nie bdzie chcia dla 18 albo 20 z onierskich su
by swej ustpi, bo u mnie doma po 25 na ko bior" 29.
Prbowano czyni zacigi w Koronie, ale i tu nie kwapiono
si do cikiej suby. Odczu to take podejmujcy przygoto
wania do wyprawy Jan Zamoyski. "Wielka ozibo, niedo
statki, zwoki i innych przekaz co niemiara, take niech do tej
suby rycerstwa" 30 pisa w maju 1601 roku do wojewody wi
leskiego i hetmana wielkiego litewskiego, Krzysztofa Radziwi
a Pioruna.
W istocie dz sawy gasiy mizere rezultaty dotychczaso
wych zmaga.

dz przygd, trwajc pami trudw dozna

wanych w czasie wypraw Batorego, zwaszcza pskowskiej, kie
dy, jak pisa Jan Piotrowski, "wiksza cz wojska wymara,
trzecia cz chora ley; tym, co zostali, od mrozu nosy, nogi
odpadaj; z stray musz pachoki zamarze na p martwe do
obozu odwozi" 31.
Oddziay bdce w polu, w obliczu nadcigajcej zimy, stan
y przed wyborem stoczenia walnej bitwy, do czego si nie mia
no, albo zamknicia si w ktrym z zamkw, przeciw czemu
27 BPAN Krakw, rkps 352 k. 120. Stanisaw Karowski do Lwa Sapiehy,
29 IV 1601 owicz.
28
BLAN F 139 SK, 809. Benedykt Wojna do Mikoaja Krzysztofa Radziwia
Sierotki, 4 V 161 Wilno.
29 BUWi F 3 nr 273 s. 170. Janusz Radziwi do Krzysztofa Radziwia Pio
runa, l V 162 Lublin.
l Archiwum Domu Radziwiw. Wyd. A. Sokoowski, Krakw 1885, s. 159.
Ja Zamoyski do Krzysztofa Radziwia Pioruna, 25 V 160 1 Zamo.
" Cy. z A. S a j k Q W s k i, W stron Wiednii, PQtnaJl 198, s. 3.
50
przemawia brak ywnoci, opau, wreszcie sprzeciw jazdy.
Zreszt w wojsku, ktre stopniao do 60 ludzi, nastpi rozam.
Farensbach ruszy do Rygi. Janusz Radziwi odszed do Ko
kenhauzen, przy czym jego chorie zapowiedziay, e po
wyjciu wierci, okresu, za ktry otzymay od, zejd z pola.
Waszej Ksicej Moci godzi mi si o tym oznajmi za
wczasu -pisa 15 grudnia 160 roku Janusz Radziwi - e to
pewnie a pewnie wiem, e jeli nie wszystko, tedy si przynaj
mniej wiksza poowica z rot rozjedzie" . .
A dalej : Ani ich utrzymaj rotmistrze, by im troje pienidze
dawali". I przytacza przykad Ludwika Wejhera, ktremu po
nad trzydziestu co naj przedniejszego towarzystwa wyjechao
spod chorgwi, nawet nie dosuywszy wyznaczonego termi
nu . . . 32
Inni trwali w rozproszeniu.
W sumie chciano ju tylko cofn si za Dwin, by w za
sobniejszych krainach przeczeka zim. Tym wiksza chwaa
okrya tych, co w obliczu chodu i godu, majc przeciw sobie
przewaajce siy nieprzyjaciela, pozostali wieri wodzom, po
dejmowali walk i zwyciali.
U schyku roku hetman wielki nakaza koncentracj oddzia
w w gbi Infant.
Nie majc pewnoci co do kierunku dziaa Szwedw, cho
wydawao si, e uderz na Dorpat, wybra Kiesi (Cesis), mia
sto i zamek lece w niezwykle wanym punkcie kraju, nad rze
k Gawi (Gauja), kontrolujce drogi z Rygi do Dorpatu, Rew
Ia, Paawy.
Wyznaczony termin przypad na koniec roku 160.
Jeden z idcych oddziaw, podczaszego litewskiego Janusza
Radziwia, po dojciu do Zygwolt (Sigulda) otrzyma wiado
mo o wyjciu z Salis (Salacgriva) i marszu do Lemsal (Lim
bazi) 500 ludzi pod wodz Ewalda von Mehdema. Jak si zdaje,
z zadaniem opanowania miasteczek: Trejden (Turaida), Zyg
wolt, Kremon (Krimu1da) i przecicia traktu Ryga - Kiesia.
Pod wraeniem nowiny podczaszy wysa wozy do Kiesi
i jeszcze noc wyruszy komunikiem, aby zaskoczy Szwedw
w otwartym polu.
32 BUWi F 3 nr 273 s. l i l . Jausz Radziwi do Krzysztofa Radziwia Pio
runa, 1 5 XII 160 Kiesia.
51
Mia ze sob:
- chorgiew kozack Krzysztofa Radziwia Pioruna
- poczet o nieznanej liczebnoci wieo nadesany przez
hetmana wielkiego
- chorgiew Ludwika Wejhera 3 ludzi
- choriew kozack Jerzego Druckiego-Soko-
f iskiego, co najwyej
50 ludzi
By rotmistrz Niewiarowski, jednak bez roty.
Gdy nadeszli, okazao si, e von Mehdem wieczorem dnia
poprzedniego, 21 grudnia, wszed do zamku. Cz ludzi zosta
la jednak w miasteczku. C wicej, wiedziano o nadcianiu
Radziwia i jedynie dla zorientowania si w siach podczaszego
von Mehdem wysa naprzeciw 10 jazdy.
Janusz Radziwi, ubzpieczyszy si poow chorgwi od
strony miasta, uderzy na wysany oddzia, rozbijajc go niemal
doszcztie. "Ich mao co zostao, krom kilku, c w zamek
wpadli". Rwnozenie ubezpieczenie Radziwiowske podjo
prb opanowania miasteczka, a gdy ta nie daa w -"im
latwiej z domw si broni, n naszym ich dobya" -pdpa
l ili zabudowania.
Obrocy w czci zginli, w czci przedarli si do zamu
ponoszc jeszcze w czaie ucieczki dotkliwe staty.
Litwini, jak pisa Janusz Radziwi, nie pnieli adnych
strat.
"Nie tylko aden nie zgin, ale i konia obraione,go nie
masz" 33.
Do Kiesi Janusz Radziwi przyby na wieczrz wigilijn,
24 grudnia 16 roku wieczorem. By pierwszy, innych chor
gwi jeszcze nie byo. Gdy poczy cia, ogosi decyzj ojc,
hetmana wielkiego litewskiego, Krzysztofa Radziwi Piorna,
o powierzeniu wojewozie pawskiemu, Maciejowi Dembi-
kiemu, zwierzchnictwa nad wszystkimi siami koronnymi i li
t ewskimi w Infantach. Spowoduje to, e Farensbach, pozba
wiony wadzy i wpywu na podejmowane decyzje, postanowi
opuci Kiesi.
Rozdano uniwersa, w ktrych hetman wief..i nakazya
chorwiom:
1\ BUWi F 3 nr 273 s. 1 14. Janusz Radziwi do Kzysztofa RdwiPo
l II I lU, 25 XII 1 6 Kiesia.
52
Janusza Radziwia, Jerzego Tyszkiewicza, Ludwika Wejhera
i Wawrzyca Rudominy obsadzenie Dorpatu (Tartu). Przyjte
przez rotmistrzw lub, gdy tych nie byo, przez porucznikw,
napotkay jednak opr onierzy. "Towarzystwo i sowa na to
rzec nie dao powiadajc, e nie hajducko suym". Zasaniano
si zwyczajem, zgodnie z ktrym jazda istotnie nie bya zobo
wizana do udziau w szturmach i stania zaog w zamkach.
Waniejszy ni zwycaj, rozdzia na onierza polowego i mu
rowego, walczcego w polu albo bronicego twierdz, by strach
przed godem, przed strat koni z braku paszy i utrat rynsz
tunkw w razie kapitulacji. Std i argumenty podczaszego, kt
ry przekonywa, i oierz, jeli otrzyma zapat, winien wy
konywa wszelkie rozkazy, czy rotmistrza Wawrzyca Rudo
miny, proponujcego podwyszenie odu o 20 z, pozostay bez
w
i
.
"Na to wszystko pwiedzieli, tego zgoa nie uczynimy" 34.
Po kilkunastu dniach Janusz Radziwi, jak pisa, z racji nie
adu w obozie i pilnych spraw majtkowych, a jak mwili nie
chtni, bo pieszy do niedawno polubionej ony, wyjecha
z obozu zostawiajc na swym miejscu Wincentego Wojn:
Rota w po/u hetman w Scku,
Bdzie Litwa w kozim rku 35.
Zapewne wyjeda tym chtiej, nawet chorgiew het
maska, ktr prowadzi, zapowiedziaa, bdzie suy ju
tylko cztery tygonie.
Szwedzi, ktrzy po jesiennych sukcesach przerali dziaania,
czekajc, a mrz zetie rozmike drogi, wznowili je w kocu
grudnia.
Siy gwne ruszyy po Dorpat, ktry skapituluje 6 stycznia
160 l roku, zreszt nie bez zdrady czci zaogi.
7 chorwi jazdy, 5 kompanii piechoty, kilka dzia, w sumie
podobno do 3ludzi, ktrymi dowodzi Hans Bengtsson, nie
wiedzc o gromad si wojsku, podeszo, k penemu za
skoczeniu Litw, po Kiesi. Dochodziy wprawdzie wieci
(1 ruchach oddziaw szedzkich, spowodoway one nawet op6-
)4 BUWi F 3 n 273 s. 1 1 7. Janusz Radziwi do Krsztofa RadziwiJ Pio
rna, 9 I 161 Owanta.
)5 BPAN Krw rkps 107 k. 234.
53
nienie zaplanowanego na 4 stycznia wyjazdu Farensbacha.
Wysyani szpiedzy nic przecie nie wykryli i ostatecznie, 7 sty
cznia, po obiedzie wojewoda wyjecha z miasta 36. Tymczasem,
okoo godz. 14 oddziay szwedzkie wpady na podzamcze.
Uszykowane spiesznie chorgwie Ludwika Wejhera, potem
Ostafja Tyszkiewicza, Wawrzyca Rudominy i Janusza Ra
dziwia zdoay zatrzyma czoowe oddziay, zostay jednak
odepchnite przez nadchodzce siy gwne.
Oba wojska poczy szykowa si do bitwy.
Szara jazdy polskiej na lewe skrzydo szwedzkie zamaa sto
j cych tu rajtarw, ktrzy rzucili si do ucieczki. Pozostaa pie
chota i ta zgina niemal caa. Poraki dopeio zaamanie si
lodu na rzece pod uciekajcymi jedcami.
Farensbach, ktry na odgos boju zawrci, przyby ze swoi
mi 50 ludmi, kiedy losy bitwy byy ju przesdzone.
W sumie, zgin miao do 2000 Szwedw. Zdobyto dziaa,
w tym z Farensbahowego Karkus, 1 3 sztandarw, nieco
jecw.
O zacitoci boju wiadcz stosunkowo due straty wrd
zwycizcw: 28 rannych i zabitych towarzyszy z chorgwi li
tewskich, 36 pachokw, blisko 90 straconych koni. Nie wiado
mo jednak, jak ma to si do oglnej liczby walczcych, bowiem
z pewnoci chorgwie byy mniej liczne, ni wynika to z listw
przypowiednich i popisu.
Nie ulega wtpliwoci, e walczyy te, ktre zdobyy sztanda
ry, a mianowicie 37:
Krzysztofa Radziwia Pioruna, ktr po wyjedzie Janusza
Radziwia prowadzi Wincenty Wojna 3 sztandary
Ostafja Tyszkiewicza 3 sztandary
Ludwika Wejhera 3 sztandary
Wawrzyca Rudominy l sztandar
Szczsnego Niewiarowskiego l sztandar
poczet marszaka wielkiego litewskiego, Krzysztofa Dorohostaj
skiego, prowadzony przez ukasza Ligowskiego 2 sztandary.
A take ci, ktrych oierze znaleli si w wykazie zabitych
l6
BPAN Kri rkps 293 k. 127. Jerzy Farensbach do Zygmunta III, 10 I
1 60 l Lemburg.
l7 Awcogafy, 32111 nr 75. Oddwanie chorvi . . . , 7 I 161 Kiesia.
54
i rannych 3: Macieja Dembiskiego, Krzysztofa Siemaszki, Jana
Piotra Sapiehy, Adriana Luczyliskiego i Skiemirowicza.
Wszystko - jazda. W kocowej fazie - choriew Jerzego
Farensbacha.
Ponadto roty piesze Homowskiego i Zawadzkiego.
Gdyby stany byy pee, oznaczaoby to, e Maciej Dembi
ski mia ponad 1000 jazdy i parset piechoty. Wysoko przy
znanej wojsku gratyfkacji, nagrody przyznawanej jedzie za
zwycisk bitw, wskazuje, e liczya 450 ludzi.
Nagrod przyzna sejm 1601 roku, przed ktrym i prezento
wa zdobyte sztandary, i prosi o nagrod rotmistrz Ostafj
Tyszkiewicz. Jak ogosi w opublikowanej w Wilnie manifesta
cji, przyznano wojsku, dodatkowo, 2-miesiczny od. Gdy
przyszo do pacenia, otrzyma 600 z 39. Gdy powrci do In
flant, wojska na dawnym mejscu ju nie zasta.
Bitwa pod Kiesi, bezporednio wczeniejsze i nastpujce
po niej wydarzenia, stanowi jak gdyby sum tego, co charakte
ryzowao zmagania Rzeczypospolitej ze Szwecj Karola IX.
Wyszo wodza, wojska, oierza polskiego nad szwedzkim,
jeli doszo do starcia w otwartym polu. Nie bez znaczenia byo
tu jednak i zarzucenie przez Szwedw reform Eryka XIV.
Zmniejszenie liczby pikinierw, zwikszenie muszkieterw,
ktrzy okazywali si mao skuteczni w starciu z szarujcymi
chorwiami litewskimi, przyjmowanie bitew w terenie d jaz
dy dogodnym. Zarazem niemono machiny skarbowej, a za
tem pastwa, stworznia armi dostateczie silnej, aby moga
podoa stawianemu zadaniu, a nawet uta zdolnoci b
jowej ju utworzonej. Tak byo zim 161 roku, kiedy po od
nesionym zwycistwie chorie przuciwszy Kiesi wycofay
si n lini Dwiny, do Kokenhauzen. C wicej, doszo do os
trgo kon mdzy wodm, Maciejem Dembiskim, a o
nierzami, w w ktrego wojewoda porzuci obz i odjecha
do swego dziedzicznego z, Pebalga. Prby prednictwa
podejmowane przez Jerzego Farensbacha nie day w.
Z kolei Jerzy Farensbach nie przyj propzycji wojska objcia
1 Aftograf, 321/1 n 75. Regestr san i uitch i ra ch tOarzstwa
i pr te i k wnstko fO s/ w potrzeb I SZd p Kis . . . ,
7 I 161.
39 Awtograf, 321/1 n 75. Ostaphi Tyszkitcz rotmistrz . . . , 8 V 161 Wio.
55
dowdztwa tcc, e dopki Dembiski ofcjalnie wdzy nie
zoy, uczyni tego nie moe 40. W sumie ju w lutym 1601 ro
ku nie byo adnych si polskich mogcych zagrodzi drog
zwyciskiemu marszowi Szwedw. Ci bowiem, mimo niedaw
nej poraki, zajli 10 lutego 1601 roku Wolmar (Valmera), za
pewne tydzie pniej, okoo 17 lutego, Kiesi i Pebalg, bio
rc do niewoli Macieja Dembiskiego.
Pozbawione nadziei psikw zamki infanckie kapituloway
bez walki lub niemal bz walki.
Braku piechoty, prochw, ywnoci nie mogy zastpi naj
groniejsze uchway sjmw, jak ta z roku 1601, zatytuowana
O tych ktrzy zamki sobie zawierzone podali nieprzyjacielowi.
Naaa hetmanom karanie owych, jak ich nazywano,
zdrajcw, jeli wpadn w ich rce, a pozostawienie karania po
zostaych sejmowi. Do tego zreszt nigdy nie doszo.
Szwedzi nie zdecydowali si jeszcze na podjcie oblenia
Rygi, lecz pod wodz Karla Karissona Gyl1enhielma ruszyli
w ston Kokenhauzen, jednej z najwaiejszych twierdz linii
Dwiny.
Jak nie bez susznoci pisa anonimowy autor Nowin z War-
szawy sejmoch An 1601:
Nam chorgwie, oyzamki,
Nierwnego smaku grzanki 41 .
Gyl1enhielm podszed pod Kokenhauzen okoo 10 marca.
U zna, e z siami, ktre prowadzi, bez dzia, nie zdobdzie
miasta, zwaszcza z zamku. Cofn si w stron Kiesi, by
wrci 28 marca wraz z ksiciem Karolem i na czele gwnych
si szwedzkich. Po nieudanym szturmie w dniu 31 marca, ko
lejny, l kwietnia, uwieczyo zdobycie miasta. Zamek obroni
si i broni nadal . .Nasze niebota - relacjonowano przeka
zan przez hetmana wielkiego litewskiego, Krzysztofa Radziwi
a Pioruna, wiadomo -na Kokenhauzen zawarli si, trzyma
j si tylko w samym dziedzicu" 42.
40 BPAN Kr, rkps 293 k. 147. Jerzy Farensbach do Zygmunta III, 26 II
161 Ryga.
41 N o w a k - D u e w s k i, op. ct., s. 91 ; Prbie d: S. H e r
b s t, Kamaia letn 1601, w "Pr Historyczo-Wojskowy", 1931,
t. IV, z. 2, s. 19-244.
42 BLAN F 139 SK 8. Benedykt Wojna do Mikoja Kysztofa Rdw
Sierotki, 4 V 161 Wilno.
56
Szwedzi pozostali jezcze przez dwa tygonie, p c, wo
bec nieskutecznoci ogia dziaowego i ponawianych szturmw,
zdecydowali, e bramy zamku otworzy im gd. Siy gwne
odeszy do Orli (Erglaa), okoo 4 km na poc od Kokenhau
zen. Tu na trakcie wiodcym do Rygi pozostaa grupa pod wo
dz Karla Karissona Gyllenhielma, a pozostali cofnli si je
szcze dalej, do Kiesi.
W Kokenhauzen, w samym miecie i w jego okolicach, pozo
sta Krzysztof Some z 20 piechoty i okoo 50 jazdy.
Oblenie Kokenhauzen stanowi jeden z mao znanych) tra
gicznych, ale nie odosobnionych epizodw tej wojny. Swia
dectwo trudw onierza i wytumaczenie, dlaczego na zamach
przebywa nie chciao, gdy przeciw sobie miano nie tylko nie
prZJaciela, lecz ta straszniejsze od niego choroby (.dla
smrodu zbytniego z tpw, ktrych peo narzucano w prze
kop zamkowy od nieprzyjaciela" 43) i gd .
.ywnoci, prochw, kul nie maj, umieraj co dzie" 44.
Rwnozenie wzroso zagroenie Rygi, a przynajmniej jej
interesw.
W czerwcu 1 601 roku okrty szwedzkie zablokoway port.
Kilka popyno w gr Dwiny. Przechwycono statki kupiec
kie, a wysadzeni na brzeg onierze spalili przedmiecia. Dalsze
ataki nastpiy w sierpniu i we wrzeniu 45.
Gwne siy litewskie pocz zbiera si wiosn 1 601 roku.
Hetman wielki, Krzysztof Radziwi Piorun, wyznaczy woj
sku jako miejsce zbore Onikszty (Anykiai), a termin -
3 kwietia 16 l.
Przed 19 maja przyby pod Kokenhauzen poczaszy litewski,
Janusz Radziwi, ktrego poprzedza marszaek upieki, Jan Si
ciski. Obaj z zadaniem osony gromadzcych si i, przede
wszystkim, niesienia pomocy oblonym.
Siy Radziwiowskie liczyy niespena 10 ludzi, przy czym
piechot oceniano bardzo nisko . .Chrustowa to piechota, b si
krzew tzymaj, cho gwatu nie masz" 46. Ksi dostarczy
4} Tame .
.. BUi F 3 n 273 s. 135.
4S BPA Kr rkps 293. Ryga do Zygmunta III s. 181 12 VI 1601, s. 213
16 VIII 161, s. 219 3 IX 1601.
4
6
BUWi F 3 n 273 s. 135. Janusz Radziwi do Krzysztofa Radzwia Pio
runa, b.d.
57
TEATR WOJNY W INFLANTACH
o 40 8. 120 160 km
jednak obrocom zamku ywno - "sami na grochu jedynie
przestajemy" - i przeci dostawy dla bdcych w miecie.
Oblegajcych - oblonych.
O zwycistwie, szybkim zwycistwie, myle przecie byo
trudno. "Miasto bardzo dobrze obwarowali - relacjonowa Ja
nusz Radziwi - jeli ich godem nie wymorzy, mo ile tak
prdko, a bez burzcych dzia, ani myle, chyba by chcia sam
Pan B6g z nieba gromi" 47.
Tymczasem Litwini okopali si n gocicu wiodcym do
Orli i Kiesi, co wzbudzio irytacj Szwedw, moe z racji
47 BUWi F 3 nr 273 Janusz Radziwi do Krysztofa Radziwia Pioruna
s. 1 25 19 V 1601, s. 126 21 V 161 z obozu p Kokenhauzen.
58
przecicia komunikacji i ponawianych prb spdzenia strauj
cych chorwi. 20 maja wyprowadzili w pole nawet dziaa.
Starcie zakoczyo si zreszt zwycistwem Litwinw, podobno
bez strat, gdy straty nieprzyjacielskie oceniano na okoo 4 za
bitych i rannych. Nastoje byy jednak kiepskie, bo t oble
gajcym brakowao ywnoci, a jednoczenie szczupo si,
obawa natknicia si na znaczniejszy oddzia szwedzki, utraty
jzyka, a zatem rozpoznania liczebnoci bdcych pod Koken
hauzen powodoway, e nie ryzykowano wysyania czat, ktre
mogyby j zdoby.
"Po ywno nie psyamy dla jzyka, aby go od nas nie do
stano mao posawszy, a gdzieby si ich wiele wysao, to obz
goy".
Szczciem biera postawa si gwnych pozwolia na spo
kojn koncentracj
26 maja przyby Krzysztof Dorohostajski, marszaek wielki
litewski.
29 maja Krzysztof Radziwi Piorun. By moe wwczas wy
da artykuy wojskowe 48.
8 czerwca nadcign wieo mianowany przez krla pukow
nikiem Jan Karol Chokiewicz 49.
Dla osony zgrupowania wyprawiono pod Orl siln czat
pod wodz marszaa upickiego, Jana Siciskiego. Doszo do
starcia, w wyniku ktrego Szwedzi (ich liczebno oceniano na
6 ludzi, w tym 40 Infantczykw) stacili tabor i no,
2 czerwca, cofnli si do odlegej o okoo 50 km Kiesi. Czeka
li na nadejcie wysanych przez ksicia Karola posikw i dopie
ro po ich nadejciu pdjli prb udzielenia odsieczy zamkni
tym w miecie.
Zapewne 18 czerwc wyszli z Kiesi.
22 czerwca zatrzymali si w odlegoci okoo 20 km od Ko
kenhauzen.
o Awtograly 321/1 n 141. Artyku, ktre wszystkim wobec ludiom rcer
skm ktrz prz . . . hetmanie najwszym Wilkiego Ksistwa Litewskiego bd
maj b publik, 161. Nie z ih S. K u t r z e b a, Polski ustau i ar
tyk wsko od XV d XVIIwk, Kw 1937.
o. BPAN Kri rkps 289 n 42. Zygmunt 11 . . . Zdao si nam pod ten czas
pukoik . . . n a rozumic i Wielm. Karol Chodiewicz starosta
mudzki teu podoa moe piali o tem d niego, 3 IV 161 Warzawa.
59
o wicie 23 czerwca podeszli pod miasto.
Gyllenhielm mia ze sob okoo 4000 jazdy, 900 piechoty,
1 7 dzia. Piechota stana w centrum. Dla stawienia czoa sza
rom jazdy polskiej zaopatrzono j w dugie erdzie. Rajtarzy
podzieleni na dwie grupy tworzyli skrzyda, przy czym pier
wszy rzut (120 ludzi) by silniejszy o drugiego (80).
Siy litewskie liczyy nieco ponad 3000 ludzi, ale cz ubez
pieczaa obz i walczcych na wypadek wyjcia Szwedw
z miasta 50.
W przodzie stan puki starosty mudzkiego, Jana Karola
Chodkiewicza, i podczaszego litewskiego, Janusza Radziwia.
Pu starosty mudzkiego, Jana Karola Chodkiewicza:
Husari a
choriew wasna Jana Karola Chodkiewicza
choriew wojewody trockiego Mikoaja Krzysztofa Radziwia
Sierotki
Wedg stanw nominalnych, wyszych zwykle ni wynikao
z liczby walczcych, kada w sile 200 ludzi.
Kozacy
choriew kasztelana wileskiego Hieronima Chodkiewicza
Wedug listu przypowiedniego, 100 ludzi.
Razem 40 husarzy
100 kozakw
Puk podczaszego litewskiego, Janusza Radziwia:
Husari a
chorgiew wasna Janusza Radziwia
choriew kasztelana trockiego
Jana Jerzego Radziwia
chorgiew kasztelana mudzkiego
Mikoaja Naruszewica
chorgiew Jana Siciskiego
poczet starocica uwiackiego, Jana Druckiego
-Sokoliskiego
6 ludzi
50 ludzi
36 ludzi
68 ludzi
6 ludzi
50 Awtografy 321/1 nr 12. Spisanie wojska przeciw nieprzyjacielOi, 29 VI
161
60
Kozacy
choriew wasna Janusza Radziwi
choriew Jana Jerzego Radziwia
choriew wojewody smoleskiego Andrzja
Sapiehy
choriew Mioaja Naruszewicza
chorgiew kasztelana smoleskiego Wacwa
Szemiota
choriew hetmana wielkiego litewskiego, Krzyszto-
70 ludzi
50 ludzi
13 ludzi
58 ludzi
20 ludzi
fa Radziwia Pioruna prowadzona przez Kopcia 10 ludzi
choriew podkomorzego (poddskiego? Andrzeja?)
Potockiego 27 ludzi
1 5 ludzi chorgiew Piotra Nonharda
poczet Andrzeja Horwatla
choriew Szczsnego Niewiarowskiego
3 ludzi
1 50 ludzi
70 ludzi
Razem 224 husarzy
chorgiew Krzysztofa Siemaszki
576 kozakw
Drugi rzut stanowiy chorgwie puku -az wielkiego li
tewskiego, Krzysztofa Dorohostajskiego.
Puk marszaka wielkiego litewskiego, Krzysztofa Dorohostaj
skiego:
Husari a
chorgiew wasna Krzysztofa Dorohostajskiego
chorgiew Jana Tyszkiewicza
choriew Jana Piotra Sapiehy
chorgiew Adriana Luczyliskiego
Kozacy
choriew wasna Krzysztofa Dorohostajskiego
choriew wojewoy brzeskiego
Krzysztofa Zienowicza
choriew Jana Piotra Sapiehy
chorgiew Woropaja (petyhorcy)
1 50 ludzi
100 ludzi
100 ludzi
50 ludzi
120 ludzi
50 ludzi
50 ludzi
50 ludzi
Razem 40 husarzy
270 kozw
Przy dziakach, ktre stany w centrum, uszykowano trzy
roty piesze:
hetmana wielkiego litewskiego, Krzysztofa Radzi
wia Pioruna 100 ludzi
61
Jana Karola Chodkiewicza
Hieronima Chodkiewicza
1 00 ludzi
100 ludzi
Razem 300 ludzi
Osania je puk kasztelana parnawskiego, Piotra Stabrow
skiego:
H u s a r i a
chorgiew wasna Piotra Stabrowskiego 1 50 ludzi
chorgiew Rudominw, Wawrzyca i zapewne jego
brata
33 ludzi
K o z a c y
chorgiew wasna Piotra Stabrowskiego
chorgiew Aleksandra Kosiskiego
chorgiew

aby
1 50 ludzi
1 50 ludzi
1 00 ludzi
Razem 1 83 husarzy
400 kozakw
Puk walny hetmana wielkiego litewskiego, Krzysztofa Ra
dziwia Pioruna:
H u s a r i a
chorgiew hetmana wielkiego, por. Sonicki 1 00
choriew hetmana wielkiego, por. Jerzy Zienowicz 100
chorgiew hetmana wielkiego, por. Jan J undzi 100
chorgiew Andrzeja Sapiehy 1 3
poczet starosty wikomierskiego, Marcina Giedroy-
cia 3
poczet chorego nadworego litewskiego
Mikoaja Karaczona 8
poczet marszaa wiomierskiego
Aleksandra Rajeckiego 8
poczet Montigajw 4
poczet Dziakowskiego 3
poczet starosty uwiackiego, Jerzego Druckiego-So-
koliskiego (petyhorcy) 24
poczet podkomorzego wileskiego (kozacy)
Jana Alfonsa Lackiego 6
Razem 351 husarw
30 kozakw i petyhorcw
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
Dla osony obozu pozostaa chorgiew kozacka hetmana
wielkiego, ktr prowadzi

elisawski, oraz Tatarzy litewscy.

62
Szacw i pozostawionych tam cikich dzia chroniy:
P i e c h o t a
chorgiew hetmana wielkiego, por. Radoszewski
chorgiew Jana Jerzego Radziwia
W y b r a c y
Chorgiew kozacka Dymitra Boruchowskiego. W kocowej fa
zie bitwy poowa wemie udzia w walce o tabor.
Tak wic, oprcz chorgwi puku Chodkiewicza, ktrych li
czebno nie jest dokadnie znana, oddziay wyprowadzone
przez hetmana wielkiego liczyy:
husaria 1 158 ludzi
kozacy 1277 ludzi
piechota 30 ludzi
Razem 2735 ludzi
Wraz z chorgwiam starosty mudzkiego, Jana Karola
Chodiewicza, co najwyej 40 husarzy i 10 kozakw:
okoo 290 jazdy
300 piechoty
Samo starcie, a raczej jedn z jego faz, ukazuje miedzioryt
z roku 1603 rzymskiego rytownika, Giacopo Lauro, ktry
otrzyma od kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, Jana
Zamoyskiego, zadanie przedstawienia janiejszych momentw
wojny w Infantach.
Bitwa, jak zwykle starcie mas jazdy, ta krtko.
Szara na lewe skrzydo szwedzkie obu pukw przednich,
Jana Karola Chodkiewicza i Janusza Radziwia, zwizaa walk
pierwszy i drugi rzut przeciwnika. Uderzenie postpujcgo z
nimi puku Krzysztofa Dorohostajskiego przesdio losy spot
kania: jazda szwedzka rzucia si do ucieczki.
Prawe skrzydo, ktre uderzyo na puk Piotra Stabrowskie
go, zmusio go wprawdzie do cofania si, gdy jednak wspara je
husaria puku hetmaskiego, poczo i ono ucieka.
Bitwa przeksztacia si jak gdyby w pojedynek opuszczonej
piechoty szwedzkiej z siami polskimi, bowiem prby Karla
KarIssona Gyl1enhie1ma skonienia j ady do powrot nie da
wyniku. Bohatersk obron piechurw zakoczyo pcii
cie przez Litwinw dzia. "Wszyscy niemal na placu plegli".
Cao strat szwedzkich obliczano na 200 ludzi. Straty
wasne na 80 zabitych i okoo 10 rannych.
Zdobyto sztandary, dziaa, ktre niegdy suyy Batoremu,
63
pniej za, zostawione na zamkach infanckich, wraz z nimi
wpady w rce szwedzkie, 20 wozw z prowiantem.
Potwierdzeniem sukcsu staa si kapitulacja pozostawionej
w miecie zaogi szwedzkiej.
Z wiadomoci o bitwie hetman wielki wysa do krla swego
syna, podczaszego litewskiego, Janusza Radziwia, i Jana Piotra
Sapieh. Ci zastali Dwr w Grodnie, ale przyjcie, w dniu
14 lipca, okaao si nie na miar oczekiwa 51. Po zoeniu re
lacji odpowiedia w imieniu Zygmunta III kanclerz, raczej li
tewski n koronny, prdzej Lew Sapieha ni Jan Zamoyski,
w kadym wypadu dziwi ton wystienia. Mianowicie, jak pi
sa podczaszy, zasug zwycistwa przypisa modom krlew
skim. "Ta bitwa za gorcymi modlitwami do Pana Boga Jego
Krlewskiej Moci jest wygrana, tedy Jego Krlewska Mo
samemu Panu Bogu za to chwa oddaje". Radziwiowi dzi
kowa jako hetmanowi, ktry sp swj obowizek, Chokie
wiczowi, jako pukownikowi krlewskiemu, Krzysztofowi Do
rohostajskiemu, jako czowiekowi i senatorowi. Wszystkim
obieca przecie nagod. Nastpnie referendarz (litewski?
Eliasz Pielgrzymowski?) czyta rejesty pobitych, poranionych,
tych, ktrzy utacili konie i rynsztunek. Gdy jednak chcia czy
ta opis uszykowania wojska, krl mu przrwa i zakoczy au
diencj.
Jak donosi hetmaowi Janusz Radziwi, "emy wdzie
miasto wielkiej wdzicznoci, ktrejmy si spodziewali, nie
wdzicznoci, nad ktr nie moe by wiksza, ua".
Nazajutrz ksi wystpi ju jako urzdnik dworski i speia
jc obowizki swego urzdu, jako podczaszy, suy krlowi
u stou.
Jak sdzi, wszystko to, owo zimne przyjcie, byo wem
stara zyskujcego na znaczeniu kaznodziei krlewskiego, Pio
tra Skargi. "Na kazaniu informowa, jako si nam stawi maj".
N iechci, jak budzi fakt, e zwycistwo odniesione zostao
pod wodz rnowiercy. Std eksponowano raczej bitw pod
Kiesi, ktr nawet prbowano przeciwstwia kokenhauzkiej
Radziwia.
I BUi F 3 nr 273 s. 129. Jausz Radziwl do Ksztofa Radziw a Pio
runa, 20 VII 161 Gro.
64
"Powiadaj, e pod Kiesi tam prawie walna bitwa bya, te
ra jeno utarczka".
W wojsku tymczasm doszo do rozamu, cho moe masko
wanego potrzeb dziaania paru pukami. Do starcia si hetma
na i pukownika, Krzysztofa Radziwia Pioruna i Jana Karola
Chodkiewicza, do wyjcia tego ostatniego z obozu z ludmi,
ktrych hetman nazwie . . . oprycznikami.
W istocie nie byo to zaskoczeniem.
Rywalizacja midzy potnymi rodami, Radziwiw i Chod
kiewiczw, trwaa od dawna. Uzewntrzni j ju przed laty
spr o rk ksiniczki suckiej, Zofi, a raczej o ogromne do
bra, ktre jej, jako ostatiej z rodu, miay przypa.
Opiekunem ksiniczki by od roku 1595 kasztelan wileski,
Hieronim Chodkiewicz. Zaaprobowa wczeniejsze ukady,
zgodnie z ktrymi ksiniczka miaa polubi Janusza Radziwi
a, gdy jednak zbliaa si pora ich dopeienia, pocz si wy
cofywa. Mimo wyroku, ktry skazywa go na zapacenie
100 000 kop groszy litewskich za niedotrzymanie umow, a p
niej na banicj (wydanie sentencji wyroku z kancelarii krlew
skiej przez Lwa Sapieh wywoao ostry sprzeciw Zygmunta
III 52), nie ustawa w oporze. W pocztkach roku 160, w prze
dedniu lubu (6 II 1600), do Wilna pczy napywa gromady
zbrojnych przyjaci, klientw, sug obu Domw.
"I nas wiedzie dochodzi, jakoby J M Pan Wileski, chcc
tam na tym placu tej obiecanej ony umkn bez wszelakiej
przyczyny synowi naszemu, tak jako na wojn ku temu termi
nowi z swej tam strony gotowa i armowa si mia, przeto
dobrze, aby tak sam na si, jako i na pachoi swe, zbroje, szy
szaki ze sob mia" wzywa na wesele! Krzysztof Radziwi
Piorun 53.
Do wai ostatecznie nie doszo. Wyznaczono nowe terminy:
13 padzierika, pniej nawet skrcono - l padzierika 160
roku; maestwo zostao zawarte, ale nieprzyja pozostaa.
Jan Karol Chodkiewicz ruszy do Infant, ale wbrew zalece
niom hetmana podsze pod Ryg.
5
2
Archwm Domu Saph, t. 1 oprac. A. Prohaska, Lww 1892, s. 225,
Zyut III do Lwa Sapiehy, 5 X 159 Warszwa.
53 BP AN Krakw rkps 32 k. 31. Krzysnof Radiwi PiQr do ad!linistra
tora, 21 XI 1599 Rubieiwce.
Obl,tenle Dynemundu
J. Lauro, IItora'la wg mirtu z roku 162
Obl,:enle Rygi
J. lauro, litografia wg mieiorytu z roku 16
Zdobycie Wolmaru
J. Lauro, litorafia wg mieiorytu z roku 162
Zdobycie Felllna
J. L.uro, IHor.fl. wg miio z roku 16
Zdobycie Biaego Kamienia
J. Lauro, litorafia w mieiorytu z roku 18
Zaprzysi:enie przez Zygmunta III traktatu bytomsko
-bdziskiego
A. Lutenlck. miedziort
Stefan Batory
Portret piso malara z ko XVI
wieku
Jan Zamoyski
Miediort, rt. D. Custos
Lew $apleha
Miezior, r. W. Holua
Janusz Radziwi, podczaszy Wielkiego
,Ksl,stwa Litewskiego
Miezior, r. J. van dr Heyden
65
Wszed do obozu, w przededniu bitwy kokenhauzkiej, ale po
jej zakoczeniu hetman oskary go o spowodowanie tumultu,
ktry mia okry niesaw imi Radziwiowskie. O to, e pod
burzy, a przynajmniej nie przeciwdziaa motochowi, ktry
rzuci si na wchodzcych z miasta Szwedw... Jak wielkie
uczynio to wraenie nawet w dobie przywykej do okrucie
stwa, wiadczy list Ch.odkiewicza pisany po dwu blisko latach
od haniebnego wydarzenia, w roku 1603, kiedy starosta mudz
ki dowodzi koniecznoci przywracania rycerstwu dobrego
imienia i ni wanie tumaczy agodno warunkw kapitula
cji, jakie przedstawi zaodze obleganego przez siebie Dorpatu.
"Abym t benevolencj i agodnoci ludzi Waszej Krlewskiej
Moci przypadek kokenhauzki ... z serc nieprzyjacielskich wyma
za i drugie miasta ... tym ochotniejsze do poddania uczyni" 54.
W lipcu 1601 roku pukownik poszed ku Rydze, hetman na
czele pozostaych oddziaw w gb prowincji. 141ipca odzyska
Kiesi, po czym nastpio zjednoczenie si litewskich. Doczy
ksi Kurlandii, Fryderyk, na czele 100 rajtarw i 60 piechoty.
23 lipca podjte zostao oblenie Rumborka (Rauna). I doszo
do kolejnego kryzysu. Chorgwie, dziesitkowane chorobami,
topniejce w wyniku dezercji, gdy zbliy si termin wierci (15
sierpnia), zapowiedziay, e duej suy nie chc.
Hetman na wie o nadciganiu wojsk koronnych, w ktrych
czele szli hetman polny, Stanisaw kiewski, i wojewoda
wendeski, Jerzy Farensbach, zwrci si 9 sierpnia o przysa
nie posikw, 1000 husarzy i 2000 piechoty. Gdy ich nie otrzy
ma, uzna, e stawienie czoa gwnym siom szwedzkim jest
niemoliwe. 23 sierpnia porzuci Rumbork, cofn si pod Kie
si, jakby tu chcc broni si w obleniu, po czym nagle, 29
sierpnia, atakowany w drodze przez nieprzyjaciela, i straciwszy
nieco ludzi, wozw, dzia, odszed do Rygi. Tu zasta Farens
bacha z ok. 2000 rajtarw i piechoty. Nie zdoa podporzdko
wa go sobie, zreszt na skutek postawy Jana Zamoyskiego,
opuci miasto i 11 wrzenia ruszy naprzeciw zbierajcym si
w Rakiszkach (Rokiskis) wojskom koronnym 55. W istocie, by to
H Czart. rkps 917 s. 65. Jan Karol Chodkiewicz do Zygmunta III, 23 IV
1603 Dorpt.
S5 BLAN F 139 SK 809. Benedykt Wojna do NN, 12 IX 161 Wilno.
66
ju kres kampanii, a i niemal ycia starego wodza. W obozie
trzymaa go ambicja i niech przed ustpieniem miejsca Jano
wi Karolowi Chodkiewiczowi. Po nadejciu Jana Zamoyskiego
doczya si obawa o wynik rywalizacji z hetmanem koronnym,
przy czym stawk bya nie tylko ambicja RadziwiHowska, lecz
take obawa, aby nie zostaa naruszona powaga urzdnika
Wielkiego Ksistwa Litewskiego.
To ostatie przesdzio te decyzj ukrycia si w zaciszu do
mowym.
Szwedzi, ktrzy 9 wrzenia podjli prb zdobycia Rygi no
nym szturmem, cofnli si po doznanym niepowodzeniu, cho
cia nadal zagraali miastu. Uka to miedzioryty Giacopo
Lauro: Oblenie Dwinoujcia przez wojska Karola IX oraz Ob
lenie Rygi przez Karola IX.
W poztkach sierpnia 1601 roku wyruszy do Infant Zyg
munt III. Trasa marszu prowadzia przez Onikszty, Rakiszki,
Zelburg, Kokenhauzen, dokd przyby 22 wrzenia. Std te 29
wrzenia i przez Jana Zamoyskiego wysane zostao wypo
wiedzenie wojny.
Interesujce, e domagajc si krla rycerskiego, wypomina
jc mu, i nie ceni ludzi rycerskich, przyjto wypraw z miesza
nymi uczuciami 56. Biskup krakowski, Berd Maciejowski, pi
sa 9 wrzenia (1601), i wolaby, "eby to Wasza Krlewska
Mo naprzd na sejmie proponowa by raczy". Wojewoa
krakowski, Mikoaj Zebrzydowski, 7 wrzenia, i chciaby, aby
krl prowadzi wojn raczej za porednictwem hetmanw.
Prawda, e byy i gosy odmienne, jak biskupa przemyskiego,
Macieja Pstrokoskieo, ktry dzikowa z podjcie wojennego
dziea.
Ostateczie krl przbywa w Inantach do grudnia. Wpywu
na przebieg dziaa, na podjte decyzje, chyba nie m. Dziel
nie jednak znosi trudy kampanii i podnosi ducha innych. Jak
pisa biskup wileski, by wes i drugim serca dodawa.
Karol, nie czujc si na siach podjcia ryzyka walnej bitwy
(zawaya tu moe pami klski pod Kokenhauzen), w noy
z 25 na 26 wrzenia przerwa oblenie czy raczej blokad Rygi
i wycofa si na po. Nim Zamoysk zdecydowa si na pcig,
oderwa si od Polakw. Czas jaki przebywa w Infantach.
56 BPA Kr rkps 293 k. 223, k. 251, 257.
67
wreszcie, 24 listopada, mianowa guberatorem prowincji Jana
Adolfa ksicia holsztyskiego, rozoy piechot po zamkach
i wyjecha do Szwecji.
Wojsko koronne, ktre przybyo do Infant, tworzyy w zna
cznej czci chorwie, z ktrymi Jan Zamoyski walczy
w Modawii przeciwko Michaowi Walecznemu i zwycia.
Popis przeprowadzano o koca sierpnia po poow pa
dzierika, w miar jak chorgwie osigay stany zblione do
zawartego w listach przypowiednich (dane w nawiasach). Od
dziay piesze i wybracy, zgodnie z zasad, ktra nakazywaa
popisywa je co miesic, popisano ponownie w pierwszych
dniach listopada 1601 rokuS7
Hu s a r i a
Jan Zamoyski
por . Jan Leniewski
Mikoaj Ostrorg
Wojciech Dembiski
Janusz Porycki
popis 5 wrzenia 106 ludzi (200)
po popisie zgosio si 5 ludzi
popis 29 sierpnia 201 ludzi (200)
popis 29 sierpnia 134 ludzi (10)
popis 2 wrzenia 183 ludzi (200)
po popisie zgosio si 12 ludzi
Jan Gratus Tarowski popis 7 wrzenia 93 ludzi (100)
Aleksander Krzywczycki popis 9 wrzenia 96 ludzi (100)
po popisie zgosio si 3 ludzi
Pawe Garwacki popis 27 sierpnia 100 ludzi (100)
Zygmunt Kazanowski popis 19 wrzenia 97 ludzi (100)
Krzysztof Siemaszko popis 20 wrzenia 100 ludzi (10)
Adam Smogulecki popis 20 wrzenia 99 ludzi (10)
Aleksander Koniecpolski popis 5 padzierika 93 ludzi (100)
Jerzy Czartoryski
Cieszanowski
po popisie zgosio si 6 ludzi
popis 9 padzierika 199 ludzi (200)
popis 9 padzierika 93 ludzi (100)
" BPAN K6rik rkps 29 k. 1. Roty infanckie i ppisy ich.
T
ake nieco ina
czej, H e r b s t , Kampam'a letnia. s. 106; J. W i m m e r, Hiseoria piechoey
polskiej d roku 1864, Warzawa 1978, s. 153. Dane w nawiasie: AGAD Ra
chunki sjmowe 35 k. 142 i n. in expedieionem exercirus Livoniam in An 1601
conera Carolum Ducem Suderaniae. Znak zapytania przy chorwi (ie)
lesiskiego wynika z pominicia jej w Rachunkach. Opinia o siach litewskich
BLAN F 139 SK 809. Benedykt Wojna do Miko/aja Krzysztofa Radziwia, 17
XI 161 Wilno.
Jan Szczsny Herbun
Samuel Bal
popis 10 padziera 141 ludzi (20)
popis 13 padzier 91 ludzi (10)
Razem 1586 popisanych
26 spnionych
Wstrzymali si z popisem:
Stanisaw kiewski (20)
Ludwik Wejher (200)
Jakub Potocki (20)
Stefan Potocki (200)
Dadzibb Kaowski (20)
Stanisaw Potulicki (200)
Mikoaj Stru (100)
Jan Gosawski
(100)
Wojciech Laski (100)
Stanisaw Strykowski (100)
Byo to o tyle istotne, e dopiero z chwil popisu poczyna si
liczy czas suby, a zatem i podlego chorgwi hetmanowi.
K o z a c y
Jan Zamoyski
por. Maciej J abonowski
Wacaw Zamoyski
Jan Chmielowski
Wojciech Grecki
Benedykt Hulewicz
Iesiski (poczet?)
popis 26 wrzenia
popis 12 wrzenia
popis 13 wrzenia
popis 19 wrzenia
popis 24 wrzenia
popis 29 sierpnia
Ponadto wraz z husarzmi popisao si
20 ludzi (20)
186 ludzi (20)
92 ludzi (10)
101 ludzi (10)
196 ludzi (20)
20 ludzi (?)
Wojciecha Dembiskiego 79 ludzi (?)
Wstrzymali si z popisem:
Bielecki (100)
Dawid (50)
Roman Ryski (20)
Temruk Szymkowicz (100)
Razem 874 podpisanych
69
Ar k a b u z e r z y.
Tomasz Drohojowski popis 19 padziernika 56 ludzi (10)
po popisie zgosio si 6
Razem 56 popisanych
6 spnionych
Pi e c h o t a
Jan Zamoyski popis 31 sierpnia
popis 3 listopada
Stanisaw kiewski popis 2 listopada
Jan Wrblewski popis 3 wrzenia
popis 3 listopada
Mikoaj Lastowski popis 15 wrzenia
popis 3 listopada
Stanisaw Otrbus popis 23 wrzenia
popis 3 listopada
Stanisaw Przycki popis 8 padzieria
popis 3 listopada
je rzy Fareholtz popis 8 padziernika
popis 3 listopada
Stanisaw Bartolan popis 20 padzierika
Tomasz Drohojowski popis 4 listopada
Janusz Dalmat popis 4 listopada
Marcin J ugoszewski popis 14 wrzenia
Ponadto popisali si:
Mikoaj Ostrorg, z husarzami
Benedykt Hulewicz, z kozakami
450 ludzi (50)
448 ludzi
10 ludi (10)
20 ludzi (20)
197 ludi
200 ludzi (20)
193 ludi
20 ludzi (20)
172 ludzi
193 ludzi (20)
137 ludi
150 ludzi (150)
140 ludi
200 ludzi (20)
132 ludzi (2)
154 ludzi (20)
98 ludzi (10)
14 ludzi
12 ludzi
Razem 2103 ludzi
1997 ludzi wedug drugiego popisu
Zagadkowo wyglda sprawa dwu chorgwi piechoty niemiec
kiej:
Sebald Golcz
Jan Guldenster
(Jan Gyllenstjema)
i 2 chori piechoty szkockiej:
Aleksander Ritchwan
Abraham Jung
250 ludzi
250 ludi
3 ludi
3 ludzi
70
Zacignite by miay z pienidze z poborw pruskich.
Zdano rachunki 14 II 1603, podczas sejmu koronnego w Kra
kowie. S przecie niewidoczne na polu dziaa.
Podobnie 600 ludzi Kaspra Horwatta
W y b r a c y
Adam Mierzejewski popis 3 wrzenia
popis 3 listopada
Marcin J ugoszewski popis 14 wrzenia
Bartomiej K1icki
Adam Ozga
Mikoaj Felicki
popis 3 listopada
popis 10 padzierika
popis 3 listopada
popis 2 listopada
popis 2 listopada
130 ludzi
70 ludzi
105 ludzi
69 ludzi
182 ludzi
171 ludzi
88 ludzi
171 ludzi
Razem 676 ludzi
569 ludzi wedug drugiego popisu
Wstrzymali si z popisem:
Dzik
Anzelm Fleger
Maciej Sokoowski
Ponadto bya:
Gwardia krlewska co najwyej
Kozacy Zaporoscy
Oddziay lennikw Rzeczypospolitej:
100 ludzi
20 ludzi
ksicia pruskiego 30 ludzi
ksit kurlandzkich wysane dla ochrony wybrzea 150 ludzi
Ochomicy -zapewne paruset ludzi
Z osobna jakie oddziay litewskie, resztki zacinych, ochot
nicy, poczty. Jak si zdaje, bez wikszego znaczenia: "Litwy
bardzo mao, a onierzw nie masz nic, rozleli si" napisze
biskup wileski Benedykt Wojna.
Ponadto paruset ludzi Jerzego Farensbacha:
Jerzy Farensbach 200 arkabuzerw niemieckich
Mikoaj Korff 200 arkabuzerw niemieckich
Piecz nad armat sprawowa Jan de la Blanc.
Sprowadzenie chorgwi koronnych do Infant wystawio Ja
nowi Zamoyskiemu najlepsze wiadectwo. Niestety, za znako
mitym organizatorem nie postpowa rwny mu wdz.
7l
Przede wszystkim nie znalaz odzewu plan Jerzego Farensba
cha z gr udnia 1600 roku, mianowicie pominicia twierdz inf
lanckich z wyjtkiem RewIa i na czele 3000 piechoty i tylu
jazdy uderzenia na Finlandi, co musiao zachwia szwedzkim
panowaniem w Infantach, a mogo - Karola w Szwecji.
Hetman wielki nie wycign wnioskw z kampanii Batorego:
atakowa punkty wybrane, decydujce o losie prowincji. Nie
rozpozna istotego wpywu , jaki na przebieg wojny, na posta
w przeciwnika wywary zagony jazdy operujce w gbi obcego
terytorium, w tym, czy moe przede wszystkim, zagonu, kt
rym dowodzi modszy wwczas o lat 20 Krzysztof Radziwi
Pior un.
Gdy zawiod y nadzieje na rozstrzygnicie losw wojny
w jednej bitwie, rozpz systematyczne zdobywanie twierdz, do
czego nie byo przygotowane ani wojsko, ani skarb Rzeczypos
politej. Tym tr udniejsze, e poczynay o sobie dawa zna na
stpstwa pnego wyr uszenia w pole i - niezdecydowanie.
Znamiennym tego przykadem byo oczekiwanie pod Wolma
rem na dziaa burzce, ktrych mimo wysikw jeszcze w gr ud
ni u 1601 roku nie przeprawiono przez Dwin . .Dla zych drg
i przepraw tr udnych popieszy nie mog" 58.
Wolmar oblono 18 padzierika. Szwedzi zwlekali z odsie
cz: gdy byli do niej gotowi, okaza a si spniona. Cofnli si
do Fel lina, jawnie j u wspierani przez Infantczykw. O tych
ostatnich biskup wileski, Benedykt Wojna, pisa, e, ukryci
w zamkach, szkodz, gdzie mog . .Zoci wyrzdzaj naszym".
Wpyno to moe n zwikszenie zacitoci walczcych, bo
wiem oierz, mszczc si lub czujc si w swym postpowa
niu usprawiedliwiony, nie zna litoci. "Nie przepuszcz, gdzie
ktrego nadybi" 59.
19 gr udnia 1601 roku Wolmar skapitulowa, co upamiti
miedzioryt Giacopo Lauro Zdobce zamku i miasta Wo/mr 6.
Wrd jecw znaleli si Karl Karlsson Gyllenhielm, z
ktrego porednictwem Zygmunt III przedoy nie podjt
propozycj rozmw w sprawie zawarcia rozejmu, i Jakub de la
Gardie.
58
BLAN F 139. SK 809. Benedykt Wojna do Mikoaja Krzysztofa R
dziw Sierotki, 6 XII 161 Wilno.
59
Ta
.
60
C h r l c i c k i, o. cit., i. 136; G. L a u r o, Zdbycie miata i zamk
Wolmar J. N o w a k-D u e w s k i, o. cit. , s. 388.
72
Jan Zamoyski ruszy na Dorpat, uzna jednak, e oddziay,
jakie mia ze sob, ich liczebno, a zwaszcza znuenie z jednej
strony, z drugiej za sia umocnie nie rokuj nadziei sukcesu.
Nowym celem sta si Fellin, ktry skapitulowa 19 maja 1602
roku. Dzie wczeniej zmar jednak raniony w czasie szturmu
wojewoda wendeski, Jerzy Farensoach.
Zwycistwo ukazywa Giacopo Lauro w miedziorycie Zdoby
cie amku i miasta Fel/in oraz profesor Akademii Krakowskiej,
teolog i pta, Adam Opatovius, w wierszu Triumphus livoni
cus ... Joannis Zamoscii . . . (Triumf infancki Jana Zamoyskiego),
ktry to utwr wydano w Krakowie ju w roku 1603:
C znacz twoje, Fel/inie, mury ze sterczcymi skaami?
C zaczy wiee i pod gwiazdy wyprowadzone dachy?
Albo ro wypeione obfitoci V.d?
C bagiste b/oto i ziemia smolna od kleju?
Wszystko przezwycione wielkim przedsiwziciem wodza
i wilkim trudm ochoczego oierza.
W istocie, tud by wielki, a niemal nadludzki, onierz -
naj dalszy o ochozego.
Owszem, pisano z obozu, e .gd, ndza na nas i na konie
niesychana
"
61
.
Nie bez winy byo ze przygotowanie wojska do trudw
kampanii .
.Naszym te niepogody i zimno bardzo dokuczyy. Sia ich
w kapeluszach i magierkach jechao, tam dopiero na kopaki si
sposobi
"
zauwaa w listopadzie 1601 roku biskup wileski,
Benedykt Wojna. I dalej: .0 chleb i piwo trudno, sia chorych
midzy czeladzi i umiera poczynaj, koni wiele zdycha, czego
wszystiego uszoby si, by byli popieszyli Panowie Polacy
i naszym posiek prdki ucz
"
62.
Staty, jakie ponosiy chorgwie, byy straszliwe.
Ctery chorwie husarskie, Dembiskiego, Herburta, Sic
maszki i Smoguleckieo, rozeszy si cakowicie.
Nie wiadomo, by ppisay si cztery dalsze: Kamkowskiego,
Laskiego, Potulickiego i Strykowskiego.
Zni z regestw choriew arkabuzerw Drohojowskie-
61
BPA Kr rks 3 k. 29. Daruz nDn ikich, 22 V 162 z ob
z p FeUm.
61
BLA F 139 SK 8. Benedyk Wojna do Mioaja Kyszofa Rdiwi
Siet, 17 XI 161 Wino.
73
go, a spord kozackich Greckiego,

lesiskiego i Hulewicza.
Wybraniecka chorgiew Bartomieja Klickiego, ktra dziesi
tego padzierika 1601 roku liczya 182 ludzi, 3 listopada miaa
171, a 8 stycznia 1602 roku jedynie 65 ...
Tragizm pooenia ptgowa fakt, e Litw nawiedzia kl
ska nieurodzaju i nie sposb byo liczy na sprowadzenie yw
noci. Ju w listopadzie 1601 roku pisa biskup wi leski, Bene
dykt Wojna: "Ja si nie spodziewam godu, bo ju jest".
A w kilka d pniej: "Chleba znaku nie masz, byda ... czego nie
wybrano, to wyzdychao, na innych miejscach cierwo ludzie je
dz i psom nie dopuszczajc"
6
3.
Jan Zamoyski zdoa jednak raz jeszcze narzuci sw wol,
ruszy pod Biay Kamie (Paide) i 26 maja 1602 roku podj
trud oblenia.
"Spisek rot wojska wszystkiego w Infanciech", niestety, bez
daty, jednak sporzdzony w toku kampanii, wykazuje, e woj
sko podzielone byo na 4 puki, a jego liczba, cilej, liczba
tych, co walczy mogli - "bo sia towarzystwa chorego i s ug
pobitych" - wynosia niespena 2500 ludzi (w nawiasie liczeb
no chorgwi wedug pierwszego popisu)
6
4:
Puk hetmana wielkiego koronnego, Jana Zamoyskiego:
Hu s a r i a
Jan Zamoyski, por.
Jan Leniewski
Jakub Potoki
Jan Grat us Tarnowski
Pawe Garwacki
Samuel Bal
Aleksader Krzywczycki
Cieszaowski
Ko z a c y
Jan Zaoyski, por.
Maciej Jabonowski
ludzi
ludzi
ludzi 10, zdolnych do boju
Judzi
Judzi
ludzi
ludzi
131 (166)
198 (?)
65 (93)
87 (10)
15 (91)
56 (99)
46 (93)
ludzi 156, zdolnych do boju 9 (20)
Razem 598 husarzy
9 kozaw
6} BLAN F 139 SK 809. Benedykt Wojna do Mikoaja Krzysztofa Radziwia
Sierotki, 23 XI 1601 Wilno .
.. BPAN Krik rkps 29 k. 3. Nieco inaczej
H
e r b s t , Kampana letnia,
,. 130.
74
P u k het mana polne g o koronne g o, Stanis awa

kiewskiego :
Hu s ar i a
Stanis aw

kiewski
Janusz Porycki
Zy g munt Kazanowski
Ko z a c y
Bielecki
Wac aw Zamoyski
ludzi
182 (?)
ludzi 180 ( 195,
ludzi 116, zdolnych do boju 10 (97)
ludzi
ludzi
120 (?)
120 ( 186)
Razem 462 husarzy
24 kozakw
P u k kasztelana be skie g o, Miko aja Ost roroga:
Hu s ar i a
Miko aj Ost rorg
Ludwik Wejher
Jan Gos awski
Ko z a c y
Temr uk Szymkowicz
P u k Stefana Potockie g o :
Hu s ar i a
Stefan Potocki
Mikoaj St r u
Jerzy Czartoryski
Aleksander Koniecpolski
Ko z a c y
Roman Rski
Ja Chmielowski
ludzi 200, zdolnych do boju 160 (201)
ludzi 125, zdolnych do boju 100 (?)
ludzi 70, zdolnych do boju 55 (?)
ludzi 100, zdolnych do boju 60 (?)
Razem 315 husarzy
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
ludzi
60 kozakw
110 (?)
99 (?)
101 (199)
72 (99)
181 (?)
8 (92)
Razem 382 husarzy
265 kozakw
75
Stopniae oddziay hetman wzmoni nowymi zaciami, kt
re w obozie zjawiy si w sierpniu, powodujc chwilowe odro
dzenie si wojska. Piechoty byo podobno nawet wicej ni
uprzednio, nie zdoano natomiast, co potraf Batory, sprowa
dzi do Infant chorgwi kwarcianych.
We wrzeniu, zreszt p naciskiem oierzy, ktrzy zagro
zili, e bez tego suy dalej nie bd, zwikszono od. Husa
rzom z 20 z do 30 z, kozakom z 15 z do 25 z
6
5.
30 wrzenia Biay Kamie skapitulowa. I ten sukces upa
mitni Giacopo Lauro. By to jednak ju waciwie kres kam
panii, ktr, oprcz zwyciskich oble, uwietnia bitwa sto
czona 30 czerwca przez Stanisawa kiewskiego z gromadzc
si p Rewlem jazd szwedzk
Bitwa wana o tyle, e potwierdzia talenty dowdcze hetma
na polnego. Nie mogc przeama szyku nieprzyjaciela, ktry
sta w przesmyku midzy zatok a jeziorem, na chorg
wiom kozackim obejcie tego ostatniego, po czym poczonym
uderzeniem rozstrzygn losy starcia.
Jan Zamoyski chcia wprawdzie jeszcze uderzy na Narw,
nie zdoa jednak przeama sprzeciwu wojska, ktre, obawiajc
si nadchodzcej zimy, dao powrotu do kraju. W istoie
utraci mono dowozenia. Czy niemal utraci.
Piechot rozoy po zmkach. Jazda wycofaa si za Dwin
i do Litwy.
"Nastpio nowe zo, a ju ostatnia zguba i upadek, a prawie
zniszczenie tego pastwa Jego Krlewskiej Moci" powiedziano
na sejmiku nowogrdzkim w grudniu 1602 roku
66
.
Sam hetman otrzyma zgod Zygmunta III na zoenie do
wdztwa.
Prosi o to ju w maju 1602 roku, krl zaproponowa do
wdztwo Stanisawowi kiewskiemu, a po otrzymanej od
mowie zwrci si do wodzw litewskich, do Krzysztofa Ra
dziwia Pioruna, zreszt zapewne tylko grzecznociowo, ten
bowiem by schorowany, oraz do Jana Karola Chodkiewicza, na
ktrym spoznie ciar wojny.
6S
BPAN Kr rkps 14 k. 551. Stnisw Ko do Zygmunt III, 6 IX
162 obz p Biaym Kieniem.
6 C. rkps 350 k. 263. Instrkcja . . . 'jedztwa noogrodzkigo, 11 XII
1602 Nowogrdek.
JAN KAROL CHODKIEWICZ
Jan Karol Chodkiewicz herbu Gryf urodzi si naj wczeniej w
roku 1561. Ojcem by stolnik litewski, z czasem starosta
mudzki (1563), marszaek wielki (1566), kasztelan wileski
(1574) i administrator Infant ( 1568-1574) Jan Chodkiewicz.
Matk Krystyna ze Zborowskich, siostra osawionego Samuela
I. Spord rodzestwa, starszy brat, Hieronim, zmar majc lat
17, w roku 1576. Towarzyszem dziecistwa i modoci by star
szy o rok od Jana Karola Aleksader.
Razem uczyli si w Wilnie, w kolegium jezuickim, w latach
1573-1579.
Podanie gosi, e witali idcego do Infant krla Stefana Ba
torego, e odpowiadajc na mow modszego z braci Batory
mia przepowiedzie mu przysz wielko. W istocie, aden z
nich przed krlem w czasie uroczystoci zorganizowanych
prez szko nie wystpowa
2
.
Smier ojca 4 sierpnia 1579 roku przyniosa im samodziel
no, ale i ta pozostawaa zamknita w krgu domu.
Bracia nie byli w Infantach.
I Biografe: A. N a r u s z e w i c z, Hisloria Jana Karola Chodkiewicza,
Warszawa 1805; A. J d r z e j e w s k i, YWOI Jana Karola Chodkieicza,
Piotrkw 1921; A. I i w i s k i, Jan Karol Chodkiewicz, Warszawa 1922;
W. W i c k o w s k a - M i t Z n e r, Karol Chodkiewicz, Warszawa 1959;
L. P o d h o r o d e c k i, Jan Karol Chodkiewicz, Warszawa 1976; Idm, Ja,/
Karol Chodkiewicz 1560-1621, Warszawa 1982; V. B r f i s k a, Didisis Lie
luras elmonas Karolius Kalke vicius ... w: "Musq Zynynas", 1921 nr 3, s.
B-86, Biogram w PSB-W. Dobrowolska.
2 B. K a z I a u s k a s, XVI - XVI a. Vilniaus akademijos drama ir tea
lras, w:
"
Kulluru krzkelej
"
, Vilnius 1970, s. 14 - 172. Gralulaciones . . . Scep
hano I ... a sludiosis Collegii Vilnensis SJ, Vilnae 1579.
Nie walczyli pod Wielkimi ukami i Pskowem.
Nie brali udziau w zagonie Radziwia.
77
Po kilku latych wyjechali za granic. Byli w Ingolsztadzie w
latach 1586-1 589, pniej przez Augsburg i Weron przenieli
si do Padwy i Wenecji.
Nie wiadomo, czy zjmowali si szczeglnie poznawaniem
sztuki wojennej. Nie przebywali, jak chce tego biograf przy
szego hetmana, w otoczeniu najwikszych wodzw wczesnej
Europy, wrd innych ksicia Alby i Maurycego Oraskiego.
Nie zapisali si w dziejach i pamici wydanymi pracami, imio
nami nauczycieli, funkcjami sprawowanymi w spoecznoci
studenckiej.
W czerwcu 1588 roku, na wie o mierci matki, zawiadomi
li, e wracaj. Oznaczao to odmian projektw, mieli bowiem
jecha na Malt, do Francji lub do Hiszpanii. Ostatecznie do
kraju wrcili dopiero wiosn 159 roku.
Wrciwszy do Litwy, Jan Karol na lat kilka zapad w domu.
Oeni si w roku 1593, majc 32 lata, z Zof Mieleck, wdow
po Siemionie Olelkowiczu, ksiciu suckim.
Dwa, moe trzy lata pniej, w roku 1 595 czy 1596, w jego
yciu nastpia gwatowna zmiana: oderwanie si od spraw tyl
ko wasnych i tylko prywatnych, a raczej zepchnicie ich na
plan dalszy.
Nie wiadomo, co spowodowao przeom, ktry tylko czcio
wo moe by tumacony czynnikami zewntrznymi.
W maju 1 596 roku otzyma pierwszy urzd. Zosta podcza
szym litewskim. Trzy lata pniej, wybrany starost mudzkim,
zasiad w senacie. Jak si zdaje, w roku 1 595 pojawi si w obo
zie Jana Zamoyskiego na Wooszczyie.
W roku 1596 znowu pod wodz hetmana koronnego, co
w odniesieniu do magnatw litewskich byo rzadkoci, Stani
sawa

iewskiego, co dziwi jeszcze bardziej, bo z czasem

powie, e ma rce splamione krwi Samuela Zborowskiego,
wzi udzia na czele wasnej chorwi w tumieniu powstania
Naewajki.
W roku 160, pod rozkazami Jana Zamoyskiego, walczy
przeciw hospodarowi wooskiemu, Michaowi Walecznemu.
By trudny w przyjaniach. Musiaem si jedna z tym Bel
zebubem na instancj krlewsk" -pisa do ony po pogodze
niu si z Chodkiewiczem kanclerz litewski Lew Sapieha. Trud
78
ny charakter Chodkiewicza uznawa nawet yczliwy mu anoni
mowy autor Wojny infanckiej:
Bo wiecie, nasz Chodkiewicz tak0ej natur
Popdliw, gniewliwy, milzc, ponur.
Doda naley: zabobonny. W roku 1620 nakazywa dochodze
nie w kwestii rzekomych guse, jakimi chciano wkra si w je
go ask. Zarazem nie szczdzi jednak synowi zalece, eby si
uczy "Gupim albowiem szlachcicem by, sromotna rzecz
jest"3.
Cho regalista, nie zapomnia, e jest obywatelem Wielkiego
Ksistwa Litewskiego. Skcony z Januszem Radziwiem a po
granice wojny domowej, nie dopuci do peej jego klski po
zakoczonej porak rokoszan bitwie guzowskiej (5 VII 1607),
widzia w tym bowiem zachwianie rwnowagi w Rzeczypospo
litej, wzrost siy Polakw, zagroenie wolnoci litewskich. Od
mwi prowadzenia pocigu. "Mwi mi kiewski, abym na
stpowa po nim (Januszu Radziwile), czegom snadnie mg do
kaza, alem nie chcia. Mwiem, eby Potokich wyprawiono,
wiedzc, e Potoccy tam by nie podoali w Litwie"4. Po latach
umrze, bronic przede wszystkim, polskich granic.
Tymczasem w kwietiu 1601 roku mianowany zosta pu
kownikiem, porucznikiem hetmaskim albo porucznikiem het
maskim gwnym5 Otrzyma wadz nad wojskiem walczcym
w Infantach, ale na czas nieobecnoci hetmana wielkiego.
Z chwil gdy ten si pojawi, mia wraz ze wszystkimi ludmi
podda si pod jego rozkazy, co taktowano jako warunek no
minacji i na co z osobna Chodkiewicz wyrazi zgod.
Z nominacj hetmask Zygmunt III wstrzyma si nie tylko
do mierci Krzysztofa Radziwia Pioruna (20 XI 1603), ktry
jako hetman wielki mia zastrzeone prawo co najmniej aproba-
J BPAN Krakw rkps 107 k. 234. Korespondncja Jana Karola Chodkiwicza,
oprac. W. Chomtowski, Warszawa 1875, s. 39. Jan Karol Chokiewicz do
Hieronima Chokiewicz, 10 VII 1606 Ryga.
Ksicia Krzysztofa Radziwia hetmana polnego Wielkiego Ksistwa
Liteskiego spraw wojene i polityczne 1621-1632. Pary 1959,
s.687.
s AGAD, A, c. II t. 4 n 425. Powiadomieie o zleceniu Janoi Karolowi
Chodkiwiczoi wadzy n wojskiem, 27 IV 161 Warszawa. AGAD, A, c.
II t. 4, nr 426. Instrkcja z rozkazania . . . Zygmunta II . . . d Daniloi
Domarackiemu sekretarzowi JKM . . . do wojeody wileskiego, 28 IV 161
Warszawa.
79
ty, a raczej prezentowania kandydatw na wszystkie urzdy
wojskowe, w tym n hetmastwo polne6, ale i pniej, a do
marca 1605 roku 7
Ju wczeniej jednak, po wycofaniu si z Infant, a niebawen
mierci hetmana wielkiego litewskiego Krzysztofa RadziwiHa
Pioruna, po wyjedzie z obozu hetmanw koronn
y
ch, wielkiego
- Jana Zamoyskiego, i polnego - Stanisawa kiewskiego,
Chodkiewicz by jedynym mianowanym zwierzchnikiem wojska.
Std moe, przez analogi do sytuacji w Koronie, nazywany
bdzie z czasem hetmanem polnym. Czyni to p latach synny
kaznodzieja Fabian Birkowski, take Szymon Starowolski 8
i pniejsi badacze9
Postawiony na czele wojska inanckiego, jak nazywane byo
od terenu, na ktrym dziaao, musia myle nie tyle o nowych
koncepcjach, nie tyle mierzy siy na zamiary, ile rozwaa, co
czyni z siami, ktre mia.
Jak zatrzyma w obozie chorgwie, ktrym nie wypacono
odu. Owszem, naleao si obawia, e i kolejny termin, 31
grudnia 1602 roku, nie zostanie dotrzymany.
Zdecydowa pocztkowo realizowa zamys Jana Zamoyskie
go i ruszy pod Narw. Gdy jednak dowiedzia si o ldowaniu
w Parawie nowych oddziaw szwedzkich, a zatem wzmocnie
niu zaogi, zawrci w stron Dorpatu (Tartu). Podj nie tyle
oblenie, ile blokad. Wierzy, bo nie majc cikich dzia wie
rzy musia, bo nie mia alteratywy, e gd i zwyky towa
rzysz zamknitych w murach, choroby, otworz przed nim
bramy twierdzy.
AGAD, AR, dz. II t. 4, nr 426. Instrkcja . .. do wojewody rileskiego, 28
IV 161 Warszawa.
7 BPAN Krakw rkps 34 s. 73. Zygmunt III do Lwa Sapiehy, 26 111165
Krakw. Krl pwiadamia Sapieh o nadaniu Chokiewiczowi jurgieltu w wy
sokoci 40 z roznie, BPAN Krakw rkps 3 k. 178. Zygmunt III do Jana
Karola Chodkiewicza, 7 IV 1605 Krakw. W nagwku - tytu hetmana wiel
kiego.
8 S z . S t a r o w o l s k i , Sarmatiae bellatores. Kolonia 1631. Polski
przekad: Wojcnic sarc, wyd. J. Starwski, Warszwa 1978.
9 AGAD, AR, dz. V t. 46 n 207. Jan Karol Chcz ... przeooy woj
skaJK konrisarz generaln Ziemi Infanckij. Rycerstwu WojskaJKM 611605
Beron. W rachunkach sejmowych, ktre objmuj okres 13 IV 163 -13 IV
16 uywa si okrelenia: "copiarum praesens in Livonia praefectw". AGAD
Rachunki sjmowe 36 k. 254.
80
Pod Dorpat przyprowadzi 5 chorwi husarskich, 4 kozac
kie, 1 1 pieszych. Dwie chorgwie piesze i jedna kozacka wysa
ne zostay dla opanowania portu na rzece Ema (Emajygi)lo. W
sumie - do 2000 ludzi. Miesic pniej zostaa tylko poowa.
Zabrako ludzi monych, zwaszcza rotmistrzw, ktrzy po
rzucili i obz, i chorgwie. Pozosta Franciszek Kossakowski,
Szczsny Niewiarowski, Adrian Luczyliski. Przerzedziy si
szeregi oierzy. Z prowadzonej przez Teodora Mockiego ro
ty Aleksandra Chodkiewicza, ktra liczya 100 ludzi, zostao 4,
i to zapowiadajcych, e pozostan w obozie jedynie 6 tygodni.
W rocie Gedeona Rajeckiego byo 26 ludzi.
O piechocie litewskiej Jan Karol Chodkiewicz pisa, e si
"wszystka rozbiega".
W kocu stycznia 1603 roku, zdaniem hetmana, zdolnych do
walki byo okoo 800, w tym 100 pieszych II. By moe bya to
chorgiew Jana Przeciszewskiego, ktrego hetman przedstawi
do nagrody krlowi, ten za w nadaniu dbr, zreszt w Estonii,
podkreli zasugi pooone w czasie wojny infanckiej, szczegl
nie podczas oblenia Dorpatu
l2
.
Niemal wszyscy domagali si wycofania za Dwin.
Chodkiewicz wini zwaszcza Stanisawa Skrzetuskiego
.niegodny ten miosierdzia" - w istocie, buntoway raczej wa
r. Gd i brak paszy dla koni, mrz i brak opau, choroby ...
Chorwie, ktrym suba koczya si 31 grudnia 1602 ro
ku, mimo e nie przywieziono pienidzy, zgodziy si przecie
pozosta jeszcze przez 6 tygodni, to jest do 14 lutego 1603. P
niej, jak husaria Jana Piotra Sapiehy, nastpne 4 tygodnie 13.
W tym czasie, w pocztkach marca, doszo do szczliwej dla
Litwinw wyprawy i rozbicia oddziau Krzysztofa Some, ktry
oblega odlege o ok. 1 20 km od Dorpatu Rakwere. Nie podjto
natomiast ryzyka boju z gwnymi siami przeciwnika, ktrymi
dowodzi Anders Lenartsson.
10
BPAN Krik rkps 306 k. 47. Diariusz nowin infanckich.
11
Czan., TN, t. 99 p. 85. Jan Karol Chodkiewicz do Zygmunta III,
28 I 163 spod Dorpatu.
12
R. J a s a s , Pergamenll kaca/ogas, Vilnius 1980 poz. 792 Sigismundlls
Tertius., 14 VI 1608 Krakw.
13 Czart. TN, t. 99 p. 88. Jan Karol Chodkiewicz do Zygmunta III,
18 II 163.
81
1 3 kwietia 163 roku skapitulowa Dorpat.
"Wprzdy, chocia z wikszym we czwrasb wojskiem, ta
kiej odwagi nie miano" -pisa w pamitiku na wie o z
cistwie posdek nowogrdzki Teodor Jewaszewski.
Z miasta wyszo 1050 ludzi zaogi, nie liczc posplstwa, ze
zwinitymi, niesionymi grotami w d chorgwiami, z muszkie
tami pod pach. Pozostawiali midzy innymi blisko 9 dzia.
"Na me mode zby -komentowa Chodkiewicz moe nawi
zujc do niedawnej nominacji - zaprawd to twardy orzech
by"14. Tymczasem musia przecie na nim poprzesta.
Wyndziali i zniechceni zwycizcy do kontynuowania dzia
a zaczepnych nie dali si nakoni.
Chorgwie trway w pobliu Rakwere, midzy Rewlem
i Nar. Latem podjy rozmowy w sprawie wypacnia a raczej
odroczenia patoci zalegego odu z wyznaczonymi przez
krla komisarzami, kaszelanem lwowskim a zarazem hetma
nem polnym koronny Stanisawem iewskim, kasztelaem
lubelskim Piotem Myszkowskim oraz Adamem Sieniawskim,
by ostateczie cofn si n lini Dwiny
lS.
Mijay miesice.
Rozpaczliwe listy, ktrymi hetma obsya krla, daway co
najwyej ograiczone efekty.
W sierpniu (6 VIII 1603) krl potwierdzi zwierzchnictwo
Jana Karola Chodkiewicza nad wojskiem infanckim, zarwno
chorwiami litewskimi, jak i koronnymi.
We wrzeniu wysa swego komorika, Michaa Moszyskie
go, ktry mia nakoni onierzy, "aby w tak z czas i niebez
pieczny nie odbiegali Rzeczypospolitej i prowincji tamtej".
W pisaym rwnoczenie licie zapewnia Chodkiewicza, i
"o pacy wtpliwoci mie nie tzeba, jeli nie zaraz, dojdzie ich
zupea czasu swego" 16. Wojsku nie brakowao przecie wiary,
14 C., rkps 917 s. 605. Ja Karol Cokiewic do Zygmunta III, 23
IVl63 Dorpat. Przebieg da, S. H e r b s t, Wofifak 163-1 64,
w: "Stdia Histoca". W 35-lecie pracy naukowej Henryka Lowmiaskiego,
Warszawa 1958, s. 295-307.
1
5 BPAN Krik rkps 294 s. 55. Kopia listu komsa do pcy wojskowej ...
do krla, 3 VII 1603.
16
BPAN Krik rkps 1539. "Rotmistrzom naszym pieszym tak koronnYD,
jako i Wielkiego Ksistw3 Litewskiego do Infat z rotami idcym ... zlecili
my ... Jacwi Karolowi Ccdiewiczowi ... wszlk zwierzchno n wojskiem i
82
owszem, miao j, ale i przed oczami widmo godu, a nawet ju
go dowiadczao.
Zarzdzone zostao dostarczanie ywnoci na zamki (Biay
Kamie, Dorpat, Dynemund, Fellin, Rakwere, Ryga, Wol
mar).
Wicej Zygmunt III zrobi nie mg. W okresie od sejmu
1601 roku wydano ponad 600 tys. z. Kolejny sejm, ktry zebra
si w Krakowie 4 lutego 1603 roku, rozszed si bez powzicia
uchwa. Szlachta wydaa wprawdzie l pobr, ale ten nie star
cza nawet 1a opacenie zalegego odu.
W tym czasie Chodkiewicz oblicza, e w Inflantach jest nie
spena 1500 ludzi 17: 40 kopijnikw, 150 rajtarw, 30 jazdy
kozackiej i 600 piechoty (zapewne bez zag zamkw: Biay
Kamie, Dorpat, Fellin, Hapsal, Hiberpol, Lais, Nowogrdek,
Rakwere, Wolmar). Raczej jest ni walczy.
Miesic pniej, 19 marca 1604 roku, alarmowa, e i ci si
rozchodz
"Przez gd i mus cikich niedostatkw do Wielkiej Nocy
(18 kwietia) zostanie li ktry, adnej nadziei nie mam". I dalej:
"Gd potniej o nieprzjaciela wszystkich uciska ...
"
18
28 kwietia donosi krlowi, e wpaciwszy jedzie po 15 z,
a piechocie od za 1 miesic zdoa zatrzyma onierzy
w subie do Zielonych

witek, to jest do 27 maja 1604 roku.

Zarazem prosi o przysanie asekuracji krlewskiej na zapace
nie reszty kwoty, gdy na jego, hetmaskiej, wojsko poprzesta
wa ne chce 19.
W maju wysali posw do hetmana stgjcy zaog w Fellinie.
Powiadamiali, e jeli nie otrzmaj do Switek penej zapaty,
opuszcz twierd. l Wicej twa nie moemy dla wielkiego
godu
"
20.
Przesdza to, zzdzone przez krla dostarczanie
fc, 6 VIII 163 Kaw. BOZ rkps 122 k. 202. Zygmwlt III do Jana
Karola Chokiewicza, 24 I 163 Niepomice. AGAD Rachunki sejmowe 37
k. 222. Liczba p. Hasa Fdricha administratora portoum Krla J M rys
kiego.
17 Czart. rkps 3238 s. 35. Jan Kaol Chodkiewicz do Lwa Sapiehy, 21 II
164 Merecz. Sta wojska: AGAD Rachunki sejmowe 36 k. 254, k. 262. In ex
peditio noam mililum i Liom Anno 1604.
16
H.
M a I e w s k a, LislY slaroolskie z epoki Waz, Waszawa 1959
s. 39. Ja Karol Choiewc do Zygmunta III, 19 III 16 Ryga.
19 BPAN Krnik rkps 294 s. 117. Ja Karol Chodkiewicz do Zygmunta III,
28 IV 16 Ryga.
ao
BPAN Krnik rkps 2 s. 125. Instrukcja . . . do helmana . . . p. KomorO
skie,/(, p. Gr,';,:ki'!lil, ! V 16 Fel.
83
ywnoci na zamki, mimo wysikw, okazywao si nie na miar
potrzeb.
Terminu nie dotrzymano.
Gdy min, chorgwie zeszy z pola i zawizay konfederacj.
l lipca 1604 roku krl pisa do kanclerza litewskiego, Lwa
Sapiehy, e wysa pismo do oierzy, ktrzy wycofali si
z Infant, nastajc, aby przyjli zapat za 2 wierci (26 ty
godni), zgodzili si czeka na zapacenie za trzeci, tymczasem
wrcili na plac boju. Zyska, czy sdzi, e zyska, zgod. Std
nakazywa, aby kanclerz porozumia si z podskarbim wielkim
litewskim, Andrzejem Zawisz, oraz z Janem Karolem Chod
kiewiczem, by wypacili onierzom ile mona, choby poow
nalenoci, tak, aby ci podjli sub. Reszta miaa by zapaco
na po upywie 12 tygodni od zakoczenia zwoanego na 20 sty
cznia 1605 roku sejmu, to jest w pocztkach czerwca.
Wszystko to przesdzao, e dziaania zbrojne podejmowane
byy sporadycznie. Na miar si wasnych. Na miar bdw
nieprzyjaciela.
W roku 1 604 wydarzeniem bya bitwa pod Biaym Kamie
niem.
W kocu czerwca (29 VI 1604) Chodkiewicz, ktry co naj
mniej od marca przebywa w Rydze, ruszy w gb Infant.
Wojsko uzupei miay nowe chorgwie
2
1:
Hu s a r i a
Jan Karol Chodkiewicz
Aleksander Chodkiewicz
Szczsny Niewiarowski
Dymitr Boruchowski
A r k a b u z e r z y
D. Suderman
K o z a c y
Temruk
Szymkowicz
Pi e c h o t a
Jerzy Farenholtz
Jakub Sokowski
Wiszowaty
50 ludzi
ISO ludzi
100 ludzi
100 ludzi
30 ludzi
10 ludzi
200 ludzi
200 ludzi
200 iudzi
21
BPA Kaw rkps 34. Zygmut III do Lwa S.piccl1y, l VII 164
Kaw. AGAD, Rachu sejmowe 36 k. 312. Ad ralioem 50luliooi5 Slipdo
rum milit Livoic.
W y b r a c y
Jan Gniazdowski
Anzelm Kietlicz
Punktem zborym wyznaczony zosta Dorpat.
W pocztkach wrzenia byy t chorwie:
Niewiarowskiego
Szoomskiego
Jerzego Farenholtza
Adama Czecwskiego
Wszystkie piesze.
20 ludzi
20 ludzi
200 ludzi
43 ludzi
200 ludzi
?
Oddziay szwedzkie, zdaniem Chodkiewicza okoo 5000 lu
dzi, ju w sierpniu opuciy Rewel i podeszy pod Biay K
mie. Chodkiewicz wprowadzi do miasta ("mao co nad 100
piechoty zostao i tych wiksza poowica chorych i od godu
spuchych") 22 200 piechoty i ywno. Sam cofn si pod Hi
berpol (Poltsamaa) liczc, e demonstrowan saboci odci
nie Szwedw od twierdzy i skoni do bitwy, a wczeniej docze
ka si nadejcia piechoty. Zawiodo jedno i drugie. Nowe od
dziay nie nadciny, Szwedzi wprawdzie odeszli od Biaego
Kamienia, ale stanli pod Rewlem czekajc na wzmocnienie si.
Kolejn prb zdobycia Biaego Kamienia podjli w poowie
wrzenia.
Chodkiewicz 19 wrzenia wyszed z obozu pod Dorpatem.
25 wrzenia, midzy 7 a 8 rano, podj bj i - zwyciy 23.
Potne uderzenie prawego skrzyda polskiego, gdzie hetman
zgrupowa przewaajc cz jazdy, zamao opr zacinych
regimentw niemieckich, po czym chorgwie zwrciy si
przeciw centrum i prawemu skrzydu szwedzkiemu, przeciw
Szwedom i Finom, ktrzy, uprzednio zwizani walk przez
reszt si Chodkiewicza, teraz podali ty.
Zwycistwo byo cakowite.
Nieprzyjaciel, wedug relacji hetmaskiej przesanej kr9lowi,
mia straci 3000 ludzi spord 70, 6 dzia, 21 chorwi,
oprcz 5 "midzy rycerstwem rozszarpanych", tabor. Straty pol-
22
BPAN Krik rkps 294 s. 149. Jan Karol Chodkiewicz do Zygmunta III,
3 VI 16 Ryga.
23 BPAN Krik rkps 294 k. s. 91 . Jan Karol Chodkiewicz do Zygmunta
III, 29 IX 16 Hiperbol.
85
skie -nieco dziwi przecie, i analogiczne jak pod Kokenhau
zen - 81 zabitych, okoo 100 rannych.
Jak w caej kampanii ustalenie liczby walczcych, nie tylko
ludzi, lecz take chorwi, jest jeszcze niemoliwe.
Z pewnoci cztery chorgwie husarskie, dwie rajtarskie, trzy
kozackie, trzy roty piesze.
Hu s a r i a
Aleksander Chodkiewicz, por. Andrzej Mocki
Teodor Lacki
Szczsny Niewiarowski
Mehmet
R a j t a r i a
Benedykt Wall
Gerhard Witting
K o z a c y
Achmet
Bogdan
Ibraim
P i e c h o t a
Ross
Szoomski
Andrzej Czechowski
150 ludzi
10 ludzi
10 ludzi
?
41 ludzi
100 ludzi
10 ludzi
10 ludzi
50 ludzi
175 ludzi
43 ludzi
?
Wiadomo, e mieli chorgwie wyrnieni przez hetmana za
swoj postaw w bitwie:
Tomasz Dbrowa 100 husarzy
oraz okrelani jako rotistrze z Biaego Kamienia:
Bunak
Wojciech Grecki
Ludwik Gosiewski
take:
Jerzy Farenholtz
Stanisaw Przycki i zpewne Otto Witting.
75 piechot
38 piechoty
50 piechoty
20 piechoty
Wreszcie Otto Denof, Jerzy Frckiewicz-Radzimiski,
Mikoaj Karaczon, Piotr Stabrowski, Kasper Tyzenhauz.
W kadym razie sukces by ogromny, niestety zwycistwo
w wojnie wydawao si rwnie albo bardziej jeszcze odlege ni
w chwili jej podejmowania.
W padzierniku 1604 roku wojewoda kijowski Konstanty
Wasyl Ostrogski pisa, e tak prowadzona przynosi hab, e
86
osabia autoryet Rzeczypospolitej, e jest "z zniewaeniem
a dziwnym miemaniem u wszystkich narodw".
Jan Zamoyski zwraca uwag na koszt, jaki pociga.
"Przewoka z coraz wikszym nakadem... a z mniejszym
uwaaniem Korony o wszech ssiadw i postronnych".
Chcia, aby ju w czasie najbliszego roku ziemia infancka
odzyskaa spokj 24.
Za sowami nie szy jednak czyny.
W grudniu 1604 roku husarskie chorgwie Niewiarowskiego
i Sapiehy oraz kozacka Kossakowskiego zawizay konfederacj.
Jej przywdc bdzie synny niebawem Aleksander Jzef Li
sowski. 19 grudnia Jan Karol Chodiewicz pisa do Lwa Sapie
hy dajc ukarania winnych przez sejm - "eby i w i jego
wszyscy wsplnicy .. . karani gardem byli i banicj" 25. Lisowski
istotie zosta banit - po rok 1611, kiedy sejm uchwali kon
stytucj Znisienia infamii z urodzonego Aleksandra Jzefa Lisow
skiego -ale tymczasem w obozie pozostay dwie chorwie hu
sarskie, Teodora Lackiego i Dymitra Boruchowskiego, oraz ko
zacka Mustafy.
2. BPAN Krnik rkps 24 k. 199. Konstanty Ostrogski do Zygmunta III, 10
X 16; k. 201. Jan Zamoyski do Zygmunta III, 15 X 16.
25 Czart. rkps 3238. Ja Karol Chodkiewicz do Lwa Sapiehy, 19 XII 164
Berony.
BI TWA
Rok 1605 rozpocz si od wydarzenia, ktre winno zmieni sy
tuacj w Infantach.
20 stycznia zebra si w Warszawie sejm walny koronny.
Gdy przyszo do wotw senatorskich, Jan Zamoyski, cho
atakowa krla, uzna dziaania za celowe. Gani pne dokona
nie inkorporacji Estonii - "t si i Szwecja stracia i Esto
nia" l - i da takiego prowadzenia wojny, ktre pooyoby
jej szybki, przez co rozumia zwyciski, kres.
Mwi o potzebie zawacia przymerza z Dani i, co budzi
niejakie wtpliwoci, z Agli. Take wysania do Infant silne
go wojska i waciwego jego zaopatrzenia oraz obdarzenia het
manw wiksz samozielnoci.
Niepokoi musiao przekonanie, wszystko zaley od do
brej woli krla i waciwego wykorzystania uchwalonych
poborw.
Wiadomo, od sejmu 1603 roku wydano ponad 800 tys. z.
Jak twierdzi jednak Zamoyski:
"Wiele z tych pienidzy nie na obron kraju, lecz na potrze
by Waszej Krlewskiej Moci i za jego rozkazem wzito" 2.
Cz senatorw popara zamiar krla ruszenia do Szwecji,
m.in. Piotr Tylicki, podkanclerzy koronny i biskup kujawski,
radzc jednak najpierw wysa wojsko. Oznaczao to zarazem
i stworzenie gwnego ogniska wojny w Szwecji. To samo dora-
I Rc. rkps 139. Diarusz sejmu. Wota senatorw; A . S t r z e l e c k i ,
Sejm z r. 1605, Kaw 1921, pasim.
2 Cy. z F. K u d e l k a, Bicwa pod Kirclmem, w: "Ateneum n, 1883, t. 3,
s. 483; A. F i l i P c z a k - K o c u r, Skarb Korony za Zygmuma 111, Opole
1985, s. 87.
88
dza Stanisaw Miski, wojewoda czycki. Biskup wileski,
Benedykt Wojna, chcia wyprawy, ale bez udziau krla. Po
dobnie biskup krakowski, Berard Maciejowski.
Godzi si na wyjazd krlewski biskup ucki, Marcin Szysz
kowski, oraz biskup wendetiski, Otto Schenking, uzaleniajc
to jednak od zyskania od krla Anglii okrtw.
Kasztelan poznaski, Jan Ostrorg, zgani Zamoyskiego za
jego uwag o niewczesnym inkorporowaniu Estonii. Wspomo
enie wadcy uznawa za obowizek poddanych. .Albo byo
Pana ze Szwecji nie bra . . . abo . . . nie odbiega". Opwiada si
za wypraw i podatkami.
Stanisaw kiewski, kasztelan lwowski i het poly ko
ronny, ubolewa nad dugotrwaoci wojny. Przyczyn widzia
w niezgodzie i zerwaniu pprzedniego sjmu. Zwycistwa na
kazywa szuka w Szwecji, w dziaaniach prowadzonych na jej
ternie, cho zrc uwag na trudno przeprawy wojska.
"Bez jazdy nic si sprawi nie moe, kt6r jao nam przez mo
rze przeprowadzi" .
Wyranie rozdzieli kwest tonu i prowicji Krzysztof Do
rohostajski, marszaek wielki litewski. Nie przeciwstawiajl si
ekspedycji k6la do Szwecji, kaza pamita o Intch
i Estonii. Ja si wydaje, obawia si, aby zafascynowaie wa
o tron nie zawayo n decyzjach podejmowanych czy, raczej,
ktre miano podejmowa w odnesieniu do ziem taconych.
Kasztelan krakowski, Jausz Ostrogski, mwi o z
krla Francji, Henryk IV, doprowadenia do pojednana m
dzy Zygmuntem i Karolem, a zatem z wypraw rad si
wstrzyma.
Wojewoda brzeski, Adrzej Leszczyski, przed dedowa
niem w sprawach szwedzkich, domaga si obmylenia bezpie
czestwa dla granic koronnych.
Obrady toczyy si przecie w atmosferze nadciajlcej bu
rzy, wysuwanych przez szlacht, sejmiki, pos6w da, oa
dzajcej si ua Jana Zamoyskiego, ktry, obraony z powa
du dokonanych nie po jego myli nominacji, wykazywa obojt
no wobec postpujego rozkadu obrad. Ta mao ela
stycznej, nie na mia powagi sytuacji, postawy Zygmunta
III.
"Artykuy ... Krlowi Jegomoci podane, na ktre pozwoli
89
nie chcia, zaczym te sjm adnego skutku nie wzi . . . " 3, a kt
re w istocie byy powtrzeniem da kierowanego przez Jana
Zamoyskiego sejmiku beskieg04, zawieray postulat potwier
dzenia wolnej elekcji, rozdania wakancji, nawizania rozmw
z pastwami ssiednimi, przy czym chodzio nie o Szwecj, lecz
Moskw i zagroony przez wypraw Dymitra pokj, take za
gwarantowanie pokoju wyznaniowego oraz rozstrzygnicia kwe
stii annat, w ogle spraw dzielcych stan duchowny i szla
checki, wreszcie za wu uywania tytuw nadanych przez
obcych wadcw od czsu objcia przez Zygmuta III tronu.
Z osobna, sprzeciwiano si maestwu kr6lewskiemu, a ra
czej zamiarowi polubienia Konstancji, siostry zmarej przed
7 laty Anny.
Wszystko to utrzymane byo w tonie ostrym i mogcym ura
zi. W wikszoci nie wykraczao jednak poza krg spraw
przedkadanych wczeniej i pniej, a niektre postulaty, jak
o wolnej elekcji, by- y i bd przez wadc aprobowane. Przyjte
obecnie odebrayby opozycjonistom wygoy or w walce
z kr6lem.
Efektem negojacji bez programu, przewagi d dzisiejszego
nad pojutrzem, bdzie strata czsu, nadziei, rozejcie si 3 m
ca 165 roku sejmu bz podjcia uchwa 5.
Wtym ratunkiem d walczcych w Infantach miaa by
kwarta, na ktrej uycie zgodzi si 7 marca rada senatu 6.
Zdaniem Jana Karola Chodiewicza byo to jedna zbyt mao,
aby pokry choby znie skarbu.
W sumie, przebieg obrad potwierdzi, i posowie, i nard
nie zdaj sobie sprawy z powagi sytuacji. Z siy przeciwnia,
ktrego lekcewaono, i wasnej bezradnoci, kt6rej widzie nie
chciano.
Uznajc, nie bz slsmoci, e sucsy szwedzie wj
ze saboci wojska infanekiego Rzeczypospolitej, nie zauwaa
no, ukadu tego zmieni nie sposb bez rozstrzygni zasad
niczych. Spgldano w niebo, jak dyrektor izby poselskiej,
podkomorzy upiek, Stanisaw Biaozor, ktry "nadiej czyni
l AGAD APP 31 t. 1, s. 773.
A. S o k o o w s k i, Przed rokoszem, Kw 1882, s. 213. Aryl
beskie podn n sm.
; S t r z e l e c k i, o.cl., pssim.
6
Ta
me, S. 186.
9
o victorii za sam sprawiedliwoci". Myano, by nie doznaa
uszczerbku wasna sawa, jak Jan Zamoyski, ktry przypomna,
e w rkach nieprzyjaciela zostaje jedynie Narwa, Rewel, Par
nawa.
Wspominano wiek zoty, pomijajc, e zotym by take da
tego, e ssiedzi przeywali podwczas elazny.
Pozostawiony sobie monarcha mianowa przed 26 marca
1 605 roku Jana Karola Chodkiewicza hetmanem wielkim litew
skim, jakby rekompensujc mu ponoszone trudy i zachcajc
do dalszych. Ponadto nada jakie dobra w Infantach, a po
mierci Jaa Zamoyskiego starostwo dorpackie 7.
Dla zdobycia pienidzy potrzebnych na opacenie wojska -
zoy zjazdy prowincjonalne.
2 maja 1605 roku zebra si Zjazd Gwny Wielkiego Ksi
stwa Litewskiego, zway take od miejsca obrad konwokacj wi
lesk 8.
Zebrani stwierdzili, e radz "nie na swoim placu i miejscu",
bo uchway, jakich si od nich oczekuje, podj winien sejm
walny. Zgodzili si jednak na opacenie onierzy, poparcie dal
szej wojny, zwoanie okazowania caej szlachty litewskiej na
dzie 8 wrzdnia 1605 roku. Prawda, e to ostatie motyWowa
ne byo zaoeniem ganicy moskiewskiej.
Ponadto zwrono si do krla, aby zgodnie z treci arku
w henrykowskch zopatrzy wojsko w dziaa, prochy, opaci
puszkarzy i fu6w.
Byo to wiele, cho miej, n uchwali m6g sejm. Wiele,
przecie nie na mia potzeb i bezpieczestwa Wielkiego
Ksistwa Litewskego, kt6re tacio Ity, po oba
wia si o wasne ganic, przede wszystkim z cierpiao od
cigncych do obzu, a bardziej jeszcz o schodzcych z pola,
nie opcnych, goych, czekajch na od.
Wprawdzie konstcja sjmu 161 rk Dedaratio wadzy
hetmaskie w wojsku przeciw wstm pozwalaa wodzom
wydawa nawet wyrk iai i mierci, zbraaa buntw,
schadzek ora owyc neszczsnych konfederacji, przecie
7 BPA Krakw rkps 3s. 73. Zygut III do Lwa Sapiehy, 26 III 16
5
Krakw, s. 79; Zygut III do Lwa Sapiehy, 17 VII 165 Kw.
8 Ar,hr Do Saph, t. l, oprac. A. Prhaska, Lww 1892 n 558
Uchwa knwokcji wej 16, 2-7 V 165 Wio.
91
wszystko to pozostawao na papierze. Prawdziwsze ni konsty
tucja zdaway si sowa zawarte w Artykuach onierskich
dwunastu, gorzkiej parodii pira nieznanego autora, nakazujcej
midzy innymi:
"Gdy chop pacze o krzywd, mia si, a jeli si przykrzy,
to go buzdyganem pocieszy. To i szlachcicowi uczyni, jeli
si zdoa moe" 9.
Poczto rozwaa moliwo zwoania nowego zjazdu, kt
rego promotorem sta si biskup wileski, Benedykt Wojna. Ju
5 wrzenia kanclerz litewski, Lew Sapieha, pisa do wojewody
wileskiego, Mikoaja Krzysztofa Radziwia Sierotki, e czeka
na wiadomo o miejscu i czasie owego zgromadzenia
1
0.
Inna kwestia, czym owo zgromadzenie miaoby by.
Nie zwyk konwokacj, bo ta wymagaa obesania jej przez
posw wybranych na sejmikach i opatrzonych instrukcjami.
Zreszt ju wczeniej uwaano, e zbiera si winna w Wil
nie
11.
Nie rad senatu, bo Sapieha proponujc zebranie si w No
wogrdku argumentowa wybr moliwoci zgromadzenia
wikszej liczby urzdnikw i szlachty. Zapewne z racji sesji
w Nowogrdku Trybunau litewskiego.
Podjte uchway winny by jednak obowizujce dla caej
Litwy, zebra si bowiem miano "dla obmylenia jakoby si
da mg co naj prdzej ratunek JMP Hetmanowi"
12
.
Wszystko to wskazuje, e chciano wykorzysta samorzuty
zjazd szlachty, chociaby z racji sdu, i przeksztaci go
w Zjazd Gwny, ktrego z racji sprzeciww, wtpliwoci, krt
kiego czasu, ja mn od poprzedich obrad, w zwykym try- .
bie zwoa si obawiano. A cilej, prosi krla o jego zwoae.
Znaczniejsz nadziej na suces, na przerwaie pasma, jeli
nie poraek, to braku zwycistw, a przede wszystkim wyjcia
9 Bib!. Miejska, Gdask 150.
10
AGAD, A, dz. V t. 332 n 13855. Lew Sapieha do Mikoaja Krzysztofa
Radziwi Sierotk, l IX 165 Sonim.
I I
B
PAN Krakw rkps 352 k. 1 19. Biskup Piot Tylicli do Lwa Sapiehy,
5 IX 162 Krakw. Biskup waski wspmina o licie kanclerza, w ktrym
ten pyta o przyczyn "zoenia zjazdu litewskiego n inne n do Wi miej
sce".
12
AGAD, A, dz. V t. 332 n 13855. Lew Sapieha do Krzysztofa Mikoaja
Radiwi Sieroti, l IX 165 Sonim.
92
z infanckich opotkw i przeniesienia dziaa w gb pastwa
szwedzkiego, stworzyy zmiay zachodzce poza granicami
Rzeczypospolitej, mianowicie w pastwie moskiewskim.
Jesieni 1 604 roku walk o tron carski podj czowiek mie
nicy si synem Iwana Gronego, carewiczem Dymitrem,
o ktrym powszechnie sdzono, e zgin w dziecistwie w do
zagadkowych okolicznociach.
Po pierwszych sukcesach pretendent ponis klsk i zda
wao si, e jego historia dobiega kresu. 13 kwietnia 1 605 roku
zmar jednak Borys Godunow, 10 czerwca obalony zosta jego
syn i nastpca, Fiodor, i, jeszcze w czerwcu, Dymitr, wezwany
przez bojarw, wjecha triumfalnie do stolicy przow.
Dziaa z pomoc magnatw polskich, Kozakw i wszelkiej
zbieraniny, co bdzie jednym z powodw jego zguby. Mia te
cich aprobat Kurii Rzymskiej i Zygmunta III, dla ktrych
zmiana na tronie carskim wydawaa si korzysta. Kurii stwa
rzaa nadziej, raczej zudzenie, zreszt nie po raz pierwszy
i nie ostatni, na otwarcie pastwa przed katolicyzmem rzym
skim, Zygmuntowi Wazie na atwiejsz drog do Szwecji.
W sierpniu 1 605 roku Zygmunt III wysa do Moskw pos
aca, starost wieliskiego, Aleksandra Korwina Gsiewskie
go - .0 szczliwym powodzeniu . . . syszc ... abymy lepsz
i pewniejsz wiadomo mieli" 13.
C, powiadamiajc o wstpieniu na tn wdc Szwecji,
Karola, zada, aby zwrci przywaszczon koron prawowi
temu jej dziedzicowi. W przeciwnym razie -grozi wojn 14.
Zygmuntowi Wazie prponowa wsplne wystpiene prze
ciw Turcji dla oswobdzenia Ziemi witej.
Nie znajduje potwierdzenia rozpwszechnione przekonaie,
jakoby porozumiewa si z rokoszanami i myla o koronie pl
skiej dla siebie 15.
W roku 1 606 wyruszyli do Moskwy posowie krla i Rzeczy
pospolitej, kasztelan maogoski Mikoaj Olenicki oraz wspo
mniany Aleksander Korwin Gosiewsk, ktrzy raz jeszcze mieli
zaproponowa zawarcie unii, aprobowa zamia Dymitra wojny
13 Oss. rkps 22811 k. 161. Kopia lst Zyut III do ka moew
skego Dyt, 23 VIII 1 605 Kw.
14 T u r g i e n i e w, op. cr. , s. 8.
15 B. F l o r i a, Rokosl Sa sl a Dyirr SamoZamu, w: Odrodze
nie i R4o;'macja w Polsce, XXVI, 1981, s. 69-81.
93
z Turcj ktrej pierwszym etapem, zdaniem krla, winno by
jednak pokonanie Tatarw i usunicie ich z zajmowanych sie
dzib, wszelako po rozstrzygniciu kwestii szwedzkiej. Tymcza
sm Dymit winien n przepuszczenie oddziaw krlew
skich do Finlandii, zadba o dostarczenie, a przynajmniej
sprzeda idcym ywnoci i zaopatrzenie ich w dziaa, prochy,
kule
16.
W sumie propozycja unii stanowi winna potwierdzenie nie
zmiennej yczliwoci. Odsunicie na czas dalszy kwestii turec
kiej zapobiegao wpltaniu Rzeczypospolitej w niepotrzebn
wojn, a zarazem miao nie urazi Dymitra. Realne wydawao
si osignicie pomoy w wojnie ze Szwecj Karola IX.
W kadym razie to, co si stao - dokonana na tronie car
skim zmiana, ostatecnie, jak mona byo sdzi, przecinaa
moliwe i zawsze grone dla Rzeczypospolitej zwizki szwedz
ko-moskiewskie.
Tymczasem w Infatach. dziaania prowadzone byy bardziej
na miar woonego wysiku ni moliwoci Rzeczypospolitej .
Czy moe - na miar sprawnoci machiny skarbowej. Po la
tach, bdcy w podobnej sytuacji hetman polny litewski,
Krzysztof Radziwi, pwie o prowadzonych przez siebie, e
bya to "czatowa szarpanina", a hetman wielki, Lew Sapieha,
e wprawiono go w pole niczym z kusz na wrble . . .
Siy polskie, ktre miay zwycia, a przynajmniej skute
cznie broni, co najwyej demonstroway obecno.
Jan Karol Chodkiewicz robi, co robi musia i - mg.
Przede wszystkim troszczy si o zatrzymanie onierza w obo
zie. "Uraeni s tak dugim zatzymaniem odu - pisa do
kanclerza litewskiego, Lwa Sapiehy, 18 kwietnia - i nie tylko
si z miejsc swych ruszy, ale i suy ju nie chc, a im zasu
one wszystko zapacone i na nowe dane pienidze bd"
1
7.
Nie widzc wyjcia, myla podobno o czynie, ktry winien
wstrzsn sumieniem narodu. Wysadzi w powietrze zna
czniejsze zamki infanckie i samemu w jednym z nich zgin . . .
16
Cl. T, t. 191 p. 7. Instrukca . . . ps o Jego Krleskiej Moci d
Wielkiego Hospodara Moskiskiego, 6 II 1606 Krakw. Czan. rkps 342 nr 43.
Diariusz dziej moskie'.J$kich i legacji . . . Mikolaja Olenickiego . . . Aleksandra
Koina Gosieskiego . . . spisany roku 1606.
11
Czart. rkps 31"7 s. 96. Jan Karol Chodkiewicz do Lwa Sapiehy, 18 IV
165.
d
o

R
y
g
i

W
o
j
s
k
o

p
o
l
s
k
i
e
:

_

p
i
e
c
h
o
t
a

[

j
a
z
d
a

e

1

c
z
e
l
a
d

o
b
o
z
o
w
a

W
o
j

s
k
o

s
z
w
e
d
z
k
i
e
:

C

p
i
e
c
h
o
t
a

C

j
a
z
d
a

_

-
J

s
t
a
n
o
w
i
s
k
a

I

r
z
u
t
u

o
j
s
k

-
-
s
z
w
e
d
z
k
i
c
h

p
r
z
e
d

b
i
t
w
a

O

5
0
0

1
0
0
0

m

S
z
y
k

t
r
a
d
y
c
y
j
n
y

95
Rytm dziaa szwedzkich, jak zwykle regulowany przez po
god i moliwoci eglugi bahyckiej, uleg przyspieszeniu
w drugiej poowie rk 1605.
1 1 sierpnia liczce okoo 4000 ludzi oddziay szwedzkie pod
wodz Fryderyka Joachima Mansfelda, z 6 cikimi dziaami,
wyldoway przy ujciu Dwiny i podjy oblenie Dynemun
du
1 8.
Twierdzy bronio: 100 piechoty, 10 kozakw namiestnika
zamku dynemundzkiego, Gabriela Biaozora i 89 zastanych
w zamku w chwili ataku szwedzkiego chopw.
Jan Karol Chodkiewicz by podwczas p Dorpatem. Oba
wiajc si, czy Dynemund, a bardziej jeszcze Ryga stawi skute
czny opr, ruszy z osiecz. Gdy doszed do Wolmaru, otrzy
ma wiadomo o wyruszeniu z RewIa Andersa Lenarssona czy
te, jak mwiono, Lindersona, z okoo 500 ludzi, i drug e
pooenie oblonych oraz Rygi nie jest tak grone, by wymaga
o jego obecnoci.
W istocie Dynemund wytrzyma trzy szturmy, a zaoga zdo
bya nawet wysan z Pamawy szkut z miodami, winem i pi
wem.
"Ta uwiza u Biskupiej Gry, tak daleko, jak na ptora
strzelania z uku od wojska nieprzyjacielskiego, co iemy pier
wej nili oni spostrzegli, ile mogo konnych i pieszych si ze
bra, wypadszy . . . tych c na szkucie byli poapali, comy mo
gli . . . zabra . . . zabrawszy, inne beczki porozsiekali" 19.
Chodkiewicz zwrci si przeciw Lenartssonowi i przeci
mu drog w odlegoci okoo 40 km od Parawy, w pobliu
miejscowoci Fikelmojza (Vigala). Rozpocz si harce. Gdy
wykazay zdecydowan przewag Litwinw, zgino bowiem do
200 szwedzkich miakw, Lenasson cofn si "do sposobne
go miejsca i swych forelw", a cilej w podmoke zarola, na
teren uniemoliwiajcy szar, i umocni pozycj szacami.
I chocia wysano trbaczy z wezwaniem do boju, wyj w pole
nie chcia. . . Chodkiewicz nie zdoa te przeszkodzi mu
18
N
owiny z Infant. O szczs7iwej porace, ktra si scala nad Karo/em ksi
ciem Sudermars/im ... dnia 27 Septemb. w dzie . Stanisawa roku 1605,
Kaw 165. (G. B i a o z o r), List o obleiu zamku dynamenckiego
w Infanciech d . . . Krzsztofa Moiwida . . . 22 . . . Octob . . . . 1605.
1
9 B i a o z o r, List o ob/reiu.
96
w odejciu do Pamawy, gdzie w pierszych dniach wrzenia
ldoway oddziay Karola IX liczce okoo 500 ludzi.
Po nadejciu Lenartssona cao si szwedzkich ruszya nad
morskim traktem w stron Rygi.
Hetman zawr do Fellina, zostawi t gar ludzi, zapewne
najmniej przydatych w forsownych marszach, p czym skie
rowa si w stron Wolmaru, dokd przyby 1 6 wrzenia, a na
stpnie do Kiesi. Tu otrzyma wiadomo, e Karol IX zatrzy
ma si w Salis, 75 k od Paawy, 80 k o Kiesi, i myli po
dobno o marszu i stoeniu walnej bity.
Jak si zdaje, Chodkiewicz wolaby wwczas odwlec moment
starcia a do chwili, gdy tudy kampanii zniwecz przewag
przeciwnika. Dotychcas raczej towarzyszy ni zagraa siom
szwedzkim, od ktrych dzielio go dwa-trzy dni marszu. Co
najwyej obserowa, zadowalajc si osanianiem wntrza kra
ju. Postawiony, jak si zdawao, przed wyborem: usun si
z drogi albo stozy bitw, wybra jednak to ostatnie. Cfn si
za rzek Gawi, by "szczcia prbowa na przeprawie", osoni
umocionym obozem i -czeka.
Krl po tygodniowym odpoczynku nakaza dalszy marsz i 23
wrzenia osign odleg o okoo 105 k Ryg.
Tym samym strona polska zmuszona zostaa do przejcia od
ochrony prowincji, zaskakiwania oddziaw szwedkich w otar
tym polu i oblegania wybranych twierdz, do przeciwstawie
nia si obleniu jednej. Zdobycie miasta - Rygi - przez
Szwedw oznaczao bowiem utrat najwikszego w tej czci
Batyku portu, przekrelenie politycznego wadztwa Rzeczy
pospolitej w Infantach, cios dla handlu i gospodarki znacznych
terenw Litwy.
Jak oblicza En Tarvel, estoski badacz zajmujcy si
dziejami handlu batyckiego, w latach 1 596-1600 przepyny
przez Sund 1 172 statki idce z Rygi na zachd.
W latach 1 562-1620 przez Ryg przechodzio blisko 75 pro
cent wywoonych z portw wschodniobatyckich zb, ponad
90 procent popiou, smoy, dziegciu i ponad 80 procent lu
i pieki. Cz tego stanowiy produkty wojewdztw i powia
tw Wielkiego Ksistwa Litewskiego: mcisawskiego, poockie
go, witebskiego, czciowo miskiego (powiat rzeczycki).
I odwrotnie - w Rydze zaopatrywano si w towary potrzeb
ne i poszukiwane.
Borys Godunow
Iwan Grony
Porret w drzewie autorstwa niezna
nego malarza z przeomu XVI wieku
Dymitr I
Marna Mniszchwna, Jerzy Mniszech, Dymitr Samozwaniec
Anna Jagiellonka
Portret z koca wieku XVI, zapewne pdzla Marcina Kobra
97
Zdawao sobie spraw, e odzyskanie miasta w wypadku za
jcia go przez Szwedw byoby rzecz niezmierie trudn,
przeciwnicy dysponowali bowiem i liczn piechot, i dziaami,
i, przede wszystkim, dziki domnacji na Batyku, przynajmniej
w stosunku do Polski, mieli moliwo okresowego zaopatry
wania miasta i swojej w n zaogi.
Wiedziano wreszcie, miasto moe nie wytrzyma dusze
go oblenia. Waya tu i sabo umocnie, i sabo Zaogi
oraz ducha obronnego czy tylko chci trwania przy Rzeczypos

politej, z drugiej za strony - brak piechoty, ywnoci, pro
chw, ktrymi moa by wesprze oblonych.
Jedyn form pomocy, to jest uratowania miasta dla Rzeczy
pospolitej, byo pokonanie oblegajcych.
Nie wiadomo, kedy dokadnie Chodkiewicz otrzyma wia
domo o marszu Szwedw. Nie wiadomo te, dlaczego zwle
k. Wyruszy 5-6 d pniej n krl, choia 23 wrzenia za
powiada, jeli nie zatauj go Szwedzi, uderzy 29 wrzenia
sam
20.
Czeka przecie n cicy z Dorpatu tabor, a tymczasm
nakaza 40-godzinne naboestwo. Zastanawia to, nawet jeli
pamita o jego wikszej n zwyka pobooci. Nie wiadomo
bowiem, aby podobnie postpwa przed innymi zmaganiami.
Gdy ruszy, szed nezwykle szybko, co nie mogo pozosta
wa bez wpywu na stan ludzi, zwaszcza koni, o ktrych Lars
Bojer pisa, e u koc drogi, a w przededniu bitwy, by tak
zmczone, i i dalej nie chciay. Najmniej prawdopodobne
jest, i nie zorientowa si w odejciu wojska szwedzkiego.
Wskazuje n to jego szybka reakcja na poczynania Mansfelda
czy Lenassona.
Wtpliwe, by liczy n przybycie jakich oddzia6w, bo tych
i w Infantach, i w Litwie nie byo. Owszem, sejmiki w lad za
konwokacj wilesk podejmoway uchway o zebraniu si
szlachty, przecie jeszcze 1 1 wrzenia Krzysztof RadziwiH
wzywa obywateli wikomierskich, by zjechali do gromady i ru
szyli Janowi Karolowi Chodkiewiczowi z pomoc. "Ku daniu
1 O. L a s k o w s k i, Kirchlm w: Enklod Wojskoa pod red.
O. Laskowskiego, t. 4, s. 23-241.
98
ratunku swoim w t zj toni bym, a k postrachowi nie
przyjacelowi
"
21
.
A zatem, skoro siy szwedzke pod Ryg byy silniejsze ni
w Salis, bo doczyy odd Mansfelda, skoro wwczas
Cokiewicz nie atakowa, nie prbowa przeszkadza w mar
szu, owszem, chcia walcy tylko, jeli do walki zostanie zmu
szony - trwale skryty za umocnieniami obozu oraz przepra
w przez Gawi - nasuwa si przypuszczene, otrzy
ma wiadomo, ktra zmusia go do zmiany planw. Wia
domo przekazan przez ludzi zaufaych, nie z przez
wadze miasta czy z ryskiego, bo nie znajduje potwierdze
nia w zych dokumentach. Nie informacj o stanie -zym -
przygotowa Rygi do obrony, bo o tym, jako hetman i ko
misarz generalny ziemi ickiej, wiedzia doskonale, lecz
o zamiarze kapitulacji, powzitym w poufnym gronie, jeli
w okrelonym terminie miasto nie otzyma pomocy. O walce
lub jej pozorach i otwarciu bram po tygodniu oblenia. Pami
ta naley, e o rozrchach w mecie, zoonej sytuacji, wro
gich Zygmuntowi III i Rzeczypospolitej nastojach, zwaszcza
wr posplsta Codkiewic donosi krlowi ju wiosn 1604
roku
22.
W kadym razie, mimo prowadi znaczy, bo pozwalaj
cy na otoczenie obozu potjnym piercieniem wozw tabor,
przeszed w przeciu 2 dni okoo 125 k. Z ca pewnoci
dobr drog. Zapwne taktem n Zygwolt - Ogre, jak gdyby
powtarzajc prob podjt przed zwycistwem pod Biaym
Kamieniem w roku 1604, kedy stojc p Hiberpolem (Polt
saa) prbowa odcign Szwedw od miasta i stoy bitw
na wybraym terenie.
26 wrzenia 1605 roku rozbi obz nad Dwm, w odlegoci
okoo 1 3 kilometw od Rygi, a mniejszj jeszcze od obozw
oblniczych. Dokona teo zapewne o zmierzchu, jednak
Szwedzi dowiedzieli si o tym tego samego dnia, jak si wydaje,
w nastpstwie rzbicia jakiego podjadu czy wysunitej warty,
bowiem w ich rkach znalaz si Pawe Krajewski, towarzysz
21
AGAD, AR, dz. IV t. 22 nr 297. KrzysnofRadziwi do Jaa Siesickiego,
1 1 IX 1605 Nowe Misto.
22
BPAN K6r rkps 294 s. 101. Ja Karol Cokiewicz do Zygut III,
19 III 164 Ryga.
99
chorgwi husarskiej Szczsnego Niewiarowskiego, kt6ry i za
liczb wojska litewskiego, i wie o trudach mzu.
rda podrelaj jego dumn postaw w czasie przesucha
nia w obeCoci krla i przez krla, a t, co budzi musi
zdziwienie, atwo, z jak podawa informacj o wojsku. Bez
wzgldu na motywy, jakimi si kierowa, umocni Szwedw
w zamiarze stozenia bitwy.
Szybko, z jak deczj pdjto, w istoie niema naty
chmiast po otrzymaniu wiadomoci o przybyciu Chodkewicza,
sprawno, z jak wykorzystao znuenie oddziaw, ludzi
i koni przeciwnika, zsuguj na szcz6lne podkrlenie.
Wiara Karola IX w zwycistwo miaa by t sina, i za
mierza skierowa przeciw Chodkiewiczowi jedynie cz
swoich si - 8000 ludzi, reszt za pozostawi pod miastem.
Sprzeciw otoczenia spowodowa, e ustpi. Owszem, zmniej
szy liczb tych, kt6rzy winni strzec obozu.
Pozostali, jak si uwa, wyruszyli wieczorem.
Lars Bojer, wspczesny wydarzeniom, cho nie uczestik
bitwy, autor Car% mach;;, ro jesr dwu Karolw bitwy, . . , podaje,
e rozkaz wymarszu wydano o godzinie 9 wieczorem 23.
Franciszek Kudelka, autor monografi bitwy, e o godzinie
10, a ztem w zupeych ciemnociach.
Kwesti otwar pozostaje, jak dugo trWay przygotowania
do wymarszu rozoonego w 1 1 podobno obozach wielotysi
cznego wojska, w t rozmowy z oierzami oddzia6w cu
dzoziemskich. Obieca im miano, e nie bd walczyl z Litwi
nami w otwartym polu, teraz skuszono obietic podw6jnej za
paty i zapewnieniem, Chodkiewicz bitwy nie przyjmie.
Ryzyko, jakie nis ze sb mz noc, w niezym terenie,
gdy przeciwnik dyspnowa lek chorwiam ttk,
czas potzebny do pokonania odlegoci dzielcj wojska, wia
domo, e oddziay musz maszerowa jedn drog, co ozna
czao, e gdy pierwsi dochodzili do skraju lasu, za ktrym roz
ciay si wzgrza, w tym kircholmskie, ostati opuszczli
obz, przemawia za wyjciem o przedwicie.
2
3 L. B o i e r, Carolo qu feli vicroria . . . , Vilne 16 v. 4.
Wyd. polskie: Carolmachi ro jesr dwu Karol birwa i s!czs7iwe :ci,srwo
Carola Chocza n Grolem Slkm .. , Wio 1610. Wyd. ltw
s: KarU r, Vi 191.
10
Maszerowano w spkoju. Jedyn" przeszkod sta si deszcz,
chwilami ulewny, ktry wydua czas marszu, jednak pozosta
wa bez wpywu na si bojow idcych.
Chodkiewicz otrzyma wiadomo o nadchodzeniu nieprzyja
ciela 27 wrzenia o wicie. Zaalarmowany przez wysunite stra
na budzenie wojska, odprawienie mszy witej, ktrej
sam wyscha, przygotowanie si do boju. W caym postpo
wau nie wida ladu popiechu. Nastpnie dosiad konia i v
jecha, aby z jednego ze wzgrz obserwowa nadciganie przeci
w.
Szwedzi mieli uszykowa si dosy daleko o Litwinw, oko
o 8 rano, to jest do trzech godzin od wschodu soca, c po
twierdza przypuszczenie o wyjciu spod Rygi przed witem.
Ich oddziay uszykowano w czterech rzutach.
W pierwszym - 7 regimentw piechoty o zmiennej liczbie
kompanii, od 4 do 6, cznie 33. Przed nimi ustawiono 1 1 dzia.
W drugim, n lewym skrzydle - 3 regimenty rajtarii f
skiej, kady w sile 4 koretw. Na praWym take 3 regimenty
rajtarii szwedzkiej, liczce odpowiednio 4, 2 i 4 komety.
Wszystkie ustawione naprzeciw luk midzy oddziaami pier
wszego rzutu.
W trzecim rzucie, od lewej strony, regiment piechoty zoo
ny z czterech kompanii, regiment gwardii Karola IX w sile
7 koret6w, 4 regimenty piechoty w sile o 4 do 6 kompanii,
w sumie 20 kompanii.
Czwarty rzut - 5 regiment6w, 16 koretw rajtarii.
Nie jest znana liczebno poszczeglnych regimentw.
Wiadomo, e rda zgodnie oceniaj siy szwedzkie w po-
cztkach kampanii n 14 000 ludzi i e cz wykruszya si
w czasie marszu p Ryg, a cz, c ukazuje odbity przez
Giacopo Lauro w roku 1606 rsunek Antonio Tempesty, zosta
a, by strec obozu.
Wiadomo r6wnie, e w praktyce liczebno poszczeglnych
kompanii i koretw bya rna.
Z niejakim uproszczeniem mona przyj, i koret liczy
okoo 10 rajtarw, z kompania okoo 120 piechurw.
Tym samym bowiem na placu boju stano:
57 kompanii piechoty okoo 6840 ludzi
45 koretw jazdy okoo 450 ludzi
101
Byo to nie mniej ni 1 1 0 , nie wicej ni 12 0jedcw
i piechurw.
Liti stanli w 3 puach, kady o szrkoci frntu 2 cho
rwi.
Het "swj pu pstw n c... prw pu zleci
JMP Janowi Sapiesz ... lew rg zeci pau Dbrowe" 24.
Wielog puw zdaje si wskaa na plan bit: zaty
manie szedzkiego c, wykorzstanie na skdach przewa
gi jakciowej wsnych chori, rozbicie, a przynajmniej
zmuszenie do odwrotu jazdy szwedzkiej, c przesdzao, e po
zostawiona sobie piehota stawa si atwym upem panuj
cych w plu.
Pu albo skrzydo lewe po wodz Tomasza Dbrowy:
Rt piersz:
2 chorie kozce prowadone przez
Tomasz Dbrow
Rzut drugi:
l chorgiew husarska, moe Mikoaja
Kossakowskiego
l choriew arkabuzerska, 3 komety:
Walter Plettemberg z szlacht ianck
Gerhard Witting
Benedykt Wall
l chorgiew kozacka, moe Stzeleckiego
Rzut trzeci:
okoo 20 ludzi
10 ludi
50 ludi
100 ludi
6 ludzi
100 ludi
2 chorwie husarskie prowadzone przez
Machowskiego 20 ludzi
10 ludzi
Razem 30 husarzy
l chorgiew kozacka Zachara
210 arkabuzerw
4 kozakw
Z tyu dwie chorgwie wolontariuszy, jedn tworzyy zapew-
ne p, ktre wystawili:
Jan Kiszka
Ad Talwosz
BiaHozor
16 ludzi
2 ludzi
6 ludzi
2
4 Cyat w czci odnoszcej si do bit, jeli nie pdao , pho
z Noin z Infant.
102
W centm, w pierszym rzucie:
2 chorgwie husarskie, 300 husarzy Wincntego Wojny,
jak pisa autor Noin z Infant, "ledwie nie przedni ludzie" ca
ego wojska.
Za nimi, jako drgi rzut, 2 chorgwie husarskie, 200 husa
rzy Teodora Lackiego.
Trzeci rzut - 2 chorgwie husarskie, zapewne 200 lu
dzi 25.
Razem 700 husarzy
Puk prawy.
Pierwszy rzut:
Hu s a r i a
Aleksander Chodkiewicz
Szczsny Niewiarowski
P e t y h o r c y (?)
4 chorwie pod og6lnym dowdztwem
Jana Piotra Sapiehy
150 ludzi
100 ludzi
4 (?) ludzi
Ich uszykowanie w pobliu husarzy Wincentego Wojny su
geruje, e hetman przewidywa moliwo wsparcia nimi ude
rzenia puku czoowego. Zmian spowodowa mogo nadejcie
rajtarii kurlandzkiej
26.
Przed petyhorcami
3 dziaa
Drugi rzut:
Hu s a r i a
Jan Piotr Sapieha 100 ludzi
Wilamowski 100 ludzi
25
Wykazuje je tylko szkic J. Naronowicza-Naroskiego. J. H n i k o, Plan
bitwy pod Kircholmem Jzefa Naronoicza-Naroskiego z r. 1659, w: "Przegld
Historyczno-Wojskowy", 1934, t. 7 z. 1 s. 126 - l 33. Patrz te: S. A 1 e -
x a n d r o w i c z Rozwj kartografii Wielkiego Ksistwa Lireskiego od XV do
poowy XVII wieku, Pozna 1971 s. 92 i n. oraz haso: Naroski (Naronowicz
-Naroski) Jzef, oprcowae przez Z. L i e t z a, Po/ski Sok Biograficzny,
z. 94.
26
Jazd wykazuje jedynie J. Naronowicz-Naroski. Powszechnie uwaa si,
e bya to poowa piechoty hetmaskej, choriew samego Chokiewicza pro
wadzona przez Rossa oraz chorgiew Niewiarowskiego (patrz te Carolomachia,
v. 513 - 517), nie mona jedna przyj, e inYnier i kartograf mg uywa
i to w raach jednego szkicu odmiennego oznakowai a dla tych samych roza
jw wojska.
Trzeci rzut:
Hu s a r i a
Dymitr Boruchowski
Marcin Giedroy
103
10 ludzi
100 ludzi
Razem 650 husarzy
4 ptyhorcw
Piechota staa w pierwszej linii, na lewo od puku Wincente-
o Wojny:
chorew hetmaska porucznik Ro!!
Dzikowski
400 ludzi
\50 hulz
i
20 Judi
160 ludzi
130 ludzi
Ludwik Gosiewski
Niewiarowski
Adrzej Wilczkowski
Razem 1040 ludzi
Przed n dwa dziaa.
Na przedpolu obozu, ktry otaczay 3 rzdy wozw, przy
czym 2 zewntrzne dochodziy do rzeki, trzeci by zamknity,
uszykowano 4 chorwie tatarskie:
Bogdana
Ibraima
Mustaf
Sa
10 ludzi
10 ludzi
50 ludzi
10 ludzi
Razem 350 ludzi
By moe z racji ich niewielkiej przydatoci w regulaej
bitwie, a take dlatego, by ewentualny odwrt nie ddziaa na
innych. W kadym razie identycznie ustawi chorwie tatar
skie i Krzysztof Radiwi Piorun w roku 1601, w bitwie pod
Kokenhauzen.
W samej bramie stay 2 dziaa.
Zwraca uwag, e stay po obu stonach bramy i by zwr
cone t, jakby kierunek zagroenia stanowi ,zaskoznie.
Jan Karol Chodkiewicz znajdowa si midzy prawym
skrzydem a chorwiami Lackiego trzeciego rzutu.
Gdy wojska ju stay uszykowane, za rzek ukaza si oddzia
rajtarw kurlandzkich - 3 komety, 300 ludzi - pod wodz
ksicia Fryderyka.
Nie wiadomo, czy jego przybycie byo przpadkowe, czy
szed na umwione spotkanie.
"Widzc z obu stron, przez Dwin, wojska uszykowane ...
puci si ... wpaw".
10
Uwaano, e Fryderyk nataf na nieznany br6d, w istocie
by on nie znany tylko obcym 27. Po zakoczeniu przeprawy
Chodkiewicz na rajtarom stan midzy chorwiami
Wojny i Lackiego. Spowodowao to, e sia puu czoowego
wzrosa do 10, a coci si litewskich do 4350 ludzi: 3310
jazdy (1650 hus, 510 rajtarw i arkabuzer6w, 80 kozak6w i
petyhorw, 350 Tatw, 104 pieho, 7 dia).
Pamita jednak nalef, e liczby zwarte w rachunkach sej
mowych, dane z ppis6w, obiegaj czsto, moe zwykle, od
tego, co rotmistrz m6g wyprowadzi w pole. Tak jak w wy
padku chorwi Zygunta Kazanowskiego, kt6ra, jak pisano,
liczya 116 ludzi, ale zdolnych do walki jeynie - 100, czy
Ludwika Wejhera majcj 125 ludzi, ale gdyby na k wsi
mieli, to tylko 10 2.
Potwierdza to przecie: tylko powszhne prekonanie o zna
cznej przewadze szwezkiej. Zmniejsza j fa, :e wojsko litew
skie byo wojskiem zwycikim, :oier mia wiadomo swej
wyszoci nad rajtarem szwedzkim, a prewaga liczebna nie
przyjaciela stanowia rzecz zwyk, jak choby pod Biaym Ka
mieniem jesieni 1604 roku. Odwrotnie oddziay szwedzkie: te
pomne byy serii poraek, niemal klsk, o kt6rych, jak o koken
hauzkiej, wiedziano daleko poza granicami Rzeczypospolitej.
Std nawet wieo zacignite regimenty piechoty niemieckiej
obawiay si star w otartym plu.
Przedstawiany obraz uszykowania wojsk wywodzi si ze szki
cu J6zefa Naronowicz-Naroskiego, prawda, e opracowanego
p wieku po bitwie, w roku 1659, ale przecie autorstwa zna
komitego inyniera wojskowego i karografa. Moina zatem do
mniemywa, e korzysta z wiarygodnego opisu, moe jakiego
szkicu z archiw swych chlebodawcw, Radziwi6w bira
skich, o kt6rych wiadomo, e podobne materiay gromadzili.
Naley podkreli, ani podane liczby wojsk, ani ich uszy
kowanie nie s jedyne, jakie wystpuj na kartach prac powi
cnych bitwie.
27 BPAN Krik rkps 293 s. 237. Ksi Fryderyk do Zygmuta 11118 IX
161: "p. Kr, rts jazdy, uwiadomi mnie, t p Uxle i Kirchol
mem bard za prprw
"
.
28
BPAN Kr rkps 2 k. 3. Spis Tt wska rszstkiego r Infanciech
rJ e
t
e podia od rotmrrz6 . . . samch pod rJr' ktra Jego Krle skie Moki
pn B.d.
lO
Wspczdni byli zgodni c do liczby roierz Kl l-
11 00 piechoty, 3jazdy - a r: si n w oe li
tewskch.
Autor NOn z Infant wymienia 370, tld, 270 jazdy,
1000 piechoty, Lm Bjer, autor Carolomhi to jen df Ka
rol6 bitw ... , nieco mniej: 256 jady, 10 piecot -
Erazm Rtowski, autor wydanej w rk 165 S roku
szczJiwego r Infch .
Dane Bojera pw6rz Adam Naszwic w wie XVIII,
w biog heta 29.
W XIX Tadeusz Kanon w Dzah fm i fsloJci
w Polsce pisa o 2660 jazdy i 1040 piehotl. Poobne Fr
ciszek Kudelka, autor pierszej monoibit.
W wieku X, w zakomitm ake oblowym na
amach Enclodi WoskO, Ot Lakow psz o 23
jazdy, 100 piechoty i 4 dziaach.
Stanisaw Herbst w Zarsk dzi6 fskoolci pol
(1965) wymienia oko 250 jazdy, okoo 10piehot, 4 da.
W Maej Encklodii Wojskoj (1970), w nie ppisanym
hale (autor Jerzy Teoorczyk) m6wi si o 290jady, 2 rotach
piechoty, 4 chorach lekkich Dbrow stojcych w pobliu
obozu i 7 dziaach.
Jan Wimmer w Historii pchoty polsk (1978) zamieszc
liczby: 240 jady i 10 piechoty.
Wreszcie Wiesaw Majewski sdzi, walczyo okoo 270-
3jady, okoo 1000 piechoty i 7 dzia 31.
Nie wychoi poza tadycyjne ustalenia historioa litew
ska 32.
Siy szwedzkie Otto Laskowski onia na 14 120 ludzi,
w t 3120 jady.
Stanisw Herbst na 10 80, w t okoo 50jazdy, choia
29 A. N a r u s z e w i c z, tYl J. K. Chla, Kr6w 1858, s. 9.
30 T. Kor z o n, Dze fJm i ros1fci 1 Polsce, t. 2 Lww 1923,
s. 145.
" Pau Wieswowi Maewskemu, z umotliwienie mi skrst z Jeo
prc jesz bcj w mazopisie -seie dikuj.
32 P. B a l i u n a S Pra Sfed wa ir Kircholmo ka, w: "K
Ahys", 1 925; B. D u n d u l i a, Sft ft ;ii LielUa XVI
-XVI a, Vilnius 1977, s. 17 - 18; A. T Y l a Lil i Lija XVI a p
bgoe -XVI a pae, Vilnius 1986, s. 92-93.
106
podsumowaie jedostek wykaje 780 piehoty i 220 jay.
Jerzy Teoorczyk w Maej Enkloedi Wojskowej wymienia
8300 piechoty i 2425 rajtarw. W artykule opublikowanym na
amch.u Tyoweo" (8 VII 1984) -8751 piechu
rw.
Wiesaw Majewski oblicza siy Karola IX na 10 700 ludzi,
w tym okoo 250 rjtarw.
Szwedzki badacz Gustaw Petri wymienia 8751 piechoty i
2701 rajtarw, przy cym 8236 piechoty i do 2500 rajtarw
miao bra udzia w bitwie. Zarazem zestawienie liczby cho
rwi jazdy (31) i piehoty (51) z podan orientacyjnie ich li
czebnoci (odpowiednio 100 i 200) wykazuje okoo 3100 jazdy
i 10 20 piechoty 33.
SILY I SZYK SZWEDZKI W BITWIE KIRCOLMSKlEJ
J. Naowic-
Rzt -Narosk O. Laskowski St. Herbst
(wg A.
H)
I 38 piehot 60 piechoty 420 piehoty
II 2 jady 9 jady (skrzydo prawe) 120 jady
120 jady (skrzydo lewe)
III 3 piechot 50 piechoty (II rzut) 30 piechoty
70 jady
IV
(owd) 160 jady 9 jady 10 jady
Jazdy 450 3120 220
Piechoty 68 1100 780
Ram 1130 14120 100
W odniesieniu do Szwedw przyjmuje si, e piechota staa
w dwu rzutach, w pierwszym i drugim (Laskowski) albo pier
wszym i trzecim (Herbst). Odpowiednio 6 i 5 albo 7 i 6 regi
mentw (Petri: 28 chorgwi piechoty w pierwszym rzucie, 23
w drugim). Rajtaria na skrzydach (Laskowski), na prawym
II
G.
P e t r i, Bitwa pod Kircholmem 27 wrzeia 1605, w: Wypisy d l
c.' mstori rojslej, cz. l, oprac. L. Ratajczyk pd kierunem S. Herb6ta,
Wawa 191, s. 8 -9.
107
8 koretw prowadzonych przez Fryderyka Joachima Mans
felda, na lewym 10 kornetw Henryka Brandta lub w drugim
rzucie (Herbst) - 6 skwadronw.
W odwodzie (Laskowski) lub w rzucie czwartym (Herbst)
byo, miao by, 960 rajtarw albo (Petri) 8 skwadronw .
SIL Y I SZYK LITEWSKI W BITWIE KIRCHOLMSKlEJ
Lewe
J. Naronowicz
-Naroski
(wg A. Hniki)
skrzydo 910 jazdy
Centrm 100 jazdy
10 piechoty
Prawe
skrzydo 1050 jazdy
Obz 350 Tatarw
Jazdy 3310
Piechoty 1040
Razem 4350
O. Laskowski St. Herbst
1210 jazdy 90 jazdy
80 jazdy 10 jazdy
1040 piechoty 10 piechoty
650 jazdy 70 jazdy
266 260
1040 100
370 30
Litwini, wedug Ottona Laskowskiego, mieli w centrum 300
husarzy i tylu rajtarw kur1andzkich. Prawe skrzydo liczyo
650 husarzy, lewe 50 husarzy, 410 petyhorcw, 300 lekkiej
jazdy.
W odwodzie piechota i 20 husarzy Lackiego. Pominito
ustawienie dzia.
Zdaniem Stanisawa Herbsta puk czoowy Wincentego
Wojny (30) i rajtarzy kur1andzcy (30) rozstawieni byli mi
dzy rotami pieszymi (1000) i dziaami. Za nimi, w drugim rzu
cie, Teodor Lacki z 200 husarzami. W trzecim rzucie wolonta
riusze i 2 roty tatarskie (4 ).
Skrzydo prawe liczyoby 700 jazdy, lewe 90.
Mijay godziny. aden z wodzw nie decydowa si na wy
danie rozkazu do ata.
Dotychczasowe ustawienie sprzyjao Szwedom, bowiem jaz
da Chodkiewicza musiaaby szarowa na stojcych na wzg
rzu.
10
Trwanie w szyku musia by szczeglnie mc dla koni
cikozbrojnej jazdy i dla samych jedcw.
Trway walki harcowikw. Prawda, korzystne dla Litwi
nw, jednak dla ukadu si, dla przebiegu bitwy nie miay zna
czenia.
Okoo poudnia zdecydowa si Chodkiewicz, a raczej podj
prb sprowokowania pwika.
Wezwanie harwnikw do odwrotu zdawao si by zapo
wiedzi cofnicia wojska. Wczeniej jednak, aby zapobiec za
mieszaniu, ktre mogo przerozi si w paniczn ucieczk,
ostrzeg rotmistzw, e jest to manew, ktr ma skoni
Szwedw do opuszczenia dogodnego stanowiska. Manewr, jak
si okao, skutey.
To, Szwedzi dotychczas tali nieporuszeni n swoich p
zycjach, byo zasg dowdcw, ktrzy pwstmyali krla.
Obecie Karol IX utierdzi si w przekonaniu, Chodkie
wicz bitwy nie chc, zosta zaskozony, rozpoczyna
odwrt. Wbrew wszystim da rozkaz marszu naprd.
Wczeniej doszo do gonego incydentu, ktry onotowali
wspczeni obu stron, do sporu midzy wadc a narzeczonym
crki krolewskiej, midzy Karolem IX a ksiciem lineburskim,
Fryderykiem. Sprzeciwiajcemu si lekcewaeniu Litwinw
krl zarzuci tchrzoStwo. "Ow bd mia zicia, ktremu
bardziej kdziel n br przystoi" 34. W odpowiedzi ksi ze
skoczy z konia, by walczy pieszo, bez hemu, z pik w rce.
Przesad jest jednak, i w szergach swego puu, midzy pro
stymi oierzami.
Krl d haso: "Jehowa" i sygna do mzu.
Szyk szwedzki drgn, ruszy naprzd, dziaa, piechota, na
skrzyda wysuna si w dwu nierwnych hufcach rajtaria.
Piechota pierwszego rutu, to jest okoo 3 ludzi, prowa
dzc przed sob 9 dzia (tym samym stopniaa przewaga, jak
mieli Szwedzi w tym wzgldzie z 11:7 do 9:7), zesza ze wznie
sienia.
Rajtaria drgiego rutu wysza na skrzyda: 12 koretw -
okoo 120 jedcw Henryka Brandta, n lewe, 10 koretw,
to jest okoo 100 ludzi Joachima Fryderyka Mansfelda, na
prawe.
) Cy. za F. K u d e l k a, s. 494.
10
Dwa dziaa pozostay na wzniesieniu, zapewne na pierwot
nym miejscu, opodal zabudowa Kircholmu (Salaspilis). Tra
dycyjnie umieszczany midzy szykiem szwedzkim a Dwin, na
szkicu Jzefa Naronowicza-Naroskiego znalaz si w jego cen
trum. Do skraju zabudowa podejdzie piechota trzeciego rzutu.
Za ni przybliy si owd.
Krl z towarzyszcym mu chorym trzymajcym chor
giew, ktra sygnalizowaa obecno monarchy, z wypisanymi
trzema tylko sowami: .Sum, Sum, Sum", .Jestem, Jestem, Je
stem", stan na skraju wzniesienia. Przed gwardi, midzy sta
nowiskiem dzia a skrajem lewego skrzyda jazdy drugiego rzu
tu.
Maszerujcy weszli na rozdzielajc wojska rwnin, pia
szczyst, jednak nie w stopniu utrudniajcym bieg koni. Szar
ujce chorwie bd jednak wzbija ograniczajce widoczno
tumany kurzu.
Kwesti spor pozostaje cel i kierunek marszu, problem,
dokd Litwini mogli si cofa albo ucieka, i jak uszykowane
byy wojsk w stosunu do rzeki.
Niezmiere mao prawdopodobne jest, by hetman mg,
a choby chcia, sprawi wraenie, i myli o porzuceniu obo
zu. Nie tylko dlatego, e zgodnie z zaoeniami sztuki wojennej,
zreszt nie tylko staropolskiej, stanowi oparcie dla tych, ktrzy
bitwy nie chcieli, e nie jest znany wypadek, aby wojsko stojce
w obliczu nieprzyjaciela swj obz porzuco, z tego wzgldu,
e znajdowao si w nim ce mienie oierzy, w tym ywno.
Nie jest moliwe, aby godzili si narazi je na przejcie przez
nieprzyjaciela. Nie wiadomo, aby przewiezione zostao przed
bitw. Nie mogli go mie ze sob.
Owszem, przyjcie, e Jan Karol Choewicz wskaza jaki
kolwiek inny kierunek odwrotu ni obz, oznacza uznanie, i
Karol IX i jego dowcy wierzyli, mogli uwierzy, e naszyko
wane do bju wojsko szwedzkie, w znacznym stopniu zoone
z piechoty i prowadzce przed sob dziaa, docignie pierzcha
jcych.
Kwesti otwart jest lokcja obozu i jego usytuowanie
w stosunu do wojska. W kadym wypadku by on niewido
czny d nadciajcych Szwedw. C rankiem sdzili bowiem,
e Choewicz ... odszed.
Sporym pozostaje fakt, c odziay uszykowane do bitwy
110
stay rwolegle do rzeki, to jest na goccu wiocym z Rygi
do Kokenhauzen i dalej, by rozdzieli si ostatecznie na trakt
kowieski albo poocki, czy biy si ustawione do niej prosto
padle i, jak litewskie, moe zmieniajc front, niemal oparte na
rzec.
Na linii wschd-zachd, wzdu Dwiny, uszykowywali
wojska Adam Naruszewicz, Franciszek Kudeka, Otto Laskow
ski, Stanisaw Herbst, a przede wszystkim Jzef Naro
nowicz-Naroski.
Na linii pocno-poudniowej, tak e wojska litewskie stay
plecami do rzeki, Gustaw Petri.
Za tym ostatim przemawia:
- Bitwa pod Kircholmem, miedzioryt Giacopo Lauro z roku
1606, powstay na podstawie rysunku Antonio Tempesty i de
dykowany Zygmuntowi III. Zawiera on kilka planw, na gw
nym ukazuje wojska majce rzek za (Litwini) albo przed sob
(Szwedzi).
O samej rycinie powiedzie moa, i bya zapewne ostatni
z kilku wykonanych na zamwienie Jana Zamoyskiego. Two
rzone w Rzymie dla upamitnienia zwycistw odnoszonych
w Infantach powstaway na podstawie szkicw przysyanych
z Polski, a nastpnie przedstawione byy kanclerzowi dla apro
baty. Prawda, e spord siedmiu zyskay j dwie: Zdobycie
miasta i zamku W o/maru oraz Zdobycie miasta i zamku Fellina.
O teci Bitwy pod Kircholmem wiadomo, e dugo odmawia
no jej wszelkiej wartoci.
Otto Laskowski, a pniej Stanisaw Herbst, wybity znawca
dziej6w wojskowoci i kultury, uznaj jednak, e "przedstawia
iedn faz bitwy" 35. O tm, e moga to by tlko faza pier
Wi7.a, wiadczy widok szarujcych chorgwi litewskich.
Noiny z /Ifam, a cilej zawarta w nich wiadomo, e
"wiatr by poboczny, od morza, kt6ry obiema wojskom jednako
suy" oraz uwaga, i puk Tomasza Dbrowy atakujc skrzyd
o prawe, musia zatozy , aby uderzy z wiatem, co po
wtarza Caroomachia. A zatem, przy tradycyjnym obrazie bit
wy, gdzie w istocie brakuje miejsca nawet na rozwinicie si
3S S. H e r b s t, Anna Waza a sprawa ikoografii batalistycznej,
w: Sanatis Artistica. Ksiga paitkowa k czci prof. d. Wadysawa Tom
kiewic, Warszawa 1968, s. 59 -61;
M
. L e w i c k a, RycinaJakba Laura
ku czci Jana Zamoskiego, w: "Biuletyn Histor Sztui", 1956, n l,
s. 132-138; C h r i c k i, op. ct., s. 88.
111
wojska szwedzkiego i wyjcie rajtar6w na skzyda, jak moma
byo 6w zatoczy? Wreszcie informacja, e rajtarzy lewego
skrzyda szwedzkiego otzymali rozkaz, aby okry wojsko li
tewskie i uderzy na jego tyy od stony Dwiny.
"Za potkaniem si naszych mieli zachodzi od Dwiny w ty
wojsku naszemu".
- Sowa Chodkiewicza wypowiedziane przed rozpoczciem
bitwy, jeli nie do ogu oierzy, to do najbliszych, bdce
zacht do walki i przypomnieniem, e s otoczeni przez wod
i nieprzyjaci6. .Inde hostis premit, hinc nos Duna coercet" -
uwiadomieniem niemonoci ucieczki, gdy z jednej strony
wr6g naciera, z drugiej za Dwina wstrzymuje 36. A przecie
Litwini podobno stali albo sta mieli na gocicu, ktry prowa
dzi w gb kraju ...
Wszystko to powinie potwierdzi nieznany obraz bitwy, o
kt6ry upominaa si krlewna Anna Waz6wna:
.Prosimy pilnie Wasz Mio, aeby Wasza Mio rozka
za komu biegemu i wiadomemu, wziwszy m, pooe
nie miejsca tamtego, gdzie potrzeba bya, szyki i wszystek po
stpek, jako si ta tam bitwa dziaa, wymalowa, imiona pozna
czywszy miejsc i osb" 37.
By moe, jak przypuszcza Stanisaw Herbst, efektem proby
bya rycina Tempesty 38.
W sumie nie m powodw do odrzucenia powyszych infor
macji - zarazem przyjcie ich ozacz, e wybity inynier i
znakomity kartograf, Jzef Naronowicz-Naoski, ktry ua
wojska uszykowane na linii wschd-zachd i rwnolegle do
rzeki, dopuci si niezwykej i nieprawdopobnej pomyi.
Wszystko to przesd, e do czasu znalezenia nowych ma
teriaw kwestia musi pozosta otwarta.
36 B o j e r , o. ct., v. 4-2.
37 Ca., l, t. 10 p. 7. AnWaw do Ja Karol Coewicza,
21 X 165 Kraw.
3
8
H e r b s t, An Wal Natomiast n obrae Birwa po Kirchmem
wojska uszykowae s w rzki, je Sze walcz mjl Dtwin po
lewej
r
, a wi zrn ta w ston Ryg. Ja gosi informa, eksp
noway w Muu Wojsk Polsiego w Wawie obra jest dm
mza krlewsko, Tomasz Doll . Diapzytyw obrau w Muu
Wojska Pols w Waszwe, org, wg zaienj iormaji,
w za L Tl, w Fri
112
Mniej wtpliwoci budzi sam przebieg starcia, cho odmien
le od wczeniejszych odczytanie danych zawartych w szkicu
Jzefa Naronowicza-Naroskiego zmusio do odrzucenia przy
pisywanego hetmanowi wielkiemu Janowi Karolowi Chod
kiewiczowi planu.
Gdy pierwszy rzut szwedzki rozcign si w trudnym dla
czworobokw piechoty marszu, a cay szyk straci pierwotn
zwarto, gdy wypaliy si dziaa obu stron (brakuje jednak
wiadomoci, by ktrakolwiek odniosa liczce si straty), do
szary ruszyy chorwie husarskie Wincentego Wojny (300 lu
dzi) oraz rajtarzy kurlandzcy (300). I rzecz nieprawdopodobna
- zwizali piechot (380) walk, a nastpnie poczli bra g
r
"Przeomili nie bez straty swojej", notowa autor N9win
z Infant.
W istocie straty (13 towarzyszy zgino, 17 zostao rannych,
ubyo 150 koni) byy niczym wobec wielkoci czynu, jakiego
dokonali.
Strata koni ogranicy jednak w znacznym stopniu zdolno
puku do dalszych dzia.
W lad za Wojn ruszy z lewego skrzyda z 910 jedcami
Tomasz Dbrowa.
Zatoczy , aby uderzy z wiatrem (!), aby powstaa kurza
wa utrudnia ledzenie jego poczyna i si. Rajtarzy, 100 ludzi
Mansfelda, tylko przz krtk chwil stawiali opr, po czym
rucili si do uce meszajc piechot tzeiego rzutu.
"Uf miszy rjtaw, ktry p lewej rc sta w wojsku Ka
rolusowym", to jest 12 koretw, okoo 1200 ludzi Henryka
Brandta, nie widzc w powstaej kurzawie, co si dzieje, nie
wtpic w sukcs, rszyo ku Dwinie, by zamkn piercie
wok walczcych. Starli si z 65 husarami i 4petyhorcami
puku Jana Piotra Sapiehy. Zawrzaa zacita walka. Dla jej roz
strzygnicia krl pch gwardi, 700 ludzi, w odpowiedzi na
co Chodkiewicz wprowadzi do walki chorgwie Teodora Lac
kego.
Rozstzygnicie zapado nemal jednocznie i zapewne, jak
pisa Lars Bojer, w przecigu kilkunastu minut. Zdaniem Fran
ciszka Kudeki .waciwa bitwa zacza si okoo l z poudnia
i naj daej w przeciu 15 - 20 minut, z natury walki konnej,
skoczy si musiaa, potem rz i pogo d wieczora".
113
Podobnie ocenia czas starcia (p godziny) Ono Laskowsk.
W istocie przyj mona, e natarcie oddziaw Karola IX
zaamao si w przecigu kilku chwil.
Oba skrzyda szwedzkie poczy ustpowa, prawe rzucio si
do ucieczki i w pogo z nim puciy si chorgwie tataske
uprzednio strzegce obozu. Pozwolio to husarzom zwrci si
przeciw piechocie, ktr zmieszay ustpujce komety. W
wczas to, nie rozpoznany, zgin pod ciosem Tomasza Dbrowy
ksi lineburski Fryderyk.
Zmagania toczyy si na tzech odrbnych obszarach.
W miejscu pierwszego starcia, gdzie piechota pierwszego
rzutu padnie pod ogniem podcignitych dzia, ciosami piecho
ty litewskiej i zaciekle atakujcej jazdy.
Wok kocika kircholmskiego, gdzie broniy si regimenty
trzeciego rzutu.
Na drodze do Rygi, ktra po dwu daremnych prbach sta
wienia oporu przez walczc pod wodz samego krla rajtari
odwodu - "na dwu przeprawach poprawiali si rajtarzy, ale to
nie pomogo" -bya ju tylko dog nadziei i mierci. Szwedzi
przeamali wprawdzie chorgwie, ktre rzuciy si za rajtarami
prawego skrzyda, a pniej stany zapor przeciw uciekaj
cym; droga ucielona bya jedna trupami.
Wrd rannych znalaz si Karol IX, ktrego od niewoli czy
mierci uratowao bohaterstwo infanckiego rajtara, Henryka
Wrede. Ten, widzc, e ko krlewski pada, zatrzyma si, od
da swego, chcia cho przez chwil zatrzyma pogo i pad pod
ciosami. Niemal wier wieku pniej, w roku 1629, w podob
nej sytuacji znajdzie si w bitwie pod Trzcian wieli syn i na
stpca Karola,- krl szwedzki Gustaw II Adolf. Teraz, dziki
oferze ycia, Karol IX zdo dopa okrtw i klsk dop
niesaw. Wkraczajc na pokad zabi tzymanego tam jeca,
husarza Pawa Krajewskiego.
Chodkiewicz z niejak przesad pisa, !e na polu bitwy i
w ucieczce zgino 9000 Szwedw. "Ostatek z pogromu za
Dwin uciekajcych -pisa do Zygmunta III -bito w Kur
landii, bito w Milfgrafu, bito po inych stonach" 39.
19 KorodecjaJana Korola Chieicza s. 14. Ja Karol Choewicz
do Zygmunta m, 30 IX 165 Ryga. BUW rkps 52 k. 50. Jan Karol Chokie
wicz do biskupa przmyskieo Mieja Pstokoskicgo, 29 IX 165 Ryp.
114
Inne rda mwi o 60.

rda szwedzkie, na ktrych

opar si Gustaw Peti, wykazuj, zgino znacznie wicej n
poowa piechoty. W kadym wypadku armia szwedka, jeli nie
przestaa istie, to stracia zdolno dzia.
Zginli, midzy innymi, Fryderyk -ksi lineburski, Le
nartsson, pukownicy Forbes i Stigel, wrd blisko 4 jecw
znalaz si Henryk Brndt, ktry, odesany do Krakowa, zosta
podobno city za zdrad.
Zdobyto dziaa, 60 chorgwi, cz z nich, gdy Ja Karol
Chodkiewicz jecha do Warszawy, by przed krlem i sejmem
zoy relacj z odniesionego zwycistwa, spona.
Najaoniejsze mi jest pogorzenie chorwi zdobyczych,
o czym Pan Bg wie, moja pociecho, e z paczem do ciebie pi
sz. Ledwie wyratowano trzydzieci i to pogorzaych" skay
si onie 40.
W rce zwycizcw wpady w popiechu opuszczane obozy.
Nie wiadomo przecie, aby zyskano dziaa, ktre miay sku
szy opr ry.
Ocaleli z pogromu Szwedzi w czci opynli statkai,
w czci odeszli taktem pawskm.
Bitwa o Ryg bya wygaa.
Hetman przyby do miasta 28 wrzenia. Na wyprawie
nie uroczystego pogrzbu Lenatssonowi i sam, ku oglnemu
zdumieniu, a zaraem podziwowi, wzi udzia w uozysto
ciach.
O drugim z wielkich pokonanych, Fryderyku, ksicu I\e
burskim, napisze do Masfelda, jego mier obcia kl.
W kwiecie modoci, a w oerstwie mao wiczonego, Ka
rol, ksi Sudermanii, jako ofar na rze wystawujc, n czele
piechoty swej stan przymusi".
Staty polskie, zdaniem hetmaa, sigay 100 zabitych, o
znaczniejszych wspomni autor Carolomahii:
Pad tu wspania Talwosz, faz z nim adkOski
Ktrego woci w6z pOierza skarb.
I dalej:
StretOski Jab0ski i mo Hoho/
PgOski, Skrzetuski i pokole Kufarskich
Mickiewicz i szlachetn tOarzystwo braci Jurach.
4 M a l e w s k a, o. ct., l. 9. Ja Kol Coiewic do ony,
Wiel 16 Gr.
1 15
Wicej byo rannych, zapewne kilkuset. Stracono wiele koni,
przede wszystkim w tych chorwiach, ktre szaroway na re
gimenty piesze. One te miay mniejsz mono zastpienia
ich zdobycznymi. Jednak porwnanie liczby walczcych, wiel
koci strat zwycizcw i zwycionych pozwala jedynie pwt
rzy za Jakubem Sobieskim:
.Bardziej si temu zwycistwu potomne wieki dziwowa,
anieli wierzy bd".
PO BITWIE
Zwycistwo kircholmskie ocalio Ryg, rozstrzygno losy kam
panii 1605 roku i ... nie wpyno na losy wojny. C najwyej
zahamowao impet przeciwnika.
Szwecja pozostaa spokojna. Jej granice byy bzpieczne.
Stanu posiadania nie naruszy atak zwycizcw. Utracia
wprawdzie swe wojska, ale utworzenie nowego pohono
miej czasu, ni mona byo oczekiwa, zreszt miaa go tyle,
ile mie chciaa.
Zwyke nastpstwo sytuacji, gdy kraj pogra si w chaosie
rokoszowym, a zwycizcy nie otrzymuj nalenego odu i od
mawiaj kontynuowania walki.
Mijay tygodnie, miesice, lata ...
16 lutego 1606 roku zbra si w Proszowicach sejmik szlach
ty wojewdztwa krakowskiego. Uzna, e le si dzieje w Rze
czypospolitej, win obciy krla i dla dalszych narad wezwa
szlacht na zjazd, 9 kwietnia, w Stycy.
18 kwietnia 1606 roku rozszed si, nie podejmujc uchwa,
kolejny sejm walny.
W rozesaej na sejmiki przedsejmowe instrukcji krl propo
nowa reform sposobu obrad: decydowanie wikszoci go
sw, radzenie tylko w sprawach wanych i najwaniejszych.
W roku 1606 by to problem bezpieczestwa granic, stworzenia
wojska staego, a zatem i staego skarbu ...
Gos Seweryna Bczalskiego, ktry w wierszowanym Prze
strachu miertelnym, w jego czci zatytuowanej Przestroga
obywatelom koronnym, pyta bdzie w roku 1607:
Obywatele wszyscy tej naszej Koroy,
Czemucie tak niedali, ni chcecie obrony,
117
Aby tylko dla siebie postpi takowy,
Co by wdy onierz zawdy u nas by gotowy.
I nie by odosobniony. W czasie sejmu waniejsze byo jednak
tzw. compositio inter status, to jest uoenie spraw spornych
midzy stanem szlacheckim i duchownym, potwierdzenie kon
federacji warszawskiej, a cilej, zabezpieczenia praw sabncej
mniejszoci, niekatolikw, zarwno swobody wyznania, jak
i miejsca w pastwie, wreszcie, trwajcego w kraju niezadowo
lenia, ktrego rdem wydaway si rzdy Zygmunta III i od
czuwane sabnicie pastw Rzeczypospolitej. A raczej, wzgld
ne sabnicie pastw Rzeczypospolitej, bo powodowane wzro
stem siy pastw ociennych.
Po sejmie cz sejmikw podjwszy uchway podatkowe na
kazaa zacign chorgwie, ktre jednak miay strzec bezpie
czestwa powiatu czy wojewdztwa. Inne wniosy pienidze do
kasy rokoszowej. Tylko niektre i spord litewskich ofaroway
je na zapat onierzowi infanckiemu '.
.
22 kwietnia 1606 roku zebrani w Stycy zwrcili si do
szlachty wzywajc j do Lublina na dzie 4 czerwca. Tu, 15
czerwca, sformuowano zarzuty, ktre chciano przedstawi kr
lowi, oraz wydano uniwersay na zjazd rokoszowy pod Sando
mierz.
Szlachta wiera krlowi zebra si miaa w odlegej o nie
spena 100 km Wilicy.
Pierwsi rozpoczli obrady 10 sierpnia, drudzy dwa dni p
niej, 12 sierpnia 1606 roku.
Jedni atakowali krla i jego doradcw, inni bronili.
Pierwsi dowodzili wyszoci decyzji narodu nad postanowie
niami wybranego przez siebie przedstawicielstwa - sejmu -
owszem, w k
o
le rokoszowym chcieli rozpatrywa sprawy Rze
czypospolitej. Drudzy ukazywali jako miejsce waciwe i jedyne
sejm walny koronny.
O Inflantach, o odradzaniu si groby ataku Szwedw, o nic
opaconym wojsku milczeli i jedni, i drudzy. Nie bez wpywu
na to bya tu osoba zwyciskiego wodza, Jana Karola Chodkie-
l Cat., TN, t. 103 p. 25. Instrukcja od obywa te/w wojewdztwa
mIskiego, 26 III 1607. Tu te powoanie si na wczeniejsze uchway.
0
i
a
z
d
a

w
g

J

z
e
f
a

N
a
r
o
n
o
w
i
c
z
a
-
N
a
r
o

s
k
i
e
g
o

D

p
i
e
c
h
o
t
a

K
-
r
a
j
t
a
r
i
a

k
u
r
l
a
n
d
z
k
a

w

-
w
o
J
o
n
t
a
r
i
U
S
8

119
wicza, osobistego wroga marsza rokoszan, Janusza Radziwi
a, i, co waniejsza, zciekego regalisty.
A "e si mnie nie goi Krla Pana mego odstpi, ani od
stpi, by wszystka Rzeczpospolita bya mu przeciwna i jeszcze
z pastwa obcego, inszego, cho by mieli pomc, tedy ja prze
cie przy boku Krla Jegomoci uderz na nich"
2
.
Uwag przyciali nie ci, c zostali w Infantach, lecz ci, co
z nich wyszli. I nie dlatego, aby ich do pwrot skoni, lecz by
przyci do swego oboz.
29 lipca 1606 roku Ja Karl Chodkiewicz pisa do ony, e
nie widzi moliwoci zapbieenia zejciu oddziaw z pola
i zawizaniu konfederacji. Kilka dni pniej, 6 sierpnia, ma
przy sobie jedynie dwie chorgwie. "Rota moja a Wittingowa,
te dwie jeno przy mnie zostay do dwu niedziel, insze wszystkie
precz" 3.
Zwycizcy kircholmscy, godni zwycizcy, wycofali si
w granice Litwy i t, w Brzeciu, a ptem w Grodnie, zawizali
konfederacj, dajc wypacenia odu. Hetman zdoa wpraw
dzie zawrze rozejm, na zasadzie stanu posiadania, do 31 pa
dzierika 1608 roku, ale nie by on pewny. W styczniu 1607 ro
ku Jan Karol Chodkiewicz powiadomi Zygmunta III, e Joa
chim Fryderyk Mansfeld zbiera w Infantach oddziay, e,
zachcony widokiem stojcych pustk zamkw, brakiem woj
ska, wieciami dochozcymi z Rzeczypospolitej, moe nie do
trzyma ukadu. I konkludowa, e dla utrzymania pokoju ko
nieczne jest zacignicie wojska, zgodnie z rzymsk zasad: si
vis pacem, para belum -jeli chcesz pokoju, przygotowuj woj
n 4.
Tymczasem wybrano komisarzy, ktrzy prowadzi mieli
traktaty dla przeduenia rozejmu 5.
Wiosn krl zwrci si do biskupw, ponadto do starostw
i dzierawcw krlewszczyzn w wojewdztwie podlaskim, ma
zowieckim, pockim, do ogu litewskich, aby wnieli do skarbu
po 3 z z wki (albo ze suby), ktre to pienidze miay by
2
Racz., rkps 75 k. 93. Wsk od Jegomoci Paa Hetmana przez mi,

ab,
do Jegomoci Ksicia Krzysztofa (Radziwia), b.d., przed 4 IV 168.
) Korespondncja Jana Karola Chodkiewicza s. 37 - 38 .
BJ rkps 5993. Jan Karol Chodkiewicz do Zygmunta III, 22 I 1607 Ryga.
5
Czat., T, t. 103, p. 17. Commisio ad noas inducies rracranda., 18 II 167.
120
przeznaczone na wypacenie zalegego odu konfederatom
brzeskim i grodzieskim
6
.
W instrukcji przed sejmem 1607 roku podkrela, e wojna
nie jest tylko spraw krla i prowadzona jest nie tylko o tron
szwedzki. Owszem, wie si z bezpieczestwem Rzeczypospo
litej.
Dla szlachty koronnej wojna - nie jej cel: Estonia, bya
przecie spraw odleg. Budzc zdziwienie, e trwa jeszcze.
Poraki traktowano jako nastpsto i wiadectwo zarazem
nieudolnoci lub zej woli. Tak jak w Elegii posw spldrowa
nych od pogan, anonimowego autora doby rokoszu Zebrzydow
skiego 7:
I tak za nasze skarby przez strja wojuje,
qhcc nas Infant pozbawi bo tu ju nie czuje,
Zyczlwego Ojczynie, jak Jan by Zamoski.
Sukcesy odczuwane byy jak potwierdzenie ywionego dla
przeciwa lekcewaenia.
Nawet rwnoczesne straty terytorialne nie zmieniay, a po
lata wojny pruskiej (1626 - 1629), przekonania, e do zwyci
stwa potrzebne s tylko zwikszone podatki, e wystarczy prze
nie dziaania w gb Infant, do Estonii, Finlandii, do samej
Szwecji, e wystarczy -zechcie.
:Zwali Gustawa niektrzy ledziem, z wielk ochot prze
ciwko niemu idc, wspominali sobie, jak czsto w Infantach
jego ojca ... gromili ... i tym bardziej obawiali, eby sna prze
straszony wstecz do sonych swoich krajw nie upyn" przypo
mina autor utworu ztuowanego Co za poytki Korona Po/
ska odniosa z wojny prskiej z Gustawem An 16288
Szczliwa pami pozwalaa nie zapomina zwycistw.
W cie spychaa praki. Jedne czya z wsn obcnoci, dru
gie z poczynaniami innych.
Ceniono wasn niezmienno, bo utosamiano j z potg,
i niezmiennoci ozekiwano od nieprzyjaciela, bo tu przeszo
nosia imi - sabo.
6 AGAD, AR, dz. V t. 452 n 1796. Jaosz Woowicz do Moaja Kzysztofa
Radziwila Sierotki, 8 IV 167.
1 J. C Z u b e k, Pisma piryczM z czas rokoszu zebrzydowskiego 1606-
168, t. 1, Polja rokoszo, Kaw 1916, s. 1.
C., rkpa 1657, s. 41.
121
Inaczej byo w Litwie, gdzie wayy i bezporednio odczuwa
ne byy skutki wojny, i groba wkrozenia w granice pastwa od
dziaw nieprzyjacielskich. Trudno uzna za przypadek, e
wszystkie tu powstae utwory przedstawiajc zwycisk bitw
okrela j bd mianem szczliwej czy nawet pisa o roku
szczliwym. Jako jeszcze przed zebraniem si sejmu 1607 ro
ku cz sejmikw, ja brzeski, grodziesk, sonimski, woko
wyski, uchwalia pobr na opacenie toierza 9.
Szwedzi wznowili dziaaia latem 167 roku.
Zajli Biay Kamie, nie bez winy komendanta, Andrzeja
Zborowskiego. Nie doceniwszy przeciwnika, wyszed w pole
i da si zaskozy. Staci ludzi, dosta si do niewoli; po czym
skapitulowali pozostali w tierdzy.
Wezwanie kanclerza litewskiego, Lwa Sapiehy, aby opatrzy
Fellin, Dynemund, Kokenhauzen, lbo straci ich atwo, reku
perowa trudno", pozstao bez efektu, tak zreszt pozosta
musiao, bo braowa pienidzy
10.
W roku nastpnym, 5 sierpnia 1608, Joachim Fryderyk
Mansfeld z 8000 ludzi opanowa Dynemund, c odczuto szcze
glnie bolenie, nie tylko bowiem wzroso zagroenie Rygi, ale
take utracono 4 dzia. Zreszt uwaano, e dowca twier
dzy, podkomorzyc upieki, Franciszek Biaozor, podj decyzj
o kapitulacji pochopnie, mia bowiem 130 ludzi zaogi, z kt
rymi swobodnie wyszd.
14 sierpnia pad Kokenhauzen, miasto i zamek, o czym zade
cydowaa nie tyle sia oblegajcych, ile niedbao bronicych,
ktrzy od czasu poprzdniego oblenia, z roku 1601, nie usu
nli powstaych zniszce.
"Od onego czasu ... ani wrt, ani rozwodu nie przyprawio
no"
II.
9 Z kilku drukowanych relacji bitwy chocimskiej 1621 roku podobne, prze
cie o nieco odmienym zaczeniu, okrelenie zawiera w tytule tylko jedna.
M
. P a s z k o w s k i, Chor sarka w Wooszech to jest, pospolite rszene
i szczrs7iw port Polak z Woach w roku 1621, Bm. d. O uchwaJach sejmiko
wych: BPAN Krakw rkps 354 k. 91. Lew Sapieha do Zygmunta III, 31 III
167 Ran.
10
BPAN Krakw rkps 354 k. 2. Lew Sapieha do Zygmunta III, 30 IX 167
Sonim.
1
1
OS5. [kps 228/11 k. 145. Konrad Patrykowsk do Kzysztofa Radziwi,
23 VIII 16 Bire.
122
Spodziewao si atu na Bire, ktre znajdoway si ju
w granicach Litwy. Sam Mansfeld zapwiada, w przeciu
4 tygodni stanie w Wilnie.
Ja pisa Kasper Miasowski w utworze Tren Rzeczypospoli
tej w niszczs wojn
d
1
2
:
Ono ujrzawszy goe te tam kty,
Wydr rozbca : m Infanty,
Jako chcia, praw bez potu bez rany,
Smia po bitwie niedno przeganj.
Waszemi n was dzia strzela bdzi,
Ktrch mu Kamie w gstym do rzdi,
A jes1i prdki odczy ni zocz,
Ni zahamuje D jego mo.
Ryanie, zaalarmowani prziciem oktw szwedzkich
do Pamawy i pogosami o zamierzonym przybyciu samego
Karola IX, bodaje w maju 1608 zanieli protestacj do Trybu
nau Wielkiego Ksista Litewskiego, w ktrej skaryli si, e
hetman wielki pzostawi ich wasnemu losowi, oni za nie czu
j si na siach stawi czoa obleniu, gdyby do niego doszo 13.
l Tatarowi d n naldjf
O Karolw pewni poadjf
e wsiad z morza chce zamki posiad
Za zu pobra
pisa autor utworu opatzonego wymownym tm Koroa
Polska barzo smutna 14.
Po upadku Dynemun
d
u ryanie wynajli wprawdzie 8 okr
tw angielskich i niderlandzkich waz z piechot i te spaliy kil
ka okrtw szwedzkich, inne za odpyny rezygnujc z bloka
dy, ale wysoka cena najmu, 1000 z miesicznie dla kadego,
spowodowaa, i uznao, e miasto wicej takich nakadw czy
ni nie moe 15.
1
2
J. C z u b e k, op. ct. , t. l, s. 310.
\ 3 AGAD, A, dz. IV t. 22 n 298. Krzysztof Radziwill do Janusz Rw
la, 6 VI 16 Orla.
1
4 N o w a k - D I u i e w s k i, o. ct. , s. 149.
15 AGAD, AR, dz. V t. 147 nr 6687. Aleksander Kiemik do Krzysztofa Ra
dziwia, 5 III 16.
123
Przeciwnie ni gdaszczanie, nie zacinli powaniej szych
si ldowych, z wyjtkiem, i to przejciowo, 10 knechtw
opych brednio przez obywateli (.na kady mei co
wam 4 kechtw, a pac kademu .
.
. 4 talary"). Powoowao
to, e wielu nie chcc czy nie mogc po owemu ciarowi
wyjedao z rodzinnego miasta.
Mury miejskie byy w opakanym stanie. Tumaczono to
pustkami w kasie miejskiej i kieszeniach obyateli, b .kupcy
handlw nie maj" 16, co w dziesitym roku wojny, p latach
nieurodzajw, brzmi zreszt wiarygodnie.
Dla przeciwdziaania bezporedniemu zagroeniu, jeli nie ze
strony znaczniejszych wojsk, to przynajmniej oddziaw, poz
a si gromadzi szlachta z pwiatw nadgranicznych, upieka
i wikomierska.
Zbieray si pozty paskie, a przynajmniej .adziwiowskie,
i wbray na punkt zbory Bire.
Nadspodziewanie w stron zamku ruszya jednak tylko czata
szwedzka i t Krzysztof Radziwi rozbi 1 7.
Czekano przybycia Jana Karola Chodkiewicza.
Konfederacja, jak si zdaje, zostala rozwizana 29 marca
1608 roku. Jej akt, po zaspokojeniu pretensji oierskich, spa
lony, a wikszo dawnych konfederatw godzia si ponownie
zacign do
s
uby
1
8
.
Hetman obj dowdztwo 3 kwietnia. Wyznaczy lee na
Podlasiu, w Knyszynie, Rajgrodzie, Gonidzu, Augustowie, co
i oszczdzao dobra litewskie, i skracao drog do Infant. Wy
dane zostay dalsze listy przypowiednie. M.in. na zaci liczcej
1 00 ludzi chorgwi husarskiej list otrzyma Wincenty Wojna.
W pierwszych dniach jesieni, 26 wrzenia 1608 roku, Chod
kiewicz mia w obozie 17 chorgwi, to jest nieco mniej ni 200
ludzi, husarzy i rajtarw, jedn tylko, liczc 10 ludzi, chor
giew kozack Bogdana Furszewicza, nieco piechoty, ktr roz
oy po zamkach 1 9.
1
6
Tame.
1
7 AGAD, A, d. I t. 25 n 32. Krzysztof Radzwill do Jausz Radziwi
a, p 23 VIII 168.
1 8
AGAD, AR, dz. IV t. 22 n 298. Krzsztof Radziwill do Janusz Radziwi
la, 4 IV 1 68 Sejny.
1 9 A. F i I i P c z a k - K o c u r, Kofedaja godzieska wojska lte
skiego w lazach 1609 - 1610, w: "Pamitik Biblioteki Krciej", 1981, z. 18,
124
Po roku suby, jak wiadczy popis przeprowadony 26
wrzenia 1609 roku, zmiany byy minimalne. By moe wynika
to jednak z pewnych niedokadnoci rachunkw, ktre stanowi
y jakby wynik przetagw midzy ponownie skonfederowany
mi a prowadzcymi z oierzami rozmowy komisarzami.
Ju tam Chodkiewicz wycign do Infant,
Mys7i, w kt si pierej ma puci kt,
Jes7i do Rygi albo do W olmaru
niemal triumfalnie, pmy niedawnego sukcesu, obwieszcza
Adam Wadysawiusz w swej Pobudce na Tatar i na Karo/usa
do Infant.
Hetman ruszy w gb Infant i w mudnych walkach pocz
raz jeszcze odzyskiwa stracone miasta i zamki, przywraca stan
sprzed wojny. Pisa o tym w owej Pobudce Adam Wadysa
wiusz:
Ten kraj infancki nieraz si dobwa
I notrzebni kri polsk oblea.
Nie majc do dzia, nie bdc przygotowany do prac obl
niczych, opaowa Paaw.
Pierwsza pr6ba zakoczya si niepowodzeniem. Oddziay
podeszy skrycie, noc 1 5 marca 1609 roku, ale wycofay si
bez prby szturmu mylnie sdzc, e zaoga wie o ich obecno
ci. Mimo silnego mrozu trway jednak w ukryciu, nie rozpalajc
ognisk. Upewnione o bdzie podeszy no pnownie.
Aby przeama opr corgwi, Chodkiewicz sam chcia pro
wadzi przemarznitych i zmczonych do szturmu. Odstpi od
zamiaru, gdy go proszono, a raczej, gdy caa jazda zgodzia si
wzi udzia w szturmie. Jedynie par chorwi wydzielono dla
osony przed moliwym nadejciem odsieczy.
Bramy wysadzone zostay petardami, po czym rozpocza si
walka wrcz, w ktrej, jak czsto, jak niemal zawsze, poczli
bra gr Litwini. Gdy wdarli si na dziedziniec zamkowy,
obrocy skapitulowali. Pamawa wrcia pod wadztwo Zyg
munta Wazy.
s. 175 - 198. Patrz te BPAN Kaw rkps 360 k. 215. Prowadzenie i skoze
nie komisji roku 1610 t Grodnie. BLAN F 273 nr 1499. List komisarzy do
krla, 1 2 XI 161O Gro.
125
W twierdzy hetman pozostawi nieliczn zaog dowodzon
przez Jakuba Karola Madalskiego i ruszy w stron Rygi, po
raz kolejny zagroonej przez Joachima Frderyka Mansfelda.
W drodze dokona ataku n szwedzk eskadr. Cz10WO
kupi, czciowo zaj kilka statkw handlowych, par przerobi
na brandery, to jest statki-puapki wypenione prochem, i skie
rowa na stojce w Salis okrty. Dwa z nich spony, inne od
pyny. Ce zdarzenie dawao wiadectwo niewyczerpanej in
wencji hetmana.
Po dojciu pod Ryg Chokiewicz rozbi przedni oddzia
Mansfelda, gdy ten przeprawia si przez Dwin. Inne cofny
si w popochu. Piercie obleni pk.
Kwesti otwart pozostawao, i tierz zdoa odzyska,
nim znkany godem, braem pienidzy, chodem zejdzie
z pola.
Wysany n sejm, ktry obradowa w Warszwie od 15 sty
cznia do 26 1utego 1609 roku, Trjan Kohanowski owiadczy
w imieniu wojska, e jeli nie otrzyma ono nalenego odu,
suy bdzie tylko do zwykego dnia wypaty, to jest do w.
Michaa, czyl 29 wrznia.
Sejm uchwali wprawdzie m.i. popacie wojny iackiej,
pobr, co nowo podwyszone, ale pobr przeznaczy n wykup
zastawionych klejnotw koronnych, zreszt na potrzeby wojny;
w roku 1601 w Gdasku za 27 00 z, w 1608 w Krlewcu za
50 0 z. Inna kwesta, e tego nie dokonano, e nie zostay
wykupione do koc panowania Zygmunta III
2
0.
Chodkiewicz podszed p twierdz, nie zo jedna zmu
si Masfelda do podjcia dziaa. Poprzest n wprowadzeniu
posikw i zawrci prwadzony przez odd szwedzkie.
Czas dziaa na jego niekorzy, zbla si bowiem termin
wypaty odu. Wobec braku pienidzy naeao oczekiwa, i
zapowied - groba wypowiedzenia suby zostanie dotrzy
mana. Wierzy w to sam hetman.
"onierz mnie pojutrze odchodzi - pisa do ony 22 wrze
nia -nie zwykem ucieka, a to mi na to przyjdzie . . . Patrzy na
mnie nieprzyjaciel i ja na, a bi si z nim nie mog. On nie
naciera, bo wie o bunciech . . . a jako Pan Bg dobrej duszy, tak ja
ao
BOZ rkps 835, k. 101. Inwentarz Skbu Koronego, wesie 1632 Ka
kw.
126
tej bitwy czekam, a nie dozekawszy si, schodzi jako mapa
z pola musz"
2
1 .
Bitwy si nie dozeka, onis przecie sukces.
Mansfeld uderzy na obz, gdy hetman go opuci. Zaj go,
ale wracajce chorgwie najpierw rozbiy przedwczesnych zwy
cizcw - cz si gwnych - po czym uderzyy na oddzia
wysany dla wsparcia zaogi Dynemundu. Mansfeld nie zdecy
dowa si na przyjcie z pomoc, owszem, nakaza odwrt,
a wysany przez Chodkiewicza pocig dop miary jego niepo
wodze. Nkajce dziaania jazdy spotgoway bowiem roz
przenie wrd Szwedw, za wiadomo poraki Mansfelda,
a co za tym idzie strat nadiei n odsiecz, przesdzia kapitula
cj zaogi Dynemundu 9 padier 1609 roku.
Hetman nie zdoa jednak nakoni oierzy, aby zoi
si wkrozy w granic pastwa moskiewskiego, wspdziaa,
choby porednio, z wojsk krlewski, ktre oblegy Smo
lesk, rozoy si po Pskowem i Wielkimi Lu i t cze
ka n wypat odu .
.Gdyby im to pierej i dawniej propnowao byo i z t
dokadem, aby i byo poowic zasuonego uo . . . " pisa
z e w padzier 169 roku
22
.
Przd 13 padzier chorwie zawizay konfederacj,
przy czym s hetma przyznwa, e preteje byy ud
nione, a wczeniejsz zasugi niewtpliwe. Odzysali Paw
i Dynemund. Zwyciyli w paru bitwach -t nek
u siebie wyrozumiao. , Mnie si nie goo .. . obraa ich
i obraca patientia i furorem". Cierpliwo prmienia
w giew . . .
Zyska te obietic, e jeli zapata dojdzie chorwie je
sc w czasie drogi do Litwy, konfederacja zostanie rozwia
na. Ja Wierzyski, pse wysay przez senatorw litewskich,
przyby jednak zbyt pno i, co waniejsze, bez pienidzy.
Konfederaci doszli do Litwy i po ra kolejny rozoyl si
w ekonomach klewskich
23
. I p r klejny Zygunt III pis
21
M a I e w s k a, o. cl. , s. 10.
2 AK 51 s. 61. Ja Kl Coewic do Lwa Sapiehy, X 16. BLAN F
3 n 487. Ja Kl Coewicz do komsy wyprawionych d zpaty
wojs, 13 X 169 Ryga.
: F i I i P c z a k - K o c u r, o. ct.
127
w listopadzie 1 609 roku do dzierawcw nakazujc zapacenie
2 z z wki . . .
2
4
W Infantach pozostao jedynie nieco piechoty.
Kwesti odrbn pozostaje, dokd skierowano oddziay wy
mienione w Rachunkach sejmowych, a ktre liczy miay do
250 ludzi (1423 i 6 chorwi bez podanych staw) 25.
Do 12 listopada 1610 roku spacono konfederatw, ale byo
to waciwie zamknicie etapu, nie za rozpoczcie nowego. Ju
bowiem w grudniu pdskarbi ziemski litewski, Jarosz Woo
wicz, owiadczy, skarb jest pusty. Szczciem Infanty
schodziy na pla dalszy, i to zarwno w Polsc, jak i w Szwe
cji. Uwag wadcw i obywateli skupiay wdazenia w pastwie
moskiewskim. Wydarzenia, w ktrch oba pastwa byy bez
porednio zaangaowane. Bdzie to jedym z pwodw, e i po
wybuchu wojny szwedzko-duskiej (161 1 - 1613), t wojny
kalmarskiej, ktra bdzie pasmem klsk nieawnego przeciwni
k, Rzeczpospolita nie wemie w niej ud.
W lutym 161 1 roku Chokiewicz wda si w ukady, ktrych
nastpstwem bdzie rozejm a do czerwca 1612 roku, przedu
any nastpnie po rok 1617. Wwczas to Szwecja, ju po ber
em nowego wadcy, Gustawa II Adolfa (1611 - 1632), po
dejmie i dopei dziea Karola IX.
W roku 1617 ponownie i na dugo przejdzie w rce szwedz
kie Parnawa. W 1621 - Ryga. W 1626 dziaania przeniesione
zostan do Prus. Zagroony bdzie Gdask i Toru . . .
Kwesti spor pozstaje nie tyle, co spowodowao niewy
korzystane zwycistwa kircholmskiego, czy nawet, co byo
rdem poraek ponoszonych w wojnach szwedzkich, ile -
dlaczego powstay warunki, ktre w istocie czyniy zwycistwo
niemoliwym.
2
4 Racz. rkps 72. Zygut III do Krzysztofa Radziwi, 5 XI 1609 spd
Smoleska.
2
S
W i m m e r, o. cr. , s. 155, z powoiem si n Raui s/J39
SAWA ROKU SZCZLI WEGO
Kwesti otwart pozostaje, co spowodowao, e bitwa stoczona
w dalekich Infantach odbia si w wiecie tak gonym echem.
Okrya saw wo, oerzy, krla i ca Rzeczpospolit.
Gratulacje przysa papie, Pawe V, i nuncjusz papieski,
Claudio Rangoni. Csrz Rudolf II oraz krl angielski Jakub I,
sutan Achmed I i jego przeciwnik siach perski Abbas I.
Opisy bitwy ukaza si w Rzymie, Wenecji, Augsburgu,
Mainzu. Rycina, ktra sawia zwycistwo, dzieo Giacopo Lau
ro i Antonio Tempest, w Rzymie '.
W \ ilnie, 21 maja 1632 roku, ju po mierci Zygmunta III,
gony kaznodzieja jezuick, Jakub Olszewski, powie, e byo to
jedno z najwikszych zwycistw krla.
lKto w Iciech z rebeliantw swoich dziedzicznych zwy
cistwa zaczne, ile pod Paaw (gdzie sam osob sw by)
i po Kircholmem i idziej otrzymywa? Zygmunt III, krl Pol
ski..." 2
Oddaa zpewne ranga Rzeczypspolitej, ktra powo
dowaa, odnoszne przez ni zwcistwa lub klski nie byy
bez zenia d ukadu si w Europie.
Nie byo obojte d handlu europejskiego, kto panuje na
Batyku i w czyich rkch s waniejsze porty.
Pamitano, byo to starcie pastwa katolickiego z prote
stanckim. A bardziej jeszcze, e prawowity wadca pokona
zbuntowanych poddaych. Z drgiej przecie strony, e z pola
bitwy ucieka . . . pomiec.
I K. Z a w a d z k i, Gazety ulotne polski i Polski dotyczce, XVI -
XVII wieku, Bibliografia, t. l, 1 51 4 - 1661, Wroaw 1977, s. 73-75.
2
J. O l s z e w s k i, Snopek Najamiejszego Zygmunta III, Wio 1632.
129
Wreszcie przemawiaa do wyobrani dysproprcja si. Zwy
cistwo Dawida nad Goliatem. Kilku nad kastoma tysi
cami.
Zygmunt III otrzyma relacj hetmask, przywiezion 16
paidziernika 1605 roku przez tzech bohaterw, a niemal auto
rw zwycistwa kircholmskiego: Tomasz Dbrow, Teodora
Lackiego, Jana Piotra Sapieh. W Krakowie i w czasie modw
w katedrze wawelskiej. Prawda, nasuwa t niejake pejrzeie,
czy przypadkowi tak szczliwemu dla wdcy, ktry zyskiwa
niemal widomy znak aski Opatrznoci wysuchania jego prb,
wiadectwu szczeglnej yczliwoci dla caego obozu katolickie
go Rzeczypospolitej, pomoono.
Miaa to by pierwsza wiadomo o zwycistwie.
Krl niezwocznie da pismo kaznodziei dworskiemu, Pio
trowi Skardze, ten odczyta je z ambony, po czym wygosi
synne kazanie, chyba improwizacj, jeli nie mia czasu na
przygotowanie, "Pokon Panu Bogu za zwycistwo infanckie
nad Karolusem, ksiiciem sudermaskim", powtrzone ty
dzie piniej, w tyme roku, w Krakowie ora w Wilnie i wyda
ne drukiem.
Pochwali oierzy oraz Chodkiewicza: "dzikujemy im,
a naprz hetanowi", w sumie wzbudzi mieszae uczucia. Ra
czej podsyci rosnce w kraju napicie, ni zjednoczy w radoci
zwycistwa. Kaznodzieja wykorzysta bowiem okazj do pot
pienia niekatolikw, obwinienia ich, e s sprawcami niepokoju
w ojczyinie, do wysunicia zarzutu, "madat Chrystusowego
odstpujc mio i zgod bratersk targaj". Do powtrzenia
raz jeszcze, e wojna w Infantach jest zarazem wojn w obro
nie wiary katolickiej, co w rnowierczej Rzeczypospolitej
i wanie wwczas byo co najmniej niezrczoci.
"Mamy wielkie przyczyny wesela i triumfu dzisiejszego, i
heretyctwo pohabione jest, i si do szczepienia wiary witej
znowu w Infantach droga otworzy".
Na zakoczenie szczerze opiewano Te Deum laudamus . . .
Ogrom klski, jakiej dozna Karol, zdawa si czyni drog
do Sztokholmu. . . blisz. W kadym wadku wspiera Zyg
munta i ra tej drodze, i w jego deniach do zamierzonej prze
budowy Rzeczypospolitej.
Dla bdcych za daleko od teatr wojny i niewiadomych
13
sytuacji, jaka istiaa w obozie, by oznak szybkiego osigni
cia clu wojny: opanowania Estonii.
Echa bitwy saby jednak nieozekiwanie szybko. Nabior si
y w miar ponoszonych poraek ... Teraz oddziaywa fakt, e
za zwycistwem nie poszy dalsze. Z Infant, pniej z Litwy
napywa pocy alarmujce wieci o odmowie dalszej suby,
zawizaniu konfederacji, o upiestwach, jakich dopuszczay si
ch
r
gwie, ktre, rozoone w dobrach krlewskich, zamiast
walczy, czekay n wypat zsuonego odu.
Wreszcie waya nawaa wydarze, ktrych widowni stawaa
si Rzeczpospolita. Rozpalajcy si kon midzy krlem
a niezadowolonymi pddanymi, midzy stonnictwem krlew
skim a zam sejmowym i rokoszaami; przy czym adna ze
son nie bya zainteresowana w eksponowaniu wojny infanc
kiej.
Jedni, regalici, obawiali si przymnienia spnionej in
korporacji Estonii, serii poraek, wreszcie zarzutu, i wadca
wyej stawia i stawia sprawy Szwecji n Rzeczypospolitej.
I nie wd nas n pokszenie, n wojn z Szwedmi,
Bo jej da ciebie da dos mm
pisano w anonimowym Pacirzu d Krla Jegomoci 3.
Znamiennym przykadem bya sprawa ka krcholiskie
go, Piotra Skargi, oweo Pokonu. . . za zwcistwo, ktre, wy
dane dwukrotnie w roku 165, ponownie opublikowano
w 1610 ....
Rokoszanie nie chcieli eksponowania bitwy, ktra opromie
niaa i krla, i wodza, zarazem zdecydowanego regalist.
W rezultacie zwycistwo nie odbijao si tak gono, jak si
odbi powinno 4. Inna kwestia, e jest to jakby cech literatury
nie tylko staropolskiej, ktra nie wydaa utworu na miar naj
wikszych zwycist: Kircholmu, Kuszyna, wojny smole
skiej, Trzciany, jedynej bitwy Gustawa II Adolfa zakoczonej
jego sromot porak, wreszcie Wiednia.
Relacje u si niemal bezporednio po bitwie s.
, c z u b e k, o. cit., t. l, s. 13.
4 H . M i c h a l a k, Dk ulotn jako narzd Integraci polityczne} par
sn w: Odrodzenie i Refonnacja w Polsc, XXVIII, 1983, s. 65-74.
5 Z a w a d z k i, op. Ct., s. 73-75.
131
W Krakowie, w roku 1 605, Nowiny z Infant o szczs7iwej po
race, ktra si staa nad Karolusem ksiciem ss ki"
przez . . . Jana Karola Chodkiewicza. I w tyme roku Nuntius . . .
Macieja Smoguleckiego. Obie przetumaczone na jzyk nie
miecki ukazay si pniej w Mainzu (Mercurius Sauromaticus)
oraz w Augsburgu (Zeitung von d gossen Schlacht . . . ).
I w Gdasku, acz dopiero w roku 166.
W Wilnie, w roku 165, wydany wierszowany, nie najwyszej
prby, opis Erazma Rztowskiego, Sawa roku szczs7iwego
w Infanciech przez . . . Jana Karola Chodiewicza
Boe wicznej moc,
Pojrzy z wsokoci,
Daj w ka samego
Karola sego
zawiera przecie cenne informacje o wojsku i spotkaniu.
Take w roku 1605 Chryzostoma Golniewskiego, Pie now
Cal/iopy Sarmackiej o szczs7iwym poraeniu ksit Karola Su
dermaskiego i Frdka Luneburskigo przez . . . Jana Karola
Chodkiewicza . . . u KirchoIma.
W tej Chodkiewicz, hetman bitwie,
Zjedna saw wieczn Litwie.
Sawi jego zwycienie,
Sudrmana potpienie.
W 1606 Pamitk albo kolumny nimiertelnoci . . . Janowi Ka
rolowi Chodkiewiczowi . . . postawione Szymona

laskiego, poety
z Chodkiewiczami zwizanego, bowiem w tyme roku wyda
drugi jeszcze utwr, na kold, jak pisa, synkowi hetma
skiemu, Hieronimkowi 6, oraz Szymona Szymonowic Trahum
Stanislai

kieii . . .
Wreszcie najwaniejszy utwr powicony Kircholmowi
i zwycistwu Chodkiewicza, Carolomachia qua felix victoria . . . ,
aciski poemat tumaczony na polski, a w wieku XX na litew
ski. W roku 1606 wydany zosta w wersji oryginalnej, w 1610
po polsku, w tumaczniu Jana Eysymonta: Carolomachi to
jest dwu Karolw bitwa i szczs7iwe zwycistwo Carola Chodkie-
6 S. I a s k i, Saryr weso z krajw lirewskich na kold . . . Hieroim
Chodkiewiczowi . . . , Wio 16.
132
wic:a nad Carolem Sudermaskim otrzyman pod Kircholmem . . .
W 1981 uae si przekad litewski Benediktasa Kazlauskasa,
Karoliq
m
u
s
i s . . .
Pobite szyki wojsk, pole okryte kri
R.g obroniono potnym ramieniem,
Swiat dostrzega, podnosi, wysawia, obwieszcza.
Gos iata: Wdz szwedzki targn si, lecz odzed
Ten sam gos iata: potny na wojnie Atlas,
Karol, ostoja Litwin, wiato ojczyzny i pokj.
Trwa spr o osob autora. Szwedzki emigrant, profesor Aka
demii Wileskiej, Lars Bojer, czy student teje Akademii, w
wodzcy si z monego rodu litewskiego, Krzysztof Zawisza?
W kaidym wypadku, by to czowiek zorientowany w przebiegu
zdarze, owszem, jego poemat pozostaje jednym z podstawo
wy

h rde do dziejw bitwy 7.

Swiadomie przypomniano Kircholm, a raczej mono zwy
ciania liczniejszego przeciwnika, w dobie wojny z Moskw.
W roku 1609 Sebastian Petrycy, ktry w zbiorze utworw
Horatius Flaccus w trudach wizienia moskiewskiego . . . , wydanym
z myl o zyskaniu poparcia dla przedsiwzitej przez krla
wyprawy smoleskiej, zamieci Kara Chodkiewicza pamitk,
pisa o potdze nieprzyjaciela 8:
Ktrch w ludziach, w strzelbie, pi kro sia
Wiksza daleko ni jego bya
I rozmiarach zadanej mu klski:
A zatym uciekajc pastwochwyt zdradziecki
Suderan rzek. Co si my, wilza karm, owieczki,
O rzieprzemoge wilki kusiemy?
Triumf nasz jest, gdy ih rk ujdziemy.
Wydane zostao kolejne, trzecie, wydanie kazania Skargi
i drugie, a pierwsze polskie, Carolomacllii. Oba w roku 1610,
w drukarni Akademii Wileskiej. Inna kwestia, e owe licie do
7 W kwestii autorstwa Caro/omach;; ostatnio: N o w a koD u e w s k i,
op. cit. , s. 99-1 01 , 39. B. K a z l a u s k a s we wstpie do litewskiego prze
kadu pmtu: L. B o j e r i s, Karo/if mus ; s.
i
s /ocynf ka/hos ver
i
' B. Kaz/au
skas, Vilus 1981 .
S. p e t r y c y, Horatius Fccus . . . , Kraw 1 914, s. 1 77.
133
wieca sawy Chodiewicza nie byy zapewne mile widziane
i przez kanclerza litewskiego, Lwa Sapieh, kt6ry hetmana nie
lubi, i przez Radziwiw.
Wojna raz jeszcze zreszt zmusi do spojrzenia wstecz. Wojna
z Turcj. cilej bitwa chocimska 1621 roku. Opisujc zmaga
nia zastp6w, pisano i o ich wodzu. Piszc o wodzu, przypo
mniano najwiksze zwycistwo.
Franciszek Makot w zaginionym dzi utworze Tureckich i
infanckich wojen o sawnej pamici Jana Karola Chodkiewicza . . .
gos, wydanym w Wilnie w roku 1 624 i ponownie w 1 6, pod
nieco zmienionym tytuem: Gos tureckich i infanckich wojen
o sawnej pamici Jan Karola Chodkiewicza 9:
Gwiazdy zaranne i wieczor zorze,
Wy wiat widzicie i ocean morze;
Gdzieli si soce liteskie spucio,
Karol Chodkiwicz, dobrze nam z nim byo.
Powstay anonimowe Dumy Chocimskie
1
0.
Wspomina Chodkiewicza, midzy innymi, Marcin Paszkow
ski, autor wierszowanej kroniki zmaga: Chorgiew sauroka
w Wooszech to jest, pospolite ruszenie i szczs7iwe zwrcenie
Polakw z Woach w roku teraniejszym 1621
II:
Potem Chodkiewicz przyjecha czek mny
Saw i dzielnym rcerstwem potny.
I dalej:
Teraz wielk krzywd narodu polskiego
Ujty, ktr od Turka aosnego
Coraz ponosi, pzez tatarski szlaki,
Czego jeszcze s niezarose znaki.
Sawiono wodza, ktry zmar 24 wrzenia 1621 roku bronic
Rzeczypospolitej, w kazaniach pogrzebowych. Bonawentura
Czarliski w Ostrogu w roku 1622 12 Jakub Hasiusz w Nie
wieu, w dniu pogrzebu
1 3
. Fabian Birkowski w Krakowie,
9 J. N o w a k - D u e w s k i, op. cr., s. 413.
10
Tame, s. 3.
" BJ rkps 7777/III.
12
B. C z a r l i s k i, Kazanie na pogrzebie Jana Karola Chodkiewi
cza . . . , Wilno 1622.
1
3 J. H a s i u s z, Kazanie na dzie naznczony pogzebowi . . . Jana Karo
la Chodkiewicza. , Wilno 1622.
13
w roku 1627, wspominajc Jana Karola Chodkiewicza i Jana
Wejhera 14.
Wspominano w pniejszych, bardziej jeszcze niefortunnych
zmaganiach ze Szwedami. W latach dziaa w Infantach,
w Piei o hetmanie teraniejszym panu wojewodzie wileskim
to jest Lwie Sapiesze 1 5
:
Infanck ziemi mstwem uspokoi,
Doe burdy rad mdr skromi,
Panu Ojczynie, pokj zoty sprawi,
Zo wykorzeni, a cnot zostawi,
Dzielno sw wsawi
oraz w latach wojny pruskiej, kiedy pisa anonimowy autor
Wojny pruskiej 1
6
:
Nie pomnisz, Szwedzie, gdzie Chodiz ia
Trzema tysicami zbi ci lud nimay,
Ktrego pado cztercie tysic,
Poal s Boe, e go nie mia wicej.
Dziwi mo, i Maciej Kaimierz Sarbiewski, pota nazywa
ny Horacym Czecijastwa, kr o papiea Urbaa VIII
otrzyma w roku 1623 wieniec laurowy, wielokrotie wymienia
jc imi Chodkiewicz, np. w utworze Do Najitszej Panny.
Gdy Jan Karol Chodiwicz wyruszajc przeciw Osmanowi su
tanowi tureckimu koci Jej ufundowa, ah9 w Na poicenie
kamini wgielnego. Gdy Jan Karol Chodkiwicz majc wyru
szy przeciw Osmanoi, suhanowi tureckiemu, w Kroach wi
tyni Najitszej Pa y i kolegium Jezuitw ufunda czy Ja
n Karolowi Chodiwiczowi, wojewodzi wileskiemu i wo
dzowi wojska Wilkigo Ksistwa Litewskiego, przyrzeka pomoc
Najitszego Boga i Najitszej Panny Mari w wojnie z Tur
kami, w dnym nie wspomia - Kircholmu 17. Doda prze
cie trzeba, e wiersz te przypomnia i wyda po stu przeszo
latach, w roku 1760, Szymon Zabieo, dajc wsplny tytu:
Nieierteina pami . . . Jana Karola Chodkiewicza.
14 B i r k o w s k i o. cit.
l!
C
., rkps 375 t 2.
16
C
., rkps 377 s. 626.
17 M. K. S a r b i e w s k i Lirki . . . , pr. T. Karyowski. Oprac.
M. Korlo przy wspJ. Okona, Waszwa 1980, pssim.
135
Do baamutnie ukaza sylwetk hetmana Szymon Staro
wolski w roku 1631, w zbiorze Sarmatiae belatores - Wojowni
cy sarmaccy, ktrego przekad polski ua si w Warszawie
w roku 1978.
Wspomniano bitw i wielkiego hetmana w kazaniach pogrze
bowych z okazji mierci uczestikw kircholmskiej wiktorii,
np. w roku 1615 Andrzej Bracki w kazaniu na pogrzebie Win
centego Wojny, w 1 643 Mikoaj Lawryowicz w kazaniu na po
grzebie czenika kowieskiego, Macieja Wodoradzkiego, w la
tach modoci oierza w Infatach, gdzie suy "pod li
tewskim Karolem Wielkim Chodkiewiczem" 18. I osobno, bio
rc asumpt do sawy nastpcw, Jan Aleksander Koreywo
w roku 1633, w wierszu napisanym z okazji koronacji Wady
sawa IV 19.
Niemal dokadnie w p wieku o mierci Chodkiewicza,
w roku 1670, pwstaa Transakcja wojny chocimskiej. Prawda,
wydano j w roku .. . 1850.
Autor, Wacaw Potocki, zwykle niechty Litwie i Litwi
nom, tym razem sawi wsplne boje i zwyciskiego wodza.
Wynosi go ponad bohaterw staroyoci:
. . . jako tu b z twarz, 1 m, Z gestu
Hetman polski roztro, serdczny, wspania,
Szczs7iw i ostrony; ktego ch(a
Na to nieba yczliwe, ab ' takij toni
Or( i walecznej hetmani Pogoni
i pokazywa w walce:
Chodiewicz, cho go staro cho go sabo nka,
Rzekb e to n jego gos, nie jego rka
T a swoich napomina niprzyjaci bje;
Gdzi si tylko obrci lec go z szyje
2
0.
Po utracie niepodlegoci Ja Karol Chokiewicz pozosta
uosobieniem mioci ojczyzny, cho z biegiem lat i w spoe-
11
A.
B r a c k i, Kazan . .. n pgzeb . . . Witego WOn starosty ",_
turskiego, Wio 1615; M. L a w r y n o w i c z Chromantia albo kazame n
pogrzebie . . . Macieja Wodradzkiego, Wio 163.
'9 J. N o w a k - D u e w s k o. ct. , s. I I .
2
0
M.
K a c z m a r e I Saracka persektywa saw, Wraw 192,
passim. Std i cytaty z patu Potockego.
136
czestwie polskim, pod wraeniem rodzenia si wrogiego,
a przynajmniej niechtego polskoci ruchu odrodzenia narodo
wego Litwy, poczto podkrela, i ow ojczyzn bya jedna
i niepodlega, polska i litewska zarazem, Rzeczpospolita.
Sawi go i Julian Ursyn Niemcewicz w wydanych po raz
pierwszy w roku 1 81 6 i wznawianych

piewach historcznych,
jednym z tych dzie, ktrym dane byo ksztatowa obraz
przeszoci w oczach narodu:
Przeze Infanty Polsce si wrciy,
On zgi dum Sudrana;
Przeze kircholmska z nierownymi siy
Pamitna w dziejach wygrana.
Maria Ilnicka w wydanym w 1861 roku Iustrowanym skarb
czyku polskim, w ktrym przeciwstawiaa hetmana nieudol
nemu, acz dcemu pono do objcia rzdu dusz Zyg
muntowi III:
Cho or polski bska wrd chway,
Ze zwycistw nie ma ju plonu.
T ak Chodkiewicza straona praca
Zamoski prno hetmaem
Saby krl bero Szweci utraca
Chcc dusz i mys1i b panem.
Gdy niepodlego ozyskiwano, jakby kontynuujc ofar ycia
Jana Karola Chodkiewicza, padnie na polu bitwy Karol Chod
kiewicz (19 - 1 921), ktry, aby stan w szeregach powsta
cw lskich, uciek z lwowskiego korpusu kadetw i zgin pod
Lechini. Pomiertnie odznaczono go Krzyem Virtuti Militari
oraz Kzyem na

lskiej Wstdze Walecznoci I klasy

21 .
Wbrew oczywistoci, przecie dostrzegajc wspln obu si
mioci ojczyzny, jakby uznajc, e czy ich co wicej, ni
zbieno nazwisk i bohaterstwo, poczono imiona i pow
szechnie osdzono, e Karol jest, by, potomkiem Jana Karola.
W pierwszej poowie XIX wieku Jan Karol Chodkiewicz sta
si bohaterem opery Karol Chodkiewicz, czyli wesele i pogrzeb,
autorstwa Norberta Rozbickiego, chyba nie wystawionej
22
.
2
1
Przypoma sylwet Karola Codewicza P. L o s s o w s k to
nierze mininyc lar, Warszwa 1969, s. 393 - 396.
2
2
So
i
k muk polskic, t. 2, Warszawa 197, s. 1 52.
137
Prawda, e libretto nie jest dzieem, z kt6rego odczytywa mo
n by koleje ycia hetmaa.
Przypominaj wodza i najwiksze jego zwycistwo ptna
Kossakw, Juliusza i Wojciecha, oraz Jzefa Brandta. Wcze
niej, ju w wieku XVIII, jego potret zawis w Sali Rycerskiej
Zamku Krlewskiego," w galerii zasuonych Polakw.
Niezwykym wiadectwem wielkoci, nagrod, ktra jest
udziaem niewielu, byo przecie przeniknicie imienia wodza
i miejsca jego najwikszego zwycistwa, Chodkiewicza i Kir
cholmu, do pieni ludowej, piewanej w rnych wersjach
i w rnych okolicach Litwy
2
3:
Biey ju konik zadyszany,
Zote strzemiona po bokach si chwiej,
Koniu, koniku ty wrony,
Gdzie ty podziae nazego brata?
Jam go zostawi pod mistem Kircholmem.
Pod Kircholmem w cudzej stronie,
My zawojoali infanck zimi
I wycili due wojsko.
Wspomina Chodiewicza w swych dumach lud ruski 24.
Niekiedy, cho zwykle na dalszym planie i epizodycznie, po
jawia si posta hetmana, obraz bitwy, na kartach powieci czy
opowiada historycznych. Swoisty to doprawdy fenomen -
pamitamy o klskach, niemal pomijamy zwycistwa lub
wspominamy o tyle, by ukaza, ton w morzu nieporadnoci,
gupoty, prywaty.
Jednym z pierwszych czy moe pierwszym by t Dominik
Magnuszewski, kt6ry w roku 1838 opublikowa opowiadanie
Zemsta panny Urszuli.
Tytuowa posta, to Urszula Meierin, jedna z najbardziej
wpywowych osb n dworze Zygmunta III i jak on nie znajdu
jca aski u historykw oraz literat6w. Oskarana przez wsp
czesnych i potomnych, e bya osob niezmiere blisk krlowi,
a nawet krlewiczowi Wadysawowi, tu zarzuca sieci na owdo
wiaego hetmana. Odtrcona, stara si okry Chodkiewicza nie-
23 M. B i r i k a Dain' atsiminimai i
s
Lietuvos iSlorjos, Vilnius 1920,
s. 27 - 28 (Wspomnienie piei z litewskiej historiI).
2
4 C. H e r n a S Barok, Warzawa 1976, s. 1 74.
13
saw. Wykorzystuje fa, e Micha Piekarski, nieszczsny sza
leniec, ktry dokona zamachu na Zygmunta III, mia by,
zdaniem autora, sug Chodkiewicza i dziaa w przekonaniu,
e wykonuje jego ycenie . . .
Przywoa pami Kircholmu Henryk Sienkiewicz na kartach
Potopu. W przededniu Ujcia oraz w dobie najwikszych tri
umfw szwedzkich. Wspomni, e w Szwecji "opowiadano
o skrzydlatych rycerzach jak o wieloludach z sagi". W Polsce
sdziwy uczestik bitwy, starosta sochaczewski, Luszczewski,
wyolbrzymi wczesn przewag Szwedw - 30 husarii
przeciw 18 0 najlepszego szwedzkiego wojska - ukae wiel
ko zwycistwa, o ktrym rozmwca, Andrzej Kmicic, wie
(" . . a oczy zawieciy n kircholmskie wspomnienie") i bdzie
wtpi w mono pwtrzenia victorii:
"Najpierw to ... emy zmaleli, a oni uroli, e nas przez nas
samych wasnymi rkami naszymi zwojowali".
Wspomnia o hetmaie z szacunkiem Wiktor Gomulicki
w powieci Micz i ki.
W wieku X, w utworach: Jadwigi yliskiej Gwiazd spa
dajca - dzieje ycia Gustawa Erikssona Wazy, syna Eryka
XIV, "bdzcego wdrowca", i Andrzeja Stojowskiego Carskie
wrota, Kircholm jest epizodem. A raczej echem wielkiego zwy
cistwa, ktre doiera do Moskwy, wskazuje n wielko wyda
rzenia i jego moliwe implikacje.
Wadysaw Rymkiewicz, autor Carewicza n ulicach Krako
wa, poprzestanie na wiadomoci, e po zwycistwie nie opaco
ny oerz zawiza konfederacj i pldrowa woci. I jeszcze,
o zoenu przez Chokiewicza podczas sejmu 1606 roku cho
rwi szwedzkich, c miao zastraszy przeciwnikw monarchy.
Ta sama scena, yczliwiej i peiej ukazana, znajdzie si
i w oryginalnej niby sd rodzinnej, powieci Ryszarda Zieli
skiego, Rokosz.
Z dum wspomni Hanna Januszewska w uroczym Rkopisie
pani Fabulickiej oraz Ryszard Jegorow w Zemcie ksicia - po
przez osob uczestika zmaga w Inantach.
Miejsce odrbne, tak z racji wysokiej rangi artystycznej, jak
i niezwykego w naszj literaturze fa, przedstawia bitw
zwycisk i wanie Kircholm, poprzedzajce j dni i godziny,
zajmuje powie Zofii Kossak Zota wolno.
*
139
Wojny ze Szwecj i Turcj, Kircholm i Chocim, stay si ni
by klamrami, ktre spinaj ycie Chodkiewicza. To, co byo
przedtem, pozostaje mniej albo mao wane. Pniej bya ju
mier.
Bitwy suszie umawane s za naj wspanialsze wiadectwo
wietoci ora polskiego, mstwa i wytraoci oerza ora
talentu wo.
Obie s przykadam, jednymi z ostatch, zwycistw sztuki
wojennej dawnego tpu, cho Kircholm to starcie wojsk w ot
wartym polu, a Choim - bj obronny. Gdy w pierwszej rola
g6wna przypad jezie, jej szybkoci, imptowi uderzenia,
sprawnoc jecw, w drugiej dominowaa umiejto walki
w waach umocnionego obozu i przechodzenia do star w polu.
Przy caej ich oenoci, przy odmiennoci wojsk, z kt6-
rymi przyszo si zmierzy Chokiewiczowi, szwedzkich pod
Kircholem, a turech p Choem, jeo od walcy
y w spsb d siebie zky i w dziejach Rspltej sta
soway.
Inaczej rzcz si m z wojnam, w kt6rch owe bitwy byy
momentam olniewajcymi, a pzbawionym za dla
caoci, ja w w Kircholmu c koe zmagania
na dziesiciolecia wydm, jak w przypa Cho
Piersz by nchnym w dziejach zwcistwem, dugi
heroic a obrn ztych w oboe, kt6rych opru
nieprzyjacel nie zo za. O rnic stowio to, c p
zostaje w cieniu zmga, ae determnuje ich przebieg. Nie
wielko si uytych w wac, cho w wojne tureckiej byo ich
wielokote wij p obu stonch, l c przbywania
w plu, a je klej - moo uta wojska w sta
nie gwatjc jego sprawno.
Wojn tc absthujc o przcyn i okolcoci by
moe przsjcyc pstpwae wodz, roz wypra
wa ccorska, na kt6r kcerz i hetman wielki koronny, Stani
saw w, wyprowazi od kwarciae stale pozosta
jc w sbie Korony, piechot nadwor -gwardi krlew
sk - corwie pwiatowe i prywat wystwione przez
magnat6w ruskich i z ich skarbu opacane, lisowczykw. Og6-
em 690 ludzi i 16 d. Do tego dohoziy, czy raczej doj
miay, bo w istoie zwioy, od modawskie hospodaa,
Kaspra Grataniego, ora Koza zporosy.
140
Prowadzone przygotowania dowodz, i mylano o wpra
wie, jakich byo k, o postawieniu Wysokej Por wobc fa
tw dokonanych, co rwnie nie byo nowoci, o ekspdycji,
nie za wojnie.
Nie istnia problem odu i w t aspekcie utzymania o
nierza w obozie.
Kresem dziaa zaczpnych okaao si sptkanie z wojskami
tureckimi i tatarskimi pod Ccor (Tutora). Doszo do pier
wszych walk, jeszcze niczego nie przeszajcych, tle od
nich caa wyprawa nazwana zostanie cecorsk. Do upadku du
cha, do decyzji odwrotu, ktry stanie si ostatim atem dra
matu, do tragicznej nocy nad Prutem i zagady 6 padziera
1620 roku.
Stanisaw kiewski zgin, a wraz z n cz wojska. In,
jak Stanisaw Koniecpolski, hetan plny, poszli do niewoli.
Jeszcze in , jeli przedarli si przez watahy Tatarw i pluje
na niedobitkw gromady chopstwa modawskiego, sieli groz
wygldem i opowieiami.
Straszna bya zreszt nie tyle wiadomo o klsce, cho rw
nej jej w dziejach Recypospolitej nie byo, ile przekonanie, e
oznacza ona wojn z c potg tureck.
W czasie sejmu 1619 roku biskup wileski, Eustachy Woo
wicz, mwi o zaryswujcym si konfikcie z sum: "c
my, naj uboszymi bdc midzy wszystkimi pany chrzecija
skimi, jaki bymy mu odpr da mogli za t nierzdem ...
bo ani munitiones, ani zamkw, ani gotowoci" . wier wieku
pniej, jeszcze w blasku zwycistwa smoleskiego, jego nastpc
na stolicy wileskiej, Abraham Wojna, za oway czynio
nymi przez Wadysawa IV przygotowaniam, napisze: "z mo
tk, i tak rzek, na soce si porywamy". I radzi w innym
lcie: "abymy, gdy pi, nie budzili biedy, t stasznego na
krki nasze nie irytujc nieprzyjaciela"
2
5.
Teraz potwierdzeniem wraenia byy decyzje podjte przez
kla i sejm, ktry zebra si w Warszawie 3 listopada 1620 ro-
2 R., rlps 2 s. 28. Sentencja ks. WoHowicz biskupa wileskiego, b.d.
C., T, t. 14 p. 88. Biskup wileski Abraham Wojna do arcybiskupa
peskiego Macieja Lubieskiego, b.d. Tae, p. 91 . Biskup wileski
A Wojna do Jerzego Ossliskiego, b.d.
141
ku
2
6. Nie spowodoway wprawdzie wystawienia wojska, jakiego
da wyznaczony n wodza Jan Karol Chodkiewicz - jedyny
to wypadek, at p dobrowolne i krtotrae poddanie si
hetmanw litewskich pod rozkay Jana Sobieskiego, by hetman
jednego narodu dowozi caoci si zbrojnych -przecie i to,
co stworzono, byo silniejsze ni kiedykolwiek wczeniej.
Przygotowania trway przez wiksz cz roku 1621 .
Ostatnie oddziay, krlewicza Wadysawa, weszy do obozu
chocimskiego l wrzenia. Nazajutrz nadeszy siy tureckie.
Walk, a zarazem i ca wojn zakoczy 9 padzierika trak
tat nazwany chocimskim, po czym oddziay, najpierw tureckie,
pniej polskie, rozeszy si, a raczej opuciy pole zmaga.
Chorgwie polskie bowiem, na wie, e w skarbie nie ma pie
nidzy na wypacenie nalenego odu, pozostay w gromadzie
i zawizay we Lwowie konfederacj.
W sumie ow wojn tworzyy w istocie dwa starcia rozdzie
lone niemal rocznym okresem przygotowa. Pierwsze, cecor
skie, sam okres zmag811, trwao 3 tygodnie. Chocimskie, nie
spena 6 tygodni.
Dziaania przeciw Szwecji rozpoczy si w istocie ju w roku
1599, formalnie w 1600, kiedy to zaaprobowano inkorporacj
Estonii, albo w 1601, kiedy uchwalono na sejmie podatki na
obron prowincji.
Zakoczone zostay, by poprzesta na dobie rzdw Zyg
munta Wazy, w roku 1629, kiedy w Altmarku albo Starym
Targu zawarty zosta na 6 i p roku rozejm.
W cigu owych 30 czy 31 lat nie prowadzono dziaa w roku
1 606, w latach 1612 - 1616, 1619 - 1 620, 1623 - 1 624. To
jest okres spokoju zagwarantowanego uadami trwa lat 1 1 .
Po raz pierwszy w swych dziejach Rzeczpospolita Obojga
Narodw stana przed koniecznoci toczenia wojny dugo
trwaej, prowadzonej nie wok jednej twierdzy czy miasta, lecz
przeciw jednej, a nawet kilku armiom nieprzyjacielskim, na kil
ku, nie jednym, terenach. Tak jak w latach dwudziestych, kiedy
w roku 1625 Szwedzi uderzyli na Infanty, owszem, zajmujc
Bire wkroczyli w graice Litwy, a w roku 1626 zaatakowali
Prusy Krlewskie.
26
J.
P i e t r z a k Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat
1620 - 1621, Wrocaw 1983, passim.
142
Po stonie Rspolitej bya liczba ludnoci okoo
7,5 mliona w drugiej powie XVI wieku, wobec 1,0 miliona
Szwedw i Finw. Fat, ci ostati jako jedni z nielicznych
w Europie dysponowali Zierzem z poboru i dziki temu
rwnowayli dysproprcj, podela jedynie rnic -moli
woci.
Rna, a korzysta dla Rzeczypospolitej bya zmono kra
jw i obywateli. ,
Przez c najmniej klka lat, a nawet kacie, Rzeczpospo
lita growaa sprawnoci pjedynczego Zierza i chori,
a okresowo, w dobie Krzyszofa Radziwia Piorna i Jana Ka
rola Choewicza, talentami wodzw.
Szwedom, i jedynie w pierszm okresie zmaga, gdy wal
czono o Estoni, pomagaa blisko zaplecz.
Bi, graniczn twierdz Wielkiego Ksistwa Litewskiego,
dzieli o Rygi niespa 10 km, Rakiszki o Kokenhauzen
okoo 130 k, Rakiszk o Kiesi okoo 230 km.
Do roku 161 1 Rzeczpspolita co najwyej utrzymywaa stan
posiadania.
W roku 1617 utaci Paw.
W 1621 -Ryg. Po otzymaniu wiadomoci o stracie, "Krl
Jegomo kircholmsk victori przypomniawszy pwiedzia -
kiedy by Chodkiewicz ty by, a w Infanciech het, nigdy
by Gustavus takich rczy nie dokaza"... 27
W 1626 zagroony zosta Gdask, a w latach 1629-1630 do
szo do istotych porek dyplomatycznych.
Zawarty zosta traktat w Altmarku i odrbne ukady midzy
zwyciskm wadc, Gustawem II Adolfem, a jej, Rzeczypospo
litej, len: ksiciem pruskim oraz kurlandzkim i wasnym
miastem Rzeczyposplitej, Gdaskiem ...
Potwierdzona zosta utata panowania w zacznej czci Inf
lant oraz jego zachwianie w Prusach - w wyniku przejciowe
go przesunicia linii granicznej.
Przyczyn bezporedni bya niemoo wystawienia
i utrzymania w polu przez czas potrzebny do odniesienia zwy
cistwa armii na miar potrzeb.
2
7 AGAD, AR, dz. V t. 296 nr 12789. Jerzy Radski do Krzysztofa
Radziwia, 16 XII 1621 Waszawa.
143
W roku 1 65 Karol I, podejmujc oblenie Rygi, mia p
nad 1 1 00 ludzi. Ja Karol Choiewicz -oko 450.
Jesieni 1621 roku Gustw II Adolf, kt6r w zamysy
ojca, przyprowadzi blisko 18 00(14 70 piechoty, 3125 jazdy).
Hetman plny litewsk Krzyszof Rwrsz z osiec na
czele okoo 90 ludzi.
W lipcu 1625 roku k61 szwedzk mia pnad 20 00 ludzi
(16 487 piechoty, 3619 jazdy), w sierniu 1626 wojsko litewskie
liczyo 380 ludzi, koronne w Prusach, w listopadzie, nespa
850.
W kadym wypadku siy plskie osiay gotowo bojow
w k miesicy po upywie rozejmu, ta ona do krtko,
praj kopoty z odem alb weniem iery.
Sprowadzenie problemu do syn ego i oswioneg eoizmu
szlacheckiego uzna tzeba z uprszcenie. Ta dlatego, e
znaczyoby, i przzaczeniem pokolenia ludzi wiatych jest
wychowywanie zych, gupich i ktkowych.
Nie potwierdzaj tezy o narozie, 0 zgubi si samohcc,
gosy przestrogi i niezwykle czste dania naprawy Rzeczy
pospolitej. Prawda, e proby z, rform systemu obronne
go, a wczeniej wajco go skarbowego Rspli
tej, jakie wielokrot pejmowa Zygmunt III, pzstway
bez powozenia.
Nie ptwierdzaj ucway patowe sjm6w.
Nie potwierdza fakt, e o chwili, gdy gic pnownie za
pony ogniem wojny, c zapon mogy, o roku 1616 a p
lata niefrasobliwych rzd6w Wdyswa IV, ade z sejm6w
nie rozszed si bez pwzicia uchwa.
Kwesti otwart pozostaje, dlaczego owe sta naprawy
pastwa nie zakoczyy si sukcsem. Przynajmniej w onie
sieniu do spraw skarbowych Litwy, w kt6rej nie brakowao
uchwa sejmikowych, a nawet Zjazd6w Gwnych, konwokacji
wileskich, domagajcych si niezego podjcia decyzji.
Jedn z nie najmniej wacych przyczyn st3o'ia nieufo(
wobec krla, wobec wszelkich inicjatyw, ktre byy autorsta
Dworu, w nich bowiem dopatrywano si zamachu na wolnoci
narodu. Nawet - jeeli owe projekty byy zgodne z wasnymi.
Innymi przyczynami byy zwyky bezwad i ludzka niech
do zmian, ktre naruszaj zastane i dobrze znane. Brak wad
cy - przywdcy - ktry nie tlko wnby cel i drog do
144
niego, lecz mia odwag pozyska jednych, a zmusi innych, by
j uznali za wasn.
Niemoo przetorzenia fascynacji przeszoci w fascyna
cj przszoci.
Tymczasem zadziwienie ksztatem Rzeczypspolitej stawao
si udziaem wszystkich, ktrzy w innych pastach i narodach
wytyczali nowe drog. Mianowicie ludzi nowych, wchodzcych
w kr bogatego mieszczasta, szlachty, magnaterii.
Pogbia si rozdzia midzy Rzeczosplit a ssiadami,
midzy pastwami i narodami. Paradoksem byo, e ustrj bar
dziej postpowy, jeli za kryterium postpu przyj wolno
jednostki, stawa si bardziej aachroniczy. Dajc obywatelom
to, c w innych pastach i narodach bdzie moliwe dopiero
po stuleciach, pozbawia pasto monoci dziaania. Zarazem
to, co widziao u innych, przesdzao o chci zachowania po
siadanego.
Przeciwstawiano si wadzy silnej, wadzy nieograniczonej,
bo ta oznacza nieoganiczone okruciesto, a przynajmniej
samowol.
Widziano bezmiar nieszcz spowodowanych wojnami reli
gijnym.
Bronic si, uchwalano Pacta coeta i artykuy henrykow
skie. Konfederacj warszawsk i zwart w niej zasad toleracji
wyznaiowej. Waczono o zachowanie rwoci stanu szlachec
kiego i jego jednoci. Gdy inne naroy sz i znajdoway
drgi rozwoju, wysiek narodu szlacheo Rzeczyspolitej
skupiony by n trwaniu przy ra wytycnej. Gdy dostrzeono
inn, okazao si, jest zbyt pino, aby na ni wkrozy.
W oesieniu do mago odcinka dziejw, do jednej tylko
ka, oznacao to, pasto szlacheckie zdolne, bo przysto
sowae do poejmowania krtkotaego wysiku, uginao si
pod tajym przez lt wiele.
W oniesieniu do wdarze uznawaych za przeomowe, e
byy naspstem tego stau r. Nie tylko przjawem k
zysu, lecz t psujcej dysproprcji, rosncej potgi tego,
co poza Polsk.
AGAD
AK
A
BJ
BLAN
BN
BOZ
BPAN Kr
BPAN Kraw
BUW
BUWi
CGIA
Cart.
LL
Oss.
R.
T
WKAZ SKRTW
Archiwum Gwe A Da

ych
w Warszawie
Archiwm Pastwowe w Kowie
Archiwum Radziwilowskie
Bibliotek Jagieloska
Lietuvos TSR MobIl Akademijos
Cte Biblioteka
Biblioteka Naowa w Warzwie
Biblioteka Ordynacji Zamojskiej
Biblioteka Krc PAN w Kriku
Biblioteka PAN w Kowie
Biblioteka Uniwer w Waszawie
Vilnius Universiteto Bibliotek
Cntralnyj Gosudarstwiennyj Istori
czskij Archiw BSSR w Misku
Biblioteka Czaroryskich w Kraowie
Libri Legatonum
Ossolineum we Wrowiu
Biblioteka Racch w Poziu
Teki Naruszewic
WANI EJSZE POZYCJE BI BLI OGRAFI CZNE
Akta sejmikowe wojewdztwa krakowskiego, t . I , wyd. St. Kutrzeba,
Krakw 1932.
Akta sejmikowe wojewztw poznaskiego i kaliskiego, t. I, wyd.
W. Dworzaczek, Pozna 1957.
S. A l e x a n d r o w i c z, Rozwj kartografii Wielkiego Ksistwa
Liteskiego od XV do po XVII wieku Pozna 1971 .
Archiwum Domu Radziwiw, wyd. A. Sokoowski, Krakw 1885.
Archiwum Domu Sapiehw, t. l, oprac. A. Prohaska, Lww 1892.
P. B a l i u n a s, Pirasai Svedu karas ir Kircholmo kova, w:
"Karo Archyas", I, 1925.
G. B i a o z o r, List o ohleniu zamku dynamentskigo . . . B.m.dr.
F. B i r k o w s k i, Jan Karol Chodkiewicz i Jan Weher . . . pamici
pogrzebn wspomniany, Krakw 1627.
S. B o d n i a k, Zawizek foty i obrona wbrzea w wojnie Zyg
munta II z Karolem IX, w: "Pamitik Biblioteki Krickiej",
z. 2, 1930.
L. B o j e r, Caro/omachia qua fe/ix victoria. : : Vilnae 166
1. A. C h r c i S k i, Sztuka i polit:ka, Warszawa 1983.
B. D u n d u l i s, Svedl feodall jsiverzimai j Lietauvq XVI-XVII
a. , Vilnius 1 977.
B. F l o r j a, Russko-olskie otnoszenia i politiczeskoje razwiuje
Wostocznoj Jeropy we wtoroj poowinie XVI -naczale XVI w.,
Moskwa 1 978.
Ch. G o l n i e w s k i, Pie nowa Ca/lioy Sarackiej o szczs7iwm
poraeniu ksit Karola Suskigo i Frdrka Lune
burskiego przez . . . Jana Karola Chodkiewicza . . . pod Ryg u Kir
cho/ma Wilno 165.
J. H a s i u s z, Kazanie na dzi naznaczony pogrzeboi. . . Jana
Karola Chodieicza . . . , Wilno 1622.
S: H e r b s t, Kampani letnia 1601, w: "Przegld Historyczno-Woj
skowy", 1931, t. 4, z. 2.
147
S. - H e r b s t, Wojna inancka 1600-1602, Warszawa 1938.
S. H e r b s t, Wojna infancka 1603-1604, w: "Studia Historica".
W 35-lecie pracy naukowej Henryka owmiaskiego, Warszawa
1958.
A. H n i k o, Plan bitwy pod Kircholmem Jzefa Naronowicza-Na
roskiego z r. 1659, w: "Przegld Historyczno-Wojskowy", 1934,
t. 7, z. 1 .
B. J a n i s z e w s k a - M i n c e r, Rzeczpospolita Polska w latach
1600-1603, Bydgoszcz 1984.
P. K a m i e s k i, Kazanie na pogrzebie . . . Jana Alonsa Lackiego,
Ksistwa mudzkiego geeralnego starosty . . . , Wilno 1647.
A. F i l i P c z a k-K o c u r, Skarb Koronny za Zmunta Ul,
Opole 1975.
F. K u d e l k a, Bitwa pod Kircholmem. Wyd . . . . O. Laskowski, War
szawa 1921.
S. K u t r z e b a, Polskie ustawy i artyku wojskowe od XV do XVIU
wieku, Krakw 1937.
O. L a s k o w s k i, Kircholm, w: Encyklopedia Wojskowa pod red.
O. Laskowskiego, t. 4.
K. L e p s z y, Walka stronnictw w pierszych latach panowania Z yg
munta lU, Krakw 1929.
K. L e p s z y, Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycynego
(1589 - 1592), Warszawa 1939.
J. M a c i s z e w s k i, Polska a Moskwa 1603-1618, Warszawa
1968.
H. M a l e w s k a, Listy staropolskie z epoki Wazw, Warszawa 1959.
Maa Encyklopedia Wojskowa t. 1-3, Warszawa 1967-1971.
J. U. N i e m c e w i c z, Dzieje panoania Zygmunta lU, Krakw
1860.
A. N a r u s z e w i c z, ywot J. K. Chodkieicza Krakw 1858.
J. N o w a k - D u e w s k i, Okolicznociowa poezja polityczna
w Polsce. Zygmunt Ul, Warszawa 1971.
Nowiny z Infant. O szczs7iwej porace, ktra si staa nad Karolem
Suderaskim . . . dia 27 Septemb . . . . 1605, Kraw 165.
W. N o w o d w o r s k i, Stosunki Rzeczypospolitej ze Szwecj i Da
ni za Batorego, w: .Przgld Historyczny", XII, 191 1 .
Korespondencja Jana Karola Chodkieicza oprac. W. Chomtowski,
Warszawa 1875.
W. P a u c k i, Drogi i bezdroa skarbowoci polskiej XVI i pierszej
poowy XVU wieku Wroaw 1974.
G. P e t r i, Bitwa pod Kircholmem 27 wrzeia 1605, w: Wypis do
icze z historii wojskoej, cz. 1, oprac. L. Ratajczyk pod kierun
kiem S. Herbsta, Warszawa 1961 .
14
L. P o d h o r o d e c k i, Jan Karol Chodkiewicz 1560-1621, War
szawa 1982.
Polski Sonik Biograficzny, t. 3. Biogram J.K. Chokiewicza pira
W. Dobrowolskiej.
E. R z t o w s k i, Sawa roku szczliwego w lnfanciech przez . . .
Jana Karola Chodkiicza Wilno 1605.
A. l i w i s k i, Jan Karol Chodkieicz, hetman wielki liteski,
Warszawa 1922.
A. S t r z e l e c k i, Sejm z roku 1605, Krakw 1921 .
E. T a r v e l, Folwark pan i podnyj, Ta 196.
E. T a r v e l, Stosunek prawnopastwow Infat do Rzeczypospolitej
oraz ich ustrj administracyjny w latach 1561-1621, w: "Zapiski
Historyczne", z. 1, 1969.
W. T r b i c k i, Poselstwo Lwa Sapiehy w roku 1600 do Moskwy,
podug diariusza Eliasza Pielgrzmoskiego, sekretarza poselstwa
Grodno 1846.
A. T Y l a, Lietuva ir Livonia XVI a. pabajgoje - XVl a.
pradzioje, Vilnius 1986.
K. T Y s z k o w s k i, Poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie 1600 r.,
Lww 1927.
Volumina Legum, wyd. J. Ohryzko, t. 2, Petersburg 1859.
W. W i c k o w s k a - M i t Z n e r, Karol Chodkiewicz, Warszawa
1959, Zars dziejw wojskowoci polskiej do roku 1864, t. 1, War
szawa 1965.
'KAZ I LUSTRACJI
Husarze z koca XVI i pocztku XVII wieku. Repr. z: B. G e m
b a r z e w s k i, oierz polski, t. l, Warszawa 199.
Rotmistrz husarski. Wg obrazu B. Gepharda przedstawiajcego za-
lubiny Zygmunt III i acyksiiczki Konstacji w rk 165. J.w.
Towarzysz husarski. Wg akwareli Jauba de Gheyn z roku 161O. J. w.
.k jazda polska. J. w.
Piechota plska. Muszkieter, rotmistrz, chory. Wg paskorzeby na
grbwc Kl Klsn Gyllenhielma w katedre w StiJ. w.
Piechota niemiecka. Pikinier i muszkieter. J.w.
Bitwa pod Kircholmem. G. L a u r o, litografa wg miedziorytu
z rk 16. Repr. z: Zars d wojskooci plski d roku 186,
t. l, Warszawa 1965.
Krzysztof RadziwiH. Miedzioryt, ryt. Delf Willem-Jacobs wg
M. Miervelde. Repr. z: L. P o d h o r o d e c k i, Ja Kaol CI
ki: , Warszwa 1982.
Zygmunt III. J. w.
Jan Karol Chodkiewicz. Portret plskiego malarza XVII wieku. J.w.
Stanisaw iewski. Portet nieznanego m. J. w.
Bitwa pod Kircholmem. Mai. W. Kossak. J.w.
Jan Karol Chodkiewicz, wg portretu A. von Dycka, rys. G. Seghers,
ryt. J. Meyssens. Repr. z: J.A. C h r c i c k i, Sztuka i poliryka
Warszawa 1983.
Bitwa pod Kokenhauzen. G. Lauro, litografa wg miedziortu z roku
l603. J.w.
Zdobycie Kokenhauzen. G. Lauro, litografa wg miedzioryu z roku
1603. J.w.
Oblenie Dynemundu. G. Lauro, litografa wg miedziorytu z roku
162. J.w.
Oblenie Rygi. G. Lauro, litografa wg miediorytu z roku 1603.
J.w.
Zdobycie Wolmaru. G. Lauro, litografa wg miedziorytu z roku 1602.
J.w.
1 50
Zdobycie Fellina. G. Lauro, litografa wg miedziorytu z roku 162.
J.w.
Zdobycie Biaego Kamienia. G. Lauro, litografa wg miedziorytu z ro
ku 163. J. w.
Zaprzysinie przez Zygmunta III traktatu bytomsko-bdziskiego.
A. Lautensck, miedzioryt. J. w.
Stefan Bator. Portt plskiego malarza z koc XVI wieku. Repr. z:
Histo dyploi pol t. 2, Warszwa 1982.
Jan Zamoyski. Miedziort, ryt. D. Custos. J.w.
Lew Sapieha. Miedziory, ryt. W. Hondius. J. w.
Jausz Radziwil, pcaszy Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Mie
dzior, r. J. van der Heyden. J. w.
Borys Gounow. Repr. z: R. S k r y n n i k o w, Bors GodunOJ ,
Wawa 1982.
Iwa Groy. Poret w drzewie autorstwa niezanego malarza z prze-
omu XVI wieku. J.w.
Dymit I. J. w.
Mara Mniszchwna, Jerzy Mniszech, Dymit Samozwaniec. J.w.
Anna Jagiellonka. Portret i koca wieku XVI, zapewne pdzla Marci-
na Kobera. J. w.
SPIS MAP
Rzeczpospolita w XVII wieku ................. s. 40
Teatr wojny w Inflantach ................ .. ...... .... s. 57
Bitwa pod Kircholmem - 27 1605 roku ....... .. s.94
Bitwa pod Kircholmem wg Jzefa s. 118
SPIS
Narodziny konfliktu .................................. 7
Unia .............................................. 24
Wojna ............................................. 32
Jan Karol Chodkiewicz ................................ 76
Bitwa ............. ...... .............. . .......... 87
Po bitwie ................ .. ........ . .. .. ............ 116
roku ............................... 128
Wykaz skrtw .. ' . . ... . .............................. 145
pozycje bibliograficzne ....................... 146
Wykaz ilustracji ........................ . ..... ...... . 149
Spis map ......................................... 151
DiGG
r;,
2011